You are on page 1of 7

OFICINA

DE

LNGUA

CULTURA GUARANI

Pronomes Pessoais
Em Guarani, os pronomes pessoais so aqueles equivalentes aos pronomes pessoais do
caso reto da lngua portuguesa que formam o sujeito da frase.
NMERO

Singular

PESSOA

PRONOMES

NO PORTUGUS

Primeira

XEE

EU

Segunda

NDEE

TU (OU VOC)

Terceira

HAE

ELA/ELE

Primeira

ORE

NS (EXCLUSIVO)

Primeira

NHANDE

NS (INCLUSIVO)

Segunda

PENDE

VS (OU VOCS)

Terceira

HAE KUERY

ELAS/ELES

Plural

Observando a tabela acima, notamos a seguinte peculiaridade: Na primeira pessoa do


plural (equivalente ao NS no portugus) h duas aplicaes distintas. Tanto ORE quanto
NHANDE referem-se ao grupo a que o falante pertence. Porm, usa-se ORE quando se quer
restringir um grupo especfico para destac-lo dos demais. E NHANDE aplica-se para denominar
a todos de um modo geral.

Exemplo 1:

Guarani ore rokaru xipa


Ns Guarani comemos xipa.

Nhande jakaru pira a


Ns comemos peixe hoje.
Exemplo 2:

Kyringue ore roporai tekoa py.


Ns crianas cantamos na aldeia.

Percebam no exemplo ao lado como


especificado o grupo que come xipa. Neste caso, o
falante pertence ao povo guarani e se dirige a quem
est fora do seu grupo, a quem no guarani.
Ento, ele usa o ORE. Porm, se ele disser apenas
ns comemos hoje, generalizando o ato de comer,
usar, portanto, NHANDE.
No segundo exemplo, quando o verbo cantar
especifica o grupo a que o falante pertence, seja de
crianas, de mulheres ou de velhos, tambm se
usar o pronome ORE. Mas se o falante disser ns
cantamos na aldeia como um ato comum a todos os
presentes, o pronome usado ser o NHANDE.

Nhande japorai tekoa py.


Ns cantamos na aldeia.
VOCBULOS
Kyringue: criana

Teko: vida
1

OFICINA

Pira: peixe
Porai: cantar

DE

LNGUA

CULTURA GUARANI

Tekoa: aldeia (vida na aldeia)


Xipa: uma comida tpica guarani.

Conjugando Verbos
Os verbos quando saem do infinitivo, e passam a ser flexionados, lhes incorporado um

XEE

(karu/comer) Raiz do Verbo

Verbais Prefixos

Pessoal Pronome

prefixo de acordo com os pronomes pessoais que o conjugam. Veja:

KARU

XEE AKARU (eu como)

NDEE

RE

KARU

NDEE REKARU (tu comes/voc come)

HE

KARU

HE OKARU (ela/ele come)

ORE

RO

KARU

ORE ROKARU (ns comemos)

NHANDE

KARU

NHANDE JAKARU (ns comemos)

PENDE

PE

KARU

PENDE
comem)

H'E KUERY

KARU

HE KUERY OKARU (elas/eles comem)

PEKARU

(vs

comeis/vocs

Nota:
Quando o verbo iniciar com o som nasal, seja com MB ou NH como por exemplo,
mbopara (copiar) o pronome pessoal NHANDE pedir que se altere o prefixo verbal. Isto , ao
invs de JA, a partcula que antecede a raiz do verbo, ser NHA. Sendo assim, conjuga-se:
nhande nhambopara (ns copiamos).
Vejamos, a seguir alguns exemplos de verbos e suas conjugaes no presente:
TEMPO: PRESENTE
KE (dormir)

NHEMBOE (estudar)

Xee ake (eu durmo)

Xee anhemboe (eu estudo)

Ndee reke (tu dormes/voc dorme)

Ndee renhemboe (tu estudas/voc estuda)

H'e oke (ela/ele dorme)

H'e onhemboe (ela/ele estuda)

Ore roke (ns dormimos)

Ore ronhemboe (ns estudamos)

Nhande jake (ns dormimos)

Nhande nhanhemboe (ns estudamos)

Pende peke (vs dormis/vocs dormem)

Pende penhemboe (vs estudais/vocs estudam)

Ha'e kuery oke (elas/eles dormem

Ha'e kuery onhemboe (elas/eles estudam)


2

OFICINA

DE

LNGUA

CULTURA GUARANI

TEMPO: PRESENTE
IKO (viver)

NHEWANGA (brincar)

Xee aiko (eu vivo)

Xee anhewanga (eu brinco)

Ndee reiko (tu vives/voc vive)

Ndee renhewanga (tu brincas/voc brinca)

H'e oiko (ela/ele vive)

H'e onhewanga (ela/ele brinca)

Ore roiko (ns vivemos)

Ore ronhewanga (ns brincamos)

Nhande jaiko (ns vivemos)

Nhande nhanhewanga (ns brincamos)

Pende peiko (vs viveis/vocs vivem)

Pende penhewanga(vs brincais/vocs brincam)

Ha'e kuery oiko (elas/eles vivem)

Ha'e kuery onhewanga (elas/eles brincam)

Tempos Verbais
Para se construir os tempos verbais, utiliza-se aps o verbo as partculas KURI indicando o
passado e TA para indicar o futuro.
OWY (acordar)
PASSADO

FUTURO

Xee aowy kuri (eu acordei)

Xee aowy ta (eu acordarei)

Ndee reowy kuri (tu acordaste/voc acordou)

Ndee reowy ta (tu acordars/voc acordar)

H'e oowy kuri (ela/ele acordou)

H'e oowy ta (ela/ele acordar)

Ore roowy kuri (ns acordamos)

Ore roowy ta (ns acordaremos)

Nhande jaowy kuri (ns acordamos)

Nhande jaowy ta (ns acordaremos)

Pende peowy kuri (vs acordastes/vocs acordaram)

Pende peowy ta (vs acordareis/vocs acordaro)

Ha'e kuery oowy kuri (elas/eles acordaram)

Ha'e kuery oowy ta (elas/eles acordaro)

Observe como se d a construo de frases nos trs tempos verbais:

Ndee renhemboe UFF py.


