Trl<ll< ve

amanll<
WILHELM RADLOFF

rgn Yaynevi
Kltr Dizisi - Trk Tarihi: 3

ISBN: 978 - 975 - 7651 - 66 - 6

Nurer UGURLU tarafndan hazrlanmhr
Wlhelm Radloff, Aus Sibirien, Leipzig, 1893

Editr
Trkesi
1 . Bask
Bask - Cilt
e-adres
e-posta

: . Anda Uurlu
: A. Temir, T. Anda, N. Uurlu
: Mart 2008
: Yaylack Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
Tlf.: (0212) 612 58 60 Faks: (0212) 612 42 02
: www.orgunyayinevi.com.tr
: info@orgunyayinevi.com.tr

RGN YAYINEVi
Tlf.: O 212 526 37 34 / 527 39 49
Faks.: O 212 526 37 34
Nuruosmaniye cad. Na: 28 Caalolu/lstanbul

Prof. Dr. Wilhelm Radloff

TRKLK VE AMANLIK

RGN YAYINEVi

WILHELM RADLOFF
(1837-1918)

Gney Sibirya ve Orta Asya halklarnn tarihi, etnografyas,

kltr, eski metinleri ve dilleri konusundaki arahrmalara
nemli katklarda bulunan Alman asll Rus Trkolou Wilhelm
Radloff, Berlin'de dodu (1837), Petrograd'da ld (1918).
Berlin niversitesinin Doubilim blmn bitiren W. Rad
loff, Jena niversitesine sunduu Uber den Einfluss der Religion
auf die Vlker Asiens (Asya Halklarnda Dinin Etkisi stne,
1858), adl teziyle felsefe doktoru oldu. Sonra Petersburg'a gitti.
Bat Sibirya'daki Barnaul ehrinde Yksek Madencilik Okulun
da Almanca ve Latince dersleri verdi. 1859-1871 yllar arasnda
klar retmenlik yapan W. Radloff, yazlar dil, tarih ve etnog
rafya malzemeleri toplamak amacyla Sibirya ve Trkistan' da
yaayan Trk kavimlerine geziler dzenledi. Bu dnemde Sayan
5

ve Altay dalarnda yaayan Trk kavimleriyle yakn ilikiler

kurarak etnografya, metin ve dil incelemelerine balad. Topla
d folklor malzemelerinin bir blmn Propen der Volkslite
ratur der Trkischen Stamme (Trk Kavimlerinin Halk Edebiya
t rnekleri, 10 cilt, 1 866-1 891) adl yaptnda yaynlad.
Barnaul' dan Petersburg' a dnen W. Radloff, burada Aus Si
birien: Lose Blaner ausmeimen Tagebuch (Sibirya'dan 2 cilt,
1 884)' kard. Bu yaptnda amanizmi balca din olarak alan
W. Radloff, blgenin kltrel evrimini aamaya (avclk-hay
vanclk-tarm) ayran bir kuram gelitirdi. Halk okullar zerine
aratrma yapmak amacyla Bat Avrupa'ya gitti. Kazan blge
sinde Tatar, Bakrt ve Kazan Okullar Mfettiliiyle grevlen
dirildi. Kazan'da kald yllar (1 872-1 883), zellikle pedagoji,
felsefe ve genel lengistik stne almalar yapt. Petersburg
Bilimler Akademisinin Tarih ve Eski Eserler blmne ye seil
di ( 1 873). Petersburg Akademisi tarafndan Orhon blgesindeki
arkeolojik buluntular incelemek zere oluturulan kurulun ba
kanlna getirildi (1891), daha sonra Turfan'a gitti (1898). Rus
aya evrilerek (1 891-1910) yaynlad Das Kudatku Bilik das
/usu/ Chass-Hadschib sus Balasagun (Balasagunlu Yusuf Has
Hacib'in Kutadgu Bilik'i) nsznde Uygur toplumunu anlatr
ken, devletin halk otoritesinin gl bir kii tarafndan ele gei
rilmesiyle olutuu kuramn ortaya koydu. Etnografya mzele
rinde inceleme yapmak amacyla Bat Avrupa'ya geti (1907).
Son yllarnda Orta Asya Trk Kavimlerinin tarihi, etnografyas,
dili ve folkloruyla ilgili youn almalar yapan W. Radloff,
Trkenin hemen her tarihsel dnemiyle ilgili yazma yaptlar
zerinde durdu ve bu yaptlar bilim dnyasna tantt.
Wilhelm Radloff'un balca yaptlar unlardr: Propen der
Volksliteratur der Trkischen Stamme (Trk Kavimlerinin Halk
Edebiyat rnekleri, 10 cilt, 1 866-1 891); Vergleinhende Gramma6

