Ekrem Sarıkçıoğlu - Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi

Balangtan Gnmze Dinler Tarihi
Ekrem Sarkolu
FAKLTE KTABEV
BALANGITAN GNMZE DNLER TARH ...................................... 10

Yazar Hakknda: ........................................................................ 10
nsz ...................................................................................... 10
Giri ........................................................................................ 10
1- slm'da Dinler Tarihi ............................................................. 11
2- Bat'da Dinler Tarihi ............................................................... 11
3- Trkiye'de Dinler Tarihi .......................................................... 12
4- Trkiye'de Dinler Tarihi le lgili Eserler .................................... 13
ORTA DOU TARH NCES DNLER ................................................ 13
1- Hz. Adem Ve Havva ............................................................... 14
2- Tarihi Buluntular Ve Yorumlar ................................................ 15
ESK MEZOPOTAMYA DNLER .......................................................... 17
1- Smerluerin Dinleri ............................................................... 17
Ahiret nanc ............................................................................. 18
2- Babil Ve Asur Dinleri .............................................................. 18
2. 1- Tanrlar Sistemi ................................................................. 18
2. 2- Kinat Tasavvurlar ............................................................ 19
2. 3- Sihir Ve By .................................................................... 20
2. 4- lmden Sonraki Hayat...................................................... 20
3- Vahdaniyet Tezahrleri Politeizme Tepkiler ............................... 20
3. 1- Hz. brahim ...................................................................... 20
3. 2- Hz. Yunus ......................................................................... 21
3. 3- Hz. Hezekiyel .................................................................... 21
3. 4- Hz. Danyal ........................................................................ 22
https://www.facebook.com/groups/dijital.murekkep/
ESK MISIR DN ............................................................................ 22

Mrvvet Kurnan, Hacettepe ni. ................................................ 22
1- Dini Literatr ........................................................................ 23
2- Kinat Tasavvurlar ................................................................ 23
3- lhlar Ve stn Kuvvetler ...................................................... 23
4- Amonefis Ve Reform Teebbs .............................................. 24
5- Hz. Yusuf ............................................................................. 24
6- Firavun Ve Rahipler ............................................................... 25
7- lmden Sonraki Hayat Tasavvurlar ....................................... 25
ESK ANADOLU DNLER .................................................................. 26
1- Tarih ncesi nanlar ............................................................ 26
1. 1- Kutsal Hayvanlar ............................................................... 27
1. 2- Kltleri ............................................................................. 27
1. 3- ller Klt ...................................................................... 27
1. 4- Klt Yerleri Ve Mabetleri ..................................................... 28
2- Hitit Dini .............................................................................. 28
2. 1- Tanrlar ........................................................................... 28
2. 2- bdetleri ......................................................................... 29
2. 3- Kehanet Ve Byclk ....................................................... 29
2. 4- llerle lgili Adetleri ......................................................... 29
2. 5- Mabetleri .......................................................................... 30
ESK ARABSTAN DNLER ............................................................... 30
1- Eski Kuzey Arabistan Dinleri ................................................... 30
1. 1- Tarih Genel Bak .............................................................. 30
1. 2- Tanr Tasavvurlar Ve nanlar ............................................ 31
1. 3- Kltleri ............................................................................. 32
1. 4- Vahdaniyet Tezahrleri Ve Politeizme Tepkiler ....................... 33
1. 4.1- Hz. dris (a.s.) ................................................................ 33
1. 4.2- Hz. Nuh (a.s.) ................................................................ 33
1. 4. 3- Hz. Hd (a.s.) ............................................................... 34
1. 4. 4- Hz. Salih (a.s.) .............................................................. 35
1. 4. 5- Hz. brahim (a.s.) .......................................................... 36
brahim Dini: ............................................................................ 36
1. 4. 6- Hz. Lt (a.s.) ................................................................ 37
1. 4.7- Hz. shak (a.s.) .............................................................. 37
1. 4. 8- Hz. Yakub (a.s.) ............................................................ 37
1. 4.9- Hz. Eyyub (a.s.) ............................................................. 38
1. 4.10- Hz. uayip (a.s.) ........................................................... 38
2- Gney Arabistan Dinleri ......................................................... 38
3- Orta Arabistan Dinleri ............................................................ 39
3. 1- Kltleri ............................................................................. 40
3-2. Hz. smail (a.s.) ................................................................. 41
3- 3. Hanifler ............................................................................ 41
ESK AVRUPA DNLER .................................................................... 41
1- Yunan Dinleri ........................................................................ 41
1. 1- Yunan Tanrlar Dnyas ...................................................... 42
1. 2- lmden Sonraki Hayat Tasavvurlar ................................... 43
1. 3- Politeizme Tepkiler............................................................. 43
2- Romallarn Dini..................................................................... 44
2. 1- Roma Tanrlar Dnyas ....................................................... 44
2. 2- Roma Dininin Gelimesi ...................................................... 45
3- Eski Cermen Dinleri ............................................................... 46
3. 2- Tanrlar Ve Kltleri ............................................................. 47
3. 3- Rahiplik Ve Klt ................................................................. 47
3. 4- Kader nanc ..................................................................... 47
3. 5- lm Tasavvurlar ............................................................. 47
3. 6- Ahir Zaman Tasavvurlar .................................................... 48
4- Keklerin Dini ......................................................................... 48
4. 2- Kltleri ............................................................................. 49
4. 3- lmden Sonraki Hayat Tasavvurlar ................................... 49
5- Slavlarn Dini ........................................................................ 49
5. 1- Tanr Ve Tabiatst Kuvvetler ............................................. 49
5. 2- lmle lgili Tasavvurlar .................................................... 49
ESK AMERKA DNLER ................................................................... 50
1- Aztekler ............................................................................... 50
2- Mayalar ................................................................................ 51
3- nkalar ................................................................................. 51
4- ibalar ............................................................................... 52
5- Gney Amerika Piramitleri ...................................................... 52
6- Eski Amerika Dindarlnn Gncel Tezahrleri ........................... 52
GELENEKSEL TRK DN .................................................................. 52
1- Geleneksel Trk nan Ve bdetlerinin smi ............................. 53
2- Tanr Tasavvurlar ................................................................. 53
3- Tabiat Kuvvetleri Ve Manevi Gler .......................................... 54
3. 1- Da Ruhu Ve Klt ............................................................ 54
3. 2- Ate Ruhu Ve Klt ............................................................ 55
3. 3- Atalar Klt ...................................................................... 55
3. 4- Yeralt Ruhlar ................................................................... 55
3. 5- ocuk Ruhlar.................................................................... 56
4- badetleri ............................................................................. 56
5- Ruhban Snf ........................................................................ 56
6- lm Ve l le lgili nanlar ................................................ 57
6. 1- Yas Tutma ........................................................................ 57
6. 2- l Gmme Adetleri........................................................... 57
7- Dier Dinlerle likileri............................................................ 58
7. 1- Budizm ............................................................................ 58
7. 2- Mecusilik .......................................................................... 58
7. 3- Maniheizm ........................................................................ 58
7. 4- Hristiyanlk ...................................................................... 58
7. 5- Musevilik .......................................................................... 59
MECUSLK .................................................................................... 59
1- Kutsal Kitaplar ..................................................................... 59
2- Zerdt ................................................................................ 60
3- Tanr Tasavvurlar ................................................................. 61
4- Manevi Varlklar .................................................................... 62

5- Dualizm ............................................................................... 62
6- Zaman Tasavvurlar ............................................................... 62
7- badet ekilleri ..................................................................... 63
8- Ahiret Tasavvurlar ................................................................ 63
9- Hesap Gn .......................................................................... 63
10- Gnmzdeki Durumlar ....................................................... 63
GNOSTK DNLER ........................................................................... 64
1- Sbilik................................................................................. 65
1. 1- Sbilerle lgili Aratrmalar ................................................. 65
1. 2- Tarihesi .......................................................................... 66
1. 3- Kutsal Kitaplar .................................................................. 67
1. 4- Tanr Tasavvurlar .............................................................. 67
1. 5- Kainat Tasavvurlar ............................................................ 68
1. 6- nsan Tasavvurlar ............................................................. 68
1. 7- Kurtulu Tasavvurlar ......................................................... 69
1. 8- Ahir Zaman Ve Mehdilik Tasavvurlar.................................... 69
1. 9- Kyamet Ve Ahiret Tasavvurlar ........................................... 69
1. 10- Temel badetleri .............................................................. 70
1. 11- Cemaat yelii Ve Rahiplik ............................................... 70
1. 12- Mabetleri ........................................................................ 71
2- Manihaizm ............................................................................ 71
2. 1- Mani ................................................................................ 71
2. 2- Kutsal Kitaplar .................................................................. 72
2. 3- Tarn Tasavvuru ................................................................ 72
2. 4- Kainat Ve nsan Tasavvurlar............................................... 73
2. 5- Kurtulu Tasavvurlar ......................................................... 74
2. 6- Ahir Zaman, Mehdilik Ve Kyamet Tasavvurlar ...................... 75
2. 7- badet Anlaylar .............................................................. 75
2. 8- Toplum Yaplar ................................................................. 76
HNT DNLER ................................................................................ 76
1- Hinduizm.............................................................................. 76
1. 1- Kutsal Yazlar ................................................................... 77
1- Rigveda: .............................................................................. 77
2- Samaveda: ........................................................................... 77
3- Yacurveda: ........................................................................... 77
4- Atharvaveda: ........................................................................ 77
1. 2- Kainat Grleri ................................................................ 78
1. 3- Karma (Misilleme Kanunu) .................................................. 79
1. 4- nan Sistemleri ................................................................ 79
1. 5- Klt, badet ...................................................................... 81
1. 6- Rahiplik ............................................................................ 81
1. 7- Sosyal Hayat..................................................................... 81
1. 8- Ahiret Tasavvurlar ............................................................ 82
1. 9- Hinduizmin Gelimesi Ve Yeni Akmlar .................................. 82
1. 9. 1- Transzendental Meditasyon ............................................. 82
1. 9. 2- Hare Krishna ................................................................. 83
1. 10- Hinduizm'in Dier Dinlere Bak ........................................ 84
2- Yogaizm ............................................................................... 84
2. 1- Ananda Marga ................................................................... 85
2. 2- Neo-Sannyas Bhagawan Shree Rajneesh Hareketi ................. 85
3- Caynizm ............................................................................... 86
3. 1- Kutsal Kitaplar .................................................................. 86
3. 2- Cayna .............................................................................. 86
3. 4- Kurtulu Ve Hidayet retisi ............................................... 87
3. 5- badetleri ......................................................................... 87
4- Sihizm ................................................................................. 88
4. 1- Sihizm'in Douu ............................................................... 88
4. 2- Sihizm'in Gelimesi ............................................................ 88
4. 3- nan Ve badetleri ............................................................ 89
5- Budizm ................................................................................ 89
5. 1- Buda'nn Hayat ................................................................. 89
5. 1. 1- Tarihsel Buda ................................................................ 89
5. 1. 2- Ruhsal Prensip Buda....................................................... 90
5. 2- Kutsal Kitaplar .................................................................. 91
5. 3- Tanr Tasavvurlar .............................................................. 91
5. 4- Hidayet Ve Kurtulu retileri ............................................. 92
5. 5- lm Sonras Hayat Tasavvurlar ......................................... 94
5. 6- Rahiplik ............................................................................ 94
5. 7- Budizm'de badet .............................................................. 95
5. 8- Budizm'in Ana Cereyanlar .................................................. 95
5. 9- Budizm'in Yaylmas ........................................................... 96
5. 10- Tibet Budizm'i Veya Lamaizm ............................................ 97
5. 11- in Budizmi..................................................................... 98
5. 11. 1- an-Tsung (Zen) Mezhebi ............................................. 98
5. 11. 2- Tsing-To (Jodo) Mezhebi ............................................... 98
5. 12- Sayentoloji Mezhebi ......................................................... 99
UZAK DOU DNLER ...................................................................... 99
1- in Halk Dini ......................................................................... 99
2- Taoizm................................................................................100
3- Konfyanizm ......................................................................101
3. 1- Kitaplar ..........................................................................102
3. 2- retisi ...........................................................................102
3. 3- Musiki Ve Ritim ................................................................102
3. 4- Kemalat ..........................................................................103
3. 5- Devlet retisi .................................................................103
3. 6- Devlet Ynetimi ................................................................104
4- Japon Milli Dini (intoizm) .....................................................105
4. 1- Kutsal Yazlar ..................................................................105
4. 2- Kainat Tasavvurlar ...........................................................105
4. 3- Metafizik Kuvvetler ...........................................................105
4. 4- Klt ................................................................................106
4. 5- Ahiret Tasavvurlar ...........................................................106
4. 6- Devlet intosu .................................................................106
5- Yeni Japon Dinleri .................................................................106
6- Vietnam Cao-Dai Dini............................................................107

7- Sun Myung Moon Ve Birlik Hareketi ........................................108
8- Kargo- Klt ........................................................................109
YAHUDLK ...................................................................................110
Yahudi Kavram: ......................................................................110
srail: .....................................................................................110
bran: ....................................................................................110
Musev: ...................................................................................110
1- Hz. Ms .............................................................................111
2- Sn Hayat Ve On Emir .........................................................112
3- Hz. Harun (a.s.) ...................................................................112
4- Hz. Hzr (a.s.) .....................................................................113
5- Ye B. Nn Ve Hkimler Devri ..............................................113
6- Hkmdarlar Devri ...............................................................114
6. 1- Hz.Dvd (a.s.) ................................................................114
6. 2- Hz. Sleyman (a.s.) ..........................................................114
7- Devletin kiye Blnmesi .......................................................115
7. 1- Hz. lyas (Elia, Elijah) .......................................................115
7. 2- Hz. Eliyasa (a.s.) ..............................................................116
7. 3- Hz. aya (Yeayahu) ........................................................116
7. 4- Hz. Yeremya ....................................................................116
7. 5- Z'1-Kifl (As) ...................................................................116
8- Srgn Devri .......................................................................117
9- Filistine Dn .....................................................................117
10- Hz. zeyir (Ezra) ................................................................117
10- srail Oulluundan Yahudilie .............................................118
11- Orta Ve Yeni alar ............................................................118
12- Yahudilikte nan Temelleri ..................................................119
12. 1- Allah'a man...................................................................119
12. 2- hirete man ..................................................................120
12. 3- Meleklere man ..............................................................120
12. 4- Peygamberlere man .......................................................120
12. 5- Kitaplara man ...............................................................121
12- 6. Mesih nanc...................................................................122
13- bdet Ve Gelenekleri ..........................................................123
13. 1- Dualar ...........................................................................123
13. 2- Oru .............................................................................123
13. 3- Zaman Hesaplar ............................................................123
13. 4- Bayramlar .....................................................................123
13. 5- Gelenekleri ....................................................................124
14- Gda Kurallar .....................................................................124
15- Sembolleri .........................................................................124
16- Yahudi Mistisizmi (Tasavvufu) ..............................................124
15. 1- Sabatay Sevi ..................................................................125
15. 2- Hassidizm ......................................................................125
17- Yahudilikte Yeni Akmlar ......................................................126
17. 1- Ortodoks Yahudilik ..........................................................126
17. 2- Reformcu Yahudilik .........................................................126
17. 3- Muhafazakar Yahudilik .....................................................127

18- Trkler Ve Yahudiler ..........................................................127
19- Yahudiliin Dier Dinlere Bak ............................................127
HIRSTYANLIIN DOUU .............................................................128
1. Hz- Zekeriya ........................................................................129
2- Hz. Yahya............................................................................129
3- Hz. sa (a.s.) .......................................................................129
3. 1- Mesiyanizm (Mehdilik) .......................................................132
3. 2- eriat Sorunu...................................................................132
3. 3- Hz. sa'nn Tebli Alan ......................................................133
3. 4- Dnyadan Ayrl Ve Deerlendirmeler ................................133
3. 5- Tanrsal sa ......................................................................134
4- Mesihlik Beklentileri ..............................................................134
4.1- Tanrsal Devlet Yanklar .....................................................135
5- Kutsal Yazlar ......................................................................136
5. 1- Sahih Yazlar ....................................................................136
5. 2- Apokrif ndiler ..................................................................138
6- lk Cemaat Ve Ayrlklarn Ortaya k ...................................138
6. 1- Putperest Kkenli Hristiyanlar Sorunu.................................139
6. 2- Havari Kavramndaki Anlamazlklar ....................................139
6. 3- Cemaat daresindeki Anlamazlk .......................................139
6. 4- Komnyon Konusundaki Ayrlklar .......................................139
6. 5- sa'nn ahs Konusundaki Ayrlklar ....................................139
6. 6- sa'nn Geli Gayesindeki Anlamazlklar ..............................140
7- Yahudi Hristiyanlar Veya Ebionitler .......................................140
8- Yahudi-Hristiyanlarn nan Meseleleri ....................................141
8. 1- Cemaat Bakanl ............................................................141
8. 2- Havarilik Meselesi .............................................................141
8. 3- Hz. sa'nn Durumu ...........................................................141
GNMZ HIRSTYANLII .............................................................142
1- Paulus ................................................................................142
2- Hristiyan nanlarnn Gelimesi .............................................143
3- Marcion ...............................................................................143
4- Hristiyanla Basklar ...........................................................143
5- Konstantin Ve Hristiyanln mparatorluk Dini Olmas ..............144
6- sa'nn Varl Hakkndaki Doktrin Kavgalar .............................145
7- Hristiyanlkta nan Esaslar ..................................................146
7. 1- Tanr nanc .....................................................................146
7- 2. sa Ve Tenleme (Incarnatio) .............................................147
7. 3- sa'nn Sfatlar .................................................................147
7. 4- Kutsal Ruh .......................................................................148
7. 5- l Birlik ( Teslis)............................................................148
7. 6- Meryem ...........................................................................149
7. 7- Kurtulu Ve Hidayet ..........................................................149
7. 8- Dier nanlar .................................................................149
7. 8.1- Ahiret ...........................................................................150
7. 8.2- Melek, eytan, Cin .........................................................150
7. 8. 3- Peygamber Ve Kutsal Kitaplar ........................................150
8- Kilise Gizemleri (Sacramentum) .............................................150

8. 1- Vaftiz ..............................................................................151
8. 2- Glendirme (Confirmatio).................................................151
8. 3- Nikah Veya Evlilik .............................................................151
8. 4- Ruhbanlk ........................................................................151
8. 5- Barma (Tvbe, Gnah karma) .......................................151
8. 6- Hastalara Ya Srme ........................................................151
8. 7- Efkaristiya (Komnyon, Eucharistia) ...................................151
9- badetleri ............................................................................152
9. 1- Komnyon (Missa) Ayini ....................................................152
9. 2- Ha areti .......................................................................152
9. 3- Rabb'in (sa'nn) Duas ......................................................152
9. 4- Dier Dualar ....................................................................152
10- Bayram Gnleri ..................................................................152
10. 1- Noel Zaman ..................................................................152
10. 2- Paskalya Devresi ............................................................153
10. 3- Pazar Gn Kutlamalar ...................................................153
11- Kilise Ve Ksmlar ...............................................................153
12- Kilise Memuriyetleri ............................................................154
12. 1- Papalk ..........................................................................154
13- Katolik Ve Ortodoks Kiliselerin Ayrlmas (Skizma) ..................155
14- Papaln Dnya Hakimiyeti Ve Politik k ........................155
15- Halk Dindarl ...................................................................156
16- Zndklkla Mcadele ............................................................157
17- Kart Cereyanlar ................................................................157
18- Reform Hareketleri Ve Martin Luther .....................................158
18. 1- Huldrich Zwing .............................................................159
18. 2- Johannes Calvin..............................................................159
19- Gnmzn Byk Kiliseleri .................................................160
19. 1- Katoliklik .......................................................................160
19. 2- Protestan Kiliseler ...........................................................161
19. 3- Ortodoks Kiliseler............................................................161
MLL KLSELER ............................................................................162
1- Sryan Kilisesi ....................................................................162
1. 1- Dier Hristiyan Cemaatlerle likileri ...................................163
1. 2- Sryanilerin k ..........................................................163
1. 3- Siiryanilerin nan Ve badetleri ..........................................164
2- Ermeni Kilisesi .....................................................................164
2. 1- Ermeni Kilisesinin Gelimesi ...............................................164
2. 2- Ermeniler Ve Trkler .........................................................165
2. 3- nan Ve badetleri ...........................................................165
3- Msr Kpti Kilisesi .................................................................165
3. 1- Gnmzdeki Durumlar ....................................................166
4- Habeistan Kilisesi ................................................................166
5- Nesturiler ............................................................................166
5. 1- Nestoryanizm'in Zayflamas ..............................................167
6- Maronitler ...........................................................................167
BAIMSIZ HIRSTYAN MEZHEPLER ................................................167
1- Babtistier ............................................................................168
2- Hr Protestanlar (Serbest Kilise) ............................................168
3- Metodistler ..........................................................................168
4- Hr Kardeler (Freier Brderkreis) ..........................................168
5- Mennonitler .........................................................................169
6- Kutsal Askerler (Salvation Army) ............................................169
7- Kuveykrlar (Dostlar Cemaat) ................................................169
8- Pfingst Cemaat (Hristiyan Cemaat Birlii) ...........................169
9- Katolik Havariler (Irvingianlar) ...............................................170
10- sa Mesih mparatorluk Kardelii .........................................170
11- Adventistler .......................................................................170
12- Hristiyan limleri Cemaat (Christian Science) ........................170
13- Tanrsal Devlet Kilisesi ........................................................170
14- Mormonlar .........................................................................171
15- Swedenborgianlar (Yeni Kilise) .............................................171
16- Yahova ahitleri .................................................................171
17- Tanr Kilisesi (Armstrong Kilisesi)..........................................171
18- Monoteist Kilise Hareketleri (Teslissiz Kiliseler) .......................171
18. 1- niteryanlar ...................................................................172
18. 2- Lorberia'lar ...................................................................172
18. 3- sa Mesih Havarilii (Apostelamt Jesu Chtisti) .....................172
19- Afrika Mesihi Hareketleri ....................................................172
19. 1- Nazareth Baptist Kilisesi ..................................................173
19. 2- sa Mesih Kilisesi ............................................................173
DN-FELSEF MEZHEPLER ..............................................................173
1- Theosophie Mezhebi .............................................................173
2- Anthroposophie ...................................................................174
3- Rocy Cross Mezhebi ..............................................................174
4- Kinat Helezonu ...................................................................174
5- Spiritizm (Ruhuluk) .............................................................175
6- Ufoloji, Uzay Gemileri Mezhebi ...............................................176
SLAMYET ....................................................................................177
1- Hz. Muhammed ....................................................................177
2- Kur'an.................................................................................178
3- man Esaslar .......................................................................178
3. 1- Tanr nanc .....................................................................178
3. 2- Melekler Ve Fizik tesi Varlklar ..........................................179
3. 3- Kitaplara man .................................................................180
3. 4- Peygamberlere man .........................................................181
3. 5- Ahirete man....................................................................182
3. 6- Kader Ve Kaza .................................................................183
4- Dier Dinlerin Mehdi Ve Mesih nanlarna Bak .....................183
5- Hidayet retisi ...................................................................184
6- Din Ve Vicdan Hrriyeti .........................................................184
7- Tabiat Felsefesi ....................................................................184
8- badetler .............................................................................184
8. 1- Namaz ............................................................................184
8. 2-Oru ................................................................................185
8. 3- Zekt ..............................................................................185
8. 4- Hac .................................................................................185
9- Ahlk Ve Hukuk Kurallar ......................................................185
10- slam'dan Ayrlan Yeni Dinler (Veya Mezhepler) ......................186
10. 1- Drzilik ..........................................................................186
10. 2- Kadiyanlik .....................................................................186
10. 3- Bahailik .........................................................................186
DNLER ARASI DYALOG .................................................................187
1- Vatikan'n Aktif Rol .............................................................188
2- slam Alemindeki Gelimeler ..................................................188
3- Trkiye'deki Yanklan ............................................................189
4- Hristiyanln Dier Dinlere Dogmatik Bak ............................190
4. 1- Yahudilie Bak ..............................................................191
4. 2- slam'a Bak ..................................................................191
4. 3- Hinduzm'e Ve Budizm'e Bak ...........................................192
5- slam'n Dier Dinlere Bak ..................................................192
6- Diyalogun Baar ans..........................................................193
7- Diyalog zerindeki Kukular ..................................................194
8- Tebli Ve Misyon Sorunu .......................................................195
9- Dnya Dinleri Parlementosu...................................................195
Dinlere ar ...........................................................................196
Bibliyografya ...........................................................................196
BALANGITAN GNMZE DNLER TARH

Yazar Hakknda:
Ekrem Sarkolu, 1943 sparta doumludur. Liseyi sparta'da okumu ve Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi'nden (1966) mezun olmutur. Doktorasn M.E.B. bursu ile
gittii Almanya Nrnberg-Erlangen niversitesi Edebiyat Fakltesinde (1971) Dinler Tarihi
alannda yapmtr. Doentlie Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesinde (1977),
profesrle Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesinde (1983) ykselmitir. 19851994 dneminde dekanlk grevinde bulunmutur. Sarkolu, halen Kasm 1998 tarihinde
tayin edildii sparta Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesinde retim yelii
grevini srdrmektedir. 1999-2002 yllarnda S.D.. Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
grevinde bulunmu, 2003 tarihinden itibaren de Dekanlk idari grevini yapmaktadr.
Tel: (0246)218 26 21.
nsz
Yayna sunduumuz bu kitabn Birinci Basksnda, bir zamanlar inananlarna mit
olmu ve bu gn taraftarlar kalmayarak tarihin karanlklarna gmlm l dinler ile,
gnmz milyonlarca insannn hayatn ynlendiren yaayan dinlere yer vermitik. Yine
1930'lardan nce dinler hakknda yazlm kitaplarn arln tekil eden, dinlerin kkenleri
ve din duygusunun ortaya k ile ilgili felsef, pozitivist teorilere gncelliini kaybetmesi
sebebiyle yer vermemitik. Bu teorilerle ilgili speklasyonlar iki asra yakn bir sre
tartlm, bilimsel bir gelime gsterememi; din aleyhtarlarnn speklasyonlar olmaktan
ileri gidememitir. Ayrca bu teorilerin tartma yerinin Din Felsefesi olduu phesizdir. Bu
sebeple ou dinler tarihi kitaplarnda rastlanan ilgili teorilere kinci Baskda da yer
vermedik.
Dinler Tarihi dersleri esnasnda rencilerimin sorularndan ve karlalan tartmalardan,
Kur'an'da isimleri geen peygamberlerin yaadklar zaman ve evrelerin bilinmedii, tarihi
ak iinde dinler tarihi konularyla irtibatlandrlamadn grdk. Bu eksiklii gidermek
amacyla Kur'an'da ad geen peygamberlere yaadklar corafi evre ve zaman iinde yer
vermeya attk. Vahdaniyet Tezahrleri balklar altnda zetle ele aldk.
Okuyucunun kendi inanlar ile anlatlan konular arasnda balant kurabilmesine yardmc
olabilmek iin zaman zaman slm gr te aklamalara deindik.
slamiyet balkl blmde, slam inan ve ibadet konularna dier dinleri ve onlarn
etkileriyle Mslmanlar arasndaki tartmalar dikkate alarak yer verdik. Baz
Mslmanlarn zihinlerindeki problemlerin zmne k tutmaya altk.
Dinler Aras likiler ve Diyalog konularnn gnmzde youn bir biimde gndeme
gelmesi, slam'n dier din ve mezheplere, dier din ve mezheplerin de slam'a baklar ve
yaklamlarna deinmee ihtiya duyduk.
Kitabn Birinci Basksnda ele alnan konulardan baz ksmlarn ieriini, yine
rencilerimden ve meslektalardan gelen istekler zerine genilettik. Ayrca gnmzde
yaayan dinlerin nemli tarih mezhepleri yannda, Avrupa'da ve Trkiye'de aktif misyon
faaliyetleri srdren, gncel mezhep veya dinsel grnml akmlarna da yer verdik.
Dipnot ve Htaratrle ilgilenenlere daha geni bilgi kaynaklarnn yofunu gstermek istedik.
Herbir blme o blmde geen tarihi ve corafi isimleri gsteren haritalar yerletirdik.
Konularn slamla karlatrlmalar esnasnda yararlandmz Kur'an yetlerinin tercme
ve meallerinde Sleyman Ate'in Kur'n- Kerim ve Yce Meli isimli eserinden
yararlandk ve ayet meallerini iktibas ettik, dipnotlarda tekrar tekrar gsterme ihtiyacn
duymadk.
Okuyucularmza takdim ettiimiz 3. Baskda gzden kaan maddi hatalar dzeltmeye
almakla birlikte, kitabn genel karakterinde kkl bir deiiklik yapma ihtiyac
hissetmeden kapal bulduumuz baz ksmlara yeni ilaveler yaparak berraklk
kazandrmaya altk.
Genel Dinler Tarih kitaplarndaki konularn zel uzmanlarnca yazlmalarnn gereini
hissetmemiz nedeniyle Gnostik ve Btn dinlerden olan Sbilik ve Manihaizm'i, sayn Do.
Dr. inasi Gndz'e; "Msr Dinini'1 sayn Do.Dr. Mrvvet Kurhan'a zel aratrma alanlar
olmas sebebiyle, teliflerini kendilerine braktk. Yazma nezaketinde bulunduklar iin

kendilerine mteekkirim. Ayrca sayn Gndz'e tashih ve tenkitlerindeki yardmlarndan
dolay da teekkr ediyorum.
sparta, 2000 Prof. Dr. Ekrem Sarkolu
Giri
Tarihte ve gnmzde yaygn anlamda herhangi bir dini benimsemeyen insanlara
rastlanmakla birlikte, dini olmayan hibir topluma rastlanmaz. Bu gerek bize, dinin
toplumlar ve insanlar iin tabii bir ihtiya olduunu gsteriyor. nsanln yaad srece
var olduu gibi, bundan sonra da var olmaya devam edecektir. te, insanln kopmaz bir
paras olan dinleri ve ieriklerini kendine aratrma konusu edinen lim dallarndan birisi
Dinler Tarihidir. Vasflayc metoduyla, belirli bir dinn savunmasn zerine alm Kelm ve
Din Felsefesi gibi ilimlerden ayrlmakla birlikte, onlara htiyalar olan malzemeleri ulatrr.
Tarihsel ve filolojik metotlardan faydalanarak eitli lke ve milletlerin, kk veya byk
toplumlarn din ve inanlarn inceler. eitli dnler arasndaki tarihsel likileri aklamaya
alr.
Bu almalar esnasnda, baz bilim adamlar dnleri' snflama ve gruplandirma giriiminde
bulunmulardr. Baz Batl Bilginler dinleri Kurucusu Olan Dinler ve Geleneksel Dinler
diye gruplandrrken, bazlar da Mill
Dinler ve Evrensel Dinler diye gruplandrmlardr. 1[1] slm Bilginleri ise, dinleri Hak
Dinler ve Batl Dinler veya Vahye Dayanan Dinler ve Tabii Dinler diye, ikili guruplara
ayrmlardr. Bu smflanalarda ahlk, erdemlilik vs. gibi manev deerler zerine bina olan
ve Tek Tanrya inanan dinleri Hak Dinler, bu zellikleri tamayanlar da Batl Dinler
olarak simlendirmilerdir. Birinci ksma Milel, ikinci ksma Nihal adn vermilerdir.
Bunun en gzel rnei ehristn ve Badd'nin el-Mel ve'n-Nihal isimli eserleridir.
Btn bu snflama gayretleri, deerli bilimsel aratrmalar olmakla beraber, yaplan h bir
snflama, henz btn dinleri iine alabilecek bir zme ulaamamtr. Dinlerden bazlar,
ya snflamaya uymamakta veya snflamadnda kalmaktadr. Bu sebeple, dnlerle ilgili
snflamalarda din bilginleri arasnda birlik salanamamtr. Buna ramen biz retim
ynndeki kolayl ve sadelii dnerek, coraf blgelere gre dinleri aklamaya
alacaz ve bu arada tarihsel ak da gz nne almaya gayret edeceiz. Bu snflama
ve sralamalardan aslnda kendimiz de tatmin olmamakla beraber, daha baka bir zm
yolu bulamadmz iin, gnmzde en ok tercih edilen bu yoldan biz de yryeceiz!
Konuya gemeden nce slm Alemi'nde, Bat'da ve lkemizdeki Dinler Tarihi almalarna
ksaca deinmenin gen aratrclar iin yararl olaca kanaatndaym.
1- slm'da Dinler Tarihi
slm leminde, din felsefesi, tasavvuf ve dinler tarihi alanlar birbiri iinde ele alnmtr.
Bununla beraber, dinler ilminin felsef blm marifetullah, kelm ve tasavvuf adlar altnda
incelenirken, slmiyet dndaki eitli dinlerle ilgili almalar da balamtr. Abbasiler
devrinde bn Mukaffa (723-759), Eski ran dini ve mitolojisi hakkndaki eserleri Arapa'ya
tercme etmitir. Bu srada Hint dinleri efsanelerine ait baz eserler de tercme edilmitir.
Keldn'lerle ilgili almalar yaplm, Kitab- Mezhib ul-Keldniyyin fi'1-Asnam, Kitab Esrar ul-Kevkb ve Kitabul-Karbn isimli eserler Arapa'ya evrilmilerdir. Sad
Feyum, hicri 330 ylnda Tevrat'tan baz ksmlar Arapa'ya evirdikten sonra bu konularda
aklamalar ve tefsirler yazmtr. Yahudilerin Talmud isimli mehur kitaplar yannda baz
er' kitaplar da tercme edilmitir. 2[2]
Daha ilk zamanlarda balayan Hristiyan mezhepleri ve Sbil'lik hakkndaki aratrmalar
genileyerek in, Hint ve Eski Msr dinlerine kadar uzanmtr. slmiyet dndaki dinlerden
bahseden lk kitap Kur'an olmakla birlikte, bahsettii konulara ksa ve iaretle deinerek
ayrntlara girmemitir. Fakat bu haliyle Mslmanlarn dier dinlerle ilgilenme ve
G.Menching, Die Religion, Mnchen, tarihsiz, ss.58-64; Mehmet Taplamacolu, Din Sosyolojisi, 2. Bask,
Ankara 1975, ss. 85-91; Mehmet emseddin, Tarih-i Edyan, Dersaadet 1338, ss. 26-34.
2[2]
Mahmud Esades-eydiehri, Tarih-i Edyan. istanbul 1912-1913, s.2.; M.emseddin, Tarih-i Edyan, Dersaadet
1338, s. 17.
1[1]
aratrmalarna kap amtr.

Gerek anlamda ilk Dinler Tarihini Ebu Mansur Badd'nin (. 1037) El-Fark beyne'1Firak ve Eb Nasr Mutahhir ibn Thir el-Makds'nin (.l.340) Kitabu'l-Bed'i ve't-Tarih"
adl eserinde grmekteyiz. kincisinde in, Hind, Tibet, ran, Trk, Yahudi, Hristiyan ve
Sbi dinleri hakknda nemli bilgiler verilmektedir. Yine ayn yzylda Ebu Muzaffer Tahir
b. Muhammed Esfarn (lm. 1078) ve Kd Ebu Bekr el-Bkill (lm. 1013) tarafndan
milel ve nihale dir eserler yazlmtr.
Hicr 4. yzylda Kurtubal Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Hazm'n (944-1064) Kitabu'1Fasl fi'1-Milel ve'1-Ahv ve'n-Nihal adl drt ciltlik eseri, bu konuda yazlanlarn en
nemlisidir. Birinci ve ikinci ciltlerde sofistler ve eitli felsef mezheplerden, Yahudilik ve
Hristiyanlktan bahsetmi, Tevrat ve ncil'deki tahribatlar ispata almtr. nc ve
drdnc ciltlerde ise, slm Mezhepleri hakknda bilgi vermitir. Ama bu eser, daha sonra
Ebu'1-Feth Muhammed ehristnnin (lm.h.548) yazd El-Mel ve'n-Nihale nazaran
metot bakmndan zayftr. ehristn, Ebu Mansur Badd'nin eserinden faydalanm,
slam Mezheplerinden, Yahudilik ve Hristiyanlktan baka, Sbilik ve Hint dinleri hakknda
deerli bilgiler vermitir. 3[3] Yalnz, bu eserlerde modern ilm metotlar aramak hakszlk
olur. Birer tarih kaynak olmalar ynnden kymetlidirler. Mslmanlarla temasta bulunan
milletlerin dinleri hakknda kendilerine ulaan bilgileri yanstrlar.
Ne yazk ki slam'n ilk zamanlarndaki bu bilimsel alma ve gelimeler, Orta a
skolastiinin slam dnyasn da etkisi altna almasyla, yavalam ve durmutur. Kur'an'n
at ilim ve aratrma kaps dier din ve tabiat bilimlerinde de grld zere bir sre
sonra kapanmtr.
2- Bat'da Dinler Tarihi
M.. 5. yzylda Heredot, inceledii milletlerin dinleri zerinde de merakla durmutu.
ieron, Salluste, Lucien ve Pulutarch gibi antik yazarlar da tanrlarla ilgili yazlar yazmlar;
genellikle Roma ve Yunan dinlerinden bahsetmilerdi.
Orta a'da ise tek hakikatin Hristiyanlk olduu inancyla, Batllar dier dinlerle
ilgilenmeyi lzumsuz grdler. Ancak smrgecilik ve aktif misyonerliin domasndan
sonra, dier dinlere kar ilgi balad. Lord Herbert de Charbury ve Anthony Collius gibi baz
limler eitli dinleri snflamaya altlar.
Aydnlanma Devri'nde tabii ilimler alanndaki gelimeler, zellikle canl ve cansz varlklarn
en kk birimlerine inerek onlarn temel yaplar hakknda elde edilen baarlar, din
bilimlerinde de benzer almalarn yaplarak, din ve inanlarn temel elementlerine
inilebilecei, dinlerin douu ve gelimeleriyle ilgili yapnn izlenebilecei dncesini
artrd. Aratrma alan olarak, henz dier kltrlerle ve dinlerle karmam ilk ve saf
inan elementlerinin lkel Toplumlarda bulunabilecei kanaatini glendirdi. Aratrma alan
olarak, lkel Toplumlar seildi. Bu ynde elde edilen baz bilgiler aratrmaclar
mitlendirdi ve almalarn hzlandrd.
Kongo ve Amazon havzalar bata olmak zere dnyamn eitli blgelerindeki lkel
toplumlar ve inanlar aratrlmaya baland. Baz blgelerde rastlanan, totem, tabu,
mana, ruh, by, aman (medizienman) vs. gibi kavramlar tabii ilimlerdeki atom ve hcre
rneinde algland, zerlerinde heyecanla duruldu. Ancak btn bu almalar baz dini
kavramlarn daha yi alglanma ve yorumlarndan te gidememitir.
Modern, karlatrmal din aratrmalar ise, yaklak bir asr nce MaxMller ile balad.
Mller, Avrupa msteriklerini toplayarak din ilminin nemini kendilerine anlatt. Yaplan
almalarda kutsal kitaplar tercme edilerek ilim leminin istifadesine sunuldu. Max
Mller'in Mukayeseli Mitoloji simli eseri, 1856 da yaynland ve bunu 1870 ylnda
Dinlerin Esas ve Gelimesi hakkndaki ders notlar takip etti. Bu ilk aratrmalar, dier
dinleri anlama arzusunu kamlad ve byk ilgi toplad.
1896-1898 yllarnda Hollandal Tiele'nin Elements of the Science ismiyle yaynlanan ders
notlar, dinler tarih gelimelerinin gzel bir rneidir. Kefettii hususlar, yalnz dinler tarihi
iin deil, etnoloji , sosyoloji ve psikoloji iin de nemlidir. Bundan ksa bir zaman sonra
Paris, Brksel ve Roma niversiteleri ders programlarnda dinler tarihi dersleri grlmee
3[3]
M. emseddin, 18.
baland. Tylor'm Primitive Culture (1871), Emile Durkheim'n Les formes elementaires
de la vie religieuse (1912) ve Wilhelm Wundt'un Vlkerpsychologie (1906) ismiyle
yaynlanan eserleri, din iimindeki gelimelerin somut rnekleridir.
Dinler tarihi aratrmalarnn ikinci aamasnda pozitivist dncelerle birlikte, filolojik ve
tarih hakimiyet kendini gstermektedir. Deerlendirme metodu, yerini tasvire brakmtr.
l ve kymetler, psikolojik, sosyolojik ve tarihsel ynlerden aklanmaya balanm,
gemiteki ve zaman muzdaki dinlerin aratrlmasnda byk gelimeler kaydedilmitir.
Uzmanlamalarda ileri gidilmi ve objektiflik en yksek kanun olarak hedeflenmitir. Ancak,
ilk devirlerdeki aratrclarn hatas ayrntlar ihmal etmeleriyken, ikincilerin hatas
ayrntlara ar kymet vermeleri olmutur. Bu devrin en byk ismi, Ernest Kenan'dr.
Birinci Dnya sava, Dinler tarihi sahasnda da kuvvetli deiiklikler meydana getirmitir.
Her ne kadar filolojik, tarih ve tenkidi aratrmalar yapld, pozitivist metot pek ok yerde
devam etti ise de, tarihilik devri sona ermitir. Dinler tarihinin nc safhas
diyebileceimiz gnmzde, artan uzmanlamalar zerine kabilmek, din tecrbe
varlnn derinliklerine nfuz edebilmek ve son metafizik zelliklere ulaabilmek hedef
haline gelmitir. Bu gelimelerin neticesi, dinin fenomenolojik aratrmalarnda byk
ilerlemeler kaydedilmitir. Max Scheler, Rudolf Otto, Jean Hering ve Gerardus van der
Leeuw tarafndan gelitirilen din fenomenolojisi, dinin btn konularn filozofik, teolojk,
psikolojik ve metafizik teorilerden uzak, sistematik ve nesnel bir ekilde inceleme yolunu
amtr. 4[4] Sosyal etkileri de Dinleraras Diyalog"da kendini gstermi, toplumsal bar
iin mit verici almalarn balamasna katkda bulunmutur.
3- Trkiye'de Dinler Tarihi
slm leminde det olduu zere Trkiye'de de yazlan pek ok tarih kitaplarnda yazarlar
Hz. Adem'den balayarak, zamanlarna kadar geen olaylardan bahsederlerdi. Bu genel
tarihlerde yer alan Peygamberler Tarihi ve dolaysyla dier dinler hakknda verilen
bilgilerin, bugnk anlamda dnler tarihi ile pek ilikisi yoktur. Bu hal, 19. yzyla kadar
devam etmitir. Nihayet, slahat hareketleri iinde kurulan Dar'l-Fnunfedebiyat
Fakltesinin 1874 yl programnda Tarih-i Umumi ve lm-i Esatiri'1-Evvelin dersinin
bulunduu grlr.
kinci Merutiyet'ten sonra, 1911 de er'iye ve Ulm- Edebiye mderrislerinin toplanarak
aldklar kararda; Ulm- er'iye dersleri arasnda, 6 saat Tarih-i Din-i slm ve Tarih-i
Edyan dersleri birlikte yazlmtr. 1914 ylnda ise, Ulm- er'iye ubesinin Dar'l-Fnun
dahilinde bulunmasna lzum grlmeyerek 1. Abdlhamid adna ina edilen Medreset'lMtehassisne balanan Medreset'l-Mtehassisn'de Tarih-i Edyan derslerinin
bulunduu grlr.
Cumhuriyetten sonra din eitimi, stanbul lahiyat Fakltesi'ne braklmt. Burada, Trk
Dinleri ve Mezhepleri Tarihi ve Dinler Tarihi dersleri de okutuluyordu. Ama, Enstit de
fazla mrl olamad ve 1936 da kapatld. Trkiye'de fetret devrine giren dn eitimiyle
birlikte, dinler tarihine de ara veriliyordu. Bu durum, 1949'da Ankara niversitesine bal
bir lahiyat Fakltesinin almasna kadar devam etti. Eitim programlarna dinler tarihi
dersleri de kondu. Daha sonralar alan mam Hatip Okullar, Yksek slm Enstitleri ve
lahiyat Faklteleri programlarnda da bu derse yer verildi. 5[5]
4- Trkiye'de Dinler Tarihi le lgili Eserler
Tespit edilebilen en eski eser, emseddin Sami'nin 1878 ylnda yaynlanan Esatir isimli
kitabdr. Bu kitapta, Japon, skandinav, Amerika ve Eski Avrupa Efsaneleri yer almaktadr.
Eser, mitoloji ile ilgili olmakla beraber, dinler tarihine yaknl sebebiyle anlmaya deerdir.
Dorudan doruya dinler tarihini kendine konu alan ilk eser ise, Ahmed Mithat Efendinin
1911 ylnda yaynlanan "Tarih-i Edyn"dr. Eser, in, Japon ve Hint dinlerini ihtiva eder.
1912-1915 yllarnda yaynlanan Mahmud Esad b. Emin Seydiebr'nin Tarih-i Edyan' ise,
dinler tarihine giri mahiyetindedir. zellikle dinlerin doular hakkndaki teorilerden ve
4[4]
5[5]
Joachim Wach, Vergleichcnde Religionsforschung, Stuttgari 1961.

Bkz. Hikmet Tanyu Trkiye'de Dinler Tarihinin Tarihesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1961, s. 109 vd.
ilkel dinlerden bahseder. M. emseddin'in 1919 ylnda yaynlanan Tarih-i Edyan' ise,
zellikle ilkel dinler zerinde durmaktadr. Ksaca in ve Japon dinlerine de deinir. Hilmi
mer (Budda)'nn 1935 ylnda stanbul'da yaynlanan Dinler Tarihi, Hint ve in
dinlerinden bahseden deerli bir eserdir. erik zenginlii bakmndan henz alamamtr.
Eserin ikinci cildinin yaynlanaca planlanm ise de gerekleemedii anlalmaktadr.
Tarihteki belli bal tm dinleri ilk olarak kendine konu alan eser, mer Rza Dorul'un 1949
ylnda yaynlanan Yer Yzndeki Dinler isimli kitabdr; Geni halk kitlelerine sade bir
dille ilk bilgileri vermesi bakmndan faydaldr.
1950'den sonra gelien dini hayata ve din eitimi ihtiyacna paralel olarak Dinler Tarihi
ile ilgili almalar ve yaynlarda da gelimeler olmu, saylan artmtr. Piyasada
bulunabilen gnmz almalar arasnda ders kitab ve el kitab olabilecek en nemli bir
alma merhum Gnay Tmer ve Abdurrahman Kk'n birlikte hazrladklar Dinler
Tarihi, (Ankara, 1993, 472 sayfa) isimli eseridir. Tarihi dinlerin gnmz mezheplerine,
mesih, sentezci yeni dini akmlara yer vermesi, Misyonerlik ve Dinler Aras Diyalog gibi
dinler aras sorunlara deinerek Dinler Tarihini gncelletirme giriimlerine katkda
bulunmutur. Yine Mehmet Aydn'mn Din Fenomeni, Konya 1993, isimli almas, dinleri
kendi mensuplarnn dilinden retmeye zen gstermesi, metot bakmndan lkemiz iin
yeni bir yaklamdr.
Bunlar dnda lkemizde yaayan eitli din mensuplarnn kendi inan ve ibadetlerini
cemaatlarna veya evrelerine anlatabilmek iin hazrladklar, irili ufakl telif veya tercme
almalarnn saylar da her geen gn artmakta, lkemiz din bilimleri almalarna
yardmc olmaktadr.
ORTA DOU TARH NCES DNLER
Literatr:
1- Cari Klemen, Die Religionen der Erde, C.I, Mnchen 1966, s.7-41.
2- Firuzan Kmal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1962, s. 32-52.
3- Sedat Veyis rnek, 100 soruda lkellerde, Din, By, Sanat, Efsane, stanbul 1971.
Dinler Tarihi'ni, dinlerin balangcndan itibaren ele almak istersek, dinin ne zaman ortaya
kt sorusu hatrmza gelir. Buna olumlu bir cevap vermek pek mmkn deildir. nk
dnen insanla beraber dinin de tarih sahnesine kt grlmektedir. Ancak dnen
insann dnyada nerede ve ne zaman ilk olarak grnd sorunu tarih boyunca insanlarn
meraklarn dima megul etmitir. Gnmz tabiat tarihi, antropoloji ve arkeoloji bilimleri
de bu konuyla yakndan ilgilenirler ve bilimsel verileri deerlendirmeye, yorumlamaya
alrlar. Kur'an da "De ki: Yeryznde gezin, bakn yaratmaya nasl balad, sonra Allah,
son yaratmay da yapacaktr... " (Ankebut,20) buyurarak bu yndeki aratrmalar tevik
etmektedir.
Tabiat Tarihileri tespit edilebilen en eski insan benzeri veya insans varlklarn fosil
rneklerinin ierdii radyoaktif potasyuma gre hesaplanan6[6] yalarn gnmzden 1,52 milyon yl kadar ncelere gtrrler ve zerlerinde eitli yorumlar yaparlar. Ancak bu
fosil rneklerinin temsil ettikleri paleolitik trler tarihin karanlklar iinde kaybolmu,
soylar devam edememitir. 7[7]
Bilim adamlar, gnmz insan soyununj atalarn Homo Sapiens Sapiens ismini verdikleri
rnek kke dayandrrlar. Fosil rneklerin yalan toprak altnda kalan dilerde biriken florin
eriine gre hesaplanr. 8[8] Bunlar, Drdnc Buzul Devrinden, yaklak 40 bin yldan
beri yeryznde grlen, eitli renklerdeki gnmz insanlarnn atalardr. Medeniyetin
kurucular, ziraatn, hayvancln ve let yapmnn kifleri bu insanlar olduu dnlr.
9[9]
Genetik bilginlerinin yaptklar hesap ve tahminler de Antropologlarn hesaplarn
dorulamaktadr. nsandaki genetik deimelerin hesaplarndan hareketle bu neticeye
6[6]
7[7]
8[8]
9[9]
Aye Baaran, Tbbi Biyoloji, 4. Bask Bilim Teknik Yaynevi, 1996, s. 402.
Ali Demirsoy, Kaltm ve Evrim, Ankara 1984, s.750-765.
Aye Baaran, Tbbi Biyoloji, s. 406.
Demirsoy, s.766-781.
varmaktadrlar. 10[10] Blge olarak da ilk insanln Dou Afrika'dan (Sudan-Habeistan)

dnyaya dald kanaatndadrlar. Adem ve Havva rivayetlerinin de yaklak ayn
blgelerle irtibatlandrlmas manidardr.
1- Hz. Adem Ve Havva
Bu konuda Tevrat'la Kur'an arasnda ayrlklar vardr. Kur'an'da yaratma emrinin yaratln
banda m, ortasnda m, sonunda m olduu belli deildir. Tevrat'a gre, balangta hi
bir ey yoktu, boluk, karklk ve karanlk hakimdi. Allah nce yaratt ve karanlktan
ayrd. Bylece gn ve gece oldu. Bu yaratma fiilinin meydana geldii ilk gnde oldu, ancak
Gne ve Ay henz yaratlmamt. Bu durumda gece ve gndz nasl meydana geldi sorusu
cevapsz kalyor. kinci gnde sema, nc gn kuru ile ya, kara ile deniz birbirinden
ayrld. Halbuki bunlarn ayrlabilmesi iin daha nce yaratlm olmas gerekiyordu! Daha
sonra bitkiler de belirlendi. Drdnc gn Gne, Ay ve yldzlar yaratld. Beinci gn
sularda ve havada yaayan hayvanlar, kanatl kular yaratld. Altnc gn Allah Adem'i
kendi suretinde yaratt ve yedinci gn dinlendi. 11[11] Bu haberler Kur'an'da yoktur. Kur'an'a
gre Allah yorulmaz ve dinlenmeye de ihtiyac yoktur. Ancak Kur'an da yaratln alt
zamanda olduunu sylyor. Ayrca bir eyin olmasn istedii an Ol demesinin yeterli
olduu beyan ediliyor. Bu iki ifade ilk bakta tezat gibi grnyorsa da, Ol der ve olur
sz Allah'n kudretini, alt zaman sz ise, gemite alemi nasl yarattnn haberi oluyor.
Zaman fadelerinde kullanlan Yevm kelimesi Kur'an'da eitli manalara gelir. Baz
ayetlerde 12 saat, yani gece ve gndz veya 24 saat bir gndr. Yne Allah'n yannda bir
Yevmin insanlarn bin senesine mukabil olduu syleniyor. Baka bir ayette Gnn
karl elli bin sene olarak gsteriliyor. Bunlardan Yevm kelimesinin anlamn insani
llerle snrlamann mmkn olmad, ancak alemin alt zaman srecinde yaratld
anlalyor.
Tevrat insann yaratl hakknda Tanr Adem'i kendi suretinde yaratt diyor. Kur'an'da
byle bir ifade yoktur. Kur'an;
Zatna benzer hi bir ey yoktur 12[12] ayetiyle Adem'in ve oullarnn Tanr'nn suretinde
yaratld grn reddediyor. Ancak Tevrat ayetine paralel bir Hadis rivayeti sebebiyle
Tevrat'n bu ifdesi Msliimanlarca grme, iitme vs. gibi Tanr'mn Kendi sfatnda
yaratld seklinde yorumlanmtr. Kur'ana;
Adem'in yasak aatan yedii 13[13] haberi vardr ki, buna gre, aalar ve bitkiler
Adem'den nce yaratlm olmaldrlar. Yine Siz ikiniz ondan bol bol yeyiniz, fakat
ecereye yaklamaynz 14[14] ifadeleri daha nce aa ve zerinde bittii topran varl
anlamlarna geliyor. Daha sonra da insann Nutfeden 15[15] yaratld ifadelerinden
Kur'an'n insann biyolojik tarihine deil, yaratlndaki baz safhalara iaret ettii sonucu
kyor. Bunlar Allah'n Adem'i bir anda yaratm olmasna engel olmad gibi, safhalar
halinde yaratm olmasna da engel deildir. Ancak aadaki ayetler, ilk insann safha
safha yaratlm olabilecei anlamn glendiriyor. Ayrntlar bilinmemekle birlikte, tabiat
bilimcilerinin ve tabiat tarihilerin almalaryla baz Kur'an ayetleri arasndaki ilgi hayret
vericidir. stikbalde yaplacak bilimsel almalarn konuya daha berrak k tutaca
phesizdir:
nsan yaratmaya amurdan balad. 16[16]
Allah sizi yerden bir bitki olarak bitirdi. 17[17]
nsan zerinden, henz kendisinin anlan bir ey olmad uzun bir sre gemedi mi? (Yani
insan zerinden yle uzun sreler geti ki henz kendisi, anlan bir ey deildi. Topraktan
szle szle eitli merhalelerden geerek uzun zaman aarak nihayet nutfe haline
Robert F.Weaver-Philip W. Hedrick, Genetics, Iowa 1989, s.526 v.d.; Cecie Starr-Ralph Taggart, Biology,
the Unity and Dversity of Life, California 1989, 5.Bask, s.702 vd.
11[11]
Tekvir: 81/11, 26.
12[12]
ura: 26/11.
13[13]
Araf: 7/22.
14[14]
Araf: 7/19, Bakara: 2/36.
15[15]
el-Hac: 22/5.
16[16]
Secde: 32/7.
17[17]
Nuh: 71/17.
10[10]
geldi). 18[18]
Oysa O, sizi aama aama yaratt 19[19]
Sonra onu dzeltti, ona kendi ruhundan fledi 20[20]
Sonra onun neslini bir zden, hakir bir su(yun tizn)den yapt 21[21]
Sizi ondan (yani yerden) yarattk yine oraya dndrrz ve sizi bir kez daha ondan
karrz 22[22]
Ki, siz, mutlaka tabakadan tabakaya bineceksiniz! 23[23]
Yukardaki ayetlerin yorumunda hvan us-Safa risalelerinin yazarlar, bn Miskaveyh vs.
gibi slam alimleri insann tekamlle yaratldn sylemiler, ancak bilimsel temele
yerletirememilerdir. 24[24] Gnmz mfessirlerinden Sleyman Ate de;
Onu dzenle(yip insan ekline koydu)um ve ona ruhumdan flediim zaman hemen ona
secdeye kapann 25[25] ayetindeki Zaman, sre, feiz anlamndan, Adem'in zaman sreci
iinde yaratld kanaatna varmaktadr. Dinler iin nemli olan Allah'n yaratma fiilinin
inananlarca kabuldr. Nasl yaratld, mahiyetinin ayrntlar, bilimsel aratrlmas ve
yorumlan ile gnmzde Fen Bilimleri yakndan ilgilenmektedir.
slam'n Ehl el-Kitab olarak isimlendirdii Yahudi, Sabii, Hristiyan ve slm dinlerince de
genel gre gre, ilk nsan, dier bir ifade ile gnmz insan soyunun ilk atas Hz.
Ademdir. Allah yeryzn insan soyunun yaayabilecei bir duruma getirdikten sonra
Adem ve Eini arza indirmitir. 26[26] Gnmzn nakl bilgileri nda bu iniin mahiyeti
ve tarihini belirlemek henz gtr. Baz mslman dnrler Kur'an'n El'araf suresinin
2. Ayetinde;Sizi evvela yarattk, sonra size suret verdik ve Meryem 58. ayetinde te
bunlar, Allah 'in kendilerine nimetler verdii peygamberlerinden Adem'in zrriyetinden,
Nuh ile beraber tadklarmzdan, brahim ile smail'in neslinden,hidayete erdirdiimiz ve
setiimiz kimselerdendir, ifadesindeki peygamberlerin Adem soyundan geldiini
vurgulamasn, Adem soyu dnda da insanlarn olabilecei iareti kabul ederek Adem
ncesinde de Allah'n baka bir insan soyu yarattnn nakli delili eklinde
yorumlamlardr. 27[27] Yine Kur'an'daki adem kelimesinin baz ayetlerde Hz. Adem
anlamnda zel isim, baz ayetlerde insan anlamnda cins isim olarak kullanldn ifade
ederek yorumcularn ve dnrlerin dikkatini ekmilerdir. Bilimsel aratrmalarn da
gelimesiyle gelecekte konunun daha da akla kavuaca phesizdir.
Tevrat'da Hz. Adem'in einin ismi, ilk kadn olarak Havvadr. Kur'an'da isim zikredilmez.
Tanr emrini inemeleri sebebiyle bu iftin cennetten karld rivayet edilir:
Birbirinize dman olarak inin, sizin yeryznde kalp bir sre yaamanz lzmdr, 28[28]
denir. Ceza olarak iinden karldklar Bahe anlamndaki Cennetin dnyada veya dnya
dnda olup olamayaca konusunun tartmalar devam etmektedir.
Kur'an Kerim Hz. Adem'in dnya hayatndan, baka bir ifade ile cennet dndaki
hayatndan bahsetmez. Ancak daha nce O'na eyann;
Btn isimlerinin retildii 29[29] sylenir k, buradan Hz. Adem'in tabiat veya baka
eyler hakknda bilgi sahibi olduu anlalyor. Tevrat, Adem oullarndan Kabil'in iftilik,
Habil'in hayvanclk yaptn ve iki kardein aralarndaki anlamazl haber veriyor. 30[30]
Kur'an ise, isim zikretmeden bu iki karde arasnda ortaya kan kskanlk, kavga ve
ldrme olayna iaret ediyor. 31[31] Bu rivayetleri Peygamber Adem'in yaamas muhtemel
18[18]
19[19]
20[20]
21[21]
Kur'an, nsan Suresi, 1; Sleyman Ate, Kur'an- Kerim ve Yce Meali, Ankara, s. 577.
Nuh: 71/14, Ate, 570.
Secde: 32/9.
Secde: 32/8.
22[22]
Taha: 20/55; Ate, 314.
23[23]
nikak: 94/19; Ate, 589.

Muhammed Hamidullah, Dinler Tarihi Konferanslar, 3 Nisan 1977 Erzurum.
Hicr: 15/29.
Nisa: 4/l; Araf: 7/24.
Amiran Kurtkan, Sosyolojik adan Tasavvuf ve Laiklik, Kutsun Yaynevi stanbul 1977, s. 69-77.
Bakara: 2/36; Araf: 7/24.
Bakara: 2/31, 33.
Tekvin, IV,2-4.
Mide: 5/27, 31.
24[24]
25[25]
26[26]
27[27]
28[28]
29[29]
30[30]
31[31]
alara iareti bakmndan deerlendirmek mmkndr. nsanln ziraata ve hayvancla

getii devirlere iaret eden deliller saylabilir. Gnmz arkeolojisinin bilinen keifleriyle
tarihiendirmek de mmkndr.Kur'an'da Hz. Adem'in oullarndan ifden sz edilmez.
Mfessirlerin bu konudaki aklamalar tamamen Tevrat ve Talmud haberlerine dayanr.
32[32]
lk insanla ilgili dier dinlerin grleri ise, her dinin kendi yapsna gre farkllklar gsterir.
Efsanevi yaratclara dayandrlr. nsann bir yaratc tarafndan yaratld ve insanln da
ondan tredii dncesi dinler aras yaygn, ortak bir inantr. rnein Eski Yunan'da Zeus
Pandoray, Eski Trklerde Karahan Kiiyi yaratmtr. 33[33]
2- Tarihi Buluntular Ve Yorumlar
Tarihin yazsz devirlerinde yaayan toplumlarn inanlar hakkndaki sualler ok eski
devirlerden kalma arkeolojik buluntularla, bu buluntular gnmz ilkel toplumlarnn inan
ve detleriyle karlatrlmas ve yorumlanmasyla cevaplandrlmaya allr.
eitli blgelerde zeri talarla rtl tarih ncesi devirlerden kalma iskeletleri kemikleri
bulunmutur. Bunlardan bazlarnn melk, mSbnvonal ekilde gmlm olduklar ve
bugnk ilkel kavimlerdekt l, 1 ekillerine benzedii grlr. Van Tilki Tepe mezarlarnda
olduu W bazen bu iskeletlerin bulunduu ukurlar krmz renklidir, cesetlerin girine krmz
bir sv veya krmz, bakr dioksit serpilmitir. Cesedin fmesinden sonra kemiklerin
zerinde bu krmz maddelerin kalmasnn zel bir ekilde gmldnn ak delilleridir.
Mezolitik ve Neolitik ve yeni Ta) devirlerinden kalma kafataslarnn bat ynne dnk
olduu grlr. Daha sonraki devirlerde de grld gibi, sanki vcut kendinden ayrlan
ruhuna, gnein batt yerde bulunduu tasavvur edilen ller leminin yolunu gsteriyor
gibidir. Yine Ta Devrinde grlen ve Tun devrinde yaygn hale gelen llerin yaklmas
deti, cesede bal olmayan bir ruhun bulunduuna ve lmden sonra yaad.na dir bir
inanla ilgili olmaldr. Tun devrinde rastlanan cesetlerin zerlerinin tala bastrlmas,
melik cesetlerin skca balanmalar, kpleri iine katlmalar veya baz uzuvlarnn
krlmalar, koparlmalar gibi detler, llerden korkulduunun ak delilleridir. Bu trl
gelenekleri, gnmzde baz ilkel kabilelerde de grmekteyiz. llerden, hastalk veya
tabiat st kuvvetlerle ilikileri olduu tasavvurlanyla da kalm,korkulmu olabilecei
ihtimali zerinde de durulabilir. Fakat elimizde yeterli kantlar yoktur. Cesetlerin
sakatlanmas, balanmas vs. gibi ilemler llerden korkulduunun, ktlklerinden emin
olma giriimlerinde bulunulduunun ak grntleri olmaldr.
Baz ilkel kabilelerde de grld gitti, cesetlerin krmzya boyanmas, llerin dostluunu
kazanma, insan st glerinden yararlanma gayretlerine ynelik olabilir. Krmz boya,
kann yerine geiyor olmaldr. O zamanlar kan, iinde zel bir kuvveti ieren bir sv
saylmal ve bu hayatsal gcn llere yardmda bulunabileceine inamlmaldr. Ta
Devri'ndeki baz gelenekler, llerin tasavvur edilen zel gcnden faydalanlmaa
alldn da gstermektedir. rnein krmzya boyanm alt ene kemiinin muhafaza
edilmesi vs, gibi. Hatta, gcnn taycya gemesi iin tarih ncesi devirlerin insan, onu
beraberinde tam da olabilir. Onu, kendisine g kazandracak bir muska (amulet) olarak
grm olabilir.
ndisine g kazandracak bir muska (amulet) olar yoksa dncesi iskelet sahibine hakaret
etmek deildir.
lnn gmlmesinde, cenaze ile beraber lnn hayatnda tad baz aletler ve ziynet
eyalar da gmlmtr. Bunlar, sahiplerine uur getiren, musibetlerden koruyan, gizli
kuvvetlerle ykl muskalar olmaldr. lk zamanlar sadece ss eyalar olarak
kullanlrlarken, sonradan kendilerine tabiat st kuvvetler isnat edilmi olmaldr. Ta Devri
mezarlarnda hayvan dilerine ve kymetli talara rastlanmtr. Altn ise, Neolitik (Yeni Ta)
Devirde ortaya kmaya balar. Tun Devri'nde, kutsal saylan mineral, bitki ve hayvan
nesneleri tun kaplarda veya deri torbalar iinde llerin yanna konmaktadr. l, hayatta
iken bunlar tam, kullanm olmaldr. Ta ve Tun devirlerinde lnn yanna gnlk
hayatta ie yarar hi bir kymeti olmayan kk ta veya tun baltalarn, heykelciklerin
32[32]
33[33]
Tekvin,IV,l-26; V,l-6; The Talmud, H.Polano, London and New York 1978, 372 sayfa, s.15-22.
Bkz. Mustafa Erdem, Hz.Adem, Ankara 1993, s.1-12.
vs.nin konduu da grlr. Muhtemelen bunlar, muska cinsinden, byl glerine inanlan
eyalar olmaldrlar.
Mezarlarn nlerindeki topraklarn kullanlm olmas ise, daha sonralar llerin eitli
ekillerde kutsalatrlm ve kendilerine hrmet edilmi veya mezar banda dinsel yinler
yaplm olabilecei ihtimallerini ortaya koymaktadr.
Ta Devri sonlarndan kalma baz maaralarda av sahnelerini gsteren kabartmalara
rastlanmtr. Bunlar ssten daha ok, avlamay dndkleri hayvanlara kar yaplm
birer by olmaldrlar. Yine, Gne'e ve Ay'a benzer kabartmalarn bulunmas, Gne'e ve
Ay'a hrmetin, tazimin olabilecei kanaatini uyandrmaktadr. Bronz Devri'n&n itibaren
sk sk Gne'i temsil den ekillerin bulunmas ona kar daha nce de bir tazimin olabilecei
kanaatini kuvvetlendirmektedir. Fakat tarih ncesi insann, insan suretindeki ulhiyetlere
inanp inanmad konusunda kesin bilgimiz pek yoktur. Geri baz mezarlardan kk insan
figrleri karlmtr, ama bunlarn tanrlar olarak tazim edildiklerini ispat etmek gtr,
lnn kendisi de resmedilmi olabilir. Ancak bulunan figrlerin ounun kadn oluu,
gs ve karn ksmlarnn olaan st bir ekilde, abartlarak belirtilmi olmas, bunlarn
yksek varlklar olarak dnlebilecei ihtimalini kuvvetlendirmektedir. dol ismi de
verilen bu figrlerin, basit heykelciklerin, her hangi bir felket veya hastalktan kurtulmak
maksadyla by veya adak olarak kullanlm olmalar da muhtemeldir. Burdur Haclar
Nahiyesi ve Konya atal Hyk kazlarnda ortaya kan kadn figrleri Ge Paleolitik ve
Neolitik Devirlerde Byk Ana yatandn gsteren nesnel rneklerdir. Tokat Horoz
Tepede bulunan Tun devrine ait ocuunu emziren bir ana heykelcii, Kalkolitik ada
idollerle temsil edilen Byk Ana (Ana Tanra) kltnn devamn gsterdii gibi; orum
Alaca Hyk ve Tokat Horoz Tepe boa ve geyik heykelcikleri de, baz kutsal hayvanlara
inanldn, onlara tazim edildiini gstermektedir Ancak biz, tarih ncesi insanlarn
tanrlarn nasl tasavvur ettiklerini, bilgi yetersizlikleri sebebiyle kesin olarak bilemiyoruz .
Mezarlara konan eyalar, muhtemelen Yeralt Tanrlarna sunulan eitli hediyeler de
olabilirler. Mezarlarda bulunan sr, kpek, kei ve koyun kemikleri mezar banda kesilen
lye kurban geleneinin varlna iaret olabilir.
Tarih ncesi devirde lmden sonraki hayata, Ulu Tanr'ya ve yksek varlklara inancn
olduu muhakkaktr. Ancak mcerret inan ve dnceleri gnmze ulatracak yaz vs.
gibi vastalar henz icat edilmedii iin kesin yorumlar yapmak gtr. Olmadn iddia
etmek hakszlk olur. ok tanrclk kalntlar eklinde belgeler brakan bu alarda Ulu Tanr
ve vahdaniyet inancn tebli eden peygamberlerin de gelmesi muhtemeldir. Kutsal
kitaplarn rivayetleri rneklerle doludur. Hz. Adem ve dris bunun ilk rnekleridir. Hz.
dris'in Tevrat'daki ismi Henoh'dur. 34[34] Kuran;
O ok doru bir peygamberdi, onu yce bir yere ykseltmitik 35[35] buyurarak vgyle
anar. Ne zaman ve nerede yaad hakknda tarihi bir belge bulmak mmkn deildir.
Ancak torununun Hz. Nuh olduu yolundaki Tevrat haberleri dikkate alnrsa, Kuzey
Arabistan'da rem blgesinde (Lt Glnn gney batsnda) 4. bin yl sanlarnda, yaam
olmas muhtemeldir. 36[36]
ESK MEZOPOTAMYA DNLER
Eski alarn Orta Dou kltrlerinin tayclar dil ve rk ynnden farkldrlar. Aralarndaki
kltr birlii ve kkler Smerllere kadar inen Mezopotamya etkisidir. Smerlilerce
gelitirilen ivi yazs ou Bat Asya kltrlerince, zellikle dn alanlarda kullanlmtr.
Verimlilik, bereket ve by kltleri ve tasavvurlar eitli isimler altnda gnmze kadar
gelmitir. Blgenin Kur'an'da ad geen Peygamberlerin de yaadklar, faaliyetlerini
srdrdkleri, ou kez kar ktklar evreler olmas; hlen aramzda yaayan btl
inanlara kaynak tekil etmeleri; bizim de zerinde yaadmz coraf evreler olmalar;
nemini bir kat daha artrmaktadr. Gnmz politeist inanlarnn kkenlerine de k tutan
en eski yazl belgeleri ierdii gibi, Eski Arabistan ok tanrcl ve putperestliine de k
Tekvin,V,18-19.
Meryem: 19/56-57.
36[36]
Gnmz Arkeolojik aratrmalar rem ehrinin Eski Filistin'in Edom blgesinde olduunu ortaya koymutur.
Bkz. John D.Davis, The Westminster dictionary of the Bible, Philedelphia, 1944, s.267.
34[34]
35[35]
tutmas bakmndan Eski Mezopotamya din ve kltrlerinin bilinmesi slam tarihi iin de ok
deerlidir.
19. Yzyl balarna kadar bilgilerimiz Heredot, Strabo, Alexandr Polyhistor vs. gibi Eskia
tarihilerinin haberlerine ve Bbil'deki Bel Rahibi Berossos'un (m. .260) eserlerinden
kalma baz bilgilere dayanyordu. Ayrca, Kitab- Mukaddes'in haberleri de baz aklamalar
getiriyordu. ivi yazsnn zlmesi, ilim dnyasna geni ufuklar at. G. Grotefend'in ilk
defa, Farsa ivi yazlarn okumay baarmasndan sonra, Elam ve Bbil ivi yazlar da
zld. Blgenin kltr hayat ksmen aydnland. Yaplan arkeolojik kazlarda
Mezopotamya'nn dni ve kltryle ilgili ok zengin bir malzeme ortaya kt. Bilhassa
Asurbanibal'n (m..668-626) kendisine kadar gelen edebi eserleri ve ivi yazs rn
kitabeleri Ninova Saray ktphanesi iin kopya ettirmesi ve bunlarn elimize gemi olmas,
bilgilerimizi zenginletirdi. Bugn, bu ktphanenin byk bir ksm Londra British
Mzesinde saklanmaktadr.
Blgenin kltr tayclar, henz kkleri belli olmayan, ancak dillerinin Trk Dili yapsna
yakn olmas sebebiyle blgeye kuzeydoudan geldikleri tahmin edilen Smerlilerdi. Burada
ziraat ve ekonomide yksek bir kltr kurmulard. Arkeolojik kazlarda, bunlarla ilgili
yaklak 250 bin kadar ivi yazl tablet bulunmutur. ivi yazs, m. . 3500 yllarnda
ortaya km olmaldr ve insanln bilinen en eski yazsdr. nce resim yazs eklinde
balayan bu yaz zamanla gelierek ematik ivi yazs haline gelmi ve heceleri ifde eder
olmutur.
Smerliler'in inanlaryla ilgili en eski delillerin ortaya kmasn arkeolojiye borluyuz.
Yaratlla ilgili Sm efsanelerin kayna da yine Smerlilerdir. Hatta, Sm edebiyatnn
mehur Glgam ve Tufan efsaneleriyle ilgili bir ksm muhtevaya da Smerce metinlerde
rastlanr.
Bu medeniyetin kkleri m. . 4500-4000 yllarna kadar iner. Yaplan kazlarda bu
devirlerden kalma ok sayda Ana Tanra ve boa figrlerine rastlanmtr. Smerliler
buraya m.. 3500 yllarnda gelmiler ve yksek bir kltr oluturmulardr. Blgenin
hkim dili Smerce olmutur. M.. 3000 yllarna gelindiinde blgede en az 12 ehir devleti
kurulmutu. Ki, Uruk, Ur, Nippur, Laga, Larsa vs. bunlardand. Devletlerin her biri surlarla
evrili bir ehir ve evresindeki ky ve arazilerden oluuyordu. ehrin merkezinde birer
tapmak bulunuyordu. ehrin idaresi nceleri halkn elinde iken, ehirler aras savalar
krallklarn domasna sebep olmutu. Gnmze ulaan bir belgedeki Smer krallar
listesine gre, Tufandan nce sekiz kral yaamt. ehir devletlerini birletiren ilk kral Ki
hkmdar E tana'dr (m.. 2800). ehirler aras mcadeleler sonunda zayflayan Smer,
nce Elmllarn (m..y. 2530-2450), sonra daAkadlarn (m. 2234-2279) saldrlarna
uram ve istila edilmitir. Smerller zaman zaman bamszlklarn kazandlarsa da
Smer medeniyeti en son ihtiamn 3.Ur slalesi zamannda yaamtr. lk kral Ur-Nammu
bilinen en eski kanun derlemesini hazrlatmtr. Amorilerin Mezopotamya'y ele
geirmeleriyle m..1900 den sonra zgn kimliklerini kaybetmilerdir. Fakat dilleri dinsel
metinlerde yaamaya devam etmitir.
1- Smerluerin Dinleri
Literatr:
1- Eduard Meyer, Geschichte des Altertums, c. 1-2, Stuttgart 1954, s.453-463.
2- Helmer Ringgren, Religions of the Ancient Near East, London 1973, s.1-46.
3- F.Heiler, Die Religionen der Menschheit, Stuttgart 1959, s.178-186.
4- H.Schrn kel, Smer Dini, ev. Turhan zdemir, lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 19, s.
197-217 ve c. 21, s.367-390.
Smerce'de ulhiyet in kullanlan deyim Dingir ayn zamanda Gk anlamna da gelir.
Eski Trke'deki Tengiri kelimesini hatrlatr. Hiyeroglifinde kullanlan iaret Gk
manasnda An, anu eklinde telaffuz edilir. Yksek, ulu anlamn da ierir. An SmerBbil ilhlar meclisinin badr. Allah anlamndadr.
Onun hi bir putu ve heykeli olmamtr. Mekn gk kubbenin en st katmdadr. Dier
ilhlar ona sayg gsterirler, onu ziyaret ederler. Mabedinin Uruk'dakiadi E-an-na (Gk Evi)
dir. Her eyin sahibi ve dier ilhlarn atas saylr. 37[37] Ulalmas mmkn olmayan
uzaklarda oturur ve gncel dini hayatta grlmez. Ancak yaratl efsanesine gre, An,
Kive kinat Tanra ve ezeli-ebedi varlk Nammu tarafndan yaratlmlard.38[38]
Kars saylan K (Smice Antu, Enki) yer tanras veya yerin kendisi kabul edilirdi. Daha
sonralar yerini nanna'ya brakmtr. Anlil, An'n olu, frtna ve havann tanrsdr.
Atmosferin hkimidir. Nippur ehrinin ilh saylmtr. Bu ilh (An, Anlil, Enki) Smer
panteonunun banda bulunurdu. Dier ilhlar daha aa kademelerde saylrd.
nanna, An'n kz ve Uruk ehrinin saygn tanrasyd. Daha sonralar An'n kars olarak
da yorumlanacaktr. Bat Asya, Yunan ve Roma sanatnda yaygn olarak grlecek ismine
tar, Afrodit, Vens olarak sk sk rastlanlacaktr. nanna (tar) Dumuzi (Temmuz) motifi
btn blgelerde grlecektir. Tm Orta Dou ve Ak Deniz havzasn etkileyecek byk
tanrlar da ortaya kacaktr. Bunlar Gne lh Utu, Ay lh Narma, Sava Tanrs Ninurta,
Yeralt Tanrs Nergal ve kars Erekigal idiler. Tanrlar ilgili tabiat gcnn idarecileri
saylrlard. Fakat tabiatla zdetirilmezlerdi. lhlar aras ilikiler insan aileleri ve
akrabalklar gibi tasavvur edilirdi. Bu ilikiler eitli yorumlarla anlatlrlard. eitli
yzyllarda yaplan yorumlarda, lkeler ve imparatorluklar arasnda ilhlarla ilgili eitli
grler tremitir. Bbil, Yunan ve Roma panteonlarnda (tanrlar meclislerinde) deiik
isimlerle anlmalarna ska rastlanr. rnein Ninhursak, klt Anadolu'dan Roma'ya kadar
yaygnlk kazanacak Ana Tanra Kbele'nin (Sibel'in) ncsdr.
ehir devleti ayn zamanda Tanr lkesi saylrd. ehir ilerinin idaresi, ziraat ilerinin
organizasyonu mabette yaplrd. Mabet, ayn zamanda devletin idare ve taht merkezi idi.
Mabetlerin yannda Smerlilere has kutsal yaplar olan Zikkuratlar da grlr. Bunlar,
merdiven eklinde ykselen piramit kulelerdir. Mehur Bbil kulesinin ilk rneklerini tekil
ederler.
Ayinlerde en byk vazife rhp krala derdi. Kendisine yin esnasnda dier rahipler
yardm ederlerdi. nanna-Dumuzi yinlerinde rahibeler de yer alrlar, kutsal fahielik
grevlerini yerine getirirlerdi. Bu davranlar lkede bereketin yaygnlamas iin yinin bir
paras idi. Bitki ve hayvan kurbanlarnn sunulduu takdis edilmi su ve buhurun
kullanld yinler, slm'dan nce Araplarda Kabe tavaflarnda grld gibi, plak
olarak yerine getirilirdi.
Ahiret nanc
Smerlilerde lmden sonra ruhun yaadna dir inanlarnn olduu, mezarlarna
koyduklar eyalardan anlalr. Ruh, yeralt lemine, yeraltnda bulunduuna inanlan
Habur nehrini geerek giderdi. Baz grevli ruhlar da, ona refakat ederlerdi. Fakat bu ller
lemi, dn olmayan neesiz bir yer saylrd. Bunun iin Smerliler dualarnda, uzun
mr, salkl hayat isterlerdi.
2- Babil Ve Asur Dinleri
Literatr:
1- Helmer Ringgren, Religions of the Ancient NearEast, London 1973, s. 49-121.
2- Cari Clemen, Die Religionen der Erde, c. I, s.42-61.
3- F.Heiler, Die Religionen der Menschhet, s. 178-197.
4- Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966, ss. 82-90.
m.. 2600 yllarndan beri, Sami soydan baz kavimlerin Mezopotamya topraklarna g
ederek, pek ok ehir devletleri kurduklarn biliyoruz. lk Sami hakimiyeti, I. Sargon'un
(m..2350) Akad Devleti'ni kurmas ile balad. Smer, Ur ehrinin 3. hanedan 2. Sami
ayaklanmasyla ykld. m.. 2000 yllarnda Kenan g dalgalaryla Gney Mezopotamya'da
sin ve Larsa hakimiyetleri kuruldu. nce bir Dou Kenan hanedan Babil'i bakent yapt,
onun en mehur hkmdar Hamurabi idi. Babilin bu ilk hanedan m.. y.1530 da son buldu.
Bu zamanlarda Anadolu Hindu-Cermen bir halkn idaresinde idi. Zaros dalarndan gneye
inen Kassitler Mezopotamya'nn kark durumundan istifade ederek hakimiyetlerini
37[37]
38[38]
M.Eliade, Die Religionen und das Heilige, Salzburg, 1954, s.92-94

Eyp Ay, lahi Mesajn Kadim Medeniyetlerdeki zdmleri, slami Aratrmalar, IX, 1996, s. 189.
kurdular. Ancak stn Babil medeniyetinin etkisi altnda kaldlar. Blgenin kuzeyinde Asur
imparatorluu glenirken, selefleri Hurri ve Mitanni'lerin tesirleri de devam ediyordu.
Gelien Asur devleti ksa zamanda tm blgeye hakim oldu, bir sre iin Msr' dahi
(m..681-612) istila etti. m.. 625-538 de Aramilerin Kaide hanedan ortaya kt. Bu
devletler yzyllar boyunca dnyann hakim devleti roln oynadlar. Sami olmayan Smer
kltryle, Smi kavimlerin kltr ve inanlarnn karmndan yeni sentezler ortaya kt
ki, biz bu suretle Bbil ve Asur dinlerinden sz edebiliyoruz.
2. 1- Tanrlar Sistemi
Babil ve Asur dini ok tanrl bir grnm arz eder. Bbil, balangta pek ok ehir
devletlerinden ibaretti. Din de pek ok tabiat ilhlarnn mahalli kltlerinden gelimiti. Her
bir klt yeri, kinatn sureti ve en yksek ilhn kendi makam olduunu iddia ediyordu.
Balangta 600'n zerinde hrmet gren ulhiyet vard. Sonralar bunlar birbirleriyle
kararak hakim ehrin koruyucu ilhlar olarak kabul edildiler. Bylece Kral Hamurabi
(m..1728-1686), Babil'i baehir yaptnda mparatorluunun dn merkeziline de
ykseltti. Bbil ehrinin ilh Marduk ilhlar meclisinin bana geti. Dier ilhlarn
hakimiyeti Marduk karsnda zld. Astrolojik sistem rahiplerin gayretleriyle Marduk'a
atfedildi. Tevrat'n haber verdiine gre 39[39] Bbil'de yaplan ve gklere ulat sylenen
kule de, Marduk erefine yaplmt. Arkeolojik kazlar neticesinde, bu kulenin sadece 90
m. yksekliinde olduu anlalmtr. Daha sonra, Asurlular da kendi btn ilhlarn
Marduk'da birletirdiler.
Tanr Asur'a tazim ve tapma, Kral Sanharib (m..705-681) zamannda yaygnlat. Tanr
Asur, Asurlulann yaratl mitolojisinin anlatmnda bahar ve ekinoksta (gece ve gndzn
birbirine eit olduu gn) balanan yeni yl bayramnn ba ahsiyeti olmutu. Tevrat'n
bildirdiine gre Hz. brahim'in terk ettii Kalde'nin Ur ehrindeki Smerlilerden kalma
mavi sakall Ay ilh Nannar'd. Bu ilh Harran'da Sin smiyle anlmt. Akadlarm nizam ve
adaleti koruyan gne ilh ama'a kuzeyde Nippur ve gneyde Larsa ehirlerinde ibdet
edilmiti. ama, Nannar-Sin'in olu saylyordu k, aya badetin ne kadar eski olduunun
bir iaretidir. Gk ilh Anu'ya eski bir ehir olan Uruk'da hrmet ve bdet edilirdi. Bundan
baka Ea (Smerce: Enki) tatl su okyanusunun, Nergal yeralt dnyasnn ve ller
leminin ilhlar saylrd.
Bu dindeki dikkat eken hususlardan biri, byk ilhlar llnn (teslis'n) ortaya
kmasdr. Yalnz bu ilhlarda, ebed kurtarclk zellii yoktur. Panteonun banda
kozmik ulhiyet vard. Gk tanrs Anu (Smerce: An) idi, Helenistik devirde Zem ile
zdeletirilmiti. Tanrlarn ba ve tm ilhlarn atas ve hakimi idi. Dier ilhlar ondan
sudur etmiti. Bir nevi vahdet dinlerindeki Allah kavramn ifade ediyordu. Yerin ve dalarn
ilh Ellil di, onun proto tipi Smer hava tanrs Enlil idi. Sularn ilh, rabbi ise Ea
(Smerce:Enki) idi. Smerlilerdeki gibi hikmetin, yeminin kuruyucusu ve insanlarn dostu
saylrd. Yeralt leminin ve sularn hakimi saylrd. Daha sonralar da hareket ve dnn
semav ll, gne (ama), ay (Sin), yldzlar (tar) birlii ortaya kt. Gne ilh
ama, Sin'n olu saylr. Bat Samilerince ok hrmet edilen, adaletin koruyucusu bir
ilhd. Susa harabelerinde bulunan Hamurabi Kanunlar ama adna yaplmt. Yaklak
300 paragraftan oluuyordu. Seleflerinden I. Sargon gibi, O da kendinin beklenen Mehdi
olduuna ve bu kanunlarla dnyadaki adaleti gerekletireceine inanyordu. Yine Sin'in
kz ve ama'n kz kardei saylan tar (Smerce:nanna) Sabah ve Akam yldznn
(Vens Gezegeninin) temsilcisi idi. Verimlilik ve duyusal akn Ana tanrasyd. Pek ok
verimlilik ilhn kendinde birletirmiti. tar Arbela ehrinin tanras idi, adna mehur bir
tapmak yaplmt. Sonralar Ninova'nn da tanras olmutu. Asurlular tarafndan av ve
sava ilahesi, ayn zamanda ak tanras ve ana tanra saylmas nfuzunun
yaygnlamasna sebep olmutu. Kendisine yaplan ibdetlerde kutsal fahielik de
bulunmakta idi.
Bu semavi lle Hz. brahim'in kar ktn, ona kar mantki gerekeler ileri
srdn Kur'an 40[40] onaylyor. Doup batan ve geici eylerin tanr olamayacan
39[39]
40[40]
Tekvin, ll.
En'am: 6/76, 78.
vurguluyor.
Temmuz (Smerlilerde Dumuzi, Fenike ve Yunan'da Adonis) tar'n olu ve sevgilisi
saylrd. Zamanla kuvvetlenerek bitkiler ilh karakterini almt. Gzn ryp len ve
baharda tekrar dirilen tabiatn ebedi tekrarnda kendini gsterirdi. Temmuz her sene yaz
gneinin kavurucu scaklarnda paralanr ve lrd. Ayn ekilde bitkiler de onunla
beraber sararr, solard. Olunu kurtarmak isteyen annesi tar, cehennem yolculuu ile
dn olmayan Erekigal lkesine giderek lm kaderini bozmak isterdi. Bu durum
Msrllarn ziris mitolojisinde de taklit edilmitir. Elimizde bulunan Temmuz'a ait ilhiler,
bitkiler ilhnn dnyadan ayrlmas zerine ruhanilerle cemaat arasnda karlkl hitaplarla,
kadnlarn ac lklaryla sylenen mersiyelerden ibarettir. Bu ibdetlere Yahudi
peygamberlerinden Hezekiyel de ahit olmutu. 41[41] Temmuz daha sonra rahiplerin
gayretleriyle Eann olu saylm ve Mardukla birletirilmitir.
Bb'in dier mehur tanrlar olarak yamur ve zenginlik datan frtna tanrs Adad,
Asurtularm sava ve av tanrs Ninurta, Amorilerin Tevrat'da anlan mahsuln koruyucusu
Dagon zikredilebilir. Marduk'un olu Nabu da insanlarn kaderlerini levhalar zerine yazan
ilhi ktipti.
Btn bu ilhlar ilk zamanlarda efsanevi kahraman veya balangta ahslatrlan tabiat
kuvvetleri idiler. Monoteist dinlerdeki melek inancnn, ilahlatrlmas olarak da
yorumlamak mmkndr. Fakaf daha sonralar insan ekillerde tasvir ve tasavvur edildiler
veya sembolik olarak vcutlatmldlar. Btn bu ilhlarn kltleri kendilerinde gizli
kuvvetlerin bulunduu sanlan yinlerle birletirildi. Bu ibdetler yeminli zel rahipler
tarafndan idare ediliyordu.
2. 2- Kinat Tasavvurlar
Bilinen kinat, gk, yer ve yeralt blgelerine ayrlyordu. Zikredilen ilhlarn ll de
kinatn bu nizamna uymutu. Fakat, Eski Mezopotamya'nn temel tasavvurlarndan biri
btn semav ve dnyev olaylarn birbirine eitlii dncesi idi. Bilhassa yldzlar, ilhlarn
gizli bir yazs olarak tasavvur edilmekte ve onun okunuu, mnlandmlmas insanlar iin
mmkn olmakta idi. Bundan dolay Bbilliler daha ilk zamanlarda yldzlarn hareketi
hakknda baz bilgiler gelitirmi ve yldzlarn hareketini byk bir kesinlikle hesap
etmilerdi. Ayn ekilde haftann yedi gn, senenin 365 gn olarak hesap edilmesi onlara
dayanr. Haftann yedi gn tanrlara atfedilmiti. Marduk-Jpiter (perembe), NabuMerkr (aramba), Nergal-Mars (sal), Ninurta-Satrn (cumartesi), tar-Vens (cuma)
idi, bu be gezegene ilveten pazar ama'a (gnee), pazartesi Sin'e (aya) atfedilmiti.
Mitolojiler gezegenlerin ilhlarla ilgisini ve onlarn karakterini yanstr. Bu Mezopotamya
kltm daha sonra Yunan ve Romallar tarafndan benimsenmitir. Tanrlar dnyalar
oktan tarihe kart halde, bugn dahi mneccimlerin kehaneti eski Mezopotamya
mitolojilerine dayanr.
2. 3- Sihir Ve By
Eski Mezopotamya'da metafizik ve ruhsal varlklarla iliki kurmak, eitli by ve sihir
yntemleriyle onlardan faydalanmak, dnyev arzular iin onlar ynlendirmek sanat din
adamlarnn grevlerinden saylyordu. Bir kimseye veya eyaya olumsuz etkiler iin Kara
By olabilecei gibi, ondan kurtulmaya, hastalklar iyiletirmeye ynelik Ak By de
olabilirdi. Kkleri Smer Akad metinlerine kadar inen gizemli faaliyetler, tm Orta Dou ve
Akdeniz evresindeki politeist sistemleri etkiledii gibi, Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlar
da etkilemitir. Bu konuda pek ok kitaplar yazlm ve dinlerin yasaklamalarna ramen
insanlarn ilgisi nlenememitir. Aradan binlerce yl gemi olmasna ramen Mezopotamya
kkeni ve etkisi hl kendini gstermektedir. Kur'an'da Hrut ve Mrut isimli varlklarn
Babil'de halk uyararak sihri rettii anlatlr. 42[42] ok saydaki arkeolojik literatr de
Kur'an'm bu iaretini dorular. 43[43]
41[41]
42[42]
43[43]
Hezekiyel: 8, 14.
Bakara: 2/102.
Ernst binden, Eski Orta Dou ve slam lkelerinde Cin nanc, stanbul 1996, 225, s.
2. 4- lmden Sonraki Hayat

Eldeki metinlerde iyi amellerin karlnn dnyada grlecei, kt amellerin karlnn
da cezalandrlaca anlatlmaktadr. Fakat, ahirette ki karlktan nadiren sz edilmektedir.
nsann lmden sonra vard yer, dnyann bat tarafmdadr. Yedi sur ve yedi kap ile
evrilidir. Buraya Tanra Ailatu hkmeder. Dn olmayan neesiz bir yerdir. ller
tozlarla kapl, karanlk bir yerde otururlar. Arkalarndan iki ve yiyecek kurban yaplmad
mddete, bulank su ierler ve toprak paralar yerler. Bilhassa (lmlmeyenlerin ve
arkasnda nesil brakmayanlarn durumu ok fenadr. Ancak harpte lenlerin durumu biraz
daha iyidir ve bunlar temiz su ierler. Dier taraftan baz metinlerde, llerin girite
Anunakis tarafndan muhakeme edildiklerinden de bahsedilir.
ller lemine giden ller, orada yarasalar gibi kanattan bir rt tarlar. inde
bulunduklar lem ise, karanlk ve zeri yok edici bir tozla kapldr. Bu toz tar'n
Cehennem yolculuunda dedii gibi, orann sakinlerinin yiyeceidir. 44[44] Baka bir yeralt
dnyas tasvirinde ller lemi, dnyann gece taraf olarak gsterilir. Burann reisi
lmdr. lm, karanlk ve cinlerle dolu bir devlet saraynda oturur ve emrindeki cinlere
emirler verir. Onlar da geceleyin btn dnya zerine dalarak, insanlara uursuzluk ve
fenalk saarlar.
3- Vahdaniyet Tezahrleri Politeizme Tepkiler
Sistematik politeizmin en eski rneini grdmz Mezopotamya'da, Yce tanr
tasavvurlarna Smer Gk Tanrs Anda rastlarz. Ancak ona zevce ve ocuk isnatlaryla,
rahip speklasyonlaryla sistematik bir politeizmin iekleri amtr. nceleri insan aileleri
rneinde tasavvur edilen ilh ailelerinin suretleri yaplmyordu. Zamanla suretleri ve
putlar da yaplmaya baland. Bu gelimelere tepki gsteren madd ve tarih vesikalar
yoktur. Bu konudaki en eski bilgiler nakl rivayetlere dayanr. Bunlar Kitab- Mukaddes ve
Kur'an haberleridir. Tevrat'n Tekvin kitabna gre coraf blge olarak Hz. Nuh'un Tufan
snras Ur'a yerletii anlatlr. Tufan'dan kurtulan aile ve kabile mensuplaryla birlikte bu
blgeye gelip yerlemi olmaldr. Daha sonra da tebligatn srdrdnde phe yoktur.
nk torunlarndan Hz. brahim dedesinin tad vahdaniyet bayran tamaya devam
edecektir.
3. 1- Hz. brahim
Hz. Nuh'un torunlarndan Azer' in oludur. Babas Azer (Tevrat'ta Tarah), annesi Karnebo
kz Emseta'dr.45[45] Baka rivayetler de vardr. Doumuyla ilgili bir kehanetten dolay
Nemrut'un ktlk yapmasndan korkulduu iin ocukluu babasnn yannda deil,
ehirden uzakta yaayan byk dedesi Nuh'un yannda gemitir. Talmud rivayetlerine
gre Hz. Nuh ldnde brahim henz 15 yanda idi. Yine Nuh'un yannda yetimi ve
ondan ilk eitimini almt. Daha sonra babas Azer'in yanna, Nemrut'un da yaad ehre,
muhtemelen Ur'a geldiinde 40 yalarnn zerinde olmaldr. nk buradan hicreti
esnasnda 50 yalarnda olduu rivayet edilir. Ur'da Allahn varlk ve birliini tebli
ederek, ok tanrcla ve putlara kar kmtr. Ancak daha nce, muhtemelen Ur'a ilk
geldii zamanlarda babasn ve evresindeki insanlarn yldza, aya, gnee taptklarn
grnce bir ara acaba kavmimin nancnda bir doruluk var m? diye dnmekten kendini
alamam, nce yldzn sonra ay ve gnein de Allah yannda tanr olabileceini dnm,
hepsinin srayla batp gzden kaybolduklarn grnce,
Ey kavmim, ben sizin (Allah'a) ortak kotuklarnz eylerden uzam, ben yzm
tamamen, gkleri ve yeri yoktan var edene evirdim ve artk ben O(na) ortak koanlardan
deilim! 46[46] demitir. Tarihi aratrmalar da Hz. ibrahim'in bu ifadelerini onaylyor. Allah
kavramn ifade eden kelimenin An, En, olduunu; tar'n (yldzn) kz, Sin (ay) ve
44[44]
45[45]
46[46]
H.J.Schoeps, Die Religionen, s. 73.

The Talmud, 31.
Enam: 6/76, 79.
ama'n (gnein) oullar sayldn ortaya koyuyor. Kutsal kitaplar Nemrut'un onu atee
attrarak cezalandrmak istediini, ancak atein yakmadn, bir mucize olarak ateten
kurtulduunu anlatrlar. Ate mekannn ak alan deil, bir bina olduu;
Haydin, dediler, bunun iin bir bina yapn ve bunu atee atn 47[47] ifadesinden anlalyor.
Talmud, kardei Haran'n da brahim'le birlikte atee atldn, Allah'a gvende bir an
pheye dmesi sebebiyle yandn syler. 48[48] brahim'in alevler arasndan canl ve
salam olarak kmas serbest braklmasna yol aar. Ancak zerindeki basklar
tayamayaca kadar ar olmal k, ailesiyle birlikte Mezopotamya'y terk etmek, g
etmek zorunda kalr. Hz. brahim kars Sara'y, yeeni Haran olu Lt'u alarak
beraberindekilerle birlikte nce zamann merkezi ehri ve konaklama yeri Harran'a, oradan
da Filistin blgesine, Lt glnn batsna ger.
Hz. brahim'i atee attran Ur ehri hkmdarnn kim olduu hakknda kesin bilgimiz
yoktur. Nemrut kelimesi Sultan, kral, melik, hkmdar anlamndadr. zel isim deildir.
Batl Aratrclar Tevrat'n rivayetlerinden hareketle onun Hamurabi veya onun soyundan
birisi olabilecei kanaatndadrlar. Bu sebeple Hz. brahim'in yaad zaman hakknda m..
20.17. yzyllar arasnda eitli rakamlar verirler. 49[49] Kanaatmizca ise, Nemrut Akad
Devletinin kurucusu I. (m..y.2350) olabilir. Kur'an iaretlerinden hareket edersek,
Nemrut'un 1 Sargon olma ihtimali daha kuvvetlidir. Sami birliini salayan ilk byk
hkmdardr. Hz. brahim'in Filistin blgesine gnden sonra ise, tebliini kendi ailesi
iinde srdrdn, hkmdarlardan uzak kalmaya altm gryoruz. 50[50]
3. 2- Hz. Yunus
Hz. brahim'in soyundandr. Yahudilerin Babil'e srgn edilmeleri zerine ailesi de srgne
gnderilenler arasnda bulunuyordu. Asurlularn Ninova halkn irat iin grevlendirilmiti.
Yahuda kral Ozyas ve srail kral 2. Yerobeam (m..785 ) zamannn sonlarna doru Gale
de dnyaya gelmitir. Kur'an'n eitli srelerinde ad geer. 51[51] Kendisine atfen onuncu
krenin ismi Yunus dur. Znnun ve Sahib ul-Hud olarak da anlr. slam literatrde
knyesi Yunus b. Matta, Tevrat'da Zablon kabilesinden Amittay oludur. ehir halk szn
dinlemeyince fkelenip Tanrsal izni almadan ehri terk etmek istemi ve bir gemiye
binmiti. Gemi batma tehlikesi geirince, suya atlacak gnahkrn tespitinde kur'a ona
kmt ve Dicle nehrine atlmt. Rivayete gre kendini yutan baln karnnda bir sre
(rivayetler 4 dakikadan 40 gne kadar eitli sreler verirler) kalm ve daha sonra balk
onu kyya atmt. Hatasn anlayp piman olan Yunus (a.s.) tekrar Ninova'ya dnerek
tebligat grevini srdrmtr. 52[52] Bu defa tm ehir halk kendisini ve tebliini kabul
etmitir. 53[53]
m.. y. 600 yllarnda Eski Ahid'de kendisine atfedilen Yunus Kitab henz yazl veya szl
olarak tespit edilmemiti. Kitabn anlatm malzemesinin kayna problem olarak grlr.
Szl rivaystlerin bilinmeyen bir mellife toplanp zerinde allmas muhtemeldir.
Destan dnyann eitli blgelerine yaylan Yahudilerle tanm ve blgesel ekillere
dnmtr. Bu sebeple Eski Yunan ve Hint hikayelerinde de paralel efsanelere rastlanr.
54[54]
3. 3- Hz. Hezekiyel
m.. VI. yzyl balarnda yaamtr. Yahuda devletinin yklp halk Babil'e srldnde
(m..597) halk arasnda idi. Nippur yaknlarnda Kebar kanal zerindeki Tel-Abib'e
yerleti. Evli idi ve kars y. 587 de Kuds kuatmas esnasnda lmt. srail Oullarn
Saffat: 61/97.
Talmud, 39-41.
49[49]
R.de Vaux, 257-263.
50[50]
Hz. brahim'in daha sonraki hayat iin Kuzey Arabistan Dinlen blmne baknz.
51[51]
Kur'an, VI,86; XXI,84; XXXVI1,139-148; LXIII,48.
52[52]
Eski Ahid, Yunus Kitab; 2.Krallar. 14,25; Kur'an. Enbiya: 21/87, Kalem: 68/88; Saffat: 61/139-148; elKalem: 68/48-50; ve Yunus Suresi.
53[53]
Yunus: 10/98.
54[54]
Ernst Sellin, Georg Fohrer, Einleitung in das Alte Testament 10. Bask, Heidelberg 1965, s.485 vd.
47[47]
48[48]
ve evresindekileri ok tanrcla kar korumaya alt. Peygamberlii m.. 592 ylnda

balar. 571 de halen hayatta idi. mit vaazlar vererek inananlarn maneviyatn gl
tutmaya alt. Kitab- Mukaddes'in Hezekiel Kitabnda ahs ve almalar hakknda
geni bilgi vardr. Yahudilerin Babil esaretinden kurtuluundan sonra kavmiyle birlikte
Filistin'e dnd ve grevini orada srdrd rivayet edilir. Kitabnn ortaya k ise,
m.. y. 3. yzyl olduu kanaati yaygndr. 55[55]
Mslman mfessirler Bakara Suresinde (259) anlatlan olayda, ren yerine yolu
dtnde nndeki harap binalar karsnda aknlkla Allah, bunu byle ldkten sonra
nasl diriltecek? dedii iin len ve yz yl sonra tekrar dirilerek, lm ve hari yaayan
hikmet sahibi kiinin Hezekiel (a.s.) olduu kanaatindedirler. 56[56]
3. 4- Hz. Danyal
m..VI. yzylda Babil saraynda yaamtr. Yahuda kabilesindendi. 57[57]
Nabukednazar'n Kuds' kuatmas (m..606) 58[58] sonunda esir olarak kk yata Babil'e
gtrlmt. Zek ve stn yetenekleriyle sarayn dikkatini ekti. Kendisine hikmet ve
ryalar anlama yetenei verilmiti. Medler'in lkeyi fethinden sonra da Darius kendisine
sayg gsterdi. Onu vezir tayin etti. Hz. Danyal evresini aydnlatmaya alt. Fars kral
Kurus'un 3.saltanat ylna (m..536) ahit olduu rivayet edilir. Ne zaman ve nerede vefat
ettii bilinmez.59[59] Kur'an'da ismi anlmamakla birlikte, Mslmanlar arasnda hret
bulmu, sevilen bir peygamberdir. Tarsus'da ismini tayan bir makam vardr.
Eski Ahidde yer alan kitabnda Hz.Danyaln yaadalt hikaye anlatlr.Bunlardan ben
sluplu olan Kitabn 2. ksmn m..605 ten nce Babile gtrlen Danyal tarafndan
yazld iddia edilir.inde baz rya ve vizyonlarn bulunmas Yahudi ve Hristyanlar
tarafndan ahir zaman hakkndaki kehanetleri olarak alglanr.Metin tahilil ile ilgili
aratrclarn kanaati kitabn m..32.Yzyllarda ortaya kt ynndedir. 60[60]
ESK MISIR DN
Mrvvet Kurnan, Hacettepe ni.
Literatr.
1- Barguit P., Les textes des Sarcophages egyptiens du Moyen Empire, Paris, 1986.
2- Budge Wallis E.A, The Gods of the egyptians, 2 Vol, New York, 1969.
3- Daumas Franos, La Civilisation de l'Egypte pharaonique, Paris, 1967.
4- Dunand franoise -Zivie- Coche Christiane, Dieuxet Hommes en Egypte, Paris, 1991.
5- Erman Adolphe, des Pharaons, Paris 1939.
6- Faulkner R., ithe Anrient Egyptian Piramid texts, 2 Vol Oxford 1969.
7- Hornung Erik, les Dieux de l'Egypte, Paris 1986.
8- Kolpaktchy Gregoire, le livre des Mort des anciens egyptiens, Paris 1991.
9- Jacq Christan, Nefertiti et Akhenaton, Paris 1990.
10- Lalouette Claire, Textes sacres et textes profanes de l'ancienne Egypte, Paris 1987.
11- Leveque J., Sagesses de l'Egypte ancenne, Paris 1983.
12- Montet Pierre, L'Egiypte eternelle, Paris 1970.
13- Moret Alexandre, le Nil et la civilisation egyptienne, Paris 1929.
14- Rachet M.F. et Guy, Dictionaire dela civilisation egyptienne, Paris 1970.
15- H.J.Schoeps, Religionen Gtersloch 1964, s.78-93.
16- Traunecker Claude, les Deux de t'Egypte, Paris 1991.
17- Helmuth von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen, Frankfurt 1957, s.25-37.
18- Talat S. Halman, Eski Msr iiri, stanbul 1972.
55[55]
56[56]
57[57]
58[58]
59[59]
60[60]
Sellin-Fohrer, 442-458.
S.Ate, Kur'an- Kerim ve Yce Meali,42.; Kitab- Mukaddes, Hezekiel Bab 37,1-14. 9.
Daniel, I,3-7.
.Faruk, Harman, sl Ans.,VIII,480-481.
Ayn eser ve yer.
Sellin-Fohrer,518-527.
19- E. A. Wallis Budge, The Book of the Dead, New-York.

Firavunlar lkesi Msr, Dnya tarihinde en-Eski yazl metin ve belgelerin ortaya kt,
inan tarihiyle ilgili en eski metinlerin Mezopotamya'dan sonra bu blgede bulunmas pek
ok ynden nemlidir. Ayrca Kur'an'da ad geen Peygamberlerden Hz.Yusuf (m..
XIV.yy.) ve Hz. Musa'nn yaadklar evreler ve Firavunlarla ilikileri olmas bakmndan da
Mslmanlarn ilgi alandr. Piramitleriyle, hayvan eklindeki tanrlaryla ve resim yazlaryla
Eski Yunanllar tarafndan srlar lkesi olarak grlmt. Ancak yazarlardan Heredot,
Josephus, Porphurius, Piodor kendi ilanlaryla Msrllarnkini karlatrdklarnda ou kere
yanl hkmlere varmlardr. Msr yzyllar boyunca mehul ve harikalar diyar olarak
kald. Nihayet 1799 ylnda Napolyon'un Msr seferi srasnda Rosette'de zerinde eit
yaz bulunan bir kitabeye rastland. Bu kitabe, 1822 ylnda Fransz J.F.ChampolIion
tarafndan doru olarak mnlandnld ve dolaysyla hiyeroglif yazs zlm oldu.
Bundan sonra, eski Msrllar hakkndaki bilgilerimiz birdenbire artt ve Eski Msr ilmi dodu.
Gnmz Bat niversitelerinde bu alanda aratrma ve retim yaptran blmler vardr.
Eski Msr'da Nil boyunca yaayan gebe kabileler Neolitik a'dan itibaren (m..50004000) yerleik hayata getiler. Toplumun gelimesi sonucu kabileler ehir devletiklerini ve
vilayetlerini kurdular. Tarihi devirlerde Yukar Msr'da ve Delta blgesinde (Aa Msr'da)
krallklar ortaya kt ve vilyetler krallklar etrafnda birletiler. Nehen Krallar teki
devletlere hakimiyetlerini kabul ettirerek Msr'n siyasi ve kltrel birliini saladlar. Bu
gelime yazl tarihe geii kolaylatrd. m.. 3100 dolaylarnda Aa ve Yukar Msr kral
Menes tarafndan birletirildi. Menfis adyla yeni bir bakent kuruldu.
lk ta piramit grubunun yapm 3.Slalenin (m..2686-2613) ikinci firavunu Coser
zamannda gerekleti. Keops, Kefren ve Mikerinos'un muhteem piramitlerinin yapm ise
4. Slale dnemine (m..y.2613- y.2494) rastlar. Eski dnyann en gl 2-3 devletinden
biri olarak yaayan Msr, nce Asurlularn sonra da m.. VI. yy. da Perslerin saldrlaryla
ykld. M.. 332 ylnda Byk skender Msr'a girdi ve Makedonya hakimiyetini balatt.
D hakimiyetlerden zaman zaman kurtulan Msr Mslmanlar gelinceye kadar Romallarn
hakimiyetinde kald.
1- Dini Literatr
Hiyeroglif yazsnn kkleri m..3100 yllarndan ncelere kadar giden resim yazsndan
gelimedir. Smer resim yazsndan esinlenerek gelitii tahmin edilir. Ancak farkl bir
gelime gstermi, Mezopotamya'da ivisel stilize ekle dnrken, Msr'da resimsel
sembolleri oluturmutur. M.. y. 2686, y. 2613 yllarnda byk gelime gstermi ve m.s.
2. ve 3. yzyllarda Hristiyanln yaylmasna kadar kullanlmtr. Bilinen en son hiyeroglif
kitabesi m.s. 394 ylndan kalmadr.
Hiyeroglifin zlmesinden bu yana pek ok kazlar yaplm, piramitlerde, mezar
talarnda, mabed duvarlarnda, sandukalarda ve papirs sayfalar zerinde deerli
metinler bulunmutur. Hikye, iir ve masallar yannda bilhassa ahlk kaidelerini ieren
Hikmetler Kitab zikre deerdir. Yine llerin mezarlarmdaki hayatlarn gsteren ve hiret
iin llere bilgi vermek gayesiyle mezarlara konmu veya yazlm metinler
bulunmaktadr. Bunlarda; lnn yeni hayat nasl kazanaca, Tanr ziris gibi tekrar nasl
dirilecei retilmektedir. Piramitlerin duvarlarna yazlan Piramit Metinleri ve tabutlarn
kenarlarna yazlan Tabut Metinleri nl ller Kitab'nn ilk basamaklar ve ncleridir. Bu
kitapta ylanlara ve devlere kar lenlerin kendilerini nasl savunacaklar retilir. Bunun
iin byl formller ve szlere yer verilir. zellikle, insanlarn hesaba ekilileri resimlerle
gsterilir. Bu kitap, elde bulunan dnyann en eski kutsal kitabdr.
2- Kinat Tasavvurlar
Eski Msrllar, ou milletlerin aksine, dnyay erkek, g dii olarak tasavvur etmilerdi.
Dnyann yaratl hakknda Piramit Metinlerinde nsanlar ve Tanrlar yok iken, lm
mevcut deil iken, ezeli karmaa okyanusunda karalar ve sular meydana geldi deniliyor.
Gne Tanrs ve dier varlklarn k hakknda ise, saysz mitolojiler anlatlyor.
Genellikle, Msrllar gkyzne bir okyanus gzyle bakarlard. Gne, ay ve yldzlar da
bu okyanusta gemilerle dolarlard. Gne akamleyin dnyann altndaki karanlk bir
nehirden geerek her sabah dou tarafndan yeniden grnrd.

Takvim ile ilgili almalar da vard. Byk bir ihtimalle m.. 3. bin ylda bir takvim
bulmulard. Bu takvim Siriyus yldznn grlmesiyle balyordu. Yl 365 gn olarak hesap
etmilerdi.
3- lhlar Ve stn Kuvvetler
Yldzlar ve tabiat kuvvetleri, bitkiler, hayvanlar ve ller lemi, ok eski zamanlardan beri
kaderin hakimleri olarak grlrd. Muhafazakrlk Msrllarn zellii idi. Animizm ve
ruhuluk gibi en eski klt ekilleri burada uzun zamanlar yaamt. Eski hayvan kltlerini
kaldrmayarak, mahhas 1 atran tanr tasavvurlarna balamlard. Tanrlarn insan
vcutlu, hayvan bal olarak resmetmilerdi. zis inek boynuzlaryla, Horus ahin bayla,
ller ilh Anubis akal bayla resmedilmilerdi. Bu da, uzun zamanlar yabanclarn
hayretlerine sebep olmutu. Byk bir kayadan yontulmu yirmi metre yksekliindeki
Giza Sfenks'i insan yzl ve hayvan vcutlu idi.
Kutsal saylan hayvan trlerinin seiminde, daha ok mahalli kltlerin tesiri grlr. Mesel,
timsah tanrlarna hemen Nil kenarlarnda, aslan tanrlarna l kenarlarnda rastlanr.
Bununla birlikte, Msrllar'da totemizm, yani nsann veya klnm zel bir hayvan tryle
kendini ayn sayma inancna rastlanmaz. bdet edilen boa, inek, kedi, ylan ve timsahlar
ilgili tanrnn vcutlam ekli olarak tasavvur edilirdi, Msr'n ilhlar dnyas,
Babilliler'inkinden pek farkl deildi. nemlerine ramen burada da Nil nehri, ay veya
yldzlar bizzat tanr saylmamlard.
Gne lhnn nemi byk olmutur. sim ve ekillerine ok rastlanr. Msr dininin
merkezinde yer almtr. Gne ilh iin en eski ve en yaygn isim Re'dir. V. Slale
zamannda (m..2500) en yksek ilah olarak kendisine ibadet edilmiti. Daha sonraki
Helyopolis ilahiyatnda ise Re, ilhlarn dedesi ve ayn zamanda her bir firavunda yeniden
vcutlaan lh hkmdar olarak kabul edilmiti. eitli mitolojiler, Gne ilh Re'nin
gndz gemisiyle gk okyanusu zerinde seyahat ettiini ve akamleyin batda gece
gemisine binerek byk yeralt okyanusundan douya, gnein doduu yere gittiini,
llerin de bu esnada O'nu ilahilerle, methiyelerle selamladklarn anlatrlar. Kahire
yaknlarndaki Helyopolis ehri, Re'nin en byk klt yeriydi. Bir tepe zerinde, gn
altnda kendisine dua edilirdi. ou mhr talar ve muskalarda resmedilen l bcei,
sadece lm ve tekrar douun sembol deil, ayn zamanda, Gne Tanrs Re'nin de
nadir srnen sembolyd. Balangta mahalli gne tanrlar olan pek ok tanrlar
zamanla Re'de birlemilerdi. Tanr kral Horus bunlardan biriydi. Yeni devletin muhteem
tanrs olmutu. Yine Teben ehrinin mahalli tanrs Amon, Teben'in baehir olmasndan
sonra Re ile birleerek, Amon-Re namylabin yl boyunca Yeni mparatorluun nl bir
tanrs olmutu.
Amon-Re kltnn ba rahibi, firavundan sonra devletin en yksek ahsiyeti olarak
grlrd. Mabedi ise, zengin harp ganimetleriyle doluydu. En fazla politik nfuz sahipleri
de, yine Amon-Re rahipleri idi. Sanat tarihi bakmndan ok nemli olan bu eski gne
klt kalntlar, bugn halen Karnak kyndedir.
Gne ilhlarnn yannda, bilhassa ilk devirlerden gelen yaratc tanr Ptah, nemli bir yer
alr. Ptah'a eski baehir Memfs'te hrmet ve ibdet edilmiti. Ptah daima insan suretinde
resmedilen tek ilhtr. Bilhassa sanatkrlarn koruyucusu idi. Daha sonralar srlarla dolu,
mezar ve ller ilah Sokar ve ziris'le kaynamt. Kars, aslan bal sava ilahesi
Zehmet'ti., nsanlara, bulac hastalklar gnderirdi. Bazen Ptah'la beraber ayn saylmt.
Kutsal Apis boasnn esas klt yeri ise, Memfis'ti. Klt ge zamanlara kadar kuvvetle
yaylm ve devam etmiti. Bazen ona Serapis ismi altnda da hrmet edilirdi. Gnmze
kadar, pek ok siyah boa mumyas bulunmutur.
Tanralar arasnda en nemli yeri izis alr. Msr dininin son zamanlarnda hreti artarak,
tanrlar dnyas iinde en yksek mevkii almt. Bilhassa klt, imparator Kaligula
zamannda btn Roma mparatorluuna yaylm, hatta Pompei'de bir zis mabedi
bulunmutu. Meryem Ana suretinde grld gibi, zis olu Horus'un bakcs olarak
kucanda bir ocukla resmedilir. efkatli ana olarak ok sevilir. Hristiyanlktaki Meryem
Ana kltyle yakn ilikisi hemen gze arpar. Yine, kocas ziris de nemli bir yer alr.
Hakkndaki mitolojiye gre, ziris kardei Seth tarafndan hileyle bir tabutun iine
kapatlarak ldrlr. Tabutuyla beraber Nil sularna atlan ceset Suriye'deki Biblos'a
srklenir. Dier bir habere gre de vcudu paralanarak btn lkeye salr. Fakat kars
zis onu lm hklaryla arar. Nihayet olu Horus'un Seth ile yapt savata kaybettii
gzn ona il olarak vererek ziris'i hayata kavuturur. Bundan sonra ziris yer alt
dnyasnn hkmran olur. Horus ise, dnyann hkmdar ve btn firavunlarn atas veya
firavunlar onun inkarnasyonu ve vcutlam ekli saylr.
ziris'in lm; eski ada tabiatn lm ve onun dirilmesi, tabiatn yenilenmesi olarak
manalandrlmtr k, Mezopotamya'da Temmuz'a, Suriye'de Attis'e ve Adonis'e benzer.
Oziris bitkiler tanrs karakterinde grlr. Yunan Sr dinlerinde de nemli rol oynamtr.
Eski Msr'da pek ok klt ve tanrlarn arasnda ykselerek, Msr'n mill ilah olmutur.
Hatta klt Msrl tccarlar ve tayfalarla btn Ak Deniz havzasna yaylm, Tuna
lkelerine kadar ilerlemitir.
Eski Msr tanrlar arasnda, inek tanrs Hator da nemli bir yer igal ederdi. Resimlerini,
iki inek boynuzu arasndaki gne kursu temsil ederdi. Kadnlarn ve serbest akn tanras
saylrd. Tanra Basted kedi bal, kadn vcutlu olarak resmedilmiti. Elence tanrsyd.
Kendisine mzik ve dansla ibadet edilirdi. Basted kedi suretinde grnd iin, kedi
Msr'n kutsal hayvanlarndan saylm ve mumyalanarak gmlmt. Kazlarda pek ok
zel kedi mezarlklarna rastlanmtr. Aslan bal Mut ise, Teben'de gk ve gne tanras
iken, zamanla harp tanras saylmtr.
4- Amonefis Ve Reform Teebbs
Hz. Musa'dan bir buuk asr kadar nce, muhtemelen Hz. Yusufun Msr'da bulunduu
sralarda 18. slaleden gen kral 4. Amonefis (m.. 1377-1358), dini bir reformatr olarak
ortaya kmt. Btn Msr tanrlarn kaldrarak, hepsinin yerine tek tanr ve canl olarak
gkteki Aton dedii gne kursunu yerletirmek istemiti. Yapt i bir nevi monoteizm,
yani tek tanrclk idi. Kendisine de Eknaton (Aton holand) unvann vermiti. Fakat, Amon
rahiplerinin tepkisi zerine devletin bakentini Teben'den Orta Msr'daki Teli el-Amarna
ehrine tamt. Zamannda hayvan bal insan figrleri ve dier tanr isimleri ortadan
kaybolmu, ziris ismi dahi bidelerden silinmiti. Ayinlerde Eknaton'un air olarak gnee
dair yazd ilahiler okunmutu. lm ve tanrnn adaleti hususlarnda ise, Eknaton bir
aklamada bulunmad. Ancak, Eknaton'un reform hareketi rahipler tarafndan zndklk
olarak grld ve Asya'daki baz topraklar kaybetmesi, kendisine kzan tanrlarn cezas
olarak yorumland.
lmnden sonra yerine geen olu Tutanhamun, babasnn yolundan gitmeyerek eski
baehir Teben'e geri dnd. Tanr Amon-Re'yi tekrar eski yerine oturttu. Bundan sonra
Amon-Re byk tanr, dier tanrlar da Tanrsal yardmclar olarak grld. Gen yata len
Tutanhamun'un cesedi, mteekkir rahipler tarafndan altn bir tabuta kondu ve
mcevherlerle doldurularak gmld.
5- Hz. Yusuf
Hz. Yusuf (m.. 14. yy.) Yakub (a.s.)'n hanmlarndan Rahel'den Harran'da dodu. Annesi
Filistin' e gelirken kardei Bnyamin'in doumunda ld. Ailenin kk olu ve yetim oluu
sebebiyle babas ona dier kardelerinden daha ok ilgi gsteriyordu. Dedesi shak (a.s.)
da biraz fazla ilgi gstermi olabilir. Bunda sevimliliinin de etkisi olmaldr. Ancak bu,
kardelerinin kskanlna ve dmanlna sebep oldu. Ondan kurtulmak iin planlar
hazrlamaya baladlar. nce ldrmeyi dndlerse de, sonradan onu bir kuyuya atmak
suretiyle kurtulmann yolunu setiler. Babalarna da kurtlarn paraladn sylediler. 61[61]
Onu bulan Medyenli kervanclar Msr'a gtrdler ve Firavunun memurlarndan Potifar'a
kle olarak sattlar. Yusuf efendisine sadakatla hizmet ederken iftiraya urad ve ihanetle
suland. Hapse atld. Ancak Firavunun grd bir ryay doru yorumlamasyla hapisten
kurtuldu. Firavunun gvenini kazanarak ambar memuru oldu.
Blgede balayan ktlk sebebiyle buday almaya Msr'a gelen kardeleriyle karlat ve
babas ve tm ailesinin Msr'a gmesini ve yerlemesini salad. Bylece srail oullarnn
61[61]
Tevrat, Tekvi,XXXVIII
Msr hayat balam oldu. 62[62] Hz. Yusuf 110 yalarnda vefat etti ve Msr detlerine gre
mumyalanarak gmld. 63[63] Hz. Yusufun Msr'a gelmesi muhtemelen IV. Amonefis
zamanna rastlamahdir. Tell-el-Amarna'da kefedilen Tutu isimli bir adamn trbesinde,
onun kraln ba hizmetisi, taahht ilerinin takipisi, hazinelerinin kontrolcs ve Sami
rktan olduu yazlyor.64[64] Bu bilgiler Hz. Yusufa atfedilen tm grev ve zellikleri
yanstyor. sim farkll Msr dili ve isim deiiminden olabilir. Tutu Hz. Yusufun Msr'daki
ismi olmaldr.
IV. Amonefis'in Hz. Yusuf gibi vahdaniyeti savunmas, politeizmle mcadele etmesi ve puta
tapcl yasak etmesi ve bu ynde reformlara girimesi ve bu yndeki srarlarn baka
bir yolla aklamak mmkn deildir. Nitekim Kur'an'da Hz. Yusuf un Msr'da tebliden
vazgemediine, kendisine inananlarn olduuna iaret ediyor. 65[65] Gelecekte ortaya
kacak yeni bilgiler ve belgeler konuya daha da aklk getirecektir.
6- Firavun Ve Rahipler
Devlet sisteminin zerine kurulduu teokratik Msr krall, dnyann en eski tekiltdr.
Firavun, gne ilahnn olu olarak henz hayatta iken bir tanr saylrd. Ancak firavunlara
kar yaplan resm ibdet, lmlerinden sonra balard. O, yaayan gne veya dnyadaki
gnein sureti olarak adlandrlrd. Tanrsal tabiatlarn koruyabilmek iin kendi kz
kardeleriyle evlenmeleri artt. Helyopols ilahiyatna gre ise, tanr Amon-Re saltanat
srmekte olan her bir firavunun suretini alrd. Mabette ise firavun, baba tanrnn
karsndaki yegane Tanrsal varlkt. eitli yinleri ve kurban merasimlerini idare etmekle
ykml idi. Bu sebeple rahipler onun vekili saylrlard.
Rahipler devlet memurlar eklinde, btn lkeye dalmlard. lhlarna efendiler gibi
hizmet ederlerdi. Sabahleyin mabedin kapsn aarak tanrlarn
uyandrrlar, zerlerine muhteem rtlerini rterler, yiyecek sunarlar ve ereflerine gzel
kokular ttslerlerdi. Merasimlerde tanr resimlerini tarlard.
7- lmden Sonraki Hayat Tasavvurlar
Msrllarn hiret tasavvurlarn piramitler deki kitabelerden ve papirs metinlerinden
anlamaktayz. Msrllar len kiinin mezarda yaamaya devam ettiine inanyorlard. Bu
sebeple mezarlara yiyecek, iecek koyuyorlar, belirli zamanlarda kurban sunuyorlard.
Henz Eski mparatorluk zamannda grlen, ly yalama, mumyalama vs. gibi iler
lmden sonraki hayatla ilgilidir. Msrllara gre insan, be ksmdan meydana geliyordu:
Bir vcut, birisim, bir ah (glgesi), bir ba ve bir ka idi. Zikredilen son kavram tarif
etmek, aklamak ok zordur ve imdiye kadar yaplan aklamalar tartmaldr. Byk bir
ihtimalle binlerce yl boyunca deiikliklere uram olmaldr. Ah, Tanrsal kuvvettir.
Tanrsal aydnlanma yininden sonra insana geer. Ba, ku eklinde tasavvur edilen bir
eit ruhtur, ge kt gibi mezardaki mumyalar da ziyaret eder, eitli suretlere
girebilir. Ka, koruyucu peri olarak tasavvur edilen hayat kuvvetinin ahslatrlmasdr. Ka
insanla beraber doar, fakat lmnden sonra da mevcudiyeti devam eder ve llere
sunulan yiyeceklerle kendini doyurur.
lenin cesedine gsterilen ihtimam, ok eski devirlerden beri gelen ve Yeni imparatorluk
devrinde kemle ulaan mumyalama deti, aka llerin mezarda yaamaya devam ettii
inancn gstermektedir. Yalnz buradan, llerin baka bir dnyada yaamaya devam
ettii inancnn varlna hkmetmek biraz zordur.
te dnya tasavvuru hakknda da eitli telakkilerle karlalmaktadr. Balangta,
Msrllar llerin uzak bir lkede ikmet ettiklerini sanyorlard. Daha sonralar ise,
Tekvin, XXXIX-IIIL
Tekvin.L (Blm 50).
64[64]
R. de Vaux, srail Oullarnn Msr'a Yerlemesi ve Yusuf Kssas", Ondokuzmays ni. lahiyat Fak. Der. Say:
3, Samsun 1989, s. 176-177.
65[65]
Yusuf: 12/40; Yine Firavun'un adamlarndan biri yle der: evvelce Yusufda size apak burhanlar getirmiti.
O vakit de onun size getirdii eyler hakknda phe edip durmutunuz. Hatta o vefat edince dediniz ki, Bundan
sonra Allah asla bir peygamber gndermez"'.(el-M'minun: 23/34). Bu nakli haberleri arkeoloji tamamlam
oluyor.
62[62]
63[63]
dnyadan ayrlanlarn gkte oturduklarna ve bir merdivenle yukar ktklarna

nandklarn gryoruz. Burada ruhlar Gne Tanrsyla beraber, onun gemisiyle dnyay
dolayorlard.
Dier bir gre gre de, ziris'in yeralt dnyasna gidiyorlard. ller Kitabnda tasvir
edildii zere, orada, lnn muhakemesi yaplrd. ziris tahtna oturur, hakikat tanras
Maat ly ieriye getirir, lnn kalbi atmaca bal Horus ve akal bal Anubis tarafndan
tartlr, ktip Tanr Thotda neticeyi yazarak ziris'e bildirirdi. l, ziris'in evresindeki 42
hakimin nnde hi bir ktlk etmediine dair itirafta bulunur, eer syledii hakikate
uyuyorsa rahmete kavuurdu. Burada monoteizm olmamakla beraber, stn bir tanr
anlay da grlyordu. Hkm giyenlerin cehennem azaplarn tasvir eden baz resimler
ise, ge devirlerden kalmadr. Kendilerine gnderilen peygamberlerin teblilerinin kalntlar
olabilir.
ESK ANADOLU DNLER
Literatr:
1- Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara 1973, s.98-120.
2- U. Bahadr Alkm, Anatolien I, Genf 1968.
3- James Mellaart, Excavation at Haclar, Edinburg 1970.
4- C.I-II. F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1962.
5- Tahsin zg, ntarihte Anadolu tdeollerinin Anlam. Dil ve Tarih Corafya Fak. Der. c.
II, s. 1.
6- Ankara 1943.
7- Tahsin zg, Die Bestattunsbrauche im vorgeschichtlichen Anatolien, Ankara 1948.
8- Ekrem Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi, 9. Bask Ankara 2000.
Anadolu'nun tarih ncesi devirleri, tarihin karanlklarndan balayarak Hititler'e (m.. 20001660) kadar srer. Ancak, Hititler'in komularndan rendikleri ivi ve hiyeroglif yazlarm
kullanmaya balamalar le Anadolu tarih ana girer. Hitit kaynaklarndan rendiimize
gre Hititler ncesi halka Hattiler deniyordu. Dilleri de hattice idi. Anadoluya Hatti lkesi
deniyordu. Bu isim Hititlerce de kullanlmaya devam edilmitir. Tarih ncesi devirler
hakkndaki bilgilerimiz ise, tamamen jeoloji ve arkeoloji ilimlerinin bize ulatrd keiflere
dayanr. eitli blgelerde yaplan kazlardan, Kabata Devri'nden beri Anadolu'da insann
yaad grlmektedir. Bu konuda Ankara evresinde, Antalya, Burdur ve sparta
yaknlarnda, Kars dolaylarnda, Gaziantep ve Adyaman blgelerinde, Antakya havalesinde
Bafra ikiztepe'de yaplan kazlardaki keifler bize k tutmaktadr.
1- Tarih ncesi nanlar
Kabata ve Yontma ta devirleriyle ilgili buluntulardan, o alarn inanlaryla ilgili bilgiler
edinmek imdilik pek mmkn olamamaktadr. Dinsel yorumlara imkan veren keifler,
Neolitek (Yenita) devirlerle balamaktadr. Bu hususta bize lk atalhyk kazlar
tutmutur. Radyo-karbon metoduyla yaplan tarihlemelere gre, x. tabaka m.. 6800
yllarna kadar inmektedir. I. tabaka da m.. 5700 yllarna kadar gelmektedir. III-X
tabakalar arasnda bol miktarda rastlanan klt odalarnda pimi kilden yaplm Ana
Tanra heykelcikleri, boa ba ve boynuzlan, kadn gs rlyefleri bulunmutur. Ana
Tanra, gen kadn, douran kadn ve yal kadn olarak tasvir edilmitir. Heykelciklerden
birinde Ana Tanra iki aslann koruduu bir taht zerine oturmu, lm ve hayatn sahibi
olarak bir insan kafasn ayaklar altna alm ekilde tasvir edilmitir. Tanra heykelleri
genellikle insan eklinde (antropomorf) sratlendirilmitir. atalhyk'de ortaya kan
Tanra heykellerinin benzerlerine ve daha gelimi rneklerine Burdur Haclar ilesi
kazlarnda da ok sayda rastlanmtr. Ancak Haclar m.. 5700-5600 yllar ve daha
sonras olarak tarihlendirilmektedir. Bu arada Haclarda, ataihyk'de oiduu gibi Ana
Tanrann ei olarak gen ve yal ekillerde tasvir edilmi erkek heykelciklerine de
rastlanmtr. Haclara yakn bir blge olan sparta havalesinde ortaya kan Ana tanra
sembolleri henz Tun ana ulamaktadr. Kazlarn ilerlemesiyle daha da eskilere inmesi
muhtemeldir. Bafra kiztepe kazlarnda da Tun andan kalma pimi topraktan yaplm
Ana tanra figrlerine ok sayda rastlanmtr. Samsun Arkeoloji Mzesinde
sergilenmektedirler. Van blgesinde Kayaalt Yedi Salkm maara resimlerinde de ok

sayda Ana Tanra, gne, geyik figrlerine rastlanmtr. Tarihleri gnmzden 15.000 yl
ncelere kadar gtrlmektedir. 66[66] Filistin Blgesinde rem ehri evresinde Nuh tufan
olurken, Anadolu'da da politeizmin ve putperestliin ne derece yaygn olduunun
iaretleridir.
Genellikle eski yerleim yerlerinin klt odalarnda bulunan, zellikle cinsel organlar belirli,
plak kadn heykelciklerinin tapnmak iin, dinsel maksatla yapldklar phesizdir.
Bunlarn kesin rneklerine tarihi devirlerde bol miktarlarda rastlamaktayz. Ta-Bakr
(Kalkolitik) devrine ait buluntularda, Ana Tanra tasvirleri daha da arlk kazanmaktadr.
Ancak, bu arada erkek uluhiyet tasvirleri yava yava terk edilmekte, heykelcikler,
tabiilikten semboliklie doru ilerlemekte, stilize edilmektedir. Ana Tanra inanc, hayatn
eitli sahalarnda grlmekte, vazolar ve seramikler zerinde Ana Tanray sembolize
eden kadn gslerine rastlanmaktadr. Bu kanaatimizi m..18. yzyla ait Kayseri,
Kltepe Karum'da bulunmu Ana Tanra gs tasviri de desteklemektedir. Kaplar, vazolar
zerindeki ana Tanra sembolleri kap iine konan yiyecek ve iecee bereket
kazandrmas, korunmas dileiyle yaplm bir amulet (muska) da olabilir. Yine baz toprak
kaplar zerine boyal iice daireler, araklar zerindeki dairesel geometrik ekiller Ana
Tanra kltn, verimlilik kltn yanstan stilize gs sembolleri olmaldr.
Neolitik ve Kalkolitik devirlerde grdmz bu Ana Tanra inanlar, komu lkelere
nazaran Anadolu'da daha ok gelierek tarihi devirlerdeki mehur Kbele kltn
hazrlamtr. Ancak bu nancn dnda ilkel kavimlerde grdmz, sureti yaplan ilahlar
dnda mcerret olarak dnlen, yaratc, sonsuz kuvvet ve irade sahibi bir tanr
tasavvuru olup olmadn bilemiyoruz. Ge devirlerde, Hititler ncesi Koloniler devrinde
ise, komu lkelerin dini inanlarna paralel tanr tasavvurlarnn Anadolu'da da grlmee
baladna, Msr ve Mezopotamya'daki gibi ana, baba ve ouldan oluan tanr ailelerinin
ortaya ktna, her tanrya belirli bir kudret ve vazife verildiine ahit oluyoruz.
1. 1- Kutsal Hayvanlar
Baz hayvan trlerinin kutsallna dair eitli rnekleri, dinler tarihinde grmekteyiz.
Anadolu'da yaplan kazlarda da baz hayvanlara deer verildii anlalmaktadr. Konyaumra ilesi ataihyk'de klt odalar duvarlarnda boa ba ve boynuzlarna, leopar
resimlerine rastlanm, baz rlyeflerde Ana Tanra bir boa veya ko ba dourur ekilde
tasvir edilmitir. Yine, Erken Bronz Devri'ne ait Denizlli-ivril ilesi Beycesultan'da ve Bafra
kiztepe'de boa rlyefleri ve stilize boa boynuzlar bulunmutur. Bunlardan Suriye ve
Msr'da olduu gibi, boann verimlilik tanrs sembol veya verimlilik tanrsnn kutsal
hayvan olarak anlald grlmektedir. Hatta boann erkek, geyiin dii uluhiyetleri
temsil ettii de zannedilmektedir. Yine Erken Kalkolitik a olarak tarihlenen EskiehirBozyk aras Demircihyk'de bol miktarda sr balarnn dzenli olarak gml
bulunmas, 67[67] daha sonralar Frigya blgesinde bol miktarda ortaya kmas, 68[68] sra
zel bir dini anlam verildiine phe brakmamaktadr.
atalhyk VII. tabakada bulunan bir klt odas duvarnda bir cesede hcum eden akbaba
tasvirine rastlanmtr ki, bu akbabann lmle veya ller ilh ile ilikisinin olabileceini
hatrlatmaktadr. Ancak, bunun tek tasvir olarak kalmas, dinsel anlamn genelletirme
imkan vermemektedir.
1. 2- Kltleri
Kalkolitik Devir Anadolu insan, umra atalhyk, Yozgat Aliar, Haymana Ahlatlbel,
Eskiehir Demircinyk, Bafra kiztepe ve dier baz kaz yerlerinde bulunduu gibi, tanr
ve kutsal hayvanlar temsilen, pimi kilden veya tatan idoller yapmtr. lk zamanlar
bunlar daire veya kare vcutlu iken, zamanla insan eklini almlardr. Bu idollerin herhangi
bir musibet veya hastalktan kurtulmak iin, kurban, adak veya by maksadyla
66[66]
67[67]
68[68]
Afif Erzen, Dou Anadolu ve Urartlar, Ank.1992, s. 10-12.

