Professional Documents
Culture Documents
Boris Groys
SANATIN GC
Boris Groys
HP
AE
yR
E
As
LT
.
. .
iiNDEKiLER
GR ..........................................................................................7
KISIM 1
Eit Estetik Haklarn Mant................................................19
Yeni zerine ..........................................................................29
Kratrlk zerine ...............................................................49
Biyopolitika anda Sanat:
Sanat Yaptndan Sanat Dokmantasyonuna .......................59
Sanatsal Bir Aygt Olarak konaknclk:
ikonaknc Film Stratejileri ..................................................71
Grntden Grnt Dosyasna,
Grnt Dosyasndan Grntye:
Dijitalleme anda Sanat ...................................................85
Yaptn Birden Fazla Sahibinin Olmas ................................95
Turistik Yeniden retim anda Kent..............................103
Eletirel Dnceler ............................................................113
KISIM 2
Savata Sanat .......................................................................123
Kahramann Bedeni:
Adolf Hitler'in Sanat Kuram .............................................. 133
Kitleleri Eitmek:
Sosyalist Gereki Sanat .....................................................143
eitliliin tesi:
Kltrel almalar ve Post-Komnist teki .....................153
zelletirmeler veya
Post-Komnist Yapay Cennetler .........................................169
Avrupa ve tekiler ..............................................................177
Notlar ...................................................................................187
Kaynaklar .............................................................................190
Girit
--
SANATIN GC
GiRiS 1 9
10
SANATIN GC
GR
11
ullan altnda sanatn tarihine bir ticaret olarak daha fazla, bir siyasi
propaganda olarak ise ok daha az dikkat edilir. Sovyetler Birlii'nin ve
dier eski sosyalist devletlerin resmi sanatnn yan sra gayri resmi sa
nat da, ada sanat tarihinin ve mzecilik sisteminin odak noktalar
nn tamamen dnda kalmtr. Ayns, devlet destekli Nazi Almanyas
veya faist talya sanat iin de sylenebilir. Ayns, batl komnist par
tiler, zellikle de Fransz Komnist Partisi tarafndan desteklenen ve
propaganda arac olarak kullanlan Bat Avrupa sanat iin de sylene
bilir. Tek istisna, Sovyet Rusya'da kstl serbest piyasann geici olarak
yeniden alanmas srasnda uygulanan yeni ekonomi politikas (NEP)
altnda yaratlan Rus Konstrktivizmi'dir. Standart sanat piyasas ko
ullan dnda retilen, siyaset gdl bu sanatn ihmal edilmesinin,
elbette, bir nedeni vardr: kinci Dnya Sava'nn sona ermesinden ve
zellikle eski sosyalist Dou Avrupa lkelerinde rejimin deimesinden
sonra sanatn retimine ve yaylmna ilikin ticari sistem, siyasi sistemi
basklad. Sanat mefhumu sanat piyasas mefhumuyla neredeyse e an
laml olmaya balad, yle ki piyasa koullan dnda retilen yaptlar,
kurumsal olarak benimsenen sanat alanndan fiilen dland. Sregelen
bu dlama, genellikle ahlaki terimlerle dile getirilir: Gerek topya
c sanatn "samimi" siyasi isteklerini "sapknlatran" yirminci yzyln
"totaliter" sanatyla uramak konusunda etik adan ok kayglym
gibi grnr. "Samimi sanat"tan farkl olarak bu "sapkn sanat" mefhu
mu, elbette, baya sorunludur -ok tuhaf bir ekilde bu szck, ayn
sapknlk mefhumu baka balamlarda kullanldnda hemen knayan
yazarlar tarafndan defalarca kullanlmaktadr. Serbest piyasann ahlaki
boyutlanna ynelik en ar yarg bile, kimsenin o piyasa koullannda
retilen, halen retilmekte olan sanatn eletirel ve tarihsel deerlen
dirmenin dnda tutulmas gerektii sonucuna varmasna yol ama
mtr ki bu ilgintir. Sosyalist lkelerdeki muhalif sanatn hakim sanat
kuram tarafndan ihmal edilmesi eilimi yalnzca resmi deil gayri
resmf zihniyetin de ayrt edici zelliidir.
Ancak, piyasa d "totaliter" sanatn ahlaki boyutlar hakknda d
nlebilecek eylerin, aslnda, olan bitenle pek bir ilikisi yoktur. Si
yaset gdl sanatn sanat dnyasndaki temsilinin, bu sanatn ahlaki
ya da estetik adan iyi veya kt olup olmad sorgulamasyla hibir
ilgisi yoktur; tpk kimsenin Duchamp'n eme'sinin ahlaki veya este
tik adan iyi yahut kt olup olmadn sorgulamayaca gibi. Meta,
hazr yapt olarak, sanat dnyasnda snrsz kabul grmtr; oysa si
yasi propaganda grmemitir. Bylece sanat dnyasnda, ekonomi ve
siyaset arasndaki g dengesi bozulur. Yani, standart sanat piyasas
12 1 SANATIN GC
GRi 13
14
SANATIN GC
GR
15
KISIM 1
20
SANATIN GC
bu zde var olan, saf estetik deer yargsnn eksiklii olduunu ileri
sryorum. Sanatn hkm srd alan, herhangi bir estetik yargnn
olmamas veya daha ziyade, reddedilmesi erevesinde ilenip dzen
leniyor. Nitekim sanatn zerklii, zerk bir beeni hiyerarisini a
ntrmaz -ama bu tr her hiyerarinin ortadan kaldnlmasn ve tm
sanat yapttan iin eit estetik haklar rejiminin kurulmasn ima eder.
Sanat dnyas, tm grsel biim, nesne ve medyalar arasndaki temel
eitliin toplumsal olarak kodlanm manifestosu gibi grlmelidir.
Ancak tm sanat yaptlarnn temelde bir eitlie sahip olduuna yne
lik bir varsaym dahilinde, her deer yargs, her reddedi veya kabulle
ni, sanatn zerkliinin baml glerce ihlal edilmesini -d glerin
ve iktidarlann uygulad basncn da etkisiyle- onaylanmak anlamna
gelebilir. Sanatn zerklii adna, yani tm sanat biimleri ve medyann
eitlii adna direni olaslnn nn aan ite bu kabuldr. Ancak,
elbette, burada "sanat"n, modemite boyunca meydana gelen uzun bir
kabullenilme savann sonucu olarak anlalmasn neriyorum.
Sanat ve siyaset, balarda, tek bir mnasebetle birbirine balyd:
her iki dnya da bir kabullenilme mcadelesi veriyordu. Hegel'le ilgi
li bir yorumunda Alexander Kojeve'in tanmlad gibi, bu mcadele
modemite srecinde genellikle piyasa gleri tarafndan dzenlenen
olaan mal paylam ve datm mcadelesini geride brakmaktadr.
Burada tehlikeli olan, sadece belirli bir arzunun tatmin edilmesi deil
ayn zamanda bunun toplumsal adan meru da kabul edilmesidir1.
Siyaset, eitli kar gruplarnn, hem gemite hem de bugn, kabulle
nilmek iin kyasya dvtkleri bir alan iken, klasik avangart sanat
lar daha nce meru grlmeyen bireysel yaklamlarn ve sanatsal
yntemlerin kabullenilmesinden memnunlard. Klasik avangart, tm
iaretlerin, formlarn ve eylerin meru birer sanatsal arzu nesnesi ve
aynca meru birer sanatsal temsil nesnesi olarak kabullenilmesi iin
mcadele verdi. Fakat her iki mcadele ekli de aslnda birbiriyle ili
kiliydi ve her ikisi de eitli ilgileri olan insanlara (daha dorusu tm
biim ve sanatsal yntemlere) nihayetinde eit haklar tanmay ama
ediniyordu.
Halihazrda klasik avangart, sanatta, eit haklar bahedilen tm
muhtemel resimsel formlarn birbiri ardnca sraland sonsuz bir
ufuk at. Pe pee gelien, ilkel sanat yaptlar da denilen, soyut
formlarn ve gnlk yaamdan alnan basit nesnelerin hepsi, eskiden
yalnzca tarihi adan ayncalkl olan sanatsal bayaptlara atfedilen
trde bir n elde etti. Kitle kltr, elence ve kitsch imgelerinin ge
leneksel yksek sanat balamnda eit statler kazanmasyla, sanat
21
22
SANATIN GC
24
SANATIN GC
25
26
SANATIN GC
Aslnda, yalnzca mze gzlemciye eski ile yeni, gemi ile imdi
ki zaman arasndaki fark ayrt etme frsat verir. Mzeler eskiyen, za
man amna urayan imgelerin ve bu arada demode olan nesnelerin
bir araya getirilip gsterildii tarihsel bellek depolandr. Bu bakmdan
sadece mze gerekten neyin farkl, yeni ve ada olduunu kendi
gzlerimizle grmemize imkan veren sistematik bir tarihsel karla
trma mekan olarak hizmet verebilir. Neyse ki, ayns, medyann bizi
bkmadan usanmadan bombardmana uratt kltrel farkllklann
veya kltrel kimliin deerlendirilmesi iin de geerlidir. Bu iddialan
eletirel bir ekilde sorgulamak iin, yine, karlatrma yapabilmeyi
salayan baz erevelere ihtiya duyanz. Bu tr bir karlatrmann
mmkn olmad tm farkllk ve kimlik iddialan aslsz ve ii bo
kalr. Aynca, bir mzede yaplan her nemli sanat sergisi, bu tip bir
kyaslama imkan sunar; aka kararlatnlm ve uygulanm olmasa
bile her mze sergisi, sanat sistemi kapsamnda belgelenerek sergiler
tarihine geer, kendisini adeta bu tarihe kazr.