tik der Nrdlichen Trkosproclen, I Plonetik (Kuzey Trk Dil

leri Karlatrmal Gremeri, 1Fonetik, 1 882); Aus Sibirien (Sibir
ya'dan, 1 884); Das Trkiscle Spradmaterial des Codex Coma
nicus ( Codex Cumanicus'taki Trk Dili Malzemesi, 1 887); Das
Kudatku Bilik das Jusuf Chass-Hadsclib aus Balasagun (Bala
sagunlu Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilik'i, 2 blm, 1 8911910); Versuch eines Wrterbucles des Trk-Dialekte (Trk
Azlar in Szlk Denemesi, 4 cilt, 1 893-19 11); Prevnetyurkski
ye Nadpis v Bongolii (Moollarn Eski Trke Yaztlar, 3 cilt,
1 894-1 899); Uigurisle Spracldenkmaler (Uygur Dil rnleri,
1918)

AMANLIK
Prof. Dr. Ahmet Temir
Radloff, "Aus Sibirien" adl eserinin 11. cildinin ilk blmn
Altay amanlna tahsis etmi ve bu ksm sonradan ayr bir
eser olarak da yaynlanmtr (1 885). Papaz V. Verbitskiy, tren
esnasnda amanlarn gizli ruhlarn yardmna dayandn ina
narak kabul ettii halde (amanlk hakkndaki makalesi 1 870'te
Tomsk gazetesinde kmtr, bk. AS II, 19), Radloff'un nazarn
da amanlar, ancak kendi halklarnn etik fikirlerinin mmessili
idiler (AS. II, 56 vd.). Bununla beraber Radloff'un amanlk hak
kndaki aratrmalar ancak baz Altay kabilelerine inhisar ede
rek mevzii kalmtr. O, amanln meneine dokunmad gibi,
bunun hayat ve kltr artlarna tabi olarak geirdii istihalele
ri de aratrmamtr.
Fakat bu durum onun eserinin deerini hi de azaltmaz, bila
kis bu sahada yaplan ilk aratrmalar cmlesinden olmak bak
mndan ok nemlidir. Daha sonra yazlan eserler ve zellikle
Anohin'in "Materyali po amanstvu u Altaytsev, 1924" adl ki
tab, Radloff'un eseri ile birletirildikte, Altayl Trk boylar ara
snda amanlk iin birer temel ta tekil ederler. Avrupa' da bu
sahada XVIII. yzylda balayan aratrmalar son yllarda zel
likle oalm (1) ve nihayet bunu memleketimizde de ciddiyet
le ele alanlar olmutur. Buna misal olarak u eserleri zikredebili
riz:
Sadeddin Bulu, amanizm, Trk Amac, stanbul 1942, yl 1,
9

say 1-6; 1943, yl il, say 7-8. (Bk. Ek. I)

Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Materyaller
ve Aratrmalar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1954,
(IV) + 230 s.+ 7 resim. (Bk. Ek. II)
Bu gibi eserlerin nerinden sonra burada amanlk zerinde
tafsilata girimek yersiz olur; benim tebarz ettirmek istediim
noktalar ancak unlardr:
Bugn amanlk veya amanizm ad verilen ve Altay halkla
rndan (Trk, Mool, Manu, Tunguz) bazlar arasnda hala ya
amakta devam eden bu inan, onlarn eski cedlerinin inanlar
ile bir birlik tekil ettiinde phe olmayan bir tabiat dinidir. Yal
nz burada herkese otoritesi kabul edilen mehur peygamberler
ve yazl temeller mevcut olmadndan, bu dinin esaslar ve
klt daimi bir deiiklie maruz kalmtr. Radloff'un: "Umu
mi bir tasvir yapmak istendii zaman bu i pek zordur, nk
hepsinin de birbirini tutmayan mnferit haberlerden toplanma
s icab etmektedir... " (AS il, s. 2) demesi, ite bundan ileri gel
mektedir. amanlk, Trk halklar arasnda birok deiiklik
gsterdii gibi, bunun Trk, Mool ve Tunguzlar arasndaki e
killerine bakarsak, bu ayrlklar daha da artar. Bunun iin imdi
ye kadar yaplm olan aratrmalara bir gz atmak kafidir. (1)
(1) Bu konudaki aratrmalarn balcalar: D. Banzarov, "ernaya
vera" (Kara Din), SPb, 1891.-U. Harva (Holmberg), "Die religisen
Vorstellungen der altaischen Vlker", Helsinki 1938.-A. nan, "Msl
man Trklerde amanizm Kalntlar", lahiyat Fak. Dergisi v, 1952.
N. Katanov , "Opogrebalnch obryadach u turetskich plemen", Kazan
1894.-F. Kprl, "Bah", A II, s. 233-238.- S.E. Malov, "Ostatki a
manstva u jeltch Uygurov" (Sar Uygurlarda amanizm Kalntlar), JS
XXI, 1912.-Gy. Nemeth, "ber den Ursprung des Wortes 'Schaman'
und einige Bemerkungen zur trkisch mongolischen Lautgeschichte",
KSz 14, 1914, s. 240-249.-G. Neoradze, "Der Schamanismus beiden si
birischen Vlkern", Stuttgart 1925.- V.L. Priklonskiy, "O amanstve u
Yakutov", zvVSOtd RGO XVII, 1886, N. 1-2.-W. Rben, "Schamanis10