Manfred Korfmarn, Demircihyk, Trk Arkeoloji Der., XXV-1, Ankara 1981,s.l45.
M.Korfmann, Ayn eser, XXIV-2, s.47.
kullanlm olabilecekleri dnlr. Arkeoloji uzman Tahsin zg, kadn figrlerinin Ana
Tanra
kltyle birlikte evin, ailenin koruyucu tanrlarn temsil etmi olabileceini, shhat, bereket
ve emniyeti korumaya yarayan byl kuvvetleri ihtiva eden bir eit muska vazifesi
grdn, insan nazardan, er kuvvetlerden koruyan nesneler olabileceini ileri
srmektedir.
atalhyk'de tespit edilen klt odas duvarlarndaki el ve ayak izleri, parmak izleri
resimleri, stilize edilmi boa ba, ift yzl balta resimleri de, koruyucu sihirli glere
sahip semboller olabilir. Yine klt odas duvar resimlerinden birinde leopar krkne
brnm dans eden kalabaln bulunmas, bunlardan birinin davula benzer br alet
almas, bir ksmnn akrobatik hareketler gstermesi, bazlarnn ellerinde ok ve yay
bulunmas, amanizm'in klt ve av danslarn hatrlatt gibi, resimde boa, geyik, domuz,
ay, kurt ve kpek suretlerinin bulunmas, tasvirin bir av bys olabilecei ihtimalini de
ortaya koymaktadr.
1. 3- ller Klt
Tarih ncesi devirlere it mezar ve mezarlklarn ortaya karlmas bize devrin insanlarnn
inanlar hakknda baz ip ular vermektedir. Bu devirlerde len ocuklar, genellikle evin
iine, zeminin altna veya ocan yanna gmlyorlard. ocuklarn evin iine
gmlmelerinin sebebi, onlarn evlerine doymadan ayrlmalar ve evdeki hayatlarna ruhen
devam ettikleri inanc olabilir. stisna olarak, Samsun Tekkeky ve Sandkl Kusura'da
ocuklarn evin dna gmldkleri de grlmektedir.
llerin cesetleri rynceye kadar, gmld yerde braklyor ve daha sonra, l
evlerine kaldrlyorlard. lnn cesedi rynceye kadar, ruhunun cesedi banda
kaldna inanlyor olmaldr. Toprak, kp ve sandk mezarlar 2. veya 3. bir l iin de
kullanlabiliyordu. O zaman eski lnn kemikleri kenara itiliyordu. Bu husus, hemen
hemen btn kltr blgelerinde ayndr. Belki de bunlar, mekan darlndan ortaya kan
aile mezarlardr. Zaman ve mekana bal olmayan ahiret tasavvurlaryla de ilgili olabilirler.
Bat Anadolu'da oda mezarlarna m.. 1200 yllarna kadar srekli bir ekilde rastlanr.
Anadolu mezarlarnda, llerin ahsi mallar da grlr. Bunlar, bak, bilezik, kpe, balta,
kirman ve lnn hayatnda kulland kltr nesneleridir. Kpe ve bilezikler lden
karlmadan, lyle birlikte gmlmlerdir. orum Alacahyk'de iine bir engele et
taklm kp ve kemik kalntlarna rastlanmtr. Bu, lye sunulan kurbann baz
ksmlarnn lye takdim edilmi asndandr. Tarih ncesi, Anadolu insan lmden sonra
yaadna, yeyip tieine
aletlerini kullanmaya devam ettiine inanyordu. Tokat
Horoztepe'de mezar eyalar arasnda sistrum ve alpara gibi mzik aletleri de
bulunmutur. Bu beple yiyecek ve iecek hediyelerinden de istifade ettiine inanlyor,
lzumlu yalar cesediyle birlikte mezara gmlyordu. Mezar evrelerinde bulunan sr,
kpek kei, koyun kemikleri mezar banda yaplan kurban merasimlerinin varln da
gstermektedir.
1. 4- Klt Yerleri Ve Mabetleri
Anadolu'da, 2. bin yllarna kadar halk tapnma yeri olarak, ya tabiatta kendileri iin kutsal
bildikleri bir alan, ak havay seiyorlar, ya da oturduklar evin bir odasn ibdet iin
ayryorlard. Bu son uygulamadan klt odalar ortaya kmtr. Bunun ak rnei,
atalhyk'de 3-10. tabakalar arasnda bulunan 40'i akn klt odasdr. Bundan, Neolitik
ada hemen her evin tapnmak iin kullandklar bir klt odas olduu anlalmaktadr. Bu
gelenein devamn, Kalkolitik Devir Haclar ilesinde de gryoruz.
Beycesultan klt mahallerinin bir oda eklinde deil, sal sollu olmak zere, iki odadan
teekkl ettii grlr. Bu ekilde, ift mabet bulunmutur. kiz Klt odalar diye de
isimlendirilen bu yaplar, ufak deiiklikler ile birlikte Bronz a sonlarna kadar nemini
yitirmemitir. Beycesultan ikiz klt odalar ksmdan oluur: Giri, mihrap, din grevlileri
odas. Bronz a Anadolu'sunda, eitli yerlerdeki kazlarda da benzeri mabetciklerin
yapld grlr. Bu sebeple, Beycesultan dini yaplarnn nemi byktr, daha sonraki
mabet yaplarna rnek tekil etmektedir.
2- Hitit Dini
Literatr:
1- Firuzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1962, s.204-226.
2- Eduart Meyer, Geschichte des Altertums, c.1-2. Stuttgart 1954, s.713-719.
3- F.Heiler, Die Religionen der Menschheit, s.193-197.
Anadolu'da ilk defa yazy kullanan, inan ve ibadetleriyle ilgili en eski yazl belgeler
brakanlar Hititlerdir. Kendilerine Nesili, dillerine de Nesice diyorlard. Hitit kelimesi ise,
Tevrata dayal, Avrupa Glerinden alnmadr. orum Boazky'de ortaya karlan Hitit
devlet arivi vesikalarnn, drtte dinsel metinlerdir. Bunlar, mabet talimatnameleri,
baz hastalklara kar byl szler ve ilenen gnahlara kefaret iin sunulan kurban
yntemlerinden bahseden yazlardr. Bir de tanrlar tasvir eden metinler vardr ki, bilhassa
tanr heykel ve kabartmalarn inin tannmasnda en byk rol oynarlar. Mezopotamya
politeizminin Bat'ya tanmasnda kpr rol oynamlardr.
Hatuas (Boazky) arivinin verdii bu dinsel belgelerin dndaki arkeolojik malzemeler,
dinsel metinlerin verdii bilgileri tastk etmekte veya tamamlamaktadr. Bunlarn banda,
yazl kaya ak hava mabedi duvarlarndaki tanr tasvirleri gelir. Burada, hemen her tanr
kendi sembolyle gsterilmi ve elleri zerine Hitit hiyeroglifi ile adlar yazlmtr. Ancak
Hitit hiyeroglifi tamamen okunamadndan, baz noktalar henz mehul kalmaktadr.
2. 1- Tanrlar
Bugne kadar yaplan aratrmalardan anlaldna gre, Anadolu'nun ilk tarih milleti olan
Hititlerin (yaklak m.. 1850-700) dini ok tanrl bir dindir. Esasen bir metinde Binlerce
tanrdan sz edilir. Bunun sebebi, Hititlerin kendi tanrlarnn dnda bir zamanlar
Anadolu'da yaam dier kavimlerin tanrlarna da tapm olmalardr. Bu sebeple Hitit
tanrlar meclisinde Hani, Luvi, Hurri, Mitanni tanrlar yannda, Smer, Akad, Asur tanrlar
gibi komu lkelerin tanrlar da yer alm ve Hitit panteonu kozmopolit bir karaktere
brnmtr.
Mezopotamya tanrlarndan gk, yer ve okyanus tanrlarn temsil eden Anu, Enlil ve Ea
ls Hititlerde de sayg grmtr. Yine ay, gne, yldz tanrlar Sin, ama, ve tar
ls de Hitit panteonunda yer almtr. Bunlardan baka, tanr Asur'a ve
Mezopotamya'daki Ki ehrinin ba ilah Zababa'ya, daha Proto-Hatti'ler zamanndan beri
tapnlm idi.
Kltepe devrinde Anadolu'nun yerli kavimlerinden olan Hattilerin tanrlarna da tapld,
Hattice dualardan ve tanr isimlerinin anlmasndan anlalmaktadr. Bunlardan en nemlisi,
Arinna ehrinin Gne Tanras unvanyla anlan Vuruemu ile olu Telipinu, kz Mezulla
ve torunu Zintuhu uluhiyetleridir.
Luvi tanrlarna gelince, bazlar hl tartma konusudur. Hititlerin tazim ettikleri en nemli
Luvi tanrs, frtnann hakimi saylan Datta'tr.
Mitanni asll tanrlara, daha ok Yeni Devlet vesikalarnda rastlanr. Bilhassa, HurriMitanni kltrnn tesirinde kalan Kuzey Suriye blgesine Hititler hakim olduktan sonra,
bu yeni cereyann tesirine kaplmlardr. Hnd-Avrupa asll Mitanni tanrlarnn ndra,
Mitra, Varuna gibi Hint asll tanrlar olduu grlr.
Hititler zellikle Hurri kavminin dinine byk ilgi gstermilerdir.
Nitekim, Hitit metinlerinde yzlerce Hurri tanrsnn ismi zikredilmektedir. Hatta, Hurrilerin
ba ilah Teup ile zevcesi Hepat da Hitit tanrlar meclisinin ba ilahlar olmulardr.
Hitit milli tanrlarna gelince, en nemlisi frtna tanrs Teup, zevcesi ba tanra Hepat,
deniz tanrs Aruna, ocak tanrs Haa, gne tanrs Utu, ate tanrs Pahhur, pnar tanrs
uppihlia, ak ve harp tanras Lelvani, atalar tanrs uina'tr.
Bu tanrlardan, Hititlerin de, Romallar gibi ocak ve atalar kltne, Babilliler gibi ate ve
gne kltne sahip olduklarn anlyoruz. Bir metinde, Yerin ve gn kral, yukar ve
aann hakimi, hkm veren, kahraman kral ama denilmektedir ki, bu Hititler arasnda
Mezopotamya'dan gelen gne kltnn de ok byk rol oynadn gstermektedir.
Gerek yazl metinler, gerek kabartmalar, Hititlerin tanrlarn insan eklinde tasavvur
ettiklerine phe brakmamaktadr. Tanr efendi, insan kle rolndedir. Nasl ki, kle
efendisine yalvarr, bir isteini rica yoluyla dile getirirse, insan da, tanrsna dileklerini ayn
ekilde yalvararak dile getirir, efendi de ona ihsan ve ltufta bulunur. Dier taraftan,
Hititlerin len krallarna Tanr oldu demeleri, krallarnn da kutsallna inandklarn
gsterir. Yne tanrlarn insanlar gibi tasavvur ederek, onlarn da maddi, manevi ihtiyalara
sahip olduklarna, evleri, aklar ve intikamlar, ocuklar olduuna inanrlar.
2. 2- bdetleri
Eldeki kaynaklar, Hititlerin toplu ibadetlerini gstermiyor. Fakat, kral ve kralienin eitli
bayram ve kurban merasimleri esnasnda yaptklar ibadetlere byk yer vermektedir.
badetlerin ilk art temizlikti. Tanrlarn evine, yan mabede girebilmek, dua edebilmek,
kurban sunabilmek iin evvela temiz olmak lzmd. Tanrlarla insanlarn ruhu ayr olmad
iin, onlar da insanlar gibi her gn yemee, imee muhtatlar. Tanrlarn yiyecek ve
ieceklerine domuz ve kpek gibi murdar hayvanlarn yaklamas, dinen haram saylrd.
Temizlie riayet edilmedii iin, eski krallardan Hantili, tanrlar tarafndan krallktan
azledilmiti. Mezopotamya kavimler indeki zanl kimselerin sulu olup olmadn suya
atmak suretiyle tespit usul Hititlerce dinsel anlamda kullanlyordu. Yani, bir kimsenin
gnahkr olup olmadn anlamak iin suya atlr, batarsa sulu ve gnahkr, batmazsa
gnahsz ve temiz saylrd.
Tanrlara muhta olduklar yiyecek ve iecek sunulduktan sonra, hizmet karl olarak
uzun mr, salk ve refah, savata zafer vs. gibi insan dileklerde bulunulurdu. Mesela bir
kralieye ryasnda grnen tanr Kalbinde yaattn kocana bir asrlk mr veriyorum,
diye mjde vermi ve kralie de ona Eer kocam yaarsa sana ya, bal ve meyve
vereceim, diye vaatte bulunmutu. Hititler adak kurbanlarndan baka, gnahlarnn aff
iin kefaret kurbanlar da sunarlard. Kurban, her trl gda maddesinden olabilirdi. Kanl
kurbanlarn ise sr, kei ve koyundan olduunu yazl metinlerden ve kabartmalardan
anlyoruz. Suriye'de yaygn olarak grdmz insan kurban deti, Hititler arasnda da
vard. Ancak, komularnda olduu kadar yaygn deildi.
2. 3- Kehanet Ve Byclk
Hititler, tanrlarn iradelerini renmek iin eitli usullere ba vururlard. imek akmas,
yldrm arpmas, kularn umas gibi tabii hadiseler tanr iradesinin tezahr saylrd.
Falda kullanlan deyimlerin Akadca oluundan, falcln Anadolu'ya Babil'den geldii
anlalmaktadr. Kahinler ku falna bakarak kuun uu istikametine veya dier
hareketlerine gre yorumda bulunurlard. Bazen rahip, mabette istihareye yatmak suretiyle
ryalarn krala tefsir ederdi.
Hititler kt ruhlarn ve perilerin varlna inanrlar, erlerinden korkarlard. By yapmak
ise, yasakt ve cezas lmd. Ancak, bynn karsnda kart by yaparak, eski byy
zmeye izin verilirdi.
2. 4- llerle lgili Adetleri
Hititler ncesi devirlerde trl l gmme tarz vard. Eski Hitit devleti zamannda
llerin yaklmadan gmldkleri, Aliar ve Boazky buluntular ile anlalmtr. Bu arada
llerini kp mezarlara veya ta sandk mezarlara gmme adetlerine de rastlanmtr. Yeni
Hitit devleti zamannda ise, ayn ekilde kp mezarlara veya ta sandk mezarlara l
gmme adetleri vard. Ancak cesetler yakldktan sonra kplere veya ta sandklara
konurdu. Kazlarda bulunan bu mezarlarn hediye bakmndan fakir olularndan, halka ait
mezarlar olduu anlalmaktadr. imdiye kadar Yeni Devlet zamanndan kalma kral
mezarlarna rastlanmam olmas, Hitit krallarnn cesetlerinin de yaklm olabilecei
kanaatini kuvvetlendirmektedir.
Yazhkaya civarndaki Balarba ve Mankayas mevkiindeki kayalklarda yaplan
aratrmalar, hem iskeletli mezarlarn bulunduunu hem de bir l yakma detini gsteren
kp mezarlarnn varln ortaya koymutur. Arkeolojik deliller Eski Hitit devleti zamannda
ise, lenlerin gmldn, Yeni Hitit devleti zamannda ise, kral ailesinin ve Hitit
byklerinin yaklmakla beraber, halka ait llerin gmldn gstermektedir. lleri
yakma detleri ve mezarlarn hediye bakmndan fakirlii, bu milletin lmden sonras bir
hayata, kendilerine has bir ekilde inandklar kanaatini kuvvetlendirmektedir.
Mezopotamya dinlerinde olduu gibi zayf bir te dnya inanc olabilecei gibi, Hinduizme
benzer zel bir ruh ve tenash inanc da olabilir.
2. 5- Mabetleri
Hitit mimarisini en gzel bir ekilde aksettiren binalar, Boazky'de ortaya karlan
mabetlerdir. Bunlardan baka, Yazhkaya ak hava mabedinde ve Alacahyk'te yaplan
kazlardan anlaldna gre, mabetler, belirli bir yne ve belirli bir ekle gre ina
edilmemitir. Genellikle arazinin durumu ve ihtiyaca gre bir plan tatbik edilmitir. Hitit
mabetlerinin hususiyeti, orta yerde mstakil bir ekilde uzun bir salonun etrafnda kk
bir oda vardr ki, buras en kutsal bir yer saylrd. Mabetlerin pencereleri derin ekilde alr
ve damlan dz olurdu.
ESK ARABSTAN DNLER
Literatr.
1- Hartmut Gese, Die Religionen Altsyriens, Altarabiens und der Mander, Stuttgart 1970,
s.7-232.
2- Helmer Ringgren, Religions of the Ancient Near East, London 1973, s.124-175.
3- Eduart Meyer, Geschictte des Altertums, c. 1-2,1954, s. 399-414.
Bugnk Arabistan yarmadas le douda Frat nehri, kuzeyde Anadolu ve batda
Akdeniz'in evreledii geni blgenin eski inanlarn tespit ok gtr. Bu sebeple bu geni
blgeyi Kuzey Arabistan, Gney Arabistan ve Orta Arabistan olarak ksmda ele alacaz.
1- Eski Kuzey Arabistan Dinleri
Eski Kuzey Arabistan dinlerinden gayemiz batda Akdeniz, douda Frat nehri, Gneyde
Akabe Krfezi ve Arabistan lleri, kuzeyde Toros dalarnn evreledii blgedir.
Konumuzu aydnlatan yazsz kaynaklar, arkeolojinin bize sunduu mabetler, klt yerleri
ve eitli klt aletleri gibi, ifade gleri snrl malzemelerdir. Ayrca tanr resim ve
heykelleri, mhrler ve zerinde dini motiflerin yerald ssl paralar da, birer zengin
kaynak tekil ederler.
Yazl kaynaklar ise, Bronz Devri ortalarnda grlmeye balar.
Bunlarn en eskisi, Msr dilinde ve m.. 19. yzyl ortalarndan kalmadr. Yine Akadca
diplomatik haberleme mektuplar, Asur krallar tarafndan yazdrlan kitabeler, kuzey
komular Htitlerle yaptklar anlamalar ieren Hitite metinler ve kuzeybat Sami dili olan
Ugarite metinler pek ok bilgiyi ihtiva ederler. Bunlar ilahiler, dualar, efsaneler, yeminler,
tanr steleri, mabet idaresine ait talimatnamelerdir. Demir devrinde Kenan ve Aram
dillerindeki kitabelere rastlanr. zellikle bina takdisi ile ilgili yazlan, anlama ve mezar
kitabelerini, tanr resimlerini ve dualar ierirler.
Fenike kitabelerine ise, m.. 1000 yllarndan sonra rastlanr. Suriye dillerindeki bu
metinler, m.. 1. yzyla kadar grlmeye devam ederler. Daha sonralar yerlerini Yunanca
ve Latince metinlere brakrlar.
1. 1- Tarih Genel Bak
Blgenin Tevrat ve Kur'an'da ad geen peygamberlerin ve kltrlerin yaad yerler olmas
dolaysyla tarihi zerinde durmakta yarar vardr. Suriye ve Filistin maara bulgularnda
insan hayatyla ilgili Paleolitik ve Mezolitik devirlerden kalntlara, delillere ok miktarda
rastlarz. Paleolitik devrin sonlarna doru, Neandertal akrabalarna, Homo Galilensis'e
Kuzey Filistin ve Karmel blgesinde rastlanr. Bilhassa iyi korunmu 9. bin yldan kalma
Mezolitikum'a Natuf-Vadisi kltnde (Kuds'n kuzey bats) ahit olunur. Natuf insan, ince
uzun yzl, yaklak bir buuk metre boyunda idi. Daha sonralar bu tipe Msr'da, Gezer
ve Biblos'da Sami-Hami en eski halkn temsilcileri olarak ska rastlanacaktr. Temelde
toplayclkla geinen bu insanlar sonralar tarma da gemilerdir. Artk maaralarn dnda
da kalntlarna ska rastlanr. Suriye-Filistin Blgesi Neolitik belgelerine 8. bin yllarndan

itibaren rastlyoruz. Ta evlerden ve evre duvarlarndan oluan sabit yerleim yerleri
zamann zelliini yanstr. Hayvan avcl yannda hayvan yetitiricilii de yaplr. nce
kei, sonra koyun ve domuz, daha sonra da sr oalr. Kysel yerleim yerlerinde
yaayan insanlarn ana geim kayna ziraattr. Bu kltr Ugarit'de, Amig Ovasnda
(bilhassa Teli el-Cude'de) dir. Biblos ve Eriha'da da tespit edilmitir. Keramik'in kefi
zerine 6.binin ikinci yarsnda toprak kaplar yaygnlk kazanr ve Keramik Neolitik'i grlr.
Yine bunlarla Kuzey Suriye'nin Gney Anadolu ile ilikisi tespit edilir.
rdn Geiti'nde Neolitikle ayn zamanda Megalit kltrde ortaya kar ve doudan batya
yaygnlar. Baz dikili talar (menhir), mezar odalar (dolmen) Ta daireler (Cromlechs)
yerleik ve ziraatla uraan halka ait olmaldr. nk byle kltrler Megalit aa giriyor.
Geri kalan Suriye-Filistin blgesinde Neolitik ifti kltr yaygndr.
5. bin yl ortalarndan itibaren artan younlukta bakr kullanm grlyor. Yine de sert ve
keskin talar kullanlmaya devam ediyor. Bu tabakr devri 4. bin yln sonlarna kadar
devam ediyor. Balangcnda halk deiiklikleri de olmaldr. Belirli bir fakirleme de
grlr. Biblos'da bir sre Ta-Bakr devri yerleimi kesilir. Sonra kuvvetli bir Mezopotamya
keramik akm balar. Gelimi ifti kltrlerinde rastlanan boyama grlr. El-Ubed
eyalarn ihtiva eden tabakada, mleki arknn kullanm tespit edilir. Fakat boyama
geriler. rdn nehrinin te tarafnda sulama kltr, buday, arpa, zeytin ve incir ziraat
kendini gsterir. 4. Bin yl ortalarnda Mezopotamya Uruk kltr benzeri gelimeler olur.
ehir ve sulama kltr, kk krallklar zamannda olmal. Muhtemelen Ta-Bakr
devrinden erken Bronz devrine geite Gney ve Orta Suriye'de Sami kavimlerin rol hesap
edilebilir.
4. bin yl sonunda Bronz devri balar. Bronz , bakr ve kalayn bir karmdr. Bakra gre
daha ok sertlik gsterir. Bu devirde ok fazla kullanma girmitir. Arkeoloji ve tarih ilimleri
bunu daha alt snflara ayrrlar. Erken Bronz devri Suriye-Filistin blgesinde 3. bin yl
kapsar. Artk Lbnan'dan Msr'a 1 .Slale zamannda kereste ihrac balar. Msr'n ana ithal
liman Biblos'tur. Msrllarn Biblos'ta ki varlklar 2. ve 3. slale zamanlarna kadar
vesikalara dayanr. Biblos ehir tanras Hator ile zdeletirilmitir. 4. Bin ylda
Mezopotamya'nn Suriye zerinden Msr'a tesiri de grlr. Akad hanedannn kurucusu
Sargon Akdeniz sahillerine ular. Bu fetihler iin o tanr Dagon'a teekkr eder. 69[69]
Erken Bronz devrinde Orta ve Gney Suriye'de Bat Samilerin Kenan diyalei teekkl
etmelidir. Yer isimlerinin hemen hepsi Sami dilindedir. rnein Eriha, Bat Sami Ay
tanrsna gre isimlendirilmitir ki, Samiler ncesi bir halkn delilidir. Fenike byk ehirleri
Tirus, Sidon, Beyrut, Biblos (Gebal) vs. gibi Sami isimler tarlar.
Orta Bronz devrinin banda (m..2100-1600) pek ok yerde yerleim blgelerinin ykld
grlr. Bu Kuzey Suriye (mesel: Amik ovas) iin de geerlidir. Bu ancak yeni g
dalgalaryla aklanabilir. Buna Mezopotamya'da Amurru halk deniyor. Eski Mezopotamya
slaleleri bu Amurru glerine balanabilir. 12. slale zamannda Msr Kuzey Suriye'ye
kadar tesirini geniletir. 18. yzylda Biblos kral mezarlar isminden yerli slaleler biliniyor.
Orta Bronz devrinde Msr zayflyor. m.. 17. ve 16. yzyllarda Hiksoslar bir sre Suriye,
Filistin ve Msr'a hakim oluyorlar. Bu arada gney Kafkaslardan gelen Hurriler kuzey
Suriye'ye nfuz etmeye balyor. Ardndan Hititler geliyor. Orta ve Ge Bronz devirlerinde
(m.. 1600-1200) Suriye bir sre Msr ve Hitit rekabeti arasnda kalyor. III. Tutmosis m..
1480'li yllardan itibaren Suriye'ye seferler dzenleyerek Mitanni tesirindeki ayaklanmalar
bastryor. Halefi II. Amenofs de seferleriyle Msr hakimiyetini pekitirir. m.. 15. yzyl
ortalarndan itibaren kuzey Suriye'de Hitit imparatorluunun basks grlmee balar.
Bilhassa III.-IV. Amenofs zamanlarnda Msr, Suriye zerindeki hakimiyetini tamamen
kaybeder. Konuyla ilgili bilgiler Ugarit arivlerinde belgelenmektedir. 70[70]
m.. y. 1200 yllarnda kuzeyde Demir devrinin balamasyla Suriye'de byk deiiklikler
grlr. Denizden gelen gler Anadolu'yu ve Suriye'yi etkiler. Filistin ve Fenike ehirleri
istila edilir. Kara tarafndan da Arami g dalgalar Kenan ve Filistin arasndaki bo
blgelere yerleir. Dou rdn'e Ammonitler, gneyine Moabitler ve Lt Glnn gney
batsna Edomitler yerleir. Kk kk ehir devletleri kurulur. Sonralar orta blgedekiler
69[69]
70[70]
Hartmut Gese, s. 12.

am krallnn yeleri olurken, kuzeydekiler Hama Krallna balanrlar. Ancak gl ehir

devletleri bamszlklarn srdrrler. srail Oullar Filistlerin tesir alanna girerler, bu
durumlardan Hz. Davud zamannda tamamen kurtulacaklardr. Bu devirler Akdeniz
havzasnda Fenike kolonileri kurulur. Kartaca'nn kuruluu rivayetlere gre m.. 814 olarak
tarihlendirilir. Bu koloniler Tirus ehir tanrs Melkart'm blgeleri saylrd. Kbrs,
Anadolu'nun gney sahilleri, Rodos, Girit, Msr'da Memfis'de kurulan koloniler vastasyla
Mezopotamya ve Suriye dinsel kltrleri Batya ular. Daha sonralar blge ana hatlaryla
Yunan ve Roma hakimiyetlerine girer. 71[71]
1. 2- Tanr Tasavvurlar Ve nanlar
Tarih ncesi devirlere k tutan eitli kazlarda bol mcevherlerle gmlm toplu
mezarlarla beraber, embriyonal ekilde gmlm ferdi mezarlar da ortaya kmtr.
Bunlar, lm sonras ile ilgili tasavvurlara sahip olduklarn gstermektedir. Yine, tarihi m..
7000 yllarna kadar uzanan kutsal bir bina Yeriho'da bulunmu ve iinde balktan yaplm
hayvan heykellerine, gsn kollaryla kapatan bir kadn heykeline rastlanmtr ki, Bronz
devrinde karlalan verimlilik tanralarn hatrlatmaktadr. Bu trl Cilal Ta (Neolitik)
devrinden kalma idollere dier yerlerde de rastlanr. dollerden bazlar baba, bazlar da
anne ve ocuk tasvirleridir. Bunlardan o zamanlar verimlilikle ilgili tanr ailelerinin varlna
inanld kanaati karlabilir. Bulunan hayvan heykelleri de, bu tanrlarn kutsal hayvanlar
olabilirler.
m.. 3. Bin ylda tanra Ba'lat' gryoruz. m.. 1400 yllarndan kalma Ugarit
metinlerinden anlaldna gre, panteonun banda tanr El bulunmaktadr. Bu isim, ayn
zamanda tanrlar iin kullanlan genel bir isimdir. Btn Sami dillerde vardr.
Mezopotamya'da El isminde bir uluhiyetin varl m.. 26. yzyldan kalma belgelerde
vesikal an tr. Yani 3. bin yl ortalarnda Sargon ncesi metinlerde ahit olunur.
Mezopotamya'nn en eski Samerinde de El en yksek tanrdr. Ugarit metinlerde El aka
tm ilhlarn stnde ve ilhlar meclisinin banda grlr. lhlar meclisi toplantlarnda
eliler El ile konuurlar. Dier ilahlar ona gelir, nnde secde eder ve onu tazim ederler. El
Astar' kerttii ve Baal'i ldrd gibi dier ilhlara dahi istediini yapabilir. 72[72] Bir
ilah kralla getirebilir. Baal kralln kurabilmek, iinde bir saray yapabilmek iin onun
iznine muhtatr. Onu lmden uyandrma iznini Anat'a o vermitir. Yine Anat'a Akhat'
ldrme iznini de El vermitir. Keret ve Dane'i kendisi takdis etmi, Keret'in hastalnda
ifa vermekte tm ilahlarn aciz kalmas zerine, yalnz El ona ifa vermitir.
Ancak El dier tanrlarda grlen aktif mcadeleyi sevmez, pasif skneti tercih eder. Fakat
her eyi tayan, idare eden odur. Tanrlarn varl da ona baldr. O, deien dnyann
ardndaki kutsal dnyadr. Hkmdarlk unvan tanrlar arasnda yalnz El iin kullanlr.
Ezeli hkmdar olarak vasflandrlr. O hkmdarln Baal gibi sonradan kazanm
deildir. O ebed hkimdir. Bu hakimiyeti, tanrlara da mildir. Yaratcln ifadesi Boa
ile sembolize edilir. El btn insanlarn yaratlmlarn hakimidir, yaratcsdr. Bunun iin
ona insanln atas, yaratlmlarn yaratcs da denir. Tanrlar meclisindeki tm ilahlarn
atas saylr.
Tanr El'in kars Ugarit metinlere gre Asirat'tr. Bu tanra Hitit rivayetlerinde Elkuniras'n
kars Aertu'dur. Mezopotamya'da Amurru'un kars olarak geer. Genellikle btn
tanrlarn annesi olarak tazim edilir. Dier tanrlardan Asirat'm oullar olarak bahsedilir.
El'in kars olarak Elat (ellat) ismiyle de anlr. Verimlilik tanras olarak da tazim grr.
Sidon ve Tirus'da mehur klt yerleri vardr.
Dagon, tanr El bakanlndaki Tanrlar Meclisi yelerindendir. lk olarak Amirit'ler ncesi
devirlerden kalma eski Akad metinlerinde grlr. Akad hkmdarlarndan Sargon ve
Naramsin Kuzey Suriye'yi fethedebildikleri iin, tanr Dagon'a krederler. Dagon'a tazim
Hamurabi devrinde zirveye ulamt. Smer panteonunun byk tanrlarndan Enlil ile ayn
saylmt. Eski Ahid'e gre, Filistin blgesinde de ba tann olmutu. Efsanede Dagon, tahl
ve pulluun bulucusu saylyordu. Topraktaki yaratc gc temsil ediyordu.
Baal, Sami dillerde Rab, mlk sahibi, efendi manalarna gelir. kinci bin yl ortalarndan
71[71]
72[72]
Hartmut Gese.s. 18-19

kalma bir Hitit anlama metnin de Lbnan ve Suriye Dalar hakimleri olarak kullanlr.
Hava tanrs olarak hret bulmutu. nceleri Baal Hadad olarak kullanlrken, sonradan
Hadad smi kullanlmaz olmutur. Hava tanrs Hadad Mezopotamya'da Adad, Addu,
Haddu ve Dada gibi isimlerle bilinir. Baal klt btn Suriye blgesinde yaygn olduu gibi,
2. Amenofs (m.. 15. yy. hn 2.yars) zamannda Msr'da Memfs blgesinde denizcilerin
koruyucu patronu olarak da tazim grmt. Kur'an'da lyas Peygamber kavmini En gzel
yaratan brahpta Baal adl puta m tapyorsunuz! diye uyarmt. 73[73] Ugarit metinlerin
byk bir ksmn tanr Baal ile ilgili eitli efsane metinleri tekil eder. Klt ok yaygnd.
Baal Harran ay tanrs Sin'in bir tezahr eklidir. Yani sfat olarak kullanlr. Bunun yannda
belirli bir tanrnn ad olarak da ska kullanlr. m.. 19 yzylda Dagon'a atfedilen zellikler
ona atfedilmiti. Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya'da klt ok yaygnd. Fenike
papirslerinde de ismi ska zikredilir. Temmuz-tar efsanesi ona da temil edilmiti. Boa
ile de temsil edilir oldu. Yce tanr El'e kar gelmesi zerine yakalanp, El huzuruna karlr,
ancak kz kardeleri Anat ve Astarte 'nin efaatyla kurtulur. 74[74]
Ugarit metinlerde ayrca tar ile ayn saylan Astarte isimli tanradan baka, Baal kzlar
olarak Pidray , Talay, ve Arsay simli tanralara da rastlanr. Gne ama olarak byk
tanralar arasnda saylr. Gk ve yer isimlerine tanrlar olarak da rastlanr. Yldzlar,
gnein efendisi saylr. Astarte Akam Yldz olarak kabul edilir. Klt bir zamanlar Ur'a
ve Harran'a yaylan Ay tanrs da Yarih'tir.
1. 3- Kltleri
M.. 2. bin yllarda klt ilemlerinin yksek yerlerde yapld gibi, yerleme merkezlerinde
de bunun iin mabetler ina edildiine ahit oluyoruz. Yksek klt yerleri, kurban sunmak
iin yaplm bir eit mihraplard. Mabetler ise, kurban yakma mihrab ile onu evreleyen
avludan ibaretti. erde tanrlarn ikamet yeri olarak putlarn yer ald bir oda bulunurdu.
Sonralar bu oda, blmeli bir salon eklini almt. n salon, ana salon ve en geride de,
en kutsal salon bulunuyordu. Mabedin etraf yksek bir duvarla evrilirdi. Orta salonda
kurban olarak sr, kei, gvercin ve dier hayvanlar kesilirdi. Yine hububat kurbanlar da
burada takdim edilirdi. Bilhassa, adak kurbanlar byk nem tard. Eski Ahid'ten 75[75]
anlaldna gre insan kurbanlarnn varl da grlmektedir. Moab'lar felaket
zamanlarnda ilk doan ocuklarn kurban ederlerdi. 76[76] Adrammelek ve Anammelek
putlar iin Aramiler ve Samarya'ya yerleen Asurlular da ocuk kurbannda bulunurlard,
felaket zamanlarnda en ok sevdikleri ocuklarn gizlice kurban etmekten ekinmezlerdi.
77[77]
Klt ilerinde, yani ibadet ve ayinlerde hkmdar byk rol oynard. Merasimlerin pek
ou, saray evresinde yaplrd. Kraln yannda ba rahip bulunur ve gerektiinde ona
vekalet ederdi. Rahipler beyaz keten bir elbise giyerler ve kaznm balarna bir rt
balarlard. Hizmet srelerinde, her trl cinsel hayattan uzak dururlard. Ayrca kahinlik
hizmetlerini de yrtrlerdi. Klt ilerinde mabet arkclar da hizmet ederler, sayg
grrlerdi.
Fenikeliler her sene len ve dirilen bitki tanrs iin ayin dzenlerlerdi. Biblos'daki Baalat
(Afrodit) mabedinde Adonis merasimleri yaplrd. Adonis enliklerine kutsal fahielikte
balanrd. Msr tesiriyle bu ziris enlii olarak tefsir edilirdi. Bugn ismine Nehr brahim
denen, Adonis nehri kaynanda bir Afrodit mabedi vard. Buras Adonis'in lm yeri
saylrd. Adonis'i domuz suretine giren Ares yaralayarak ldrmt. Mabette kutsal bir
havuz bulunur ve bu havuza kurbanlar atlrd. Nehrin her yl belirli mevsimlerde krmzya
dnmesi, Adonis'in lmcl yaralanmasnn ilan saylrd. Daha sonraki devirlerde bu
klt, Roma'ya kadar yaylmtr.
73[73]
74[74]
75[75]
76[76]
77[77]
Saffat: 61/125.
Hartmut Gese, 51-59.
Eski Ahid, Genezis, 22, Hakimler, 11,30.
2. Krallar, 3, 27.
2. Krallar, 17, 31.
1. 4- Vahdaniyet Tezahrleri Ve Politeizme Tepkiler

Kitab-i Mukaddes ve Kur'an'daki vahdaniyet tarihinin pek ok kahraman bu blgede
yaamtr. Yukarda deindiimiz arkeolojik tarihi belgeleri geride brakan ok tanrcla,
putperestlie kar Allah'n birliini savunan peygamberlerin ou bu blgede yaam,
evrelerine hidayet ve medeniyet yolunu gstermee almlardr. Bu mcadeleyi dikkate
almadan evrensel dinleri ve gelimeleri anlamak mmkn deildir.
1. 4.1- Hz. dris (a.s.)
Hz. dris hakkndaki haberler ok snrldr. Kur'an'da ve Tevrat'da onun Yce bir makama
ykseltildiinden haber verilir. 78[78] Tevrat'taki ismi Henoh veya Enohdur. Yaad yer ve
zamanla ilgili elimizde hi bir bilgi yoktur. Ancak Hz. Nuh'un dedesi olduu hakkndaki
Tevrat rivayeti dikkate alnrsa, Hz. Nuh ile ayn blgede, yani Filistin'de yaam
olabilecei sylenebilir. Talmud'ta zht ve takvas ile ilgili rivayetler vardr. 79[79]
Kavmine hikmetli szlerle konutuu ve yaad blgeye bar ve adaleti getirdii anlatlr.
80[80]
m.. 4.bin yl ortalarnda veya ikinci yarsnda yaam olmaldr.
1. 4.2- Hz. Nuh (a.s.)
Tevrat ve Kur'an'da byk peygamberler arasnda anlan Hz.Nuh hakkndaki bilgiler ok
snrldr. Anne ve babasnn isimlerine Kur'an'da rastlanmaz. Yahudiliin 2. Derecedeki
kutsal kitab Talmud'a gre babas Lemeh, annesi Hz. dris'in olu Elihu'nun kz
Amua'dr. 81[81]
Kur'an ve Tevrat'a gre Hz. Nuh, kavmine Allah'n varl ve birliiyle ilgili ilahi emirleri
tebli etmitir. ok tanrya inanan kavmi ve ileri gelenleri onu delilikle itham ve ldrmekle
tehdit etmitir. Ancak tehdidin bir hkmdar veya benzeri bir idari otorite tarafndan
yapldna dair iaret olmamas, yaad blgede henz bir devlet ve hkmdar otoritesi
olmadn ortaya koymaktadr. Yani Mezopotamya ve Msr dnda bir blgede yaadn
da dolayl olarak anlyoruz.
Kutsal kitaplarda Hz. Nuh'un dnyann hangi blgesinde yaad ve Tufan olaynn nerede
getiine dair ak br habere rastlanmaz. Tevrat ve Talmud haberlerinde Hz. brahim'in
Tufan sonras Hz. Nuh'un iftliinde Mezopotamya'nn Ur ehrinde doduu, Hz. Nuh'un
yannda byd ve torunu olduu rivayet edilir. 82[82] Tevrat Ehli bu haberlere dayanarak
Tufan olayn Mezopotamya'da aram; Hz. Nuh'un Tufan ncesinde de ayn blgede
yaam olabilecei ihtimalini dnmtr. Ayrca Glgam Destannn da burada douu
ve Ur'da yaplan arkeolojik kazlarda rastlanan bir su baskn izi, Tufan kalnts ve iareti
saylmak istenmitir. 83[83] Ancak Mezopotamya'nn kuzey taraflarnda ayn ize
rastlanmamas,
aratrclarn
srarlarn
biraz
zayflatmsa
da
kanaatlerini
deitirmemitir. Geleneksel Kur'an mfessirleri de genelde Tevrat Ehlinin kanaatlerine
olumlu bakmtr. Speklasyona ak konu hakknda yaplan gnmz yaynlarnda da
benzeri grler tekrar edilmektedir.
Kanaatimizce, Kur'an'n politeist Nuh kavminin putlarndan bahsederken Vedd, Suva,
Yagus, Yeuk ve Nasr gibi put isimlerini saymas 84[84] ve bu isimli putlarn Orta ve Gney
Arabistan'a kadar uzanan geni bir blgeye yaylm olmas, Hz. Nuh'un Arabistan yarm
adasnda yaam olabileceini hatra getirirse de, bu isimlerin gne, ay ve yldzlan
sembolize eden Mezopotamya ilahlarnn mahalli isimleri olduunun kefi, 85[85] bu
ihtimaliyeti ortadan kaldrmtr.
Kur'an XIX, 58; Tevrat, Tekvin V, 24.
The Talmud, ss. 17-18.
80[80]
The Talmud, s. 19.
81[81]
The Talmud, trans. H.Polano, London, New York 1978, s. 22
82[82]
Tevrat, Tekvin, XI, 26; Talmud, 31 vd.
83[83]
V. Gordon Childe, Dou'un Prehistoryas, ev. evket A.Kansu, 2. Bask Ankara 1971, s. 113 vd., 131.
84[84]
Nuh: 71/23.
85[85]
Maria Hfner, Die vorislamische Religionen Arabiens, Die Religionen Altsyriens, Altarabiens und der
Mandaer, von Hartmut Gese, Maria Hfner, Kurt Rudolph, Stuttgart 1970.
78[78]
79[79]
Kur'an'daki en kuvvetli mekn iareti, yok olan Nuh kavminin topraklarna 86[86] AD
kavminin miras 87[87] olduu ve AD'n merkezinin de rem 88[88] ehri olduu haberidir.
rem'den Tevrat'da da sz edilir. 89[89] Dolaysyla rem'in Hz. Nuh'un ve kavminin de
yaad yer olduu anlalmaktadr. Orta a alimleri szl rivayetlere dayanarak rem'in
yerini Yemen'de Umman Denizi sahilinde, tarih ehir kalntlarnda aramlardr.
Gnmzde gelien Tevrat Arkeolojisi aratrmalar ise, bu yerleim yerinin Bat eria'da
Lt glnn gneybatsndaki Edomun merkezi olduu kanaatindedir . Kars Naamah ve
oullarndan biri Nuh'a inanp gemiye binmedikleri iin Tufanda lmlerdi. Nuh kendisine
inanan oullan, gelinleri ve dier mminlerle Tufan sonras blgeyi terk ederek
Mezopotamya'nn Ur kentine yerlemi olmaldr. nk torunu brahim orada domu ve
kendisi de Tevrat haberlerine gre Ur yaknlarnda lmtr.
Hz. Nuh'un yaad devirle ilgili ak bir belge yoktur. Tevrat haberlerine gre, Hz. Nuh'un
torunu Azer'in olu brahim Tufan'dan 292 yl sonra domu ve byk dedesi Nuh'un (a.s.)
yannda bymtr. 90[90] brahim 15 yanda iken de vefat etmitir. Bu haberden
hareketle Tufan'la ilgili bir tarih tesbiti yoluna gidilmi ve Sryan rahip Aziz Gnel Nuh'un
gemisinin m.. 2347 ylnda Kardo (Cd) dana oturduunu hesap etmitir. 91[91] Batl
ilhiyatlar da Tevrat'a dayanarak Tufan olaynn m.. 22. veya 21. yzyllar da
olabileceini dnmlerdir. 92[92]
Ancak Kur'an'n gemi yaplrken Tahta ve ivi kullanldn ifade etmesinden 93[93] Nuh'un
maden devrinde, muhtemelen Erken Bronz anda yaad anlalmaktadr. Kanaatimizce
bu tarih y. m.. 2650 civarlar olmaldr.94[94] Kur'an'n haber verdii rem blgesinin bu
yllarda birdenbire nsandan yoksun kalmas, nceki halknn ufak yapl sonra gelenlerin
uzun boylu, iri vcutlu olular bu ihtimaliyeti artrmaktadr.
Geminin oturduu yere iaret eden Cd kelimesi de zel isim deil, sfat isim olarak kabul
edilirse, Bereketli, mnbit yer anlamna gelir ki,95[95] Nuh'un
Ya Rabbi beni bereketli bir yere indir 96[96] duasyla rtr, duann kabulne iaret eder.
Yine Kur'an ayetlerinden tufann mahalli ve Nuh kavmiyle snrl olduu berrak bir ekilde
anlalr ki, konuyla ilgili son zamanlarda yaplan yaynlardan, ilgili ayetlerin farkedildii
mahede edilmektedir.
Yine Tevrat haberlerine gre ilk defa kendisine eriat verilen peygamber Hz. Nuh'dur. Buna
gre yakn akraba evlilii, le ve kan yenmesi, kan dklmesi yasak edilmitir. Tm bitki
ve hayvanlarn yenmesi helal klnmtr.97[97]
1. 4. 3- Hz. Hd (a.s.)
Nuh kavminin yok olmasndan sonra boalan blgeye Ad kavminin yerletiine Araf: 7/69
ayeti iaret ediyor. Yine Ad kavminin merkezi ehrinin de yksek stunlarla ssl irem
olduunu sylyor. 98[98] Mfessirler Ad kavminin dier lakab olan Ahkf (kum tepeleri)
kelimesinden hareketle, rem'i kum tepeleri oka bulunan eitli blgelerde, zellikle
Yemen'de aramlardr. 99[99] Muhtemelen branilerin atas olarak bilinen Eber'le ayn kii
olabilecei on zerinde durmulardr. 100[100] Gnmz Arkeoloji ise rem'i eski Edon
Araf: 7/69.
Fecr: 89/7.
88[88]
Tevrat, Tekvin, 36, 43; 1 .Tarih 1,54.
89[89]
John D.Davis, The Westminster Dictionary of The Bible, Philadeiphia 1944, s. 267.
90[90]
Tekvin,XI,10-32.
91[91]
Aziz Gnel, Trkiye Sryaniler Tarihi, 29. - Bekir Aksoy, 91.
92[92]
Maurice Bucaille, Tevrat nciller ve Kur'an, ter. M.Ali Snmez, Konya 1979, s.61.
93[93]
Kamer: 54/13.
94[94]
E. Sarkolu, Kur'an ve Arkeoloji Inda Hz.Nuh ve Tufan Olayna Yeni Bir Yaklam, slami Aratrmalar
Dergisi, Cilt 9, say, 1-4, 1996, s.201 vd.
95[95]
Sarkolu, ayn makale, s. 202 vd
96[96]
Mminun: 23/29.
97[97]
Tekvin, 9/2, 6.
98[98]
Fecr: 89/7, 8.
99[99]
"Ahkf, T.Diyanet Vakf sl. Ans.I,549.
100[100]
Muhammed Esad, Kur'an Mesaj, Meal Tefsir, aret Yaynlar, 1998, s.244.
86[86]
87[87]
blgesinde, Lt glnn gney-batsmda bulmutur. Kanaatimizce bu tespit Hd: 11/89

daki Hz. uayb'm szlerine de uygundur. Anlan kum tepelerini blgede ok miktarda
bulmak da mmkndr.
Hd kavmi de Nuh kavmi gibi putlara tapyordu. Politeistti. Allah'n birliiyle ilgili teblileri
kabul etmiyordu. Toplumda adalet deil, zorbalk hakimdi. Putlarna iaret olarak yol
kavaklarna ve ykseke yerlere (Hermes stunlar veya Phallus denen) aa veya ta
stunlar dikiyordu. Kur'an bunu uara suresi 128,129 da Hz. Hud'un Siz her yol zerine
bir iaret yapp bo eylerlemi urayorsunuz? Sanki ebedi klnmak umuduyla, bir takm
antlar da m ediniyorsunuz? szleriyle tenkit ettiini haber verir. Bunun zerine Allah Hz.
Hud ve kendisine inanan ok az kimse dndaki tm Ad kavmini bir k mevsiminde, bir
hafta sren souk ve iddetli frtna ile cezalandrmt. 101[101] rem'in bulunduu Beerebe
blgesinde yaplan arkeolojik aratrmalara gre bu boylu boslu, iri vcutlu insanlar
yaklak m.. 2600 yllarnda gelmi olmallar. Kuzeyden geldikleri tahmin
edilmektedir.102[102] Kur'an'n;
Size yaratlta onlardan ziyade boy bos (ve kuvvet) verdi. 103[103] ayetini aklam ve
belgelendirmi oluyor. Arkeoloji yine bu insanlarn ksa bir sre sonra yaklak m.. 2200
sona erdiklerini ve arkalarndan yeni g dalgalarnn blgeye geldiini sylyor ki 104[104],
dolaysyla bu bilgiler Hud kavminin felket ana da iaret olabilir.
1. 4. 4- Hz. Salih (a.s.)
Kendilerine Ashab- Hcr da 105[105] denen Samud kavmine 106[106] Salih (a.s.) peygamber
olarak gnderilmiti. Tevrat'da bahsi geen Nuh'un torunlarndan Arpahsad olu Saleh ite
ayn kii olabilir. 107[107] Akad dilinde badet eden, dua eden anlamna gelir. Samud
kavminin oturduu blge baz ayetlerde;
Balar ve pnarlar iinde, ekinlerin ve meyvesi yumuak, ho hurma aalarnn iinde, bir
de dalardan ustalkla evler yontulmu.. 108[108] ho bir yer olarak tasvir edilirken, dier
taraftan bir devesinin itii suyu dahi tartma konusu yapacak kadar kurak, su ktl
ekilen bir blge olarak tasvir ediliyor. Anlan kuyu suyunun bir gn deveye, dier gn
komularn hayvanlarna tahsis edilmesi, nbetlee su imeleri, 109[109] bedevilerin devenin
itii suyu ok bularak deveyi kesmeleri 110[110] Hz. Salih'in blgenin ksmen l veya l ile
i ie bir blgesinde yaad hissini veriyor. Ayet kk bir vaha ve evresini hatrlatyor.
Kavmin yaad alan geni bir blgeye yaylm olmal ki, baz ksmlarnn balk ve
bahelik olduu da anlatlyor.
Ancak blgenin neresi olabilecei konusunda daha nce eitli grler ileri srlmtr.
Hz. Salih'in Filistin'de Petra blgesinde yaam olabilecei kanaatnda olanlar olduu gibi,
gneyde Yemen blgesinde yaam olabileceini dnenler vardr. Geleneksel rivayetlere
dayanan genel kanaat Suudi Arabistan'n kuzey-batsnda Madain Salih kasabasnda
yaam olabilecei dorultusundadr. Tayma ehrinin 110 km. gneybatsna der.
Sakinleri bedevilerdir, su ihtiyalarn kuyulardan karlarlar. 111[111] Her ne kadar blge eski
bir yerleim yeri ve m.. 5. yy-dar kalma belgelere rastlanmsa da henz Samud kavmine
iaret olabilecek bir belgeye rastlanmam veya henz arkeoloji 3. bin yla kadar
inememitir.
Mevcut bilgilere gre, blgede Ay, Gne ve Vens yldz lsne ve Arabistan'n dier
blgelerinde de taplan putlara tapnlyordu. 112[112] M'min: 40/30-31 ayetlerinde blgede
101[101]
102[102]
103[103]
104[104]
105[105]
106[106]
107[107]
108[108]
109[109]
110[110]
111[111]
112[112]
el-Hakka: 69/7.
Roland de Vaux, The Early History of Israel, London 1971, s.53.
A'raf:7/69.
Vaux,55.
Hcr: 15/ 80, 82.
A'raf: 7/ 73; Tevbe: 9/61.
Tekvin, X, 24; XI,13-15.
uara: 26/147, 149.
Kamer: 54/28; ems: 91/13.
ems: 91/ 14.
F.S.Vidal, Al-Hcr, E.I.IV,365
Daha fazla bilgi iin, Bkz. Maria Hfner, H.Gese, K.Rudolph, Die Religionen des alten Arabiens,s.373-382.
yaam milletlerden Nuh, Ad ve Samud kavimlerinin ardarda zikredilmeleri, Hz. uayb'm

kavmini nceki blge halklarnn balarna gelenlerle uyarmas,113[113] zellikle ayette Ad
kavminden sonra onlarn blgeye hkmdarlar yapld haberi? 114[114] Ad kavmi
topraklarna Salih kavminin miras olduu kanaatini glendirmektedir. uar: 26/147149 da blge tasvir edilirken Bahelerde, eme balarnda?, Ekinler ve yumuak
tomurcuklu gzel hurmalklar arasnda?, Dalardan ustalkla evler yontuyorsunuz
ifadeleriyle anlatlmas, toplumun ana yerleim yerinin yeillik ve verimli bir yer olduu
kanaatini de veriyor. Bu tasvirler Madain Salih blgesi tasvirlerine pek benzemiyor. Buras
yani Hicr Lt glnn gney ve gneybatsndaki rem merkezli blgeleri olabilir. Nitekim
Kur'an'da Salih kavmi iin anlatlanlar, Ad'tan sonra onlar hkmdarlar yapmas,
ovalarnda kkler, dalarnda evler yapmalar115[115], verimli ve havadar topraklara, en
azndan Ad kavmi topraklarna veya yaknlarna sahip olmu olabileceklerini gsteriyor.
Ayrca A'raf suresinde Nuh, Hud, Salih ve Lt peygamberlerin ve kavimlerin ardnda
zikdilmesi ayn blgeye gnderilen peygamberler oldukfar ihtimalini de kuvvetlendiriyor.
116[116]
Hz. Salih'le birlikte Kur'an'n dii devesine de yer vermesinin sebebi, kanaatmzca o
zamanlara kadar vahi hayat sren devenin ehliletirilmesinde Hz. Salih'in nclk rol
stlenmesi olabilir. nk gnmz arkeolojisine gre devenin ehliletirilmesi m.. 12.
yy.dan sonradr. 117[117] Kervanlarda kullanlmas ise, m.. VIII. yy .dan sonradr. 118[118] Bu
bilgiler Hz. Salih'e niin kar ktklarn ve bir kayaya skm olarak bulduu dii deve
yavrusunu zenle koruma ve ehliletirme gayretlerini yadrgamalarn anlamamza yardmc
oluyor.
Hz. Salih'in kavmi, blgenin dier halklar gibi putlara tapyorlard. Politeist idi. Hz. Salih'in
vahdaniyet arsn kabul etmediler. 119[119] Kendisine ok az kii inand. nanmayanlar onu
bir gece baskn ile ldrmek istedi ve lmle tehdit etti. 120[120] nce devesini kestiler.
Bunun zerine Allah'n gazabna urayan bu kavim korkun bir deprem, 121[121] grlt 122[122]
Ve yldrmlarla 123[123] yok oldu.
Hz. Salih m.. 3. bin yln ikinci yarsnda Hz. Hud'tan sonra ve Hz. brahim'den nce Filistin
blgesinde yaam olmaldr. Ancak kesin bir tarih ve yer gstermek eldeki bilgiler nda
mmkn deildir.
1. 4. 5- Hz. brahim (a.s.)
Hz. brahim Harran zerinden Filistin topraklarna doru beraberinde hanm, kardei olu
Lt ve srlerine bakan hizmetlilerle birlikte ilerler. Yol zerinde konakladklar her yerde
mescitler yapar. nce bat Filistin'e yerleir, daha sonra Sina'da Msr hakimiyetinde ki
topraklara giderse de Msr u beylerinin davranlarndan holanmaz geri dner. Tevrat'a
gre Lut glnn batsna yerleir. Ancak kuzeni Lt'un obanlaryla kendi obanlarnn
otlak yznden kavga etmeleri zerine onun Sodom'a gitmesine izin verir. 86 yalarnda
iken karsnn cariyesi Hacer'den olu smail, 100 yalarnda da Sara'dan shak doar. Sara
ve Hacer arasndaki anlamazlk zerine olu smail ve Hacer'i Mekke'ye gtrd rivayet
edilirse de, kanaatmca bu misyon gayesiyle, vahdaniyeti yaymaya yneliktir. Bu srada
shak henz 4, smail 18 yalarndadr. Hz. brahim delikanl olunu ve annesini alarak
Mekke blgesine gelir ve olu smail ile birlikte Kabe'yi ina eder ve bu blgenin emniyetli
bir yer olmas iin Allah'a dua eder. 124[124] Kur'an'n bu haberleri, Tevrat'n verdii bilgiler
113[113]
114[114]
115[115]
116[116]
117[117]
118[118]
119[119]
120[120]
121[121]
122[122]
123[123]
124[124]
Hud: 11/89.
Araf: 7/74.
Araf: 7/74.
Araf: 7/59, 84.
W.F. Albright, The Archaelogy of Palestine, London, 1949, s.206 v.d.
R.de Vaux, The Early History of Israel, London 1978. c.I. s. 223 v.d.
Hud: 11/62.
Neml: 27/48-49.
Araf: 7/78.
Hud: 11/67; Hicr:15/83; Kamer: 54/31.
Fussilet: 41/13, 17.
Bakara: 2/127; Nur: 24/35.
nda smail'in 18-20 yalarnda ve babasna yardm edecek yata olduunu onaylyor.
smail'in bebeklii ve Hacer'le ilgili anlatlan abartl efsanevi olaylar, Filistin blgesinde Hz.
brahim'in yakn 6vresnde henz Mekke'ye gmeden nce olmaldr.
Sara'nn 127 yalarnda Hebron yaknlarnda lm zerine (T kvin XXIII, l)Hz. brahim
Keture isimli bir hanmla daha evlenir ve ondan alt ocuu olur. 125[125] Byyp olgunluk
yalarna gelince, vahdaniyeti yaymalar iin smail'de olduu gibi, onlar da evre blgelere
gnderir. 126[126] Yannda sadece shak kalr.
175 yalarnda ld zaman, kars Sara'nn yanna, Makpela maarasna gmlr. 127[127]
brahim Dini:
Kur'an'da brahim Dini'den sz edilir. brahim'in Yahudi veya Hristiyan olmad
vurgulanr. 128[128] Kur'an ve Tevrat nda Hz. brahime baktmzda:
1- Allah'tan baka tanr kabul etmez, Gne, Ay, Yldzlar vs. gibi varlklarn uluhiyetini,
ocuk isnadn ve putlarla temsillerini reddeder. 129[129]
2- Kur'an'a gre ahirete ve hare inanr. 130[130] Tevratta ahiret inanc ile ilgili ak bir ifadeye
rastlanmaz, ancak Sara'nn ve kendisinin merasimle gmlmeleri ve ilahi adalet dncesi
Ahiret inancnn olduunun iareti saylabilir.
3- Peygamberlie inand gibi, kendisinin de bir peygamber olduu uurunda idi. Kur'an
ve Tevrat bu konuda hem fikirdir. 131[131]
4- Meleklerin varlna ve bunlardan bazlarnn Allah'n mesajn peygamberine getirdiinin
uurunda olduuna Kur'an ve TeVrat ehadet eder. 132[132]
Hz. brahim'in ibadetleri hakknda Kur'an ve Tevrat iaretlerine bakacak olursak unlar
tespit edebilirz:
1- O mabet yapmay seven bir kiidir. Kur'an'da
Kaabe'yi yapt ve insanlar hacca davet ettii 133[133] Tevrat'ta kurban sunaklar
(mezbahlar) yapt 134[134] ve kurban sunduu 135[135] anlatlr.
2- Namaz klar 136[136] Tevrat bunu secde ettii eklinde 137[137] ifade eder.
3- Yoksullar doyurur, insanlara iyilik eder. 138[138] Tevrat ise bunu insanlara Allah'n yolunu
tutmalarn, adaletle ve barla hareket etmelerini tavsiye ettii eklinde beyan eder. 139[139]
4- Allah'la yapt ahit gerei snnet olmay kendi ailesine ve nananlara emreder. 140[140]
5- eriat olarak Nuh kanunlarna tbidir. Zamannda yaanan olaylardan Ltliin, 141[141]
kan yemenin, 142[142] katlin, 143[143] ana-baba bir kardelerin evlenmelerinin yasakl 144[144]
anlalyor. Henz mirasla ilgili bir hkm de yoktur. nk kendi servetinin tamamn
Sara'dan doan olu shak'a brakrken, ikinci hanm Ketura'dan ve klelerinden doan
Tekvin, XXV, l.
Tekvin, XXV, 6 v.d.
127[127]
Tekvin, XXV, 7-10.
128[128]
Bakara: 2/132; Al-i mran: 3/67.
129[129]
Bakara: 2/126, 128,131; En'am: 6/74, 78, 81; brahim: 14/35; uara: 26/81;Meryem: 19/44-46;
Ankebut: 29/17; Sffat: 38/86; Mntehine: 60/4; Tekvin,12/7; 15/1-21; 17/1; 18/1-22; Talmud, ss.36-42.
130[130]
uara: 26/81,85, 87; Ankebut: 29/25.
131[131]
Bakara: 2/126; Hadid: 57/26; Tekvin, 12/7; 15/1-21; 17/1; 18/1-22.
132[132]
Hicr: 15/51, 58; Zariyat: 51/24, 34; Tekvin: 16/7, 13; 18/1-22; 19/1.
133[133]
Bakara: 2/127; Hacc: 22/27.
134[134]
Tekvin, 12/7-8; 13/18.
135[135]
Tekvin, 22/5.
136[136]
brahim: 14/40.
137[137]
Tekvin: 22/5; Nur: 24/52.
138[138]
Nisa: 4/25; Enbiya: 21/73.
139[139]
Tekvin, 18/19.
140[140]
Tekvin, 17/10, 14.
141[141]
Tekvin, 18/8.
142[142]
Tekvin, 19/1.
143[143]
Tekvin, 19/4-6.
144[144]
Tekvin, 20/12.
125[125]
126[126]
ocuklarna hediyeler vermekle yetiniyor.
145[145]
1. 4. 6- Hz. Lt (a.s.)
Hz. brahim'in kardei Haran'm oludur. Onunla birlikte Filistin'e g etmitir. Bir mddet
Hz. brahim'le birlikte yaam, ancak srlerinin otla konusunda Hz. brahim'in
obanlaryla kendi obanlan arasnda anlamazlklarnn ortaya kmas zerine ayrlarak
Lt Glnn gney batsna Sodom'a yerleir. 146[146] Hatta bir ara komu ehir devletleriyle
yaplan savata esir der ve Hz. brahim tarafndan kurtarlr. 147[147]
Hz. Lt da evresindeki politeist insanlar Allah'n birliine inanmaya, haram fiillerden uzak
durmaya davet eder. Ancak alay edilir ve lmle tehdit edilir. 148[148] Bunun zerine Allah'n
gazabna urayan ehre korkun sesle, gkten kkrtl ate yaarak tm ehir ve
yaayanlar lrken, Lt ve iki kzndan baka geride kimse kalmaz. 149[149] Kur'an Hz. Lt'un
inanmayan karsnn da felkete urayanlar arasnda olduunu, yalnz kendsine inananlarn
kurtulduunu syler. 150[150]
1. 4.7- Hz. shak (a.s.)
Kur'an'n lim ve sadklardan olacan mjdeledii ve bereketler verdiini ifade ettii 151[151]
shak (a.s.) Hz brahim'in Sara'dan doan oludur. Bu srada Sara 90, brahim 100, smail
henz 14 yalarnda idi.152[152] Doumunun 8. gn babas kendisini snnet etmiti. Bu
srada brahim (a.s.) Hebron yaknlarnda oturuyordu. Tevrat'a gre kurban edilmek
istenen oul da shak'tr. 153[153] Sffat suresi 154[154] de kurban edilmek istenen oulun
mjdelenen oul olduuna iaret eder. Bununla birlikte slm limlerinin ou kurban
edilenin Hacer'den doan ilk oul smail (a.s.) olduunu savunurlar. 155[155] shak (a.s.)
Suriye'de Frat nehri kenarnda yaayan amcas Nahor'un torunu Rebekka ile evlenir. 156[156]
Bu srada 40 yanda olan Hz. shak'n (a.s.) 60 yalarna geldiinde kiz ocuklar olur ve
nce doana Esav, sonra doana Yakub ismini koyar. 157[157]
lerleyen zaman iinde lkede ktlk ba gstermesi zerine bir sre babasnn da yerletii
Filistler blgesinde Gerar'a ger. Orada hem ziraat, hem hayvanclkla urar,
zenginleir. Ancak obanlaryla blge halk arasnda su meselesinden anlamazlk knca,
ayrld Beerseba'ya geri dner. Orada bir mabet yapar, inancn evresine teblie alr.
evre beyleriyle anlamalar yaparak bar inde yaamaya alr. Oullarndan Yakub'uh
kardei Esav ile anlamazl sebebiyle Yakub daysnn yanma kaar ve orada evlenir. Bir
sre sonra Yakub ocuklaryla Hebron'a baba ocana geri dner. Oullar ve torunlaryla
birlikte hayatn srdren Hz. shak 180 yalarnda vefat eder. Oullar tarafndan topraa
verilir. 158[158]
1. 4. 8- Hz. Yakub (a.s.)
Hz. shak'n ikiz olundan ikincisidir. m.. 2. bin yln ortalarna yakn bronz anda
yaam olmaldr. Tefekkr ve hikmeti seven bir mizaca sahiptir. Tevrat onu kurnazlkla
vasflandrr. Kurnazlyla kardei Esav'm ilk doum hakkn satn alm ve babasna varis
145[145]
146[146]
147[147]
148[148]
149[149]
150[150]
151[151]
152[152]
153[153]
154[154]
155[155]
156[156]
157[157]
158[158]
Tekvin, 25/2-6.
The Talmud, 46.
Tekvin, XIII-XIV.
Kamer: 54/36.
Tekvin, XIX; The Talmud, 48-51.
et-Tahrim: 66/10.
es-Saffat: 38/112. v.d.
The Talmud, 57; Tekvin,XXI,5
Tekvin, XXII.
Sffat: 38/101-102
aban Kuzgun, Kur'an'a gre Hz. brahim, s.73-78.
Tekvin, XXIV.
Tekvin, XXV,20; XXV,25 v.d.
Tekvin, XXV,28.
olarak kendini takdis ettirmitir. 159[159] Kardei krlarda dolap avlanmaktan holanrken, o
dedesi brahim'in (a.s.) yannda evde kalmay, onu dinlemeyi ve eitimi tercih ediyordu.
Hz.brahim'in vefatnda henz 15 yalarnda idi. Kardeiyle olan anlamazlklarnda da ona
hediyeler vererek, gzel szler syleyerek gnln almasn, olaylar lehine evirmesini
bilmiti. 160[160] Ailesinin tavsiyesi zerine Harran'daki days Laban'n yanma giderek onun
kzlar Lea ve Rahel ile evlenmiti. Bir sre orada kaldktan sonra hanmlarn ve ocuklarn
alarak Hebron'a babas yanna geri dnmt. Yolculuu esnasnda dedesi gibi o da konak
yerlerinde mescitler yapm, ailesini ve evresini politeizmden korumaya almt.
Beytlehem yaknlarna geldiklerinde kars Rahel'i Bnyamin'in doumunda kaybetmiti.
161[161]
Hz. Yakub'un lkab srail idi. 12 olu olmu ve bunlar daha sonra srail Oullarnn 12
boyunun soy atalar olmulardr.
Nihayet Yakub babas shak'n yanna Hebron'a ular ve birlikte yaamaya balarlar. Babas
vefat ettii zaman kardei ile birlikte yannda bulunuyordu ve babalarn birlikte Makpela
maarasnda topraa verdiler. Byk ktlk oluncaya kadar Hebron'da kald. Daha sonra
olu Yusuf un daveti zerine Msr'a gt, mrnn son 17 senesini Msr'da geirdi ve 147
yanda ld. 162[162] Vasiyeti zerine mumyalanarak Filistin'e gtrld ve atalarnn yanna
Makpela maarasna gmld. 163[163]
1. 4.9- Hz. Eyyub (a.s.)
Efsanev bir kiilii olan Hz. Eyyub'un kimlii hakknda fazla bilgi yoktur. Eski Ahid'deki
manzum Eyyub Kitab ve hikmetli szleriyle mehur olmutur. Sabr ve krn
semboldr. Yaad rivayet edilen Uz ehrinin Galile'nin kuzeydousuna den Basan
blgesinde olduu kanaati hakimdir. slm limlerinin ou da bu gre katlrlar. Bu
sebeple Hz. Eyyub'un am taraflarnda yaadn kabul etmilerdir. Samda onun adna bir
trbesi dahi vardr. 164[164] m.. 14. yzyldan kalan ve Basan'da bulunan Akadca bir metinde
A-ya-ab (Eyyub) isminde bir prensten bahsedilmesi onun Eyyub olabilecei ihtimaliyetini
glendirmitir. 165[165] Buna karn gnmz Yahudi aratrclarnn genel eilimi Uz
ehrinin Lt glnn gneybatsndaki Edom blgesinde Kirbet el-ts olduu ynndedir.
slam bilginleri onu peygamberler srasnda Hz. Yusuftan sonraya yerletirirler. Kur'an'da
ismi drt srede anlr ve sabrn, krn rnek ahsiyeti olduu vurgulanr. 166[166] Ancak
tarihi ahsiyeti hakknda bilgi verilmez. Yahudi kaynaklarna dayal olarak onun Hz. shak'n
soyundan, annesinin veya karsnn Hz. Lut'un kzlarndan olduu ileri srlmtr. Fakat
elimizde salam bir bilgi yoktur. Ancak Hz. brahim'in Sara'dan sonra evlendii
hanmlarndan olan ocuklarnn soylarndan olmas da muhtemeldir, eref isimli olunun
Kur'an'da Z'1-Kifl ismiyle anld ve vld, am havalesinde tevhid inancn yaymaya
alt rivayet edilir. 167[167] Tevratta Z'1-Kifl ismi gemez.
1. 4.10- Hz. uayip (a.s.)
Sina Yarmadasnda, Akabe krfezi ile Humus vadisi arasnda bulunan Medyen ve Kzl Deniz
ile Medyen arasnda yaayan Eyke halklarna peygamber olarak gnderilmiti. Tatl dilli bir
zatt. Allah'n vahdaniyeti yannda alverite, lde hile yapmamalar, eksik tartmamalar,
hiret gnnden korkmalar hususunda kavmini uyarmt. 168[168] Kendine inananlara kar
yaplan zulmlere ve tehditlere, irke zorlamalara kar mcadele etti. Din ve inan
159[159]
160[160]
161[161]
162[162]
163[163]
164[164]
165[165]
166[166]
167[167]
168[168]
Tekvin, XXVII.
Tekvin, XXXIII.
Tekvin, XXX,24; XXXV,18.
Tekvin, Nil, 28.
Bkz. Tekvin, 49 v.d. blmler.
Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, Ankara 1992, s. 98.
Samuel Terrin, Job, The Encyclopedia of Religion, VIII, 97.
En-Nisa: /163; Enam: 6/84; Enbiya: 21/83-84; Sad: 38/41, 44.
Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, C.6, s.474.
Kur'an, II,85; XI,84.
hrriyetini savundu. Nuh, Hud, Salih ve Lut kavimlerinin bana gelenleri anlatarak kavmini
uyard. 169[169] Uyanlara aldrmayan Medyen halkn iddetli bir deprem 170[170] Eyke halkn
da iddetli bir scak ve ate yamuru yok etti. 171[171]
Hz. uayb'n Medyen'de yaamas dolaysyle, slam bilginleri Medyen'de yaayan ve slih
bir kii olan Hz.Musa'nn kayn pederi rahip Yesrun 172[172] ile uayb' ayn kii saymlardr.
Konunun akla kavuabilmesi iin elimizde yeterli belge yoktur.
2- Gney Arabistan Dinleri
Literatr.
1- Maria Hfner, Die Vorslamschen Religionen Arabiensin: Die Religionen Altsyriens,
Altarabiens und der Mandaer, Stuttgart 1970, s. 234-402.
Gney Arabistan dinlerinin en tipik rneini, Saba'da buluruz. Saba, Gney Arabistan'n en
eski devleti olduu kadar, en fazla kaynak malzemenin de bulunduu bir yerdir. m.. 400
yllarna kadar bu lkeyi kendilerine Mukarrib denen hkmdarlar idare etmiti. Kur'an'da
ve Eski Ahid'te ad geen Saba melikesi Belks'n 173[173] m.. 935 ylnda len Hz. Sleyman
ile ilgili hikyesi dikkate alnrsa, Belks'n Hz. Sleyman'n ada ve m.. 10. yzylda
yaad anlalmaktadr. Kefedilen tarihi belgeler henz m.. 10. yy.a ulamamaktadr.
Belks'n Kuzey Arabistan'da yaam Saba isimli bir kavme mensup Arap kraliesi
olabilecei ihtimali zerinde duranlar da vardr. Gnee taptklar haber verilmekle birlikte
bu inan tm Orta Dou iin geerlidir, mahalli bir zellii ortaya karmas bakmndan
yeterli deildir. Bilmen tarihi ilk Saba hkmdar Yisa Amar (m..720) dr. Asur hkmdar
2. Sargon'a hediyeler gnderdii rivayet edilir. Dieri, 1. Karibul-Vatar (m..695) dr. Her
ikisi de, Asur tarih yazarlarnca anlrlar. Mukarrib unvan, Rahip kral manasna gelir. 2.
Karib ul-Vatar'dan sonra, bu unvan kelimesinin yerini Melik kelimesi almtr. Pek ok
belgeler eski devletin teokratik bir devlet ve imparatorluk, tanrsnn da lkenin tek hakimi
olduunu, hkmdarn tanrnn yeryzndeki vekili sayldn gsterir. Bu inan, 2. Karib
ul-Vatar zamannda zayflam ve sonralar sadece bir teoriden ibaret kalmtr.
Kitabelerde en ok zikredilen tanr isimleri Astar, Almakah, Zat-Himyan, Zat-Badan,
Havbas ve Sama'dr. Nadiren Vedd ve Baam isimlerine de rastlanr.
Almakah, Saba devletinin ve lkenin tanrsdr. Balangta Saba kavminin tanrs olup,
Saba'nn imparatorluk haline gelmesiyle, onun da imparatorluk tanrlna ykselmi olmas
muhtemeldir. Ay ile yakndan ilgisi grlr. Tanrlar protokolnde ise, nc yeri alr. lk
yeri alan ise, sulama ve ziraatle ilikisi grlen Astar'dr. Mezopotamya'daki Itar ve Kenan
Ulardaki Astarte ile ayn olduu hatra gelebilir. Yalnz, Astar onlarn aksine erkek olarak
tasavvur edilir. Sonraki devirlerde, kendisine Zu-Farat ve Zu-Ziban unvanlar da verilmitir.
Vens yldz ile de ilikili olduu grlr. Bu gezegen bazen Sabah Yldz, bazen Akam
Yldz olarak tasavvur edilir.
Zat-Himyan ve Zat-Badan ise gnele ilgili tanrlarn isimleridir. Astar, Almakah ve ZatHimyan, Vens, Ay ve Gne tanrlardr. Bu l tanr grubu, resmi Saba teslisi saylabilir.
Bu teslis literatrde Ay-baba, ve Gne-anne ve Yldz-oul olarak grlr. Bununla
Sabahlarn ay, gne ve vens yldzna taptklarm syleyebiliriz. Kur'an'da zellikle
gnee taptklarnn haber verilmesi, eski alarda grlen Ana Tanra inancnn ve
kltnn Saba'da ok yaygn olduunun da bir iareti olmaldr.
Bunlardan baka Havbas, Sama, Basan ve Vedd isimli tanrlar da zikredilebilirler. Havbas
ismine m.. 7. yzyldan balayarak m.s. 3. yzyla kadar gelen kitabelerde rastlanr. Ay
tanrs olarak telakki edilen Vedd Dostluk ve sevgi manasna gelir. Main devlet tanrsyd.
Ge devirlerde Katabarrkitabelerinde sk sk rastlanan kei suretindeki Baam ay ile ilikili
idi.. Kadn tanralardan Zat-Gadran (bol su veren) ve Zu-Samav m.. 4. yzyldan itibaren
grlmee balar. Gk Tanras Z-Samav Suriye blgesindeki Baalamin'i hatrlatr.
Gney Arabistan'n Kataban ve Hadramavt gibi blgelerinde de Ay, Gne, Yldz tanrlarna
169[169]
170[170]
171[171]
172[172]
173[173]
Kur'an, XI,89.
Araf: 7/91.
Sad: 38/12-13; Kaf: 50/14.
k: 111,1.
Bkz. Kitab- Mukaddes, 1. Krallar, X,l-13; 2.Tarihler, IX,l-I2; Neml: 27/22-44; Sebe: 32/15, 18.
Saba'dakilerin ayn veya deiik isimlerle taplrd. Blgenin esas inanc Saba'dakinden
farkl deildi. Tanrlarn insan suretindeki tasvirlerine ise, eski devirlerde rastlanmaz. Putlar
genelde hayvan suretlerinde tasvir edilirlerdi, insan kurbanlar ise bu blgede pek
grlmez. Ancak kehanet ve fal ok yaygndr.
Gney Yemen'de ller kayalara oyulan odacklara gmlrd. Mezar hediyesi olarak
llerin yanma eitli mcevherler, mhrler, muskalar ve mutfak eyalar konurdu. Figr
ve rlyeflere de rastlanr. Bunlardan, lmden sonraki bir hayata inandklar
anlalmaktadr.
3- Orta Arabistan Dinleri
Literatr.
1- Kur'an- Kerim. bn al-Kalb, Putlar Kitab, ev. Beyza Dngen (Bilgin), Ankara 1969.
2- Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiye a, Ankara 1971, s.102-112.
Orta Arabistan'la ilgili malzeme Gney Arabistan'dakinden ok daha azdr ve yetersizdir.
Halkn hayat ve inancyla ilgili fazla bir belgeye rastlanmaz. Ancak, en nemli kaynak
Kur'an- Kerim ve bnul-Kelbi'nin Kitabu'l-Asnam isimli eseridir. Bunlar vastasyla,
Cahiliye a Arap inanc ve adetleri hakknda bilgi sahibi oluyoruz.
Dnyann eitli yerlerinde ve zamanlarnda yaam ve halen yaamakta olan ok tanrc
ve putperest kavimlerin ounda grld zere, Hcaz blgesinde de ok tanrya
inanlmakla birlikte, bunlarn zerinde mutlak g ve kudret sahibi yce bir varla da
inanlyordu. Bu yce varln ismine Allah diyorlard. Ancak Allah' ok uzaklarda pasif bir
tanr olarak tasavvur ettikleri iin, gnlk ilerinde evrelerinde putlarn grdkleri, Allah'la
aralarnda efaati olduklarna inandklar, dk derecedeki ilahlara tapyorlard. Yce
Allah' ise, byk tehlikelerde, glerinin snrl olduuna inandklar lahlarndan mit
kestikleri zamanlar hatrlyorlard. Bu durumu Kur'an yle aklar:
Denizde boulma korkusunun iddeti size geldii zaman, Allah 'tan baka taptnz btn
putlar hatrnzdan kaybolur. Yalnz O'na dua edersiniz. Fakat Allah sizi kurtarp karaya
karnca da yz evirirsiniz
Ayrca mriklere, arzn ve stndeki varlklarn, gklerin ve Ar'n, mlkiyet ve
hazinelerinin kimin olduu sorulduunda da Allah'tr derlerdi. Allann varln inkar
etmezlerdi. Allah'tan baka, daha pek ok Tanrsal varlklarn mevcudiyetine de inanrlard.
simlerini Lt, Menat, Uzza, Hbel vs. olarak adlandrdklar bu ilahlarn tabii kaya, aa,
heykel vs. eklindeki putlarla mahhaslatrdklarndan, kendilerine Putperest de
denmitir. Bunlardan Menat, Lt ve Uzza'y dii telakki edip Allah'n kzlar diyorlard. Bunlar
btn Arabistan'da hrmet grrlerdi. Hbel erkek saylrd. Bu tanrlar iinde en eskisi
Menat idi. Putu byk bir tat, Mekke ile Medine arasnda, Kudayd denen bir mevkide
bulunurdu. Bilhassa Evs ve Hazrec kabileleri tazim ederlerdi. Ama, klt btn Araplar
arasnda yaygnd.
Lt, klt Orta ve Kuzey Arabistan'da yaygnd. Merkezi klt yeri Tifde vr Putu beyaz bir
granit tat ve bugnk Taif Camii yerinde bulunuyordu, olduu verimli dere, onun arazisi
saylrd. Lfn mcevher talarla, altn ve Mle, tts ve kumalarla dolu bir cabcab'
(puta yaplan takdimelerin konduu bir kuyu) vard.
tanradan en genci Uzza, gl, kuvvetli manasna gelir. Klt, btn Arabistan'a
yaylmt. Klt yeri Mekke'de, Nahle deresinde samura aac idi. Buraya Gatafan Kbesi
de denirdi. Putun bu aalarda oturduuna inanlrd. slam'n geliinden sonra Hz.
Muhammed'in emriyle aalar kesilmi, evi de yklmtr. 174[174] Arabistan'n kuzey
blgelerinde, Uzza ile Vens gezegeni arasnda ilgi kurulurdu. Bu tanra dnda
Kur'an'da Nuh kavminin;
Tanrlarnz brakmayn, ne Vedd'i ne Suva' ne de Yegus'u, Yek'u ve Nasr' brakmayn
175[175]
dedikleri Vedd (ay), Suva, Yagus, Yauk ve Nasr (gne) isimli tanrlar da zikredilir.
Bunlar, nceleri kabile tanrlar olmaldr. Bu tanrlara, Gney Arabistan'da da rastlanr.
176[176]
174[174]
175[175]
176[176]
bn al-Kalbi, Putlar Kitab, ev. Beyza Dngen, Ank. 1969, s.32-36.

Nuh: 71/23.
Bkz. Yukarda Hz. Nuh'un yaad blge konusuna.
Orta Arabistan'n mehur tanrlarndan birisi, Hbel'dir. Putu insan suretinde idi ve Kabe'de
bulunuyordu. Kuzeyde Muaz blgesinden getirilmiti. Putu nndeki susuz kuyu cabcab
vazifesi grrd ve nnde fal oklar atlrd.
Kabe'de bulunan saf ve Naile putlar, Huzaa ve Kurey kabilelerince tazim grrd.
Kurey'in hrmet ettii tanrlardan Menaf, Kuzey Arabistan'da Zeus ile ayn saylrd. Ayrca
Ruda, ems, Kuzah ve dier baka tanrlara tapld olmutur.
3. 1- Kltleri
Politeistler putlarna Allah'a ibadet eder gibi tapnrlar, sevgi beslerler, onlar iin kurban
sunarlard. Kurbanlarn en nemlisi deve idi. Koyun ve sr da makbul saylrd. Kurban
herkes sunabilirdi. Kurban hayvannn eti, ya toplu bir ziyafetle tketilir veya vahi
hayvanlara braklrd. Kurban hayvannn kan ise, tamamen aktlrd. O tanrnn hissesi
saylrd. Srde ilk doan hayvan da kurban edilirdi. Kurbann kemiklerinin krlmas ise,
yasakt. nk kemikler salam kalrsa, kurban hayvannn tekrar dirileceine inanlyordu.
Yine baz hayvanlar
srden seilerek, srnn bereketi iin tanrya hediye edilir ve serbest braklrd. Artk bu
hayvanlara dokunulmaz, altrlmaz ve kesilmezdi. Tanrya vakfedilen dii hayvanlarn
st ise tamamen misafirlere ve fakirlere ayrlrd. Bu trl hayvanlar, ya srde braklr
veya bir klt yerine verilmesi tercih edilirdi.
Klt yerleri ise, yerleik halka aitti. Bu ziyaret yerlerinde klt talar veya bir klt evi
bulunurdu. Bunlar Kabe gibi birer bina idiler, mabet deillerdi. Ayrca, her bir putun kutsal
blgesi vard ve buna him denirdi. Hima iinde avlanlmas ve aalarndan kesilmesi
yasakt. Burada, yalnz tanrya balanan hayvanlarn otlamasna izin verilirdi. Srden bir
hayvann tesadfen veya yanllkla o blgeye girmesi halinde de geri alnamazd. Artk o,
tanrnn hissesine dm saylrd.
Putlar ise, acayip ekillerdeki talard. Rivayete gre, yalnz Vedd ve Hbel putlar olmak
zere, iki tanrnn putu insan suretinde idi. Bunlar Araplara dardan gelmilerdi. Araplar,
nceleri bu ekildeki tanr suretlerini bilmiyorlard. Klt talarna, ansab veya asnam
derlerdi. Bir klt yerinde, ekseriya pek ok asnam bulunurdu. Putlar nnde kurban kesilir
ve kan puta srlr veya serpilirdi. bdet olarak putun veya klt tann etrafnda dolalr,
tavaf edilir, okanp plr, zerine elbise, silah vs. aslrd. Puta verilen hediyeler, putun
yanndaki cabcab denen bir maara veya ukura konulurdu.
Bu durumu slamiyet ncesi Araplarn ve dier Sami kavimlerin bilgi ve kltr noksanlna
verenler olabilir. Onlarn amzda da dnyann ileri ve medeni lkelerinde bu trl
inanlarn yaygn olduunu hatrlamalar gerekir. Konu kltr problemi deildir. lkel bir
kii dahi, bir ta dikmekle, bir ta ym meydana getirmekle veya bir heykel yontmakla
yeni bir tanr yarattn iddia etmez, dnmez. Dnyada hi kimse taa ta olarak tazimde
bulunmaz. nnde huu duyulan bir ta varsa, o taa tanrnn geldiine, onda ilahi ruhun
ikamet ettiine veya onu tanrnn ruhlandrdna inanld iindir. Artk o tata tanrnn
vcutlam olduuna, onunla iliki kuran kimsenin, Tanr ile iliki kurduuna inanlr,
onunla konuulur, nnde huu duyulur. Kutsal ta ve bulunduu yer, Tanrnn insanlarla
iliki kurduu ,biatlara cevap verdii bir mekan olur.
Genellikle putlardan sz edildiinde bir tanr resmi veya heykel tasavvur edilir. zellikle
Eski Yunan ve Roma gibi plastik sanatlarda ilerlemi milletlerin dinlerinde hayal ettikleri
heykel ve kabartmalar eklinde ortaya koyduklar rnekler dnlr. Putlarn kutsall
fiziki grnmlerinden gelmez. Onlarda ilahi ruhun, ilahi gcn bulunduuna, ilerinde
oturduuna inanmalar, onlar kutsallatrr. zellikle Araplar, evrelerinde plastik
sanatlarn ok ilerlemi olmasna ramen, hlarm ekillendirme ihtiyacn duymamlardr.
Suriye'den getirilen Hbel putu Vedd putu dndaki putlarn hemen hepsi kaba bir ta
stunu veya kaya linde idi Uzza putu aatan ibaretti. Mekke'nin fethinden sonra
kesilerek kltne son verilmitir. Cidde sahilindeki Sa'd putu, uzun bir kaya parasyd. Fals
tu kara dalarn ortasnda krmz bir burundu.Uzaktan bakldnda insan grnmn
andrrd. Putlara ta olarak deil, iinde varlna inandklar ilahi ten istifade iin
taparlard. Ondan yardm beklerlerdi. Hatta Kur'an'n aklad gibi, bazlar Biz onlara
(putlara) ibadet etmiyoruz, ancak bizi Allah'a daha fazla yaklatrsnlar diye tapyoruz
derlerdi. Allah katnda efaati olduuna inanr, dnyev kazan, zenginlik, shhat, uzun
mr beklerlerdi.
177[177]
3-2. Hz. smail (a.s.)

Hz. brahim'in kars Sarann cariyesi Msr asll Hacer'den doan oludur. Tevrat'a gre,
smail doduunda Hz. brahim 86, shak doduunda 100 yanda idi. Sara'nn
kskanlkla Hacer'i ve smail'i evden karmasn Hz. brahim'e sylediinde smail en az
18-20 yalarnda olmaldr. 178[178] Ancak smail ve annesinin evden uzaklatrldnda
smail'in henz bebek olduu rivayetine Tevrat'ta rastlanr. 179[179] Tevrat, smail ve
annesinin Hz. brahim'in biraz uzanda Sina'nn gneyine Paran lne yerletiklerini
anlatr.180[180] Kur'an'm haber verdii Hz. brahim kars ve olunu ok uzaklara bugnk
Mekke'ye getirmesi ise 15-20 yalarnda iken olmaldr. nk smail ile birlikte Kabe'yi
ina etmesi smail'in babasna yardm edecek yata olduunu gsterir. Bir mddet sonra
da kalbi hznle dolu olarak:
Rabbmz, ben ocuklarmdan birini senin Beyt-i Haram'nn yannda ekinsiz bir vadiye
yerletirdim. Namaz klsnlar diye (byle yaptm). Sen de insanlardan bir takm gnlleri
onlar sever yag ve onlar eitli meyvelerle besle ki onlar kretsinler 181[181] duasyla
ayrlr.
smail, evredeki gebelerden Crhm kabilesinden bir kzla evlenir. Annesi Hacer burada
vefat eder. Hz. brahim'in olunu ziyaret iin bir ka defa geldiine dair hikayeler de
anlatlr. 182[182]
Bir zamanlar brahim'e Beytin yerini aklamtk.. 183[183] ifadesinden Hz. brahim'in Hacer
ve smail'i Allah'n emriyle, bir grev iin Filistin'den getirdii ve Kabe'nin inaat yerini
kendisine iaret edildii anlalyor. Burada Hz. smail'in Mekke ve evresinden geen
kervanlara, gebelere Allah'm birliini tebli etmitir. Olayn iki ein kskanlk
anlamazlna balanmas Hz. brahim'in peygamberliine aykr der ve basite
indirgemek olur. Nitekim Sara'dan sonraki evliliinden doan oullarn da olgunluk
yalarna ulanca blgenin eitli yerlerine yerlemeleri iin gndermitir. Hedef
muhtemelen vahdet inancn yaymak olmaldr. Burada Hacer'in annelik duygusuyla
seimini olu smail'den yana yapt ve ondan ayrlmad anlalyor.
Hz. smail 137 yanda vefat ettiinde 184[184] annesi Hacer'in kabri yanna, yani Kabe'nin
Hcr'na gmlr.
3- 3. Hanifler
Arap yarmadasnda, zellikle Hicaz blgesinde politeistler arasnda yaayan, kendilerine
Hanif denen kimseler de vard. Bunlar ne Yahudi ne de Hristiyan olmadklar halde Allah'n
varlna ve birliine inanrlar ve dualarnda Allah'a ynelirlerdi. Hz. brahim dinini
yaattklarna inanyorlard. Kendilerini teblile grevli hissetmemekle birlikte, vahdaniyet
inanlarn srdrmeye alyorlard. Kur'anda bunlara iaretler vardr. 185[185] Bunlarn Hz.
smail'in dinini yaatmaya alan mminler olmalar da muhtemeldir. 186[186]
ESK AVRUPA DNLER
Eski Avrupa dinleri deyince hatrlarmza gnmzde taraftan pek kalmam Avrupa
ktasnn eski dinleri; bata Eski Yunan Dini olmak zere, Roma, Cermen, Kelt ve Slav
177[177]
178[178]
179[179]
180[180]
181[181]
182[182]
183[183]
184[184]
185[185]
186[186]
Bkz. Ekrem Sankolu, Kur'an'a Gre Mrikler, Putperestler, slami Aratrmalar Dergisi, Temmuz 1986.
Tekvin,XVI,16;XXI,5-11;Talmud, 52 v.d.
Tekvin,XXI,14-20.
Tekvin,XXI,21
brahim: 14/ 37.
Talmud, 53 vd
(Hac,26)
Tekvin, 25/17.
Al-i mran: 3/ 60; Rum: 30/ 30, Enam: 6/ 79, Yunus: 10/ 105.
aban Kuzgun, Hz.brahim ve Haniflik, Ankara 1985, s.148 vd.
kavimlerinin inanlar ve gnmze ulaan kalntlar gelir. zellikle en grkemlileri geride

braktklar putlar ve mabetleriyle sanat dnyasn ssleyen Yunan ve Roma dinleridir.
1- Yunan Dinleri
Literatr:
1- Hans-Joachim Schoeps, Religionen, Gtersloh 1964, s.137-153.
2- H.von Glasenapp, Die Nichtchristlichen Religionen, s.131-143.
3- F. Heiler, Die Religionen der Menschheit, s. 452-484.
Eski Yunan dini, eski Babl ve Msr dinleri gibi ok tanrl bir dindir. Yni Zeus'a ayn
zamanda Roma'nn Apollon'u, Msr'n Amon-Re'si, ve Kuzey Arabistan'n El'i olarak
tapnlabilir. Btn bu dinlerde tanrlarn birbirleri arasndaki mcadelelerine inanlr ve
mitolojileri anlatlr. Mitolojiye ykselen tarih ncesi devirleri yanstr.
srail Oullarnn Msr'dan karak, Hz.Musa komutasnda Filistin'e, Kenan line akn
ettikleri zamanlarda yon'lan ve Akalan izleyen Dor'lar (m.. 12. yzylda) Yunanistan'a
akn ettiler ve bu lkede kuvvetli bir kltr hazr buldular. Fakat, nceki kavimlerden kendi
dini tasavvurlarna neleri kattklarn bilemiyoruz. Daha ok Girit Adas ve Anadolu
kltrnn kuvvetli etkileri grlmekle birlikte, bu ada dnyasnn ve kltrnn k
henz yeterince aklanamamtr. Ancak, Suriye ve Anadolu ile ilikilerinin gl olduu
da phesizdir.
Yunan dini ve ibdetleri ile ilgili bilgilerimiz genelde arkeolojik kaynaklara dayanr. Bunlar,
arkeolojik kazlar neticesinde bulunan mabet, tanr resimleri, kurban hediyeleri, kitabeler,
ta ve tuladan yaplm heykeller, zeri dinsel resimlerle ssl kaplardr. Yine, Eski a
yazarlarnn saysz haberleri; mitolojik hikyeler ve efsaneler; Hristiyan yazarlarn
putperestlerin inan ve bdetlerini tenkitleri dolaysyla anlattklar haberler de bize k
tutmaktadr.
1. 1- Yunan Tanrlar Dnyas
Eski Yunanllar, tanrlarm insan varlnn en stn suretleri olarak gryorlard. Tanrlar
gn uzaklarnda bir yerde oturuyor, dnyaya hkmediyorlard. zellikle, Tesalya'daki
3000 metre yksekliinde ekseriya bulutlarla kapl olan Olimpos dann tepesinde
oturduklar tasavvur edilirdi. Tanrlarn ve insanlarn babas, gk tanrs Zeus burada hkm
srerdi. O, hak ve adaletin, dnya nizamnn ve kaderin koruyucusu idi. Homer'e gre O,
insanlarla dorudan doruya iliki kurmayan, elileri vastasyla gren tek tanryd.
Zeus'un bu ekilde yceltilmesi politeist dinlerin pek ounda olduu gibi, Yunanllarda da
henoteizm'e kar bir meylin varln gstermektedir. Bu yceltmede, tanrlarn bir ksm
Zeus'un bnyesinde kaybolmu ve bazlar da Zeus'un eitli isimlerinde yaamaya devam
etmitir.
Gk Tanrs olarak tabiatn nizamm Zeus elinde tutmaktadr. O iinde bulunulan zaman ve
gelecei bilir. Yeminin kutsiyetini, misafirin ve mltecinin hakkn korur. O yine, evin,
ailenin ve devletin koruyucusudur. Onun en mehur bayram, drt senede bir defa yaplan,
btn Yunan ehir ve kabilelerinin katldklar Olimpiyat enlikleri idi. enlikler esnasnda
kan dkmek, kesinlikle yasakt. Araplarn Haram aylar benzerinde grld gibi, bu
zamanda btn Yunanistan'da sulh hkm srerdi. Homer'e gre, ilk Olimpiyat oyunlar
m.. 776 ylnda Yunanistan'da balamt. Ancak, bin yldan fazla bir zaman kesintisiz
devam eden bu oyunlar, Hristiyanln hakimiyeti ile, m.s. 393 ylnda kral Theodosius'un
saltanat zamannda durdurulmutu. m.. 460 ylnda Olimpiya'da tamamlanan, 22 metre
yksekliindeki Zeus mabedi ok mehurdu ve iinde tanrnn altn ve fldiinden yaplm
putu bulunuyordu. Zeus'un zevcesi Hera idi. erefine, gen kzlarn katld, zel oyun ve
yarlar dzenlenirdi. Olimpiya'nn en eski mabetlerinde, Herann putu da bulunurdu.
Zeus'un, tabiat ve kehnet tanrs olarak Kuzey Yunanistan'da bir mee koruluunda tzm
edilen Dodenann klt yeriyle de likisi bulunmaktayd. Bazen, verimlilik tanrs olarak bir
boa suretinde temsil edilirdi. Mitolojiye gre, boa suretine girerek, Fenike Kralnn kz
Avrupa'y deniz zerinden Girit adasna; bir kral olu olan gen ve gzel Gnymed'i de
Olimp dana ayn ekilde karmt. Ganymed Olmp danda Zeus'un emriyle tanrlar
sakisi olmutu. Zeus hakkndaki tasavvurlar, onun len ve tekrar dirilen bitki tanrlaryla
da yakndan alkal olduunu gstermektedir.

nemi bakmndan Zeus'la mukayese edilebilecek dier bir tanr ise, ahmet tanrs
ApoIIon'dur. nce Anadolu'da dehet saan zlim bir tanr olarak ortaya km, daha sonra
da tamamen Yunan ruhuna uymutu. Onun ana klt yeri, daha nce bir ylan tanrs
kltnn bulunduu Delphi idi. kiyzn zerindeki klt isimlerinden anlaldna gre,
Apollon da, pek ok tanry bnyesine almt. Gzellik, mzik ve ahengi kendisinde
vcutlatrm ve klt, btn Yunanistan ve Anadolu'ya yaylmt. Yay, org ve defne onun
ululuk iareti idi. Her drt senede bir defa Apollon adna Delphi'de oyunlar dzenlenirdi.
Mabedinin iinde, dnyann ortas saylan gbek ta bulunurdu. Bunun zerindeki ayakl
bir krsye kadn bir khin oturarak, gelecekten haber verirdi. Bu sebeple devlet ileri,
koloni kurmalar ve gnlk ilerle ilgili konularda tavsiye iin Apollon mabedine gidilirdi.
Harp, salgn hastalklar veya kt mahsul durumlarnda tanrnn fkesini bertaraf iin
gerekli kefaretler orada tespit edilirdi.
Olimpos dann tanrlar meclisi kadn yelerinden yer tanras ve Zeus'un zevcesi Gaya
da nemli ilhlardan saylrd. Zeus'un dier zevcesi Hera, ayn zamanda kadnlarn ve
evliliin koruyucu tanrasyd. Atina ehrinin koruyucu tanras Athena ise balangta bir
fetie bal olarak Akropolis'e girmiti. Bir ehir tanras olmasna ramen, Yunanistan'n
pek ok yerlerinde kutsal saylmt. Zeus'un kz Pallas Athena, bir harp tanras idi. Ayn
zamanda harp arabasnn, kavaln, pulluun ve dokuma tezghnn bulucusu saylrd. Her
sene erefine enlikler tertip edilir, mzik ve jimnastik yarmalar yaplrd.
Posaydon, Zeus'un kardei ve deniz tanrsdr. Yunan ncesi bir tanrdr. Yer Tanrasnn
kocas da saylr. Saray denizin derinliklerinde bulunur. Onun en byk klt yeri Korint'teki
sthmos'da idi. Her sene erefine araba koular yaplrd. Ekseriya ksrak suretinde tasvir
ve tanzim alrd. Kanatl gk ksra Pegasos, Posaydon'un zrriyetinden saylrd.
Zeus'un dier kardei, yeralt dnyasnn tanrs saylan Hades'tir. zerinde hkmranln
srdrdne inanlr. Bu merhametsiz ve yenilmez tanrya kurban olarak kara koyun
sunulur ve bu esnada eller yere vurulurdu. Klt btn Yunanistan'a yaylan nemli
tanrlardan biri de, Hermes idi. Zeus'un olu ve tanrlar elisi olarak tasavvur edilirdi.
Sratin temsilcisi ve ruhlarn yneticisi saylrd. nsanlarn ruhlarn Hades'e gtren o idi.
Yine ryalar gsteren, insanlarn gzlerine sopasyla dokunarak uyutan ve uyandran da o
idi. oban kavalnn ve rebabn kifi de yine Hermes saylrd. Perilerin ve gzellik
tanralarnn musiki korolarn, o idare ederdi. Srl bir varl bulunmakta idi. Orta Dou'da
Hzr tasavvurunda da grld gibi, mit edilmedik bir ekilde, mit edilmedik bir
zamanda birdenbire nsanlarn karsna kverir, yardm ederdi. O, yollarn, seyyahlarn
ve tccarlarn, fakat ayn zamanda hrsz ve hilekrlarn da koruyucu patronu idi. Bu eitli
zelliklere sahip olan Hermes bereket ve obanlar tanrs olarak da sayg grrd. Yol
kavaklarnda erefine dikilen phallus stunlar kutsal saylrd. Bunun iin btn
Yunanistan'da yollara ve meydanlara dikilmi "hermen" simli bu ta stunlar erkeklik ve
hayat gcnn de sembol idiler. Gre okullarnn ve halk hizmetine ak binalarn
girilerinde Hermes sembolleri bulunurdu.
Yukarda zikrettiimiz ilhlardan baka, Eski Yunan dininde nemli rol oynayan dier ilhlar
da vard. Bunlardan Ares, kaba kuvvetin tanrsyd. Savataki vahet ve lgnln
temsilcisiydi. Artemis, av tanrasyd. Kendisine periler refakat ederlerdi. Afrodit, gzellik
ve ak tanrasyd. Mitolojiye gre, Kbrs'da deniz kpnden olumutu. Korint'de onun
klt, Babil'inltar kltnn etkisinde kald hatra gelen kutsal fahielikle birlemiti.
Kocas Hefaistos ve olu ak tanrs Eros'tu. Kurban atei ve ocak tanrs Hestiya'dr. oban
tanrs Pan, rzgr tanrs Aydos, kars ve sabah kzll tanras Eos ve ay tanrs Helana
nemli tanrlardand.
Homer'in anlatt eski Yunan tanrlar, Aristo'nun da ifde ettii gibi lmsz insanlard.
Ahlk bakmdan, insanlardan pek stn deillerdi. Sadece insanlardan kuvvete
stnlerdi. Tanrlar da insanlar gibi seviirler, fkelenirler, sevinirler, ac ekerler, kin
tutarlard. Her ilerinde gizli bir maksatlar bulunurdu. Bu sebeple kendilerine gven
duyulmazd. Dnyada otururlard. stedikleri zaman, stedikleri kuvvetleri de yoktu.
Krallarn Zeus'un soyundan geldiine, onlar Zeus'un kral setiine inanlrd. Krallar,
Zeus'un yeryzndeki temsilcileri olarak yinleri idare etmekle ykml idiler. Ayn
zamanda, ba rahip saylrlard. Ancak Firavunlar da grld gibi, ak bir ulhiyet
iddiasnda bulunmazlard. Zeus adna, hak ve adaleti tesis etmeye alrlard.
1. 2- lmden Sonraki Hayat Tasavvurlar

ok eski tasavvurlara gre ller, evlerinin yaknnda, mezarlarda vasamaya devam
ederlerdi veya belirli bir zaman sonra dnyaya tekrar geri dnerlerdi. Bu inancn yannda,
lenlerin, glgelerin yaadklar, yeraltnda bir ller alemi bulunmakta idi. Artk dnya
yzne kamadklar iin, znt iinde hayatlarn srdrrlerdi. Yalnz sekinler ve
kutsallar Eysium denen ve dnyann bat kenarnda bulunduu tasavvur edilen, kutsallar
adasna giderler ve orada lmsz olarak yaarlard. lmden sonra, hirete inanmayanlar
da eksik deildi. Odyssee'de Achilleus: Gnlk bir ii hayat srmeyi, fakir bir iftinin
tarlasnda boaz tokluuna almay, hi bir hayatn olmad lme seve seve tercih
ederim demiti ki, mevcut zayf hiret inancn kabul etmeyenlerin de varlna iaret
etmektedir.
Eski Yunanllarn hiret inancna olan ihtiyalarn sr dinleri mahhas tasvirlerle gidermeye
almtr. Buna gre: gnahkrlarn yeraltnda bir cehennemde cezalandrlaca, iyilerin
ise Tanrsal bir dnyada, yani kutsallar Adas'nda mkfatlandrlaca telkin edilmitir.
Daha sonraki devirlerde, Orfikler tarafndan hazrlanan ruh tasavvurlarna gre, ruh cesedin
yok olmasndan sonra serbeste yaamaya devam ederdi. Vcut ruhun mezar di, ruh
vcuttan kurtulduktan sonra, gerek hayata kavuurdu. Onlara gre insanlar, bir ksr
dng emberinden ibaret olan ruh g (tenash) iinde bulunurlard. Kurtulu, ancak
tenash emberinden kurtulmakla olurdu. Mehur filozoflardan Pythogoras, Empedoklas,
Eflatun gibi bazlar da Orfikler'in bu inancnda idiler.
1. 3- Politeizme Tepkiler
Orphik ekollerin politeizme kar kt bilinir. zellikle Xenophanes ok tanrc inanlara,
mitolojik tanr tasavvurlarna kar mcadele eder. Homer ve Hesiod'u tenkit eder. Bunlarn
insanlkla ilgili olan btn kt eyleri tanrlara da mal ettiklerini, tanrlar insan klnda
tasarlayp, hrszlk, zina, aldatma gibi btn kt eyleri yapabileceklerini tasarladklarn
syler ve devam eder: Eer, kzler ve aslanlar da resim yapabilselerdi, kendi tanrlarn
kz ve aslan eklinde izerlerdi. Nitekim, her ulus da kendi tanrsna kendi sfatlarn
verecektir. Bylece, zenciler, tanrlarn yass burunlu ve siyah kvrck sal olarak
tasarlayacaklar, buna karlk, Kuzey Trakyallar, mavi gzl ve sar sal bir tanr
dneceklerdi der. 187[187]
Xenophannes'e gre, gerekte Tanr, bu sfatlarn hepsinden uzaktr. Bunlardan hibiri
Tanr 'ya mal edilemez. Tanr birdir, sonsuz ve hareketsizdir. Ne doar, ne lr, ne de
deiir. Bununla birlikte, Tanr, alemdeki btn deimeleri ve btn hareketleri idare eder.
Kendisi hibir vakit hareket etmeyen ve yer deitirmeyen bu Tanr, her eyi duyar ve
grr. Xenophanes, baka Tanrlarn varln da kabul eder. Ama, btn bu Tanrlarn
stnde onlarn hepsine birden hakim olan bu tek ve gl Tanr'y koyar. Bundan dolay,
Xenophanes'in tek tanrcl daha tam bir monoteizm deildir. nk alemi dare eden bu
tek Tanrdan baka, bu tek Tanr'ya bal olan baka tanrlarn varln da kabul eder. 188[188]
Heraklit'e gre alemi idare eden prensip Logos ile Tanr ayn eydir. Tanr, alemin iinde
bulunan, alemi dzenleyen ve idare eden prensibin, yani, logos'un kendisi olarak gz
nnde tutulur. Logos alemin her noktasna nfuz etmi, btn blmlerinin iine
ilemitir. Hatta ferdi ruhlar, dnya ruhu olan Logos'tan birer para, birer blmdrler.
nsan lnce ruhu btne kavuur. Alemdeki olgular dzenleyen tanr, ayn zamanda
alemin iindedir. Bu gryle Heraklit, monoteist ve panteist bir gr savunmutur.
189[189]
Parmenides'e gre ise, bu alem ve Tanr birdir, ayndr. Varln kendisidir.
Geleneksel Yunan dinine kar kanlardan biri de Anaxagoras'tr. Tapnlan tanrlarn
aslnda ta ktlelerinden baka bir ey olmadklarn sylemitir. Bundan dolay tanrlara
kar saygszlkla sulanm ve lkesinden srgn edilmitir. 190[190]
187[187]
188[188]
189[189]
190[190]
Kamuran Birand, lk a Felsefe Tarihi, s. 17.

Birand, 17-18.
Birand, 19.
Birand, 24.
2- Romallarn Dini
Literatr.
1- H.J.Schoeps, Religionen, s. 156-164.
2- H.von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen, s. 58-268.
3- F. Heiler, Die Religionen der Menschheit, s. 484-500.
Romallarn dini, hakimiyetlerine aldklar lkelerin eitli klt elementlerin karmndan
gelimitir. Temel esaslar, krallar devrinden balayarak mparatorluk Devri'nin ge
zamanlarna kadar, klt ve din merasimlerde kendini korumutur. talya yarmadasnda
ok eski devirlerden beri Hindu-Cermen ve Ltin kavimleri oturuyor, ziraatla megul
oluyorlard.
Yine, Anadolu'dan Orta-talya'ya geldii zannedilen ve dilleri bugn halen bir bilmece olan
Etrskler de bu yarmada da oturmulard.
Etrsklerin dini, Roma dini zerine kuvvetle tesir etmiti. Bilhassa cok gelimi ller klt
ve hiret inanlar, halen muhafaza edilen mezar ve duvar resimleriyle ssl
metropollerden (l ehirlerinden) anlalmaktadr. Yine Etrsklerce ku uularnn
gzetilmesinden, kurban hayvanlarnn barsak ve karacierlerinin incelenmesinden,
tanrlarn istekleri ve istikbal anlalabilirdi.
Latinler, Sabinler vs. gibi kavimler ise genellikle ehirlerde otururlard. Bu ehirlerin en
nemlisi. Roma idi. Her kavmin kendisine has bir klt vard ve en nemli klt, Jpiter
Latiaris'inki idi. Roma ehrinin, Ltin'lerin politik nderliini almasndan sonra (m.s. 4.
yzyla kadar), Jpiter'in klt gelimi ve ihtiaml merasimlerle kutlanmt. nemli
lahlardan biri de Ay Tanrs Diana idi. Btn Ltin'ler tarafndan saylr, hrmet grrd.
O'nun en mehur klt yeri, Aricia'da Nemi Gl kenarndaki bir koruluk idi. Klt,
mparatorluk Devrinde de devam etmiti.
Eski Roma dini, aile ve devlet klt zerine bina edilen bir halk dini rneiydi. Bu sebeple
Romallar, kendilerine has bir dinin yaratcs saylmazlar. Dinsel ihtiyalarn, bakalarndan
almak durumunda kalmlard. Buradaki yabanc dindarlk elementlerine baklrsa, Roma
dinine byk akmn olduu grlr. Bunlar; m.. 8. yzylda Etrsk, 6. yzylda Yunan
ve 3. yzylda Helenistik-Dou dalgalardr. Ancak bu dinletin karm, Roma dini tarihinin
henz banda Etrsk ve Ltin elementlerinin birbirine karmasyla balam ve bugnk
Eski Roma Dini olarak isimlendirdiimiz din ortaya kmtr.
2. 1- Roma Tanrlar Dnyas
m.. 753 yllarndan bize ulaan rivayetlere gre, Romulus ve Romus ikiz kardeler
tarafndan kurulan Roma ehrinin en eski ve yksek tanrlar ls Jpiter, Mars, Quirinus
idi. Bu tanrlarn her biri zel bir klt rahibine sahipti. Rahipler klt derecelerinde, kraldan
sonra en yksek mevkii alrlard. Jpiter tipik bir Hindu-Cermen tsyd. Daha sonraki
devirlerde Zeus'la eit tutulmutu. Ik tanrs olarak kabul biliyordu ve dolunay gnleri
O'na atfedilirdi. nk, o gn gnein batmasyla yer ve gn snmyordu. Yine ayn
gnde Jpiter rahipleri Roma kalesinde kendisine beyaz bir koyun kurban ederlerdi. Burada
ancak kahinler iin serbest olan bir meydan vard. Khinler buradan gn durumunu,
kularn uuunu gzetlerler, Jpiter'in gelecek hakkndaki dncelerini ve arzularn
renmee alrlard. m.. 509 ylnda kalenin gney uunda, byk bir Jpiter mabedi
bina edildi ve daha nce burada Jpiter Feretrius'un mabedi bulunuyordu. O, bir imekle
sulular ldrmt. Jpiter rahipleri anlamalarn koruyucular saylrlard. Yine burada,
eski bir feti (kutsal saylan bir ta) bulunuyordu. Anlamalar bu tan yannda yaplr, bu
esnada da bir domuz okla ldrlmek suretiyle kurban edilirdi. Manas: Nasl ki ok domuzu
ldrdyse, anlamay ve vazifelerini Roma halk tutmazsa, ayn ekilde onlar da Jpiter
ldrecektir demekti. Zeus'un zevcesi Hera olduu gibi, daha sonralar, Jpiter'in zevcesi
de Juno olmutur. Romallar atalarnn inanlarn tamamen brakncaya kadar sadk
kaldklar en yksek tanr, Jpiter optimus, maximus (en byyk, en iyi) idi. Onun nnde
halk titrerdi. Hatta Antiochuse Epiphanes gibi bir yabanc kendi baehrinde bir mabet
yaptrarak, O'nun kltn yaymaya canla bala gayret etmiti. Jpiter'e kar yalnz
Yahudiler, kendi inanlarn ve Allah'n stnln savunabilmilerdi. Fakat, bu direnileri
fayda vermemi, Hadrian zamannda Kuds'teki Sleyman Mabedi ykntlar zerine Roma
ba tanrs Jpiter'in mabedi bina edilmiti. Hristiyanln hakimiyetine kadar bu mabet
ayakta kalmt.
Jpiter gibi, dier bir tanr da Mars idi. O, halk tanrs ve halkn, ehrin, mahsuln
koruyucusuydu. ehir duvar dnda Mars Meydan'nda adna bir mihrap yaplmt. Be
senede bir defa halk, manevi temizlik iin O'nun ibdet ve yinlerine katlrlard. Ekin
tarlalarndaki kutsal temizlik ileri, yine O'nun ismiyle yaplrd. Mars bayramnda atlar,
silhlar ve sava boynuzlar temizlenirdi. bdet esnasnda tanry mihrapta duran bir
mzrak temsil ederdi. Rahipleri silhlar kuanarak tlsml danslar yapar, Romann zaferini,
dmanlarn mahvn sembolize ederlerdi. Yine, namna her sene pek ok defalar at yarlar
dzenlenirdi.
nc tanr Quirinus ise pek mehur deildir. Muhtemelen, ilk zamanlarda Mars gibi bir
rol oynam ve daha sonra da Mars'la kaynam olmaldr.
Dier Eski Roma tanrlar ev ve tarlann koruyucular idiler ve yinler eski ziraat kltn
aksettirirdi. Tanra Tellus ekin toprann, tanra Ceres ekinin ve mahsuln koruyucu
tanralaryd. Tellus'a baharda (15 Nisan) ekin esnasnda gzel bir inek kurban edilirdi.
Birka gn sonra da (19 Nisan), Ceres iin enlikler yaplrd. Flora ve Ops mahsuln
koruyucularydlar . Hakikatte her bir ziraat blgesinin koruyucu zel bir tanrs vard. Bu
tanrlarn isimlerini, eskiden kalma dua listelerinden renmekteyiz.
Faums, srlerin tanrs ve geyiklerin koruyucusuydu. Onun Lperdi nammdaki rahipleri
srlerin kurtlardan korunmas iin etraf trenlerle dolarlar ve merasimlere katlanlara
kurbann derisinden kesilmi srmlarla vurarak kutsarlard. Dokunduklar srde ve tarlada
verimin artacana inanlrd. Bu tabiat tanrlar listesine, daha pek oklarn da dahil
edebiliriz. Mesela: Etrsk'lerin verimlilik tanrs Satrn (Chronos), ki namna 17 Aralkta
enlikler yaplr ve o gn iin bir deliler kral seilerek bir nevi karnaval tertip edilirdi. Su
tanrs Nepton (Posaydon), Ate Tanrs Vulkanus (Hephaistos) Yunan karakteriyle
kendilerini gsterirler.
Roma dini iin ev ve aile tanrlarnn bulunmas onun zelliklerindendir. Yanus ev kapsnn
tanrsdr. lkel inanlarda grld gibi, Romallarca da ev kaps gizli bir kuvvet tayc
siydi. Daha sonralar Yanus her bir eyin balangcnn tanrs oldu. Harp zamanlarnda
mabedi alr, sulh zamanlarnda kapanrd. Vesta, evdeki ocak ve ocak ateinin tanrsyd.
Bunun iin evde yaplan btn bayramlar ocak kenarnda yaplrd. Yemin ve adaklar da
alevlerin dinen temiz olduu anda yaplrd. Devletin byk bir aile olarak tasavvur
edilmesinden sonra Yanus ve Vesta gibi tanrlar da devlet tanrlar arasna girdiler. Yanus
rahipleri, rahipler snfnn en st tabakasn tekil ettiler. Vesta'nn rahibeleri ise alt bakire
kzdan ibaretti. Bunlar, devletin ocak ateini devaml yakmakla grevliydiler ve yksek bir
dereceye sahiptiler. Penatlar ve Larlar da ev tanrlarndand. Yine len atalarn ruhlarna
hrmet de, ev kltlerine dahildi. eitli zamanlar, kurban kesilerek onlarn honutluklar
kazanlmaya allrd.
Nihayet, Genius reme gc ve koruyucu ruh saylrd. Balangta O ahslatrlm
tenasl kuvvetiydi. Her bir erkek Genius'a ve her bir kadn Yuno'ya sahipti. Daha sonralar,
Genius koruyucu ruh olarak kabul edildi. Eski Roma tanrlarnn bir ksm da (sadakat,
devlet refah vs. gibi) baz kansz, mcerret tasavvurlarn vcutlatnlmasndan meydana
geliyordu. Bazen mahalli yerlerin zelliklerine gre eitli tanr tasavvurlar da gze
arpyordu. Mesel, bataklk kenarlarnda Febrs isimli bir ate tanras takdis edilirdi.
Fazilet, sadakat v.s. gibi ilk zamanlarn tanrlar sonradan imparatorun vasflar olarak ilan
edilmi ve imparatorun ahsnda kaybolmutu.
2. 2- Roma Dininin Gelimesi
Romallarn ruhsal ve Corafya ufuklarnn, m.. 6. yzyldan sonra genilemesiyle,
tanrlarnn ilgi ve etki alan da ziraat, obanlk ve harplerin dna karak geliti. Pek ok
yabanc tanrlar zamanla Roma'ya girdiler. Fethedilen lkelerin tanrlar, eklen getirilerek
Romallarn geni ho grleriyle Mabette devaml bir yer aldlar. Fakat bu, sadece dini
hogrlk deil, tamamen bilerek izlenen, din politikas idi. Bu yabanc tanrlar, mabetteki
yerli tanrlara refakat ederken, bir mddet sonra bunlar da esas yerli tanrlardan saylmaya
balandlar. Jpiter, Mars ve Quirinus'tan teekkl eden llk yerini 6. yzylda Jpiter,
Juno Regna ve Minerva'nn yeni llne brakt. Delfi'de bulunan Apollon kltyle ilgili
kehanet kitaplar, Roma'ya getirilerek Jpiter Mabedi'nin bodrumuna kondu. Apollon iin,
15 kiiden ibaret zel bir rahipler tekilat kuruldu.
Bununla, artk Yunan tanrlar Roma'ya girmeye balad. Topluma sunulan ilk Yunan
tanrlar, yar tanrlar veya Herkl ve Zeus'un ocuklarndan Caster ve Pollox gibi efsanev
kahramanlard. Bunlar iin, ehir merkezinde bir mabet kurulmutu. Apollon adna, 431
ylnda Roma'da zel bir klt yeri ina olundu ve halkn koruyucu patronu olarak kendisine
hrmet edildi. Artemis, talya'nn eski tanrlarndan Diana ile birletirildi. Shhat ilh
Asclepios'un kutsal hayvan, ylan idi. Hekimlerin tadklar ylan simgesi buradan
gelmektedir. 217 ylnda ise Yunanllarn on iki Olimpik ilhlar sistemi resmen Roma devlet
kltne kabul edildi. Yerli tanrlarla birletirildi. Bundan sonra resmi dolarak aadaki
tanrlar birbirine eit saylyordu:
Zeus-Jpiter, Hera-Juno, Posaydon-Nepton, Athena-Minerva, Ares-Mars, AfroditVens,Apollon-Apello,
Artemis-Diana, Hephastos-Vulcanus, Hestia-Vesta, HermesMercurius, Demeter-Ceres.
Artk Yunan tanrlarnn da Atina'da Agora isimli serbest meydanda olduu gibi, Roma'da
Forum meydannda altnla kapl heykelleri bulunuyordu. Bu suretle Doma tanrlarnn da
mitolojileri gelierek ehre ve renic sahibi oldular. m.. III. yzyldan itibaren ise, Dou
tanrlar da Roma'ya nfuz etmeye balad. sa'nn doum yllarnda kltleri nemli rol
oynad. Dinlerin karm iin en mhim tarih m.. 204 yldr. nk II. Pn Sava'ndan
sonra Roma'nn etrafndaki tehlikelerin artmasyla Magna Mater'in kit Roma'ya getirildi.
Tanra Kbele (Sibel) nin siyah ta devlet hesabna Firigya'dan Roma'ya tand. m.. 191
ylnda adna mabet yapld. Kbele'ye, Magna Mater ismi altnda ibadet edildi, massa
kltyle ilgili olarak kadnlar tarafndan rabet gren Sr Dineri'nin kan vaftizi byk rol
oynamtr.
Cumhuriyet dneminin son zamanlarna doru dinde genel bir d grlr. Buna,
Yunanllarn dini tenkitlerinin Roma'ya da nfuz etmesi sebep olmutur. rnein, iero
gibi baz yazarlar halkn tanrlara olan inanlarn sarsmaya almlardr. Mabetler yava
yava eski ihtiamlarn kaybetmeye, klt yinleri ihmal edilmeye, dini takvimlerde
karklklar grlmeye balanmtr. mparator Avgustos bu knty nleyebilmek iin
(m.. 12) rahiplerin nemli memuriyetlerini de zerine alm, yeni mabetler yaptrmtr.
Sezar ve Avgustos'ui Tanrsall iln edilmi ve dolaysyla imparator kltnn
gelitirilmesine allmtr. Bundan sonra kurbanlar imparator resimleri nnde Genius'a
kesilmitir. Jpiter, imparatorluun ba tanrs iln edilmi ve dier milletlerin ba tanrlar
da kendi aralarnda eit saylmlardr. Yine bu devirde zis, Serapis, Adonis vs. gibi Dou
tanrlar Roma'ya girmeye devam etmilerdir. m.. 160 ylnda, Caligula zamannda
Msr'dan alman zis takdisi devlet klt olarak kabul edilmi ve m.s. 38 ylnda kendisine
zel bir mabet na edilmitir.
Yabanc Sr Dinlerinin Roma'nn eski diniyle karmas; Romallarda, derin hayat
problemlerini ifade ve anlama zlemini dourmutur.
3- Eski Cermen Dinleri
Literatr.
1- H. von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen, Frankfurt am Main 1963, s. 122130.
2- H.J. Schoeps, Religionen, Gtersloh 196l, s. 118-130.
Cermenler, dil bakmndan Keltler'e ve taliklere en yakn olan Hindu-Avrupa bir halk
gurubudur. simlerinin Keltler'den mi, Cermenler'den mi geldii konusu henz doyurucu bir
ekilde akla kavuturulamamtr. Kelime m.. 80 ylnda Poseydonyos'da
grlmektedir. Cermenler, Gney skandinavya ve Kuzey Almanya olan yurtlarndan
yaylmlardr. eitli tasavvurlara sahiptiler ve belirli ortak bir dinleri olmamtr. Biz
burada, aralarndaki ortak ve genel esaslardan bahsedeceiz.
Cermen dinleri hakkndaki en eski haberler, Eski a yazarlarndan Cesar, Strabo, Tacutus,
Ammianus Mercellinus, Jordanes ve Prokop'da bulunmaktadr. Daha sonra, Hristiyan
misyonerlerinin faaliyetleri, putperestlik detlerine kar kanunlar ve benzerleri hakkndaki
haberler takip etmektedir. Bu hususta ekseriya Runen Metinleri (eski Cermen yazsyla
yazlm metinler) ve byl szler nemli br yer tutarlar.

Cermen inancnn en eski delilleri, sve ve Norve'teki Ta ve Bronz devirlerinden kalma,
kaya resimlerinde kendini gstermektedir. Banlarn, llerle ilgili detleri ve ruh inanlar,
baz ihtimallerle tespit edilebilmektedir. Genellikle Cermen boylar hakkndaki kaynaklar az
olmakla beraber, Edda ve Sagas adndaki eserlerde Eski Cermenler hakknda kymetli
dokmanlar vardr. Ancak, baz konularda anlatlan Tanr mitolojilerinin, ne derece btn
Cermen boylar iin geerli saylabilecei sorusu, cevapsz kalmaktadr. Bununla beraber,
Cermen dinleri hakkndaki ana kaynak yine de Edda'dr.
Kinat, yeraltnda, yeryznde ve de gkte olmak zere dokuz lemden
meydana gelir. Yeraltnda: Niflheim(sis lkesi) k, burada souk ve lm karanl hakimdir.
2- Niflhel (Tanr Hel'in lkesi) ki, burada yeralt tanrs Hel ikmet eder. Yallk ve
hastalktan lenler, buraya gelirler.
3- Siyah Alfenheim ise, esmer ccelerin ikmetghdr. Yeryznde:
1- Midgard, ortadaki insanlarn dnyasdr.
2- Jtunheim, orman devlerinin lkesidir.
3- Vanenheim, belirli Tanrsal varlklarn lkesidir. Gkte ise:
1- Muspelheim, bakanlar Surtur olan ve alevler saan Ate Devlerinin lkesidir.
2- Ik Alfenheim, k dostu olan ruhlarn ikmet yeridir.
3- Asgard, tanrlar lkesidir. Burada tanrlar atolarnda otururlar. Yer ile g ise Bifrst
simli bir kpr bir birine balar.
3. 2- Tanrlar Ve Kltleri
Cermenler'in en nemli tanrlar Frey, Ziu, Donar ve Wodan'dr. Tacitus bunlar Mars,
Jpiter ve Merkr ile ayn saymtr. Bunlarn en eskisi, Gk Tanrs Ziu (Tyr) dr. Eski
Saksonlar'da, Saxnot ismiyle adlandrlr. Hukuki ve kutsal hayatn temsilcisidir. Bat ve
Kuzey Cermenler de ise, tamamen harp tanrsdr.
Donar, frtna ve verimlilik tanrsdr. zlanda kylerinin en sevimli ulhiyetidir. Ayn ekilde,
Normanlar ve Vikingler onun kltn gelitirmilerdir. Klt, Hristiyanlk devirlerinde de
uzun zamanlar yaamtr. Mitolojinin, iki dkn ve iftilerin koruyucu tanrs olarak
vasflandrd bu tanr, devlere veya Midgard ylanlarna kar harp ederek, koruyuculuk
yapard. Donar'n silah ekiti. ekicini devlere kar frlattnda, imekler akard. Bu
sebeple; eki ve balta ekilleri, Kuzey Avrupa muskalarnda sk sk sihirli bir iaret olarak
kullanlrd.
Wodan, harp ilhdr. Ayn zamanda, yaz ve bynn stad saylr. Blgelerde Odin ismiyle
anlr. Kaynaklarda tek gzl, banda ftr srtnda mavi palto tayan, bir ihtiyar olarak
tasvir edilir. Silh ktir Sekiz ayakl, byl at Sleipnir, O'nu havalarda tar. Omuzunda
d iki karga da, eitli uularnda grdklerini O'na fsldayarak haber verirler.
Frey, kadn tanrlardan, verimlilik ve ak tanrasdir. Ayrca, iki cinsiyetli Nerthus ve
gelecei gren tanrlar annesi ve Odin'in kars Frigg byk rol oynar.
Cermenlerin dini, ok tanrl bir dindir. Tek tanr inancna hi bir blgede rastlanamamtr.
3. 3- Rahiplik Ve Klt
Cermen kavimleri bir rahipler snf ve tekilt bilmiyorlard. Kurban takdimini herkes
kendisi yapabilirdi. Ancak nemli yinleri, blgenin dnyev yneticileri yerine getirirdi.
bdet ileri, daha ziyade kutsal korularda ve takdis edilmi yerlerde icra edilirdi. Sonralar,
evlerde, kurban salonlarnda yaplmaya balanrd. Nadir olarak, insan kurban da
grlrd. Bilhassa insan, Tanr Odin iin kurban edilirdi. Strabo'nun anlattna gre,
Kimbernler'de beyazlar giymi ak sal rahibeler, sava esirlerinin balarna iekler
takarak, byk bir bakr kazann yanna gtrrler ve balarn kazann kenar zerine
tutarak, boyunlarn keser ve kanlarn kazana aktrlard. Kazanlara akan bu kanlara
bakarak da, istikbalden haber verirlerdi. Adam von Bremen, Upsala'da baharn ekinoks
(gece ile gndzn birbirine eit olduu gn) zamannda, gece ve gndz dokuzar kii
kurban edildiini ve sonradan cesetlerinin bir korulua asldn anlatr. 191[191]

Alman halk inanlarna gre, saysz su kaynaklan, dalar, ormanlar, evler, ruhlar ile ilgili,
ccelerin, perilerin devlerin bulunduu yerlerdi. Bu varlklar, insanlara kar ounlukla
mspet davranrlar, otlarn, talarn, yaz szlerin byl kuvvetlerini retirlerdi.
Upsala'daki klt yerlerinden anlaldna gre, Cermenler sonraki devirlerde, mabet ve
tanr resimleri de yapmlard.
3. 4- Kader nanc
Cermen tanrlar, Odin'in bakanlnda bir tanrlar ailesi olarak, dnyann zirvesindeki
Asgard denen lkede yaarlard. Ancak, onlarn lkesi de insanlarnkine benzerdi.
Cermenlere gre, tanrlar insan suretinden ykselmi, sihirli kuvvetlere sahip varlklard.
Onlar da var olma ve yok olma kaderinin hakimiyeti altnda bulunurlard. Bu sebeple, ebed
deillerdi. Tanr Odin (Wodan), felket zamanm renebilmek iin, Dev Mimir'e bir gzn,
harp tanrs Ziu Fenris kurdunu balayabilmek in, sa elini kurban etmek zorunda
kalmt. Tanrlar, kendi kaderlerini ve yoklua doru gittiklerini bilirler, ama onu gleri
yetip deitiremezlerdi. Kinatn mahkmu olduu kaderi planlayan ve tatbik eden kader
tanrasyd. Bunlar dev bir dibudak aac zerinde oturan: Urd (olmu), Werdandi
(oluyor) ve Skuld (olacak) isimli ilhlard. nsanlar ve tanrlarn hayat ipliklerini eirir ve
dokurlard.
3. 5- lm Tasavvurlar
Cermenlere gre, lm, insanlar daha nce yaam ailelerinin yanna gtren bir vasta
idi. len kii, mezar tepeciklerinde daha nce lm aile fertlerine kavuarak, dnyadaki
hayatlarn toplu olarak devam ettirirlerdi. ller leminin hkimi, Tanra Hel idi. O'nun
lkesine Gll isimli bir nehir zerinde bulunan ve bir kz tarafndan korunan, altn kpryle
varlrd. Susuzlar, Hel'in lkesinde cezasz, fakat neesiz bir hayat srerlerdi. Gnahkrlar
ise, dier llerin yannda Cehennem kpei Garm tarafndan ikence grr, iinde kllar
bulunan amur kuyularna derek yaralanr, ac ekerdi. Harpte lenlerin kaderleri ise,
bakayd. Onlar, eref salonlarna giderek, sava oyunlaryla elenirler, lm yaralarnn
derecesine gre, tekrar tekrar genleerek shhat bulurlard. Heidrun Keisinin st ise,
onlara ebedi bir hayat bahederdi. ehrimnir isimli erkek bir domuz da, yenildikten sonra
her defasnda yeniden dirilerek, onlar etleriyle beslerdi. Oradaki arkc ve algclar da,
onlar elendirirler, bitmeyen gnlerin nee ile gemesini salarlard.
3. 6- Ahir Zaman Tasavvurlar
Tanr Baldurs'un lmnden sonra, dnya dima ktye gidecek, ahlk gnden gne
kecek, kardeler birbirlerini vuracaklardr. Karde ocuklar, soy balarn koparacak,
zina ve harpler oalacak, hi bir erkek dieriyle bark olmayacaktr. Artk Kyamet
gnnden nce, Fenris Kurdu ve Midgard Ylan balarn koparacak ve dnyay kaplayan
son bir harp olacaktr. te o zaman, gne kararmaya balayacak, dnya denizin iine
kecek, yldzlar gkten decek, yeryzn duman ve ate kaplayacak, muazzam bir
scaklk, gklere ykselecektir. Fakat, her ey yok olduktan sonra, dnya yeniden denizden
ykselecek, yeni bir hayat balayacaktr. Tanrlar ise, ida Meydan denen geni bir alanda
toplanacaklar ve nceki devirlerden kalma altn levhalar bularak kaybettikleri gerekleri
reneceklerdir. Btn musibetler, rahmete evrilecek ve altndan yaplm saraylarda
oturarak, hayatlarnn tadn karmaya devam edeceklerdir.
4- Keklerin Dini
Literatr.
1- H.von Glasenapp, Die nichtchristlichen Retigionen, Frankfurt an Main 1963, s.231-235.
2- HJ. Schoeps, Religionen, Gtersloh 1961, s. 131-133.
191[191]
Glasenapp, 128.
3- F.Heiler, die Religionen der Menschheit, Stutigart 1959, s.542-551.

Keltler, Hindu-Avrupa milletler arasnda, kelime hazinesi ve kltr bakmndan,
Cermenlere en yakm olandr. Yunan ve Roma yazarlar, antlar zerindeki kitabeler,
paralar, eski zlanda ve Welsh literatrleri, Keltler hakknda gerekli bilgileri ulatrmaktadr.
Keltler, m..600 yllarnda Bat ve Orta Avrupa'da hkimiyet salamlard. Beinci yzylda
byk glerle, byk bir ksm Kk Asya'ya, dier bir ksm da Bat'ya, spanya ve
Portekiz'e kadar uzanmlard. Fakat bugne kadar Keltler, ancak Galya ve Britanya
adasnda, zellikle rlanda, Welsh ve skoya'da kendilerini koruyabilmilerdir. rlanda ve
Welsh, Kelt dili ve kltrimn ana merkezi olmutur. Kta blgesinde ise, Sezar'n Galya'ya
yapt seferlerle Keltler abucak Ltinletirilmilerdir.
Yaadklar blgelerde bulunan kitabelerde pek ok Kelt tanr isimleri rivayet ediliyorsa da,
bu tanrlarn ounun yzleri tasvirlerinde belirli deildir. Keltler'in dini hakknda en eski
rivayet Aristoteles, Cesar, Lucan, Lukian, Casjus Dio ve dier Eski a yazarlarnn
eserlerinde, Hristiyanlk devrinde de, Gregor von Tours gibi kilise yazarlarnn
hatratlarnda, azizlerin efsanelerinde bulunmaktadr. Kelt efsanelerine, iir Ve
tercmeleriyle ilk ilgiyi uyandran 1760 ylnda skoyal James Macpherson'dur. III.
Yzyldan beri gelen rlanda efsanelerini skoya'ya tamtr.
Kelt din hakkndaki kaynaklan, yukarda zikredilenler bata olmak zere, eitli kitabeler,
antlar, kabartmalar ve tanr resimleriyle kapl paralar, tekil ederler. Bunlara, rlanda'da
bulunan 12. yzylda toplanm Leinsler Kitab'n, 14. yzyldan kalma Welsh dilinde, bir elyazmas olan Mabinogion v.s. gibi kitaplar ilve edebiliriz. Bu metinler, yar mitolojik
kaynak saylrlar. nk tanrlar, bu eserlerde kral, kahraman veya byc
konumundadrlar. Yine baz Kelt iirleri de, bu konuda bilgi vermektedir. Yalnz bunlar,
Keklerin dinlerinin tarihini yazmaya yetecek kadar deildir. Ancak, eitli haberlerden toplu
bir dn tasavvur meydana getirilmeye allmaktadr.
Keklerden, dnyann yaratl hakkndaki hi bir haber gelmemektedir. Kek rahiplerine
Druid denir. Druidler'in iddialarna gre, gnei, ay, dnyay ve g kendileri
yaratmlardr. Kelt rahiplerinin bu iddialar gibi, Brahmanlar da, kendileri kutsal kurban
yerine getirmezlerse, gnein domayacam iddia ederlerdi. Halk efsanesine gre,
dnyann pek ok ksmlar (nehirler, denizler, kaynaklar, tepeler, ormanlar vs.) ulhiyetin
yerine geen byk bir dev tarafndan yaratlmt. Druldlere gre, ruhlar ve gk yok
edilmeyecek varlklardr. Ancak, bir zaman gelecek, yeryzne su ve ate hakim olacaktr.
Fakat, gk hi bir zaman kmeyecektir. Yeralt dnyas hakkndaki tasavvurlarna gre
ise, orada korkun hi bir ey yoktur, mesut bir ikmet yeridir. Baz tepelerin iinde, peri
saraylar bulunur ve oralara ancak sekinler girebilirler. Kutsallar adas Avalonis ve Periler
lkesi Emain bunlardandr. Galya'daki kitabelerde Keklerin Harp tanrlar ll grlr.
Bunlar: Halk Kral Teutates, Esus ve imek tanrs Taranis'tir. Bunlardan baka, verimlilik
tanrs Dada; el sanatlar tanrs Lug tm Kelt lkelerinde tannan ilhlardr. Lug, Lyon ve
Leiden gibi ehir isimleriyle bugn dahi adn yaatmaktadr. Dagda'nn kz Brigit, iir ve
hakimlik sanatnn tanras saylrd. At tanras Epona da mehur ilhlardand. Klt
Roma mparatorluu ilerine kadar yaylmt.
4. 2- Kltleri
Klt ileri ise, tekilatl falclar snfnn elinde bulunuyordu. Britanya'da kan, Druidler
denen yksek rahipler, zel bir snf tekil ederlerdi. Hatta, tarikatlar dahi kurmulard.
Kurbanlar, ekseriya kutsal korularda, kutsal aalarn altnda veya kutsal su kaynaklarnda,
Druidler afndan sunulurdu. Keklerin ge devirlerinde. Roma mabetleri gz nne narak
mabetler yaplmt. rlanda'da ise Kelt mabetlerine 5. yzyldan nra rastlanr. Romallar'n
haberlerine gre, Keltler'de insan kurban da yaygnd. Tarihi Caesar'n anlattna gre,
insan kurbanm, salgn hastalk ve harp zamannda yapyorlard. Zira 'Tanrlar Sultan
insanlarn havat iin, insan takdim edilmedike, sknet bulmuyordu. Plinius ise, Keltler'de
yamyamlk olduunu iddia etmektedir. Romallar'n geni ho grlerine ramen, Druidleri
sk takibinin sebebi bu olabilir.
Keklerin tanr inanlar hakknda pek bilgi verilmiyor. Bununla beraber, by ve Panteizmle
kark, pek ok mahalli koruyucu tanrlara inandklarna ahit olunmaktadr. lkenin tabiat
ruhlar ile kapl olduuna, druidlerin yamur yadrma vs. gibi, gizli kuvvetlerle ilgili, byl
szleri ve yemin formllerini bildiklerine inanlrd. Ge zamanlarda, eski tanr inanlarna,
perileri, cceleri, kutsal kaynaklar, baz aa ve talar da ilve etmilerdi.
4. 3- lmden Sonraki Hayat Tasavvurlar
Kekler, ruhun lmszlne ve tenashe inanyorlard. Fakat, bunun dnyadaki iyi ve
kt amellerin karlna gre olup, olmad belli deildir. Kekler, hayata emenlerden
daha ok mitle bakarlar. nk, Cermenlerde kaderden kurtulu yoktur. Tanrlarn da
insanlarn da sonlar karanlktr. Ama, Keltler'de lm, uzun yaamann merkezidir. Bu
sebeple, onlafda lm korkusu yoktu, kolayca intihara dahi gidiyorlard. zel bjr ller
lkesinin, Bat'da bir adada olduu, kabul ediliyordu. Bazlar da, bu te dnyann, sularn
altnda bir olduuna inanyorlard. Cehennem inanc ise mevcut deildi.
5- Slavlarn Dini
Literatr:
1- F.Heiler, Die Religionen der Menschheit, s. 552-561.
2- HJ.Schoeps,Religionen, s.133-136.
3- H.Von Giasenapp, Die nichtchristlichen ligionen, s.283-286.
4- bn Fadlan Seyahatnamesi, ev. R. een, stanbul 1975,
5- Slavlar da Kekler gibi, Avrupa kavimlerindendir. Volga ve Dinyeper nehirleri arasnda
otururlard. Dou Slavlar: Ruslar, Ukraynallar, Kr. Gney Slavlar: Hrvatlar, Srplar ve
Bulgarlar'dr. Bat Slavlar: ekler, Slovenler, Lehler (Polonyallar) Sorbenler ve Keubenler
olmak zere eitli boylara ayrlrlar.
Slavlar hakkndaki en eski haber, 6. yzylda yaam Bizans tarihisi Prokebun'un,
eserinde Got savan anlatrken, ksaca Slav dininden de bahsetmesiyle grlr. Onuncu
yzylda Rusya'y ziyaret eden, bn Fadlar da Seyahatnamesinde Slavlar'm dini hakknda
bilgi verir. Ayrca, kahramanlk destanlarndan, masallardan ve eski detlerden de Slavlar'in
dinleri hakknda bilgi edinilmee allmaktadr.
5. 1- Tanr Ve Tabiatst Kuvvetler
Verilen haberlere gre, Slavlar, Anten isminde, her eyin yaratcs bir varla inanyorlard.
Bu, iyi ve gzel tanrnn karsnda, dier dinlerde olduu gibi, kt ve menfi bir varlk da
bulunuyordu. Fakat bu, prensiplemi bir dualizm deildi. Dou Slvlarmdaki Henoteizm,
ba tann Perun idi. Perun, gk, imek ve frtna tanrs saylrd. Nowgrad'da onun adna
sndrlmeden yaklan bir ate vard. Klt putu, aatan idi. nnde kurbanlar kesilirdi.
Kiev'deki putu, altn ve gmten yaplmt. Mabedi, 988 ylnda kral Wladimirin
Hristiyanl kabulnden sonra yklmt. Dou Slavlar'nda, bundan baka ate tanrs
Svaro'nun olu, gne ve kurban tanrs Pazbog bulunmaktayd. Tanralara ise, pek
rastlanmaz. Ayrca, rzgr ve harp tanrs Stribo, av ve hastalk tanrs Hors, ziraat ve
ticaret tanrs Mkos gibi, tanrlarn da olduu zikredilmektedir. Ay, kader ve ller
tanrlarnn bulunduuna, ruhlara, vampirlere, perilere inandklar da rivayet edilmektedir.
5. 2- lmle lgili Tasavvurlar
Eski haberlere ve Arap seyyahlarnn verdikleri bilgilere gre: Slavlar, ziraatla ilgili kltleri
ve idollere tapma detleri yannda, llere ait yinlere byk nem verirlerdi. Cesedi
yakma deti, yaygn idi. Bu esnada, lye pek ok hediyeler takdim edilirdi. bn Fadlan,
cesedin yaklmas srasnda, lye refakati olarak karsnn veya klesinin de kurban
edildiini, hirette lzm olacana inandklar eyalarla birlikte, onlar da yaktklarn haber
veriyor.
l ruhlarna sayg, uzun zaman devam etmitir. Ruhlar, ok basit, tehlikeli ve acayip
ekillerde tasavvur edilmitir. Vampir ve kurt eklinde dolaan ruhlar olduu gibi, gizlice
rahmet veya felket getiren ev ruhlar da vard. Ev ruhlar ekseriya, cceler eklinde
tasavvur edilirdi. Sularda boularak len ocuklarn ruhlarndan ise, su cinleri ve perileri
olutuuna inanlrd.
ESK AMERKA DNLER
Literatr.
1- H. von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen, s.37-45.
2- F.Heiler, Die Religionen der Menschheit, s. 97-107.
3- Walter Krickeberg, Die Religionen des alten Amerika, Stutigart 1961.
Amerika ktas tarihinde de eski yksek kltrlere rastlanr. Bu kltrlerin bazlar, eski
alara kadar gerilere gittii gibi, bazlar da Orta a Avrupa Tarihine paralel bulunur.
Meksika'da Tolteklerin ve Azteklerin yksek kltr, Guatemala ve Yukatan'da Mayalarn
devleti, Kolumbia'da ibalar, Peru ve Bolivya'da nkalar grlr. Ancak, Orta ve Gney
Amerika'nn spanyollar tarafndan zapt, hepsinin de ackl sonunu hazrlam ve tarih
sahnesinden silinmitir.
lk defa Eski Amerika dinlerinden bahsedenler, istilac kuvvetlerle lkeye gelen,
ounluunu rahiplerin tekil ettii, spanyol ruhanleridir.
Yine, yarkan Kzlderililerin ve idare memurlarnn yazdklar tarihler de halkn din
durumunu aydnlatrlar. zellikle, kuvvetli gzlemcilerin haberlerini, son yllarn arkeolojik
kazlaryla yaplan aratrmalar tasdik etmektedir. Yine, Azteklerin ve eskilerin anlattklar
haberleri vesikalandrmaktadr.
Ayrca, dinler tarihi iin kymetli bir eser olan, Kie kavminin Popul Vuh (Nasihatlar Kitab)
isimli kutsal kitab, 1530 ylnda Hristiyanl kabul etmi bir Kzlderili tarafndan ana
dilinde, fakat Ltin harfleriyle kaydedilmitir. Bu kitab, Dominikahlar mezhebinden
Francisco Ximenez, aslndan veya kopya bir nshasndan 1700 ylnda spanyolca'ya
tercme etmitir. Bu kitap, dnyann ve insanlarn yaratl efsanelerini, tanrlar tarihini ve
ilk devirlerin kahramanlarn ve nihayet Kie Kavminin hkmdarlar tarihini, ihtiva eder.
Eser, Eski Amerika Kltr iin en kymetli dokmanlardan biridir.
Gney Amerika'nn Anden blgesi kltr kavimleri ise, meramlarn ifde edebilmek iin,
yaz yerine dml iplik sistemi kullanyorlard. pliin dm ekli, rengi, uzunluu,
mn ve say ifde ediyordu.
1- Aztekler
spanyollarn 1521 ylnda Meksika'y zapt etmeleriyle, burada yaayan Aztekler devleti de
km ve kaybolmu oldu. Azteklerin isimleri, mitolojik lkelerinin ismi olan Aztlan'dan
gelir. Dilleri, Nahua halkna it bir dil gurubuna dahildir. Bunlar, m.s. 14. yzylda Meksika
platolarnda asker monarilerini kurmulard. Kltr bakmndan, kendilerinden daha nce
burada bir devlet kuran, Toltekler'e balydlar. Gelimi bir matematik ilmi zerine bina
edilen tarihleri bulunmaktayd. Kinat tasavvurlarna gre, dnya ezel bir denizden
kmt. Yeryznn altnda, dokuz yeralt lemi vard, zerinde ise, dokuz veya on gk
tabakas dururdu. Dnya, daha nce geirdii drt byk tabiat felketiyle, drt defa
yklm ve son bulmutu. Bu felketler, Gne ad verilen devirlerle isimlendirilirlerdi.
Birincisi, Su Gneidir ki, tufanla dnyann her tarafn sularn kaplamas ile: ikincisi,
Kaplan Gnei dir ki, kaplanlarn gnei ve yeryzndeki canllar yemesiyle; ncs,
Ate Gneidir ki, gkten ve volkanlardan gelen atein yeryzn tamamen yakmasyla;
drdncs, Rzgr Gneidu ki, frtna ve kasrgalarn btn canllar yok etmesiyle son
bulmutu. imdiki dnya devri ise, en sonuncudur, depremlerle son bulacaktr. Ancak,
daha nceki felketlerde nrlar, yeni bir dnya grmeyi arzu etmiler, dnyay yeniden
onarmlard. Bu yklan dnyann onarmna yardm etmeyecekler ve dnya bir daha
yenilenmeyecektir.
Azteklere gre, gn en st katnda tanr Tonacatecutli karsyla beraber otururdu. Ana
rahmine ocuk ruhlarn gnderen onlard. Hakimiyetleri altnda, saysz tanrlar, yar
tanrlar, eski devirlerin kahramanlar, iyi ve kt cinler, tabiat ve ata ruhlar bulunurdu.
Mabetlerde, yalnz tanrlara ibdet edilirdi. Rahipler, itina ile dnlm ve tecrbe edilmi
merasimleri, renmek zorunda idiler. Aztek ve Toltek lkelerinde, ncelikle Ketsalkovatl
(Kanatl Ylan) olmak zere, Tezcatlipoce ve Huitzilopochtli'ye blgenin byk mabetleri

atfedilmiti. Efsaneye gre; Ketsalkovatl, bakire Kimalman'n semav bir zmrt tan
yutmasndan sonra domutu. Efsanev Tollan devletinin rahip kral idi. Tollan ve Toltek
lkelerine eitli sanat ve kltrleri reten o idi. Rakip ilhlarn entrikalaryla, lkesini terk
ederek uzaklara gitmiti. Ketsalkovatl, Azteklerin son zamanlarnda frtna ve gece gnn
hakimi bir tanr olarak tasavvur edilirdi. Uzak bir gelecekte, dnyaya geri dneceine
inanlrd. Bu sebeple, spanyol komutan Cortez'in geliini, Ketsalkovatl'n geri dn
zannederek spanyollar dosta karlamlard. Yanldklarn anladklar zaman ise, i-iten
gemiti. Ketsalkovatl'n rakibi, gece ve harp tanrs, Tezkatlipoce idi. Korkun bir yze
sahip, byk bir byc ve entrikac olarak tasavvur edilirdi. Baka bir harp tanrs saylan
Huitzopotli, Azteklerin milli tanrs idi. Yer tanras Tlazolteotl, gkten den tyle dolu,
yumuak bir top vastasyla Huitzilopotli'ye hamile kalmt ve onu silahlaryla birlikte
dourmutu. Dier nemli tanrlardan: Tonaliuh, gne tanrs; Tlaloc yamur ve
Tlazolteotl yer tanr asyd. Bunlardan baka, verimlilik, ate, yldz vs. gibi pek ok tabiat
varlklarn temsil eden tanrlar da vard. ller leminin hakimi dokuz yeralt dnyasnn
da hkmedicisi Mictlantecut idi. Klt, gn byk bir itina ile gzetlenmesiyle
hazrlanan takvimlere gre, tespit edilirdi. erefine yaplan saysz bayramlardan baka,
doum lm vs. gibi insan hayatnn nemli hadiselerinde yinlerle tazim edilirdi. badetler,
mabet ve zel klt yerlerinde dua, sadaka ve kurban sunmakla yaplrd. Yeni doan ocuk,
maddi kirlerden ve manev er kuvvetlerden korunmak iin su ile ykanrd. Manevi temizlik
iin, oru tutulur, cinsi faaliyetlerden uzak durulur ve asketik yollarla tvbe edilirdi.
Aztekler'de insan kurban yaygn bir gelenekti. Periyodik olarak, ate tanrsna insan
kurban sunulurdu. Bu kurbanlar sayesinde, gne ve ayn hareketlerine devam
edebildiklerine inanlrd. nsan kurbannn sunulduu, Tlacatecco ad verilen mihraplarda,
un, bal ve ocuk kanndan byk br put yaplr, sonra da kurban olarak, ortas oyularak,
hazr bulunanlar tarafndan yenirdi. Kurbanlar, daha ziyade harp esirleri ve ocuklar
arasndan seilirdi. Kurbanlk kiiyi drt kii skca tutar ve bu esnada, rahipler de ta
baklaryla gsn yararak alan kalbini dar karrlard. Rivayetlere gre, yamyamca
ziyafetler de eksik olmazd. Kurbanlk iin, zel surette beslenen genler kzartlarak
yenirdi.
Rahipler, hiyararik olarak tekilatlanmlard. Manastrlarda evlenmeden yaarlard.
Kendilerini hadm etmeleri, kulak ve dilden kan aldrmalar, rahiplie giri artlarmdand.
nsanlarn lmden sonraki kaderleri ise, lm ekillerine bal idi. htiyarlk ve hastalkla
len erkek ve kadnlar, yeralt dnyasna giderlerdi. Boularak veya ateli bir hastalktan
lenler, yldrm arpmasna urayanlar, yamur tanrs Tlaloc'un douda bir da zerinde
bulunduu tasavvur edilen, cennetine giderlerdi. Bunun iin, llerini yamur tanrsnn
rengi saylan mavi ile boyayarak gmerlerdi. Harpte lenler, kurban edilenler ve doum
esnasnda len kadnlar, gne tanrsnn gkteki cennetine ularlard. Yani lmden sonra
dnya hayatnn karl saylan ceza ve mkfat yoktu.
Kaynaklardaki nemli haberlerden biri de, Tezcoco Kavmi prenslerinden Nezahualcoyotl
(oru tutan Koyotl) adnda birinin, Tevrat'taki Sleyman Meselleri'ne benzer destanlar
yazm olmasdr. Yaptrd dokuz katl mabette, kinatn yaratcs, grnmeyen bir
tanrya iman ve ibdet edilmesini savunmu, kanl kurbanlar kaldrmt.
2- Mayalar
Mayalarn dinine genel olarak baklrsa, pek ok hususlarda, Aztekler ile ayn olduklar gze
arpar. Hiyeroglif yazlar ve kutsal top oyunlar benzerlik gsterir. Yalnz Mayalar, Aztekler
gibi, zalim ve kan dkc deillerdi. nsan kurban ok nadir grlrd. Genellikle, bitki ve
hayvan kurbannda bulunurlard. Panteonlarnn zirvesinde yksek ve pasif tanr Hunabku
bulunurdu. Aktif tanr tzamna, gne tanrs ve klt kahraman saylrd. Azteklern
Ketsalkovatlna benzeyen tanr, Kukulkan idi. Takvim ve ilimlerin kifi, mahsuln
koruyucusu, o idi. Ayrca, yamurun, zelzelenin, yldzlarn da tanrlar vard. Yeralt
dnyasnn hkimi, Hunahpu idi. Maya platolarnn efsanesine gre, lkeyi denizden o
ykseltmiti ve hayatn btn ihtiyalarn karladktan sonra da insan olunu msr
bitkisinden o yaratmt.
Klt bakmndan da Azteklere benzerdi. Kurban olarak meyve, iek, hindi ve kpek takdim
ederlerdi. nsan kurban nadirdi. Ancak belirli zamanlarda, kutsal saydklar derin bir
kuyuya, bakire kzlar kurban olarak atarlard. Azteklerde ki sibi, top oyununu da
biliyorlard. Mabedin geni avlusu, ayn zamanda futbol sahas saylrd.
3- nkalar
nkalar, bugnk Peru'da yaamlardr. Devletleri 1532 ylnda spanyol komutan Pizarro
tarafndan zapt edilinceye kadar, ayakta durmutu. Topraklarnn byk bir ksm, nka'nn
yni devletin malyd. Her bir erkek vatanda, belirli bir yaa kadar, bu topraklarda
almakla ve askerlik hizmetiyle ykml idi. htiya sahipleri, lzumunda devlet
deposundan tahl, pamuk ve dier ihtiyalarn, temin ederlerdi. htiyarlklarnda ise,
ihtiyalar tamamen devlet tarafndan karlanrd. Devlet bakan nka, Gne'in torunu
saylrd. Efsaneye gre, onun selefi Manko Kapak, kz kardei karsyla birlikte Titicaca
glnde bir maarada grnerek, kuzey-batya ekilmi ve insanlara eitli aletlerin
yapmn ve kullanlmalarn retmi, Kuzko'da (Cuzco) bir devlet kurmutu. Bunlardan
son alt hkmdar tarihen belgelenmitir.
nkalar'a gre, tanr Virakoa dnyann yaratcs saylrd. Hakkndaki gzel ilhiler,
inananlarn dindarln gstermektedir. Kuzko'daki (Cuzco) Gne Mabedinde, gne
tanrs nti ve imek tanrs Kokeilla ile beraber bir arada bulunurdu. altn put le temsil
edilirdi. Ayrc deniz, ay ve nemli yldzlarn da kendilerine has tanrlar vard. Dini
merasimler mabetlerde yaplrd. Kurban olarak iek yiyecek ve iecek, giyecek sunulur
ve banlar atee atlarak yaklrd. Bazen, Lama hayvan da kurban olarak atete yaklrd.
nka'nn tahta kmas ve ya lmesi, yahut bulac hastalklarn, ktlklarn ba gstermesi
gibi, nemli olaylarda, ocuk ve yetikin kimseler de kurban edilebilirdi. Dini hizmetleri,
eitli derecelerdeki rahipler ve manastrlarda yaayan rahibeler yerine getirirlerdi. nka,
esas kars olan, kz kardei dndaki dier karlarn, bu rahibeler arasndan seerdi.
llerini mumyalayarak gmerlerdi. Ruhlarn, derin bir deniz zerinde bulunan, kldan
yaplm bir kpryle, Dilsizler Evine gittiine inanrlard. Sahilde yaayanlar ise, ruhlarn
kpek balklar tarafndan Guano adasna tandklarna inanrlard.
4- ibalar
Nacaragua gl ile Ekvator arasnda yaarlard. Yksek kltre sahip Anden kavimlerinden
idiler. Kutsal ehirleri olan Suamoy (Soamoso), seimle gelen bir rahip kral tarafndan
idare edilirdi. Hintlilere benzer kast sistemleri vard. Rahipler, makamlarn anaerkil bir
usulle miras brakrlard. Yksek snf, srayla savalar, tccarlar, sanatkrlar ve iftiler
tekil ederlerdi. En aa snf paryalard. Kanunlarn tatbikisi, ayn zamanda ulhiyeti de
kabul edilen, hkmdard.
ibalar arasndaki bir rivayete gre, insanlar her eyin anas Bave (Bachue)'nin kutsal
Iguagua glnde grnen, bir erkek ocuktan hmile kalmasyla meydana gelmilerdi.
Sonra Bave insanln atas olan o kiiyi, ylan suretine sokarak, gle salvermiti. Dier
bir rivayete gre de, ilk ata Kaziken, erkekleri san topraktan, kadnlar da ii bo bitki
saplarndan yaratm ve kendisi de, gne ve ay olarak, ge kmt. nsanlara
medeniyeti reten de, yine Bave idi. Gizli bir ekilde ortadan kaybolmutu.
5- Gney Amerika Piramitleri
Eski Amerika yerlileri tarafndan yaplmlard. Teotihucan ad verilen medeniyete it
(m.. 200. m.s. 700 ) byk kalntlard. Kat kat be taraadan oluuyordu. 60 metreyi
aan en yksek olandr. Daha kkleri de vardr. Maya yurdunda (Chiapas Eyaleti) dier
piramitlerde olmayan ve bir l odas, ta bir lahiti bulunan, duvarlar kabartmalarla ssl,
Kitabeler Mabedi adnda bir piramit daha vardr. Meksika piramitlerinin tepesinde bir
tapnak kaidesi ve taban bulunur. El-Castillo piramidi ise dokuz katl ve muhteem
grnmdedir.
6- Eski Amerika Dindarlnn Gncel Tezahrleri
Eski Amerika yerlilerinin katliamlardan kurtulabilenler smrgeciler tarafndan tarma

yaramayan l ve dalara doru srldler. Geim kaynaklar ellerinden alnan halkn bir
ksm alk ve hastalkla krld. Ortak kltrlerinden gnmze ulaanlar: Turistler iin
gsterilen klt danslar ve dans esnasnda giyilen elbise modelleri, zerlerindeki
ilentilerdir. Srldkleri Missisippi ve Misouri nehirlerinin gerilerinde, Teksas ve Yeni
Meksika llerinde, Kanada snrlarnda varlklarn srdrmeye almaktadrlar. Genelde
Hristiyanlatrlm olmakla birlikte, ortalarnda aralanndan Ruhlar Dans ismiyle bir
hareket ortaya km enmzde Peyote Klt ismiyle devam etmektedir.
Peyote, Kzl Derililerin deien hayat artlarnda gelimi dini uurun dr Ruhlar
Dansnda, mehdi-mesih beklentileri ve mitleri vardr. Buna bir ltufla dolu olarak gelecek
bir liderin, kendilerine cennet hayatn atacana inanrlar. Bu lider ve yneticiyi Tanr'nn
bir an nce gndermesi iin Klt danslar yaparak, ata ruhlaryla ve Tanrsal alemle iliki
kurmaya alrlar. Zaman aralarnda Gkle ve Ata Ruhlaryla iliki kurduuna inandklar
liderler de Bunlar genelde, eitimli, istirak durumuna abuk geebilen yetenekli kiilerdir.
Rya ve istirak yollaryla ruhsal gk seyahati yapan bu kiilerin bazlar dalarda inziva
hayat yaarlar. Bu mehdi rolndeki kutsal kiilerin g gsterilerinde eski klt tababeti ve
ifa datma eylemleri byk rol oynar. Bazen yaptklar efsunlarla savalarna Beyazlarn
kurunlarnn da demeyeceini sylemilerdir. 192[192] Ayrca savalarda ehit denlerin,
Mstakbel Mehdilerin gizemli gleriyle tekrar hayata dneceine, kabilelerine geri
geleceine inanrlar.
Peyote Klt aktif mehdi-mesih hareketlerinin Beyazlarca bastn masndan sonra
balamtr. Peyote havu, turp vs. gibi depo kkl bir kakts bitkisidir. Uyuturucu zellii
vardr. Bundan yiyen insanlar istirak ve vecd haline girip olaanst sesler duyar, suretler
grrler. Bu onlar iin kutsal bir bitkidir. Peyote Klt mensuplar kiliselerine nceleri
Church ofthe First Born adn vermileri. Bugn ise, Native American Church adn
kullanrlar. Peyote bitkisi uluhiyetle insanlar birletiren bir vasta olmutur. Hatta Kitab
Mukaddesin gnahkar Eski Dnya mensuplar iin olduunu, kendilerinin ise, Tanrsal
vahye peyote vastasyla dorudan doruya ulatklarn, Kitab Mukaddesin kendileri iin
olmadn sylerler. Kilise ayinleri Peyote merasimleriyle birlemitir. Eski Hristiyanlk
ncesi inan ve geleneklerle Hristiyanln sentezinden ortaya km yeni bir dini cereyan
grnmndedir. 193[193]
GELENEKSEL TRK DN
Literatr.
1- nver Gnay-Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul
Ocak Yaynlar, 1997, 406.
2- Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, stanbul 1978.
3- Abdlkadir nan, amanizim, Ankara 1954.
4- Abdlkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976.
5- brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980.
6- S. Bulu, amanizm, slam Ansiklopedisi (maddesi). W.Radlof, Sibiryadan, c.I kitap 2,
stanbul 1956.
7- Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962.
8- Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971.
9- Hans Findeisen, Schamanentum, Stuttgart 1957.
10- Mircea Eliade, Schamanismus, Stuttgart.
Trklerin slam dinini kabul etmelerinden nce Budizm, Hinduizm, Maniheizm, Mecusilik,
Musevilik ve Hristiyanlk gibi dinlere de girdiklerini grrz. Ancak bunlar topluca deil,
baz boylarn geleneksel inanlar dndadaki bu dinlerden bazsn benimsemesi eklinde
olmutur. Toplu haldeki benimseme sadece slam'a girite grlr. Saydmz dinler
dnda halkn tarih ncesi devirlerden beri inand, geleneksel halk dini diyebileceimiz,
Eski Trk Dinidir, Bu konuda yeterli aratrma ve bilginin varlndan sz etmek gtr.
Mevcut bilgiler nda konu yorumlanmaya allr. Konu hakknda bugne kadar yaplan
192[192]
193[193]
Ernst Benz, Neue Religionen, Stutgart 1971, s.68-72.