Elbette kratrlerin ve eletirmenlerin izledii karlatrma stra
tejileri de srayla eletirilebilir ama bu tr bir eletiri, sadece bunlar
da sanat belleinde kaytl eski kratoryal stratejilerle mukayese edi
lebildikleri iin mmkndr. Baka bir deyile, bu tuhaf mzeden
kurtulma, hatta mze sistemini feshetme fikri gnmz medyasnda
durmakszn karlatmz farkllk ve yenilik iddialann eletirel bir
ekilde sorgulama olaslnn nn kesecektir. Bu, ayn zamanda,
ada kratoryal projelerin ne srd tespit kriterinin kitle iletiim
aralannda hakim kriterlere nazaran niin bylesine sk deitiini ve
farkl olduunu da aklar. Burada mesele, kratrlerin ve sanat ca
miasnn geni halk kitlelerinden tamamen farkl, ayncalkl ve elitist
beenilere sahip olmas deil, mzenin, tekrar ve tekrar, medyann
dayattndan farkl sonulara vanlan bir dn-bugn kyaslamas yn
temi sunmasdr. Gvenecei tek ey medya olsayd, ister istemez, tek
bir gzlemci bile byle bir karlatrmay yapacak durumda olamaz
d. O yzden, gnn sonunda, medyann, mzenin imdiki zamanda
neyin tam anlamyla ada olduuna ilikin tehisini benimseyerek
noktay koymas pek de artc deil nk medya, tehis koymak
konusunda yetkin deil.
Bylece gnmz mzelerinin aslnda yalnzca gemiin izleri
ni toplamas deil ayn zamanda eski ile yeni arasnda karlatrma
yapmak suretiyle imdiki zaman tespit etmesi tasarlanyor. Buradaki
"yeni" salt farkl bir eyler deil, daha ziyade tarihi adan belirli bir
balamdaki btn imgelerin temel estetik eitliini yeniden dorula-
28
SANATIN GC
yan bir eydir. Kitle iletiim aratan izleyiciyi farkl, r aan, tahrik
edici, hakiki ve otantik sanatla karlatrma iddiasn srekli yeniliyor.
Oysa sanat sistemi, bu tip her iddiay baltalayan estetik eitlik vaadinde
bulunmay srdryor. Mze ise hala bize gemiin siyasi ve toplum
sal eitlik temal almalarn hatrlatan, ada beeni diktatrlne
direnmeyi reten ilk ve nde gelen tek yer.
..
Yeni Uzerine
--
30
SANATIN GC
YEN ZERNE 1 31
32 1
SANATIN GC
YEN ZERNE
1 33
34
SANATIN GC
YEN ZERNE
35
36
SANATIN GC
YEN ZERNE 1 37
38
SANATIN GC
in geici bir tezahr olarak anlalan, tarihsel bir temsil ileri srerler.
Nitekim Crimp, kendi neslinin dier pek ok yazan gibi, sanata ilikin
romantik kavram eletirisinin, ncelikle abartl ve ayn zamanda an
gereksinimlerini karlamayan sanat kavram temelinde merulatrm
gibi grnen mze kurumunu da ieren "bir kurum olarak sanat'' ele
tirisi olduuna inanr.
nl bayaptlan verek sanat merulatran benzersizlik -ve fark
llk- retorii, uzun bir sre geleneksel sanat tarihi sylemini tartl
maz kld. Bu sylemin aslnda mzecilik temelli sanat koleksiyonu
oluturmak asndan mutlak bir merulatrma salayp salamad
yine de sorgulanmaktadr, o yzden sanat tarihinin eletirel analizi
ayn zamanda kurum olarak mzenin eletirisi ilevini de yklenmi
tir. Tek tek sanat yaptlar, sanatsal kalitesinin stnl veya baka bir
ifadeyle, eser sahibinin yaratc dehasn belli etmesi baznda kendini
dier her eyden ayn bir tarafa koyabilseydi, o zaman mze tamamen
fuzuli bir eye dnmez miydi? ayet byle bir ey varsa, ustalkla
yaplm bir resmi, enikonu dnyevi bir mekanda bile -ve en etkin
ekilde- fark edebilir, gereken takdiri gsterebiliriz.
Bununla beraber, mze kurumunun, hele ki ada sanat mzele
rinin son on yl iinde tank olduumuz hzl geliimi, sanat yapt ile
dnyevi nesneler arasndaki gzle grlr farklarn hzla kaybolma
syla -yirminci yzyl avangartlar tarafndan zellikle de 1960'lardan
bu yana sistematik bir ekilde uygulanan silme ilemi sonucunda
paralellik gsterir. Bir sanat yapt grsel adan dnyevi bir nesne
den ne kadar az farklysa, oluunun sanat balam ile mzecilik d,
gnlk, dnyevi balam arasnda net bir aynn izecek hale gelmesi
o kadar arttr. Bir sanat yapt "normal bir ey" gibi grnd za
man mzenin balamsallna ve korumasna ihtiya duyar. phe
siz, mzenin hamilik ilevi gnlk yaamda kendini zaten belli ede
cek olan geleneksel sanat asndan da nemlidir nk mzeler, bu
tr yaptlar zamanla meydana gelen fiziksel hasardan da korur. Bu
sanatn kabul konusuna gelirsek mze, zararl deilse de, gereksiz
dir: Yaptlar ve onlarn gnlk, dnyevi ortamlar arasndaki eliki
-yaptn yerine geen eliki- mzede ekseriyetle kaybolur. Bilakis,
kendi ortamndaki grsel uyaranlar yznden evresinden farklla
mayan yapt ise sadece mzede hakikaten alglanabilir hale gelir. Sa
nat yapt ve dnyevi ey arasndaki grsel farkn ortadan kaldrlmas
olarak anlalan sanatsal avangart stratejiler, ite bu yzden, doru
dan, sz konusu fark kurumsal adan emniyete alan mzelerin ina
edilmesine yol aar.
YEN ZERNE
39
40 1 SANATIN GC
YEN ZERNE
41
42 1 SANATIN GC
bir eyi hazr yapt olarak mzenin dndan ieri tarsam bu eyin
formunu deitirmem ama onun beklenen yaam sresini deitiririm
ve ona belirli bir tarihsellik atfederim. Sanat yapt daha uzun yaar
ve orijinal formunu, mzede, sradan bir nesnenin "gerek yaamda"
koruyacandan daha uzun sre korur. te bu yzden sradan bir ey
mzede gerek hayattakinden daha "diri" ve daha "gerek" grnr.
Sradan bir eyi gerek hayatta grdmde hemen lmne -krlp
atld zamana- ilikin tahminler yapann. Fani bir yaam beklentisi,
aslnda, sradan hayatn tanmdr. Bu yzden sradan bir eyin bekle
nen yaam sresini uzatrsam hibir eyi deitirmeden, bir ekilde,
her eyi deitirmi olurum.
Bir mze esinin ve "gerek bir eyin" beklenen y1am sresindeki
bu kavranlamaz farkllk, hayal gcmz "eylerin" d grntlerin
den bakm, restorasyon ve genellikle manevi destek -mze elerinin
temel zne- mekanizmalarna doru ynlendirir. Bu greceli yaam
beklentisi meselesi, dikkatimizi elerin mzede toplanmasn ve by
lece uzun mrl olmalarnn saland toplumsal, siyasi koullara da
eker. Bu arada mzenin davran kurallar sistemi ve tabular, nesneyi
korumaya ynelik destei gzle grlr ancak tecrbe edilemez klar.
Bu gzle grlrlk indirgenemez. yi bilindii gibi, modem sanat,
yaptn isel, maddi yann saydam klmann tm yollarn denedi. Ama
mze izleyicileri olarak grebildiimiz, halen yalnzca sanat yaptnn
yzeyidir: mze ziyareti koullan altnda, bu yzeyin ardnda daima
gizli kalan bir eyler olur. Mzedeki bir izleyicinin, sanat yaptnn
zn eriilmez ve bakir tutma ilevi gren, bu sayede "sonsuza ka
dar" sergilenebilmesine imkan veren temel kstlamalara daima boyun
emesi gerekir. Burada ilgin bir "ierideki dars" vakas karmza
kar. Sanat yapt maddi destei "mzeden" alr ama bu destek grsel
letirilemez -grselletirilebilir deildir. Mzenin maddi koruma siste
minin yam sra manevi desteinin de anlalmas zor, gzle grlmez
ve mze izleyicisinden gizli olmas gerekir. Belli bir balamda, mze
duvarlarnn iinde, dndaki sonsuz dnyadakinden ok daha radi
kal, eriilemeyen bir sonsuzlukla kar karya kalrz.
Mzeletirilmi sanat yaptnn ald manevi destek effaflatnla
masa da onu etrefil, gizli ve gzle grlmez klmak gene de mmkn
dr. Bu tip bir stratejinin ada sanat balamndaki ilevini anlamak
iin, rnein iki svireli sanatnn, Peter Fischli ve David Weiss'n
yaptlarn ele alabiliriz. u anki amalanma uygun ok zet bir tanm
vermem yeterli olur: Fischli ve Weiss, hazr yaptlara ok benzeyen
nesneler -gnlk yaamda her yerde grdnze benzer nesneler8-
YEN ZERNE
1 43
44
SANATIN GC
YEN ZERNE
1 45
46
SANATIN GC
tikrarl balama yeni bir form, yeni bir "ey" koyulmasna dayandnlr.
amzda, balam deiken ve istikrarsz bir ey gibi alglanyor. O
yzden ada sanat stratejisi baka, yeni ve ilgin grnen zel bir
form -ki, bu form daha nce koleksiyonlara girmi de olabilir- veya
"ey" yapabilen zel bir balam yaratmaya dayanyor. Geleneksel sanat,
form dzeyinde retiliyordu. ada sanat balam, ereve, arka plan
veya yeni bir kuramsal yorum dzeyinde retiliyor. Ama ama ayn:
farkl ve yeni grnmesini salamak iin form ile tarihsel arka plan
arasnda bir tezat yaratmak.