Dier nemli cihet de, bu dinin ad meselesidir. aman sz

aslnda, Altay dillerindeki ortak bir kkten gelen tabirin Tun
guzca eklidir. Trkler bunun yerine kam, Moollar ise, Tabu
yznden bge > b'e> b tabirini kullanrlar.
aman sz Avrupa' da ilk olarak Eberhard lsbrand'n (2)
1693-1695 yllarnda yapm olduu in seyahati zerine Brand
tarafndan yaynlanan raporda kullanlm olup, bu eser Bescl
reibung der chinesischen Reise, welche a.o. 1693, 94 und 95 ver
richtet worden ad altnda 1698' de Hamburg' da, sonra Hollanda
dilinde 1704'te Witsen tarafndan Amsterdam'da yaynlanmhr.
Rusas: zbrant i Adam Brand, Zapiski o russkom posolstve v
Kitay 1692-1695 (in'e gnderilen Rus elilii zerine notlar),
Moskova 1967. Demek oluyor ki, Tunguzca aman, Trke kam
ve Moolca bge szleri de, bu dinle ilgili ayini icra eden, by
yapan ahs, yani bu dinin papaz, mollas demektir ve nihayet
sihirbaz, doktor, byc anlamnda da kullanlmaktadr. Buna
gre amanlk tabirlerinin, "papaz aman olan bir din" anlam
na gelmesi icap eder. Fakat yukarda iaret edildii gibi "aman"
tabiri ancak son asrlarda Tunguzlar arasnda kullanlm olup,
bununla ilgili daha eski metinler mevcut deildir. Trke kam
szne en eski metin olarak IX. yzyldan kalma Uygurca eser
lerde rastlyoruz. Kktrklerle Hunlarda ve daha eski devirler
de dahi byle bir ruhani snfn mevcut olmas tabii karlan
makla beraber, bu hususta elde kesin deliller yoktur. Btn bunmus im alten Indien", AO XVIII.-D.K. Zelenin, "Ideologiya sibirsko
go amanstva", zvANS 1935, No. 8.- D.K. Zelenin "Kult ongonov v
Sibiri", Leningard 1936.
(2) Eberhard Isbrand, veya: Evert-Ides Isbrantson veya: Evert-Izb
rand Ides; Rusada: Elizariy Elizariev sin zbrant (Brokgauz-Efron An
siklopedisi XXIV). Hollsteinl tccar, 1692' de Rus hizmetine girerek
Rusya ile in arasndaki mnasebetler iin elilik grevi ile ine gn
derilmitir.
11

lar gsteriyor ki, bir din ad olarak Avrupallarca ortaya atlan bu

sz, nihayet memleketimiz yaynlarnda da kullanlmaktadr,
mesela, A. nan, yukarda ad geen eserinin 1. sayfasnda "Eski
Trkler, phesiz ki, amanist idiler" diyor.

12

AMANLIK

AUS SIBIRIEN.
LOSE BLATTER
A U S M E

1 N

E M T A G

B U C

YON

DR WILHELM RADLOFF.

'MiT

msTER UANlJ
FARRJOi:)( TITELBtl..DR UNn I&

/,WEJTE

n.T.USTRATIONS'rA"){LN,

AUSOABI:.

LEIPZIG
T.

O. WEIGEL NACHFOLGEI{
(CHR HERK.

TA.ULJHNXTZ)

H E.