Benz, s.71-81.
almalarn banda . Gnay ve H.Gngr'n hazrladklar Balangtan Gnmze

Trklerin Din Tarihi gelmektedir.
m.. 2. yzylda, Hunlar ve dier Trk kavimlerinde, geleneksel olarak yaygn bir Gk Tanr
inancnn varl grlr. Tevrat kkenli teoriler, Trklerin soy tarihini Hz. Nuh'un
oullarndan Yafes'e (y. m..2500) dayandrrlarsa da arkeolojik belgeler daha ncelere
gitmekte, tarilfin karanlklarnda kkler kaybolmaktadr. Ouz Han'n putlara ibdetin ba
dman olduu, putperestlii savunan babasn bertaraf ederek, ynetimi ele ald
rivayetleri de kkte monoteizme ulama arzuarnn parltlardr. Soyut bir kavramn yazsz
devirde belgelerine ulamak kolay deildir.
Gnmzde ulalan etnolojik bilgiler ve tarihi belgelerle kesin sonulara ulamak mmkn
grnmyor. Arkeolojik ve etnolojik belgeler genelde politeizme gtrrken, Orhun
Abideleri gibi ge devir yazl kaynaklarda monoteist izlere de rastlanmaktadr. Trklerin
geleneksel dini tarihinde aydn zmrenin inanlar ile halk tabakalarnn inanlarn
birbirinden ayrarak iki ayr sonuca varmak mmkndr. Ancak, bugne kadar yaplan
aratrmalarn ounluu, Trk halk inanlar ile ilgili folklorik aratrmalardr. Aydn
tabakann inanlar ile ilgili aratrmalar, hemen hemen yok gibidir. Tabii, bunun gerek
sebebi, malzeme ve kaynak ksrl olduu gzden uzak tutulmamaldr.
Bizim de aada verebileceimiz bilgiler, genelde Trklerin geleneksel halk inanlaryla
ilgilidir. Ancak, tarih boyunca eitli Trk boylarnn, Budizm'i, Hinduizm'i, Mecuslii,
Maniheizm'i, Hristiyanl, Yahudilii ve sonunda slam dinini kabul etmeleri sebebiyle,
muayyen bir dinden bahsetmek de doru deildir. Gnmz Trk halk inanlarnda bu
dinlerin etkilerini ve izlerini bulmak da mmkndr. Burada snrl sayfalar arasnda
Geleneksel Trk Dini' zerinde ana hatlaryla duracaz, ilgi kurduklar evrensel dinlerle
ilikileriden ksaca bahsedeceiz.
m.. 5. yzylda yaam olan Heredot'un, skitlerin l gmme detleri hakknda vermi
olduu bilgileri, son zamanlarda Orta Asya ve Altay Dalarnda yaplan kazlar da onaylyor.
Bu arkeolojik keiflerde ortaya karlan mezarlarn ve iindeki eyalarn tarihi, m.. 3000
yllarna kadar inmektedir. M.s. 4. yzyldan kalma, in kaynaklar ve 18. yzylda Orta ve
Kuzey Asya'y dolaan Radlof un grp anlattklar da, hemen hemen tarih ve arkeolojik
bilgilere paralellik gstermektedir.
1- Geleneksel Trk nan Ve bdetlerinin smi
Trklerin geleneksel inan ve ibdetlerinden bahsedilirken, Batl Etnologlarn etksinde
amanizm deniliyordu. Literatrde aman, lkel byc mnasna geliyor. Kelimenin
asl Tunguzca'dr. Yakuta karl Oyun veya Udayandr. Altay Trklerinde Km veya
Gamdr. Ayin ve ibdetlerle ilgili ileri yneten kimseye verilen, aman isminden
tretilen amanizm deyimi gerekte Geleneksel Trk Dininin gerek ifdesi deildir.
Hatta, arlk Rusya's zamannda, Trk boylarndan bir gurup Rus arna giderek, dinlerinin
Samanlk olmadn, bu tbirin kendileri iin kullanlmamasn stemilerdi. Fakat Batl
Misyoner ve Etnologlar, bu yanl ve stenmeyen deyim zerinde zellikle durarak, dnya
literatrne genel bir stlah olarak amanizm kelimesini yerletirmilerdir.
Kitabmzn birinci basksnda Eski Trk Dini deyimini kullanmtm, . Gnay ve H.
Gngr beylerin yeni almalarnda Geleneksel Trk Dini deyimini kullanmalar beni
tekrar dnmeye evketti. Tarih boyunca iinde evrensel dinlerin de bulunduu eitli
dinleri benimsemi olmalar ve onlardan daha rahat ayrlabilmesi iin Gnay ve Gngr'n
tekliflerini daha yerinde buldum ve onlara uydum.
2- Tanr Tasavvurlar
Eski Trklerde ulhiyet inanc henoteizm'di. Yni kinat ve her eyi yaratan, ulu bir tanrnn
varlna inanlmakla beraber, kendisine kadn ve ocuklar da isnat ediliyordu. Dier bir
ifade ile, pek ok Tanrsal varlklar kabul edilmekle beraber, bunlar arasnda kudret sahibi
bir ba tanrya inanlmaktayd. Trklerde Tarn kelimesi, eskiden hem Gk hem de
lh anlamna kullanlyordu. Byk bir ihtimalle: komular inlilerde grld zere,
bir zamanlar Gk Tanr'ya da tapm olmaldrlar. Gk Tanr'nn gn en st katnda,
karsyla birlikte oturduuna inanyorlard. Sonralar, Tengiri kelimesi ile ifde edilen, gk
ve ilh mefhumlarnn bir birine karmamas iin, ulhiyet baka isimlerle adlandrlm
olmaldr. Nitekim, Altay Trkleri bu ulu varla lgen, lgn (ulu) veya Bay lgen (zengin
ulu) adn vermilerdir. Tatarlar Kuday, Yakutlar Tanara, uvalar Tura veya Tora
adn kullanrlard. Bunlara ilaveten Trk kavimlerin Id, Ugan, alab, Bayat vs. gibi
terimlerini de zikretmek mmkndr. 194[194]
Genelde, Tanr gn en st katnda kars Umayla beraber oturan, insan eklinde bir varlk
olarak tasavvur edilirdi. Abakan Trkleri, Gk Tanrnn adrndan bile bahsederlerdi. Altay
Trkleri'ne gre, Bay lgen altn kapl bir sarayda, altn bir taht zerinde otururdu.
nsanlar, ovalar, ormanlar, atei, gnei, ay ve yldzlar, gk kubbeyi yaratan, idare
eden, kaderi belirleyen, dima Bay Ulgen'di. nsan oluna yine ocuk veren o idi. Her eye
gc yetmekle birlikte, yalnz iyilikten holanrd.
Orhun Kitabelerinde de Trk hakan ve beyleri, dima kendilerini ve milletlerini koruyan
Gk Tanr'ya krederlerdi. Baardklar ilerden bahsederken, Tanrnn inayetiyle
demeyi, ihmal etmezlerdi. Yine; tanr adn, tek bana, dier tanr ve ruhlarla kartrmadan
zikrederlerdi. Bu da bize, onlarda hkim, Ulu Tanr inancnn ne derece gelimi olduunu
gstermektedir.
Altay Trklerine gre, Ulu Tanr lgen'in yedi veya dokuz olu, dokuz kz ve bir ok
yardmc ruhlar vard. lgen'in Oullar: Kart, Pra-Kan, Yayk-Kan, Bura-Kan, Karaku,
Pakt-Kan, Er-Kan idiler. Her boy, bunlardan birini kendi boyunun koruyucu ruhu sayard.
lgen'in kzlarna toplu olarak Ak Kzlar yni, ffetli Kzlar denirdi. yi ruhlar zmresine
giren bu kzlar, yin esnasnda kamlara ilham ve heyecan verirlerdi. Onlar temsil eden,
oyuncak biimindeki bebekler, kmn cbbesinde asl dururdu. lgen'in yardmc ruhlar
ise, elilik vazifesini grrler ve dnyaya en yakn semada otururdu. Bunlardan; Yayk,
Suyla, Karlk ve Utkuu isimli tanrlar panteonun ileri gelen ruhlarmdand. Lebed Trklerine
gre, Bay lgen'in drt olu vard: Prak-Kan, Tz-Kan, Kara-Kan ve Suylap't.
Sonuncunun olu, Sar-Kan'di. Pirak-Kan'm olu Krgz-Kan'd. Kargaan Irma kenarnda
yaayan Lebed Trkler'nn koruyucu ruhu saylr. Kara-Kan'dan baka, btn dier tanrlar
insanlara iyilik ederdi. Kara-Kan ise, tanrlar leminden ayrlarak yeraltna, karanlk leme
ekilmiti. llerin hkimi olan Erlik, Kara-Kan'n oluydu. Erlik'in de, Ulap ve Klk admda
iki olu vard. Btn bu Tanrsal varlklar, yerin altnda karanlk bir dnyada yaarlard.
Bunlarn hepsine birden Aza denirdi. Azalarn emrinde eytanlar vard ve bunlar vastasyla
insanlara eziyet ederler, kurban isterlerdi.
3- Tabiat Kuvvetleri Ve Manevi Gler
Eski Trkler gk, yer ve yeralt lemlerinin baz ruh topluluklaryla, manevi glerle dolu
olduuna, her br yerin manev sahipleri bulunduuna inanrlard. Gk Tanr insanlarla
ruhlardan oluan eliler vastasyla konuurdu. aman'a gk seyahatmda ruhlar refakat
ederlerdi. Ayrca, tabiattaki her bir varln sahibi bir ruh vard. Hiyerarik olarak vazife
yaparlard. Btn nehirlerin, denizlerin, gllerin, dalarn, tepelerin iinde veya zerinde
yaayanlarn koruyucu ruhlar vard.
Gne, ay, yldz, gk grlts, imek gibi tabiat kuvvetleri semavi ruhlar eklinde
tasavvur edilmekteydi. Hunlarm gnei ve ay ululadklar in kaynaklarnda zikredilir. Yine
modern etnolojinin verdii bilgilere gre Yakutlarda bu klt devam etmektedir. Gne ve
ay iki karde telakki edilir ve onlara Tanrsal gler izafe edilirdi. Baz kahramanlarn
gnein ve ayn lutruyla trediine inanlyordu. Ayn ekilde yldzlar ve gezegenler de
kutsallatnlrd. En nemlisi Vens vani sabah yldz idi. 195[195]
3. 1- Da Ruhu Ve Klt
Trklerde da klt, Gk Tanr kltyle ilgilidir. Hunlarn eski vatan olan, Yen-si-yan ve
an-din-an sra dalarndaki Han-Yoan da, Hunlarm her yl zerinde Gk Tanrya kurban
kestikleri dad. Hun hakanlar, in ile yaptklar antlamalar Hun Da denilen, bir dan
tepesinde kurban keserek ettikleri yeminlerle onaylarlard. Trkler, dalar tanr makam
194[194]
195[195]
nver Gnay-Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul l997, s. 35.
Gnay-Gngr, 45.
olarak grrlerdi. Yksek da tepelerinin gklere yakn grnmesi, bu inancn yerlemesine

sebep olmu olmaldr. Bu sebeple, Orta Asya dalarnn ou, Trke veya Moolca
mbarek, kutsal, byk ata, byk hakan anlamlarna gelen, sfat isimlerle anlrlard: Han
Tanr, Buzta Ata Kayrakan vs. gibi.
Her kabilenin kendisine mahsus kutsal bir da olduu gibi, kabilelerden kurulan byk
birliklerin de mterek kutsal dalar vard. VII. yzylda btn Trk kabileleri ve Gk Trk
imparatorluuna katlm yabanc boylar iin, tken dann ve ormanlarnn kltleri
olduunu, Gk Trk ve Uygur kitabelerinden anlyoruz. Bu kutsal mahallerde, Gk Tanr'ya,
Yersu'ya (yerin ve sularn tanrsna) ve ecdat ruhlarna tazim edilirdi. Orhun Irma
kaynaklarnda ve evrelerinde bulunan dalarn da, Hunlar zamanndan beri, eitli Trk
kavimlerince kutsal sayld, klt yerleri olarak kullanld bilinmektedir.
Gnmz Altay boylarnn da kutsal dalar vardr. lhlerinde ortak olarak zikrettikleri
Altay sra dalardr. Trkler iin dalar, gller, rmaklar hep ruhlarla dolu, canl varlklardr.
Kendilerinden bahsedildiinde dalardan m, sulardan m, yoksa coraf sim tayan insan
olundan m, bahsedildiini anlamak gtr. Btn bu nesneler, duyan, evlenen, oluk
ocuk sahibi olan varlklardr. Ruh bizzat da, da bizzat ruhtur.
3. 2- Ate Ruhu Ve Klt
Trkler eskiden beri atee sayg gstermiler ve atete kutsal bir ruhun olduuna
inanmlardr. Altayllar bu ruha Ot ezi (ate sahibi); Yakutlar ayn mnda Ot iite
derlerdi. Atein gkten geldii, Trk boylan arasnda yaygn bir inant. Onda temizleyici
bir kuvvet grdkleri, tarihen sabittir. Atein, insan ktlklerden, kt ruhlardan,
hastalklardan koruyan bir zellii olduu inanc, eitli vesilelerle yaplan merasimlerden
anlalmaktadr. Atei, gelecekten haber veren bir vasta olarak da kullanrlard. Onu, canl
bir varlk olarak tasavvur ederler ve ona kar saygda kusur etmemee alrlard. Altay
ve Sibirya Trklerinde atee kurban sunulmas, yeni evlilerin atee merasimle ya
dkmeleri, yiyecek ve iecekten ate ruhuna da bir pay ayrmalar detti.
Atein, gkten lgen tarafndan gnderildiine inanlrd. Atee kar, kt sz sylenmezdi.
Kfr etmek, atei su ile sndrmek, atee tkrmek, atele oynamak kesinlikle yasakt,
Atee bakp, kehanette bulunmak eski bir gelenekti. Senenin belirli gnlerinde byk bir
ate yaklr, kurban sunulur, dualer okunur, daha sonra da bu atein alevlerine baklrd.
Alevler yeilimsi olursa, yamur ve berekete, iyi mahsul alnacana; krmz renkte olursa,
salgn hastalklara; siyah olursa hkmdarn lmne iaret saylrd.
Karagas'lara gre, ate slk alarsa uzaktan bir yolcu geleceine iaretti. Ancak ate gece
slk alarsa iyi deildi, eytann yakna geldiinin iaretiydi. O zaman eytann uzaklamas
iin, kutsal saylan ard otundan bir para atee atlrd.
Yakutlar ocakta kln kprdadn grrlerse, uog kuta oynyr (ocuk ruhu oynuyor)
derler, atein ailede bir ocuk olacan haber verdiine inanrlard. Bir ey dnrken ate
slk alarsa, o eyin olmayacana hkmederlerdi.
Atein temizleyici gcnden yararlanmak, kt ruhlar kovmak iin, VI. yzyl Bat
Gktrkleri, lkelerine gelen yabanc elileri ate arasndan geirirler, elilerin beraberinde
getirmeleri muhtemel kt ruhlar engellemek, bylerini bozmak isterlerdi.
3. 3- Atalar Klt
lm atalar tazim ve onlar iin kurbanlar sunma adeti, geleneksel Trk inancnn nemli
yanlarndan birini oluturur. Hunlar her yl mays aynn ortalarnda atalarna kurban
sunarlard. Gktrkler ve Uygurlar da Hunlar gibi, kutsal dalar zerinde toplanarak Tanrya
ve atalara kurban sunarlard. Hatta llerini kymetli eyalar ile birlikte gmerlerdi.
Altayllardaki Tz ismi verilen suretlerin atalar kltyle ilgili olduu da bilinmektedir.
Hatta hayvan kltlerinin varlna da ahit oluyoruz. Bunlar ahin, kartal, tavancl, sungur,
akr gibi kulardr. Gktrklerde kurttur. Gktrk ve Uygur hkmdarlarnn bayraklarnda
Kurt ba bulunurdu. Bunun yerini Krgzlarda nek, Altay ve Sibirya mitolojilerinde
kartal almt. 196[196]
196[196]
Gnay-Gngr, 52-54.
3. 4- Yeralt Ruhlar
Yeralt lemi, genellikle korkun ve kt ruhlarn yaad yerdir. Altayllar, bunlara Kara
tz, habis ruh, kara neme gibi isimler verirler. Yeraltnda yaadna inanlan, korkun
ekillerde tasavvur edilen, ayna, ada, yr vs., gibi ruhlar da vardr. Kt ruhlarn banda,
Yeralt Dnyasnn hakimi saylan, Erlik Kan gelir. rle Kan veya l Kan, Erlen Kan da, Erlik
Kan'm dier isimlerinden bakas deildir. Altayllara gre, Erlik Kan, yeraltnm en alt
katnda, kara amurdan veya kara demirden yaplm bir sarayda, kara taht zerinde,
saltanat srer. Yeraltnda, kylarnda korkun canavarlarn yaad bir rmak da bulunur.
Byk felketleri, salgn hastalklar gnderen, yine Erlik Kan'dr. Bunlarla o, kendisine
kurban gnderilmesi iin antajlara giriir. aman dualarnda Erlik Kan, Kayra-Kan (Kesici
Han) olarak da anlr. nk Altayllar iplik gibi tasavvur edilen ruhu onun kestiine
inanrlar. nsanlarn cann alan Erlik, onlar yeraltna gtrr, orada sorguya ektikten
sonra, kle olarak kullanr. Erlik'i temsil eden put veya tasvirler yaplmaz.
Erlik'in, yedi veya dokuz olundan bahsedilir. Bunlar: ta bilekli Bay Bahadr, Kan; bakr
bilekli Kerey Kan, Uar Kan, Yaba Kan, Kmr Kan, edey Kan'dr. Yeralt ve yerstndeki
btn kt ruhlar, onlar idare ederler. aman yeraltna inerken ona yol gsterirler.
Babalar ile aman arasnda araclk yaparlar. Bazen, koruyucu ruh olarak da tazim
edildikleri grlr. Altay boylar, Erlik ile oullarna zayf, hatta hasta hayvanlar kurban
ederler. Ekseriya; bunlar adna, kara boa veya inek keserler, hi bir zaman at kurban
etmezler.
Erlik'in, sekiz veya dokuz kz vardr. Bunlarn belirli vazifeleri yoktur. Oyun oynar, dans
ederler, yeraltna kurban gtren aman kandrp, babalarna gtrlen, kurban elinden
almaa alrlar. Dualarda; kara yzl, kara sal ve ehvetperest varlklar olarak tasvir
edilirler.
Yeraltnda l ruhlarnn bulunduuna da inanlr. Lebed'ler, aza dedikleri, kt ruhun
basks altnda bulunan kimseyi kurtarmak iin, kara renkli bir hayvan kurban ederler.
Teletler, lnn ruhunun, krk kncaya kadar mezarlkta yaadna, ara sra evine
gelmek istediine inanrlar ve bunlara zt derler. Gerek aza, gerek zt' n kasrgada
dolatna inanlr. Erlik Kan emrindeki bu l ruhlar, yaayanlarn ruhlarn kapmak
isterler, hastalk saarlar.
3. 5- ocuk Ruhlar
Altay Trklerine gre, insan ruhu (kut) domadan nce lte bulunur. Teletler, ocua
ruh veren Enem Yayu'nn gn drdnc katnda yaadn sylerler. Denildiine gre,
ocuun ruhu krmz bir kurt eklinde anne vcuduna girer. ocuun ne kadar
yaayacam, Doum ilahesi tayin eder. Onlara gre, nc kat gkte oturan ve hayvan
yavrularna can veren, Ermen Kan adnda baka bir ilahe daha vardr. Altayllara gre,
lgen, ocuun domas iin, olu Yayk'a emir verir. Yayk da, gn beinci katnda
bulunan ve dii olarak tasavvur edilen, gkteki St ak kol (st ak gl)den ruhu alarak
ana rahmine kor ve hayat boyunca ona yardmc olur. Yakutlara gre, ocuun ruhu bir
ku eklinde gkten inerek, anne karnna girer.
4- badetleri
Tarih kaynaklar her yl dzenli olarak yaplan resmi dini trenlerden sz ederler. Hunlar
yln beinci aynda Gk Tanrya ve Yer-Su'larna kurban sunarlard. Yine her yl banda
Trk boylarnn beyleri hkmdarn karargahndaki tapnakda toplanarak Tanr'ya ibadet
ederlerdi. badetin merkezini kurban merasimi tekil ederdi. En makbul kurban at kurban
idi. Sr ve davar kinci derecede gelir. Doan gne ve geceleyin ay ululanrd. Kansz
takdimelerde (salarda) arap, pirin, buday, dar, st gibi gda maddeleri sunulurdu.
197[197]
197[197]
Glinay-Gngr, 62-64.
5- Ruhban Snf
Eski Trklerde, din yin ve kurban merasimlerini yneten, ruhlarla insanlar arasnda
araclk yapan, kiiler vardr. Bir eit din grevlisi zelliindeki bu kiilere, Km denir.
Tunguzlar, bunlara aman derler. Kmlar, eitli ruhlarla iliki kurmasn bilen kiilerdir.
Normal insanlar, ruhlarn hangi tabiatta, hangi huyda olduklarn, nelerden holandklarn
bilemezler. Onlarn, hangi cins kurbanlardan memnun kalacaklarn tayin edemezler.
Ancak, km veya amanlar ata ruhlarndan aldklar kuvvet ve ilham ile btn bunlar
bilirler. Bir yandan iyi ruhlarn insanlar iin faydal, hayrl tesirlerini devam ettirmelerini
salamaa, dier yandan da eitli arelere ba vurarak, kt ruhlarn zararl faaliyetlerini
nlemee alrlar. Km, bu maksatla dzenledii yinlerde, ruhlar ile temasa geip onlar
honut ederek, istenilen neticeyi almaya gayret eder.
Kmlarn istikbalden haber verdiklerine de inanlr. Merviz, Krgzlardan bahsederken yle
diyor:
Her sene belli bir gnde bir adam getirilip bana arkclar, algclar ve bunlara benzer
insanlar toplanr. Bunlar elenmee balarlar. Meclis ho bir hal alnca bahsedilen adam
baylr. Sar 'a tutmu bir kimse gibi yere der. Bu halde iken yeni senede olacak olaylar
sorulur. O da senenin bolluk mu, yoksa ktlk m, yamurlu mu, yoksa kuraklk m, hulsa
yeni senede neler olacaksa haber verir. Onlar bu kimsenin sylediklerinin doru olduuna
inanrlar 198[198]
Altay kabilelerine gre kmlk ailede irsen intikal eden ve bilhassa ocukluk anda sar'a
nbetleri ile gelen bir hastalk saylr. Belirli bir eitim grmekle herkes km olamaz. Kamlk
ftr ve adeta kanlmaz bir kader meselesidir. Saysz rnekler kamlk kabiliyetinin
patolojik olduunu gsterir. Radlofa gre kmlk nbetleri beklenmedik bir zamanda gelir.
Aday nce kendinde byk bir yorgunluk hisseder, vcudu kaslp titrer ve bu hali
esnemeler takip eder. Gs daralr, bir takm acayip sesler kararak alar, gzleri dner.
Bir mddet sonra srayp ayaa kalkar, deli gibi dnmee balar ve nihayet azndan
kpkler saarak yere yklr, vcudu duygusuzlasn Bu zdraph haller bir mddet devam
eder. Nihayet gnn birinde davulunu alp almaa balar, sakinleir, kendine gelir. Km
olmaktan kanan kimsenin delireceine veya gen yata leceine inanlr.
Kmlar, genellikle zeki, hayl perest ve ir ruhlu insanlardr. Ayin esnasnda byk bir
vecd iinde kendisinden geip gklere ktn veya yeralt lemlerine indiini ve buralarda
grd garip varlklar, olaylar ayrntlaryla anlatr. Ancak, ayldktan sonra hi bir ey
hatrlamaz. Kamlarn, ak veya kara kamlar olarak, ikiye ayrldklarndan bahsedilir.
Birinciler, yalnz ge ve bata aydnlk leminin hkimi olan lgen ile ilgili, iyi ruhlarla
temas salar. kinciler ise, yalnz yeraltnn korkun ruhunu temsil eden Erlik ve ona bal
ruhlarla ilgili yinleri dzenler. Bu iki eit km veya aman, kyafet, bakmndan da
birbirlerinden ayrlrlar. Ak kmlar, kara kmlara gre, daha sade ve gsterisiz giyinirler.
Kadnlar ise, yalnz kara aman olabilirler.
6- lm Ve l le lgili nanlar
Eski Trkler, hastalk gibi, lm de kt ruhlarn bir eseri sayarlard. Altay Trklerine gre,
yeralt dnyasnn hkimi olan Erlik, yeryzne gnderdii Alda'lar vastasyla, insanlarn
ruhunu yakalatarak hayatlarna son verdirirdi. Yakutlar da, lm insan ruhunu kt
ruhlarn kapmas ile aklarlar. Tasavvurlarna gre, lm meydana getiren ruhlar, ya
ailenin lm fertlerine veya yabanc llere ait ruhlardr. lm halinde, ruhun bir ku
eklinde uup gittii de tasavvurlar arasndadr. Bunun yansmalarn Orhun Kitabeleri'nde
de grrz. llerin etrafnda cereyan eden her eyi duyduklarna ve grdklerine de
inanlr.
Altay Trklerine gre, zaman getike insan oullar azalacak, gnah ilemekten
ekinmeyecekler. yi tanr lgen, bu gnahkr topluluktan uzaklaacak. Tanr Erlik
yeryzne kacak, ktlkleri tevik edecek. Bundan rahatsz olan tanr lgen
yeryzndeki insanlar kendi taraflarna kazanabilmek iin, kt karekterli olu Erlik ile
savaacaktr. Sonunda lgen galip gelecek ve yeryzne tek bana hkmran olacaktr.
198[198]
Ramazan een, bn Fadlan Seyahatnamesi, stanbul 1975, s. 99.
Daha sonra da, btn lleri dirilterek hair gnn balatacaktr.

6. 1- Yas Tutma
Eski Trk dininde, len iin duyulan ac, eitli ekillerde ve baz merasimlerle ifde edilir.
Hunlar, adetleri zerine salarn keserlerdi. Kahramanlar iin gz ya dkmez, yzlerini
yaralayarak kan aktrlard. in kaynaklarna gre, Trk'lerde aile fertleri, lnn
bulunduu adrn kaps nnde alayp feryat ederken, yzlerini bakla yaralayp kanl
gz yalar dkerlerdi. Orhun Kitabelerinde, Bumin Kaan ile kardei Kl Tikin'in lm
mnasebetiyle, komu kabilelerden gelenler arasnda yas kimselerin bulunduundan
bahsedilir. Yas merasiminde bulunan kimselerin, matem almeti olmak zere, kulak ve
salarn kesmeleri detti. Kirgzlarda lnn gmld gn, dul kalan zevcesi le kzlar
salarn keserlerdi. Hunlarn, kesilen salar dier kymetli eyalarla birlikte, mezar iine
koyduklar kazlardan anlalmaktadr. Nitekim, Urga civarnda Noyin-Ula'da bulunan bir
Hun mezarnda, ipek rtye sarl 17 sa rgs bulunmutur. Krgzlar, matem iareti
olarak, lenin atnn kuyruu ve yelesini keserlerdi.
6. 2- l Gmme Adetleri
in kaynaklarna gre, mildi 1. asrda Moolistan'n kuzeyinde oturan Hunlar, kabile
reislerini srmal elbiseler iinde gmerlerdi. Yine in kaynaklar, miladi 5-8. asra kadar
Gobi lnn kuzeyinde, Kara ti havalesinde yaayan Trklerin ly at ve eyalar ile
birlikte yaktklarn kaydederler. Yine ayn kaynaklardan renildiine gre, Yenisey'in
yukar taraflarnda yaayan Dubo'lar, ly bir tabuta yerletirdikten sonra, dalarn
tepesine veya aalarn stne koyarlard. Gktrklerde, len hakan veya beyin mezarna,
hayatta iken ldrd dman saysnca ta heykeller dikmek detti. Bunlara balbal
denirdi. Bundan maksat, balbaln temsil ettii kiinin, ller dnyasnda, lene hizmet
etmesini salamakt. bn Fadlan'n anlattna gre, Hazarlar ile Ouzlarda ly nehir
yatana gmmek adetti. Bunun iin, yn deitirilen rmak yatanda, dayankl
malzemelerle bir mezar hazrlanr ve l buraya gmldkten sonra, sular eski yatana
evrilirdi.
Merviz, Krgzlarn llerini yaktklarn haber veriyor: Onlar atein lleri temizlediini ve
gnahlardan arttn sanrlar. Bu yakma deti, onlar arasnda eskiden vard. Fakat,
Mslmanlarla komu olduktan sonra, llerini gmmee baladlar, diyor. 8. yzylda
Orta Asya'y dolaan Plano Carpini'nin verdii bilgilere gre, Trklerde bir bey lnce gizlice
gmlrd. lnn nne et, st vs. gibi yiyeceklerle donatlm bir masa konur, ayrca
lnn at da btn takmyla beraber mezara gmlrd. Yine mezarn banda bir at
kesilip yenildikten sonra, lenin arabas ve evi tahrip edilirdi. Mezarn basma sra
geirilmi bir at dikmek detti. Btn bu merasimlerin gayesi, leni gittii yeni lemde
kullanaca canl, cansz eitli eyalarla donatmak ve yeni hayatn kolaylatrmakt.
1924-25 yllarnda, Rus arkeologlar tarafndan Selanga nehri havzasnda, Noyan-Ula
dalarndaki kurganlarda yaplan kazlarda, Hun prenslerine it mezarlar ortaya
karlmtr. Hun prensleri, genellikle yksek dalara gmlmekte idi. mezarlarnn iine
dolan kar sular abucak donar ve asrlarca erimeden kalrd. Bu sebeple, lyle birlikte
gmlen kumalar, aa eserler ve hatta cesetler, konserve olmu ekilde, rmeden,
zamanmza kadar gelebilmilerdi. Mezarlarn d ksm, piramit eklinde ta ve toprakla
ykseltiliyordu. Mezarn i ksm, genellikle iki ksmdan meydana gelirdi. Mezar ukurlar
yava yava derinleir ve bir dehlize girilirdi. Bu dehlizden, tabutun konduu blme
geliniyordu. Tabut, bu i hcrede alan bir kuyuya gmlyordu. Bu hcre, muntazam
kesilmi kalas ve ktklerle kapatlyordu. Baz tabutlarn kapaklarnda ipek kuma
kalntlarna rastlanmtr. Bundan, tabutlarn ipek kumalarla kapland anlalmaktadr.
Mezar koridorlarnda, matem almeti olarak, yal kumalara da rastlanmtr. Yine,
mezarlarda at takmlar, ipekli elbiseler, ev eyalar bulunmu ve hatta bir vazoda ay
kalntlar grlmtr. Bu mezarlarda atlar, insanlara mahsus odalarn dna
gmlyorlard. Pazarck kurganlarnda, bol miktarda donmu at cesetlerine rastlanmtr.
7- Dier Dinlerle likileri

Trklerin dier dinlerle ilikileri ok eskilere gitmektedir. Budist misyonerleri m.s.2.yy.dan
itibaren Trk lkelerinde grlmee balar. Daha sonraki tarihlerde Mecusi, Hristiyan,
Musevi, Mani dinlerinin Trkler arasnda yayldklarna ahit oluyoruz. Yine in dinlerinden
Konfyanizm ve Taoizm'in Trkler zerinde etkileri de phesizdir.
7. 1- Budizm
m..6. yy.da Hindistan'da doan Budizm, 3.yy'dan nce Baktriya ve Gandhara'ya daha
sonra da Orta Asya'ya gelmitir. 3. ve 4. yy.da Takent ve Merv'de Budist mabetleri
bulunuyordu. zellikle in'e doru uzanan kervan yollar boyunca kurulan manastrlar
asrlarca faaliyetlerini srdrmlerdir. Hotan ve Miran, Tumuk ve Kua ehirlerinde
kurulan Vihara denen manastrlarda Toyin denilen rahipler misyonlarn
srdrmlerdir. Gnay ve Gngr'e gre, Buhara ehri aslnda adm bu manastrlardan
almakta(dr). slam dnyasnda medreselerin kurulmasnda ve Seluklular zamannda
onlarn btn slam memleketlerine yaylmasnda bu Budist Viharalarn etkisi olmutur.
199[199]
Trkler arasnda daha ok Budizm'in Mahayana ve Lamaizm kollar yaylmtr.
htiam devirleri slam'n geliine kadar srm, daha sonra yerini hzla slam'abrakmtr.
Lamaizm kolu ise Moolistan ve baz Trk boylan arasnda etkisini hala srdrr.
7. 2- Mecusilik
Mecusiliin Trkler arasnda ne zaman yaylmaa baladn tarihen tespit g olmakla
birlikte, Zerdt'n (m..630-553) Amuderya nehri sahillerinde bydn, ilk vahiylerini
aldn dikkate alrsak Trklkle yakn ilikisinden sz etmek pek hayali olmaz. Daha sonra
Pers blgesine g ettiyse de, lm lkesinde Zerdtiliin yaylmasndan rahatsz olan
Turan lkesi hkmdar Arcataspa elinde olmutur. Btn bunlar Mecusilikle Trkler
arasndaki ilikilerin henz Zerdt'n hayatnda balad ihtimalini ortaya koyuyor. slam
ncesinde bata Buhara ve Semerkant'da Mecus mabetleri vard ve Mverannehir'de
Mecusilik hakimdi.200[200] Etkilerinin Orta Asya'da da olduu ve Budizmle rekabet ettii
kaynaklardan anlalyor.
7. 3- Maniheizm
Trke metinlerde Odki Nom ve ki Yldz isimleriyle anlr. Kurucusu Mani (216-277)
henz hayatnda iken dnyann drt bir bucana misyonerler gndererek dininin
yaylmasna itina gstermitir. Bu arada ran'la komu durumundaki Trk illerine de
misyonerlerin gitmesi tabiidir. Bunlarn banda Sogdlu tccarlar geliyordu. Uygurlardan
Bg Kaan (759-779) Maniheizmi devlet dini olarak kabul etmi, etrafa misyonerler
gndermitir. Uygurlarn kabul ettii Dinveriye mezhebi, Maniheizmin hilafet merkezi
olarak BabiPi deil, Semarkand' kabul ediyordu. Babil'i hilafet merkezi kabul edenlere
Dindern deniyordu. Bia ad verilen mabetlere Trkler Tengrilik veya aydan
diyorlard. 10. yy. dan itibaren bu dinin mensuplarna Trkistanda Acarf deniyordu. 201[201]
7. 4- Hristiyanlk
Hristiyanln Orta Asya'daki varl ile ilgili bilgiler 4.yy'dan ncelere gitmemektedir.
likiler genelde Dou Kiliseleriyle olmutur. Bata Nesturyanizm gelir. zellikle Baykent,
Buhara gibi ticaret yolu evresinde kurulan yerleim yerlerinde grlr. Henz 332 ylnda
Merv'de bir Hristiyan Piskoposluuna rastlanr. 7. Ve 8. Yzyllara ait, Orta Asya ve
Urallardaki Hristiyan eserleri Karluklara aittir. Ayn yzylda Nesturilik Krgzlar, Uygurlar,
Naymanlar, Kereitler ve Hmlar arasnda da yaylmt. Tala ehri mslmanlarca
199[199]
200[200]
201[201]
Gnay-Gngr. 111.
Gnay-Gngr,128.
Gnay-Gngr, 129-136.
fethedildiinde oradaki byk kilise camiye evrilmiti. Daha sonraki devirlerde

Hristiyanlarn hzla slam'a getiklari grlr. 15. yy. dan sonra haklarnda bilgi bulmak
zorlar. 202[202]
Bizans Melkit kilisesinin misyon faaliyetleri de dierlerinden geri kalmaz. pek Yolu zerinde
ve Maverannehir de misyon merkezleri kurulur ve in'e kadar misyonerler gnderilir.
Ancak Nesturler kadar baarl olamamlardr. Esas baarlarn Dou Avrupa ve
Balkanlarda gstermilerdir. Hatta Hristiyanl kabul eden Trk boylar milli benliklerini
dahi kaybederek, Slavlam veya evre milletlerin iinde kaybolmulardr. Bulgarlar,
Kumanlar, Kpaklar, Uzlar vs. bunun rnekleridir. Milli benliklerini kaybetmeden gnmze
ulaabilenler Gagauzlar (Gk Ouzlar)dr. Ortodoks Hristiyanlardr. Dillerini muhafaza
etmeyi baarmlardr. Hatta 14. yy.da Dobruca'da Balk Bey liderliinde bir devlet dahi
kurmulard. Halen Moldavya cumhuriyetine bal olarak yaarlar. 203[203]
7. 5- Musevilik
Trkler arasnda Musevilii kabul edenler Hazarlar olmutur. Mesudi, bunu halife Harun
Reid (768-809) zamanna gtrmektedir. Yahudi kaynaklar ise, olayn 7. Yzyldan
itibaren baladn, Bizans'taki Yahudi basklarndan Hazarlara sman Yahudilerin byk
rol oynadklarn sylerler. Mezhep bakmndan Museviliin Karai koludur. Tevrat dnda
kutsal kitap kabul etmezler. Blgedeki Seluklu hakimiyetiyle tarih sahnesinden
ekilmiledir. Halkn byk bir ksm da slam kabul etmitir. Geride kalanlar Mool
istilasnda Krmda toplanmlardr. Sovyet htilalinden sonra dier inananlar gibi skntlara
maruz kalmlardr. Dini terminolojilerinde sinegog yerine Kenasa, Hahamba yerine
Gahan, Gazan; Yehova yerine Tenkri isimlerini kullanrlar. Azerbaycan'daki Musevi
kolonilerin tarihi 7-10. yzyllara uzanr. Orada Dal Yahudiler ismini alrlar. Baku ve
Guba'da saylar younlar. 204[204]
MECUSLK
Literatr:
1- W. Hnz, Zarathustra, Stuttgart 1961.
2- Avesta, Die Heiligen Bcher der Parsen, bersetzt von Fritz Wolf, Strassburg 1910, Tpk
Basm: Berlin 1960.
3- H.von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen,s. 288-300.
4- F. Heiler, Die Religionen der Menschheit, s.419-438.
Mecusiliin kurucusu Zerdt'tr. Kelimenin asl Zarat-Utradr. Bunun Latincelemi
ekli Zaratustra, Yunancalam ekli Zoraasterdir. Kurduu dine de Zoraastrianizm
veya bu dindeki tanr iin kullanlan Ahura-Mazda ismine stinaden, "Mazdaizm" veya
lkeye atfen Parsizm denir. Kur'an bu din iin
Mecs 205[205] deyimini kullanr. badetlerinde kullandklar ate yakma adetinden dolay,
Ateperest olarak da simlendirilirler.
Kurucusunun ismi, Zarath (gzel, doru) ve Utra {develer) kelimelerinin terkibinden
meydana gelir. Gzel develere sahip olan anlammadr. Halk etimolojisi, Zerdt ismini
Yaayan yldz olarak manalandrr. Efsaneye gre, kendisine dalmakta olan bir yldz
arparak onu ge karm ve bir sebeple kendisine Yaayan yldz anlamna Zaratustra
ismi verilmitir.
Mecusilik hakkndaki bilgileri biz eitli kaynaklardan reniyoruz. Bat dnyas uzun
zamanlar ikinci el haber olan Yunan ve Latin yazarlarnn eserlerinden yararlanmtr.
Oxford'Iu alim Thomas Hyde, 1700 ylnda Historia religionis veterum Perserum,
eorumque Magarum isimli bir eser yazm ve bu kendisinden sonraki yazarlara kaynak
olmutur. Hyde gre Zerdt, sa tarafndan da sz edilen bir peygamberdi. Ezra (zeyir
a.s.) ve dier Yahudi peygamberleri, kendisinden faydalanmlard. Hyde'nin bu eseri,
202[202]
203[203]
204[204]
205[205]
Gnay-Gngr, 142-147.
Gnay-Gngr, ss. 148-153.
Gnay-Giingr, ss.161-167.
El-Hac: 22/17.
Voltaire ve Lessing'e de kaynak olmutu. Fakat 18. Yzyl ortalarna kadar bu dinin Kutsal
Kitab Avesta kesin olarak bilinmiyordu180. Nihayet 7 Kasm 1754 tarihinde gen bir
Fransz alimi olan Anquetil Duperron, Parsilie meyletmi bir Fransz askeri rolnde,
Hindistan'daki Parsiler arasna girmeyi baard ve onlardan ders grd. Sonunda, baz
kitaplar ve bu arada Avesta'y da, iki mendil ve iki gmleine doldurarak Fransz Dou
Hindistan Cemiyetine karmaya muvaffak oldu. Daha sonra, Avesta'y Franszca'ya
tercme ederek 1771 ylnda Paris'te yaynlad. Bu suretle ilim dnyas Mecusiliin ana
kitabna, temel kaynana ulam oldu.
1- Kutsal Kitaplar
Zerdt'n lmnden sonra ortaya kan, kutsal kitabn ismi Avesta'dir. Apasak
kelimesinden tremitir. Genellikle Esas metin olarak tercme edilir. Balangta, Apastak
yalnz szl rivayet olarak anlalm olmaldr. Bunun Ermenice avandem (anlatmak,
rivayet etmek) kelimesinden tremi olabileceini iddia edenler de vardr. Kutsal kitabn
Gata'lar blmnn Zerdt'e kadar, gerilere inme ihtimali byktr. Dier blmler, daha
ge devirlerde meydana gelmitir. Avesta, eski ran diyaleinde yazlmtr. Bu diyalee
Avestacada denir. Eski Hint diliyle akrabal vardr. Bugnk Farsa diyalektler arasnda
en fazla Afgan diyaleine yakndr.
ran rivayetlerine gre, Ahamenidler zamannda sahih saylan bir Avesta metni mevcuttu.
Bize ulaan Avesta metnine ise, bir takm ilveler yaplmtr. Ahamenidler devrindeki
metin, Farslarn Byk skender'le yapt savalar esnasnda kaybolmutu. Sasanler
devrinde kutsal yazlar tekrar toplanmaya alld ise de, Mslmanlarn ran' fethi
srasnda tekrar yaralar ald. Mevcut metin ise, pek ok glklerden kurtulabilen, eitli
dzeltmelerden geerek gnmze ulaabilen ksmlardr. Zerdt'le ilikisini tespit ve
shhatini kontrol ok gtr.
Avesta ifade ve muhteva bakmndan anlalmas ok zor kitaplardan biridir. Daha ilk
zamanlarda Avesta'y anlama problemleri domu ve erhlerinin ortaya kmasna sebep
olmutur ki, bu erhlere Zend (ilim) ad verilir. Zamanla Zend ve Avesta'mn
birlemesinden, Zend-Avesta meydana gelmitir.
slm rivayetlerde Avesta'mn 10. yy. da Badat'ta grld haber verilmektedir. Fakat
bugn 21 kitaptan meydana gelen Kutsal Kitabn 19. Kitab olan Videvdat (cinlerden
korunma kitab), tam olarak elde bulunmamaktadr. Gnmzde mevcut el yazmalarnn
en eskisi 13. yy. dan kalmadr ve Hindistan'da korunmaktadr. Farsa olanlar se, 17.
Yzyldan daha ncelere gitmezler. Eldeki matbu kitap ise, yaklak 500 sayfa civarnda
olup, bir harabe manzarasn gsterir.
Ana ksmn 72 blmden meydana gelen ve ibadet kitab olarak kabul edilen, Yasna tekil
eder. Yasna'nn 28-34 ve 43-51 blmlerinden meydana gelen 16 blme Gata'lar denir
ki, Zerdt'e kadar gerilere gittiinde uzmanlar ittifak halindedir. fade ve ekil ynnden,
Hindu-Cermen devrini aksettiren Atharva-Veda ile paralellik gsterir.
2- Zerdt
Yerli rivayetlere gre, Zerdt Arya lkesi denen bir blgede yaamtr. Buras, genellikle
kabul edildii gibi, ran'n douudur. Gatalarn haber verdii coraf ve iktisad artlar, bu
blgenin hayvanclkla geinen dalk bir blge olduunu gsterir. Yatlardan kartabildii
kadaryla, Zerdt'ten nce bu blgede yaayan halk, ok saydaki tanrlara tapyor,
nehirlere, dalara ve gllere sr ve koyun kurbannda bulunuyordu. Mabetleri yoktu. Dua
ve kurban hizmetleriyle megul olan, rahipler vard ve zenginlerin hediyeleriyle
geiniyorlard. Hintlilerin Mitra'si byk hrmet gryordu. Soma ikisinin yerini, bunlarda
Haoma almt. Bu, tanrlarn da itiine inanlan, klt rahiplerinin bol bol itikleri, sarho
edici, kutsal bir bitki suyuydu. Zerdt byle bir evrede doup bymt. Ancak nerede
ve ne zaman doduu, uzun zamanlar mnakaa konusu olmutur. Bazlarna gre,
Zerdt yaklak m.. 1000 yllarnda veya Ahamenidler devrinde yaamt. Yunan
yazarlar ise, onu ok eski devirlere gtrmler ve Eflatun'dan 6000 sene nce yaadn
iddia etmilerdi. Bir ksm da, onun m.. 2000 yllarnda yaad kanaatnda idi. ran
kaynaklarna gre ise, Zerdt Byk skender'den 258 sene nce yaamt ki, ekseri
tarihiler bu rakam kabul ederler. Yani Zerdt'n m.. 6. Yzylda Ahamenidle/ devrinde
yaad kanaatindalar. Farsa ivi yazlarndan ve Yunan rivayetlerinden renilen, Byk
Daryus'un babas Vitaspa (m.. 621-581) ile Yasna 51,16 da zikredilen Zerdt'e inanan
hkmdar Vitaspa'nn ayn kimse olduu kanaati, bu grleri kuvvetlendirmektedir. Buna
gre, Vitaspa, Zerdt'n dinine girerek onda byk bir imparatorluun kurulmas iin
gerekli enerjiyi grm olmaldr. Bu hesapla Zerdt'n m.. 630 ylnda Horasan
blgesinde doduu anlalmaktadr.
Zerdt'n annesi Dugdova, babas Poyruaspa'dr. Spitama soyuna mensup olduklar
sylenir. Zerdt, be kardeten ncsdr. Yedi yana gelince, babas onu zamann
adetleri gereince bir mrebbiye verir. Onbe yalarna gelince, yatlarna gre onun ok
daha geliip olgunlat dikkati eker. Yirmi yalarnda evre blgelerde seyahatler
yapmaya balar. Babas olunu evlendirmek iin bir kz beenirse de, adetlerine muhalif
olmasna ramen, Zerdt evlenecei kz grmekte srar eder, grr ve yle evlenir. Ancak
bu hanmn ismini bilmiyoruz, fakat ondan Zerdt'n iatyastra adnda bir olu ve kz
olduu rivayet edilir.
Yirmi yalarndan sonra, Zerdt'te byk ruhsal deiiklikler olur. Sk sk dalara ve ssz
yerlere ekilerek kendine has bir inziva hayat srmeye alr.
Tahminen otuz-krk yalan arasnda, bir bahar bayramnda, Daitya (Amu-Derya?) nehri
kenarnda Vohu-Manah isimli bir melek kendisine grnr ve Ulu Tanr Ahura-Mazdann
vahyim getirdiini mjdeler. Bu hadisenin m.. 600 yl mart ayma rastlamas muhtemeldir
ve kral Hsrev'in doum zamanna da rastlar. Rivayete gre, Peygambere an Zerdt'tn
uzun bir inziva hayatndan sonra olmutur. Bu esnada o, yakndaki bir dada bulunan
maarada tefekkr ve ibadetle megul idi. Ondaki i buhran, onun Tanrsal alemle iliki
kurmasyla son bulmutu ve kendisine grnen melek ona peygamberlik vazifesini
getirmiti. Kendi ifadesine gre o, melei grmekle kalmam ayn zamanda i kula ile
onun rettiklerini renmiti. Artk daha sonralar da melekle iliki mrnn sonuna kadar
devam edecektir.
Zerdt'n Vohu-Manah ismini verdii melek isminin, kelime manas yi ruh, iyi duygu, iyi
dnce anlamndadr. Zerdt melekle karlama olayn yle anlatr:
yi ruhla kendimi kaybettiimde, kimsin, kime aitsin? diye bana sordu. Onun birinci
sualine, ben Zerdt'm, yalanclarn hakiki bir dmanym, fakat doru insanlarn da
gl bir destekleyicisi olmak isterim, dedim, 206[206]
Zerdt' n peygamberlie arlndan sonra, bu vazifeye nasl baladn bilmiyoruz.
Parsilerin rivayetlerine gre o, on yl kadar bir sreyle kendi memleketinde vahiy edilenleri
anlatma ve retme faaliyetlerinde bulundu. m.. 600-590 yllar arasnda, bu
almalarnn hi bir olumlu sonucunu grmedi. Memleketi Bakteriya'da baar kazanamad
ve kendi soyundan sadece Madyomanha'y kendisine inandrabildi. Nihayet, kendi halknn
dmanl karsnda tek kar yolun lkesini terk etmek, hicret etmek olduunu anlad.
Muhtemelen m.. 590 yl k mevsiminde douya doru yola kt. Zerdt bu konudaki
ruhsal durumunu yle anlatr:
Hangi evre beni gizler?
Beni gizleyecek nereye gitmeliyim?
Balangtan Gnmze Dinler Tarihi
Asaletten ve rahiplikten uzakla tnlyorum,
Kendilerine hizmet ettiim vatandalarm beni rahat brakmyor.
Hatt lkemin yabanc hakimleri bile!
Ey her eyi bilen Rabbim, artk
Seni nasl memnun edebilirim? 207[207]
Burada Zerdt'n iinde bulunduu skntlar ve ikyetlerini gryoruz. Muhtemelen O,
m.. 590 Ocak aynda geceleyin yola kar. Kn souunda Horasan dalarna doru
ilerler. Yol zerinde lkenin ileri gelenlerinden birinin kapsn alarsa da, kabul edilmez.
Peygamberin hicret yolu belli deildir. Ancak, douya ilerlemeye mecbur kalr ve
206[206]
207[207]
Yasna, 43,47.
Yasna, 46,1.
beraberindekilerle Kavi Vitaspa'nn lkesine snr. Burada kendisine yalnz iltica hakk
verilmekle kalnmaz, ayn zamanda dinini teblie de izin verilir.
Ancak bir sre sonra burada da huzuru kaar. Yerli din adamlarnn kuvvetli muhalefetiyle
karlar. Rivayete gre, rahipler kendisine otuz sual yneltirler ve bunlarn tartmalar
gnlerce devam eder. Hatta hkmdar Kavi Vitaspa da toplantlara katlr ve
tartmalardan etkilenir. Muhalifleri Peygambere byclk ve sihirbazlk isnat ederler.
Zerdt zindana atlr, a braklr. Bu sknt ve basklardan hkmdarn sevdii atn tedavi
ederek kurtulur.
Rivayetlerden anlaldna gre, Zerdt Horezm'e gelmi ve bu lkede iki sene eitli
vaazlarda bulunmu ve inancn kkletirmitir. lkenin asillerinden bazlarn dinine
kazanmtr. Bunlarn banda Fraa-Otra gelmektedir. Onu ve kardei Camaspa'y,
Zerdt doru inancn koruyucular olarak ver. Yine rivayete gre, Kralie Hutavsa
Zerdt'n vaazlarndan etkilenerek kocas Vitaspa'nn da bu dine girmesine vasta olur.
Hkmdarn kardei Zayravaray ve Prens Spentodaa da nl mminler arasnda saylr.
Bu arada lkenin ileri gelen kadnlarndan biriyle de evlenir.
Vitespa'nn yeni dini kabulnden sonraki otuz senede, Zerdt vaazlarna devam eder.
Ancak hreti lkenin snrlarn am, komu lkelerde de huzursuzluk ve muhalefet
sesleri ykselmee balamtr. Hzla yaylmaya balayan yeni din, ailelerin blnmesine
sebebiyet vermekte, bazlar lkelerini terk ederek Vitaspa'nn lkesine g etmekte idiler.
Buna son vermek isteyen Turan lkesi hkmdar Arcataspa, Vitaspa'nn lkesine hcum
eder. Zerdt, Arcataspa kuvvetleri tarafndan yakalanarak m.. 553 ylnda 77 yanda
iken ldrlr.
3- Tanr Tasavvurlar
Zerdt, kendisini tebli hizmetine aran tanry Ahura-Mazda diye adlandryordu. smi,
Her eyi bilen Rab olarak tercme edebiliriz. Gatalarda, tanr isminin her iki ksm, Ahura
ve Mazda kelimeleri ayrlmayan bir btn tekil ederler. Kelime olarak Ahura Rab, Mazda,
Her eyi bilen, hakim manalarna gelir. Dorudan doruya tanr kelimesi ise, Gatalarda
hi gemez. Zerdt Yasna 44/3-6 da, Ahura-Mazda'yi tasvir ederken, yle der:
Gnei ve yldzlan kim yrngesine oturttu?
Ay' hemen kendine alp kaybediveren kimdir?
Dnyay onun aasnda tutan, kimdir?
Gk kubbeyi drtmeyen kimdir?
Sular ve bitkileri tutan kimdir?
Rzgr ve bulutlar komaya sevk eden kimdir?
Uykuyu ve uyankl yaratan hangi Yaratcdr?
Sabah, le ve akam vazifedeki.
Sorumluluk uurunu uyandran kimdir?
Ey hkim-i mutlak,
Seni ezel ve ebed olarak ruhumla buldum
Zerdt, Ahura-Mazda adn verdii Allah' Gerek nizam ve fiiliyatn yaratcs ve rabbi
olarak sfatlandrr. Varlklara hayr ve erri takdir eden O'dur. Her eyi bilen ve gren,
iyilie iyilikle, ktle ktlkle karlk veren O'dur. Ancak iyi ve kty kader olarak,
nceden takdir etmemitir. Bu sebeple kader deiebilir. yi ve kt kuvvetler
mcadelesinde insan iradesi serbesttir. Tanrnn btn varlklar yaratt gnden beri
yalanclar da dorular gibi, fiillerinde serbesttir. Ge devir Avesta yazlarnda ise, AhuraMazda'nn sadece iyi ve temiz varlklar yaratt, kt ve temiz olmayan varlklar ise,
eytan kuvvet Ehriman'm yaratt ifade edilir. Ahura-Mazda'ya zel bir vcut isnat
edilmez. Onun ateten bir varlk olduu, bir nur, bir alev olduu eklinde tasavvur edilir.
4- Manevi Varlklar
Ahura-Mazda'nn elilik hizmetini yrten melek Vohu Manah'tan baka, Gatalarda Sraoa
(itaat) adnda bir melein varlndan da sz edilir. Bunlar dnda mahiyetleri pek belirli
olmayan, anlalamayan, manevi varlklarn mevcudiyetleri de dikkati ekmektedir. Baz

aratrclar, Amea Spentas adndaki yedi kutsaln, kendilerine ait vcutlar olmayan, birer
kavram olduunu; gerekte ise bunlarn, Ahura-Mazda'nn sfatlar olduunu ddia ederler.
Avesta'nn ge devir yazlarnda ise, Amea Spentas ba melek olarak gsterilir. Spenta
Mainyu, kutsal ruh olarak, Ahura-Mazda'dan ayr vasfedilirken, bazen tanr'nn simlerinden
biri olarak grlr. Manevi varlklardan Yazata'lar, iyilik varlklar arasnda saylrlar. Bunlar
arasnda Mitra ve Verasragna gibi Zerdt ncesi ran halk dininin ilahlar da vardr.
Nihayet btn canllarn semavi resimleri saylan Fravailerden de sz edilebilir. Bunlar
Eflatun'un ideleriyle de karlatrmak mmkndr. Ayn zamanda, koruyucu melekler
olarak da kabul edilirler. Bunlardan baka, kt gler, eytan varlklar da bulunmaktadr.
Aka Mainyu (kt ruh) ve Ame (lm sarholuu) bunlar arasndadr. Kt varlklarn
banda Angra-Mainyu, dier adyla Ehriman bulunur. Emrindeki er kuvvetler, dnyay
kaplamtr. Zamanla saylar artmaktadr. Bu er kuvvetler, genellikle Zerdi ncesi
politeist ran'n ilhlardr. Zerdt, bunlarn anlamlarn ters evirerek, kt ruhlar olarak
vasflandrmtr. Sonraki devir Avesta yazlarnda ise, ranllar, dmanlarn Ehriman'in
hizmetindeki er kuvvetler olarak grmlerdir. Mesel, Yunanllar, Romallar, Trkler ve
Araplar, eytann askerleri olarak vasflandrlm ardr.
5- Dualizm
Zerdt dnyadaki eitli hadiselerin kaynan yukarda bahsettiimiz hayr ve er
kuvvetlerin, yani meleklerin ve eytanlarn faaliyetleri olarak grmtr. Ona gre, Tanr
Ahura-Mazda ve emrindeki melekler btn canllar iyilie ve gzele sevk ederken, AngraMainyu Ve emrindeki eytanlar da ktle ve yanl yola sevk etmektedirler. Dnyada bu
iki kuvvet, mutlak hakimiyeti salamak iin birbirleriyle mcadele halindedirler. Bu
kuvvetler, yalnz ahlk deil, metafizik olarak da anlalrlar. Pozitif bir kuvvetle, negatif
bir kuvvet, yaratc bir kuvvetle, ykc bir kuvvet ezelden beri kar karya
bulunmaktadrlar. Bunlar, ok vakit ezelde Zaman Tanrsndan (Zervan'dan, Dehr'den)
kan kizler; Ahura Mazda, Angra Mainyu olarak da gsterilirler. Bazen, aydnlk ve
karanlk olarak yan yana getirilirler. Aydnln efendisi Tanr Ahura-Mazda, karanln
efendisi eytan Angra-Mainyu saylr. Bu zt kuvvetlerin mcadelesinde, nih zafer AhuraMazda'nn olacaktr. Onun mutlak hakimiyeti, gne gibi aydnlk olacaktr. Bu sebeple,
Mazdaistler (Mecusiler) ideal temizlik ve aydnln sembol olarak, ate yakarlard.
Kendilerine ate yakan anlamna Asravan denirdi.
Onlarn bu gelenei Mslmanlarn dikkatini de ekmi ve onlar Ateperest olarak
vasflandrn slardr.
6- Zaman Tasavvurlar
Mecusilie gre, yaratltan kyamete kadar zamann sresi her biri erbin sene devam
eden, drt devreden meydana gelen 12.000 senedir. Muhtemelen, 12 says bur ve aylarn
saylar ile ilgili olabilir. Balangta, Zervan'dan meydana gelen ikiz varlktan biri olan
Angra-Mainyu, Ahura-Mazda'y kskanarak ezelde saldrmsa da, baar gsterememitir.
Aradaki dmanlk devam edip gelmitir. Bundan sonra da Tanr Ahura-Mazda ve AngraMainyu arasnda balayan sava 9.000 sene srecektir:
1- Devrede (1-2.999) senelerinde) Ahura-Mazda melekleri, iyi ruhlar ve Fravaileri, yani
canllarn ezeli ruhsal suretlerini yaratr. Btn bunlar, yalnz sonsuz bir gelecekte
mevcutturlar.
2- Devrede (3.000-5.999 yllarnda) sonsuz yaratl
maddeye dnr. Maddeye
dnen ilk insan Gayomart ve hayvanlar aleminin ilki boa ruhu, olgun ve gnahsz bir
hayat srmeye balarlar. Angra-Mainyu, birinci devredeki ilk hcumunun boa gittiini ve
nihai zaferi de Ahura-Mazda'nn kazanacan grerek tekrar yeni bir saldrya gemek ister.
Bu defada, Ahura-Mazda galip gelir.
3- Devrede (6.000-8.999 senelerinde) Angra-Mainyu dnyaya girer, ilk insan ve ilk boay
ldrr. Fakat ilk insan ve boa kaderlerini nceden hissederek, lmlerinden nce
nesillerini brakmay ihmal etmemilerdir. Bu arada Angra-Mainyu'nun yaratt devler ve
cinler de, dnyay doldururlar, yeryzne yaylrlar. Yeryznde iyi ve kt birbirine karr.
4- Devrede (9.000-12.000 yllarnda) insanlara yardm etmek iin Ahuda-Mazda Zerdt'

gnderir. Tanr, onun ruhunu henz ikinci devrin banda yaratmt ve o zamandan beri
sonsuz lemde ruhen yayordu. Zerdt'n iinde yaad bu dnyaya tebliinin tesiri on
asr srecektir. Daha sonra, zamann ilerlemesiyle dnyann umum ahlk durumu da
ktleecektr. Nihayet Zerdt'ten sonraki ikinci bin ylda, yine Zerdt'n zrriyetnden
bir peygamber gelecek ve bu durum nc bir ylda da tekrar edecektir. Ancak nc
bin ylda gelen ve bir eit mehdi diyebileceimiz teblcinin ismi Saoyant olacak ve
dnyaya hakim olarak yeryzn er kuvvetlerden temizleyecek, Zerdt'n tebliini
yenileyecek, dnya Zerdt mminleri ile dolacaktr. Bin yln sonunda ise, hakimiyeti
Ahura Mazda'ya teslim edecek ve bu suretle dnya son bulacaktr.
7- badet ekilleri
Zerdt'n koyduu ibadet ekli hakknda fazla bir ey bilmiyoruz. Bugn Parsilerin yapt
ibadet ekillerini, Zerdt'e dayandrma imkn yoktur. Dine yeni girenlerin cemaata nasl
alnd hakknda bir ey bilmiyoruz. Gnmzdeki inananlar, manev ballk almeti olarak
bir kuak kuanrlar. Zerdt'n din reformunun ana sembol, her trl kanl kurbann
reddidir. Karanlk maaralarda yaplan Mitra'ya ibadet yerine, temiz ve gn nda yaplan
ibadetler konmutur. Geni bir meydana kurulan mihrap nne ate yaklr ve eller havaya
kaldrlarak dua edilir, Zerdt hayvan kurbann kaldrarak, kurban yerine ate yakma
detini koymutur. Bu ate, Ahura-Mazdann atei olarak vasflandrlr.
Ak meydanlarda kurulan ate mihraplar, zamanla gelierek Ategede denen byk
mabetlerin ortaya kmasna sebep olmutur. Genellikle tegedeler, kare eklinde ak bir
avlu ve buna bitiik, zeri kubbeyle rtl bo bir odadan ibarettir. Bu odada kutsal ate
yanar. Cemaat ise ak avluda toplanr ve ibadet eder. Eskiden mabetler gn na kapal,
kutsal atein yand binalard. Atee hi bir insan eli demezdi. Atei koruyan rahipler
nefesleriyle atei kirletmemek iin ,az ve burunlarn modern cerrahlar gibi rterlerdi.
Atei maa ve krekle kartrrlar, zerine takdis edilmi odunlar koyarlard.
8- Ahiret Tasavvurlar
Zerdt vaazlarnda sk sk yaknda meydana gelecek bir hesap gnnden haber veriyordu.
Yalnz, bu hesap gn Mazdaist olmayanlar iindi. nk, lmn 4. gn sabah ruh
ahirete gider. Eer mmin ruhu ise, Sraoa tarafndan gk cennetine gtrlr. Kafir ruhu
ise, dnya ile ahreti birletiren Sinvant Kprs (ayrlk kprs, srat kprs) denen br
geidin altnda kurulu cehenneme der. Kprnn ortas bir klcn az gibidir. Mmin
geerken genileyip 15 mzrak eninde rahat bir yol olur ve mmini ebedi k cennetine
ulatrr. Kfir ruh geerken kpr dikine genileyerek zeri kldan ince, kltan keskin
olur ve imansz ruhu cehennemin sonsuz derinliklerine drr. Hatta kpr banda
bekleyen melekler, mmin ruha klavuzluk edip cennete gtrrken, imansz ruhu
cehenneme iter.
Bizim cehennem olarak isimlendirdiimiz mekana, Zerdt Yalan Evi veya Yalan Yeri
der. Bu yer yeraltnda bulunan st kubbemsi bir mekn olarak tasavvur edilir. Kt
kiilerin, kt varlklarn yeri burasdr. Sakinlerine takdim edilecek yiyecekler irk ve
pisliktir. Karanlk, zdrap ve grltyle dolu bir yerdir.
Mminlerin gidecekleri yer ise, cennettir. Zerdt buraya vg Evi der. Buraya ilk giren
Tanr'dr. Zerdt burada mmeti ile birlikte mkafatlandrlacaktr. Sevab ve gnah eit
olanlar ise, cennet ve cehennem arasnda bir yerde (arsatta) kyamet ve hesap gnne
kadar bekleyecektir.
9- Hesap Gn
Ferdi ruhun dnyadan ayrlndan sonra karlat ferdi muhakemeden baka, bir de Hair
gnnde genel muhakeme tasavvur edilir. Buna gre, zaman olgunlanca, dnyann mr
dolunca, yani Zerdt'ten sonra gelen nc bin ylda Mehdi Saoyant gelecek ve bin yllk
almadan sonra hakimiyeti Tanr Ahura-Mazda'ya devredecektir. Bundan sonra hair
balayacak, lenler eski vcutlarna tekrar kavuacaklar ve hesap meydannda
toplanacaklardr. Orada herkesin kendi yaptklar, amelleri kendilerine grnecek, hakllar

hakszlardan ayrt edilecektir. Tanr yannda Kutsal Ruh ve Mehdi Saoyani olduu halde,
Tanrsal mahkemesini kuracak, Tanrsal adalete gre iyiyi ve kty atele birbirinden
ayracaktr. Cehenneme gidenler gn boyunca eziyet grecek, cennettekiler de onlar
seyredecektir. Bundan sonra herkesi iine alan byk bir ate gelecek, mminlere lk bir
st, kafirlere erimi bir maden tesiri yapacaktr. Ate insanlardaki temiz olmayan kalntlar
tamamen yakp temizleyecektir. En sonunda, btn insanlar Tanr Ahura-Mazda'nn
cennetine gireceklerdir.
10- Gnmzdeki Durumlar
Mecusilii gnmzde yaatmaya alan ran'da ve Hindistan'da dini guruplar vardr.
ran'dakiler dank ve saylar da ok azalmtr. Kk bir aznlktrlar. Kendilerine
Gabriler denir. Hindistan'dakilerdaha derli-topludur ve kendilerine Parsiler denir.
Bombay ve Bombay'n kuzey blgelerinde, Karnataka ve Karai illerinde toplu halde
bulunurlar. Mslmanlarn ran' fethinden sonra slam idaresinde yaamak istemeyenlerin
bu blgelere g ettii tahmin edilmektedir. Geimlerini daha ok ticaret ve zanaatla
kazanrlar. llerini mezarlk olarak Dahna veya Sessizlik Kuleleri ad verilen yerlere
koyarlar. Buralar yaklak 12 ayak yksekliinde silindir biimindeki binalardr. Damna
plak cesetier yanyana sralanr. Zamanla cesetler akbabalar tarafndan yenir veya kurur.
Etten syrlan kemikler, kulenin zemin katna konur. Yabanclarn mezarlklarna girmelerine
izin vermezler. Komular gibi llerini yakmamalarnn veya gmmemelerinin sebebi atei
ve topra kirletmemek iindir. Ancak ran'dakiler komularnn etkisiyle llerini topraa
gmerler. Toplam nfuslarnn yaklak 300.000 kadar olduu tahmin edilmektedir.
GNOSTK DNLER
Do. Dr. inasi Gndz Ondokuzmays ni. Samsun
Literatr:
1- K. Rudolph, Gnosis the Nature and Hstory of an Ancient Religion, Edinburgh (1983).
2- G. Quispel, Gnostik Studies, (2 cilt) stanbul (1974).
3- G. Filoramo, A History of Gnosticism, Oxford (1990), s.20-14.
4- W. Foerster, Gnosis, I. Patristic Evidence, Oxford (1972).
5- H. Jonas, The Gnostic Religion, Beacon Hill (1958).
Gnostisizm'in tarifini yapmak genellikle zordur. Bununla birlikte, tanr, alem, insan,
kurtulu ve bilgi gibi konularda kendine has aklamalar getiren din-felsef bir akm olduu
sylenebilir. m.. 5. ve 4. Yy.Mardan itibaren eitli Ortadou toplumlarnda yaygn olarak
grlr. Her ne kadar baz bilim adamlar Gnostik Din balkl eserler yaynlamlarsa da
gnostisizm kendi bana bir din deildir. eitli din gelenekler ierisinde doal bir geliim
ya da kltrel etkileim sonucu oluan bir akmdr. Yahudilik ve Hristiyanlk ierisinde
gnostik inan ve retileri temsil eden ekoller olduu gibi, tamamyla gnostik karaktere
sahip Sbilik ve Maniheizm gibi din gelenekler de mevcuttur. Bu arada Ortadou kkenli
gnostik inan ve retilerle Hint gelenei arasnda da eitli konularda dikkate deer
benzerlik ve paralellikler vardr.
Suriye, Mezopotamya, Msr, Filistin, rdn ve Anadolu'da slam hakimiyeti ncesi
dnemlerde yaayan yerli halkn inan ve 'dnce yaps incelendiinde eitli gnostik
akmlarn izlerine rastlanr. rnein Maniheizm ve Sabiilik bunlardandr. Yine slam ncesi
dnemde Hristiyanlk ve Yahudiliin sapk mezhepleri olarak bilinen Elkesailer,
Valentinianlar, Setianlar, Maariler, Kukiler, Esseniler, Bardaisanclar ve Simoncular gibi
irili ufakl birok akm gnostik inan ve retileri ierirler. Ayrca Hermetistler, eitli sr
dinleri mensuplar, Yahudilik ve Hristiyanlk ierisinde yer alan eitli mistik-hareketler de
gnostik inan, reti ve hayat tarzn yanstrlar. Ksaca islam ncesi dnemde gnostisizm,
bu yrenin bir alt kltr konumundayd ve farkl dil, din ya da cemaat mensubu olan
insanlarn efsanelerini, inanlarn ve badetlerini ekillendiriyordu.
Btn gnostik inan ve retilerin temelinde dikkat ekici unsur bulunur:
1- Hayat ve k tasavvurlarna dayal bir yce varlk inanc.
2- Zt prensipleri ifade eden bir dualizm anlay.
3- nanlan yce varln dnda olan ve yaratc tanr tasavvurunu ifade eden demiurg
dncesi.
Hayat ve k kt btn gnostik akmlarn dinsel yaplarnda yer verdikleri nemli bir
zelliktir. Yce varla verilen isimler arasnda Hayat, Yce Hayat, lk Hayat, Nur,
Ik, Ik Kral ve Yce Ik gibi isimler olduka dikkat ekicidir. Gnostiklere gre
"Hayat", dzen, huzur ve verimliliin kayna ve varoluun srrdr. ounlukla ilahi alem
bir Hayat Aac tiplemesiyle tasvir edilir. Hayat Aac'nn znde varl tam olarak
bilenemeyen ve tanmlanamayan yce tanr bulunur; yce tanr etrafnda yer alan ve bir
bakma Hayat Aac'nn dallan ve yapraklar gibi dnlen ilahi varlklar ve alemler ise, bu
yce varln tezahrlerinden veya tecellilerinden ibarettir. Bylelikle tanrnn br ismi
olarak kullanlan Hayat, gnostklerce sk sk Bilinemez, Kavranamaz ve fade edilemez
olarak nitelenir.
Gnostik retinin arka tarafnda madde-mn, aydnlk-karanlk, ruh-beden ve dnya-te
dnya gibi deerler arasnda var olduuna inanlan kat bir dualizm bulunur. Gnostikler
genelde alemi, k alemi ve karanlk alemi eklinde ikiye ayrrlar. Ik ya da nur alemi
iyilii, hakikat ve gerei temsil ederken karanlk ve zulmet alemi ktl, yalan ve
gerek olmayan temsil eder. Ik alemiyle karanlk alemi arasnda bitmek tkenmek
bilmeyen srekli bir mcadele ve ekime vardr. Madde ve maddi olan her ey, yani iinde
yaadmz dnya, bedenlerimiz ve bu dnyaya ait olan her ey ktlk alemine aittir ve
dolaysyla bizatihi ktdr. Ruh ve ruhsal olan varlklar ise k alemine aittir ve yaps
gerei iyidir. Ktlk alemiyle iyilik alemi ya da k ile karanlk veya nur ile zulmet
arasndaki bu mcadelede baarl olacak olan, iyilik, yani k veya nurdur. Genel hayatn
sonunda ktlk ve zulmet, k tarafndan dizginlenerek tahakkm altna alnacak ve onun
emrinde olan madde ve maddi alem yok edilecektir. Genel hayat temsil eden insan
asndan da asl olan, iyilik alemine ait olan ruhsal varlna deer vermek ve ktle ait
olan maddi yapsna, yani bedenine ve bedenin istek ve arzularna boyun ememektir.
Gnostik inan ve retilerin temelinde yer alan dikkat ekici zelliklerden bir dieri ise
Demiurg dncesidir. Maddeyi ve maddi unsurlar ktlk ve karanlkla zdeletiren
gnostikler, maddenin varlnn yce tanrdan kaynaklanmadn, onun yaratcsnn baka
bir varlk olduunu kabul ederler. Yce tanrdan baka bir varlk olan bu yaratc gce
Demiurg denir, ismi Yunanca demiourgos (halk iin alan) teriminden tretilen Demiurg,
evreni ve insann maddi varlm yaratan gtr. Demiurgun temel karakteristik
zellikleriyle ilgili benzer dnce kalplar ortak olmakla birlikte gnostik gelenekler
arasnda Demiurgun kayna, nitelikleri ve faaliyetleri konusunda farkllklar da mevcuttur.
Gnostik sistemlerin insan anlay olduka dikkat ekicidir. Gnostik dncede insann
yapsyla ilgili bir lle (triolojiye) yer verilir. Buna gre insan unsurdan; ruh, beden
ve nefsten oluur. nsan oluturan bu unsurdan ruh kken itibaryla k alemine aittir.
O, ilahi takdir gerei ktlk alemine ait olan yeryzne ve ktln bir paras olan
bedene dm ya da atlm bir varlktr, bir cevherdir. te yandan beden ve nefs ise
yaplar gerei kt tabiatl ve sflidirler; zira bunlar ktlk alemine aittirler. Ik alemiyle
karanlk alemi arasnda ezelden beri mevcut olan mcadelenin bir aamasnda ruh, ktlk
ve karanl yenmek ve tahakkm altna alabilmek gayesiyle yce k tanrs tarafndan k
ve nur aleminden karanlk alemine, yani maddi aleme indirilmi ve beden ierisine
konulmutur. Gnostiklere gre, beden ierisinde ruh, hapishanedeki bir tutsak gibidir. Zira,
ruhu epeevre kuatan beden, onu elden karmamak amacyla tutsak etmitir ve onun
iyilik ve nn da aksetmemesi amacyla da elinden gelen her eyi yapmaktadr. Ruh ise
maddi aleme ve bedene atlm olmaktan hi memnun deildir. O, kendi asl vatan olan
ilahi aleme geri dnebilmek, ykselebilmek iin yanp tutumakta ve bunun zlemini
ekmektedir. Ik ve iyilikle ezeli-ebedi mcadelesinde bir k unsuru olan ruhu tutsak
etmi olan ktlk, ruhun kamasn engellemek iin bedeni ve her trl dnyevi arzu ve
ihtiras temsil eden nefsi kullanmaktadr. Ksacas ruhun bu dnyadan ka beden ve nefs
ile engellenmeye allmaktadr.
Hidayet, stl madde alemine den ruhun tekrar ilahi aleme ykselmesidir. lahi lemin
bir paras olan ruh lm szdr. lm, ancak sfl olan maddi varlklar ve -insan sz
konusu olduunda- beden iin geerlidir. Hidayet kutsal bilgi ile balar. Ancak bu bilgi
kazanlan, alnan, ulalabilen bir bilgi deil, verilen, bahedilen ve balanan bir bilgidir.
Duyu ve alglarmza dayal tecrbe dnyamza ait verilerle bu bilgi kavranamaz,
anlatlamaz ve ifade edilemez. Ruh, gerekli artlar yerine getirerek bu bilgiyi almaya hak
kazanrsa Yce Kurtarc tarafndan bu bilgi kendisine ilham edilir. Kendilerine bu bilgi
balanm kiilerin bunu da aksettirmeleri, fa etmeleri byk sutur.
Gnostik dnceye gre ruhun, bu bilgiye dorudan vakf olma veya kendi kendine
ulaabilme imkan yoktur. Bu durumda ruh, yce tanrnn gerekliiyle ilgili bu kutsal, gizli
bilgiyi kendisine getirmekle grevli olan bir kurtarcya, bir aydnlatcya ihtiya duyar. Bu
kurtarc, yce tanr tarafndan bilgiyi almaya hazr durumda olan ruhlara ilahi bilgiyi
iletmekle grevlendirilmitir. Kurtarc ya da mridin arpc zellii, sfl alemde irat edici
olarak grevlendirilmeden nce bizzat kendisinin de ilahi takdir gerei bu kt alemde
yaamay, burada kurtuluun yolunu aramay ve nihayet kurtarc bilgiye vakf klnarak
sfl alemden kurtarlmay tecrbe etmi olmasdr. Yerinde bir ifadeyle o, bizzat kendisi
kurtarlm olan bir kurtarc, irat edilmi olan bir mrittir. Mritsiz hidayet ve kurtulu
olmaz.
1- Sbilik
Literatr:
1- inasi Gndz, Son Gnostikler. Sbiler nan Esaslar ve badetleri, Ankara (1995).
2- Ayn yazar, Kur'an'daki Sbilerin Kimlii zerine Bir Tahlil ve Deerlendirme, Trkiye
1. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun (1992).
3- Ayn yazar, The Knowledge of Life, Oxford (1994).
4- E.S. Drower, The Mandaeans of Iraq and ran, Oxford (1937).
5- K. Rudolph, Die Mandaer, (2 cilt) Gttingen (1960-1961).
6- Ayn yazar, Thegonie, Kosmogonie und Anthropogonie in den mandaischen Schriften,
Gttingen (1965).
7- E.M. Yamauchi, Mandaic Incantation Texts, NewHaven (1967).
Gnmzde toplara nfuslar 20.000'i gemeyen Sbiler, genellikle gney Irak'ta Frat ile
Dicle'nin birletii bataklk blgelerdeki kk yerleim merkezlerinde yaarlar. Ayrca
Basra ile Badat gibi byk ehirlerde gm ve altn ilemecilii yapan Sbilere rastlamak
mmkndr. Bundan baka ran'da Karun nehri boyunca yer alan yerleim merkezlerinde
de az sayda Sbi yaamaktadr.
Arap komularnca Sbi (Subbi ya da Subb) diye adlandrlmalarna ramen Sbiler,
gerek kutsal kitaplarnda gerekse kendi aralarnda kendilerine bu ismi vermezler. Onlar
kendilerini Mandenler (arifler, bilenler) ya da Nasuralar (kutsal retileri koruyup
gzetenler) olarak adlandrrlar. Manden ismi, Sbiler arasnda cemaatn btn yeleri iin
kullanlrken, Nasura smi daha ziyade rahipler ve cemaatin dier ileri gelenleri in
kullanlmaktadr. Ayrca onlar, atalar iin de Nasura ismini kullanrlar. te taraftan
Sbilerin dili olan Mandencenn bir fiil kknden tretilen ve Vaftiz olan (gusl eden)
anlamna gelen Sbi terimi, Sbilerin en gze arpc ibadetlerinden birisi olan sk sk
vaftiz olmalar dolaysyla komularnca onlara bir isim olarak verilmitir.
1. 1- Sbilerle lgili Aratrmalar
Kur'an'da yerde 208[208] isimlerinden bahsedilen Sbilerin kim olduklar ve nerede
yaadklar konusu, erken dnemlerden itibaren birok slam aliminin ilgisini ekti. Milad
9. asrn ilk yarsna kadar yaayan slam alimleri, Sbilerin gney Irak'ta yaadklar ve
kendilerine mahsus belirli bir dinlerinin olduu gibi baz deerlendirmeler yaptlar. Bu ilk
dnem slam alimlerinin deerlendirmeleri olduka yzeysel ve d gzleme dayal olmakla
birlikte genellikle doruydu. Halife Me'mun dnemi, Sbilerin kim olduklar konusunda
gnmze kadar gelen speklasyon ve yanl deerlendirmeler asndan bir dnm
noktas oldu. Bu dnemde, o zamana kadar Sabitlikle hibir ilgisi olmayan, evrelerinde
Putperestler ve Harranler gibi adlarla tannan ve geleneksel Asur-Babil politeizmini
(gk cisimlerini ve onlar, sembolize eden putlara tapnmay) devam ettiren Harranllar,
Sbi adn aldlar. Bu ad almalarnn nedeni, Halife Me'mun'un lm tehdidinden
kurtulmakt. Zira Me'mun, onlarn putperest yaplarn slam devletinde zimm (anlamal)
208[208]
Bakara: 2/62, Maide:5/69, Hac: 22/17.
statsyle yaamalarna mani olarak grm ve onlar, ya Mslman olmalar ya da

Kur'an'da ad zikredilen gruplardan birine girmeleri konusunda tehdit etmiti. nanlar
konusunda skan putperestler Sbi ismine sndlar. Harranl putperestlerin bylelikle
Sbi ismini almalarndan sonra, birok Harranl bilgin (nl Sabit ibn Kurr ve brahim ibn
Hill gibi) Sbi ad altnda Badat gibi merkezlerde mehur oldu ve bunlarn bazlar kendi
inanlarm (Sbilik ad altnda) hararetle savundular. Bu arada gerek Sbiler ise dinlerinin
bir gerei olarak inanlarn da vurmamalar ve bilim ve edebiyat gibi sahalarda herhangi
bir varlk gsterememeleri nedeniyle bir bakma unutuldular. Dolaysyla bu dnemden
ibaren slam alimleri eserlerinde Sbilik ad altnda Harran politeizmine geni yer verdiler.
Dier yandan el-Badad, Brun ve bn Nedim gibi baz slam alimleri, Sbileri Harran
Sbleri ve Vst Sabitleri diye ikiye ayrarak, gney Irak'ta yaayanlar kasteden Vst
Sabitlerinden Gerek Sabitler olarak bahsettiler. Ayrca bunlar, Harranlilarn aslnda Sabit
olmadklarn, Sabit ismini sonradan aldklarn aka ifade ettiler. Bununla birlikte Sbilik
konusundaki bu karmaa sonraki dnemlerde de devam ederek gnmze kadar geldi.
slam kltr asndan hi de yabana atlmayacak bir neme sahip olan bu din ve cemaat
hakknda, yakn zamanlara kadar Mslmanlar tarafndan ilk elden kaynaklara dayal bir
alma maalesef yaplamad.
te yandan Batllar, Sabitlerle olduka erken bir dnemden (16. yy) itibaren iliki kurdular.
ran ve Irak'ta faaliyet gsteren -bata Cizvit misyonerleri olmak zere- eitli batl
aratrc ve misyonerler, ilk zamanlar Vaftizci Yahya Hristiyaniar adn verdikleri
Sabitlerle iliki kurarak, onlarn kutsal kitaplarn kendi lkelerine gtrmeye ve bu dinle
ilgili bilgi vermeye baladlar. nceleri gzlem ve gezi notlarndan teye gemeyen bilgiler,
19. yy'in sonlar ve 20. yy'in ilk yarsndan itibaren yerini Sabitlerle ilgili olduka ciddi
almalara brakt. Sabit literatrnn neredeyse tamam eitli Bat dillerine evrildi ve
onlarla ilgili birok eser yazld. Sabitlerle ilgili nemli almalar yapan modern
aratrmaclarn banda M. Lidzbarski, E.S. Drower, K. Rudolph ve JJ. Buckley gelmektedir.
1. 2- Tarihesi
Her ne kadar Sabitler, kendi dinlerinin Hz. Adem'le birlikte balayan bir lk-din olduunu
iddia etseler de Sabitliin tarihesi gnmzden yaklak iki bin yl nce balar. Sbilik
m.. son iki yzyl ierisinde Filistin-rdn blgesinde mevcut olan heterodoks Yahudi
akmlar ierisinde filizlenir. Bu tarihte Kuds'teki ana cemaat tarafndan temsil edilen,
resmi Yahudilik anlayna kar kan birok cemaat mevcuttu. Kumran Cemaat olarak
da bilinen Esseniler, Vaftizciler ve Nasuralar, bunlar arasnda en nemlileriydiler. Sbilik
asndan zellikle Nasuralar dikkat ekicidir. Zira kutsal kitaplarnda Sabitler, Filistin'deki
atalarndan Nasuralar olarak bahsederler ve onlarn Yahudilerle olan mcadelelerini
anlatrlar. Nasuralar ekol, resmi Yahudilik anlayna kar kan gruplar arasnda en
nemlisiydi. Bu nedenle Yahudiler, o dnemde kendi ilerinden ortaya kan her yeni
hareketi Nasuralardan olmakla suladlar. Nitekim o dnemde Hz. sa ve cemaat da onlar
tarafndan ilk zamanlar Nasuralar ismiyle isimlendirildiler.
Sabitler tarafndan Byk bir nder ve Bir k peygamberi olarak adlandrlan Hz. Yahya
da byk ihtimalle Nasuralar cemaatyla iliki ierisindeydi. Hz. sa'nn ada olan Yahya,
Yahudi toplumunun bir yesi olarak domutu. Ancak sonradan bir peygamber olarak
Yahudilie kar km ve Kuds dnda kendi cemaatn kurmutu. Hz. sa, risaleti ncesi
zaman zaman, yaa kendisinden byk olan Hz. Yahya'nn vaazlarn dinlemeye gelirdi;
hatta bir defasnda bizzat onun eliyle gusl abdesti ald. Yahya'nn faaliyetleri resmi Yahudi
tekilatn telalandrmt. Bylelikle onlar, Roma'nn blgedeki valisi olan Herodos
Antipas' eitli gerekelerle Yahya aleyhine kkrttlar ve neticede Yahya tutukland. Birok
eziyet ve ikenceden sonra Hz. Yahya, ba kesilmek suretiyle idam edildi ve taraftarlar
sk takibat ve katliama tabi tutuldu. Bu katliam olayna Sabitler kutsal kitaplarnda geni
yer verirler. Ginzann ifadesine gre Yahudiler, bata 365 ileri gelen olmak zere binlerce
Nasuray (Sabitlerin atalarn) katlettiler. Katliamdan kurtulanlar ise, zamann Arsakid kral
himayesinde kuzey Mezopotamya'ya doru katlar. Sbi kutsal kitaplar bunlarn saysnn
60.000 civarnda olduunu vurgular. Bir mddet sonra Nasuralar-Sbiler buradan gney
Mezopotamya'ya g ederek yerletiler. Mecusiliin ran'da resmi din olarak kabul edildii
m.s. 3. yy'n ilk yarsna kadar Sabitler bu blgede altn alarn yaadlar. 7. yy'da Irak'n
Mslmanlarca fethedilmesi zerine, dier yre halk gibi Sabitler de zmmi statsyle
islam hakimiyeti altna girdiler.
Bu tarihi sre ierisinde Sabitler, deiik inan ve kltr mensubu eitli halklarla
komuluk ilikileri ierisinde yaadlar. Doal olarak zamanla bu geleneklerden eitli
alanlarda etkilendiler. Kendi temel Yahudi kltrleri yamsra ran dinlerinden (l ile ilgili
baz trenler, ayin yemekleri ve yldzlarla ilgili eitli tasavvurlar konusunda olduu gb),
Babil-Asur dininden (sihir ve by formlleri vb) ve Hristiyanlktan (Pazar gnnn
kutsall gibi) eitli unsurlar aldlar. Ancak Filistin'deki katliam ve takibat nedeniyle
Yahudilere kar birok polemik gelitirdiler ve zamanla Yahudilikten iyice uzaklatlar.
1. 3- Kutsal Kitaplar
Olduka zengin bir dini literatre sahip olan Sbilerin kutsal kitaplar iki ana grupta
toplanr: Yazl metinler ve sr metinleri.
Yazl metinler kendi aralarnda temel kitaplar, esoterik (gizli) zellie sahip metinler, divan,
erh ve tefsirler, astrolojik metinler, by ve sihir yazmalar eklinde eitli gruplara
ayrlabilir. Sbi kutsal kitaplar arasnda en nemli yeri oluturan temel kitaplar Ginza,
Draia d Yahya ve Kolasta'dr. ki ana ksma (Sa Ginza ve Sol Ginza) ayrlan ve Hazine
anlamna gelen Ginza yaklak 600 sayfadan oluur. Adem'in Kitab diye de adlandrlan bu
kutsal kitap, eitli dualar, teoloji, mitoloji, lm ve lm sonras hayat ve benzeri konular
ihtiva eder. Draia d Yahya (Yahya'nn retileri), adndan da anlalaca gibi byk lde
Yahya'y, onun hayat ve retilerini konu alan bir kitaptr. Kolasta (Kolleksiyon ya da vg)
ise gusl, ayin yemekleri ve benzeri ibadetlerle ilgili dua ve uygulamalar konu alan gnlk
ibadet kitabdr. Yalnzca rahipler ve rahip adaylarnca kullanlmasna izin verilen gizemli
kitaplara Alf Trisar ualia (Bin oniki Soru), Alma Riaia Rba (Byk lk Alem) ve Alma Riaia
Zuta (Kk lk Alem) rnek olarak verilebilir. Bu eserler ounlukla ilahiyat konularyla
eitli mitolojik tasavvurlar ele almaktadr. Divan, erh ve tefsirler eitli konularla
mstakil olarak ilgilenen kitaplardr. Astrolojik metinler ise gelecekle ilgili kehanette
bulunma, eksorsizm (kt ruhlar ve cinleri kovma) ve doum, lm, yeni yl ve evlenme
gibi durumlarda ilgili kiinin ve gnn ad, saat ve tarihiyle ilgili -ebced hesabna benzer
yollarla- eitli astrolojik hesaplar yaparak ilgili olaylar yorumlama konusunda bilgiler
veren metinlerdir. Bunlarn en nemlisi Sfar Malvaia (Burlar Kitab)'dr. Sbi sr metinleri
ise eitli dnemlerde hastalk, kara by, sihir, bela, afet ve benzeri ktlklere kar
anak, mlek gibi eyalar zerine ya da metal veya papirs sayfalara yazlan ksa
muskalar ve sihir metinleridir.
Sbiler kutsal kitaplarnn, yaratlta yce Tanr tarafndan ilk insan Adem'e vahy
olunduuna inanrlar. Sbi literatr zerinde yaplan almalar, bu literatrden bir
ksmnn m.s. 2. ya da 3. yzylda derlendiini ortaya koymaktadr.
Sbi kutsal metinlerinin yazl olduu dil Aramcann dou lehelerinden birisi olan
Mandencedir. Gnlk hayatta Arapa konuan Sbiler, bu dili anlamadan sadece ibadet
dili olarak kullanrlar. Bu dili okuyup yazabilme ayrcal ise yalnzca rahiplere aittir.
1. 4- Tanr Tasavvurlar
Sabitlerin tanr tasavvurlarnn temelinde gnostik bir dualizm mevcuttur. Bu dualizme gre
bir tarafta k ve nur alemi, dier tarafta ise karanlk alemi bulunur. k aleminin banda
Yce Hayat Kudretli Ruh ve Yceliin Efendisi gibi isimler de verilen Malka d Nhura
(Ik Kral) bulunur. Malka d Nhura, en stn niteliklerle mcehhez ve btn eksikliklerden
mnezzeh olan yce varlktr. Ginza'daki u ifade onu en iyi ekilde tanmlar:
Sana hamd olsun! ...kudreti da taan ve sonsuz olan Gerekliin Tanrs, bitmek
bilmeyen saf Nur ve yce Ik; merhametli, balayan, rahim (mfik) ve efkatli (yce
varlk); btn inananlarn kurtarcs, btn iyiliin sahibi, kudretli, akll, (her eyi) bilen,
gren, hikmet sahibi olan ve her eye gc yeten (varlk); yukar, orta ve aa k
alemlerinin hepsinin sahibi, izzetin yce simas, saltanatnda bir orta olmayan ve tahtn
paylaacak bir eriki bulunmayan sonsuz ve grnmez (varlk).
Ik aleminde yce varlk Malka d Nhura'nn etrafnda saysz nurani varlk bulunur. Uthria
(zenginler) ve Malkia (krallar) diye adlandrlan bu varlklarn grevi, Malka d Nhura'y
takdis ve tebih etmektir. Ik alemi ve bu alemin varlklar ktlkten tamamyla

mnezzehtirler. Bu alem yokluk, eksiklik, fanilik ve yanllk gibi sfatlardan da tamamyla
uzaktr. Sbi kutsal kitaplarnda, ynlerden kuzeyde olduuna inanlan Ik aleminin dzen,
varlk ve verimlilii sembolize eden Hayat (Hiia) prensibinden olutuu ifade edilir.
Bylelikle hayat prensibi btn Sbi ilahiyatna batan sona hakimdir.
te yandan dualizmin dier kanadn oluturan karanlk alemi de k alemi gibi benzer bir
yaplanmaya sahiptir. Ik aleminin hayat prensibinden olumasna karlk, karanlk alemi
yokluk, eksiklik ve dzensizlii sembolize eden kaos ya da Kara Su'dan olumutur.
Ynlerden gneyde olduuna inanlan bu alemin banda zaman zaman Ur ya da Byk
Canavar diye de adlandrlan Malka d Huka (Karanlk Kral) bulunur. Malka d Huka,
karanlk alemindeki saysz kt varln yaratcs ve yaycs olarak nitelenir. Birok
olaanst nitelik ve glere sahip olan bu varlk, kt ve karanlk vasflarn tmne
sahiptir. Ginza'da onun, aslan bal, ejderha gvdeli, kartal kanatl ve kaplumbaa srtl
korkun bir surete sahip olduu, dudaklarnn kalnlnn yaklak 800.000 km olduu,
nefesinin demiri erittii ve bir bakyla dalar sarst belirtilir. Buna ramen, yce Ik
Kral karsnda yer almas nedeniyle onun bir aptal ve sersem olduu vurgulanr.
Malka d Huka'nn etrafnda saysz kt varlk, devler, eytanlar, kt ruhlar, canavarlar
ve benzeri varlklar bulunur. Bu varlklara ilaveten karanlk alemi ierisinde bir de dm
k varlklar vardr. Bunlar kt varlklarla ibirlii ya da ezeli bir takdirin (kaderin) bir
tezahr olarak karanlk alemine atlm varlklardr. Bunlarn banda Ruha isimli bir dii
figr gelir. Ruha, zellikle alemin ve insann yaratl mitolojisinde kt varlklar harekete
geirmesi konusunda Malka d Huka'y kkrtan bir varlk olarak nitelenir. Ayrca k
alemiyle karanlk alemi arasnda br bakma arac varlklar olan Yuamin, Abatur ve Ptah
(maddi alem ve insann yaratcs) gibi figrler de karanlk alemine atlm varlklar
arasndadr.
Sbi ilahiyatna gre Malka d Nhura gibi Malka d Huka da ezeli ve ebedidir. Dnyann
sonunda btn kt varlklar yok edilecek, ancak karanlk ve kaos prensibiyle karanlk
tanrs Malka d Huka varln ebediyen srdrecektir. Bununla birlikte bunlar Malka d
Nhura tarafndan kendi kabuklan (alemleri) iine hapsedileceklerdir.
1. 5- Kainat Tasavvurlar
Sbilerin kainatn ve yeryznn oluumu ile ilgili tasavvurlar batan sona mitolojiyle i
iedir. Buna gre, kainat yaratlmadan nce karanlk alemiyle k alemi birbirinden
tamamen ayr idiler, Karanlk alemi, yaps gerei kaos ve dzensizlik halinde Kara Su'dan
olumutu; hayat ve verimlilik unsurlar tamyordu. Bu sebeple Karanlk Kral, k alemi
varlklarn ele geirip tutsak etme planlan kurmakta idi. Durumdan haberdar olan Ik Kral
ise buna kar eitli tedbirler almt. Nitekim, k elisi Manda d Hila'y zel grevle gizlice
karanlk alemine gndermiti. Yanndaki kutsal silahlaryla Karanlk Kral'n yakalayp
zincire vurmutu. Ancak sonradan k aleminde yaayan baz k varlklar, kendilerinin
dndaki alemleri ve varlklar merak ederek k alemiyle karanlk alemi arasndaki
perdeleri aralayp Kara Su'ya (karanlk alemine) bakmlar. te onlarn bu merak k
aleminden dn ya da atln balangc olmu.
Kainatn yaratl asndan zellikle Yuamin, Abatur ve Ptah'in dleri ok nemlidir.
kinci Hayat, nc Hayat ve Drdnc Hayat olarak da adlandrlan bu varlk, k
alemiyle karanlk alemi arasnda bir bakma temas kurma ve araclk yapma grevini
stlenirler. Bir baka adan bu varlk, yaratlla ilgili karanlk alemine dn
aamasn olutururlar. Yuamin ve Abatur, dtkleri karanlk alemin snrlarnda
kendilerine ait bir dnya kurmak isterlerse de baarl olamazlar. Nihayet Abatur, kendi
aleminin perdesini aralayarak Kara Su'ya bakar ve o anda Kara Su'da
kendi
sureti
yansr. Bu yansmadan Drdnc Hayat olarak adlandrlan Ptahi! oluur. Ptah
ker.disir.de bulunan k parac ki aryla Kara Sular iinde kendisine ait bir dnya
yaratmaya alr; ancak bunda baarl olamaz. Daha nceden karanlk alemine atlm
olan ve Ptahil'in bu almalarn gren Ruha, Karanlk Kral byk canavar Ur'la ibirlii
yapar, onun zincirlerini zer ve ikisi birlikte Ptahil'e dost grnerek onu maddi alemi
yaratma iinde tevik ederler. Zira, niyetleri Ptahil'in yarataca dnyaya sonradan hakim
olmaktr. lk giriiminde baarl olamayan Ptah, Ik Kral'na yardm etmesi iin yalvarr.
Bu arada ileriye dnk planlarn gerekletirme ynnde dii figr Ruha ile Karanlk Kral
birleirler ve bundan kt varlklar olan 7 gezegenle 12 bur doar. Ptahil'in yalvarmalar
karsnda Ik Kral ona hayat nurunu verir ve Ptah bununla kara sularda dnyay yaratr.
Bu dnyann maddi ynleri Kara Sudan, hayat ve verimlilik tayan ynleri ise Hayat
Nurundan oluur. Bu yaratl tamamlandnda kt gler kara suyla birleen hayat
nurunun (k varlnn) kamamas iin bu dnyann etrafna kendi ocuklar olan 7
gezegen ve 12 burcu yerletirirler. Bylelikle Ptahil'in dnyas tamamyla gzetim altna
alnm olur. Kt gler bununla da kalmayp hileyle dnyay Ptahil'in elinden alr ve onu
cinler, devler ve eytanlar gibi saysz kt varlkla doldururlar.
Grld gibi dnyann yaratl olaynda yaratc g, ce Ik Tanrs deil, dm k
varl olan demiurg Ptahil'dir. Sbi literatrnde dnyann yarathyla ilgili nadiren
monistik (dnyay yaratann yce Tanr olduu eklinde) yaklamlara da rastlanmaktadr.
Ancak bunlarn Sbilie sonradan adapte edilmi olduu kuvvetle muhtemeldir.
1. 6- nsan Tasavvurlar
Sabitlerin insann oluumu ve yaps ile ilgili tasavvurlar, kainatn ve dnyann yaratl
rnitolojisiyle bir btnlk arz eder. Yaratt dnyann kt glerce ele geirilip
doldurulduunu gren demiurg Ptah, hi olmazsa dnyada kendisine vekalet edecek bir
varlk oluturmak ister ve insan yaratmay planlar. Ancak, kt gler yine onu kandrmay
baarrlar ve onunla bu konuda da ibirlii yaparlar. Bylelikle insann maddi ynn
oluturan ceset, Ptahil-tarafndan yaratlr. Ancak bu yaratma ii baarszlkla sonulanr;
zira yaratlan varlk hayat unsurundan yoksun, dolaysyla canszdr. Ona can vermek iin
kt gler trl yollar denerler, fakat bir trl baarl olamazlar. Sonunda Ptahil, yce
Ik Tanrsna yalvarr ve kendisine yardm etmesini ister. Bu seslenie cevap olarak k
Kral, insann ruhunu k aleminden yeryzne indirir ve bir k elisi (Manda d Hiia)
araclyla cansz bedene yerletirir. Bunun zerine insan (Adem) ayaa kalkar ve konuur.
Sbi inancna gre Adem, nanan bir insandr. Zira yce Tanr insan kt varlklarn eline
brakmam; ruhun bedene konulu anndan itibaren onu eitmesi iin Manda d Hia'y ve
onu korumalar iin de ilahi muhafz (Hibil, Sitil ve Anu) yeryzne indirmitir.
Bylelikle lahi yolu tanyan ilk insan yce Ik Krah'na itaat eden bir varlk haline gelmitir.
Ayrca Adem'in yeryznde yalnz kalmamas amacyla Havva da yaratlmtr. te yandan
Sbi kutsal metinlerinde Havva'nn yaratl ve yaps konusunda zaman zaman farkl
yaklamlara da rastlanmaktadr. Dnyann sfli yaps nedeniyle insann Adem ve Havva
olarak ikiye ayrld eklinde grlerde mevcuttur. Adem'le Havva'nn evliliklerinden
erkek ve kz dnyaya gelmi ve bunlar vastasyla insanlk oalmtr.
Grld gibi Sbilere gre insan madde ve ruhtan oluan iki farkl unsurdan meydana
gelir. Ceset maddi varl itibaryla ktlk ve karanl, ruh ise iyilik ve nuru temsil eder.
Ceset varlk itibaryla bu sfli aleme aittir; ruh ise takdir gerei ilahi k aleminden bu sfli
dnyaya indirilerek cesede konulmutur.
1. 7- Kurtulu Tasavvurlar
Sbi dncesine gre sfli bedene yerletirilen ruh, bu durumdan hi de memnun deildir.
O, bu sfli dnyadan kurtulmak ve kendi mekan olan k alemine tekrar ykselmek iin
rpnp durmaktadr. Dier yandan kt ve karanlk gler ise ele geirdikleri bu k
varln elden karmamak iin birok nlem alm ve onu epeevre kuatmlardr. Onlar
bir taraftan mal mlk ve eitli dnya nimetleriyle, dier taraftan ise hrs, ehvet, kskanlk
ve dier pek ok nefs istek ve arzuyla ruhu bu dnyaya balamaya alrlar. Bu durumda
ruh, beden ierisinde bir hapishane hayat yaar.
Sbilere gre kurtulu yalnzca ruh iin geerlidir; zira beden bu sfli dnyaya aittir. Ruhun
kurtuluu ise beden hapishanesinden ve dnyadan kurtulmasna baldr. Kurtulu iin
ruhun gerekli olan eyleri yapmas, yani doru inan ve ibadetlere balanmas gerekir.
Ancak bu bile kurtulu iin yeterli deildir. Zira Sbi dncesine gre kurtuluun tek yolu
ilahi kurtarc bilgiye (buna manda, yani Hikmet ya da Kutsal bilgi denir) sahip olmaktr.
Bu bilgi se kazanlan veya renilen bir bilgi deil, bahedilen, verilen bir bilgidir. Bu
kurtarc bilgiye sahip olmak iin insann yapmas gereken ey, bu bilgiyi alabilecei uygun
ortam hazrlamaktr, ite bu da doru iman ve ibadetlerle mmkndr. Doru inan ve

ibadetleri izleyen bir ruha kurtarc bilgi ilahi kurtarc (ng. redeemer) tarafndan iletilir. Bu
bilgiye sahip olan ruh, bu sfli alemden tamamyla temizlenerek ilahi nur alemine, yce
Ik Kral'nn katma ykselir. Bylelikle kurtulu gereklemi olur.
Sbiler, kurtuluun ilk rneinin ilk insan Adem'in ahsnda gerekletiine inanrlar.
Yaratldktan sonra Adem, kt varlklardan uzak durmu, yce Ik Kral'na ynelmi ve
kurtulu iin yalvarmtr. Buna mukabil kendisine Manda d Hiia vastasyla kurtarc bilgi
gnderilmi, bylelikle Adem'in ruhu k alemine ykselmitir. Adem'in ahsnda cereyan
eden bu kurtulu modeli, btn Sbiler iin bir rnektir.
1. 8- Ahir Zaman Ve Mehdilik Tasavvurlar
Sbiler, ilk insann yaratlndan kyamete kadar dnyann yann 480.000 yl olarak
hesaplarlar. Bu sre 4 dneme ayrlr. Adem'in yaratlyla balayan ilk dnem 216.000 yl
srer. Bu dnem sonunda insanlk kl ve hastalkla yok edilmi, ancak bundan bir ift
kurtulmutur. 156.000 yl sren ikinci dnem sonunda da ate ile insanlar yok edilmi; yine
sadece bir ift kurtarlmtr. Toplam 100.000 yl sren nc dnem sonunda ise insanlar
bu defa su (tufan) ile yok edilmiler ve bu olaydan sadece Nuh ve ailesi gemiyle
kurtarlmlardr. u an iinde bulunduumuz son dnem ise bu son tufanla balayp
kyamete kadar devam edecek olan son 8000 yldr.
Sbilere gre drdnc dnemin son 2000 yl, yani Nuh'tan 6000 yl sonra Kuds' n
kuruluuyla balayarak dnyann sonuna kadar devam edecek olan sre ahir zaman temsil
eder. Ahir zaman ktlk, zulm, fitne ve savalarn gittike artt bir dnemdir. Bu
dnemde Sbiler aleyhine zulm ve takibat younlar. Ayrca bu dnemde tabii denge de
bozularak altst olur; ktlk, kuraklk, doal felaketler ve lleme yaygnlar. Bu dnemde
pek ok ey ters yz olur (efendilerin hizmeti ve hizmetilerin efendi olmas gibi). Bundan
baka salgn hastalklar ve eitli belalar insanlar kasp kavurur. te bu dnemin
sonlarnda dnyann sonunun iyice yaklatn gsteren eitli iaretler grlecektir.
Bunlarn balcalan gkten bir yldzn okyanusa dmesi, yedi denizde krmz sularn
akmas ve bundan ienlerin ksr kalmas ve son olarak byk bir frtnann kmasdr. Bu
iaretlerden sonra ahirzaman kahraman ve mehdi diyebileceimiz Praai Sva (Son
sava ya da Son kral) ortaya kar ve yeryzne hakim olur. Mehdinin dneminde
btn ahlaki ktlklere son verilir; savalar, fitneler ve zulm kaybolur. Ayrca doal
dzen de bu saadet dneminden olumlu olarak etkilenir. yle ki hi k olmaz. Bylelikle
mehdi Praai Siva dnemi bir altn a olur. Mehdinin hkmranl dnyann sonuna kadar
devam eder.
1. 9- Kyamet Ve Ahiret Tasavvurlar
Sbiler yeryz hayat sonunda genel bir kyametin olacana inanrlar. Buna gre
yeryzndeki hayatn sonunda nce havann zehirlenmesiyle btn canllar yok edilecek;
sonra da yeryznn kendisi ve yeryzn evreleyen gezegenler ve burlar yok
edileceklerdir. Kyamet sonras ruhlar iin genel bir hesap yaplacaktr, ancak bu hesap
yalnzca gnahkar ruhlar iin yaplacaktr. Zira dnya hayatnda insanlar ldnde ruhlar
dnyay evreleyen ve bir bakma gzetim evi grevini ifa eden 7 gezegenden srasyla
geerek Abatur'un terazisine ular ve oradan k alemine doru ykselirler. len kii eer
inanan bir kimseyse bunun ruhu imek hzyla bu gzetim evlerini geer ve k alemindeki
cennete (Munai Kuta'ya) ular. Ancak len kii inanmayan ya da gnahkar olan bir
kimseyse bunun ruhu bu gzetim evlerinde taklr ve ikenceye tabi tutulur. te genel
hesapta kyametle birlikte yeryznden kurtarlan gnahkar ruhlarla daha nceden
yeryznden ayrlmakla birlikte gnahkarlklar nedeniyle gzetim evlerinde alkonup eza
ve ikence eken ruhlar, Abatur'un terazisinde tartlarak yarglanacak ve gnahlarn
ekmek zere bir eit cehennem olan Suf Denizi'ne atlacaktr. Gnahlar sona erdiinde
bu ruhlar,da tekrar k alemine alnacaktr. Sbi inancna gre Sbi olmayanlarn ruhlar
gnahlarnn okluu nedeniyle ebediyen Suf Denizi'nde kalacaktr.
Ayrca Sbiler, kyamet esnasnda ktlk tanrs Malka d Hukann yakalanarak ebediyen
kendi kabuuna hapsedileceine inanrlar. Bu arada Yuamn, Abatur ve Ptahil gibi dm
k varlklar da tekrar k alemine kabul edileceklerdir.

1. 10- Temel badetleri
Sabitlerin yaants dini kurallarla batan sona disiplin altna alnmtr. Onlar ibadetlerin,
kiiyi kurtulu iin gerekli olan ortama ileteceine inanrlar ve bu nedenle ibadetlerin
uygulanmasna ok nem verirler. Sbi ibadetleri arasnda en nemli olan vaftizdir.
Masbuta, tamaa ve riama eklinde eit vaftiz vardr. Tam vaftiz olarak da adlandrlan
masbuta, rahip gzetiminde bir akarsuya dalp kmak eklinde yaplan bir boy abdestidir.
Bu vaftizin her Sbi tarafndan haftada en az bir kere Pazar gn yaplmas zorunludur.
Tamaa ise dini kirlenmeler sonras bir Sbinin rahibe gereksinim duymakszn kendi
bana nehre kez dalp kmas eklinde yapt gusldr. nc vaftiz tr olan riama,
slam'daki normal abdeste benzer bir ykanmadr. Vaftizin mutlaka bir akarsuda ya da
akarsudan alan kanallarda yaplmas gerekir. Sbiler akarsulan ilahi k alemiyle ilikili
olarak grr ve onlar Hayat suyu diye adlandrrlar. te yandan durgun sulan ise pek
ho karlamazlar. Haftada en az bir kez vaftiz olmadan baka din gn ve bayramlarda,
evlilik, doum, lye dokunma, ciddi hastalk ve bir yolculuktan dnme gibi durumlarda ve
kavga, yalan syleme ve kfretme gibi gnah saylan eyler akabinde de vaftiz olurlar.
Sbi ibadetleri arasnda eitli nedenlerle tertiplenen ayin yemekleri, trenleri de nemli
yer tutar. Bunlardan en nemli olan masikta ad verilen trendir. Bu tren len bir kiinin
ruhunun gzetim evlerinden (7 gezegenden) hzla geerek k alemine ulamas iin yaplr.
Rahip gzetiminde eitli zel yemekler hazrlanr ve bunlar vaftiz, dua ve benzeri ayinler
eliinde yenilir. lm olay dnda ata ruhlarn anma, rahiplie giri treni ve mabedin
temizlenmesi gibi sebeplerle de ayin yemei merasimleri dzenlenir.
Sbilerde rklu ve secdeli bir namaz olay yoktur. Ancak kuzeye dnerek yaplan gnlk
dua ayini vardr. Sbiler gnn belirli saatlerinde (Ginza'ya gre 3 kez gndz, 2 kez gece)
yce Ik Kral'na dua ederler.
Sbiler ayin yemeklerine hazrlk aamasnda gvercin ve ko kurban ederler. Bu kurbanlar
ayr bir ibadet ekli olmaktan ziyade ayin yemei trenlerin bir parasdr. Kurban hayvan
ancak bir rahip tarafndan kesilebilir. Rahip kurban srasnda kuzeye dner ve elinde kk
bir denek tutar. Kesim sonras bu denei hayat suyu adm verdii nehre atar.
Sbilikte yiyip imeme eklinde bir oru sz konusu deildir. Bunun yerine Sbiler eli, dili,
kalbi, kula ve dier organlar ktlkten uzak tutmak eklinde bir oruca davet edilirler.
Sbiler, yln eitli gn ve saatlerini uursuz (mbattal) olarak adlandrr ve o zamanlarda
i yapmamaya, dar kmamaya gayret ederler. te yandan belirli gnlerde de bayram
yaparlar. Bayramlar arasnda en nemli olan bir eit bahar bayram olarak kutladklar
be gnlk Panja ya da Parvania bayramdr. Bu bayram, ayn hareketlerine gre
hesaplanan Sbi takviminin son ay ile yeni yln balangc arasnda oluan be gnlk ara
zamanda kutlanr. Bu sre zarfnda dualarn kabul olunacana ve gnahlarn
affolunacana inanlr. Ayrca Sbilerin Dihba Rabba, Dihba Hnina ve Dihba Daimana adn
verdikleri dier eitli bayramlar da vardr.
Baz gnostik dini geleneklerin aksine Sabitlikte dnyaya nem vermemek ya da dnyadan
el etek ekme tarznda bir asketik yaantya yer verilmez. Her ne kadar dnyann kt
glerce yaratlan bir yer olduuna inansalar da Sbiler evlenme, ocuk sahibi olma veya
i kurma gibi hususlara olduka nem verirler.
1. 11- Cemaat yelii Ve Rahiplik
Sbilikte toplum iinde kastlar ya da birbirinden kesin izgilerle ayrlm snflar mevcut
deildir. Bununla birlikte toplumda dini ayin ve trenleri idare eden rahipler grubu vardr.
Sbilikte teorik olarak vcuta kusursuz ve salam olan ve soyunda bir zndklk ya da
dinden dnme olay olmayan herkes rahip olabilir. Ancak pratikte rahiplik babadan oula
geen bir meslek eklinde alglanmaktadr. Rahip olacak kiinin evli olmas ideal olarak
grlen bir durumdur. Rahipler grev ncesi dnemde uzun mddet bir rahip gzetiminde
(ona yardmc olarak) adaylk veya rencilik dnemini yaarlar. Daha sonra dzenlenen
bir rahiplie giri treniyle rahip olurlar. Sbilikte rahiplik hiyerarik yap asndan drt
gruptan oluur. Rahiplikteki en st tabakaya ri ama ad verilir. Bu grev bir bakma btn
Sbi toplumunun da liderlii demektir. Gnmzdeki Sbilerin bir ri ama's

bulunmamaktadr. Ganzibra'lk ise yresel ba rahiplik grevine tekabl etmektedir.
Normal rahiplere tarmida, yardmc rahiplere ise aganda ad verilmektedir.
Sbi rahipleri, her Sabimin dini tren ve ayinlerde giymek zorunda olduu rasta'ya (beyaz
ayin elbisesine) ilaveten giyim kuamlarn rahipliklerinin nian olan baz eylerle
tamamlarlar. Bunlar arasnda en nemli olan sa elin kk parmana taklan altn bir
yzk, zeytin dalndan yaplan ve trenlerde sa elle tutulan uzunca bir asa, az ve burnu
kapatacak ekilde baa sarlan sark ve salar balamak zere baa balanan bir
kurdeledir. Yalnzca rahiplere has olan bu eylerin uygun ekilde giyilmesi ya da tanmas
bir rahip iin ok nemlidir. Bu nesnelerden yzkle asa rahibin lmnde kendisiyle
birlikte gmlr.
Sbi cemaat ierisinde Hristiyanlkta olduu gibi bir dine kabul treni yoktur. Sb bir
ailede doan herkes cemaatin doal yesi kabul edilir. Kutsal kitaplarda ak bir ifadeye
rastlanmamakla birlikte dardan bir kimsenin (Sbi bir anne babadan domu olmayan
bir kiinin) Sbi olmas mmkn deildir.
Her Sbinin bir dnyalk ismi, bir de gizli dini ismi olmak zere iki ismi vardr. Dini isimler
ocuun doumunda rahiplerce eitli astrolojik hesaplamalar yaplarak tespit edilir.
Darya kar Sbiler dnyalk isimlerini kullanrlar; kendi aralarnda ve ibadetleri
esnasnda ise asl isimleri olan dini isimlerini kullanrlar. Sbi cemaatnn gizlilik prensibine
riayet etmesi ok nemlidir. Dinin herhangi bir kural ya da bir retisinin darya (Sbii
olmayanlara) aktarlmas byk gnah -hatta kfr- olarak grlr. Her Sbi kutsal
elbisesi olan beyaz rastasn giymek zorundadr. Zira rastasz olarak lmek, lm sonras
byk cezalara maruz kalmak demektir. Dolaysyla genellikle Sbiler, d elbiselerinin
altna rastalann da giyerler. Sbiliin bu kat ve taviz vermez yaps cemaat arasnda dine
ilgisiz kalma ya da din deitirme hadiselerinin giderek artmasna neden olmaktadr.
1. 12- Mabetleri
Sbi mabetlerine mandi ad verilir. Mandi, genellikle bir nehir kenarnda kuzeye doru
yaplm, gney tarafnda bir kap bulunan penceresiz, kk ve bask bir kulbeden
ibarettir. Bu yapnn gneyinde nehirden bir kanalla alan ve dier bir kanalla nehre tekrar
balanan kk bir vaftiz havuzu bulunur. Mandi ierisinde herhangi bir deme ya da
tezyinat bulunmaz; burada herhangi bir ibadet de yaplmaz. Mandi bir bakma k aleminin
yeryzndeki bir sembol olarak telakki edilir. Rahiplerin dnda dier cemaat yelerinin
buraya girmeleri yasaktr; rahipler ise yalnzca belirli zamanlarda mandi iine girebilirler.
Dolaysyla esasen mandinin bir mabet olduunu sylemek bile ok zordur. Zira o,
mabetten ziyade bir klt kulbesi mahiyetindedir.
2- Manihaizm
Literatr:
1- S.N.C. Lieu, Manichaeism, Manchester University Press (1985).
2- J.P. Asmussen, Manichaean Literatre, New York (1975).
3- L. Cinillo, A. Roselli (ed.), Codex Manichaicus Coloniensis, Merra Editare Cosenna
(1986).
4- The Cologne Mani Codex, tr. By R. Cameron, A.J. Dewey, Scholars Press (1979).
5- K. Rudolph, Gnosis, Edinburgh (1983), s.326-342.
Manihaizm, MS 3. Yzylda Mani tarafndan kurulmu olan gnostik bir dini gelenektir.
Gelimi bir misyonerlik tekilatna sahip olmas nedeniyle, ksa zamanda kendi dou
mahalli olan Gney Iran ve Mezopotamya snrlarn aarak Msr, Anadolu, Avrupa ve Asya
ilerine kadar ulaan Manihaizm, 4. yzylda birok blgede Hristiyanln en byk rakibi
konumuna geldi. 8. yzylda (762/63' te) Bg Han' in bir genelgesiyle Dou Trkistan'da
Uygurlarn resmi dini oldu. Ancak 6. yzyldan sonra Batda, 12. yzyldan sonra da Asya'da
gerilemeye balayan Manihaizm, Mezopotamya ve ran'n m.s. 7. yzylda Mslmaniarca
fethedilmesiyle doduu bu blgede zamanla yok oldu. Gnmzde mensubu kalmam
olmasna ramen, slam hakimiyeti ncesi dnemde Ortadou'da etkin olan ve inan
esaslar ve gnostik hayat anlay asndan olduka dikkat ekici olan bir dindir.
Manihaizm'le ilgili kaynaklar balca 2 grupta toplanabilir. Birinci grup, Manihaizm'in ilk el
kaynaklarndan olan Manihaist yazmalardan oluur. kinci grup ise Manihaizm'le ilgili bilgi
veren eitli ikinci el kaynaklardr. Kendisi de nceleri bir Manihaist olan St. Augustin gibi
eitli kilise babalar ve bn Nedim ve el-Biruni gibi slam alimleri bunlar arasnda saylabilir.
2. 1- Mani
m.s. 216'da Gney ran'da doan Mani, Hristiyanlarca sapk saylan Elkesai mezhebine
mensup bir aile ierisinde yetiti. Babasnn ismi Patik, annesinin ismi Meryem idi.
Kaynaklar Mani'nin doum yeri hakknda gr birliine varamazlar. Ancak Biruni, Mani'nin
doum yerinin, Mardin ky olduunu haber verir. Mani'nin yetitii yre ve civarnda
Mani'nin de mensubu olduu Hristiyanln Elkesai mezhebi yansra, Sabitlik ve Mecusilik
gibi inan sistemleri de yaygnd ve bunlar Mani'nin dnce sisteminin olumasnda
eitli^ ekillerde etkili oldular. Manihaist metinlere gre Mani henz 5-6 yalarndayken,
aalarn kendisinin nnde eilip yceliine ahadet etmeleri gibi eitli tecrbeler
yayordu. 12 yandayken Mani, kizim adn verdii, Kutsal Ruh olarak da yorumlanan
ilahi bir eli vastasyla eitli ilhamlar ald. Yaklak 20 yanda bu lham alma tecrbesi
tekrar balad ve bundan sonra Mani, inan sistemini ekillendirmeye ve bunu etrafa
yaymaya balad. lk tebliini babasna ve dier aile byklerine yapt ve onlar kendi dinine
kazand. Kral I. apur zamannda Mani'nin hareketine olduka geni bir tolerans gsterildi
ve bu sayede o, bata ran olmak zere eitli yrelerde dinini yayma frsat buldu. Nitekim
I. apur'a olan minnet borcunu, ona atfen yazd apuragan isimli eserle bir bakma
demeye alt. Zerdt ve Mani taraftarlarnn birbirlerine kar olan rekabeti apur'un 30
senelik saltanat sresince fiili bir durum yaratmad. Mani retisini yaymak iin
mparatorluk
snrlan iinde seyahatlar yaparak cemaatlar kurdu.
rencilerini Douya, Batya gndererek misyon almalarn geniletti. Horasan
Maniheizmin merkezi oldu. I. apur sonras dnemde Manihaizm'e gsterilen tolerans bir
mddet devam etti. Ancak I. Behram dneminde (274-277) buna son verildi. zellikle
imparatorluun Mecusi ba rahibi Kartir'in yaynlad bir genelgede yer alan, Mecusilik
dnda aralarnda Manihaizm'in de bulunduu btn dinlerin takibat altna alnmasyla,
Manihaistlere kar youn bir sindirme kampanyas balatld. Nihayet Mani yakaland,
zindana atld ve 26 gnlk zindan hayat sonras 216'da ba kesilmek suretiyle ldrld.
Cesedi taraftarlarnca Ktesifpon'a gmld.Mani'nin rencileri, dinlerini tebli iin gittikleri
yrelerde onun misyonunu baaryla temsil ettiler. Onu, Mecusilere Zerdt'n manevi
olu (Saoyant), Budistlere Gelecein Buddha's (yani Mahraya) ve Hristiyanlara
Paraklit diye isimlendirerek anlattlar.
Mani, dinsel inan ve retilerini bizzat kendisi kaleme alan ender din kurucularndan
birisidir. O, eserlerini zaman zaman resim ve figrlerle sslemi, bylelikle dncelerini
resim ve ekillerle de anlatma yoluna gitmitir. Eserlerinin byk bir blmn Aramcann
dou lehesiyle yazan Mani, retilerini 7 kitapta bir araya getirmitir. Bunlar:
1- Hayat ncili.
2- Hayat Hazinesi.
3- Pragmateia.
4- Srlar Kitab.
5- Devler Kitab.
6- Mektuplar.
7- lahiler ve Dualar.
Bunlarn dnda o, kendisini himaye eden I. apur'a atfen Pehlevi dilinde yazd
apuragan isimli eserinde de yukardaki 7 kitabnda ifade ettii inan ve retilerini
zetlemitir. Ancak Mani tarafndan yazlan bu kitaplardan hibiri btnyle gnmze
kadar ulaamamtr. Yakn zamanlara kadar bu literatrle ilgili bilgileri eitli Kilise
Babalarnn, Sryani ve Arap yazarlarnn eserlerinden renebilmekteydik. Ancak 20. yy'n
balarndan itibaren yaplan eitli aratrma ve kaz faaliyetleri sonucu Mani'nin talebeleri
ve dier Manihaist yazarlar tarafndan yazlan binlerce sayfalk yazl dokmanlar bulundu.
Dou Trkistan'da yer alan Turfan blgesinden Cezayir'e kadar ok geni bir blgedeki
eitli yerleim merkezlerinde bulunan ve Kptice, Sryanca, Uygurca, ince, Farsa ve
Latince gibi dillerde yazlmlardr.
Batllarca Dublin, Berlin ve Kln gibi merkezlere gtrlen bu literatr, Gnmzde gerek
Mani ve gerekse Mani'nin yazd kitaplarn ieriiyle ilgili en nemli kaynak konumundadr.
2. 3- Tarn Tasavvuru
Btn gnostik dinlerde olduu gibi Manihaizm'de de bir gnostik dualizm fikri mevcuttur. Bu
dualizm, birbirine zt iki asli prensip ve bu prensiplerin birleriyle olan ilikilerine dair
zaman tasavvuruna dayaldr. ki asli prensip, k ve karanlk ya da iyilik ve ktlktr.
Nitelik olarak birbirinden tamamen farkl karakterlere sahip olan bu prensiplerin her ikisi
de balangsz ve sonsuzdur. Ik dnyasna hakim olan yce k (nur) Tanrs "Yceliin
Babas', 'Ik Aleminin Krair veya ksaca Tanr diye adlandrlr. Baz metinlerde ondan,
ran geleneine uygun tarzda Zarvan ismiyle de bahsedilir. Mani bu yce varl yle
tanmlar: O hayat sahibidir ve sonsuza dein yaayan, her eyden nce var olan ve her
eyden sonra da var olacak olandr. Her ey onun varlna baldr ve onun gcyle
yaayacaktr. Yce Tanr, uluhiyet, nur, g ve bilgiden oluan 4 kudrete sahiptir.
Kendisinin baka k alemleri de (12 aeon, k alemi) vardr. Hava, rzgar, k, su ve
ateten oluan be unsurdan mteekkil olan k alemi, ayrca be ilahi nitelie de sahiptir.
Bunlar akl, dnce, idrak, bilgi ve temkinden(?) ibaret olup aslnda yce varln
niteliklerinin bir almndan ibarettir. Ayrca bu alem sevgi, man, sadakat, iyilik ve hikmet
niteliklerine de sahiptir. Yce Tanr ile birlikte tm k alemi bir Hayat aac olarak da
tasvir edilir.
te yandan karanlk alemi de k alemine benzer, ancak onun tam aksine bir yaplanma
gsterir. Bu alemin de banda bir yce varlk olan karanlk kral ya da tanrs bulunur.
Karanlk tanrs, bazen ylan bal, ejderha vcutlu, ku kanatl, balk kuyruklu ve yabani
hayvan ayakl bir canavar olarak da tanmlanr. Onun etrafnda saysz kt varlk ve 5
zulmet alemi bulunur. Bunlar duman, ate, rzgar, su ve karanlktr. Ayn zamanda karanlk
tanrsnn birer nitelii olan bu alemlerin her birinde kt varlklar ikamet eder ve bir kt
ynetici (arkon) bulunur. Ik aleminin aksine tamamyla olumsuz niteliklerle donatlm
durumdaki karanlk alemini batan sona "lm zehiri" olan bir duman kaplamtr. Ayrca
bu alemde maddeyi sembolize eden ve'sayisz dallarndan sava, iddet, kin ve her trl
ktlk fkran bir lm aac mevcuttur. Bu iki asli alemden k alemi, mekan olarak
kuzeyi, douyu ve baty kaplarken, karanlk alemi gneyi kaplar. Bunlar arasnda bitmek
tkenmek bilmeyen bir ztlk ve ekime sz konusudur.
Bu iki alemin birbirleriyle olan mnasebetleri asndan zaman, Mani tarafndan ksmda
ele alnr. Bunlar k ve karanlk arasndaki ekimede bir bakma pasif mcadelenin sz
konusu olduu gemi ve gelecek zamanlarla, aktif bir mcadelenin yaand imdiki
zamandr.
Gemi zaman, k ve karanlk alemlerinin birbirlerinden kesin olarak ayrlm olduklar
devirdir. Bir baka ifadeyle, her iki alemin birbirinin snrlarna tecavz etmeksizin kendi
mekanlarnda bulunduklar, birbirlerine kar pasif bir mcadele yrttkleri asli durumu
ieren bir zamandr. inde bulunduumuz zaman da kapsayan imdiki zaman ise, birbirine
zt bu iki prensibin, yani k ile karanln yer yer birbirine kart ve aralarndaki
mcadelenin aktif olarak srd devirdir. nc zaman olan gelecek zaman ise, bu aktif
mcadele sonunda her iki tarafn tekrar kendi snrlarna ekilmeleri suretiyle gemiteki
asli konumun tekrar salanaca devirdir.
2. 4- Kainat Ve nsan Tasavvurlar
Manihaizm'e gre kla karanlk arasndaki aktif mcadele, kaos ve verimsizlik zelliklerine
sahip olan karanln (huuk), hayat ve dzen niteliklerine sahip olan k alemini ve k
varlklarn ele geirebilmek amacyla k alemine kar saldrya gemesiyle balar. Bu
amala karanlk gler k alemi snrlarna gelirler. Yce k tanrs ise karanln bu
saldrsn bertaraf edebilmek ve onu tekrar kendi mekanna hapsedebilmek, ezeli pasif
konumuna dndrmek iin aamal bir plan yrrle koyar. inde yaamakta
olduumuz imdiki zaman da ieren bu plana gre, Yce Ik Tanrs, safhann her
birinde karanla kar mcadeleyi yrtmek zere, kendisinin tezahrlerinden baka bir
ey olmayan iahi varlk yaratr.
Birinci safhada yce Ik Tanrs nce Yce Ruh ya da Hikmeti yaratr undan ise Hayatn
Anas zuhur eder. Hayatn Anas da mtecaviz karanlk glere î savamas iin lk
nsan' (Ana Kadmi, Hrmz) yaratr ve onu 5 unsurla donatr. Ayn zamanda lk nsan'
in elbiseleri ve silahlan olarak da adlandrlan bu be unsur ate, rzgar, su, k ve havadr.
Manhaistlerin lk nsan olarak adlandrdklar bu mitolojik varlk, insanln babas olan
Adem deil, lahi bir varlktr. lk nsan, yanndaki silahlaryla birlikte savamak zere
karanlk alemine iner; ancak savata yenilerek tutsak edilir ve elindeki silahlar karanlk
glerce (arkonlarca) yutulur. Bylelikle aktif mcadelenin ilk safhas karanln zaferiyle
sonulanr. Ancak Maniheistler, lk nsan'm bu yenilgisinin aslnda bir malubiyet
olmadn, fakat ilahi takdir gerei karanla verilen bir yem olduunu ifade ederler. Bir
Manihast metinde bunun, vahi aslan yakalamak ve srsn ondan emniyete almak iin
bir kuzuyu yem olarak vermek suretiyle ona tuzak kuran obann durumuna benzedii ifade
edilir. Zira oban, bylelikle aslan kuzu iin geldiinde onu yakalayacak ve sonra da
yaralanan kuzunun yaralarn sararak tekrar iyiletirecektir.
kinci safhada Ik Alemi asndan ncelikli olarak yaplmas gereken ey, bu ilk scak
arpma sonucunda karanlk aleminde esir edilen mitolojik ilk insan ve onun be silahnn
kurtarlmas iidir. Bunun iin yce k tanrs Yce Mimar ya da Hayat Ruhu ad verilen
kurtarc varl yaratr. Bu kurtarc varln ran geleneindeki ismi Mitra'dr. Bunun da
yannda Ik Ademleri ad verilen be olu ya da silah vardr. Bylelikle Hayat Ruhu, ilk
insan' kurtarabilmek iin faaliyetlere balar ve ona arda bulunur. lk insan bu seslenie
karlk verir ve bylelikle karanlk aleminden kurtularak k alemine dner. Bu kurtulu
motifi, daha sonraki dnemde kurtulmak isteyen herkes iin de bir prototip bir model tekil
eder. Bu kurtulutaki Seslenme ve buna karlk verme motifi tm gnostik geleneklerin
kurtulu doktrinlerinde nemli bir yer tutar. Bu ekilde lk nsan' in kurtarlm olmas k
gleri asndan bir baardr; ancak kurtarma ii henz tam olarak gereklememitir.
Zira arkonlar tarafndan yutulan ilk insan'n be silah hl karanlk aleminde tutsaktr.
Bunlar da kurtarabilmek amacyla Hayat Ruhu (Kutsal Ruh) karanlk alemi erisinde
kozmosu oluturmaya balar. Bunun iin o, kt arkonlarca yutulmu k paracklar
vastasyla yldzlan, yeryzn ve gkyzn yaratr. Bylelikle kozmos k ve karanlk
unsurlarndan meydana gelmi olur; zira onun hareketsiz maddi yn karanlk unsurlardan,
hayat tayan ruhsal yn ise k unsurlarndan teekkl etmitir. Daha fazla k saan
gne ve ay gibi varlklar daha fazla k paracklar tamaktadr. Bu kozmik alemdeki k
unsurlarnn kurtarlabilmesi iin Yce Ik Tanrs ktlk ve karanla kar aktif
mcadelesinin nc ve son safhasn yrrle koyar.
nc safhada nc Eliyi yaratr. Onun vastasyla semavi bir ark byk bir su ark
gibi dndrerek dnyadaki k ksmlarn aya ve gnee karr.
Her ayn ilk yarsnda karlan k ksmlar, bir k stunu halinde ge ykselir . bu suretle
dolunay meydana gelir. Ayn ikinci yansnda ise, bu k ksmlar Nee ve oradan da Ik
Cennetine gnderilir. Samanyolu k stunu olarak tasavvur edilir. Bu hususun lenlerin
ruhlar olarak da, tasavvuruna rastlanr.
Bu kurtulu mekanizmasnda nc Eli, kt arkonlarn yutmu olduklar k
unsurlarn kurtarabilmek amacyla arkonlar arasnda dolar ve kendisini onlara cazibeli bir
kadn ve ekici bir erkek suretinde gsterir. Onun bu grnden erkek ve dii arkonlar
etkilenirler. Bylelikle erkek arkonlarn karalara dklen menisinden bitkiler dnyas,
denize dklenlerden ise bir deniz canavar oluur. Dii arkonlardan den dklerden ise
yeryzndeki ifritler meydana gelirler. Bu ifritler yeryzndeki bitkileri yiyerek dllenir ve
bylelikle hayvanlar alemini olutururlar. Bu ekilde arkonlardan yeryzne den her
varlkta da karanlk unsurlar yamsra k paracklar da bulunur. Ik paracklar en fazla
bitkilerde bulunur. Ayrca daha az olmak zere hayvanlarda ve ifritlerde de k unsurlar
mevcuttur.
Olaylarn bu ekilde k alemi lehine gelitiini ve kendi kontrolnden ktm anlayan
Karanlk Tanrs kendi aleminde tutsak ettii k unsurlarn kaybetmemek amacyla son bir
atak yapar ve nc Eliye karlk, yeryznde kendi emrinde alacak bir varlk
yaratmaya karar verir. Bunun iin iki sekin ifrit olan Akalun (Saklas Aptal) ve Namrael
(ya da Nebroel) grevlendirilir. Bunlar dier karanlk varlklarda kalan son k unsurlarn
da kendilerinde toplarlar ve sonra birleirler. Onlardan nc Elinin erkekle dii
suretine benzer ekilde olan ilk insan (Gehmurd) ifti, yani Adem ve Havva doar.
Grld gibi, btn gnostik sistemlerde olduu gibi Manihaizm'de de insann yaratcs
yce tanr deil, ktlk gleridir. nsan vcudu cinlerin bedensel grndr.
nsanlardaki ehvet ve vcut cinlerden insanlara kalan bir mirastr.
2. 5- Kurtulu Tasavvurlar
ilk insan ifti olan Adem ve Havva'nn karanlk glerince yaratlmas zerine yce k
tanrs Adem'e gerei anlatmak ve ona kurtuluun yolunu retmek zere ilahi eli
Muhteem sa'y gnderir. Muhteem sa, Adem'e ilahi aryla gelir ve Adem bu arya
mspet cevap verir. Daha sonra muhteem sa, Adem'e kurtarc ilahi bilgiyi getirir,
bylelikle Adem, kendi mahiyeti ve ilahi alemle ilgili hakikati kavram olur ve kurtuluu
hak eder. Dolaysyla karanln sfli plan bir kez daha alt edilmi olur. te yandan Adem
ile Havva'daki k unsurlar ayn oranda deildir. Havva'da daha az k paracklar
mevcuttur. Adem, kendisini bu sfl dnyaya balayaca iin Havva'yla cinsel iliki
kurmamas konusunda sa tarafndan uyarlr ve ilk zamanlar buna riayet eder. Ancak
kendisinde k unsurlarn daha az bulunduran Havva, Adem'den ilgi gremeyince babas
kt arkona ilgi duymaya balar ve onunla birleir. Bu birlemeden Kabil doar. Sonra Kabil
annesiyle birleir ve bundan da Habil doar. Bu uygunsuz birlemelerin biri dierini takip
eder ve daha sonra bir arkon (Sindid), Havva'ya kendisiyle birlemesi konusunda Adem'i
sihirle nasl kandracan retir. Bylelikle Havva tarafndan kandrlan Adem de kendisini
tutamayarak Havva'yla birleir ve bu birlemeden it doar. ifi Adem'in kendisi yetitirir
ve ona hakikati retir. Adem'in olu olan it btn gnostik toplumlarca Adem'in gerek
olu ve gnostiklern atas olarak kabul edilir. Kt arkon Sindid, Adem'i kandrarak yeniden
birlemesi iin tekrar Havva'y kkrtr. Adem yine Havva'ya aldanr; ancak bu defa it,
Adem'i ikaz eder ve onu kendisiyle birlikte douya, k alemine gelmeye davet eder.
Bylelikle lm sonras Adem ve onun nesli k alemine ykselir. Dier yandan Havva ve
onun nesli ise cehenneme gider.
Bu ekilde kt beden ierisinde k alemine ait olan ruhun hapishane hayat yaad
nsanlk remeye ve oalmaya devam eder. Ancak Adem'in kurtuluu onun soyundan
gelen btn insanlk iin bir rnek, bir model tekil eder. Adem'den kaynaklanan insanln
kurtuluu iin Muhteem sa, btn k elilerinin babas olarak kabul edilen Ik Zihni'ni
(Manuhmed) grevlendirir. Ik Zihni, 5'li niteliiyle kurtarlacak olan her insana manen
gelir. Ruh, onu bu 5'li zelliinden tanr ve onun davetine icabet eder. Dier ynden
kurtuluu hak etmeyen ve dolaysyla Ik Zihni tarafndan uyarlmam olan ruh ise
kurtuluu hak edene ya da son hesap gnne kadar yeryznde tekrar tekrar doar.
Dolaysyla Manihaizm'de snrl bir reinkarnasyon (ruh g) dncesi vardr. Buna gre
ruhun reinkarnasyona tabi olmas bir ynden onun ktlk ve karanlktan bir temizlenme
srecidir; dier ynden ise bu ilahi eli tarafndan uyarlmay hak etmeyen ruha beden
hapishanesinde tekrar tekrar kalma cezasnn verilmesidir.
Kurtulu \iin ruhun, ncelikle gerekli hazrlklar yapmas, sfl maddi dnyadan ve bedenin
istek ve arzularndan uzak durmas gerekir. Bu arada kendi yapsn bilmesi ve kurtulu iin
bir zlem duymas arttr. Daha sonra ilahi elinin davetine icabet etmeli ve onun gsterdii
yola girmelidir. Ancak bu sayede o, ilahi eli tarafndan getirilen kutsal bilgiye vakf olarak
kt beden ve maddi alemden soyutlanabilir.
Mani, eitli zamanlarda ilahi elilerin (Paraklit) insanlara kurtulu yolunu retmek zere
yeryznde yaadklarna ve kendisinin bu Ik elilerin sonuncusu olduuna inanr.
Kendisinden nce yaam olan Zerdt, Buddha ve sa gibi btn ahsiyetler insanlara
kendisinin de tebli ettii kurtulu yolunu retmek zere gelmilerdir. Kendisi ise son
elidir. Kendisinden sonra baka bir eli gelmeyecek; ancak yalanc eliler zuhur
edeceklerdir. Maniheistler, son k elisi olan Mani'nin yeryznden ayrldktan sonra
dorudan k alemine gitmediine, ykselite ilk durak olan ayda yeryzndeki son k
nvesinin de kurtuluuna kadar beklemekte olduuna ve oradan ruhlara yol gstermeyi
srdrdne inanrlar.
2. 6- Ahir Zaman, Mehdilik Ve Kyamet Tasavvurlar

Mani'ye gre, ruhlarn yeryz ve beden hapishanesinden kurtularak k alemine
ykselmelerine paralel olarak dnyada zulm ve iddet artacak, ktlk oalacaktr. Zira,
yeryznde tutsak olarak yaayan k unsurlar birer ikier buray terk ettike yeryznde
daha az k unsuru kalacak, dolaysyla onlardan kaynaklanan iyilik ve bar da azalacaktr.
Mani'ye gre ahir zamanda yalanc peygamberler zuhur edecektir. Ayrca Yalanc Mithra
(deccal) ortaya kacak ve insanlar saptrmaya alacaktr.
Ahir zamanda son k paracnn da kurtuluunun yakn olduu bir dnemde dnyann
sonunun yaklatnn habercisi olan byk bir sava zuhur eder. Bundan itibaren dnyaya
yalnzca gnah ve kavga egemen olur. Daha sonra k elisi sa Mesih, ikinci kez yeryzne
gelir ve insanlar yarglamaya balar. Bunun iin o, dnyann tam ortasna oturur ve iyiyi
ktden ayrr. Bu ayrma gre o ana kadar henz yeryznden ayrlmam olan
Manihestler ona katlarak onun sa tarafna oturur ve kazananlardan olurlar. Onun solunda
yer aân gnahkarlar ise cehenneme atlrlar. Bu arada ona katlm olan inananlar
meleklere dntrlr. Daha sonra sa Mesih, Samanyolu eklinde tezahr etmi olan ilahi
varla ve evreni ayakta tutan 5 k ruhuna yerlerinden ayrlmalar iin iaret eder. Onlarn
bir anda ayrlmalar zerine btn kainat yzst ker ve 1468 yl srecek olan byk bir
ate kar. Ik elisiyle birlikte geride kalm olan son k unsurlar da ilahi k alemlerine
ykselirken, sava kaybeden karanlk gc ve taraftarlar k alemine kar bir daha
benzer bir tecavzde bulunmamalar iin, kendileri iin hazrlanm byke bir ukura
atlrlar ve ukurun delii byke bir kayayla kapatlr. Bylelikle iyilikle ktlk arasndaki
aktif mcadele dnemi tamamlanm ve gemi zamandaki k ve karanln birbirlerinden
ayr olarak varlklarn srdrdkleri asli konuma tekrar dnlm olunur.
2. 7- badet Anlaylar
Mani'nin retilerine gre, ruhun yeryz ve beden hapishanesinden kurtulabilmesi iin
kendi saflna zarar verecek ve tutsakln devam ettirecek olan baz fiillerden uzak
durmas, eitli dini ayinleri yerine getirmesi gerekir. Bu nedenle Maniheistler Be Emir
ve Mhr kuralna uymakla ykmldrler. Uyulmas gereken be emir arasnda oru,
dua ve sadakaya devam etmek, yalan sylememek, herhangi bir canly ldrmemek ve et
yememek, temizlik ve safla dikkat etmek, mala mlke nem vermeyip fakirlii gzetmek
ve alakgnll ve mtevazi olmak yer alr. te taraftan mhr ise eline, diline ve
duygularna (ya da dncene veya beline) hakim olmak prensibidir. Azn mhr, kt
sz sylememeyi, et yememeyi ve iki imemeyi gerektirir. Mani'ye gre, ette bitkilerden
daha az k nveleri bulunur. Her ne kadar hayvanlar bitkilerle beslenseler de yedikleri
bitkilerde var olan k zerrelerinin bir ksm hayvanlarn vcutlarndan kaarlar. Kalan dier
ksm ise hayvanlarn cinsel birlemeleri nedeniyle ete dnr. Dolaysyla Mani,
taraftarlarn bitkisel diyet uygulamaya arr. Bitkilerdeki k miktar da trden tre
deiiklik arz eder. Bitkiler ierisinde en fazla k unsuru salatalk, kavun ve karpuz gibi
sebze ve meyvelerde bulunur. te yandan insan sarho etmesi ve yce k tanrsn
dnmekten alkoymas nedeniyle iki imek de yasaktr. Elin mhr ise, inanan kiiyi
madde ierisinde tutsak olan k unsurlarna zarar verecek herhangi bir davranta
bulunmaktan alkoyar. Bunun iin Manhaistlerce ideal olan bir davran tarz hi br hayvan
ldrmemeyi, hi bir bitkiye zarar vermemeyi, hatta topra srmemeyi ve hasat
yapmamay ngrr. Hatta dindar bir Manihaist bir ota basmamal, bir ekini
inememelidir. Sudaki k unsurlarn kirletebilecei endiesiyle ykanma dahi ho
grlmez. Son olarak gnln ya da belin mhr ise evlenmemeyi ve cinsellikten uzak
durmay gerektirir. Zira Manihaizm'e gre, maddi varln devamn salayan ve yeni
bedenlerin olumasna imkan veren evlenme kt arkonlarn adetini taklit etmeden
ibarettir; dolaysyla ho grlmez.
Manihaizm'in bu kat kurallarna uyma asndan Manihaist cemaat iki gruba ayrlr:
Sekinler ve dinleyiciler. Tam anlamyla bu kurallara uyum gsterenler elit bir tabaka olan
sekinlerdir. Halkn ekserisini oluturan dinleyiciler ise bu kurallarn ouna (zellikle
evlenmeme, topra ekip-bimeme gibi kurallara) tam olarak riayet etmez. Bu durumda
Mani'nin retisine gre, kurallara tamamen riayet eden elitler ldklerinde temizlenmi
olarak dorudan k alemlerine ykselirler. te taraftan kurallara riayet etmeyen kimseler

ise elitler tabakasndan birileri olarak douncaya kadar reinkarnasyon sistemine tabi olur
ve yeryznde tekrar tekrar doarlar. Onlarn yaantlarnda elitlere yaptklar hizmetler ve
dini retiyi destekleme konusunda gsterdikleri tutum, bir sonraki doumlarnda daha iyi
birisi olarak bedenlemelerini salayacaktr. Dier taraftan bunlarn yalnzca u 10 kurala
riayet etmeleri Manihaizm'e mensubiyeti devam ettirmeleri iin yeterlidir: Tek evlilik
yapmak, zinadan, yalandan, hrszlktan, riyakarlktan, putperestlikten, sihirden, hayvanlar
ldrmekten ve din konusunda herhangi bir pheden uzak durmak ve son olarak elitlere
hizmet etmek.
Manihaistlerin gnlk dua (namaz) ve oru uygulamalar da vardr. Buna gre sekinlerin
gnde 7 vakit kuzeye ynelerek'dua etmesi arttr. Dinleyiciler ise yalnzca 4 vakit dua
edetler. Dua esnasnda yce k tanrsna hamd ve onu tespih ierikli eitli metinler ve
ilahiler okunur. Ayrca yln deiik zamanlarna serpitirilmi birok oru gnlerine de riayet
etmek arttr. Sekinler, 30 gn Berna kutlamalar ncesine denk den yln son aynda
ardarda olmak zere, toplam 100 gn oru tutarlar. Bu arada Pazar gnleri tutulan haftalk
oru da buna dahildir. Bundan baka en nemli ayinlerden bir dieri ise gnlk olarak
dzenlenen, sekinlerin genel yemeinin dzenlenmesidir. Bunu dzenlemekle sorumlu
olan dinleyiciler, yemek iin salatalk, kavun, karpuz, eitli meyve sular ve buday ekmei
temin ederler. Bu hizmetleri karlnda gnlk olarak gnahlarnn kefaretini demi
saylrlar. Ayrca haftalk olarak yaplan tvbe ve gnah itiraf trenleri de vardr. Bu arada
ylda bir kez cemaat halinde tvbe ayini de yaplr. Son olarak, dinleyicilerin gelirlerinin
7'deyada 10'da birini cemaat iin vermeleri dini bir grev olarak telakki edilir.
Manihaistlerin kutladklar eitli kutsal gn ve bayramlar da vardr. Bunlar arasnda en
nemlisi Bema bayramdr. Bema, bir bayramdan ziyade bir yllk anma treni
grnmndedir. Mani'nin ubat ya da Martta strap ekerek ldrlmesi ansna, oru ve
yllk tvbe ay olan yln 12. aynn nihayetinde bu seremoni dzenlenir. Bu tren iin bir
bakma k elisi Mani'yi temsil eden be basamakl bir krs (bema) hazrlanr ve zerine
Mani'nin resmi aslr. Daha sonra Mani iin eitli ilahiler, dualar ve methiyeler okunur.
Bundan baka musafaha yapma ve kutsama trenleri de yaplr. Ayrca Maniheistler ller
iin anma trenleri de dzenlerler.
2. 8- Toplum Yaplar
Manihaizm, olduka gelimi bir hyerarik toplumsal yap ngrr. Buna gre genel olarak
cemaat, dinin kat asketik kurallarna sk skya bal olan sekinler ve bu kurallara
uymamakla birlikte sekinlere hizmet etmeyi temel gaye edinen dinleyiciler olmak zere
iki gruba ayrlr. Sekinler, tutsak k unsurunun kurtuluu iin aba gsteren dnyev
eliler olarak grlrler; zira onlar yedikleri yiyeceklerdeki k unsurlarn tasfiye eder ve
yemekten sonra geirerek onlarn serbest kalmalarna yardmc olurlar. Yemee
balamadan nce sekinler, yiyecekleri yemein elde ediliinde ve hazrlanmasnda
kendilerinin br sorumluluklar olmadn da vurgulayan bir balama duas yaparlar ve
bununla asketik yaant srmeyen dinleyicilerin hata ve gnahlarndan sorumlu
tutulmamay amalarlar. Manihaizm'de her ne kadar dinleyiciler, dnde kabul edilmeyen
dnyevi bir yaam sryor ve dini retilere tam olarak riayet etmiyor olsalar da onlarn
cemaat iinde oynadklar rol nemli ve deerli grlr. Zira, k unsurlarnn kurtarlmas
iiyle uraan sekinlerin yaamlarn srdrmelerine yardm etmek ve buna uygun ortam
salamakla onlarn da n kurtarl grevinde aktif rol oynadklar kabul edilir.
Manihaist cemaat ierisinde vaaz, dini retileri talim, cemaat temsil etme, ayinleri idare
etme gibi ileri doal olarak sekinler grubuna dahil olanlar yrtrler. te yandan
sekinler grubu ierisinde de bir takm hiyerarik yaplanma sz konusudur. Bu u ekilde
sralanr:
1- Mani'nin vekili oarak cemaat yneten bir lider.
2- Havarileri temsilen 12 retici.
3- 72 piskopos.
4- 360 kiilik yallar grubu.
stten alta doru sralanan bu drt grubu sade sekinler ve onlar da dinleyiciler kitlesi
takip eder.
HNT DNLER
Literatr:
1- Cari Ciemen, Die Religionen der Erde, Mnchen 1966, c, l,s. 108-166.
2- Helmuth von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen, s. 147-173.
4- Shankara, Tefrik Etme Hazinesi, stanbul 1976.
5- Upaniadar, derleyen M.Ali In, stanbul 1976.
6- . R. Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, s. 73-78, 97-105.
7- Ramayana, ev. .R. Dorul, stanbul, 1975.
8- H. J. Schoeps, Religionen, s. 169-186.
9- H.Glasenapp, Die Religionen Indiens, Tbingen, 1943.
10- mer Hilmi (Budda), Hind Dinleri, stanbul 1935.
11- Reller, 627-648.
12- F.W. Haack, 82-91.
Tarih boyunca Hint Yarm Adasnda domu ve gelimi dinlere Hint Dinleri denir. Bunlarn
genel karakterleri birbirlerine benzemekle birlikte, tarih gelimelerin veya kurucularnn da
etkisiyle kendilerine has zellikleri, zel gelimeleri vardr. Bata Hint yarmadasnn
geleneksel dini Hinduizm gelir. Bunu Budizm, Yogaizm, Caynizm ve bunlara bal mezhep
ve akmlar takip eder.
1- Hinduizm
Gnmzdeki ok tanrc inanlarn en renkli temsilcisidir. Ky mabetlerinde bazen saylar
yzleri bulan putlaryla dikkati eker. 200 milyonu aan Hintli Mslmanlarla iice yaarlar.
Hindu, Mslmanlarn Indus Nehri'nin etrafnda oturan halka verdikleri isrnin Farsa'sdr.
Tamamen coraf bir deyimdir. Halkn inan ve dnce sistemini ifde iin Hinduizm
deyimi kullanlr. Genel olarak kullanlan Brahmanizm kelimesi ise, Tanr Brahman'dan
deil, Hint rahipler snf Brahmanlardan gelmektedir. Biz Hinduizm ve Brahmanizm
tbirlerinden, en eski Vedalar Devri'nden bugne kadar gelen, Hintlilerin duyu, dn,
inan ve hayat tarzlarnf anlyoruz. Hindular ise kendi dinlerini anlatmak iin Santana
Dharma (Ebed Dzen) deyimini kullanrlar.
Bu gnk Hinduizm'in meydana geliinde u veya bu ekilde hizmetleri olan siyah, sar ve
beyaz rklardan eitli halklarn rol vardr. Hindistan'n en eski skinlerinin, kuzeyden
gelen milletlerle kararak kaybolmu, Afrika ve Malenezya asll zenciler (Negrolar)
olmalar muhtemeldir. Sar rk, Kuzey Hindistan'n Mon-Khmer milletleri temsil ederler.
Beyaz rk iin de binlerce yl nceden kuzeyden g eden, bugnk Dravidlerin selefleri
dnlr. Belki de Akdeniz Havzas'nn eski milletleriyle bir yaknlklar olabilir. Tahminen
m.. 1500 yllarnda ranllarla akraba, Hindu-Avrupa dil rkndan Aryalar Hindistan'a g
etmilerdi. Aryalarn, Hint kltrnn yaratclar olduu hakknda, XX. yzyl balarnda
baz iddialar ortaya konuldu ise de, 1921-22 yllarnda Mohenco-Daro (Sind'de) ve Harappa
(Pencab'm gneyi) blgelerindeki kazlar, Aryalarn gnden evvel m.. 2500 yllarnda,
Indus Blgesi'nde ok gelimi bir ehir kltrnn varln ve Aryalarn ok stn bir
kltrle karlam olduunu ortaya koydu. Ama maalesef, arkeolojik bilgi kaynaklarnn
henz yeterince zlememesi sebebiyle, hangi kavmin Indus Kltr'n yarattn ve
hangi dili konutuunu bilemiyoruz. Yalnz Anadolu kltryle baz ilikileri olduu
phesizdir. Bu, o zamanlar gelien milletleraras dnya kltr olarak vasflandrlabilir.
Orada bulunan sanat eserleri, mhrler ve amuletler (muskalar) Indus halknn bugnk
Hindulara benzeyen resim kltrne (bir tanr tasviri Yoga gibi oturan iva'y
hatrlatmaktadr) sahip olduklarn; timsah, ylan, boa gibi kutsal hayvanlara, incir aac
ve allus ta (linga) gibi nesnelere taptklarm; gamal ha' (svastka) sembol olarak
kullandklarn gstermektedir. Muhtemelen m.. 1500 ve 1250 yllarnda kuzey batnn dar
geitlerinden Pencab'a g eden Aryalar bu eski kltr ykarak Dou'ya doru ilerlemi;
fakat bu arada kuvvetli bir ekilde yerli kltrn tesiri altnda kalmlardr. Bylece
Hinduizm, yerli kavimlerle Arya'larn inan karmlarndan yeni bir sentez olarak ortaya
km olmaldr.
1. 1- Kutsal Yazlar
Hindu'larn dinsel yazlarnn banda Sanskrite yazlm Vedalar gelir. Veda, kelime olarak
Bilgi, ebed hikmet anlamndadr. m.. 1250 ve 800 yllar arasnda kan dinsel metinlerin
byk bir mecmuasdr. Henz m.. V. yzylda dilinin grameri zerinde almalar
yaplmaya balanmtr. Bu dil bugn de tahsilli Hintli' lerin dinsel dilidir. Vedalar literatr
drt metin gurubundan meydana gelir:
1- Rigveda:
Kurban ilhilerini bilmek mnasna gelir ve ou drt satrlk 1028 ilhiden oluan on
kitaptan meydana gelir. Byk bir kelime hazinesiyle tanrlar, bilhassa tanrlar kral
Indra'y kurban yemeine davet eder. Rigveda, m.. 1500 yllarnda Hindistan'a g eden
Aryalar'n eitli sosyal durumlarn da gsterir.
2- Samaveda:
Melodiler vedas mnasna gelir. Rahipler kurban esnasnda mzikse! bir ekilde, ahenkle
okuyarak, kurbana refakat ederler.
3- Yacurveda:
Muayyen kurban szlerinin vedasdr. Baz ksmlar nesir, baz ksmlar, manzum yazlm
kurban szleri ve dualardan teekkl eder. Rahip, bu dualar kurban esnasnda mrldanarak
okur.
4- Atharvaveda:
Sihirli szler vedasdr. Brahmanlar hayatn eitli durumlarnda okumak zorundadrlar.
6000 beyitlik 731 ilhiden oluan byk bir mecmuadr. nceki kitaplara nazaran daha ge
devirlerde yazlmtr.
Brahmana se, daha sonralar rahipler tarafndan yazlarak kutsal kitaplar arasna
katlmtr. Genel olarak kurbandan ve renciler iin yazlm hikmet ve ilahiyatla ilgili
meselelerden bahseder.
Upaniadlar, Vedalar literatrnn sonuncusudur. Arlk merkezini kurban teknii ve
hidayete ulatrmadaki yorumu tekil eder. Ancak Upaniadlar Vedalardan saymayp
Brahman ve Hint dninin ikinci derece kitaplarndan kabul edenler de vardr. Burada kurban
hkimiyeti, bir kurtulu tasavvufuna, kurtulu mistiine dnr. Upaniadlar'a gre insan
ruhlarnn (Atman), kinat ruhuyla (Brahman) birlemesinden mevcudat meydana
gelmitir. Ebed mutluluun da gayesi bunu bilmektir. Atman-Brahman mistiine gre insan
ve kinat birleerek harika bir aydnlarma eklinde ebed mutlulua ular. Btn Vedalar
literatr Rshis'lerin (ilk devirlerin kutsal khinlerinin) ald vahiy ve ilham (Shuriti) olarak
kabul edilir. Genellikle ezel varln, yni Tanr Brahman'n nefesi olarak grlr. Bazlar
ise, Vedalarn bir tanr tarafndan vazedildiine veya ezelden beri mevcut bir varlk
olduuna inanr.
Mahabharata ve Ranayana adl iki byk efsane de Vedalara dahildir: Birincisi, 100.000
Sanskrite beyitle Kuru ve Pendus Kabileleri arasndaki savan hikyesidir. Bu arada pek
ok eitici ve retici iirleri de ierir. Bunlarn en mehuru Bhagavadgita, ulular arks
mnasna gelir. Ekseriya sylendii ekliyle Gita Mahabharata'nn 6. Kitabn tekil eder.
Tanr Vinu, Ulu Krina olarak dnyev surette grnr ve efsanede belirtilen byk
savatan nce kahraman Aryuna'ya, tanr, dnya ve ruhun varl zerine bilgiler verir.
Aryuna, harp alannda, muhalifleri arasnda akrabalarn ve dostlarn grerek harp etmek
istemez; fakat arabasn idare eden Tanr Vinu O'nu, sava vazifesini yerine getirmesi iin
ikna eder. Szlerini u esasa dayandrr: "Geici olan yalnz insanlarn vcutlardr, ruhlar
ise lmszdr: Bhagavatgita'ya gre, tanr kendini dnyaya yaymtr. O, her eydir ve
her eydedir. Ayn zamanda kinatn hkimidir. Kendini, severek Tanr Krina-Vinu'ya
teslim edenlere, Tanr da rahmetiyle meyil eder, cevap verir.