Dolaysyla, Fischli ve Weiss, ada izleyiciye tamamen tandk ge
len hazr yaptlarn artk rahatlkla sergileyebilirler. Bunlarn standart
hazr yaptlardan fark, dediim gibi, gzle grlemez nk yaptn
isel z, malzemesi tecrbe edilemez. Sadece u anlatlabilir: fark
kavramak veya daha da iyisi, fark tahayyl etmek iin bir hikayeyi,
bu sahte hazr yapdan yapt klan tarihin dinlenmesi gerekir. Asln
da, Fischli ve Weiss'm bu yaptlarnn gerekten "yaplm" olmas bile
gerekmez; bu yaptlar iin "modellere" farkl bir ekilde bakmamz
mmkn klan hikayeyi dinlemek yeterlidir. Srekli deien mze su
numlar, bizi, en nihayetinde, btn arivleri belirli bir zaman aral
nda ieriden tahrip ederek tm kimliklerin yapsn sken ve tm
tarihi dzenlerin, snflandrmalarn altn boaltan Heraklitosu ak
tahayyl etmeye zorlar. Ancak Heraklitosu byle bir vizyonun ger
eklemesi, sadece mze iinde, arivlerin iinde mmkndr nk
yalnzca orada belli bir dereceye kadar "yce" olan bu eylerin ykmn
tahayyl etmemize izin verecek ekilde kurulmu arivsel bir dzen,
kimlik ve snflandrma vardr. Tarihsel dizge asndan hi bir fark arz
etmeyen ancak algsal farklar sunan "gerekliin" kendisi balamnda
bu tr bir yce vizyonunun gereklemesi imkanszdr. Aynca, sergile
rinin srekli deimesi sayesinde mze, yaptlarn o gizli, fark edilmesi
g isel zn -onu aa vurmadan- izleyicilere sunabilir.
Bugn, video ve sinema enstalasyonlan gibi anlatya dayal sanat
formlarnn mze balamnda giderek artan baarlarn izleyebili
yor olmamz tesadf deildir. Video enstelasyonlar, mzeye "harika
gece"yi getirmitir -en nemli ilevleri belki de budur. Geleneksel
olarak izleyicinin, koleksiyonerin, kratrn sembolik mlk gibi
ilev gren mze mekan, kendi "kurumsal" n kaybetmitir.
Mze, anlalmas g, karanlk ve video grntsnden yani sanat
yaptnn gizli isel znden, formunun iinde gizli elektrikli, bil
gisayar teknolojisinden yaylan a bamldr. Eski zamanlardaki
gibi mzede sergilenen, mze tarafndan aydnlatlmas, incelenme-
YEN ZERNE 1 47
48
SANATIN GC
Kratrlk zerine
--
50
SANATIN GC
KRATRLK ZERNE
51
52
SANATIN GC
KRATRLK ZERNE 1
53
54
SANATIN GC
... Gdvurlann yapt gibi, Hazreti sa'nn ayn zamanda -haa- Allah
olduuna inansaydm, o zaman, . . . insan resmi yapp duvara asmay
kabul edebilecektim. Duvara aslan her resme, en sonunda.farkna var
madan tapmaya balayacamz anlyorsun, deil mi?3
Gl ikonaknc eilimler ve akmlar, doal olarak, Hristiyan Bat'da
da grlyordu -bilhassa yirminci yzyl modem sanatnda... Dorusu,
modem sanatn byk bir ksm ikonaknclk sayesinde yaratld. Asl
na baklrsa, avangart, Hristiyanlktaki ehitlik imgesinin yerine geen
imgeyi ehit etti. Avangart, geleneksel resmi nce, Orta a resimlerinde
betimlenen ikence sahneleine konu edilen azizlerin yaadklarn a
ntran her tr ikenceye tabi tuttu. Bylece yapt, -hem sembolik olarak
hem de kelimenin tam anlamyla- dikildi, kesildi, paraland, kazld,
delindi, kir pas iinde srklendi ve elence anlaynn merhametine
brakld. u halde, tarihsel avangardn durmakszn ikonaknc dili kul
lanmas hi de tesadf deildi. Avangart sanatlar yklan geleneklerden,
bozulan anlamalardan, tahrip edilen sanatsal miraslardan ve imha edi
len eski deerlerden bahsederler. konaknc tavr, burada, eski ikonlar
daha ok imha ederken daha az yeni imge -ya da tercih ederseniz, yeni
ikonlar ve yeni idoller- reten bir sanatsal yntem olarak kullanlm
tr. Uzun bir sre Hristiyan gelenekle bilenen ikonografik imgelemimiz,
armhtaki sa grntsyle betimlenen malubiyet imgesinde gizli za
feri fark etmekten ekinmez. Aslnda burada malubiyet, daha en ban
dan beri bir zaferdir. Modem sanat, bir retim ekli olarak benimsedii
ikonaknclktan nemli lde faydalanmtr.
Geri, modemizm ann bandan sonuna kadar, ikonaknc bir
imge retildii, duvara asld veya bir sergi alannda sunulduu her
an idollemitir. Nedeni aktr: modem sanat, zellikle imgenin tasvi
re ynelik kullanm ve anlat ilevine kar sert bir mcadele vermitir.
Bu mcadelenin sonucu, padiahn nsezisini gayet iyi aklar. Modem
sanat, imgenin zerk ve kendi kendine yeten yapsn gstermek iin
kullanlan imge dndaki her eyin imgesini sadeletirmek istedi -ama
byle yaparak, sadece, hakim olan ikonaseverlii pekitirmi ve onay
lam oldu. Bylece ikonaknclk, ikonaseverliin emri altna girdi:
imgenin bu sembolik ehitlii, ona duyduumuz inanc glendirdi.
Padiahn ne srd, bir nebze g alglanan bu ikonaknc stra
teji -imgeyi salt resime dntren- aslna ok daha verimli ve etkindir.
En azndan Magritte'ten beri bir pipo imgesine baktmzda gerek
bir pipoyla deil temsil ettii eyle ilgilendiimizi biliyoruz. Orada
byle bir pipo yoktur; bu pipo mevcut deildir; olmad haliyle be-
KRATRLK ZERNE 1 55
56 1 SANATIN GC
KRATRlK ZERNE 1 57
58
SANATIN GC
60 1 SANATIN GC
1 61
62
SANATIN GC
1 63
64 1 SANATIN GC
65
66 1 SANATIN GC
Aurann Topolojisi
Yukardaki rneklerin bazlar, sanat dokmantasyonunun analiziy
le zellikle ilikilidir nk sanat tarihinde herkese bilinen nl sanat
yaptlarnn yeni bir balamda nasl kullanlabildiklerini -sanat olarak
deil dokmantasyon olarak- gsterir. Aynca sanat yapt ile sanat do
kmantasyonu arasndaki farkn yan sra sanat dokmantasyonun
retilme srelerini de ortaya koyar. Ancak ok nemli bir soru halen
yantszdr: yaam sadece anlat yoluyla belgeleniyorsa ve gsterilemi
yorsa o zaman bu tip bir dokmantasyon, doasndan sapmakszn, bir
sanat mekannda nasl gsterilebilir? Sanat dokmantasyonu genellikle
enstalasyon balamnda sergilenir. Bununla beraber enstalasyon yal
nzca grntler/imgeler, metinler veya onu oluturan dier unsurlar
dan ibaret deildir; karar verici bir rol oynayan mekann kendisini de
ieren bir sanat formudur. Bu mekan soyut veya ntr deildir, mekann
1 67
kendisi bir sanat yaptdr ve ayn zamanda bir yaam alandr. Bir
enstalasyonun ieriindeki dokmantasyonu belirli bir mekan iinde
kitabe gibi konumlandrmak da bu yzden ntr bir gsterme eylemi
deildir; anlatnn zaman dzeyinde baard eyi mekan dzeyinde
baaran bir eylemdir: yaama adeta kaznmak. Bu mekanizmann ile
me ynteminin en iyi tanm Walter Benjamin'in, yerden ve balamdan
bamsz bir ekilde sanat yaptnn orijinali ile teknik kopyas arasnda
aynn yapmak niyetiyle ortaya att aura kavramdr.
Benjamin'in "Mekanik Yeniden retim anda Sanat Yapt" adl
makalesi, ncelikle, aura kavramyla n kazanmtr. O zamandan beri
aura kavramnn, zellikle modern ada, orijinalin kaderini karakte
rize eden nl "aurann kayb" deyimi sayesinde felsefede uzun bir
kariyeri olmutur. Aurann kaybna yaplan bu vurgu, bir yandan me
rudur ve akas Benjamin'in metninin genel amacna uygundur. te
yandan aurann kaybedilmeden veya kaybedilmesi zorunlu olmadan
nce nasl meydana geldii sorusu yant ister. Burada, elbette, auradan
genel anlamda dini veya teozofik bir kavram olarak deil Benjamin'in
kulland zel anlamda bahsediyoruz. Benjamin'in metnini detayl bir
ekilde okunursa, aurann yalnzca modern yeniden retim teknoloji
sinden dolay doduu aklk kazanr -baka bir deyile, kaybolduu
anda ve kaybolma nedeniyle ayn neden yznden ortaya kar.
Makalesinde Benjamin, orijinal ve kopya arasnda maddesel, grsel,
ampirik aynn yapmann artk mmkn olmad mkemmel yeniden
retim olaslyla ie balar. Benjamin, metninde, bu mkemmellik
konusunda srekli srar eder. Teknik yeniden retimden, orijinal ya
ptn materyal kalitesini her haliyle korumann mmkn olduu "en
mkemmel yeniden retim" olarak bahseder. 5 O zaman da bugn de
var olan yeniden retim tekniklerinin aslnda orijinal ile kopya arasn
da ampirik aynn yapmay imkansz klan bir mkemmellik derece
sini baarp baarmad kesinlikle kukuya aktr. Benjamin'e gre,
bu kadar mkemmel bir yeniden retilebilirlie veya mkemmel bir
klonlamaya ynelik ideal olaslk, aslnda, onun dneminde mevcut
olan teknik olaslklardan daha nemlidir. Ortaya koyduu soru udur:
orijinal ve kopyas arasndaki fiziksel ayn.mm ortadan kaldnlmas biz
zat bu aynnn ortadan kaldrlmas anlamna m gelir?