Voc estuda na UFF.

Ndee renhemboe kuri UFF py.


Voc estudou na UFF.

Ndee renhemboe ta UFF py.


Voc estudar na UFF.
3

OFICINA

DE

LNGUA

CULTURA GUARANI

As partculas kuri e ta que so utilizadas, respectivamente, para se construir o passado e o


futuro na conjugao dos verbos, tornam-se facultativas uma vez que apaream na frase as
palavras kuee (ontem) e koro (amanh). No presente no h necessidade de acrescentar
palavra especfica que o determine, mas possvel, na construo da frase, o uso da palavra a
(hoje) para reforar o imediatismo do tempo em que se fala. Vejamos:

Ndee renhemboe a UFF py.


Voc estuda hoje na UFF.

Ndee renhemboe kuee UFF py.


Voc estudou ontem na UFF.

Ndee renhemboe koro UFF py.


Voc estudar amanh na UFF.
(veremos o sentido desta expresso PY mais adiante)
EXERCCIOS

OFICINA

DE

LNGUA

CULTURA GUARANI

Pronomes Possessivos
Como funciona o pronome possessivo para o guarani?
Como sabemos, na lngua portuguesa, os pronomes possessivos (aqueles que indicam
poder sobre algo) so estes: meu, minha, seu, sua, teu, tua, nosso, nossa, vosso, vossa. J para
o povo guarani no existem palavras especficas que reflitam a ideia de posse tal qual
conhecemos. Ento, para se explicitar a relao que o sujeito tem com o seu pertence, os
pronomes pessoais so fundidos quilo que se quer referir. Por exemplo, se dissermos, em
guarani Alberto meu amigo, esta expresso ganharia a seguinte lgica para construo do
sentido da frase que se traduz em Alberto ma xeir: Eu (xee) amigo (ir) de Alberto. A partcula
ma serve apenas para complementar a entonao da fala, podendo ser retirada sem prejudicar o
entendimento.
Outros exemplos:
xeywy

xee (eu) + ywy (terra)

minha terra

nhanderu

nhande (ns) + ru (pai)

nosso pai

ndepo

ndee(voc) + po (mo)

sua mo

PAI

MEU

XERU
XEXY
MINHA

PAI

SEU

NDERU
NDEXY
ME

SUA

ME

Como percebemos, existe muito mais uma ideia de conjuno do que de sujeito que possui
e objeto possudo. Sujeito e objeto coexistem em comunho na mesma palavra. Esta harmonia na
formao da linguagem reflete bastante o jeito de ser e a espiritualidade deste povo. Sendo assim,
quando digo que Alberto meu amigo, em guarani estarei dizendo que eu, Alberto e a amizade
ocupamos um nico tempo e um nico espao, onde no h posses e nem possuidores.

Pronomes Demonstrativos

KOWAE isto esta estas este estes isso essa essas esse esses

OFICINA

DE

LNGUA

CULTURA GUARANI

Quando se quer indicar um determinado objeto (pessoa, animal, etc.) que est perto de
quem fala, usamos o pronome kowae.
PEWAE aquilo aquela aquelas aquele aqueles
Quando se quer indicar um determinado objeto (pessoa, animal, etc.) que est longe de
quem fala, usamos o pronome pewae.
Exemplos:

Pewae ma xeir awa.


Aquele meu amigo.

Kowae ma xeir kunh.


Essa minha amiga.

Pewae xembae petgua.


Aquilo meu cachimbo.

Fazendo Perguntas
Para se construir uma frase interrogativa usa-se (quase sempre) a partcula pa como
indicativo da pergunta que se est fazendo. Alm disso, faz-se necessrio conhecer os pronomes
interrogativos mamo (onde) e mbaexa (como).

Mamo pa

Mbaexa pa

ndee reiko?

Onde voc mora?

reporai ta?

Onde cantar?

Jos oke kuee?

Onde Jos dormiu ontem?

kunh rotembiapo ta?

Onde ns mulheres trabalharemos?

ha'e kuery onhewanga?

Onde elas brincam?

nderera?

Como seu nome?

rejapo ajaka?

Como voc faz cesto?

renhaguareko kyringue re?

Como voc cuida de criana?

xexy rera?

Como o nome da sua me?

neko?

Como voc amanheceu?

Ainda faltam:

a)
b)
c)

Saudaes
Consoantes especiais
Numerais
6

OFICINA

DE

LNGUA

CULTURA GUARANI

d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)

Cores
Animais
Elementos e fenmenos da natureza
Alimentos (frutas/legumes/folhas/tipos de carne...)
Utenslios e partes da casa
O nosso corpo
Membros da famlia
Frases para sobrevivncia (Estou com fome./Estou com sede./Estou com frio./Estou com
calor./Estou com sono./obrigado!/sim./no.)
l) Lista de verbos (regulares e irregulares)
m) As canes
n) As lendas e os mitos
o) Diferenciar as partculas py, re e gui.
p) Ilustrar
q) e planejar os exerccios.

You might also like