Kitabn ahsi dindarl desteklemesi, Avrupa ve Hindistan'daki birok kimseler iin nem
tamaktadr. Mesel, Mahatma Gandi yle diyor: Eer hayal krklna urarsam,
Bhagavagita 'yi aarm; bir beyit buradan, bir beyit uradan okurum ve byk straplar
iindeyken, hemen glmeye balarm.
Ramayana, efsanev bir ehzade olan Rama'nn hayat hikayesini 24.000 beyitle anlatr.
Buna gre, Rama'nn kars Sita, Devler Kral Ravana tarafndan Seylan (Lanka) Adas'na
karlr. Rama da, okyanus zerine kprler kuran maymunlar ordusunun yardmyla,
kars Sita'y kurtarmaya muvaffak olur. Eserdeki 18 Purana (eski hikyeler) efsanev
muhtevasyla, dnyann yaratlndan, ibdetlerden ve hikmetlerden bahseder. En mehur
Purana Bhagavata, Krina Destan'yla byk bir tesire sahiptir.
Yukarda bahsettiimiz kitaplardan baka eitli mezheplerin muhtelif kutsal yazlar da
vardr. Ancak bunlar, btn Hindular tarafndan kabul edilmezler. Tantra (metin) ve
Aama (rivayet) ismi altnda toplanan yazlar, birinci bin yln sonlarnda ortaya kmtr.
Manu'nun Kanun Kitab ve dier efsanev eserler de Smriti'den (vahiyden) saylr. Bu
muazzam literatr, eski aydnlarn dili olan Sanskrite le yazlmtr. Ancak, 1400 seneden
beri Hinduizm'in literatr retimi yava yava Sanskrite'den uzaklamtr. airler, eitli
yeni Hint dillerini tercih etmektedirler. Bu dillerin en nemlileri Hinte, Bengalce, Marathca
ve Gucaratca'dr. Bu dillerde yazlan Tanrlar Tarihi, geni bir evrenin faydasna
sunulmutur. Bu eserler Sanskrite literatrn bir devam mahiyetindedir. Buna karlk
Arya olmayan Dravid dillerde (Kanarace, Telegu, Tamil ve Malayanca) yazlm literatrn
bir ksm da, m.. I. bin'de kaleme alnmtr. Her ne kadar Sankrite literatrden etkilenmi
olsalar da, dil ve erik ynnden bamsz br zellik sergilerler.
1. 2- Kainat Grleri
Hindularn tasavvurlarna gre kinat ebeddir; fakat onu tekil eden dnyalar (Tanr
Brahman'da, yni Brahman-Yumurtasnda) devaml bir deiiklik halindedirler. Periyodik
olarak meydana kar, devam eder ve yok olurlar. Dnyann ne ekilde ve nasl yaratld
uzun zaman sonra nasl yok olaca konusunda, her bir ekol ve mezhep ayr bir gre
sahiptir. Bunlar, dnyann teekkl ettii elementlere, Tanr'dan k ekillerine gre,
eitli grler gelitirmilerdir. Dnya, Tanr tarafndan idare edilir. Tanryla var olan bir
cevherden veya ebed atomlar yumandan meydana gelmilerdir. Her bir dnyann
topranda, denizlerle evrili ktalarnda, insanlar ve hayvanlar yaarlar. Yeralt dnyasnn
st katlarnda cinler (demonlar) oturur. Yeryznn zerinde ise, birbiri zerinde duran
semav ikmetghlar bulunur.
Drt yzl Brahman'dan, bir ayra kadar btn canllar, ezelden beri var olan, madd
vcuda brnm, lmsz ruhlara sahiptirler. yi ve kt amellerin karlna binaen
ileyen bir prensibe gre, bir varlktan dier bir varla dolamak zorundadrlar. Ekseri
mezheplerin kabul ettii, ulu ve ebedi tanr Ivara dndaki dier tanrlar da dahil, btn
varlklar, bu genel kinat kanununa tabidirler.
Bu tasavvurlara gre, her bir kinat sisteminde bir Ate Tanrsnn, bir Indra'nn vs. nin var
olduu kabul edilir. Eer ilh varlklarda bulunan ruhlarn amelleri, bulunduklar seviyeye
uygun deilse, karl olarak tekrar yeryznde doarlar. Onlarn yerlerini ise, uygun
karmaya sahip, baka ruhfar alarak ayn vazife ve yetkilere sahip olurlar. Dnyann
dorrrasmda ve batmasndaki sreli deiiklikler ise, milyonlarca sene sren belirli bir tarih
turnede meydana gelirler.
lml tanrlarn en ok yaayan Brahman'dr. Hayat, yz Brahma senesidir. Bu
311.041.000.000.000 insan sene karldr. Hayatnn sonuna ulanca dnya sistemi de
bozulur. Yokluk gibi anlalmaz ve hissedilmez bir cevher olur. Yine bu kadar uzun yllar
mutlak skunette kaldktan sonra, yeni bir dnya, yeni bir Brahman doar. Brahman'n
hayatnda da birbirini takip eden beeri gnler ve geceler gibi zaman deiiklikleri olur. Bir
Brahma gnnn sona ermesiyle, dnyann bir ksm yok olur ve dnya sisteminin sadece
aa ksmlar u yoklua girer. Yeni Brahma gnnn domasyla da dnya sisteminin st
taraflarnda ksmi bir yaratl balar. Bir Brahma gn bir Kalpadr ki, 1000 byk dnya
yan ihtiva eder. Bir dnya ya (Mahayuga) ise 320.000 x 4 insan yadr. Yani byk bir
dnya ya Krita, Treta, Dvapara ve Kali olarak adlandrlan devirlerin toplamndan
meydana gelir ve srayla 4, 3, 2, 1 bin (Tanr Yln) aksettirir, Yugalar (dnya devirleri),
sreklilik ve kalitelerine gre muhteliftirler. Birinci Yuga, devirlerin en uzunudur. Bu
devirde, umumi bir saadet vardr. nsanlar adaletli ve hakikat peresttirler. Bunu takip eden
her bir Yuga1 da devaml bir fenalama grlr ki, en sonunda, yani Kali-Yuga'da ahlakta
olduu gibi, her eyde dme olur; tabiat ve insan hayatndaki bu d zirveye, en derin
noktasna ular. Nihayet tekrar mesut bir dnya ya balar ki, zamanla kendini takip
edecek kt devirlere meydan brakmak zorundadr. Bu drt yuganm her birinde, kendinin
onda biri kadar sren sabah kzll ve akam kzll bulunur.
Bugn biz, m.. 17 ubat 3102'de Krina'nn lmyle balayan bir Kali Yuga'mn Sabah
Kzll'nda bulunuyoruz. Mahabharata'da tasvir edilen harpler, bizim Kalpa'mzm DvaparaYugas'nda, Rama ve Ravanann maceralar, Treta-Yuga'snda meydana gelmi olmaldrlar.
Hindular, bu muazzam zaman hesabna alktrlar. Metafizik bilgileri, yni tarih
kahramanlarnn binlerce yl nce yaadklarn kabul ettikleri gibi, kutsal yazlarnn da
tasavvur edilemeyecek kadar ok eski devirlerde vahiy olduuna, Mahabharata ve Ramaya
yazarlarnn anlattklar hadiseleri, bizzat yaadklarna inanrlar. Anlattmz Hint dnya
gr, ekseri Hindular tarafndan kabul edilir. Anlattklarmza zt mezhep ve ekol
grlerine de rastlamak mmkndr.
1. 3- Karma (Misilleme Kanunu)
Hinduizm'in ztlklar zerindeki son hakikat inanc, hidyet inanc nedir? O, ebed bir kinat
kanunun hakim olduu, adna Karma denen, bir kinat nizamnn varlna inantr.
Karma, ahlk bir kinat nizamdr. Bu hayatta ilenen ameller, Karma kanununa gre
canlnn kaderine tesir eder ve tekrar vcut bulmasnda rol oynar. Bunun sonucu olarak,
btn canllar kendi durumlarn, kendi amelleriyle kazanrlar. Eer iyi bir canlnn durumu
ktye gidiyorsa, o, daha nceki varlnda iledii kt amellerinin karln grmektedir.
Eer kt ameller indeki bir varln durumu da iyiye gidiyorsa, o da daha nceki
amellerin kazancndan hla istifde ettii mnsna gelir. Karma, otomatik ve
merhametsizce ileyen, daha nceki varlk eklinin mkfat ve mcazat olarak tesir eden,
bir karlk nizamdr. Bylece karma kanununun karar ile, yeryzndeki btn kaderler,
insann serbest iradesi ortadan kalkmadan, eitli ekillerde ortaya karlar. Karma iin,
mspet veya menfi tesir edecek amellere de, canlnn kendisi karar verebilir. Yni Karma,
herhangi bir varln dnya hayatnn toplu bir neticesidir. Hayat muhakemesinin kendisi,
balangsz ve sonsuzdur. nsan, sonu olmayan bir tenash zincirinde seyahat edip durur.
Bu sebeple lm, bir korku vastas, bir yokluk deil, bir varlktan dierine geitir.
Binaenaleyh Karma, tenash (ruh g) inancna bal olarak, Hint dncesinin byk
idarecisidir. Upaniadlar Devri'nden beri grnr. Her bir Hintli iyi amellerle tekrar dnyaya
geliinde, iyi bir vcut kazanmaya, gelecekteki hayatn emniyet altna almaya gayret eder.
Aksi takdirde, imdiki gnahlar sebebiyle, tekrar douunda bitki veya hayvan olarak
dnyaya gelmekten korkar. Hatta onun doduu kast (sosyal snf) dahi, amellerinin
neticesidir.
Hinduizm, dnyann ve mevcudun sonunu tanmaz. Bu adan, tarih olaylar Hindulara gre,
gemiin deerlendirilmesi deil, ebed olarak devam eden imdiki zamann yansmasdr.
Sansara arknn, yni tekrar doum ve lm girdabnn dnmesi, hi bir zaman duracak
deildir. Btn yaayan varlklarn ezelden beri sre gelen kaderleri, sadece madd rt ve
ekillerinin deimesinden ibarettir. Ruhlar, lmsz ve ebeddir. Karma kanunu ile iyi ve
kt davranlarna gre ilh, beer, hayvan veya nebat vcutlar alrlar.
1. 4- nan Sistemleri
Hinduizm kurulmu bir din deil, tarih gelimelerin ortaya koyduu bir dindir. slmiyet
gibi belirli inan sistemi yahut Budizm gibi aka izilen bir hidayet yolu yoktur. O'nda
fetiizm (hayvan klt, mesel, inek Ganj Blgesi'nde kutsal saylr), politeizm, panteizm,
henoteizm gibi eitli dinsel rayatn tezahrleri yan yana grlr. Hinduizm, birbiri zerine
tarihlenmi dinsel grnmlerin bir yuma gibidir. O'nda tenakuzlarn, yksek veya basit
grlerin, eitli adaletlerin yan yana bulunmas sebebiyle O, Btn dinlerin bir
ansiklopedisi olarak isimlendirilir.
Hinduizm'in belirli esaslarnn, retilerinin veya tasavvurlarnn tespit edilemeyii, O'nun

bir zelliidir. Bu sebeple byk bir dn tolerans gze arpar. Bu dinde kutsal varlklarn
says snrszdr. Kurtulu yollan da pek oktur. Et yiyen veya vejeteryan olan Hindular
yannda, ehvet enlikleri yapan, gayet sk asketik bir hayat sren Hindular da vardr.
Hinduizm'de Pahlarn says da oktur. Eskiden drt bal Brahma'nn, dnyann meydana
geliinde byk rol oynad tasavvur edilirken, sonradan bir eit dnya ruhu olarak kabul
edilmitir. Tanr iva ve Vinu'nun itibarlar eski devirlere gre artarak byk tanrlar
snfna girmilerdir. Eskiden iva, dier adyla Rudra (krmz) korkun bir ilh saylyordu.
Zlim ve ehvet perest olarak kabul ediliyordu. Verimlilik tanrs olarak da sembol phallus
ve hayvan boa idi. Olu kabul edilen Ganea, yamur ve bitkiler tanrs saylyordu.
Hintlilerce hrmet edilen ve kendisine tabiat st kuvvetler veya belirli kutsiyetler atfedilen
varlklarn banda, tabiatn eitli grntleri gelir. Yer-ana, baz dalar (Kaylasa,
Himalaya), acayip ekillerdeki talar (mesela, iva'nn phallusunu yani erkeklik uzvunu
hatrlatan) ve baz nehirler (Gani, Yamuna vs.) kutsal saylrlar. Ayn ekilde zel bitkiler
(incir aac, tulsistaude vs.) ve hayvanlar (maymun, timsah, ylan vs.), bilhassa kimsenin
ldrmeye mezun olmad inekler kutsaldrlar. Baz mezhepler, cemaat bakanlarna
uluhiyet atfederek tazimde bulunurlar. lm kahramanlara ve azizlere de yardm iin dua
edilir. Kyller genellikle, kuvvetleri sadece evresine tesir ettiine inandklar, mahall ky
ulhiyetlerine (Gratna-Devatas) kurban sunarlar. Cinlerin (Rakshasa, Bhtta vs.) varlna
da inanr ve onlardan korkarlar. Panteonun yksek varlklarna gei, yksek tanrlara toplu
halde refakat eden Gandharvalar (semav mzisyenler), Apsaralar (gzel periler) ve
Yakshalar (hazine ruhlar) gibi yar Tanrsal varlklarla olur. Hastalklar getiren ve gtren
(mesela, a tanras Shitala gibi) pek ok tanralarn da varlna inanlr.
Vedalar Devri'nde nemli rol oynayan pek ok tanrlar, bugn nemlerini kaybetmilerdir.
Kendilerine ndir olarak dua edilir. Tehlikede olanlarn yardmna kotuuna inanlan
Ashvin, dostluun koruyucusu saylan Mitra, yollar tanrs Pushan ve sanat tanrs
Vishvakarman bunlara rnek olarak gsterilebilir.
Tanrlarn belirli tabi varlklar idare ettiklerine inanlr. Surya gnein; Soma ayn; Vayu
rzgrn; Varma suyun; Indra yamurun; Ani atein; Yama ller leminin; Kubera da
emrindeki hazinelerin hkimidir.
Vedalar'da ndra, harpilerin semav rneidir. Agni ise, tanrlarn kurban rahibidir. Bugn
bir yay ve iekten bir okla, bir papaann zerine binmi olarak tasvir edilen Kama,
Vedalar'daki ak tanrsdr. En sevilen tanrlardan biri de Ganesha'dr; fil bal, iri vcutlu
bir erkek suretindedir. Binek hayvan faredir. Kendisine, engelleri, mklleri ortadan
kaldrmas in dua edir. Bundan dolay Ganesha'ya atfedilen bir dua ve O'nun resimleri
pek ok Hint kitaplarnn ban ssler. Harp tanrs Skanda'dr, kendisine Karttikeye yahut
Subrahmanya da denir ve Dravidler Blgesi'nde pek ok taraftar bulunur.
Panteonun zirvesinde byk tanr vardr: Brahma, Vinu ve iva. Brahma, dnyann
yaratln, Vinu muhafazasn, iva da ykln sembolize eder. Fakat bu tasavvur,
tamamen felsefi bir dncedir; dinsel hayatta pek etkisi olmaz. Genelde zannedildii gibi
Brahma, Brahmanizm'in en yksek tanrs deildir. O ancak, Ulu Tanr Ivara'nn emriyle
dnyaya ekil veren usta (Demiurg) dur. Eski literatrde rastlanmaz. Yaratklarn efendisi
Prayapati ve dier yaratklarla ilgili eski mitolojiler kendisine atfedilmitir. Seyahatlarn bir
kaz zerine binerek yaptna inanlr. Kars Sarasvati ise bilgeliin tanrasdr. Klt
yerlerinin ok az olmas, Hindularn gnllerinde O'nun pek yerinin olmadn
gstermektedir.
Hindularn en yksek tanrlar Vinu ve iva'dr. Pek ok semav varlklar ruh gne
mahkum olduklar halde, taraftarlar onlarn ebed ve Karmann dnda kaldklarna
inanrlar. Vinu'dan, Vedalarda da bahsedilir. Yalnz O'nun disk, lotos, midye ve grz
tayan ve kartal Gradu'ya binmi vaziyette seyahatini gsteren suretlerine nadiren
rastlanr. Ekseri resimleri, dnya ejderi zerindeki istirahatn tasvir eder vaziyettedir.
Gzellik ve tarih tanras olan kars Lakshmi (Shr) genellikle kocasnn ayaklarna masaj
yapar vaziyettedir. Vinu'nun, insanl kurtarmak iin, musibetleri yok etmek iin, insan
veya hayvan suretinde eitli defalar yeryzne indiine inanlr. Balk suretine girerek
insanln 2. atas Manu'yu tufandan kurtarmas, hir zamanda Kalki (Mehdi) olarak
gelecei haberleri bu efsanelerdendir.
iva, Vedalarm frtna tanrs Rudra ve Aryalar ncesi pek ok tanryla birletirilir. zerine
beyaz kller serpilmi bir yahut be bal mnzev (asket) olarak veya insan kafataslarndan
bir zincir olarak tasvir edilir. Sembol olarak drt elinde bir kanat, bir yay ve bir davul
tamaktadr. O, bir tarafta phallus (Hnga) semboliyle de byk atadr. Nihayet O, Yogahk
eden bir askettir. Kars Parvati (Dakz)'dir. iva, merhamet ve kurtulu getiren bir varlk
olarak da tasvir edilir. Kars Parvati, ekseriyetle Durga namyla da adlandrlr. Hem
yumuak hem de vahi bir tabiata sahiptir. Cinlere kar koyabilen bu mthi savann
merhametini kazanmak iin eskiden kendisine kurban sunulurdu.
Dier taraftan btn canl varlklara yiyecek temin eden merhametli bir anne olarak da
sayg grr.
Tanrlar hakkndaki grler eitli ekollere ve mezheplere gre deiir. Karmamimanza ve
klasik Sankya retilerine gre istisnasz btn tanrlar ruh gne tabidir. Bu sebeple en
yksek kinat prensibi, Karmann mukabele kanunudur. Btn iyi ve kt fiiller otomatik
olarak mkafatn da, cezasn da grr. Hindularm bir ksm ise, monoteisttir. nk,
shvara isimli kinatn ebed bir Rabbi'ne ve dier yksek varlklarn O'nun fani hizmetileri
ve memurlar olduklarna inanrlar. Dnya ve Tanr'nn ilikileri ise eitli ekillerde
dnlr.
Hindularm inan sistemleri ksaca Mahatma Gandh'nin Amentsnde zetlenebilir:
Ben kendimi bir Sanatani Hindu diye isimlendiriyorum. nk ben Vedalara, Upaniadlara,
Puranalara ve Hindu yazlarnn hepsine ve avaaralara (Vlhiyetin eitli varlklar iinde
inkarnasyonu), tenashe (reinkarnasyona) inanyorum, Benyine Veda anlay iinde
varnashrama'ya ( Hint sisteminin kast ve hayat kademelerine) inanyorum. Geni anlamda
inein korunmasna inanyorum. Putlara tazimi de reddetmiyorum 209[209]
Gandhi'nin amentsn yle sistemletirebiliriz:
1- Hinduizm dndaki kutsal yazlar da dahil, tm kutsal yazlara.
2- eitli Tanrsal tezahrlere.
3- Tekrar doum (reinkarnasyon) tasavvuruna.
4- Sosyal ve dinsel kast sistemlerine.
5- Hayat kademeleri tasavvurlarna.
6- nsan d kutsal yaratklara (inee sayg vs. gibi).
7- Putlara (tanr suretlerine) tazim ve imandr. Btn bunlar Hint kutsal yazlarnn da
ieriini yanstrlar.
1. 5- Klt, badet
Btn Hindu'larda grlen ortak sembol, Om kelimesinin ssl, Sanskrite yazsdr.
Btn dinsel metinlerin banda yer alan bu birbirine bal A, u, m harfleri, Brahma'y
veya Vinu, iva, Brahman lln ifade eder. Bu hususta pek ok tefsirler yaplr.
Veda'lara mensup Aryalar, zerinde grnmeyen tanrlarn oturduklarna inandklar,
nlerine otlar salm, aktaki kurban banklarnda, tanrlarna dua ederlerdi. badetlerinin
muhtevasn tanrlar adna yaklan ate, zahire, pasta, kesilmi hayvan ve soma ikisinin
takdimi tekil ederdi. Bugn Vedalar devrindeki gibi kurbanlar sunulmakta ise de, Epen ve
Purana'lar Devri'nden beri baz deiiklikler olmutur. Mabetlerde, Tanry temsil eden
sembol ve suretler nnde, bir takm hareketler yaplr. lhiler sylenmesi, putlarn
ykanmas, yalanmas, sslenmesi, klarn deitirilmesi, ttslerin yaklmas, bitkisel
yiyeceklerin ve ieklerin hediye edilmesi semav varlklar honut edeceine inanlr.
Hayvan kurban bugn yalnz Durga gibi baz tanrlara yaplr. Bayramlarda, tanr resim ve
heykelleri muhteem arabalar zerinde merasimlerle ehrin veya kyn sokaklarnda
gezdirilir. En mehur bayram Divali'dir. Bu bayramda evler ve caddeler Lakshmi'nn
erefine lmbalarla donatlr. Holi Bayram'nda ise Hindular birbirlerine krmzya boyanm
sular serperler. Saysz tanr bayramlarndan baka kutsal yerlere yaplan ziyaretler ve hac
seferleri de Hindularm hayatlarnda nemli rol oynarlar. Haclar, kutsal sularda, bilhassa
Benares, Mathure ve Allahabad vs. gibi yerlerde banyo yaparlar.
Bir Hindu'nun btn hayat, doumundan lmne kadar muayyen merasimleri yerine
getirmeye baldr. Riyazet ve hadmlK, adaklarn yerine getirilmesi ve meditasyon, kalbin
aydnlanmasna, iyi bir karmann kazanlmasna yardm eder. Vedalar Devri'nde lenlerin
209[209]
Lahneman, s.l9.
cesetleri ksmen gmlr, ksmen yaklrd. Bugn ise asketlerin dnda (onlarnki diz
km bir vaziyette gmlr.) btn cesetler yaklr. Dullarn yaklmas hibir vakit genel
bir kaide olmamtr. Ancak 1829 ylanda ngilizler gelinceye kadar prenslerin saraylarnda
bu adet sk sk tekrar edilirdi. Btn yasaklara ramen, bugn dahi arada srada dullarn
yaklma adetine rastlanmaktadr. Bu din merasimin sonunda kadnn kocasyla gkte
birleeceine inanlr. Dullarn yaklmas yerine tekrar evlenmemeleri tavsiye edilir.
Hinduizm, bir peygamberlik messesesi tanmaz. Onlar iin kaideler, adetler, Kast vazifeleri
imandan da ilahiyattan da, nemlidir. Dinin, iman ve amel ksmn tespit edecek Papalk
vb. gibi otoriter bir dini messese yoktur. Ekseriyetle, saysz mahalli ilahlara hrmet edilir.
Bilhassa kylerde onlara pirin, meyve vs. gibi yiyecekler kurban olarak takdim edilir.
Byk ilahlar, sslenmi mabetlerde resim ve heykeller eklinde bulunurlar. Her sabah an
sesleriyle uyandrlrlar, giyindirilirler ve takdim edilen
kurbanlarla doyurulurlar.
Bayramlarda, arabalarn zerine oturtularak caddelerde dolatrlrlar.
1. 6- Rahiplik
Hindularn, atadan evlada miras kalan ve Brahmanlar denen rahipler snf vardr. Bu snfa
mensup olanlarn says bir hayli yksek olmasna ramen (15 milyon), ancak kk bir
ksm mabed ve din hizmetlerinde alrlar. Dier ounluk ise eitli dnyev mesleklerle
megul olur. Ayrca deiik tarikat ve mezhep manastrlarnda yaayan rahipler, serbest
mnzeviler ve asketler de (sadhu, sannyas) halkn hizmetlerinde bulunurlar.
1. 7- Sosyal Hayat
Hintliler iin Karma Doktrini, btn canllar arasndaki farklln yegane sebebidir. Hepsi de
ezelden beri bal olduklar kaderin mahkumudurlar. nk btn Hindu mezheplerinin
inandklar ebedi kainat kanunu (karma), tanniardan balayarak bitkilerde sona eren
canllarn derecelenmesini, snflara ayrlmasn zorlamaktadr. Yine bu kanun, dinde olduu
gibi Hindularn cemiyet sistemlerinin de temelini tekil eden Kast Sistemi'nin sabit
kalplarn kurmutur. Kast, ayn ile megul olan, atadan miras kalan haklar, vazifeleri ve
adetleri ile birbirine smsk balanan ahslar gurubudur. Bir Kast seilemez, ancak onun
iinde doulur, muhafaza edilir. Ayn Kastn yeleri ile evlenilir ve ayn Kastn yeleri ile
yine, ayn sofraya oturulur. Bu, adece inan meselesi deil, ayn, zamanda bir iktisadi
meseledir de. Meslekler ona-ayrlmtr Bilhassa temiz snflardan rahipler, askerler ve
iftiler g.b, yukardan g Kastn menfaatleri byktr. En st snf rahipler B rahmanlardr,
vazifelen dini Urevler ve retmenliktir. Yiyecek, banyo ve dier insanlarla
mnasebetlerinde dini fertiklerini koruyabilmeleri iin, ok sk yaz.l emirleri
bulunmaktadr, ikinci finemli snf, Kshatriya denen muharipler, askerler snfdr. Bu snfa
krallar ve devlet memurlar dahildir. Fiziki kuvvetlerini ykseltmekle, artrmakla
ykmldrler, nc snf, Vaishya denen iftiler ve sanatkarlar snfdr. alma
alanlar,, obanlk, iftilik, ticaret vs. gibi mesleklerdir.
Bu yksek Kastta doanlara bir nevi ikinci doum saylan bir merasim yaplr Bu sebeple,
iki kere doanlar da denir. Bunlarn haricindeki Shudra denen ekseriyet ise, muhtelif
mesleklerde alarak iki kere doanlara hizmetle ykmldrler. Yine bu Kastlar kendi
aralarnda, mesleklere itibar edilen temizlik derecelerine gre, pek ok blmlere ayrlrlar.
Bir ksm dince temiz saylmayan Paryalar (Dokunulmazlar) olarak grlrler. Mesela,
balklar ve kasaplar gb. canllar, ldrenler, anak mlek yapanlardan daha aa
saylmaktadrlar. Hmt cemiyetinin en aa guruplar ise, Pancam denen beinci
blmlerde toplanr ki, yeleri ehir temizlikileri, tuvalet temizlikileri, yankesiciler vs. gibi
temiz saylmayan meslek sahipleridir. Hindu olmayanlarn snf ise, pepsinden adr.
Zira, onlarn hibir Kast yoktur.
Hindularn dnya grne gre, bu Kast hiyerarisi tamamen kainatn ebedi kanununa ait
bir yapdr. Her Kastn kendisine has dn, nian merasimlen, yeme, ime, giyinme ve
meslek kaideleri vardr. Bir Kast sistemine kar gelmek, o kimsenin Kasttan karlmasna,
dolaysyla varlnn yok olmasna sebep olabilir. Tabu ki, teknikleme ve endstrileme,
modern Hind'in Kast varln sarsmtr. Mesela, yemek kaidelerine riayet, ancak kyller
arasnda hayatn srdrr. Hint anayasas 1949'da gelimeye aykr olduu gerekesi ile
nfuslar. 70 milyonu bulan Parya ile Kast olmayanlar snfn yasaklad. Fakat, evlenme
meselelerinde Kast sistemim ok sk olarak tatbik ederler.
1. 8- Ahiret Tasavvurlar
Bir kimse lnce, ruhu yeni bir varlk olarak grnmeyen ince bir vcuda brnr. Eer
buna hemen muvaffak olamazsa, hayalet (Preta) olarak etrafta dolar ve alm
akrabalarnn ller iin sunduu kurbanlarla gidermeye alr. Eer amelleri, davaramlan
ok ktyse, ruh g dnyada da olabilir veya birlerce yllk Cehennem hayat buna ara
verebilir, iyiler, amellerinin karl olarak, ksa yahut uzun bir mddet semav alemde
yaarlar. Ruh g emberinden kurtulanlarn durumlar ise muhtelif ekillerde tasavvur
edilir. Vishnuist ve Shivaist sistemlerin ekserisine gre, onlar, dnya st bir alemde,
tanrnn huzurunda ebedi olarak yaarlar. Sankhya, Nyaya-Vaisheshika ve Mimansa
mezhepleri ise, ferdi ruhun dnyadan tamamen ayr, zel bir hayat yaadn tasavvur
ederler. Shankara'ya gre ise, ferdi ruh, tamamen zlerek kll ruhda kaybolur.
1. 9- Hinduizmin Gelimesi Ve Yeni Akmlar
m.s. VIII. ve IX. yzyllarda aydn snf arasnda eski Veda metinlerinin yeniden
yorumlanmas filozof ve reformatr Shankara tarafndan yapld. O'na gre Brahma, bir
uluhiyet, ahs olmayan bir birlikti. Bu gr Ortodoks Brahmanlar arasnda byk rabet
grd. Shiva'ya tapanlar ise Shankarann kendisi ana tanra Shakti'ye tapmasna ramen,
Shankara'y iva'nn bir inkarnasyonu olarak grdler. Shankara ilmi, aa ve yksek
olmak zere ikiye ayrr. Aa ilim, dnyay hakikat olarak kabul etmektedir. Yksek ilim
ise, dnyann bir hayal olduunu ve yalnz ruh tarafndan idare edildiini kabul etmektedir.
Yksek lim derecesine ve Brahma'ya yalnz Veda tahsili ve tefekkrle ulalabilir.
Dier bir reformatr de, Shankara'dan 200 sene sonra gelen, Ramanuya'dr. O'na gre
Brahman, Vinu'nun vcutlamdr. lahi sevgi ve teslimiyetle uluhiyet ve semavi gzellik
grlebilir, ulhiyete ulalabilir.
amzn yeni dnce akmlar ve misyon faaliyetleri Hinduizm'in iinde yeni hareketlerin
domasna sebep olmutur. Hindistan dnda misyon faaliyetlerini yaymakla dikkatleri
zerlerine ekmektedir. Bunlardan en nemlileri Tranzendental Meditasyon ve Hare Krishna
hareketleridir.
1. 9. 1- Transzendental Meditasyon
Literatr.
1- Reller, 591-608.
2- Friedrich W. Haack, 183-215.
3- J.Lahnemann,74-78.
Hindu rahibi Maharishi Mahesh Yogi tarafndan 1958 de Madras'da Ruhsal Yenilenme
Hareketi ismiyle meditasyon tekniine dayanan dini br hareket olarak kurulmutur.
Manevi temellerini tm dnyaya yaymay hedefler. Maharishi Mahesh Yogi smi dini bir
stnlk ve makam unvandr. Maharishi Byk nde, Byk Khin manasnadr.
Mahesh, zel ismidir, Yogi, Hindu yoga temrinlerini ifade eden bir unvandr. Kurucusunun
esas ad, Mahesh Prasad Warma'dr.
Maharishi Mahesh Yogi programn hocas Guru Dev unvanl Swami Brahmananda
Saraswati'ye dayandrr. Guru Dev, Shankarann (yaklak m.s. 800) manevi miras
Shankaracharya'nn temsilcisi idi. Bhagavad Gita'nn doru tefsiri konusunda ortaya kan
tartmalarda Maharishi kendi tercmesi ve yorumuyla mehur oldu. Bu tefsir Eski Bilginin
Yeniden Canlandrlmas sayld. Hint dini tarihinin en byk otoritelerinden Shankara'ya
dayanan bu din felsefesinin Transzendental Meditationun ardnda Advaita-retisi
bulunur. Meditasyon tekniinin kknde de Mantra-Meditasyon ve Tantrizm vardr. Dini
grn temelinde insann iinde bulunan Tanrsal ortaya karmaktr. Buna gre:
1- Yoga yolu mutlakla kaynamaktr. Dnyadan kopmak deil, uurlu aktif hayat yolunu
semektir.
2- nsan uurunun derinliklerindeki snrsz, yaratc gce inantr. Bat ilerici tasavvurlarla
yorulmu, Hint dini rivayetlerinin yorumudur.

Maharishi Mahesh Yogi yaklak 1918 de domu, fizik eitimi grmtr. Daha sonra Guru
Dev'in rencileri arasna katlm, hocasnn 1953 de lm zerine Himalayalarda iki sene
inzivaya ekilmi ve daha sonra inziva hayatn brakarak Gney Hindistan'a gm ve
vaaz ve konferanslarna balamtr. 1959 ylnda aktif misyon faaliyetini hzlandrm,
dnyann eitli lkelerine misyon seyahatlanna balamtr. Kendi lkesi Hindistan'da fazla
ilgi grmemekle birlikte Birleik Amerika ve Avrupa'da daha ok taraftar bulmutur. 1976
da A.B.D. de Transzendental Meditation taraftarlarnn says milyonu amt.
Maharashi ruhsal yenilenmeyi vurgularken yeni Bilimsel grnml aklamalarn da
artrmtr. Trans. Med. ile Komnist daha iyi bir komnist, Hristiyan daha iyi bir Hristiyan
olur, diyordu. Dini ve dnyevi grlerinin ardnda Hinduizm byk rol oynar. 1973 de
A.B.D. de zel Maharishi International University kurmutur. Tanr Brahma'ya ynelik
meditasyonlarla yeryzndeki cinayetleri, trafik kazalarn, savalar, felketleri ve ktlklar
azaltaca sulh ve huzuru artraca savunulur.
Her ne kadar dini gruplarn tepkisini ekmemek iin ayr bir dinsel faaliyet olmadklarm
sylerlerse de, 19.10.1977 tarihli New Jersey Mahkeme karar onlar yeni bir din olarak
grm ve tescil etmitir. Dnya Aydnlanma Devrinin baladn savunurlar ve bunun iin
bir Dnya Hkmeti ve BakanLI tayin etmilerdir. Siddhi-Programm denen bir
teknikle, umak, grnmez olmak, duvarlar iinden gemek gibi Olaanst yeteneklere
ulalabileceini ileri srerler. Sistem Hint Din Felsefesi zerine kurulmutur. 210[210] " Yeni
Mezhep yelerinin eski dinlerinden ayrlmalarn istemez. Ancak zaman iinde eiterek,
kendi temel felsefesini yerletirmeye alr. Ayinleri Guru Dev'in resmi nnde, yaplr.
iek ve meyve kurbanlar sunulur. Kiiler manevi, byl gce, Brahma'ya ulamalar iin
ynlendirilir. Kt karmann bertaraf edilmesi, iyi karmann toplanmas in, fert olumlu
hareketlere ynlendirilir. Pek ok ulusal ve uluslararas tekiltlar vardr. Hinduizm'in bir
mezhebi olduklarm gstermemee alrlar, gizlerler. Bilimsel bir programn rn
olduklar intiban vermee alrlar. Kinat tasavvurlarn Hint Felsefesi oluturur.
1. 9. 2- Hare Krishna
Hint Krishna mezhebinin Bat'daki uzantsdr. nancn merkezini Tanr Vinu'nun mehur
avataras Krishna'nn tazimi tekil eder. Krishna her eyin yaratcs olduu gibi, btn
canllarda da mevcuttur. Hareket uluhiyet yolunun acs saylr. "Bhakti" tanrya teslimiyet
demektir. Tarihi Krishna hareketinin devamdr. Bengalli rahip Sri Caitanya (1486-1534)
kadar gider. Gnmz temsilcisi ve kurucusu Guru Swam Prabhupoda (1896-1977) dr.
Kalkuta niversitesinde ngiliz Dili, Felsefe ve Ticaret renimi tahsil etmi, 1926 da mezun
olmutu. Bir ara ticaret ve fabrika idarecilii yapt. stad Bhaktisidanta Sarasvvati'nin
kendisini Tanr Krishna inancn Bat'da yaymakla grevlendirmesi zerine 1965 de 70
yalarnda New York'a geldi. Monoton bir ark sylemee balad:
Hare Krishna, hare Krishna,
Krishna Krishna, hare hare,
Hare Rama, hare Rama,
Rama Rama hare hare...
New Yorkda (1966 da) misyon merkezini kurdu. Dnya aydnlanma devrinin baladn
syledi. Mezhebin temel felsefesi Hinduizm'e dayanr. Ortaya konan yol, saf, dinsel bir
sistemden ok, insann ahsna sunulan skn, heyecan ve stresten uzaklama, sabr ve
dayankllk ve zekann glendirilmesi ynnde teknik sunma grnmdedir. mtihan
korkusu, ak zdrab ve aile ii kavgalardan bunalan genlere snak tekil eder.
Prabhupoda dier Hindu Gurular gibi, Vedalarn vahiy olduuna inanr. Dini liderler,
Krishna'nn kendisi veya Brahma veya Norada ve Yasudeva'nn efsanevi suretleri saylr.
Vyasa, eitli zamanlarda kutsal vahiyleri hayata geiren Kutup-Guru saylr. Ayns Narada
iin de geerlidir. Her ikisi de Tanrsal hidayetin tayclardr. Krishna'nn ihtiamn tebli
ederler.
210[210]
H.Reller, 591-608. Friedrich W. Haack,183-215. Lahnemann, 78-85.
Gnmz, Ahir zamann kt devri KaliYugadr. Kendisi de bir nevi Hindu Mehdisi'dir.
Swami Prabhupada ve rencileri kendilerinin ne Hindu ne de Hintli, ne de baka bir millet
olmadklarn, teblilerinin bamsz, ancak tm dinlerin temel hakikatlerinin bir ifadesi
olduunu, sylerler. Yazlarnn muhtevas Hint-Veda muhtevasdr. Aklamalarna gre:
1- Tevrat, ncil, Kur'an vs. gibi dnyann kutsal kitaplar mutlak hakikatlar ierirler.
Ancak Vedalar dnyann en eski vahiy belgesidir. Bilhassa Bhagavat-Gita Tanr szlerinin
kendisidir.
2- Tanr veya Krishna ezelidir, her eyi bilen her yerde hazr ve nazr, kadir ve tm
mahlkata hayat ve zrriyet verendir. Tm kinatn gcn elinde tutandr.
3- nsan Tanrnn ruhsal varlndan bir paradr, bu sebeple fani deildir.
4- Tm insanlar kardetir. nsanln ortak babas Tanrdr.
5- Yemekten nce tm yiyeceklerimizden Tanr'ya kurban olarak sunulabilir.
u anda insanlk Kali Yuga'nn (Ahirzaman ktlklerinin dorua ulat bir devrin) iinde,
Tanr'dan uzak ve kargaa halinde yaamaktadr. Kurtulu Yolu Tanr'y bulmaktan,
isimlerini dnmekten geer. Hare Krishna arksn sylemekle, ruha ezeli uur dolar. Bu
sevgi ve kulluk teslimiyetidir. Bununla tekrar doum-lm ark, tenash durur, ruh
saadete kavuur. Kinatn sahibi, yaratcs Tanr, Krishna'dr. Tm Hint panteonu Ondan
domutur. Indra, Varuna, Agni, Rudra, Brahma'nn kendisi yar ilah olarak Onun yar ilah
dereceleridir. Tm varln ierii, kendisi Krishna'dr. Saadetin muhtevasdr. Krishna
maddenin dokunmad, ulaamad varlktr. Maddeye iman cehaletten (Avidya) ortaya
kar. Bu avidya bir illizyondur, maya'dr, gz aldanmas ve yanlgdr. nsan karmann iine
srkler. Kurtulua yalnz Vidya (ilim ve aydnlanma) ile ulalr. lim, Krishna tarafndan
kendini arayan insana, ferdin tanrs olarak vahiy edilir.
Buna sevgi ve teslimiyetle ulalr. Ruh maddeden kurtulur ve ferdi tanr karsnda
ebediyen yaar. Bylece Shankara'nn mutlak monizmi ve Sankyann gayri ahsi dualizmi
reddedilir. Krishna arksnn tekrar tekrar sylenmesiyle tm insanln yolu alr. Ancak
burada bir Guru'nun nderliine, eyhliine ihtiya vardr. O Kurtulu Yolunu salamlatrr.
Gurular, Krishna'nn grnen ltufandr. Tanrnn kutsallardr. Krishna onlarn azndan
konuur. Onlarn szleri gerektir, hataszdr.Amerika ve Bat lkelerinde mabet merkezleri
her geen gn yaygnlamaktadr. Ana Merkezleri Los Angeles'tadr, 211[211] salarlar.
Vejeteryan bir hayat srerler.
1. 10- Hinduizm'in Dier Dinlere Bak
Hinduizm'in dier dinlere bakn iki ana gurupta toplayabiliriz. Dogmatik, Uzlamac ve
oulcu. Bunlar Hindularn dier dinlere yaklamnda e zamanl olarak grmek
mmkndr. Ancak bu yaklam tarzlar eit oranda temsil edilmezler. Arlk dogmatik
yaklamdadr:
1- Dogmatik Hindu dncesinde dinsel oulculuun temelini Sanatana dharma anlay
tekil eder. Buna gre, kendi sistemlerini, ezeli-ebedi yol, ftri, evrensel din olarak
grrler.O yeryzndeki btn inan sistemlerini kapsayan bir st yap, evrensel din veya
din tesi bir sistemdir.
Dier dinler ise, Hinduizm'in iinde yer alan,
ivaclk,
Vinuculuk, Tantrizm vs. gibi birer mezheptirler. Ancak Vedalar tanmayanlar, kabul
etmeyenler ise, "zndklardr.
2- Uzlamac ve oulcu tutum temsilcilerinden Ramakrishna (1836-1888) yer yzndeki
pek ok dini gelenein mevcudiyetini, Tanr'nn insanlara bir ltf ve inayeti olarak grr
ve insanlar en yce gayeye, Tanrsal drake ulatracana inanr. badet sistemleri ayr
dahi olsa, dini sistemlerin gayesinin ayn olduunu syler. Ramakrishna'dan sonra gelenler
dier dinleri mspet, fakat kurtulua ulatrmada yetersiz sistemler olarak yorumlarlar.
Vivekananda'ya gre, dnyadaki btn din kurucular Hz. sa, Hz.Muhammed vs. Tanr'nn
birer avataralandr. Her biri Tanr tarafndan
oluturulan deiik dini sistemlerdir. Gandhi'ye gre ise, dinlerin znde bir farkllk sz
konusu deildir. Farkllk sadece bu hakikati alglamaya alan kiinin gzndedir. Btn
peygamberler hrmete layktrlar. nemli olan ruhun
kurtuluudur.
nsan
ibadet
211[211]
RelIer,627-648. F.W.Haack,82-91.
edecei
tanry
seme
hrriyetine sahiptir.
212[212]
2- Yogaizm
Literatr:
1- James Hewitt, Yoga, London 1970.
2- Sophy Hoare, Yoga, stanbul 1978.
Yoga, psiko-teknik yaratc bir irade terbiyesidir, Antreman anlamna gelir. Huzur ve
sknete gtrecek yksek bilgiye ulamak gayesi ile, btn ruhsal kuvvetlerin tefekkr,
vecd ve istirakla bir noktaya toplanmasn, dncenin belirli noktalara younlatrlmasn
retir. uur ve duygularn en yksek hallerine ulamada vasta olarak kullanlr. Yogann
bir sistem olarak kurulduu tarih tespit edilmemekle beraber, ok eski zamanlardan beri
varln, Indus blgesinde yaplan kazlarda ortaya kan Yoga pozisyonundaki bir tanr
heykeli spat etmektedir. Yaplan aklamalara gre, bu heykel m.. 2500 yllarnda Indus
Vadisinde oturan Aryalar ncesi halkn Yoga temrinleri yaptklarn gstermektedir.
Veda'larda da tanrlarn ve hikmetli kiilerin ruhsal konsentrasyon sayesinde eitli gizemli
eylemleri yapabilme gcn kazandklar bildirilmektedir. Daha sonraki devirlere it
literatrde Yoga ile lgili fikirler daha da gelimitir. Yoga Hindulara has bir dnce ve
teknik deildir. Gelimesinde Caynist ve Budistlerin de byk hissesi vardr. Bu metotlu
tefekkrle Hindular, Vinu ve iva le ba kurmay veya Mcerret Mutlakla bir olmay arzu
ederken; Caynist ve Budistler de hidayet ve kurtulularn bu teknikte grrler.
Yoga sisteminde, Sankhya (Shanklya) felsefesinin kozmoloji, fizyoloji ve psikolojiye dir
grleri benimsenmitir. Yalnz Yogay Sankhya'dan ayran zellik, Sankhya' nn ateist
grn reddetmesi ve kurtulua kavuturan bilgiye varmak iin en etkin arenin vecd ve
istirak olduunu kabul etmesidir. Yoga sisteminin ahs bir tanrya ynelmekteki gayesi,
Tanr'ya inananlar memnun etmek iindir. Yogaya gre, Tanr'nn varl ezel ve ebed olan
insan ruhlarndan farkszdr. Tanr ile insan arasndaki fark, madde ile ilikilerindedir.
Tanr'nn madde ile ilgisi kurtulmu ruhlardaki gibi tamamen kesilmi deildir. Byle olsayd
Tanr'da uur bulunmazd. Ancak O, aa maddenin unsurlarndan temizlenmi, saf ve asil
bir cevherle birlemitir. Bunun iin O, yksek kudret ve hikmet sahibidir. Tekrar doum,
gnah ve sevap ileme zelliinden yoksundur.
Bu sistemi aklayan kitaplar, dncenin br nokta zerine nasl toplanabileceini;
duygularn duyulara sebep olan konulardan nasl ekilip, tl hale getirilebileceini; d
dnyann tesirlerine tbi olan dncenin nasl ptal edilebileceini ve atman zerine nasl
toplanabileceini ayrntlaryla anlatmlardr. Yoga temrinleri dzenli yapld takdirde,
insan tabi eilimlerinden kurtaraca, hidayet bilgisine ulatraca, glkleri ortadan
kaldraca, ifade edilir. Ykseklere kabilen veya derinlere inebilen istirak, fikirlerin
baka konulara ynelmesini nler. Yoga eitimi, mensuplarnn gemesi gerekli bir sra
safhalardan ibarettir. Bunlar arasnda Asana denen nefes alp vermeyi saymak, nefesi
tutup gzleri belirli bir noktaya -mesela burun ucuna, gbee vs. yedikmek gibi eitli
hareketler vardr. uuru kaybetme temrini olan Yoganidra da (Yoga Uykusu'nda) hayatn
sndne inanlr. Halbuki bu hpnotik uykudan baka bir ey deildir. Yine Trataka ad
verilen, gzlerin kk bir noktaya dikilmesi neticesinde, vcut tahta paras gibi
sertlemektedir. Bu yollarla Yoga temrinlerini yapan kimse, yksek bilgilere ular. Yksek
ruhsal kuvvetlerle alk ve susuzluk duygulan sner, sivri ulu eylerle vcut yaralanmaz,
vcut grnmez olur, eter iinde dolaabilir. Nihayet ruh, maddeden tamamen ayrlarak,
uur altnda yeni karma toplayan ruhsal kuvvetler yok olur. Yoga ilmi, Budizm'in ve
Caynizmin dnce sistemlerine de temel olmutur.
Hinduizm'in klasik Yogas Yoga Sutra isimli eserdeki 194 veciz szle tespit edilmitir. Bu
metnin yazan, hakm Patanja saylr. Eserin, hangi tarihte yazlm olduu
bilinmemektedir. Genellikle Hintliler, bu kitabn yazar Patanjali ile m.. 2. yy'da yaam
gramerci Patanjali'nin ayn kii olduunu kabul ederler. Bununla beraber, Yoga Sutra'nn
MS: 420 yllarna doru yazlabileceini ve bu kitabn yazar Patanjali'nin gramerciden ayr
bir kimse olduunu iddia edenler de vardr. Bugnk Yoga Sutra'da Budist dncelerinin
izlerine de rastlanr. Sutra'nn daha eski bir metne dayanp dayanmad tartma
212[212]
Ali hsan Yitik, Hinduizm'in Dier Dinlere Bak, II. Trkiye Dinler Tarihi Sempozyumu, 8-9 Kasm 1996.
konusudur.
Bir ok sistemlerde olduu gibi, Yoga sisteminde de reform teebbsleri olmutur. 1861
ylnda Shiv Dayal Singh, Kbir'den mlhem olarak dinler st bir mistik retmi ve zel
bir Yoga gelitirmitir. Kendisine tbi Radlasvamis isimli cemaat bugn Kuzey
Hindistan'da yaamaktadr.
Yeni bir Yoga retisini de Bengalii Aurobindo Ghosh (1872-1950) etrafnda pek ok talebe
toplayarak retmitir. Bunda o, Hint ve Bat dncelerinin senteziyle insan metafizik
kabiliyetlerle donatma yolunu aramtr.
2. 1- Ananda Marga
Ananda Margay Trkeye Saadet Yolu diye tercme edebiliriz. Cemaat 1955 de
Hindistan'in Bihar Eyaletinde kuruldu. nsanln sosyal ve ruhsal ilerlemesine katkda
bulunmak iddiasndadr. Kurucusu Prabhata Ranjana Sarkar'dr. Taraftarlar kendisine
Margc derler. 1921 de orta halli bir ailenin olu olarak dodu. Kalkuta'da liseye gitti ve
babasnn lmne kadar Gazete Yazar olarak alt. Tantra-Yoga-Meditasyon grubuna
girdi. Eski Yoga tekniini gelitirebilmek iin, ada psikoloji ve sosyoloji ile ilgilendi.
Kendini Uluhiyetin Tezahr (Taraka Brahma) olarak aklad. Mezhep, Yoga ve
Meditasyon temrinleriyle ferdi ve cemiyeti ahlaken ykselterek saadete ulatracan
savunur. Dnyada 2,5 milyon kadar taraftarnn olduu tahmin edilmektedir. Hindistan,
Amerika ve Avrupa'da taraftarlar vardr.213[213]
2. 2- Neo-Sannyas Bhagawan Shree Rajneesh Hareketi
Hindistan'da Poona'da ehrinin mutena semtlerinden Koregaon Park'da Ashram Vakf
binalar vardr. Bu binalar, Krishna Evi, Zerdt Evi, Lao Tzu evi'dir ve cemaatn niversel
ruhunu temsil' ederler. Ashram (dergh) yelerinin yaklak 4/5 Batl, 1/5 yerli halktandr.
Bhagwan Shree Rajneesh Movement denen bu cemaatn lideri Tanr benzeri ahsiyet
olarak kabul edilir. Rajneesh Chandra Mohan 1931 de Madhya Pradesh Eyaletinde dodu.
21 yanda bir Aydnlanma yaad. Tanrnn kendisini ona atn, vahiy ettiini hissetti.
niversitede Felsefe tahsili ederken 1957 de niversite eitimini brakt. Gazetecilie
balad. lkeyi dolat. Meditasyon tekniklerini rendi. 1966 dan sonra gezici vaiz olarak
Hindistan'n byk ehirlerinde dolamaya balad. 1969 da rencilerinin himayesinde
Bombay'da kendi Ashram'n kurdu. Onun Tantra-ayinleri halkn dikkatlerini ekmeye
balad. 70'li yllarda ounluu Amerikal renciler olan ziyaretiler tarafndan aranmaya
baland. Vaazlarn Hinte ve ngilizce yapt. Bir sre sonra halkn tepkisi zerine
Bombay'dan srld. 1974 de niversite ehri Poona'ya yerleti. Ak derghn
(ashrarnn) kurdu. Bat Psikolojisinin karsna Tantra-Yoga mezhebini alternatif olarak
koydu. Taraftarlarna gre o stattr, iva'nn avataras, dk derecedeki tezahrdr,
insan grnmnde tanrdr. Taraftarlarna gre O ayn zamanda bir peygamber, bir
Guru'dur. Modern Psiko-Teknik uzman olarak, Tantra, Zen ve Sufizm gibi eitli mistik
yollan birletirmi, Dou-Bat sentezini gerekletirmi, insanlar kozmik varlk uuruna
ulatrmtr. Taraftarlar Bat lkelerinde yaygnlamaktadr. 214[214] stanbul'da da kk
bir cemaatlarnn olduu bilinmektedir. Dnyadaki taraftarlarnn says 300.000 kadar
tahmin edilir.
3- Caynizm
Literatr.
1- . Hilmi Budda, Hint Dinleri, stanbul 1935.
2- Helmuth von Glasenapp, Die Religionen Indiens, Tbingen 1943.
3- H.Von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen, s. 114-120.
Caynizm'in kurucusu olan Cayna (Jaina) savalar ve prensler snf olan Katriya
kastndandr. Kendisine muzaffer anlamna Cina, byk kahraman anlamna Mahavira ad
213[213]
214[214]
Reller, 707-729; Haack, 216-246. Lahnemann, 78-85.

Reller, 730-743; Haack, 128-146. Lahnemann, 85-93.
verilmitir. m..VI. yzylda yaayan Cayna perhiz ve riyazatla geen bir mr srm ve
zerine hi bir ey giymemitir. retisini, mensup olduu asiller ve halk arasnda yaymaya
alm pek ok taraftar ve mrit kazanmtr. Rivayete gre 72 yalarnda Pv isimli
yerde lmtr
Mahavira'nn yapt vaazlar nce szl olarak rivayet edilmitir. m..300 yllarnda
Pataliputra da toplanan bir konsil kaybolan metinleri toplamaya alm, bir ksm metinleri
toplamay baarmsa da, rivayetlerin byk bir ksmnn kaybolmasn nleyememitir.
Szl rivayetlerden kalanlar, Mahavira'nn lmnden 980 sene sonra Vallabhi'de toplanan
Beyaz Giyenler Konsili tarafndan Siddhanta isimli bir kitapta bir araya toplanmtr. Eser
Prakrit dilindedir. inde rahiplerin uymas gereken kaideler, Caynizm'in retileri ve
efsaneler yer alr. Caynistler bunlarn m.. y. m.s. VIII. yzyllar arasnda tespit edildiini
kabul ederler. Tenkiti tarihsel eserlere gre de, eserin en eski metinleri m.. III. yzyla
kadar gerilere gitmektedir.
Caynizm'in Hava Giyenler mezhebi ise, Beyaz Giyenler mezhebinin bu kutsal kitabn gayri
sahih (apokrif) sayarak kabul etmezler. Onlar iin, kaybolan kitaplarn yerini drt byk
statlar grubunun meydana getirdii Vedalar isimli esef almaktadr. Caynistlerin dnya
tarihini, kinat tasavvurlarn, felsefelerini, ahlak ve ibadet hakkndaki grlerini ihtiva
etmektedir. Her iki mezhebin sahih saydklar kitaplardan baka, pek ok ilahiyat, hikaye
ve ahlk kitaplar da vardr.
3. 2- Cayna
Buda'nn ada ve Buda gibi bir prens olan Tima (Cayna) da asketizmi kendisine kurtulu
yolu olarak seti. Ebeveyninin lmnden sonra evini, karsn ve ocuklarn terk ederek
rahiplie girdi. Bir sene sonra zerindeki elbiseyi de atarak plak dolamaya balad. Nehir
kenarndaki bir aa altnda 12 sene sren tefekkrden sonra Ruh G'nden (Samsam)
kurtulu yolunu buldu. Bu ekilde o, bir Jina (muzaffer), Tirtankara (geit aan), Mahavira
(Kahraman), Bagavat (kemale ermi, kmil) kii oldu. Bundan sonra o, eitli eref
isimleriyle anlr. Vaazlaryla halk aydnlatmaya alm, etrafna eitli halk kesimlerinden
rahip ve rahibeler toplanmtr. Yaklak 30 sene sren manevi yaantdan sonra m.. 527
de Parapuri'd ld. Avrupal aratrclara gre, m.. 447 veya 467 ylma rastlar. Onun
nirvanaya girii Caynist takvimin balangc saylr. Cemaat zamanla Bihar ve Orissa'da
yaylmtr. Sonralar rahiplerden bir ksm stadn koyduu plak gezme adetini braktlar.
Bylece, tarikat cemaat ikiye ayrld: Dig-ambara (Hava Giyenler) ve Svetambara (Beyaz
Giyenler). m.s. I. yzylda dier dini meseleler sebebiyle iki mezhep arasnda nihai ayrlk
meydana geldi.
Caynizm eitli hkmdarlar himayesinde I. binin ikinci yarsnda Kuzey Hindistan'da,
Dekkan'da ve Gney-Hindistan'da, II. binin balarnda Gucarat'da yaylarak ihtiam devrine
ulat. Ancak Budizm'in ve sonra da slam'n Hindistan'da yaylmasyla geriledi. Gnmzde
2 milyon kadar Caynist olduu tahmin edilmektedir.
Caynistlere gre, bu dine uyanlar lmsz ve ebedidirler. Bu alemin kurucusu yoktur. Alem
muazzam byklktedir ve etrafnda bir boluk vardr. Bu alemin ortasnda dairevi,
yuvarlak biimde dnya bulunur. Dnyann ortasnda da Dnya Da vardr. Denizler ve
ktalar bu Dnya Da'nn etrafnda dairev olarak dizilmilerdir. Yerin altnda ise, yeralt
alemi bulunur. Burada cinler ve periler, er varlklar yaarlar. Onun da altnda Cehennem
Blgesi ve iinde de ar cezal olanlar bulunur. Cezalan bitinceye kadar burada kalrlar.
Yeryznde ise, kat kat sralanm gkler alemi bulunur. Bu eitli katlarda glerine gre,
Tanrsal varlklar otururlar. Tanrlarn arasnda uzun mrlleri bulunmakla beraber,
sonunda onlar da fanidirler. Gkler aleminin zerinde bir alem daha vardr ki, buras srr
merci'dir. Burada kurtulmular otururlar. Bu makam, tekrar dnyaya gelme zahmetinden
kurtulanlar iindir. Alem ebedi ve yaratlmamtr. Buradaki nizamlar deimez, ne byr
ne klr, ne de paralanr. Dnya ebed olan canl ve cansz varlklardan teekkl eder.
Cansz varlklar mekan, hareket, sknet, zaman ve maddedir. Canl varlklar ruhsal
varlklardr. Sonsuz derecede okturlar, btn dnyaya nfuz ederler, karada, suda, atete,
rzgarda, bitkilerde, hayvanlarda, cehennem varlklarnda, insanlarda ve tanrlarda
vcutlarlar. Ruhlar, varlk bakmndan birbirlerinden tamamen bamszdrlar, fakat
birbirlerine tesir edebilirler. Her biri yaratlmam ve paralanmaz bir birlie sahiptirler. Her
bir ruh tabiaten snrsz oklukta zelliklere ve kabiliyetlere sahiptir. Her eyi bilir, snrsz
enerjisi vardr. Zevk ve zdraplar dma ktnda kutsiyet durumunda bulurlar.
Cansz varlklarn, yani ruhsal olmayan varlklarn en nemlisi maddedir. Madde duyularla
kavranamayan, parafanamayan, sonsuz saydaki atomlardan meydana gelir. Atomlar
genileyebilir, bzlebilr ve bylece byk veya kk mekanlar doldurabilir. Her bir
atom, koku, renk ve tat duyarlna sahiptir. Kendi kanunlarna gre biriyle veya dieriyle
birleir kme meydana getirirler. Bu suretle dnyann eitli fenomenleri ortaya karlar.
Madde ruha nfuz edebilir ve ruhda dern deiikliklere sebep olabilir. Ruha nfuz edebilen
madde, ruhun klli lmini ve snrsz enerjisini rter ki, artk ruhun tanma gc ok
zayflar, kuvveti azalr. Kendi tabiatnn zelliklerini kaybeder, fani vcuda brnr, arzu
ve zdrablarla arr. Kendinde belirli bir kader teekkl eder ve bu onun drt varlk
eklinden birinde, yan hayvan, insan, semav varlk veya cehennem! varlk olarak, belirli
bir zaman sresince var olmasn zorunlu klar. Ruha nfuz eden maddeler onda, btn
Hint felsefesinin kabul ettii srlarla dolu cevheri eyi, oluu ve canllarn varlna karar
veren Karma yi meydana getirir.
Ruh ve karma cevherinin ilikisi, balangsz ve sonsuzdur. Ne zaman ki, bir ruh faaliyet
halindedir, o zaman onun igal ettii mekanda bulunan madde ksmlar ona nfuz ederler
ve tozlarn ya srlm vcuda yapp kaldklar gibi, madde unsurlar da ruha yapp
kalrlar. Alnan maddeler ruhda karmann belirli eklini alr ve karmaya gre vcudun eitli
ksmlarn meydana getirir. Karmann ekli, ruha dolan maddenin devam ve gelecei ise,
ruha nfuz eden maddenin meydana getirdii amellerin ahlk kalitesine baldr. yi
ameller iyi karmay, kt meller kt karmay yaratrlar. Karmann teekklnden sonra
kendi icraatn yapmas, onun kendini tketmesine sebep olur. Fakat her an, her hareket
yeni karmann teekklne de sebep olur, tkenen yerini yenisi alr. Bylece balangsz
ve sonsuz olarak varlk zinciri birbirini takip eder gider.
3. 4- Kurtulu Ve Hidayet retisi
Cayna retisinin gayesi, Hintlilerin btn metafizik sistemlerinde olduu gibi ruhu, doum
ve lm arknn ebedi dnnden, girdabndan kurtarmaktr. Ruhu, sansara
(samsara)'nn
deimezliinden,
tekrarndan
bkknlndan,
karmaklndan
kurtarmaktr. Bu hedefe ulamak btn ruhlar iin mmkn deildir, nk pek ok ruh
tabiaten abhavyas, yani kendisinde kutsiyete ulama yetenei ve bilgisi yoktur. Doum ve
lm emberinde ebediyen dner durur. Fakat zel kabiliyete sahip ruhlar, saysz
vcutlarn sonunda Kemltn sknetine (siddhi, nirvana) ulaabilirler. Kendi benliklerini
olgunlatrmaya alarak kirli maddeden ruhu ayrmay, ruhu kurtarmay arzu ederler.
Burada iki nemli husus vardr: Birincisi, yeni karma maddesinin ruha nfuz etmesini
nlemek, ikincisi, ruhda ki mevcut karmay imha etmek zarureti. Karmaya kar mdafaa
ve karmay paralama art, be yasaa baldr. Bunlar: ldrmemek, almamak, yalan
sylememek, iffetsiz yaamamak, hrsla fazla mal sahibi olmaya almamaktr. Her eyden
nce sk br disiplin, glklere sabr, nefsin ldrlmesi, tahsil ve tefekkr gerekmektedir.
Ksaca, kutsallk yolunu aan, eitli suretlerdeki i ve d asketizmdir. Sadece, dnyay
tamamen terk edebilen, zihinlerini btn dnyevi eylerden evirebilen, kurtarabilen rahip
ve rahibeler, kendi nefsleriyle yaptklar etin mcadeleler sonunda kemalta
ulaabileceklerini, samsaradan kurtulabileceklerini mit edebilirler.
Kll bir ilim sahibi olarak, bir kavalin olarak, yeryznde zdrapsz ve arzusuz bir halde
karmasnn son kalntlarn tketinceye kadar tlolaan ruh, kirlerini atm su kabann
daima su zerinde kald gibi, hi bir maddi glkle karlamadan dnyann zirvesine
kadar ykselir. Kainatn zirvesinde emsiye eklinde duran, muhteem srr- merci'de
(Ishatpragbhra) vcutsuz, grnmez bir surette ikmet eden kutsallarn yanna ular.
Bunlar, en son varlklarnn te ikisi orannda mekn genilii igal ederler. Artk orada
sonsuz ve lmsz, eksilmeyen saadetleri tadarlar. Hi bir zaman sansaranm girdabna

dmezler. Klli ilim ve glerine ramen, dnyevi eylerle megul olmadan, dnyaya srt
dnm olarak sknetle yaarlar.
3. 5- badetleri
Cayna cemaatnn ruhan ynetimi rahip ve rahibelerin ellerindedir. Rahipler gibi halk da
gnlk belirli ibadetleri yerine getirirler. badet esnasnda Tirthankaralar zerine ilahiler
sylerler, tefekkr ve tvbede bulunurlar. Belirli hareketleri yerine getirirler. H bir canl
varl ine itmemee gayret ederler ve bundan dolay bitkisel gdalarla beslenirler. Sarho
edici ikiler kullanmazlar, nk Caynalar'a gre sarholuk veren eylerde canl varlklar
bulunur. Azlarna bir canlnn kamasndan korkarak, karanlk bastktan sonra yemek
yemezler. Hatta titiz asketler, havada bulunan canllar kazara yutmak endiesiyle,modern
cerrahlar gibi devaml olarak azlarn bir rtyle kapatrlar. Caynist cemaatlarn kurduu,
btn hayvanlarn bakld ve tedavi edildii Cayna Hastaneleri mehurdur. Dindar
Caynalar alktan lmeye byk deer verirler.
Caynalar, semav dnyalarda pek ok tanrlarn varlna inanrlar. Fakat bunlar daha nce
de iaret edildii gibi, ruh gne mahkmdurlar. nsanlara kurtulu yolunda yardm
edemezler. Tirthankaralar da nirvanaya girdikten sonra, dnyevi hadiselere tesir edecek
gte deillerdir. Buna ramen kendilerine geni bir klt thaf edilmitir. Yan Caynalar,
Tirthankaralar' dnmekle, onlar takdis etmekle, ruhun ykseleceine aydnlanacana
inanrlar ve onlara bol bol hrmet ederler. Muhteem Cayna mabetlerinde duran heykelleri
takdis ve tazim ederler. nlerinde lhiler okurlar, meyve ve sebze kurban sunarlar.
nlerine lmbaler ve ttsler korlar, putlar ykarlar, yalarlar ve ieklerle sslerler. Yine
Tirthankaralar'm yaadna inanlan yerleri ziyaret ederler. Parasnath Da, Shatrunjaya,
Girnar ve Abu mehur ziyaret dalarndandr. Dnyevi istekler iin de Tirthankara ve
tanrlara dua edilir, hatta baz Caynalar Bhayron, Hanuman, Ganesha gibi, Hindu
Tanrlarna da dua ederler. Mabetlerindek ibadetler, rahipler tarafndan deil, halk
tarafndan idare edilir. Bazen, Brahmanlarn cretle Cayna mabetlerinde altklarna
rastlanr.
4- Sihizm
Literatr.
1- G.Tmer-A. Kk, Dinler Tarihi, 2.Bask Ankara 1993,s.100-106.
2- Abdurrahman Kk, Sihizm, A. .ilahiyat Fak. Der. Cilt 28, 1986, s. 391-417.
3- Huzeyfe Saym, Sih Dini'nin Kurucusu Guru Nanak 'w Hayat ve retileri, (Yksek
Lisans Tezi) Kayseri 1986, 100 sayfa.
Sihizm, slam ve Hinduizm karm dinsel bir harekettir. Gnmzde yaklak 6-7 milyon
taraftarnn olduu tahmin edilmektedir. Taraftarlarnn ounluu Hindistanda yaamakla
birlikte, Hint kkenli taraftarlaryla bata ngiltere ve Kanada olmak zere dnyann eitli
yerlerine dalmlardr.
Kurucusu Nanak, Lohor' un gneybatsna 60 km. uzaklktaki, imdi Nankana Sahib adn
tayan, Tal vandi kynde 1469 da dodu. ocukluk ve genlik alar kyde geti. Evlendi
ve iki olu oldu. Yksek saylabilen bir kasta mensuptu. ocukluunda geleneksel Hindu
eitimi ald. Gen yata kynden ayrlarak Sultanpur ehrine gitti ve orada Mslman bir
idarecinin hizmetinde alt. Bo zamanlarnda inzivaya ekilip, derin dncelere dalard.
Rivayete gre birinde Yaratc, korku ve dmanlktan uzak, domam, zt ile var olan,
yce Tanr'y idrak etti. Onu vaaz etmekle grevli olduunu hissetti. 1500 ylna doru
Sultanpur'u terk edip, Tek ve gerek olan Tanr hakkndaki dncelerim vaaz etmee ve
dolamaya balad. Vaazlaryla hret buldu, eitli dinlere mensup kutsal yerleri, bu arada
Mekke'yi de ziyaret etti. Hindu ve Mslmanlarla tartmalara giriti.
Hayatnn sonlarn kendisine hediye edilen, Kartapur kynde geirdi ve 1539 ylnda 70
yalarnda ld. Geride iki olu ve ok sayda renci taraftar (sih) brakarak Dnyadan
ayrld.
4. 1- Sihizm'in Douu
slam'in Hindistana yaylmasndan sonra, mensuplarnn birbirlerine olan ilgisi, Tanr'nn
birlii-okluu tartmalar, mehur hkmdar Kabir'in (1435-1528) teviki, Ekber ah'n
(1542-1605) monoteizm etrafnda dinleri birletirme gayretleri, bu ynde faaliyet gsteren
Nanak'n etkisini artrd. Nanak, bir din kurma iddiasnda bulunmamakla birlikte, politeizmi,
puta tapcl ve kast sistemini kaldrarak slam ve Hinduizm arasnda bir uzlama aramt.
Bu uzlama hareketi, yeni bir sentezi ortaya koydu. Sih hareketini ortaya kard. slam'n
vahdaniyet, Tek Tanr inancyla, Hint felsefesinin Maya, Nirvana, Tenash
tasavvurlarn birletirdi. Hinduizm'in Avatara (tanrnn tenash) inancn reddetti.
4. 2- Sihizm'in Gelimesi
Nanak, lmnden nce sadk rencilerinden Angad halefi ve havarisi olarak
grevlendirdi. lmnden sonra, Hint etkisiyle benimsedikleri tenash tasavvur!aryla,
onun ruhunun halifesi Angada getiine, yeni halife ve gurularda Nanak' in ruhunun
tezahr etmee devam edeceine, inanmaya baladlar. Cemaat ikiyz yla yakn bir sre,
Nanak' in ruhunu tayan gurularca idare edildi. Bu silsile, X. Guru Govind Sing'in 1708 de
lmyle son buldu..
Nanak ve ona tabi olanlara, nce Nanakpanthi, sonra da Sih (sa'nskritce rak, renci)
ad verildi. Kendileri ise, cemaat ve inanlarn Gurmat deyimiyle ifade ederler.
Nanak lmnden nce, Angad' halife semise de, rencilerinden bir ksm ona deil,
Nanak'n olu Sri Chanda'ya uymay doru buldular ve Udasis cemaatn oluturdular.
Sakal ve sar terk etmekle geleneksel ili'lerden ayrldlar. Angad grevi srdrd 1552
ylna kadar Nanak'n iirlerini toplamt. Pencap'da kullanlan Gurmukhi isimli kutsal
metin Angad'a dayanr. 3. Guru Amar Das (lm.1574) dr. Doum ve evlilikle ilgili Sih
adetlerinin trenlemesinde katklar olmutur. Sh cemaatmdaki nemli gelimeler 5. guru
Arjun'un zamannda olmutur, Arjun daha nce Amritsar'da yapmna balanan Altn
Mabed'i (Harimandir'S) tamamlatm, kutsal kitap Adi Grand, toplatmtr. 1606 da
lm zerine yerine olu Hargobind (lm.1664) 6. guru olarak Sihlerin bana gemitir.
Rangh Singh (1780-1830) zamannda bir Sh krall kumlduysa da, 1849 da ngilizlerce
yklmtr. 1947 de Hindistan'n bamszlk cereyanlarna Sihler de katlm, Pencap'da bir
Sih Eyaleti kurulmas gerekletirilmitir.
4. 3- nan Ve badetleri
Sihler Allah'n varlna ve birliine nanmakla birlikte, onun lml insan tarafndan
yeterince kavranamayaca kanaatindadrlar. nsanlarn anlayabilmesi iin, Allah onlara
akl ve anlay vermitir. Her yerde hazr ve nazrdr. Her eyde grlebilir. Sihler arasnda
ad Nam dr. Kurtulu, dnya ve deer verilen eylerin bo ve aldatc Maya olduunu
kavramakla balar. Aksi halde ruh, tekrar doum ve lm emberinden kurtulamaz. Kutsal
kitaplar Adi-Granth (Granth Sahip)dir. Granth, kitap anlamnadtr. eitli vezinlerde
manzum olarak yazlmtr. Byk bir ksm Gurmukhi harfleriyle eski Hinci dilinde
yazlmtr. Yaklak orta boy 1200 sayfadr. Zeyli Dasam Granth'tr. Canllarn fiillerinin
gelecek hayattaki hallerine tesir edeceine (karma'ya) ve ruh gnei.
badetleri sadedir. Tanr'ya ynelik dualar, bir nevi abdest saylabilecek ykanmalar ve
Amritsar ehrine Hac iin gitmekten ibarettir. Gnlk ibadet, Adi Granth' okumak ve dua
etmektir.
llerini Hindular gibi yakarlar. Dul kalan kadn ve erkeklerinin evlenmelerine izin verirler.
Sigara ve arap imezler. Cinayet cezalarn paraya dntrrler. Askerlie, ziraata,
sanata byk deer verirler. Dier din mensuplarna saygyla bakarlar.
5- Budizm
Kkleri Hint Sankya felsefesine dayanmas nedeniyle gnmz materyalist dnrlerin ilgi
gsterdii bir yol olmas yannda, bir sre slam ncesi Trklerin milli dini olmas, mistik
metotlarnn Tasavvuf da kullanlmas sebebiyle milli ve dini kltrmz bakmndan
nemlidir. Kurucusunun ismi Huda'dr, Uyanm, aydnlanm anlamna gelir. Budizm de,
Buda'nn kurduu inan sisteminin, dinin addr. Sistem ve kurucusunun hayat hakknda
pek ok tartmalar vardr. Genellikle Buda'nn lm m.. 483 olarak kabul edilirse de bu
hususta m.. 652 veya 353 veya 252 yllarnda ldne dair Hint-Budist rivayetleri de
vardr. Gnmzde yaklak 250 milyon taraftar olduu hesap edilir.
Eski ada bir ka Yunanl Hindistan'da Brahmanlara, ramana denen Budist rahiplerinin
varln biliyordu. Bu ramana kelimesini Samanayoy (Pali Dilinde Samana) olarak
kullanmlard. Budist rahiplerinin Baktriya ve ran'a kadar geldikleri de kaydedilir. Yine
Kilise Babalan Buda ve retisinden haber verirler.
Kur'an Buda'dan dorudan doruya bahsetmemekle birlikte baz Mslman aratrclar
Z'1-Kifl kelimesini Buda'nn doum yeri Kapilavastu ile mukayese ederler ve z'l-kif
kelimesindeki besleyici veya gda manalarndan hareketle Buda'nn babasnn ismi
Suddhodana (saf, temiz olan gda) ile balant kurmaya alrlar. Bazlar da Tin
sresindeki Tin (incir) kelimesinden hareketle, Buda'nn altnda vahyini ald incir
aacna iaret olduunu ileri srerler.187 slam'la Buda arasnda kprler kurmaya
alrlar.
XVII. yzyldan itibaren Avrupa'nn Gney ve Dou Asya ile artan ilikileri sonucu haberler
oalmaya balar. Ancak ilk bilimsel aratrmalar 19. yzylda balar. Sinologlar, Tibetistler
ve Hindologlar bu konuda byk rol oynamlardr. Hatta, 1882 ylnda Londra'da Pali Text
Society kurulmu ve senelerce tetkikli metin ve tercme yaynlarnda bulunmutur.
yelerinden en mehurlar, T.W.Rhys ve H.Oldenberg'dir. 20. yzyl balarndan itibaren
ise, Sanskrite metinlere eilinmi ve Th. Stcherbatsky, O. Rosenberg ve Belikal L.de la
Vallee'nin almalar ile byk mesafeler alnmtr. Mslmanlarn almalarnda ise, bu
konuda fazla bir ey grlmez. Hint Dinlerine kar byk ilgi duyan Birun dahi, Budistlerin
hi bir kitabna ulaamamaktan yaknr.
5. 1- Buda'nn Hayat
Buda'nn hayatn, dier din kurucularnda olduu gibi, belirli bir devirde yaam ve bir
inan sistemi kurmu kimse olarak ele alrsak, bununla sadece Budist olmayanlarn, Buda
hakkndaki grlerini aksettirmi oluruz. Budistler ise, Buda'ya iki ana ynden bakarlar:
5. 1. 1- Tarihsel Buda
Bir insan olarak Buda muhtemelen m.. 563-483 yllarnda Kuzey Hindistan'da yaamtr.
Yaad yer "Taraf adndaki bataklk ve ormanlarla kapl, havas nemli bir blgedir. Bu
konudaki ilk tarihi belge, 1896 ylnda
bulunmutur ve Kral Aoka'nn m.. 250 yllarnda diktirdii bir bidedir. zerinde Burada
ulu (zat) dodu yazs vardr. Yine ayn blgede, 1898 ylnda Piprv denen yerdeki bir
mezarlkta bulunan kaplardan birinde, eski dil ve yaz ile, Bu kap akya soyundan Ulu
Buda 'nn kutsal eyasdr ve Sukiti 'nin ve kardelerinin, oullarnn ve kadnlarnn
vakfdr, ibaresi bulunmutur. Bu belgeler bize, Buda'nn doup byd blgeye iaret
etmektedir.
Babas Shuddhodana Kosala Krallna bal kk bir beyliin hkimiydi. Eski metinlerde
Raca diye bahsedilir. Beyliin ba ehri, Kapilavastu idi. Annesinin isminin Maya olduu
ve doumundan yedi gn sonra ld rivayet edilir. Slalesinin ismi, akya'dr; bu
sebeple kendisine, akya Soyunun nzivacs unvan verilmitir. ahsi ismi Siddharda
(baard, gayesine ulam) veya ayn anlamda Sarvarthasidha'dr. Aile ismi Gautama'dr.
Buda kelimesi ise, bir isim deil, O'nun sfatdr. nk O, Bodhi'yi (derin bilgiyi)
kazanmtr. Artk o uyanm, gerei tanmtr. Kendisine Kemalta ermi anlamna
Tathagata da denir.
Prens Siddharta, varlkl ve idareci bir ailenin olu olarak yetimi ve zamann en iyi
eitimini grmtr. Evlenme ana geldiinde, kuzeni Yaodhara ile evlenmi ve Rahula
isminde bir olu olmutur. Henz 29 yanda ailesinin kar kmasna ramen, dnya
hayatna srt evirerek Uruvela Ormannda inzivaya ekilmitir. nsann varl ve gayesi
probleminin baskn dncesi altnda, bulunduu hayattan tatmin olmamtr. nce,
problemin zm iin mehur Brahmanlar aram ve onlar takip etmitir. Brahmanlar
onu tatmin edememitir. Bunun zerine, hidayet ve kurtulu bilgisini kazanabilmek iin,
riyazet hayatna balamtr. Nefsine yapt senelerce sren ikenceden sonra, umduunu
bulamayan Siddhartha, bu yolu da terk ederek, Bodhi Aac ismi verilen bir incir aac
altna gelmi ve tefekkre balamtr. Yedi senelik bir araytan sonra, dnya hayatnn
srrn zdn, tenash emberinden kurtulmann yolunu bulduunu, ilan etmitir.
Artk bundan sonra, gezici vaiz olarak lkede dolamaya, vard hakikatlar aklamaya
balad. Pek ok renci kazand, retisini etrafa yayd, itirazlara cevap verdi. Kendisine
sevgi ve hayranlkla biat edenler olduu gibi, kskanlk ve dmanlkla ldrmeye teebbs
edenler de olmutur. Kurduu tarikat ve almalar kontrol ve idare etti. Daha sonra
kendisine ailesi de tbi oldu. Tebli sahas ise, kendi kk lkesi ile bat ve gney
komular olan, Magadha ve Kosala blgeleri idi; merkezinde Patna ve Benares bulunan,
81. ve 87. meridyen daireleri arasndaki blgeye, tekabl ediyordu. Rivayete gre, Buda
80 yalarnda Kuinagara'da aalar altnda lmtr.
5. 1. 2- Ruhsal Prensip Buda
Buda ile ilgili bilgiler,daha ilk zamanlarda efsanelerle sslenmi; efsane ve tarihi gerekleri
birbirinden ayrmak ok glemitir. Zaten, Buda'mn fiziki varlnn Budistler iin fazla
nemi yoktur. O ilahi alemden haber getiren bir peygamber deildir. O kendi iinde
kefettii kurtulu yolunu aydnlatan, reti arkn harekete geirendir. nk Buda,
ahsnda hakikati bulmann bir rneidir. Herhangi bir Budist, Buda'y ahsi bir varlk olarak
dnebilir. Fakat ilahiyatlar Buda'y ahs olarak tasavvur etmeyi kabul etmezler. Onlara
gre, Buda, aydnlanm, eitli zamanlarda, eitli varlk ve ahsiyetler iinde dnyaya
gelmi, ezel tipin bir rneidir. O'nun ferdi karakteri nemli deildir. Tenashe inanan
Budistlerce, Buda'nn m.. 563 ylnda ilk defa dnyaya gelmedii inanc gayet tabiidir.
Nasl ki dier ruhlar, pek ok defalar dnyada dodular; hayvan, insan ve tanr olarak
yaadlarsa, Gautama da eitli zamanlarda, eitli yerlerde yaam, btn canllarn ortak
kaderini tatmtr. Bir Buda'nn ruhsal kemaltna tek bir hayat kfi gelmez, ancak yzyllar
boyunca pek ok defalar dnyaya gelerek yava yava olgunlua eriir. Bu seyahat,
tasavvur edemeyeceimiz kadar uzundur. Allagelen hesaplara gre bu sonsuz
devirden (Mahakalpadan) daha uzundur. Sene olarak hesap edilirse, yaklak 3 x 1056
eder. te bu zaman boyunca Buda, faziletlerin btn eitlerini yerine getirmitir. Elle
yaplan pek ok Buda heykelleri, bu olgunluun uzun hazrlklarn simgeler. Efsneler,
Buda'nn eitli hayatlarnda, dnyann ve ktlerin efendisi Mara ile mcadelelerini,
Buda'nn zenginliklerini, dnyev hakimiyeti nasl feda ettiini anlatrlar.
Buda'nn retisi ferdi bir aklama olsayd, vazifeler ykleyen bir otorite de olmazd.
Hakikatte O, Gautama'nn ahsnda gizlenmi, Buda tabiatnn ruhsal prensibinden ortaya
kmaktadr. Bu sebeple Budistler, Buda'ya ruhsal prensip gzyle bakar ve O'na
Tathagatha derler ve O'nun dharma-vcudundan bahsederler. Buda'y tarihsel vcudundan
ayrr, yeryznde her zaman grnen veya ayn retiyi aklayan, saysz Tathagathalar
zincirinin sonsuz halkalarndan biri olduu gerei zerinde dururlar. Bu sebeple
Tathagatha, varlk bakmndan bir gurubun czdr. Budist sanat, yedi Tathagatha'y yni
akyamuni ve alt selefini, altnda aydnlandklar, hakikate kavutuklar yedi aala temsil
eder. Mathura ve Aganta'da, yedi Budalar insan eklinde tasvir edilirler ve pratikte
birbirinden ayrt edilmezler.
nsan vcudunu ise, O'nun hakiki ahsiyetini rten tesadfi bir vcut olarak grrler. Bu
grnen vcut arkasnda, normal lmllerin vcudundan ayr, inan gzyle grlebilen,
anlalabilen dier bir varlnn olduunu kabul ederler.
Budistler buna, Bozulmayan vcut, saadet vcudu vs. gibi isimler vermilerdir. Bu
aydnlanp ykselen vcutta, 32 tane byk, 80 tane kk, Budalk iareti vardr. zellikle,
32 iaret listesi btn mezheplerce kabul edilir. Bu sebeple Budann resimleri ve heykelleri
hi bir vakit O'nun gerek insani vcudunu gstermez, Onlar, Buda'nn aydnlanp
ykseldii kabul edilen vcudunun tasvirleridir. Bu vcut, normal insan vcudu gibi
snrlanm deildir. Bir hardal tanesi byklndeki bir meknda hareket edebildii gibi,
admda Indra'nn gne kabilir. Batl aratrclarn tarih Buda zerinde durmalar
ise, yalnz kendi grlerini aksettirir. Budist inananlarnn inanlarn yanstmaz. Budistler,
tarihi Buda'ya deil, onun ilerisindeki aydnlanm Buda'ya nem verirler.
Buda, gezici vaiz olarak retisini teblie almtr. Fakat, kendisi bir kitap brakmamtr.
Vaazlarn, o zamanlar konuulan Maghadi diyaleinde (bugnk Bihar diline yakn)
yapmtr. Budistler, Buda'nn vaazlarnn Pali-Kanon ismindeki kitapta toplandn,
bunlarn nce orijinal ekliyle 400 sene kadar szl olarak rivayet edildikten sonra yaz ile
kayda geirildiini kabul ederler. lm aratrclar ise, buna phe ile bakarlar. nk, Pali
dilinin Magadhi dili ile ayn olmad, yine Buda'mn konumalar Pali diline evrilse dahi, o
kadar uzun zaman sreyle asln koruyamayaca kanaatmdadrlar. Bununla beraber PaliKanon'nun ekirdeini Buda'nn szlerinin tekil ettii de phesizdir. Pali-Kanon byk
saydaki kitaplardan meydana gelir. inde pek ok tekrarlar vardr. Eser, Pitaka (sepet)
denilen blme ayrlr: Bunlar, Vinaya-Pitaka (Tarikat Disiplini Sepeti), Sutta-Pitaka
(reti Sepeti) ve Abhidhama-Pitaka (Skolastik nan Felsefesi Sepeti)dir. Sonuncunun ge
devirlere ait olduu phesizdir. Budistlere gre O, Buda tarafndan tanrlar iin aklanm
bir hakikat kitabdr, nsanlar iin deildir.
Kutsal saylan ge devirlere ait yazlar ise, eitli ekillerde izah edilmektedir. Mesela,
Prajnaparamita-Sutra (Kmil imandan Metinler) Buda'mn kendisi tarafndan vahiy
edildii, fakat bunu ashabnn anlamas zor olduu in yeraltnda ejderhalar saraynda
sakland, zamann olgunlamas zerine byk bilgin Nagar Juna tarafndan yeraltndan
yeryzne karld, sylenir ve buna btn Budistler inanr. Yine, ge devirde ortaya
kan ve Buda'ya isnat edilen kitaplarn ise, Buda'nn maddi vcudundan deil, O'nun
manev, tabiat st vcudundan ortaya kt iddia olunur.
Buda'mn vecizeleri diyebileceimiz Sutralar zerine bina edilen, isimlerini bilmediimiz,
sistematik eserlere de Shastra denir. Budizm'in toplu literatr ok geni bir muhtevadadr.
Mesel, Tripitakann Taisho Issaikyo ad verilen Japonca tercmesi, 2184 eseri ieren bir
mecmuadr ve her biri 1000 sayfalk 55 ciltten oluur.
5. 3- Tanr Tasavvurlar
Genellikle, Buda'nn retisinin ateizm olduu, hatta Budizm'in hi bir tanry tanmamas
sebebiyle, din saylamayaca iddialar vardr. Buna kar olanlar da, Tanr inancnn bir din
iin mutlak zaruret olmadn, dolaysyla Budizm'in tanrsz bir din olduunu, iddia ederler.
Konunun akla kavumas iin, nce tanr kavramlar zerinde durmaya ihtiya vardr.
Btn dinlerde insann dnda stn bir g tasavvuru vardr. Bu bazen kinat yaratan
ferdi Tanr, bazen fert olmayan ise fert st telakki edilen ulhiyet veya Kinat kanunu,
nihayet tanrlar gurubu veya tanrlardan pek aka ayrt edilmeyen melekler gurubudur.
Bu grler asndan, yaratc bir Tanr'mn varl konusunda Buda aka bir tavr
almamtr. Konuyu tartmamtr ve Budistler de, kinat kimin yaratt konusunda ilgisiz
grnrler ve konunun kendilerine bir fayda getireceine de inanmazlar. Onlarca hidayet
ve kurtulu, dnya ve zdraplarndan kurtulmaktr. Tenash emberinden kurtulmaktr.
Hatta kurtuluu bulmu, Nirvana'ya kavumu olan ruhun, Brahman ilahiyatna gre,
kinat yaratan Brahma'dan ok stn olduu grn savunurlar. Budistlerce Brahma,
gururla dolu ve kendi kendine, Ben Brahma'ym Byk Brahma'ym, Tanrlarn sultanym,
ben yaratlmadm, kinat ben yarattm, kinatn efendisi benim, ben yaratabilirim,
deitirebilirim dorultabilirim, ben her eyin atasym diyerek, gururlanr. Tathagata ise,
byle ocuka dncelerden, szlerden uzak durur. Bu telakki ile Budistler, tanry
reddetmezler, ancak tanrya kar ilgi de gstermezler.
Mistik rivayetlerdek ulhiyet sfatlar ile Nirvana mukayese edilirse, muhteva bakmndan
arada pek fazla bir fark olmad grlr. Budizm'de Nirvana'nn kozmik bir faaliyeti yoktur,
dnya tanrnn dnyas deildir. Dnya, bizim hrsmzdan ortaya kmtr. Bu sebeple,
dnyev her eyi reddederler. Dier ynden Budistler, Nirvana'nn ebed, zevalsiz,
hareketsiz, ihtiyarla ve lme duar olmayan, dourmayan, dorulmayan, kadir ve bir
snma mercii, selmet yeri, en doru ve en yksek hakikat, gzel ve iyi, gizli ve
anlalmaz olduunu sylerler ve inanrlar. Bazen, Buda da Nirvana'nn ahislam vcudu
olarak telakki edilir ve din hislerin objesi olur.
Budizm, politeizme kar ok msamahaldr. Her bir kaynak, her bir aa, nehir, hayvan
vs. kendinde bir ulhiyet saklar. Yine, hastalk ve yangn gibi felketlerden, sahiplerini
koruduklarna inanlr; ruhsal varlklarn mevcudiyetine inanlr. Bu sebeple de, pek ok
koruyucu ve yardm edici olduu tasavvur edilen ulhiyetlere dua edilir. Tanrlara dua
etmeye itiraz edilmez, nk Budist ilhiyatlar bunlar halkn ihtiyac olarak grrler.
Genellikle Budistler'de monoteizm tasavvuru yoktur. Ancak, Nepal ve Tibet'teki baz
mezhepler, slmiyet'le denge kurabilmek iin, Allah yerine kadir, lim ezel, ebed bir
Buda'y koyarak, Buda'nn varl ve meditasyonuyla kinatn yaratldn ileri srerler.
Budistlerce, her eyi idare eden yegne kuvvet karmadr. Ebedi Kinat kanunudur ve
fiiliyata kar mukabele ekliyle kendini gsterir. Tanrya inanan dinlerdeki Tanr'Hin
Budizm'deki kart, bu prensiptir diyebiliriz. Ebed bir tanrya inanlmamakla beraber,
karma'ya tbi ve fni olan Brahma ve Indra gibi ulhiyetlere inanlr. Bilhassa halk
tarafndan dnyev zenginlikler iin, kendilerine dua edilir; fakat bunlarn kainat ve hidayet
meselelerinde, hi bir tesirleri yoktur. Mahayana ve Vacrayana mezhepleri, Hindu
adetlerine olan eilimleri dolaysyla tanrlara byk nem verirler ve klt ilemlerinde
bulunurlar. Buna kar, Seravada mezhebine mensup Siam ve Kamboya'da bu ileri Budist
olmayan Brahmanlar yerine getirirler.
5. 4- Hidayet Ve Kurtulu retileri
Buda'nn dncelerinin Hint din felsefesiyle yakn balara sahip olduu phesizdir.
Buda'nn yetitii alarda ou tanrlatrlm tabiat kuvvetleri olan Veda Tanrlar,
kuvvetlerini kaybetmee balamlard. Yeni bir manevi g aranyor ve bu g iki kavram
ve isimde toplanyordu. Atman ve Brahman. Brahman, kutsal szlerdeki kuvvet,
kurbanlardaki tabiat st byklkt ve nihayet kainatn yaratcs ve taycs oldu. Atman
ise, ahsiyete hakim Ben tasavvuru olarak, kainata hakim ve kainatta da mevcut Ben
tasavvurunu dourdu. Zamanla, her ikisi de bir birine yaklaarak, ayr iki adan baklan
ayn mutlak g olarak grldler. Tanr fikri burada kayboldu, kuvvet fikri ar bast.
Tanr fikrinin zayflad Buda ncesi Hindistan'da, kurtulu ve hidayet fikirleri nem
kazanmaya balad. Varlk, ruhsal bir prensibin maddeye balanmas, maddeye sarlmas
olarak dnlyordu. Neticesi zdrapt. Duyular hayat da, zdrap, hayal ve aknlk
olarak grlyordu. Hastalk, ihtiyarlk, lm gibi dnyev eksiklikler, ruhsal prensibin
madde iindeki ezikliinin deliliydi. Artk, bu ba ve zdraptan kurtulma arzusu, gnden
gne canlanyordu. lm ise, canly dnyadan kurtaramyordu, nk tenash buna mani
oluyordu. Vcudun yok oluu, yeni bir vcudun var olmasn zorunlu klyordu. nsan, bir
hayvanda, bir bitkide, yeniden vcut bulabilirdi. Ruhun, bir vcuttan dier vcuda, bir
varlktan dier varla, ebedi olarak dolamas, ac bir esaret anlamndan baka bir ey
deildi. Bu doum ve lm okyanusundaki aknla Sansara denir. Ruhun, insan ve
hayvan vcutlar arasndaki yerini, ahlk davranlar belirler. Bu tasavvura Karma (amel,
i) denir. Karma, bir hayatn btn amellerinin yeknudur, daha sonraki vcuda etkisidir.
Artk burada, ilh bir hkm grlmez. Karma'nn mahkemesi tabiat kanunu gibidir. te
bu Karma tasavvuru da varlktan, vcuttan kurtulma yollarn arama dncesini
kuvvetlendirdi. Verilen cevaplar iki ynde toplanyordu: Birincisi, Yoga yolu idi ki, fiziksel
ve ruhsal denemelere dayanyordu. kincisi, varlklarn gerek ynn tanmaya, bilmeye
ynelikti. Burada varln mahiyeti tannyor. Maddenin hile ve kurnazlklarla ruhu nasl
esareti altna ald reniliyor, ruhu bu esaretten kurtarma yollar aranyordu.
Yukarda zikrettiimiz bu ortam iinde yetien Buda, bulduu kurtulu ve hidayet yolunu,
drt kutsal hakikat olarak aadaki vaazyla ilan etmiti:
Ey Rahipler: Burada iki arlk var, teslim olmak zorunda olmad dnyay reddetmemek.
Hangileri mi? Biri duyular sevindiren, aa, kaba, kt, asaletsiz ve gayesiz zevklere
teslimiyet; dieri kendini zdrapl, asaletsiz ve gayesiz nefsi ikenceye teslim etmek. Evet,
Ey rahipler, Tathagata burada her iki arlktan da uzak durdu, gz aan, akl aydnlatan
Orta Yolu tanmaya gitti. Bu yol sknete, tanmaya, aydnlanmaya, Nirvana'ya gtren
yoldur. Fakat bu nedir ey rahipler! Tatagata 'yi aydnla gtren, gzn aan, anlayn
berraklatran ve sknete, tanmaya, aydnlanmaya Nirvana'ya gtren orta yol nedir?
Bu asil, sekiz ksmh yoldur, yani: doru gr, doru istek, doru konuma, doru fiil,
doru hayat, doru irade, doru dnce (sati), doru tefekkr (samadhi)dir. Evet,
Tatagata'y aydnlanmaya gtren, gz aan ve anlay berraklatran ve sknete,
tanmaya, aydnlanmaya, Nirvana'ya gtren Orta Yol budur, ey Askerler!

Ey Rahipler, zdraplar hakkndaki asl gerek udur: Doum zdraptr, yallk zdraptr,
hastalk zdraptr, lm zdraptr, sevilmeyenle birlikte olmak zdraptr, sevilenden
ayrlmak zdraptr, arzu ettiine ulaamamak zdraptr, ksaca bunlar zdrabn be varlk
sebebidir.
Ey rahipler, Izdraplarn kayna hakkndaki asl hakikat udur: zevk ve zdraba bal,
burada-urada zevk arayan, yani olu ve yok olu peinde koan duyusal zevkler arayan,
Tekrar Doumlara gtren hrstr.
Ey rahipler, Izdraplan Bastran asl hakikat udur: Tm zdrapszlklarda bu hrsn
bastrlmasdr. Bu hrstan vazgemek, reddetmek, geip gitmesini salamaktr,
barndrmamaktr.
Ey Rahipler, Izdrab Bastran Yolun asl hakikati udur: Ayn ekilde bu sekiz ksmh yoldur.
Yani: Doru bak, doru konumak, doru fiil, doru hayat, doru azim, doru dnce,
doru tefekkrdr 215[215]
retinin temelini oluturan bu vaaz daha sonralan yle gelitirilmitir:
Birinci Hakikat. Izdrabn ne olduudur. Buda'ya gre doum, hastalk, yallk ve lm
zdraptr Nefret edilenle beraber olmak da, sevgiliden uzak olmak da zdraptr Arzu
edilene, istenilene ulaamamak da zdraptr Ksacas dnyaya sarlmak zdraptr
Bazen bize zevk veren eyler, dierlerine zdrap verebilir. Genelde zevklerimiz
karsndakr oluruz. Halbuki, bakalarnn zdraplanna ortak olabildiimiz lde,
hissettiimiz aclarn alan da geniler. Mesela, kzarm bir gvercin lezzetlidir, fakat bu
lezzet bizde gvercinin hislerini unuttuumuz nispette devam eder. Eer biz kendi
arzularmz iin, bir bakasnn saadetini yktysak, bizdeki baar ve stnlk sevinciyle
beraber, uur altnda bir sululuk hissi de duyarz.
Sevindirici olmakla beraber, kaybetme korkusu ve muhafaza endiesine bal olan eyler
de kiiye zdrap verirler. Budistler buna Dn zdrab derler. Mesela, ok sevdii
mcevherlerinin ahnabilecei korkusuyla uykularn karan kimseler gibi. Ancak, kendini
bu his balarndan kurtarabilenler korkuyu atar, manevi saadete kavuurlar.
Dnyevi zevkler gnlmzn derin arzularn susturmaya yeterli olamazlar. Her ne kadar
kendimizi tatmin etmeye alsak da, hayalin sonsuzluunda gerek tatmine ulaamayz.
Zevklerin geicilii duyumsuzlua yol aar, ruhu da rahatsz eder.
kinci Hakikat. Izdraplarn Kayna Meselesi. Izdrabn kayna, canllar doumdan
douma srkleyen zevk ve zdraplarn refakat ettii, yaama arzusudur, yani zevkleri
tatmin etme arzusudur. Hayata kar sevgi, susuzluk ve yaama isteidir. Ar, zdrapl
hastalk durualarnda dahi, biraz daha ok yaayabilmek iin byk fedakrlklar da
bulunuruz.
nc Hakikat, Izdraplarn Kaldrlmas Meselesi. Varln zdrap olduunu tanyarak, his
ve duygularla beslenen yaama arzusunu dindirmektir. Nasl ki, lmbann alevi ya
gelmeyince, beslenemeyince snerse, hayat ve Ben denen ey de, yaama arzularnn
dindirilmesiyle sona erer. Fakat nefsi arzular, kin ve hayranlk gibi, insann byk
eksiklii, insani zafiyetleri yeniden meydana karr ve hayat alevini yeniden yakar. Btn
yaama istekleri, Karmann arln daima artran nefsin, hayata olan susam lndan
gelmektedir. Bylece hayat ebediyete doru, ebedi bir tekrarla akp gitmektedir. Buna kar
Skandhas' (dnyann ve hayatn zdtrap olduunu) tanmak, dnya balarn zayflatr.
Yaamaya kar olan susamlk ise, dnyann drt temel fenaln, yani ehvan zevkleri,
varolma zevklerini, yanl inan ve cehaletleri kaldrmakla giderilir, dindirilir.
Drdnc Hakikat. Izdraplar Kaldrmaya Gtren Yofun ne olduudur. Bunlar, sekiz kutsal
yoldur:
Doru
Doru
Doru
Doru
Doru
215[215]
inan,
istemek,
konumak,
hareket,
yaamak,
Johanncs Lhnemann, Weltreligionen im Unterricht, Teil I, Femstliche Religionen, Gttingen 1986, s. 165.
Doru
karar,
Doru
dnmek (sati),
Doru
tefekkrde bulunmaktr
Yukarda anlatlan drt kutsal gerekten birincisi, bize byk bir yk yklemez. Fakat
dierleri, nefsimizin tepkisiyle karlar. Normal olarak, biz zdrablarla megul olmay pek
sevmeyiz. Onlar, his perdemizin ardna atmaya alrz. Onlarla megul olmann, hayat
ekilemez hale getireceine inanrz. Hatta, onlar dorudan doruya ifade etmekten
kanarak, kapal bir ekilde anlatmaya alrz. Bu sebeple lm, cinsi hayat, hastalk,
sindirim hayat vs. ile ilgili kavramlarn pek ok eitli, kapal ifade ekillerine her dilde
rastlarz. Mesela, lmle ilgili ifadelerde, insan lmez, son nefesini verir, ebedi uykuya
dalar, dnyadan ayrlr, yaratcsna dner, te tarafa gider, Hakk'n rahmetine kavuur vs.
lm gerei ile kar karya gelmek, allmam bir sknty ifade eder, gerei dolayl
ekilde ifade etmeye alrz. zc olaylar karsnda gerei grmemek iin, gzlerimizi
kaparz. Cesede bakmaktan sklrz, yzmz eviririz. Baka bir ifade le, hayatn tadn
alabilmek iin, zdrablardan uzak kalabilmek iin, avcy gren deve kuu misali, bamz
kuma sokarz, gzlerimizi kapatrz. Buda da, szn dahi etmekten katmz bu
gereklerin, dnyadaki her eyin izdirap olduunu sylyor. Bu hakikatlar anlamann ok
zor olduunu anlatabilmek iin, yle bir misal veriyor:
ok uzaktan bir biri ardnca atlan iki oku, bir anahtar deliine isabet ettirmek ok zordur.
Yz ksma blnm bir kl tanesini, yine o kadar ok blnm baka bir kl tanesine
tesadf ettirmek ve delmek daha zordur. Fakat, dnyadaki her eyin zdrap olduu
hakikatim anlamak, bunlardan ok daha zordur.
Bilhassa halk iin be ahlk yasak vardr: Canl varlklar ldrmekten uzak duracam;
Jsmetsizlkten uzak duracam; Verilmeyeni almaktan uzak duracam; Yalandan uzak
duracam; Tm uyuturucu ve sarho edici maddelerden uzak duracam. 216[216]
Daha sonra rahipler bunlara be yasak daha ilave etmilerdir. Bunlar:
Zamansz yemekten uzak durmak; dans, ark, mzik ve sahne oyunculuundan uzak
durmak; her trl ssten ve elenklerle, gzel kokularla ve kremlerle sslemekten uzak
durmak; yksek ve byk yataklara yatmaktan uzak durmaktr. 217[217]
Budizm kast snflarn kabul etmez. Nehirlerin denize dkldkten sonra isimlerini
kaybettikleri gibi, Buda'nn tarikatna giriten sonra da kastlar isimlerini kaybederler
derler. Rahipler iin ngrlen fakirlik, halka temil edilmez. Halkn ticareti, iftilii,
askerlii, servetini artrma ve hrszlardan koruma gayretleri kk grlmez. Ancak krda
ve zararda armamak veya sevinmemek gerektir, derler.
5. 5- lm Sonras Hayat Tasavvurlar
Budizm, ruhlarn eitli varlk ekillerinde tekrar tekrar vcut bulduklarn retir. Kt
amellerde bulunanlarn ruhlar, lmden sonra kt karmalaryla uzun zaman cehennem
azab grrler ve daha sonra da yer yznde yeni bir vcutla doarlar. yi amellerde
bulunanlar ise, Tanrlar Aleminde ikmet etme mkafatn kazanrlar. Kemalatlarma gre,
gk tabakalarndan birine giderler, bir mddet orada yaarlar. Bilge kiiler ise, tanrlar
dnyasnn zevkli hayatna da nem vermezler, nk semav varlklarn da bir gn gelip,
dnyann zdraph hayatna geri dneceklerini bilirler. Tanrlarn da saadet hayatlar
geicidir. Gerek saadet ise, zdrablardan nih kurtulula, yalnz Nirvana'ya ulamakla
olur.
Nirvana nedir? Nirvana kelime olarak Snmek, dinmek manasna gelir. Hinayana
Mezhebi'nin grne gre, henz bu dnyada byk ykten, kin, hrs ve bo mitlerden
kurtulutur. Bunu gerekletiren kutsal kimse lmyle, varln teekkl ettiren
sebeplerin btn eitlerini imha etmi olur. Tekrar vcut bulma imkanlarn ortadan
kaldrm olur. Bu durumda Nirvana, bir yokluk demektir. Nirvaiia'yi bo bir mekanla
mukayese edenler de vardr. Fakat bu izaf bir yokluktur, mutlak deildir. Ona ulaabilenler,
ifadesi mmkn olmayan dnya st zevklere kavuabilirler.
216[216]
217[217]
Lhnemann, s.166
Lhnemann, s.l66.
Mahayana Mezhebi ise, Nirvana'y bir lmbann snyle karlatrr ve Hinayana

Mezhebi'nin grn, kalitesiz bir Nirvana olarak vasf eder. nemli olan Bodhisaiva'nn
ulat yksek ve gerek Nirvana'dr ki, bu hareketli bir durumdur, hareketsizlik deildir,
der. Bu duruma ykselmi kutsal kii cehaletten, zdrablardan ve Karma'dan kurtulmu
olur; btn canllarn saadeti iin ebed olarak alr.
Budizm, ferdi kurtuluu reten bir sistemdir. Genel kurtuluu mmkn grmez; nk
varlklarn says snrsz derecede byktr. Fert, ancak saysz varlk durumlarndan
geerek, yava yava kendisini ve dnyay terk ederek kurtulua ulaabilir, yani Nirvana'ya
kavuabilir. slam'da olduu gibi, bir har ve hesap gn tanmaz.
5. 6- Rahiplik
Budistler arasnda en byk ayrlk rahiplerle, normal hayat sren halk arasndadr.
Rahiplik, Budizm'in ekirdeini tekil eder. Esasnda yksek hedefe ynelik artlara, ancak
rahipler uyabilir. Rahipler, toplu halde veya mnzev olarak yaarlar. Rahiplie Sangha
denir. Sangha, tabii olarak Budist cemaatnn bir ksmn tekil eder. Aradaki oran eitli
zamanlara ve lkelere gre deimektedir. Mesela in'de m.s. 450 yllarnda 77258 rahip
ve rahibe varken, 75 sene sonra m.s. 525 ylnda 2.000.000 olmutur. Seylan'da m.s. 450
ylnda yalnz 2500 rahip varken, bu rakam 3901 ylnda 7300 olmutur.
Rahipler, Budizm'in stn snfn tekil ederler. Kelimenin ak ifadesiyle, yalnz bunlar
hakiki Budistlerdir. Rahip olmayanlarla rahipler arasndaki hayat farknn uzlamas
mmkn deildir. Her ne kadar rahip olmayann daNirvana'ya ulaabilecei ifade edilirse
de, arkasndan ya tarikata girmesi veya hayat terk etmesinin zorunlu olduu ilave edilir.
Rahip olmayan bir kimse mevcut hayatyla, ancak daha nceki hayatnda rahip hayat
yaadysa, Nrvana'ya ulaabilir. Fakat, Mahayana Mezhebi daha ileri giderek, rahip
olmayann da gayretiyle mstakbel Buda olabileceini kabul eder. Yalnz, bu kimsenin da
banda haydutlar arasna dm, korkudan titreyen ve bu durumdan kurtulmak isteyen
birisi gibi, nefsi hayattan nefret etmesi, kurtulmaya almas gerekir.
Manastr hayat, Hinayana kaideleri ile tespit edilmitir. Tabir, Vinayatiden (ktlkten
iyilie, kargaadan dzene gtrmek anlamndan) gelmektedir. Rahipler , Hinayana
kaidelerini yerine getirmeye alrlar. Manastr nizam, Pratimoksha kaidelerinde tespit
edilmitir. eitli mezhepler, bu kaidelerin saysn 227 ve 253 arasnda verirler. Bunlar,
eitli kaynaklarda bir birine yakn olarak tekrar edilirler. Prati-moksha kelimesi
Gnahlardan dnmek veya techizatlanmak ve zrh anlamlarna gelir.
Rahip hayatnn temel esas: fakirlik, bekrlk, sknettir. Rahiplerin hi bir mal yoktur.
Yalnz kendilerinin geni ve uzun, ynden yaplm br entari, bir sadaka tas, br ine, bir
tespih, iki haftada bir defa ban kazyabilmesi iin bir ustura ve kk hayvancklar ime
suyundan szebilmesi iin br filtre tamasna izin verilmitir. Balangta elbiseleri,
kylerin sprntlklerinden toplanan aputlarn bir birine yamanarak, safranla
boyanmasyla yaplrd. Daha sonralar, entarilik kumalar mmin halk tarafndan sadaka
olarak verilmeye baland. Nazar olarak rahipler evsiz, yurtsuz yaamak zorundadrlar.
nceleri, onlarn ormanlarda, gn altnda, bir aa dibinde yaamalar isteniyordu. Ancak
sonralar manastrlarda, mabetlerde, evlerde ve maaralarda yaamalarna istenmeyerek
izin verildi ve yeni hayat tehlikelerle dolu, lks hayat olarak vasflandrld. Yiyeceklerini ise,
sadece dilenmekle temin ederler. Para sahibi olmalar uzun zamanlar boyunca yasakt.
Tarikatn kurulmasndan sonra, bir ka Vaisheli bu kaideyi bozmaya teebbs ettiler. Bu
husus, tarikat ierisinde tehlikeli bir krize sebep oldu. nceleri kaide lehine karar verildi ise
de, sonralar rahiplerin para, toprak vs. gibi mlk sahibi olmalarna nem verilmedi.
Tarikattaki sadaka ta, Buda'mn ulviyet iaretidir. Pek ok heykeller Buda'y sadaka tayla
gsterirler ki bu, onun dnyevi hakimiyetten itinap uzak durduunun semboldr. Pek ok
Budist by de, haleflerine otorite teslimlerinin alameti olarak, sadaka toplamak iin
kullandklar anaklarn vermilerdir. Rahipler, geim kaynaklarnn dilencilik olduuna
inanr ve hi bir aalk duygusuna kaplmazlar. Bunun tembellik, miskinlik olduu hissini
duymazlar. Bilakis, nefsi krlettiine ve tefekkr temrinlerine yardm ettiine inanrlar.
Yine, ikramn en yksek bir fazilet olduunu, sadaka kabulnn ise, sadaka sahiplerine
kazan saladna inanrlar. Dilencilik sebebiyle ok kere aalayc olaylarla da
karlarlar. Kendilerine dazlak kafa vs. gibi hakaretler de
eksik olmaz. Ancak onlara gre gururu sindirmenin en gzel yolu dilenciliktir. Yine, az bir
ey ile yaamay, bununla memnun olmay, mitsizlikleri ve fkeyi sindirmeyi renirler.
Dilencilerin dnyev mallara kar olan kaytszlklar, sakinlikleri, faziletli davranmalar; pek
oklarnn bu dine girmesine neden olur ve mminleri glendirir.
lk zamanlardan itibaren kadnlar tarikat da kurulmutur. Rivayete Buda
dads
Mahapajapati ve rencisi Ananda'nn srarna dayanamayarak kadnlar tarikatnn
kurulmasna izin vermitir. 218[218]
Bekrlk, rahiplik hayatnn temelini tekil eder. Bir rahibin yolda karlat kadnlar ve
rahibeler karsndaki davranlar kesin kaidelere balanmtr. Kaide d ilikiler,
tarikattan atlmaya sebep olur. Bekaret (Brahmacarya), en yksek idealdir, lm
tehlikesinde dahi, bundan vazgeilmesine izin verilmez. Ancak Tantra Mezhebi daha ho
grl bakar ve rahiplerinin evlenmelerine izin verir. 1200 ylnda kurulan Shin Mezhebi de
rahiplerine evlenme izni vermitir. Mezhebin korucusu Shonim Shinran evlenmi, dier
insanlar gibi yaamtr.
Sulh ve sknet, Caynizim gibi hi bir canly incitmemeyi emreder ve iki temel esasa
dayanr: Birincisi, tm canllarn bir birine akraba olduklar inancdr. Bu inan, tenash
retisiyle kuvvetlendirilmektedir. Bugn bir canl varlk bir insansa, yarn bir tavan, sonra
bir gve, daha sonra tekrar bir at vs. olabilir. Kim bir hayvana kt davranrsa, belki bir
zaman sonra kendisi de, o hayvann kt durumuna debilir. lm annesine veya en iyi
bir arkadana kt davranm olabilir. Bakalar ile ayn hissi duya-i bilelim ki bakalar da
bizim duyduklarmz duysunlar. Biz hissetme faziletimizi gelitirirsek, bakalarna fenalk
yapma hissini duymayz. Nasl ki biz, kendi kendimize fenalk yapmazsak, dierlerine de
yapmayz. Kendimize olan sevginin snrlarn genileterek, bakalarn da kendi
ahsiyetimiz iine sokmu, bizi bakalarndan ayran duvarlar ykm oluruz.
Budizm'in bu tutumu, insani ilikilerin gelimesine de byk tesir etmitir. Burma gibi,
Budizm'in tamamen yerletii lkelerde insanlarn iyilik severlii ve dostluu btn
gzlemcilerin dikkatini ekmektedir.
Hatra yle bir sual geliyor: Acaba kk hayvanlar dahi ldrmekten ekinmeleri telkin
edilen Budistler arasnda, dinsel kavgalara rastlanmyor mu? Ne yazk ki, insan, dnyann
her yerinde ayndr. Budizm'in retisinin bir dogma deil, bir yol, bir felsefe olmasna
ramen, dier dinlerde olduu gibi ho grszklere rastlanmaktadr. retisi dogmatik
olan dinlerde, domann dna kan sapk saylr. Aralarndaki arlklar ksmen makul
saylabilir. Fakat retisi bir yol, bir metot olan grn, mutlak olarak doruluunu veya
yanlln savunmak ok gtr. Bununla birlikte Budizm'in yaylmasnda en byk rol
hkmdarlar ovnam ve zor kullanmlardr. Hatta rahipler, holarna gitmeyen devlet
bakanlarn tahttan indirmilerdir. m.s. 900 yllarnda Tibet'te hkm sren Lang Darma,
bir rahip tarafndan ldrlmtr. Resmi Tibet tarihleri, katili Hkmdarna merhamet
ederek, gnahlarnn oalmasna mani olduu iin verler. Sulamak yerine, bu
hareketinden dolay katil rahibi kutsal insanlardan sayarlar. XI. yzylda Burma Kral
Anuruddha, komu lkenin kral Thatan'da bulunan kutsal yazy ele geirebilmek iin,
komu lkeye harp ilan etmitir. Yine Burmallar 1930 ylnda, Saya San bakanlnda
ngilizlere kar ayaklanmlar ve mcadeleye balamlardr. Vietnam ve Kamboya
savalarn hatrlayarak, misalleri daha da oaltmak mmkndr.
5. 7- Budizm'de badet
Budizim'de Tanr'nn varl ve ona ibadet kpnusunda bir ey sylenmemesine ramen,
koyduu ahlaki prensipler ve daha sonra gelien kltlerle bir ibadet kltr de gelimitir.
nce Buda'nn hatralarn saklayan stupalar ve sonra da Buda'nn ve azizlerin heykellerinin
konduu pagodalar ortaya kt. Buda'ya sayg ve tapnma Buda heykeline iekler, giysiler,
ssler sunmak ve mzikal methiyeler okumakla olur. badet ferdi yaplr. Pagodaya
girildiinde Budann heykeline tazimde bulunulur. Tts ve mum yaklr. lenen gnahlara
iin tevbe edilir. Evlerde ise, Buda heykelinin veya resminin bulunduu bir ke vardr.
Dualar burada yaplr.
Budistler genelde llerini yakarlar. Ancak bu genel bir uygulama deildir. ocuklar ve fakir
218[218]
Lahnemann, s. 168.
kimselerin cesetleri gmlr. Zengin aileler ise llerini yakarlar. Acl aileler iin teselli ve
inanla ilgili telkinler yaplr.
5. 8- Budizm'in Ana Cereyanlar
Budizm, gnmzde iki byk ana mezhebe ayrlr: Bunlar, Hinayana ve Mahayana
mezhepleridir. Hinayana'da Eski Hikmet Mezhepleri gze arpar. Bunlar, Buda'nn
Nirvana'ya ulamasndan, takriben 200 sene sonra ortaya karak, iki ynde gelimilerdir.
Dou Hindistan'da Therevadin mezhebi ki, bugn hl Seylan, Burma, Siyam (Tayland)'da
hakim mezhep durumundadr. Dieri de Mathura, Gandhara ve Kemir'in merkezi olduu
Bat'da 1500 yl boyunca gelien Servastivadin'dir. Daha pek ok mezhepler ortaya ktysa
da, haklarnda fazla bilgimiz yoktur. Mahasanghika, m.. 250 yllnda Magadha ve Gney
Hindistan'da Eski Hikmet Mezheplerinden ayr olarak, bir Budist mezhebi kurmusa da,
Budizm'in Hindistan'da kaybolmas zerine, bu mezhep de tamamen ortadan kalkmtr.
Mahasanghikann liberal yn, yeni bir mezhep olan, Mahayana ismi altnda gelimi ve
yaklak 400 yllarnda kendi iinde eitli yollara ayrlmtr. m.s. 150 yllarnda Nagarjuna
tarafndan kurulan Madhyamika Mezhebi, kurtuluu, hikmetin tatbikinde grmtr.
Madhyamika'ya yakn baka bir mezhep ise, kurtuluu Buda ve Bodhisattva'ya (Budist
Mehdisi'ne) imanda grmektedir.
Sankhya-yoga felsefesi tesiriyle m.s. 400 yllarnda Asanga tarafndan kurulan Yogacara
Mezhebi ise, kurtuluu derin tefekkrde ve istirakta grr. Hinduizm'deki Tantra'nn
gelimesiyle, m.s. 500 yllarnda Budizm'in majik bir ekli olan, Vajrayana (Elmas Araba)
Mezhebi kurtuluu ve aydnlanmay bysel temrinlerde grr. Bilhassa Nepal, Tibet, in,
Japonya, Java ve Sumatra'da yaygndr. Ayrc, Mahayana'mn mahalli elementlerle
birlemesinden de, pek ok mezhepler domutur. in ve Japonya'da Han ve Amidizm,
Tibet'te Nuing-Ma-Pa nemli mezheplerdendir.
5. 9- Budizm'in Yaylmas
Budizm, her ne kadar rahiplik hareketi ise de, bir dinin yaayabilmesi iin geni halk
kitlelerine ihtiyac vardr. Daha nce grdmz gibi, rahiplerin yaayabilmeleri de inanan
halk tabakasna baldr. Geimlerini kendileri kazanamazlar, halkn sevgi ve sadakasyla
yaarlar. Yine, halkn da kurtulu yoluna girebilmesi iin kendilerini sorumlu tutarlar.
retinin (Dharma'nn) bakalaryla da paylalmas gerektiine inanrlar. Bu sebeple,
kuvvetli bir misyoner faaliyeti vardr. Kral Aoka, rnek bir hkmdar olarak, gerei
bakalarna da tantmak iin konu lkelere, misyonerler gndermiti. Buda henz hayatta
iken havarilerinden Puma kendisini Sronaparanta adndaki barbarlar lkesine misyoner
olarak gndermesi iin, stad'tan izin ister. Buda, Onu bu dnceden vazgeirmeye alr
ve aralarnda geen aadaki konumadan sonra O'nun misyoner olarak gitmesine izin
verir:
Buda: Sronaparanta halk vahidir, zor kullanr ve zalimdir. Birbirlerine hakaret etmek,
iftira etmek ve dier insanlar thmet altnda brakmak onlarn karakterindendir. Eer sana
kt ve kaba szlerle hakaret ederler, iftira ederler ve thmet altnda brakrlarsa, ne
yaparsn?
Puma: Byle bir durumda Sronaparanta halknn hakikaten iyi ve sevimli olduklarm
dnrm. nk beni dvebilir ve talayabilirlerdi de.
Buda: Seni dver ve talarlarsa ne yaparsn?
Puma: Byle bir durumda, onlarn iyi ve sevimli insanlar olduklarn, benim zerime krba
ve silahla yrmediklerini dnrm.
Buda: Eer zerine krba ve silahla yrrlerse ne yaparsn?
Purna: Onlarn sevimli ve iyi insanlar olduklarn ve beni ldrmediklerini dnrm.
Buda: Purna, seni ldrrlerse ne yaparsn?
Purna: Byle bir durumda, yine de onlarn iyi ve sevimli insanlar olduklarm, fazla zahmet
vermeden beni bu kt cesetten ve vcuttan kurtardklarn dnrm. Vcutlarndan
utanan nefret eden rahiplerin kendilerini bir silhla ldrdklerini, zehirlediklerini,
astklarn veya bir uuruma attklarn biliyorum.
Buda: Purna, byk bir cesaret ve nezaket kabiliyetine sahipsin. Sronaparanta lkesinde
yaayabilirsin. Oraya git ve ret, dilediin gibi serbest ol. 219[219]

Bazlar Hinayana'nn Mahayana kadar misyon faaliyetlerinde bulunamadn iddia ederler.
Fakat bu tehis, isabetli deildir. Hinayana da Mahayana gibi Seylan'a, Burma'ya, Tibet'e,
in'e, Cava ve Sumatra'ya kadar yaylmtr. in'de ve Tibet'te Mahayana'nn tutunmas
ise, bu mezhebin o blge halklarna daha uygun olmasndandr. Mesela, Tibet Kral o
zamanlar Kemir ve Orta Asya'da yaygn olan Hinayana mezhebinden Sarvastivadin'i, 750
yllarnda Tibet'te davet etti. Fakat, halkn ekseriyeti byyle ilgili bir din arzu ettikleri iin,
Sarvastivadin Tibet'te baarl olamad.
mparator ve krallarn himayesi olmasayd, Budizm'in Asya'daki zaferi de mmkn olmazd.
Hint hkmdarlarnn en byklerinden biri olan Kral Aoka (m.. 274-236), Budizm'i
Hindistan'a, Seylan'a, Kemir ve Gandhara'ya yaymtr. Hatta, zamann Yunan saraylarna
misyonerler gndermitir. Daha sonralar Budistler, Kuzey Hindistan'da hakim olan skit
Hkmdar Kanika'nn (m.s. 78-103) himayesini de grmlerdir. Bengal idaresinde
bulunan Harshavardha'na (606-647) ve Pala Slalelerinin imkanlarndan istifade
etmilerdir. Hindistan dnda ise, in mparator ve mparatorielerini, Mool Hanlarn,
Japonya'da ileri gelen devlet adamlarn Budizm'e kazanmlardr.
Pek ok devlet adam da politik sebeplerle Budizm'i desteklemitir. Mungka Han, Budistleri
himaye ettii kadar, Nesturi Hristyanlar ve Taoistleri de himaye etmitir. Ona gre, btn
dinler bir elin parmaklan gibi idi. Kubilay Han, Nestoryanizm'e ncelik tanmakla beraber,
Budizm'e de meyil gstermitir. Kral Kanika bastrd paralarn bir tarafn ran ve Hint
tanrlar ile sslerken, dier tarafna da ayakta duran Buda resimleriyle ssletmi ve altna
Yunan harfleri ile Boddo ve Boudo kelimelerini yazdrmtr. Gupta krallar, Budizm gibi
Vinuzm'e de yardm etmilerdir. Hkmdarlarn, her eyden nce hakimiyetlerini
srdrme gayretinde bulunduklar phesizdir. Budizm'e kar kolaylk gstermelerinin
sebebi az veya ok inanlar yannda hakimiyetlerini dnmeleridir. nk Budistler,
dnyada bir sknet isterler, dnyay isteyenlere de kolaylk salarlar. Dnyann zdirap
yeri olduu, fenalklarn dzelti I meleri gerektii gryle, idarecilerin kusurlarn
rterler, tenkitte bulunmazlar. Hatta, kendilerine yardm eden krallar, Bodhisattva olarak
grrler. 1326 ylndan kalma bir Uygur yazsnda, Cengiz Han, Bodhisattvann en son
doumu olarak vasflandrlr. Mool rivayetlerine gre, Kubilay Han bir Cakravartin, bir
kutsal kiidir. Seyyahlar, Mool ve Tibet hkmdarlarn genellikle Yaayan Buda olarak
anlatrlar.
5. 10- Tibet Budizm'i Veya Lamaizm
Tibet'e VII. yzylda ayak basan Budizm'in Mahayana Mezhebi, Tibet'te zel bir gelime
gsterdi. Daha nce burada, Animizm'e ve amanizm'e dayanan, hatta bugn de
memleketin kuzeyinde ve gneyinde yaayan, Bon Dini bulunuyordu. Himalayalarm bu
dalk lkesinde yaayan insanlar, kendilerini grnmeyen kuvvetlerin tehdidinde gryor,
byclere, cincilere kurtarc olarak inanrlar ki, zamanla bunlar, Budist rahipleri
olmulardr. Tibet'te Mahayana Mezhebi'nn Mantra yahut Tantrizm denen bir kolu
gelimitir. Klt ayinleri, yemin formlleri ve byl szlerle dolu bir takm merasimler
nem kazanmtr. Tantra kelimesi dokumada kullanlan zg iplii iin kullanlr. O
grnmeyen, kendisiyle uygun temrinlerin yapld gizli Forml saylr. Bu mezhebe
Elmas Araba da denir. Burada nemli olan Mantra'nn kraatidir: Duyularla anlalamayan
srlar, gizemli szlerle metinlerin gcnden ortayakar. slam'daki murakabe
tasavvurunda olduu gibi vcut, ses ve ruh birlikte etki gsterirler. Temrinlerde vcudun
durumu da ok nemlidir. Tantrayana'da meditasyon drt kademeli olarak yaplr:
1- Eyann boluu.
2- Mantra (mesela: Om mani padme hum) konularn dnmek.
3- Kendini kurtarc yerinde ve suretinde tasavvur etmek.
4- Kurtarcyla (Buda, Bodhisattva) bir ve beraber olma zerine meditasyonudur. Dua,
duac ve dua edilen birbiri iinde kaybolur.
Mezhep zengin literatre sahiptir. Hint dilindeki pek ok metinler Tibete'ye tercme
edilmi ve rahiplerin tefsirleriyle muazzam kutsal yazlar yn ortaya kmtr ki, yaklak
219[219]
E. Conze, Der Buddhismus, s.66.
300 cildin zerindedir. Bu kutsal kitaplar serisi m.s. 1300 yllarnda son eklini almtr.
Lama denen Tibet rahiplerinin tekilat zel bir gelime gstermitir. nk burada rahipler,
dier Budist lkelerindeki meslektalarndan ayrdr. Sadece dini ilerle deil siyasetle de
urarlar, dnyev bir otorite olarak nemli hkmet makamlarn ellerinde tutarlar. Halkn
yedide biri ruhaniler snfna dahildir. 3000 manastrla memleketin iktisadi hayatna
ruhaniler hakim olurlar. Bu sebeple Tibet'e Rahipler Cenneti de denir. Balangta
rahiplerin evlenmeleri yasak deildi, bu sebeple idareci rahip slleleri meydana gelmiti.
Fakat XV. yzylda reformatr Tsung-khapa (1356-1418) nn gayretiyle, rahiplik areti
olarak sar bir elbise giymeleri ve yardmlar iin bir anak tamalar mecbur klnarak, alkol
imeleri, evlenmeleri ve bilhassa byclkle uramalar yasak edildi. Ayrc, Lama'ya
iman da bunlara ilave edildi . Bu suretle Sar Mezhep ortaya kt. Buda'nn retisi yeni
bir istikamet ald. Buda'nn halefleri, Dalaylamalarm lm saatinden sonra doan ocuklar
arasnda aranmaya baland. Bulunan ocuk yeni vcutta grnen, evvelki kutsal zat, yani
Dalaylama di. Dalaylamalar, Tsung-khapa zamanndan beri Tibet'tin baehri Lhasa'da
taht srmektedirler.
Yeni Lama ise, ok nadir bir sistemle erkek ocuklar arasndan aranr. XV. yzyldan beri
Lamaizm'in yahut Tibet Budizm'inin ba, ne sultanlarda olduu gibi kan mirasyla, ne de
Papalkta olduu gibi seimle baa gelir. Burada l inkarnasyonun ruhsal mirasdr.
Buradaki glk Buda'nn hakiki inkarnasyonunu, hakiki halefini tanyabilmektir. Btanma
ve bulma yzyllardan beri ayn kaidelerle olmaktadr. Son Lama iin byk Lama'nn
lmmden 49 gn sonra Kumbum Manastr'nn 40 km. dousunda in'e ait bir kyl
evinde doan halefi hakknda da u bilgi verilir: imdiki ziyaret 6 Haziran 1935 de doan
Pabo Dongrub'a yapld. ocuk ieri girenleri dikkatle karlad ve Sera Lama diye bard,
hizmeti klna girmi seyahat gurubunun idarecisine kotu. Hi ekinmeden 13.
Dalaylama'dan kalan tespihe sarld. Ertesi gn rahipler esas kyafetlerini giyerek geldiler
ve ocuu kaideye gre imtihana ektiler. O, nce Dalaylama tarafndan kullanlan tespihi
bir birinden farksz drt eit tespih arasndan bir kere daha bulmak zorunda idi. Yine,
ocuk Dalaylama'nn hizmetilerini armak in kulland davulunu, ayn ekilde yaplm
pek ok davulun arasndan, kesinlikle tand. Yine ayn ekilde, ocuk eski Dalaylama'nn
bastonunu, gm ve fildii ssl dier yeni bastonlara gz dahi gezdirmeyerek, ald.
ocuun vcudu da muayene edildiinde, Buda'nn inkarnasyonu olduunu ispat edecek
iaretler bulundu: Byk kulaklar ve drt kollu tanr Patmapani'yi tasvir eden ikinci bir ift
kol yerleri bulunmakta idi 220[220]
ocuun Tibet'e geirilebilmesi ii iang Kay ek Hkmeti'ne yksek bir mebla demekle
zmlendi. Kurtarma cretleri yaplan grmelerde ykselmesine ramen, 1939 da
ocuk in'i terk edebildi ve ubat 1940'da Lhasa'da merasimle tahta oturtuldu. Ayn
zamanda yaplan merasimlerle Mukaddes, Hatip, Mutlak Hakikat, Doktrin Hakikati, Byk
Okyanus, Byk Zafer Mcevheri vs. gibi unvan ve isimleri de ald.
Burada, amanizm ve Budizm ncesi tasavvurlar grlmektedir. Dalaylama bir halife ve
Yaayan bir Tanr'dr. O, kurtarc Buda'dr. Dnya ve ahiret arasnda aracl, rahiplik
hizmetleri gibi grevleri yannda, Tibet Hkmeti'nin politikasn da yrtmektedir. Ona
yardmc olarak Tailhumpol Manastr'nda oturan Panen Lama yahut Rinpoe
bulunmaktayd. O da yine, Dalaylama gibi ayn yolda bulunur ve Buddha Amitabhann
inkarnasyonu saylr. Panen Lama, Tibet'in ikinci adam ve en byk alimi olarak ruhan
bir hayat srer. Zamanla Dalaylama Lhasa'daki tahtmda Tibet'in en yksek dnyevi hakimi
olurken, Panenlama da daha ziyade din ileri zerine almtr.
Tibet'teki son gelimeler ise, durumu tamamen deitirmitir. Kzl in'in Tibet'e
hakimiyetinden sonra, Panen-Lama, Komnizm taraftar olarak politik hakimiyetini
srdrrken, XIV. Dalaylama memleketi terke mecbur kalm ve bugn Hindistan'da
mlteci olarak yaamaktadr.
Lamaizm'in tanrlar panteonunu saymak ok yorucu bir i olurdu. Tanrlar, tanralar ve
eitli dinlerin klt ekilleri, eski Boh Dini'nin plak, irkin dev figrleriyle kaynam olan,
dini bir karm gze arpar. Dua reeteleri, tespihler, by katklar, dua bayraklar,
kutsal formllerle yazlm katlar, mabetlere aslm veya gelip geenler tarafndan
evrilen dua formlleriyle dolu byk arklar, bu dinin ekil ve ihtiamn bir kat daha
220[220]
Schoeps, Religionen, s.208.
artrmaktadr. Dua arklar rzgarla veya gelip geenlerin hareketleriyle dndke,

Lamaizm'in mehur dua forml olan Om Mani Patme Hum ibaresi sylenmi olmaktadr.
Om ve Hum gizemle dolu byl szlerdir. Mani, mcevher yani Buda ve Patme de
lotus iei olarak manalandrhr. Bu szleri sihir ve cinsel anlamlarla tefsir edenler de
vardr.
5. 11- in Budizmi
Eski rivayetlere gre, Mahayana Budizm'i m.s. 61 ylnda ilk defa in'e gelmi ve hatta VI.
yzylda in'in devlet dini olmutur. in Budizm'i, Kur'an'dan 700 misli daha fazla
muhtevas olan kutsal yazlar klliyat yaratmtr. Byk bir ksm Sanskrite'den tercme
edilmi, Mahayana yazlardr. Eski in'deki 10 Budist mezhebinin kurulmasna da bu
muazzam literatr sebep olmutur. Halkn arasnda en fazla yaylan, pratie nem veren
an-tsung (Japonca, Zen) ve Tsingto (Japonca, Jodo) mezhepleridir.
5. 11. 1- an-Tsung (Zen) Mezhebi
Tefekkrle i aydnlanma yoluna ynelmitir. Kkleri VI. yzylda Hint mistiklerinden
Bodhidarma'ya kadar uzanr. Rivayete gre bu zat, dokuz sene bir duvarn nnde
tefekkrle oturmutur. Kendi kalbine bak, orada Buda'y bulacaksn sz, Onun mehur
szlerindendir. Zen Mezhebindeki sylentiye gre Buda bir gn, doktrinini aklamak, tefsir
etmek yerine, altndan bir iei dinleyicilerine kar kaldrm ve iek glmsemitir.
Fakat bunu, tebessm den gen bir rahipten bakas grememitir. Meer buradaki gizem
kelimelerde deil, iein kendini derinden mahede etmesinde imi.
lm metotlar hakikati aramak iin bir nesnenin durumuna eitli ynlerden bakarlar.
Mesela bir iei aratinyorlarsa, onu botaniksel, kimyasal ve fiziksel ynlerden incelerler,
analizlerini yaparlar, nasl ve ne olduunu anlamaya alrlar. Ancak tm objeyi eitli
balantlar iinde anlamalar imkanszdr. Zen metodunda ise aratrc objenin iine
girmeye ve ona objenin iinden bakmaya alr. iei tanmak demek iein kendisi
olmak, iek olarak amak, gnete ve yamurda sevinmek demektir. Byle yapabilirsek
o zaman ieklerle konuur, onun tm gizliliklerini, sevincini ve aclarn, tm hayatn
tanyabiliriz. Bu yntemle yalnz kinatn gizliliklerini deil, kendi Ben'ini, hayat boyunca
kendinden uzakta duran kendini takip eden veya kendinin takip ettii dualizm inde
blnm Ben'i nesne ve glgesi olarak tanyabiliriz. iei tandmz gibi Ben'i de
tanyabiliriz.
Zen yaratc gcn kaynana inmeye ve oradan hayat imeye alr. Yen bir ey bulmak
iini ilim adamlar ldrrken, sanatkarlar denerken, Zen objenin iinde yaayarak gerei
grmeye alr. Meditasyonla kurtulu uuruna ulamaya alr. Kurucusu Hintli
Bodhdarma 520' de in'e gelmitir. Grleri daha sonra Kore ve Japonya'ya da
yaylmtr. Temrinleri dik oturma, nefesin dzenlenmesi ve ruhsal konsantrasyona dayanr.
Zen'i yaayan kii oturur, oturur, oturur. Klasik Lotos oturuunda bada kurulur ve bu
esnada dizler yere yaslanr. Bu esas zerinde vcut dik tutulur, ba hafife eilir, gzler
ak tutulur ve yere baklr, eller kucakta durur. Mntesip bu halde nefesini kontrol etmeye
ve dzenlemeye alr. Bir ritimle nefes al veriini sayar. Birden ona kadar her sayn
tekrar eder. Dikkatler nefes alverii zerine younlar. Sonra dnceye, resimlere ve
topluma evrilir. Daha sonra da kii kendi iine inmeye, derin ruhsal konsantrasyona alr.
5. 11. 2- Tsing-To (Jodo) Mezhebi
in Budistieri'nin %60 Tsingto mezhebine mensuptur. Burada Buda, gkte saltanat sren
lsz bir ktr. Semav Buda, Cennetin yahut ebedi n efendisi ve mminlerin
kurtancsdr. Yzyllardan beri Uzak-Dou'nun saysz ruhan ve rahibelerinin dua ettikleri,
kendisine sndklar Rahman ve Rahim olan Tanr'dr. Arhat (aziz), veli) olmak istemeyen
halk iin Ona inanmak yeterlidir. O, mminlerin semav kurtancsdr, mminin artk ne
asketik hayata, ne de iyi amellere ihtiyac vardr. Judo Mezhebi, bir rahmet dini olmak
yolundadr. Buda, kendisine inanan mminlerin lmlerinden sonra Cennetine de alacaktr.
Artk burada Budizm'in Nirvana Doktrini ile pek ilikisi kalmamtr.
5. 12- Sayentoloji Mezhebi

Literatr.
1- Ekrem Sankolu, L.Ron Hubbard ve Sayentoloji Ondokuzmays niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, say 1-2.
Kurucusu ve hareketin ncs Amerikal Lafayette Ron Hubbard'tr. 1911 de Tilden'de
(Nebraska-A.B.D.) dodu. Hristiyan bir ailenin ocuu olmakla birlikte, deniz subay olan
babasnn Uzak Douya tayini zerine, lise eitimini brakarak O da ailesiyle birlikte gitti.
eitli lkeleri gezdi. Budist retmenlerden dersler ald ve Budizm'i rendi ve benimsedi.
lkesine dnnden sonra orta retimini bitirdi ve mhendislik tahsil etti. Esa*s
yeteneini yazarlnda gsterdi. Geimini Bilim-Kurgu hikaye ve senaryolar yazarak
kazanmaya balad. kinci Dnya savanda katld Deniz Kuvvetlerinde yaraland.
Kaldrld hastanede Psikoanalizci hekimlerle tant ve kendisi de ruhsal rahatszlklarn
zm konularnda teoriler retti. Taraftarlaryla kurduu cemiyet 1954 de dinsel bir
harekete dnt.
Budist metafizik ve Pisikoanalist grlerin temelini oluturduu yeni sentezleriyle kendini
Budann halefi ve Budizm'in Mehdisi Maytreya olarak hissetti. Ortaya koyduu sistem ve
metotla, insanlarn ruhen ykselerek Tanr Mertebesi'ne (OT) ulalabileceini, tenash
girdabndan kurtulabileceini ileri srd. Bata Daianetics olmak zere kurtulu
sistemiyle ilgili 30 un zerinde kitap yazd.
Hubbard'a gre, ezelde madde alemi yok iken, sonsuzluk iinde yalnz ruhlar vard. Derin
tefekkrleri neticesi, madde, enerji, mekan ve zaman gibi fiziksel unsurlar ortaya kt. Bu
unsurlar ruhlar, kainat yaratmada malzeme olarak kullandlar. Tarih olarak bu olay 70 x
I084 trilyon yl nce balad. Ruhlar kendilerine oyuncak edindikleri fiziksel nesnelerle
oynarken, ruh ve fizik alemi ilikisi yaklak 70-74 trilyon yl nce balad. Bu
aradakendiyarattklar maddeye bulamaya, madde tarafndan yutulmaya balandlar.
Oynadklar oyunun iine derek kendi tabiatlarn ve kklerini unuttular. Ruhlara zg
yeteneklerini kaybettiler. Sahip olduklar vcutlarndan baka olmadklarna da inanmaya
baladlar. Bylece ruhlarn tenash de balad ve srp gitmektedir. Kurtulu insann
varln ve gemiini hatrlayarak, tanyarak Dianetics ismini verdii psikoanalist
metotlarla kurtulmaya almasndadr. Maddeden arnm ezeldeki saf ruh halini tekrar
kazanmasdr. Bu bir eit tanrlk mertebesidir.
Hubbard, slam'n anlad manada bir Tanr nanc tanmaz. Tanrlk dedii husus
Maddeden temizlenmi, tenashten kurtulmu, saf ruh halidir Budist hidayet felsefesine,
yeni bir yorum getirerek, Buda'nn duu Drt Kutsal Hakikat yerine Daianetics ismini
verdii psikoanalizci metodu koymutur. Hubbard 1986 ylnda lmtr.
Sayentoloji mezhebi dnyann eitli lkelerinde grlerini yaymaya almaktadr.
Karlat engelleri hukuk boluklardan faydalanarak amaya almaktadr.
UZAK DOU DNLER
Corafi bir deyim olarak dou ve gney-dou Asya lkelerinden olan in, Japonya, Kore,
Vietnam ve Okyanusya Adalarnda yaayan insanlarn din ve inanlarna Uzak Dou Dinleri
diyoruz. Aralarnda kendilerine zg nemli etkileimlerin de olduu dikkati ekmektedir.
Bu geni blgenin inanlarn, retimde kolaylk olmas bakmndan, br gurup olarak
inceleyeceiz. Blgede Budizm'in etkinlii sebebiyle de bazen bizim ayr bir gurup olarak
Hint Dinleri iinde incelediimiz konularn Uzak Dou Dinleri iinde de yer aldna ahit
olacaz.
1- in Halk Dini
in Halk Dini, Konfyanizm'in ve Budizm'in bir karmdr. Yaklak bir milyara yakn
insann dindir. Kkleri eski zamanlarn efsanev karanlklarnda kaybolur. Tasavvurlarn
ana hatlar yer, su ve havada bulunduuna inanlan ruhlara, byl kuvvetlere tazim ve
hrmet etmek, ayn zamanda dua, kurban vs. yoluyla dostluklarn kazanarak erlerinden
korunmaktr. Ruhlara ve onlarn etkilerine inan, eski in kltrnn kalntlar ve
mirasdr. Toplumdaki ideal ahlk elementleri, Konfys'n retilerinden, mistik

tasavvurlar Laotse'nin derin retilerinin yzeysel etkilerinden gelmektedir. m.s. I.
yzylda Mahayana Budizm'inin in'e ayak basmasndan sonra, mahalli inanlar ve
retilerle birlemi ve kendisine has yeni mezhepler oluturmutur.
in'in toplu bir inancna tarih boyunca rastlanmaz. Dindar halk kitlesi, beraber bir hayat
hissi, belirli merasimler, atalara hrmet gelenekleriyle, evre ve insann iten birlii
uuruyla birbirlerine balanrlar. Her bir inli hayatn kinatn hengine uydurmaya gayret
eder. nk kinatn ahengi, kendisine dua edilen ulhyetlerden, tek tek insanlardan daha
nemlidir. nsan bu ahengi idare eden kuvvetlere derin tefekkrle ulaabilir. O Tao'dur ve
srdr, Tao, Yin ve Yang denen pasif dii ve aktif erkek elementin uyumlu birliidir. Bunlar
dairesel ekilde birbirine girmi, kinatn ezel kuvvetleridir. Aralarnda hibir dmanlk ve
ztlk yoktur, her yerde beraber ve ahenkle grlrler. Dii Yin ve erkek Yang, yeri ve g
temsil ederler ve her ikisi de dnya nizam iin gereklidir. Mspet ve doru yolda devam
edildii srece yidirler. nsan kt yola saparsa, gk ve yer fkelenir, bitkiler yetimez
olur.
Kinat nizamnn kayna saylan Tao kavramna ok eski ince yazlarda da rastlanr.
Ancak kelime, filozof Laotse ile kozmik nizamn ana kavram olarak in dncesinin
merkezine itilmitir. in dncesinde insanla tabiat arasndaki ahenk dima br zlemdir.
Dalara ve nehirlere hrmet, bu deien ilikilerin tezahrdr.
in kylerinin giriinde, yerin verimliliini temsil eden, bir toprak duvar bulunur. Baharda
bu duvar, tabiatn verimliliinin artmas iin yaplan, dans ve arklarla kutlanan trenlerin
merkezi olur. Gzn ise, burada hasat bayram yaplr. Bugn dahi in iftileri kurban
sunarak, dinsel yinler yaparak, Su ve Yer Tanrlarnn merhametlerini,
ihsanlarn
kazanmaya alrlar.
Herkes ge ibdet edebilir, fakat gk klt daha ok gn olu saylan imparator
tarafndan uygulanrd. mparator, gk ve halk arasnda ki arac olarak, politik ve din
vazifeleri yapard. K dnmnn (23 Eyll) gecesinde Gk Mabedinde kurban sunard ve
bu yln en nemli ibdeti saylrd. Bu devlet klt 1911 de Manu Slalesinin tahttan
indiriliine kadar srd. Nihayet ruhlara ve cinlere iman yannda, cemiyetin ekirdei olan
aile ve atalara hrmet, in halk dininde nemli br yer alr. Her bir aile atalarnn ruhlarna,
kendi koruyucular olarak hrmet eder. Evlerinin gney bat kesinde, llerine hizmet
iin kutsal bir ke bulunur. Bu det m.. 1776-1122 yllarnda hkm sren ang Sllesi
zamanndan beri devam eder. Atalarn simleri, her bir evin atalar listesinde yazldr.
2- Taoizm
Literatr
1- Lao-Tzu, Taoizm, 2. Bask, Ankara 1963.
2- H.von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religionen, s.110-114.
in'de din speklasyonun zirvesine Gney inli dnr Laotse eriti. Tarihen pheli
kaynaklarn bildirdiine gre, Laotse m.. 604 de in'in u devletinin, Ku blgesinde,
yen kynde dnyaya gelmitir. Kendi ad Erh, aile ad Li'dir. u Sllesinden bir prensin
arivcisi ve tarihisi oldu. Br ocuu ve birok torunlar oldu. Fakat O, saray hayatndan
ve devlet ilerinden abuk bkarak, Han Kvan Blgesinde bir dan yamacndaki bir
kulbeye yerleti. Orada senelerce yaad ve kk bir kitap yazd. Sonunda, seksen
yann zerinde ken, kulbesini terk ederek Batya doru gitti ve bir daha grnmedi. in
kaynaklar onun Hotan'a gittiini ve orada ldn rivayet ederler. 221[221]
Laotse hakknda fazla bilgimiz olmamakla birlikte, geriye brakt bilinen kitap, dnyann
en zor anlalan kitaplarndan biridir. inde ksa ksa ilenmi, Tao ve Te hakknda
seksenbir yaz bulunur. fadede ki kapallk, onun ne olduu sorusuyla balar. Tao
kavram
yaklak Varlk esas, istikmet, yol, kinatn iinde hareket ettii yol
mnalarna gelebilir. Site ise, yi amel, fazilet demektir. Fakat bu fazilet tbiri genel bir
szdr. Bundan ne kastediliyor, pek belli deildir.
Tao-Te-King, Fazilet yolu, kinat kanunu ve onun tesiri anlamna gelir. m.s. 664 de kutsal
221[221]
Lao-Tzu, Taoizm, s. 10 vd. 5.
kitap olarak kabul edilmi ve T'ang slalesi imparatorlarndan Ming Huang 719 da ona bir
tefsir yazmtr. Eski zamanlarda gk her eyin hakimi saylrd. Daha sonralar ahlaki
manay da iine almtr. Mistik ve panteist bir dnr olan Laotse'nn retisinin
anlalabilmesi, ekirdek kelime Tao'ya baldr. Tao nedir? Sorusuna cevap bulmak
gerekir. Laotse kitabnda buna u cevab verir: Yer insanlarn normudur, Gk yerin
normudur, Tao Gk'n normudur, Tao'nun normu ise onun kendi hayatdr. Tao fiilsiz ve
ebeddir. Bu sebeple onun yaad hibir ey yoktur. Varlklarn hibir ey yapmamas, yn
skneti, onlarn ii yapmasna daha ok yardm eder. Ona gre evrenin kt ilk prensip
Tao'dur. O ezelidir, ebedidir, her yerde vardr, ancak bilinmez ve isimsizdir. Her ey ondan
gelir, btn yaratklarn anasdr, esasdr. Nitekim Koreli Peygamber Moon onu Tanr
olarak vasflandrn tr.
Hayatn gayesi sknet olmaldr. nsan duygusuyla harekete gemeden nce Wuwey
(hibir ey yapmamak) ve Puhyen (hibir ey sylememek) ve Huwu'ya (denge durumuna)
ulamaldr. Bu vaziyette hayat her bakmdan ideal ve gzel olur. nk tabiat kanunlar
kuvvetlidir. nsan kendi tabiatnn gelimesi dahilinde her eye yardm etmelidir; fakat ona
mdahale etmemelidir. Tabiat kesin olarak y ve gzeldir. nsanlarn yapt eyler tabiatn
meydana getirdikleri yannda adi ve basit kalr. O halde Wuwey fiilsiz tesirdir. Su, Tao'nun
suretlerinden biridir. Kavga etmez, en aa yeri alr. Bununla beraber, o ok nemlidir.
Aslnda her ey kendiliinden olur, ayrca g harcamaya gerek yoktur. craat dzenli
oluma da zarar verir ve Tao, kntye urar. Bylece akl ve adalet meydana kar ki,
bu da insanlar arasndaki nifak ve gerginlii artrr. 222[222]
Laotse'de ki ahlk anlay tamamen menfidir. Mutlak sknet ve rahatlk iinde arzu ve
stekleri terkederek dnyaya srt eviren bir hayat tarz ile insann kendini Tanrya teslim
etmesi ve onunla birlemesi esasna dayanr. nsana, varlklar iinde zel bir yer tannmaz.
Bilakis hayat balarndan zerek, Tao'nun derinliklerine drmek ister. Tao'yu tanmaya
ise, ne teorik limlik, ne de fiil dnya hikmeti fayda verir. Laotse diyor ki, Pencereden
bakmadan gk yolu grlr. Evden kmadan dnya tannr. Evden ne kadar uzaklalrsa,
o kadar az tannr. Bu sebeple hikmet sahibi gitmeden, grmeden ve bir ey duymadan
btn eyay tanr. Laotse'ye gre dnyadaki btn fenalklar, ihtiraslar, karklklar hep
renilen eylerden gelir;
htiraslar uyandran eyleri renmektense, kendini dinlemeli ve bu ekilde iini, kalbini
okuma yolunu bulmaldr. Ancak o zaman ezeli erginlie varlr. Bunun iin insan mmkn
olduu kadar skunete ve huzura erimee almaldr. Bunun biricik aresi de bir ey
yapmamak (Wuwe)dr. 223[223]
Ona gre insan ancak manevi faziletleriyle insandr. deal insan ise, iyi, ltufkar, sadk,
drst ve her hale kendim uydurmaya alan alak gnll bir kimsedir. Baz dnrler
bunun aklanmasnda, nsann biri manevi, dieri maddi iki tabiat olduu gibi, biri iyilie,
dieri de fenala evrilmi iki ynelimi vardr. yilie ynelimini gelitirmek insann en
nemli vazifesidir eklinde aklamalar yapmlardr. 224[224]
Tao'y takip eden kimse en iyi bir hkmdardr. eref ve zenginlikten dolay gurur duymak
ok aa bir davrantr. Bunlardan kendini eken kimse semann yolunu bulur. Maddi
hayata kymet vermenin doru bir ey olmadn kabul eder. Bunun iin halkn ok fazla
arzu edecekleri eyleri gstermek ve onlar bakalarn dk gsterecek ekilde takdir
etmek ideal bir insann yapamayaca eylerdir. Yalnz kendini grenler akll deillerdir.
Kendileriyle iftihar edenler bir i gremezler. Bunlar kimse sevmez.
Taoizm'de Devlete mspet vazifeler dmez, harp tenkit edilir, madd ilerleme kmsenir.
Pek ok memuriyet ve messeseler lzumsuz grlr. Tao'nun Devleti, sessiz ve
kendiliinden yrmelidir. Belirli bir deal, mspet bir hedef olmamal, bir sknet ve
hareketsizlik durumu izlenerek, Tao'yu tanmaya allmaldr. Laotse'deki en yksek
saadet, ruhsal bir durumdur. Devleti ynetenler halkn ihtiraslarm ve arzularn tahrik ve
tevikten ekinmelidirler. Bunun iin byk adamlar halkn midelerini doldururlar,
kalplerini, kafalarn boaltrlar; iradelerim zayflatrlar, kemiklerini kuvvetlendirirler ve
222[222]
223[223]
224[224]
Lao-Tzu,s.l4.
Lao-Tzu, Taoizm, (ev.Mukaddere N.zerdim,) 2.bask Ankara 1963, s. 9.
Lao-Tzu, s. 15.
onlar daima bilgisiz brakrlar. 225[225] Laotze'nin halkn bilgisiz kalmasn istemesi onlar
aa grmesinden deil, halkn huzur ve skun iinde yaamasnn ancak bu yolla
gerekleeceine inanmasmdandr.
Lao-tse'den baz tler:
hayatmz kefe almak, ok konumaktan daha iyidir! k.5.
Kendine kymet verdii kadar, dnyaya da kymet veren kimseye herkes gvenir. Kendini
sevdii kadar memleketim de severse, herkes ona sayg gsterir. L13.
Herhangi bir kimsenin dnyay elde etmek istediine ve neticede bunu yaptna ahit
oldum Fakat, gene tamamiyle muvaffak olmadn grdm. Dnya ruhtan bir kap gibidir.
Yaplamaz. Yapanlar onu harap ederler. Elde edenler kaybederler. k. 29.
3- Konfyanizm
Literatr:
1- EzraPound, Konfys, ev. Ahmet Ycel, stanbul 1981.
2- Thomas Cleary, konfys, (ev. Sibel zbudun), stanbul (tarihsiz), 192s.
3- Rudolf Wrede, Worte des Konfuzius, Mnchen. H.von Glasenapp, Die nichtchristlichen
Religionen, s. 108-110.
4- D.Howard Smith, Confucius, England 1974.
5- F.Heiler, die Religionen der Menschheit, s.112-117.
Dinin kurucusu Kuzey inli Konfys (Kungtse) de, kendini Laotse gibi hibir vakit Tanrsal
bir kuvvetin elisi olarak hissetmedi. Fakat O'ndan ayrld taraf, Konfys'n fiiliyata
ynelmi bir politikac olmasdr. Tenkitlerinde, fiili icraat hedef tutar. Rivayetlere gre
Konfys, babasnn vali olduu e-Fo'da (bugnk antung ilinde) Laotse'den yaklak
elli sene sonra (m..550) dodu. yanda iken babasnn lm ve ailesinin fakir dmesi
sebebiyle glkler iinde byd. Hayat skntlarna ramen spora zaman ayrd.
Kendisinin iyi bir ok atcs olduu sylenir. 15 yandan sonra da renime ilgi duymu ve
hayat boyunca bu ilgisini srdrmtr. 17 yalarnda memuriyet alarak iftlik idaresine
balamtr. Bo vakitlerinde hrsla eski kaynaklan ve rivayetleri tahsile koyulmutur.
Annesinin istei zerine 19 yanda evlenmise de bu evlilii ona mutluluk getirmemitir.
Bu sebeple kendisini ailesine bal hissetmemi, orta yalardan sonra ailesinden uzak
kalmtr. Gnlnde olundan ok rencilerine yer ayrmtr. Ailesinin geimini prens
saraylarnda zel dersler vererek kazanmtr. Uzun sre yaad Lu da huzursuzluklarn
younlamas zerine ehri terk etti. Yakn dostlarndan birinin eyalet beyliine gelmesi
zerine ungtu ehrine vali tayin edildi ve hayat boyunca rettiklerini tatbik etme frsat
buldu. Grevdeki baars onu Adalet bakanlna gelmesini salad. Ancak bu grevde
beklenen baary gsteremedi, yprand ve yl sonra grevi brakarak lkeyi terk etti. O
zamanlar 54 yalarnda idi. Kendisine sadk rencileriyle diyar diyar dolat ve dersler
verdi. Komu lkeler kendisine yksek grevler teklif ettilerse de o bunlar kabul
etmemitir. nk onun reform planlarn tatbik etmeyi kabul etmemilerdir. Uzun yllar
sren muhacerat hayatndan sonra rencilerinden birinin Lu da yksek bir makama
gelmesi, yal stad memleketinde yeni br grev iin mitlendirdiyse de bu olmad.
Konfys kendini edebi almalara verdi. in tarihi ve eski iirle ilgili vesikalar toplad.
Olunun ve sevdii rencilerinin lmne ahit oldu. Bunlarn zntleriyle y. m.. 479
da 71 yalarnda ld. u-Fu ehri yalnlarna gmld. Kendisine saYg gsteren
rencileri zamann gelenekleri zere mezarnn yanna bir kulbe ina ederek 27 ay
statlarnn yasn tuttular. Gsterisiz sade mezar gnmzde de ziyarete aktr. 226[226]
3. 1- Kitaplar
Konfys, grlerini canl bir rnek olarak szleriyle yaymtr. Ondan nakledilen szler
rencileri tarafndan daha sonralar yazyla tespit edilmitir. nemli eserlerinden biri eski
in belgelerinin mecmuasdr. Byk hkmdar ve alkan memurlarn hayatlarndan ve
Lao-Tzu, 16.
Rudolf Wrede, Worte des Konfuzius, Mnchen, tarihsiz, s. 13-19; Thomas Cleary Konfys, (ev. Sibel
zbudun) stanbul (tarihsiz), 192 s.
225[225]
226[226]
almalarndan rnekler verilir. Halkn tarihi rivayetleri onun iin dier milletlerin din
kurucularnn Tanrsal vahiyleri roln oynar. Bu sebeple o, kendi tebli ve hizmetlerini
Eski hikmetleri nakletmek ve yenilerini ortaya koymamak da grr. Onun iin bu mecmua
edebi alma ve ders arac olmaktan teye tarihi bir abidedir. Onun ahlak felsefesi ve
politik reform fikirlerinin dayana ve tarihi temelleridir. Bunlar: Bahar ve Gzden
Hatralar, Vesikalar Kitab (u-KingA Deimeler Kitab (T King), arklar Kitab (iKing), ve en nemlisi Konumalar Kitab (Lun-Y)dr. 227[227] rencilerinden 3. neslin
tespit ettii bu kitapta, stat ve szlerinden hatralar bulunur. Yaklak yirmi kitaptan
meydana gelir. Elde bulunanlar m.s.III. yzyldan kalm ve zerinde bir takm dzeltmeler
yaplmtr.
3. 2- retisi
Konfys'n mehur eseri Lun-Y'nn dank mozayiinden anlalan fazilet ve vazife
ahlakdr. Dinsel bir karakter tamaz. Onda gnah ve su, mkafat ve ceza, Tanrsal vahiy
ve kutsal elilik kavramlar grlmez. Dier dinlere gre tebliinin mahiyeti nsann tanr
karsndaki tutumu ve grnmdr. Btn metafizik dnceleri aan berrak ve faydaya
ynelik in varlna uymaktadr. Bununla birlikte onun retiminde zamanlan aan br g
ve etki vardr. Ona felsefe de denebilir, din de. Hayatn her alanna nfuz etmi ve o ruhla
ekillenmitir.
Konfuys, byk din kurucular arasnda Konfuys gelenekleri yenileyen ve kendini
Tanrsal gcn elisi saymayan, te dnyadan bahsetmeyen tek kiidir. O kendisine grev
duygusu veren, Ge ve Ruhlara inanyordu. retisi din olarak nitelendirilmekle birlikte,
bu din onun ahlaki tekliflerinin temeli deildir. Bu bir nevi filozofun aklyla ortaya koyduu
bir vazife ahlakdr. Bizim ilgilendiimiz dinsel problemlerle o ilgilenmemitir. Din meseleler
zerine konumaktan kendini uzak tutmaya almtr. Halknn geleneksel dini inanlarn
deitirmeye de almamtr. Geleneklerin devamnda metafizik olaylarn, ruhlarn ve
cinlerin etkisi olduu, insann grevinin onlarla uyum iinde yaamak, onlara sayg
gstermek ve kadere kar szlanmamak, ikayet etmemek olduu dncesinde idi. Bu
sebeple Konfuys metafizik problemler zerinde fikir yrtmeyi kendi vazifesi olarak
grmemitir. Onun retisi pratik hayat felsefesi idi. 228[228]
Konfuys felsefesini metafizik temellere dayandrmaktan uzak dursa dahi, zamannn
mistik metafiziini, yani zamannn tabiat felsefesi Tao'yu reddetmiyordu. Tao kelimesi, yol
anlamndadr. Her eye hakim gizli g anlamndadr. O her eyin kendisine dnd yol
anlamndadr. Yerde ve gkte tm olaylarn uyumluluudur. Konfys'n ilgisi ve almas
insan topluluklarnn Taosu ideal yol di. Bu ynde tao, ahlaki prensip, dnyevi g,
toplumu idare eden, gelitiren kuvvettir. nsanlarn ve toplumun mutluluu Tao'ya baldr.
Tao'nun tutumu her bir iyi hkmetin tutumuna baldr. Hkmet iyi ise, o da iyidir.
Tao'nun yaygnl veya kayb kaderdir, bunda insann etkisi yoktur. Tao'nun etki yollar
musiki, ritim ve toplumsal yaama kidelerindendir.
3. 3- Musiki Ve Ritim
Konfys'n retisine gre Tao, insan toplumlarnda iki ekilde kendini gsterir. Biri
musiki de, dieri Li'de, yani birlikte yaama kaidelerinde. Konfuys iin her ikisi de gizem
dolu glerdir. Cemiyet hayatn kendilerine zg bir biimde etkiler ve ynlendirir.
nsanlar ahenkle yetitirir. Onlar yozlarlarsa, devlet de ve toplumda dzensizlik balar,
onlar korunmal ve ayarlanmaldrlar. Bu grev adaletin byk koruyucusu imparatora
aittir. Adalet ve kanunilik de Tao zel olarak younlar.
Li (literatrde ska sylendii gibi, ahenk veya merasim) toplum hayat in musiki ile daha
ok anlam kazanr. Konfuys bundan yalnz insanlarla ilikide grnen zahiri ekli deil,
ayn zamanda insanlahn i tutumunu ve sa duyularn da anlar. Li yeryzndeki kanuniliin
en yksek ifadesidir, kainat kanunlar iin insani dengedir. Li geleneklerin ve adaletin
ieriidir. Elbisede, konumada ve yz ifadesinde ki gzelliktir. Li'ye sayg ile nsan saduyu
227[227]
228[228]
Wrede, 21-24.
Wrede, 25-27.
ve doru dnceye ular. htiya duyulan hazr sistem atalarn geleneklerine uyumdur.
Bu insanlara saadet ve memnunluk verir. nsan hayat olmadan ahenk olmaz, ller
gmlmez, gk tazim edilmez. Merasimlerden taviz verilirse, halk kaybeder, toplum ktye
gider. Eski devirlerde halkn mutlu ve memnun oluunun sebebi merasimleri
korumasndadir. Bunun iin Konfuys birinci vazifesini atalardan kendilerine miras kalan
merasimleri, gelenekleri evveliyattaki ekliyle retmek olarak grr. Li'nin tahsili ile
insandaki ftri iyilik canl tutulur. Eitim ve retimsiz ftri iyilik, kt alkanlklar iinde
kaybolur. Bu sebeple Konfys'e gre iyilik renilebilir. D ekli korumaya alan doru
i tutuma ular. Doru dncenin sa duyunun ifadesi, zahiri iyiliktir.
3. 4- Kemalat
yinin renilebilirlii grnde olan Konfys halkna ideal bir insan rnei olmutur.
Kendisine ynelen inlilerin gznde O yksek bir nsandr. Asil ve iyilik zelliklerine
sahiptir. Konfys kendinde Tao'nun, kainat nizamnn gerekletii, ahlaki dzen
uurunun yaand bir insandr. O ulu kiidir. l ve dengenin sahibidir. Arzu ve
eilimlerinin efendisidir. Hakimidir. Kendinde, sa duyusunda iyilii ve ahlaki tutumu
birletirmitir. Yorucu ve sabrl almalaryla, kendini srekli yetitirmekle ahlk
olgunlua ulamtr. 229[229]
nsann ahlk olgunluu, kemalti kendisi iin bir gaye deil, dier insanlarn da olgunlua
ulamalar iin bir vastadr. Bu sebeple Konfys'n ortaya koyduu sistemde insann fert
olarak deeri zerinde fazla durulmaz. nsann esas deeri toplumsal varlk oluundandr.
Topluma sunulabilen zellikler fazilettir. Toplumu zc, datc eylerin hepsi yktr. Bu
ynden btn ahlaki deerler, karlkllk esasna dayanr. Konfys bunu retinin
Yekn olarak nitelendiriyor. nsanlar arasndaki ilikiyi mtekabiliyet (karlkllk) esas
tespit eder. Lun Y de Kendin iin istemediini, bakasna yapma, denir. Bu karlkllk
prensibinin en gzel meyvesi nsan sevgisi veya insalcllktr. Konfys'n
konumalarndaki karlkllktr, neticedir. 230[230] Hakszlk ve ktle sevgi ile karlk
vermek yerine, adaletle mukabele prensibi vurgulanr. Ancak kin ve intikam duygularna
da kaplar kapaldr. Lun-Y de ktln ktlkle deil, ktln iyilikle, merhametle
yok edilecei sylenir.
Adalet ve karlkllk olmadan insan kemlt dnlemez. nsanlarla iliki de dikkat
edilmesi gereken nemli fazilet ortaya kar: Adalet, drstlk ve sayg. Konfys iin
bilgi ve cesaret, ahsiyetin olgunlamasnda kanlmaz gerekliliktir. Kim bu fazilet ve
erdemlilik vazifelerini inerse, gnn birinde cezasn ekecei, gnahkr da olmaz.
nk Konfys'de Gnah kavram yoktur. Gnah Konfyanizme yabancdr. Hata
yapan, yanl yapan kii, tekrar doru yola girerse, dzeni yerine getirmi Tao'yu
tamamlam olur. Bu yeterlidir. Tanryla uzlama, onun rzasn kazanma vs. gibi kavramlar
Konfyanizm'de yoktur. Doruluk ve grevlerin yerine getirilmesi karlnda bir mkafat
gr de yoktur. yilik, bir mkafat, bir karlk iin deil, iyi olduu iin yaplr. Onun
mkafat kendi iindedir. 231[231]
3. 5- Devlet retisi
Mtekabiliyet prensibinin yerine getirilmesinden filizlenen grevler, toplumu gelitirir.
Konfys'n devlet retisi bu noktada yerini alr. Onun iin toplum ekli vardr: aile,
dostlar, devlet. nsan topluluklarnn fazileti ve ondan filizlenen grevler zel ifadelerini
aile, dostluk ve devlet evresinde bulurlar.
Konfys'n devlet temeline koyduu ailenin anlam, hayat evresinde de en nemli vazife
ve en byk dindarlktr. O merasim kaidelerine gre yaanr. Aileyi glendirici samimi
itaatten evladn atalarna borlu olduu ller kurbanna kadar her eyi iine alr. Aka
grld gibi, kar-koca ilikisi deil, baba ve ocuklar aras, baba ve oul aras bir
ilikidir. Kzlar soyu devam ettirmedikleri, ve atalara kurban sunma grevleri olmad iin,
229[229]
230[230]
231[231]
Wrede, 29 vd.
Wrede, 31
Wrede, 32
aile de hesaba katlmazlar. Zamann adetlerine uygun olarak, vazifelerinin yerine