Benjamin bu soruya yant olumsuzdur. Orijinal ve kopya arasndaki
herhangi fiziksel bir ayn.mm ortadan kalmas -veya en azndan ortadan
kalkma potansiyeli- byle bir aynn olmad anlamna gelmez; aynn
gii.nmezdir ama hi de azmsanacak trden bir aynn deildir: orijinal
olanda kopyada olmayan bir aura vardr. Bylece aura mefhumu orijinal
68
SANATIN GC
69
70
SANATIN GC
72
SANATIN GC
73
74 1
SANATIN GC
75
76 j SANATIN GC
78
SANATIN GC
1 79
80
SANATIN GC
81
Tracey Moffatt'n ksa filmi Artist [Sanat] ( 1999) her biri bir sanat
nn hikayesini anlatan, nl veya az bilinen pek ok filmden alntlar
ierir. Bu hikayelerin her biri bayapt retmeyi uman bir sanatyla
balar; ardndan sanatnn bitmi sanat yaptn gururla sunmasyla
devam eder ve hayal krklna urayan, umutsuz sanatnn yapt
bizzat tahrip etmesiyle son bulur. Film kolajnn sonunda Moffatt, uy
gun ekim grntlerini kullanarak sanatsal ykma ilikin hakiki bir
elence ortam sahneler. Farkl tarzlardaki resimler ve heykeller par
alanm, yaklm, ezilmi ve patlatlmtr. Bu film kolaj, sinemann
geleneksel sanat formlarna ceza veren yaklamna ilikin net bir zet
sunar. Ama ynetmen, bu ykm srecinde filmin znesinin sanat ol
duundan bahsedilmesine izin vermez. Filmlerin her birini paralara
aym, hareketlerini geciktirir ve bu eitli paralan kantnp yeni bir
canavars film vcuda getirmek iin filmleri belirli bir tarz yanstacak
ekilde montajlayarak zneleri tannmaz hale getirmenin de tesinde
bozar. Sonuta ortaya kan film kolajnn, akas, bir sinema salo
nunda gsterilmesi deil galeriler veya mzeler gibi geleneksel sanat
mekanlarnda sunulmas amalanmtr. Tracey Moffatt'n filmi yalnz
ca sanatn maruz kald istismar yanstmakla kalmaz ayn zamanda
kvrak bir edayla, sanatn ektii acnn intikamn da zorla alr.
Daha yakn tarihli dier filmlerde, ikonakncla ynelik sahneler
hibir suretle bir kutlama olay deildir. Gnmz sinemas halen dev
rimci ikonaknclk geleneinden beslense de devrimci deildir. Her
zaman olduu gibi film de, eylem ve iddet arzusuyla dolu bir dn
yada barn, dengenin veya huzurun ulalamazlnn -ayn sebeple
bize gvenli, derin dnceler uyandran ve ikonasevici bir varolu
sunacak olan fiziki koullarn olmadnn- dile getirilmesine asla bir
son vermez. imdiye kadar olduu gibi fimde de statko rutin bir e
kilde alt st edilir ve ironi, hareketsiz imgelerin gcne gvenen ge
leneksel sanat formlarnn bandan aa boca edilir -barn simgesi
gvercin Picasso'nun bir o kadar nl resminde model olarak kullanl
m olsa bile. imdi fark, artk ikonaknchn insanln eski putlarn
hakimiyetinden kurtulma umutlarnn ifadesi olduunun dnlme
mesidir. Halihazrda mevcut baskn hmanistik ikonografi, nplandaki
insanln yerine getiinden ikonaknc tavr artk kukusuz radikal,
insafszca eytani, habis yaratklarn, vampirlerin ii ve delirmi insa
nms makinelerin ifadesi olarak grlr. ikonakncln tanmnn bu
ekilde yn deitirmesi, sadece ve tamamen, ideolojideki mevcut kay
mann zorlamasyla gereklememitir; ayn zamanda sanatsal bir ara
olarak film iinde yaanan gelimelerden de etkilenmitir. konaknc
82
SANATIN GC
tavr artk elence kapsamnda kendine daha fazla karlk bulur. Fela
ket destanlar, yaratklar ve dnyann sonu hakkndaki filmler, vampir
filmleri, genellikle potansiyel gie rekoru kran filmler olarak alglanr
-ki kesinlikle de yledir nk sinemaya zg hareket yanlsamasn
en radikal ekilde kullanrlar. Bu, ticari film endstrisinin kendi iin
de, kkleri derine uzanan, sinemasal harekete bir son vermeye kararl
nemli bir tavnn, ikin bir film eletirisinin domasna yol aar.
Hakiki eletirelliin bir ifadesi ve ilk kez zirveye vard nokta olarak,
fkeli tavr ve yksek hula oaltlm ekimlerine ramen her bir ha
reketin sonunu -filmin kendi hareketi de dahil- cesur bir ekilde beyaz
perdeye yanstan bir filme, Matrix'e (1999, ynetmenler Andy ve l.arry
Wachovski) dnp bakmamu gerekir. Film sona ererken, filmin kahra
man Neo, gzle grnen tm gereklii saysallatrlm bir film eri
di gibi alglayabilme becerisi kazanr; dnyann grsel yzeyi zerinde
yukardan aa doru yamur gibi durmaksun akan hareketli kodlar
grr. Filmsel hareketin maruz kald yap bozumcu tavr ne boyutta
olusa olsun izleyiciye, bunun yaamn, maddenin, hatta ruhun deil, bi
lakis dijital bir kodun cansu hareketinin meydana getirdii bir hareket
olduu gsterilir. Burada, 1920'lerin ve 1930'lann ilk dnem devrimci
filmlerine kyasla farkl bir kuku ve karlnda farkl bir ekilde den
gelenmi ikonaknc bir tavrla megul olmaya balaru9. Sahnede eyta
ni yaratklar, yabanclar ve dnyay yneten malim genies'le savaan, bir
neo-Budist olarak neo-gnostik kahraman Neo, artk fiziksel dnya adna
ruha kar mcadele veren biri deil simlasyonun eletirisi adna fizik
sel dnya yanlsamasna kar mcadeleye girien bir eylemcidir. Filmin
sonuna doru Neo, "Seilmi kii, o," cmlesiyle kutsanr. Neo'nun yeni,
gnostik sa olarak greve arldn kantlamann yolu kesinlikle sine
masal hareketi kesmek ve bylece ona demek zere olan kurunlarn
havada asl kalmasn salamaktr.
Burada sinema endstrisinin nesillerdir sayg duyulan yaygn eleti
risi Hollywood tarafndan kendi temasn oluturacak kadar benimsen
mi -ve bylece radikalletirilmi- gibi grnyor. Hepimizin iyi bildii
gibi, eletiriler sinema endstrisini tahrik edici bir yanlsama yaratmakla
ve gereklii maskeleyip, gizleyip, irkinliini reddedecek ekilde tasar
lanm harika bir dnya sureti sahnelemekle sular. Daha sonra Matrix
evrilir ve temelde aynsn syler. Bunun dnda, bu durumda, n
mzde parodisi sergilenen ey, sinematografik adan, "gerek" hayattan,
gnlk yaamdan daha az sahte bir mise-en-scene (mizansen) zerine ku
rulmutur. The Truman Show veya daha kapsaml olarak Matrix gibi film
lerde bu szde gereklik sanki yan sinematografik teknikler kullanlarak,
83
baka bir deyile gerek dnyann altnda gizli bir stdyo varm gibi
retilen uzun sreli bir "reality ov" eklinde sunulur. Bu tip filmlerin
bakahramanlan, tm tutkulan yalnzca iinde yaadklar kltr deil
gnlk yaamlarn da etkileyen dnyann da yapay, retilmi bir yanl
sama olduunu ortaya koymak olan birer aydnlanma ve medya eletirisi
kahramanlar veya hepsi bir arada zel detektiflerdir.
Elbette, metafizik niteliklerine ramen Matrix de kitlesel elence
arenasnn tuzana dmtr ve Hristiyan deerleri kesinlikle bu
balama geit vermez -ki Monty Piton'un Life of Brian [Brian'n Ha
yat] adl filminde (1979) bu gr hem ironik hem de ikna edici bir
ekilde ilenmitir. Bu film yalnzca bir parodi olup sa'nn dnyevi
hayatn anlatmakla kalmaz ayn zamanda sa'nn armhtaki lm
n kamavallatnlm bir videoklip tarznda betimler. Bu sahne (kendi
asndan hayli elendirici olmasnn yan sra), sa'nn ehit oluunu
elence sahasna kanalize eden sekin bir ikonaknc tavn temsil eder.
Fakat gnmzde, film makul bir yksek sanat balamna -baka bir
deyile eskinin neeli, kamavallatnlm ykma ak olmas istenen
devrimci sinema balamna- nakledildiinde filme kar daha arbal
ikonaknc tavrlar uygulanmas kabul grr.
Kltrmzde, bir grntye/imgeye bakarken geirdiimiz zama
nn uzunluunu kontrol etmemize imkan veren, emrimize sunulmu iki
farkl ana modelimiz var: imgenin sergi mekannda sabit durmas veya
izleyicinin sinema salonunda sabit durmas. Hareketli imgeler mzeye
veya sanat sergisi alanna getirildiinde her iki model de baarsz olur.
mgeler, hareket etmeye devam edecektir-ama izleyiciler de yle. Geen
yllar iinde video sanat bu iki hareket formu arasndaki husumeti z
mek amacyla eitli giriimlerde bulundu. Bugn, gemite olduu gibi,
yaygn strateji mnferit film veya video sekanslann mmkn mertebe
ksa tutup izleyicinin bir yapt nnde geirdii zamann mzedeki "iyi"
bir resim nnde geirmesi beklenen ortalama sreyi amamasn sa
lamaktr. Bu stratejinin uygunsuz yahut sakncal bir yan yoktur ancak
hareketli grntlerin/imgelerin sanat mekanna nakledilmesi zerine
izleyicide gelien belirsizlik hissini aka gidermek konusunda karl
m bir frsat temsil eder. Bu mesele, zel bir grntnn/imgenin sade
ce -hi deilse bile- ok minimal ekilde deitii ve bu adan kasvetli,
duraan bir grntnn/imgenin mze iindeki allageldik sunumuna
benzeyen filmlerle dikkat ekici bir ekilde halledilir.
Bu tip "hareketsiz" filmlerin nc (ve film grntsn duraan
bir grnt haline getirme ekliyle kesinlikle ikonaknc etkisi olan)
rneklerinden biri de Andy Warhol'un Empire State Building [Empire
84 j SANATIN GC
State Binas] adl almasdr ( 1964) -ki filmin sahibinin sanat dnya
snda son derece etkin olduu dnlrse bu durum pek artc sa
ylmaz. Film her saat banda belli belirsiz deien sabit grntlerden
ibaretti. Sinema izleyicisinin aksine, ancak sergilere gitme alkanl
olan biri sklma riskini gze alarak bu filmin sinema tadnda bir ensta
lasyonun paras olduunu grebilirdi. Sadece izin verildii iin deil
ayn zamanda sergi alannda zgr bir ekilde dolat farz edildii
iin de sergi izleyicisi istedii an odadan kabilir ve daha sonra geri
dnebilir. Oysa bir sinema izleyicisi, aksine, Warhol'un sergilenen fil
mi konusunda hareketli mi yoksa hareketsiz bir grnt m ierdiini
filmin sonunda ak bir ekilde syleyemez nk filmdeki belli bal
baz olaylan karm olma olasln her zaman kabu etmek zorun
da kalacaktr. Ancak bir sergi balamnda tanabilen ve tanamayan
grntler/imgeler arasndaki ilikiyi bariz bir mesele haline getiren
ey de tam olarak bu belirsizlik halidir. Zamann filmde gsterilen bir
imgenin hareketiyle aktarlan biz zaman dilimi olarak deneyimlenme
sine son verilir ve onun yerine filme konu olan imgenin sahip olduu
belirsiz, sorunlu sreklilik eklinde alglanr 10.
Ayns, DerekJarman'n nl filmi Blue [Mavi] (1993) iin ve aynca
Douglas Gordon tarafndan ekilen, en bandan beri bir film ensta
lasyonu olarak tasarlanm Feature Film [Uzun Film] (1999) iin de
sylenebilir. Gordon'un almasnda sanat Hitchcock'un bayapt
Vertigo'yu [lm Korkusu] temel alp hibir ey sunmayan ancak sa
dece orijinal film mziini ieren, mzik aldnda orkestra efi imge
sinin bu mzii idare ettii bir filmle deitirdi. Srenin geri kalannda
ekran siyaht: burada mziin hareketi film grntsnn hareketiyle
yer deitirmiti. Dolaysyla mzik, bu yaptta, filmin hareketini izle
yen, grnrde olmasa bile gerek hayatta deneyimlenen "hakiki" ha
reket yanlsamasn yaratan bir kod gibi davranr. Bu, ikonaknc tavrn
dnp dolap geldii ayn noktay temsil eder: film tarihinin banda
saldn altnda olan, izleyicinin hareketsiz tefekkr konumu iken fil
min tarihinin de sona ermesiyle artk o da kendi hareketini kaybeder
ve siyah bir dikdrtgene dnr. Daha iyi bir uyum salama hissi
edinmeye alan bireyin enstalasyonun durduu karanlk mekanda
tereddtle dolarken aklna Bunuel'in filmindeki -karanlkta dnya
nn alaca ekli vaat eden bir tavr olarak- yrtk gz grntsnn/
imgesinin gelmemesi pek mmkn deildir.
86 j SANATIN GC
88 1 SANATIN GC
90
SANATIN GC
92 1
SANATIN GC
96 1 SANATIN GC
1 97
98 1 SANATIN GC
bir rol oynuyor. Bylece mekan seimi de sanatsal, yaratc srecin bir
paras oluyor; ayns mimari sorumluluu ve mimart seiminin so
rumluluunu paylatrmak suretiyle mekann mimarisinin seimi iin
de geerli. O veya bu ekilde bir sonuta bir serginin almasn sala
yan bu eser sahiplii mefhumu, birlikte alnan sanatsal kararlar listesi
istee gre geniletilebilir.
Nesnenin sergilenmesine ilikin bu seenek, seim ve karar sreci
bir sanatsal yaratm eylemi olarak kabul edilirse, o zaman her kiisel
sergi de byle bir karar, seenek ve seim srecinin sonucunda alyor
demektir. Hal byle olunca, sonuta bireysel, tek bana hakim olu
nan bir eser sahipliine indirgenmelertne imkan vermeksizin birbiriyle
btnleen, birbiri zerine eklenen ve birbiriyle kesien birden fazla,
tamamen farkl, heterojen eser sahipleri ortaya kar. st ste gelen bu
ok katmanl, heterojen eser sahipleri son yllarda yaplan her byk
serginin karakteristiidir; ve zamanla bu daha da anlalr bir hal alr.
rnein, yakn tarihli bir Venedik Bienali'nde eitli kratrler daha
kapsaml bir sergi erevesinde kendi sergilerini amaya davet edildi
ler. Dolaysyla sonu, kratr tarafndan dzenlenen bir sergi ile sa
natsal bir enstalasyon arasnda melez bir eydi: davet edilen kratrler
halkn gznde birer sanatydlar. Mnferit sanatlarn, meslektala
rnn yaptlarm kendi yaptlaryla btnletirmeleri ve bylece halka
kratr gibi grnmeleri sk yaanan bir durumdur. Sonu itibaryla
bugn sanat balamnda ilev grd ekliyle eser sahiplii praksisi
film, mzik ve tiyatrodakine giderek daha fazla benziyor. Bir film, ti
yatro prodksiyonunun veya bir konserin eser sahiplii de birden fazla
kiiye aittir; yazarlar, besteciler, ynetmenler, oyuncular, kameraman
lar, orkestra efleri ve daha pek ok baka katlmc arasnda bllr.
Yapmclar da hibir ekilde unutulmamaldr. Filmin sonunda, izle
yiciler koltuklarndan kalkm ka doru ilerlerken grnen, filmin
yapmnda emei geenlerin isimlerinin yer ald uzun liste amz
da sanat sisteminin kaamad bir ey olan eser sahipliinin kadertni
aka ortaya koymaktadr.
Bu yeni eser sahiplii rejimi altnda sanat, artk rettii nesneler
zerinden deerlendirtlemez ama katld sergiler ve projeler zerin
den deerlendirilebilir. Bugn bir sanaty tanmak, resimlerine bak
mak deil zgemiini okumak anlamna gelir. Eser sahipliinin sadece
ksmi bir ey olduu varsaylr. Dolaysyla rnleri zerinden deil
nemli sergilere katlm zertnden tartlr; artk, sadece bir oyuncu
hangi prodksiyonda ve hangi filmde rol aldna gre deerlendirilir.
Bugne kadar yapt almalar grmek, incelemek iin bir sanatnn
100
1 SANATIN GC
102
SANATIN GC
104 1 SANATIN GC
105
106
SANATIN GC
alamayaca bir sersem, bir aptaldr. Ancak bu arada, gayet iyi bildii
miz gibi, bu durum yine tamamen deimitir. Herhangi bir blgenin
yerlileri halen uluslararas seyahatler yapan turistleri aptal addetmesine
ramen, yine de onlara evrilen kresellemi bak asimile etmek ve
kendi yaam tarzlarn ziyaretilerinin, seyyahlarn ve turistlerin este
tik tercihlerine uydurmak gerektiini hissederler -kukusuz ekonomik
nedenler yznden. Aynca, da sakinleri de artk seyahat etmeye ba
lam ve onlar da turiste dnmlerdir.
Bizim yaadmz zamanlar, bu yzden post-romantik, yani rahat,
btncl turizmin, kentsel ou-topos ile dnyann topografyas arasn
daki ilikiler konusunda tarihte yeni bir evreye iaret ettii bir adr.
Bu yeni evrenin karakterize edilmesi aslnda hi zor deil: mnferit ro
mantik turistlerin yerine, imdi, doduklar yerlerden ayrlarak dnya
evresinde seyahatler gerekletiren, her tr yerel kltrden gelen her
tarz insan, ey, iaret ve grnt gemitir. Dnyay gezen romantik
seyyahlar ile yerel bazl, yerinden kmldamayan halk arasndaki sert
ayrm hzla silinmeye balamtr. Kentler artk turistin gelmesini bek
lemez -kendilerini dnya leinde yeniden retmek ve drt bir yana
almak iin onlar da kresel dolama katlmaya balar. Bu esnada
kentlerin hareketleri ve yaygnlamalar romantik turistlerin bugne
kadar becerebildiinden ok daha hzl olur. Bu gerek, tm kentlerin
artk giderek daha fazla birbirlerine benzediine ve bir turistin yeni
bir kente vardnda baka kentlerde karlat eylerin aynsna bak
may brakmasyla sonulanan bir ekilde homojenlemeye baladna
ilikin yaygn feryada yol aar. Tm ada kentler arasndaki bu ben
zeme deneyimi genellikle gzlemcinin kreselleme srecinin yerel
kltrel duyarllklar ve zellikleri, kimlikleri, farkllklar sildiini
varsaymasna neden olur. Oysa aslnda bu ayrmlar ortadan kalkma
mtr ama onlar da srayla bir yolculua kalkm, kendilerini yeniden
retmeye ve darya almaya balamtr.