getirilmesinde kadn erkee tabidir. Baba lrse, anne en byk oluna ve gen kardeler
byklerine itaat ederler. Bu telakkiye gre kar-kocann grevi ocuk sahibi, zellikle erkek
ocuk sahibi olmaktr. Bu grevi yerine getiremeyen eler, ayrlabilirler. Bu adan erkelerin
sadakatinin ahlaki anlam pek yoktur.
Konfys'n tabiatna uyan, aileden ok deer verdii husus, dostlar evresidir. Burada
da esas karlkl vazife ve drstlktr. Dostlarn karlkl yardmseverlii tabiidir. Bu
konuda Konfys fazla bir ey sylemeye gerek duymaz. Dostlar evresindeki doru
tutumlar, merasim lleri iinde belirlenmitir. Dostluk, aile gibi devletin temellerinden
biri saylr. 232[232]
3. 6- Devlet Ynetimi
Aile ve dostluk evresinin dzeni iyi olmazsa, dzenli bir devlet ve iyi bir hkmet de olmaz.
Devlet hayatnda doru ynetim en nemli rol oynar. Bunun iin Konfys tebaann
vazifeleriyle deil, idarecilerin vazifeleriyle ilgilenir. nk hkmet iyi ise, halk da itaat
eder. Bunun iin ynetici nder, Tao'yu kendinde gerekletiren ve onun kanunlarn tatbik
eden ulu kii olmaldr. Hislerine gre hareket eden, gayretsiz kiinin gznde byk
menfaat dnceleri vardr ki, o kii ynetilmeye daha layktr. O kiiye yneticilik
verilmemelidir, O kii yneticilie uygun deildir. Tm ynetimlerin arlk noktasnda iyi
rnek olmak vardr. Kanunlar ve ceza sadece yzeysel itaate sevk eder, baary srekli
klmaz. Buna kar iyi rnek, her eyi etkileyici bir gtr. Hkmdarn ahlaki otoritesi
rzgara benzer, halkn varl da imenlere benzer, imenler zerlerinde dimi esen rzgara
boyun edii gibi, halk da ahlaki otoriteye boyun eer. Lun Yderki: ahsiyet gcne
hakim olan kii, kutup yldz gibidir. O yerinde sabit durdur, dier yldzlar onun etrafnda
dolarlar Yalnz ahlaki olgunluk iyi rnek olabilir. Bunun iin ahlk yksek olgunluk gn
setii hkmdar, iindir. yi bir idarenin ilk artdr. O Tao'nun, kainat dzeninin
vcutlamasdr, bu sebeple dzen iindeki nsan Tao'sunun yinesidir. Hkmetteki Tao'yu
kullanmak da onun vazifesidir. Bu vazife merasimlerini ve musikiyi tevikle, desteklemekle
olur. Bilhassa Li merasimi, onun elindeki en zengin alettir. Onu iyi kullanrsa, halk mutlu
olur, bu tamamen idareye, hkmete baldr. Bu hkmdarn gayesi olmaldr.
Konfys'e gre, hkmdar snrsz hakimdir ve kendi mlk gibi tm lkelere hkmeder.
Yozlaan otoriter ve sert rejimi yumuatr. Tao'ya bahlyla ve temel prensipleriyle
tebaasn rahatlatr. Devlet hayatnda bu, hkmdarn halkn isteklerin yerine getirmesi,
hesaba katmas demektir. dareci ve idare edilenler arasndaki iliki de en nemli istektir.
Konfys gvene, devletin tm g vastalar zerinde bir yer verir. Hkmdar lkesine
manevi gcyle hakim olur, pratik idaresinin maddi gc yeterli deildir. Bunun iin
memurlar ferdi isteklerine gre deil, yetenek ve karakter zelliklerine gre seilmelidir.
Memur ve halk ilikilerinde karlkllk esaslar zerine karar klnr. Memurlar da zeka,
pratik yetenek ve hkmdara sadakat ve samimiyet olmaldr. Btn bu kaidelere dikkat
edilirse, cemiyet ark aksamadan, kaymadan alr. Devletin Tao'su dzenli olur. Aksi
halde hkmdar kutsal hkmranl, gn olu liyakatine lyk olamaz.
Grld zere, Konfys'n devlet dzeni grnen bir otorite ve kanun zerine bina
edilmemitir. O iyi rneklik ve karlklk temelleri zerine oturmu bir ahlk retiidir.
Konfys'n gayesi birlikte olduu insanlar, evreyi bu retisiyle deitirmekti.
nsanln manevi tarihinde dinsel bir inanca dayanmadan ayakta kalabilmeyi baarmas
dikkate deer bir tezahrdr. Bunun kkleri in tarihinin, Konfys ncesi yaratc
devirlerine kadar gitmekte ve grlmektedir. Konfys'n lmsz hizmeti zamannda
kmekte olan bu deerleri ve prensipleri, bir reti haline getirmi olmasdr. Bylece eski
cemiyet dzenini kurtarmtr. Onun retisi kamil orta snf insanlar tarafndan l alnm
ve hi bir zaman inenmemitir. Felsefe ve vecde dayal kutsallklar reddederek, salam
insan anlayn temel alm, azizlere, evliyalara, efsane kahramanlarna yer vermemitir.
Bu reti, in'in soy mirasdr. Ar nfus kargaasn ve knty nlemitir. 233[233]
Devletin vazifesi, halka bu ynde yardmc olmak ve halk yetitirmektir. Bu esas zerine
232[232]
233[233]
Wrede, 34.
Wrede, 37.
devlet hayatnn temel prensibi uygulanm olacaktr. Konfys, tanrlarn ve ruhlarn

varl hakkndaki dnceleri reddetmitir. Bu sebeple bazlar, Onun yerinin dinde deil,
felsefe tarihinde olduunu sylemitir. Konfys, lmden sonraki hayata da pek ilgi
gstermemitir. rencilerinden birinin bu husustaki sorusunu: Eer insan hayat henz
taniyamazsa, lm nasl tanyabilir? diyerek cevapsz brakmt. Fakat dine kar
ekingen durumuna ramen, dinsel merasimlere de katlmaktan geri durmamtr. Ona
gre fazilet tr: Bunlar sra ile: gn ynetimine, byk insanlara ve kutsal kiilerin
szlerine hrmettir. Bu, eski dinin Konfys'teki bir kalmtsdr. Tabii olarak Konfys,
hayatnda ve lmnn ilk devirlerinde pek hrmet grmedi. Ne zaman ki in Hkmdar,
Onun ahlk grn devlet dini yapt ve kendisini yava yava ilhlatrd, O zaman
Konfys'e tazim balad. Yazlar, m.. 140 ylnda okul kitaplar arasna katld ve
kendisine hrmet resmen iln edildi. M.S. I. yzylda Konfys iin devlet okullarnda ilk
defa kurban kesildi. Gelenek VI. yzylda genelleti. VII. yzylda kendisine stad- Kebir
unvan verilerek erefine bir mabed yaplmas emredildi ve rencilerinin levhas yapld,
XI. yzylda Prenslik ve Evliyalk unvanlar verildi. XIII. yzylda Chu-Lisi admda birinin,
Budizm karsnda Konfyanizm'igelitirmesiyle, Konfyanizm devlet retisine
ykseltildi ve 1906 ylma kadar devam etti.
Konfyanizm'in resm tanrlarna baz ahsiyetler de ilave edilmitir. mparator istedii
insan, efsanev bir dahyi tanrla ykseltebiliyordu. Bylece XIV. yzylda eski bir yldz
ruhu, Literatr Tanrlna ykseltildi. Ayn eklide, daha nce de halkn hrmet ettii,
ehir Duvar Tanrsnn tanrl tasdik edildi. XVI. yzylda ise, tarih bir kahraman Harp
Tanrlna ykseltildi.
1911'de Manu Slalesi'nin kmesiyle, o zamana kadar devam eden imparatorluk klt
sona erdi. Mehur Gk Mabedi bir mzeye evrildi. Mao e-Tung
ise,
partisindeki
arkadalarna Marx ve Lenin'i rendikleri gibi Konfys' de renmeleri iin
uyarmt.
4- Japon Milli Dini (intoizm)
Literatr
1- F.Heiler, DieReligionen derMenschheit, s.135.
2- H.von Glasenapp, Die nichtchristlichen Religlonen, s. 268-274.
3- Ernst Benz, Neue Religionen, Stuttgart 1971.
into kelimesi Tanrlar Yolu anlamna gelir. Japonlarn yerli dinlerine verdikleri isimdir.
Shin, Shen (tabiat ruhu), To, tao (yol) manasnadr. Ar Japonca'da Kami no mii
olarak ifade edilir.
Japon dini hakkndaki bilgilerimiz, Yezuit Misyonerlerinin XVI. ve XVII. yzyllarda
Japonya'ya gitmeleri ve orada uzun yllar kalmalanyla balamtr. into tarihi devrede
incelenir: lk devir efsanev zamanlarda balar, Budizm'in Japonya'ya giri tarihi olan 552
ylnda sona erer. kinci devir ise, Budizm ve Sintoizm'in birbirleriyle mcadele zaman olan
IX. yzyla kadar srer. Bu devirde Budizm elementleri ve fikirleri intoizm'e nfuz eder.
nc devir ise, imparatorluun 1868 slahatna kadar devam der. nk, 1392
senesinden beri mparatorun otorite ve hakimiyeti taht kumandanlarnn (ogunlarm)
elinde idi. Yine bu tarihte intoizm'i ve Budizm'i birbirinden ayrarak, Saf bir into yahut
"Reformlatrlm into meydana getirilmek istendi ve resm devlet dni olarak ilan edildi.
Ancak o hareket, halk gerektii gibi tatmin edemedii iin, pek ok into mezhebinin
domasna yol at.
4. 1- Kutsal Yazlar
Japonlarn, in Yazsn kabulnden nce kendilerine has bir yazlar yoktu ve daha nceki
devirlere ait bilgiler szl rivayetlere dayanyordu. lk olarak 712 ylnda, eski efsane ve
tarih rivayetler Koki isimli eserde topland. 720 ylnda da ilk mparatorluk tarihi olan
Nihongi yazld. IX. ve X. yzyllarda tespit edilen din ve devlet kltyle ilgili mecmualar
ise, 927 ylnda 50 kitap halinde yaynland. Bunlarn en nemlisi Engiikitir.
4. 2- Kainat Tasavvurlar
Ekseri milletlerde olduu gibi, intoistler iin de dnya, birbiri stnde duran tabakadan
oluur. Gk, yer ve yeralt. Her tabakada da tanrlar oturur. Ancak, yeralt leminde
ekseriyetle ller ve devler bulunur. in kltr tesirindeki yaratl efsanesine gre,
balangta yumurta eklinde bir ktle varm. Bu ktlenin ince hafif ksmlarndan gk,
kaba ksmlarndan yer meydana gelmi. lhlar ise, kendi kendilerine meydana kmlar.
Nihayet, Tanr zinagi ve kz kardei zinami dier tanrlarn teklifi ile bir asma kpr
zerinde durarak, mcevher bir mzrakla ekilsiz amur ktlesini katlancaya kadar
kartrmlar. Mzraklarn kaldrdklarnda, ucundan damlayan amur bir aday meydana
getirmi. Daha sonra, izinagi ve kz kardei izinami bu adaya yerleerek orada evlenmiler.
Bu evlilikten sekiz Japon adas, Gne lh Amaterasu ve bir sra ilahlar domu. Dier
tanrlar hakknda da pek ok efsaneler anlatlr: Gk Tanrasnn yeeni Ninigi, Japon
imparatorluk almetlerini (ayna, kl, ve mcevher iplik) kendi yannda bulundurmakta
imi. O, Kyuu Adasna inerek orada bir da tanrsnn kzyla evlenmi. Onun daha sonraki
neslinden Cimmu-Tenno, Tanrsal savalarn hkmdar meydana gelmi. Ninigi, kavmini
Kyuu'dan douda ki Yamato'ya gtrm ve orada ilk nsan hkmdar olmu. Ninigi,
bugnk hkmdar sllesinin de kurucusu saylr. Japon tarih yazarlar, Ninigi'nin tahta
k tarihi olarak, m.. 660 yln gsterirler.
Bu efsaneler, intoizm'de birleen iki elementi gsterir: Bir tarafta, ilkel kavimlerin
efsanelerinden fark olmayan, basit bir tabiat dininin gnmze kadar gelii; dier tarafta
Japon mparatorluunun kuruluunun kozmik olaylarn merkezine itilii ve tanrlar katna
ykseltilii. Bu ba, yksek kltre sahip bir halkta, bugne kadar yaayan en eski tabiat
dininin ntoizm olduu hakikatini ortaya koyuyor. Dini, en iten bir tasavvurla
mparatorlua balyor ve hkmdarna kutsiyet kazandryor.
4. 3- Metafizik Kuvvetler
intoizm'de tanrlar ve ruhlarn says, iinden klamayacak kadar oktur. Bununla
beraber, seksen yahut sekizyz Kami'den (ilhtan) sz edilir. Panteonun zirvesinde Gne
Tanras Amaterasu bulunur. Fakat bu, hibir zaman kinatn umum hkmdar deildir;
O sadece Gk lkesini idare eder. Dnyann idaresi ise, daha ok bir tanrlar meclisinin
elinde bulunur. Amaterasu'nun en byk klt yeri Isa'dedir ve tanrlk simgesi aynadr. Ay
Tanrs Tsukiyoni, bugn sahnede pek grlmez. Onun roln ksmen frtna ve deniz
tanrs Susanowo almtr. Tehlikeli bir tanr ise, Ate Tanrs Atago'dur. Ana klt yeri
Kyoto'da, Atago Dandadr. Japonlarn ahap evleri ekseriya ateten yok olduu iin ate,
saadet veren bir kuvvet olmaktan ziyade, ykc bir g olarak grlr. Eski zamanlarn gda
tanrs Inari ise, bugn Pirin Adam olmutur. Tilki, onun kutsal hayvan saylr. Bu sebeple
mabedinde tilki beslenir veya tilki heykelleri bulunur. Bu mhim tanrlardan baka, pek ok
da muayyen yerlerin, yollarn, tabiat kuvvetlerinin eitli mesleklerin tanrlar vardr. Hatta
kap, mutfak, ocak vs. gibi evin her bir ksmnn, zel tanrlar olduuna inanlr. lk
devirlerde Phallus klt de ok yaygnd. Ayrca, kutsal dalara ve hayvanlara da hrmet
edilmekte idi. Hele len baz hkmdarlarn Panteona alnmasyla, Panteon ok daha
genilemitir. Tanrlatnlan hkmdarlardan devletin kurucusu Cimmu ve 1912 de len
mparator Meyci'ye ve bilhassa Ocin'e ok hrmet edilir. Byk devlet adamlarndan ve
kumandanlarndan da tanrlatrlanlar vardr.
4. 4- Klt
Karnilere (lhlara) ibadet, dua okumakla, pirin ve pirin arab kurban etmekle olur. Artk
bugn hayvan kurbanlar pek yoktur. Ayrca, ok nadir ve kendi arzularyla kendilerini
kurban edenlerin dnda insan kurbanlarna da rastlanmaz. Mesel, General Nogi ve Kars,
mparator Meyci'nin kabre gmld gn, kendilerini Harakiri ile ldrerek kurban
etmilerdir. bdetler, ya evlerde ya da kmbete benzeyen Miya tabir edilen mabetlerde
yaplr. Mabetler ekseriya basit, tahta evciklerdir. Bir dua salonu ve bir de ana salondan
teekkl ederler. Mmin, dua salonu nnde el rparak tanrnn dikkatini eker ve duaya
balar. Ana salonda bir perdenin arkasnda, rtl bir kese iinde sakl intay (tanrnn
vcudu), yni tanry temsil eden semboller (ayna, silah, yastk yahut benzeri eyler)
bulunur. Tanrlarn mabet binalar ve resimleri eski into'da bulunmakta idi, daha sonralar
Budizm'in tesiri ile byk kutsal binalarn yaplmas adet oldu. into mabetlerinin nnde
bir veya daha fazla Toru denen tahta, ta veya maden, st ak zel kaplar bulunur.
bdet iin kutsal dalar, mabetler de ziyaret edilir. Ziyaretiler bu esnada beyaz elbise ve
hasr apka giyerler. Cnplk hali gibi durumlarda, temiz su ile vcudun ykanmas
(gusletmek) icap eder.
badetlere, rahipler nderlik ederler. Bunlarn evlenmelerine engel yoktur. Ekseriya,
vazifeleri kendilerine atalarndan miras kalmtr. badet esnasnda siyah bir fatr apka,
beyaz bir cppe giyerler ve baston tarlar.
4. 5- Ahiret Tasavvurlar
Eski rivayetlere gre ntoizm, yzeysel bir te dnya inancna sahipti. len kimsenin
ruhunun yeralt dnyasna gittiine inanlr, ancak ok stn ahsiyetler dnyada yaamaya
gizli olarak devam ederler. Bazlar ge kmaya muvaffak olur. intoizm'de iyi ve kt
davranlarn karln grme inanc yoktur. Ancak dier kavimlerde olduu gibi,
intoizm'de de atalarn, nesillerini koruduklarna inanlr. Bugnk gre gre ise, len
herkes Kami (tanr) olur.
4. 6- Devlet intosu
intoizm'in 1868 ylnda yapt reform hareketleri ile, Budizm'in geriletlmesi, intoizm'in
devlet dini olmas planland. Fakat ok gemeden, 1889 da din hrriyeti ilan edildi. 1900
senesinden itibaren de intoizm'in bir devlet klt olduu, hangi dinden olursa olsun, her
Japon'un bu klte dahil olabilecei iddia edildi. Bununla, milli hisler ve imparatorun otoritesi
kuvvetlendirilmek istendi. 1945 ylnda Devlet into'su ve Japon politikas arasndaki baar
Amerikallar tarafndan zld, 1946 ylnda da mparator, Tanrfnn olu olduu
iddiasndan vazgeti. Devlet intosu yerini seklarizasyon ve laikiie brakt. Ortaya kan
boluu yeni dinler ve akmlar doldurmaya alt. Mesela Soka-Gakkay, Japon
Parlementosundaki sandalyalarn ouna sahiptir. Gnmzde arln hissettiren siyasi
ve sosyal bir gerektir.
5- Yeni Japon Dinleri
Yeni akmlarn bir ksm geen yzylda domutur. Tenri-Dini ve Omoto-Dini bunlardandr.
1945 sonras hzl gelime gstermilerdir. intoizm devlet dini iken Budizm ve Hristiyanlk
devlet kontrolnde idi. Din ve devlet idarelerinin ayrlmas, yeni din hrriyetinin gelmesi bir
sra yeni cemaatlarn toplum nne kmasna yol at. nceden 34 olan cemaat says,
1946 dan sonra geen srede 400 zerine kt. 234[234] Bu cemaatlar ortak isimler etrafnda
toplamak zordur. Her birinde kendine zg yeni gelimeler vardr.
Yeni dinlerin gze arpan zellikleri, Hepsinin de yeni bir Tanrsal vahye dayanmas ve
kurucularn bu vahyin tayclar hatta Tanrsal nkarnasyonu saymalardr. Bu gerek yeni
dinlerin baar temelini tekil eder. Her din Tanrsal tecrbenin gncelliine deinir. Yeni
bir hidayet klavuzunu tebli eder. Japon toplumundaki ataerkil yapya ramen vahiy
tayclar arasnda bir sra kadnlarn da olmas dikkate ayandr. Tenri-Dini kurucusu Miki
Nakayama bir marangozun kars idi. 1838 de tanrlarn kendini hizmete ardklarm ilan
etti. Onun byk torunu Zene Nakayama bugn saylar milyonu aan mminlerin
lideridir. Ayn ekilde Omoto-Dini de Gk Tanr ve kainatn yaratcsnn vahiy taycs Nao
Deguchi'ye dayanr ve torunu gnmzdeki cemaatn bakandr. Taraftarlarnn says bir
milyonun zerindedir.
Dier din kurucularndan bazlar Tanrsal vahiylerini Buda'nn yeni hidayet yoluna
dayandrrlar. rnein Issay-u'nun kurucusu Baba Kakuun bunlardan biridir. Yine Yasaka
Kakusho, Budist Shingon Ekol lideri Kobo Daishi'nin vahyine dayanr. Ayn ekilde NempoShinkyo'nun kurucusu Ogura Raigan mezhebini Amida Buddha tezahrne dayandrr.
234[234]
Ernst Benz, Neue Religionen, Stuttgart 1971, 18.
Bazlar da vahiylerini tazim edilen geleneksel Japon tanrlarna dayandrrlar. rnein

Dans Edenler Dini denen cemaatn kurucusu Kitamura Sayo, bir erkek ve bir kadn
uluhiyetin kendisini yeryznde Tanrsal Hakimiyeti kurmakla grevlendirildiini iddia
etmektedir. Baka bir ksm da kendilerinin nsanlarla ruhlar arasnda arac olduklar ve
insanlara doru yolu gstermek iin grevlendirildikleri iddiasndadrlar. 235[235]
Dinlerin dayandklar kklere gre, vahiy tasavvurlar da deimektedir. Genelde semavi
alemin elisi durumundaki yeni vastalar, stn gcn gnmz ihtiyalarna gre nerdii
uygun yeni zmlerini insanlara getirdikleri kanaatindadirlar.
Yeni dinlerin nemli bir yn, dinsel hidayet ile bedensel salk ve ifa arasnda iten bir
ilikileri olmasdr. Yeni hidayet elileri, hidayete ulamann yolu olarak yalnz manevi
hidayeti deil, ayn zamanda ruhsal ve bedensel ifa da dattklarn vurgularlar. Yeni
dinlerde ifa datma mucizeleri ok yaygndr. Maddi ve manevi ifa, insan beden ve
ruhunun yenilenmesi olarak telakki edilir. Tanrsal alemle iliki iinde bulunduunu iddia
eden bu ahslarn artc, hayret verici ilerine ahit olunur. 236[236]
Bu yeni dinlerde sosyal ahlak da vurgulanr. ifa ve hidayetle birlikte, fakirlik ve savalarn
getirdii sosyal kntlerin zmleri beklenir. Bu dinlerin byk bir ksm pasif tutum
sergiler. Cemaat ii sosyal ahlak faaliyetleri ok kuvvetlidir, bu ynde en modern vastalar
kullanrlar. rnein Tenri ve Omota dinleri ocuk yuvalan, yetimhaneler, hastaneler,
dinlenme evleri vs. gibi tm sosyal alanlarda tesisler kurmada birbirleriyle yarrlar. Dni
tesislerde dikkati eken zellik, eski Japon byk ailesinde fertlerin sosyal koruyuculuu
ve emniyeti aile iinde salanrken, modern endstrileme ile birlikte yklan byk ailenin
yerini dini cemaatlarn almasdr. Burada fertler yalnz manevi doyum deil, ayn zamanda
cemaat ii sosyal dayanma ve sevgi bulmalardr. 237[237] Tarikatlarda grld gibi, dini
liderin temsilciliinde ruhsal ve idari idealler yaanr.
Yeni dinler sadece Kutsal Yazlar ve Kutsal kitaplar eklinde tezahr etmez, yeni vahiy ve
ahsiyetler, manevi kuvvetin temsilcileridir. Bu liderler cemaat iindeki maddi ve manevi
sorunlarn zmnde byk rol oynarlar. Henz hiyerarik sistemler teekkl etmemitir.
Cemaat ve lider arasndaki iliki tabiidir.
Lidere gsterilen yksek sayg ve sevgi, fertlerin zel sorunlarn lidere gtrmelerine,
liderin de onlarla ilgilenmesine engel deildir.
Bu sosyal hareket, ahir zaman beklentilerine de baldr. Temel hedef yalnz nsann
yenilenmesi deil, toplumun da yenilenmesidir. Canl bir gelecek beklentisi vardr ve bu
beklenti alk, sefalet ve savalar gibi tm sosyal felaketlerin bertaraf edilmesi ve ideal
toplumlarnn kurulmasdr. Bu gaye iin ideal toplumun yaayaca yeni cemaat ehirleri
kurulmaktadr. Dindarlk ls cemaat iindeki sevgi ve saygdaki baardr. 238[238]
6- Vietnam Cao-Dai Dini
Cao-Dai Vietnam dilinde Ulu Tanr'nn ve ayn zamanda 19. yy. balarnda ortaya kan yeni
dinin addr. Ksa zamanda iki milyonun zerinde taraftar kazanmtr. Cao-Dai eski dinleri
birletirerek eitli dinlerde vaad edilen hidayet devrini balattn, hidayet yolunu atn
syler. D grnyle Katolik kilisesi ve Budist rahipliinin hiyerarik yapsn,
Konfyanizm'in ahlakn, Taoizm'in kainat tasavvurunu yanstr. Evrensellik iddiasndaki
bu yeni dinin mesihi zellii, dnyann eitli blgelerinde grlen yeni akmlarla paralellik
gsterir. nemli zellii ruhu grnn arln hissettirmesidir. Asya'nn eitli
blgelerinde rastlanan geleneksel ruhuluktaki ata ruhlarna ve lm kiilerin ruhlarna
tazim ile Fransz Allan Kardec'e dayanan Bat kkenli Bilimsel ruhuluunun sentezidir.
239[239]
Fransz smrge memur ve subaylar yoluyla Vietnam'a ulaan Bat tipi ruhu grlerin
yerli ruh nanlaryla karmndan yeni bir akm domutur. Akmn temsilcisi ve
peygamberi Phuvan-Chieu'dir. Tanr Cao-Dai'dan vahiy aldn, kendisini Vietnam halkna
235[235]
236[236]
237[237]
238[238]
239[239]
Ernst Benz, s.19.

Benz, 5.20.
Benz, s.21.
Benz, s.22.
Benz, s.25.
irat iin gnderdiini iddia etmitir. Daha sonra vahiy ve risalet Levan -Trung da devam
etmitir. Trung alkol ve dier uyuturucularn, et ve balk gibi hayvansal gdalarn yasak
olduunu, bitkisel gdalarla beslenmenin gereini aklamtr. 240[240]
Caodai 1926 da yeni bir din olarak resmen kabul edilmi ve ilk mabetleri Tay-Ninh de
almtr. Vatikan'a benzer dinsel hakimiyetlerini srdrdkleri sembolik bir bamsz
blgeleri (kampuslar) vardr. 1953 de yaynlanan ilmihallerine gre, dnya her geen gn
ktye gitmekte ve kyamete doru yaklamaktadr. Cao-Dai tm peygamberlerin birliini,
varln
haber
verdikleri
Ulu
Tanr'dr.
Peygamberler
birbirlerinin
tebliini
tamamlayclardr. Bedenin lmnden sonra ruhlar mteakip vcutlarda yaamaya devam
ederler. Reinkarnasyon ls Hint Karma sistemindeki iyi ve kt davranlarn karl
olarak gelecek vcutlarda etkisini gsterir. Yeniden dou yalnz dnyada deil, dier
yldzlarda ve gezegenlerde de olabilir. Ruhlar araclar vastasyla dier insanlarla
konuabilirler. Kltsel seanslarla yeni vahiyler alnabilir. Vahiyde zaman ve mekan
snrlamas yoktur. Ancak istismarlara kar nlem olarak, ferdi seanslara izin verilmez.
Geerli olan mabette, ruhban snfnn ayin esnasnda ilahi alemle kurduu balant ve
alman vahiydir. 241[241]
7- Sun Myung Moon Ve Birlik Hareketi
Koreli Sun Myung Moon tarafndan 1954 de kurulan Kutsal Ruh Dernei ile hareket
balamtr. Hareketin gayesi Hristiyanlar ve tm dnya dinlerini Beklenen Mesih
cemaat olarak kendi ilkeleri esasnda birletirmektir. Bu Birletirme hem dnyev ve hem
dinidir. Sistemin temel esaslar lh Prensipler isimli kutsal kitaplarnda aklanmtr.
Moon, dinlerin Mesih olarak bekledii manevi liderdir. Dnya kardeliini kurmak iin
grevlendirilmitir. sa'nn yarm brakt grevi tamamlayacaktr. 242[242]
Hareketin kurucusu Sun Myung Moon 1920 de Kuzey Kore'de Sangari'de dodu. Moon 10
yalarnda iken ailesi Taoizm'i brakarak'Hristiy anl kabul etmiti. retide de bu iki dinin
temel prensiplerinin etkileri gze arpar. Mhendislik tahsili yapt. 16 yalarnda yaad
sa Mesih vizyonunu ve bu grevin kendisine getiini hissetmesi zerine meditasyonuna
devam etti, ald vahiy ve ilhamlar nda 25 yalarnda Unification Prensipleri ad
altnda sunulan retinin temellerini hazrlad.243[243] 1951 de grevini teblie balad. Yeni
dnyann hakimi olacak mesih'e vaad edilen yaknda gerekleecekti. Resmi hareket 1954
de balad.
nsanlar arasndaki ayrlk, rklk duygularn ortadan kaldrabilmek iin Moon, Melez
evlilikleri tevik eder. eitli alanlarda Uluslar aras tekilatlar kurar. O cemaatn Babas
saylr. Kendisinin ilk evlilii baarl olmamtr. Fakat 4. Ei ile birlikte o Gerek
Ebeveyndir. Kyd nikhla kurulan aileler de Gerek ailedir. Doacak ocuklar, gnahsz
ocuklardr. O insanl eytann hakimiyetinden kurtaracak yolu bulmutur ve onu tebli
etmektedir. Havva'nn eytanla yapt Zina ile balayan gnah Kabil ile devam etmitir.
nsan soyunun gerek atas eytan olmutur. imdi Moon'un kurduu Gerek aile ve
onun takdis ettikleri yeni aileler ile eytan hakimiyeti ve gnah sona erecektir.
Moon'a gre, Eski ve Yeni Ahid devirlerinin geerlik sresi dolmu, II. Mesih devri
balamtr. nsanlar doru inan ve ahlki davranlarla olgunlua ulaacaklardr.
Beden bir kez ilevini tamamlayp, ldnde, grnmez olan, ancak belli bir olgunlua
erimi ruh, fizik tesi bir boyutta varlm srdrmeye devam eder, Fiziki bnyenin gayesi
ruhun geliimine yardmc olmaktr. 244[244] "Beden ilevini tamamlayarak ldnde, bir
daha asla bir madde btn oluturmamak zere, yapsn oluturan temel elemanlara
ayrlaca yer olan topraa dner. Beden ld anda, ruh ondan ayrlarak, beden
snrlamas olmakszn, ruh dnyasndaki sonsuza dek srecek varlna balar. Bu boyuta
gemi ruhun, hem ruh dnyasndaki dier ruh varlklarla, hem de halen fizik dnyada
Benz, s.26-28.
Benz, 29-42.
242[242]
Kwak-Cromwell, 233-241
243[243]
Chung Hwan Kwak-Thomas Cromwell, Unification Prensiplerinin z, Sun Myung Moon'un retisinin
Esaslar, yer ve zaman belirsiz, s.3.
244[244]
Kwak-Cromwell, 41.
240[240]
241[241]
fizik bedenleri iinde bulunan insanlarn ruh benlikleri ile iletiim kurabilme yetenei vardr.
245[245]
Yaratl amac olan bu mkemmellie, yeryz yaamlar sresince ulaamayan
insanlar, ruh dnyasnda bir beden ayrcal bulunmadndan, abalarn halen
yeryznde fizik bedenleri iinde yaayan insanlarla ibirlii yaparak srdrmek
durumundadrlar. Ne var ki ruhun, bu yeni boyutta, seviyesini direkt olarak ykseltmesine
yardmc olacak canllk elemanlarn salayan beden avantajndan yoksun olmas, onun
seviyesini ykseltebilmek iin, yeryzne kyasla ok daha fazla aba harcamasn zorunlu
klar drst insanlara yardm ederek, okzaman alan dolayl yollarla istifade edebilir. 246[246]
"Bedenin lm sonrasnda, pek ok kiinin yanl yorumlad gibi, ne bedenini terk eden
ruhun sihirli bir deiimle artk hi bir sorumluluk tamadan cennette yaayaca, ne de,
ruhunun dk olmas nedeni le cehennemde sonsuza dek kalma laneti ile yzyze
kalaca iddias doru deildir. Kendine merkezli hayatlar yaayarak, bakalar zerinde
kuran dk seviyeli ruhlar, oluum aamasnn altndaki ruhsattk alan olarak adlandrlan
ceben nemde yaarlar. Cehennem alannn yaknlarnda, cennet diye adlandrlan yerde ise,
Tanr'ya inanc olan, ya da doru deerlere bal kalarak bilinli yaamlar sren ve bal
bulunduklar grup ve kltrlere gre gruplandrlan ruhlar yer alr. 247[247] Tanr 'nn ideal
dnyasnda cehennem diye bir yer yoktur ve kii, bir kez, O'nunla (Tanryla) mutlak birlie
ulatnda, o'nun sonsuz ve tkenmez sevgi egemenliinde yaamann zevkine varr.
248[248]
Yani olgunlua ulaan ruhlar lmden sonra Tanr katna ykselir. Yanl inan ve
davranlarla olgunlua ulaamayan kiilerin ruhlar ise dnyada hayalet olarak, bedensiz
ruh olarak dolamaya, zdrap ekmeye devam eder. Fiziksel hayatlarnda kurtulua
ulaamayan ruhlar, lmlerinden sonra fiziksel varlklara olumlu yardmlarda bulunarak,
salih amellerini, sevaplarn artrabilirler, kemaltlarm ykselterek, Tanr'ya kavuabilirler.
Tanr'ya kavumann sembolik ifadesi cennet, Tanr Man uzak kalp ykselme sknts
ekmenin sembolik ifadesi cehennemdir. Mahhas bir cennet ve cehennemin varl kabul
edilmez. slam'da grld gibi kyamet, hesap gn ve hair inanc da yoktur. 249[249]
Hz. sa mesihlik grevinde baarl olamamtr, Hz. Muhammed ise, Gerek ebeveynlerin
geliine hazrlk yapmakla ykml bir peygamber olarak insanla yollanmtr. 250[250]
II. Mesih tarafndan Tanr'nn yeryzndeki hakimiyetinin tesis edilmesiyle, Altn Devir
balamtr. Uluslararas eitli var rgtleriyle almalar srdrlmektedir. Tanr
tarafndan seilmi kii, vazifesini bitirince, Tanr onu insanla duyuracak ve insanlk onu
izleyecektir.
Tanr'nn varl ve mahiyeti n Tao inancndaki gibi Yin ve Yang denen dii ve erkek
prensiplerle anlatlr. Buna gre, Tanr'nn varl Yin ve Yang tbir edilen dii ve erkek
prensiplerin ahenkli birliinden meydana gelir. Yani Tanr iki cevherden oluan mrekkep
bir varlktr. Ancak bu zellikler arasnda bir blnme sz konusu deildir. Mkemmel bir
uyum iindedir. 251[251] Kinat ve iindeki varlklar da Eski Yunan ve slm felsefelerin de
anlatld zere O'nun varlndan sudur etmilerdir; tadklar negatif ve pozitif zellikler
Tanr'nn i yapsn yanstrlar.
nsanlarn ruhsal tabiatlar, Tanr 'nn isel zelliklerinin, bedenleri ise yine Tanrsal dsal
zelliklerin mkemmel birer yansmasdr... atomlardan insana dein tm yaratl,
Tarn'nn gerek tabiatna benzemek ve bu benzerlii btnlemek iin gereken abalar,
yani varolu amalarn yerine getirmek zere yaratlm bulunmaktadr 252[252] Her erkek,
Tanr'nn maskulin zellikleri, her kadn eminin zellikleri yanstp, mkemmel bir ekilde
Tanr 'yi ifade etmek durumundadr. 253[253]
Hareket eitli alanlardaki tekiltlanma ve ticar irketlerle madd ve manev etkisini
245[245]
246[246]
247[247]
248[248]
249[249]
250[250]
251[251]
252[252]
253[253]
Kwak-Cromwell, 52.
Kwak-Cromwell, 56-57.
Kwak-Oomwe, 56.
Kwak-Oomwe, 57
Kwak-Cromwell, 233 vd.
Kwak-Cromwell, 213.
Kwak-Cromwell, 13.
Kwan-Cromwell, s. 19 vd.
Kwan-Cromwell, s.20.
kuvvetlendirmee almaktadr. Kore, Japonya ve A.B.D. bata olmak zere, dnyann

eitli lkelerinde misyon merkezleri kurmu, kendini tantma ve taraftar kazanma
almalarn srdrmektedir. stanbul'da da bir misyon merkezleri vardr.
8- Kargo- Klt
Okyanusya adalar, Malenezya, Yeni Gine ve evre blge yerlilerinin yeni mesihci
hareketlerine Bathlarca Kargo-Klt ismi verilmitir. Kargo kelimesinin temel anlam
Gemi Ykdr. Blgedeki smrge hakimiyetlerine kar ayaklanan yerlilerde grlen
hareketler de cennetin ve ata ruhlarnn dou'da olduu, ii zenginliklerle dolu saadet
gemileriyle bir gn geri gelecekleri; refah ve manevi kurtulu getirecekleri dncesi
vardr. Cennet tasavvurlar, ahir zaman ve atalar kltleriyle de birlemi, gemilerin ve refah
getiren yklerinin dini yorumlar saadet ve kurtulu gemilerine dnmtr. Geen
yzyl sonlarnda bu gemilerin beklentisi ve ykleri olan pahal Avrupa mallarnn yerlilere
parasz, karlksz sunulaca tasavvurlar yaygnlamtr. Batllara ve misyonerlere kar
ortaya kan yerli ayaklanmalar dini karaktere de brnmtr.
Yeni hareketin peygamberlerinden biri Ndugomoi idi. Fici de yerli bir rahip aesindendi.
254[254]
Eski kabile tanrlarndan vahiy aldn; eski gzel gnlerin (Altn an) yaklatn,
tanrnn ve ata ruhlarnn kendilerine yardm edeceini sylyordu. Vahyin mjdesi ebedi
hayat ve saadetti. Yallar genleecek, lmsz hayata kavuacakt. Kafirler ise, ebedi
cehenneme gidecek veya en iyi ihtimal mminlerin hizmetileri, kleleri olacaklard. Bat
mallarn Tanr ve Ata ruhlar getirip, datlacakt. Bu mesih a mjdelerinde dini hidayet
ve ahiret, sosyal hedefler ve politika birletirilmiti. stilaclara ve smrgecilere kar bir
tepki idi. 255[255] Harekette beklenen mesih, Tanrsal ikizlerdi ve yerli dilinde Yahve ve sa'nn
karl olan Natirikaumoli ve Nakausambaia idiler. 1885 de meydana gelen ayaklanma
kanl bir ekilde bastrld. Benzeri bir hareket de Kuzey Gine'de Mambu isimli bir yerli
tarafndan 1937 de balatld. Mambu kehanetin yaknda balayacan, gerek olacan
sylyordu. Ahir zaman beklentisi, refah ve zenginlik mjdeleniyordu. 1938 de yakalanan
Mambu hepse atld. Ayaklanma da 1939 da bastrld. Benzeri hareketler blgenin eitli
yerlerinde zaman zaman grlmeye devam etti. 256[256]
YAHUDLK
Literatr
1- Yahudilikte Kavram ve Deerler, Haz. Suzan Alalu, Klara Arditi, Eda Asayas vd. Gzlem
Gazetecilik Basn ve Yayn A.. stanbul 1997, 302 s.
2- Ali Say, Hz.Musa, stanbul 1992, 322 s.
3- Hikmet Tanyt,Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul 1977.
4- (Ahmet elebi) Yahudilik, stanbul 1978.
5- Gnter Lanczkowski, Heilige Schriften, Stuttgart 1956, s.20-27.
6- Cari Clemen, Die Religionen der Erde, C.1II, s.7-55.
7- H. von Glasenapp, Die Nichtchrislichen Religionen,,Frankfurt 1963.
9- H.J.Schoeps, Religionen, s.239-263.
10- Trkiye Bahahaml, brani Din Bilgisi,stanbul, 1992,60 s.
11- Nism Behar, brani Tarihi, stanbul 1979, 200 s.
12- Mehmet Aydn (Der.veev.), Din Fenomeni, Konya 1993.
13- Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler (Dini ve Sosyal Durumu XVI-XIX.
Yzyllar),Seha Yaynlar, Ankara 1997 y. 250 s.
14- Abdurrahman Kk, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, stanbul 1979.
15- Isidore Epstein, Judaisn, G.B.1979.
16- Rolandde Vaux, The Early History oflsrael, Landon 1978, c.I-1I.
17- Zafer l-slam Han, Yahudilik'de Talmud'un Mevki ve Prensipleri, ev.M.Aydn,
254[254]
255[255]
256[256]
Benz, 129.
Bcnz, 130.
Benz, 131-133.
st.1981, 90 s.
Yahudilik yaayan dinlerin en eskilerinden biridir. Kendi halinde din mi, rk m, millet mi
olduu pek belirli deildir. Dinler tarihinde kendine has bir yere sahiptir. Irk ve din ice
girmitir, birbirinden ayrmak ok zordur. Tevrat'daki Balam hikyesinde te ayrca oturan
bir kavimdir ve milletler arasnda saylmayacaktr, ifdesi YuhudiIin durumuna k
tutmaktadr.257[257] Bu zel durumu modern bir deyimle ifde edilirse, Yahudiliin genelde
ayn biyolojik soya ve dn cemaata sahip rk ve inan birlii olduu, sylenebilir. Dnyada
yaklak 15-20 milyon kadar Yahudi olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn 3 milyon kadar
srail'de, 6 milyon kadar A.B.D.de, dierleri de kk aznlk cemaatlar olarak dnyann
eitli lkelerinde yaamaktadrlar.
Rivayete gre, Allah Hz. brahim'e vaadi gerei onun soyundan gelen bu kavmi, dnya
milletleri arasndan semi ve Sn Yarmadasna gtrm, kendine muhatap edinmi ve
Tevrat' vermitir.
Yahudi Kavram:
Hz.Yakub'un 12 olundan 4.'nn ad Yuda veya Yahuda idi ve Yahuda kabilesinin soy atas
oldu. Daha sonralar Hz.Sleyman'n lmnden sonra ikiye ayrlan devletin gney
krallna Yahuda ismi verildi. Bbil srgn sonras bu kabile ve krallk mensuplar iin
kullanlmaya baland, zamanla gene! bir isim haline geldi.
srail:
Hz. Yakub'un lkabdr. Tanryla uraan anlamna kendisine srail (Yisrael) ad
verilmitir. 258[258] Daha sonra kable ve Hz. Sleyman sonras kuzey devletinin de ismi
oldu. Gnmzde 1948'de Filistin'de kurulan srail Cumhuriyeti'nin de addr. Tebalan da
srailli veya sril olarak isimlendirilmektedir. Kur'an' Kerim'in eitli yetlerinde de Ben
srail (srail Oullar) kelimesi ska geer. Yahudiler kastedilir.
bran:
Bu kelime brim kelimesinden tremitir. m..XIV. yzylda Kenan'da (Filistin'de)
yaayan bri veya Hibri isimli kabilelere dayanr. ivi yazs metinlerde Hapiri olarak
geer. nce srail Oullan le anlamalar yapm ve sonra da, Eber isimli bir soy atasna
balanarak onlarla karmtr. Aynca Yahudilerin kendileri de yabanclar tarafndan rdn
nehrinin te tarafnda oturanlar anlamna brim (Eber) olarak adlandrlmlardr.
Tevrat'n diline verilen isim de, brancada bu kkten tremitir.
Musev:
Yahud dninin kurucusu olarak bilinen Hz. Musa'ya mensup olanlar anlamna kullanlr.
Gnmzde her drt terim de ayn mnda kullanlr. Hristiyan lkelerde yaayanlara
Akenazim, slam lkelerinde yaayanlara Sefardin deyimi kullanlr. srail Devleti'nin
kurulmasndan nce blgede 65.000 Yahudi varken, Akenazim ve Sefardin Yahudilerinin
gleriyle nfus hzla artm ve srail'in nfusu bugn yaklak 3 milyonu bulmutur. En
fazla nfus younluu A.B.D.'dedir ve saylar 6 milyonu bulur. Onu Rusya ve Fransa takip
eder.
1- Hz. Ms
Hz.Ms, Yahudi dnnin kurucusu saylr. Bu sebeple bu dne Musevlik de denir. Genel
gre gre, Hz.Ms m.. 1250 yllarnda yaamtr. smi eitli ekillerde aklanr.
Tevrat'n Huru blmne gre, Sudan karlm anlamna gelir. 259[259] Muhtemelen
257[257]
258[258]
259[259]
Saylar, XXIII, 9.
Tekvin, XXXII, 22-32.
k, II,10.
branca Moe kelimesi, Esk Msr dilinde Tanr verdi anlamna gelen bir kelime olabilir.
Tevrat rivayetlerine gre, Ms (a.s.) Lev Kavmindendir. Annesi Yohebed, babas
Amran'dr. Beinci batndan Hz. brahim'in torunudur. Msr'da domutur. O zamanlar
srail oullarndan doacak bir ocuun Msr'a hkim olaca kehneti zerine Firavun
erkek ocuklarn ldrlmesini emretmiti. 260[260] Musa'nn annesine de ocuunu teslim
etmemesi ve emzirmesi, tehlike sezerse nehre brakmas ilham edildi. 261[261] Yaklak ay
kadar emziren annesi onu bir sepetin iine yerletirerek nehrin kenarna brakt. Nehirdeki
sepet (sandk) Firavun'un kz tarafndan grld ve getirildiinde iinde bir ocuk bulundu.
ocuun sevimlilii karsnda ldrlmeye kylamayp, evltlk olarak sarayda
bytlmesine karar verildi. 262[262] Karar Firavun'un kars da destekledi. 263[263] Bu suretle
Ms bir prens gibi, o zamanki dnyann en gl imparatorluklarndan birinin saraynda
ann en stn eitimini alarak, idareci ve komutan olarak yetitirildi. Yazy ve ann
ilimlerini rendi. Hikmet-i lhiye ona dolayl yoldan istikbalde verilecek vazifede ihtiyac
olacak eitimi aldrtt.
Genlik ama eriince, bir gn ehirde dolarken angaryada alan bir Yahudi'ye bir
Msrl'nn kt davranna dayajamyarak att tokat zerine, Msrl lm, kendisinden
c alnaca endiesiyle korkuya kaplp kamt. Kendisini bulamamalar iin Medyen
tarafna gitti 264[264] ve Kur'an'a gre, orada ihtiyar, slih bir zatn, Tevrat'a gre, rahip
Yesro'nun kz Zippora ile evlenerek obanla balad. 265[265] slm litaratr bu zatn Hz.
uayb olabilecei zerinde durmu ve Hz. uayp'le zdetirmitir. Medyenli slih zatn
kzndan Hz.Ms'nn Geren ve Eliezer isimli iki olu olmutur. 266[266] Medyen'de ulat
40 yana kadar Hz. brhm soyundan gelen, brhm inancndaki akrabalaryla
yaknlk kurmutur. 267[267] dil ve slih kiinin kayn pederi oluu onu Medyen'de de n
plana kard. Doa hayatnn yollarn, iklimini, yaama kaynaklarn rendi. Muhtemelen
sarayda renemedii vahdaniyeti rendi. Msr'daki soydalarn, ailesini dnme frsat
buldu. Gnn birinde lde souk bir gece parlayan bir al grd ve snmak, bir para kor
getirmek iin gittiinde ilhi hitaba muhatap oldu. Peygamberlik grevine arld. 268[268]
lhi emirle ailesiyle birlikte Msr'a geri dnmek iin yola kt. Kendisindeki ifde
glnden ekinerek, kardei Harun'u da yardmclna istedi ve duas kabul oldu.
Msr hkmdar Firavun'u vahdaniyete davetle, halkn klelikten kurtarmakla
grevlendirildi. 269[269]
Tekrar Firavun'un sarayna geri dnd ve ald vazife gerei Firavun ve evresindekileri
vahdaniyete davet etti ve kavmini Msr'dan karmak iin izin istedi. Firavun bir ara izin
verme eilimi gsterdiyse de sonradan kararndan cayd. Hz. Musa, peygamberliine kant
olarak mucizeler gsterdi. Fakat kabul edilmedi ve sihirbazlkla itham edildi. Siyasi g ve
devleti ele geirmek isteinde olmakla itham edildi. 270[270] nk Firavun onlar serbest
brakt takdirde, lkenin i gcn kaybedeceine, yaplmakta olan ilerin yarm
kalacana ve lkenin zarar greceine inanyordu. Dier bir tehlike de, Msr'dan ayrlan
srail Oullarnn Msr'n kuzeyindeki dmanlaryla ibirliine girierek, Msr' g
durumda brakabilecei idi. Kendisine izin verilmeyince Hz. Ms, srail Oullar'n Msr'dan
karma iini gizliden gizliye yrtmeye balad ve gizlice Msr' terketme teebbsnde
bulundular. Svey sahillerine vardklarnda Firavun'un da kendilerine ordusuyla
yaklamakta olduklarn grdler. Bu kritik anda, Hz. Musa'nn mucizesi olarak, Kzldeniz
yarld ve srail Oullan'na yol verdi. Hz. Ms ile beraberindekiler Kzldeniz'fn verdii geit
sayesinde kurtuldular. Onlar takip eden Firavun ve askerleri (m.. .1224) ise, denizin
dalgalar iinde bouldular. Msr'a yaklak 70 kii olarak giren srail Ollar'nn 220 sene
260[260]
261[261]
262[262]
263[263]
264[264]
265[265]
266[266]
267[267]
268[268]
269[269]
270[270]
Bakara: 2/49.
el-Kasas: 28/7.
k, 11,5-10.
el_Kasas: 28/9.
Tha: 20/40; Kasas: 28/22-28.
el-Kasas: 28/ 25-26; k, II,21; 111,1
k, II,22; XVIII,3,4.
k, XVlII,10-12.
el-Kasas: 28/29, 32.
el-Kasas: 28/34-35.
Taha: 20/63; Yunus: 10/75. 78, 87; el-Mmin: 40/26.
sonraki klarnda yz binleri bulduklar tahmin edilir.

srail Oullar'na bask yapan Firavun (m..1301-1234) II.Ramses'dir.
Yahudilerin Msr'dan ayrldklar srada hkmdar olan Firavun ise, II.Ramses'in olu
Minftan (m..1290-1224)dr ve Hurc olay m..1224 yllarna rastlamaldr. 271[271]
2- Sn Hayat Ve On Emir
srail Oullar'nn Hz.Ms etrafnda toplanmalar, O'nun bir peygamber olduuna
inanmalarndan ok kendilerini Msrllarn kleliinden kurtaracak bir kumandan, br lider
olarak grdkleri iindi. Msrdaki rahatlklarn kaybedip lde yoksullua dnce,
Hz.Ms ve kardei Harun'a karak: Keke Msr'da et kazanlarnn banda otururken
lseydik. Siz bu kadar cemaat ldrmek iin mi bu Allah'n belas le getirdiniz?
diyorlard. 272[272]
Filistin'e (Kenan line) doru ilerlerken Sn'da Hz.Ms, Allah'n emriyle kabilesinin
arasndan ayrlarak iaret edilen daa kt. Bu da genelde Tr-i Sn olarak anlyorsa da,
aslnda Tr da anlamnda cins isimdir. zel sim deildir. Sn da demektir. Bu Sn
yarmadasndaki dan en yksek olan mdr, bakas mdr, ayrdetmek gtr. Ancak
gnmzde Sina Da isimli yarmadann gneyinde bir da vardr. Horeb Da olarak da
bilinir. Bu ilhi emirle gidilen dan yksekliklerinde 40 gn sreyle oru ve dier ibdetlerle
bekledi, Allah'n emir ve tavsiyelerini ald. Kendisine kavminin uymas gereken inan ve
davran esaslar on hkm hlinde (on emir) verildi. Bunlar:
1- Allann varlna ve birliine inanmak.
2- Put yapmamak ve putlara tapmamak.
3- Allann ismini lzumsuz yere anmamak.
4- Cumartesi gnnn kutsiyetine sayg gsterip, hi bir i yapmamak ve dinlenmek.
5- Anne ve babaya sayg gstermek.
6- ldrmemek.
7- Zina yapmamak.
8- almamak.
9- Yalanc ahitlik yapmamak.
10- Hi kimsenin evine, barkna, karsna, hizmetisine, kzne, eeine, yni malna ve
canna gz dikmemek idi. 273[273]
Ancak Hz. Musa'nn dadaki kal sresi uzaymca, kavmi Harun'a gelerek. Haydi, bize yol
gsteren ilhlar yap, nk bizi Msr'dan karan bu adam, Ms hl dnmedi. Bana
neler geldiini bilmiyoruz dediler. Tevrat'a gre Harun, 274[274] Kur'an'a gre, Smir adnda
biri, 275[275] kabiledeki altnlar toplayarak bunlardan dvme bir buza yapt ve srail
Oullar'nn bu buzaya tapmasn salad. Kur'an'a gre Hz. Harun, buna engel olmak
istedi ise de mni olamad. Uyard, dinleyen olmad. Hz. Ms dndnde kardeinin
yakasna yapp azarlad, 276[276] fkesinden elindeki tabletleri yere arpt. Krlan tabletler
sonradan tekrar yazld. Kur'an ise, Musa'nn levhalar fkeyle yere attn, ancak fkesi
getikten sonra levhalar geri aldn syler. 277[277] Tekrar yazldndan bahsetmez. Bu
durum Msr'da uzun sre kalan kavmin Msr dn etkisinde kaldn aka gsteriyordu.
Hz. Musa'nn aralarndan ksa br sre ayrlmas onlarn nasl geriye dndklerinin ak
delilidir. Hz. Harun'un aralarnda bulunmas dahi buna engel olamamtr. Bu durum Hz.
Musa'nn ynetim gcn de gstermesi bakmndan dikkate deerdir.
Hz.Ms kavmini alarak Filistin'e doru ilerlemeye balad. Ancak kavmin buzaya tapma
hatas Allah'n gazabna sebep oldu. Tvbelerini Allah kabul ettiyse de, bu defa da kavmin
ileri gelenleri Musa'nn Filistin topraklarna geme isteine itiraz ettiler. Bu isyan onlarn 40
yl sreyle llerde sknt iinde dolamalarna sebep oldu. Bu srede eriatn dier
271[271]
272[272]
273[273]
274[274]
275[275]
276[276]
277[277]
Ahmet elebi, Yahudilik stanbul 1978, s. 45.

Huru ,XVI, 2-3.
Hun, XX, 1-17; Tensiye V, 6-21.
Huru, XXXIl, l-6.
Taha: 20/87.
Taha: 20/88 v.d.
Araf: 7/150-154.
hkmleri de srail Oullar'na tebli edildi. Bu l ve gebe hayat iinde Hz.Ms 120
yanda Nebo danda vefat etti.
Cesedinin Allah tarafndan gmld ve mezarn kimse bulamad rivayet edilir. 278[278]
Ksaca Hz.Ms, Allah'la srail halk arasndaki antlamann yapcs ve lh dnin kurucusu
bir peygamber; halkn Msr boyunduruundan kurtarmas ve mill hayatn kurucusu
olmasyle, bir lider ve bir knun yapcsdr.
3- Hz. Harun (a.s.)
Kur'an,
Kardei Harun'u da bir peygamber olarak ihsan ettik, biraderi Harun'u da maiyetine vezir
yaptk.279[279] buyurarak onun Musa'nn yardmcs olduunu haber verir. Smiri'nin buza
yapmak iin halk kkrtt olayda da, Samiri'ye deil kendisine uymalar, buzaya
tapmamalar konusunda kavmini uyarmtr. Ancak kavmin arasnda ayrlk karmamak,
daha byk bir fitneye sebep olmamak iin fazla ses karmadn kardeine tiraf etmitir.
280[280]
Hz. Harun kardeinden ya daha bykt. Saylar kitabnda, 123 yanda Hor Da
tepesinde ld ve gmld anlatlr. 281[281]
4- Hz. Hzr (a.s.)
Hz.Ms ve kardei Harun'un ada kabul edilir. Tevrat'da bahsi gemez. Hakkndaki
bilgiler folklorik ve efsanevdir. Tarihsel bilgi yoktur. Mslmanlar Kur'an'n bahsettii
Hz.Ms ile buluan Hikmetli Kiinin282[282] Hzr olduu kanaatindadr. Ancak yette Hzr
ismi gemez. Ms ile buluan Hikmet Sahibi kii, olaylarn i yzn kavrama ve
deerlendirme yeteneine sahiptir. Hz. Ms ile buluma yerleri Mecmau '1-Bahreyn,
yni iki denizin birletii yerdir. 283[283] Bu yerin Sn sahillerinde Kzldeniz'e veya Ak Oeniz'e
alan suyu tatl bir gl ile denizin birletii bir yer olabilecei gibi, byke bir nehrin
denize dkld 284[284] bir yer de olabilir. Yolculuk yaplan denizde korsan tehlikesinden
sz edilmesi, buluma yerinin ak denize alan bir sahil olduu ihtimalini
kuvvetlendirmektedir.
Sonraki asrlarda Hzr ismiyle hret bulacak slh kiinin peygamber deil, Allah'n vel bir
kulu olduu kanaatnda olanlar davardr. 285[285] Onun kyamete kadar yaayaca, lmsz
olduu hakkndaki yorumlar ise, eski Yunan dinindeki Hermes mitolojilerini hatrlatmakta;
Kur'an'n;
Senden nce hi bir insana ebed yaama vermedik...Her nefis lm tadacaktr...
yetlerine ters dmektedir.286[286]
5- Ye B. Nn Ve Hkimler Devri
Hz.Ms'dan sonra srail Oullan'nn bana Y b. Nn (Ye b. Nn) geti. Y,
Musa'nn en yakn dostlarndan biriydi. lmeden nce O'nu srail Oullar'nn bana bakan
olarak semiti. 287[287] Y srail Oullar'nn bana getikten sonra, rdn nehrinin kuzey
dousuna yneldi. Daha sonra da rdn nehrini geerek, Filistin topraklarna yerlemek
iin hazrlklara balad. Nehri getikten sonra istila ettikleri ilk ehir Eriha oldu. Y daha
nce iki casus gndermi ve bunlar Rahab isimli fahie bir kadnn evinde gizlenmilerdi.
sril Oullar, Eriha'y aldktan sonra, ehirdeki btn insan ve hayvan, canl ne varsa
278[278]
279[279]
280[280]
281[281]
282[282]
283[283]
284[284]
285[285]
286[286]
287[287]
Tesniye, 34,6.
Meryem: 19/53; Furkan: 25/35.
Taha: 20/92, 94.
Saylar, XX, 20-29; XXX, 37-39; Tesniye,XXXIII, 50.
el-Kehf: 18/60, 82.
Kasas: 28/7.
Kasas: 28/7.
Tecrid Tercmesi, IX,145.
Enbiya: 21/34-35.
Saylar, 28,15,20.
ldrdler. Casuslar saklayan kadn ve ailesi kendilerine verilen sz zerine bu katliamn

dnda tutuldu. 288[288] Bunu dier ehirlerin fethi ve Y'nn saltanat tkip etti.
Y bin Nn'un lmnden sonra da Hz.Musa'nn siyaseti devam ettirildi ve srail
Oullar'nn idarecileri halkn ileri gelenleri tarafndan seilmee baland. Bazen kadnlar
da bu makama gelebliyordu. Halk onik kable halinde yayordu. Airet idaresi hkimdi.
Airetlerin ileri gelenlerinin oluturduklar bir meclisleri vard. Aralarndan setikleri bir
hakem kabileler aras anlamazlklar zyordu. nemli ilerde btn kablelerin ileri
gelenleri hakemin bakanlnda toplanyor ve problemlerini grerek zme
gtryorlard. Bu devir yaklak asr srmtr. Halk gebelikten yerleik hayata,
adrlardan kk kylere gemeye, tarm ve dier zanaatlar renmeye balamtr.
Ancak Hkimler veya dier adyla Hikmetli Kiiler Devri rvet v.s. gibi yolsuzluklarn
yaygnlamas ve komu lkelerin basks, harplerin dourduu problemler zerine, srail
Oullan da komu lkelerdeki gibi bir otorite, mutlak emir ve komuta sahibi bir hkmdar
stemeye balamlardr
Kur'an bu durumu yle aklar:
Musa'dan sonra srail Oullarnn ileri elenlerini grmedin mi? Peygamberlerine (iz kl
li nebyyin lehum) bize bir hkmdar gnder. (Onun nderliinde) Allah yolunda savaalm,
demilerdi. 289[289] Bunun zerine Rahip ve Hakm Samuel, Savl'u (Tlt'a) kralla takdis
etti ve toplumun idaresini kendisine brakt. Yukardaki yetin Yahudilerin Hakm tbir
ettikleri Hz. Musa'nn halifeleri iin Neb ifdesini kullanmas 290[290] sebebiyle,
Mslmanlarca Y b. Nn'dan rahip Samuel'e kadar tm hakmler, hikmetli kiiler Neb,
Peygamber saylmlardr. Peygamber unvan ile anlmlardr. Kur'an da aka
zikredilmeseler dahi baz zatlarn peygamberler tarihlerinde Peygamber olarak
anlmalarnn sebebi bahsettiimiz yettir.
6- Hkmdarlar Devri
Hikmetli Zatlar (hakmler veya nebler) devrinde rvet v.s. gibi yolsuzluklarn
yaygnlamas ve srekli harplarin dourduu problemler zerine, srail Oullar da komu
lkelerde olduu gibi, balarna bir otorite, hkmdar istediler. Rahip Samuel'in Tlt'u
(Savl'u) hkmdar semesi zerine tirazlar ykseldi.
Nasl olurda O'nun gibi soylu olmayan halktan bri bize melik ve kumandan olur. Asl bizler
kumandanla lykz. Hem Ona mal-mlk de verilmi deildir, dediler. 291[291] Samuel
(a.s.);
Onu sizin zerinize Allah seti ve Ona ilimde ve cesarette madd ve manev bir inkiaf
verdi 292[292] diyerek tirazlar kabul etmedi.
Tlt (Savl) komu putperest Filstler zerine yrd. Kendine gvenenlerle nehri geti ve
dmanlarn malub etti. Bu savata henz delikanl yataki Dvud Clut'u (Golyat')
zeksyla yendi. 293[293] stn zek ve sava yeteneiyle dikkatleri zerine ekti. Savl'un
komu kabilelerle yapt bir savata lm zerine Dvd tahta geti. 294[294]
6. 1- Hz.Dvd (a.s.)
Hz. Dvd Yahudilerce srail Oullar'nn byk bir hkmdar olarak bilinir, fazilet ve
hikmeti kabul edilmekle birlikte bir peygamber olarak grlmez.
Bu konuda Mslman ve Yahudiler farkl grlere sahiptirler. Kral Savl'un (Tlt'ua) lm
zerine srail Oullar'nn ikinci hkmdar olmutur. Yaklak m.. 1006-966 yllarnda
saltanat srmtr. Kurduu ordusuyla lkesinin snrlarn gneyde Msr'dan kuzeyde
Toroslar'a kadar geniletmi ve Kuds' bakent yapmtr. inde Hz.Musa'dan kalan
288[288]
289[289]
290[290]
291[291]
292[292]
293[293]
294[294]
Yeu,VI. Blm.
Bakara: 2/246.
Bakara: 2/247-248.
Bakara:2/247.
Bakara: 2/247.
Bakara: 2/249, 251; I.Samuel, XVII,50-51.
Fazla bilgi iin Eski Ahid'de II. Samuel, I-IV. blmlere baknz.
Tevrat ve dier kutsal emanetlerin sakland Tbutu's-Sekne'y buraya nakletmitir. Daha

sonra olu Sleyman tarafndan geniletilecek olan mabedi yaptrarak, Tbtu's-Sekne'yi
de buraya yerletirmitir. srail Oullar'nn yzyllar boyu unutamad ihtiam devrini
am, Kuds'n etrafn surlarla evirterek, ehrin gvenliini salamtr.
Dvud Beytlehem'de sekiz kardein en k olarak fakir br ailede dnyaya gelmidi.
Krmz benizli, sarn, sevimli bir ocuktu. Annesi dindar bir hanmd. Evin k olarak
babasnn srsn otlatmakla grevlendirilmiti. Bir gn srsne saldran bir aslan, daha
sonraki gnlerde de bir ayy zeksyla karmasn bilmi ve srsnden hi bir kayp
vermemiti. Msiki yetenei vard ve gzel ud alard. Bu yetenei ona Hkmdar Savl'un
saraynn kapsn aralamt. Daha sonra da Savl'un silhtarlna ykseldi. Filistlerle
yaplan savata, zek ve cesaretiyle ocuk yata olmasna ramen, mehur komutan ve
silhor Golyat' ldrerek srail Oullar'nn galibiyetini salad. 295[295] Savl'un damad ve
komutan oldu. Davud'un ksa zamanda halk arasnda hretinin artmasndan endielenen
Hkmdar, onu bertaraf etmek, ondan kurtulmak istediyse de Dvud kaarak kurtuldu.
Savl'un tm dmanca davranlarna kar, o saygda kusur etmedi. Allah'n hkmdarlk
verdii ve takdis ettii kimseye el kaldrlmaz diyerek, saygszlk edenleri de cezalandrd.
296[296]
Eski Ahid'in Mazmurlar kitab (Zebur) kendisine atfedilir. eitli dini trenlerde ondan
paralar okunur. 150 mazmurdan meydana gelir. Hikmetli szleriyle kavmine doru yolu
gstermeye alt, gzel rnek oldu. Hikmetin ba Allah korkusudur vecizesi Zebur
ayetlerindendir 297[297] Tevrat eriatna tbi oldu. Gzel sesiyle mehurdu. 298[298] (slama
gre, Allah ona demircilik ve zrh yapma sanaatn retmiti. 299[299] Bu haber ve
iaretlerden srail Oullar'nn Hz. Dvd zamannda Demir ama girdiini ve yaadn
anlyoruz. nk demir bu yzyllarda henz yeni kefedilmi bir madendi. Onun adalar
arasnda hikmet ve tebli sahibi kiilerden, Lokman Hekim de zikredilir.
Hz. Lokman: Oluna verdii tler ve dn bilgiler sebebiyle Peygamber olabilecei ihtimli
zerinde durulmutur. Halk arasnda hekimlik yn mehur olmutur. 300[300] Hakknda tarih
bilgi olmayan bu zatn Nebiler devrinde yaad ve Hz.Dvd'a yetierek onunla grt
rivayetler arasndadr. Hakknda anlatlan hikmetli szlerin, Batl filozof Ezop'unki
(Aesopos) ile sk sk kartrlmas sebebiyle, onunla zdetrenler de vardr. 301[301]
6. 2- Hz. Sleyman (a.s.)
Hz. Davud'un lmnden sonra yerine oullarndan Betseba'dan doan Sleyman geti.
Kardelerinin en yeteneklisi idi. Nitekim Kur'an;
Biz Davud'a Sleyman ihsan ettik 302[302] buyurarak onun yeteneine iaret etmekte, onu
vgyle anmaktadr. m.. 966-926 yllarnda saltanat srmtr. slm inancna gre,
Allah Ona da babas gibi hem hkmdarlk, hem de peygamberlik ihsan etmitir. Yahudiler
ise, O'nu yalnz hkmdar olarak grrler. Bu noktada Yahudilik slm'dan ayrlr. 303[303]
Kur'an'a gre, Allah Ona cinlere hkmetme ve hayvanlarn dillerini anlama yetenei
vermitir. Bu yeteneinden dolay sihir yapmakla sulanmtr. 304[304] Saraylarn ve
bahelerini havuz ve heykellerle sslemesi, 305[305] Firavun'un kzlarndan biriyle evlenmesi,
muhafazakr halkn ve aleyhtarlarnn onu putperestlikle, ariat inemekle sulamalarna
sebep olmutur. rm blgesini ve Edom'u kaybetmesi, srail halknca Tanr'nn
cezalandrmas eklinde yorumlanmtr.
Zamanndaki toprak kayplarna ramen, lkedeki ticaret glenmi, halk zenginlemi,
295[295]
296[296]
297[297]
298[298]
299[299]
300[300]
301[301]
302[302]
303[303]
304[304]
305[305]
I. Sam. XVII,51;Bakara: 2/ 251.

I.Sam. XXlV,7 v.d. XXVI,11 v.d.
Mazmurlar, 111,10.
Nisa: 4/163, Enbiya: 21/79, Sebe: 34/10.
Enbiya: 21/80, Sebe: 34/11.
Lokman: 31/12, 19.
Ate, Kur'an- Kerim ve Yce Meali, s.411-412.; Bernard Heller, "Lokman", Isl. Ans. VII,66.
Sad: 38/30.
Enbiya: 21/79.
Bakara: 2/102, 20,.81-82; Neml: 27/4-43; Sebe: 34/12.
Sebe: 34/13.
Kuds mar edilmi, saraylar ve kklerle sslenmitir. Babasnn yaptrd mabedi

yktrarak yerine ok daha byk ve ihtiaml mehur Sleyman Mabedini yaptrmtr.
Saba melikesi Belks'la ilikisinden Kur'an ve Eski Ahid haber veriyorsa da, konuyla ilgili
vahiy d tarihi belgelere henz ulalamamtr. Eski Ahid'in Sleyman Meselleri blm
ona dayanan ilahilerdir.
7- Devletin kiye Blnmesi
Hz. Davud'un zamannda lkenin snrlarn geniletmesi, srail Oullarn evredeki
putperestlerle iice yaamaya evketti. Hz. Sleyman'n baz aratrclara gre m..920'de,
bazlarna gre m..935 ylnda lm zerine lke Kuzey ve Gney olarak ikiye ayrld.
Oullarndan Rehobeam, Gneyde Yahuda devletinin kral olduunu ilan etti. Kuds'
bakent edindi. Yahuda ve Bnyamin kabileleri kendisine biat ettiler. Ancak, O'nun iddet
taraftan olmas sebebiyle, srail Oullarnn Kuzeydeki 10 kabilesi O'na biat etmeyerek,
kardei Yerobeam' kendilerine kral setiler. Kuzeyde kurulan bu devletin ismi srail ve
baehri ekem idi.
Devletin ikiye blnmesi toplumun dn hayatn da sarst. Kuzey'in kral Yerobeam, halknn
Kuds mabedne eilim gsterebilecei endiesiyle iki altn buza yaptrarak Dan ve
Bethel'deki eski putperest mabetlerine yerletirdi. Halkn putlara tapmaya tevik etti.
306[306]
Bunlarn srail Oullar'm Msr'dan karan tanrlar olduunu ilan etti. Hacc bu
putlara ynlerdirmee alt. Tevrat' yrrlkten baldrd. Monoteist Krallk putperstlie
dnt. 307[307]
Komu lkelerle yaplan savalarda zayflayan krallk otoritesinin yerini komutanlardan
Omri ald ve kral oldu. Saltanatn (m.. 878-871) mteakip yerine olu Ahab geti. Ahab
Fenike prenseslerinden zabel ile evliydi. Hkmdarl srasnda (m.. 871-852) karsnn
da etkisiyle putperest Baal kltn hkim klmaya alt. Vahdaniyeti savunan pek ok din
adamn ldrtrken, Baal rahiplerini dllendirdi. Kur'an'n pek ok peygamberin lmne
sebep olduuna iaret ettii olaylar, bu zamanlarda meydana gelmitir. m.. 722 de Krallk
Asurlularca yklmakla birlikte, inananlar iin acl gnler Babil esaretiyle devam etti. Burada
yaayan Yahudiler Mezopotamya'ya srlrken yerlerine Asur topraklarndan getirilen
kavimler yerletirilmitir. Rivayetlere gre bu kavimler arasnda Kuta ehrinden getirilip
yerletirilen halk da vardr. Daha sonra bunlar Yahudilii benimsemi ve kendilerine
Samiriler denmitir. 308[308] Samiriler ise kendilerinin srgne gitmeyen dank srail
Oullarnn kalntlar olduu grndedirler. 309[309]
Gneydeki Yahuda krallar da ksa zamanda putperestlie meyletmi, Tevrat terkedilmitir.
Baz krallar Musa inancn ortadan kaldrmak iin gayret gstermitir. rnein m.. 841 de
tahta geen Ahazya Tevrat'tan Allah'n kutsal isimlerini kartm ve yerlerine put isimlerini
koydurtmutur. Kral Ahaz (m.. 736-716) ve Kral Menasseh (m.. 687-642) Tevrat
okumay yasaklam, Tevrat nshalarn tahrip ettirmitir. 310[310]
7. 1- Hz. lyas (Elia, Elijah)
Politeizmin tevik edildii bir zamanda Kral Ahab (m.. y. 874-853) ve Ba'al putuna kar
halkn ve dnini korumaya alt.311[311] Kur'an'n ifadesiyle;
O en gzel Yaradam, sizin de, evvelki atalarnzn da Rabbi olan Allah' brakp da Ba'al'e
mi tapyorsunuz? 312[312] diyerek, dtkleri hatay anlatmaya alt. ou kez kraln
errinden gizleniyor, ldrtmesinden ekiniyordu. Halkna gizli gizli tebligatta bulunuyor
ve mucizeler gsteriyordu. 313[313]
I.KralIar, XII,28-31; XIV, 23-24.

Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, Ankara 1997, s. 82.
308[308]
Baki Adam, 83.
309[309]
Baki Adam, 99.
310[310]
Baki Adam,83 vd.
311[311]
Fazla bilgi iin bkz. I, Krallar,XVII-XVIII.
312[312]
Saffat: 27/124.
313[313]
I.Krallar XVII, 27-46.
306[306]
307[307]
Kral Ahab'n lmnden sonra yerine geen Ahasya ve Yoram'a kar da mcadelesini
srdrd ve Ba'al'e tapmamalarn telkin etti. 314[314] Bir gn Ahasya'nn durumuyla ilgili
kehnet bilgisi edinmek zere elisini Ekron'daki Ba'al-Sebub mabedine gnderdiini
renince, Elinin yoluna kt ve srail'de Allah yok mu da, Sen Ba'al-Sebub'a gidiyorsun?
dedi ve eliyi geri dnmeye ikna etti. 315[315] ilhi emirle kendisi de Kral'n yanna gitti ve
ayn soruyu Krala da sordu. Bunun zerine Kral kendi geleceini sorunca, Yattn yataktan
kalkmadan, leceksin dedi. Henz Hz. lyas'n sz sona ermeden, kral ld ve
evresindekiler de bu mucizeye hayretle ahit oldular. 316[316]
Eski Ahid, Hz. lyas' hayatnn sonunda gkten inen alevli bir arabann zerine alarak
gklere gtrdn rivayet eder. 317[317] Benzeri rivayetin Hz. dris iin de olmas
sebebiyle, baz tefsirciler onlarn ahir zamanda dnyaya geri dnecekleri yorumunda
bulunmulardr.
7. 2- Hz. Eliyasa (a.s.)
Hz. Eliyasa (Elisa, Elisha), Hz.lyas'm Karmel dandaki mucizelerini seyreden genler
arasnda idi. Onunla karlatktan sonra yanndan ayrlmad. 318[318] Hz. lyas'n lmnden
sonra grevini stlendi ve dier akiriler de kendisine biat ettiler. 319[319] rencileriyle
rdn'den Yeriha'ya, Bethel'e ve oradan Karmel dana, Samarya'ya dnd. 320[320] evre
topluluklara ve am'a seyahatlar yapt. Mucizeler gstererek insanlar Allann birliine
davet etti. Allann adyla hastalar iyiletirmek, orak kuyuyu tatlandrmak ve baz
kehnetlerde bulunmak gibi mucizeler gsterdi. Ba'al'e kar Allah'n varln ve birliini
savundu, tebliini srdrd. Komutanlardan Yehu'yu (m..845-817) kralla takdis ederek
Ba'al taraftarlarn bertaraf etmee alt. Kral Yoas zamannda vefat etti. 321[321] smi sayg
deer peygamberler arasnda anlr. 322[322]
7. 3- Hz. aya (Yeayahu)
m.. 8. y.y. da Yahuda krallnda, Kuds'te yaamtr. Yahuda krallarndan Uzziya, Yotam
ve Hizkiyann adadr. Yoksullarn ve kimsesizlerin yannda yer almtr. m..742 de
Mabette grd bir rya ile peygamberlik grevine arlr. 323[323] Kur'an da ismi gemez,
ancak Eski Ahid'den vahdaniyetin savunucularndan olduu anlalmaktadr. ekl ibdetten
ok, kalp temizlii ve hayrl ilere, topluma hizmete arlk verir. Ahlk deerlere sarlmay
tavsiye eder. Asur saldrlarn ve baarlarn Allah'n srail Oullar'n cezalandrmas olarak
yorumlar. Yahudilerin putperestlerle karmamalar, Allann birliine sarlmalarn tavsiye
eder ve uyarr. 324[324]
7. 4- Hz. Yeremya
Eski Ahid'deki Yeremya kitabnn yazar saylr. Peygamberlie ar Kral Yoiya'nn
hkmdarlnn 13. ylnda, yni m.. 627-626 da gney devlet Yahuda'da balamtr.
Putlara taplmasn! ve sosyal adaletsizlikleri tenkit eder, halk tvbeye arr. Gnahlarn
kaynan insann kalbinde ve irade zayflnda arar. Msr'da kendi halknn talamalar ile
ld rivayet edilir. Kur'an'da ismi gemeyen Yahudi peygamberlerindendir.
314[314]
315[315]
316[316]
317[317]
318[318]
319[319]
320[320]
321[321]
322[322]
323[323]
324[324]
II.Krallar, I,l-18
II.Krallar 1,9-18.
II.Krallar 1,9-18.
Il.Krallar, II,Il.
IKrallar, XIX,21.
II.KralIar, II,15 v.d.
I.Krallar.II, 19-25.
II. Krallar, XIII,20.
Enbiya: 21/ 86 ve Sad: 38/48-49. Fazla bilgi iin Bkz: l. Krallar, XIX,16-19, II.Krall.,1-18.
Eski Ahid, Iaya VI,8.
Fazla bilgi iin Eski Ahid, aya Kitabna Bkz.
7. 5- Z'1-Kifl (As)
Kur'an'da geen 325[325] z'1-kifl kelimesi mfessirlerce zel isim olarak alglanm, salam
delilleri olmad halde Hz.Eyyb' un olu eref (Bir); Elyasa'nn (as.) amcaolu veya lyas,
Yeu, Zekeriya, Hezekiel peygamberlerle zdetirilmistir. Bunlardan birinin sfat olarak da
yorumlanmtr. Uzak Dou Mslmanlar ise, Buda ile zdetirmeye almlardr.
Baz ada mfessirler ise, z'1-kifl ibaresinin zel isim olmad, (bir eyden veya bir
kiiden) sorumlu oldu, kendim adad, anlamndaki keffele, zellikle bu fiilin tekeffele (bir
eyi yapmay) tekeffl etti zerine ald, trevinden, Kendini adayan manasnda bir kelime
olduu kanaatndadr. 326[326]
8- Srgn Devri
srail Oullar'nn blnmeleri, sosyal adaletsizlikler, krallarn tm tebaay memnun etme
ve putperestlii ho grmeleri dn ve sosyal alanda sarsntlara sebep oldu. Ahlk
kntler kuvvetlendi. m.. 721 ylnda srail devleti Asur Kral 2. Sargon tarafndan
ykld. srail'in son kral Hosea b. Elia'y aile ve yaknlaryle birlikte Mezopotamya'ya
gnderdi. Blgeye de kendi adna hkmeden bir vali tayin etti. m.. 608 ylnda ise, Firavun
ordusuyla beraber Yehuda'ya yrd ve blgeyi igal etti. Daha sonra da Asur hkimiyetine
girmi srail topraklarn zaptetti. Ancak Asurlular zerinde daha nce hkimiyet tesis etmi
olan Bbil kral Buhtunnasr, Firavun'un bu davrann onaylamad, o topraklarn kendisine
Asurlulardan getiini syliyerek, hak iddia ettii Filistin topraklarn geri almak zere eski
srail topraklarna yrd ve geri ald. Bu arada Yahuda topraklarna da yrd, Kuds'
yama etti, yakp ykt. Bylece yaklak brbuuk asr sonra (m..586) Yahuda devleti de
Bbillilertarafndan tarih sahnesinden silindi. lkeyi yerle bir eden Buhtunnasr (II.
Nabukadnezar), srail Oullar'n esir olarak Bbil'e gtrd. Genel rivayetlere gre,
Filistin'de hi bir Yahudi kalmad, baz aratrclara gre de ifti ve sanaatkarlar
braklarak, sadece idareci snf srgn edildi. 327[327] Bu olaylara Kur'an aadaki uyarlarla
deinir:
Kitab'da srail oullarna u hkm verdik. Siz o lkede iki kere bozgunculuk yapacaksnz
ve ok bbrleneceksiniz (zorbalk edeceksiniz)! Birincisinin zaman gelince zerinize ok
gl kullarmz gnderdik, evlerin aralarna girip (sizi) aratrdlar. Bu yaplmas greken
bir vaad idi. Sonra tekrar size, onlar yenme imkan verdik ve sizi mallarla, oullarla
destekledik ve savalarnz oalttk. yilik ederseniz kendinize iyilik etmi olursunuz.
Ktlk ederseniz, o da kendi aleyhinizedir. 328[328]
Bu esaret devrinde halkn ve dnn yok olmamas iin, peygamberlerin ve uyarclarn ortaya
ktn gryoruz Bunlarn banda Mezopotamya'da Hz. Yunus ve Hz. Danyal
peygamberlerin uyarlar mehurdur. Dine szan yabanc unsurlardan yanl inanlardan
korumak iin tebli ve iratlarn srdrmlerdir.
9- Filistine Dn
Skntl devir m..538 ylnda Fars kral Kurus'un (Hsrev'in) Bbil'i istil etmesine kadar
srd. Bylece eski srail ve Yahuda topraklarna da hkim olmu oldu. Yahudileri serbest
brakarak eski lkelerine geri dnmelerine izin verdi. Bylece Kurus'un hkimiyeti altnda
Filistin'de hrriyet devri balad. Fakat Yahudilerin bir ksm Mezopotamya'daki hayata
uymulard, orada nesilleri oalm, kazanl ileri renmileridi. Bu sebeple Kuds'e
dnmekte tereddt gsterdiler. Byk bir ksm, Mezopotamya ve Msr'da kalmaya karar
verirken, vatan hasreti duyanlar Dvd soyundan Sarubabel'in liderliinde geri dndler.
Bundan sonra Msr ve Bbil'de baz Yahudi kolonileri de yaamaya devam etti. Filistin'den
uzakta Sinegoglar etrafnda toplanan bu cemaatlara Diyaspora ad verildi. badet ve
325[325]
326[326]
327[327]
328[328]
Enbiya: 21/85 ve Sad: 38/48.

Muhammed Esad, Kuran Mesaj, Meal - tefsir, s. 562.
Ahmet elebi,Yahudilik, ev. M.Byk nar ve .F.Harman, stanbul 1978, s. 68.
sra: 17/4,7.
eriat da ksmen Yahuda blgesinden ayrlmlardr. Babil etkisine kendilerini amlardr.

Kurban yininin yerini Tevrat kraati ve dua almtr. Melek, eytan v.s. gibi manev varlklar
yannda Ahir zamanla ilgili tasavvurlar da Mecusi etkisinin olduu varsaylr.
Filistin'e geri dnenler Kurus'un yardmyle yeniden mabedlerini yaptlar. Ancak kendileri
geri dnmekle birlikte eski devletleri geri dnmemiti. Siyasi bakmdan Fars hkimiyetinde
yaamaya devam ettiler.
Dn ve kltn tamircileri dini lider ve barahip Ezra ve vali Nehemia idi. nceki devirlerin
taharet kaidelerini, byk bir enerji ile yeniden tatbike altlar. Yahudilerden yabanclarla
evlenenler, Kutsal nesillerini putperestlerle kartrm oluyorlard ki, karlarn ve
ocuklarn terketmek zorunda idiler. Yine dinlenme gn olan Sabat (cumartesi) yle sk
tatbik ediliyordu ki, Kuds kaps Sabat'n balad cuma gn akam karanlndan
balayarak Cumartesi gnnn sonuna kadar kapal kalyor ve her trl ticar faaliyet
engelleniyordu.
m.. 330 da Byk skender Filistin'e yrd ve blgenin idaresi skender'e geti. O'nu
Ptolemelerin idaresi takip etti. Yahudiler Pers ve Yunan hkimiyetlerinde yar bamsz
idiler. Nihayet Seloykiyallar hkmdar 4. Antokyos'un ar basksna dayanamayan
Yahudiler, m.. 169 ylnda isyan ederek, Yudas Makkab'nin bakanlnda bamszlklarna
kavutular. Makkabler veya Hasmonler denen bu devletin bana m.. 37 ylnda
Romallarn yardmyla Herodes geti. O, daha nceki mabedi de muhteem bir ekilde
yeniledi. Halefleri ise, devleti Roma hkimiyetinden koruyamayarak Roma'ya bal
yaamaya devam ettiler.
Bu alarda Yahudilerin cemaat ilerini m.. 3.yy. da kurulan ve Sanhedrin ismi verilen
Yksek Yahudi Meclisi idare ediyordu. 70-71 kiiden oluan bu meclis, m.. 63. m.s.70
ylnda Mabedin ykmna kadar Mabed'te toplanyordu. Daha sonra 5. yzyla kadar da
Filistin'in eitli ehirlerinde toplanmaya devam etmitir. 329[329]
10- Hz. zeyir (Ezra)
Hz. Ezra (zeyir a.s.) m.. 5-4. y.y.da yaamtr. Bbil esaretinden dnen Yahudi
toplumuna yeniden dn kurullar retmeye alm, dalm Yahudilii bir cemaat haline
getirmeye gayret etmitir. Baarlarndan dolay halkn gznde 2. Ms saylacak kadar
nem kazanmtr. Hakkndaki bilgiler Eski Ahid'in Ezra ve Nehamya kitaplarna dayanr.
Gnmz aratrclar Ezra'nn (a.s.) m.. 397 de Kuds'e dnd grndedirler. G
sonras Yahudiler arasnda genel bir ahlk knts vard. Toplumu korumak iin
yabanclarla ve putperestlerle evlilii yasaklamt. Fars devletinin resmi temsilcisi
durumunda idi. En byk hizmeti Eski Ahid kutsal metinlerini derlemesi ve redaksiyonu
olmutur. Onun bu byk hizmetleri sebebiyle kendisine ar sevgi ve gven gsterildiini,
yceltildiini ona uluhiyet atfedildii eklindeki Kur'an'n mecazi ifadesinden 330[330]
anlyoruz. 331[331] Gnmzde de Hz. Ezra hizmetleriyle yceltilmekle birlikte, onu
ilhlatran ve tazim eden hi bir Yahudi cemaat bilinmiyor.
10- srail Oulluundan Yahudilie
srail Oullar din tarihinin yaratclk devri Babif srgnyle sona etmiti. Srgn sonras
devir, taklit devridir. Peygamberlerin yerini rahiplik dzeni doldurmaya alr. Aktif rol
rahiplerdedir. Artk cemaat bakan yksek rahiplerdir. Yzyllar boyunca cemaat politik
olaylardan uzak tutulmutur. lk defa Makkabeliler devrinde halk kendini gsterir.
Rahiplerin dnce ve alma arln cemaatn manevi hayat, zellikle Tevrat
hukukunun aklanmas tekil eder. Tevrat kavram balangta rahibin taharet
konusundaki sorulara verdii ksa cevaplard, fetvalard. 332[332] Bu Musa devrindeki Yahve
isteinin, vahyinin gncel ksalfadesi saylyordu. lk olarak Srgn Devri sonras bu Tevrat
David Goodalatt, "Sanhedrin", The Encyclopedia of Religion, New York, 1987. C.XIII, p. 61.
Tevbe: 9/30.
331[331]
Nitekim Kuran Tevbe: 9/11. Ehli Kitap "Hahamlarn ve Papazlarn ilh edindiler" ifadesiyle de, baz din
bilginlerini ar ycelttiklerini ifade etmiti ki, Hz. Mzeyir'e kar Yahudilerin gsterdii ar gven ve otoritesini
tenkit iin olabilir!
332[332]
Heiler, 589
329[329]
330[330]
eriat cemaata ferahlk yerine, yk olmaya balad. Artk dindar kiinin yolu, Allah'n iki
tarafn itle evirdii dar bir patika olarak tasavvur ediliyordu. Dindarlarn grevi bu dar
yolda kalabilmek ve eriat itinin dna kmamakt. Tm hayat dini kanunlarla
snrlandrlmt. Hayatn her noktas dini kanunlarla eksiksiz rtlmt. Hayat
hukukularn yorumlad, takdir ettii kanun, fetva ve itihatlara uymakt. 333[333] Dini
kanunlar inemek laneti ekerken, ona uymak rahmeti garantiliyordu. Lanet ve rahmet
szckleri ok yaygnlat. Hz. Musa devrinde de amellerin karlnn grlecei dncesi
phesiz vard, ancak bu tm davranlarn tadat edildii, kanun hkmleri deildi. imdi
ise alimlerin itihat ve fetvalar dogma haline gelmiti. Tarihi gelimeler her bir davrann
gnah-ceza-tvbe-kurtulu emasn iziyordu. Artk misilleme inanc, inan esaslarnn
merkezlerinden biriydi. Allah mutlak surette dindar mkafatlandrmak, gnahkar
cezalandrmak zorunda idi. 334[334]
Srgn sonras nem kazanan kavramlardan biri de Yahve Cemaat uuruydu. Yahve
(Allah) uurunun kendisi zamanla uzaklara, sonsuzlua itildi. Onun ismini anmak yerine
Rab kelimesinin kullanlmas yaygnlk kazand. Yahve ismi smi Azam olarak aza
alnmaz veya anmaya cesaret edilemez oldu. Artk onun olaylara dorudan doruya
mdahalesi yerine, emirlerini yerine getirmek zere onun tarafndan yaratlan arac
kuvvetler tasavvuru arlk kazand. Bilhassa Tanr'nn semavi hkmranlk saraynda
emrine hazr melekler olumlu icraatlarda bulunurken, olumsuz, sevilmeyen icraatlar, Tanr
kart eytana brakld. phesiz nceleri de eytan inanc vard, ancak eskiden bu Ruh
olarak etkisini srdrrken, maddi etkiden uzakken, imdi ktln yaratcs ve Allah'n
rakibi olma grevini stlenmiti. Ancak bu tasavvur monoteist inanc zedeleyecek kadar
ileri gtrlmedi. 335[335]
Srgn sonras arlk kazanan konulardan biri de , olaylarn arkasndaki hedefi grmek,
tanmak anlamndaki Hikmet kavramyd. Hikmet kavram ilahiyat iine alnd ve
mahhaslatrld. Bazen Kitab- Mukaddes ile bazen Allah'n yaratc kelamyla
zdeletirildi. Bazen de pheli ve anlalamaz durumlar ardndaki bilinmez, grlmez
hedef oldu.Cemaat nderleri tarihi olaylar Allah'n hidayet ve kutsallk dolu icraatlar olarak
deerlendirirken, dierleri Allah'n nemli icraat alanlar olarak saydlar. Bazen dnyevi
hedeflerin, bazen de ahiret hedeflerinin vastas olarak deerlendirildi. 336[336]
11- Orta Ve Yeni alar
Mesihliini (Mehd il ini) lan eden Bar Kohba'nn, m.s. 135 ylnda baarszlkla sona eren
ayaklanmasndan sonra, Roma mparatorluu'nda Yahudi takibatlar balad ve m.s. 636
ylnda blgeye mslmanlarn gelmesine kadar devam etti. Mslmanlar, onlar Ehl-i Kitap
sayyor ve Hz.Muhammed'in de onlardan kan peygamberler zincirinin son halkas ve dnn
tamamlaycs olduuna inanyordu. Hah Seferleri srasnda Yahudilerin durumu tekrar
ktleti ise de, Hallarn malubiyetiyle bu durumuzun srmedi.
Orta a'da ise, Avrupa'daki Yahudilerin kaderleri, lkelere ve idarecilere gre ok eitli
olmutur. En muhteem devirlerini, Endls Emevileri zamannda yaamlar, byk
hekimler, matematikiler ve Ms ibn Meymun (Maymomdes) 1136-1204) gibi filozoflar
yetitirmilerdir. Ancak Mslman hkimiyetinin sona ermesi ile Yahudilerin ihtiamlar da
son bulmutur. Takibatlara ve zorla Hristiyanlatrma basklarna muhatap olmulardr. Bir
ksm Endls'ten g etmek, bir ksm da Hristiyanl kabul etmek suretiyle (Maronitler
gibi) canlarn kurtarabilmilerdir. Almanya'ya ilk defa m.s. 321 ylnda Kral Konstantin'in
izniyle girmilerdir. Fakat hal seferleri srasnda ve daha sonralar durumlar ok
ktlemitir: Kilisedeki sa'nn vcudu saylan komnyon ekmeini aldklar, emeleri
zehirledikleri ve Hristiyan ocuklarn ibdet gayesiyle ldrdkleri iddiasyla, haklarnda
zel kanunlar karlm ve ackl takibatlara uramlardr. Bu sebeple, Almanya'da oturan
pek ok Yahudi ailesi, bata Polonya olmak zere Dou Avrupa lkelerine g etmek
zorunda kalmlardr.
333[333]
334[334]
335[335]
336[336]
Heiler,
Heiler,
Heiler,
Heiler,
589
590.
592.
593.
Yahudilerin byk bir ksm Rusya'da bulunmaktadr. Fakat ou Rusya'nn yerli

halklarndandrlar. Sami rktan deillerdir. Bunlardan Hazar Trkleri 740 ylnda Yahudilii
kabul ve muhafaza ettiler. Bunlara Kafkaslardaki Dal ve Grc Yahudileri de ilve
edebiliriz. 337[337]
Hindistan'daki Yahudiler ise, eitli g gruplarna gre e ayrlrlar:
1- Siyah Yahudiler. Hintlilerle kartklar iin bu isim verilmitir. Mildn 1. yzylnda
Mezopotamya'dan gelmi olabilecekleri tahmin edilmektedir.
2- Beyaz Yahudiler. kinci mabedin Titus tarafndan yklmasndan sonra Hindistan'a
gelmilerdir. Fakat bu hususta her iki grubun da elinde salam delil yoktur. Haberler
rivayetlerden ibarettir. Hint Kast sistemi tesiriyle, iki komu sokakta oturmalarna ramen
bir birbirleriyle ne ayn sofraya otururlar, nede aralarnda evlenirler.
3- Ben srail. Bombay'da oturmaktadrlar. 1500 yllarnda Yemen'den veya ran'dan
geldikleri rivayet edilir.
Yahudilerin in'de Kayfung-Fu da XII. yzyldan beri havralar vardr. randan veya
Hindistandan g etmi olabilecekleri rivayet edilir.
Amerikaya ise, henz Kolomb'la beraber gitmilerdir. spanya Kralnn 2 Austos 1492
tarihli emrine gre, Yahudiler lkeyi terketmek zorunda idiler. Ayn ne 3 Austos'da ise,
Kolomb hareket etmiti. Fakat daha sonraki devirlerde spanyol ve Portekiz Amerikasnda,
1650 yllarndan beri Yahudilerin yaamakta olduklar tarihen bilinmektedir.
12- Yahudilikte nan Temelleri
Yahudilikte kalplam iman kaideleri yoktur. Bununla beraber, baz inan prensipleri tesbit
edilmitir. Ancak ekillenmi bir sistem ortaya kmamtr. nan meselelerinde son sz
syleyecek bir otorite, bir makam yolftur. Yahudilerin inanc daha ok gnlk ibdetlerde
ve hayatta kendini gsterir. nemli olan Tevrat'da bildirilen eriatn yaanmaya
allmasdr.
12. 1- Allah'a man
Yahudiliin en byk iman esas, Allah'n varlna ve birliine imandr, inan bir tarafta
putperestlikteki ok tanrcla, dier tarafta Hristiyanln inancna kardr. Varlk ve
birliine inanlan Tanr grlemez, resim ve heykelle tasvir edilemez. nsan veya hayvan
eklinde, ay veya gne gibi tabii varlklar halinde tasavvur edilemez. Hiristiyanlarda
olduu gibi Tanr'nn bir insanda inkarnasyonu da kabul edilmez. Tanr kendini yalnz
yaratmasyla ve Peygamberlerine vahyettii szleriyle anlatr. Tanr ve insanlar arasnda,
Peygamberler dnda bir arac da dnlmez.
Yahudiler, kendilerinin Tanr tarafndan stn bir millet olarak seildiklerine, yeryzndeki
dier insanlardan Tanr katnda daha stn olduklarna inanrlar. Tanr ve srail Oullar
arasndaki bu ba, Hz. brahim'le 338[338] yaplan anlamaya dayanr. Ayrca, bu anlama
Sina'da Hz. Ms vastasyla da tastik edilmitir. Dnya durduka devam edecektir. areti,
yeni doan ocuun snnet edilmesidir. Bununla ocuk, ilhi vaad'n mirass olur. Bu
anlama hi bir vakit bozulmaz, gnah ileyen Yahudi halk tvbe ederse, tekrar anlamaya
balanm olur. Ancak bu gnahlar sebebiyle, Tanr onlar cezalandrr. Bbil Esareti,
Romallarn ikinci Mabedi ykmalar (m.s.70) ve yeryzne dalmalar hep ilhi cezann
sonular olarak yorumlanr.
Yahudi filozofu Ms bn Meymun (1135-1204) Yahudilerin iman esaslarm, slmiyet'deki
Ament'ye benzeterek, 1180 yllarna doru on madde halinde yle formle etmitir:
"Btn kalbimle inanyorum ki;
1- Allah, var olan her eyi yaram ve onlara O hkmeder.
2- Allah birdir ve ondan baka Allah yoktur.
3- Allah ilk ve son Yaratcdr.
4- Allah ibdete layk tek yaratcdr ve ondan baka ibdete layk yoktur,
5- Peygamberlerin btn szleri hakikattir.
337[337]
338[338]
Fazla bilgi iin Bkz. Gnay, H.Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Kayseri 1997.
Tekvin,17,9 vd.
6- reticimiz Ms btn peygamberlerin en bydr.

7- Elimizde olan Tevrat Allah tarafndan Musa'ya verilmitir.
8- Tevrat deitirilmemi ve Yaratcdan bir baka da gnderilmemitir.
9- nsanlarn yaptklar ve dndklerini Allah bilir.
10- Allah emirlerini tutanlar mkafatlandrr, emirlerini yerine getirmeyenleri cezalandrr.
11- Allah Mesihi (mehdiyi) gnderecektir ve gecikse dahi, geleceini her gn beklemekte
srar ediyorum.
12- Allah'n istedii bir tarihte ller dirilecektir.
13- Allah'n bedeni yoktur ve hi bir ekilde tasvir edilemez. Btn methiye ve dualar yalnz
Allah'adr 339[339]
12. 2- hirete man
Eldeki kaynaklara gre, ilk zamanlarda hirete imann varlna dir bilgiler bizlere
ulaamamtr. Bu sebeple eski Yahudilik'te hirete inancn olmadn iddia edenler vardr.
Kutsal kitapta iyi ve kt amellerin karl iin bir hiretten bahsedilmemesi bu ynde
phelere yol amtr. Ancak, amellerin karl olarak, gelecak neslin mkfatlandnlaca
eklinde cevaplar veriliyordu. ller ise, dnyann iinde eol denen bir yaralt
dnyasnda yayorlard. Tevrat'ta da ebedilie ve hirete dair ak bir yet yoktur. Ancak
Bbil esaretinden sonra, ran tesiriyle Yahudiler arasnda kyamet ve hair nancnn ortaya
kt kanaati hkimdir. yiler iin ebed mkfattan, ktler iin de ebed cezadan
bahsedilmeye balanmtr. Ancak, eski Yahudi mezheplerinden Saddukler bu inanc
Tevrat'ta bulamadklar iin kabul etmezlerdi. Kabbala isimli mehur tasavvuf eserin
taraftarlar ise, ayrca ruh gne (tenashe) inanrlar. Mlad yllarnda grlen Essenler
gibi mezheplerde cennet ve cehennem inanc vard. Daha sonraki asrlarda tm Yahudilerce
bu inanlarn benimsendii grlr.
Kur'an Hz. Musa'ya hiret inancyla ilgili bilgi verildiini aklayarak 340[340] gnmz
Yahudilerinin bu konudaki inanlarm Hz. Musa'ya dayandrr. Tarih bakmdan srail
Oullar iin Eski Msr ahiret inanc da mehul deildi. Bunu m.. 6. Yzyla kadar gerilere
ekip, Babil esaretine ve Mecusi etkisine balamann ne derece salkl olduu tartmaya
aktr. Daha nce de ahiret tasavvurlar hakknda bilgileri vard. Tanrnn sekin kullar
olduklar dncesiyle gnahlarnn karln ksa sreli ekeceklerine dair inanlarn
slam tenkit eder.341[341]
12. 3- Meleklere man
Yahudilik'te Tanr tarafndan yaratlm ve O'nun emrinde olan manev varlklar olduuna
da inanlr ki, bunlar meleklerdir. Bir takm derecelere ayrlrlar, bata Mkil, Cebrail, Uriyel
ve Rafael (srafil) gelir. Cennetin kapcs Kerubim'du. Cenneti ateli bir klla bekler.
Serafim de byk meleklerden saylr. Meleklerin faaliyetleri ise eitlidir. Bir ksm Tanr'nn
taht altnda bulunup, Tanr'ya hizmet ederler. Ba meleklere, tabiat kuvvetleri ile ilgili bir
takm vazifeler emanet edilmitir. Mesela, Mikil Yahudileri korumakla grevlidir ve g
idare eder. Cebrail, vahiy taycs ve atein koruyucusudur. Uriyel, havann ve yldzlarn
reisidir. Rafael de mucizev bir hekimdir Melekler, kanatl insanlar aklinde tasavvur
edilmiler. Bu dncenin Yunanllardan Yahuder'e gemesi muhtemeldir. nk eski
inanlarna gre, melekler gkten yere inebilmeleri iin merdiven kullanrlard.
Melekler, Tanr'ya mutlak itaat ederler. Mesela, Yahova'nn emrini yerine getirebilmek iin
bir melek 70.000 insan veba ile yok etmiti. 342[342] Asur karargahnda bir melek bir gecede
185.000 insan ldrmt.343[343] Eer bir kimse lrse ona lm melei klcn vurmutur.
Onun iin evde bulunan btn sular boaltlmaldr: nk lm melei kirlenen klcn
bunlarn inde ykar. Ge devirlerde dualizmin tesiriyle lm melei, eytann zel bir
339[339]
340[340]
341[341]
342[342]
343[343]
brani Din Bilgisi, Haz. Trkiye Hahambal, stanbul 1992, s.20-21. Schoeps, Religonen, 243 vd.
Th: 20/15.
Bakara: 2/80-8l.
2.Sam, 24,15.
Kral. 19,35.
tezahr olarak dnlmeye balanmtr. eytan, sayszkt meleklerin reisi olarak

kabul edilir. Kabbala'ya gre, eytan Romann koruyucu patronudur. Eski devirlerde iyi ve
ktnn Tanr tarafndan yapldna nanlrken, sonraki devirlerde btn ktlklerin
eytan kuvvetler tarafndan yapld yazimaktadr. Davud'un nfus saym yapt
hakkndaki hikyede, Allah fkelenerek Davud'u yaplmas gnah olan nfus saymna
tevik etmi, Git, srail ve Yahuday say demiti. 344[344]
Cinler de, Tanr'nn gazabna uram melekler olarak kabul edilirler. Onlarn tabiat st
kuvvetlerine kar, ancak tlsm ve by yardm edebilir. Kabbala'ya gre, l ruhlar da
cinler gibi canllara girer, onlar tutabilir, deli edebilir.
12. 4- Peygamberlere man
Tanr insanlar aydnlatmak ve ilh bilgiyi ulatrmak iin, srail Oullar arasndan kendine
peygamberler semitir. En nemli yer, Hz. Ms'ya verilir. Eski Ahid'de ismi geen tm
peygamberlere nanlr, bunlar Hz. Nuh ile balar Malahi ile son bulur. Kur'an'da hem
peygamber hem hkmdar olarak anlan Dvd ve Sleyman' yalnz hkmdar olarak
kabul ederler, bu konuda Mslmanlar'dan ayrlrlar. Neblere Allah'n vahiyde bulunduuna
inanrlar. Genelde nebler, dn ve dnyev merasimlerden uzak yaarlard ve ekilci
geleneklere pek ballk gstermezlerdi. En ok zerinde durduklar husus doru yoldan
ayrlanlarn yanl yolda olduklarn kendilerine uyarmakt. nsanlara hatalarn sylerlerdi.
Nebler mabed ve kurban ileriyle ilgilenmezlerdi. Onlar tyin eden dnyev bir otorite de
yoktu. Belirli bir eitimleri olduu sylenemez. Ekseriya kahinleri tenkit ederlerdi. Ahlk
ve vicdan kurallara sk sk bal kalrlard.
12. 5- Kitaplara man
Yahudiliin sayg duyduu kutsal kitaplar Tanah ve Talmud'tur:
Tanah kelimesi branca'da Tora (Tevrat), Nevm (Peygamberler), Ketuvirn (Mukaddes
Yazlar) adl kitaplarn ba harflerinin birleiminden meydana gelmi zel bir isimdir. Bu
kitaplar yaklak Kitab- Mukaddes'in Eski Ahid ksmn meydana getirirler. Tevrat, Kitab-
Mukaddes'in birinci ksmna, Hz. Musa'ya indirildiine inanlan blmne verilen isimdir.
Neviim, Hz.Ms sonras peygamberlere indirildiine inanlan ksmdr. ki blme ayrlrlar:
Birinci ksm, lk Peygamberlerdir. Bu ksmda Hz. Musa'nn lmnden sonra srail
Oullannn Allah tarafndan vaad edilen topraklara yerlemeleri, kralln kuruluu, krallarn
idare ve davranlar, ayn zamanda putperest kavimlerle yaptklar savalar anlatlr. lk
Peygamberler, Yeua, oftim (Hkimler), Samuel ve Melahim (Krallar)dir. kinci ksm Son
Peygamberlerdir: Peygamberlerin putperestlerle mcadeleni ve tleri, dn telkinleri
anlatlr. Bunlar, Yezaya, Yeremiya, Hezekiyel, Oea, Yoel, Amos, Ovedya, Yona, Miha,
Nahum, Habakuk, Tsefanya, Hagay, Zaharya ve Malahidir. Ketuvim: Yazlar demektir.
Bunlar, Mazmurlar ve Sleyman Meselleri'div. Hz. Dvd ve Sleyman'a dayandrlrlar.
Ahlk ve gzel szleri ierirler. ir Airim (Neideler Neidesi), bu kitap da Hz. Sleyman'a
atfedilir. Kohelet. felsefi bir eser saylr ve Hz. Sleyman'a atfedilir. Ruf. Hkimler
zamannda cereyan eden bir olay hikye eder. Ester. Musevilerin Kralie Ester tarafndan
planlanm bir katliamdan kurtarln anlatr. \yov: Hz. Eyb'n hazin ve ibret verici
hikyesini anlatr. Eha: Kuds'n ykln ve Yeremiya'nn zntlerini dile getirir. Dantel:
Bbil srgn yaayan Danyeli, Mabedin ykln, grd ryetleri anlatr. Ezra ve
Nehemya:Yahudilerin Bbil esaretinden dn, Kuds'n ve mabedin yeniden ina
ediliini anlatr. Divre Ayarnim: Musev tarihini zetler. Btn bu kitaplar toplu olarak Eski
Ahid ismiyle de anlrlar. Blmlere ayrl ve kitaplarn says bakmndan H iristi yanlardan
ayrlrlar. Kilise 39 kitap sayarken, Yahudiler 24 kitap sayar ve tertibinde Kiliseden ayrlrlar.
Eski Ahid'in orijinal metin dili /branca, Bat Sami dillerindendir. nemli diyalekleri Kenanca,
Fenikece ve Ugarite'dir. Arapa'da olduu gibi branca'da da sesli harfler yazlmaz.
Zamanlarn ifdesinde fakirlik gstermesine ramen, aksiyon ve kavram zenginlii ok
yksektir. Yaz, kare eklindedir ve sadan sola doru ilerler. Yanl okunmasnn nne
gemek iin, sesli harflerin eksiklii (Arapadaki harekelerin yeri) noktalama iaretleriyle
344[344]
2.Sam, 243,l.
giderilir.
Eski Ahid yaklak 1000 sene ierisinde ortaya kmtr. Ancak, kitabn snrlandrma ilemi,
m.s.90 ylnda toplanan Yemnia konsilinde yaplm, bugnk yazlar seilerek tesbt
edilmitir. Tam metin tesbiti ve tashihi ise, m.s. 100 yllarnda yaplm olmaldr. Yazlarn
shhati konusundaki tartmalar yzyllardan beri devam etmektedir. 345[345] Cemaatn sahih
saymad yazlar kitaba alnmamtr. Fakat bunlar Eski Ahid'in Yunanca tercmesinde
(Septuaginta) muhafaza edilmilerdir. Bunlar: III. Ezra, Makkabler, Tobit, Yudis,
Maneses'in Duas, Danyal ve Ester, Barah, Yeremiyann Mektubu, sa Sirah ve Sleyman
Meseleleri'dir.
Talmud: Eski Ahid yannda, hahamlarn nesilden nesile naklettikleri rivayetler de vardr. Bu
rivayetler mecmuasna Talmud ismi verilmitir. m.s.150 yllarnda Yudas isimli bir haham,
kendilerine kadar rivayetle gelen haberlerin ve dn esaslarn kaybolmasndan korkmu,
onlar Mina isimli bir eserde toplamt. Mina, Tekrar edilen eriat mnsna gelir.
nk Tevrat'n tekrar, eriatn aklamas ve yorumu saylr. Daha sonraki senelerde,
Filistin ve Bbil hahamlar Yudas'm tesbit ettii esere bir ok ilveler yaptlar. Miladi 216
ylnda Yahuda isimli bir lim bu ilvelerin ve szl rivayetlerin tamalanmasn salad ve
Mina kelimesi, Yudas'm zamanndan Yahuda'ya kadar gelen, btn yazlan ifde eder oldu.
Mina'nn anlalmas baz okuyucular iin zorlamca, Yahudi limleri O'na bir ok haiyeler
ve erhler yazdlar. Bu erh ve haiyelere Gemara ismi verildi.
te Talmud, Mina ve Gemara isimli eserlerin toplamndan meydana gelir. Yahudi dn ve
terbiyesinin reticisi durumundadr. Kendisinde, Filistin, hahamlarnn ilve ve erhleri
bulunan Mina'ya Kuds Tamudu, Bbil hahamlarnn erhleri bulunan Mina'ya Bbil
Talmudu denir. Yahudilerin ekseriyeti Talmud'u Allah tarafndan indirilmi bir vahiy kitab
olarak, kabul ederler ve O'nu Tevrat'la ayn deerde tutarlar. Talmud'u kabul etmeyenleri
gerek Yahudi saymazlar.
Talmud, muhteva bakmndan modern millet meclislerinin hayat ve nemli sorunlar
hakknda aldklar kararlara benzer. Ancak burada sz edilen insanlar, Yahudilerdir.
Kanun, reti, Kitab- Mukaddes tefsiri, vaaz, tarih anlatm ve ksa hikyeler birbiri iinde
mozayik grnmndedir. Gnlk hayatn sorunlar hakkndaki emir ve yasaklar, Kitab-
Mukaddes ve szl eriat rivayetlerine uygun olarak tesbit edilir. Aksi halde, ilhi emir
saylmaz. Bu hususta Talmud yle der:
Kim bir farz yerine getirirse bir efaati, kim bir farz inerse, bir davac kazanr. Tvbe
ve hayrl iler ilhi cezaya kar birer emsiyedir. 346[346]
er hayat kaidelerinin sresi bitmez ve sona ermez. Talmud'un kapan yaklak 500
yllardr. Bir eit Yahudi Protestan saylabilecek Kariler 8. yzylda Kitab- Mukaddesi
yegane dn kaynak saymak istediler. Bu akm Orta ada bn Meymun'un Mina-Tevrat
kodifikasyonunu ve Schulchan Aruch'un (1565) Yahudi lmihali yazmasna yol at.
Talmud muhtevas Halaha ve Haggada olarak iki guruba ayrlr. Halaha'dan Talmud'taki
haram, helal, farz vs. gibi kaideler anlalr. Hahamlarn hesabna gre 613 Tevrat hkm
vardr, bunun 248'i farzlar (emirler) ve 365'i haramlar (yasaklandr. Haggada ise, ahlki ve
hikmetli szlerin, efsanelerin, vaazlarn ve sembollerin hikyelerini anlatan ksmlardr.
Halaha eriat ve dn hukukla insan sktrrken, Haggada tleri, hikmetli sz ve
hikayeleriyle rahatlk ve ferahlk verir. Her ikisi de Tevrat ve gemii gnmze balamak
ister.
Ahabya ben Mahalel der ki:
eyi bilirsen, gnah ilemezsin, nereden geldiini, nereye gittiini ve kimin huzurunda
hesap vereceini! Nereden geliyorsun? Kokan bir damladan! Nereye gidiyorsun? Toz, top
rak, kurt ve bceklerin bulunduu bir yere! Kimin nnde hesap vereceksin? smi saygyla
anlan, Sultanlar Sultannn! 347[347]
Rabbi Hanina da der ki:
darenin iyiliine dua etki, onlardan korkmayasn, aksi halde, birbirlerini diri diri yutarlar.
Rabbi Yakab der ki:
Bu dnya gelecek dnyann bekleme odasdr, kendini bekleme odasnda ssle ki, salona
345[345]
346[346]
347[347]
Fazla bilgi iin bkz. Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, Seba Yaynlar, Ankara 1997, 176 s.
Schoeps, 253
Schoeps, 253
almasn! Yine dedi ki, tvbe ve hayrl ilerle geirdiin bir saat, gelecek dnyann tm
hayatndan daha hayrldr, gelecek dnyann bir saati, bu dnyann tm hayatndan daha
saadet vericidir.
Sumuel de der ki:
Dmann derse, sevinme ve sendelerse honut olma ki, Rabbin de grp fkesini sana
evirmesini 348[348]
12- 6. Mesih nanc
Yahudilikte ve daha sonra Hristiyanlktaki Mesih (Mehdi) tasavvurunu ifde eden Mesih
kelimesi, branca (ha) Malah ve Aramca meiha kelimesinin Arapa eklidir. Kelime, Ya
srlm, mesh edilmi, temizlenmi anlamlarna gelir. Balangta mesih deyimi, srail
krallar iin kullanlrken, sonradan barhip ve rahipler iin de kullanlmaya balanmtr.
nk krallar tahta karken, rahipler de tyinlerinde kutsal yala mesh ediliyorlard.
Bununla onlara zel bir g ve kutsiyetin getiine inanlyordu. Hatta sonralar Nebler de
mesh edilmeye balanmdr.
Bbil esaretinden sonra bu tbir, hir zamanda tanr tarafndan yeryzne gnderilecek bir
peygamber veya dn bir lider iin kullanlmaya baland. Daha nce Yahudiler arasnda,
grlmeyen bu kavrama, Smerliler zamanndan beri ahit olunur. I. Sargon (m..2350
yllar) ve Hammurabi (m..1728-1686) kendilerinin mehdi-mesih olduklarna inanyorlard.
Yeni kavrama gre, zamann ilerlemesiyle yeryznde dinsizlik ve ahlkszlk yaylacak,
insanlarda utanma hissi azalacak, pahallk artacak, sayg kalmayacaktr. Tabii ve sosyal
felketler de birbirini kovalayacaktr. nsanlar sava ve hastalk saracaktr. Dnyann
verimi azalp lkeler le dnecektir. Kuds harabeye dnecek, srlerin otlak yeri
olacaktr. Mesihin gelmesi yaklatnda ise, gne kararacak, rdn nehrinin sular kana
dnecek ve bir cihan harbi olacaktr. Hahamlarn hesabna gre, Mesih m.s. 240 veya
471 ylnda gelecek ve saltanat 400 sene srecekti. Fakat bu srenin 2000 sene sreceine
inananlar olduu gibi, 70 veya 40 sene sreceini syleyenler de vard.
Yine geleneksel tasavvura gre, Mesih gnnde llerden sular fkracak, bozkrlardan
dereler akacaktr. ller, cennetin Eden bahelerine dnecektir. Ayn gneinki gibi
parlak olacak, gnein klar ise, imdikinin yedi kat daha fazlas olacaktr. Aalar
devaml meyve verecek, yeryz bitkilerin aromatik kokularyle dolacaktr. Yeryznde
vahi hayvan kalmayacak, aslanla kuzu cennette olduu gibi dost olacak, ocuklar ylanlarla
oyuncak gibi oynayacaktr. Sinek ve bcekler kimseyi srmayacaktr. Ay ve aslan sr gibi
ot yiyecektir. Mesih, Tanr Evini (mabedi) Kuds'te Sion tepesi zerinde kuracaktr. lhi
rahmetle Kuds, sahil ehri olacaktr. Etrafn 12 kaps bulunan ateten bir sur evirecektir.
eri girmek isteyen dmanlar yok edecektir. ehir, inci ve mcevherlerle sslenecektir.
Dalm cemaat burada toplanacak ve tozlar iinde muazzam bir ihtiam ykselecektir.
Caddeler evler, surlar mcevherlerden ina edilecektir. ehir genileyerek am kaplarna
ulaacaktr.
Yahudilerce Mesih, Davud'un soyundan gelecek, Betlehem'de doacaktr. Doum gn
mabed yklacak, doumu Mikil lan edecektir Tanr'nn yeryzndeki vekili olarak
Yahudilere ve Yahudi olmayanlara hkmedecektir. Bir dnya imparatoru olarak Yahudilere
Tanrnn rahmetini, kfrbazlara da lanetini ulatracaktr. dil bir hkmdar olarak Dvd
tahtndan lkeyi idare edecek, lkesinin snrlarn denizlerden denizlere ulatracaktr.
Roma'y fethedecek, Msrllarla, Araplar vergiye balayacak, lkesini ilhi kanunlara gre
idare edecek, btn insanlar sulh ve refah iinde yaatacaktr. Tevrat' btn milletlere
retecektir. nsanlarn kalpleri imanla dolacaktr. Harbi yeryznden kaldrp, kl ve
mzra ziraat aletlerine dntrecektir. Devrinde mesud olmayan kimse kalmayacak,
hatta hadmlara dahi evlenme ve ocuk sahibi olma imkn salanacaktr. Kuds'
kuatacak olan Yecc ve Mecc', Allah hastalk, ate ve dolu ile imha edecek, lelerini
vahi hayvanlar temizleyecektir.
Dnyann saltanat dnyann 6 bin'nci ylnda sona erecek ve yeryznde hi bir canl
kalmayacaktr. 7 bin'inci ylda ise kyamet kopacaktr. Sonra da hair ve hesap gn
348[348]
Schoeps, 253
gelecektir.
349[349]
13- bdet Ve Gelenekleri

Yahudi halk, kinci Mabed'in yklmasyla iinde Tanr'nn dima hazr bulunduuna inand
mukaddes mahallini kaybetmiti. Mabetle birlikte kurban ibdeti de, tamamen son
bulmutu. Ancak bu darbe, byk mabet dndaki havralar vastasyla atlatld, bua ve
toplant yerleri olan havralar, byk mabedin yedekleri olarak grld. Havralarda da,
Kutsal mekan (aron hakkode) bulunuyordu. Buralar, Kuds'e ynelik ve kymetli bir
perde le rtldr. erde bir sandn iinde, rule halindeki Tevrat metni saklanr.
Sandn nnde de Ebedi lmba (ner tamid) yanar. Kuds mabedinin yedi kollu amdan
da havralarda yer alr. bdet esnasnda en muhteem an, Tevrat rulelerinin ilemeli
bohalar ierisinden karlmas ve haham tarafndan krs zerinde merasimle
okunmasdr.
13. 1- Dualar
Yahudiler'de ibdet yalnz cemaatla olmaz, aile iinde de devam eder. Rahiplik ilerini aile
babas yerine getirir. Evlerde giri kaps ardnda nezuz denen, uzun silindir bir kutu iine
rule halinde konmu, Tevrat yetlerinin yazld bir metin bulunur. Bu metinde Tanr'dan
baka ilhlara tapmann haram olduunu ifde eden szlerin bulunduu, Tesniye, VI,4-9
ve XI,13-21. yetleri yazldr. Eve girite ve kta bu ruleye parmakla dokunulur ve
dokunan parmaklar plr. Dindar Yahudi, cemaatle yaplan ibdete katlamazsa, zerine
farz olan ibdetini kendi bana yapar. bdet esnasnda Talik denen bir kemer takar ve
ban da rterek Kuds istikametine ynelir. Kuds, Yahudiliin hblesidir.
Yahudiler'de serbest dualar dnda gnde vakit farz namaz diyebileceimiz ibdetler
vardr: Sabah (ahart), kindi (minh) ve akam (maarb) ibdetleridir. Cumartesi ve
bayram gnleri de bunlara leden nce (msaf) ibdeti ilve edilir. Pazartesi ve perembe
gnleri tvbe dualar yaplr. Aramca Kaddi ismi verilen cenaze dualar ise, haftann belirli
gnlerinde, cenaze olmasa dahi anszn gelebilecek lmlere hazrlk iin okunur.
Peygamberlik felsefesine gre, gnah ve ceza ancak tvbe ve dua ile ortadan kalkar. ekli
ibadetten ok, ihlasla, samimiyetle, Allah'a dn rahmet kaplarn aar. Her frsatta Allah'
dnp ona dua etmek ilhi rahmete kap aar. Hristiyanlkta olduu gibi rahip vastasyla
gnah karma yoktur.
13. 2- Oru
Tarihteki felketli gnlerin yl dnmlerinde ve Tvbe Gn'nde (Kipur gnnde) oru
(Tnit) tutulur. Bunlar, Kuds'n kuatlmas, Kuds'n igali, Mabedin ykl, Yahudi
liderlerinden Gedalya'nn katledilmesi ve 13 Adar (12. ay) gnleridir. 350[350]
13. 3- Zaman Hesaplar
Yahudilerin deimez bir takvimleri vardr. Buna gre, takvimleri dnyann yaratld
gnden itibaren balar. Bu yaratl, m.. 7 Ekim 3761 tarihinde olmutur. 1958 den
itibaren ise, Yahudi yl 5719 olarak balatlmtr. Takvimde kamer sene kullanlr. Bir yl,
her biri 29-30 gn sren 12 aydan ibarettir. Ancak, Gne takvimine gre ortaya kan
fazla gnler birikimi, baz yllara 13. bir ay ilvesi ile boaltlm olur. Bu yllara Gei Yl
veya Ara Yl denir. Fazla aya da Adar San denir. Aylarn isimleri, Bbil esaretinden beri hi
bir deiiklie uramamtr. Bunlar: Nsan, yyr, Svn, Tammuz, Ab, Ell (yeni yln
ba), Tiri, Marhevan, Kislev, Tebet, Sebat, Adar (mart) aylardr. 351[351]
Fazla bilgi iin Bkz. Ekrem Sarkolu, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Samsun 1997.
Fazla bilgi iin bkz. Haz. Suzan Alalu, Klara Arditi, Yahudilikte Kavram ve Deerler, Gzlem Gazetecilik
Basn ve Yayn A.. stanbul 1996, s. 76.
351[351]
Yahudilikte Kavram ve Deerler, ss. 9-73.
349[349]
350[350]
13. 4- Bayramlar
Yahudilerin byk bayram, eski tabiat bayramlarnn kalntlardr. Bu bayramlarda
Yahudi halknn tarihi, imdiki zamanda yaanm olur. Bunlardan sekiz gn sren Pasah
(Hamursuz) bayram (15-22 Nisan) ilk mahsul bayramdr. Msrdan ayrln, kurtuluun
hatrasdr. Dua ve Tevrat kraatyla dolu bayram ziyafetinde, yemee mayasz ekmek ve
ac odlarla (maror) balanr. Bu Msr'daki kleliin ac hatrasdr. arap kadehi, kurtulu
ve sevin iareti olarak drt defa boaltlr. Sivan'n 6. ve 7. gnleri kutlanan abuos ise,
On Emrin ini bayramdr. Sn'daki vahyin hatras olarak kutlanr. 15 Tiri'de kutlanan
Sukot (ardak) bayram ise, srail Oullarnn ldeki hayatlarnn hatrasidr. Halk o
zamanlar adrlarda yaadklar iin o gn, yaprakl ve iekli dallardan bir kulbe yaparlar
ve evresinde Tevrat'n ilgili yetlerini okuyarak bayram kutlarlar. Bu bayramlara ilveten,
25 Kislef de balayan Hanuka'y (Kandil Bayramn) sayabiliriz. Makkablerin, putperest
Suriye kral Antiyohus'a zaferinin ve kinci mabedin takdisinin hatrasdr. Sekiz gn srer.
Dier bir bayram da Prm (eker) bayramdr, 14 Adar'da kutlanr. Fars kral Ahasvar'n
(m..485-461) barahibi Haman'n (Kur'an'da ad geenle ilgisi yoktur) ldrlmesinin
bayramdr. Rivayete gre, Harnan Fars mparatorluu ierisinde yaayan btn Yahudileri
ldrtmek istemi, ancak kendisinin ldrlmesiyle planlanan katliam nlenmiti. Bu
bayramda fakirlere hediyeler datlr, dostlara ziyafetler verilir.'Ertesi gn de oru tutulur.
Ayrca, Yeni Yl (Ro Han) ve, Barma Gn (Yom Kippr) bayramlar da kutlanr.
Sabat, yni cumartesi gn dier i gnlerinden ayrlr. O gn sknet ve dinlenme gn
ve bayramdr. Sabat, cuma gn hava kararmadan 45 dakika nce dua ve ibdetlerle
balar, her trl i durur. Mesela sigara imek, yazmak, paraya el srmek vs. gibi her trl
fiil ve i yasaktr.
13. 5- Gelenekleri
Yahudilerde erkek ocuklar, doumlarnn sekizinci gn snnet olurlar ve o gn kendilerine
isim konur. n derinin ayrlmas, Tanr ile Hz. brhm arasndaki anlamann grnen
iareti saylr. Bir ocuk 13 yan doldurmasyla Bar mzva (ergin) olmu saylr ve bir
dua kemeri kuatlarak dn cemaata alnr. Bu tarihten itibaren ocuk, Tanr katnda dn
emirlerden sorumlu saylr.
Ailev hayatta ise, en nemli hadise evlenmedir. m.s. 1000 yllarna kadar birden fazla
kadnla evlenmeye izin veriliyordu. Ancak daha sonra, haham Herem ben Yudann
gayretleriyle bu izin kaldrlmtr. Evlilik iareti olan nikh yzklerini ise, sa ellerinin
aret parmaklarnda tarlar.
llerini topraa gmerler. Kadnlar cenaze merasimlerine katlmazlar. Dn bakmdan,
adet gren, lohosa olan kadnlar ve baz hastalk sahibi kiiler temiz saylmazlar. l bir
hayvana veya insana dokunmak da taharetin bozulmasna sebep olur. Dindar bir Yahudinin
bir lnn bulunduu yerde dahi bulunmas doru saylmaz. Bu manevi kirlerden slam'daki
abdest gibi zel dinsel ykanmalarla temizlenilir.
14- Gda Kurallar
En fazla dikkat edilen hususlardan biri yiyecekler hakkndaki kurallardr. Dn
deerlendirmelere gre, baz hayvanlarn etleri hell, bazlarnn ki haram saylr. Bunlardan
trna yark olmayan ve gevi getirmeyen drt ayakl hayvanlarn et ve stleri, dn
kurallara aykr kesilen hayyvanlarn etleri; domuz eti, srngen ve bcek etleri; pullan ve
yzgeleri bulunmayan balklarn etleri; et ile birlikte bulunan stl yiyecekler haram
saylr. ift trnakl ve gevi getiren hayvanlar helldir, ancak deve istisna edilir. Yine helal
hayvanlarn da atar damar ve ii i yalan haram saylr. Baz hastalk ve yaralanmalar
da hayvann yenmesine engel tekil ederler.
15- Sembolleri
Dvd Yldz ismi verilen ie girmi iki genin meydana getirdii, alt keli yldz,
Yahudiliin iki nemli sembolnden biridir. Bu yldz, aslnda pek ok lke insanlar arasnda
rastlanan, sihirli bir iarettir. lk defa m.. VII. yzylda Sidon'da bir bran mhr
zerinde grlmtr. Muhtamelen o, balangta bir tanr iareti olmaldr ve Bar Kohba
isyannda da sembol olarak kullanlmtr. Daha sonralar bu altgen yldz Kabbala'nn bir
iareti olmutur.
Menora, Yahudiliin sembol olarak kulland yedi kollu amdandr. Rivayete gre, srailliler
lde dolarken, kutsal adrn ve mukaddesatn aydnlatcs olarak kullanmlardr. Bugn
srail Cumhuriyeti'nin devlet armasdr.
16- Yahudi Mistisizmi (Tasavvufu)
eitli dinlerde grlen, derin dindarlk tezahr mistisizm, tabiatst lemden sz eder
ve o lemle iliki kurulabileceini, o lemden arya muhatab olunabileceini dnr.
Sjeobje blnmln geride brakan st bilginin varlk tecrbelerini yanstr.
Temelinde kapal, kozmolojik sistemlerin ve pek ok gelime safhalarnn bulunmas
anlalmasn zorlatrr. Yine mit edilen mesih beklentileriyle de yakndan ilgilidir.
Mistisizmin kkleri, Kutsal Kitab'n iinde aranr. Yansmalar peygamberlerde (Ms, lyas,
Elia ve dierlerinde) grlmee allr. Tekvin'deki Yaratl rivayetlerine ve mabetteki
aya vizyonuna, Ezekiyel'deki mucizev araba tasvirlerine gre, kinat ve ulhiyetin tabiat
zerine doktrinler ortaya konur. Eski Ahid'e dayal bu dindarlk, Talmud dindarlnda
devam ettirilir. kinci Mabed'in yapmndan sonra, Farizallar evresinde de mistik speklatif
grler vard. Daha sonralar Helen ist-Gnotik tasavvurlarn Yahudi speklasyonlarna
kart grlr. Hezekiyel'in Kudret Arabas (merkaba) vizyonu, 5. 6. yzyllar
mistisizminde Allah'n Taht'n istirak ve vecd halinde grme, duyma dncesinden
filizlenmitir.
Muhtemelen Eski a gnostik evrelerden kaynam alan ve Kabbala ismi altnda
toplanan eski rivayetler, 13. yzylda spanya'dan Gney Fransa'ya kadar yaylan manev
harekete, Yahudi mistiine g katmtr. Ana malzeme kapal bir Aramca ile yazlan
Zohar (Nur, htiam) kitab idi, Rabbi Simon bar Yohay tarafndan 2. yzylda yazlmt.
Ancak bu eser pek btnlk iinde olmayan, ritmi hedefleyen Midra eklinde bir Tevrat
tefsiri idi. indeki pek ok ksm 1305 de len Kabbalist Guadalajara'l Moe ben emtob
de Leon tarafndan yazlmt. Zohar ilk defa 1558'de Cremona ve Mantua'da baslmtr.
Yahudi mistiinin ana konusu grnen sema zerindeki ezeli k ve yaratl ncesi varlktr.
Ulhiyetten doan 10 sema lemi retisine gre, dnyev her eyin iine nfuz eden
semav k kvlcmlarnn tekrar karlmas, yni ruhun kurtarlmas faaliyetidir. kincisi de
Tevrat'daki derin anlamlarn saylar mistii ile ortaya konmasdr. Saylar ve harfler
mistiinin ana kayna Kabbala blmlerinden Yaratl Kitab (Sefer Yetsira)'dr. 3. ve 6.
yzyllarda ortaya kmtr. Ana esas 10 temel rakam ve brani alfabesinin 22 harfidir. Her
ikisi birden 32'yi Hikmet Yolunu meydana getiriyordu. Allah kendini Harfler iaretiyle
tasvir ediyordu. Buna gre Kutsal Kitab'n szlerine sembolik anlamlar veriliyordu. nk
Tevrat'n anlatt tarihi olaylar ve kanunlar sadece Tanrsal kelmn elbisesi ve bedenidir.
Onlarn ruhunu anlamaya sadece mistik dnce frsat verir. 352[352] Bu arada sihir ve kart
sihir konulan da Pratik Kabbala konulan iinde idi. Kabbala'nn son hedefi, son gizliliin
manen tannmas, bilinmesi, ezel surette yaratlan insann tanryla mistik birliidir, bu dua
konsentrasyonu, vecd ve istirak ile olurdu.
Yine 12. yzyl Kabbala metinlerinden Sefer habhir Yahudi mistiinin gelimesinde etkili
oldu. Bununla Yahudilie ruh g (gilgul) kavram girdi. 13. yzylda yazlan Sefer
hatemuna, Allann sfatlarnn mistik yorumunu yapyordu. Nur Kitab ok nem kazand.
zellikle 17. yzyl Avrupa Yahudiliinin manev hayat Kabbalist mistik Moses Cordoveros
(1522-1570) ve saak Lurjas (1534-1572) da zirveye ulat. 17. yzyl boyunca Talmudist
okul eitimi yeterli grlmedi ve byk deiiklikler beklendi. Ancak btn gelimeler
Yahudi Gettosu iindeki dar bir evrede kald ve zld.353[353]
15. 1- Sabatay Sevi
352[352]
353[353]
Mehmet Aydn (Ter. ve Der.), Din Fenomeni, Konya 1993, 111.

Schoeps, 254.
Sabatay Sevi 1626 zmir doumlu bir Yahudi mutasavvfdr. Etrafndaki mritlerinin
saysnn artmas ve toplum iindeki baars onda mesihlik duygularn ortaya kard.
Selanik'de bir ziyafet esnasnda Tanrdan ilk sudur eden kz saylan Tevrat ile birletii
uuruna vard. Kabbalistlerin kurtulu senesi olarak hesap ettikleri 5408 (=1648) de
Sabatay Sevi, ilk defa Mesihini ilan etti. Kendisi ve taraftarlar iin beklenen mesih yl
1666 da gerek olacakt. Yl geldi, fakat beklenen olmad, ancak Mesih, Sultan kuvvetlerinin
eline dt. Ya mesihlik iddiasndan vaz geecek veya hayatndan idi. O birinciyi seti ve
Mslman olduunu aklad. Kargaal geen mteakip 10 yllk hayatnn sonunda ld.
Sevi'nin lmnden sonra mistik mesihci hareket Yakob Frank ve kz Eva'da tekrar dodu
ve Fransz devrimine kadar srd.
15. 2- Hassidizm
Merkaba mistiinden geliti. Hassid balangta Makkabler devrinin ar dindarlar iin
kullanlrken, kelime (branca, dindar) mistikler ve stadlarma temil edildi. Dindarlk,
riyazatn ve tanr sevgisinin ad oldu. Hnt Yoga metotlarn hatrlatan derin tefekkr,
meditasyon geliti. stirakla peygamberlik srlarn temaaya kap ald. Vecd bir anda
hem kendi benliini tanma, hem de kendini unutma olarak akland. Tanryla mistik birlik
hedeflendi. Harfler mistii, Tanr isimlerinin mistik retisini temellendirdi. Zohar (htiam,
Nur Kitab) Kabbalistlerin Tevrat ve Talmud'tan sonra en nemli kitab oldu.
Kabbalist sistem Filo ve Yeni Eflatunculua dayanr. Tanr kavramlarna gre, Tanr
grlemez, tannamaz, tarif edilemez. Yaratl grleri de, Sudur nazariyesiyle ifdesini
bulur: Taht, Basiret, Adalet, Hikmet, Ltuf, Kuvvet, Byklk, ihtiam, Hkimiyetvs- Btn
bunlar lk nsanda insann samavi suretinde toplanmtr. Manev lemden kinatn
yaratl, Allah'n krss (taht), ondan da mrekkeb lem, melekler ve kt ruhlar,
onlardan da madd lem, grnen dnya sudur etmitir. Kabbala'da eit Ruh tasavvuru
vardr: Akl Ruh (neema) yannda Hissi ruh, nefs (ruah) ve Nebati ruh (nefes). nsan
ruhu, yksek lemden kan ilk varlk gcdr, geldii yere tekrar dnmeyi zler. O tekrar
eden inkarnasyonlarla kemle ulatktan sonra, dnyev varlklara bal kalmaktan
kurtulabilir. Doumlarn emberi (gilgul) zellikle Amsterdam'l Manessa ben srael (16041657) retmitir.. Ktln temelinin Tanrsal cevherlerin uzaklatrlmas, Tanr
rahmetinin kavranamamasnda grlr. Tanrya ykselme dua ve ibdetle olur, bdetle
ruh, manev bir sre Tanr ile birleir ve yaratc gce ykselir. Ruh Tanr ile mistik birlie
gider. Kutsal Yazlar, sembollerle yorumlanr, harflerine, kelimelerine ve isimlerine gizli ilhi
srlar atfedilir.
Kabbalist mistik eriat dnnin karsndadr. Bu sebeple Talmudcular kk grrler.
ZoharMa Mina cariye, Kabbala da hanmefendi olarak tasvir edilir. Talmud eitimi, sert ve
verimsiz bir kaya ile mukayese edilir, krlsa da kk talar ortaya koyar, buna kar
Kabbala taze ve kaynayan bir gzedir, denir. 354[354]
Hassidzm, er' hkmlerin katlm krarak, manev, ruhsal alana yol at ve geni bir
evreye yayld. Sabatayc, Frankenci hareketler birleti. Hassidizm kurucusu, 18. y.y.n en
nemli temsilcisi Rabbi srael ben Elizer (1700-1760) saylr. Vaaz ve mistik yorumlaryla
hret bulmu ve Baal em Tov (Kutlu Adn Efendisi) unvann almtr. Samimi bir kalb
dindarln savunur. nsanlar kalblerindeki sevgiyle Allah'a kulluk ederse, blnm dnya
yeniden btnle kavuabilir. er, iyinin en aa kademesi olarak grlr.
2. Dnya Sava srasnda ok sayda Yahudinin ldrlmesinde byk darbe almtr.
Gnmzde ABD ve srail'de taraftarlar vardr. Filozof Martin Buber (do. 1878) hareketin
yeni yorumcularndandir. 355[355]
17- Yahudilikte Yeni Akmlar
Fransz Devrimini takiben Yahudilere Srgnler gzyle baklmamas anlay geliti ve
vatandlk haklar tannmaya baland. 1848'de Almanya'da, 1858'de ngiltere'de, 1870'de
talya'da medeni haklara kavutular. Bu gelimeler karsnda Yahudiler ilk defa dn
354[354]
355[355]
F.Heiler, Die Religionen der Menschheit,632.

Heiler, 633.
hayatlarnda deiiklikler yapmay dnmeye baladlar. Daha nce d dnyaya kar

kapal tutumlarn deitirerek, Getto'larn atlar. 356[356] Gettolarn almas Avrupal
Yahudiler iin byk bir devrim nitelii tayordu. Ancak bu ihtiya yalnz d getto iin
deil, i getto iin de geerli idi. Dn liberalleme ihtiyac 19. ve 20 . yzyllarda devam
etti. Bu gelimeler darda Antisemitizm denen tepkileri doururken, Yahudiler arasnda,
Ortodoks, muhafazakar ve liberal dorultularn, eriat, bdet vs. gibi dn kavramlarn
tartlmasna, yeni yorumlara yol ayordu. nce liberalizmin ve Sionizrn'in ar akmlar,
evrelerindeki deiik inanlarla varlk ekillerini karlatrmaya baladlar. Sorunlarnn
zmn Avrupa Milliyeti akmlarna paralel olarak Milli Hak istemekle milli bir devlet
kurmakla zlebilecei midi dini ve siyasi akm olan Siyonizm'i glendirdi. Dn
gruplamalar da buharlat.
17. 1- Ortodoks Yahudilik
19. ve 20. yzylda gelien dinde modernleme hareketlerine kar kan cemaattir.
Yzyllar boyunca sre gelen geleneksellii savunurlar. Tevrat, Talmud ve dier klasik
eserleri ve geleneksel grlerini her trl tenkitten uzak tutarlar. Kutsal kitaplarn ve
eriatn yeniden yorumlanmasna kar karlar, bunu dinden uzaklama olarak
deerlendirirler. Yiyecek ve ibdetlerle ilgili yasaklara ballklarn sk skya srdrrler.
Gnmzde srail Devleti'nin de resmi mezhebidir. 357[357]
17. 2- Reformcu Yahudilik
Fransz Devriminin etkileri Moses Mendelssohn'un (1729-1786) eserleri vastasyla
geleneksellii srdren cemaata nfuz edebilmiti. Esas etkisini Amerika Yahudileri
arasnda gsterdi. Bunlar:
1- Ahireti ve Yeniden dirilmeyi kabul etmezler.
2- ahsi bir Mesih beklemezler.
3- Yahudilii bir millet deil, cemaat olarak deerlendirirler.
4- Geleneksel eriat btnlyle deil de, modern hayata salad uyum lsnde
semeci bir yaklamla kabul ederler.
5- Tevrat ve Talmud'u btnyle balayc grmezler ve Tanrsal kaynan tartrlar.
6- Sabat ve Kaer kurallarna itina gstermezler.
7- Yahudilie ihtida hareketlerine snr koymazlar.
8- Havrada kadn-erkek birlikte otururlar.
9- bdetlerini bulunduklar lkenin dilinde yaparlar. 358[358]
17. 3- Muhafazakar Yahudilik
Reformcu Yahudilie tepki olarak domutur. Ortodokslardan farklar, ibdetlerini branca
yerine ngilizee yapmalardr. Eski Yahudi eriatn reddetmezler, ancak deiebilirliliini
kabul ederler. Havrada kadn erkek yanyana otururlar. D evlilie kardrlar.
Muhafazakar Yahudi cemaati iinde Amerikal Yahudi Mordacai Kaplan'n ncln
yapt Yeniden Yaplanmac bir akm daha domu ve reformistlerin grlerine
yaklamlardr. 359[359]
18- Trkler Ve Yahudiler
Tarihte Yahudilerle Trklerin karlamalar 70 ylndaki Romallara kar ayaklanma
sonrasnda, 2. Mabed'in yklmas ve Yahudilerin dnyann drt bucana srlmesiyle
birlikte olmas muhtemeldir. Tarihi karlama ise, m.s.8. yzylda Hazar Trklerinin
Getto, genelde Orta a Hristiyan lkelerde Yahudileri Hristyanlardan ayran zel tecrit ve yerleim
blgeleridir. Kuzey Afrikada buralara Mellah, Rusya'da Yerleim Blgesi denirdi, M.Aydn ,Din Fenomeni, s.108.
357[357]
Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 2. Bask Ankara 1993, s. 213.
358[358]
Tmer-Kk, s.214 v.d. M.Aydn , Din Fenomeni, s.116.
359[359]
Tmer-Kk, s.216 v.d.
356[356]
Yahudilii kabul etmesiyle balamtr. 360[360] Bunlarn bir ksmnn 10. yzylda slm'
kabul ettikleri bilinmektedir. Trklerin Anadolu'ya gelilerinden sonra da daha nce Bizans
mparatorluu iine dalm Yahudi topluluklaryla da karlam olmalar phesizdir.
Nitekim Orhan Gazi Bursa'y zaptettiinde orada bir Yahudi cemaat bulmutu ve
kendilerine Sinegog yapma izni vermiti. 361[361] Balkanlarn fethinden sonra da Edirne ve
Selanik Yahudi kolonilerinin merkezi durumuna gelmiti. stanbul'un fethinde de Rabbani
ve Karai olmak zere iki ayr Yahudi cemaatyla karlald. Daha sonra da stanbul'a
Yahudi glerine izin verildi. Devlet kademelerinde Hekim ve Tercman olarak altlar.
Avrupa'daki basklar karsnda genler ve kaanlar Osmanl'ya sndlar. 1492 spanyol
Yahudi gmenlerinin 200-500 bin kii arasnda olduu tahmin edilmektedir. 362[362]
imparatorluun eitli blgelerine yerletirilmilerdir. Daha sonraki devirlerde de Osmanl
topraklarna Yahudi gleri devam etmitir.
Sabatay Sevi'nin Mesihlik iddias (1648) bir ara havay gerginletirdiyse de, Devletin gc
ve S. Sevi'nin iddiadan vaz gemi ve taraftarlaryla slm' kabul etmeleri sorunu
zmt. Ancak bu zorunlu ihtidann, gerek bir ihtida olmad, bir sre zahiren
Mslman olmakla birlikte, gerekte eski inanlarn devam ettirdikleri rivayet edilir ve bu
guruba tarihte "Dnmeler" denir. sIamiyet gerekten kabul edip etmedikleri tartmalar
gnmzde dahi zaman zaman gndeme getiriliyorsa da, 363[363] Tanzimattan buyana din
ve inan hrriyetinin hakim olduu Trkiye'de fertlerin inancn gizlemesini gerektirecek bir
durum sz konusu deildir. Bu vatandalarmz gereksiz itham ve tartmalardan znt
duymaktadrlar. 364[364]
Yahudilerin Osmanl Devletindeki idari problemleri, Haham Baslan vastasyla, Tevrat ve
Halaha'ya gre, Bet-Din ad verilen mahkemelerde zmleniyordu. Bir Yahudi ile arasnda
anlamazlk olan Mslmann veya Hristiyann mracaat zerine anlamazlklara da
bakabiliyordu. 365[365] Ticari ihtilaflar dnda Mslman komularyla ilgili anlamazlklara
pek rastlanmaz. 19. ve 20. yzyllarda Siyonist akmlarla ilgili siyasi faaliyetler devleti
rahatsz etmise de halka yansmamtr.
Osmanl Yahudileri ok dilli bir topluluktu. Lisanlar geldikleri yere, yaadklar blgeye,
yaptklar ie, hatta saylarnn ok veya az oluuna gre deiiyordu. Genellikle Sefaradlar
spanyol Yahudicesi (Ladino), Ekenazlar Yiddi, Mstaribeler ise Arapa konuuyorlard.
366[366]
Gnmzde Trkiye Cumhuriyeti vatanda 25.000 kadar Yahudi'nin Trkiye de yaad

tahmin edilmektedir. stanbul'da oturan tarih Haham Bala baldrlar. Ankara, zmir ve
stanbul bata olmak zere baz byk ehirlerde havralar ve kk cemaatlar bulunur.
srl devletinin kurulmasndan sonra byk bir ksmnn g etmesi sebebiyle, lkemizdeki
saylar her geen yl biraz daha azalmaktadr. Ancak son zamanlarda bu glerin durduu
gzlenmektedir.
19- Yahudiliin Dier Dinlere Bak
Halaha'ya gre Yahudi olmayanlar, Nhler ve Putperestler olarak iki ksma ayrlrlar.
Nhler, Hz.Nuh'un tevhid esasna dayal yedi temel kanununu benimseyen kimselerdir. Bu
esaslar:
1- Putlara tapmamak.
2- Kfrden kanmak.
3- Zinadan, zellikle yakn akraba zinasndan uzak durmak.
4- Adalete riayet etmek.
5- Kan dkmemek.
aban Kuzgun, Hazar ve Karatay Trkleri, Ankara 1985, 272 sayfa; aban Kuzgun, Dinler Tarihi Dersleri,
C.l, Kayseri 1993, s.71 v.d
361[361]
Jak V.Kamhi, 500. Yl Vakf (Raporu), 1992, s.6
362[362]
Abdurrahman Kk, Dnmeler Tarihi, s.40-56.
363[363]
Kk,80 vd.,262vd.
364[364]
Ilgaz Zorlu, Evet, Ben Selanikliyim, Trkiye Sabetaycl, 6. Bask stanbul 1999, 176 s
365[365]
Ahmet Hikmet Erolu, Belgeler Inda Osmanl Devletindeki Yahudilerin Dini ve Sosyal Durumu, Ankara
1996, (Baslmam doktora tezi) s. 218.
366[366]
Ahmet Hikmet Erolu, Belgeler Inda, s.218.
360[360]
6- Hrszlk yapmamak.
7- Eti kanyla birlikte yememek (canl hayvandan et koparmamaktr). Maimonides'e gre
bunlar yerine getirenler Yan muhted saylrlar ve her iki dnyada kurtulua ularlar.
Yaptklar ie gre, amellerine gre kutsiyet kazanrlar. Kurtulua ularlar.
slam ve Hristiyanlk Nh dinlerden saylr. Monoteizmin yaylmasna hizmet etmilerdir.
Ancak bir Yahudi'nin slam veya Hristiyanla gemesi byk gnah saylr, nk
Yahudilikten kan bir Yahudi kendisini tanr'ya ve halkna balayan Ahidi bozmu olur.
Yahudilik Mslmanlar Nh saymakla birlikte, slam Yahudilikten alnt sayar. Hz.
Muhammed'i peygamber olarak kabul etmez, ancak arada ciddi yaknln olduunu kabul
eder. badethanelerine suret sokmamak, domuz eti yememek, snnet olmak iki dinin ortak
noktalarndandr. slam'n Yahudilie yaknl n Hristiyanlktan daha ok grrler. kinci
gurup saylan mrikler ve putperestler iin ise, hi bir kurtulu midi kabul edilmez. 367[367]
HIRSTYANLIIN DOUU
Bugn 6 milyara yaklaan dnya halknn yaklak 1,5 milyar Hristiyanla inanmaktadr.
Avrupa'nn %90'n bu dinin mensuplardr. Trkiye'de ise 1960 nfus saymnda yaklak
230.000 Hristiyan saylrken, 1965 'de bu rakam 206.000'e dmtr. Bu durum yurtd
ii gleri ve Bat sosyal hayat ve zenginliinin dindalarn kendine ekmesi, Batllarn da
kaplarn dindalarna
amasyla aklanabilir. Gnmzde bu rakamn yaklak 110 bine dt tahmin
edilmektedir. 368[368] Bu evrensel
dinin deerlendirilme konusu tarihte ve
gnmzde eitli mezheplerce deiik alardan ele alnmas sebebiyle, genel bir anlatm
iinde sunulmas, karmza byk glkler karmaktadr. Ortaya konan her bir
deerlendirmenin kart gr de vardr. Her hangi bir mezhepte karmza kabilir.
Birileri kp, bir Hristiyan olarak biz byle inanmyoruz, bizim grmz aksettirmiyor,
diyebilir. Bu sebeple biz deerlendirmelerimizde, ifadelerimizde byk mezheplerin ana
hatlaryla grlerini yanstmaya alacaz.
Hristiyanlk gnmzden yaklak 2.000 yl nce yaayan Nasrah sa'nn evresinde
gelien bir dindir. Hareketin douu Yahudilikteki Mesiyanizm mit ve inancna dayanr. Hz.
sa da srail Oullar'n istikbalde bahedilecek Tanr Krallna hazrlamak zere tebliine
balamt. Onun teblileri ve varl dnyadan ayrlmasndan sonra cemaata giren
Paulus'un karizmatik yorumlaryla yeni bir yn kazanm ve bugnk Hristiyanln
temellerini oluturmutur.
Hristiyan kelimesi, Yunanca kkenli Hristos (mesih) kelimesinden filizlenir ve Mesih'e
bal olanlar anlamndadr. branca's Meiahdir, Yalanm, takdis edilmi
mnasndadr. nk krallar ve din grevlileri meslee balarken ya ile mesh ve takdis
olunurlard. Mstakbel kurtarclna inanlan, kral olacak, teblic ve mjdeci sa da
Mesih unvanyla isimlendirilmiti.
sa'nn dnyaya geldii zamanlar Filistin'in resmi temsilcileri, lkeye hakim olan
Romallard. Hukuk ve din Yahudi otoritesi ise, Kuds'teki Sanhedrium (Yksek Meclis) idi.
Yahudiler, mparatorluun eitli yerlerine yerlemiler; Roma ve Yunan dillerini
benimsemilerdi. Aramca bilmeyen, taradan gelecek haclar iin Kuds'te zel Helenistik
havralar bulunuyordu. dare memurlarnn resmi dili Latince idi. Zamann Yahudilerinin
ou da meslek ve ticar sebeplerle, Yunan konuma dilini biliyorlard. 250 seneden beri
ise, lkenin halk dili Aramca idi. branca sadece Tevrat'ta ve havradaki ibadetlerde
kullanlyordu. Zamann pek ok Yahudilerinde grld zere, Hz. sa da en az dil
biliyor olmaldr.
Halkn iindeki baz guruplar ise, Mesih'e ve getirecei 1000 yllk politik hrriyete inanyor,
gelecek sulh devrini bekliyorlard. Hatta, sa zamannda siyas, mill bir yeralt ordusu da
Roma'mn yabanc hkmranlna kar ayaklanmak istiyordu. Roma valisi Herodos'un
lmnden, 66 ylndaki Kuds'n tahribine kadar, Zelot'lar denen bu yeralt'tekilatnn sk
Baki Adam, Yahudiliin Dini Adan Hristiyanla ve slam'a Bak, II. Trkiye Dinler Tarihi Sempozyumu,
8-9 Kasm 1996.
368[368]
Stephan Teplan, "Christen in der Trkei", Weltbild (30 Januar 1998) Nr.3. Bu say 30.000 Katolik, 1000
Protestan, 15.000 Sryani, 60.000 Ermeni, 3.000 Rum Ortodoks, 1.000 Serbest Kilise taraftarlar olarak tahmin
edilmektedir.
367[367]
sk ayaklanmalarna ahit olunmutur. sa'nn talebeleri arasnda da ihtilalci partiye mensup

Simaon adnda birisine rastlanr.
Zamann mehur dini guruplar ise: Saddukiler, Fariziler, Esseniler'di. Saddukiler, hakim
zengin zmreye mensuptular. Btn yeniliklere muhalefet ederlerdi. Tevrat'n dndaki
kutsal saylan yazlar kabul etmezlerdi. Yine llerin hari, ahiret, kader inanc gibi
hususlar, ispat edilemeyecei ve delillerin yetersizlii bahaneleriyle kabul etmezlerdi.
Fariziler ise, Tevrat yannda gelen szl rivayetlerin doruluunu, gnlk hayattaki haram
ve helal hakkndaki kaidelerin geerli olduunu savunurlard. Bunlar, sadece dini ilericiliin
deil, ayn zamanda gerek dindarln da temsilcileri idiler. Farizallarn ar gurubu ise,
Esseniler'di. Kk manastrlarda yaarlard. Temizlik kaidelerini gerei gibi tutabilmek iin,
dier Yahudilerden ayrlarak kylere ekilmilerdi. Aralarndaki manevi kardelik ve sevgi
balar neticesinde gelecek olan, Tanrsal Mesih devleti iinde yer almay dnyorlard.
Dinsel arlkl akmlar yannda, milliyeti duygular ne karan mesihi akmlar da vard.
sa'nn tebligata getii zamanlar Zelotlar diye anlan bu akm mensuplarnn ayaklanma
teebbsleriyle doludur. Tarihi Yozefus bunlar yanl deerlendirerek, ekyalarn
ayaklanmas olarak ifade etmiti. Ancak iddialar apak Mesihilik idi. Yeni bir devrin
mjdecilii idi. Kur'an'da kendilerinden vgyle sz edilen Hz. Zekeriya ve oluYahya da
benzeri mjdeciler grnmndedirler.
1. Hz- Zekeriya
Hz. Zekeriya, m.. 1. yzylda Kuds mabedinde rahip olarak yaamtr. Kur'an onun
Yahudilere gnderilen Peygamberden olduunu beyan eder. Yahudilerce Peygamber olarak
kabul grmez. Yahya Peygamberin (Vaftizci Yahya veya dier adyla Yohanna'nn)
babasdr. ok yal iken Allah O'na Yahya'y ihsan etmitir.369[369] Efsaneye gre, Filistin
valisi Herodes'in zulmnden kurtulmak iin kap bir aa kavuuna saklanm ise de,
Herodes'in askerleri kendisini bularak aala birlikte ikiye blmler ve ehit etmilerdir.
Halep'de makam vardr. Hristiyanlarn Eski Ahid'e kattklar Zekeriya Kitab' onun adn
tar. Hz.Meryem'in mrebbisi ve teyzesinin kocas idi. 370[370]
2- Hz. Yahya
Hz.Yahya, Zekeriya peygamberin ve kars Elizabet'in oludur. Yahudilerce peygamberlii
kabul edilmez. Hristiyan ve Mslmanlara gre Tevrat'a kuvvetle sarlm, henz ocuk
yata Allah o'na hikmet vermitir.371[371] srail Oullar'n irat iin tler vermi, takva
hayatn srdrebilmek iin ou kez ssz llerde yaamay tercih etmitir. Hz.sa'nn
adadr. 28 yllarnda hayatta idi. Hristiyan rivayetlerine gre, sa'y grnce mstakbel
grevini tanm ve onun beklenen Mesih olduunu anlamtr. Onu rdn nehrinde vaftiz
etmitir. Ancak onun gelecekten bahsetmesi ve idareye ters dmesi, kral Herodes
Antipos'un vey kzyla evlenmesine kar kmas zerine ba kesilerek ehit edilmitir.
Mezarnn Samarya'da olduu rivayet edilir. Taraftarlarn vaftize davet etmesi sebebiyle
Hristiyanlarca Vaftizci Yahya lakabyla anlr. Kyamet ve harin yaknln haber vermi,
halkn tvbe etmesini tavsiye ederek, onlar vaftiz etmitir. slm tbirle bir eit boy
abdesti aldrm, manevi temizlik yaptrmt.
Hz. Yahya'nn teblii mesianizmden ayr tutulamaz. Tiberius'un 15. ylnda, yani 28
senelerinde hayatta idi. Esseniler gibi, Helenizm'in ehir kltrnden kamt. Vaazlar ve
vaftizi ile dier dindarlardan ayrlyordu. Allah'n yaklaan gnn ilan ediyordu. Artk balta
aacn kkne dayanmt. Byk gn kendiliinden gelecekti. Mesih hakimlik hizmetini
yrtecek, baa sapndan ayracakt. Bir nevi kyamet ve hair gn olarak da
yorumlanabilecek korkun gnn ncesindeki tek are, tvbe etmek .ve vaftiz olmakt. Ben
su ile vaftiz ediyorum, fakat o ate ile vaftiz edecek diyerek, bir ate dalgasyla dnyann
Ali mran: 3/38, 41; Meryem: 19/5, 11; Enbiya: 6/90.