Bir sredir in mutfann tadna yalnzca in'de deil NewYork'ta,
Paris'te ve Dortmund'da da varabiliriz. in yemeklerinin tadnn hangi
kltrel evrelerde en iyi olduuna ilikin bir tartmann yant artk
mutlaka "in" deildir. Bugn in'e gitsek ve in kentlerinde egzotik
deneyimler yaayamasak, bu, sz konusu yerlerin Bat kkenli ulusla
raras modem mimari tarafndan fazlasyla ekillendirilmesinden kay
naklanr; ama bunun nedenleri arasnda en fazla tank olunacak ey
lerden biri de ziyaretilerin "otantik in yaamna" Amerika'dan veya
Avrupa'dan, inlilere zg zelliklerin bulunabildii herhangi bir kent
veya kasabadan aina olmalardr. Dolaysyla, yerel zellikler yok olup
108
1 SANATIN GC
110
SANATIN GC
Eletirel Dnceler
--
114
SANATIN GC
116
f SANATIN GC
baanl olmasa bile buna duyulan arzu, icazeti gvence altna almaya
yetmektedir. Bilindn ve tekilii ifade etmek konusundaki samimi
niyetin egemenliinde olduu dnlrse klasik avangart almalar
da onaylanmaktadr: sonuta ortaya kan sanatn ortalama bir gzlemci
asndan anlalmaz oluu, "radikal teki"nin iletiimsel uzla salama
snn imkansz olmas yznden mazur grlr.
Fakat her ne koul altnda olursa olsun kendini aktarma arzusu du
yan, iletiim halinde olmak isteyen bu "teki", elbette, yeterince "teki"
deildir. Klasik avangard ilgin ve radikal klan ey, kesinlikle bilin
li bir ekilde uzak durulan alldk ancak uzlalm sosyal iletiimdi:
kendi kendini aforoz etmiti. Avangardn "anlalamazl" sadece bir
iletiim kopukluunun etkisi deildi. Grsel lisan da dahil olmak ze
re lisan sadece bir iletiim yntemi olarak deil ayn zamanda stratejik
bir iletiim kurmama yntemi veya hatta kendini aforoz etmek, yani,
iletiim kuran topluluktan gnll bir ekilde ayrlmak iin de kulla
nlabilir. Kendini aforoz etme stratejisi, kesinlikle merudur. Toplumla
arasna eletirel mesafe koymak isteyen biri bunun iin kendisi ve te
ki arasnda linguistik bir engel kurmak isteyebilir. Sanatn zerklii bu
kendini aforoz etme hareketinden baka bir ey deildir. Bu, farkllklar
zerinde iktidar kurma, strateji belirleme meselesidir -eski farkllklann
stesinden gelmek yahut onlarla iletiim kurmak yerine yenileri retilir.
Sosyal iletiimden uzaklamak, genellikle ironik bir ekilde gerek
lerden kamak eklinde tanmlanan modem sanat araclyla salanr.
Ancak her ka bir geri geli izler: Nitekim Rousseaucu kahraman
nce Paris'ten ayrlr ve Paris'e dnmek zere ormanlarda, ayrlarda
babo dolar; kentin ortasna bir giyotin kurar ve eski stleri ile mes
lektalann radikal bir eletiriye mahkom eder, yani, balann keserek
idam eder. Layyla yaplan her devrim, mevcut toplumu yeni, yapay
bir toplumla deitirmeye kalkr. Sanatsal drt, bu noktada daima
karar verici bir rol oynar. u ana kadar yeni bir insanlk retmek iin
yaplan, hayal kmklyla karlanan bunca giriim birok eletirme
nin avangarda fazla umut balamak konusundaki endielerine aklk
getirmektedir. Onun yerine, avangard dengeli gereklerin olduu ze
mine ekmek, etrafn evirip onu kapatmak ve geree, mevcut fark
llklara balamak isterler.
Yine de u soru halen yantsz kalr: Mevcut gerek farkllklar ne
lerdir? ou batan aa yapaydr. Gnmzn nemli farkllklann
teknoloji ve moda retmektedir. Bilinli, stratejik bir ekilde retildik
leri -yksek sanat, tasann, sinema, pop mzik veya yeni bir medya,
fark etmez- yerde avangart gelenek yaamaya devam eder (nternet iin
118
SANATIN GC
120
SANATIN GC
KISIM 2
Savata Sanat
--
ANAT ile sava veya sanat ile terr arasndaki iliki, en kibar haliy
le, her zaman elikili bir iliki olmutur. Doru; sanatn gelimesi
iin sknet ve sakinlie ihtiyac vardr. Hal byle olunca, o kadar
eyin arasnda, sava kahramanlarn ve destans baanlann gklere
karmak iin sanat defalarca bu sknetten faydalanmtr. Savan
grkeminin ve cefasnn temsili uzun bir sre boyunca sanatn tercih
ettii bir konuydu. Ama klasik an sanatlar savata olanlarn sa
dece anlatcs veya izeriydi -eskiden sanat asla savayla boy l
mezdi. Sava ile sanat arasndaki i blm olduka ak ve netti.
Sava gerekten dvt ve sanat da anlatarak veya betimleyerek bu
dv tasvir etti.
Nitekim sava ile sanat karlkl olarak birbirlerine bamlydlar.
Sanatnn sanatsal bir konu olarak savaya ihtiyac vard. Ama sava
nn sanatya daha fazla ihtiyac vard. Her ne olursa olsun sanat yapt
iin daha barl baka bir konu bal bulabilirdi. Ancak yalnzca bir
sanat savaya n bahetmeye ve bu n gelecek nesiller iin gvence
altna almaya muktedirdi. Belli bir balamda, destans bir eyleme tank
lk etme ve onu insanolunun belleine kazma gcne sahip sanat
olmazsa, gemite yaanm bu destans savama eylemi de beyhude ve
anlamsz olurdu. Fakat bizim dnemimizde bu durum esasl bir ekil
de deiti: Artk ada savann n kazanmak ve baanlann evrensel
bellee kazmak iin sanatya ihtiyac kalmamtr. ada medya, bu
amalan gerekletirmek zere ada sanatnn emrine girmitir. Her
terr eylemi, her sava durumu medya tarafndan hemen kaydedilmek
te, sunulmakta, tanmlanmakta, betimlenmekte, anlatlmakta ve yorum
lanmaktadr. Bu kapsaml medya makinesi neredeyse otomatik alr.
Eyleme dkmek iin hibir sanatsal mdahale, sanatsal karar alnmasn
gerektirmez. ada bir sanatnn veya terristin bir dmeye basmas,
bombay patlatan dmeye basarak medya makinesini de altm.
124 1 SANATIN GC
126
SANATIN GC
SAVATA SANAT
1 127
128
1 SANATIN GC
SAVATA SANAT 1
129
130 1 SANATIN GC
Kahramann Bedeni:
Adolf Hitler'in Sanat Kuram
--
134
1 SANATIN GC
136
1 SANATIN GC
137
138
1 SANATIN GC
139
140 1 SANATIN GC
142
1 SANATIN GC
Kitleleri Eitmek:
Sosyalist Gereki Sanat
--
144 1
SANATIN GC
145
146
1 SANATIN GC
diyordu Stalin, "belli bir anda kalc gibi grnen, fakat aslnda snp
gitmeye balam olan deildir, bilakis belli bir anda kalc gibi grn
mese de, oluan ve geliendir nk diyalektik yntem sadece oluan
ve gelieni yenilemez sayar kabul eder."4 Tabii ki neyin leceine ve
neyin doabileceine karar verme hakk Komnist Parti'ye aitti.
Bu mutlak gereklik betimlemesinin, Komnist dnyann domakta
olduuna ilikin iaretlerin farkna varlmas iin tm tarihsel geliimin
kavranmasnn ima edildii dnld ve bu yaklam, resmi olarak
"gerekilikten" ayntnlmas gereken bir "natralizm" olmakla sulan
d. Doru olan yapma becerisi, mevcut ve tarihsel gereklerin Sosya
list seimi, Sosyalist sanatnn en nemli nitelii olarak kabul edildi.
Stalin dneminin lider devlet sanatlarndan biri olan Boris loganson,
l 930'da dzenlenen Birinci Sovyet Sanatlar Konvansiyonu'nda yap
t konumasnda unlar syledi: "Bir gerek, dorunun btnn
temsil etmez; sadece sanatn gerek dorusundan elde edilen, koklanp
znn karlmas gereken bir hammaddedir -tavuk, tyleriyle pii
rilmemelidir. "5 Sosyalist Gereki sanatta yaratcln yerinin, resim
tekniinde deil "resmi dzenleme" eklinde olduunu da savundu
-sylemek istedii, ressamn almasnn znde fotorafnn al
masndan farkl olmadyd. Sosyalist Gereki bir resim, bir tr sa
nal fotoraftr -gereki olmaldr ama gerekten yaanan bir sahnenin
salt yansmasndan daha fazlasn kapsayacak bir gerekilie sahip ol
maldr. Ama, imgeyi grsel adan inanlabilir klacak trde fotoraf
kalitesine sahip, tm gereklerin Sosyalist yaamn gerekleri olacak
ekilde dzenlendii bir gelecein dnyas imgesi retmekti. Sonu
olarak Sosyalist Gerekilik ierik asndan deil sadece form asn
dan gereki olmak zorundayd.
Dsal olarak klasie dn de yanltcyd. Sosyalist Gereki sa
nat mzeler, galeriler, zel koleksiyon sahipleri ve sanat eksperleri iin
retilmiyordu. Sosyalist Gerekiliin gndeme gelmesi, sanat piyasas
da dahil olmak zere, serbest piyasann feshedilmesiyle ayn zamana
denk geliyordu. Sosyalist devlet, sadece tek bir sanat tryle -kitleleri
kendine eken, onlar eiten, onlara ilham veren, onlar ynlendiren,
toplumsal adan yararl sanatla- ilgileniyordu. Neticede Sosyalist Ger
eki sanat, kitlesel yeniden retim, datm ve tketim iin yaplyor
du -ve odaklanlarak bireysel dncelere dalmak iin retilmiyordu.
Bu, geleneksel kalite kriterine gre fazla iyi veya fazla mkemmel gr
nen resimlerin veya heykellerin Sovyet sanat eletirmenleri tarafndan
neden "formalist" addedildiini de aklyor. Sosyalist Gereki sanat
yapt estetik olarak kabul edilebilir bir mirasa gnderme yapmak zo-
148 1
SANATIN GC
rundayd ama ayn zamanda bunu, sanat yapt ile halk arasnda ok
byk bir mesafe yaratmadan o miras izleyici kitlesine aacak ekilde
yapmas gerekiyordu.
Elbette, 1920'lerdeki Rus avangard tarafndan kenara atldklarn
hisseden birok geleneksel sanat, yaptlarnn kabul grmesini sala
mak iin siyasi ideolojideki bu deiimi kukusuz istismar ettiler. Bir
ok Sovyet sanat, on dokuzuncu yzyl geleneine uygun manzara
resimleri, portreler ve i mekan sahnelerini betimledikleri almalar
yapmay srdryordu. Ama Alexander Deineka, Alexander Geras
simov, hatta Isaak Brodsky gibi lider Sosyalist Gereki sanatlarn
resimleri ncelikli olarak afi, renkli fotoraf veya sinema estetiine
gnderme yapyordu. Aslnda bu sanatlarn yapt baarl resimler,
lke genelinde her yerde grlebiliyor, saysz afite ve ok sayda ki
tapta tekrar tekrar kullanlabiliyordu. Bunlar popler "liste ba" al
malard -ve bunlar eletirmek, szleri ok da gzel olmayan bir pop
arksn eletirmek kadar gereksiz bir aba olurdu. Stalinist Rusya'da
kitlesel datma ve yaylma girebilme becerisi ncelikli estetik nitelik
haline geldi. Resim ve heykel, grsel sanatlar sistemine hakim olsa bile
her ikisi de Bat'daki salt fotoraf veya salt sinema retimine kyasla
daha kitlesel lekte retiliyor ve yeniden retiliyordu. Binlerce Sovyet
sanat, resmi onay alm Sosyalist Gereki nesnelerin, figrlerin ve
kompozisyonlarn aynsn tekrarlayp duruyorlard; kendilerine resmi
onayla kurumsallam bu modeller zerinde sadece ufak deiiklikler
yapma ve birbirinin ayns gibi grnen eitlemeler retme izni veri
yorlard ve bu eitlemelerdeki deiiklikleri, konuyla ilgili bilgisi ol
mayan izleyiciler neredeyse hibir zaman fark etmiyorlard. Bu yzden
Sovyetler Birlii ayn sanat tarafndan retilmi gibi grnen boyan
m ya da yontulmu imgelere doymu durumdayd.
Sosyalist Gerekilik, kresel ticari kitle kltrnn, dnm nok
tas olan atlm gerekletirdii bir dnemde dodu; belirleyici g ha
line geldi ve o zamandan bu yana da sahip olduu konumu korudu.
Stalin andaki resmi kltr, bu kresel kitle kltrnn bir parasy
d ve dnya apnda uyanan beklentilerle beslendi. Kolaylkla yeniden
retilip datlabilen yeni medyaya duyulan an ilgi 1930'larda yay
gnlat. Kendilerine has eitli yntemlerle Fransz Gerekstcl,
Belika Byl Gerekilii, Alman Yeni Gerekilii, talyan Novecen
to akm ve o zamann dier btn gerekilik formlar gnn byk
oranda genileyen kitle iletiim aralarndan tretilen tekniklerden ve
imgelerden istifade etti. Ancak bu benzerliklere ramen Stalinist kltr
Bat'daki emsalinden farkl bir ekilde yaplandrld. Batl kitle klt-
149
150
1 SANATIN GC
retim yapan sanatn temel etkisi olarak tehis ettii avangart ile kitle
kltr arasndaki aynn ortadan kaldrma giriimi eklinde anlalabi
lir. 7 Dolaysyla bu asli tezatla -rnein retim ve yeniden retim, orijinal
ve kopya, nitelik ve nicelik arasndaki- ilgili dier tm tezatlar Sovyet
kltr erevesiyle bantsn kaybetmitir. Sosyalist Gerekiliin n
celikli ilgi oda sanat yapt deil izleyiciydi. Sovyet sanat, burjuva de
erleri tarafndan daha az bozulmu, daha az yozlam, daha iyi kiiler
haline geldikleri zaman yaptn karsnda haz alabileceklerine insanla
n ikna ederek, nispeten kat bir yntemle retildi. zleyicinin Sosyalist
Gereki bir sanat yaptnn tmleyici paras ve ayn zamanda sanat ey
leminin nihai rn olduu dnld. Sosyalist Gerekilik, Sosyalist
dler gren hayalperestler yaratma giriimiydi.
Yeni bir beeriyetin ve zellikle kendi sanatlan iin yeni bir halkn
yaratlmasn tevik etmek amacyla sanatlar siyasi iktidann saflan
na katldlar. Bu, sanatlar asndan, kukusuz, tehlikeli bir oyundu
ama dlleri ilk bata byk olacakm gibi grnyordu. Sanatlar,
geleneksel olarak siyasi ve sanatsal iradelerini snrlandran ahlaki,
ekonomik, kurumsal, yasal ve estetik tm kstlamalar bir yana atarak
mutlak yaratc zgrlk elde etmeye altlar. Ancak Stalin ldkten
sonra mutlak sanatsal g konusundaki tm fikirler ve dler hzla
hkmn yitirmeye balad. Resmi Sosyalist Gereki sanat, Sovyet
brokrasisinin basit bir paras haline geldi -bu statyle ilintili tm
ayncahklanyla ve kstlamalanyla birlikte. Stalin'den sonra Sovyet sa
natlarn yaam sansre kar verilen mcadelenin barolde olduu
bir sahneye dnt. Bu dramn, resmf adan mmknl kabul
edilen snr izgileri iinde "iyi sanat yaptlan", "hakikaten gereki
sanat yaptlan" veya hatta "modemist sanat yaptlar" retmek konu
sunda izin verilen eylerin erevesini geniletmeyi salamaya alan
pek ok kahraman vard. Bu sanatlar ve anlan destekleyen sanat
eletirmenleri tannmaya balad ve daha byk bir halk kitlesi tara
fndan takdir edilip alklandlar. Elbette bu mcadele ou durumda
sanatlar asndan hi de ho olmayan sonulara yol aan pek ok
bireysel risk tayordu. Ama yine de Stalin sonras Sosyalist Gerekilik
iinde, yeni bir deer sisteminin kendini tesis ettiini sylemek yerinde
olur. Sanat camias, Sosyalist Gerekiliin temel mesajn ve estetiini
tanmlayan sanat yaptlanna deil sansrn snrlanm genileten, yeni
bir r aan, dier sanatlara daha faal olabilecekleri alanlar aan sa
nat yaptlanna deer verdi. Bu genileme srecinin sonunda Sosyalist
Gerekilik snrlanm neredeyse tamamen kaybetti ve Sovyet devletiyle
birlikte paralara aynlp yok oldu.
eitliliin tesi:
154
j SANATIN GC
156
1 SANATIN GC
158
SANATIN GC
1 159
160 1 SANATIN GC
161
162
1 SANATIN GC
163
164
1 SANATIN GC
166
1 SANATIN GC
rnek, sanat ve siyaset arasndaki ilikide zel bir hususu grsel bir
canlandrmayla aklyor. Sanat, elbette, siyasidir. Sanat zerk diye ta
nmlama ve onu siyasi alann tesinde bir yerlere konumlandrma giri
imlerinin hepsi btnyle naiftir. Ama bunlar nda, sanatn siyasi
kararlar asndan arena ilevi gren dier pek ok alan arasnda zel
bir alana indirgenemeyeceini de unutmamamz gerekir; siyasi sylem
lerin, stratejilerin ve kararlann estetik tavrlar, beeniler, tercihler ve
eilimler zerindeki balaycln konu edinmek ok daha nemlidir.
Gstermeye altm gibi, radikal politikalar belirli bir estetik bee
niden -eitliliin sfr derecesi ve evrensel beeni- ayn tutulamaz. te
yandan, liberal, piyasa ynelimli siyaset; eitlilik, farkllk, aklk ve
heterojenlik tercihleriyle ilikilendirilir. Bugn, hala postmodem bee
ni hkm srmektedir. Radikal siyasi projelerin halk tarafndan kabul
grmek konusunda bugn neredeyse hi ans yoktur nk egemen
estetik duyarllkla iliki kurmamaktadr. Fakat zaman deiiyor. Dola
ysyla, yakn gelecekte tekrar yeni bir radikal sanat ve siyaset duyarl
lnn doacak olmas ok mmkndr.
zelletirmeler veya
Post-Komnist Yapay Cennetler
--
D USYA'DA ve genel olarak Dou Avrupa'da Komnist rejim ykl1'.dndan beri yaanan sreleri kukusuz en iyi karakterize eden
terim, zelletirmedir. retim aralannn zel mlkiyete ait olmasnn
tamamen yasaklanmas Rus Bolevikleri ve kuramclan tarafndan nce
Sosyalist, sonra Komnist bir toplum kurmak asndan hayati nem
tayan bir n koul olarak grlyordu. zel malvarlnn tamamen
ulusallatmlmas, Komnist Parti'nin toplumu ekillendirmek ze
re tamamen yeni, benzersiz bir g elde etmek iin gerek duyduu
topyekun toplumsal esneklii salayabildii tek eydi. Her eyden nce
bu, doa -insann doas ve genel olarak doa- karsnda sanatn stn
olduunun kabul edildii, ona stnlk atfedildii anlamna geliyor
du. Sadece insanln zel mlkiyet hakk da dahil olmak zere "do
al haklan" ortadan kaldnldnda ve kiinin kkeniyle, mirasyla ve
"kendi" kltryle "doal" ilikisi kesildiinde insanlar tamamen z
gr ve yeni bir ekilde kendilerini gerekletirebilirlerdi. Artk sadece
mlk olmayan biri zgrd ve her tr toplumsal deneyimi edinmeye
hazrd. zel mlkiyete son verilmesi, doaldan yapaya, ihtiyalar ha
nedanndan (siyasi ve sanatsal) zgrlk hanedanna, gelenekselden
Gesamtkunstwerk'e geii temsil etmektedir. Platon, More ve Campa
nella gibi tarihin byk topyaclan, zel mlkiyetin ortadan kaldrl
mas hakknda dnm ve zel karlan yok etmeyi kolektif siyasi
bir projenin peinden snrszca koulmas asndan gerekli bir nko
ul olarak grmlerdi.
zel mlkiyetin yeniden alanmas, bylece, Komnist uygulama
ya son veren eit oranda hayati bir n koulu temsil eder. Komnist
ynelimleri olan devletin ortadan kalkmas, bu yzden, sadece siyasi
bir olay deildir. Hkmetlerin, siyasi sistemlerin ve iktidar ilikilerinin
170
SANATIN GC
172
SANATIN GC
173
174 1 SANATIN GC
175
176
SANATIN GC
Avrupa ve tekiler
--
178
1 SANATIN GC
AVRUPA VE TEKLER
179
180 1 SANATIN GC
182 f SANATIN GC
AVRUPA VE TEKLER 1
183
184
SANATIN GC
186 1 SANATIN GC
Notlar
Eit Estetik Haklarn Mant
1. Alexandre Kojeve, lntroduction to the Reading of Hegel, Raymond Queneau tarafn
dan derlenmitir. (Ithaca: Comell University Press, 1980), s. 5. ve devam
2. A.g.e., s. 258. ve devam
Yeni zerine
1. Kazimir Malevich, "On the Museum," Kazimir Malevich tarafndan yazlan Essays
on Art, cilt l'de yer almaktadr. (New York: George Wittenberg, 1971), s. 68-72.