Bkz. Eski Ahid, Zekeriya Kitab.
371[371]
Meryem: 19/3, 11,13, 15. braniler ncili, ev.Ekrem Sarkolu, Ondokuzmays Uni. I. Trkiye Dinler
Tarihi Sempozyumu, Samsun 1994.
369[369]
370[370]
yenilenecei hakkndaki, Yahudi bekleyiinin yaklatm mjdeliyordu. Kur'an 372[372] onun

Hz. sa'nn risaletini mjdeliyeceini babas Zekeriya'ya da bildirildiini beyan eder.
Hz. Yahya'nn vaftizi bir eit boy abdesti idi; tvbe ve gnahlarn aff iindi ki, bugne
kadar Yahudilikte grlen, putperestlerin Yahudilie girilerindeki su banyosundan
farklyd. O ne bir sihir, ne de sembolik br iti. O, yalnz istikbaldeki olaylara kefaret edecek,
Tanr ile mmin arasndaki sembolik bir antlama idi. Onun cemaatna Nasuralar denir.
Filistin blgesindeki karklklar ve basklar nedeniyle lkelerini terketmek zorunda
kalmlardr. Daha sonralar bunlar Sabiiler adyla Mezopotamya ve dier yerlerde tarih
sahnesine kmlardr.
3- Hz. sa (a.s.)
Hristiyanln kurucusu saylan Hz. sa, bugn dnyann pek ok lkesinin kulland mad
takvimin balangcnda Filistin'in Nasaret kasabasnda Roma Valisi Herodes zamannda,
bir Yahudi ailesinde dodu. Kutsal Kitaplarn rivayetlerine gre, annesi Meryem srail
Oullarndan mran isimli salih bir zat ve kars Hanna' dan yallk anda domutu.
mran ismi Kur'an'daki bir surenin de adiy olmutur. Genliklerinde ocuklar olmayan bu
aile, yallklarnda olan ocuklarn henz domadan, Allah'a kr iin mabede
adamlard. ocuun doumunda kz olduunu gren Hanna Faz erkek gibi olmaz k
diyerek biraz zlmse de, bu vadini yerine getirmi, Meryem adn verdikleri ocuklarn
bebeklik a geince, rahibe olmas iin mabede teslim etmilerdi. Meryem'in teyzesinin
kocas olan Hz. Zekeriya ocuun eitim ve ihtiyalaryla ilgileniyordu. 373[373] Meryem gen
kzlk devresine ulanca bakmn kimin stlenecei konusu gndeme gelmi, tartmalarn
zm iin alan kurra Marangoz Yusuf'un ansna dmt.
Artk Meryem'le ayn zamanda amcas olu olan Marangoz Yusuf ilgilenmeye balamt.
Gnmz HristyanlarncaApokrif saylan Yakub nciline gre, Meryem henz 16 yalarnda
iken bir gn kuyudan su karmaya gittiinde gaipten br ses duymutu; bu ses uLtuf
bulmu selm sana, kadnlar arasnda bereket bulmu, Allah seninle olsun, diyordu.
Etrafna bakmdnda kimseyi grememiti. Korkarak evine girmi; bir sre sonra nnde
bir melek grnm ve hamile kalacan sylemiti. Rabbin gc seni glgeleyecek
demiti. 374[374]
Bir sre sonra Meryem'in bakmn stlenen amcas olu, yal Marangoz Yusuf onun
hamileliini fark eder. Durumu kendisiyle konuur, fakat Meryem'in syledikleri onu tatmin
etmez. Ertesi gn durumu akrabalara aklamak isterse de, gece grd rya onu bu
dncesinden geri evirir; aile erefini korumak iin, nianlanp evlenmeye karar verir ve
evlenir. 375[375] ocuun doumu yaklanca, Hz.brahim ve Hz.Musa iin anlatlan
hkmdarn egemenliini sona erdirecek bir ocuun doaca kehaneti sa iin de
ngrlr. Doacak ocuu lm tehlikesinden korumak iin, Yusuf ve Meryem vahiy
zerine Msr'a kamak zere yola karlar. Bebek yolculuk esnasnda ailenin geceleyin
snd bir ahrda doar.
sa'nn doumunda etrafn mucizevi olarak aydnlanmas zerine, gecenin karanlnda
duruma ahit olan obanlar aydnlanan ahra doru koarlar ve hayvanlarn yemliinde
yatan bebek sa'y grrler. Bebei selamlayarak Tanr'ya krederler. 376[376] Ayrca
hakim kiinin de yldzlar takip ederek bebei bulduklar ve sayg gsterdikleri de anlatlr.
Taharet gnnn sona ermesinden sonra ocuun Kuds'e kurban takdimi ve snnet iin
gtrld, Mabet'te snnet edildii ve bu srada Simeon adnda hikmet sahibi bir kiinin
bebein istikbalini tand ve vc eyler syledii anlatlr. 377[377]
Daha sonra Msr'a giden aile bir sre orada kalr. Vali Herodos'un lm ve tehlikenin
gemesinden sonra Filistin'e Nasara'ya geri dner. 378[378] Yolda yiyecek ve iecek zarureti
Al-i mran: 3/39.
Yakub ncili, (ev. E. Sarkolu), Trkiye 1. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, 24-25 Eyll 1992,
Samsun, s. 9-14; Ali mran:3/ 35-44.
374[374]
Yakub ncili ,Xl,3. Luka ncili, 1,26-38.
375[375]
Yakub ncili ,XII-XVIII., Matta 1,19-23; Luka, 1,27-38.
376[376]
Luka, 11, 15-21.
377[377]
Luka, 11,25-35.
378[378]
Matta, II. Blm.
372[372]
373[373]
ile karlainca, mucizevi olarak yanlarnda bir dere ve taze meyveli hurma aac oiuuverir
ve ihtiyalarn karlarlar. 379[379]
Meryem'in sa'ya Yusuf la nikahlanmadan nce hamile kald rivayetleri sebebiyle
gnmzn ekseri mezhepleri Yusuf'u biyolojik baba olarak kabul etmezler. 380[380] Markos
nciline gre, sa'nn drt erkek, en az ki ya da kz kardei vardr: Meryem'in olu ve
Yakub'un, Yoses'in, Yahuda 'nn ve Simon'un kardei, dlger, budeilmi? Kardeleri bizimle
burada deil mil 381[381] ayetinde anlan kiiler Yohanna'ya gre (XIX,25) sa'nn kardeleri
deil, kuzenleridir. Ancak bu konuda da mezhepler aras gr farkllklar vardr. Protestan
mezhebi bu evlilii gerek evlilik ve sa'nn babasn da Yusuf sayarken, Katolik mezhebi
bu evliliin formalite bir evlilik olduunu, Yusuf la Meryem'in iki karde gibi bir evde
yaadklarn, sa'ya isnat edilen erkek ve dier kz kardelerinin manevi kardeler
olduklarn savunur. Kur'an sa'nn doumu konusunda Katolik mezhebinin grne
paralel, sa'nn babasz olarak Meryem'de yaratldn, Meryem'in de iffetli bir hanm
olduunu; Adem'i annesiz ve babasz yaratan iin, onu babasz yaratmann ok daha kolay
olduunu syler. 382[382] Ancak sa'ya hamileliinden sonraki nikah ve dier kardeler
konusunda olumlu veya olumsuz bir gr beyan etmez.
Hz. Meryem ve sa hakknda Kur'an'da haber verilen bilgilerin bir ksm Hristiyanlarn sahih
saydklar, resmi ndilerde yoktur. Bu haberlerden bazlarna Kilisenin apokrif (uydurma)
sayd brani Tomas ve Yakub ndilerinde rastlanr. 383[383] Batllar buniara ocukluk
ncieri derler, gnmze ok az nshalar ulaabilmitir.
Hz. sa'nn delikanlla gei ve eitimi konusunda ne ndilerde ne de baka kaynaklarda
hi bir bilgi yoktur. lk haber 12 yama geldiinde ailecek Kuds'e Fsh Bayram iin
gittiidir; bir sre orada kalrlar, dn zaman gelince sa'y bulamazlar. Ararlar ve ancak
gn sonra onu mabette rahiplerle tartrken bulurlar. 384[384] Kilisenin uydurma sayd
brani Tomas ncili'nde baz mucizev haberler de anlatlr ve bunlarn bir ksmna Kur'an'da
da iaret edilir. rnein 5 yanda bir derenin kenarnda amur oynarken, 12 sere figr
yapt ve zellikle de gnn cumartesi oluu sebebiyle babas (saylan) Yusuf a ikayet
edildii, Yusuf un ocuun yanna gelip azarladnda, sa'nn Gidiniz sz zerine
serelerin gerek kua dnerek ve bararak uup gittikleri, evredekilerin ardklar
beyan edilir. 385[385] Yine henz 5 yanda iken, evrenin en mehur retmenleriyle onlar
artc tartmalara giritii, 386[386] ocuk yata lleri dirilttii, kr ve abra iyiletirdii
haberleri anlatlr. mutabakat yoktur. 387[387]
ndiler arasnda bu konuda tam bir ncillerdeki ikinci gurup haber, Hz.Yahya'nn kendisini
rdn nehrinde vaftizi ve sa ile karlama sahnesidir. 388[388] ncil rivayetlerine gre, vaftiz
esnasnda Kutsal Ruh gvercin eklinde gelip onun bana konmu ve gkten Benim sevgili
olum budur, ondan honudum diyen bir ses iitilmitr. Ayrca Yahya da: Ben sertin
tarafndan vaftiz olunmaya muhtacm, sen bana m geliyorsun? diyerek (sa'nn) nne
gemek istemi ve beklenen meshin o olduunu sylemitir. 389[389] Bu olay sa'da Mesihlik
uurunun domasnda ilk etken rol oynam olmaldr.
sa'nn tebli grevine balamas Hz. Yahya'nn tutuklanmasndan sonradr. Gezici vaiz
olarak tebli bayran amtr. Bu sralarda 30 yalarnda olduu tahmin edilmektedir. O
da selefi gibi, insanlarn gnahlarndan tvbe etmelerini istiyor ve Ahir Zamanda
kurulacana inandklar Tanrsal Krallk in yaknda gerekleeceini, ona hazrlk gerektiini
brani Tomas ncili, XX, Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, 1992; Meryem: 19/ 24-26
Matta ncili, 1,18-20.
381[381]
Markos,VI,3.
382[382]
Ali mran: 3/56 vd.
383[383]
Bkz. Hristiyanlarda ocukluk ncilleri ,Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun 1902,
s.5-42.
384[384]
Luka, 11,41, 52; brani Tornam ncili, XIX. Blm
385[385]
brani Tomas ncili/frkiye 1. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, 24-25 1992, Samsun, 25.; Ali
mran: 3/49.
386[386]
Ali mran: 3/46; brani Tomas ncili,Ill-VIIl. Blmler.
387[387]
brani Tomas ncili, IX-X, XVN~XV1II. Al-i mran: 3/49.
388[388]
Matta, III. blm.
389[389]
Matta, III, 13-16; Markos, I ,9-11; Luka, III, 21-22.
379[379]
380[380]
haber veriyordu. 390[390] Kendisine sadakatle balanm Havarileriyle insanlar evresine

topluyor, gelecek gnlerden bahsediyordu. Kendisine gelen vahyin kendisi veya bakalar
tarafndan yazlmas, kaydedilmesi iin her hangi bir gayret gstermiyordu. Tevrat'a
balln ifade ediyor, ancak yeni bir kitaptan bahsetmiyordu. badet ve davranlar
ynnden tamamen Yahudi toplumunun bir yesi idi. Vaazlarnda ve davranlarda ahlk
derinlii ve gelecekte kurulacak Tanrsal Devleti vurguluyordu. Bu srada kendisinden
mucize bekleyenlere, halk arasnda yaygn hastalklar tedavi ederek. 391[391] az bir
yiyecekle byk kalabalklar doyurarak 392[392] deliller gsteriyordu. Teblileriyle ilgili en
mehur hitabeti Zeytin Da vaazdr:
Ne mutlu ruhta fakir olanlara, nk gklerin meekutu onlarndr, Ne mutlu yasl olanlara,
nk teselli edileceklerdir, Ne mutlu halim olanlara, nk onlar yeri (dnyay) miras
alacaklardr. Ne mutlu salaha ackp susayanlara, nk onlar doyurulacaklar. Ne mutlu
merhametli olanlara, nk onlara merhamet edilecek. Ne mutlu yrei temiz olanlara,
nk onlar Allah' grecekler. Ne mutlu sulh edicilere, nk onlar Allah Oullar
(olarak) arlacaklar. Ne mutlu salah urunda eza ekmi olanlara, nk gklerin
meekutu
onlarndr.
Benim
uruma
insanlar
size
sitem
edecekleri,
eza
eyleyecekleri ve size kar yalan yere her trl fenal syleyecekleri zaman, size ne mutlu!
Sevinin ve meserretle coun, nk gklerde karlnz byktr. nk sizden nceki
peygamberlere de byle eza ettiler. Sanmayn ki, ben eriat yahut peygamberleri ykmaya
geldim, ben ykmaya deil, fakat tamam etmee geldim. nk dorusu size derim: Gk
ve yer geip gitmeden, her ey vaki oluncaya kadar, eriatten en kk bir harf veya bir
nokta bile yok olmayacaktr. Bundan dolay bu en kk emirlerden birini kim bozar ve
insanlara ylece retirse, gklerin melekutundan kendisine en kk denilecektir ve onlar
kim yapar ve retirse, gklerin melekutunda kendisine byk denilecektir. Zira size derim
ki, salahnz Yazclar ve Farisilerinkinden ziyade olmazsa, gklerin melekutuna hi
girmeyeceksiniz-ittiniz ki, eski zaman adamlarna denildi Katletmeyeceksin, ve kim
katlederse, hkme mstahak olacaktr. Fakat ben size derim: Kardeine kz.an her adam
hkme mstahak olacaktr ...kim ahmak derse, cehennem ateine mstahak olacaktr.
mdi, takdimini mezbahta arz ederken, kardeinin sana kar bir eyi olduu hatrna orada
gelirse, takdimini orada mezbahn nnde brak ve git, nce kardein ile bar ve o vakit
gel, takdimini arz et. Hasmnla yolda beraber iken onunla abuk uyu da hasmn seni
hakime, hakim de seni memura vermesin ve zindana atlmayasn. Dorusu sen mangr
deyinceye kadar oradan kmazsn.
Zina etmeyeceksin denildiini iittiniz. Fakat ben size derim: Bir kadna ehvetle bakan her
adam zaten yreinde onunla zina etmitir. Ve eer sa gzn srmene sebep oluyorsa,
onu kar ve kendinden at, nk senin iin azandan birinin yok olmas, btn bedenin
cehenneme atlmasndan iyidir. Ve eer sa elin srmene sebep oluyorsa, onu kes ve
kendinden at, nk senin iin azandan birinin yok olmas btn bedeninin cehenneme
gitmesinden iyidir. Ve kim karsn boarsa, ona bo kadn versin, denilmitir. Fakat ben
size derim ki, zinadan baka bir sebeple karsn boayan adam onu zaniye eder ve kim
boanm kadnla evlenirse, zina eder.
Ve yine eski zaman adamlarna: Yalan yere and etmeyeceksin ve andlarm Rabbe
deyeceksin, denildiini iittiniz. Fakat ben size derim: Hi and etmeyin, negk zerine,
nk o Allah'n tahtdr. Ne yer zerine, nk onun ayaklarnn basamadr. Nede
Yerusalim zerine, nk o, byk kraln ehridir.
Gz yerine gz, di yerine di, denildiini iittiniz. Fakat ben size derim: Ktye kar
koyma, ve senin sa yanana kim vurursa, ona tekinize evir. Ve eer biri seninle
mahkemeye gidip senin gmleini almak isterse, ona abam da brak Ve kim seni bir mil
gitmee zorlarsa, onunla iki mil git Senden dileyene ver, senden dn isteyenden yz
evirme.
Sen komunu sevecek ve dmanndan nefret edeceksin, denildiini iittiniz. Fakat ben
size derim: Dmanlarnz sevin, ve size eza edenler iin dua edin ki, siz gklerde olan
Babanzn ocuklar olasnz. Zira o gneini ktlerin ve iyilerin zerine dodurur ve salih
390[390]
391[391]
392[392]
Matta, IV,17; Markos,l,14.

Matta, V. blm.
Matta, XIV, 15-21.
olanlar ile olmayanlarn zerine dodurur, ve salih olanlar ile olmayanlarn zerine yamur
yadrr. nk eer sizi sevenleri severseniz ne karlnz olur? Yalnz kardelerinizi
selamlarsanz, fazla ne yapm olursunuz? Putperestler de yle yapmyorlar m?.
mdi sadaka verdiin zaman, ikiyzl adamlarn insanlardan hrmet grmek iin,
havralarda yaptklar gibi, nnde boru ttrme. Dorusu size derim: onlar karlklarm
aldlar. Fakat sadaka verdiin zaman, sol elin sa elinin ne yaptm bilmesin de , sadakan
gizli olsun, gizlide gren Baban da sana deyecektir.
Dua ettiin zaman da ikiyzller gibi olmayn, nk nsanlar kendilerini grsnler diye,
havralarda ve ke balarnda durup dua etmei severler. Dorusu size derim: onlar
karlklarn aldlar. Fakat sen dua ettiin zaman kendi i odana gir ve kapn kapayarak
gizlide olan Babana dua et, gizlide gren Baban sana deyecektir. Dua ederken
putperestlerin ettii gibi bo tekrarlar yapmayn, zira onlar sanrlar ki, ok sylemeleriyle
iitilecekler. Bundan dolay onlara benzemeyin, nk babanz nelere ihtiyacnz olduunu
siz ondan dilemeden nce bilir.
Ve oru tuttuun zaman, ikiyzller gibi surat asmayn, zira onlar oru tuttuklarm insanlar
grsnler diye suratlarn asarlar.
Yeryznde kendinize hazineler biriktirmeyin ki, orada gve ve pas yiyip bozar, ve orada
hrszlar delip girerler ve alarlar. Fakat kendinize gkte hazineler biriktirin ki, orada ne
gve ne de pas yiyip bozar, ve hrszlar orada ne delerler ne de alarlar. 393[393]
Hz. sa'nn vaazlarnn dinleyicileri ve takipileri her geen gn art- yordu. eriatn
geleneksel ve ekilsel tatbiki tenkit ediliyor, onun manevi ieriine ve ihlsa dikkat
ekiliyordu. Bu konular Yahudi Yksek Meclisini (Sanhedrium'u) rahatsz ettii gibi, yaknda
kurulacak Tanrsal Krallktan sz etmesi de Roma Valisini rahatsz ediyordu. Doiaysiyle
bundan hem Sanhedrium hem de devlet endieleniyordu.
sa'nn teblii iki ana konuda younlayordu: Mesiyanizm ve eriat.
3. 1- Mesiyanizm (Mehdilik)
sa'nn eliliinin temel ierii, Tanrsal grevle gelecek Mesih hakimiyetinin artk kapnn
nnde hazr olduu haberiydi. sa mjdesinde, Sizin grdnz eyleri gren gzlere
ne mutlu. nk size derim ki, ok peygamberler ve krallar sizin grdnz eyleri
grmek istediler, gremediler ve iittiiniz Fakat ben Allah'n parmayla cinleri
karyorum, bu halde Allah'n Melekutu (Devlet ve hakimiyeti) zerinize gelmitir diyerek,
kendini mucizeleriyle savunmaya alyordu. Kendinin beklenen Mehdi (Mesih) olduuna
iaret ediyor, 'Ve kim bende srmezse, ona ne mutlu diyordu. Bahsedilen mucizelerin
tarihi hakikati sorusunu, bir karara balamak mmkn deildir. Ancak sa'nn br kurtarc
olarak Filistin'de kurulacak Tanrsal Mesih devletinden haber vermesi birinci derecede tebli
hedefini gsterir.
sa'ya gre, dnyay deitirmek Tanr'nn vazifesiydi. Onun yapt ey ise, yaklaan
Tanrsal Devleti ve Hesap Gnn mjdelemesiydi. Fakat vazifesi, yalnz mjde ve teblile
bitmiyordu. O'nun varl ahir zamann bir iareti ve beklenen gnn bir vastasryd. Bundan
dolay O, etrafndaki kk bir gurupla Kuds'e giderek, Mabed'i, kutsal olmayan eylerden
temizlemek iin, igal etmiti. Oradaki satclar ve dilencileri kovup karmt. Yine, cemaat
rivayetlerinden anlaldna gre, Paskalya Bayramm adamlaryla kutlarken durumu
aydnlatc bir konuma da yapm ve gelecek Paskalyay Tanrsal Devlet'de birlikte
kutlayacaklarn haber vermiti.
Tanrsal Devlet ve hakimiyet ne idi? O, ackl olaylarn beklendii, ahir zamanda meydana
gelecek, kyamet ncesi 1000 srecek bir htiam ve cennet hayatnn balangcyd. nce,
milli Yahudi politikaclarnn tasvir ettii mitler hakikat olacak, yabanc hakimiyetler
yklacak, Davud Krall tamir edilecek ve btn Yahudiler mukaddes topraklarda
toplanacakt. Bu sebeple, Mesih ve Ahir Zamandan haber veren yazlarda, Ahir Zamann
olaan st hadiselerini ve Mesih faaliyetlerini tasvir eden, zel bir literatr gelimiti.
Mesih'in gelii, hair, insanlarn kalplerinden ktlk eilimlerinin ve aclarnn karl,
peygamberlerin vaad ettii yeni kalplerin taklmas vs. gibi olaanst olaylar bekleniyordu.
Bylece, Tanrsal Kral, yani Mesih yeryzne hakim olacak, Vun ismi ve arzusu, yegane
393[393]
Matta,V,3-VI,20.
sim ve arzu olacakt. Deien dnyann tfu hali, bir nevi gnahsz dnyann Cennetteki
balangc olacakt.
Yahudiler arasndaki eitli fikir akmlar, sa zamannda birbirine karmt ve bunlar
birbirinden ayrmak ok gt. Eer sa, gelmekte olan Tanrsal Hakimiyetten bahsediyor
ise, O, bunlarn hepsini beraber dnyordu. Fakat, zaman ve mekan tesbiti gibi bir
ayrm ve zletirmeyi kabul etmiyordu. lahi hakimiyetin birdenbire, gece dolaan bir
hrsz gibi, anszm gelivereceini ve o an adalarnn yaayacan, haber veriyordu.
Fakat btn bu bekleyilerin hi bri gereklemedi. zellikle Havariler Cemaatnn bekledii
gibi, henz kendi hayatlarnda sa'nn dnyaya geri dnerek, vaad edilenleri
gerekletirecei hesab, bir netice vermedi. Havari Petrus, Her eyin sonu yaklat,
Yohanna, son saattir, Paulus, Rab Yakndr diyerek, hayatlar boyunca cemaatlarn
sakinletirmeye ve mit vermeye altlar. Zamanmza kadar aradan uzun yllar
gemesine, hi bir deiiklik olmamasna ramen, milyonlarn gnlne yerleen sa, hala
mjdelenen Tanrsal Mesih devletini kuracak kii saylmaya ve beklenmeye devam
etmektedir.
Mslmanlar Hz. sa'nn bu Tanrsal devlet ve hakimiyeti konusundaki haberlerini, ahir
zaman ve kyametin yaklamas, ahiret hayat mjdeleri olarak anlarlar. Konunun ieriinin
yorumunda Hristiyanlardan ayrlrlar. Hristiyanla paralel baz hadis kitaplarndaki
rivayetlerin de zayf veya uydurma olduu kanaatmdadirlar. Kyamet ve Hair ncesi,
lmn ortadan kalkt 1000 yllk Mesih saltanat diye br durum kabul etmezler. Hz.
sa'nn mesih ismini de makam ve grev ismi deil, ona verilmi zel bir isim olarak
anlarlar.
3. 2- eriat Sorunu
ncil yazarlarndan Matta, shhatnda phe edilemeyecek bir sz rivayet eder. Byk bir
ihtimalle, Hz. sa'nn en eski szl rivayet mecmualarndan alnm olmaldr: Sanmayn ki
ben eriat yahut peygamberleri ykmaya geldim, ben ykmaya deil, bilakis tamamlamaya
geldim Bu szn kaderi Eski Kilise'de ok ynl oldu. Arya kamakszn, btn Hristiyan
inan tarihinin bu cmlenin tefsirleri zerine bina edildii sylenebilir. Eski kiliseler de bu
cmleyi anlamaya almlar, Ebionitler hari hi biri Eski Ahid eriatn takip
etmemilerdir. Marsiyon bu cmleyi yalanlama ve Hz. sa'nn sz olmadn syleme
cesaretini gstermitir.
Bu cmlenin tefsir tarihi ok nemlidir. nk, sa Mesih Kilisesinde Yahudi eriatnn
geerli olup olmad, tamamen bu cmlenin anlalmasna ve kabulne baldr. Bu cmle
ile Hristiyanln, Yahudilie balanmas muhtemeldi. Kilise bu soruya her zaman geerli
olabilecek, karmak bir zm yolu buldu. Buna gre sa, Eski Ahid kanunlarn ksaltarak
muhafaza etmi ve yenilemiti. On Emir etrafnda ibadet ye merasim kanunlar devam
ederken, ahlak kanunlar gelimi oluyordu. Anlald kadaryla Hristiyanlk, daha ok
sa'nn tutumunu kendisine prensip edinmi, lfza bal kalmamtr.
O halde, Matta ncl'indeki Bilakis tamamlamak iin geldim, szn nasl anlamal idi?
Eski Ahid'de denildi, fakat ben size diyorum ki szyle, sa Hz. Musa'ya kar olmuyor
muydu? Yahut, yeni bir eriatn esaslarn m vermek istiyordu? Veya Eski Ahid kanunlarnn
arln, tatbikat imkanszln m sylpmek istiyordu?
Sorunun cevabna ksmen Zeytin Da vaaz k tutar: O, dinleyicilere Allah'n arzularn
retmek ve eskiden bilinen Tevrat Kanunlarn esas gayesine gtrmek istiyordu. Gayesi,
eriat bir takm fazlalklarla ziyadeletirmek ve tatbikini gletirmek deildi. Gnlk
hayatn allm kanunlar tesinde, Allah'n hakiki isteklerine dikkat ekmek istiyordu. sa,
ne eriat ziyadel etin yor, ne de ruhtan uzak ekilsel tatbikini teklif ediyordu.
Hz. sa'nn eriatla ilgili tebliine Kur'an da k tutar, nitekim Tevrat'tan nmde bulunan
dorulaycym. Size haram klnm olann bir ksmn sze helal yapacam demektedir
394[394]
ki, bu ayet sa'nn eriatn arln hafifletmek ve Zeytin Da vaaznda aklad
eriatn ieriine, ahlak kalite ve samimiyet getirmek steini yanstmakta, ekilsel hukuk
kurallar yerine, iten gelen dindarl, ihlas, takvay ne alma gereini vurgulamaktadr.
394[394]
Ali mran: 3/50.
3. 3- Hz. sa'nn Tebli Alan

Hz. sa'nn elilii daha ok Yahudilere ynelikti. Arada srada Yahudi olmayanlarn
isteklerini yerine getirmekle beraber, hizmetinin arlk merkezi Yahudilerdi: Ben srail
evinin kaybolmu koyunlarndan bakasna gnderilmedim 395[395] , szyle bunu ifade
ediyordu. Tanrsal devleti mjdelemek iin, havarilerini yalnz Yahudilere gnderiyor ve
onlar aka uyaryordu: Milletler yoluna gitmeyin ve Samirileri'in ehirlerinden hi birine
girmeyin, fakat daha ok srail Evinin kaybolmu koyunlarna gidin ve giderken, Gklerin
Melekutu (Tanrsal Devlet) yakndr diye vaaz edin diyordu. ndilerin haberleri de, sa'nn
hayat boyunca Yahudilik snrlan iinde kaldn gstermektedir. Gnmz Hristiyanlanna
gre, gklere ykselen sa sonradan talebelerinin dier milletlere mensup halklar arasnda
da vazife yapmalarn onlara vahyetmiti: Btn dnyaya gidin, ncil'i btn varlklara
vaaz edin, demiti. Putperestler arasndaki misyon almalar Paulus'un cemaata
girmesinden sonra balamtr. Balangta ilk hedef Yahudiler'di, daha sonra tebli
almalarnn arl, Filistin dndaki Yahudileri Hristiyanla kazanma yoluna evrildi.
Bu arada putperest misyonuna yer verildi.
Kanaatimzca Hz. sa'nn balangtaki snrl hareketi, ekirdek cemaatn Yahudilerden
kurmak, daha sonra bu merkez cemaat etrafndaki tebli emberini geniletmek olmaldr.
Tebliinin kendi milletince daha kolay anlalabileceini mit etmi olmaldr. Yoksa Tanrnn
grevlendirdii bir elinin insanlar arasnda ayrm yapmas dnlemez. Nitekim Kur'an:
Allah, kemlilerine Kitab verilenlerden 'onu mutlaka insanlara aklayacaksnz,
gizlemeyeceksiniz! diye sz almt. Fakat onlar, verdikleri sz arkalarna attlar...
buyurarak grevin yalnz bir millete, kabileye deil, tm insanla tebli olduunu
vurguluyor. Balangtaki snrlandrc yorum ve rivayetlere aklk kazandryor. Dier
milletlere tebli grevini srdrmeyerek, Tevrat' Yahudi kavmine has klan anlay tenkit
ediyor. Dolaysiyle ncildeki snrlayc ayetlerin zel artlarda geerli olabileceine iaret
ediliyor.
3. 4- Dnyadan Ayrl Ve Deerlendirmeler
Hz. sa'nn cumartesi yasana ramen hastalar tedavi etmesi, eriatn zaruret hallerinde
yumuatlabileceine iaret etmesi, geleneksel Yahudilie kar gelmek demekti. sa
ekilsel dindarlk aleyhinde konuuyor, Yahudi Meclisi grlerine pek itibar etmiyordu.
Etrafna toplanan kalabalklara vaaz ediyor, yeni yorumlar yapyordu. Bu davranlar idareci
evrede honutsuzluk yaratt. zellikle Meshlik iddias, bu honutsuzluu daha da artrd.
Henz teblie balayal be sene kadar olmutu ki, tutuklanarak daha fazla
glenmesinin nne geilmek istendi. Rivayetlere gre, 12 Havarisinden bri olan Yahuda
kariyot'un yardmyla yakaland ve karar nceden verilmi Yahudi Yksek Mahkemesinde
yargland. dama mahkum edildi. Hkmn infaz iin, Roma Valisi Pontius Pilatus'a teslim
edildi. Yine idam cezasna arptrlm iki ekya ile birlikte armha gerilerek idam edildi.
396[396]
ndilerde bu sahneler ackl bir ekilde tasvir edilirler.
Yine ndilerin tasvirine gre, haa gerilerek len sa'nn cesedi, annesi ve akirtleri
tarafndan teslim alnarak cuma gn akam ncesi gmld. Cumartesi gnn skunetle
geiren annesi ve akirtler Pazar gn sabah erkenden kabir ziyaretine gittiklerinde, kabrin
alm, zerine sarlm kefen bezlerinin etrafa atlm ve cesedin de olmadn grdler.
Endie ile cesedi ararken, sa kendilerine grnd ve Allah'n yanna kacan syledi.
Daha sonraki gnlerde de (sa) yaknlarna ve akirtlerine grnmeye, mesajlar vermeye
devam etti. 397[397] Daha sonra sa'nn Hz. dris ve lyas gibi ge ykseldiine ve Tanr'nn
yanma oturduuna inanlr.
Kur'an ise, sa'nn armha gerilmediini ve ikence ile ldrlmediini, sa'nn yerine ona
ihanet edenin sa'nn suretine dnmesi sebebiyle sa zannyla idam edildiini, 398[398]
Matta, 15/24. Ayn muhtevay Kur'an Onu srail Oullarna peygamber olarak gnderecektir (li
mran: 3/ 49) buyurarak onaylar. Ancak srail Oullarndan bakasna gnderilmedi savn Kur'an kabul etmez.
Musa'nn da sa'nn da tm insanla teblide bulunmalar emredildii vurgulanr. li mran: 3/187.
396[396]
Matta, XXVI-XXVII; Markos, XV-XVl; Luka, XXIII; Yohanna, XIX.
397[397]
Markos, XVI; Luka, XXIV; Yohanna, XX-XXI.
398[398]
Al-i mran: 3/55; Mide: 5/l17.
395[395]
Allah'n Onu kendine ykselttiini haber verir. 399[399] Yine Kur'an onun vefat ettiini syler,
ancak Hristiyan kkenli yeni Mslmanlarn yorumlaryla gelien rivayetler ve ona bal
tefsirler, uzlatrc yeni grler ortaya koymulardr. Tanr katna ykseltilmesiyle ilgili
ayetler ve Meryem suresi 15. Ayetteki Diri olarak kaldrlaca gn ifadesi sa'nn hair
gn dirilecei yerine, Kyamet ncesi dirilecei ynnde, Hristiyanlk paralelinde
yorumlanmtr.
Tanr katma ykselme Hz. dris, Hz. lyas ve Hz. Yahya iin de kullanlmasna ramen,
kimse bu peygamberlerin de Ahir Zamanda geri dneceini, savunmaz! 400[400] nk
Hristiyanlkta da byle bir iddia yoktur.
3. 5- Tanrsal sa
Hz. sa'nn Meryem'e Kutsal Ruh vastasyla getirilip, Meryem'in babasz hamile kald
hakkndaki ncil haberleri 401[401] ve vaftizde Allah'n ruhunun gvercin gibi inip zerine
geldiini grd ve ite gklerden bir ses dedi: Sevgili Olum budur, ondan razym 402[402]
Sen Allah'n Olu isen 403[403] ve yine baz havarilerin ona uluhiyet atfetmesi ve lmden
dirildii haberleri baz mezheplerin sa'y Tanrsal varlk olarak grmesine ve
yorumlanmasna tsebep olmutur. Gnmzde Katolik, Ortodoks ve baz Protestan
mezhepleri onu, insan eklinde dnyada yaam ve Tanrsal ahstan biri olarak kabul
ederler. Bu konuda Hristiyan ilahiyatnda Kristoloji tabir edilen bir bilim dal domutur.
sa'nn uluhiyet ve beerilii sorununu ve iki cevherin birbiriyle ilikisi konularn aklamaya
alr. Hristiyan inan tarihi bunun tartmalaryla doludur. Gnmzde Tanr'nn Birlii
konusu baz mezheplerce Tanr'nn sa'da inkarnasyonu(avataras); Kutsal Ruh konusu da
Tanr'nn gcnn tezahr eklinde yorumlanmaya allr.
4- Mesihlik Beklentileri
Hristiyanlar sa'nn lmden dirildii, Tanr katna ykseldii haberlerine dayanarak, onun
Mesihlik grevini tamamlamadan ayrldn, tekrar geri dnerek Tanrsal Mesih devletini
kuracan dnrler ve inanrlar. lk zamanlar dn gnlk beklenirken, zamanla yerini
haftalk bekleyie ve pazar gnne braklmtr. Aradan yzyllarn gemesi zerine artk
bekleyi, her yl bilinmeyen bir Paskalya bayramna kalmtr. Byk kiliseler beklenen
paskalyann tarihini Allah'a brakrken, gnmz yeni dini akmlar sa'nn gelecei
hakknda yakn zaman kehanetlerinde bulunurlar. Verilen rakamlar gereklemeyince bir
gereke bularak geliin yakn bir zamana ertelendiini cemaatlarna duyururlar.
Cemaatlarnn Tanrsal Devlet heyecann canl tutmaya alrlar. Bu tasavvurlar
mslmanlar da etkilemi, sa'nn ldrlmedii, Tanr katma ykseltildii yolundaki Kur'
an ifadesi, Hristiyanlk paralelinde rivayet ve yorumlarla Hristiyan tasavvurlarna
yaklatnImtr Yorumlar Mehdi tasavvurlaryla birleerek Hz. sa'nn lmedii, gklerde
yaad, Ahir Zamanda am'daki Beyazminare'den dnyaya inerek, kurulacak Mehdi
devletinde yer alaca, icraatnda Mehdiye yardmc olaca ynnde yorumlar gelimitir:
Ali mran, 55 ve Maide, 117 ayetlerinde verilen Ey ha, ben seni ldreceim, bana
ykselteceim ve Sen beni vefat ettirince onlar gzetleyen sen oldun meallerindeki
aklamalar belirtilen sa'nn ld, fakat ldrlmedii eklindeki ifadeler dikkate
alnmam, Hristiyanlk etkili sentezci grler yaygnlk kazanmtr. 404[404]
4.1- Tanrsal Devlet Yanklar
sa'nn haber verdii ve akirtlerinin de greceklerini mjdeledii Tanrsal Devletin ve Ahir
Zaman olaylarnn meydana gelmemesi, ilk cemaat hayal krklna uratt. Haber verilen
Nisa: 4/157 vd.
Meryem: 19/15, 33. Onbeinci ayette ayn ifade Yahya (a.s.) iin kullanlmasna ramen. Yahya'nn ge
ykseldiini kimse iddia etmez.
401[401]
Matta: 1,18.
402[402]
Matta 111,16-17.
403[403]
Matta, IV,3, 6.
404[404]
Hseyin Atay, Kur'ana Gre Aratrmalar,I, Ankara 1993, s. 49.
399[399]
400[400]
devrin, Havariler zamannda meydana gelecei kanaati zayflad. Ancak, sa'nn lm ve

hair ile ilgili haberler, Ahir Zamanla ilgilendirilerek yorumlanmaya devam etti. Haftann ilk
gn (Pazar), hair gn, Rab Gn olarak kabul edildi. Yine, sa'nn geri dnmesi ve
olaan st deiiklikler, pazar gnnde bekleniyordu. sa, lmden dirildii gibi, yine bir
pazar gn dnyaya geri dnerek olaan st devri aacak, bir nevi ahiret hayatn
balatacakt. Bu sebeple, her gn yaplan Rabbn Ziyafeti (Komnyon) ayini, sonralar
Rab gnne (pazara) brakld. Bu ayin, sa'nn dnmesi iin bir davet, bir rica ve tekrar
cemaatla birlemesinin bayram saylyordu. Ancak, beklenen gnn ok uzamas sebebiyle
sa'nn dn gn, zamanla senede bir gne, Paskalya bayramna brakld. Bu inancn, 3.
Yzyla kadar btn canllyla yaad kaynaklarca sabittir. Yaklaan gnn iareti olarak,
baz yeni yorumlar da ortaya kt. Gnein kararmas, Mabet perdesinin yrtlmas, zelzele,
mezarlarn almas ve llerin hari gibi ahir zaman almetlerini^ sa'nn lm esnasnda
meydana geldii ve artk kyametin yaklat syleniyordu.
Yahudi isyanlar sebebiyle meydana gelen skntl olaylar, mabet Perdesinin yrtlmas,
kutsal yerlerin tahrip edilmesi, ahir zamann ak alameti saylyordu. Ama, hair
durdurulmutu. Nikodemus ncili'nin yazar Kudsl Kril (Cyrill) ve Epifanys
(Epiphanius), hadiseyi daha da canl bir ekilde tasvir ediyorlard. Bunlara gre, halen
yaamakta olan Kudsller, 10-15 sene nce len akrabalarnn mezardan kalklarna ve
dirililerine ahit olmulard. Artk lm babalar, kardeler sokakta birbirleriyle karlayor
ve aknlkla birbirlerine, Sen uraya gmdmz filan ve filan deil misin? eklinde
sorular soruyorlard. Daha sonraki yzyllarda, Amfilokiyus koniyum gibi, baz Hristiyan
yazarlar, sa'nn hariyle beraber azizlerin umumi harini yalanlyor ve hair olanlarn
saysn sadece 500 kiiyle snrlandryordu.
Karkln kayna, Kilisenin zaman hesabnda idi. II. Yzylda yazlan Barnaba
Mektubu'nun ahadetine gre, daha ilk devirlerde Yahudilerin zaman teorisi Hristiyanlarca
kabul edilmiti. Tekvin'deki yaratln alt gnde olduu rivayeti, eski dnya yann dnya
hesabyla 6000 yla tekabl ettii eklinde yorumlanyordu. 7. bin yln balamas ise, Ahir
Zamanda mesihle balayacak rahmet devrinin, Tanrsal Devletin balangc kabul
ediliyordu. Bu hesap, Tanrnn dnyay alt gnde yaratp, yedinci gnde istirahata
ekilmesini temsil ediyordu. Hristiyanlarn bu teoriyi kabul etmesi, Ahir Zaman almeti
olarak yorumlanan; sa'nn lm hadisesini, dnyann yaratlmasndan sonraki 6000 yln
iine yerletirilmesini gerektiriyordu. Adamantiyus, 6000'nin iine sa'nn lm yln deil,
doum yln dahil ediyordu. Zaten 6000'nin sonu, dnyann sonu olarak kabul ediliyordu.
Ancak, beklenen devrin yzyllarca geriye kalmas, sa'nn lmn 6000'e dahil etme
gayretlerini geersiz kld.
Bu mesele, daha Havariler zamannda da cemaat rahatsz etmiti. Vaad edilen Tanrsal
Devlet'in gelmemesi, bazlarnn vaftiz edilmelerine ramen lmeleri zerine Paulus,
nceden len mminlerin yaayanlardan farkl olmayacan, ancak onlarn yaknda
gelecei vaad edilen gne kadar mezarlarnda bekleyeceklerini, sa'nn geldii gn dirilerek
yaayanlarla beraber olacaklarn sylemiti.
Neticede Sositheus, Simon Magus, Yudas Galileus ve Montanus gibi, yeni mesihler ortaya
kmt. Cemaatn hayat bir hayli kart. Montanistler sadece kyametin yaklatn deil,
ayn zamanda Semavi Kuds'n Firikya'da kurulacam haber vererek, oraya toplanmaya
baladlar. Ailelerinden ayrldlar. Hippolit (Hippolitus) iki mesihten bahseder: Biri
Suriye'de, dieri Pontus'da (Kuzey Anadolu'da). Bunlarn tevikiyle halk tarlalarn ve
ilerini brakarak, mallarn datr, le ekilerek mit edilen Tanrsal Devleti beklemeye
balar. Hatta, Kilise Babalar vaazlarnda, Eer sylenenler meydana gelmezse, artk
Kitaba da inanmayn ve dilediiniz yolu sein diyorlard. Tabii, bu pervaszca szler sonucu
cemaatn bir ksm dald. mitlerini kaybeden halk: Biz bunlar babalarmz zamannda
da duyduk, bakn biz ihtiyarladk, fakat ortada vaadlardan hi bir ey yok diyorlard.
Bazlar alayla, Vaad edilenler nerede? Her ey atalarn uyuduklar zamandan beri ayn
deil mi? diyorlard. Bunun zerine, o gnn gelmesi iin kiliselerde dua edilmeye
baland. Zamanla bu mitsiz konudan ve bekleyilerden vazgeildi. Ancak, III. Yzylda
Firikyah Montanus ve iki kadn peygamber tarafndan, konu tekrar canlandrld. Mesih'in
pek yaknda gelecei mjdelendi. Buna gre, Pepuza da (Firikya'da) bir yere, Semavi Kuds
inecekti. Montanus abucak taraftar buldu ve yanklar btn kiliseyi nlatt. Balangta
bu hareket, ilk kilisedeki kyamet bekleyi ve konumalarnn yenilenmesiydi. Mjdelenen
gn karlamak iin, halk sk bir asketik hayat srmee balad ve sonradan bu cereyan
bir mezhep halini ald. Daha sonra Montanus, kendinin Yohanna ncilinde mjdelenen
Paraklet olduuna inanmaya balad. Afrikal mehur Tertulien dahi 202 yllarnda be sene
bu harekete katlm ve hizmet etmiti. Nihayet Kilise, bu sorumsuz hareketlere engel
olmann gereine inand ve bu sebeple Yohannann Ahir Zamandan bahseden yazlar
dnda, hibir kehanet yazsn Yeni Ahid'e almad. 405[405] Kilisenin grnden ayrlanlar
zndklkla suland, Kilise dnda brakld. Gnmzde byk kiliseler bu konu zerinde
pek durmazlar. Ancak Yahova ahitleri vs. gibi kk kilise ve mezhepler konuyu btn
canll ile yaamaya devam ederler.
5- Kutsal Yazlar
Hz. sa, iinde doup byd Yahudi cemaatnn bir yesi olarak Tanah' (Eski Ahid'i)
kutsal kitap olarak grm ve ona yorumlaryla derin anlamlar kazandrmaya almtr.
Vaaz ve teblilerinin kayna Eski Ahid'ti. Bu sebeple gnmz Hristiyan kutsal yazlarnn
ilk blmn Eski Ahid oluturur, ikinci blmn ise, sa'nn lmnden sonra ortaya
kan, sa ve vaazlar hakkndaki rivayetleri ieren, Yeni Ahid tekil eder.
Hz. sa hayatta iken kendine gelen ayetleri veya ald vahiyleri ne kendisi bir yere
kaydetmi, ne de bakalarna kaydetmeleri iin emir vermiti. O kendinden nceki kutsal
kitaplara bal, ancak onlara yeni yorumlar getiren bir slahat, bir retmen grnmnde
idi. Talebelerinin Yahudilerce dlanmas ve takibatlar, cemaat iinde yeni bir grup
olumasna yol at. Yarglanp, dam edilmek istenmesi ise, sa Mesih gurubunun Yahudi
cemaatndan tamamen uzaklamas ve kopmasna zemin hazrlad. Bu yeni cemaat
yelerinin statlar Hz. sa ile ilgili vaaz ve hayat hikayelerini kaydetmeye balamalar,
onun lmnden yaklak 25-30 sene sonradr. Bu kadar ge kalnmasnn iki temel sebebi
olabilir: Birincisi, o zamann artlarnda kendinin yazmaya veya yazdrmaya frsat
bulamamas; ikincisi, beklenen Mesih devletinin ok yaknda gelecei midi ile, bir eyler
yazp geriye brakmaya ihtiya duyulmamas olabilir. Nitekim kendinden sonra da talebeleri
statlarnn ok ksa bir zaman sonra geri dnecei midiyle, statlarn yazyla anlatma
ihtiyacn hissetmemilerdir. sa'y ve retisini renmek isteyen yeni cemaat yelerine
ve ocuklarna, hatralarn ve duyduklarn szl olarak anlatmay tercih etmilerdir.
sa'nn bir trl geri dnmeyii, cemaat iinde vaftiz olan kimselerin lmeye ve canl
ahitlerin azalmaya balamas cemaat ileri gelenlerini harekete geirmi, eitli blgelerde
ve lkelerde sa'y ve vaazlarn anlatan risaleler yazlmaya balanmtr. Yazarlar istisnasz
ya Havariler gibi sa'y ahsen tanm olan, ya Tbin gibi onu izleyenlerin ilk kuan
oluturan akirtlerdir. Hristiyanlar Yeni Ahid'in btn yazarlarnn sa'nn hayatnn grg
tanklar olduunu iddia etmezler. Yeni Ahid yazarlarn "peygamber" de saymazlar, ancak
yazlarn Allah'n ilhanlyla yazdklarn kabul ederler. 406[406] Bunlara nciller ve Havari
Mektuplar denir. ncil Arapa'da mjde, iyi haber anlamna gelir. nciller yazlmadan nce
azdan aza bir sre nakledildi. Zamann ilerlemesiyle sa Mesih cemaatnn bymesi,
yeni gr ve merep ayrlklarnn ortaya kmas yeni cemaatlarn kendi indileri ve
byklerinin mektuplar etrafnda toplanmalarna ve kaytlarna yol at. Her cemaatn
kendi nan ve grlerini yanstan ncil ve mektuplar ortaya kt.
Ancak u hususu vurgulamak gerekir ki: Hristiyanlar sa'nn bir kitap, bir ncil getirdiini
kesinlikle savunmazlar. 407[407] Bu konuda Mslmanlardan farkl dnrler. Onlara gre,
sa'nn kendisi Meryem'in vcudunda etekemie brnm, insan olmu tanr kelamdr.
Dolaysyla O Tanr'nn insanlara vahyidir. Hz. Musa'da vahiy Tevrat Kitabna dnt
gibi, Hristiyanlk'ta sa'nn ahsna dnmtr. Vahyin mesaj sa'nn hayat ve
vaazlardr. ncil ismi verilen eldeki kitaplar Mslmanlarn anlad gibi Tanr'nn sa'ya
vahyi saylmaz. Onlar ilk devir akirtlerinin grdkleri veya duyduklarnn yazl kaytlardr.
Yaklak 60-150 yllar arasnda cemaatlarn ncil yazarlarna Bize sa'y ve olaylar anlatn
demeleri zerine onlar da kendilerine kadar gelen rivayetleri, haberleri top- layp, kaleme
Fazla bilgi iin baknz. Martin Werner, Die Entstehung des Christlichen Dogmas, 2. Bask Tbingen 1941,
ss. 61-79, 83-105.
406[406]
T.Michel, 32
407[407]
T.Michel.39 v.d.
405[405]
almlardr. Kendileri nasl inandlarsa, o ekilde yazp anlatmlardr. Mslmanlarn

anlad anlamda Vahiy deillerdir. Ancak Hristiyanlar ncil yazarlarnn Tanr'nn ve Kutsal
Ruhun lutfu ve himayesi altnda bulunduklarna inanmalar sebebiyle, bu yazlarn
doruluuna yazarlarna vahyedildiine inanrlar ve gvenirler.
5. 1- Sahih Yazlar
Miladn 2. yzylnda Kilise Byklerinden Marsiyon'un kendine has grlerini yanstan bir
kutsal yazlar mecmuas hazrlamas ve kendi derledii yazlar dndaki ncil ve Mektuplar
uydurma ilan etmesi, Roma kilisesini harekete geirmitir. Marsiyon'u zndklkla
dlarken, kendisi de eitli grlere ve mezheplere zemin oluturan nclleri ve Mektuplar
Sahihler ve Uydurmalar (Kanon ve Apokrifj olarak ayrma ve deerlendirme ihtiyacn
hissetmitir.
Bunlar nc yzyln bandan beri, Yunanca yazlan 4 ncil, 27 risale veya mektuplardr.
Kilisece, Havarilerden geldii ve sahih olduu kabul edilir. Bunlarn lkini Matta, Markos,
Luka ve Yohannann drt ncil'i tekil eder. Bir takm ayrlklara ramen, bunlardan k
nn ana meselelere bak birbirine yakndr. Bu sebeple ilk ncil'e 150 yldan beri
Sinoptik nciller (Birlikte Bakan nciiier) denir. Metin aratrma ve tertiplerinden, Markos
ncili'nin Matta ve Luka ndilerinin de kayna olduu ve bu nn de yine sa'nn szlerini
ihtiva eden bilinmeyen bir kaynaa dayand tespit edilmitir. Bu Sinoptik ncil, zaman
bakmndan 4. ncil Yohanna'dan ncedir. Dil ve ierik karlatrmalar bunu gsterir. Fakat
hepsi de, bize verdikleri haberlerden, zikrettikleri nesillerden, felaketlerden ok daha sonra
yazlmlardr. Tarihi muh- tevalar ise, daha ilk zamanlarda kaybolmutur. Verilen
haberler, sa'nn talebelerinden azdan aza gelen, szl rivayetlere dayanr.
nciller kaynak olmalar bakmndan, ne modern, ne de eski a hayat hikayeleriyle
kyaslanabilir. Yazarlar, kahramanlarn nasl dnyorlarsa soruturmalarnda nasl
rendi ve inand ise, o ekilde tasvire almlardr. Bu bakmdan, rivayetler bizi birinci
derecede ilgilendiren, tarihi sa'nn hayat hikayesi ve tarihi olaylarn bilgisi deildir. Sinoptik
ndilerin yazarlar, kendilerine kadar gelen ve iinde sa'nn da szleri bulunan rivayetleri,
toplu halde bize ulatrmlardr. Yohanna ise, bu rivayetler zerinde kendisi ayrca
alarak, yorumlaryla birlikte ncilini hazrlamtr.
a- Markos ncili, Hristiyan aratrclarn genel kanaatna gre, ndilerin ilkidir. Muhtemelen
miladi 63-70 yllar sonunda mabedin tahribinden nce Romal mminlerin istei zerine
ncilini Yunanca yazmtr. Yazarn esas ad Yuhanna'dr. 12 havariden biri deildi.
Yahudi bir aileye mensuptu. Bilgileri havarilerden alm olmalyd. Msr'da misyon
faaliyetlerini srdrrken, putperestlerin entrikalanyla ldrlmtr. Markos'un
havarilerden Petrus ile birlikte isa'nn uluhiyetin kabul etmedii bildirilir. 408[408] Matta ve
Luka Jncillerini hazrlarken Markos ncilinden yararland tahmin edilir. Bunlarn yannda
sa'nn szlerini ihtiva eden baka bir mecmuada bulunmaldr. Bu gne kadar henz
akla kavuturulamayan bu kayna Luka da kullanmtr. Ayrca zel rivayetlere de
sahip olmaldr. 409[409]
b- Matta ncili'nin yazar 12 Havariden biridir. Hz. sa'ya balanmadan nce Kafemahum
ilesinde (Celil vilayetine bal) vergi memuru idi. sa'ya balandktan sonra ondan
ayrlmad. lmnden sonra da Hristiyanl yaymak iin eitli lkelere geziler yapt.
Miladi 62 veya 70 ylnda Habeistan'da bir ok darbesi sonucu ehit oldu. ncilini 60'h
yllarda branca veya Sryanca yazd, kimlii bilinmeyen biri tarafndan Yunanca'ya
evrildii tahmin edilir. 410[410] sa'nn eriat kaldrmak iin deil, gelitirmek iin geldiini
vurgulamasyla dikkatleri ekmitir.
c- Luka ncili yazarnn meslei hekimlik idi. O, ayn zamanda Yeni Ahid'in 5. kitab
Resullerin lerininde yazardr. Kitaplarn 60-80 yllan arasndaki dnemde Yahudi asll
olmayanlar iin Yunanca yazd kabul edilir. Bu sebeple yazlarnda mrikleri cezp edici
hikayeleri sergiler. Antakya'da Yahudi asll bir aileden gelmitir. zel kayna ile birlikte
Muhammed Ebu Zehre,Hristiyanlk zerine konferanslar, lst. 1978, 79; aban Kuzgun, Drt ncil,
Farkllklar ve elikileri, Ist. 1991,s. 146.
409[409]
Eduard Schweizer, Jesus Christus, Mnchen-Hamburg 1968, s. 12.
410[410]
M.Eb Zehre,73.
408[408]
kendinden nceki iki ncili de kullanmtr. En nemli kayna, stad Paulus'tur, kendisine
yardmclk etmitir. Romal olduu grnde olanlar da vardr. 411[411]
d- Yuhanna ncili kendinden nceki ncil'den farkldr. Onlar Tanrsal Devlet zerinde
dururlarken, Yohanna sa'nn Tanrsalln vurgular. ncil yazarnn havari Yohanna deil,
II. yzylda yaayan Filozof Yohanna olduunu ileri srenler vardr. Yazar Yeni Eflatuncu
gr etkisinde, sa'y Logosla zdeletirir. ncilini 90-110 yllarnda Efes veya
Antakya'da yazd tahmin olunur. 412[412] Ancak bir ksm tarihiler yukardaki ndilerden
hi birinin 3.asrdan nce mevcut olmadklar kanaatndadrlar. Bu drt ncilin varlndan
ilk bahseden kii, m.s. 209 da Aryus'dur. Daha sonra Klemen Alexandriyanus (m.s. 216)
drt incilin kabul edilmesinin gereini belirtir. 413[413]
e- Resullerin Mektuplar, Yeni Ahid'in ndilerden sonraki blmdr. 22 mektuptan oluur.
Birincisi Resullerin ilerif'. Luka'ya nispet edilir. 14 mektup Paulusa, geri kalanlarndan
biri Yakub'a, ikincisi Petrus'a, ncs Yohanna'ya ve biri de Yahuda'ya aittir. Bu 22
mektuptan baka, Yohanna'nn vahyi adn tayan bir blm daha yer alr. Mektuplar
genelde vaaz ve reti ierirler. Ancak bunlarda Hz. sa'nn Tanrl uurlu bir ekilde
vurgulanmaya allr.
Mektup yazarlar arasnda isminden en ok sz edilen 12 mektupla Paulus'dur. Bugnk
kiliselerin babas saylan enerjik bir zattr. Tarsus'da bir Yahudi ailesinden domu,
putperest evrede yetimitir. nce sa dmanl yaparken, sa'nn lmnden sonra
vizyonel bir aydnlanma ile sa'nn risaletini kabul etmi, yapt yorumlarla sa'nn
Tanrln savunarak Hristiyanla yeni bir yn vermitir. sa'nn lmyle Eski Ahid
eriatnn kefaret olarak nesih edildiini, kaldrldm savunmu, kendini Hristiyanln
merkezine getirebilmitir.
Mektup yazarlarndan Yakub, balk Zebedin'in oludur. Yohanna'nn kardeidir.
Havarilerdendir. Yahudi liderlerin nefretini kazanmas sebebiyle 62 ylnda recim edilerek
ldrlmtr.
Yahuda, Matta ncili'nde ad geen Taddeus'tur. Yakub'un kk kardeidir. Misyoner olarak
gittii ran'da ehit edilmitir. 414[414]
Petrus'un asl ad Saman'dr. Hz. sa'nn havarilerindendir. Balklktan misyonerlie
gemitir. 65 ylnda Roma'da haa gerilerek ldrlmtr. Petrus ve rencisi Markos'un
sa'nn Tanrl hakkndaki iddialar kabul etmedii rivayetler arasndadr. 415[415]
Hristiyanlarca, ndilerin hi biri Hz. sa'ya hayatnda iken gelmi bir vahiy olarak kabul
edilmez. Mektuplar da dahil Yeni Ahid'in tm yazlarnn sa ve Kutsal Ruhun ilhamyla
melliflerine yazdnldna inanlr. Allah kendini ve isteklerini bu yazlarda aklamtr.
Buradaki ilham, kelime ve cmle veya metin ilham deil, konu ve ierik ilhamdr.
5. 2- Apokrif ndiler
Hristiyanln sahih sayarak Yeni Ahid'e ald metinlerin dnda, sahih saymad,
uydurma kabul ettii baz ndiler ve mektuplar da vardr. Bunlarn en mehurlar Ebionitler,
braniler ve Barnaba ncilleridir. Bu nciller, bugnk Hristiyanln aksine, Allah'n birliini,
sa'nn Allah'n kulu ve resul olduunu, Tanr olmadn savunurlar. Ebionitler ncilinden
baz paralar gnmze gelebilmitir. Btin olmad iin bu konuda geni aklama
yapmak gtr. Eldeki Barnaba ncili 20. yzyln ilk yarsnda iki ingiliz bilgini olan
Londsdale ve Laura Ragg tarafndan ngilizce'ye evrilmesinden buyana saysz tartmalara
ve incelemelere sebep olmutur. 416[416] Yakub ncili, 63 veya 66 yllarnda Romallarca ehit
edilen sa'nn kardei Yakub'a dayanmaktadr. Hz. Meryem'in babas mran ve annesi
Hannann ocuk hasretleri ve Meryem'in dousuyla balar, bymesi, Hz. Zekeriya'nn
himayesine mabede verilii, evlilik zaman gelince evlenecei erkekler arasnda kur'a
ekilii, marangoz Yusuf'un ansna d, Kutsal Ruhla hamile kal ve sa'nn doumu
Kuzgun, 149.
E.Zehre, 85 v.d.; .Kuzgun.150 v.d.
413[413]
M. Ebu Zehre,s.70.
414[414]
M. Ebu Zehre, 114.
415[415]
M. Ebu Zehre, 113.
416[416]
Thomas Michel, Hristiyan Tanr bilimine Giri, stanbul 1992,s.43. Ayrca Trke tercmesi iin Bkz.
Barnaba ncili, ev. Mehmet Yldz, stanbul tarihsiz, Kltr Basn Yayn Birlii 3. Bask.
411[411]
412[412]
hikayeleri, Kur'an'n Ali mran. 3/33-48 ve Meryem: 19/2-35 ayetlerine paralel ve daha
ayrntl olarak anlatlr. 417[417] ibrani Tomas incili, Hz. isa'nn ocukluu ve mucizeleri ile
ilgili anlatlanlar ve Hz. Yahya hakkndaki haberleri ierir. Al-i Imran ve Meryem
Surelerindeki haberlere paralel bilgiler verir. 418[418] Bu iki ncil'e Hristiyan bilginlerince
sa'nn ocukluk ndileri denir. brani Tomas ncilinden baka, ayr bir Tomas ncili daha
vardr. Msrda 1945 ylnda bulunmutur. Hz.Isa'dan szler nakleder. 419[419] Petrus incili,
1886/87 de Yukar Msr'da bulunmutur. Pilatus'un el ykama sahnesiyle balar, sa'nn
lm ve hariyle son bulur. 420[420] Filip ncili, 1945 de Nag Hammadi metinleri arasnda
Msr'da bulunmutur. Hz. sa'nn szlerini ierir. Hayat hikayesine yer vermez. Gnostik
dncenin etkisi kendini hissettirir. 421[421]
Ayn paralelde, sahih saylan Yeni Ahit mektuplar yannda, sahih saylmayan Petrus'un,
Paulus'un, Yuhannann, Andreas'n yaptklarn hikaye eden kitaplar da vardr. Bunlar
muhtemelen 2. yzyln sonuna aittirler. Ayrca Kiemens'in ve Barnabann yazd ilk iki
mektuptan, Paulus'a atfedilen dier iki mektuptan baka da mektuplardan sz edilir. lk
Hristiyan cemaatnca bunlar sahih saylmad veya Yeni Ahid'e kabul edilmedikleri iin,
daha sonraki Hristiyanlarca da sahih saylmazlar. 422[422]
6- lk Cemaat Ve Ayrlklarn Ortaya k
Hz. sa'nn yeni bir din kurmak iin ortaya kmad muhakkaktr. Fakat Kilise, O'nun hayat
ve davranlarnn bir neticesi olmutur. O, nsanlara yaklaan Tanrsal Devletten
bahsediyordu. Elinin balangtaki dinleyicileri, ilk cemaatn ekirdeini meydana
getiriyordu. lk Hristiyan cemaat, sa'nn lmden diriliine imanla, yeni bir Mesih
hareketinin nasl meydana geldiine ahit olmutu. eitli evrelerden toplanan ilk Kuds
Cemaat, Havariler Tarihi'nin haberlerine gre. Kutsal Ruh'un, Paskalya Bayramnda
inmesiyle, yabanc dillerde konumaya balamlard. lk cemaat iin bu, onlarn Ahir
Zaman cemaati olduklarnn iareti idi. Zaten, Yahudilerin bekleyilerine gre, Ruh'un Ahir
Zaman'da necei vaad edilmiti. Ancak, Yahudilerin phe vereddi, sa Mesih cemaatinin
Yahudilerden ayrlmasna ve bamsz bir kilisenin kurulmasna sebep oldu. Ardnca da, lk
Hristiyanlar arasnda armha gerilen ve tekrar dirilen sa Mesih eliliinin Filistin snrlar
dna, btn dnyaya tanmasnn zorunluluu uuru ortaya kt. Henz sa'nn
lmnden 4 yl gemiti ki, Paulus'un Hristiyanl kabul etmesi, cemaate yeni br hareket
ve kuvvet kazandrmakla birlikte, yeni domu Hristiyan cemaat arasna, deiik dnce
ve yorum tohumlarnn da atlmasna sebep oldu. Yeni yorumlarla karlaan cemaat yeleri
farkl iki temel gr etrafnda topland. Bu istikbalde meydana gelecek ikiye blnmenin
bir areti idi.
sa'nn aralarndan ayrlah az bir sre gemiti ki cemaat iindeki huzursuzluu
giderebilmek ve eski birlii salayabilmek iin, m.s. 48/49 yllarnda havariler ve sa'nn
yaknlar toplanarak meseleleri mzakere zorunluluunu hissettiler. Mehur Havariler
Konsili'ni toplayarak grmelere baladlar. Ayrlk ve tartma konular aka ortaya
kondu. Hatta Paulus'un Korintlilere Mektubundan Galilea'da zel br Hristiyan gurubun
olutuu anlalmaktadr. Muhtemelen Paulus'dan nce de putperestlikten dnenlerle,
Yahudilikten dnenler arasnda baz gr ayrlklar olmutu. nk ayn rk ve inantan
olup da, sonradan Hristiyanl kabul edenlerin, nceki inan ve ibadet tasavvurlarnn
tesirinde kendi aralarnda kapal bir birlik tekij etmeleri tabii idi. Kur'an'n Hz. sa ve geli
gayesi hakkndaki grlerinin daha iyi anlalabilmesi bakmndan bu guruplama ve
Bkz. Yakub ncili, (ev. Ekrem Sarkolu,) Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, 24-25 Eyll
1992, Samsun,s. 6-22.
418[418]
Bkz. brani Tomas ncili, (ev. E. Sankiolu) Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, 24-25
Eyll 1992, Samsun, s. 23-42.
419[419]
Bkz. Tomas ncili, (ev, E. Sarkolu) Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say 4,
Samsun 1990, s.13-25. Dier bir tercme: Thomas ncili, (Ter. Ergn Arkdal) stanbul 1988.
420[420]
Bkz. Apokrif Petrus incili, (Ter. E. Sarkolu) Ondokuzmays niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi. Say 7,
Samsun 1993, s. 3-6.
421[421]
Bkz. Filip ncili, (Ter. E. Sarkolu) Ondokuzmays ni. lahiyat Fak. Der, Say 6, Samsun 1992, ss. 120.
422[422]
Thomas Michel,s.42 v.d.
417[417]
ayrlklarn temellerinin ne kadar derinlere gittiini ve bu ayrlklarn neler olduuna

deinmekte yarar vardr. Hristiyan Kilise tarihlerinde bu konuya pek yer verilmez veya
belirli bir bak asyla gzlerden uzak tutulmaya allr. Bu sebeple aratrmalar da
snrldr.
6. 1- Putperest Kkenli Hristiyanlar Sorunu
Eski bir Hristiyan aleyhtar olan Paulus, am yolundaki vizyonunda bulutlar arasnda sa'y
grm ve Hristiyanl kabul etmiti. Artk bundan sonra O, kendisinin putperestlere
hidayet yolunu gstermesi iin, sa tarafndan grevlendirilmi olduunu hissediyordu.
Putperestlerin Hristiyanla giriinde ortaya kacak problemler zerinde duruyordu. Zaten
daha nce de, putperestlerin Yahudilii kabulnde ortaya kan problemler, Yahudilik'de
mnakaa edilmiti.
Bata gelen mesele, putperestlikten Yahudilie giren bir kimsenin ne derece Musa
kanunlarndan sorumlu olduu idi. Yahudi asll Hristiyanlar, daha nce de bildikleri zm
yolunu (putperestlikten Yahudilie girenlerde olduu gibi), kendilerine rnek alyorlard.
Eer Paulus meselenin zerine gitmese, bu normal bir zm yolu idi. Fakat Paulus dier
havarilerin aksine, putperestlikten dnenler iin her trl er'i teklifi reddediyordu. Hatta
Galatya'da ki cemaat, snnet meselesinde anlamazla dmt. Yahudi aslllar,
putperestlikten gelenlerin de snnet olmalar gerektiini savunuyorlard. Paulus ise, bunun
Yahudi eriatinn boyunduruu altna girmek olacan, sa'nn geli gayesine ters
deceini, iddia ediyordu. Bu eriat meselesi, yeni Hristiyan cemaat ierisinde ilk ihtilaf
kvlcm oldu. Bir ksm, kurtuluu iman ve amelde (eriatta) grerek Snnet olmak, Mesih
yeliinin mhrdr diyordu. Bu fikri savunanlarn banda Havari Petrus ve Hz. sa'nn
kardei Yakobus geliyordu. Dier ksm ise, kurtuluu yalnz imanda gryor, ameli
lzumsuz buluyordu. Nihayet, konsil vastasyla uzun tartmalardan sonra cemaat
arasnda bir anlamaya varld ve putperestlikten dnenlerin en azndan Nuh kanunlarna
uymalar gerektii kabul edilerek, snnet olmayabileceklerine karar verildi. Ancak Musa
eriatmdaki drt hususu da kabul etmeleri gerekiyordu. Bunlar: Putlara kesilen veya
kesilmeden nce len hayvanlarn etinden yememek, yakn akrabalar ile evlenmemek ve
gayr-i tabii cinsi ilikilerde bulunmamakt. Bu kanun, Eski Ahid'in Leviler blmnn, 1718. ayetlerinden alnyordu. Fakat Nuh kanunundaki esaslardan, kfr, hrszlk, kan
dkmek ve adaletsizlik yasaklar bildiride zikredilmiyordu. Bunlara uyulmas tabii grlm
olmalyd. 423[423]
6. 2- Havari Kavramndaki Anlamazlklar
Havariler sa ile birlikte ayn sofrada yemiler imiler, Hz.sa'nn vaazlarm dinlemilerdi.
sa havarilerini bizzat kendi semiti. Paulus'un Hristiyanla giriinden sonra ise,
Paulus'un yeni yorumlaryla cemaat iinde gr ayrlklar domutu. Burada, Paulus'un
havariliinin hukukilii tartlyordu. Havarilerce, Hz. sa henz hayatta iken, kendilerini
en yaknlar olarak semiti. Onlar da statlaryla beraber yemiler, imiler, vaazlarn
dinlemilerdi. Paulus'unki ise vizyona (vecd halindeki bir grntye) dayanyordu. Kabul
edilse dahi, bu sadece dnyadan ayrlan statla karlama idi. O rya gibi bir ey idi.
sa'nn dnyevi hayatn grp tanmamt. Bu sebeple, lk Hristiyan cemaatnda Apostolos
(havarilik) meselesi ihtilafa sebep oluyordu. Her hangi bir kimsenin, her hangi bir zamanda
Paulus gibi, havariliini iddia etmesi halinde, havariliin ls ne olacakt ? 424[424]
6. 3- Cemaat daresindeki Anlamazlk
Havariler cemaat, sa'nn ahsyla lgili olarak bir cemaat daresinden, cemaat
bakanlnn gereinden bahsederken; Paulus bu ihtiyac duymuyordu. Cemaat idaresini,
lmden dirilen sa'nn ruhunun yapacan iddia ediyor ve cemaat kontroln sa 'nn
Ruhuna brakyordu. Tabii ki havarilerce, Paulus'un bu gr yadrganyor, cemaat hayat
423[423]
424[424]
Hans Joachim Schoeps, Das Judenchristentum, Bern 1964, s.22 vd.

H.Joachim Schoeps, Theologie und Geschichte des Judenchristentums, Tbingen 1949, ss.71-146.
iin tehlikeli grnyordu. Bu sebeple sa'nn kardei Yakub'un manevi otoritesine sayg
gsteriyorlard.
6. 4- Komnyon Konusundaki Ayrlklar
Kuds Cemaatnca, sa'nn son akam yemeinin hatras devam ettiriliyordu. Pauus
Hristiyanla giriinde, bu uygulamay hazr bulmutu. Ama ona yeni bir anlam getiriyordu.
Komnyon ayinindeki ekmei, sa'nn gerek eti ve arab da, gerek kan olarak
yorumluyordu. Komnyon ayinine katlan kimsenin manen olduu gibi, maddeten de sa
ile birletiini iddia ediyordu. Halbuki havarilerce bu, sadece bir hatradan ibaretti.
6. 5- sa'nn ahs Konusundaki Ayrlklar
sa'nn havarileri kendisini peygamberler zincirinin son halkas olarak grrken, Paulus
O'nun normal bir insan olmadn, Tanrnn ilk yarat ve olu olduu grn
savunuyordu. Yahudi kkenliler iin bu iddia kfrn ve sapkln en by idi. Eski Helen
ve Gnostik kltrle yorulmu putperest kkenliler iin ise, tabii ve akla uygundu. 425[425]
6. 6- sa'nn Geli Gayesindeki Anlamazlklar
Paulus'a gre sa, eriat kaldrmak iin gelmiti. nk eriat gnahlarn kayna idi.
eriat olmasa, gnah da olmazd. Tanr, Adem'den beri devam edip gelen, ezeli gnaha ve
eriat yznden ilenen dier gnahlara kefaret olarak, kendi olunu dnyaya gndermi
ve kurban etmiti. Artk O'nun kurbanyia ezeli gnah ve eriat kalkmt. lmden dirilen
Yeni Mesih devrinde eriat ve gnah yoktu.
Paulus'a kar dier havariler ise, Matta ncili'nde ifade edildii gibi, sa'nn eriat
kaldrmaya deil, eksikliklerini tamamlamaya geldiini savunuyorlard.
Bu suretle, Paulus'un etrafnda toplanan putperest kkenli Hristiyanlarla, sa'nn kardei
Yakub'un etrafnda toplanan Yahudi kkenliler arasndaki ayrlklar geniliyordu. kiye
ayrlan cemaatn kollan, kendi iinde geliiyor ve guruplar aras uurum kapanmaz hale
geliyordu. Bunlardan: Cemaatn ounluunu Yahudi kkenli Hristiyanlarn meydana
getirdii ve balarnda sa'nn kardei Yakub'un bulunduu cemaata tarihte Yahudi
Hristiyanlar veya Ebionitler denecektir. Ancak fazla geliemeyerek zamanla tarih
sahnesinden silinmilerdir. Bu isim, Yahudi kkenli Hristiyanlan deil, bir mezhebi iaret
etmektedir. Paulus etrafnda genileyen gurup ise, her geen gn biraz daha byyerek,
bugnk dnya Hristiyanlnn tohumu ve temeli olmutur.426[426]
7- Yahudi Hristiyanlar Veya Ebionitler
Geni bir ifade ile Yahudi-Hristiyan, Yahudi kanndan olan btn Hristiyanlardr. Fakat bir
gurubun veya mezhebin tarifi olarak, bu isim eitli anlamlara gelebilir. Bu isimden gaye,
bir zamanlar putperestlikten dnen Paulus taraftar Hristiyanlarn byk kilisesi yannda,
ayr bir gurup tekil etmi ve onlardan ayrlm, zel kaderleri olan bir guruptur. zellikle,
Paulus teolojisi zerine bina olan kiliselerce, zndklkla itham edilmilerdir. Artk bu isim,
Yahudi kkenli bir gurubu deil, bir mezhebi iaret etmektedir. Byk Kilise'de kalm
Yahudi kkenli kimseler iin, bu isim sz konusu deildir. Bunlara Ebionitler de denir.
Mehur kilise tarihisi Epifanyus, Yahudi-Hristiyanlarm kn Kuds'n fetih yllan olarak
tarihlendiriyor. Balanglarn ise, hemen sa'nn lmnden sonraki ilk Kuds cemaatna
kadar gtrrler. Havariler Konsili diye adlandrlan 40/41 veya 48/49 yllarndaki genel
toplantda, Paulus sebebiyle ortaya kan grler, ilk cemaatta bir Yahudi-Hristiyan
gurubunun varln gstermektedir. Bunlar, daha sonraki yzyllarda tarih sahnesinde ksa
bir sre grlecek Yahudi-Hristiyanlarn, yani Ebionitlerin atalar saylabilirler. nk, bu
gurup bir mddet sonra Paulus'u zndklkla sulamtr. Havariler Konsilindeki tartma
Schoeps, Judenchris.,53 vd.; Fazla bilgi iin Bkz. H.J.Schoeps, Theologie und Geschichte des
Judenchristentums, Tbingen 1949, 400 s.
426[426]
Schoeps, Judenchris., 63 vd.
425[425]
sorusu, din deitireceklerin yeni Hristiyan cemaatnda Yahudi adetlerine uyup veya
uymayacaklar idi; nk havariler hidayeti amele bal gryorlard. Fakat, hareket
noktalan kendini kabul ettiremedi. Konsil, Paulus ve taraftarlarna tavizler vermek zorunda
kald. Cemaatn bakan olarak Hz. sa'nn kardei Yakub bulunuyordu, paulus'la ayn
fikirde olmamakla beraber, cemaatn tehlikeye dmemesi iin uzlatrc bir yol takip
ediyordu. Yakub'un lmyle Hristiyanlar arasnda blnmeler balad. Daha sonralar
Yakub, Yahudi-Hristiyan efsanesinin kahraman olmutur. Onu bir vejetaryen, bir riyazeti
olarak gsterirler. Rivayete gre O, cemaatnn gnahlarnn aff iin, Mabette o kadar uzun
sre kalmtr ki, dizlerinin derisi deveninki gibi kat kat olmutur. Bu ar dindarlndan
dolay O, bir nevi Paraklet olarak grlmtr. 427[427]
Yakub'un ehit edili tarihi hakknda farkl iki haber vardr. Biri, 62/63 senesini, dieri 66
senesini gsterir. Ebionit rivayetleri, Yakub'un lmn, kendi dallarnn, glerinin
balamas olarak gsterirler. Yahudilerin bana gelen 70 senesi felaketini, Yakub'un
ldrlmesine balarlar. Ayn zamanda bunu, Tanrnn Yahudilere gnderdii bir ceza
olarak tefsir ederler. Yakub'un lm ise, Ebionitlerin hicretleri takip etmitir. nk, 70
senesinde meydana gelecek felaketlerin yaklaan glgeleri, Yahudilerin dmanl, Paulus
taraftarlaryla olan i ekimeler, onlarn anavatanlar olan Kuds'ten ayrlma kararn
hazrlam olabilir.
Ebionitler, henz harp kmadan Kuds' terk ettiler. Hicret 66/67 senelerinde Dou
rdn'e yapld. Hicret hedefi, putperest Pella veya dier ismiyle Dekapolis idi. Artk
Ebionitler, uzun zaman bu sapa glgede skunetle yaayacaklardr. kinci ana yerleme
merkezleri ise, Kohba ehridir. Buras, Pella'dan sonra kurulmu olmaldr. Muhtemelen,
bugnk yerinin Tel el-Amarna olabilecei kanaati hakimdir. Pellann 30 km. kuzeyine
der. Daha sonralar Halep ve am blgelerine de yaylmlardr. IV. yzyla kadar sular
bol rdn yaylalarnda veya l kenarlarna giren Dou rdn'de yaamlardr. Peila'da ilk
Katolik piskoposluktan V. yzylda sz edilecektir.
Yahudi-Hristiyanlann, Yahudilerle ilikileri pek i ac deildir. Yahudiler onlar ihanetiler
olarak gryorlard. Hatta harpten sonra, onlar Havra'daki ibadetlerinden de
uzaklatrmaya baladlar. Artk, Yahudi Cemaatnn dnda saylyorlard. Haham Samuel,
Sanhedrium'un teklifi zerine zndklara lanet duasn yazmt. Yahudiler onlar, milletlerine
ihanetle sularken, Romallar da onlar Yahudilerden ayrmyor ve yedek isyanclar olarak
gryorlard. Hatta, Trayan'n 10. senesinde, yani 107 senesinde politikaya kartrlm bir
ikayet zerine, yal piskoposlarn vali Atticus armha gerdirmiti.
135 ylnda meydana gelen Bar-Kohba isyanna kadar Ebionitlerin 15 piskoposlar birbirini
takip etmi olmaldr. Fakat bunlar hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. buuk sene sren
isyann sonunda, Kuds'teki Yahudi-Hristiyan cemaat fiilen son bulmutur. Bundan sonra
cemaatn bana geen piskoposun ismi, Markos'tur ve Yahudi asll deildir. Tabii ki,
Ebionitler Bar-Kohba isyanna karmamlardr. Fakat, hainler olarak hem Romallarn hem
de Yahudilerin takibatlarna uramlardr ve Kuds cemaatlar son bulmutur. Dou
rdn'de ise, varlklar 450 ylma kadar bamsz olarak srmtr. Daha sonra gr
ayrlklar ve blnmelerle gleri zayflam ve tarih sahnesinden kaybolmulardr.
Ancak, Salman- Farisi'den nakledilen bir rivayetin, bize Yahudi Hristiyanlarn sonu
hakknda k tutabilecei dnlebilir. Bu rivayete gre, Salman- Faris henz Hristiyan
iken, stadna kendisinin lmnden sonra kime tabi olmas gerektiini sorar. O da kendisi
dnda Hak Dine mensup kimse kalmad iin, Allah'n bir peygamber gndermesinin
muhtemel olduunu syler ve eer grebilirse ona tabi olmasn tavsiye eder. 428[428]
Salman- Farisi'nin slam'a girii ve slamiyet'le Yahudi-Hristiyanlar arasndaki byk
paralellik bu zatn en son Yahudi-Hristiyan mmini olabilecei htimalini uyandrmaktadr.
Bu zat, slamiyet'ten az nce, yani 550-600 yllan arasnda vefat etmi olabileceine gre,
Yahudi-Hristiyanlarn bu tarihlere kadar varlklarn koruyabildikleri tahmin edilebilir.
8- Yahudi-Hristiyanlarn nan Meseleleri
Schoeps, Judenchris.,23 vd.

Nureddin Ali b. Ebi Bekr el-Heysemi, Mecmu-uz-Zevaid ve Menbau'l-Fevaid, C.9. 2. bask, Beyrut 1967,
s.333 v.d
427[427]
428[428]
Yahudi-Hristiyanlarn sa ve Havarilerine dayanan en eski Hristiyan mezhebi olmas ve

zellikle vahdaniyet konusundaki hassasiyetleri, inanlarnn Kur'an'da ki sa ve
Hristiyanlk grlerine paralellik gstermesi, baz grlerini vurgulamamz
gerektirmektedir. Aksi halde Kur'an'n ortaya koyduu vahdaniyet silsilesi
iinde
bugnk Hristiyanl anlatmakta zorlarinz.
8. 1- Cemaat Bakanl
Yahudi-Hristiyanlarca sa'dan sonra cemaat bakan, Katolik Kilisesinin iddia ettii gibi
Petrus deil, sa'nn kardei Yakub'tur. nk Petrus, Yakub'a vaazlar ve faaliyetleri
hakknda senelik rapor verirdi. Bu durum, Yakub'un, Petrus'un amiri olduunu gsterir.
Yahudi meclisini takliden kurulmu idari tekilatlarna gre, Yakub'un bakanlnda 70-72
kiilik bir meclisleri vard. Cemaat ileri burada grlrd. 40/41 ylnda toplanan
Havariler Meclisinde de , toplant bakanln Yakub yapmt. Bu toplantda Yahudi ba
rahibi Kayfas'a kar, cemaatn szcln Yakub yapmt. lk cemaatta sa'nn halefi
Petrus veya Paulus deil, Hz. sa'nn kardei Yakub idi.
8. 2- Havarilik Meselesi
Yahudi Hristiyanlarca Hz. sa, 12 havarisini henz salnda semiti. Onlara Havari
unvann vermiti. Onlarla beraber yemi, imi, dolamt. Buna kar, Paulus'un am
yolunda yaad istirak ve vizyon kendisine havarilik yetkisini ve unvann vermez. Bu
sebeple, Paulus'un lmden dirilen sa'nn kendisini putperestlere misyoner ve havari tayin
ettiini kabul etmezler. istiraktaki grevlendirmenin habis bir ruh, eytan tarafndan
yapldn sylerler. retim, istirakla deil, peygamberin ahsndan olur derlet. Hatta,
Yahudi-Hristiyan olarak gsterilen Petrus, Paulus'a yle der: "Mesele hayalle olacakt da,
stat bizimle senelerce neden dolat? Onun sana grndne nasl inanalm? Hem sen
onun dmanydn, onun aksine dndn halde, o sana nasl grnr? Peki sen onun
bir saatik grnyle her eyi rendiini, havari olduunu sylyorsun, o zaman onun
konumalarn syle, statla beraber bulunmu havarilerle tartma, onlar sev! Eer sen
hakikate ynelmek istiyorsan, nce bizden sa 'yi ren ve bizim yardmcmz ol. Bu
tartmalardan daha ilk zamanlar Paulus' la havariler arasnda gr ayrlklar olduunu
anlyoruz. 429[429]
8. 3- Hz. sa'nn Durumu
Yahudi-Hristiyanlarca Hz. sa, Hz. Musa tarafndan mjdelenen, onun gibi bir
Peygamberedir. Her ikisi de, baz mucizeler gstermilerdir, ancak sa, peygamberden
de te, ayn zamanda Mesih'tir. O lmden kalkmtr ve geri gelecektir. Tanrsal devleti
kuracaktr.
sa, Musa eriatnn slahats olarak gelmitir. Kurban kltn kaldrmtr. O
eriatn savunucusudur. eriat ruhuna uygun tatbik etmek istemitir. Kutsal Kitap'taki
deiiklikleri, vahiy olmayan unsurlar temizlemek istemitir. O vahye muhatap bir insandr,
peygamberdir. Ancak Tanr Olu vs. gibi ulhiyet isnatlar irktir, byk gnahtr.
Komnyon ayini, bir hatradan ibarettir. 430[430]
GNMZ HIRSTYANLII
Hz. sa'nn dnyadan y.33 ylnda ayrld rivayet edilir. Bu olaydan 4 yl sonra da Paulus
cemaata katlr. Hz. sa'nn geli gayesi ve dnyadan ayrl konularna getirdii yeni
yorumlar ve karizmatik yeteneiyle evresinde guruplamalar balar. Baz kaynaklara gre
40/41, bazlarna gre de 48/49 yllarnda toplanan "Havariler Meclisi" tartt konularda
balayc kesin kararlara varamaz. Zaten liderleri lm ve kendileri de takibat altnda olan
bir guruptur. Meclisin dalmasndan sonra ikna olmayan her iki gr mensuplar kendi
429[429]
430[430]
Schoeps. Judenchris., 42.

Schoeps, Judenchris., 66.
yollarnda yrmeye devam ederler. Zamann Yahudi toplumu da mesyanzm ve dier

akmlarla, Romallarn siyasi basklaryla alkant halindedir. Bu toplumsal alkantlar her
iki gurubu kendi ilerinde birbirlerine yaklatrp, dayanmalarn artrmas gerekirken,
birbirlerinden de uzaklamalarna engel olamad. Yaklaan Yahudi syannn belirtilerini
gren Yahudi-Hristiyanlar Kuds'ten ayrlp Dou rdn'e g ederken; Paulus'un
liderliindeki putperest kkenliler, keye ekilmek yerine mparatorluun eitli
blgelerine yaylarak, misyon faaliyetlerini srdrdler. Her geen gn saylar ve gleri
biraz daha artt.
lk balant noktalar, henz tamamen kendilerinden kopmadklar Akdeniz havzasna
yaylm Yahudi Havralar idi. Yeni mesaja rabet, Putperestler arasnda Yahudilerden daha
fazla oldu. Mitra klt inananlar ve felsefeîtim alanlar daha ok ilgi gsterdiler. Sr
dinlerinde retildii gibi^ kurtarcya ve kurtulu yollarna hasret ve arzu, zamann genel
zellii di. Bilhassa sahipsizler, ezilenler, kleler yeni retiyle insanlk erefine ve eitlie
ulaacaklarna inanyorlard. Bu durum, kadnlar iin de ayn idi. Kutsal kitapta ifade edildii
gibi, Ve Yahudi, ne Yunanl vardr. Ne de erkek ve dii vardr. nk Mesih-sa da hepiniz
birsiniz, Putperest dnya kendi aralarnda bilmedii, grmedii yardmlamay, sevgi
balarn Hristiyanlkta buluyordu. Bu da, putperestleri Hristiyanla eken baka bir unsur
oluyordu.
Hristiyanlk, antik dnyann kmsedii fazileti vaaz ediyor ve yeni bir eyler getiriyordu.
lgisini i hayata, ruha yneltmiti. Hayatn hedefini, lm tesindeki dnyaya evirmiti.
Klasik kltrn temsilcileri iin, tasavvur edilemeyen ve korkun olan bu eyler, halk
ktlelerini kendine ekti ve taraftar buldu. Devletle aralar alan pek ok Hristiyan, bu
heyecanla Hristiyanlklarn gizleyemedi ve inanlar uruna canlarn feda etti.
1- Paulus
Asl ad Saul'dr. m.s. 5-15 yllarnda Tarsus'da Yahudi bir aileden dodu. Hz. sa'nn
lmnden y. 4 yl sonra bir istirak yaantsyla sa'y bulutlar zerinde grd, onun
hitabna mazhar oldu ve Hristiyanl kabul etti. Ancak yeni harekete getirdii yeni
yorumlarla savlii bir Yahudi mezhebi olmaktan kararak, ayr bir din, ayr bir yol haline
getirdi.
Paulus'un cemaata girmesine kadar sa'nn Havarileri birlikte yaadklar sa'nn vaazlarn,
hal ve hareketlerini kendilerine esas alyor, Yahudilik snrlar iinde baz fikri konularda
yeni yorumlarla hayatlarn srdryorlard. Eer Paulus cemaata girmeseydi belki de
Hristiyanlk Yahudilik iinde reformist bir mezhep ve grup olarak hayatn srdrecekti.
Paulus'un cemaata girmesiyle sa'nn uluhiyeti dile getirildi. Yaayan sa'nn hayat deil,
len ve lmden dirileri sa'nn yorumlar ortaya kt. Bu yorumlar vurgulanarak gnmz
Hristiyan mezheplerinin de temellerini oluturan esaslar meydana geldi.
Bu deiim ve geliimin mimar Paulus'tur. Yaayan sa'nn hayatn inanlarnn
merkezlerine koyan Yahudi kkenli Hristiyanlar zamanla tarihten silinirken, Paulus'un
yorumlaryla geliip, byyen Hristiyanlk dnyay kaplam, gnmz Hristiyan
mezheplerinin temellerini oluturmutur. Bu sebeple Paulus gnmz Hristiyanlnn
kurucusu saylabilir. Yeni Ahid'in yaklak te birini onun mektuplar oluturur ve sahih
saylan indilerin deerlendirilmesinde de onun grleri nemli rol oynamdr.
Hristiyanln en eski metinleridir.
Paulus doum yeri Tarsus'da putperest kltr iinde bymt. I. Gamelyel zamannda
Kuds'de hahamlk renimi grmt. nceleri ar bir Ferisi olarak sa taraftarlarnn
aleyhinde alrken, yaad istirak olayndan sonra Hristiyanl benimsemi ve kendini
putperestlerin misyonuna adamt. Getirdii yorumlarla cemaat iinde kargaa yaratm,
40/41 yllarnda toplanan Kuds Havariler Meclisinde Tevrat kanunlarnn putperest kkenli
Hiristiyanlara uygulanmamas gerektiini kabul ettirmiti. Yine komnyonun sa'nn
Tanrsal bedenini oluturduu, ezeli gnah kaldrd, putperestler havarilii ile
grevlendirildii vs. gibi ana doktrinler ona dayanr. Zamann cemaat bakan saylan
sa'nn kardei Yakub ve Yahudi kkenli Hristiyanlarn htilaflar sebebiyle misyon
merkezi olarak Antakya'y semi, almalarn putperestler zerinde younlatrmtr.
almalarnda Suriye, Anadolu, Yunanistan, Kbrs, Roma seyahatlerinde bulunmutur.
Ancak almalar hem Yahudilerce, hem de Romallarcazararl grlerek m.s. 67 ylnda
Ostia'da ba kesilerek ehit edilmitir.

2- Hristiyan nanlarnn Gelimesi
Hristiyanln putperestler arasnda hzla yaylmas, Paulus grlerinin de gelimesine ve
hakimiyetine yol aarken, Yahudi kkenliler gnden gne zayflayp tarihten silindiler.
Paulus'a gre vaftiz, Mesih'in vcudunda mminlerin hakiki yer almas, Mesih'in lm ve
hairinde de kutsal varlk olarak hisse sahibi olmasyd. O, bu hususta yle diyordu:
Bilmez misiniz ki, Mesih-sa'ya vaftiz olanlarmzn hepsi, onun lmne de vaftiz olunduk.
imdi onunla beraber vaftiz vastasyla lme gmldk, ta ki Baba'nn izzetiyle Mesih
llerden kyam ettii gibi, biz de bylece hayat yeniliinde yryelim. nk lmn
benzeyiinde o 'nunla birlemi olduksa, kyamn benzeyiinde de olacaz. 431[431]
Suyla yaplan vaftiz ilemi, Hristiyanlara ' sa'nn yannda olmalarn, Kutsal Ruh'u
almalarn garantiliyordu. sa Mesih'le beraber lm, sa ile gmlm ve yine onunla
beraber lmden kyam etmi oluyorlard.
sa'nn Veda Yemei de kutsal saylmt. sa'nn son yemeini sakinleriyle beraber yemesi,
Hristiyanln kutsal davranlarndan, ibadetlerinden biri olarak saylm ve yerlemiti. Bu
meselede en byk hisse yine Paulus'undur. Paulus ona, ilahlaan Mesih ile ziyafet
cemaatnn birletii anlamn vermitir. Artk, Akam Yemei misafirleri gklere ykselen
sa'nn sofra arkadalar oluyor ve sa'nn vcudundan bir paray kendi vcutlarna alm
saylyorlard. Ruhen de olsa, onun etini yiyorlar, kann iyorlard. Paulus yne,
Kutsadmtz bereket kasesi, Mesih'in kanna itirak deil midir? Bir ekmekten hissedarz
diyordu. Hristiyanlktaki kurtulu yahut kurtarma cevheri olan sa, taraftarlarnn da lm
ve hairlerine tesir ediyordu. Zaten, Mesih kltnn kutsal hedefi de, bu olmaktadr. Bu
tasavvur daha da ileri gidiyordu. Eer, kutsal Akam Yemei'nde hakikaten sa'nn et ve
kan mminler tarafndan yeniliyor ve iiliyorsa, o zaman ekmek ve arap Mesih'in bedensel
varlnn devam oluyordu. Helenistik inan ve dnce tarzna da balanabilen bu inan,
eski kilise de abucak teekkl etmiti ve Antakyah Ignatius da byk Kilise Babalarndan
yle renmiti. Buna gre ayin esnasnda, elementlerin iinde varlna inanlan tanr,
kurban ediliyordu. nk, rahibin yapt Komnyon Ayini bir kurban merasimi idi.
armhtaki kurbann benzeriydi ve tanryla barmakt. Bu gre Martin Luther itiraz etmi,
yanl anlama olarak vasflandrmtr.
3- Marcion
Putperestler ve Gnostik din taraftarlar
Hristiyanla
girdike, Hristiyanln
yorumlanmasnda, yeni mnlar kazanmasnda byk rol oynuyorlard. Eski dinleriyle lgili
baz dncelerini yeni dinlerine katyorlar ve baz meseleleri eski din ve kltrlerinin
etkisinde yorumluyorlard. Zaten Hristiyan cemaat putperest ve Gnostik mezheplerle i
ie yayordu. Paulus ilahiyat da, bu gelimelere imkan hazrlyordu. Bu artlar iinde
Paulus'u en iyi anlayan Marsiyon'du. Marsiyon'a gre, dnyay yaratan Ulu Tanr deil,
ondan ayr bir varlk, Eski Ahid tanrs Demiurg'tu. Kanun ve yasa koyucusu, baskc, kt
nitelikli bir tanryd. sa'nn Babas deildi. Yeni Ahid tanrs ise, sa Mesih'ti. Ik aleminin
ilah, merhametli, iyi niyetli idi. Bu dualizm, onu mantki olarak dnyann reddine, asketik
ahlaka ynlendirdi. Fakat Marsiyon'un, Paulus'un yolunda ar gidii, Kilisece yadrgand
ve 144 ylnda Kiliseden karld. Marsiyon'un, sa'da yabanc tanrnn grnd
dnyann "Yahudi Tanrs tarafndan yaratld" grleri Kilisece eytann eseri olarak
ilan edildi. Hristiyanl Eski Ahid'ten ayrmak istemesi ve Eski Ahid' i reddi ise, zndklk
olarak vasflandrld. Bunun zerine Marsiyon yeni bir kilise kurdu. Sk asketik hayat
anlayna ve vcuda kar olan menfi tutumuna ramen, byk bir baar kazand. Bat'da
150-190 yllar arasnda, Dou' da IV.yzyla kadar, Katolik ve Ortodoks kiliseleri iin byk
bir tehlike oldu. Nihayet imparatorun zndklar hakkndaki kanunuyla, Marsiyon Kilisesi
tarihten silindi.
Marsiyon, Katolik Kilisesi iin byk bir mana ifade eder. nk onun, zerinde allm
bir Luka ncilini, Havariler Tarihi'ni ve Paulus Mektuplarn Kilise'nin kutsal kitaplar olarak
431[431]
Paulus. Romallara mektup, VI,3-4.
ilan etmesi zerine, Katolik Kilisesi de kendi kutsal kitaplarn tespit etmek zorunda kald.
Roma Kilisesinin ilk havariler sembol de, iman esaslar olarak formle edildi ve Vaftiz
ahadeti olarak ibadet diline girdi. Dolaysyla, Yeni Ahid yazlar ve Vaftiz ahadeti",
Marsiyon'un tahrikiyle resmiyet kazanmtr. Marsiyon'a galibiyet ise, Byk kilisenin
istikbalde nne kacak muhalif cereyanlara kar gcn artrd. Ancak gnostik etkilerden
kendini kurtaramad.
4- Hristiyanla Basklar
Hristiyanln mparatorluk iinde gelimeye balamas tepkilerin de ykselmesine sebep
oldu. Aslnda Roma mparatorluu btn dinler ve inanlar hakknda byk bir hogr
sahibiydi. En azndan Yahudilere gsterilen hogr Hristiyanlar iin de geerli olabilirdi.
Msamahaszln kknde yatan sebep, ne imparator Klt iin kurban kesmemeleri, ne
de Roma Tanrlarna ibadetten kanmalar idi. Bu sorunlara bir forml bulunabilirdi.
zmsz grnen problem Hristiyanlarn kendi inanlarnn hakimiyetini istemeleriydi, bu
devletle Hristiyanlar arasnda bir uurum meydana getiriyordu. Uzun zamanlar gizlenen
sabr ve hukuksal durum, III. yzylda mparator Dakyanus ve Valerian dnemlerinde
mparatorlua yaylan feci takibatlarla ortaya kt ve Hristiyanlar ok byk kayplar
verdiler. slam mfessirleri de Kur'an'n Kehf suresinde sz edilen Maara Ehliyle (Ashab Kehf le) ilgili anlatlan olaylarn Dakyanus zamannda meydana geldii
kanaatndadr.432[432] Nevehir dolaylarndaki yeralt ehirlerinde rastlanan kilise kalntlar
da takibat zamanlarnda inananlarn bulduklar zm yollarnn tarihi kalntlardr.
Zulmler yalnz roma imparatorluunda deil, zaman zaman baka lkelerde de olmutur.
Mesela Buruc (85/4) suresinde zulme urad beyan edilen Ashab- uhdud da Yemen'de
Himyeri kral Yahudi Znvas zamannda (5.yy.) Yahudilie dnmeleri iin ate dolu
hendeklere canl canl'atlan Necran Hristiyanlarnn kaderlerine iaret eder. 433[433]
Hristiyanlara, dnyaya dmanlk ve insanlar kk grme isnat ediliyordu. Takdis
ilemlerinin ise, ahlk d yinler olduu zannediliyor ve zerlerine her trl iftiralar
atlyordu. aresiz bir aznlk olarak, kendilerine her trl aalama reva grlyordu.
Daha sonraki resmi makamlarn susmas ise, eski tanrlarn cezas ve intikam olarak
yorumlanyordu. Tertulian umumi kin ve fkeyi yle anlatr:
Eer Tiber Nehri surlar zerinden dklse, eer Nil tarlalar sulamasa, hava deimese,
zelzele, ktlk yahut bir salgn hastalk olsa, devaml surette Hristiyanlar aslanlarn nne,
deniyor! Bu takibatlara ksa bir sre ara verildiyse de, mparator Diocletian (Dakyanus)
zamannda (284-305), imparatorluun yeniden dzenlenmesi ve kuvvetlendirilmesi
gayesiyle, tekrar Hristiyan takibatlar balad. 303 ylndaki emirnameye gre: Kiliseler
yklmal, Kutsal Kitaplar toplanmal ve ruhaniler zindana atlp ldrlmelidir, deniyordu.
Bu takibat iki sene srd. Saysz ehitler verildi. Ama bir safhaya kadar geld ve durdu.
Hristiyan yazarlar bunu Dalgalar Petrus'un kayalarnda paralandlar, eklinde ifade
ederler. Zamanla Hristiyanlarn says gittike artt, Kilise toplantlar kuvvetlendi ve
takibatlarn da, artk tesiri kalmad. 313 ylnda mparator Konstantin'in, rakipleri Licinius
ve Maxentius'u yenmesinden sonra, serbestlik ferman ilan edildi. Bu imparatorluk merkezli
kiliseye Apostolik (Havarisel) kilise de denmitir.
5- Konstantin Ve Hristiyanln mparatorluk Dini Olmas
Konstantin 313 ylnda hakimiyeti ele almakla ve Hristiyanlara din hrriyeti tanmakla
birlikte kendisinin Hristiyanl kabul lm deinde (m.s. 337) olmutur. Zamannda
imparatorluun kme ve gerileme iaretleri grlyordu. Yeni inanla Konstantin Roma
mparatorluk dnyasna yeni bir g ve ruh girdiine inanyordu. Bu sralarda
imparatorluunun toplam nfusu 80 milyon kadard. 310 ylnda yaklak bunun %25'i
Hristiyan idi. Fakat, dengesiz bir ekilde dalmlard. Bir ka eyalette (Anadolu'da) halkm
yarsndan ou Hristiyanl benimsemiti. Msr, Roma, Aa talya ve spanya'da gze
arpan faal bir kilise cemaat aznl teekkl etmiti. Galya (Bat Britanya), Germanya vs.
432[432]
433[433]
Sleyman Ate, Yce Kur'an'n ada Tefsiri, c.V, stanbul 1990, s. 293.
S. Ate, Yce Kur'an'n a., C.X, s. 396.
gibi dier blgelere de Hristiyanlk admlarn atmaya balamt. Dou Hristiyanlnn

gelimesinde ise, Konstantin'in din politikasnn oynad rol byktr. Hogr ferman ile
btn dinler hrriyete kavumulard. Fakat mparatorluun bunu takip eden politikas,
sosyal kanunlar, Hristiyanln resmen imparatorlua girmesine sebep oldu. Kilise
makamlarna allmam yetkiler verildi. Konstantin'in gayelerinden biri de Douda
Roma'ya alternatif dier bir baehir kurmakt. Baarl da oldu. Yakn tarihe kadar kendi
ismiyle (Konstantinepolis) adlandrlan bu baehir stanbul'du. Putlara kurban yasak edildi.
stanbul'daki piskoposluk makam mparatora baland.. Kendisi ekseriya burada
oturuyordu. mparatorun Roma'dan uzakta olmas, Papaln geni yetkiler kazanmasna
sebep oldu. stanbul Patrikliine gre daha ok geliti. Dou ve Bat arasndaki farkl siyasi
artlar sebebiyle, kiliseler arasnda da farkl gelimeler oldu.
mparator, stanbul'da muhteem bir kilise ina ettirdi. Daha sonra Jstinyen (483-565)
bu kilisenin yerinde Ayasofya'y (537) yaptrmtr. Genel gre gre, kilise binalar
Hristiyanlk inancn btn dnyaya gstermeliydi. Bylece Kuds'te Mezar Kilisesi (sa'nn
gmldne inanlan mezar zerine yaplan kilise), Roma'da Kurtarc Kilisesi ve efsaneye
gre, Petrus'un ehit edildii Neron' un sirk meydannda eski St. Petrus-Bazilikas ina
edildi. mparator onu, Roma Devleti tarafndan ldrlen Hristiyanlarn hatrasna
yaptrm ve bununla Roma piskoposlarnn putperest devlete kar zaferlerini kantlamtr.
Bu olay gelecek devirlerde Papalarn nfuzlarnn artmas iin bir gereke olarak
kullanlacaktr.
Bylece Hristiyanlk, IV. yzylda dier dinler ve klt ekilleriyle beraber saylrken,
mparator Byk Teodosius zamannda (3 80 ylnda), mparatorluun yegane dini oldu.
Putperestlik Teodosius tarafndan yasakland ve devlete ihanet olarak, ilan edildi. Bu
suretle, putperest kltleri abucak gnlk hayattan silindi. 529 ylnda mparator Jstinyen
tarafndan Atina'daki Eflatun Akademisi de kapatlarak, bu gelime onaylanm oldu.
6- sa'nn Varl Hakkndaki Doktrin Kavgalar
Hristiyanln IV. ve VII yzyllar aras, takibi g inan kavgalaryla doludur. Bunlarn
hepsi de, balangtan o zamanlara kadar gelien, Hristiyan byklerinin grlerine ve
Kutsal Kitab'a dayanrlar. Bunlara, dogmatik tartmalar da denir. Bu sebeple nce, dogma
nedir? sorusu zerinde duralm. Dogma, Kilise tarafndan vaaz edilen, zel tabirle formle
edilmi bir inan cmlesidir. zel tabirle formle edilmiten maksat, kutsal yazlardan
alnm, felsefi veya ilmi dille ifade edilen bir iman esasdr. Dogmay tekil eden alma,
inan sahasndaki Kilise ilminin, yani teolojinin vazifesidir. Birbirleriyle green fikirlerin
yerini hakikat almaldr. Bu ise Kilise de, yani Piskoposlar Meclisinde meydana gelir, nk
onlarn istiarelerinde Kutsal Ruhun hazr olduuna inanlr. Bu sebeple teolojik ve
dogmatik almalar, Katolik Kilisesinde henz kapanmamtr. Vatikan Konsili, 1870 ylnda
Havari Petrus'un halefi olarak Papa'nn Layuhti (hata ilemez) olduu dogmasn, 1950
de Meryem'in cesediyle beraber mira ettii dogmasn ilan etmitir. Fakat dogma
formllerinin, yani iman esaslarnn tespit ve ifadesinin en muhteem devri IV. ve V.
yzyllardr.
En bata gelen konu, Hristoloji, yani sa Mesih'in mahiyeti meselesiydi. nk, Tanr Bir'dir
denilmesine ramen, sa'nn ve Kutsal Ruh'un da Tanr olduklar, sa'nn hem Tanr hem
insan olduu syleniyordu. Bir Tanr'da Tanrsal ahsn durumunu aklamak, sa'nn ve
Kutsal Ruh'un Tanryla olan ilikisini zmek mantken ok gt. Dier taraftan, Mesih'in
Baba tabir ettii Tanryla eitlii ve ayn zamanda ondan ayrl zerinde duruluyor,
politeizme, irke dmeden bu elikilerden kurtulu yollar aranyordu.
skenderiyeli Aryus (. 336), sa'nn Tanr olmadn, sadece Tanrsal kuvvetlerle
donatlm ve tanr tarafndan oul kabul edilmi bir yaratk olduunu ileri srmt. Daha
nce de, Antakya piskoposu Samosatal Paulus (m.s. 260'tan sonra), sa ile Tanr ilikisini,
insandaki akl ve kalp ilikisine benzetmiti. Buna gre, tarihi sa stn bir insand, ancak
Tanr'nn zel bir rahmeti le, Tanrsal Ruh (Logos), O'nun vcudunda mabette oturur gibi
oturmutu. Ayn Tanrsal G, tarihi sa'nn dnda, dnyann yaratlnda da etkin rol
oynamt. Ona gre bu Tanrsal Ruh tarihi sa ile birlemi ve onda ikamet etmiti.
Tarihteki dier peygamberlere hulul ettii gibi, Ona da hulul etmiti. Fakat Samosatal
Paulus, sa'daki iki tabiattan sz etmiyordu. skenderiyeli Dionisyus (lm.265) Logosun
Tanr' nm dk derecede tezahr olduu ve bu sebeple Tanr'nn mahluku olarak kabul

edilmesi gerektii kanaatnda idi. Roma Piskoposu Dionisyus ( 259-269) ise, Oul sa'nn
ezeli olduunu, Baba ve Oul arasnda cevher fark olmadm' sylyordu. Logos'un, Baba
Tanr ile mahluk dnya arasnda bir vasta olduunu, bir vahiy sureti olduunu, Baba'ya
benzediini iddia edenler de vard. Bu tartmalarn sonucu olarak, Meryem'e de Tanry
Douran vasf veriliyordu. Burada Meryem, cisim dnyas ile grnmeyen Tanrsal alemin
birletii srl bir mekan olarak grlyordu. Onda dnyevi ve semavi ki cevher birlemiti.
Buna kar Antakya ekolnde, sa'nn insan olduu grs, iddia ediliyordu.
te, Antakya Ekolnn temsilcilerinden olan Aryus, sa'nn yani Lagos'un Tanrsal
cevherden olduu grn tenkit ediyordu. sa, Tanr'nn bir evlatl kabul edilebilirdi
ama, evlad olamazd. Tanr, yoktan var ettii mahlukatgibi, Onu da sonradan yaratmt.
Varlk bakmndan Tanr'dan ayr idi Cevher bakmndan Yaratcsna yabanc di ve
birbirlerine benzemiyorlardu Belki cevher bakmndan meleklerle mukayese edilebilirdi.
Buna kar, skenderiye'de 319 ylnda toplanan bir konsl, Aryus'un grlerini reddetti.
skenderiye Piskoposu Alexander, meseleyi daha da bytnce mparator Konstantm iki
tarafn arasn bulmak gayesi ile 325 ylnda znik Konsili'ni toplantya ard. Bu toplantda
318 piskoposun hazr olduu rivayet edilir. Neticede man esaslar yle formle edildi:
Biz biliyoruz ki, Tanr birdir, dourulmamtr, grlmez ezeldir, yalnz gerek, yalnz
lmszdr, yalnz bilen, yalnz iyi, yalnz kudret sahibi, her eyin hakimi ve idarecisidir.
Tahavvl etmez deimez, adil ve ayn zamanda iyidir.
eriatn ve peygamberlerin ve Yeni Ahid'in Tanrsdr, zaman ncesi devirde bir olu
olmutur, onun vastasyla O, zamanlar ve her eyi yaratmtr.
Ve Tanr, btn mevcudatn sebebidir, yalnz kendisinin menei yoktur, fakat Oul, Baba
'dan zamansz olmutur ve zaman ncesinde yaratlm ve yerlemitir, O olmadan nce
yoktu, fakat zamansz btn varlklardan nce olmutur, yalnz Babadan olmutur.
nk O ebedi veya vastal ebedi deildir veya Baba 'dan ayn olmamtr, ayn zamanda
Baba'nn varl ile ayn deildir, bazlarnn syledii gibi, olmam ezeli g deil, bilakis
her eyden nce bir birlik ve bir menedir; bylece btn varlklarn ncesi Tanr'dr. 434[434]
znik Konsilinde ki bu formle edilmi ifade, taraftarlar tatmin etmedi. Aryus'un
muhaliflerinden skenderiye Piskopos Yardmcs Athanasius (295-373), Logos'un
yaratlmad, Baba Tanr ile ayn cevhere sahip olduu, ebedi oul olduu grn
savunmaya devam etti. Nikomedyal Piskopos Euseb de II. znik Konsili'nde (327 sonunda)
guruplar birletirici bir forml buldu: Buna gre, uluhiyet, tezahr eden Baba, Oul ve Ruh
arkasnda gayri ahsi bir varlk idi. Bu gr Konsilce kabul edildi. Ancak tartmalarn ard
gelmedii iin 362 de skenderiye'de, 381'de tekrar znik'de, 431 deEfes'de yeni konsller
topland. Meryem'in, hakiki tanry dourduu gr ise, 431 ylnda toplanan Efes
Konsilinde kabul edildi. Mesih'in iki tabiata sahip olduu gr de, zihinlere taklan
meselelerdendi. Tanr'nn insan olduu srr ise, Monofizitlerin (sa'nn tek tabiata sahip
olduunu savunanlar) ve Nesturilerin (Diofzitlerin) itirazna urad. Bunun zerine, 451'de
Kadky'de (Kalkedon) bir konsil daha topland. Aldklar karara gre, konu yle formle
ediliyordu: "ttifakla bir ve ayn oul, efendimiz sa Mesih'in kamilen Tanrln ve kamilen
insanln... iki tabiatn, birbirine karmam ve tahavvl etmemi, ayrlmam ve tecrit
edilmemi, her ikisi de bir ahsta bir araya gelmitir 435[435] Bu karar, istikbaldeki dier
konsllerin de temelini tekil etmi, ancak yeni yeni mezheplerin kmasn nleyememitir.
7- Hristiyanlkta nan Esaslar
Hristiyanln inan esaslarn kavramak dinler tarihinin en zor konularndan biridir. Hareket
noktas Yahudilik ve slam'dan farkldr. Bu dinlerde Tevrat veya Kur'an'nn tebli ierikleri
dinlerin merkezlerini tekil ederken, peygamberlerin kendileri bu vahiylerin dnda kalr.
Onlar vahyin gncel yorumcular olarak deerlendirilir. Hristiyanlkta ise, vahiy ve kelam
sa'nn ete ve kemie dnm varldr. sa'nn kendisi vahiy ve kelmdr. O, Kur'an ve
Tevrat gibi bir vahiy kitab getirmemitir. O Tanrsal emirleri, istekleri kendi hayatnda sz
ve davranlaryla (kl ve hl ile) insanlara tebli etmitir. Bu sebeple Hristiyanlarca sa'nn
434[434]
435[435]
Alfred Adam, Lehrbuch der Dogmengeschichte, c.I Gtersloch 1965, s.224.

Adam, Lehrbuch., s.336 vd.
vaazlarndan daha nemlisi, sa'nn oluumu, doumu, hayat, idam, daha sonra da ller
aleminden dirilip kaldrlmas, tekrar dnyaya geri dnmek zere Tanr'nn yanma
oturmasdr. Hatta lm ve lmden dirilen sa'nn yorumu, doum ve hayatndan,
vaazlarndan ok daha nemlidir. Bunlarn yorumlar Hristiyan inan esaslarnn temellerini
oluturur. Bu sebeple, Hristiyanlarn sa'ya ve tebliine baklaryla, Mslmanlarn
Hz.Muhammed ve tebliine baklar arasnda byk ayrlklar vardr. Her dinin kendi
yorumu, yalnz kendi bak asn ve grn yanstr. Kar tarafn grlerini yanstmaz.
Hristiyanlarn bak alarna gre, Hristiyanlk nsanl kurtarmak iin semadan
yeryzne inmi mcessem bir tanr tarafndan kurulmu yegane dindir. ... btn alem iin
geerlidir. 436[436]
Hristiyanln bir btn olarak anlatm da yine ok zordur. Tanrnn l birlii (tek cevher
varlk) ve bu birlii meydana getiren Tanr, sa ve Kutsal Ruh'un birbirlerine kar
durumlar ve deerlendirilmeleri, tarihte ve gnmz mezhepleri arasnda farkl farkldr.
Sk sk elikili ifadelere rastlanr. Bazen karlatklar kiilere misyon gayesi ile sylenen
ve Kilise cemaatinin grlerini aksettirmeyen szler, daha da fazla karmaaya yol aar.
Bu sebeple konunun hassasiyetini fazlaca hissettiimiz hususlarda Katolik Kilisesinin Trke
yaynlad kitaplarn kendi ifadelerini zetleyerek veya aynen iktibas ederek yanstmaya
alacaz:
7. 1- Tanr nanc
Hristiyanlar, Yahudi ve Mslmanlar gibi Allah' in tek olduunu sylerler. Ancak bu birlik
Tanrsal varln cevher ve mahiyet birliidir. Baba olarak ifade edilen Tanr Allah'tr. O
ebedi, her eye muktedir, her eyi bilen, evreni ve evrenin ierdii her eyi yaratma
gcnde olan, her yerde hazr ve nazr, hayat ihsan eden, merhametli ve balaycdr.
Her eye stn Rab, kyamette tm insanln adil yargc, ebedi mkafat veya cezay veren
tek varlktr.437[437] Ancak yaratma iini sa'ya havale etmi, kainat sa vastasyla
yaratlmtr. 438[438] slamiyet bu hususta Hristiyanlktan ayrlr, yaratma iinin tanr dnda
bir baka varlk tarafndan yaplabileceini Tanrya acizlik ve ortaklk isnad sayar ve
taaronluu reddeder. 439[439] Yine hair ve hesap gnnn hakimi olmakla birlikte, insanlar
yarglama yetkisini sa'ya vermitir, insanlar uyandracak ve yarglayacak olan da sa'dr.
440[440]
Allah'a Baba adn vermeleri gelenei, Allah'a Baba, Yahudi Kavmine de Allah oullar
diyen Yahudilerden Hiristiyanlara gemi bir tabirdir. Davud'un Mazmurlarmn birinde Tanr
Yahudi Kavmine yle der:
Sen benim olumsun, ben seni bugn tevlit ettim. Hoea Peygamberde ise Tanr:
Olumu (Yahudi Kavmini) Msrdan ardm der. sa bu tabire daha samimi, daha iten
bir anlam vererek akirtlerine Tanrya Abba demelerini retti. Abba bir sevgi szcdr,
tpk bir ailede ocuun babasna verdii ad (ngilizce Daddy, Arapa Ab, Franszca Papa)
gibi 441[441] Bu modern yorumlara kar, geleneksel grte, sa Tanr'dan doma tanrdr
(I.Yuh.3,9; 5,5). Tanr'nn evlatl (Adoptianizm) deil, onun gerek oludur. Tanr sa'nn
gerek babas saylr. Bu konu ilk devirlerde uzun tartmalara konu olmu, bir grup sann
tam bir insan olduunu, vaftiz esnasnda Tanr'nn sevgisinden dolay evlatlk olarak kabul
edildii ileri srlmse de, bu gr muhafazakarlarca sapklk olarak deerlendirilerek
reddedilmi, sa'nn Tanr'nn gerek olu olduu, Tanr'dan doma Tanr olduu kabul
edilmitir.
Gnmz Hristiyanlnn %95'i de Tanr'nn sa'nn gerek babas olduuna, sadece
manevi deil, yapsal bakmdan da, mahiyet bakmndan da beraber olduklarna inanr.
A. Aslan,s. 177.
Thomas Michel, Hristiyan Tanr Bilimine Giri, stanbul 1992,s. 56. Katolik lahiyat profesr olan yazar,
halen Vatikan'da yksek bir grevde vazifelidir.
438[438]
Yuhanna I,3; branilere mektup I,2; Koloseliler I, 15-17
439[439]
Ra'd: 13/16; Furkan: 25/2; Araf: 7/54, sra: 17/111.
440[440]
Yuhanna V.21,27, 28-29.
441[441]
T.Michel, 56.
436[436]
437[437]
7- 2. sa Ve Tenleme (Incarnatio)
kinci temel inan Tenleme (vcut bulma) olgusudur. Tanrnn yaratlmam olan ezeli
mesajnn tenletiine ve sa olarak aramzda yaadna inanrlar. Dier bir deyimle, Mesaj
veya Kelam, sa'nn insanlnda vahiy edildi de denebilir. Daha nce de ifade edildii gibi,
Hristiyanlarca sa bir kitap getirmemi, Tanr vahyine vcut vermitir, Tanr vahyinin
kendisidir. sa, vahyin kendisidir. Yohanna ncili'nde Balangta Sz vard. Sz Tanr'yla
birlikteydi ve Sz Tanr'yd. Balangta O, Tanr'yla birlikteydi (1,1-2) denir. Hristiyanlkla
slam arasndaki temel farkllklardan biri bu anlay ve yorum ayrldr.
Hristiyanlar, sa'nn Tanr gc ile, kendini Tanrya adam bir bakire olan Meryem'den
doduuna nanrlar. Ancak Meryem'in Tanrfnn zevcesi olduu, ya da bir Tanrsal
Tohum"un Meryem'de dllendii gibi bir tasavvurlar da yoktur. Hristiyanlar iin sa
Tanr gc (Aziz Ruh) sayesinde rahime dm ve Bakire Meryem'den domutur.
sa gnah dnda her ynyle tam bir insand, ama ayn zamanda Tanr Kelam ile
birlemiti. sa 'nn da bilgi ve bilinci, her insanda olduu gibi, yaam sresince edindii
deneyimler ve dier insanlarla ilikileri sayesinde geniledi
Katoliklerle Ortodokslar Meryem'in tm hayat boyunca bakire kaldna inanrlar. Bu
nedenle, sa 'nn bedeni anlamda kz veya erkek kardelerinin olmas imkansz
grldnden, ncil'de kullanlan Karde szcne Meryem'le Yusuf'un geniletilmi
ailesi anlamn verirler. Aile szcn gerek anlamnda kabul etme eiliminde olan bir
ok Protestan'a gre ise, sa Bakire Meryem 'den dom ustur, ancak sa doduktan sonra
Meryem'le Yusuf un baka ocuklar olmu olabilir. 442[442]
7. 3- sa'nn Sfatlar
Hristiyanlar sa'ya Tanr Olu sfat ve unvann verirler. sa'nn ezeli ve yaratlmam
olduuna inanrlar. Tanr tm evreni Mesih sa 'da, Mesih sa'nn araclyla ve Mesih sa
iin yaratmtr, 443[443] derler. sa Peder deildir. O'nu peder gndermitir...kisi ayr
kiilerdir. Ama sonsuza dek bir aradadrlar...zleri ve asllar ayn olduu iin, dnyay
yaratan sonsuz sevgi, bilgelik ve g her ikisinde de var olduu iin Onlar birdir. 444[444]
Katolik nancna gre, sa gerekten Tanr'dr. O, ebedi Peder'in ebedi Kelam ve Oludur.
Hristiyan inancnn verdii Mjde, ite budur. Gc ve sevecenlii tm yaratln ayakta
kalmasn salayan, her eye yeten alemlerin Rabbi'dir. Kutsal l Birliin oluturduu
ebedi sevgide ebedi Kelam veya Oul, Peder 'den kmakladr. Oul'u ezelden beri Peder
'in biricik Oludur. Tabiat ve z olarak Oul olan tek bir kii vardr. O da Tanr'nn kendi
Oludur. Kilise, sa'nn dierleri gibi evlatl kabul edildii iin deil, ayn zden olduu iin
Tanr 'nn olu olduunu bildirir. sa, inde Tanr'yi yaatan bir insan deildir ama
Tanr'nn biricik z Oludur. O, Tanr'nn biricik z Oludur ve sonsuza dek var olacak
Peder'i ile z ayndr. 445[445]
nsanolu, sfat daha nce Danyal kitabnda Ahir zamanda gk yznden gelecek ve
Tanrsal devlette hkmetme yetkisinde olacak kii iin kullanlr. Ayn zamanda Mesih
umudunu da ifade eden bu isim, Hristiyanlarca sa'ya atfedilir ve onda gerekletiine
inanrlar. sa, Tanr olduu gibi, ayn zamanda kamil bir insandr:
Grnmez Allah'n suretidir... O, her insan gibi elleriyle alt. Her insan gibi aklyla
dnd. Her insan gibi zgr iradesini kulland ve insan gibi yrei ile sevdi. Bakire
Meryem O'nu dourdu. O bizden biriydi, ama gnah ilemedi... O, armha gerildii zaman
insanln aka belirtti. Gerek fiziksel gerekse ruhsal ynden byk ac ekti. O'nu
kamladlar ve armha gerdiler. Gerekten ld. Bizler iin giydii insan giysisini, asla
karmad. Isa 'nn insan oluu son derece nemlidir. nk O 'nda insan tabiat en soylu
biimde belirir ve insan yaam iin en mkemmel rnektir. 446[446]
Ancak, "sa, bir insan kiiliine sahip deildir. Burada Kii szc tam anlam ile
442[442]
443[443]
444[444]
445[445]
446[446]
Michel,57 v.d.
Hristiyan nanc,
Hristiyan nanc,
Hristiyan nanc,
Hristiyan nanc,
(Trkiye Katolik Kilisesi Yaynlar), stanbul 1994, s. 49

s.73.
s.73.
s.71.
Bamsz akll varlk anlamnda kullanlr. sa, Tanr'nn Olu olan kiiden ayr bir varlk
deildir. Demek istediimiz udur: sa blnm deildir. sa denilen Tanr'nn ebedi
Olundan ayr olan insani bir kii yoktur. Ezelden beri ve sonsuza kadar Tanr'nn Olu olan
kii sa'dr. 447[447]
Rab, Hristiyanlarn sa'ya verdikleri unvan ve sfatlardan biridir. Hristiyanlar bu yetki ve
otoritenin sa'ya Tanr tarafndan lmden diriltildii an verildiine inanrlar. Bu unvan
sa'nn Tanr ve insanlar arasndaki tek arac olduu hakkndaki Hristiyan inancna iaret
eder. zellikle Paulus mektuplarnda Rab sfat ska kullanlr. Yine Hesap Gnnde Yarg
olarak Tanr'nn sana oturmak zere yeniden dnyaya geleceine olan inanlarn ifade
eder.
Mesih-Hristus, sa'nn ikinci ad olmutur. branca mesias szcnn Greke'si,
Hristos'dur. Yahudilere vaad edilen bu kiinin sa olduuna inanlr. Onun iin "Mesih" ad
da kullanlr.
Katoliklerin kendi ifadeleriyle:
Mesih sa, gerek insan ve gerek Tanr 'dr. O ezeli ve ebedi ilahi Kelamdr. O, Tanrnn
tek Oludur. O ezelden beri Peder'den kmaktadr, Tanr 'dan gelen Tanrdr. Peder ile ayn
zdedir
Cennetten gelmi ve Tanrsal niteliklerini koruyarak insan olmutur. nsanlarla yaam ve
nasl yaanacam szlerle deil, kendi hayat ile onlara anlatmtr. Bizler iin ac eken,
len ve grkemli biimde yeniden dirilmi olan Kurtarcmzdr... Gkte ve yeryznde,
grnen ve grnmeyen eyler, tahtlar, egemenlikler ve ynetimler, her ey Onda
yaratlmtr. Her ey Onun araclyla ve Onun iin yaratlmtr. Evreni ayakta tutan O'dur.
Bizler Onun sayesinde varz 448[448]
Hristiyanln bu inancndan slam 449[449] ayrlr ve Allah'n yaratlta kimseyi yardmc
tutmadn ve yannda kimseyi bulundurmadn syler.
Tanr Kelam, sa'ya Tanr Kelamnn yerletii manasnda kullanlr. Tanrsal kelamn sa'da
bedene, ete-kemie dntne, yaamak iin her insan gibi gayret gsterdiine,
beslendiine, bir aile iinde bulunduuna, ancak hi gnah ilemediine inanlr. smet
sfatnn gerek sahibi olduuna inanlr.
Yeryznde yaad srece hi gnah ilememitir. Petrus, O, gnah ilemedi ve Onun
aznda hi hile bulunmad, diye yazmtr. Kukusuz. Mesih jsa 'yi tanynca, Onun Tanr
ve Tanr 'nn Olu olduunu anlaynca, Onun gnah ilemediini anlarz. nk Onun
kiiliinin Tanrsal bir onuru vardr.
ncil, Mesih sa'y batan karmak isteyenler olduunu bildirir. Ama O, ktlkten her
zaman uzak durmu, ierden gelen ehvet uyandran ve bedensel varlnn istekleri yoktu.
eytan da ona dardan satat. Ama Onun insan yrei her zaman Peder'in isteine
uyard. 450[450]
Hz. sa iin Rabbin Kulu, Kurtarc, yi oban, Yol, Gerek, Hayat sfat ve unvanlar da
kullanlr.
7. 4- Kutsal Ruh
Hristiyanlk, Tanr ve sa ile birlikte, uluhyetin nc varl olarak Kutsal Ruha inanr.
Kutsal l Birliin (Teslis'in) bir ferdidir. Bu l birlik Uluhiyeti oluturur. l Birliin
gizemi, yani Tanrnn ahsta tezahr kavram henz aklanm deildir. ncil ana
dek, bu sr gizli kalmtr. Paskalya Bayram srrnda ve Paskalyadan elli gn sonraki
Pentekost Bayramnda, Kutsal Ruh'un ayr Tanrsal bir kii olduu belirlenmitir.
Kilise, Allah 'a ve sa'ya imanm belirttii gibi, Kutsal Ruha da imann belirtir. Pederle
Oul, birbirlerini sonsuz bir akla sever. Bu ak her ikisinde tam anlamyla belirir. Sonsuza
dek her ikisinde de tamamen eittir. Pederle Oul 'dan treyen bu sevgi, bir kiidir. Ezeli
Hristiyan nanc, s.75.

Hristiyan nanc, (Trkiye Katolik Kilisesi Yaynlar, Derleyenler: Leyla Alberti, P.Xavier Jacob, P. Luigi
Iannitto, Nilay Hdrolu), stanbul 1994, s. 31 v.d.
449[449]
Kehf: 18/51.
450[450]
Hristiyan nanc, s. 77.
447[447]
448[448]
ve ebedi Kutsal Ruhtur. 451[451] Kilise, Kutsal Ruh'a itenlikle dua eder. zellikle Paskalya
Bayramndan elli gn sojraki Pentekost Bayramnda ve glendirme ayininde, Kutsal Ruh'a
olan ballk aka grlmektedir. O, kiliseye hayat veren gtr. Kutsal Ruh araclyla,
Mesih sa'nn armaanlar Kilise'ye sunulur. Kiilere ise, Kutsal Ruh vaftizle gelir. Kiinin
ruhunda yaamaya balar. Kiiyi kutsar. Bakalarn etkileme de ancak kutsal Ruh'un
yardmyla olur. Konserde yelere doruyu gsteren Kutsal Ruh'tur. Kutsal Ruh'un grevi,
ikinci Vatikan Konsilinde de belirtilmitir. 452[452]
Hristiyanln ilk yzyllarnda dini metinleri kaleme alan yazarlar, Kilise ile Kutsal Ruhun
birbirinden ayrlamayacan srarla belirtirler. Kilisenin olduu yerde, Tanr 'nn Ruhu da
vardr ve Tanr'nn Ruhu nerede varsa, orada Kilise vardr derler. Bugn de Kutsal Ruh'un
Kiliseye hayat verdiine, varln srdrmesini saladna inanrlar. 453[453] Kutsal Ruh,
Allah'n ve sa Mesih'in Tanrsal ruhlar olarak da vasflandrlr. 454[454]
Bazen Tanr ve bazen Tanrsal varlk olduuna inanlan, sa'dan sudur ettii sylenen bu
Varln, Tanrsal G olduu sylenir ve Kutsal Ruh ad verilir. Bu kavram, Mslmanlar
Hristiyanlardan farkl anlarlar. Mslmanlarca Kutsal Ruh, byk melek Cebrail'in dier bir
addr. rnein, Meryem'e sa'y mjdeleyen varln ad, Hristiyanlarca Ruh iken,
Mslmanfarca Cebrail'dir. Hristiyanlar Kutsal Ruh'un yaratlmadna, Uluhiyetin
varlndan biri olduuna inanrlarken, Mslmanlar Cebrail'in yaratldna, Allah'n
mahluku olduuna inanrlar.
7. 5- l Birlik ( Teslis)
l Birlik terimi Kutsal Kitab'n hibir yerinde gemez. Bu terim Hristiyanlk tarihinde ilk
defa 180 ylnda Antakyal Theophilus tarafndan kullanlmtr. Bununlabirlikte l Birlik
kavramnn dayand temeller Yeni Ahid'te mevcuttur ve en ak ifadesini Matta ncilindeki
vaftiz formlnde bulur. Peder, Oulve Kutsal Ruhun adna vaftiz edinl, denir.
Hristiyanlktaki bu l Birlik inancnn tasavvuru hakknda kesin bir ey ifade etmek ok
zordur. Tarihi rivayetlerde genelde Tanrsal varln ayr ahstan meydana geldii,
aralarndaki birliin, varlklarn meydana getiren Cevher birlii olduu ynndedir. Bir
nevi karnnda ikiz bebei olan hamile anne gibi dnlebilir. Grnte tek kii, gerekte
kii olduu gibi.
ncil'e gre tek Allah 'ta kiilik, ahsiyet, ya da, daha dorusu, ahs veya kii vardr;
birincisine Peder, ya da Peder Allah denir; ikincisine ise Kelm, ilahi Kelam ya da Oul,
ncsne ise Kutsal Ruh denir; bylece ne Tanr ne de bir deniyor; fakat bir tek
Allah 'ta ahs ya da, daha teknik bir terim olan, uknum vardr, denilmektedir 455[455]
Son zamanlarda geleneksel yorumdan baz ilahiyatlarn uzaklat, Tanr'nn Birliine
glge dt kanaatyla, l Birlii farkl yorumladklar gze arpmaktadr: Buna gre,
Tanr kendini sa'da oul olarak, Kilise'de sevgi ve Ruh olarak gstermitir. Bu insanlarn
anlay snrlarn aan Bir'in, ayn varln inkarnasyonu (avataras) eklindeki eitli
tezahrleridir. Buna psikolojik modern yorum da diyorlar. Fakat ilahiyatlarn ounluu,
geleneksel tarzdaki inanlarn srdrmekle birlikte halk, byk ounluk fiiliyatta Semavi
Babam tabir edilen Tanrrya inanrlar.
7. 6- Meryem
Hristiyanlar Meryem'e Tanr Anas (Theotokos) unvan vermilerdir. Ancak hi bir
Hristiyan, Meryem'in Tanr'nn zevcesi olduu iddiasnda bulunmaz. sa'nn Tanrsal
cevhere sahip olduuna inanmalar ve Meryem'in sa'nn annesi olmas sebebiyle de ona
Tanr Anas unvan vermilerdir. Tanrnn zel ltfu ile Meryem'in hi bir gnah
ilemediine inanlr.
Bir ok Hristiyan, zellikle Katolik ve Ortodokslar Meryem'e atfedilen kutsal yerleri
451[451]
452[452]
453[453]
454[454]
455[455]
Hristiyan nanc, s. 118

Hristiyan tnanc,s. 122.
Hristiyan nanc, s. 119.
Xavier Jacob, Sorabilir miyiz?, stanbul 1992, s. 13.
Xavier Jacob, Sorabilir miyiz?, stanbul 1992, s. 12.
(Anadolu'da Efes ve Filistin'de Nasra gibi) ziyaret ederler. Kiliselerde Meryem'in resimlerine
yer verirler, Meryem heykellerine sayg gsterirler. Kendi hidayetleri iin efaati olmaya
arrlar.
Yeryz hayat sona erince Meryem'in, ge ykselerek Olu ile beraber olduuna inanlr.
Kendisi Ruh ve bedeniyle ge ykselmitir. Yeni Ahid'te Meryem'in Ge ykselmesi ile
ilgili kesin bir bilgi yoktur. Bu inan, Katolik Kilisesinin Meryem'in kutsall ve onuru ile
ilgili retisine dayanr. 456[456]
7. 7- Kurtulu Ve Hidayet
Hristiyanlar, Hz. Adem ve Havva'nn cennette Yasak meyveyi yeme hatas ile ezeli gnah
ilediklerin ve bu gnahn onlara ve ocuklarna lm getirdiine, ayrca gnahn da miras
olarak zrriyetlerinde devam ettiine inanrlar. Bu Ezeli gnahtan insanln kurtulmas
iin Tanr nce Eski Ahid eriatn tebli etmitir. Ancak bu ykn arln kimse
tayam&m, kimse eriat kamilen tatbik edememi ve gnahtan kurtulamamtr.
Bunun zerine Tanr ezeli ve Tanrsal varlk olan Kelmn sa'da Kendi suretinde vahiy
etmi, gstermitir. sa, Tanr'nn emrini, isteklerini insanlara hayat boyunca tebli etmi,
insanlarn anlayszl yznden idam sehpasna gnderilmitir. O da Tanr'ya mutlak itaat
iin, gemi ve gelecek tm insanlarn gnahlarna Kefaret olarak kendini armhta
kurban etmitir. Tanr'nn insanlar gnahtan kurtarmak iin niin byle bir plan yapp tatbik
ettiini, bu yolu setiinin srr anlalamaz. Ancak Tanr, bu yolu zgr iradesiyle semitir.
Bu kefaret kurban ile, tm Yahudi eriat ve ezeli gnah nesli olmu, kalkmtr.
Bu sebeple, sa'ya inananlar her hangi bir hukuk kuralna (eriata) ve davrana bal
olamadan, yalnz inanlar ve sevgiyle kurtulua ulaacaklardr.
Hristiyanlar, idam edilen ve len sa'nn, Tanr'nn lutfu ile lmden dirildiine inanrlar.
Bu dirilme ile Tanr, sa'nn stlendii grevi, tm yaptklarn ve hayat tarzn onaylamtr.
sa'nn lm ve dirilii gnaha ve lme kar kazanlan bir zaferidir. Bununla sa'nn
gnaha ve lme giden yolu yktna inanlr. lme kadar uzanan bu teslimiyet, lm
de yenerek, lmden kalkn yolunu amtr.
Bu sebeple, Hristiyanlarn evlerinde, okullarnda, sa'nn vcudunu tayan armh suretleri
grlr. armh tm Hristiyanlar iin inancn temel simgesidir.
sa'nn lm, sadece Yahudilerle deil, tm insanlkla Tanr arasnda yaplan yeni bir
anlamann (Yeni Ahid'in) douu, yeni devrin balangc saylr.
7. 8- Dier nanlar
Mslmanlarn Hristiyan inan sistemini anlamaya ve renmeye alrken, kendi inan
temelleri iindeki paralel konularn da cevaplarn aramalar tabiidir. Her ne kadar,
Hristiyan lmihal kitaplarnn inanla ilgili blmlerinde ele alacamz konulara
deinilmiyorsa da, merak edilen bir boluu gidermekte yarar vardr.
7. 8.1- Ahiret
Hristiyan nanlarna gre, sa Mesih'in dnyaya dnp Tanrsal Devleti kurmasndan sonra
Mesih saltanat balayacak ve yaklalk 1000 yl srecek saadet devri sonunda Adem'den
buyana tm insanlar hair olacak ve sa'nn hakimliini yapt bir hesap gn
balayacaktr. Herkes inan ve davranlarnn hesabm verecektir. Sulu bulunan
Hristiyanlar hatalar nispetinde sreli bir ceza grecekler ve arndrma, temizleme ilemine
tabi tutularak (Alm. Fegfeuer) gnahlarndan kurtarlacaklardr. 457[457] Bundan sonra,
Hristiyanlar kurulacak cennete alnp, ebedi mkafatla sevindiril irken, bazlarna gre,
Hristiyan olmayanlar (putperest, Mslman vs.) daha nce yaam hayvanlarn kaderleri
gibi, bir daha dirilmemek zere toprak olurken, bazlarna gre de ebedi cehennemle
456[456]
457[457]
Hristiyan nanc, s.172.

P. Oskar Simmel, R. Stahlin, Christliche Religion, Frankfurt 1964, s.77-78.
cezalanacaklardr.
458[458]
7. 8.2- Melek, eytan, Cin

Katolik ve Ortodoks mezheplerince melek konusu inan objesi olmakla birlikte,
Protestanlarca deildir. slam'n melek ve eytan inancyla yaknlk vardr. Hristiyanlarca
da melek, Tanrnn emirlerini mutlak uygulayan, Tanr tarafndan anlay ve serbest irade
ile donatlm vcutsuz ruhlardr. Zaman ve mekan st varlklardr. eytan ve cin (demon)
ise, Tanr'dan kopmu onun gazabna uram kt ruhlardr. Asi melekler de denebilir. Bu
noktada Hristiyanlarn melek inanlaryla, slam'n Cin nanc arasnda br paralellik olduu
grlr. nk slam'da melekler, Tanr'ya mutlak itaat eden varlklardr, kendi irade ve
inisiyatifleri yoktur. Mahiyet itibariyle de nurdan yaratlmlardr. Hristiyanlkta mahiyetten
sz edilmez. Ancak Tanr'ya itaati veya isyan seme yeteneinde olduu grlr.
7. 8. 3- Peygamber Ve Kutsal Kitaplar
Hristiyanln peygamberlik gr slam'dan biraz farkldr. Eski Ahid'teki tm
peygamberleri kabul ederler. Ayrca Yeni Ahid yazarlar ve havariler iin peygamber deyimi
kullanlmamakla birlikte, yaptklar ileri bir nevi peygamberlik olarak deerlendirirler.
Hz. Muhammed'e Arap Milletinin bir bilge kiisi gzyle bakarlar ve manevi ynn kabul
etmezler. 2. Vatikan Konsili kararlarnda slam'a kar baz yumuamalar gze arpmakta
ve bu arada, slam'da brahim dinine has baz hakikat kvlcmlar bulunduu fade
edilmekte ise de, Kur'an ve Hz. Muhamned'in vahiyle ilikileri kabul edilmez. Peygamberler
ve Kutsal kitaplar, Eski Ahid ve Yeni Ahid'le snrlandrlr. Eski Ahid ve Yeni Ahid arasndaki
farkllklar elikileri Yeni Ahid nda yorumlamaya giderler. l daima Yeni Ahid'tir.
Yukarda da bahsedildii gibi, Yeni Ahid'in ieriinden olan nciller, Mektuplar ve Kitaplarla
Kur' an' m haber verdii nciller arasnda bir iliki yoktur. Hristiyanlar Mslmanlarn
tasavvur ettikleri ekilde hi bir ncil tanmazlar. Onlara gre Tanr kelam yaz ve kitaba
deil, ete ve kemie dnmtr. O da sa'dr. Yeni Ahid'deki yazlar ise, havarilerin ve
dier akirtlerin vahiy veya ilhamla yazdklar, sa ve zamann olaylarn yanstan
hatralardr. Yorumlardr.
Ksaca, Kur'an'n sa'ya indiim haber verdii ncil, dnyada mevcut deildir.
Mslmanlarn tasavvurlarndaki bilgiler, gnmz Hristiyanln yeterince tanmamaktan
kaynaklanan hatalardr. Mslmanlarn inanlarndaki sa ve indiler hakkndaki tasavvurlar,
yine Mslmanlara zg inanlardr. Hristiyan mezheplerinden gnmzde taraftarlar
kalmam Yahudi-Hristiyanlann (Ebionitlerin) gr ve dncelerini yanstr.
8- Kilise Gizemleri (Sacramentum)
Hristiyanlar lmden dirilen sa'nn cemaatle birlikte yaadna, lmeden nce yaad
gibi, hl cemaatle birlikte yaamaya devam ettiine, ibadeti, hizmeti, ifa vermeyi, alar
doyurmay, balamay, cefa ekmeyi ve lmeyi srdrdne inanrlar. sa'nn bu
grnmez eylemleri Kilisenin gizemli (sakrament) ayinlerinde grnr hale gelir. Dier bir
deyimle, bir Hristiyan bu ayinlere katlmakla manen lmden dirilmi sa ile birlikte
olduuna ve birlikte yaadna inanr. 459[459]
Hristiyanlar iin balca gizemler Vaftiz ve Efkaristiya gizemleridir. Bu iki esas gizeme ek
olarak Ortodokslar ve Katolikler be gizem daha kabul ederler. Bunlar: Glendirme, Evlilik,
Ruhbanlk, Barma, Hasta Yalama Gizemleridir. Protestanlarn ou Vaftiz ve Efkaristiya
gizemlerini kabul etmekle birlikte, dier gizemlere ayn deeri vermezler. Quaker' ier ve
Selamet Ordusu gibi baz Protestan kiliselerinde ise, gizem inanc yoktur. Gizemleri ksmen
slamdaki farzlarla karlatrmak mmkndr.
slam bu ksa sreli arndrma cezas inancna itiraz ederek onlar ate, bize birka gnden fazla dokunmaz,
derler. Deki (onlara): Allah 'tan sz m aldnz... Bakara: 2/80. diyerek son hkmn Tanr'da olduunu vurgular.
459[459]
Thomas Michel, Hristiyan Tanrbilimine Giri, stanbul 1992, s.88
458[458]
8. 1- Vaftiz
Birinci gizemdir ve dier gizemlerin kabul iin temel arttr. Hristiyanla giri bu ilemle
olur. Hristiyan inan ve ibadetlerini kabul etmi saylr. Bir defa yaplr. Vaftiz ayini,
slam'daki boy abdesti gibi bir tr ykanma ilemidir. Bununla yeni dine giren kiinin
hayatnn daha nceki devrinde iledii tm gnahlardan kurtulduuna, affedildiine
inanlr. Baz kiliseler vaftiz olacak kiinin bana su serperler. Genelde vaftiz ilemi Paskalya
kutlamalar srasnda yaplr.
8. 2- Glendirme (Confirmatio)
Hristiyanla giri ayininin ikinci blmn oluturur. Bununla Kutsal Ruh gcnn yeni
mmine balandna inanlr. Yetikin bir Hristiyan olarak, stlendii tm sorumluluklar
yerine getirmeye arlr. Kiliseye kabul edilen kii ergin ise, vaftiz ve glendirme ayinleri
iki blmde ayn anda yaplr. Kk ocuksa, ergenlie girdii, 13-16 yalarnda yaplr.
Piskopos veya rahip, adayn alnna biraz kutsal ya srerek Allah'n armaan olan Kutsal
Ruh seni simgelesin. Rab seninle beraber osun, der. Kutsal ya, Kutsal Ruh'un simgesi
saylr.
8. 3- Nikah Veya Evlilik
Genellikle Missa (komnyon) ayini esnasnda yaplr. Yeni evlenecek olanlar iin baz zel
ve genel dualar yaplr. Evlenecek iki kii ana sunak nnde durur, yanlarnda da iki ahit
bulunur. Rahip nikahn nemi ve ciddiyetine dair bir konuma yapabilir. Evlenecek olanlara
evlenme kararlarn serbest iradeleriyle alp almadklarn sorar. Olumlu cevap alnca, nikah
kyar, dualar okunur ve sonunda yeni ift ve ahitler evlenme defterini imzalarlar.
Hristiyanlarca evlilik, Tanr'nn insanla sevgisini simgeleyen bir yaam halidir. Karlkl
sadakat ve yarar duygular ile, ocuklarn doabilecei ve Hristiyan inancnda
yetitirilebilecei bir ortam hazrlamay taahht eden iki kiinin sevgi birliidir. Hayat boyu
srdrme taahhd vardr. Eler hayatta olduu srece, boanma ve tekrar evlenme
zellikle Katoliklerde kabul edilmez.
8. 4- Ruhbanlk
Bu ayinle kii, hayatn Hristiyan topluluuna adamay vaad eder. Bunlar: Rahip, piskopos,
ve diyokos takdisleridir. Papalk, patriklik vs. ise, kilisenin zel grevleridir. Gizemsel anlam
tamazlar. 460[460] Takdis olan kii liklikten km, ruhban snfna girmi saylr.
8. 5- Barma (Tvbe, Gnah karma)
Hristiyanlar gnahlarndan dolay pimanlk duyduklarnda Tanr'nn kendilerini
balayacana inanrlar. Gnah karma ayinine ba vururlar. Tarih boyunca farkl
ekillerde olmutur. Bazen ze! itiraf, bazen de toplu halde yaplr. Ayinde papazn arac
klnmasnn sebebi, Yuhanna nclindeki (XX,23) Kimin gnahlarn balarsanz, onlar
balanm olur, ve kimilerinkini alkoyursanz al konmu olur ifadesine dayanr. Yani
Papaz, bu ayinde sa tarafndan grevlendirilmi, yetkili klnm saylr. Kiinin gnahnn
papazca kabul ile, Tanr tarafndan balandna inanlr.
8. 6- Hastalara Ya Srme
Hristiyanlar Tanr'nn sa'y hastalan iyiletirmek veya lme hazrlamak iin gnderdiine
inanrlar ve ar hastalk ve lm anlarnda sa'nn yanlarnda olduunu dnrler.
Bununla kendilerini zor anlarnda yalnz hissetmezler. Hastalara ya srme ilemi, toplu
halde veya zel olarak yaplr. Toplu halde yaplrsa hasta olan kiiler cemaatla birlikte
kilisede toplanrlar, ksa bir duadan sonra ncil'den paralar okunur, rahip bir vaaz ile bu
460[460]
T.Michel,92.
gizemin manasn aklar. Dualar yaplr. zel ekilde yaplrsa, merasim ksa yaplr ve
hasta kiinin alnna ve ellerine kutsal ya srlr. 461[461]
8. 7- Efkaristiya (Komnyon, Eucharistia)
Hristiyan inancnn ve ibadetinin temel talarndandr. Eucharistia kretmek demektir.
sa'nn lmeden nce, akirtleriyle paylat son akam yemeini yenileme, tekrar etme
ayinidir. Bu ayinde sa'nn etini ve kann temsil eden ekmek ve arapla kendi vcudunu
akirtleriyle btnletirdine inanlr. Ayinde kullanlan ekmek ve arabn manen sa'nn
eti ve kan olduuna inanlr. Katolikler bu ayini her gun tekrar ederken, Ortodokslar pazar
ve bayram gnleri icra ederler. Protestanlarca ayda bir veya ylda drt defa kutlamalar
yeterlidir.
9- badetleri
Her dinde olduu gibi, Hristiyanlarn da mezhep ve lkelere gre deien baz ibadetleri
vardr.
9. 1- Komnyon (Missa) Ayini
Hristiyan badetlerinin en nemli ve en yaygn olandr. ki ana blmden oluur. Birinci
blmde vaaz edilir ve Kutsal Kitap'tan ksmlar okunur ve bunlarla ilgili gncelletirilen
aklamalarda bulunulur. kinci ksm, ayin ksmdr. Rahip gnn anlamna gre deiik
renklerde kyafetler giyer. rnein Noel ve Paskalyada beyaz, normal pazar ayinlerinde
yeil, ller iin yaplan da siyahtr. Ayinde ilahiler okunur, ha karlr, dua ve tvbe edilir.
Mihrap (sunak) yannda duran rahip tarafndan, kutsanacak ekmek ve arap Allah'a
sunulur. lahiler ve kran duas okunur. Ekmek ve arap dualarla kutsanr. Baz dua ve
ilahilere cemaat da itirak eder. Kutsanan ekmek ve arap cemaata datlr Biti duasiyla
ayin son bulur.
9. 2- Ha areti
En basit ve yaygn bir dua trdr. Katoliklerde mmin sa elini ilk nce alnna, sonra
gsne, sonra sol omzuna ve nihayet sa omzuna gtrr. Bunu yaparken u szleri
syler: Peder, Oul ve Kutsal Ruh 'un adyla. Amin aretin sras mezheplere gre
deiebilir.
9. 3- Rabb'in (sa'nn) Duas
En yaygn dualardan biridir. slamdaki Fatiha Suresinin nemine sahiptir. erii udur:
"Gklerdeki Pederimiz, Adn yceltilsin, Hkmranln gelsin. Gklerde olduu gibi,
yeryznde de senin istein olsun. Gnlk ekmeimizi bu gn de bize ver. Bize ktlk
edenleri baladmz gibi, sen de bala sularmz. Bizi gnah ilemekten koru ve
ktlklerden kurtar. 462[462]
9. 4- Dier Dualar
Sabah ve akam dualar, yemekten nce ve sonra yaplan dualar, tespih dualar vs.
saylabilir. Gnlk dualarn kilisede yaplmas daha makbuldr. badet vakitleri cemaatn
durumuna ve iklime gre ayarlanr. Kutsal kitaptan paralar ve ilahiler okunur. Haftalk
Pazar ibadet ve dualar Hristiyanlarn hayatlarnda nemli bir yer igal ederler. Temizlie
itina gsterirler. Katoliklerce bu ibadete katlmak zorunludur. Yllk dua ve ibadetler de dini
bayram ve kutsal gnlerde yaplanlardr.
461[461]
462[462]
P.Xavier Jacob, Hristiyan Kiliseleri ve badet Yerleri, stanbul 1994, s.35.