2. K. Malevich, "A Letter from Malievich to Benois," Essays on Art, cilt 1, s. 48.
3. S0ren Kierkegaard, Philosophische Brochen (Dsseldorf/Cologne: Eugen Diederichs
Verlag, 1960), s. 34 ve devam ngilizce'ye Philosophical Fragments olarak evril
mitir, Ed. ve ev.: Howard V. Hong ve Edna H. Hong. Aynca giri yazs ile sayfa
notlann da yazmlardr. (Princeton: Princeton University Press, 1998).
4. Douglas Crimp, On the Museum's Ruins (Cambridge, Mass.: MiT Press, 1993), s. 58.
5. Arthur Danto, After the End of Art: Contemporary Art and the Pale of History (Prince
ton: Princeton University Press, 1997), s. 12. ve devam
6. Thierry de Duve, Kant after Duchamp (Cambridge, Mass.: MiT Press, 1998), s. 132.
ve devam
7. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Vorlesungen ber die Aesthetih, cilt 1 (Frankfurt:
Suhrkamp Verlag, 1970), s. 25: "In allen diesen Beziehungen ist und bleibt die
Kunst nach der Seite ihrer hchsten Bestimmung fr uns ein Vergangenes."
8. Bkz. Boris Groys, "Simulated readymades by Fischli/Weiss," Parhett, say 40/41
(1994): 25-39.
Kratrlk zerine
1. Giorgio Agamben, Propfanierungen (Frankfurt: Suhrkamp, 2005), s. 53.
2. Jacques Derrida, La dissemination (Paris. Editions du Seuil, 1972), s. 108. ve devam
3. Orhan Pamuk, My Name Is Red (New York: Alfred Knopf, 2001), s. 109-110.
3. Aynca bkz. Jean-Franois Lyotard, The Different: Phrases in Dispute, ev: Georges
van den Abbeele (Manchester: Manchester University Press; Minneapolis: Minne
sota University Press, 1988); orijinal bask Le Difftrend (Paris: Editions de Minuit,
1983).
4. Bkz. Kollekttvnye Deystvtya: Pojezdkt za gorod, 1977-1998 (Moskova: Ad Marginem,
1998). Aynca bkz. Huben Klocker, "Gesture and the Object. Liberation as Aktion:
A European Component of Performative An," Out of Actions: Between Perfonnance
and the Object, 1949-1979 (sergi katalou) (Los Angeles: The Museum of Comem
porary Art; Viyana: sterreichisches Museum fur Angewandte Kunst; Barselona:
Museu d'Ar Contemporani de Barcelona; ve Tokyo: Museum of Comemporary
Art, 1998-99), s. 166-167.
5. Walter Benjamin, "The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction," 11luminations, ev: Harry Zohn (Londra: Fontana, 1992), s. 214-215. [ngilizce'ye
evirenin notu: ngilizce olan bu nsha, Benjamin'in metninin ikinci versiyonunun
evirisidir. J
6. A.g.e., s. 214.
7. Walter Benjamin, "Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzerbar
keit," Gesammelte Schriften, cilt 1, (Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1974),
s. 437. [ngilizce'ye evirenin notu: burada yer alan ksm, Benjamin'in metninin,
zerinde oynanm Franszca evirisinin, ilk kez, Zeitschrift fer Sozialforschung, cilt
5, Paris, 1936'da yaymland, birinci versiyonundan evirdiimdir.]
8. Walter Benjamin, "The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction," Illu
minations, s. 217.
9. Walter Benjamin, Rtflections: Essays, Aphoisms, Autobiographical Witings, Ed: Peter
Demetz, ev: Edmund Jephcott (New York: Schocken Books, 1986), s. 190; ilk
kez "Der Srrealismus. Die letzte Momentaufnahme der europaischen Intelligenz,"
Die Literarische Welt, 5(1929): 5-7'de yaymlanmtr.
111.
Rene Descartes, Discourse on Method and Meditations (Mineola: Dover, 2003), s. 9ff.
Immanuel Kant, Critique of]udgment (Indianapolis, Ind.: Hacken, 1987), s. 99.
A.g.e., s. 100.
Kari Rosenkranz, Astetik des Hasslichen (The aesthetics of the ugly) (Leipzig: Rec
lam Verlag, 1990), s. 20.
Kaynaklar
"Eit Estetik Haklarn Mant" [The Logic of Equal Aesthetic Rights] ilk kez "La po
litica de la igualdad de derechos esteticos/fhe Politics of Aesthetic Equal Rights"
balyla yaymlanmtr. Resistencial/Resistance, s. 48-49, 201-210, Edicion de la
Memoria, SITAC, Meksika, 2004. ev: Steven Lindberg.
"Yeni zerine" [On the New] ilk kez Researchjoumal ofAnthropology andAesthetics, say
38 (sonbahar 2000): 5-1 Tde yaymlanmtr.
"Kratrlk zerine" [On the Curatorship] ilk kez "The Curator as lconoclast" adyla
Cautionary Tales: Critical Curating, Ed: Steven Rand ve Heather Kouris (New York:
Apexart, 2007), s. 46-55'te yaymlanmtr. ev: Elena Sorokina.
"Biyopolitika anda Sanat: Sanat Yaptndan Sanat Dokmantasyonuna" [Art in the
Age of Biopolitics: From Artwork to Art Documentation] ilk kez "Kunst im Zei
talter der Biopolitk. Vom Kunstwerk zur Kunstdokumentation," adyla Katalog,
Ed: Okwui Enwesor ve di., s. 107-113. Documenta ll_Platform 4. Hatje Cantz,
2002'de yaymlanmtr. ev: Steven Lindberg.
"Sanatsal Bir Aygt Olarak ikonaknclk: konaknc Film Stratejileri" [Iconoclasm as
an Anistic Device: lconoclastic Strategies in Film] ilk kez Iconoclash, Ed: Bruno
Latour ve Peter Waibel (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2002)'de yaymlanmtr.
ev: Matthew Panridge.
"Grntden Grnt Dosyasna, Grnt Dosyasndan Grntye: Dijitalleme a
nda Sanat" [From lmage to Image File -and Back: Art in the Age of Digitalization]
2006'da Sidney'de dzenlenen bienal kapsamnda "Art in the Digital Age" adyla
verilen seminerin metnidir (yaymlanmamtr).
"Yaptn Birden Fazla Sahibinin Olmas" [Multiple Authorship] ilk kez The Manifesta
Decade: Debates on ContemporaryArt Exhibitions abd Biennials in Post-Wall Europe, A
Roomade Book (Cambridge, Mass: MiT Press, 2005)'te yaymlanmtr. ev: Ste
ven Lindberg.
"Turistik Yeniden retim anda Kent" [The City in the Age of Touristic Reproducti
on] ilk kez Cidades, Ed: Alfons Hug, s. 44-55, 25a Bienal de Sao Paulo, Sao Paulo,
2002'de yaymlanmtr.
"Eletirel Dnceler" [Critical Reflections] ilk kez Ariforum (Ekim 1997)'de yaym
lanmtr.
"Savata Sanat" [An at War] ilk kez "The Fate ofAn in the Age ofTerror" adyla Making
Things Public: Atmospheres of Democracy, Ed: Bruno Latour ve Peter Wiebel, s. 970977 (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2005)'te yaymlanmtr.
"Kahramann Bedeni: Adolf Hitler'in Sanat Kuram" [The Hero's Body: Adolf Hitler's
Art Theory] ilk kez "The Hero's Body" adyla MARTa'da (Sanat ve TasanmMzesi)
alan serginin (my private) Heroes balkl katalounda yaymlanmtr. Herford,
2005.
"Kitleleri Eitmek: Sosyalist Gereki Sanat" [Educating the Masses: Socialist Realist
ArtJ ilk kez Russia!, s. 318-323 (New York: Guggenheim Museum, 2005)'te ya
ymlanmtr.
"eitliliin tesi: Kltrel almalar ve Post-Komnist teki" [Beyond Diversity:
Cultural Studies and lts Post-Communist Other] ilk kez Democracy Unrealised,
Ed: Okwui Enwesor ve di., s. 303-319, Documenta_ll_plattform 1. Hatje Cantz,
2002'de yaymlanmtr.
"zelletirmeler veya Post-Komnist Yapay Cennetler" [Privatizations or Artificial Pa
radises of Post-Communism] ilk kez Berlin'deki K.W ada Sanat Enstits iin
hazrlanan Privatizations balkl bri sergi katalounda yaymlanmtr. (Frankfurt,
2004) ev: Steven Undberg.
"Avrupa ve tekiler" [Europe and lts OthersJ yaymlanmamtr. ev: Steven Lindberg.