P.Xavier Jacob, Hristiyan Kiliseleri ve badet Yerleri, stanbul 1994, s. 15.
10- Bayram Gnleri

Hristiyanlarn sene boyunca bir ok bayram ve kutsal gnleri vardr. Bunlar gruba
ayrlrlar: Noel ve Paskalya Bayram Devreleri ve olaan pazar gnleri. Noel ve Paskalya
Bayramlarndan nce birer hazrlk sreleri vardr. Bayram gnlerinden sonra da bu sre
devam eder.
10. 1- Noel Zaman
Dini takvim gnlk ilerde kullanlan Gne takvimine pek uymaz. Dini sene Noel
bayramndan nceki drdnc pazar gnnde balar. Bu pazar gnnde, Noel Bayramna
bir hazrlk olan Kk Perhiz ya da Noel Perhizi veya Bekleyi (Almanca Advent, Franszca
Avent) devresi balar. Drt pazar gnn iine alr. Bu srede Hristiyanlar kendilerini sa
Mesih'in doum gn olan Noel bayramna hazrlarlar. Perhiz yaparlar, oru tutarlar,
kendilerini biraz daha ok dua ve ibadete verirler. Noel 25 Aralkta kutlanr. Ortodoks
kiliselerde ise 6 Ocakta kutlanr. Kiliselere ve yrelere gre kutlama ekilleri farkllk
gsterir. Rivayete gre, bir ahrda doan ve yemlie konan sa'nn hatrasna, ahr ve
yemlik, bebek sa, Meryem ve Yusuf, kz, merkep ve bir ka koyun, kuzu tasvirleri yaplr.
6 Ocak'da doudan gelen hikmet sahibi mneccimlerin heykelleri ilave edilir. Ssleme
olarak 16. ve 17. yzyllardan itibaren am aacndan ssler de konmaya balamtr.
Almanya'dan yaylan Noel am adeti pek ok lkelere yaylmtr. Bayram dolaysyla
ocuklara da ze! hediyeler verilir. Noel'i takip eden pazar, aileye ithaf edilir. 6 Ocak veya
2-8 Ocak aras Pazar gnnde, doudan gelen mneccimlerin gelileri anlr ve buna
Epifanya Bayram denir. Bu bayram takip eden Pazar gn, sa Mesih'in Vaftiz bayramdr.
Bylece Noel devresi sona erer ve normal Pazar gnleri balar.
10. 2- Paskalya Devresi
Kl arambas ile balar ve Pentokost bayram ile son bulur. Bu gnlerin belirli tarihi
yoktur. Paskalya gnnn tarihine bal olarak hesap edilir. Paskalya Katolik kilisesinde ilk
dolunaydan sonraki ilk pazar gnnde kutlanr. Bu 22 Mart ile 25 Nisan arasnda bir gne
tesadf edebilir. Kl arambas, Paskalya bayramna bir hazrlk devresi olan Byk Oru
sresinin balangcdr. Kl arambas, Paskalyadan nceki yedinci haftann aramba
gnne rastlar. Bu sa'nn tebli hayatna balamadan nceki, le ekilip krk gn boyunca
oru tutmasnn ve ektii aclarn hatrasdr. Bu oru devresinin ilk gnnde, Komnyon
ayini esnasnda kller takdis edilir ve mminlerin alnna ya da kafasna serpilir. Ac ekme
ve znt ifadesidir. Bu srede Orta ada sk oru kurallar uygulanmt. Gnmzde
ise, byk ehirlerde Kl arambasndan nceki gnlerde her eit elence ve lgnlk
dzenlenmektedir. Orta ada oru ncesi ziyafetler verilir, daha sonra Paskalya
Bayramna kadar etli yemek yenmezdi. Ziyafet son etli yemek olurdu ve ziyafete "Etlere
Veda" manasna "Carne Vale" denirdi. Gnmzde bu det dinle ilgisi olmayan lgn
elencelere dnmtr.463[463] Paskalya bayram ncesi haftaya Kutsal Hafta veya Byk
Hafta denir. Perembe, Cuma, Cumartesi ve Pazar gnleri zel ayinler yaplr. Paskalya
Bayram, sa Mesih'in lmden diriliinin hatrasna kutlanr. Bunu 40 gn sonra sa'nn
gklere kt inancyla isa'nn Mirac bayram kutlanr. Eer 40. gn pazara tesadf
etmezse, pazara ertelenir. Paskalyadan elli gn sonra da Kuds'te toplanan havariler
zerine Kutsal Ruh'un inii ansna Pentokost Bayram kutlanr.
10. 3- Pazar Gn Kutlamalar
Yln olaan pazar gnlerinin bir zellii yoktur. Ancak bunlardan l Birlik, Efkaristiya,
sa Mesih Krall bayramlar biraz daha zenle kutlanr. Bunlar dnda Kiliselere ve lkelere
gre deien, Aziz Bayramlar da vardr. Saylan pek oktur. Kiliseler bu hususta zel
takvimler hazrlarlar.
463[463]
P, Xavier Jacob, s.24.
11- Kilise Ve Ksmlar

Kilise kelimesi Yunanca Ekklesia kelimesinden tremitir. Bu kelimenin kkeni
Toplamak veya Toplant manasna gelir. Buna gre, Kilise kelimesi Hristiyan
Cemaatnn toplants manasndadr. Yani, Kilise Hristiyanlarn topland yer veya bina
manasna gelir. Ancak bina ve yer anlam dnda ok daha nemli bir manas daha vardr.
O da cemaatn kendisidir. Hristiyan topluluudur. Dier bir ifade ile Mezhep anlamna da
kullanlr. Biz burada birinci mana, yani kutsal bina anlam zerinde duracaz:
Hristiyan ibadet yerleri eitli boylarda, byk veya kk, eitli mimari sluplar da
olabilir. Kk kiliselere apel, byk kiliselere Katedral denir. Mimari sluplar da
mezheplere gre bazen deiiklik gsterir. rnein, Ortodoks kiliseleri ounlukla
kubbelidir. Bat da ise, gotik, barok vs. sluplardadr. Dier binalardan ayran, yanlarndaki
bir veya daha fazla an kuleleridir. Bu kuleler, kilisenin yerini gsterdii gibi, ayin saatini
de an sesleriyle ilan ederler. Ky kiliseleri genelde bir hol, bir salonu andrrlar. Mimar
sluplar da yoktur. Byk kiliseler yapldklar an ve blgelerin zelliklerini yanstrlar.
Byk kiliselerin ana giri kaps nnde bir sundurma veya revak bulunur. Bu revaklar
azizlerin heykelleri veya ncil'den alnan sann hayatn anlatan kabartma veya heykellerle
sslenmilerdir.
Kiliseye girince karlalan byk salonun iki tarafnda sandalye veya sralar bulunur.
Koridor salonun karsna varmadan biter. Bu bolua Koro Yeri denir. Koridorun bulunduu
yere sahan veya gvde denir. Sahan ksm genelde sra stun kntilaryla blnr. Giri
ksmnda ise, iki tarafta, duvarda veya ilk stunlarda, ya da ilk sralarn birisinde asl olarak
birer okunmu, kutsanm su kab vardr. Bu kaplarda, isimlerinden belli olduu gibi
okunmu su bulunur ve kiliseye giren mminler sa elini bu suya batrp parmaklarnn
ucunu slatr, sonra bu eli le ha karr. Bu davranla badet yerine girdiini, Allah
huzuruna geldiini ifade eder. Daha ilerde, duvarn yannda ya da ke de bir veya iki
gnah karma hcresi grlr. Ayrca Giri ksmnn bir tarafnda ya bir vaftiz kurnas veya
bir vaftiz odas bulunur. Giriin kar duvar, yani salonun n ksm ieri doru kavisle bir
oda eklini alr. Bu ksma Apsis, altar denir. Bu ksma Ortodokslar konostaz derler. Bu
ksmn uundaki duvar nnde, byk ve ssl bir sunak daha bulunur. Sunan arkasnda
duvarda byk bir ha, bir heykel veya bir tablo resim bulunur. Bu ana sunan ortasnda,
heykel veya han altnda kk bir dolaba benzeyen kutsal ekmek ve arabn bulunduu
dolap bulunur. Genelde gzel bir kumala rtldr. Baz kiliselerde, bu muhafaza dolab,
koro yerinin sa tarafndaki duvarn iinde saklanr.
Apsise ilerlerken salonun iki yannda, duvarlara asl on drt tablo vardr. Genelde sa'nn
ektii zdraplar dile getirirler. Bu levhalarn bulunduu ksma Ha Yolu denir. Dindar
Hristiyanlar her tablo banda durarak tasvirleri dnr ve dua ederler. Ha Yolunu takip
edip onu tamamlarlar. zellikle Paskalya ncesi, Perhiz ve Oru srelerinde ok rabet
grr.
Sunak, Kilisenin en nemli unsurudur. Kilisenin koro blmnde, kilisenin her tarafndan
kolayca grlebilen bir yerindedir. Eski kiliselerde sunaklar, birer masadan ibaretti. Daha
sonraki devirlerde grkemli hale getirildiler. Genellikle zerlerinde iki mum bulunur. Bu
mumlar Komnyon (Missa) ayini ve dier merasimler esnasnda yanarlar. Sunak daima
beyaz bir rtyle rtlr.
Ha, sa'nn lmn ve insann ezeli gnahtan kurtuluunu simgeler. Genelde iki eittir.
Birincisi, sa'y asl olarak gsterir. Genelde Katolik ve Ortodokslarda grlr. kincisinde,
sa'nn tasviri ve heykeli yoktur. Simge sadece drt plak koldan ibarettir. Protestanlarn
halar da byledir. Birincisinde, ha zerinde kk bir levha ve INR1 harfleri bulunur.
Mnas: Nasral sa, Yahudilerin Kral, yani Latince lesus Naz,arenus Rex ludaeorum
kelimelerinin ba harfleridir. ekillerine gre isimleri de deiir. rnein, Antonius Ha
byk T harfi eklinde, yani st kolu yoktur. Andreas Ha drt apraz kolludur, yani X harfi
eklindedir. Yunan Ha ise, btn kollar eit uzunlukta + eklindeki hatr. Rus hann
yatay kolu vardr, bu kolun ortasndaki daha uzundur. 464[464]
464[464]
P.Xavier Jacob, s. 16 v.d.
12- Kilise Memuriyetleri

lk Hristiyan kilisesi, kardee birbirine balanan mnferit cemaatlardan meydana
geliyordu. Daha ncil'lerin k devirlerinde (m.s. 50-150) havari, retmen, cemaat reisi
(piskopos) ve yardmclar (diakonlar) gibi baz vazife ayrmlarnn yapld grlr. Henz
sabit bir tekilat, snrlanm grevler ve ynetmelikler yoktu. Kilise kendini, Kutsal Ruh'un
idaresindeki Mesih vcudunun, Mesih varlnn devam olarak gryordu. Fakat Kutsal
Ruh'un nerede ve ne zaman, kimde bulunacann belirlenmesi gerekiyordu, bu da Kilise
idi. Vazife taksimat ise, henz I. yzyl sonlarnda Roma'da yaplmt. Piskoposluk
makam, balangta Kilise nezaret (muhafaza) memuriyeti idi. Daha sonra, cemaat
idareciliini de eline ald. Onun vekilleri, kilisedeki cemaat idare eden papazlar oldular.
Piskopos btn papazlara arda bulunabiliyor ve onlara memuriyetler verebiliyordu.
Vaftiz, gnah karma, ibadet ynetimi, cemaata alma ve cemaattan karma gibi btn
iler onun idaresine girmiti. Bylece otoriter bir kilise tekiltnn temelleri atld. Rahipler
tarafndan idare edilen papazlk blgelerini ilk efa IV. yzyldan itibaren grrz.
Diakonluk makam ise, balangta komnyon yini ve hasta bakclk hizmetleri olarak
grlr ve havariler zamanna kadar iner. Yaklak m.s. 250 yllarndan sonra ba diakonluk
ve onu takiben kk kilise memuriyetlerine rastlanr. Bunlar, nce Roma'da tatbik
edilmilerdir. Piskoposlar ve papazlar iin evlenme yasa eski bir kaide olarak vard. Ancak
balangta bir kimse evli olarak piskoposluk veya papazlk grevini slendiyse, ailevi
hayatn devam ettirirdi. Evlenme yasa ilk olarak ikinci Lateran Konsilinde (1139) kondu.
V. yzyldan itibaren Kilise grevlileri, grev iaretleri olarak balarnn tepesini yuvarlk bir
ekilde tra ettirmeye de baladlar ki, buna Tonsur denir.
Ruhaniler ve cemaat arasndaki kesin ayrlk, 95 yllarnda ortaya kt. Kilisedeki Rabta
(Sukzesion) retisinin gelimesi ile bu ayrlk kuvvetlendi. 465[465] nk Kilise hizmetleri
iin Mesih havarilerini, havariler de piskopos ve diakonlar tyin etmilerdi. Yani her bir
grevli sa'nn elisi ve vekili oluyordu. Artk piskoposlar, Havarilik ve yksek rahipliin
byk salahiyetine sahip oluyordu. Dinin ve cemaatin koruyuculuk yetkileri piskoposlara
veriliyordu. Grevlilerin tayin yetkisi onlara braklyordu. zerlerinde bulunduuna inanlan
Kutsal Ruh'un ikram, makama yaplan kutsama ileminden geliyordu. Bu ikram hayat boyu
devam ediyor, kayp olmuyordu. Bu sebeple Katolik'lere gre, bir ruhani grevinden hi bir
zaman alnamaz. Bu reti, Kilise babalan tarafndan salamlatrlm, temellendirilmi ve
gelitirilmitir. Bylece tekilatl bir Kilise domutur.
II. yzyldan beri Kilise'de ki birlik uuruyla, genel meseleleri grmek zere piskopos
toplantlar yaplr. 250 yllarndan itibaren, tekrar eden eyalet konsllerine de rastlanr. Bu
konsillerde, mparatorlua bal ilgili eyaletin btn piskoposlar toplanrlar. Toplant,
eyalet bakentinde (Metropol'da) yaplrd. Bakent piskoposu, metropolit olurdu ve eyalet
piskoposlar zerinde hukuki idarecilie sahipti. Piskoposlar topluluu tarafndan idare
edilen Kilise, zamanla kendinin yegane kutsiyet kayna olduu iddiasnda bulundu. Bu
suretle Kilise, Antik Devir Roma'snda eitli milletleri ayn cemaat inde birbirine balayan
ve kaynatran tekilat oldu.
12. 1- Papalk
Hristiyan mezhepleri arasnda en fazla tartlan sorunlardan biri, Roma Piskoposunun,
mparatorluun dier piskoposlar zerindeki otoritesinin ne zaman tannd meselesidir.
Roma Piskoposu Viktor 190-191 ylnda Anadolu Kilisesi'ni byk Paskalya Bayrara'nn
tarihi konusunda Roma'dan ayrld gerekesiyle, Kiliseden karmakla tehdit etmiti.
Fakat Katoliklere gre ise, Roma piskoposunun yani Papa'nn otoritesinin balang tarihi
ok ncelere gitmekte ve Kilise'nin ilk teekklyle birletirilmektedir. Halifeliine ise, sa
Mesih havari Petrus'u Matta ncil'inde ifade edildii gibi: Sen benim Kilisemi kuracam
kayasn diyerek iarette bulunmutu. Bu sz Roma'daki Petrus kilisesinin i kubbesine
altn levhalar zerine yazlmt ve kiliselerin genel idaresini ve mutlak otorite hakkn
vermiti. Sonradan zndklkla itham edilen Ebionitler ise Petrus'un halifeliine itiraz ederek,
465[465]
Sukzesion Kilise ruhanileri iin takdis ve tayin zincirinin sreklilii, Hz.sa'dan ky papazlna kadar inen,
manevi grevlendirme badr.
sa'nn halefinin kardei Yakub olduunu, Petrus'un Yakub'a raporlar sunduunu

sylemilerdir. Ancak Kuds'te Yakub'un otoritesi yannda, Roma'da Petrus'un cemaat
idaresindeki nfusunun artm olabilecei dnlebilir. Hakikatte ise, Petrus'un 63 ylnda
ehit edilmesinden sonra, halefi olan Roma Piskoposu Romann dier kiliseleri zerindeki
otoritesini savunmutur. Tm itirazlara ramen, zamanla stnlklerini kabul ettirdikleri
de bir gerektir. Makamn Petrus'un makam ile ayn sayan ve birletiren ilk piskopos Calix
(221-227) idi. 3.yzyl sonunda durum ylesine gelimiti ki, Roma Bapiskoposu Papa
olarak, sa'nn yeryzndeki vekili Vicarius Christ) olarak, din esaslar hakknda kendisinin
karar verebileceini iddia ediyordu. Yani bundan sonra, inan meselelerinde ve Kilise
idaresindeki en yksek makamd. Petrus makamnn dogmal atn mas ve O'nun halefleri
meselesi, Roma papalk dncesinin muhtevas oldu.
13- Katolik Ve Ortodoks Kiliselerin Ayrlmas (Skizma)
Skizma (ayrlma) deyimi, iki Hristiyan grup arasnda temelde doktrine dayanmayan bir
blnmeye iaret eder. Dou ve Bat Kiliseleri arasndaki ayrlk yzyllar boyunca sren bir
gelimenin rndr. Roma Kilisesi, Hristiyan kiliselerinin birlikte hareket eden dnya
piskoposlar tarafndan yrtlmesi ve piskoposlar topluluuna Roma piskoposu olan
Papa'mn bakanlk etmesi gerektiini savunuyordu. zellikle Romann ilk imparatorluk
merkezi olmas sebebiyle Piskoposunun da dier eyalet piskoposlarndan nde olmas
gerektii kanaatnda idi. stanbul Kiliselerinin kanaatna gre ise, Hristiyanln 5 eski
merkezi, Kuds, Antakya, Roma, skenderiye ve stanbul eit yetkiye sahipti. Kilisede yetki
konusundaki bu gr farkna ramen 9. yzyla kadar ksmi bir birlik srd. stanbul
Patrii Fotius zamannda ilk geici ayrlk meydana geldi. Daha sonraki yzyllarda Kiliseler
kh bartlar, kh ayrldlar. stanbul ve Roma arasndaki kesin kopma 1054 ylnda oldu.
Dil, kltr ve halklarn karakterleri bakmndan Dou ve Bat birbirinden ayrld. Papalar
Avrupa'da otoritelerini srdrrken, krallar talarn onlarn ellerinden giyerlerken ve yine
onlarn elleriyle vaftiz olurlarken, Bizans'taki gelimeler baka ynde oldu. Burada
Hkmdarlar kiliseye hkmettiler. Patrik, kraln bir nevi saray piskoposu oldu. Krallarn
hareketlerini tenkit edemezlerdi. Yalnz onlar alklamak ve dua etmek zorunda idiler.
Roma'da ise, dnyaya nfuz etmek Kilise'nin bir zellii olmutur. Bylece, deiik
grnte ki Kilise gelimi ve bugne kadar devam etmitir.
Dou kilisesindeki pek ok husus Roma'dan eskidir. nanlar IV-IX. yzyllar arasndaki
konsil kararlarna bal kalarak, fazla bir deiiklik gstermemitir. Bu muhafazakarlk
kendisine Ortodoks unvanna hak kazandrmtr. Ortodoks kilisesinde dindarlk, Tanr'nn
dnyaya yaknln simgeleyen klttr. Kim bu klt, nizamna uygun yerine getirirse
Ortodoks saylr. 726 ylnda Bizans'ta kan aziz resimlerinin takdisi hakkndaki kavgalar,
Dou ve Batnn arasndaki uurumu daha da derinletirmitir. konalar, Tanrsal suretlerin
ve hadiselerin vahiy edilen resimleri olarak kabul edilmi, bunlara ibadet ve sayg tavsiye
edilmitir. Mesih'in, meleklerin ve azizlerin ikonalaryla ssl kilise i duvarlar, mihrab
salondan ayrmtr. 1054 ylnda patrik haklar konusunda ortaya kan anlamazlk ise, iki
Kilisenin birbirinden tamamen ayrlmasna sebep olmutur.
nan bakmndan Credo yani iman dsturunda yer alan filiogue (ve Olun)
szcnden dolay, bir farkllk da girmitir. Katolikler ve Protestanlar bu deyimi
kullanmakla, Kutsal Ruh'un, birlikte hareket eden Pederden ve Ouldan geldiine iaret
ederler. Ortodokslar ise, ilk ifade ekli uyarnca, Kutsal Ruh'un Tanr'dan geldiine inanr
ve bu deyimi kullanmazlar.
14- Papaln Dnya Hakimiyeti Ve Politik k
Papalk, dnya hakimiyetinin balangcnda ve gelimesinde, btn Orta a boyunca Kilise
hukuku sahasnda, inanlm iki sahte evrak byk rol oynamtr. Biri VIII. yzyldan
kalmadr ve Konstantin tarafndan bahsedildii iddia edilmektedir. Buna gre mparator,
Roma'mn stnln tasdik etmekte ve Papa'ya kendi hakimiyeti yannda Roma, talya
ve btn Bat eyaletlerinin dnyev hkimliini de vermektedir. Papann, Bat Roma
mparatorluunu tanyan, tarihi ne alnm bu ferman, Frank kral Pippi'nin talya'nn
iilerine karmasna ve bir kilise devleti kurulmasna (756) sebep olmu, Papa'y 1100
sene dnyev politik kuvvet yapmtr.

Kilise hukukunun kaynandaki dier sahte evrak, IX. yzyldan kalmadr. Buna
Pseudoisidor Buyruu denir. Buna gre piskoposlar, memleketlerinin ne metropoli, ne de
dnyev hkmdarlardr. Bylece Roma'da oturan Papann politik hkmranl
temellendirilmi, Papa'nn merkez hkmranl lehine kararl olarak piskoposlarn
makamlar zayflatlmtr. l.Nikolaus (754-814), Pseudoisidor'u, Papann genel
piskoposluu iin bir dayanak olarak deerlendirmitir. Byk Kari (768-814), Kilise
zerine bir hakimiyete sahip olmu ve Papa'y bir eyalet piskoposu derecesine drmse
de, bu geici olmu ve hakiki durumu deitirememitir.
Fakat Papalk, Roma asilzadeleri karsnda zor duruma dtke srtn Alman
hkmdarlarna dayamtr. Byk Otto'ya 962 ylnda, daha sonra da haleflerine Bat
mparatoru unvann vermiti. Gl Alman hkmdarlarndan biri olan III. Heinrich (10391056), Sutri Konsilinde (1046) Papal yklmaktan kurtarm ve bir Alman' Papala
getirmiti. Bundan sonra Papalk, eitli hkmdarlarn basksndan kurtulmak iin
mcadele etti. Bu mcadele, Cluny Manastr'ndan yaylan reform fikirleriyle, yozlam
rahiplie ve rvetle Kilise makamlarnn dnyevi (laik) kimselere verilmesine (simonie)
kar, yapld. nk, piskoposlarn ve manastr ba rahiplerinin tayini Alman krallarnn
salahiyetine girmekle, devletin dine karmas zirveye ulamt.
Papa VII. Gregor (1037-1085) dnyay, Augustin'in Tanr Devleti idealine evirmek
istiyordu. Bu sebeple, Kilise'nin idaresini rahiplere verdi. Ruhban olmayan kimselerin Kilise
makamlarna tayinini yasaklayarak (1075), gen kral IV. Heinrich ile mcadeleye giriti.
Kral Heinrich, Alman piskoposlarnm Worms Konsili'nde Papa'y azlettirdi. Fakat lke
dindarlarnn Papa'nn yannda yer almas zerine, bu mcadele kraln aleyhine geliti ve
Papa, Alman kralm azlederek aforoz etti. Bunun zerine kraln evresi kendini terk etti.
Aforoz, IV. Heinrich'nin 1077 de yalnayak karlar iinde, Cannosa'daki Papa'nn sarayna
giderek, kendisine diz kp yalvarmcaya kadar devam etti. Fakat VII. Gregor da muzaffer
olarak kalmad ve srgnde ac bir ekilde ld. Piskoposlarn tayini hakkndaki Papa-Kral
mcadelesi 1122 ylnda, kraln aday gstermesi ve Papann tayini ile son buldu.
Piskoposluk yzn ve asasn Papa, Zepter denen hkmranlk simgesi asay da Kral,
takdisten sonra makam sahibine hediye ediyorlard.
Papalk, snrsz bir kuvvete ve bunun uuruna sahipti. Dnya ve Kilise'nin efendisiydi.
Sadece, Petrus'un halefi deil, sa ve Tanr'nn yeryzndeki vekiliydi. Makam ile ilgili
meselelerde gnahsz ve lyuhti (yanlmaz) idi. Her eyi dzenleyen ve idare eden O idi;
fakat O, hi kimse tarafndan ynetilemezdi. mparator ve prensler Papa'nn hakimiyetinde
idiler. Ona ayak perek, atnn eerini tutarak biat ediyorlard. O, onlar azledebilir
ve bratlarn
kabul etmeyebilirdi. Papalar bu sebeple, makam alameti olarak, Tiara
denen tulu tac XIV. yzyldan beri giyerler.
Papaln dnyev hakimiyeti, Alman mparatorluunun paralanmasyla zirveye ulat.
Alman krallna seimini onaylamayan Papa'ya kar talya'ya yryen Konradin,
mcadeleyi kaybedince 1268 de Napoli'de ba kesilerek idam edildi. Papa VIII. Bonifaz
(1294-1303), Thomas Aquino'nun szlerine dayanarak btn yaratk ruhlarnn kurtulular
iin Roma'daki Papa'nn emri altna girmek zorunda olduklarn ilan etti. Bununla, dnyevi
politik saha kastediliyordu. Fakat VIII. Bonifaz'n halefi, milli birliine kavuan Fransa'ya
boyun emek zorunda kald ve 1309-1377 yllar arasnda politik gleri alnm Papalar,
Fransz Avignon'nda hkm srmek zorunda kaldlar. Ama bu, dini saha da deildi. 1336
ylndaki Papalk Ferman, Papa'nn Alman kralnn seimindeki roln ortadan kaldryordu.
Papaln, Avignon ve Roma'da olmak zere ikiye ayrlmas (37 sene Papalar Roma ve
Avignon'da oturdular) Konstanz Konsilfyle (1414-1418) sona erdi. Dier bir konsil Bazel'de,
Kilise yeleri zerinde reform yapmak istemise de, baarl olamamtr.
15- Halk Dindarl
Dindarlk yalnz sekin ruhlara deil, Komnyon ve Passion (sa'nn ldrlmesi ve
dirilmesi) tasavvurlaryla, Meryem akyla btn Katoliklie nfuz etti ve yeni ekillerini
meydana getirdi. Fakat eski Kelt, Roma ve Cermen putperest dinleri de kuvvetli etkilerini
uzun zaman gsterdiler. Evliyalarn dnyev hayatlarnda temas ettikleri eylerin klt,
geni bir alana yaylmt. Evliyalarn (azizlerin) ahlak stnlklerine saygdan ziyade,
religuinlerin (kutsal kalntlarn) gizli kuvvetine sayg, dua ve onlara temasla gizli
kuvvetlerinden istifade yoluna gidiliyordu. Mesel onlarla pek ok kimselerin maddeten
temas edebilmesi iin, azizlerin kemikleri kk paralara blnerek paylalyordu.
Azizlerin hakiki yahut tasavvur edilen vcutlarnn kalntlanndaki gizli glerin, temas
ettikleri eylere de gemi olduuna inanlyordu. sa'nn ocukluk kunda, dikenli idam
aac, asas ve kua, Meryem'in elbiseleri, Roma'ya getirildiine inanlan Platus'un
mahkeme binasnn merdiveni ve Loreta'ya melekler eliyle indirildiine inanlan kutsal
ailenin (mesih ailesinin) evi, hrmet ve dua vastas olan kutsal eylerdendi. Halk bunlara
dokunmakla gizli, byl kuvvetlerinden istifade ettii gibt, dnyev ihtiyalarnda da
onlarn sahipleri olan evliyalar, bizzat yardma aryordu. Artk bunlar, Hristiyanlk ncesi
tanrlarn yerlerini alyordu. Bir at stnde yaklarak ehit edilen Laurentius, ate ve ateli
hastalklarn koruyucusu ve ekmekilerin piri saylyor; kendisine atfedilen sahada yardma
arlyordu. St. Wendel ve St. Leonhard hayvan hastalklarnn, St. Ottila ve Klara gz
arlarnn yardmclar, hekimleri saylyorlard. St Petrus, hava azizi idi. Azizlerin
heykelleri, eski devirlerin putlar gibi plerek dua ve takdis ediliyordu. En makbul kurban,
dua edenin kilisede yakt byk veya kk mumdu. Eski Cermen ve Kelt tanrlarnn
yerlerini bir sra evliyalar aldklar gibi, eski kutsal yerler, koruluklar, kaynaklar vs.
Hristiyanlarn kutsal ziyaret yerleri olmulard. Aslnda buralar, putperestlerin tabiat
kltleriyle ilgili yerleriydi. Saysz efsanelerle de suretlerin ve kutsal yerlerin evveliyat,
tabiat stne yceltilmektedir. Bu, sadece halkn dindarlndan kalmam, resmi Kilise'ye
de nfuz etmitir. Putperestlerin tanr suretleri ile ehrin sokaklarnda dolatklar gibi,
imdi de azizlerin kutsal kalntlar (religuinleri) ayinler yaplarak sokaklarda
dolatrlyordu. Putperestlerin ksrak kutsamalar yerine, atlarn kutsanmas yaplyordu.
Putperestlerin kurbannn yerini komnyon almt. ki kurbannn yerini, arap takdisi
almt. Kilise, bunlarn sadece putperest manalaryla mcadele etmi; bunlar Hristiyan
kllyle tevil ederek, Hristiyanlatrmaya almtr. Eski dinin rahibeleri olan khin ve
falc kadnlar, cin ve eytanlar olarak vasflandrlmlard. By ve falclkla megul olanlar
ise, Engizisyon Mahkemeleri ile feci ekilde ldrlmlerdir.
16- Zndklkla Mcadele
Zndklkla mcadele ve Engizisyon: Orta ada Kajolik ilkelerinden ayrlma, laneti
gerektiren bir gnah saylyordu. Bundan sonra Kilise, zndklarn takibatnda devlet
kuvvetini yardma ard. Bylece Engizisyon tekilat ve zndklarn takibat korvu.su ilk
defa 1184 ylnda Verona Konsili kararlar esasna dayanarak meydana kt ve IV. Lateran
Konsili'nde (1215) tasdik edildi. Papa 9. Gregor, 1231 ylnda Papalk Engizisyonunu kurdu.
Bu tekilatta alanlar, X)ominikan ve Franziskan tarikatlarnn mensuplaryd. pheliler,
eitli ikencelere tabi tutularak sularn itirafa zorlanyorlard. Mallar devletletiriliyor,
zindana atlarak veya yaklarak cezalandrlyorlard. Cezalarn tatbikinden nce, balarna
alay talar ve elbiseleri giydirilerek, bir eein zerinde ehrin sokaklarnda
dolatrlyordu. Engizisyon, bilhassa XV. yzylda spanya'da, XVI. yzylda Hollanda ve
talya'da byk faaliyet gstermitir. Orta a ilahiyat bunu desteklemitir. Eski putperest
dinin rahibeleri cad ve eytann karlar saylyor, zndklarn feci kaderini tadyorlard. Papa
VIII. Inozenz 1484 ylnda yaynlad fermanla, cadlarn yaklmasn emretmiti. Bu
vahet, aydnlanma ve reformasyon devrinin etkileriyle son bulmutur.
17- Kart Cereyanlar
Tatmin olmayan dindar halkn ihtiyalarndan, ksmen de yzyllarn basksndan patlam
bir halde, yeni cereyanlar ortaya kt ve kilise kltnn birliini zamanla bozdu. Hal
Seferleri ve Papalk emperyalizminin yaylmas, aslnda onun kn hazrlad. Papa,
Avigon'a iltica etmek zorunda kald. Rnesans papalar, Papalk Hkmeti Tekilatma ml
ihtiyalarn karlayabilmek iin, ruhan makamlar rvetle datyor, parayla satyorlard.
Bu da, Papaln manevi otoritesinin abucak yklmasna sebep oldu. Kilise idaresindeki
irtikap ve ahlkszlklara, yksek Kilise makamlarnn dnyevlemesine kar Savonarola
(1452-1498) gibi byk vaizler kar ktlar. Savonarola 1498 yl ubat Oru vaaznda
yle diyordu:
Fenalklar Roma'dan kyor ve btn hudutlar ayor. Onlar, Trklerden ve Araplardan

daha fenalar. Roma'ya bakarsanz btn kilise ve vakflarn rvetle kazanldn
grrsnz. Ayrca bir cesaretle ocuklar ve kardeleri iin binlerce gnaha giriyorlar.
Korkun bir hrsa sahipler ve para uruna her eyi yapyorlar. anlarnda hrs nlyor;
papazlar, kilise korolarna, memuriyetlerine, akam dualarna para iin gidiyorlar. Ayinleri
satyorlar; ksacas, ayinleri ve her eyi para uruna yapyorlar ve sonra da aforozla
korkutuyorlar. Akam olur olmaz biri oyuna, dieri metresinin yanna gidiyor. Cenaze
merasimine ise, orada ziyafetin bulunmas sebebiyle gidiyorlar. l iin bolca dua
edecekleri yerde, bolca yiyorlar, iiyorlar ve gevezelik ediyorlar... 466[466]
Burada zikredilen yozlamalar, oktan meydana km olan iteki zlmeleri
yanstmaktadr. Ahlaki bozukluklarn tenkidi, yzyllardan beri srp gelmekte idi. Yaklak
1176 senesinde Waldensler, havariler devrinin mtevaz Hristiyanln tatbike altlar.
Fakat yaplan zel Hal Seferleriyle feci takibatlara uradlar. Onlarn kalntlar, bugn
halen Yukar talya'da yaamaktadrlar. 1383-84 ylnda Oxford'da ilahiyat profesr olan
John Wiclif, Deccal 'm, Papa olduu tehisinde bulundu. Normal lmnden sonra
zndklkla lanetlenen Wiclif in kemikleri, defninden 44 sene sonra mezarndan karlarak
Papann emriyle yakld. Wiclif in, Johannes Hus'a (1370-1415) ve Pragl Hieronymus'a
yazd mektuplarn tesiriyle Hussitler ve Bhmenli Kardeler Hareketi meydana kmtr.
Johannes Hus, manastrlarn mal-mlk sahibi olmasna, kilise hizmetlilerinin
dnyeviletirilmesine karyd. Kilise memuriyetlerinin ehil kimselere verilmesini istiyordu.
Fakat bununla o, Katolik Kilisesi'nin mspet bir tekilat olduu grne kar gelmi
oluyordu. Hus grlerini savunmak iin gittii Konstanz Konsili'nde imparatorun
himayesine ramen tutukland ve zndklk isnadyla meydan ateinde yakld. nk,
Allah'n dman olan zndklara kar zor kullanmak caizdi. Zndklarn ve sapklarn
zararn nlemek ve gnahlarndan temizlemek iin, 1231 ylndan beri Engizisyon Tekilat
vard. Sulu grlenler bu vastayla atee atlyorlard. Bhmen Kilisesi'nin serbestliini
istedii iin, meydan ateinde ehit edilen Hus, eklerin milli kahraman olmu ve fikirleri
uruna 1420-1436'da Hussitler Sava meydana gelmitir.
Dier taraftan Orta ada, dindarln artt da grld. Alman Dominikallar tarikat
bakan stat Eckart (m.1327) ve rencisi Johann Taulere (. 1361) gre, Hristiyan
dindarlnn hedefi bir aydnlanma olarak Tanr'nn ruhda tezahr olmalyd. Buna,
dnyadan uzak durmak, ruhsal sknet ve tevekkl ulatrabilirdi. Hollandal Thomas von
Kempen'in (1380-1471) bu hususta Imitatio Christi (Mesih'e Benzeme) adl kitab yazd
sylenir. Almanya'da ise 1400 yllarnda yazlm, yazar bilinmeyen Hristiyan tasavvufu ile
ilgili bir kitab Luther Theologadeutsch ismiyle 1516 ylnda yaynlamtr.
Antik dnyay rnek alan Rnesans ve Hmanizm, XIV. yzyldan itibaren talya'dan
karak yaylmaya balad. Rnesans?kltr tarihi ile ilgili bir terimdir. Antik kltrn tekrar
douunu ve sanatn tekrar ieklenmesini gsterir. Hmanizm ise, eski dillerin tahsilini ve
ehirli halkn ine kadar yerleen eitimi gsterir.
Kaynaklara inelim arsnda ise, her eyden nce Kitab- Mukaddes'i aslndan tahsil
etmeye ynelindi. Yaklak 1450 yllarnda meydana kan matbaa sayesinde, ilim
herkesin eline Yunanca, Almanca birer Yeni Ahid vermeyi mmkn kld. En byk Alman
hmanizmi, Roma'dan kopmakt. Kilise'nin, Roma'dan kurtulmas ve kendi mill benliinin
teekkl iin ilk ary yapan byk bir ihtimalle, valye Ulrich von Hutten (.1523)
olmutur. Hmanizme kar olanlar iin, mehur Kara Adamlar Mektubum
yaynlayanlardand. Bunda O, Ey asr, ey ilim, o bir hayat zevkidir. lim, iek ayor,
yamur gibi ruhlar yayor, diyerek sesleniyordu. Hristiyanlkla hmanizm kltrnn
uzlatmlmasma Johannes Reuchlin (.1522) ve bilhassa Erasmus von Rotterdam (14651536) gayret etmilerdir. Fakat Erasmus'da din, hmanizm oluvermiti. Kilise, yanllkla
Erasmus'la mcadele etmi ise de, Erasmus hi bir vakit Katoliklikten ayrlmamtr.
Hmanizm ve Rnesans, Yeni a am ve Reformasyon'un gelimesine ok tesir etmitir.
Kaynaklara dnelim parolasyla reformasyon, Hmanizmi kendisine rnek almtr.
Hmanizm, eitim hareketiydi, Reformasyon gibi din bir patlama deildi. Bununla beraber
Hmanizmin muhtevas Reformasyon oldu. Erasmus'un Hristiyan hmanizmi, reformasyon
tarafndan benimsendi, fakat reformasyon hmanizmi gelitiremedi, ondan ayrlarak yeni
466[466]
Schoeps, Religionen, s. 336 vd.
bir yol ald.
467[467]
18- Reform Hareketleri Ve Martin Luther

Reform hareketlerini balatan Augustin tarikat rahiplerinden Martin Luther'dir (14891546). 31 Ekim 1517 de Wittenberg saray kilisesi kapsna 95 maddelik mehur bildirisini
asmas, hareketin kvlcm olmutur. Reformasyon ateinin tm evreyi sarmas, zamann
olgunlatnn iaretidir. Kilisenin gnahlar balamas, bunu katlar zerinde
makbuzlamas, dinin mli bir oyuncak yaplmas, yozlatrmas halkn fkesine ve
tepkisine yol ayordu k, gerilimin ne derece artt ve yaygnlatnn bir kantdr.
Haber, srayan bir kvlcm gibi btn Almanya'ya yayld. Tartmalar nce kendi
tarikatnda sonra da dierlerinde balad. Dominikahlar tarikatnn Roma'daki tepkisi, O'nu
zndklkla ithama ve mahkemeye gtrd. Papa'nn aforoz yazsn ise, Martin Luther halkn
nnde yakarak cevap verdi. Peter Waldes, Wiclif, Hus gibi dnrleri meydan ateine
gtren bu emirnamenin yaklmas, aforozdan ok daha iddetli etki yapt. Luther, kendi
yanmadan, Papann buyruunu yakan ilk insand. Eyalet Beyi Friedrich von Sachsen'in
istei zerine Luther, Worms Meclisinde imparator tarafndan sorguland. Papa ve KonsiPin
yanlmazl aleyhindeki yazlarn yalanlamas ve reddetmesi teklifini kabul etmedi.
Dnnde Kursachson'lu svariler tarafndan yaplan bir basknla karld ve Watburg'a
getirildi. Luther orada atmalarn srdrd. Hareket XVI. yzylda en frtnal zamanlarn
yaad. velya Franz von Sickingen'in Trier Prenslerine kar giritii Pfaffen Sava (152223), Prenslerin basksndan usanan Kyller Ayaklanmas (1525), eski Alman cemaat
hrriyetlerinin istenmesi, Protestan teklifleri olarak yerletirilmek istendi. Luther, bunlar
byk bir sempatiyle destekledi. Kyllerin yenilmesine ramen reformasyon, ne bir
imparatorluk ne de bir halk hareketi olabildi.
Martin Luther, kendisi de bir rahibe oian Katerina von Bora ile evlenerek tasavvuru dahi
g bir ihtilali gerekletirdi. Sapk saylan bir rahibin, yine bir rahibe ile evlenmesi Orta
a iin dnlmesi dahi ok gnah saylan bir olayd.'
mparator V. Kari, yeni kan zndkl, kknden kazmak istediyse de, baarl olamad.
Speyer Meclisinde (1529) protesto edilmeleri sebebiyle Protestanlar olarak
isimlendirildiler. nanlarnn tannmasn istediler ise de bu, ancak 1530 ylnda Augsburg
Meclisi'nde kabul edildi. Can gvenlii sebebiyle meclise gelmeyen Luther'in grlerini
Philipp Melanchthon (1497-1560) savundu. Balangta Katoliklerle anlamay temin etmek
gayesiyle Augsburg nan Formln de (Augsburgische Bekenntnis-Confessio Augustana)
Melanchthon dzenlemiti. Buna gre piskoposluk, Sakrament dzeni ve ibadet metni
(liturgie) Eski Kilise'nin prensiplerine gre sabit kalyordu. Fakat birlik temin edilemedi.
mparatorluk Meclisindeki durumalarn sonunda Almanya'da iki yeni parti meydana kt.
Protestan blgeleri inanlarn bastrmak isteyenlere kar bir teselli olarak, 1531 ubatnda
"Schmalkald Anlamasnda birletiler. Bununla Protestanlk politik bir parti oluyor ve
mparator da atekese rza gstermek zorunda kalyordu.
Mnavebeli harp yllarndan sonra, Schmalkald Sava'nda (Mhlberg Sava, 1547),
Protestanlk neredeyse kaybetmek zere iken Augsburg mparatorluk Meclisinde, din
hrriyeti ve eyalet beylerinin mparatora kar serbestiyetleri saland. mparatorluk, din
hrriyetinin ana maddesini tespit ediyordu: lke kime aitse, dine de o karar verecekti. Bu
karar Almanya'daki Katoliklii kurtard. Bununla Protestanlk en byk hedefine kavutu.
Dini bir mesele, papazsz ve konsilsiz Alman makamlar tarafndan zlyordu. Fakat
bunlar modern anlamdaki din hrriyetinden uzakt. Prensler ve eyalet beyleri serbesttiler.
Yalnz Augsburg Meclisi'nde Calvinizm ve baz mezhepler korunmamt. Halktan bir kimse
eyalet beyinin inancn kabul etmezse, g etmek hakkna sahipti. Btn bu nlemler Otuz
Sene Harplerinin kmasn engelleyemedi.
Dinler Tarihi bakmndan Luthefin kymeti, 95 maddelik bildirisinin ilk maddesinden
tannabilir. O yle diyordu:
Eer sa Mesih diyorsa; Tvbe ediniz, ilhi devlet yakndr, onunla O, mminlerin btn
hayatlarnn tvbe olduunu sylemek istiyor. Ne papazlarn Kilise 'nin rahmetiyle gnah
karmalar, ne de herhangi bir vekalet ve makamn rahmetin yolunu tkayabilmesi
467[467]
Schoeps, Religonen, s.338.
mmkn olur. Daha ok bu, insann mmin olarak yaamasna baldr. O zaman btn
hayat tvbe olur, kadir Tanr, kendi teklifi karsndaki ferdi amellerine gre
deerlendirmez. O, ferdi dorudan doruya bir gnahkar olarak kabul eder ve rahmetiyle
muamele eder. Fert Tanr 'yi seemez, ama grnmeyen Tanr ferdi seer, faydasz kulunu
hizmetine yarar bir alet yapar. nsan, inanca yahut inanszla sahip deildir, ancak inan
ve inanszlk insanda meydana gelir. Hibir zaman Hristiyanlk inanc bir kimsenin garantili
mal deildir. Rabb'im sana inanyorum, Sende benim inanszlma yardm et!. 468[468]
Luther'e gre hidayet, tamamen Tanr'nn lutfunda ve inantadr. Tanr'nn adaleti insan
tarafndan arzu ile yahut salih amelle, takdisle teklif edilen bir ayin zelliiyle kazanlamaz.
O yle bir adalettir ki, ancak inanabilenin hediyesinde ifadesini bulur. Bu hak verme (adaleti
gerekletirme tecrbesi) yalnz bana reformlarn kalbini tekil eder. Bu, Luther iin tekrar
bulunan ncil'dir. Paulus Mektuplarnn tahsilinden renilir. Hidayet, Tanr'nn
kazanlmadan verdii bir rahmettir ve inanla ilah vaade ulalr. nk, Mesih'in kefaret
olarak lm btn gnah cezalarn rtmtr. Hidayet edilen kimse, papazlarn takdisi
ve azizlerin aracl olmadan Tanr'ya serbeste ular. Bununla Luther, Papa'nn
yanlmazln ve Konslleri reddeder ve retinin yegane temelinin Kutsal Yazlar olduunu
savunur.
Reformasyon, kurtulu ve halkn tekilat olarak Orta a Kilisesi'nin kstlamalarn kaldrd
ve kurtulu araclm ferdin kendine brakt. Orta an takdis ve dogma dininin yerini,
aracsz Tanr ile iliki dini ald. Tanr ile insan arasndaki rahipler hiyerarisi kaldrld. nan
vastasyla kurtulu da, Tanr'nn bir fiili olarak grld ve Kilise'nin etkisi reddedildi.
Alman halk iin se, Kitab- Mukaddes' i tercme ederek herkesin yararna sundu. Bu arada
Alman yaz dilinin gelimesine tesir etti. Kendi ifadesine gre, Luther'in bazen branca bir
kelimenin Alrnanca'daki karln senelerce arad olmutur. Luther'n tercmesi olmadan
bugnk Almanca dnlemez. 1517-1520 yllar arasnda, yaklak 30 bin civarnda
Kitab- Mukaddes satld tahmin edilmektedir. Bu zamanda tanesi 1,5 Gulden, yani bir at
fiyatnda idi. Yine,Luther'in lhiler Kitab ile Protestan Kilisesi, mzikli kilise olmutur.
Luther' in korosunda inan, dua ve methiye kuvvetli kelime ve melodilerle birleerek zel
bir btnlk meydana getirmitir. Luther'in byk ve kk ilmihalleri ise, yeni bir metotla
yazlm iyi bir eitim arac olmutur. Katolik Kilisesi onu Catechismus Romanusla taklit
ederek, kendi ilmihalini hazrlamtr.
18. 1- Huldrich Zwing
Gnahkar insann rahmet sahibi bir Tanr'y nasl bulabilecei, kurtulua nasl eriebilecei
sorusu ile megul olan Martin Luther yannda, Zrichli reformcu Huldrich Zwingli de (14841531) ayn problemle ilgilenmi ve daha ahenkli bir zm yolu bulmutur. svire'nin
politik durumu ve Zvvingli'nin hmanist kkeni, meseleleri Luther'den daha pratik ve aklc
bir ekilde ortaya karmasna yardmc olmutur. Zwingli'ye gre, komnyon ayininde
Mesih fiziki deil, ruhen bulunur. Ayin bir hatra ve simgedir. Bu konuda, Zwingli ve Luther
1529'daki Marburg dini grmesinde uzlamak istedilerse de, kendilerine engel olunmas
sebebiyle, baar gsterememilerdir.
Zwingli, reformasyon ve hmanizmi birletirmek istiyordu. 1531 ylnda svire'deki bir i
savata taraftarlaryla beraber Protestanlk uruna ldrlmesi bu isteine frsat vermedi.
Luther'e gre, Zvvingli'nin ldrlmesi, bir papaz olarak onun eline kl almasnn
cezasyd. Protestan blgelerinde onun bu hareketi, politik Hristiyanla ve Hristiyan
politikaclarna rnek olmutur.
18. 2- Johannes Calvin
Calvin, ikinci neslin reformcusudur. Aklc ve sertliiyle hukuk kkenli oluu dima dikkati
eker. lkesinden srldkten sonra Bazel'de 27 yanda Hristiyan Din Dersleri (Institutio
Religionis Christianae) isimli kitabn neretti. Hayatnn sonuna kadar Protestan retisini
sistemli bir ekilde sunmaya alt. Tanrsal kuvvet ve deimeyen arzuyu, reformlarn en
nemli fikri beyan olarak aklamak istedi. Augustin'in kader hakkndaki retisini ileyerek
468[468]
Schoeps, Reli gitmen, 342 vd.
gelitirdi. Yani hidayetin ve kfrn yahut hidayete ulaamamann kaynan Tanr'nn

deimez kararnda buldu. Calvin'in Anglo-Sakson taraftarlar O'nun bu kader retisinden
ayrlmlardr. Onlara gre dnyev saadet ve refah Tanr'nn hidayetini ispat eder. Modern
Kapitalizmin kklerinden birinin bu noktada bulunduunu iddia edenler de vardr.
Luther iin iyi ameller ve meyvalar, imann iaretiydi. Calvin iin ise, ilh sekinliin
iaretidir. Calvin, Genf de kuvvetli ve disiplinli bir cemaat kurdu. Ona gre, Tanrsal Devlet
getirilebilirdi. Calvin'in kendisi, bu ehir devletinin bayd ve cemaatnn hayat dzenini
elinde tutuyordu. Bu durum, Luther'e ksmet olmad ve O hayat boyunca Wittenberg'de bir
vatanda olarak kald.
19- Gnmzn Byk Kiliseleri
Gnmz Hristiyanlarnn byk ounluunu, Katolik, Ortodoks ve Protestan
Mezheplerinde toplandn, bunlarn dnda tarihten gelen veya Reformasyon sonras
ortaya kan gr ayrlklar sonucunda yeni teekkl etmi mezhepler bulunduunu
grrz:
19. 1- Katoliklik
Kilise Tekilatlarnn en by, Roma Katolik Kilisesidir. 1970 istatistiklerine gre,
dnyada yaklak 613 milyon mensubu vardr. Bunun 226 milyonu Ltin Amerika'da, 250
milyonu Bat Avrupa'da, geri kalan rakamn %24' Kuzey Amerika, %14' Afrika ve dier
lkelere dalm durumdadr. Arap Dnyasnda %19, Asya'da %4 orannda mensubu
olduu tahmin edilir. 469[469] Vaftizi Katolikliin ls kabul edersek, mensuplarnn ou
Kiliselerinin ngrd ileri yapmaktan uzaktrlar. Ancak nikh ve cenaze merasimleri gibi
olaylarda mezhep uurlar belirginleir.
Katoliklik manevi bir hayat yolu deildir. O bir kilise ve Hristiyanln ortaya koyduu tarihi
bir tekilattr. Belirgin zellii Otorite ve idari yapsdr. Katolik Kilisesi, Papalk
etrafnda'evrelenmi merkezi bir birlie sahiptir. Papa, piskoposluk blgelerindeki
idarecileri tayin eder. Bunlar bekr ve kendini bu ie adam papaz snf ile desteklenir.
Dnyada yaklak 268.000 (kei olmayan) papaz olduu hesaplanmaktadr. Dalmlar
lkelere gre deimektedir.
Katoliklere gre Kilise, sa Mesih'in vcududur. Yani mmin Hristiyanlarn grnen
birliidir. Kilise, sa'nn yaayan vcudu olarak O'nun vekili Papada ve snrl bir ekilde
piskoposlarda vcutlamtr. Btn Hristiyanl ilgilendiren inan ve ahlaki meselelerde
Papa lyuhtidir. Kilise kutsaldr. Kutsal reti ve kutsal gizemleriyle (sakramentleriyle)
insanlar kurtulua yneltir. Cemaat hiyerarik derecelenmi ruhaniler ile sade halk olmak
zere iki snfa ayrlr. Ruhaniler Mesih'in koyduu kutsal sakramenti idare ederler. Datt
Kutsal Gizemle mminleri Mesih'in vcudu ile birletirmekte ve inananlarn manevi
kurtulularna hizmet etmektedirler. Trient Konsili'nde Sakrament in yedi says tespit
edilmitir. Bunlar: vaftiz, glendirme, nikah, ruhbanlk, tvbe, hasta yalama,
ejkaristiyadr. Sakramentlerin sa tarafndan konduuna inanlr. Gizemlerin tesiri, gizemin
datcsna ve kabul edene bal deildir.
Reformasyon'dan bu yana tarikatlarn says artmtr. ou misyonerlik ve eitim
faaliyetleriyle megul olurlar. Kendi iinde yenileme ve modernleme dnceleri de
gelimektedir. Bu hareketi Trente Konsili'yle balatrlar. II. Vatikan Konsili bu hareketi daha
da belirginletirmitir. Konsiller temel inan ve hareketleri an anlayna gre
yorumlarlar. Papa'nn bakanlnda toplanan konsiller bir nevi istiari role sahiptirler.
Papa'nn dogmatik kararlar alma yetkisi vardr. 3854 ylnda Papa Pus IX. Meryem'in
sa'ya bakire olarak hamile kaldn, 1950 ylnda da Papa Pius XII. Meryem'in cismen
ge ktn, inan esas olarak ilan etmitir.
Papa'nn seicisi olma erefi Kardinallere aittir. ki ksmdrlar. Birinci ksm,
piskoposluklarn banda bulunan kardinal unvanl ruhanilerdir. Dierleri Papaln ynetim
ilerinde Papa'ya yardmc olanlardr. Gnlk ileri organize ederler. Bir nevi papalk
tekilatnn bakanlardr.
469[469]
Albert M.Bernard, Katolik Mezhebi, Din Fenomeni, Ner. M.Aydn, Konya 1993 s. 133.
Vatikan Konsilinden buyana Katolik Kilisesinde 15 Patrik, 1340 Bapiskopos ve dorudan

doruya Vatikan'a bal 70 yksek kilise memuru, 12 havari idareci ve hepsinin banda
Papa bulunur.
Mezhebin balca zelliklerini yle zetleyebiliriz:
1- Din bakan, Papadr. Papa, sa'nn vekili, Petrus'un halefidir.
2- Papa, yanlmaz otoritedir. Roma, dier Kiliselerin ruhani merkezidir ve hepsinden
stndr.
3- Kilise, evrenseldir (Katolik kelimesi, evrensel anlamna gelir), onun dnda kurtulu
yoktur. Kilise, Kutsal Ruh tarafndan sevk ve idare edilmektedir. ncil'in yorumu Kilise
eliyledir.
4- Kutsal Ruh, Baba ve Oul'dan kar.
5- sa'da, ilh ve insan iki tabiat vardr.
6- Gelenek kabul edilir.
7- sa gibi Meryem de gnahszdr, asl sutan uzaktr. Meryem, Tanr yannda efaat da
bulunabilir. O, ge ykselmitir.
8- Azizler de Tanr katnda szc olur, efaatte bulunabilir. Onlarn resimleri ve kutsal
emanetlerine sayg gsterilir. Adlarna hemen her gn yin dzenlenir.
9- nsan asl suun iindedir. Ktle temayl, gnaha sevk eder. Gnahtan kurtulma
nemlidir. Bu gnah karma hcresinde, papaza itiraf eklinde olur. Ergenlik ama giren
her Hristiyan'n ylda en az bir defa gnah kartmas 1215'de toplanan Lateran Konsilinde
karara balanmtr.
10- Sakramentler (gizemler) yedi tanedir. Ruhban snf evlenemez. Ruhban snf dnda
olanlardan evlenenler boanamaz. Kilisede yaplmayan nikah, sahih saylmaz. Boandktan
sonra evlenme zina kabul edilir. Vaftiz, su dklerek yaplr. Vaftiz olmadan len,
cehennemlik saylr. Efkaristiya Ayininde ekmee maya katlmaz. Efkaristiya'da
konfrmasyon (glendirme yini), ilk komnyondan sonra her hangi bir vakitte yaplr.
11- Yirmibir konsil ve kararlarn kabul ederler.
12- Cuma gn et ve yal yiyecekler yemezler. Boulmu hayvanlarn etini ve kann
mubah grrler.
13- Son yarg gnn, cenneti, cehennemi ve a'raf kabul ederler.
14- Ayin dili Latince'dir. (1965'deki II. Vatikan Konsili'nde deiik dillerde yaplmasna izin
verilmitir)."470[470]
19. 2- Protestan Kiliseler
Dnyada yaklak 300 milyon Protestan'n varl kabul edilir. Avrupa'da 110 milyon, Kuzey
Amerika'da 130 milyon, Afrika'da 22 milyon, Asya'da 12 milyon, Avustralya ve Gney
Amerika 10'ar milyon mensubu olduu kabul edilir.
Protestan mezhepler arasnda ortak veya ayrldklar noktalan aratran yeterince alma
yoktur. Bu sebeple hepsine hitap edebilen bilgiler vermek ok zordur. Genelde, kilise
yaplar eitlidir. Cemaata nem verirler. sa 'nn bedeninin ekillendii yer cemaattir. Bu
mahhas cemaata itina Protestan kilisesinde sreklilik gsterir. Kilisenin evrensellii
gzden rak tutulmaz. Aralarndaki eitlilik ve bazen kopukluk, birlik zlemini dourmu
ve Genler Birlikleri kurmulardr. Bu zlemler gnmz Kiliseler Birlii ruhunun domasna
ve gereklemesine yol amtr. Katolik ve Ortodokslardan ayran zelliklerini yle
sralayabiliriz:
1- Papa vs. gibi bir otorite kabul etmezler. Hristiyanlk hakknda bilgi sahibi her kesin
deerlendirme yapabilecei grndedirler.
2- Kilisenin Kutsal Kitap yorum yetkisi yoktur. Her Hristiyan Kutsal Kitab yorumlayabilir.
badet ve vaazlar Kutsal Kitaptan karlr.
3- Kutsal Gizemlerden (sakramentlerden) yalnz vaftiz ve komnyonu kabul ederler.
Komnyon bazlarnca sadece bir hatradan ibarettir.
4- Kilise grevlilerinin gnah karma yetkisini kabul etmezler.
5- Anglikanlar dndaki mensuplar ha karmazlar..
6- badet ve ayinlerini ana dillerinde yaparlar.
470[470]
G.Tmer-A.Kk, Dinler Tarih, Ankara 1993, s. 270-271.
7- A'rafa ve ebedi cezaya inanmazlar.

8- Katoliklerin Meryem inanlarna katlmazlar.
9- Evliyalar (azizleri) kabul etmezler ve onlar iin zel yinler yapmazlar.
10- Teslis btn Protestanlarda vardr. Ana konularda dier Kiliselerden farklar
yoktur.471[471]
19. 3- Ortodoks Kiliseler
160 milyon vaftizli taraftaryla byk kiliseden biridir. Hristiyanln ilk devirlerine
sadakatyla hret bulmu mezheplerin banda Ortodoks Kiliseler gelir. Bunlar, Kral
Konstantin'in kurduu Bizans mparatorluk Kilisesinin miraslardr. Kendilerine has zel
inanlar vardr. Kk ayrntlar dnda ibadet ve hukuk sistemleri de ayndr. Ancak,
mensuplarnn milliyetlerine gre idari bakmdan bamsz Kiliseler meydana gelmitir.
Genellikle dillerinin eski ekilleriyle veya ksmen modern ekliyle ibadetlerini yaparlar. dari
ynden birbirlerine kar tamamen bamsz olan bu kiliseler Autokephal olarak
vasflandrlrlar ve balarnda bulunan kiiye "Patrik" derler. Bilhassa stanbul Patrii, tarihi
durumuyla aralarnda en itibarlsdr. Autokephal kiliselerin bahcalar skenderiye,
Antakya, Kuds ve stanbul patriklikleridir. Bunlara lveten, Kbrs, Grc, Bulgar, Srp,
Rus, Rumen, Yunan ve Arnavut kiliselerini de sayabiliriz. ou, yzyllar boyunca devlet
kilisesi olarak faaliyet gstermilerdir. Kilisenin en byk makam, piskoposlar meclisidir
Dou-Bat Kiliseleri arasndaki ayrlk XI-XIH. yzyllar arasndaki bir gelimenin sonucudur.
1204'de Drdnc Hal Seferi stanbul zerine oldu. stanbul yaklp ykld. konlar, kutsal
kseler paraland. Rahipler asld. Patriklik taht zerinde fahielere ark syletildi.
Papa'nn atad Latin Patrik halk Latinletirmeye alt. Btn bu olaylar Dou Kilisesini
Bat'dan tamamen kopard, uzaklatrd.
Osmanl hakimiyetinden sonra, Kilise ii ayinlere arlk verildi. Rusya'nn etkisiyle dine milli
duygular da karmaya balad ve Dinsel Milliyetilik dodu. Hristiyan cemaatn hukuk
sorumluluunun stanbul Patriine verilmesi, Slav ve Araplar aleyhine Helenizm'in
himayesine yol at. Bu durum Rus halknn nc Roma olarak Moskova Patriklii
tasavvurlarn dourdu. 472[472]
Osmanl Devletinin zayflamas Milli Kiliselerin teekkln hzlandrd. 1850 de Yunan
Kilisesi, stanbul Patrikliince resmen tannd. 1879 da bamszln kazanan Srp Kilisesi
1922 de Patriklie ykseldi. 1860 da istiklalini ilan eden Bulgar Kilisesi 1945 de stanbul
Patrikliince tannd ve 1953 de de Patriklie ykseldi, 1960 da da stanbul Patrikliince
resmen tannd. Rus kilisesi ise, 1917 ihtilali sonras zor gnler yaad. Yeni rejime uymaya
alan yeni hareketlerin domasna yol at. 1943-1959 yllar arasnda Kilise, Parti ve
Devletten bamsz olmak istediyse.de Kruev zamannda devletin basks artt, 22.000
kiliseden 15.000'i, 68 manastrdan 60', 8 papaz okulundan 5'i kapatld. Bu basklar
Kruev'in lmnden sonra biraz hafifledi. 473[473] Gnmzde tekrar din hrriyetlerine
kavumulardr.
stanbul Patriklii iindeki bu tarihi sarsntlara kar, dalan kiliseyi toplamaya
almaktadr. 1948 de kurulan Kiliseler Birlii konseyinde Anglikan ve Luthercilerle
birlikte Hristiyan Birlii hareketinin kurucusu olmutur. 1966'dan beri Kiliseler Birlii
Konseyi yesidir. Dier Dou kiliselerinin buraya yeliini tevik etmektedir. Diyalog ve
Ortodoks kiliseler arasndaki blnmeleri ortadan kaldrma ve birletirme almalarn
srdrmektedir. Son yllarda Ortodoks ve Katolikler arasnda diyalog giriimleri
srdrlmekte; Papa ve Patrik arasnda karlkl ziyaret ve grmeler devam etmektedir.
Ortodoks Kiliseler, inanla ilgili konularda piskoposlar meclisi kararlarn geerli sayarlar.
Tarihteki yedi Konsil kararlar emredici gtedir. znik ve stanbul Konsilleri kararlar iman
esaslar arasnda yer alrken, dierleri ilahiyatla ilgili dnceler olarak kabul edilir. Kutsal
Kitap yannda, Kilise Babalarnn yazlar da ikinci derecede saygnl olan yazlardr.
Ortodoks Kiliselerde layuhti bir otorite yoktur. Mukaddesatn varl, tesiri ve says,
Kilisenin durumu ve Meryem konularnda bir doma bulunmaz. lahi varlk ve hidayet srr
471[471]
472[472]
473[473]
G.Tmer-A.Kk, Dinler Tarihi, s.273.

Olivier Clement, Ortodoks Mezhebi, Din Fenomeni, (Ne. M.Aydm), s.208
O.Clement,s.221.
konusunda, bunlarn kavranlamayaca ve ifade edilemeyecei kanaatndadrlar.

badetleri, ruhsal ve mistik karakterdedir. Sr Kilisesi olarak, Antik dinlerin mirass
grnmndedirler. konalar ise, gksel suretlerin vcutsuz ruhlarn tasvir ederler. Bu
sebeple nlerinde secde edilir, plr, okanr ve tazim edilirler. Cemaat, sa ile. Meryem
ile, melekler ve evliyalar ile birlikte ibadet etmi olduuna inanr. ocuklar vaftiz edilmekle
veya organlarnn miron yayla yalanmasyla, eytani kuvvetlere kar korunmu,
mhrlenmi saylr. Dini ilerde kullanlan ya, su, ayrca nikah, rahiplie giri, cenaze
takdis edilirler. badetleri sabah, gndz, akam ve gece vakitlerinde yaplr. Bu esnada,
sa'nn cemaata geliinin sembol olarak Kutsal Kitaptan paralar okunur. Kutsal Ekmek
ve arap datlr. Advent, Paskalya, Havari ve Meryem orular adyla eitli
zamanlarda'oru tutarlar.
Ortodoks Kiliseler, kendi ilerinde bazt mezhepler de ayrlmlardr. Balkanlar ve Rusya'daki
Ortodoks kiliseler bir grup olutururken, slam lkeleri iinde asrlardr yaayan Milli
Kiliseler de, ayr bir grup olutururlar.
Ortodokslar dier Kiliselerden ayran balca hususlar zetle unlardr:
1- Ruhani bakanlar Patrik veya Bapiskoposlardr.
2- Papa'nn stnln kabul etmezler.
3- lk yedi konsil dndaki konslleri ve kararlarn kabul etmezler.
4- konalara hrmet ve tazimde bulunurlar.
Papazlar evlenebilir. Keiler, piskoposlar ve Patrikler evlenemezler. Boanmaya baz
artlarla izin verilir.
MLL KLSELER
Dou Roma (Bizans) mparatorluu iinde 3. ve 4. yzyllarda gelien Hristiyanlk ii inan
meselelerinde ortaya kan anlamazlklar sonucunda ortaya kmlardr. Bizans
mparatorlarnn ve stanbul Patriklerinin siyasetlerinin de bu gelimelerde etkisi vardr.
Bunlar Sryan, Ermeni, Kpt ve Habe Kiliseleri ile Nesturi ve Maronit Kiliseleridir:
1- Sryan Kilisesi
Literatr:
1- Bertold Spuler, Die Morgenlandischen Kirchen, Leiden 1964, s. 170-216.
2- Bertold Spuler, Gegenwrtslage der Ostkirchen, Frankfurt 1968, 279-287.
3- Hanna Dolapn, Tarihte Mardin, stanbul 1972, 208 s.
4- Kemal zbay, Sryaniler, Kadim Sryaniler ve Trkiyedeki Durumlar, stanbul 1975,
30 s.
5- Mithat Sertolu, Sryani Trklerinin Siyasi ve timai Tarihi, stanbul 1974, 88 s.
6- P.Samuel Akdemir, Dini Kurallarmz, stanbul 1972, 96 s.
7- Saliba amun, Antakya ve Dou Sayn Patriki Kadesetli Mar Inatiyos 3. Yakub'un
Hindistan Sryani Kilisesine Resuji Ziyaretleri, stanbul 1965, 188 s.
8- Hanna Aksz, ammaslarn Rtbeleri, Mardin 1960, 8 s.
9- Aziz Gnel, Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr 1970,446 s.
10- Mehmet elik, Sryani Kadim Tarihi, stanbul 1987,296 s.
Hristiyanlk daha ilk devirlerde, Roma mparatorluunun pek ok yerinde olduu gibi,
Akdeniz ve Mezopotamya arasndaki blgede de yaylmt. Isa 'nn varl ve tabiat
konusunda kan gr ayrlklarnda skenderiye Patrii LKril'in Monofizitlik ismi verilen
grlerini benimsemilerdi Kr'e gre, sa Mesih'in ilh ve insan tabiatlarnn
birlemesinden sonra, sa Mesih sadece ilh tabiatn taycs olmutu. Zamann aknda
Msr halk Monofizitizm'e uygun dnyordu. Suriye blgesinde Yunanca konuanlar
stanbul Patrikliinin grlerini benimserken, Sryanca konuanlar Msr halk gibi
Monofizitizm'e eilim gsteriyorlard. Dilleri ayr olmasna ramen Ermeniler de stanbul
yerine Msr ve Suriye halklaryla ayn kanaati paylatlar. Dil ve rk ayrlklarna ramen
'nan birlii bu kiliseyi birbirine yaklatrd. Ancak zamann Kuds Patriinin
(istanbul'a yakn oluu, Monofizitizm'in Filistin'de kuvvet bulmasn nledi. Bizans
mparatorluuna Rum Ortodoksluunun hakim olmas Monofizitler zerindeki basklar
artrd gibi dier blgelere de yaylmasn nledi. Ortodokslar, Monofizit papaz takdislerini
de engelledi ve Monofztizm'i kmaza soktular.

Bu srada, Gassanlerden bir Arap Prensi olan V. Haris, mparatorla grerek mparatorluk
snrlarnn Sasani'lere kar daha iyi korunabilmesi in, Suriye Monofizitierinin birlemesi
ve tekilatlanmas gerei hakknda, mparatoru (552) ikna etti, Theodor ve Yakub Bardayos
isimli iki piskoposun takdislerini salad. Bunlardan Yakub Yunanca, Sryanca ve Arapa'y
ok iyi biliyordu ve ok hareketli idi. kmekte olan Monofizit Kilisesinin tekilatlanmasn
salad. Suriye ve Msr blgeleri Monofizitleri iin, iki patrik, 27 piskopos ve 100.000 papaz
takdis etti. Verdikleri izne piman olan Bizans mparatorlar Yakub'un yakalanmas ve
ldrlmesi iin, ok uratlarsa da baar gsteremediler. Yakub'un bu tekilat ve hayat
verici faaliyetleri, Suriye Monofizit Kilisesinin Yakublik adn almasna sebep oldu. Bundan
sonra, Sryan kilisesi Yakubler lakabyla da anlmdr.
1. 1- Dier Hristiyan Cemaatlerle likileri
Msr ve Suriye'nin Mslmanlarn hakimiyetine girmesi, Yakubler sevindirmi ve
Mslmanlar kurtarclar olarak karlamlardr. slam mparatorluu iinde serbeste
dolama, problemlerini serbeste tartma imkann bulmulardr. Ortodokslar, Nesturiler
ve Ermenilerle likileri kuvvetlenmitir. Ancak bu mezheplere ve slam'a kar inanlarn
savunmada glklerle de karlamlardr.
Bizans'taki konalara tazim problemi Yakublerce ilgi grmemitir. Bunda. slam'daki surete
tazim yasa ve lgili kelm tartmalarn da rol olmu olabilir. Ayrca, kona dmanl
sebebiyle, Bizans'tan kaarak slam lkesine snan Hristiyanlarn da etkisi olabilir.
Ermeniler de Monofizit olmalarna ramen, baz inan konularnda Yakublerden
ayrlyorlard. Bu ayrlk, Ermeni'lerin Halikarnasl Yulian'n etkisiyle Aftartodoketizm 474[474]
kabul ederken, Yakublerin Partolatrizm 475[475] kabul etmelerinden ileri geliyordu. Bu
sebeple Ermeniler, Sryanileri kendilerinden saymazIard. 726 yllarndan sonra aralarnda
bir yaklama oldu ise de, ibadetle ilgili meselelerde de ayrlklarn ortaya kmas,
birlemelerini nlemitir.
1. 2- Sryanilerin k
Sryanileri en ok sarsan kendi ilerindeki ihtilaflar olmutur. Bu ihtilaflardan sarslanlar
huzuru slamiyet'i kabulde buluyorlard. Ayrca Suriye'nin ksa bir sre Bizans'n eline
gemesi, Patrikliin 975 ylnda Mslmanlarn hakimiyetinde olan Malatya'ya nakline
sebep oldu. Hal Seferlerinden sonra da, manastr merkezleri Bar Savma'nn 1148 ylnda
Hallarca yamalanmas, Sryanileri slam'a daha ok yaklatrd. Bunu, 1295 de
lhanllarn ve daha sonra da Timur'un seferleri zayflamalarn hzlandrd. Mardin ve
Musul'daki ekseriyet aznla dt.
Yakubilern knde Katolik Kilisesinin de rol bykt. Henz Hal Seferleri srasnda
Katoliklii kabulleri iin youn basklar yapm, ancak etkili olamamit. Siyaset daha
baanl oldu. 1662 ylmdaHalep Fransz Konsolosu vastasyla Papa taraftar Andreas
Akcyan patrik seildi. Sryanilerle Papalk arasnda temaslar balad. Akcyan'nn lm,
ilikileri bir sre durdurdu ise de, Mikal Karve isimli Patriin gayretleriyle, 1760 ylnda
tekrar balad, Katoliklere yaklama giriimleri kuvvetlendi. Roma, Sryani kilisesine maddi
yardmlar vastasyla daha da yaklat. Hatta 1830 ylnda siyasi basklarla Katolik
Sryanilerin Osmanl Devletinin ayr bir milleti olduu, Padiaha kabul ettirildi. Bylece,
Monofizit Sryani Kilisesi resmen ikiye blnm ve bir kanad Roma'ya balanm oldu.
Katolik Sryanilerin Patrii Halep'ten Antakya'ya tand. Drzi isyan zerine de Mardin'e
geldi. I. Dnya Sava sonras da Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulmas zgrine, Rusya
ve ngiltere'ye yaknl sebebiyle, Beyrut'a tanmay uygun buldu.
Bugn Trkiye'de 40'a yakn ky Sryanca konumaktadr. Sryani Kadim Kilisesi, tarihi
Monofizit gelenei srdren kk bir guruptur. 30 bin kadar cemaat taraftarnn ou
Mardin ve stanbul evresinde yaarlar. Suriye am Patrikliine baldrlar. Trkiye'de Ba
Aftartodoketizm, sa'nn insan vcudunun dier insanlarla ayn olmasna ramen, ebedi ve rmez olduu
grdr. Yulianizm de denir.
475[475]
Ptartolatrizm, Severus'un tems ettii, sa'daki insan tabiatn varlnn geici ve fani olduunu savunan
grtr, geici vcuda tazimde bulunanlar manasna muhaliflerince sylenmitir.
474[474]
Rahiplerle idare edilirler. 1934 ylna kadar Sryani Kadim Patrii Trkiye'de Mardin
Deyruzzeferan manastrnda oturmutu. Ancak, lmnden sonra yeni Patrik Antakya
Patrii unvanyla am'da seilmitir.
Protestanl kabul eden Sryaniler de eski cemaatlarndan ayrlmlar, dank olarak
yaamay tercih etmilerdir.
1. 3- Siiryanilerin nan Ve badetleri
Sryanilerce, kilise sa Mesih tarafndan kurulmu ve ebedidir. Haram ve helali
mensuplarna reterek, Tanrnn rahmetine kavumalarn salar. Antakya ve skenderiye
Patrikleri ayn seviyededirler. Patrikler kiliselerinin ba idarecileridir ve Havari Petrus'un
Antakya'daki makamnn halefidirler. sa'nn Petrus'a verdii salahiyet, Patriin ahsnda
deil, Kilisede devam eder.
Sryanilerce kutsal gizem (sakrament) saylan hususlar tartmaldr. 13. yzylda
kararlatrlan sayma gre, gizemlerin says betir, daha sonra iki daha ilave edilmitir:
Vaftiz, Miron Ya Takdisi, Komnyon, Kehnt (ruhanilik), Tvbe ve tiraf, Hasta Yalama,
Evlenme.
badetleri: toplu ve ferdi olarak yaplan dualar, Ha karmak ve ha pmek, sayg
gstermek, ayinlere katlmaktr.
2- Ermeni Kilisesi
Literatr:
1- Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ocak Yaynlan, Ankara 1997, 312 s.
2- B.Spuler, Die Morgenlandi senen Kirchen, s.122-150.
3- Necla Bagn, Trk-Ermeni Mnasebetleri, stanbul , 180 s.
4- Sadi Koca, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Ankara 1967.
5- Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2.Bask stanbul 1987.
Hristiyanln, daha ilk zamanlarda yayld blgelerden biri Ermenistan'dr. Ermeni Kilisesi
rivayetlerine gre, henz ilk devirlerde Adday (Thaddeus) ve Bartholomeus'un misyon
almalaryla, Hristiyanlk lkenin eitli blgelerine girmitir. Tarihi belgeler,
Ermenistan'daki ilk Hristiyan cemaatn kuruluunu 3. yzyl olarak gsterir. M.s. 230 ve
301 yllarnda takibata uradklar haberleri vardr. Hristiyanlktan nce bu blgede
Mecusilik yaygnd.
Ermeni Kral Tridates'in Hristiyanl kabul Hristiyanln gelimesinde bir dnm noktas
oldu ve bundan sonra Hristiyanlk halk arasmda sratle yayld. Tridates, akrabas Gregor'u
da 302 ylnda Kilisenin bana Patriklie (Katolikos'lua) tayin etti. Gregor'un baarl
almalarndan dolay, bu kiliseye Gregoryan kilisesi de denir. Gregor, olu Rustak'
piskoposlua tayin etti. Atiat'taki Mecusi mabedinin yerine Kilise merkezini kurdu.
lkenin eitli yerlerinde Sryanca ve Yunanca eitim yapan okullar kurarak, Hristiyanln
retilmesine alt. Tarihte Hristiyanl ilk defa devlet dini haline getirenler Ermeniler
olmutur. Bu sebeple Hristiyan dnyasnda zel itibar grrler.
367 ylnda Pers'lerin istilasiyla Ermeni Krall yklm ve halknn ou ran ve
Mezopotamya'ya srlmtr. Bu olaanst sralarda Byk Nerses'in yerine geen olu
I. slak (Sahag) 387-390 da lim bir kei olan Mesrop ile birlikte milli Ermeni Alfabesini
hazrlamtr.
2. 1- Ermeni Kilisesinin Gelimesi
Ermeni Alfabesinin hazrlanmasndan sonra, Yunanca ve Sryanca dini eitim yerini halk
dili Ermenice'ye brakt. Kilise dili Ermenice oldu. Yunanca konuan bir ksm halk
balangta tepkiyle karlad ise de, Bizans sempatizanh ithamndan kurtulmak iin
Yunancay abucak terk etti. Kitab- Mukaddes 433 ylnda Sryanca Peitta ismi verilen
tercmeden Ermenice'ye evrildi. 432 ve 435 yllarnda Atiat'da toplanan dini meclisler,
Efes konsili kararlarn Ermeni Kilisesi iin kabul ettiler. Fars'larn basklar karsnda da
Efes Konsili kararlarna sk skya balandlar. Tevin'de 506/507 ve 552 yllarnda toplanan
dini meclislerle de Monofizitlii resmen benimsediler. 640-653 yllarnda Mslmanlarn
hakimiyetine girerek, Bizans'n etkisinden ve basksndan kurtuldular.

Katalikosluk merkezi Tevin, Mslmanlarn hakimiyet snrlan iine girmesine ramen
Katalikos'un dini faaliyetlerine hi dokunulmad, halk serbeste inan ve badetlerini
srdrmeye devam etti. 893 ylnda Tevin ehrinin iddetli bir depremle yklmas,
Katalikosluun Valarabat'a, daha sonra da Van Gl iindeki Akdamar Adas'na
tanmasna sebep oldu. evrede Mslmanlarn younlamas cemaatn azalmas zerine,
Patriklik 992 ylnda Kars yaknlarndaki Ani'ye tand. An'de zengin bir kilise hayatyla
birlikte, gzel bir mimari de geliti. Ancak 1045 ylnda Bizans'n eline gemesi ve
Katolikosun stanbul'a srgn edilmesi, Ani'deki gelimeleri nledi. Seluklularn
Anadolu'ya gelileri de idareci zmreyi memnun etmedi. Halkn muhalefetine ramen, din
merkez Bizans hakimiyetindeki Amasya'ya daha sonra da Yukar Frat blgesinde Rum
Kalesi'ne tand. Kilise idarecilerinin bu davranlar Ermeniler arasnda blnmelere yol
at, Monofzit Ermeni halknn Monofzit Sryani kilisesine daha ok yaknlamasna sebep
oldu.
Hal seferleri srasnda Ermeniler, Sasanilerce yklan devletlerine yeniden kavumak
midiyle Papala yaklatlar. 1198 ylnda II. LeO Ermenistan Kral olarak takdis edildi.
Mara ve havalesinde Kk Ermenistan Krall adyla bir devlet kurularak Papala
baland. Ancak 1248 ylnda Papaln Ermenileri Katolikletirme istei, Papalkla Ermeniler
arasndaki ilikileri kopard. 1344 de halk syan etti. Bir sre sonra da Kk Ermenistan
Krall Memluklarca yklarak Roma ile ilikileri ve balan tamamen koptu.
2. 2- Ermeniler Ve Trkler
Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u fethinden sonra 1461 ylnda Bursa Ermeni Piskoposu'nu
yeni bakente Patrik tayin etmiti. Cemaatn i meselelerinde de ona dari yetkiler vermiti.
Patrik, Ermenilerin dini ve milli lideri durumuna getirilmiti. Ancak ayn mezhepteki Sryani
ve Kpti kiliselerine karamyordu. Bu sralarda Kara Koyunlu Beylii iinde Ecmiazin'de,
Memluklu hakimiyetindeki Kuds'te Ermeni patriklikleri kurulmutu. Her slam devletinde,
Ermeni cemaatndan sorumlu birer Patriklik vard.
17. yzyla kadar siyasi ynden sakin yaayan Ermeniler, Erivan'n 1724 ylndan sonra sk
sk Trkler ve ranllar arasnda el deitirmesi, ran'daki i kavgalar ve Osmanl Devleti'nin
zayflamaya balamas gibi sebeplerle, bamszlk mitlerini Kafkas'larda glenmekte
olan Rusya'ya baladlar. Ruslar da 1770 ylnda Petersburg'da ve Moskova'da birer Ermeni
Kilisesinin yapmna izin vererek Ermenilerin kalplerini kazanmaya altlar. 1800
yllarndan sonra Ruslar, ran ve Osmanl Devletleri iindeki Ermeni Patrii seimlerine
karmaya baladlar. 1829 da Ecmiazin Patriklii Rus hakimiyet blgesine girdi. Bu suretle,
Ermenilerin youn olduu blge ve ounluk Rus hakimiyetinde yaamaya balad. Hayat
artlarnn maddi ynden dzelmesi, XIX. yzylda 96.000 Ermeni'nin Anadolu'dan
Rusya'ya g etmesini tevik etti.
Bunda, Ermeni cemaat arasndaki i huzursuzluklarnn da rol vardr. nk ilerindeki
Katolik, Protestan ve Ortodoks misyon faaliyetleri, tarihi Gregoryan-Monofizit Patrikliin
cemaatini koruma gayret ve basklar, d devlet mdahaleleri vs. gibi etkenlerin rol
byktr. Yine, 1730 ylnda stanbul'da kurduklar matbaa ile bol miktarda Ermenice
kitaplar yaynlanyor ve milliyeti duygular kuvvetlendiriliyordu. Avrupa devletlerinin
basksyla 1847 de stanbul'da bamsz din ve sivil Ermeni Meclisi'nin kurulmasna izin
verildi. 1860 da 'Ermeni Mh Meclisi Osmanl Hkmetince resmen kabul edildi. Bundan
sonra dnyevi memuriyetlere de kendi memurlarn kendileri tayin edebiliyorlard.
Aralarnda bu gelimeleri daha da ileri gtrmek
isteyen
silahl tekilatlar kuruldu.
Anadolu'da bamsz bir Ermenistan Devleti kurma giriimleri balad. 476[476] Mcadeleler
zellikle Dou Anadolu'da i savalara dnt. Mslman ve Ermeni cemaatlar iine
dmanlk tohumlar atld. 1917 ayaklanmasyla maddi destein geri ekilmesi,
mcadelelerin Trklerin galibiyetiyle sonulanmasna frsat verdi. Kaybedilen i sava,
Dou Anadolu Ermenilerini ge zorlad. Bat ve Orta Anadolu'da ise, siyasi olaylara
karmayan Ermeniler geleneksel hayatlarn srdrmeye devam ettiler. Bugnk saylar
476[476]
Bkz. Bayram Kodaman (eviren ve yayna Hazrlayan), Trkler Ermeniler ve Avrupa, SD. Yaynlar sparta
1994.
yaklak 50.000 kadardr. Cemaatin byk younluu stanbul evresinde toplanmtr.

2. 3- nan Ve badetleri
Geleneksel Gregoryan Kilisesi, Sryani ve Kpti Kiliseleri gibi Monofizit bir kilisedir.
Patriklerine Katolikos unvan verilir. Komnyon ayinindeki ekmek ve arabn sa'nn etine
ve kanna dntn, Kilisece gnahlarn balanabilecein! kabul etmezler. Zina
dnda boanmaya izin vermezler. konalar, eski putperest adeti sayarak reddederler ve
evlerinde kutsal suretler bulundurmazlar.
3- Msr Kpti Kilisesi
Literatr.
1- Mustafa Erdem, Kpti Kilisesi zerine Bir.Deneme, A.. lahiyat Fak. Der.,say 35.
2- B.Spuler, die Mor geni andischen Kirchen, s. 151-188.
Msrl Hristiyanlarn rivayetleri, Hristiyanln Nil blgesindeki yayln, Havariler devrine
kadar gtrr. ncil yazarlarndan Markos'un ilk nemli misyonerlerden olduunu
syleyerek, Oru skenderiye Patriklerinin ilki sayarlar. 1945 ylnda Nag Hammadi'de
bulunan el yazmalarndan Ebionitler ncili'nin Nil Blgesinde 70 yllarnda bilindii
anlalmaktadr. Msrda Yahudi-Hristiyan cemaatnn izleri, braniler ncili, Msrllar ncili,
Tomas ncili gibi ndilerin varlndan anlalmaktadr. Msr'daki ilk Hristiyan Elinin
Barnaba olduu rivayeti de vardr. Burada byk Hristiyan bilginleri yetimitir.
sa'nn tabiat ile ilgili tartmalarda, skenderiye patrii I.Kril'in Monofizit grn babas
saylmas, Msr' in bu gr benimsemesine de Yol amtr. 639-642 yllar arasnda
lkenin aiai hakimiyetine girmesi, Monofzit Msrn Bizans basksndan kurtulmasna frsat
vermitir. Yunan aslllarn Msr terk etmeleri, Monofzit grn Kiliseye hakimiyetini daha
da kolaylatrmtr. Hatta Msr kiliselerinde Yunanca konuulmas 706 ylnda yasaklanm
ve ibadet tamamen Kptice'ye dnmtr. Ayn devlet iinde bulunmalar Suriye
kilisesiyle kardelik balarn daha da glendirmitir. Arapa aralarnda hzla yaylm,
Kpticenin yerini almtr. Kptice yazlm en yeni elyazmasnn tarihi 1395'tir. Halk dili
olarak da yerini 17. yzylda tamamen Arapa'ya brakmtr. Bugn Kptice yalnz kilisede
ibadet dili olarak kullanlr.
3. 1- Gnmzdeki Durumlar
Osmanllarn zayflamas Batl Misyonerlere Msr'n kapsn amtr. 1741 de bir gurup
Katoliklie gemitir. Katolik ibadet kitaplar Kptice baslmtr. Napolyon'un Msr seferi,
Avrupa'nn etkilerini daha da kuvvetlendirmitir. Ancak Protestan, Anglikan ve Katolik
misyonerler arasndaki rekabet, geleneksel kilisenin cemaatn korumak istemesi, cemaat
ii huzuru da bozmutu. Gnmzde 1,5 milyon kadar mensuplar vardr. Genelde
ehirlerde yaarlar ve zengin sosyal bir snf tekil ederler. 1956 ylnda, slam' kabul
edenlerin says 10.000'i bulmutu. Roma'ya balananlarn says 1957 saymlarnda
yaklak 75.000 kadard.
4- Habeistan Kilisesi
Hristiyanlk Habeistan'a IV. yzylda ulamtr. Rivayete gre, Tiros'da bir deniz kazas
sonucu satlan esirler arasnda Frumetios ve Aydesios isimli iki karde de vard. Bunlar
hkmdarn sarayna getirildiler ve saray hizmetlerine alndlar; zamanla hkmdarn
gvenini kazandlar. Hatta, Ebrahe veya Ezana ismiyle anlan hkmdar Hristiyanla
kazandlar. Hkmdar Hristiyanln yaylmasn tevik etti. Bu zamanda Habeler Gney
Arabistan'da Farslarla urayorlard ve Bizans'tan kendilerine destek istemi de olabilirler.
1955 de 8 milyon Hristiyan saylmtr.
Rivayete gre, Aydesios uzun sren almalardan sonra lkesi Suriye'ye dnd ve
kendisini rahip olarak takdis ettirerek tekrar Habeistan'a geldi ve misyon almalarn
srdrd. Frumentios ise Msr Kilisesiyle iliki kurarak, Habeistan Piskoposu olarak takdis
edildi. Bu suretle Habe Kilisesi Monofizit Msr Kilisesine balanm oldu. Habeistan'da
Hristiyanln kolayca yaylmasnda orada bulunan Yahudi cemaatlarnn rol de olabilir.

kinci Dnya Sava sonras Batyla yaplan anlamann en nemli maddelerinden biri, Batl
Misyonerlerin lkede serbest almalarna izin verilmesi idi. 1955 ylnda 37.000 kadar
Habeli Katolik saylmtr. 477[477]
5- Nesturiler
Hristiyanln, ran ve Mezopotamya gibi Ortadou lkelerinde nasl yayld konusunda
ayrntl bilgiye sahip deiliz. Miladi 3. yzylda Mezopotamya'da Arm kilisesinin ortaya
kt grlr. nk blgede ranllardan ok Aramlar yayordu. Her ne kadar ranllar,
Mecuslii devlet dni ilan ederek, Hristiyanla ve Manihaizm'e kar korumak istedilerse
de, kendi gcn kaybetmi olan Mecusliin kne, yapay destekler fayda vermedi.
Zaten, slm'n 7. yzylda ran'a ksa zamanda hakim oluu bunu kantlamaktadr.
Sasan mparatorluu ierisinde yaayan Hristiyanlar arasnda, Bizans'ta srp giden,
sa'nn ztyla ilgili tartmalar pek ilgi grmedi. Ancak stanbul Patrii Nestoryus'a bal
Antakya Ekolnn grleri btn Orta Dou'da, zellikle Aramca konuan blgelerde
tesirini gsterdi. Nestoryus 382 ylnda bugnk Mara dolaylarnda domutu ve
Antakya'da renim grmt. Daha sonra intisap ettii rahiplikte, stn belagat ve
zeksyla ykselerek, Patriklik makamna getirilmiti. Yetitii Okulun grlerini
gelitirmee alt. Buna gre; Meryem'e Vanr Anas (Theotokos) denmemeli idi, O
sadece Tanr 'nn insan tarafn dourmutu, bu sebeple Ona Mesih Anas (Kristotokos)
denmeliydi. Halbuki daha nce Hristiyanlar arasnda ve ibadetlerde Tanr Anas deyimi
kullanlyordu, cemaat buna almt. Nestoryus yeni formle ifadesiyle allm, kabul
edilmi bir kanaata kar km oluyordu. Yine Nestoryus, sa Mesih'in inkarnasyonunda
iki tabiatl zelliini ve btnln muhafaza ettiini savunuyordu. Bu suretle ne logos
sa'nn insan tabiatnda kayboluyor, ne de insan tabiat ilhlaiyordu. Yani her iki tabiat
yan yana, fakat birbiriyle yakn iliki iinde bulunuyordu. Nestoryus bunu yle ifade etti:
Logos, Meryem 'den doan insanda, sadece ikmet etti, onunla yakndan birlik halinde
bulundu. Tabiatlarn bu yan yana bulunuu, biri dierini sktrmadan, ahsiyet birlii
eklinde oldu. 478[478] Bu grlerinden dolay Nestoryus diofizitlikle (iki tabiathkla)
suland, Patriklikten azledilerek srgne gnderildi ve 451 ylnda Msr'da ld. ran ve
Mezopotamya Htristiyanlannca benimsenen grleri in'e kadar yayld. Taraftarlarna
Nesturler denir.
Nestoryanizm diofizit inanca sk skya baldr. sa'y Tanr'nn evlat edindii, Tanr'nn iki
olu olduu (sa ve Kutsal Ruh) hakkndaki grleri reddederler. Logos ve insanolunun
bir cevherde birletii grn, Monofizit ve sapk grler olarak deerlendirirler.
Meryem'e, Theotokos (Tanr Anas) tabirinin kullanlmasndan ekinirler. sa hakknda, 612
ylnda ki tabiat, iki cevher, bir ahs eklinde ifadesini bulan forml, resmen kabul
ederler. Ruhlarn, lk varlklar (Preexistenz) olduu grn de iddetle reddederler.
Nestoryanizm'e gre, her bir ruh Tanr tarafndan dorudan doruya yaratlr ve hamileliin
40. gn ceninle birleir. lmden sonra haire kadar Ruhlar uykusuna girer. Adem'in
Cennette iledii gnahn, zrriyetine de Gnah miras olarak kald, grn de
reddederler. Hidayetin yalnz kendi kiliselerinde bulunduunu, dier mezheplerin sapk
olduunu kabul ederler. Havari Petrus'un halefinin Papa deil, kendi Patrikleri Katolikos
olduuna inanrlar.
5. 1- Nestoryanizm'in Zayflamas
Nestoryanizm, her ne kadar geni bir alana yaylm ise de, bir devlet dini olamamtr.
Trk, Mool, ran saraylarna kadar nfuz etmekle birlikte, geni kitlelere etken
olamamtr. 13. yzylda Mool ve Trk'lerin Batya ilerlemeleri srasnda, ordu ierisindeki
ok sayda Nestoryanist Hristiyan varl, Abbasi Hakimiyetindeki Nestoryanistlere kuvvet
vermise de, bu geici bir parlama eklinde olmu ve ksa bir zaman sonra hemen hepsi
slam' kabul etmi, yerlilere pek faydas olmamtr. slam' kabulde yerli Hristiyanlar da
477[477]
478[478]
B.Spler, Die Morgenlndischen Kirchen, s.191-200.

A. Adam. Dogmengeschichle, C.I, Gtersloh 1965, s.326.
deta Mool ve Trk askerleriyle yarmlardr. Nihayet saylar ok azalan Nestoryanistler,

Timur istils srasnda dalk Hakkari blgelerinde toplanmlardr.
Bu k durdurma gayesiyle Piskopos Yohanna, Papalkla temasa gemekte ve Papa'nn
stnln kabulde mahzur grmedi. Kendisi Papa tarafndan Dou Patrii tayin edildi.
Osmanl Hkmeti bunu, siyas bir hata kabul ederek tutuklad, buna zlen Yohanna 1555
ylnda ld. Ancak onunla birlikte Vatikan'a balananlar, bu olaydan sonra da eski
mezheplerine geri dnmediler. Katoliklii kabul eden bu Nestoryanist Hristiyanlara
Kaideliler denir. Eski, geleneksel tarihi inanlarn koruyan, Diofizit Nestoryanistlere
Asurlular denir.
O zamanlardan beri, Bat Sryanleri arasnda iki mezhep ve iki patrik bulunur. Kendilerine
Kaideliler de denen, Katolik Nestoryanist-lerin 1833 ylnda 50.000 kii olduklar tahmin
edilmektedir. Birinci Dnya Sava sonras, Kaideliler Patrii Badat'ta oturmaa
balamtr. 1957 saymlarna gre, 176.000 kii olarak hesap edilmilerdir.
Asurlu'larn Patrikleri dima Simon unvan tarlar. 1834 yllarndan sonra blgeye
Amerikan misyonerlerinin girmesi, tarihi Nestoryanist cemaatn kn hzlandrmtr.
Bazlar Katolik, bazlar Anglikan Kilisesine girmitir. Rus misyonerlerinin almalar daha
baarl olmu, 1835 yllarnda 3000 kiilik bir gurup Osmanl topraklarn terk ederek,
Kafkasya'da Rus hakimiyetindeki topraklara gmtr. Sonralar bunlar baka guruplar
da takip etmitir. I. Dnya Savana Osmanllarn girmesi, Rus sempatizanlarnn
Mslmanlara kar taknca hareketleri, yaklamakta olan i harp rzgarlarnn artmas,
Rusya'ya olan gleri artrmtr. Ancak 1917 da arlk Rusya'snn ykl, Trklerin
Kurtulu savan kazanmalar, Asurlular ortada brakm, ne Rusya'da yerleebilmiler, ne
de Trkiye'ye geri dnebilmilerdir. zm, ngiliz istilas altndaki Kuzey Irak
topraklarna dnme de bulmulardr. Ancak,1933 ylnda Irakl Mslmanlarla aralarnda
kan i savalar, pek ok Asurlunun Suriye, Kbrs ve Amerika'ya glerine yol amtr.
Patrikleri halen Chikago'da oturmaktadr. Dnyadaki toplam saylarnn 100.000 kadar
olduu tahmin edilmektedir. 479[479]
6- Maronitler
Bizans mparatorluu iindeki Hristiyanln temel inanlarn tespit almalarnda,
mparator Herakleyos (610-641) Sryan ve Ermeni liderleriyle grerek, u sa'nn insan
hareket gc fenergeya) hibir vakit Tanrsal gce muhalif olamaz, isa'nn insan arzusu da
hi bir vakit Tanrsal arzuya kar olamaz, sa da iki arzu gc bulunmakla birlikte, gerekte
sa sadece tek arzuya sahiptir formln iln etti. sa'daki uarzu gc konusu bu aklama
ile, sa'da bir enerji bulunduunu savunan Monergizm gr reddediliyor, iki tabiat
gr vurgulanyordu.
mparatorun teklifini Filistin blgesindeki bir gurup Hristiyan kabul etmiti. Bu grn
taraftarlar genelde, Hama ve Humus arasnda bulunan Aziz Maron Manastrnda yaayan
rahiplerdi. Daha sonralar Monotheletizm" denen bu grlerini brakmlar, ancak
kendilerini mehur rahip Yohannes Maron'un akirtleri saymaya devam etmilerdir. Niin
bir cemaat oluturduklarn aklayamazlar. Genelde, Lbnan'n ovalk blgelerinde
yaarlar. Kendilerine has Patrikleri vardr, Roma ile birleerek Katoliklii kabul etmilerdir.
badetlerini Sryanca yaparlar.
1952 yllna gre saylar Suriye ve Lbnan'da yaklak 400.000, Msrda 13.000 idi.
Gnmz Lbnan devletinde yaayan Hristiyanlarn en kalabalk gurubunu Maronitler
tekil ederler. 480[480]
BAIMSIZ HIRSTYAN MEZHEPLER
Bat lkelerinde yaygn Katolik, Ortodoks ve Protestan kiliseleri gibi Hristiyanln ana
Kollarna tepki olarak veya dinsel problemlere getirdikleri farkl yorumlarla yeni yeni
mezhep ve cemaatlar olumaktadr. Farkllklar bazen inanla ilgili, bazen de badetlerle
ilgili deiik yorumlara dayanr. lk devirlerdeki safiyete ve cemaat hayatna
479[479]
480[480]
B.Spuler, Die Morgenlndischen Kirchen, Leiden 1964, s.2-51.

B.Spuler,s.99-105.
dnmekuuruyla ortaya kmlardr. Dnya Kiliseler Birlii ile iliki iindedirler veya ilikiye
msait akmlardr. Bunlara slam'daki mezhep veya cemaat anlamnda Kilise deyimi
kullanlr. Yeni kiliseler isimlerini kurucularndan veya zerinde durduklar ana konulardan
alrlar. Kk cemaatlarn bytebilmek, giendirebilmek iin youn propaganda ve
misyon almalarna nem verirler.
1- Babtistier
ngiliz Puritanistlerin devamdrlar. Kitab- Mukaddes'i inan ve hayatlarnn temeli sayarlar.
16. yzyl sonlarnda cemaatlarn Devlet Kilisesinden bamsz saymlar, Kutsallar
Cemaat adyla aralarnda bir birlik oluturmulardr. Devletin basklar ve takibatlar
sonucu baz yeleri ngiltere'yi terk etmitir. Cemaatn ileri gelenlerinden John Smyth 1608
de AmsterdanVa yerlemiti. Burada Kutsallar Cemaat! mminlerinin Hz. sa snneti
olarak ncil rneinde vaftiz olmalar gerektii uuruna ulat. Cemaat yelerinden bazlar
Smyth'den ayrlarak Thomas Helwy ynetiminde (1611-12) tekrar ngiltere'ye dndler.
Benzeri Vaftiz eyleminde bulunan Mennonitlerle karmamak iin kendilerine Vaftzciler
anlamnda Babtistier ismini vermilerdir. Zamanla bu hareket Avrupa ve Amerikann
eitli lkelerine de yaylmtr.
Cemaat hayatnn temelini Pazar ibadetleri tekil eder. badet ieriini belirleyen kesin bir
metin yoktur. Vaazlarnn merkezini Kitab Mukaddes'ten alnan metin ve muhteva
oluturur. badetlerinde Kitab Mukaddes'ten metinler okunur. lahiler sylenir. 481[481]
Komnyon ayini ekseriya ayda bir yaplr. Ayinde blnen ekmek tabii ekmektir ve cemaat
yeleri srayla birer para alrlar, arap kadehinden de yudumlarlar. Ancak bunu bir
sakrament deil, bir hatra olarak alglarlar. Hafta iinde de eitli toplantlar dzenlerler.
Cemaat iinde grev yapan papazn creti ve dier masraflar cemaat tarafndan karlanr.
Cemaat mensuplar birbirlerine Karde dye hitap ederler. En yksek dari organlar
Cemaat Meclisidir. Senede bir toplanr.
Gnmzde Protestan Kiliseler Birlii yesidirler. Hz. sa'y Tanr'mn Olu, Dnyann
kurtarcs ve Efendisi sayarlar. Vaftizin ocuklara deil, ergenlik ana girmi inananlara
gerekli olduunu, iman ve vaftizin birbirinden ayrlamayacan savunurlar. Kilisenin ve
devletin ayrl prensibini benimserler. Kilise'de ruhani nsan otoritesini kabul etmezler.'
1975 tahminlerine gre dnyada yaklak 35 milyon Babtistin var olduu sanlmaktadr.
482[482]
2- Hr Protestanlar (Serbest Kilise)

Ortaya klarn Pietizm hareketine dayandrrlar. Tarih sahnesine klar 1816 da Genfde
Robert Haldane (1764-1842) etrafnda toplanmalaryla grlr. Fransa ve svire'de 1849,
Almanya'da 1854 yllarnda resmen kurulmulardr. Cemaatlerini Yeni Ahid'e gre
dzenlemek idealindedirler. Ruhani snf kabul etmezler. Cemaatn her yesi ayn zamanda
ruhani saylr. Dini ayinlerini cemaat iindeki eitimli kiiler ynetirler. Cemaat
hizmetlerinde yallar daha ok grev alrlar. ocuk vaftizini reddetmezler, ancak ergenlik
ya vaftizini tercih ederler. Vaftizi imdirerek yaparlar. Dini bakmdan halk ve devletten
bamsz olmak isterler. Gerek bamszln Tanr'ya ve onun szlerine balanmaktan
getiine inanrlar. 483[483]
Dini bilgileri vaaz eden ve dini hizmetleri yneten grevlileri vardr. Cemaat dzeni yerel
artlara gre deiir. Her cemaatn bir cemaat listesi vardr ve harcamalar cemaat arzusuna
gre yaplr. Her mahalli cemaat kendi dzeninde dierinden bamszdr. Dier cemaat
yeleriyle gnl birliiyle balanrlar. Bulunduklar lkeler
iinde Serbest Protestan
Cemaat Birlikleri oluturmulardr. Bir eit mahalli cemaatlar federasyonu
mahiyetindedirler. Bu st birlikler cemaatlar koruma, yaz okullar aama, yayn ve misyon
faaliyetlerinde bulunma vs. gibi faaliyetleri srdrrler. 1960 tahminlerine gre dnyada
Gunthcr Balders, Der Bund Evangelisch-Freikirchlicher Gemeinden in Deutschland, in: Gliederd an Eincm
Leib, Hrsg.: Hans-Motel, Konstanz 1975, s.l 17 vd.
482[482]
H.Reller, Handbuch Religise Gemeinschaften, s.27-45.
483[483]
Bkz. H.Reller.46-66; Erich Geldbach, Frcikirchen, Gttingen 1989, ss. 181-190.
481[481]
300.000 civarnda yeleri vardr. Protestan Kiliseler Birlii yesidirler.
484[484]
3- Metodistler
Hareket 18. yzylda ngiltere'de domutur. Kurucularn banda John Wesley (17031791) ve kardei Charles (1707-1788) gelir. Oxford niversitesinde Kutsallar Kulb
mensuplarnn badet zamanlarna ve prensiplerine ballklar sebebiyle bunlara
Metodistler denmitir. Aslnda Wesley ayr bir cemaat kurmak veya cemaat olmak
niyetinde deildi. Ancak din anlayndaki yorumlaryla farkl bir cemaat haline gelmilerdir.
eitli lkelere dalan Metodist kiliseler 1968 de aralarnda birlik kurmular; Protestanlk
ruhunda gelimilerdir. Kutsal Kitab inan ve hayatlarnn temeli sayarlar. Hayatlarn
Hristiyan ahlak zerine kurma zlemi iindedirler. Kiliselerinde Papaz olmayanlar da vaaz
edebilir. 1967 tahminlerine gre, Avrupa ve Amerika'ya dalm 20 milyon kadar yeleri
vardr. Dnya Kiliseler Birlii yesidirler. 485[485]
4- Hr Kardeler (Freier Brderkreis)
ngiltere'de liberal eilimliler arasnda domutur. Avrupa ve Amerika'ya da yaylmlardr.
Kutsal Yazlarn otoritesini inanlarnn temeli sayarlar. Kitab- Mukaddes tenkitlerinim
tmn reddederler. Kendilerini Tanr ocuklar" sayarlar. Vaftizi imdirme eklinde
yaparlar ve bunu sa'ya balln temeli sayarlar. Ruhban snfn kabul etmezler.
Komnyon ayinini bir sakrament (gizem) deil, bir hatra olarak kabul ederler. Kyamet
ncesi 1000 yllk saltanat iin, Hz. sa'nn Mesih olarak gkten dnecei gn beklerler.
Cemaatlarnn younluu gnmzde, Almanya'dadr. Saylar yaklak 20.000 kadardr.
486[486]
5- Mennonitler
Reformasyon hareketlerinin Vaftizci cereyanlaryla ortaya ktklar kabul edilir. Kurulu
gn olarak 25 Ocak 1525'i kabul ederler. Kendilerini En Eski Hr Protestanlar olarak
adlandrmay tercih ederler. sa'nn takipileri olduklarn sylerler. Silahlarnn Tanr
Kelam, Inciller ve sevgi olduunu vurgularlar. Askerlik yapmay kabul etmezler. Devlet
ve Kilise ayrmn savunurlar. Mennonif ismini Katolik rahip Menno Simons'a (1496-1561)
mensubiyetlerinden alrlar. Yemin etmeyi kabul etmezler, dnyev gayeler iin Allah'a sz
vermenin gereksizliini savunurlar. Vaftizle sulh cemaatna girdiklerine ve gnahlarnn
affedildiine inanrlar. Modern dnyaya kar kapal bir hayat srerler. Saysal olarak
cemaat arl Amerika Birleik Devfetlerindedir. 1975 saymna gre dnyann eitli
blgelerine yaylm yaklak 60.000 misyonerleri vardr. almalarn Hristiyan yardm
kurulular ismi altnda yaparlar. Dnyada yaklak 550.000 Mennonit olduu tahmin edilir.
Kiliseler Birlii yesidirler. 487[487]
6- Kutsal Askerler (Salvation Army)
Kendilerini mezhepler st bir hareket olarak grrler. Kurulu ngiliz asll Witliam Booth'a
(1829-1912) dayanr. Kutsal Askerler ismi 1878 de verilmitir. Bundan sonra her geen
gn askeri sfatlar daha ok benimsemilerdir. Sokaklarda vaaz etmeyi ve Kitab
Mukaddes'i yaymay en byk hizmet sayarlar. Kilise gizemlerine itibar etmezler. ocuk
vaftizi yerine ebeveynlerin ocuk yetitirme sorumluluunu, Teslis'i ve Gnah karmay
vurgularlar. Sabit bir badet metinleri yoktur. badet toplantlarnda dua eder, ilahiler
sylerler. Halkn dikkatini ekebilmek iin cadde ve kalabalk yerlerde serbest toplantlar
Whelm Whrle-Heinz Adolf Ritter, Der Buntt Freier Evangelischer Gemeindcn in Dcutschland, in: Glider
an Einem Leib, Hrg. H.Motel, ss.218-237.
485[485]
H.Reller,67-83. Geldbach, ss. 199-206. H.Voigt, "Die Evangelisch-Metodische Kirche", in:Glideran Einem
Leib, ss. 174-218.
486[486]
H.Reller, 86-94.
487[487]
H.Reller, 95-I05. Peter Foth, "Die Mennonitein, in: Glieder an Einem Leib, Hrsg. H.Motel, ss.50-92. Erich
Geldbach, Freikirchen, Gttingen 1989, ss. l72-181.
484[484]
dzenlerler. Cemaat ii kadn-erkek eitliine sayg gsterirler. Alkoll ikileri, sigaray ve

devlet memuriyetine girmeyi haram sayarlar. Bunlarla savatklarn sylerler. 1978 de
yaklak 2,5 milyon yeleri (askerleri) vard. Merkezleri Londra'dadr. Protestan Kiliseler
Birlii yesidirler. 488[488]
Kurucular W. Booth vaazlarn ehrin sefalet blgelerinde davul ve trampetler eliinde
yapyordu. lk mensuplar fahieler ve ayyalard. Etkili vaazlar yannda yapt
dzenlemelerle sefalet iindeki halka yiyecek datrd. Daha sonra alkol bamllarn ve
fahieleri kurtarmak iin yurtlar kurdu. Kimsesiz ocuklar, gen kzlar ve ihtiyarlar iin
koruma evleri at. Deneyimlerindeki baarlaryla eitli lkelerde hastane, poliklinik,
okullar almasna, sosyal yardm messeseleri kurulmasna nclk etmitir. 489[489]
7- Kuveykrlar (Dostlar Cemaat)
17. yzylda ngiltere'de siyasi ve dinsel mezhep kavgalar sebebiyle ortaya kmlardr.
Hareketin kurucusu George Fox (1624-1691) dur. Fox Kitab Mukaddes'i ahsna gelen
vahiy kabul eder ve onun bir defalk deil srekli olduunu vurgular. Her insanda bir
k bulunduunu, Tanr'nn yksek kulelerde, grkemli binalarda deil, her yerde, zellikle
nsanlarn kalplerinde bulunduunu syler. Cemaat ruhu ve mistik zellie sahiptir. Belirli
bir inan sisteminden sz etmezler. Dostluu vurgularlar. Temel Hristiyan ilkelerine
baldrlar. lk Hristiyanlk ruhunu tekrar canlandrmaya alrlar. Dier din saliklerine de
hogryle bakarlar. Ancak Hristiyan olmayan Kuveykr (dost) saymazlar. Tanr'nn
dorudan doruya insan kalbinde ortaya ktna inanrlar. Formle ibadeti, sakramenti,
rahiplik ve din grevliliini kabul etmezler. Aralarnda tefekkr toplantlar yapp, Kutsal
Ruh'un ilhamn beklerler. Askerlik yapmay, yemin etmeyi kabul etmezler. Ekmenik
Kiliseler Birlii yesidirler. 1969 da yaklak 200.000 yesinin olduu tahmin edilmitir.
Vaftiz ve Komnyon ayinlerini brakmlardr. 490[490]
8- Pfingst Cemaat
(Hristiyan Cemaat Birlii)
20. yzyln Hristiyan dindarlk hareketi saylr. Hareketlerini Ahir zaman uyan olarak
deerlendirirler. Kutsal yazlarn ilhamn savunurlar. 1000 yllk Mesih saltanat iin, sa'nn
ok yaknda geri geleceine inanrlar. Hizmetsiz inan hayatnn mmkn olmadn, Mesih
cemaatnn Tanrya kendini adayanlarn cemaat olduunu sylerler. ocuklarn eitli
pazar ve yaz okullaryla eitirler. Aralarnda gl bir sosyal yardm anlay hakimdir.
Komnyonu sa'ya sevginin deli sayarlar. Tm fertlerin katlmna gayret gsterirler.
Protestan Kiliseler Birlii yesidirler. Dnyada yaklak 65-75 bin yesinin olduu tahmin
edilmektedir. 491[491]
9- Katolik Havariler (Irvingianlar)
Katolik-Havariler Kilisesine genelde Irvingianlar da denir. Hareketin kurucusu ngiliz
Edward Irwing (1792-1834) dir. dnyann sonunun ve mesih gnnn yaklatn ilan
etmi ve yeni havarileri hizmete armtr. Fransz ihtilli Kyamet Almeti olarak kabul
edilir. Kilisenin genel inanlar Anglikan kilisesi paralelindedir. 1000 yllk mesih saltanat
iin, sa'nn yaknda geri geleceine inanrlar. Bunun iin Kilise Tekilatnn "Havariler
Zamanndaki" gibi olmas gerektiini savunurlar. Komnyon ayinindeki ekmek ve arabn,
sa'nn gerek eti ve kam olduunu kabul etmezler, onlar sembol olarak alglarlar. Dnyada
100.000 kadar taraftarlarnn olduu tahmin edilir. 492[492]
H.Reller,106-115. Erich Geldbach, ss.207-211.

Wilhelm Kiefcl, Die Heilsarmen, Glieder an Einem Leib, s.241-242.
490[490]
H.Reller,l 16-131. G.Tmer-A.Kuk,292 v.d.: Curth Nuthmann, Die Religise Geselschaft der Freundc,
in:Glieder an Einem Leib, ss.264-271. E.Geidbach,ss.224-231.
491[491]
H.Rcller,132-147. VVolfgang Meissnerder Christliche Gemeinschaftsverbandin: Glider an Einem Leib,
ss.248-263. E.Geldbach, ss.217-223.
492[492]
H.Reller, 159-169.
488[488]
489[489]
10- sa Mesih mparatorluk Kardelii

Kurucusu Abram Pojak'dr. Yahudi asll bir aileden 1900 yllarnda Rusya'da domutur.
Almanya'ya gtkten sonra Hristiyanla ilgi duymu ve Hristiyan olmutur. 1935 de
Kuds de Yahudi-Hristiyan Birliini kurmu, hareketi Avrupa'ya tamtr. 1963 de
Mttlingen'de lmtr. Cemaatn liderliine mehur basn kral Albert von Springer
getirilmitir.
Ahir zamann geldii, yaknda olaanst olaylarn grnecei grndedirler. sa
Mesih'in kuraca Tanrsal Devleti beklerler. Saylar bilinmiyor. Kiliseler Birlii'ne sempati
duyarlar. 493[493]
11- Adventistler
Mezhebin tarihi NewYork'lu William Miller'in (1782-1849) 1833 de Babtist Kilisesinde
vazla balamasna dayandrlr. lk zamanlarna Miller Hareketide denir. Hz. sa'nn
yaknda geleceini vurgulayan, Mesihci bir hareket olarak domutur. Miller 1843 de sa'nn
geri dneceini hesaplamt. Tanr ile konutuunu, kendisine insanlar uyarma grevinin
verildiini iddia ediyordu.
Adventist Dergisini yaynlad. ddialaryla binlerce kii Mesih sa'y beklemee balad. 1844
de de sa'nn geri gelmemesi, cemaat huzursuzlua sevk etti. Ancak kehanet yeni
yorumlarla sresiz ertelendi. Miller 1849 da ld. Cemaatn bir ksm, sa'nn Ruhen geri
dndne, rahmet devrini balattna inand ve 1844' Byk gnn balangc sayd.
Yeni lider ve yorumlarla cemaat ve akm gnmze kadar gelmitir.
Adventistler Kitab- Mukaddes'i ilk Kutsal kitap olarak kabul ederler. sa'nn da
yaratldna, ancak sa'da ve Kutsal Ruh'da Tanrsal ruhun bulunduuna inanrlar. len
Hristiyanlar, gkte sa ile beraber yaarlar. Zaman gelince hepsi birlikte geri dneceklerdir.
Yani lmden uyanacak, 1000 yllk Mesih Devletinin ihtiamn yaayacaklardr. Ttn ve
sarholuk veren eyleri haram sayarlar. 494[494] 1976 tahminlerine gre dnyada yaklak 3
milyon taraftar hesap edilir.
12- Hristiyan limleri Cemaat (Christian Science)
Amerikal Mary Baker Eddy (1821-1910) isimli bir hanm tarafndan 1879 da kurulmutur.
1883 den itibaren "Christian Science Journal" isimli aylk bir dergi yaynlamaya
balamlardr. Mezhep ilk toplantsn 1888 de Chicago'da yapmtr. Mary Baker Eddy'nin
Science and Health isimli kitabnn Allah'n saf vahyi olduuna inanrlar. Hristiyanlk iindeki
grlerinin temelini bu kitap tekil eder. Hz. sa'y Tanr Olu kabul ederler. Tanrnn sa
ile cevher birliine, ancak Tanrsal tezahrlerin ve ferdiyetlerinin saysz varlna
inanrlar. Dnyann eitli lkelerinde yeleri vardr. Dnya Kiliseler Bjrlii toplantlarnn
gzlemci yesidirler. Amerikan Protestan Kiliseler Birlii ile diyalog halindedirler. 495[495]
13- Tanrsal Devlet Kilisesi
Kurucusu Alexandre Freytag (1870-1947)'dr. Gnahsz bir hayatn sonunda lm
olmayacana inanrlar. Bitkisel gdalarla beslenmeye, sa'nn ahirzamanda bakanln
yapaca Adalet Devleti'nin kurulmasna alrlar.
Dier kiliselerle iliki kurmazlar. Yaklak 70.000 yesinin olduu tahmin edilir. 496[496]
14- Mormonlar
Kurucusu Amerikal Joseph Smith (1805-1844), sa'nn ilk kilisesini yeniden kurmakla
grevlendirilmi bir Peygamber olduunu hissediyordu. Mormon Kitab (The Book of
493[493]
494[494]
495[495]
496[496]
H.Reller, 192-205.
H.Reller, 231-249.
H-Reller, 301-315.
H.RelIer, 373-380.
Mormon) isimli Eski ve Yeni Ahid'e paralel kutsal bir kitap ortaya koydu. Cemaatn byk
bir ksm 1845 de Utah Eyaleti Byk Tuz Gl vadisine gt ve orada Salt Lake City'yi
kurdu.
Mormonlar Allah' insan suretinde, insan llerinde, et ve kemikten bir varlk olarak
tasavvur ederler. Tanr'nn insan ve ruhlardan oluan ocuklar iinden, kendine bir e
setiini de sylerler, Yahudilikteki Tanr Yahve'yi "sa Mesih"Ie zletrrler. sa Mesih
Tanr'nn ok saydaki oullarnn en yalsdr. Dierlerinin en byk kardeidir.
Kazanlarnn %10'nu kilise vergisi olarak derler. Alkol, sigara, et, ay, kahve ve sigara,
sohbet haram saylr. Dnyann eitli lkelerine yaylmlardr. Arlk Amerika'da dr. 50
milyon kadar yelerinin olduu tahmin edilmektedir. 497[497]
15- Swedenborgianlar (Yeni Kilise)
Mezhebin kurucusu tabiat filozofu Emenuel Swedenborg (1688-1772) dur. Grd rya
ve vizyonlarla 1744 de Londra'da ilk cemaatn kurdu. Swedenborg'un vahiy ald ve
grlerinin vahye dayand kabul edilir. Buna gre, tabiat ve kainat yoktan deil,
kendiliinden ortaya kmtr. nsann cennetlik veya cehennemlik olmas kendi elindedir.
Melek ve cinleri Allah yaratmamtr. Onlar iyi veya kt nsan ruhlardr. Yaayan nsanlara
da tesir ederler. Kendilerine zg tefsirleri vardr. Yeni ve Eski Ahid'in baz yazlarn
uydurma (apokrif) sayarlar. sa'nn Tanr'nn inkarnasyonu olduu grndedirler, Bu
sebeple teslis 'i kabul etmezler, Tanr'nn birliine inanmakla birlikte, sa ve Kutsal Ruhu
Tanr'nn deiik tezahr sayarlar. sa'nn miracnn maddi deil, ruhen olduuna inanrlar.
Ruh gn kabul ederler. Ebedi kurtuluta iman yannda amelin de rol aldna inanrlar.
sa'nn tekrar dnecei grn kabui etmezler. Avrupa ve Amerikann eitli lkelerine
dalm yaklak 60.000 yenin olduu tahmin edilir. 498[498]
16- Yahova ahitleri
Cemaat kurucusu Charles Taze Russell'(1852-1916)'dir. Hareket noktalar sa'nn yaknda
gelerek, Ahirzaman Tanrsal Devletini kuraca ve 1000 yl srecek saltanatna balayaca
beklentisidir. Sk sk verilen ve kmayan kehanetlerini yeni yorumlarla deitirirler ve
bekleme heyecann canl tutarlar. Kilise'nin teslis grn ve ruhun lmszln kabul
etmezler. Evrim teorisini reddederler. Aktif misyon faaliyetleriyle dnyann eitli lkelerine
yaylmlardr. 5 milyon kadar taraftarlarnn olduu tahmin edilir.499[499]
17- Tanr Kilisesi (Armstrong Kilisesi)
Mezhebin kurucusu Herbert W. Armstrong (1893-198?) Adventist ve Britanya srail
Hareketi evrelerinin etkisinde, eklektik bir gre sahipti. Cemaat Ahir Zaman beklentisi
ve hesab iindedir. Darvinizm'i Kitab-i Mukaddes yoluyla rtmeye alrlar. Gl bir
misyon tekilatlar vardr. eitli dergi ve okuyucu saysndan yaklak 4 milyon taraftarnn
olduu tahmin edilir. Dnyann eitli lkelerinde basn-yaym yoluyla aktif misyon
faaliyetlerini srdrrler. Klar und Wahrs dergileri Trkiye'de de en ok datlan misyon
dergilerindendir. 500[500]
18- Monoteist Kilise Hareketleri (Teslissiz Kiliseler)
Hristiyanln balangcnda Ebionitlerde, sonra da Vlonarianizm ve Aryaynizmde
grld gibi, Hristiyanlk tarihinde teslisi kabul etmeyen, tanrnn ahsla
aklanmasna kar kan grlerin reformasyonla yeniden filizlendiini gryoruz.
Reformcu kilise hareketleri arasnda teslisten uzaklaan, sa'y tanr deil, peygamber ve
nsan sayan akmlarn varlna da rastlyoruz. Bunlar byk kiliselerce sapk sayldklar
H.Reller, 381-392.
H. Reller, 402-417.
499[499]
H. Reller, 441-453. Tmer- Kk, s.348-350. Fazla bilgi iin Bkz. H.Tanyu, Yahova ahitleri, Ankara 1973.
500[500]
H. Reller, 470-488.
497[497]
498[498]
iin, bugne kadar Kiliseler Birliine kabul edilmemilerdir.

18. 1- niteryanlar
Literatr:
1- smail Ylmaz, Uniteyanizmin douu ve Bunu Etkileyen Dini Faktrler, Bursa 1994
(baslmam doktora tezi); Bilal eBa, Bir Hristanhk Mezhebi Olarak Arysclk,
(baslmam Yksek Lisans tezi) stanbul 1999.
Kainat dzeninin Allah'n birliine bal olduu, sa Mesih'in ilahlatrlamayaca; Tanr'nn
Adem ve soyuna olan fkesini dindirmek iin sa'nn kendini kurban ettiine inanmann,
merhametli Tanr'ya kar yaplm bir iftira olduu grleriyle kimlik bulun niteryan
akmnn ncs Michael Servetus (1511-15539, Engizisyon Mahkemesince diri diri
yaklarak ehit edilmitir. Yank bulan fikirleri, ngiltere'de John Bidle (1615-1662); Samuel
Clark (1675-1729), Thomas Emlyn (1663-1741), James Martineau (1805-1900);
Amerika'da William Ellary Channing (1780-1842) tarafndan gelitirilmitir. Paralel
gelimeler Polonya'da FaustusSocinus (1615-1662), Macaristan'da Francis David (15101579) nclnde gelitirilmitir.
niteryanlar Allah'n Bir olduuna ve kainat dzeninin birlik prensibine gre ilediine,
mecazi olarak btn insanlarn Tanr'nn ocuklar saylabileceine inanrlar ve dier
kiliselerin teslis retisine kar karlar. Hz. sa'nn Marongoz Yusufla Meryem'in ocuklar
olduuna inanr, Mucizevi doumu kabul etmezler. Allah' in her dnemde, insanlara
doruyu bildirmek iin peygamberler gnderdiine ve sa'nn da bu zincirin nemli bir
halkas olduuna inanrlar. Ezeli gnah doktrinlerini de kabul etmezler ve bunu Tanr'ya
iftira olarak kabul ederler. Kutsal ruhu ise, insan ruhunun derinliklerine Allah'n yerletirdii
bir ilham arac olarak yorumlarlar. Ancak ahiret inanlar berrak deildir. Sistemlerinin
temelini ndilerin oluturduunu vurgularlar. Toplu ibadetleri, ferdin uurlanmasmayol aan
olumlu davranlar olarak grrler. Vaftiz ve Evharstiya gizemlerini kabul etmekle birlikte,
vaftizi, Allah'n ocuk ihsanna bir kr, Evharistiyay da sa'nn mesajlarn hatrlatan,
kiilerin dini ve ahlaki hayatn gelitiren bir Ayin olarak yorumlarlar.
Reform hareketleri esnasnda Kilise'nin Teslis inancna tepki olarak domutur. eitli
gruplara ayrlmlardr. ngiliz, Alman ve Amerikan niteryan kiliseleri vardr. Ortak
inanlar: Teslis'in reddi ve Allah'n birliine imandr. Rasyonalizmi dogmatizmin nne
koymulardr. sa sonras Kilise yorumlarna deil, tarihi sa'ya ve onun hayatna deer
verirler, Hz. sa'nn bir insan ve Allah'n peygamberi olduuna inanrlar. Aralarnda ibadet
farkllklar vardr. eitli lkelere dalm bir milyona yakn niteryan olduu tahmin edilir.
Arlk Amerika ve ngiltere cemaatlarndadr. 501[501]
18. 2- Lorberia'lar
Kurucusu Jacob Lorber'e (1801-1864) dayanr. Cemaat Almanya'da domutur. Lorber
Allah'tan vahiy aldn iddia ediyor ve buna Allah'n Khyal, Vekillii diyordu. lmne
kadar da her gn kendisine vahiy geldiini iddia etmitir. Vahiy veya dncelerini
yazlarnda kaydetmitir. Bylece 25 ciltlik kutsal yazlar klliyat ortaya kmtr. Geimini
ise, keman ve musiki dersleri vererek kazanm; 1864 de Graz'da bekr ve yoksul olarak
lmtr.
Lorber duyduu seslerin, ald vahiylerin sa Mesih'ten geldiini sylyordu. Klliyatnn
10 cildinin ismi Grojle Evangelium Johannisdr. sa'nn hayatn tasvir eder. Muhtevada
ndilerden farkl teferruata rastlanr. Tabiat ve lm sonras ile ilgili konulara yer verilir.
lmnden sonra dostlar Klliyatn yaynlamlardr.
Lorber"e gre sa, tamamen nsan"dr. Dier kilise mensuplarnn sa'nn uluhiyeti iddialar
doru deildir. sa faziletiyle "Tanrsal Nura kavumutur. Taraftarlar gayr- resmi bir
cemaat gornmndedirler. Teslis 'i kabul etmezler. Cemaat yeleri eitli kiliselere ye
olmakla birlikte, Lorber'in eserleri etrafnda toplanrlar. Dnyada 45.000 kadar taraftarnn
olduu tahmin edilir. 502[502]
501[501]
502[502]
H.Reller, 428-440
H.Reller, 170-182.
18. 3- sa Mesih Havarilii (Apostelamt Jesu Chtisti)

Hareket Hristiyanln havarilik rufunu yeniden canlandrmak gayretiyle 1902 de
domutur. Cemaat darecisi Havari Ephraim (lm. 1923) idi. Kutsal yazlara ve Havarilik
dncesine dayandklarn sylerler. Dinin anlalmak iin deil, hissetmek iin olduunu,
sylerler. sa'nn Tanr Olu olduu tezini kabul etmezler. Kiliseler Birlii le ilgileri yoktur.
Taraftarlarnn ou Almanya'da yaarlar. 503[503]
19- Afrika Mesihi Hareketleri
Gnmz Afrika'sndaki gelimelerle eski smrge hakimiyetlerinin bamsz devletlere
dnmesi, dinsel bakmdan da eitli gelimeleri beraberinde getirmitir. 16. Yzylda
balayan Batl misyon faaliyetleri eitli Hristiyan mezheplerini de buraya tam ve
flizlendirmiti. Daha nce blgede Mslman tccarlar vastasyla organize olmadan
tesadfen yaylm slam da vard.
Bugn Hristiyanlk ncesi ilkel Afrika halk dini kalntlarnn yeniden canlanmas yannda,
siyasi-milli duygularn hareketlendii, smrgecilie karf tepkiler grlr. Bu arada Afrika
kabile ve cemaatlar iinde yeni bir dinin kurucusu, vahiy taycs grnmnde Siyah
Mehdi hareketi de grlr. Yeni mezheplerin ou beyaz misyon cemaatlarnn zlmesiyle
ortaya kan hareketlerdir. Smrgecilerle misyon kiliselerinin yaknl ne kadar oksa,
ayrlma uurlar da o kadar kuvvetlidir. lk grupsal kopmalar Paris Misyon Kilisesinde
1872de balamtr. Bunda rk ayrmlarnn rol byktr. 504[504]
19. 1- Nazareth Baptist Kilisesi
1911 de saiah Shembe'nin kurduu Nazareth Baptist Church Afrika'nn etkili
mezheplerindendir. Shembe, Zulu kabilelerinden Natal boyuna mensuptu. 1870 de
bugnk Oranje-Bamsz Blgesinde domutu. O ne okula gitti, ne de resmi dil
ngilizce'yi rendi. Daha sonra mesih olarak gnderildii uuruna ulat. Vaazlara balad.
Okyanus sahilinde hasta tedavicisi ve Cin karc olarak faaliyet gsterdi. 505[505]
Shembe daha ocukken de gaipten sesler duyuyordu. Bir frtna esnasnda imekler iinde
kendisine hitap gelmiti. Ahlakszl Brak! deniyordu. Daha sonralar da imek
vastasyla vizyonlar grmee devam etti: Yerde yatan insan veya meleklerden bir kalabalk
grd. rmekte ve kokumakta olan kendi cesedini grd. lk vizyonunda Ahlakszl
brakmas emri kendisine verildi. Yahova bana tedavinin ilala deil, szle yaplmasn
vahiy etti. diye hasta tedavisine balad. saiah Shembe vaaz etti, hastalara ifa datt,
cinleri kovdu. Cemaat Pazar yerine Cumartesiyi kutsal sayyordu. Shembe'nin ruhsal
yetenekleri yannda, tekilatl, mkemmel airlik ve musiki yetenekleri de vard.
kiyzn zerinde kendi iirini bestelemiti. Bunlar eliliinin ve retisinin Zulu dilindeki
ifadeleri idi. Kendisine akan mal ve zenginlie deer vermedi, eskiden olduu gibi basit
kulbesinde yaamaya devam etti. Kendisinden sonra vasiyeti zerine 1904 doumlu 2.
Olu Johannes Galilee Shembe cemaat idaresini stlendi. 506[506]
Johannes iyi eitim grm, niversitede okumu, bir lisede retmen olmutu. Babasnn
lmnden sonra yerini ald. O, babasnn yazdklarndan ilhamn alarak grev yapt. Beyaz
Mesih'ten beklediklerini bulamayan Afrikallar ynlerini siyah mesihe dndrmlerdi.
Siyah Mesih'in gnlk hayatnda, bedensel varlnda hidayet yolunu grmlerdi. Nazareth
Cemaatna gre, Shembe beklenen Mesih'in kendisiydi. Gklerin anahtar ondayd. O
hidayet kapsnn anahtar ve sahibiydi. Sadk mminlere kapy aacakt. 507[507]
503[503]
504[504]
505[505]
506[506]
507[507]
H.Reller, 250-272.
Benz, 143.
Benz, 144.
Benz, 145.
Benz, 146 vd.
19. 2- sa Mesih Kilisesi

1921 de Simon Kimbangu tarafndan kurulan sa Mesih Kilisesine gre, peygamber
Kimbangu 1951 de 30 yllk hapis hayatndan sonra lmtr. Kendisinin lmden
dirildiine Tanrnn yanna oturduuna inanlr. O mminlerin ruhlarnda yaamaya devam
etmektedir ve istikbalde bedensel varlyla da geri gelecektir. 508[508]
Afrikal mesihler peygamberlik ve dinsel teblileri yannda, ifa datrlar. zellikle cinleri
vcuttan kovduklarna inanlr. Beyazlarn ilalarn kullanmalarn, beyaz hekimlerin
tedavilerini yasaklamt. Bu saiah Shembe cemaatna kabul artlarndan biriydi. Nazaret
Cemaat salk asnn ila saylamayaca gerekesiyle a olmay 1944 sonras kabul
etmitir. ifa merasimlerinde kaynak sular ve banyolar nemli rol oynar. Zulu
geleneklerinde rya ve vizyon vahiy saylr. Meleklerin veya kutsal ruhun mesaj saylr.
Ryada grlen k, parlak elbise, nehir ve su manevi mesajlar olarak yorumlanr.
nananlarn en byk arzusu ryada sa'y ve Tanr'y parlak elbiseler iinde grmektir. ok
kadnla evlilik, snrl lde serbesttir. badetlerde arklar, ilahiler ve dans nemli yer alr.
Beyazlarca putperestlik saylmasna ramen, dans siyahlarn vazgeilmez gerekliliidir.
Kadn ve erkekler kendi cins 5% ya guruplar arasnda geleneksel milli kyafetleriyle dans
ederler. Simon Cemaatnca ila, ttn, alkol, kahve, domuz eti yasaktr. 509[509]
DN-FELSEF MEZHEPLER
Bu mezhepler Hristiyanlkla dorudan doruya ilikileri olmamakla birlikte, Hristiyanln
Dou Felsefeleriyle sentezlerinden veya Hristiyanlarn ounlukta olduu Bat lkelerinde
doup gelimilerdir:
1- Theosophie Mezhebi
Teozofi Cemiyetinin ana prensibi Hibir din hakikatten daha stn deildir sznde
ifadesini bulur. 1875 de Nevv York'da kurulmutur. Kurucusu Helena Petrowna Blavatsky
(1831-1891) isimli Rus asll bir hanmdr. Bat Avrupa ve Amerika'da pek ok seyahatler
yapan Blavatsky, ruhuluk deneyimleri zerine konferanslar vermitir. Cemiyetin merkezi
1879 da Hindistan'a tanm, Blavatsky de Budizm'e girmitir. Tibet'de Malatma ile iliki
kurmu, grlerini Gizli reti, Kosmogenis, Anthrogenesis ve Esoterik isimli
kitaplarla aklamtr. 1897 de Uluslararas Theosophie Kardelii1' birliini kurmutur.
nanlarna gre, Teozofi Btn dinlerin hedefi, meyvesi, ekirdei ve varldr. Teozofi ile
"Tm dnya tanrnn kilisesi olacaktr. Kurtulu insann kendi iindedir. Her grnen varlk,
fiziki dnyada vcutlam olan mutlak varln bir semboldr. Dncenin
bedenlemesidir. nsann varl da nceki karmasnn meyvesidir. Karmann taycs ve
deposu insann kendi ahsiyetidir. nsan evrim yoluyla Tanr oluncaya kadar reenkarnasyon
emberi iinde dolamaya devam edecektir. Teozofstler Yeni Eflatunculuun sudur
nazariyesini, Hint dinlerinin karma ve reinkarnasyon grlerini benimserler. nsann hedefi
ve kurtuluunun yava yava maddeden syrlarak saf ruh haline gelmek olduunu
sylerler. Avrupa ve Amerika'da yaylan cemaat yelerinin kesin says bilinmemektedir.
510[510]
zel kltleri yoktur. badetleri Blavatsky'nin anlmas, resim, mzik vs.
merasimlerinin dinsel karakterle icra edilmesidir. Grup meditasyonu nemli rol oynar.
2- Anthroposophie
Anthroposophie Cemiyeti" 1913 de kurulmutur. Kuruluu ve tarih Rudolf Steiner'le
(1861-1925) yakndan ilgilidir. nsann varl hakknda tabiat ve duyular st alemden
alman kmil bilginin insanl aydnlatacana inanlr. Ruhun varl konusunu aratrmadan
uzak dururlar. Ruhsal tasavvurlar tefekkrle anlamaya almann daha doru olduunu
savunurlar. Meditasyona byk deer verirler; manevi aleme ynelmekle, manevi
508[508]
509[509]
510[510]
Benz, 148.
Benz, 151-156.
H.Reller, 491-505.
duyumlara ve ilhama ulalabileceine; lm ve doum ilikisini ve kozmolojiyi

anlayabileceine; ilhamn tanrnn okunamayan yazs olduuna inanrlar. Steiner'e gre,
nciller birer kehanet kitabdr, inananlar Mesih'e gtrr. ncil yazarlar hikmet sahibi
kiilerdir. Yohanna, kozmik insan sa'nn uurluluk ruhunu; Markos, duygu alemini; Matta
dnce alemini tasvir etmilerdir. Yine Hristiyanlktaki inan ve ibadet konularn teozofk
yollarla aklamaya alrlar. sa'nn ruhunda Zerdt'n ve Buda'mn da tezahr ettiini
anlatrlar. Yeni cemaat iin, Mezhep saliklerinin bulunduklar eski dinden veya mezhepten
ayrlmalar gerekmediini sylerler. Bu sebeple akmn taraftarlar eitli dinler iinde
dank olarak yaarlar. Kendi aralarndaki ilikilerini dernek yelii eklinde srdrrler.
Almanya'da 20.000 yesinin olduu tahmin edilir. 511[511]
3- Rocy Cross Mezhebi
Gizemli, sembolik ve mistik dnceye ak bir harekettir. Kkleri 16 ve 17. yzyllara kadar
iner. Simya, Kabbala, Paracelsus (1493,-1541) felsefeleri dinde byk rol oynar. Mistiker
ve Teozoflarm mezhebe katklar byktr. Tabiattaki Tanrsal iaretlerden hareketle
tanrnn tannabilecei grne arlk verirler. Skolastik ilimleri kabul etmezler. Felsefe
ve ilahiyat, iman ve bilgi arasnda bir sentez ararlar. Tarihi gelimeler esnasnda cemaat
yeni yorum ve ekollere ayrlmtr. Avrupa'daki en eski gurubunu Masonlar oluturur. Yeni
hareketler olarak:
a- Antiquus Mysticus ordo rosae crucis, 1916 da gazeteci ve psikolog H.Spencer Lewis
(1883-1936) tarafndan Nevv York'da kurulmu ve Avrupa'da da yaylmtr.
b- Heindel Rosenkreuzer Cemaat, Max Heindel (1865-1919) tarafndan Almanya'da
kurulmutur. kinci dnya savandan sonra cemaat Darmstadt'da Georg Vollmer
(lm.1971) tarafndan tekrar hayata geirilmitir.
c- Lectorium Rosicrucianum, Jan van Rijckenborgh (lm. 1968) tarafndan kurulmutur.
1936 den beri merkezleri Haarenr dedir. Avrupa'da ubeleri vardr,
Bu mezhep taraftarlar Transfiguration (deiim) kavramn ok kullanr. nsan varln
inan, davran ve takdis ile deitirmeyi hedef edinmilerdir. Tanrsal gcn insann iinde
olduuna, bunun uyandrlmas ve aktif hale getirilmesi gerektiine inanrlar. nsann
kendini idraki, ilahi aleme giriin balangcdr, derler. Takdis eylemleriyle hayvani
ksmlardan kurtulup temizlenmeyi, bilgi ve tefekkrle Tanrsal gce ulamay, Tanrsal
ruhla btnlemeyi arzu ederler. Manevi mertebelerden geerek insann da tanrlaacana
inanrlar. sa Mesih'i de bu adan deerlendirirler. Varlklarn eitli Hristiyan mezhepleri
iinde srdrrler. zel kurslar ve okullar yelerini eitmeyi amalar. Amerika ve
Avrupa'nn eitli lkelerinde dernek ve misyon merkezleri vardr. 512[512]
4- Kinat Helezonu
1963 ylnda Avusturya Linz ehrinde Welt Spirale (Kinat Yenileme ve Gelitirme Ahlak
Cemaat) olarak resmen kuruldu. Kurucusu Leopold Brandstatter (1915-1968) eitli
dinlerden malzeme alan sentezci bir yapya sahiptir. Ona gre kinattaki btn varlklar
grnlerindeki farkllklara ramen, Tanrsal kaynaktan sudur ederler, ayn kke
sahiptirler. Farkllk ve varlk eitlilii bir yanlgdr. Ltif cevherlerden en kabasna kadar
eitli kademelerde yer alan varlklarn en st kademesi, Tanrsal alemdir. Manevi alemdir.
Kainat ve insan yedi kattan meydana gelir. nsann benliinde madde dnda latif madde
ve prensipler de vardr. Ancak Tanrsal kvlcmlara sadece insan sahiptir. Tm hayatn ve
karmann asimilatr insandr. Karma ve reinkarnasyon sayesinde insanda gelimeler olur.
Kinat iinde oluumun ve yok oluumun hareket ettii spiral bir yap vardr. Yukardan
aa sudur eden, boalan hayat, tekrar tekrar alt ksmlara ayrlr. Maddenin iine doru
ker, pek ok aldatc grnmlere ular. Kainatn logos'u, Musa'y ve sa'y reten
Tanrdr. Vens'n logos'u ise, kainatn annesidr. Tanr da aslnda bir insandr. Gnein ve
Saman Yolunun logosu olabilmek iin, kii kendi kemaltn gelitirmeye almaldr.
uurun yksek kademelerine ulamak iin, bir stadn (eyhin) klavuzluuna ihtiya
511[511]
512[512]
H.Reller, 506-533.
H.Rcller, 534-556.
vardr, ki bu Tibet'deki Sambala ehrindeki stattr. Onlar inkarnasyon iinde yaarlar ve

vazifelerini yerine getirirler. Bunlar Krina, Buda, sa, Muhammed, Konfys, Laotze,
Zerdt, Psagor, Eflatun, Sleyman, Origenes ve Jakob Bhme vs. de tezahr etmilerdir.
Manevi makamlardan Budalk makam 7. makamdan da stte 8. makamdr. Gnmz
Sambala hakimi stat Morya'dr.
slam'n ve Yahudiliin inand Allah inanc bunlarda yoktur. Cemaat mensuplar Bat ve
Orta Avrupa'da yaylmlardr. Cemaatlarna has bir ibadet biimleri yoktur. eitli din ve
mezhepler iinde varlklarn srdrrler. 513[513]
5- Spiritizm (Ruhuluk)
Ruhlarn varl ve tezahrlerine inancn kkleri ok eskilere dayanr. Hemen hemen btn
dinlerde vardr. lmden sonra yaama, ahiret, ruhlar alemi vs. gibi ruhla ilgili tasavvurlar
dinlere zenginlik kazandrr. Ancak ilmin rasyonalizme ve insann elementer varlna
ynelmesi, ruh kavramna da mantki, aklc, tecrbi bir temel arama eilimini gelitirdi.
Tabii ilimlerdeki metotlardan yararlanma, ruh kavram aratrmalarna baz ilkeler koyma
eilimlerini dourdu. Yani spiritualizm insan dncesi ve inancndaki modern bir gelime
ve dnyevileme rndr. Bir tarafta dnyeviieme, maddilesine ynne kar bir protest,
dier ynde dnyevi dncenin kabul edilebilir unsuru olmak, model gstermek
yntemiyle kabul edilebilirlik ve kuvvetlenmek araydr.
1848 ylnda yaynlanan Ludwig Feuerbach'n Hristiyanln Varl isimli kitabnda, Ebedi
hayata inanan kimse, bu hayat ve deerini kaybeder. Veya daha ok deer kaybetmi olur.
Semavi hayata inan, bu hayatn deersizliine ve yokluuna inantr denir. Ayn ekilde
1848 de Kari Marx da Ahireti yalanlamak, buray kabul etmek anlamna gelir. Ahiret'te ki
daha iyi bir hayat yalanlamak dnyevi hayat tam bir yenilemek ve daha iyi bir teklifle
balanmaktr, demiti. Feuerbach'm 1848 de dnyevi dncenin ahiret inancn dman
ilan, Spirizmin de doumuna yol at. Olay bir teoriden ok, fenomen olarak balad.
Amerika Birleik Devletlerinde Rochester yaknlarnda Hydesvilli'de oturan Metodist bir
ifti olan John Fox'un iki kk kz Leah (10) ve Kate (12) geceleyin evlerinde kap
alnmas, duvar vurulmas vs. gibi bir gulyabani sesi iitirler. ocuklar bu Grltc ruhla
oyun kabilinden baarl temaslar kurarlar. Olayn duyulmas zerine Rochester
aydnlarndan bir aratrma gurubu kurulur. Tklama veya tkrdama sesleri alfabeye
dntrlerek ruhla haberleme salanr. Fox'm evinde yaayan ruh, daha nce tccar
olarak yaadn, ldrldn ve bodruma gmldn syler. Bodrum kazldnda
bir iskelet bulunur. Daha sonra Andrew Jackson Davis (1826-1910) The Philosophy of
Spiritual Intercourse isimli bir kitab yaynlar. Kitapta ruhlar aleminden gelen haberler ve
onlarla iletiim teknikleri zerinde durulur. Masay tutma, otomatik yazma, derin trance vs.
yntemlerle spiritizme lgi duyanlarn says 1885 de 2 milyonu bulduu tahmin edilir.
Amerika'da doan bu hareket Avrupa lkelerinde de taraftar bulmaya balar. 1882 de
ngiltere de Society for Psychical Research kurulmu ve bunlar arasnda nl kimyager,
fiziki, psikologlar yer almtr. Bu cemaat dier lkelerde kurulan yeni cemaatlar takip
etmitir. Aratrma cemiyetleri kurulmu, byk bir literatr ortaya kmtr. 1960 da ye
saylarnn 100 milyon zerinde olduklar tahmin ediliyordu.
Spiritistler ok ynl bir faaliyet gsterirler: Yaptklar toplant ve oturumlarda, medyumlar
vastasyla len yaknlaryla ve te taraf ruhlaryla konuurlar, te dnya ve kader hakknda
bilgi edinmeye alrlar. Ruh hekimlii, ve tedavi yneticilii yaparlar. ifa veren glerin
hastaya nfuzuna alrlar, bazen kansz amaliyatlar yaparlar. Uzaktan tedavilerde
bulunurlar. Baz medyumlar astral seyahatlarda bulunduunu, ok uzaklar ziyaret ettiini
syler. Hatta te dnyaya girip, sakinleriyle konutuunu iddia edenler de vardr.
Ancak Spiritizm'de bir inan ve gr birliinden sz etmek mmkn deildir. eitli
dinlerin ve halk inanlarnn nfuzuyla geni bir tasavvur ufku almtr. Hristiyan
lkelerdeki akmlarla dier lkelerdeki akmlar arasnda farkllklar vardr. Bu sebeple bir
spirutaizmden deil, eitli sprtualist akmlardan sz edilir:
Spiritizm ile Spiritualizmi birbirinden ayrmak gerekir. Aimanca'da Spiritizmden empriksistematik te dnya aratrmas anlalr. Ana konusu lmden sonra te dnyada hayatn
513[513]
H.Reller, 557-573.
devam edip etmedii, aratrmasdr. Bu gaye iin Parafenomen gzlenir veya arlr,
kayna ve doruluu kontrol edilir.
Spiritizm bu gayede bilimsel alt iddiasndadr. Medyum vastasyla lnn, lm
tecrbesi ve dnyadaki yaants renilmeye allr.
Spiritualizm ise te dnya aratrma verileri zerine bina edilen bir kainat grdr.
Bilgilerini ruhlarn haberlerinden toplar. Medyumun deneyimine bal kalr, kainat hakknda
ve insann i dnyas hakknda kanunlar ortaya koyar. Tanrnn varln anlamaya alr.
Spiritizme gre madde dnyas byk bir hakikatin, kk bir ksmdr. Latif madde gizli
bir kainat gc olan manyetizmle mukayese edilebilir. Gnmz spiritualizmi atom fizii
kavramlarn ska kullanr. O k gibi neet eden bir cevherden mteekkildir. Ondan tm
kainat meydana gelir. Kainat, "kaba maddeir materyal skm, younlam klardr, en
k atomik ksmlardr. Latif maddeli dnya ise, astral veya eter dnyas olarak da
isimlendirilir. nsan ise ksmdan meydana gelir: Fiziki vcut, astral vcut ve ruh. Astral
vcut fiziki vcudun sadk bir refakatsdr. Duyma ve hissetme zelliklerimiz, organlarmz
bunlardandr. Bir de hastalanmayan, yalanmayan ve lmeyen ksm vardr ki, bu fizik
vcudun dndadr. Bu ruhlardan zel bir mekndr. Bu deimez, bozulmaz bir cevher ve
sonsuz bir hayattr. Bu ruhlar Allah tarafndan yaratlmlardr. Dnya hayat ruhlarn
kemalt yolu zerindeki bir durak, bir istasyondur. Bu noktada ruhun inkarnasyonu
tasavvuru konunun iine girer. Karma retisi ile de sreklilik aklanr, lm ise dnya
sahnesinde bir halden dier hale geitir.
Astral lem dnyadaki manzaralara benzer. Dalar, vadiler, sular, hayvanlar, aalar,
iekler, ehirler vs. Ama orada bir cehennem ve ate, su, amur, karanlk, ikence vardr.
Ancak buras ebedi deildir. Ceza srelidir. Ruhlar alemi ise her trl gzelliin bulunduu
bir yerdir. Dnyadaki gzellikler orada da devam eder.
Spiritizm materyalizmi ve materyalist ideolojileri kesinlikle reddeder. Tabii ilimleri
yzeysellikle deerlendirir. Dinleri ise, kendi llerine gre deerlendirir ve yorumlar. Bu
ynde Hristiyan Spiritizmini temsil eden gurup ve dernekler kurulmutur. Ancak
geleneksel kiliselerin grleri Spirtistlere kapaldr. Bunlar Kitab- Mukaddes zerinde pek
durmazlar. Kutsal Ruh kilisenin kabul ettii gibi uluhiyetin bir paras deil, ruhlar
aleminin bir yesidir. Hristiyanlktaki Tanrsal Devlet de Allah'n Ruhlar Dnyas olarak
anlalr. Vaftiz ve komnyon ayinleri ruhun klavuzluuna giri olarak yorumlanr.
Spiritistler mensubu olduklar dinlen tenkit etmekle birlikte, onlar terk etmezler. Kendi
grlerine gre yorumlamay tercih ederler. Pek ok taraftarlar olmakla birlikte saylarn
tahmin gtr.514[514]
6- Ufoloji, Uzay Gemileri Mezhebi
Literatr:
1- Ernst Benz, Neue Religionen, Stuttgart 1971, ss. 112-124.
Ufoloji mezhebi yeni dinler arasnda en dikkate ayandr. retilerinin ve hidayet
beklentilerinin konusu Ufolardr. Mezhep mensuplar kendilerine Planetarienler derler.
Ufo, Unknown fiying Object, deyiminin ksaltlmdr. Bilinmeyen uan nesne anlamna
gelir. Yldzlarda yaayan varlklarn gezegenler aras uularnda dnyamza yaklaan
vastalar, uzay gemileri olarak deerlendirilir. Mezhep son yllarda hzla yaylm Amerika
ve Avrupa'nn eitli blgelerinde cemaatlar tekil etmitir. Haklarnda eitli dergi ve
gazetelerde ok sayda haberler yaynlanmtr. Akmn kkleri 16. Yzyla uzanr, yeni
tabiat felsefeleriyle geliir.
eitli tabiat aratrcs ve ilahiyatlarn uzayda, yldzlarda ruhsal ve bilgisel ynden
dnyadakilerden daha stnle ulam varlklarn bulunduu, yaad tasavvurlarna
dayanr. Bu dncenin ncs Alman Pietistlerinin ba Friedrich Christoph Oetinger idi.
lk defa modern tabiat felsefesiyle Hristiyan kozmolojisini ve Ahir Zaman beklentisi ve
Ahireti bekleme tasavvurlarn birletirmitir. Yaynlad yazlar byk yanklar
uyandrm, lahiyat felsefesi ve Pietizme byk etki yapmtr. Astronomlarn
Gezegenlerin sakinleri hakkndaki grlerinin gelimesine yardmc olmutur. 515[515]
514[514]
515[515]
H.Reller, 574-590
Emst Benz, 115.
Konuyu halk seviyesine indirgeyen, Fontenelle'dir. O zamann astronomi bilgilerim

kullanarak yldz sakinlerinin ruhsal ve bedensel yaplar hakknda grler ortaya koymu,
onlarn da bize benzediini, ancak bizden daha stn yeteneklere sahip olduklarn,
insandan baka bir varla benzemeyeceini tasavvur etmitir. 516[516] Bu konular daha
sonraki devirlerde iekler aacak Bilimkurgu romanlarnn tohumlar olmu ve onlara
ortam hazrlamtr.
1938 da Amerika'da bir radyo istasyonunun Marsllarn stilas isimli bir tiyatro oyunu
yaynlamas, yle inandrc olmutu ki, halk panie kaplp bazlar intihara teebbs
etmiti. Uzay tekniinin gelimesi ruhsal endielere yol at. 1947 de bir amatr pilot,
uzayllar filosu grdn iddia etti. Gazeteler de bu ve benzeri uan cisim, uan daire
haberlerini artrdlar. Bunun zerine Amerikan Hava Kuvvetleri bir aratrma komisyonu
kurarak konuya el koymak zorunda kald. Grnen gk cisimlerinin Amerikan Uzay
aratrmalar iin yaplan deneylerde kullanlan aralar olduunu aklad. Speklasyonlar
azalmakla birlikte, inananlar ikna edemedi. 1952 de bir emekli deniz binbas Donald E.
Keyhoe'nn Fiying Saucersfrom outer spac isimli kitab yeni bir oka sebep oldu. George
Adamski isim biri, Ufo inananlarnn ba havarisi oldu ve tasavvurlar dini kimlie
brndrd. Vensllerle konutuunu iddia etti, vaazlara balad. Aslnda Adamski, bir
merubat bfesi ileten ve bfesinin atsnda kurduu kk bir teleskopla yldzlar
seyreden bir amatr idi. O peygamber ve vahiy alcs olarak kabul edildi. Etrafna
toplananlarla kurulan cemaatte dinsel bir hava olutu. 517[517]
Buna gre, dnyadaki baz byk yaplarn, rnein Msr Piramitlerinin yapmndaki plan
ve teknolojide uzayllarn alt iddia edilir. Dier ynden Ahirzaman beklentileriyle
birletirilen zaman tasavvurlar ve gelien atom teknolojisiyle insanln ve dnyann
kendini imha edecei kehanetinde bulunulur. Beklenen atom patlamalarna kar kurtulu
yolu, dier yldz sakinleriyle iliki kurup, felaket zamannda uzay gemileri ile baka
gezegenlere veya yldzlara gitmek olarak grlr. 518[518] Ruhsal gezegen yolculuklarnda'
sa benzeri ahslarla karlatklar sylenir. Zaman zaman felaket ve kyamet kehanetle
rinde bulunulur. Zaman gelip gereklemeyince de Allah merhamet etti, felaketi erteledi
denir. 519[519] Trkiye'de de yank bulan Erich von Dniken' in ve benzeri yazarlarn bilim
kurgu kitaplar cemaatn inanlarn etkileme de byk rol oynarfer. Mart 1997 de HaleBopp kuyruklu yldznn grlmesi zerine Kaliforniya Rancho Santa Fe'de 39 kii uzun yol
kyafetleri ve yiyecekleri yanlarnda olmak zere toplu intihar etmiler, kuyruklu yldz
ardndaki gizlenen uzay gemilerine ulaabilmek, yldzlarda kurulu Cennete varabilmek iin
vcutlarndan kurtulmay tercih etmilerdi.
SLAMYET
Gnmzde yaklak bir buuk milyarn zerinde insann inan dnyasna hkmeden
slamiyet, Allah'n birliine inanmak, O'na gnlden teslim olmak ve Ondan gelen emirlere
boyun emek temellerine dayanr. Dnyann tm lkelerine yaylm olmakla birlikte
younluk Endonezya'dan Atlas Okyanusuna kadar olan geni alandadr. Aznlk cemaatlar
halinde dnyann dier lkelerine de yaylmtr. Bu, inananlar cemaatinin temeli Hz.
Muhammed'in hayatnda atlm, O'nu izleyen devlet tekilt iinde kurumlamtr.
1- Hz. Muhammed
Hz.Muhammed, Arabistan Yarmadasnn Mekke ehrinde Kurey Kabilesi'ne mensup
olduka fakir bir ailenin ocuu olarak, yaklak 570 ylnda dnyaya geldi. Henz,
doumundan az nce babas Abdullah', alt yalarnda da annesi Amine'yi kaybetti. ksz
ve yetim kalan Muhammed'in bakmn amcas Ebu Tlib stlendi. Peygamber olduktan
sonra da Onu Mekkeli muhaliflerine kar fedakarca ve korkusuzca savunmaya devam etti.
Hz. Muhammed'in peygamberlik grevine balad 40 yandan nceki hayat hakknda
516[516]
517[517]
518[518]
519[519]
Emst Benz, 116.

Benz, 118-120.
Benz, 122
Benz, 122-124.
fazla bilgi sahibi olunmamakla birlikte, o'nun "Muhammed ul-Emin" lakabn alacak kadar
drst ve stn ahlkl olduu, 25 yalarnda kendisinden daha yal ve zengin, dul bir
hanm olan Hz. Hatice ile evlendii bilinmektedir. Hz. Hatice'nin lmne katlar da baka
hibir kadnla evlenmemitir. Hz. Hatice ld zaman, kendisi 50 yalarnda bulunuyordu.
Hz.Muhammed, kendisine peygamberlik grevi gelmeden nce, Mekke toplumunun iinde
bulunduu sosyal kntden sklarak, zaman zaman Mekke yaknlarndaki Hira
Maaras'na ekilir, burada derin dncelere dalarak gnlerini geirirdi. Bu tefekkr ve
ahlk tecrbeler, kendisine peygamberlik grevi verilmesiyle zirveye ulat. Yeni dini
teblie nce kendi ailesi ve yakn evresinden balad. zellikle ehrin hayatn denetim
altnda tutan aznlk br gurubun iddetli muhalefetiyle karlat. Muhalefet byd,
ithamlar arlat. Peygamberin teblii her geen gn biraz daha ok engellenmee alld.
Hayatnn tehlikeye dmesi ve tebliin kmaza girmesi zerine, hayatn ve tebliini
Mekke dnda srdrebilecei yerler aramaya balad. Mekke'ye hac iin gelen dier ehir
ve kabile mensuplaryla iliki kurdu. zellikle Medinelilerden bir grup, Ondaki liderlik vasfn
ve tebliindeki ycelii fark ederek slam kabul ettiler; peygamberin iinde bulunduu
sknty grerek Medine'ye davet ettiler. Dikkatli ve gizli grmelerden sonra alnan
kararlar zerine, Peygamber Mekke'yi miladi 622 ylnda gizlice terk etti ve Medine'ye
gt. Hz. Muhammed'in bu gne Hicret denir. Bu g kararnda Mekkelilerin suikast
hazrlklarnn da rol olmutur. Olay, daha sonra Hicr takvimin de balangc saylmtr.
Medine'ye varndan sonra, Mekkeli muhacirlerle Medineli Mslmanlar arasnda gerek
bir kardeliin salanmasn baard. Ancak Mekkeliler, Hz.Muhammed'in hicretinden sonra
da Mslmanlara kar olan dmanca tutumlarn srdrdler ve aralarndaki gerginlik
ksa srede artt. Mekkeliler Suriye'den gelen zengin bir kervann Mslmanlarca tehdit
edildii haberinin kendilerine ulamas zerine, yaklak 1000 kiilik bir ordu toplayarak
Hicretin 2. ylnda Medine zerine yrdler. Mslmanlar kendilerini savunmak iin,
Mekkeliler, 300 kiiyle Bedir mevkiinde karlad ve byk bir yenilgiye urattlar. Bu
baar, Mslmanlarn evre kabileler arasndaki itibarlarn da artrd. Ancak Mekkelilerin
dmanl, bu savala sona ermedi, Uhud ve Hendek savalaryla da gerilim devam etti.
Nihayet, Hz.Muhammed'in Hicri 8. ylda (m. 629) bar yollarla Mekke'yi fethederek
Kabe'yi putlardan temizlemesiyle, bu durum son buldu. Bundan sonra da, Hz.Muhammed
faaliyetlerini Medine'de srdrmeye devam etmi, lakin mr vefa etmemi, 8 Haziran 632
de, 63 yanda, arkasnda evrensel bir din ve Kitap brakarak vefat etmitir.
2- Kur'an
Mslmanlar iin Kur'an, Allah'n kelmn ieren bir kitaptr. Allah, elisi Hz. Muhammed'e
vahiy yoluyla 23 senede ksm ksm indirmitir. Peygamber, kendisine gelen Tanrsal
szleri, buyruklar (ayetleri) bir taraftan Vahiy ktipleri ismi verilen, okuma-yazma bilen
yaknlarna dikte ettirerek yazyla kaydettirirken, dier taraftan da mminlerin
ezberlemelerini tavsiye ederek korunmasn salamtr. Kur'an, Sre ismi verilen 114
blme ayrlr. Sreler arasnda, uzunluk bakmndan bir eitlik yoktur. Mekke'de vahiy
edilen ilk sreler en ksa olanlardr. fade bakmndan da son derece derin ve gldrler.
Medine'ye hicretten sonra bu slp, yeni doan cemaat devletinin ynetimi iin gerekli
hukuk muhteva ile daha kolay anlalr sade bir slba dnmtr.
Kur'an her eyden nce din ve ahlk ilke ve tler kitabdr. Medine'de bir slm devleti
kurma ilemi srasnda vahiy edilen, nemli hukuki szleri de ierir. En nemii husus,
kadnlar ve kleler konusunda genel slahata ynelik buyruklardr. Kadna lam bir kiilik
salanm, kar-kocann birbirinin elbiseleri, koruyucular olduu vurgulanmtr. Saysz
kadnla evlenme snrlanm ve zami say drde indirilmitir. Tek kadnla evlilie doru
gelimeyi salayacak kstlamalar getirilmitir. Klelik messesesi slah edilmi, kaldrlmas
fazilet yolu olarak gsterilmi, kleleri hrriyete kavuturmak iin, her trl hukuk ve
ahlk ortam hazrlanmaya allmtr. "Kle azad etmek" byk bir erdemlilik olarak
vlm ve tevik edilmitir. Ancak dnyada devam eden savalar ve sava esirlii,
Kur'an'm bekledii ve gsterdii hedefi yzyllar boyunca geciktirmi, zamann
olgunlamas beklenmitir.
Snrl saydaki hukuki ayetlerle toplumu evrensel hukuk dzenine sokmak istemi, nerdii
ceza teklifleriyle alt ve st snrlan gstermitir. rnein katil olaynda en st ceza ksas,
en alt ceza tazminat ve aftir. ki u arasndaki ayrntlar hakime braklmtr. Olaylarn

ahlaki boyutlarna arlk verilmitir.
3- man Esaslar
nanan bir Mslman'dan beklenenler, Kur'an da zetlenmitir:
Bu, kendisinde asla phe olmayan ve daha nceki kitaplarda Allah 'in inzal edeceim vaat
buyurduu kmil kitabtr. Ahirete zarar verecek eylerden korunan takva sahipleri iin yol
gstericidir. O takva sahipleri k, gayba inanrlar, namaz klarlar, kendilerine verdiimiz
azklardan harcarlar, yedirirler. Yine o kimseler k, Sana ve Senden evvelki peygamberlere
indirileft kitaplara inanrlar ve hirete ise phesiz yaknen inanrlar. te onlar,
Rab'lerinden olan hidayet ve doru yol zerindedirler ve bunlar azabdan kurtulup sevaba
erenlerdir. 520[520]
3. 1- Tanr nanc
slm' a gre Allah, azz ve lim, dil ve kadir, lemlerin rabbi dir. Gkleri ve yeri, hayat
ve lm yaratan, ezel, ebed bir lh'dr. Canllara rzk veren, kinattaki kk veya byk
her hli ve ii bilen O'dur. Kullarnn gzcs, yetimlerin koruyucusu, yoldan kanlarn
mridi, felkete urayanlarn kurtarcs ve affedicisi, merhamet edicisidir. O domam
ve dourulmamtr. Tektir, ei ve benzeri yoktur.
Allah varln, bilgisini ve gcn, yaratklarmdaki harikalarla, onlara verdii yeteneklerle
gsterir. nsan yaps O'nu dorudan doruya, be duyu ile kavramaya uygun deildir.
Nitekim Hz. Musa. O'nu gzleriyle grmekte srar edince, O'nun kar dadaki bir anlk
tezahrne dayanamayp, baylmtr. Eski Ahid'in 521[521] aksine slama gre, nsan
varlnn, ne uyankken, ne de uyurken, ne de ryada Tanr'y grmesi mmkn deildir.
Yaratt mahluklara dnebilecei, onlarda mahhaslaabilecei ve tecrbe
edilebilecei, grlebilecei ynndeki put, avatara vs. gibi tm gr ve tasavvurlar
reddeder, kabul etmez. Yine kendi yarat olan melek veya cinlerin veya herhangi bir baka
varln (Demiurg'un) Allah'n yaratclna yardmc olmas, Allah'n takdir ve icraatna
mdahale etme tasavvurlar kabul edilmez. Kur'an 522[522] bunlar Ben onlar ne gklerin,
yerin, yaratlmasnda ve ne de kendilerinin yaratlmasnda hazr bulundurmadm; yoldan
saptrclar (kendime) yardmc tutmu da deilim, buyurur ve bu cmlesiyle
Hristiyanlktaki Kainat Hz. sa'nn yaratt hakkndaki" znik Konsili kararlarn 523[523] da
reddeder.
Politeistlerin tasavvur ettikleri gibi her hangi bir fiziki grnmle mahhaslaan Tanr'nn
bir veya daha ok zevce edinebilecei, onlardan oullar ve kzlar olabilecei, yani kendi
varlndan her ne suretle meydana gelirse gelsin, daha alt derecede Tanrlar veya Tanrsal
varlklar oluabilecei grlerini de kabul etmez. Hulul, inkarnasyon, avatara vs. gibi
tarihin veya gnmzn bu yndeki tm tasavvurlarn reddeder. Bu trl tasavvurlar
politeizm olarak deerlendirir. Melekler vs. gibi metafizik veya fizik varlklara uluhiyet
isnadm da kabul etmez.
Allah'n insanlarla veya baka varlklarla iliki kurabilmek veya bir craatn baka varlklarn
errinden koruyabilmek iin, mahlkat iinde kendini gizlemesini, her hangi br varlk
eklinde grnmesini, avatarasm da (inkarnasyonunu) kabul etmez. Bunu Tanr'ya yaplan
acizlik ve zayflk isnad olarak deerlendirir.
Allah'n sfatlan yaratklarnda da tezahr eder, ancak o sfat ve zellik kendisi veya
kendisinin bir czi olamaz. Bu sebeple Hinduizm ve Hristiyanlktaki gibi ksm avatara 524[524]
ve inkarnasyon tasavvurlarn kabul etmez. O kelmyla, dncesiyle istediini yaratr.
Ancak yarattnn kendisi veya cz olmaz. Bu sebeple ezel ve ebed Tanrsal oul,
Tanrsal varlk tasavvurlarn kabul edilmez. rnein Kur'an muhtevas ve szleri, Tanr
520[520]
521[521]
522[522]
523[523]
524[524]
Bakara: 2/2,5.
aya, 6,l-5
Kehf: 18/51.
Adam, c.I, 224.
Zuhruf: 43/15.
Kelmdr. Ama ne Tanr, ne de Tanr'dan bir ksmdr. Nasl k, tabiat olaylan ve varlklar
O'tuhi sni sfanm, yaratchHiii grnttodr sz de kelm sfatnn grnmdr,
fakat Tanr deildir. Dolaysyla baz Hristiyan gruplarn- ileri srd gibi Logos'un
(Tanrsal kelmn) ulhiyeti gr de kabul edilmez. Yanl inanlar olarak deerlendirilir.
Hinduizm veya benzeri sistemlerdeki Allah'n (vara'nn) ok uzaklarda olduu, yaratklar
duyabilmesi iin, ara Tanrsal varlklara, kutsal kiilere ihtiya olduu Jasavvurlan da kabul
edilmez. slam'a gre, Tanr nsana veya dier yaratklara kendilerinden daha yakndr, her
hangi bir aatan den kuru yapraktan dahi haberdardr. Tanrnn varlklar duyabilmesi
in bir aracya ihtiyac yoktur. Tanr dnda Tanrsal zellie sahip hi bir varlk ve arac
yoktur. Tanr dndaki tm varlklar onun yaratdr.
Panteizmin, Tanr'nn tabiatn tm iine yayld, eyann benliinde yaylm olarak
bulunduu grn de kabul etmez. slam'a gre, Tanrsal g her yerde ve her zaman
hazrdr. Canl veya cansz tm yaratklar, yaratllarnda kendi varlklarna verilen veya
yerletirilen emirlere, programlara, tabiat kanunlarna uyarlar. Ama Tanr'nn kendisi tabiat
veya tabiat kanunlarnn, eyann, mahlkatn bir czi, paras deildir. O mahlukatndan,
eyadan bamszdr.
Baz Dou Asya dinlerinde grlen, Ying ve Yang'dan, yani erkek ve dii iki cevherden, iki
gten olutuu tasavvur edilen Tanr veya Tao nancn da kabul etmez. nk bununla
Tanr'mn varl iki ayr varlk ve cevherin sentezinden olutuu varsaym ortaya kar ki,
yeni bir tip dualizm' oluturur. Vahdaniyet iki ayr cevhere blnm veya iki ahsa ayrlm
olur. ki cevherin sentezinden olumu tek varlk halinde tasavvur edilse dahi, bu ve benzeri
tasavvurlar kabul edilmezler. Nitekim, ge devir Parsizm'de ortaya kan ve Tanr' dan
ezelde sudur ettiine nanlan Ehriman ve Angramainyu dalizmini de slam kabul etmez.
Allah'n varlnn mahiyeti, ancak kendisinin bildii, kendisinin dnda hi bir mahlkatn
kavrayamayaca bir sr olarak kabul edilir.
slam din adamlarnn (haham, rahip vs.) Tanr adna hkmler vermelerini, onlarn
itihatlarn bilimsel gr deil de Tanrsal vahiy gibi alglanmasn, papalarda olduu gibi
yanlmazlklarn (layuhtilik) kabullenmeyi de onlar Tanr edinmek olarak deerlendirir,
Tanr'ya e komak olarak kabul eder. Nitekim Kur'an;
Onlar, Allah'dan baka bilginlerini ve rahiplerini de kendilerine Rab edindiler... 525[525]
diyerek Allah adna kurallar koymaya, hkmler vermeye yetkili grmek de onlar Tanr
edinmek, onlara tapmak saylr. Bu ayeti aknlkla karlayan sahabelere Peygamber
Allah helal kldn haram derler, siz de haram tammazmydmz? Allah 'in haram kldm
helal derler, siz de helal saymazmydiniz, ite bu onlara ibadettir buyurarak ayete aklk
getirmitir.526[526]
3. 2- Melekler Ve Fizik tesi Varlklar
Fizik lemin dnda ruhsal hayat sahibi varlklarn bulunduuna inanlr. Bunlar melekler
ve cinlerdir. Kur'an, insann topraktan, cinlerin ateten yaratldn beyan etmitir.
Meleklerin ise neden yaratldklarn aka bildirmemitir. Ancak Peygamberden gelen bir
haberde, meleklerin ktan yaratld nakledilmektedir. 527[527] Meleklerin tabiatlar
insanlardan farkldr. Yaratl cevherleri ayrdr. Gzle grnmezler, ancak istedikleri ekle
girip grnebilme kabiliyetindedirler. Kendi arzularna gre hareket etmezler. Allah'n
emirlerine mutlak olarak boyun eerler. Yorulma ve usanmalar yoktur. Yemezler, imezler
ve cinsiyetleri de yoktur.
Melekler Tanrnn vahyini peygamberlere getirirler. Mminlere de ilerinde yardmc olurlar,
doru yolu gsterirler. Hayat sreleri dolan canllarn lrken ruhlarn alrlar. nsanlarn
aff in dua ederler. Yaratklarn iyi ve kt her trl davranlarm kayt ederler. Cebrail,
Mikail, srafil, Azrail, isimleri Kur'an'da zikredilen byk meleklerdendir.
Hiristiyanlarda Kutsal Ruh smiyle anlan ve Uluhyetin bir paras veya tanrdan doan
Tanrsal varlk veya Tanrsal sfat, Tanrsal g tasavvurlarn slam kabul etmez. slam'a
gre Kutsal Ruh, melek Cebrailin dier addr. Tanr ve Tanrsal varlk deil, dier
525[525]
526[526]
527[527]
Tevbe: 9/31.
Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, Zaman Feza yaynclk, stanbul tarihsiz, C.4, s.317 vd. .
Mslim,Zhd, bb:10.
melekler gibi Allah'n yaratdr. st dereceli bir melektir. Genelde Peygamberlere vahiy
tayan grevli olarak bilinir. Meleklere Tanrsallk isnad, slam'a gre irk ve politeizm
saylr. Tanr'nn olu veya kz olarak da vasi ilandn mal ar slam'a aykrdr.
slam' m melek tasavvuru, Hristiyan ve Yahudilerinkinden biraz farkldr. slm'n melek
nancnda, melekler Allah'a mutlak itaat eden, isyan etme zellii olmayan varlklar iken,
Hristiyan ve Yahudilerde, Allah'a kar gelme zellii olan, serbest irade sahibi varlklardr.
Nitekim eytan onlara gre, si bir melektir. slm'a gre ise eytan (blis) ateten
yaratlm ve cin zmresinden bir varlktr. syan etmezden nce, meleklerle birlikte Allah'n
hizmetinde iken, Adem'in yaratln kskanarak Tanrsal emri tutmam ve lanetlenmitir.
Meleklerden mahiyet bakmndan da farkldr.
Cin ve Demon inancnda da slam dier dinlerden ayrlr. slam d dinlerde Kt ruh
(demon) tasavvuru vardr. Onlara gre, kt ruhlar inansz, doal olarak ktlkleri
yaymaya alan, negatif karakterli ruhsal varlklardr. unlarn iyilik zellikleri yoktur.
nsanlar kandrmak, kt yola sevk etmek vs. onlarn iidir. Bir nevi eytann askerleridir.
Yardmclardr. slam'a gre ise, Kt Ruhlar Cin Snfnn inansz zmresidir. Allah onlar
da dumansz ateten yaratm ve kendilerine iyiyi kty seme iradesi vermitir. Fakat
imanszlklar sebebiyle, inansz insanlar gibi er yolunu semilerdir. Tm cin ve nsan
snflan gibi hesap gnnde yaptklarndan sorumlu tutulacaklar, hesaba ekileceklerdir.
nsanlar gibi mkfat veya ceza greceklerdir. Hepsi de Allah'n denetimi altndadrlar.
Allah'n izni olmadka hi bir ey yapamazlar. Allah onlar da karar ve davranlarnda belirli
llerde snav iin serbest brakmtr. nsanlar gibi, diileri ve erkekleri vardr. Halk
inancnda diilerine Peri denir.
Mslman Hint bilginleri, putlar ve suretleri yaplan, kendilerine tapnlan, Hinduizm'in
ilahlarn Cin ve cinlerin tezahr olarak deerlendirmilerdir. 528[528]
slam eitli dinlerdeki, Gulyabni, Hortlak vs. gibi kt ruh tasavvurlarn da kabul
etmez. slam'a gre, len varln Ruhu grevli melekler tarafndan mahiyetini insanlarn
bilmedii ve kavrayamad, ancak slam Alimlerinin Ruhlar lemi olarak isimlendirdii
Tanr katnda bir yere gtrlr.529[529] Serbest dolamasna izin verilmez. Hair gntine
kadar orada tutulur.
Rabbim beni dnyaya geri gnder de yararl iler yapaym diyen ruhlarn da ricalar kabul
edilmez. Dnyaya geri dnmelerini engelleyen bir perde (berzah) bulunur. 530[530]
Her ey Allah'n mutlak denetimi altndadr. Ancak ruhlar aleminde ruhun dnyadaki
tutumuna gre, hesap gn ncesinde de, manen mkafatlandrd 531[531] veya
cezalandrld kabul edilir. 532[532]
Hrut ve Mrut isimli melekler de si deil, Allah'a teslim olmu varlklardr.
Ancak
Bbil'de baz insanlara ruhsal etkileme .yntemlerini retmiler, onlar da bakalarna
retirken, ktye kullanlmamasn uyaryorlard. Kur'an'a gre by ve sihir de dnyadaki
snavn bir parasdr. Allah'n izni olmadan by ile hi kimseye zarar verilemez. 533[533]
3. 3- Kitaplara man
Kitaptan maksat, peygamberlerin mmetlerine Allah'dan getirdikleri emir ve tavsiyeleri
ieren yazl metinlerdir. Bunlardan: Tevrat, Zebur (Mazmurlar) ve ncil, Kur'an'da ad
geen kitaplardandr. Mslmanlar bu kitaplara ve ismi Kur1 an'da zikredilmeyen dier
vahiy kitaplarna teorik olarak inanrlar. ou kez elde mevcut olanlar da safiyetlerini
koruyamadklar gerekesiyle mminlerin gnlk hayatna dorudan etkileri olmaz. Ancak
bilimsel ynden Kur'an tefsirlerinde kendilerinden youn bir ekilde yararlanlmas
sebebiyle dolayl olarak etkileri grlr.
Tevrat ve Zebur'un Varlklar konusunda Ehli Kitapla ihtilf olmamakla birlikte, salklar
Nisa: 4/117. Ernst Zbinden, slam'da ve Eski Orta Douda Cin ve Ruh nanlar, Yeni Ufuklar Neriyat,
s.72, 154.
529[529]
En'am: 6/62
530[530]
M'minun: 23/99-100.
531[531]
Al-i mran: 25/169.
532[532]
Fazla bilgi iin Bkz. Ernst Zbinden, islam'da ve Eski Ortadouda Cin ve Ruh nanlar, stanbul 1997, 200
s.
533[533]
Bakara: 2/102.
528[528]
konusunda tartmalar devam eder. Ancak Hristiyanlarn anladklar vahiy ve ncil

tasavvurlar ile Mslmanlarn inandklar vahiy ve ncil tasavvurlar arasndaki ayrlk
byktr. Hristiyanlara gre, Tanrsal kelam ve vahiy, Hz. sa'da et ve kemie dnm
ve sa kendisinden sonra Tevrat ve Kur'an gibi ayrca bir vahiy kitab brakmamtr. Elde
bulunan ve ncil diye bilinen ve isimlendirilen kitaplar Havarilerin, akirtlerin veya onlara
inananlarn Kutsal Ruh'un ilhamyla sa ve hayat hakknda anlatlan haberleri topladklar,
kaydettikleri kitaplardr. Mslmanlarn inandklar gibi bir ncil yeryznde yoktur.
Mslmanlarn geleneksel grlerine gre, Hz. sa'ya ncil ismi verilen bir vahiyler
muhtevas verilmitir. Ancak sa kendisine gelen vahiyleri yazyla kaydetmedii veya
akirtlerine dikte ettirmedii iin kaybolmutur. ncil isimli mevcut kutsal yazlara sa'ya
gelen vahiylerden baz paralarn girmesi muhtemeldir.
Ancak bu grlerle, Kur'an'n 534[534] haber verdii sa'nn Tanr'mn Meryem'e brakt
Kelam oluunu ve henz ocukken Tevrat'n, ncil'in ve hikmetin 535[535] retildii;
konumalaryla bykleri ikna edici aklamalar da bulunduu yetlerini aklamak zordur.
Kanaatmzca pek ok mahlukata, hayatlarnda ihtiyalar olacak bilgi ve yetenei
yaratllarnda benliklerine yerletiren Allah, Hz. sa'ya da henz yaratlnn banda
Tevrat ve ncil bilgilerini, yani vahyini yerletirmi, Onu vahiy bilgileriyle yaratm olmaldr.
Bu sebeple o ocukluundan itibaren hayat boyunca ilahi vahyin nda konumu ve
davranmtr. Sz ve hareketleri vahyin da alm ve insanlara dolayl teblii olmutur.
Ancak ncil'in vahyi Tevrat ve Kur'an vahyinden farkl olduu grlmektedir. Hritiyanlarm
da ifade ettii gibi, sa'nn hal ve hareketlerini, szlerini anlatan nciller vahye dayal
kitaplar olmaldr. Bununla birlikte Hadisler de olduu gibi, bunlar sonradan kaydedenler
ve anlatanlar kendi beeri yeteneklerine gre, anlayp ifade edebildikleri iin, Hadislerde
olduu gibi bilimsel llerle deerlendirmee ak olmaldr. Allah'n mutlak birlii ilkesine
zt olmamaldr. Aykrlklar rivayet ve yorum hatas olarak deerlendirilmelidir.
Gnmz Hristiyanlar Yeni Ahid'in ieriini oluturan ncil ve Havari Mektuplarnn hepsim
Kutsal Ruh'un vahyi, ilham sayar ve ilhi gerei yansttna inanrsa da, Mslmanlar iin
ilk zamanlarn olaylarn yanstan "Tarihi Vesikalar"dr. Nitekim gnmz kuelerinin sahih
kabul ettii resmi nciller dnda baka nciller de vardr. Bunlardan Ebionitler ve braniler
indileri gibi bazlar sa' nn bir Peygamber ve insan olduunu savunur. zellikle Bamaba
ncili Hz. Muhammed'e ak bir ekilde iaret eder. Resmi nciller Paulus Hristiyanlnn
temsilcisi grnmndedir. lerinde Hz. sa'dan ve havarilerinden rivayet edilen veya
kalan hakikat kvlcmlarnn olduklarndan da phe edilemez. Muhtevadaki hikmetli szler
ve hakikatler bunlarn gstergeleridir.
Kur'an'm, kendinden nceki Kutsal Kitaplar 'Dorulayc (musaddakunj olarak geldii
ynndeki yetleri ise, iki anlamda alglanr: Birincisi, Kutsal kitaplarn ierdii Kur'an'a
paralel, Kur'an'la ayn muhteval ifade eden ayetleri iin Kur'an Tasdik edici, onaylaycdir.
kincisi, Ehl-iKitabn aralarnda elikiye dtkleri nemli konularda probleme k tutan,
hatalar dorulayan, yanllklar dzeltendir. NitekimNahl Suresi 64. Ayette: Biz sana
Kitab indirdikki, hakknda ayrla dtkleri eyi onlara (Ehl-i Kitab 'a) aklayasn ve
inanan bir kavim iin, (o Kitab) yol gsterici ve rahmet olsun buyrulur. Kur'an'la elikiye
den, Kur'an'a kart Kutsal Kitap yetleri ise, zamanla veya tercmeler esnasnda tahrif
edilmi, deimi olarak kabul edilir. O zaman Kur'an onlar iin "tasrih edici, dzeltici"dir.
Bu sebeple Kitab- Mukaddes'le elikilerde, ihtilaf konularnda Kur'an esas alnr ve Kitab
Mukaddes'n yetleri Kur'an'a gre yorumlanr. Bu konuya k tutan ayette:
O peygamberlerle beraber gerekleri iinde tayan Kitap indirdi. Oysa kendilerine kitab
verilmi olanlar, kendilerine ak deliler geldikten sonra, srf aralarnda kskanlktan tr
o (Kitab hakk)nda anlamazla dtler. Bunun zerine Allah, kendi izniyle inananlar,
onlarn zerinde ihtilaf ettikleri geree iletti 536[536] denir. Bu ifadelerden, Kur'an'n Kitab Mukaddes'deki ve yorumlarndaki ihtilaf konularna dorulayc olarak k tuttuu kabul
edilir.
Kutsal Kitab'a sahip olduklar kabul edilen dinlerin mensuplarna Ehlul-Kitab (kitap
sahipleri) denir. Ehlul-Kitab deyiminden birinci derecede brahim Dini geleneine sahip,
534[534]
535[535]
536[536]
Nisa: 4/171.
Mide: 5/110.
Bakara: 2/213.
Yahudi, Hristiyan ve Sabii'ier anlalr. Ancak bu kavram sonradan hemen hemen "kutsal
kitaplarnn vahye dayand iddiasnda olan, tm kitap sahibi din mensublarna temil
edilmitir. Bu anlay, teorik olarak fkh kitaplarnda yer bulmasa da, gncel hayatta
Mecusler, Maniheistler ve hatta politeist Hint dinleri mensuplar, hukuken Ehlul-Kitab
muamelesi grmler ve dinlerine mdahale edilmemitir. Tarih bunun rnekleriyle
doludur. Mslmanlar bu dinlere ve kitaplara sayg gstermekle birlikte, kendi inan
sistemleri iinde yer vermemilerdir. Vahiy ve Tanrsal kaynak iddialar ciddiye
alnmamtr.
3. 4- Peygamberlere man
Allah, emirlerinin ve insanlar iin gerekli grd ahlki tlerin teblii ve beyan iin
insanlar arasndan bazlarn seerek, insanlara eli olarak gnderir. Bu kiilere
Peygamber denir. Peygamberler stn ahiak ve fazilet sahibi kimselerdir. Allah'n
emirlerini insanlara tebli ederler. Hata yapacak olurlarsa, Tanr kendilerini uyarr. Bu
sebeple hatada srar etmezler. Doru ve sadk, stn yetenekli kiilerdir.
Kur'an her millete peygamber gnderildiini haber vermekle birlikte, bunlardan sadece
Arabistan ve evresine gnderilen bazlarnn isimlerini inan ve ahlak nderleri olarak
aklar. Bunlar: Adem, dris, Nuh, Hud, Salih, ibrahim, Lt, ismail, shak, Ya'kub, Yusuf,
Eyyub, uayb, Musa, Harun, Davud, Sleyman, lyas, Elyesa, Z'l-kifl, Yunus, Zekeriya,
Yahya, sa ve Muhammed (a.s.)dr. Bir de zeyir, Lokman, Z'l-karneyn isimleri geer ki,
bunlarn peygamber mi veli mi olduklar tartma konusudur.
Ahlk tleriyte veya kurduklar din-felsef sistemleriyle peygamberler gibi davranlar
sergilemi veya dinler kurmu, insanla yn vermi dnrler de vardr. Buda ve
Konfys bunun rnekleridir. Ancak bu byklerin yaptklar ii Tanr'dan aldklar bir
grevle, vahiyle yaptklarna dir elimizde belge yoktur. Hayatlar gzden geirildiinde,
kendilerinden nceki dinleri veya dnce rnlerini, ahlk zenginlikleri tahsil ederek,
topluma ve insanla hizmet iin rettikleri dnceleri insanlk yararna kullanmak
istedikleri anlalr. Ancak Tanrsal bilgilerin teblicisi, reticisi olduklar hakknda bilgi
sahibi olunmad gerekesiyle ne kabul edilirler, ne de reddedilirler. slam onlar resmen
peygamber saymaz. Nitekim adn zikrettiimiz her iki filozof da Tanrdan ve vahiyden hi
bahsetmemilerdir. Buda, Hint dnce ve kltrndeki ruhun sonsuz tenash aclarndan
canllar kurtarmann yollarn aramtr. Konfys de ahlk bir toplumun nasl
oluabileceini retmeye almtr. Mslmanlarca bu ahsiyetler peygamber deil,
insanlk tarihinin yetitirdii byk dnr ve din filozoflardr.
Tarih boyunca insanln sevgisini ve saygsn kazanm nder ve dnrlerin peygamber
olup olmadklar ihtimalleri, gnmze ulaan eserleri incelenerek deerlendirilmeye
allr. Mesel Zerdt kendisine bir melein vahiy getirdiini, tek Allah'n varln
rettiini ve dier insanlara da retmekle grevlendirildiini aklamtr. Allah'a e
koulan ilhlarn cinler olduunu ilan etmitir. Ahiret ve hesap gnnden bahsetmitir. Bu
haliyle Peygamber olma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. Ancak kurduklar sistemleri slam'a
uymayanlara peygamberlik ihtimali verilmez.
Mslmanlar, Hz. Muhammed'den sonra dnyaya gelip Peygamberlik iddiasnda
bulunanlara pheyle bakarlar. Kur'an, Hz. Muhammed'in ahir zaman peygamberi,
Htem'l-Enbiya olduunu ifade eder. Bu ibare, hem kendinden ncekilerin onaylaycs,
hem de sonuncusu anlamn tar. Htem (sonuncu) kelimesini, yalnz Hatem
(onaylayc) olarak yorumlamak isteyen dnceler kabul grmezler.
3. 5- Ahirete man
slm'n zaman tasavvuru bir noktada balayp, dier noktada son bulan bir dorultu
eklindedir. Bu sebeple, zaman ve talih geri alnamaz, tekrar edilmez. insan da bu geri
dn olmayan zaman ak iinde dnyaya gelir, yaar, lr. Canllarn tbi olduu bu
hayat sreci gibi bu dnyann da bir mr vardr. Yaratlla balayan tarih, Kyamet
dediimiz, her eyin yklyla son bulacaktr. Bu srecin bilgisi ve takdiri Allah katmdadr.
Ondan baka kimse bilemez. Yine zamann Allah'n bildii bir sreden sonra, dnya bir
baka yerkreye, gkler de baka gklere dntrlerek537[537] hair gnne hazrlanacak

ve tm canllar, zellikle insanlar, dnyada yaadklar bir defalk hayatn hesabn vermek
zere yeniden canlandrlacaklardr. Dnyadaki vcutlarna benzer vcutlara kavuacaklar.
Serbest iradeleriyle yaptklar tm davranlarn hesabn verecekler, muhakeme
edileceklerdir. Bu Tanrsal muhakemeden sonra, sulu bulunanlar cezalarn ekmek zere
Cehennem denen ceza yerine, affa urayanlar ve mkfata lytk grlenler de, mkfat
yeri Cennete gnderileceklerdir. Kur'an'daki Cennet ve cehennem anlatmlar insanlarn
anlayabilecei, abartlm dnyev tasvirler eklindedir. Anlatmlarn gerek mahiyetlerini
ancak Allah bilir. Ahiret alemi iin, nakl bilgiler dnda bilgi kayna yoktur.
lm, Allah'n emrindeki elilerin canimin hayatn, cann almasyla olur, Kur'an'da
Sonra o (canlar) gerek Tanrlar olan Allah'a dndrlp gtrlrler 538[538] buyrulur.
Canllarn dnyev hayatlarnn sona ermesiyle, hairle balayacak hiret hayatlar
arasndaki srede hayat cevherlerinin (ruhlarnn) nerede, nasl vakit geirecekleri
bilinmez. Kur'an bu konuda;
Onlar gerek Tanr'lar Allah'a dndrlp gtrlrler buyurur 539[539] daha fazla bir
aklamada bulunulmaz. Gene de limler bu yere Bekleme mahall anlamna Arasat
veya mahiyeti bilinmeyen bir kavram olan "lem-i ervah" (ruhlar lemi) demilerdir. slm
asndan bu yerin nasl ve nerede olduu bilinmez. Buna ramen ilhiyatlar eitli
grler ve dnceler retmi, bunlar zerinde tartmalar yapmlardr.
slm, eitli dinlerde lmden sonra ruhun gittii ve hair gnne kadar bekleyecei yer
olarak ortaya konan eitli grlere sayg duyar. Onlar ne kabul eder, ne de reddeder.
Ancak fiziksel vcutlarn kaybetmi l ruhlarnn hayalet, hortlak vs. gibi serbeste
dolatklar, ktlerin, eytanca hareket edenlerin gnahlarn oalttklar, iyilik yapp hayr
destekleyen ruhlarn sevap kazanmaya devam ettikleri, kemaitlarm artrdklar yolundaki
grleri kabul etmez. slam'a gre gnah veya sevap kaps lmle kapanr, ancak hayatta
iken hayrl evlt yetitirenlerin, faydal kitap yazanlarn ve insanln yararna hayrl eserler
brakanlarn, geride braktklar hayrl ilerden yararlanld srece Sadaka-i criye
olarak l ruhlarna sevap veya insanla gnah yolunu aanlarn atklar gnahn ilendii
srece, gnah kazanmaya devam edeceine inanlr. lgili ruh da grevli meleklerce Allah'n
diledii yere gtrlr. lmle fizik tesi gerei anlayan ruhlarn;
Ah keke bir daha dnyaya gitmemiz mmkn olsayd da imdi onlarn (bizi ktle
sevkedenlerin) bizden uzak durduklar gibi biz de onlardan uzak dursaydk. 540[540]
eklindeki dnyaya geri dnme istekleri kabul edilmez. l ruhlarnn yaayan insanlarn
konumalarn duyduklar, ancak onlara cevap veremedikleri yolundaki haber ve
tasavvurlar da Kur'an kabul etmez, Fatr suresi 22. Ayet;
Dirilerle ller bir olmaz. Allah dilediine dilediine iittirir; yoksa sen kabirlerde
bulunanlara iittirecek deilsin buyurarak llerin iitmediini beyan eder.
Yine vcudu terk eden l ruhunun, kemlat devresini tamamlayncaya, Tanrsal
honutluu kazanncaya kadar, baka bir bedene girdii gr, yn tenash ve
reinkamasyon kabul edilmez. Kur'an'n M'minn Sresi 100. Ayette dnyaya tekrar geri
dnmek isteyen ve yeni bir hayat arzu eden kii iin Hayr, bu onun syledii, Olmayacak
bir laftr, nlerinde, t dirilecekleri 'kyamet' gnne kadar, 'geriye dnmelerini engel olan'
bir perde vardr ifadesi kullanlr ki, bu ayet reinkamasyon dncesini aka reddeder.
Budizm'de olduu gibi, ruhun Nirvana'ya (yoklua veya mutlak skna) girdii grn
de kabul etmez. slam'a gre, her ruh, hesap gnn bekleyecek, hesap gn sonunda
vadedilen mkfata kavuturulacak veya cezaya arptrlacaktr. Allah'n iradesi dna
kmak, cennette veya cehennemde lmek yoktur. lebilmek de mmkn deildir. Yine
baz Hint dinleri tasavvurlarnda olduu gibi, ruhun u anda mevcut bir cennet veya
cehennemde mkfat veya ceza grdkten sonra, tekrar dnyaya geri dnerek eitli hayat
kademelerinde yeniden dnya hayatn srdrecei inanc da, slam'da kabul grmez.
537[537]
538[538]
539[539]
540[540]
brahim: 14/48; Th: 20/55

En'am: 6/61-62.
En'am: 6/62
Bakara: 2/167.
3. 6- Kader Ve Kaza
Bu konu eitli dinlerde olduu gibi, Mslmanlar arasnda da en ok tartlan
sorunlardandr. Kader, Allah'n ezelde mahrukatn, ileride yapaca yi veya kt eyleri
bilmesidir. Zaman gelince, ezeli ilmine uygun olarak eyay ve olaylar yaratmas da
kazadr. Baz dinlerin Allah yalnz iyiyi yaratr, takdir eder, grne kar slam hayrn
da, errinde yaratcsnn Allah olduuna inanr. Ancak insana verilen akl nimeti sayesinde
yiyi veya kty seme hrriyeti, serbestiyeti sayesinde, insann hayat boyunca yapt
iyi veya kt tm davranlarndan sorumlu kendisidir. nsann irade snrlar iindeki seimi
insana, fiilin yaratl ise Allah'a aittir. Bununla birlikte Allah istikblde kimin ne yapacan,
ne yaptn bilmesi klli ilim sfat gereidir.
4- Dier Dinlerin Mehdi Ve Mesih nanlarna Bak
Mehdi ve Mesih kavramlar temelde ayn tasavvurun deiik kltrlerdeki ifdeleridir. Ahir
Zamanda, kyamet ncesinde tm insanla doru yolu, Allah'n honut olduu yolu
gsterecek, evrensel dini retecek, tanrnn gnderdii veya gnderecei grevli kiilere
verilen isimlerdir. Her dinin ilhiyats bu tasavvuru kendi inan sisteminin snrlan iinde
ekillendirmitir.
Kur'an'a gre, eitli dinlerin, zellikle Yahudi ve Hristiyanlarn bekledikleri ahir zaman
hidayetisi, mesih Muhammed a.s. dr. Nitekim Ehl-i Kilab'n sa duyu sahipleri onu
Kendi oullarn tandklar gibi tanrlar. Hz. Muhammed'in unvanlarndan biri de Ahir
zaman peygamberi, Htem'l-Nebiyyndir. Geldii gnden beri Evrensellik, sonluk
beyannda bulunmutur. Rislet tarihinde Hz. Musa'ya paralel bir grev ve icraat da
bulunmu tek kiidir. Getirdii eriatn evrensellii, kurduu devletin siyas otorite sahibi
oluu, ordulara komuta edii, savamas vs. bunun iaretleridir. Bu zellikler Budizm ve
Taoizm dndaki kehanetlerin ortak zelliidir.
Hristiyanlar arasnda yaygn olan sa'nn tamamlamadan gittii, grevini geri dnerek bin
yllk bir saltanatla tamamlayaca gr, slam'a gre kabul edilmez. nk Hz. sa,
Yohanna nciline gre, bu grevi tamamlamak iini Paraklet (Ahmed) isimli bir kurtarcnn
yapacan haber vermitir. Kur'an'a gre de, sa a.s. armha gerilmemi, Allah onu
kenceli bir lmden kurtarm, ac ektirmeden vefat ettirmitir. O da dier peygamberler
ve insanlar gibi lm ve hair gnn beklemektedir. Yohanna ncil'inin (Blm 16) haber
verdii, grevi tamamlamaya gelecek Parakletos Hristiyanlarn yorumlad gibi Yardmc
veya Kutsal Ruh deil, Hz. Muhammed'dir. Nitekim kelimenin eitli anlamlar arasnda
Ahmed (hamd eden) anlam da vardr. Kur'an'a gre, basiret ve hikmet sahibi Ehl-i Kitap
alimleri Onu kendi oullar gibi aka tanrlar.
Hristiyan rivayetlerine gre, Hz. sa'nn haber verdii lmn kalkaca, daha nceki
llerin dirilecei, mevcut tabiatn deiecei Tanrsal devlet ve hakimiyetten
Mslmanlar Hair ve ahiret gnn anlarlar. Baz Mslmanlarn kitaplarnda kehanette
bulunulan Kyamet ncesi yaanaca ileri srlen ksa sreli Mehdi Saltanat Kur'an d
ve srailiyat etkili haberler olmaldr. Mehdi-Mesih devrinde ortaya kaca tasavvur edilen
tabii ve toplumsal deiiklikleri Kur'an, Kyamet ncesi deil, Kyamet sonras kurulacak
yeni dnya ve ahiret iareti olarak deerlendirir:
O gn yerkre baka bir yerkreye dntrlr. Gkler de yle 541[541] buyurarak, Ehl-i
Kitab'n Mesihle ilgili mucizevi tasavvurlarn, Kyametle ortaya kacak alemin yeniden
yaplanmas ve Hair sonras bir lemin veya ahiret leminin balangc olarak kabul eder.
Hint Mslmanlar, Hinduizm'in mehdisi Kalki ve Budizm'in mehdisi Maytreyann kelime
anlamlarnn da Hamd eden anlamlarn tad, Muhammed (as.)'a aret ettii
kansndadr. Yni Ahir zamanda ekseri dinlerin bekledii evrensel dinin teblicsi Hz.
Muhammed'dir. Hidayeti ve yol gsterici olarak gelmi, grevini yapm, kendisinden
sonra da slm' ve Kur'an' brakmtr.
slam'n ii mezhebine gre Mehdi-Mesihe iman arttr. man esaslarmdandr. Ancak Snn
slm, imamiyenin 12. mam Mehdi-i muntazar beklentisi ve inancn, siyasal bir tasavvur
ve deerlendirme olarak grr. Hadis kitabi ar ndaki rivayetleri Peygamber sz deil,
541[541]
brahim: 14/48.
onun adna uydurulmu siyasal sloganlar, zayf rivayetler olarak deerlendirir. Kur'an'da
bu konuda her hangi bir yet olmamas nedeniyle de, imanla ilgisi olmayan, sosyal ve
kltrel bir tasavvur olarak kabul eder.
5- Hidayet retisi
slm'a gre kiinin hidayete ulamas, yni Tanr'nn honutluunu kazanmasnn temeli,
Allah'n o kiiye doru inanc ltfetmesi ile birlikte, kiinin akl ve vicdannn sesini
dinleyerek hakikati bulmaya almas, onu kabul etmesiyle balar. Kur'an'm nerdii
ahlk davranlar ve. ibdetleri yerine getirmek, yasaklardan (irkin ve adl olmayan
davranlardan) uzak durmak, emirlere uymak manev kazanlar artrr. badet ve gzel
davranlar inancn glenmesine yardmc olduu gibi, Allah'a daha ok yaklamay, onun
honutluunu kazanma imkanlarn salar. Gzel ve ahlki davranlar hidayet yolunda
daima doru inanc tamamlar. Bilinsiz davranlarn (inansz amelin) hidayete katks
olmad gibi, gzel davranlarla btnlememi iman da hidayeti garanti 1 eyemez. Ancak
mutlak hkm rahibi yalnz Allah'tr. Kararnda kimseye kar da sorumlu deildir.
Gnahkr affedebilir de, affetmeyebilir de. Allah'a e koan veya yalanlayann affolma
ans yoktur. Son karar Allah'ndr. Kararndan kimseye sorumlu deildir.
Bu grleriyle slm, amelsiz inanc savunan dinleri tasvip etmedii gibi, imansz ameli de
ne karan dinleri onaylamaz. man ve amel (davranlar) btnln ve dengesini
vurgular. Hint dinlerinin ortaya koyduu Karma ve ahlk sistemlerini hidayet iin yetersiz
bulduu gibi, Hristiyanln ve baz Budist mezheplerin amelsiz imanla hidayete
ulalabilecei hakkndaki grlerini de onaylamaz.
6- Din Ve Vicdan Hrriyeti
slam'a gre tm varlklar yaratan Allah, yaratklarn en mkemmeli olarak insan
yaratmtr. Ona verdii akl ve sa duyu yardmyla kendisini tanmasn, emrettii ahlk
davranlara uymasn istemitir. Ancak bu dnya hayatnn nsanlar iin bir snav yeri
olmas sebebiyle, insanlar kendi iradelerinde serbest brakmtr. Her kii kendi ahsi inan
ve davranlarndan sorumludur. Ancak bakalarn iyiye veya ktye ynlendiren kimseler
de bu hareketlerinin karlklarn grecekler, sebep olduklar iyilik ve ktlkten hisseder
olacaklardr.
Bu sebeple, nsanlar bir dine veya inan sistemine zorlamak slam'a gre doru deildir.
Kalben benimsenmeyen, zorla kabul ettirilen din, geerli deildir. nanl ve bilgili
Mslmanlarn vazifesi yalnz doruyu ve iyiyi teblidir. nansn veya inanmasn tm
insanlara dil ve ahlk davranmaktr. Bakalarnn inancna sayg gstermektir.
Gerektiinde doru ve gzeli anlatmaktr. Ancak slam ayn saygy ve ho gry
karsndaki dier din ve inan sahiplerinden de bekler. Aksi halde zamann artlarna gre,
adalet ve misilleme yntemleriyle, kendini ve dier Mslmanlar savunma hakk ve grevi
doar. Bu sebeple slam'n yayld ve hakim olduu tm lkelerde, vahdaniyetten
politeizme ve tanr tanmaz inanlara kadar btn inan sahiplerine, vatandalk grevlerini
yerine getirdikleri srece din ve vicdan hrriyeti tannmtr. Devlet idareleri din ve er'
hukuk uygulamalarna ramen yzlerce tanrya inanan veya puta tapan insanlara, rnein
baz Hint dini mensuplarna ve mabetlerine dokunulmam, maddi veya manevi bask
uygulanmamtr. Baz idarecilerin hukuk d davranlar ise, istisna veya komu lkelerin
yanl davranlarna misillemelerdir.
7- Tabiat Felsefesi
slam'a gre Allah, yaratt canl veya cansz tm varlklara yaratllarnda temel emirlerini
vermi steyerek veya istemeyerek gelin buyurmu ve buna kar, tm varlklar
steyerek geldik cevabn vermilerdir. ada tabiat ilimlerinin Tabiat Kanunu dedii
prensipler Allah'n canl-cansz tm varlklarda grnen Tanrsal emirleridir. Tabiatla
uraan, tabiat olaylarn aklamaya, incelemeye, anlamaya alan ilim adanlarmn
yaptklar da Allah'n tabiatta grnen Mahhas ayetlerini anlamaya, yorumlamaya
almaktan ibarettir. lahiyatlar Tanrnn szel yetlerini, vahiylerini anlamaya ve
yorumlamaya altklar gibi, tabiat ilimleriyle uraanlar da Tanr'nn maddi ve fiil

yetlerini anlamaya, yorumlamaya alrlar. Ancak bazlar bunu bilinli olarak yaparlar,
bazlar ise bilinsizce. vgye deer olan, bilinli yaplanlardr.
8- badetler
Allah'a kar vazifelerinin idraknda olan insann, buyrulan emirlere uymas, onlar yerine
getirmeye almas, kendisine sunulan nimetler karsnda teekkr ibadettir. Genelde
bunlar: namaz, oru, zekat, hac vs. gibi Kur'an'da belirtilen ahlki ve hukuki emirlere
uyulmas, sayg gsterilmesidir.
8. 1- Namaz
Namaz (salt) kelime olarak Dua anlamndadr. Ancak bu duadan kast Resm, ekilsel
duadr. Zamanlar ve prensipleri Kur'an'da belirtilirken, uygulan peygamber tarafndan
hayat boyunca mminlere gsterilmi ve retilmitir. nsan kt ilerden ve uygunsuz
davranlardan koruyucu bir ibadettir. Allah'a tazim ve ona krdr, duadr. Gnahlardan
pimanlk duyup af dilemektir. Her Mslman tek bana veya toplu halde yerine getirebilir.
Mmin, namazla dorudan doruya yaratcsnn huzuruna km ve kulluk vazifesini yerine
getirmi saylr.
Resm olmayan, serbest dualar, mminlerin her zaman ve her yerde kalplerinden geldii
gibi, Allah'a yakarmalar, ricada bulunmalar, her trl dnyev ve uhrev isteklerini dile
getirmeleridir. Bunun yeri ve zaman, artlan yoktur. nsana ah damarndan yakn olan
Allah kendisine ynelen gizli veya ak, sesli veya sessiz her hitab her an duyar, haberdar
olur. Bu iki dua eiti Salat (resmi dua, namaz) ve Dua deyimleriyle Kur'anda da
birbirinden ayrlmtr.
8. 2-Oru
Oru, Ramazan ay sresince mminlerin sabahleyin henz gne domadan nce balayp,
akam gne batncaya kadar sren her trl yeme, ime vs. gibi bedensel ihtiyalarndan
uzak durmak, bunlarla ilgili gl arzulara sabr etmektir. Gayesi, arzu ve ihtiraslar,
duyular ve hayvansal hisleri kontrol altnda tutmay retmektir. Ancak bu ibadet bedensel
kuvvetleri elverili olanlara emredilmitir. Sal elverili olmayanlar, hastalar, yolcular,
lolosa ve hayzh kadnlar, sonradan uygun duruma kavutuklarnda, tutamadklar gnler
saysnca orularn tutarlar. Kimlerin orula ykml olduklar, kimlerin olmadklar nasl
tutulaca vs. gibi artlarn ayrntlar, ilmihal kitaplarnda anlatlr.
Oru Kur'an'n da iaret ettii gibi slam'dan nce gelen dinlerde de vardr. Ayrntlarda
farkllklar olmakla birlikte, Yahudilikte Behor ve Tea-Beav, Hristiyanlkla Paskalya orular
bunun rnekleridir.
8. 3- Zekt
Zekat, Mslmanlarn ihtiya fazlas, zenginliklerinden belirli oranda toplumdaki ihtiya
sahibi kiilere ve iinde yaadklar devlete pay ayrmalardr. Ml bir ibadet trdr.
slm'dan nceki dinlerde bu gnll yardmlar eklinde idi. Kur'an se, her ferdi kendinden
daha fakir yaknlarna ve komularna yardm etmesi iin, malndan bir hisse vermee
mecbur klmtr. Bunun miktar Kur'an'da belirtilmemekle birlikte, Peygamber krkta bir,
yani %2,5 orannda bir uygulamada bulunmutur. Gnmze kadar da sregelmitir.
Ayrca Ramazan aynn sonunda, her aile reisi kendisi ve aile fertleri adma, Ramazan aynda
kendi evinde oturan ve orularn aan misafirleri adna Ftr Sadakas adyla mali yardmda
bulunur. Uygulama ayrntlar lmihal kitaplarnda anlatlr.
8. 4- Hac
Hac, sal ve ml durumu msait olan mminlerin mrlerinde bir defa, Haram Aylar
iinde Kabe'yi ziyaret etmeleri ve ona bal dier artlar yerine getirmeleri ile ilgili bedensel
bir ibdettir. Haram Aylar Zu'1-Ka'de, Zu'1-Hicce, Muharrem ve Recep olmak zere drt
aydr. Peygamber hac gnn Zu'1-Hicce'nin 9. Gn Arafat'da vakfe ile balatmtr.
Ancak dnya nfusunun artmas ve yolculuk imkanlarnn kolaylamas gibi sebeplerle artan
hac isteklerinin karlanmas, milyonlarca hac misafirinin bir anda Mekke' de barndrlmas
her yl biraz daha glemektedir. Zaruretlere binaen gelecekte hac ibadetleri saysnn
Haram Aylar iinde artrlmas mmkndr.
Dier dinlerde de Kutsal Yerleri ziyaret eklinde ibadetler vardr. Ancak slam'daki gibi farz
ve zorunlu deildir.
Yukarda ksaca anlatmaya altmz ibadetler zaman ve yeri belirli, herkes iin geerli
resmi ibadetlerdir. Bunlarn dnda resmi olmayan, ibadet niyetine yaplan davranlar da
vardr.
9- Ahlk Ve Hukuk Kurallar
slam, inananlarn hidayete ulaabilmeleri, Allah'n honutluunu kazanabilmeleri iin,
Kur'an'n aklad ahlaki ve hukuki kurallara uymay emreder. Zerre kadar yapt iyiliin
de, zerre kadar yapt ktln de, yani ahlk ve hukuk d davrann karln
greceine, hesap gn sorgulanacana inanr. Ceza hkmleriyle ilgili beyanlarda alt ve
st snrlar izilmi, evrensel adaletin esaslar konmutur. rnein lme sebebiyet
vermede st snr ksas iken alt snr aftr. Ksasla af arasndaki geni karar alan taraflara
ve hakime braklmtr. Mslmanlar bunlara uymak zorundadr. nanlarnda kusur
olmasa dahi, bu davranlarnn karln grdkten, cezalan varsa ektikten sonra Tanr
katna ulaabilecekleridir. nanca bal davranlar, imann tamamlaycs saylr. Kur'an
bunlar yle zetler:
De ki, geliniz size Allah 'in haram kld eyleri beyan edeyim: Allah 'a hi bir ortak
komaynz. Ebeveyninize iyilik ediniz. Fakirlik korkusu ile ocuklarnz ldrmeyiniz. Biz,
sizin ve onlarn da rzkn veririz. Zina gibi kt eylerin ana da gizlisine de yanamayn.
Allah 'in muhterem kld nefsi haksz yere ldrmeyin. te bu yasaklara riayet etmeyi,
Allah size tavsiye etti, olur k dnr ve akl erdirirsiniz. Yetimin malna, bul ana
varncaya kadar, maln en gzel ekilde koruyup oaltmak hizmetinden baka bir surette
yaklamayn. ly ve tarty tam ve denk getirin. Biz herkese gcnn yettiini teklif
ederiz. Sz sahibi olduunuz zaman, davac veya daval hsm ve akrabanz dahi olsa, hep
adaleti gzetin. Allah'a kar verdiiniz szlerinizi, yemin ve adaklarnz yerine getirin. te
Allah, iyi dnesiniz diye size bunlar emretti 542[542]
10- slam'dan Ayrlan Yeni Dinler (Veya Mezhepler)
slam kltr iinde doduu halde, slam toplumundan ve Kur'an'dan ayrlan yeni akmlar
da vardr. slam toplumunca benimsenmeyen bu cereyanlar uluslararas hukukun dinlere
tand insan hak ve hrriyetlerinden daha ok faydalanabilmek, ayrldklar cemaat
yelerinin duygusal basklarndan kurtulabilmek iin yeni ve ayr bir din olduklarn ifade
ederler.
10. 1- Drzilik
ii-smailiye mezhebi kkenli Fatm hanedanndan Halife el-Hakim b. Emrillah (996-1021)
ve veziri Hamza b. Ali'nin kurduu dini bir akmdr. simlerini mezhebin yaytcs Anutekin
Drzi'den (lm.1019) alrlar.
Mezhebin inancna gre, el-Hakim insan eklinde grnen tanrdr. Tanr onda tecessm
etmitir. O hem ruh ve hem de bedendir. lm grntedir.Gerekte lmemitir. Fitne
ve bozgunculuk yznden gizlenmitir. nsanlar gnahlarna tvbe edip fitne ve
bozgunculua son verdikleri zaman tekrar ortaya kacaktr. 543[543] Wizir Hamza b. Ali de
Tanr'nn ilk yce yaratdr. Kainat onun cevherinden yaratlmtr. O, akl kllidir. Allah'n
542[542]
543[543]
En'am: 6/151-152.
A. Turan, slam Mezhepleri Tarihi, Samsun 1993, s. 79.
nurundan yaratlmtr. 544[544] Cennet ve cehennem vs. gibi ahiret inanlarn ve geleneksel
ibadetleri kabul etmezler. slam da dahil dier dinlerin tm inan ve ibadetlerini
reddederler. Halavat adn verdikleri mabetlerini ssz yerlerde kurarlar. Sigara ve arab
haram sayarlar. Cemaat ounluu Lbnan'dadr. Suriye, rdn ve srail'de de taraftarlar
bulunur.
10. 2- Kadiyanlik
Ahmediye veya Mirzaiya olarak da bilinen Kadyaniliin kurucusu Mirza Gulam Ahmed
(1839-1908)tir. Hindistan'n Kadyan ehrinde 19. Yzyl sonlarnda ortaya kmtr.
Kadyan Pencap eyaletinin Gurdaspur blgesindedir. Balangta slam savunucusu olarak
gazetelerde yazd yazlarla hret bulan Gulam Ahmed, hretini Berahini Ahediye isimli
eseriyle glendirdi. Onun keramet ve kehanetlerinden sz edilir oldu. O vahyin
kesilmediini Hz. Muhammed'e eksiksiz uyan kiinin onun d ve i btn bilgileriyle
donanacam, sezgiye dayanan bilgilerinin Peygamberin bilgisini andrdn, bu yolda pek
ok ilham aldn bildirdi. 545[545] Cihad, barl yntemlerle yaplacak bir sava olarak
yorumlad. Mcedditliini ilan etti ve taraftarlarndan bir cemaat oluturdu. Bir sre sonra
da Hz. sa'nn lmediini, inanlarn yaymak iin Kemir'e geldiini ve burada 120
yalarnda lerek Srinaga'da gmldn syledi. Ahir zamanda gelmesi beklenen mesh,
Hz. sa deil, Muhammed mmetinden ona benzeyen birisi olacakt. Yani Mehdi ve mesih
ayr kiiler deil, ayn kii olacakt ve o da kendisi idi. 546[546] Bir sre sonra da vahiy aldn,
nebi ve resul olduunu, ancak yeni bir din ve eriat getirmediini syledi. 547[547]
Peygamberlii eriatl ve eriatsz olarak iki guruba ayryordu. Hz. Muhammed eriat
getiren peygamberlerin sonuncusu idi, ancak eriatsz peygamberlik devam ediyordu ve
kendisi Muhammed'in ksmi reinkarnasyonu idi. 548[548] Cebrail'in kendisine tann'dan vahiy
getirdiini, sylyordu. Yine Bu aciz, Allah katndan u mmete szc olarak geldi. Szc
her manasyla da peygamber demektir. Her ne kadar tam bir nbvvete sahip deilse de,
czi bir nbvvete sahiptir, diyerek durumunu glendirmeye alt.549[549] Hindular iin
de kendisinin Tanr Krinann (Kran) avataras (bedenlemi grn) olduunu
aklad.
1908 de lmnden sonra cemaatnda Nebilik sorununda .anlamazlklar kt. Cemeat
Lahor ve Kadyan kollan biiminde ikiye blnd. Kadyan kolu kendilerine ikinci halife
nvaniyle Gulam Ahmed'in olu Mirza Besirddin Mahmud Ahmed'i (1889-1965) bakan
setiler. Merkezlerini 1947 de Rabva'ya tad. Gulam Ahmad'in Nebiliini kabul etmeyenler,
Mevlana Muhammed Ahmed'in nderliinde Ahmediye Encmen-i aat- slam adyla bir
rgt kurarak almalarna devam ettiler.
Kadyaniler almalarn dnyann eitli blgelerinde aktif misyon faaliyetleriyle
srdrrler. Toplam saylarnn 5-10 milyon kadar olduu tahmin edilir. 550[550]
10. 3- Bahailik
Douu 19. Yzyl balarna kadar gider. lk safhaya Bblik denir, Babiiie gre
peygamberlik hakikati, daha nceki peygamberlerde olduu gibi, Hz. Muhammed'te de
ortaya km ve onun soyunda devam etmitir. 12. mamn gizlenmesiyle risalet de 1000
yl sreyle gizlenmi ve zaman gelince Ahmed el-Ahs de (lm.1826) sonra da rencisi
Kzm Ret de (lm. 1843) ve Bab Mirza Ali Muhammed de devam etmitir. Mirza Ali ElBeyan isimli eserinin vahye dayandn iddia etmi ve bu kitabnda slam'n ibadet ve
hukukla (muamelat) ilgili hkmlerinin zamann htiyac gefe ilga edildiini iddia etmitir.
Grleri slam'a aykr bulunmiisyla 1850 de idam edilmitir.
544[544]
545[545]
546[546]
547[547]
548[548]
549[549]
550[550]
A. Turan,79.
Kadyanilik, Ana Britanika, XII,374.
Ebl A'la el-Mevdud, Kadyanilik Nedir?, (Arap. cv. Ahsen Batur), hya Yaynlan. stanbul 1975, s. 24
el-Mevdud, 24 vd.
el-Mevdud, s. 37-39.
el-Mevdud,48.
Kadyanilik. Ana Britanika. XlI.374-375.
rencisi Mirza Hseyin Ali (1817-1892) hocasnn grlerini gelitirerek kendisine

Bahullah unvann verdi. eitli kitap ve risaleler yazd. Mehurlar el-kan ve Kitab ulAkdes'tir. Vahye dayandklarna inanlr. Bu kitaplardan her gn bir miktar okumak vaciptir.
Mirza Hseyin AH Bahai Dininin kurucusu saylr. Bahlie gre, Kainatn yaratcs Ulu
Tanr gizlidir, onun isim ve sfatlar elileri vastasyla tannr. Tanr, Bahaullah da zuhur
etmi ve Tanrsal sfatlan Bahaullah da grnmtr. O hem Tanr, hem de
tanrnn
kendisi vastasyla insanlara ulat, vahyin taycs peygamberdir. O ayn zamanda
Mehdi ve Hristiyanlarn bekledii Meshtir. 551[551] Dnya dinlerini birletirmek iin
gelmitir. Evrensel bir reti vaaz etmitir. Buna gre:
Kur'an ve hukuki hkmleri Mirza Ali Muhammed'in risaletiyla ilga edilmitir. badet ve
dier emirler 15-70 yalar arasndaki kimseler iin geerlidirler, dierlerine farz deillerdir.
552[552]
ibadet ferdidir. Cemaatle ibadet yoktur. Kble Bahaullah'n Akka'daki Bahaullah'n
mezardr. Bahai yl her biri 19 gn sren 19 aydan meydana gelir. 2-21 Mart gnleri oru
aydr. Yeni yl 21 Mart da, Nevruz'la balar. Hac, Bab'm iraz'da ki ve Bahaullah'n
Badat'daki evlerinin ziyaretidir. 553[553] Bayram gnleri Bahai tarihinin nemli
yldnmleridir ve bu gnlerde almak haramdr. Toplam saylar 9 gndr. Meark-
Ezkar simli mabetleri vardr. Dier dinleri birletirmek gayesiyle, her trl mabette o
dinlerin mensuplaryla birlikte ibadet etmekten ekinmezler. Dnya birlii iin her mridin
uluslar aras bir dili renmesi gerektiine nanrlar. Bu sebeple Esperonto'yu desteklerler.
Siyasetten uzak durmay tavsiye ederler. Ancak Siyaset Allah'n ayetlerinden br ayettir
diyerek, uygun zamanda siyaset yapmak gereine de iaret ederler. 554[554] Cemaat
idaresinde ve kitaplarn yorumunda en yksek makam Umumi Adalet Evi tekilatdr.
yeleri seimle tayin edilirler. Yeri, Akka'da Bahaullah trbesi yanndadr. 555[555]
Trkiye'deki cemaat merkezleri stanbul'da Trkiye Bahaileri Ruhani Mahfilindir.
DNLER ARASI DYALOG
Tarihteki ve gnmzdeki dinler ve mezhepler aras savalar insanln kalplerini szlatan
grntlerdir. nsanlar yalnz yaratclarna kar sorumlu olmalar gerekirken, baz
insanlarn veya gruplarn kendi dorularn bakalarna Allah adna zorla kabul ettirmee
almalar, klen dnyamzda byk huzursuzluklara yol amaktadr. Sosyal ilikilerin
siklat gnmzde, insanlk d aclarn tekrar tekrar yaanmamas iin, manev
liderlerin aralarndaki farkllklar ve sorunlar karlkl grme ve anlaylarla
zmlemeye almalar doal bir davrantr. slamn temelinde ki, Dinde zorlama
yoktur ilkesi de bu dorultudaki almalar desteklemektedir. Dnleraras karlkl
hogr ve anlay gelitirme almalar gnmzde Dinleraras Diyalog ismi altnda
srdrlmektedir.
Diyalogun szlk anlam, iki veya daha fazla kiinin sorunlarn karlkl grp,
konumasdr. Dnleraras Diyalog da, dinleri temsil eden cemaatlarn aralarndaki sorunlar
temsilcileri vastasyla karlkl grp konumalar, zme ulatrma eilim ve
gayretleridir. Baka bir anlatmla, benzer tr mallar reten ve pazarlayan firmalarn,
mallarn pazarlarken, birbirleriyle kavga etmeden, birbirleri aleyhine propaganda
yapmadan, mallarn zelliklerini tantarak, satlarn artrmaya altklar, aralarnda kan
sorunlar karlkl grme ve uzlamalarla zmledikleri gibi, dini cemaatlarn da
kendilerini eitli yntemlerle birbirlerine anlatmalar, kendilerini tantmalar, taraftar
kazanma, cemaatlarn geniletme eilimlerinde bulunmalar esnasnda birbirlerini
ktlemeden, dmanca ve kkrtc tavrlar iine girmeden, karlkl konumalarla
birbirlerini anlama, aralarndaki anlamazlklar zmleme almalardr.
nk binlerce yl sren tarih tablosuna baktmzda, dinler ve inanlar aras scak ve
souk kavgalarn insanla felaketler ve aclar, nefret ve kin dnda bir ey getirmedii
uuru her geen gn biraz daha kuvvetlenmektedir. En byk etken de birbirlerini
Muhsin Abdlhamid, slama Ynelen Ykc Hareketler, (ev. M.Saim Yeprem, Hasan Gle), Ankara 1973,
s. 173,176, 220.
552[552]
N.zuca, Bahai Dini, Ankara 1967, s.20-40.
553[553]
N. zuca. 40-41
554[554]
M.Abdullhamid, 215-238.
555[555]
zuca, 20.
551[551]
tanmamalardr. Klen dnyamzda insanlarn dosta ve bar iinde yaayabilme

yollarnn banda birbirlerini yeterince tanmalar, diyalog halinde olmalar ihtiyac kendini
gstermektedir. Ayn odada yaasa dahi, birbirleriyle konumayan iki knn birbirlerini
tanmalar, dost olmalar beklenemez. nsanlar karlkl konumalarla birbirlerinin duygu
ve dncelerini anladklar derecede, aralarnda gnl kprleri kurulur. Ortak sorunlarn
birlikte zme eilimleri belirir. nan ve vicdana bal ahlaki deerleri, ykc akmlara kar
daha gl koruyabilmek iin, genliin daha iyi yetimesine katkda bulunabilmek iin,
inanan insanlarn el birlii yapmasna ihtiya vardr. Eer dinler iyilii, ahlak, gzellii,
refah, adaleti tavsiye ediyorlarsa, ayn gayede bir araya gelip g birlii yapmalarndan,
sorunlarna birlikte zm yollar aramaktan daha tabii ne olabilir?
Diyalog almalar nce Hristiyan mezhepleri arasndaki anlamazlklar karlkl
grmelerle zme gtrmek eklinde balamtr. Daha sonra bu deneyimlerden elde
edilen olumlu sonulardan hareketle, inanan insanlar olarak Hristiyan clmayan dinlere
kar da karlkl anlay ve grmelerle ortak zmler retmek giriimlerinde
bulunmulardr. nsanlar arasnda inan kavgalarna son vermek, ayr dinler ve inanlardaki
fertlerin, toplumlarn yan yana bar ve dostluk iinde yaamalarnn yollarn aramaya
balanmtr.
Diyalogun yntem ve snrlar konusundaki aratrma ve almalar, eitli dinlere mensup
ilim adamlar ve din grevlileri tarafndan srdrlmektedir. Tarihesi ok yenidir. 1964.
Vatikan Konsili'nden sonra sz edilmeye balanmtr. Baz olumlu ilerlemelerin de
kaydedildii sylenebilir. rnein son zamanlarda Batl slam uzmanlarnn slmiyet
hakknda yazdklar kitaplarda, nceleri olduu gibi, slm arptmak, yanl anlatmak ve
ktlemek iin bahaneler aramak yerine, Mslmanlarn inan ve tasavvurlarn tasvir
etmek, inananlar olduklar gibi yanstmak, anlatmak eilimleri kendini gstermektedir.
Objektiflik orannda eskiye gre baz olumlu ilerlemeler de gze arpmaktadr.
Diyalog dncesinin ortaya kmasnda kinci Dnya sava sonras ortaya kan nsan
haklar, din ve vicdan zgrl kavramlar aki gelimelerin olumlu etkileri yannda,
dnyada gelien ulam ve haberleme vastalarnn, turizmin deiik inantaki insanlar
yanyana getirmesi, Avrupa'da ki Trk ileri rneinde olduu gibi eitli glerle bir araya
gelen insanlarn ve okullarda ayn snfta renim gren farkl dinlere mensup rencilerin
birbirlerini tanma eilimleri, ayn fabrikada alan iiierin karlkl insancl ilikileri, ii
ve renci akmlar, farkl din mensuplar arasndaki evlilik saylarnn artmas, ticar, asker,
din ve kltrel ilikilerin younlamas, diyalog dncesinin gelimesine yardmc
olmaktadr. Bu ilikilerin salkl bir ekilde yrtlebilmesi, karlkl hogr ve iyi niyet
esaslarna baldr. Hemen her dinin hakimiyet alannda, dier din mensuplarnn olduu
gibi, slam'n hakim olduu blgelerde Hristiyan aznlk cemaatlar ve Hristiyanln hakim
olduu blgelerde de Mslman aznlk cemaatler bulunmaktadr. Ayn sokakta komuluk
ilikileri iinde olan bu ayr din mensuplarnn birbirlerini anlamalar, iyi likiler ve bar
iinde yaamalarn zorunlu klmaktadr.
1- Vatikan'n Aktif Rol
Katolik kilisesi diyalog konusunu daha iyi yrtebilmek in Vatikan'da Hristiyan
Olmayanlar Sekreterlii ismiyle bir birim kurdu ve bana Hristiyanlk d dinler
konusunda uzman kiileri getirmek suretiyle almalarn srdrd. 1964 ylnda kurulan
Sekreterlik, onu takip eden 10 yl iinde fazla gelime gsteremedi. nk diyalog
almalarnn tabandan gelmesi bekleniyordu. lk teebbs eitli blgelerdeki mahalli
kiliselere braklmt. Bu beklentinin pek verimli olmad grld. Bunun zerine yntem
deiikliine gidildi. almalar st seviyede ve merkezde balatld. Diyalogu stten tabana
doru yayma yntemi daha etkili oldu. rnein Sekreterlik bakan Kardinal Pignedoli 1974
ylnda Suudi Arabistan Kral Faysal; daha sonra Kahire slami Aratrmalar Yksek
Meclisini ziyaret etti; ilikilere hareketlilik kazandrd. slam dnyasnda ilk tepki Libya'dan
geldi. Babakan Abdusselam Callud, talya'y ziyareti srasnda Vatikan' da ziyaret ederek,
Papa VI. Paul ile grt, daha sonra da ubat 1976 da Libya'nn Trablus ehrinde slamHristiyan Diyalogu isimli bir seminer dzenlendi. Bu seminere iki tarafn 12 er kiilik
kdnumaclar yannda eitli lkelerden gzlemciler de katld; Trkiye'yi de yedi kiilik bir
heyet temsil etti. 556[556] Daha sonraki yllarda Vatikan temsilcilerinin islam lkelerindeki
ziyaret ve temaslar devam etti; yaplan almalar yaynlarla desteklendi. Trkiye'de bu
almalara katld, bu gaye iin 1987 ve 1988 yllarnda Ankara niversitesi ile Roma
Pontifical Gregorian niversitesi arasnda karlkl sempozyumlar dzenlendi.
Vatikan bnyesinde kumlan Hristiyanlk D Dinler Sekreterlii ve yan kurulular
almalarn srdrmektedir. Bulletin, slamochristiana vs. gibi dergilerle konu
gncelletirilmekte, kamu oyu oluturulmaktadr. Bunlara ilaveten Saint-Siega
Sekreterlii veya Kilise kumenik Konseyi gibi kurulularn ibirliiyle diyalog almalar
younlatrlmaktadr. 1971 de merkezi Cenevre'de Zamanmzn nan ve deolojileri ile
Diyalog Komisyonu ismiyle yeni bir birim ve buraya bal slm Alt Komisyonu
kurulmutur. Bu tekiltlar eitli slm lkelerinde toplantlar dzenleyerek aktif
faaliyetlerini srdrmektedir.
Katolik Hristiyanlar yannda Ortodoks Hristiyanlar da 1984 ylndan itibaren Mslmanlarla
Diyalog" almalarna katlmlar ve bu ynde eitli lkelerde toplantlar dzenlemilerdir.
557[557]
Temaslar devam etmektedir.
2- slam Alemindeki Gelimeler
Mslman lkelerde yaayan Gayr Mslimlere slam Hukuku gerei ilk zamanlardan beri
din ve vicdan hrriyeti tannmt. Hristiyan lkelerdeki zorla Hristiyanlatrma
altrmalarna kar dahi br misillemede bulunulmamt. spanyadaki Mslmanlara
yaplan zorlamalardan rahatsz olan Yavuz Selim misilleme yapmak istemise de, bata
eyhlislam Zembilli Ali Efendi olmak zere slam Hukukular Zulme zulmle karlk
verilmez gerekesiyle kar kmlard. Gayr Mslimlerin cemaat ii problemlerinin
zm, geleneksel dini hukuklar iinde kendi din adamlarna braklmt. Devlete kar
din ve dnya ilerinin sorumlusu Patrik, Ba Haham vs. gibi cemaat liderleri idi. Bu st
dzey cemaat liderleri, rnein Osmanl Devletinde Kad Asker'in teklifi ile atanyordu.
Devlet protokolunda lmiye Snf iinde yer alyorlard. lkede yaayan eitli din
mensuplar yanyana yaamakla birlikte, aralarnda diyalog yoktu. Her cemaat kendi iinde,
komusuna kapal bir hayat yayordu. Cematlar veya dinler aras misyon faaliyetlerine
cemaatlar aras ahengi bozar endiesiyle zin verilmiyordu. Kendi vicdannn sesiyle slam
d dinler arasndaki din ve mezhep deitirmelere ise mdahale edilmiyordu.
Cumhuriyet dneminde gayri mslm cemaatlarn liderleri ve idareleri devlet tekilat
dnda brakld. Din, vicdan ve kltrel hrriyetleri Lozan anlamasyla garantiye alnd.
Cemaatlar Bamszdr. Devlet, yalnz cemaat meclislerince seilen bakanlar onaylar ve
gvenlik dnda hi bir konuda mdahalede bulunmaz. Kendi yelerinin eitim ve
retimleri de Osmanl Devletinde olduu gibi kendi cemaatlarna braklmtr.
Mslmanlarla bu cemaatlar arasnda dini ynden ciddi bir diyalog henz
gereklememitir. Zaman zaman mnferit, gayr resmi teebbslerin olduu gazete
haberlerinden renilmektedir.
Bat'da Hristiyan mezhepler aras balayan diyalogun, Kiliseler Birliini dourmas; iktisadi
i birlikteliinin Avrupa Ortak Pazarn ve sonra da siyasi birlie ynelen Avrupa Birliini
dourmas gibi olumlu rnekler Mslmanlar da benzeri birlikler oluturma dncesine
sevk etmitir. 1945 da kurulan Arap Birlii almalar 1969 da slam lkeleri Konferansna
dnm, lk toplant Rabat'da yaplmtr. Her yl baka bir slam lkesinde olmak zere
siyasi, ekonomik ve kltrel dzeylerde toplantlar srdrlmektedir. Ancak bu ilikilerin
Bat'dan fark, diyalogun cemaatlar ve dini liderler arasnda deil, siyasi liderler ve devletler
arasnda oluudur.
Suudi Arabistan Devleti nclnde 1962 de Mekke'de kurulan Dnya slam Birlii ise,
dnyann eitli yerlerindeki Mslman topluluklarna dini ve kltrel yardm
hedeflemektedir. Bu giriimlere ramen Mslmanlar Maurice Borrmans'n ifadesiyle henz
Tarihi deerlendirme tarzlarnda, birlik kavramna bak alarnda, ibadet etme
biimlerinde, haklarn bildirmede beraber olmaktan uzaktrlar. 558[558] slam alemini
556[556]
557[557]
558[558]
Tmer-Kk, 400.
Tmer-Kk, 405 vd.
Maurice Borrmans, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda Diyaloa Yneliler, stanbul 1988, s. 20.
oluturan Mslmanlarn yaklak %9'nu oluturan lerle, %0,25 i oluturan, Umman,

Zengibar ve Kuzey Afrika'da dank yaayan Haricilerle Snniler arasnda henz hi bir
diyalog ve birlik teebbs yoktur.559[559] Bunda slam lkelerindeki cemaat mensuplarnn
ait olduklar devletlerin siyasi otoritelerine bamllklarnn rol byktr. Cemeatler siyasi
idarelerinin izin verdii lde birlik oluturabilirler, d lkelerdeki cemaatlerle irtibat
kurabilirler. Gelien dnya artlarna ayak uydurabilir, faaliyette bulunabilirler. Siyasi
otoritelerin dine baklar ise, lkeden lkeye gre deimekte ve aralarndaki ilikiler siyasi
hesaplarla daha da karmak hale gelmektedir. Mslman lkelerdeki din ve vicdan
hrriyeti anlaylarnn zamanla gelimesi, din ve devlet ilikileri arasndaki sorunlar da
zlebilecei midini vermektedir. Gnmzde Mslman Cemaatlar aras ilikiler ve
sorunlarn zm araylarnda yetkili temsilci bulma gl de her an kendini
hissettirmektedir. Tarih ve siyas engeller dnda Mslman cemaatlar aralarmda byk
ayrlklar olmamasna ramen, henz i bara ynelik diyalog almalar balatlamamtr.
Burada Mslmanlarn tarihten kaynaklanan, devlet idaresi ve siyaseti dna kamamalan,
siyaset d bamsz birlikler kuramamalar zaafiyeti, nemli rol oynamaktadr.
3- Trkiye'deki Yanklan
Mslman halkn resmi temsilcilii olan Diyanet leri Bakanl, Hristiyan dnyasnda
gelien diyalog almalarn balangta, uzaktan dikkatle takip etmeyi uygun bulmutur.
Baz slam lkelerinde Katolik Kilisesi ile yaplan diyalog toplantlarna 560[560] sadece
gzlemci olarak katlmtr.
Konuya devlet yneticileri de ilgi gstermi, Turgut zal diyalogu yararl bularak Ankara
niversitesi ile Roma Gregoryan niversiteleri arasnda yaplacak bir anlama ile ortak
sempozyumlar dzenlemelerini tevik etmitir. 1987 Roma'da ve Ankara'da dzenlenen bu
toplantlara ilahiyat fakltelerinden retim yeleri davet edilerek, aktif katlmlar
salanmtr. Bu ilk resmi toplantlarda gemiteki hatalar yerine, gelecein gzellikleri ve
ortak alanlar zerinde durulmas dile getirilmitir.
10-15 Eyll 1989 da rdn Kraliyet slam Medeniyeti Aratrma Enstits ve Papalk
Dinleraras Diyalog Konseyi birlikte stanbul'da ortaklaa br Modern Toplumda Din
Eitimi konulu sempozyum dzenleyerek Trk kamuoyunun ilgisini artrmaya
almlardr.
Resmi kurumlar arasnda balayan bu ilikiler, sivil cemaatlarn da ilgisini ekmi, basnyayn organlarnda aleyhte ve lehte tartmalar gndeme gelmitir. Konuya olumlu
yaklaan cemaat nderlerinden Fethullah Glen Papa II. John Paul'u 9 ubat 1998 de
ziyaret ederek kendisine lkesinin kltr sembol olarak ipek bir hah hediye etmi, farkl
kltrlerin zenginliklerine ho gry vurgulamtr. Papa da kendisine Aziz Paulus portresi
hediyesi ile karlk vererek Hristiyanln babas sayabileceimiz Aziz Paulus'a ve
teolojisine saygya dikkati ekmitir. Glen cemaat dzenledii bilimsel arlkl
toplantlarla bu yndeki almalarn srdrmektedir.
Diyalogun karsndaki cemaatler ise, Diyalogu akll bir misyon oyunu olarak
deerlendirmi, geen asrlarn ac tecrbelerini dile getirerek bu oyundan uzak
durulmasnn yararlarn savunmaya balamlardr. Hatta diyalog faaliyetlerine katlan
cemaat nderlerini ve lahiyat Fakltesi retim yelerini slam'a ihanet ve basit karlar
uruna inanlarn satma gafletinde bulunmakla sulamaktadrlar.
Diyalogla ikinci byk resm adm, stanbul Bykehir belediyesinden gelmi, 10-12 Ekim
1997 de dzenledii I. Uluslararas Diyalog Konferans ile konuya katkda bulunmak
istemitir.
Diyanet leri Bakanl da 1997 den itibaren konuya aktif katlmay uygun bulmu ve
Bakanlk iinde Dinleraras Diyalog ve Aratrmalar Merkezi kurmutur. 23-27 Kasm
1998 de II. Din urasnn blmlerinden birini bu tarihi konuya ayrm, Hz. sa'nn 2000.
doum yldnm kutlamalarna Hogr Yl ismi altnda katlmay uygun bulmutur.
stanbul'da, Tarsus'ta ve zmir'de bilimsel ve tantc toplantlar dzenlemitir. 10-11 Mays
559[559]
Borrmans,21.
560[560]
11-17 Kasm 1974 Tunus'dave 1-6 ubat 1976 Libya'da olduu gibi.
Tarsus toplantsna lke iindeki eitli dinlerin cemaat temsilcileri davet edilmi, toplantya
Katolik, Ortodoks ve dier Hristiyan mezheplerinin temsilcileri yannda Haham ba lk da
katlmtr. Toplantnn ortak sonu bildirisi merasimle imzalanm; diyalog ve gayesi ile
ilgili dnceler aadaki gibi vurgulanmtr:
Dinleraras sorunlarn zm yolu her dinin doru anlatlmas yannda, dier dinlerin de
objektif retilmesinden gemektedir. Biz dini temsilciler olarak bu alanda zerimize
grevlerin dt bilinci ierisinde yanllklarn giderilmesi iin mterek aba harcama
kararllnda olduumuzu vurgulamak isteriz.
Bu dinleraras diyalog; dinleri birletirme veya bir potada eritme faaliyeti deil, tm
farkllklar koruyarak herhangi bir zorlamaya gitmeden hogr ve anlay iinde ortak
meseleleri konuma, mzakgre etme ve ibirlii yollar arama gayretidir. 561[561]
4- Hristiyanln Dier Dinlere Dogmatik Bak
Literatr:
1- Baki Adam, Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Dier Dinlere Bak, Ankara
1997 (Henz yaynlanmamtr). Adnan Aslan, Bat Perspektifinde dini oulculuk
Meselesi, slami Aratrmalar Dergisi, say 2, 1998, ss. 143-163.
2- Mehmet Aydn, Diyalog Asndan lahi Dinlerin Birbirlerine yaklam, S. lahiyat fak.
Der.Say X, (2000), ss. 16-24.
Hristiyanln konuyla ilgili temel grn yanstabilmek iin, katolik Mezhebini rnek
alrsak,her mezhebin kendini hidayetin mutlak temsilcisi grd gibi, Katolikler de
K.enJiierini kurtuluun gerek temsilcisi olarak grrler. Ortodoks ve Prote&tar
kli.Seieni dahi kurtulu iin yeterli bulmazlar. Bu sebeple misyonerlik almalarn dier
Hristiyan mezhepleri iinde de srdrrler. Bu iki bin yla yakn srdrlen temel grte
2. Dnya Sava sonras baz yumamalar grlmtr. kinci Vatikan Konsili (1962-1965)
sonras dier dinlerin ve kiliselerin de insanln manevi kuruluundaki rol hakknda olumlu
gelimeler kaydedilmitir. Bununla birlikte kurtuluun yegane vastas Kendisi olduu,
merkezi grnden hi bir uzaklama olmamtr. Misyonun ada metotlarla devam
benimsenmitir. Konsil Hristiyanlk d baz dinlerin isimlerini zikretmi, tadklar deerlei
i takdir etmitir. Ancak bu onlarn kendi btnlkleri iinde doruluklarnn tannd
anlamna gelmez. Bu konudaki uzman ilahiyatlarn yaklamlar gurupta toplanabilir.
a- Kilise Merkezli, Dlayc Geleneksel Yaklam. Buna gre, Hristiyanlk dndaki dinler
insan uydurmasdr. nsanln kurtuluuna vasta olamaz. Kurtulu yalnz sa Mesih'in
araclyla Kilise'de kazanlr. Bu gre dayanak olarak Yeni Ahidde ki, Hi kimse Oulu
tanmadan Baha'y tanyamaz ve Baba'y bilmeden de Oulu bilemez ve ancak Oul
istediine kendini bildirecektir 562[562] Yol ve hakikat benim, ben vasta olmadka Baha'ya
(Tanr) kimse ulaamaz 563[563] szleridir. Bu ifadeler nda Protestan kiliselerde dahil,
Hristiyanlk dnda kurtulu olmad ynndedir. ddialarn yle aklarlar: dier dinler
arasnda Hristiyanlk, semadan insanl kurtarmak iin yeryzne inmi mcessem bir
Tanr tarafndan kurulmu tek dindir. Tanr kendini Mesih yoluyla bu dinle vahyetmitir.
Ayrca dinler asl itibaryla insani deil lahidir. nsanlarn onlar hakknda hkm vermesi
doru olamaz. Hem bu dnyada daima cezay hak eden insanlar olacaktr. Herkesi
kurtarmak gayretiyle hakikat tahrip edilmemelidir.
b- oulcu Yaklam. Buna gre btn dinler Tanr'ya gtren eit vastalardr. Farkl
dinlerin tanr bilgisi ve tecrbesinde farkl metotlar vardr. Geleneksel yaklam sa Mesih
merkezli temel grten hareket ederken, oulcu yaklam Tanr merkezli temel
grten hareket eder. Btn dinler tek Tanrsal geree giden kurtarc yollardr.
Mensuplarnn iddiasna ramen, hibiri dierinden ne daha stn ne de daha az deerlidir.
564[564]
Savunucular aznlk durumundadr. Temsilcilerinden Hintli Katolik Raimundu
Panikkar'a gre, Mesih beeri, ilahi ve kozmik realitenin toplamn ifade eden, yaayan bir
semboldr. Kurtarc Mesih, Hristiyanln sa Mesihiyle snrlandrlmamahdr. O gizli bir
561[561]
562[562]
563[563]
564[564]
nan ve Hogr anda Dinler Toplants, Tarsus Deklarasyonu, 10-11 Mays Tarsus.
Matta, II,27.
Yuhanna 14/6.
B. Adam, Katolik Kil.,19.
ekilde insanln manevi tarihinde her zaman vardr. sa Mesih, Krina, Buda, Rama ve
dierlerinde de tarihin deiik zamanlarnda bedenlemi olarak tarih sahnesine kmtr.
565[565]
Bu grn dier bir temsilcisi John Hick, Hak Bizatihi The Real an sich ile dinlerin farkl
Tanr kavramlar arasndaki ilikiyi, kant'in numen -fenomen ayrmn kullanarak
aklamaya ahlr. Ona gre Hak Bizatihi (the Real an sich) numen alandr ve yani bizim
tecrbemizin dndadr. Dolaysyla, Hak Bizatihi hakknda hibir msbet ve menfi
nitememe yap im ayaca m iddia eder
Hick, hak Bizatihi'nin birincisi Yahudilik, Hristiyanlk ve islamiyet gibi semtik dirilerde
ortaya kan mahhas, dieri se hinduizim ve Budizm gibi dinlerde zuhur eden mahhas
olmayan (the impersonae of the real) iki ayr tezahr olduunu syler. Btn bunlar,
Hick'e gre, Mutlak ve Akn numenal varln fenomenal yansmalar olduu iin bu
Dinlerin her biri dorudur ve bunlardan birine inanan kurtulua erecektir. 566[566]
c- Kapsayc veya Uzlatrc Yaklam. Tanrnn evrensel kurtarma iradesiyle, kurtuluun
sadece sa Mesih ve Kilise'de olduu grn uzlatrmaya alan bir grtr. Buna
gre, Tanr'mn tezahr dier dini geleneklerde de vardr. Kurtulu bu gelenekleri de
kapsar. Hristiyanlk d dinlerde de tanrya gtren iaretler, manevi zenginlikler vardr.
Ancak insanl kurtulua gtrmekte yetersizdirler. sa Mesih bunlar tamamlar,
mkemmel hale getirir. Daha nce Eski Ahid'i Yeni Ahid'le tamamlad gibi, Asya
dinlerindeki Krina ve Buda tasavvurlarn da Tanr-nsan sa tasavvuru
mkemmelletirir. 567[567]
Kari Rahner'e gre, Hristiyanlk d dinlere mensup olanlar, aslnda isimsiz, gizli
Hristiyanlardr. Kurtuluun gelimesi tanrnn inayetiyledir. Bu inayet sonunda sa Mesih'e
balanr. u anda yeryznde yaayan Hristiyan inanc dnda kalan, vaftiz olmayan ve
kiliseye intisap etmeyenlerin kurtulamayaca anlay srdrlmemelidir. Misyonerlik,
incil'in ve Hristiyan inancnn mesajna tam uyulmas, daha iyi Hristiyan olunmasnn
salanmas iin yaplmaldr. 568[568] Aslnda bu gr, geleneksel dlayc Grn
yumuatlm bir ifadesi grnmndedir. Diyalog uzmanlarndan H. Kng bu yaklam
hem diyalogu engelleyici, hem de Kilise'yi kimlksizletirecei endiesiyle tenkit etmektedir.
Ancak sunduu tanr merkezcilii sa Mesih'e balamakla kendisi de K. Rahner'le ayn
noktaya gelmektedir. 569[569]
Bu grler Katolik Kilisesinde geleneksel misyon anlayn surgulamaya ve yeni
yaklamlar aramaya sevk etmitir. Bunlar: inanc aklama, inkltrasyon, kurtulu ve
bamszlk hareketlerine katlma yntemleridir, nanc aklama, tebli ve diyalog, en
geerli ve yaygn misyon metodudur. nkltrasyon metodu, Hindular ve geleneksel kabile
dinleri mensuplar arasnda uygulanmaktadr. Kurtulu ve bamszlk hareketlerine katlma
ise, Marksist ideolojilerin hakim olduu blgelerde n plana kmaktadr. 570[570]
4. 1- Yahudilie Bak
Hristiyanlk Yahudilik iinde domu bir dindir. Yahudilii Hz. brahim'in mirass olarak
grmekle birlikte, Yahudilerin dtkleri hatalardan dolay seilmilik mirasnn
Hristiyanla getiine inanrlar. Hz. sa bir Yahudi olan Meryem'den domu, Yahudi
toplumu iinde bymd.. Eski Ahd kurallarna gre hareket etmiti. Bu sebeple sa
ncesi Yahudilii ve Kutsal kitabn Allah'n hidayet plannn bir paras olarak grmler,
Eski Ahid'i kendilerine gre yorumlayarak Yeni Ahid'le birlikte gnlk hayatlarna
sokmulardr. Ancak Hz. sa'y kavminin ounluunun reddetmesi, muhakeme etmesi,
idamna sebebiyet vermesi dolaysyla ndilere yansyan olumsuz hava, yzyllar boyunca
nesillerine de temil edilmi, kat bir Yahudi dmanlna dnmtr. Yahudi olmayan
Hristiyan'larn kilisede hakimiyet kazanmalar olumsuz bak daha da kuvvetlendirmitir.
565[565]
566[566]
567[567]
568[568]
569[569]
570[570]
Baki Adam, Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Dier Dinlere Bak, Ankara 1997, s. 18.
A.Aslan, Bat Perspektifinde Dini oulculuk Meselesi slam Aratrmalar Dergisi, s.2, 1998, s.I57.
B.Adam, Katolik Kil., 21 vd.
B.Adam, Katolik Kil., 22 vd. A. Aslan. Bat Perspektifinde Dini oulculuk Meselesi, 5.151 vd.
B.Adam, Katolik Kil., 25.
B.Adam, Katolik Kil, 27.
Tm Yahudiler Gnahkar ve Tanr katr saylmlardr. 571[571] Kurtulular ise, ancak sa

Mesih'e tabi olmakla mmkndr. Aksi halde yeryznde dolap durmalar, diyardan
diyara srlmeleri aln yazlardr. Eski Ahid eriat da sa ile birlikte nesh edilmitir.
Kilisenin bu geleneksel gr II. Dnya Savandan sonra yumuamaya balam, II.
Vatikan Konsl kararlarnda ifadesini bulmutur. sa'nn lmnden daha sonraki
devirlerde yaayan Yahudilerin sorumlu tutulmamalar ve lanetlenmemeleri gerektii
yorumu getirilmitir. Hristiyan lkelerde okutulan ders kitaplarndaki Yahudi aleyhtar
ifadelerin kaldrlma ve sevgiyle yaklam almalar balatlmtr. Ancak ebedi kurtulu
yolunun Hristiyanlkta olduu, Hristiyanl kabul etmekle kurtulua ulaabilecekleri
grnden de taviz verilmemitir.
4. 2- slam'a Bak
Kilise'nin slam'a ve Mslmanlara bak Yahudilere bakndan farkldr. Kitab-
Mukaddes'te Mslmanlarla ilgili dogmatik, tarihi bir ifadenin bulunmamas, onlara hareket
ve yorum kolayl salamakta, ilikileri kolaylatrmaktadr. Buna ramen II. Vatikan
Konsiline kadar hi bir Konsil kararnda Mslmanlardan sz edilmemiti. Bu slam ve
Mslmanlar hakknda hi bir deerlendirme olmad anlamna da gelmez.
Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki ilk temas, Necranl Hristiyanlarn Medine'ye gelerek
Hz. Muhammed'le tartmalarna (m.s.631) kadar gerilere gtrlebilir ve ilk diyalog
saylabilir. Aradaki ciddi tartmalar, Mslmanlarn Hristiyan topraklarna girmeleriyle
balamtr. lk anda slam' sapk bir Hristiyan mezhebi zannetmiler, ciddiye
almamlardr. Daha sonralar bu hatadan abuk vazgemi, savunma gayretine
dmlerdir. Bu gayretle Hz.Muhammed'i ehvet dknlyle, sahte din kurmakla,
eytann temsilcisi olmaca itham etmiler, slam'a reddiyeler yazmlardr. Kilise dnda
kurtulu yoktur domasyla ebedi kurtulu programnda slam'a yer vermemilerdir.
II. Vatikan Konsili Mslmanlar iin nemlidir. lk defa Mslmanlardan sz edilmi, inan,
ibadet ve ahlak sistemleri hakknda olumlu ifadeler kullanlmtr. Ancak bu ifadeler slam'n
ebedi bir kurtulu vastas olarak grld anlamna gelmez. nk Konsilde slam'dan
deil, Mslmanlardan sz edilmi, Hristiyan inancna arlarak kurtarlmalar gereken
halklar arasnda braklmlardr.
4. 3- Hinduzm'e Ve Budizm'e Bak
Yakn zamanlara kadar Hristiyanlkla Hint dinleri arasnda bir rekabet sz konusu
olmamtr. Ancak Hinduizm'in ve Budizm'in Bat'ya nfuz etmeye balamas, bu dinler
zerine daha ciddi eilmelerine yol amtr.
a- Hristiyanlkla Hinduizm'in karlamas Hz sa'nn havarilerinden Mar Thomas'n
Hindistan'da ki misyon faaliyetlerine kadar gerilere gtrfebilir. Bu ilk Hintli Hristyanlara
Thomas Hristiyanlar denir. Hristiyanlarn gl akm 16. Yzyldan sonra sistemli
misyon ve smrgecilik hareketleriyle balamtr. II.' Vatikan Konsili misyon metotlar
iine konan nkltrasyon almalarnn merkezi Hindistan'dr. 572[572]
Hinduizmle
Hristiyanlk uzlatnlmaya allmaktadr. Konsil kararnda Hinduizm ve Budizm'den
vgyle sz edilmitir. Sayg, diyalog, misyon, inkltrasyon ve Mesihie tamamlama
kavramlaryla yi ilikiler kurulacak, sonra da o dinlerde ve kltrlerdeki manevi ve ahlaki
deerler korunarak, Hristiyan retisi alanarak
gelitirilecek
ebedi
kurtulular
tamamlanacaktr.
Bu
plan
dahilinde
onlardan
Putperestler olarak
sz
edilmeyecektir. Bylece Hinduizm gerek Tanrf ya yneliin bir yolu saylmtr. Hinduizm
artk, Yehova'nn Musa'yla olan ahdinden nceki Kozmik Vahyin bir rndr. Misyonerliin
amac Hinduizm'de ki gizli Mesih'i ortaya kararak, Hindular, onlarn kurtuluu iin kann
dken sa'nn ahdine ortak yapmaktr.573[573] Bu yeni yorumun ad Tamamlama
Teolojisidir. lahiyatlar tarafndan Tarn'nn bedenlemi kelam Mesih inancnn
karl Hinduizm'de aranm ve sonuta Vinu'nun avataras olan Krina inancnm
571[571]
572[572]
573[573]
B.Adam, Katolik Kil., 39-42.

B.Adam, Katolik Kil., 71.
B.adam, Katolik Kil, 73-74.
Hristiyanlktaki Mesih inancna denk . dt sonucuna varlmtr. Krina ayn zamanda

tanr Vinu'nun vahyidir. Tanr Hindistan'da kendini Krina olarak vahy etmitir. BhagavatGita'nn iyi haberini getirmitir. Hint kkenli Raimundu Panikkar, aradaki farkllklar
Kozmik Mesih teorisiyle aklamaya alr. Kozmik Mesih insanln din tarihinde
mevcuttur. Krina, Rama ve Buda'nn bedenlerinde deiik zamanlarda dnyay aydnlatt
gibi, Nasral, sa Mesih'te de aydnlatmtr. Bu arada Hristiyanla uygun Hint dua ve dini
deyimleri de Hristiyan deyimleri yerine kullanlarak Hindu misyonuna kprler kurulmaya
allr. 574[574]
b- Hristiyanln Budizmle ilgili grleri de inkltrasyon program iinde srdrlr. II.
Vatikan Konsili kararlan arasnda Budizmle ilgili de gzel eyler sylenmitir. Hinduizmle
ilikilerde olduu gibi, Buda'nn daMesih olduu sylenir. Buda'nn retileri Hristiyanlk
asndan yorumlanarak, Budizm'in aslnda tanrsz din olmad iddia edilir. Entelektel
Budistler Hristiyanlkla diyalog toplantlar dzenlemekle birlikte, geleneksel Budistler
Diyalog yaklamna phe ile bakarlar. 575[575]
5- slam'n Dier Dinlere Bak
slam dnrlerinin dier dinlere bakn anlayabilmek iin konu ile ilgili deiik
grlerini tek bir at altnda toplamak mmkn deildir. Bunlar biz ana grupta
toplayabiliriz.
1- Muhafazakar Gr: Buna gre, kurtulu yalnz slam'dadr. slam dnda hidayet
yoktur. Ayette aka belirtildii zere:
Allah katnda din slam'dr. Allah nezdinde tek (hak) dn, (insann) O'na teslimiyetidir
576[576]
slam en geerli ve saf haliyle Hz. Muhammed'e vahyedilmitir ve bu vahiy bata
Kuran olarak tm orij inalliiyle gnmze kadar korunmutur. Tn insanlk eski vahiy
taraftarlar da dahil slam'a uymakla ykmldrler. Nasl ki yeni bir kanun konunca, daha
nceki kanunlar yrrlkten kaldrr. Aynen yle, en son vahiy dini slam da kendinden
nceki vahiy dinlerinin geerliliini yrrlkten kaldrmtr. Yani Yahudi, Hristiyan vs. gibi
eski vahiy dini taraftarlar da slam'a uymakla ykmldrler.
2- Liberal Gr: Bu gre gre, Kurian' m yukarda ad geen ayet deki slam
muhafazakarlarn anlad gibi, yalnz Hz. Muhammed'in peygamberlii le snrl deil, o
Adem'den beri adlar ister kutsal kitaplarda anlsn veya anlmasn eitli milletlere
gnderilen hidayet elilerine vahyedilen evrensel inan ve ahlak sisteminin addr. Adna
slam denen evrensel vahye inanan herkes hidayet bulur. Bunlar:
a- Allah'n varlna ve mutlak birliine e komadan, oul kz zevce isnat etmeden
inanmak.
b- Ahirete ve ilahi adalete inanmak.
c- Tm canl ve canszlarla olan ilikilerde adalet ve doruluktan ayrlmamak.
Bu lleri benimseyen ve onlar hayatnda yaayan inan ve davran sahipleri Allah
katnda ltuf bulacaklardr. Nitekim Kur'an;
(Bu ilahi kelama) iman edenler ve Yahudi itikadna uyanlar ile Sbiler ve Hristiyanlardan
Allah'a ve hiret gnne, inanp, doru ve yararl fiillerde bulunanlar ne korkacak, ne de
zleceklerdir. 577[577] diyor. Nasl ki Mslmanlarn Yahudi ve Hristiyan dinlerinin vahiy
kkenli olduuna inanmalar, kitaplarna ve ibadetlerine sayg gstermeleri; hatta onlarla
evlenerek ocuklarn onlara emanet etmeleri Mslmanlklarna bir eksiklik getirmiyorsa;
eski vahiy dini mensuplarnn da Hz. Muhammed'e ve slam'n hak din olduuna inanmalar,
sayg gstermeleri, geleneksel dinlerinin gereklerini yaamalar, hidayet ehli olmalarna
engel deildir.
3- Vahiy Dinleri Dndakiler: Kendilerine peygamber teblii ulamam insanlarn durumu
da tartlm; onlarn da kendi akllar nda Tanr'nn varln ve birliini bulmakla
ykml olduklar, adalet ve gzel davranlar iinde yaamalar gerektii, aks takdirde
sorumlu olacaklar zerinde durulmutur.
574[574]
575[575]
576[576]
577[577]
B.Adam, Katolik Kil.. 75.

B.Adam, Katolik Kil., 89 vd.
Al-i mran: 3/19.
Maide: 5/69.
6- Diyalogun Baar ans

Papalk ve Kiliseler Birlii kendi iinde gerekletirdii diyalogtan sonra, ikinci diyalog
admm yakn dinler, kendileri gibi kkleri Hz. brahim'e dayanan Yahudilik ve slam'a doru
atmtr. nk nsan nedir? Hayatn anlam nedir? Sevap ve gnah nedir? Aclarn kayna
ve amac nedir? Gerek mutlulua ulaan yol hangisidir? lm nedir? lmden sonra
yarglanma ve kyamet nedir? Varlmz kuatan son ve gizem nedir? sorunlarnda dinin
yaklamlar birbirine yakndr. Diyalogun baar midini kuvvetlendirmektedir. Maurice
Borrmans'a gre, resmi makamlar gelimelere ayak uyduramasa, brokratik engeller olsa
dahi, dinler aras evlilik oranlarnn artmas ve kan ballklar, artan komuluk ilikileri ve
Bat Avrupa'da gelien din ve vicdan hrriyetinin atmosferinde oluan Mslman
cemaatlerle Kiliseler arasndaki diyalog gayri resmi olarak ksmen devam etmektedir.
Birlikte yaayan, birbirini kabullenen, anlayan, paylaan, birlikte riske atlan insanlarn
diyaloglar tabiidir. Ancak ilerlemelerin kaydedebilmesi, karlkl derin bilg ve drstle,
samimiyete baldr. HiFstiyanlarn kendi paylarna den grev slam Kltr, slam Din
bilimi, mistik zelliklere ciddi bir ekilde eilmelerini gerektirdii gibi, Mslmanlarn da
Hristiyan kltrnn ieriini, din bilimlerini ve geliimini, mistisizmini kavramas
gerekmektedir. Bylelikle diyalogun taraflar, herynyle karmdakilerin ruhani
zenginliklerini, kendilerine izdikleri yolu tanyacaklardr. Hristiyanlarn slam' tanmas
mslmanlarn kabullendii ekilde, mslmanlarn Hristiyanl tanmas da, Hristiyan'n
kabullendii ekilde olmaldr. Yanl tanma, yanl anlama, yanl kabul grme kayglar
en aza indirilmelidir. Diyalogtaki cesaret ve gvenin banda taraflarn birbirini iyi tanmas
gelmektedir. Karsndaki tarafndan aldatlmak endiesi diyalogu baarszla gtrr.
Tanrnn ve sa'nn mahiyeti konusunda ki byk ayrlklar sebebiyle, diyalogun inan
meselelerinden nce, dinlerdeki ahlaki deerler zerinde birlik salamalar daha kolay
grnmektedir. Her ki din iin de, dnya insanlar iindir. nsan hayatna ve anala sayg
gerekir. Krtaj, intihar, gnll lm ret, yeniden dirilmeyi beklemek her iki dinin ortak
deerleridir. Cinsel eitim, anne ve ocuklar koruma, yklan ailelere yardmc olma
konularnda birlikte allabilir. Farkl dinden oluan evliliklerde, iki dinin aile deerlerini
gelitirerek ailenin korunmasna almak yararl olur. Bu arada Hz. brahim'e kadar inilerek
temel inanlarda saflamaya, brahim inancnda yaknlamaya gitmek, ayran unsurlar
kefetmek yararl olur. Taraflarn birbirlerini kendi inanlarna kazanma gayreti ise,
teebbsleri faydasz klar. Misyon hedefli, ideolojik ve sosyolojik manevralar veya
karsndakini nancnda pheye drme gayretleri diyalog iin en byk hata olabilir.
Tarihte yaplan hatalar veya onlarn aratrlmasj onlar yeniden canlandrmak iin deil,
ayn hatalara tekrar dmemek iin, tedbirli olmak iin yaplmaldr. Cemaatlar aras
sarlar diyalogu, sorunlar ertelemekten baka ie yaramaz. Bu sebeple samimiyetle fert
vetoplumlarn mutluluklarn engelleyen sorunlar tespit ve zm araylar insanla yarar
getireceinde phe yoktur. Bu herkes iin yararl olacaktr. Zenginlik, yoksulluk, lks ve
sefahat, salk ve hastalk vs. gibi dengesizlikler insanlar aras birlii, ahlak bozan
unsurlardr. Savalarn kaldrlmasna, ihtiya sahiplerine yardma birlikte allabilir. Her
iki cemaatn birlikte almalaryla bunlarn stnden gelinebilir. Sanat ve kltrel
konularda ortak dnce ve duygular gelitirilebilir.
Mminler kendilerini sorgulayacan ayn Tanr olduu, zaman iinde peygamberleri
vastasyla insanlarla konutuu bilincindedirler. Anlamazlklarda, doktrinel tkanklklarda
hkm tanrya brakarak, ortak anlama ve iyilik noktalan aranmaldr. Hristiyanlar da,
Mslmanlar da Peygamberlerin gnderilmesini insanlara kar Tanrnn merhametinin delili
olarak grrler. Tanrsal mesaj Mslman Hz. Muhammed'de, Hristiyan Hz. sa'da bulur.
Mslmanlarn birlik uuru mmet kavramnda mahhasarken, Hristiyanlarnki Kilise
kavramnda mahhaslasn Tanrya giden yolda rakip deil, birbirine yardmc olabilirler.
Resm ve serbest dualar her ki dinde de vardr, her iki cemaatn mminleri ayn tanrya
dua ederler. Her dinin kendi kitabna bal olmalar da yadrganacak bir husus deildir.
Birbirlerine sayg gstermeleri gerekir. Manevi deneyimlerinden istifade edebilirler. Nihayet
lmde birleilecektir. Yzyllarn tarihi polemikleri ise, ortak uurla, sabrla, sevgiyle
alabilir. Karlkl sulamalar brakmak, bir yerde balang olabilir. Sabr ve samimiyet
diyalogun anahtar olabilir. 578[578]

Konu ile lgili almalarda bulunan aydnlarmz da, diyalogun baarr ansn ksaca u
temeller zerinde grmektedir:
Mslman taraf nce kendi kutsal metinleriyle ve guruplaryla Kur'an'n evrenselliini
snrlamadan bir uzlamaya varmal ve kendi iindeki diyalogu tamamladktan sonra ikinci
adm olarak Mslman olmayanlarla diyalogunu srdrmelidir. 579[579]
Diyalogta doktrinel alandan uzak durulmal, diyaloun merkezini fakirlie, bilgisizlie,
adaletsizlie, sosyal zdraplara ve dengesizliklere, savalara kar i birliine ekmeli;
insan haklarnn, refahn adaletin yaygnlatrlmasnda yardmlama ne karlmaldr.
580[580]
Globalleen dnyamzda bar ve mutluluu yakalayabilme yolunun Global ahlakn ortaya

konmasyla gerekleecei; dolaysyla diyalog merkezi almalarnn evrensel ahlak
yakalamaya ynelik olmas gerektii ynndedir. 581[581]
7- Diyalog zerindeki Kukular
Diyaloga eitli Hristiyan mezheplerinin sahip kmas, mslmanlar ve dier din
mensuplarm memnun etmekle birlikte baz endie ve pheleri de beraberinde getirmitir.
zellikle Katolik Kilisesi'nin tarihte diyalog kurduu Hristiyan Cemaatlarndan bir sre
sonra Katoliklii kabul etmelerini istemesi, Sryani, Ermeni ve Kpti Kiliselerinin blnme
ve zayflamalarna sebep olmas, tarihin tekrar edip etmeyecei endiesini beraberinde
getirmektedir. Modern bir anlay kazanan Misyonerlik faaliyetlerinde Diyalogun yeni
bir yntem olup olmad phesini gndeme getirmektedir. Bunun birka sebebi vardr:
1- Diyalogun temelini oluturan II. Vatikan Konsili Mslmanlar bir realite olarak kabul
etmekle birlikte, slam' hak dinler arasnda grmekten ekinmi, slam'n Hristiyanla,
Hz.sa'ya ve ncil'e yaklamna eit olabilecek bir adm atamamtr. Hz.Muhammed'in
peygamberliini kabul etmedii gibi, Kur'an'n vahiy kaynakl oluunu da kabul etmemitir.
slam'n sa'ya, Yahya'ya, Meryem'e ve Hristiyanla gsterdii ho gr, sevgi ve saygy
henz slam'a gsterememitir. Bu da Kiliselerin slam'a bak alar ve Misyon
faaliyetlerinde yeterli bir yumuama eilimi bulunmad; Mslmanlara daha sempatik
grnerek, savunma engellerini amada yeni bir vasta ve metot olabilecei izlenimini
vermektedir. Bunu slamo-Christiana dergisindeki bir makale
Burada sz konusu
'diyalog1 misyonerlie bir alternatif deil, bizzat artlara uygun misyonerliktir 582[582]
diyerek, hedefe aklk kazandrmakta, en azndan diyalog arsnda bulunanlarn bir
ksmnn gerek dncesini yanstmaktadr. Yine baka yorumlar da II.Vatikan
Konsili'nden sonra Katolik Kilisesinin Misyon yolu olarak Diyalog yntemini setii
belirtilmektedir. 583[583]
Ortodoks Kilisesi de Diyalogu balatm olmasna ramen, bata Yunanistan ve
Srbistan'n Mslmanlara srdrdkleri basklar azaltmamalar, geleneksel tutumlarnda
yeterli bir yumama olmadn gstermektedir. Bu tr fiili rnekler ilgililerin dyalogtaki
samimiyetinde kukular uyandrmaktadr.
2- Diyalog konusunda Kiliselerin grevlendirdii kiilerin, aktif misyon uzman olular,
Diyalogun Yeni bir Misyon metodu olabilecei phesini de beraberinde getirmektedir.
Nitekim Vatikan'n Trkiye'de bulunan tarihi kilise ve arazilerin
mlkiyetini
kuvvetlendirmektedir. 584[584]
Vatikan'a devrini istemesi, olumsuz pheleri Btn bu kukulara ramen, Hristiyan
Borrmans, s.50-140.
Burhanettin Tatar,Felsef Hermentik Asndan Dinlerarras Diyalogun mkan Sorunu, Hogr Yl ve
nan Turizminde Gller Blgesi Sempozyumu, 7-8 Eyll 2000, SD Yaynlar 2001, ss.
580[580]
Mustafa Kyl, Kurtulu Teolojisine slami Bir Yaklam, Hogr Yl ve nan Turizminde Gller Blgesi
Sempozyumu, Ispara 7-8 Eyll 2000. (Matbaa hatas olarak deerli tebliin basm gzden kamtr. Sayn
kyl'den zr dileriz.)
581[581]
Mahmut Aydn, Dinleraras Diyalogda Teoriden Pratie gei: Kresel Bir ahlaka Doru, Hogr Yl ve
nan turizminde Glle Blgesi Sempozyumu, 7-8 Eyll 2000, SD Yaynlar sparta 2001
582[582]
Tmer-Kk,413,421.
583[583]
Tmer-Kk,414.
584[584]
Vatikan Toprak stiyor, Akit Gazetesi, 23 Mays 2000.
578[578]
579[579]
yneticilerin bu ynde olumlu admlar atmalar, yetersiz de olsa, gelecek iin mit
vermektedir. Kknde insan ve ahlk deerler tad da hissedilmektedir. En azndan
dinleraras soukluu giderici, aktif dmanlk etkenlerini frenleyici olmas bakmndan
olumlu bir adm olarak grlmektedir. Nitekim bu tarihlerden sonra Bat da slm hakknda
yazlan kitaplarda eskiye gre daha olumlu ifadeler kullanld dikkati ekmektedir. ftira
ve ykc yorumlar yerlerini Mslmanlar tasvire, slam' Mslmanlarn anladklar ekliyle
anlatmaya ynelmektedir ki, saylar az da olsa, bunlar olumlu gelimeler olarak grmemek
mmkn deildir.
8- Tebli Ve Misyon Sorunu
Genelde her dinde az veya ok tebli (misyon) eilimi vardr. Dinler kendilerini,
mensuplarn koruyabilmek iin teblie nem verirler. Tebli i ve d tebli (i veya d
misyon) olarak ikiye ayrlr. Tebli, dine mensup kimselerin kendi dinleri hakkndaki
bilgilerini artrmak, dardan gelen yanltc akmlara kar korumaya ynelmektir. D
tebli ise, mevcut cemaatn dndaki insanlara dini anlatmak, tantmak suretiyle, dier
dinlere mensup kiileri kendi inan sistemi hakknda bilgilendirmek, hatta onlarn sevgisini
kazanarak, cemaat yelerinin saysn artrmak, en azndan muhalefet ve dmanlk
duygularn ortadan kaldrmaktr. Dinler bu hizmetleri, vazgeilmez birer zaruret olarak
grrler. Bundan vazgemezler. Vaz gemelerini beklemek de doru deildir. Aksi halde
kendilerini inkr etmi olurlar. Yollarn kesitii bu noktada dinleraras diyalogdaki tavr ne
olmaldr, sorusu gndeme gelmektedir!
Genelde D Misyonu brakma konusunda karlkl baz gvenceler verilse dahi, bu
takiyyeden ileri gitmez. Nitekim Batl Misyonerlerin Mslmanlara verdikleri
konferanslarda resmi inanlarn olduu gibi, inandklar gibi anlatmak yerine,
Mslmanlarn houna gidecek ekilde deitirerek veya farkllklar gzard ederek
anlattklarna, resmi inanlarn gizlediklerine ska rastlanmaktadr.
Halbuki din salikleri inanlarn olduu gibi, saklamadan bakalarna anlatmal. Aldatma,
bask yapma, gizleme vs. gibi yollara ba vurulmamaldr.
Mminler ortak deerlerini bildikleri gibi, farkllklar da bilmelidirler. nk hibir dinde
Allah'n sevgisini kazanmak dncesiyle de olsa, onun adna hakikati gizlemek veya yalan
sylemek doru deildir. Dindar kiiler inanlarn samimiyet ve doruluk esaslar nda
muhataplarna anlatmal, Tanr adna olsa dahi, hile ve yalana ba vurulmamaldr. Kur'an
bu konudaki metotlarn yle aklyor:
Davet et ve emrolunduun gibi doru ol.. 585[585]
(Ey Muhammed), sen hikmetle, gzel tle Rabb 'inin yoluna ar ve onlarla en gzel
ekilde mcadele eder586[586]
lerinden zulmedenleri hari, Kitab Ehliyle ancak en gzel tarzda mcadele edin ve deyin
ki: Bize indirilene de, size indirilene de inandk. Tanrmz ve Tanrnz birdir ve biz O'na
teslim olanlarz 587[587] ikna olmazlarsa kzmadan, fkelenmeden, her hangi bir bask
yapmadan Sizin dininiz size, benim dinim banadr (Kfirun, 109/6) diyerek nsani dostluk
ilikilerini srdrmelidir. Dinlerin gayesi, yollar ve vastalar farkl da olsa Tanr'ya ulama
gayretidir. Neticede onu deerlendirecek olan yine Tanrdr. nsanlar Tanr adna da olsa
yalana ve aldatmaya ba vurmamaldr!
9- Dnya Dinleri Parlementosu
Gnmz dinleraras diyalog almalar yannda, yine dinler arasnda barn hakim
olabilmesi ve tm inanan insanlarn inanlarndan dolay madur olmamalar, herhangi bir
baskya uramamalar iirt Dnya Dinler Parlementosu ismiyle bir kurulu da almalarn
srdrmektedir. Konuya k tutmas, gncel bir haber olmas bakmndan, ilgili bir gazete
makalesinden iktibas yararl buluyorum:
Dnya Dinler Parlamentosu'nn (QDP) Hazrlk Konferans 11-13 Kasm (1997) tarihlerinde
585[585]
586[586]
587[587]
ura: 42/15.
Nahl: 16/125.
Ankebut: 29/46.
Chicago'da yapld. 1999 ylnda Gney Afrikann Cape Town ehrinde toplanmas
kararlatrlan DDP 'nin gndeminin tartld toplantya btn din ve inanlar temsen
ok sayda bilim ve din adam katld. Trkiye 'den benim katldm toplant gn devam
etti.
Bilindii gibi DDP 'nin ilk toplants 1893 ylnda yine Chicago'da yaplmat. kincisi ise tam
yz yl sonra 1993 ylnda yine Chicago'da yapld. Bu toplantya eitli din ve inantan 850
civarnda kii katlm ve Global Dnya Ahlak BeyannamesVni kabul etmiti.
DDP'nin Bakan Dr.Hovard Sulkin, yapt a konumasnda, 20. yzyln I. ve II Dnya
Savalar 'nin yannda irili ufakl birok savaa sahne olduunu, bu savalarda yaklak
olarak 200 milyona yakn insann hayatn kaybettiini vurgulad ve yle devam etti.
20. Yzyldaki bilimsel ve teknolojik gelimelerin bata evre sorunlar olmak zere birok
soruna neden olduunu, bu nedenle insanln yeni bir yzyla girerken bir kez daha manevi
geleneklere ve dine yneldii grlmektedir. 21. Yzyln bar, hogr sevgi yzyl olmas
iin btn dinlere ve bunlarn mntesiplerine byk sorumluluk dmektedir. Komnist
Rusya'da btn aklyla grld gibi bir dini inanc iddet ve g kullanarak yok etmek
mmkn deildir. Ayrca tarihte yaanan din savalarndan da ders alarak 21 Yzyl
medeniyetler savana sahne etmek isteyenlere frsat verilmemelidir. Bu nedenle hepimize
byk grevler dmektedir. Farkllklarmz koruyarak, manevi geleneklerimizden
aldmz gle insanln sorunlarna are, dertlerine derman olmalyz.
lk kez DDP 'nin toplantlarna katldmz iin Trkiye adna al oturumunda zel olarak
sz verildi. Ksaca, Anadolu 'nun deiik medeniyetlere, dinlere ve kltrlere beiklik
ettiini, bu nedenle bu toplantnn amalarna nemli katklarda bulunabileceini dile
getirerek konuyla ilgili Mevlana ve Yunus Emre'den rnekler verdim.
Daha sonra 12 grup ve 4 oturum olarak devam eden toplantlarda 1999 da
toplanacakparlementonun gndemi ve dier ilgili konular tartld. Aadaki hususlarda
ncelikle dinlere, medya kurulularna, eitim kurumlarna, i dnyasna ve hkmetlere
arda bulunulmasna karar verildi.
Dinlere ar
1- Btn dinler drstlkle kendi tarihlerini gzden geirerek dinleraras sebep olduklar
tm iddet, zulm, adaletsizliklerden dolay aka zr dilemek.
2- Dinleraras tm anlamazlk ve sorunlarn barl yollarla zme kavuturulmasna
bal olmak.
3- Dinlerarasnda ve nesiller boyu srecek balama ve hogr esaslarn retmek.
4- Btn varlklarla ilgili bak asn derinletirmek ve hepsine birden hitap etmek.
5- zellikle fakir ve madur insanlara vurgu yaparak, global bir ahlak bilinci iin almak.
6- Sahip olduklar inanlarn bireysel ve toplumsal alanlarda, gnlk hayatta ve her yerde
yaanmasna ve tezahrne almak.
7- Dnyamzn kaynaklarnn snrl olduu bilincinden bizleri uzaklatran her trl
hiyerariyi ve bencillii knamak.
8- Diergam ve merhametli olma faziletlerini bizzat yaayarak, bu konuda bakalarn
eitmek. 588[588]
Bibliyografya
Adam, Baki. Katolik Kilisesinin Kurtulu retisi Asndan Dier Dinlere Bak, Ankara
1997 (Henz yaynlanmamtr).
Adam, Baki. Yahudiliin Dini Adan Hristiyanla ve islam 'a Bak, II. Trkiye Dinler Tarihi
Sempozyumu, 8-9 Kasm 1996.
Adam, Baki. Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, Seba Yaynlar, Ankara 1997, 1768.
Adolphe, Erman. Des Pharaons, Paris 1939.
Akdemir, Samuel. Dini Kurallarmz, stanbul 1972, 96 s.
Aksz, Hanna. ammaslarn Rtbeleri, Mardin 1960, 8 s.
Akurgal, Ekrem. Anadolu Kltr Tarihi, 9. Bask Ankara 2000.
588[588]
brahim zdemir, Dnya Dinleri Parlementosu, Zaman (Gazetesi), 24 Ocak 1998, s. 2.
Alalu, Suzan, Klara Arditi, Eda Asayas, Teri Basmac, Fani Ender, Beki Haleva, Dalya Maya,
Ninet Pardo, Sara Yanarocak, Yahudilikte Kavram ve Deerler, Gzlem Gazetecilik Basn
ve Yayn a.. stanbul 1996.
Alberti, Leyla, P.Xavier Jacob, P. Luig Iannitto, Nilay Hdrolu (Derleyenler). Hristiyan
nanc, Trkiye Katolik Kilisesi Yaynlar, stanbul 1994.
Albright, W.F. The Archaelogy of Palestine, London, 1949. Alexandre, Moret. Le Nil et la
civilisation egyptienne, Paris 1929. Alkm, U. Bahadr. Anatolien I, Genf 1968.
Apokrif Petrus ncili. (Ter. E. Sarkolu), Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Say 7, Samsun 1993.
Aslan, Adnan. Dinlerde Mutlak Hakikat Kavram slam Aratrmalar Dergisi, say 1, 1997,
s.175-188.
Aslan, Adnan. Bat Perspektifinde Dini oulculuk Meselesi, slami Aratrmalar Dergisi,
say 2, 1998, s.143Asmussen, J.P. Manichaean Literatre, New York (1975).
Atay, Hseyin. Kur'an'a Gre Aratrmalar, C. I-IV, Ankara 1993-1995.
Ate, Sleyman. Yce Kur'an'n ada Tefsiri, C.I-XI, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul
1998-1991.
Ate, Sleyman. Kur'an- Kerim ve Yce Meali, Ankara.
Avesta, Die Heiligen Bcher der Parsen, bersetzt von Fritz Wolf, Strassburg 1910, Tpk
Basm: Berlin 1960.
Aydemir, Abdullah. slam Kaynaklara Gre Peygamberler, Ankara 1992.
Aydn, Mahmut, Dinleraras Diyalogda Teoriden Pratie Gei: Kresel bir Ahlaka Doru,
Hogr Yl ve nan Turizminde gller Blgesi Sempozyumu, 7-8 Eyll 2000 sparta.
Aydn, Mehmet. Din Fenomeni, Konya 1993.
Balders, Gnther. Der Bund Evangelisch-Freikirchlicher Gemeinden in Deutschlandin:
Hans Motel, Glieder an Einem Leib, Konstanz 1975.
Barnaba ncili. (ev. Mehmet Yldz), Kltr Basn Yayn Birlii, 3. Bask, stanbul tarihsiz.
Barguit, P. Les textes des Sarcophages egyptiens du Moyen Empire, Paris, 1986.
Baaran, Aye. Tbbi Biyoloji, 4. Bask Bilim Teknik Yaynevi, 1996.
Bagn, Necla. Trk-Ermeni Mnasebetleri, stanbul, 180 s.
Behar, Niim, ibrani Tarihi, istanbul 1979, 200 s.
Benz, Ernst. Neue Religonen, Stuttgart 1971.
Bernard, Albert. Katolik Mezhebi, in: M. Aydn, Din Fenomeni, Konya 1993.
Borrmans, Maurice. Mslmanlarla Hristiyanlar Arasnda Diyaloga Yneliler, stanbul
1988.
Bucaille, Maurice. Tevrat, nciller ve Kur'an, (Ter. M. Ali Snmez), Konya 1979.
Budda, . Hilmi. Hint Dinleri, stanbul 1935.
Budge, EA. Wallis. The Gods of the Egyptians, 2 Vol, New York, 1969.
Budge, E.A. VVallis. The Book of the Dead, Bell Publishing Com. NewYork 1960.
Bulu, Sadettin. aman, slam Ansiklopedisi, c. XI, ss.310-335.
Cameron, R.-A.J. Dewey. The Cologne Mani Codex, tr., Scholars Press 1979.
Carus, Paul. Buda'nn retisi, (ev.Teoman Ukun), stanbul 1984.
Childe, V. Gordon. Dou'un Prehistoryas, (ev. evket A.Kansu), 2. Bask Ankara 1971.
Christian, Jacq. Nefertiti et Akhenaton, Paris 1990.
Cinillo, L. - A. Roselli (ed.). Codex Manichaicus Coloniensis, Merra Editare Cosenna 1986.
Claire, Lalouette. Textes sacres et textes profanes de l'ancienne Egypte, Paris 1987.
Claude, Traunecker. Les Dieux de l'Egypte, Paris 1991.
Clemen, Cari. Die Religonen der Erde, C.I-4, Mnchen 1966.
Clement, Olivier. Ortodoks Mezhebiin: M. Aydn, Din Fenomeni, Konya 1993.
aatay, Neet. slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ankara 1971.
elebi, Ahmet. Yahudilik, ev. M. Byk nar ve . F. Harman, stanbul 1978.
elik, Mehmet. Sryani Kadim Tarihi, stanbul 1987, .296 s.
Davis, John D. The Westminster Dictionary of the Bible, Philedelphia, 1944.
Demirsoy, Ali. Kaltm ve Evrim, Ankara 1984.
Dorul, mer Rza. Yeryzndeki Dinler Tarihi, 3. Bask stanbul 1963.
Dolapn, Hanna. Tarihte Mardin, stanbul 1972, 208 s.
Drower, E.S. The Mandaeans of Iraq and ran, Oxford 1937.
Eliade, Mircea. Die Religlonen und das Hellige, Salzburg, 1954.

Eliade, Mircea. Schamanismus und arehaisehe Ekstasetechnik, (Franszcadan Almancaya
Ter. (nge Kck), Zrich und Stuttgart tarihsiz.
Epstein, sidore. Judaism, G.B. 1979.
Erdem, Mustafa. Hz.Adern, Ankara 1993.
Erdem, Mustafa. Kpti Kilisesi zerine Bir Deneme, A.. lahiyat Fak. Der. say 35. Erolu,
Ahmet Hikmet. Osmanl Devletinde Yahudiler (Dini ve Sosyal Durumlar), Seba
Yaynlar, Ankara 1997, 252 s.
Erzen, Afif. Dou Anadolu ve Urartular, Ankara 1992.
Faulkner R. The Ancient Egyptian Piramid Texts, 2 Vol Oxford 1969.
Filip ncili. (Ter. E. Sark olu), Ondokuzmays ni. lahiyat Fak. Der. Say 6, Samsun
1992.
Filoramo, G. A History of Gnosticism, Oxford (1990).
Findeisen, Hans. Schamanentum, Stuttgart 1957.
Foth, Peter. Die Mennoniterin: Hans Motel, Glieder an Einem Leib, Konstanz 1975, s. 5092.
Foerster, W. Gnosis, I. Patristic Evidence, Oxford 1972.
Franois, Daumas. La Civilisation de Egypte pharaonique, Paris, 1967.
Franoise, Dunand -Zivie-Coche Christiane. Deuxet Hommes en Egypte, Paris 1991.
Gese, Hartmut. Die Religionen Altsyriens, Altarabiens und der Mandaer, Stuttgart 1970.
Geldbach, Erich. Freikirchen, Gttingen 1989, ss. 172-181.
Glasenapp, Helmuth von. Die Religionen Indiens, Tbingen 1943.
Glasenapp, Helmuth von. Die Nichtchristilichen Religionen, Frankfurt am Main 1963.
Glasenapp, Helmuth von. Die Religionen Indiens, Tbingen 1943.
Goodblatt, David. Sanhedrin, The Encyclopedia of Religion, C.Xm, New York, 1987.
Gregoire, Kolpaktchy. Le livre des Mort des anciens egyptiens, Paris 1991.
Gnay, .H.Gngr. Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Kayseri 1997.
Gndz, inasi. Son Gnostikler. Sabitler, nan Esaslar ve badetleri, Ankara 1995.
Gndz, inasi. Kur'an'daki Sabitlerin Kimlii zerine Bir Tahlil ve Deerlendirme,
Trkiye 1. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, Samsun 1992.
Gnel, Aziz. Trk Sryaniler Tarihi, Diyarbakr 1970, 446 s.
Gngren, lhan. Buda ve retisi, stanbul 1981.
Haack, Friedrich-Wilhelm. Die neven Jugendreligionen, c. I-TJ, Mnchen 1980.
Halman, Talat S. Eski Msr iiri, stanbul 1972.
Harman, mer-Faruk. Danyal, Trkiye Diyanet Vakf slam Ans.,VIII, 480-481.
Heiler, Fridrich. Die Religionen der Menschheit, Stuttgart 1959.
Heller, Bernard. Lokman, si. Ans. C. VII stanbul 19.
Hewitt, James. Yoga, London 1970.
El-Heysemi, Nureddin Ali b. Ebi Bekr. Mecmu-uz-Zevaid ve Menbau'l-Fevaid, C.9. 2. bask,
Beyrut 1967.
Hnz, W. Zarathustra, Stuttgart 1961.
Hoare, Sophy. Yoga, stanbul 1978.
Hornung Erik. Les Dieux de l'Egypte, Paris 1986.
Hfner, Maria - Hartmut Gese, Kurt Rudolph. Dle vorislamische Religionen Arabiens: Die
Religionen Altsyriens, Altarabiens und der Mandaer, Stuttgart 1970.
bn al-Kalb. Putlar Kitab, (ev. Beyza Dngen, Bilgin), Ankara 1969.
bn Fazlan Seyahatnamesi. (ev. Ramazan een), stanbul 1975.
brani Din Bilgisi. (Haz. Trkiye Hahambal), stanbul 1992.
braniler ncili. (ev. Ekram Sarkolu), Ondokuzmays ni. I. Trkiye Dinler Tarihi
Sempozyumu, 24-25 Eyll 1992 Samsun.
brani Tomas ncili. (ev.E.Sarkolu), Trkiye I. Dinler Sempozyumu, 24-25 Eyll 1992,
Samsun, s. 23-42.
nan, Abdlkadir. amanizim, Ankara 1954.
nan, Abdlkadir. Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976.
Jacob, P.Xavier. Hristiyan Kiliseleri ve badet Yerleri, stanbul 1994.
Jonas, H. The Gnostic Religion, Beacon Hill 1958.
Jonas, H. The Knowledge of Life, Oxford 1994.
Kadyanilik, in: Ana Britannica, c. XII.

Kafesolu, brahim. Eski Trk Dini, Ankara 1980.
Kamhi, Jak V.500. Yl Vakf (Raporu), (stanbul) 1992.
Knal, Firuzan. Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1962.
Kiefel, Wilhelm. Die Heilsarmeein: Hans Motel, Glieder an EinemLeib.
Klemen, Cari. Die Religionen der Erde, C.I, Mnchen 1966.
Koca, Sadi. Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni ilikileri, Ankara 1967.
Kodaman, Bayram (ev. Yayma Haz.). Trkler-Ermeniler ve Avrupa, SD.
Yaynlar sparta 1994. Korfmann, Manfred. Demircihyk, Trk Arkeoloji Der., XXIV-1,
XXV-2,
Ankara 1981. Kyl, Mustafa. Kurtulu Teolojisine slami Bir Yaklam, Hogr Yl ve
nan
Turizminde gller Blgesi Sempozyumu, 7-8 Eyll 2000 sparta.
Krickeberg, Walter. Die Religionen des Alten Amerika, Stuttgart 1961.
Kuzgun, aban. Hz.Ibrahim ve Haniflik, Ankara 1985.
Kuzgun, aban. Hazar ve Karatay Trkleri, Ankara 1985, 272 s.
Kuzgun, aban. Dinler Tarihi Dersleri, C.I, Kayseri 1993.
Kuzgun, aban. Drt ncil, Farkllklar ve elikileri, stanbul 1991.
Kk, Abdurrahman. Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, stanbul 1979.
Kk, Abdurrahman. Sikim, A..ahiyat Fak. Der. Cilt 28, 1986, s. 391-417.
Kk, Abdurrahman. Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ocak Yaynlan, Ankara 1997, 312 s.
Kng, Hans-Joseph van Ess. Christentum und Weltreligionen, slam, Mnchen 1987.
Lhnemann, Johannes. Weltreligionen im Unterricht, (Teil I, Femstliche Religionen),
Gttingen 1986.
Lanczkowski, Gnter. Heilige Schriften, Stuttgart 1956.
Lao-Tzu, Taoizm, 2. Bask, Ankara 1963.
Leveque, .T. Sagesses de lTgypte ancienne, Paris 1983.
Lieu, S.N.C. Manichaeism, Manchester University Press 1985.
Mehmet emseddin (Gnaltay), Tarih-i Edyan, Dersaadet (stanbul) 1338(1919).
Meissner, Wolfgang. LiDer Christliche Gemeinschaftsverband, in: Hans Motel, Glider an
Einem Leib, Konstanz 1975, s.248-263.
Mellaart, James. Excavation at Haclar, C. I-H, Edinburg 1970.
Mensching, Gstav. Die Religon, Mnchen, tarihsiz. Michel, Thomas. Hristiyan
Tanrbilimine Giri,stanbul 1992. Muhammed Ebu Zehre,Hristiyanlk zerine
Konferanslar, st. 1978.
Meyer, Eduard. Geschichte des Altertums, C.l-2, Stuttgart 1954.
El-Mevdud, Ebl A'la. Kadyanilk Nedir?, (Arap. ev. Ahsen Batur), ihya Yaynlar, stanbul
1975.
Motel, Hans-Beat. Glieder an einem Leib, Konstanz 1975.
Muhsin Abdlhamid, slama Ynelen Ykc Hareketler, (ev. M.Saim Yeprem, Hasan Gle),
Ankara 1973.
Nuthmann, Curth. Die Religise Gesellschaft der Freunde, in: Hans-Beat Motel, Glieder
an Einem Leib, Konstanz 1975, s.264-271.
gel, Bahaeddin. Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962.
gel, Bahaeddin. Trk Mitolojisi, Ankara 1971.
mer Hilmi (Budda). Hint Dinleri, stanbul 1935.
rnek, Sedat Veyis. 100 Soruda lkellerde, Din, By, Sanat, Efsane, stanbul 1971.
zbay, Kemal. Sryaniler, Kadim Sryaniler ve Trkiye'deki Durumlar, stanbul
1975, 30 s. zdemir, ibrahim. Dinler Aras Diyalog, Zaman Gazetesi, 24 Ocak 1998.
zg, Tahsin, ntarihe Anadolu deallerinin Anlam, Dil ve Tarih Corafya Fak. Der. C.H,
Ankara 1943.
zg, Tahsin. Die Bestattunsbrauche im vorgeschichtlichen Anatolien, Ankara 1948.
zuca, N. Bahai Dini, Ankara 1967.
Pierre, Montet. UEgiypte eternelle, Paris 1970.
Pound, Ezra. Konfys, (ev. Ahmet Ycel), stanbul 1981.
Quispel, G. Gnostik Studies, (2 cilt) stanbul 1974.
Rachet, M.F. et Guy. Dictionaire dela civilisation egyptienne, Paris 1970.
Radloff, W. Sibiryadan, (ev. Ahmet Temir), C.I kitap 2, stanbul 1956.

Ramayana, (ev. .R.Dorul), stanbul, 1975.
Reller, Horst. Handbuch religise Gemeinschaften 2.Bask Gtersloh 1979.
Ringgren, Helmer. Religions of the Ancient Near East, London 1973.
Rudolph, Kurt. Gnosis, the Nature and History of an Ancient Religion, Edinburgh 1983.
Rudolph, Kurt. Die Mander, (2 cilt) Gttingen (1960-1961)
Rudolph, Kurt. Theogonie, Kosmogonie und Anthropogonie in den Mandischen Schriften,
Gttingen 1965.
Sarkolu, Ekrem. L.Ron Hubbard ve Sayentoloji, Ondokuzmays niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, say 1-2.
Sarkolu, Ekrem. Kur'an'a gre Mrikler, Putperestler, slami Aratrmalar Dergisi, say
1, Temmuz 1986.
Sarkolu, E. Kur'an ve Arkeoloji nda Uz, Nuh ve Tufan Olayna Yeni Bir Yaklam,
slami Aratrmalar Dergisi, Cilt 9, say, 1-4, Ankara 1996.
Say, Ali. Hz.Musa, stanbul 1992, 322 s.
Saym, Huzeyfe. Sih Dini'nin Kurucusu Guru Nanak'n Hayat ve retileri, (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1986, 100 sayfa.
Schmkel, H. Smer Dini, (ev. Turhan zdemir), ilahiyat Fakltesi Dergisi, C.19, s.197217 ve c.21, s.367-390.
Schoeps, Hans Joachim. Das Judenchristentum, Bern 1964.
Schoeps, H.J. Religionen, Gtersfoh 1961, 1964.
Schoeps, H. Joachim. Theologie und Geschichte des Judenchristentums, Tbingen 1949.
Schvceizer, Eduard. Jesus Christus, Mnchen-Hamburg 1968.
Sellin, Emst- Georg Fohrer. Einleitung in das Alte Testament, 10. Bask, Heidelberg 1965.
Sertoh, Mithat. Sryani Trklerinin Siyasi ve timai Tarihi, stanbul 1974,88 s.
Es-Seydiehri Mahmud Esad. Tarih-i Edyan, stanbul 1912-1913.
Shankara. Tefrik Etme Hazinesi, (ev. Mehmet Ali iim), Dergah Yay. stanbul 1976.
Smith, D.Howard. Confucius, England 1974.
Spuler, Bertold. Die Morgenlandischen Kirchen, Leiden 1964.
Spuler, Bertold. Gegenwartslage der Ostkirchen, Frankfurt 1968.
Starr, Cecie -Ralph Taggart. Biology, the Unity and Dversity of Life, 5. Bask, California
1989.
amun, Saliba. Antakya ve Dou Sayn Patrki Kadesetli Mar Inatiyos 3. Yakub'un
Hindistan Sryani Kilisesine Resuli Ziyaretleri, stanbul 1965, 188 s.
The Talmud, (ev. H.Polano), London and New York 1978, 372 sayfa.
Tanyu, Hikmet. Trkiye 'de Dinler Tarihinin Tarihesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara
1961.
Tanyu, Hikmet. Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul 1977.
Tanyu, Hikmet. Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara 1973.
Tanyu, Hikmet. Trklerin Dini Tarihesi, stanbul 1978.
Taplamacolu, Mehmet. Din Sosyolojisi, 2. Bask, Ankara 1975.
Taplamacolu, Mehmet. Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966.
Tatar, Burhanettin. Felsefi Hermentik Asndan Dinleraras Diyalogun mkan Sorunu,
Hogr Yl ve nan Turizminde Gller Blgesi Sempozyumu, 7-8 Eyll 2000 sparta.
Terrin, Samuel. Job, The Encyclopedia of Religion, VIII. Thomas ncili. (Ter. Ergn Arkdal),
stanbul 1988.
Tomas ncili. (ev. E.Sarkolu), Ondokuzmayis niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi,
Say 4, Samsun 1990.
Turan, Ahmet. slam Mezhepleri Tarihi, Samsun 1993.
Tmer, Gnay-Abdurrahman Kk. Dinler Tarihi, 2. Bask Ankara 1993. Upaniadlar.
(Der. M. Ali In), stanbul 1976.
Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. Bask stanbul 1987.
Vaux, Roland de. israil Oullarnn Msr'a Yerlemesi ve Yusuf Kssas, (ev. Sddk Yksel),
Ondokuzmays ni. lahiyat Fak. Der.say 3, Samsun 1989.
Vaux, Roland de. The Early History of Israel, London 1978, c.I-II. Voigt, H. Die EvangelischMetodische Kirche, in: Hans-Beat Motel, Glieder an EinemLeib, s. 174-218.
Wach, Joachim. Vergleichende Religionsforschung, Stuttgart 1961.
Weaver, Robert F.-Philip W. Hedrick, Genetics, Iowa 1989.

Werner, Martin. De Entstehung des Christlichen Dogmas, 2.Bask Tbingen 1941.
Whrle, Wilhelm - Heinz Adolf Ritter. Der Bund Freier Evangelischer Gemeinden in
Deutschlandin: Hans Mothel, Glider an Einem Leib, ss.218-237.
Wrede, Rudolf. Worte des Konfuzius, Mnchen, tarihsiz. Yakub ncili. (ev. Ekrem
Sarkolu), Trkiye I. Dinler Tarihi Aratrmalar Sempozyumu, 24-25 Eyll 1992,
Samsun, ss.6-22.
Yamauchi, E.M. Mandaic Incantation Texts, New Haven 1967.
Yazr, Elmall M.Hamd, Hak Dni Kur' an Dili, Zaman Feza Gazetecilik, stanbul
tarihsiz, c. IV. Zaferl-slam Han. Yahudilik'de Talmud'un Mevki ve Prensipleri, (ev. M.
Aydn), stanbul 1981, 90 s.
Zbinden, Ernst. slam'da ve Eski Orta Douda Cin ve Ruh nanlar, (Ter. Ekrem
Sarkolu),Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul 1996, 225 s.

Ekrem Sarıkçıoğlu - Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekrem Sarıkçıoğlu - Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Balangtan Gnmze Dinler Tarihi

BALANGITAN GNMZE DNLER TARH ...................................... 10

ESK MISIR DN ............................................................................ 22

4- Manevi Varlklar .................................................................... 62

6- Vietnam Cao-Dai Dini............................................................107

17. 3- Muhafazakar Yahudilik .....................................................127

8- Kilise Gizemleri (Sacramentum) .............................................150

BALANGITAN GNMZE DNLER TARH

olmas sebebiyle, teliflerini kendilerine braktk. Yazma nezaketinde bulunduklar iin

aratrmalarna kap amtr.

Joachim Wach, Vergleichcnde Religionsforschung, Stuttgari 1961.

varmaktadrlar. 10[10] Blge olarak da ilk insanln Dou Afrika'dan (Sudan-Habeistan)

Taha: 20/55; Ate, 314.

nikak: 94/19; Ate, 589.

alara iareti bakmndan deerlendirmek mmkndr. nsanln ziraata ve hayvancla

M.Eliade, Die Religionen und das Heilige, Salzburg, 1954, s.92-94

2. 4- lmden Sonraki Hayat

H.J.Schoeps, Die Religionen, s. 73.

ve evresindekileri ok tanrcla kar korumaya alt. Peygamberlii m.. 592 ylnda

19- E. A. Wallis Budge, The Book of the Dead, New-York.

nehirden geerek her sabah dou tarafndan yeniden grnrd.

dnyadan ayrlanlarn gkte oturduklarna ve bir merdivenle yukar ktklarna

sergilenmektedirler. Van blgesinde Kayaalt Yedi Salkm maara resimlerinde de ok

Afif Erzen, Dou Anadolu ve Urartlar, Ank.1992, s. 10-12.

da kalntlarna ska rastlanr. Suriye-Filistin Blgesi Neolitik belgelerine 8. bin yllarndan

Hartmut Gese, s. 12.

am krallnn yeleri olurken, kuzeydekiler Hama Krallna balanrlar. Ancak gl ehir

Hartmut Gese.s. 18-19

1. 4- Vahdaniyet Tezahrleri Ve Politeizme Tepkiler

blgesinde, Lt glnn gney-batsmda bulmutur. Kanaatimizce bu tespit Hd: 11/89

yaam milletlerden Nuh, Ad ve Samud kavimlerinin ardarda zikredilmeleri, Hz. uayb'm

ocuklarna hediyeler vermekle yetiniyor.

bn al-Kalbi, Putlar Kitab, ev. Beyza Dngen, Ank. 1969, s.32-36.

3-2. Hz. smail (a.s.)

kavimlerinin inanlar ve gnmze ulaan kalntlar gelir. zellikle en grkemlileri geride

da yakndan alkal olduunu gstermektedir.

1. 2- lmden Sonraki Hayat Tasavvurlar

Kamuran Birand, lk a Felsefe Tarihi, s. 17.

yazlm metinler) ve byl szler nemli br yer tutarlar.

kurban edildiini ve sonradan cesetlerinin bir korulua asldn anlatr. 191[191]

3- F.Heiler, die Religionen der Menschheit, Stutigart 1959, s.542-551.

(Kanatl Ylan) olmak zere, Tezcatlipoce ve Huitzilopochtli'ye blgenin byk mabetleri

Eski Amerika yerlilerinin katliamlardan kurtulabilenler smrgeciler tarafndan tarma

Ernst Benz, Neue Religionen, Stutgart 1971, s.68-72.

almalarn banda . Gnay ve H.Gngr'n hazrladklar Balangtan Gnmze

olarak grrlerdi. Yksek da tepelerinin gklere yakn grnmesi, bu inancn yerlemesine

Ramazan een, bn Fadlan Seyahatnamesi, stanbul 1975, s. 99.

Daha sonra da, btn lleri dirilterek hair gnn balatacaktr.

7- Dier Dinlerle likileri

fethedildiinde oradaki byk kilise camiye evrilmiti. Daha sonraki devirlerde

olmayan, anlalamayan, manevi varlklarn mevcudiyetleri de dikkati ekmektedir. Baz

4- Devrede (9.000-12.000 yllarnda) insanlara yardm etmek iin Ahuda-Mazda Zerdt'

toplanacaklardr. Orada herkesin kendi yaptklar, amelleri kendilerine grnecek, hakllar

Bakara: 2/62, Maide:5/69, Hac: 22/17.

statsyle yaamalarna mani olarak grm ve onlar, ya Mslman olmalar ya da

takdis ve tebih etmektir. Ik alemi ve bu alemin varlklar ktlkten tamamyla

ortam hazrlamaktr, ite bu da doru iman ve ibadetlerle mmkndr. Doru inan ve

k varlklar da tekrar k alemine kabul edileceklerdir.

Sbi toplumunun da liderlii demektir. Gnmzdeki Sbilerin bir ri ama's

2. 6- Ahir Zaman, Mehdilik Ve Kyamet Tasavvurlar

olarak dorudan k alemlerine ykselirler. te taraftan kurallara riayet etmeyen kimseler

teslim edenlere, Tanr da rahmetiyle meyil eder, cevap verir.

Hinduizm'in belirli esaslarnn, retilerinin veya tasavvurlarnn tespit edilemeyii, O'nun

yorulmu, Hint dini rivayetlerinin yorumudur.