AMANLIK
amanln Trk halklar arasnda yayl. - Esas Al
tay'da yaayan amanlk adamlarnn dnya hakkndaki g
rleri. - amanlk klt. - amanln Kazak ve dier Trk
boylar arasndaki izleri

Ural-Altay halklar ailesinin bat kollarndan olan btn ku

zey Asya halklar, yani Tunguz, Mool ve Trk boylar, eskiden
amanla balydlar. Bu amanlk klt bugn, in'in devlet
dini olan Budizmi kabul etmi Manular dnda, ancak Tunguz
lar arasnda genel olarak yaylmtr. Tibet etkisi altnda kalan
Moollar, bugn hemen hemen hepsi de inanl Budist olup,
bunlardan ancak Baykal gl evresinde yaamakta olan Buret
ler hala amanla baldrlar; Gabi' de Moollar arasnda bu di
nin izlerinin var olup olmad konusunda bilgim yoktur. So
nunda, anlan bu gruptan Asya yksek ilini en bata terkeden
Trkler ise, Altay ve Soyan (Sayan) danda yaayanlar dnda,
yzyllardan beri, slamiyetin etkisi altnda kalmlar ve bu dine
ok baldrlar. Trk boylarnn ancak Rusya ve Sibirya'da bulu
nan pek az bir ksm Hristiyan olmu ve yalnz Bat Moolis
tan' da oturan Soyanlarn (Sayanlarn) bir ksm da Budizmi ka
bul etmitir. Bundan dolay amanl ancak, Trklerin batya ve
gneye gleri srasnda byk Altay da dizisinin verimli do
u blgelerinde, g eden komularndan ayrlarak geride kalan
boylar arasnda gryoruz. imdi bu geride kalan boylar zerin
de komularn byk etkisi grlmektedir, yle ki, amanlk do-

15

udan Budizm ve bat ile kuzeyden de Hristiyanlk tarafndan

sktrlmaktadr. Btn Abakan Tatarlar resmen vaftiz edilmi
olarak gsterildiinden ve Soyonlarn ou da Budist olduun
dan, imdi ancak Altayl da Kalmklar, Teletler, Karaorman
Tatarlar ve orlar byk ksmlaryla ak olarak amanla ba
ldrlar. Sibirya Tatarlarnn bir ksm ancak son yzylda Rus
Mslmanlarnn etkisi altnda kalmtr. Bunlar Baraba Tatarla
r ile Tara Tatarlar (Kurdaklar) ve Tomsk Teletleri ad verilen
boylardr.
amanlarn ayin kltn anlatmadan, nce, amanln dn
ya hakkndaki grn aklamaya alacam. Genel bir de
erlendirme yapmak istendii zaman bu i pek zordur, nk
hepsinin de birbirini tutmayan ayr bilgilerden toplanmas ge
rekmektedir. amanl aratrrken bize hibir yazl belge de
yardm etmemektedir. rnein, eski Yunanllar dneminden
kalma yazl efsanelerin bir btn olarak toplanmasnn zorlu
unu gz nne getirirsek, burada genel bir deerlendirme yap
mann ne kadar zor olaca kolayca anlalr. Bu yolda bizim iin
biricik kaynak olan halk, kendisi bile kendi inan hakknda an
cak karanlk bir dncesi vardr. Bizim iin tek gvenli kaynak
olabilecek amanlar ise srlarn aa vurmaktan korkarlar ve
kazanlar iin ok gerekli grdkleri esrar perdesine brnr
ler. Bu yzden, Kebizen Misyonerliind e Hristiyan olmu iki a
mana rasladm zaman ok sevinmi ve daha zengin malzeme
elde edeceimi mit etmitim. Ne yazk ki bu kez de midim bo
a kt, nk onlardan, bu konudaki btn sorularma u sz
lerden baka cevap alamadm: "Eski Tanrmz, kendisini terket
tiimiz iin bize kafi derecede dargndr; imdi bir de kendisine
ihanet ettiimizi renirse ne yapar? Fakat, eski dinimiz hakkn
da konutuumuzu duyar diye, Rus Tanrsndan daha fazla kor
kuyoruz. O zaman nasl bir kurtulu yolu buluruz? (anda arga

16

amanlar (minyatr)

na polor?)" Ben btn bu zorluklara bakmadan, birok efsane,

destan, masal, hikaye ve arklardan, halkn inan konusunda
zamanla bir sr ip ucu ve kapal betimlemeler elde edebildim;
bunlara bir de aman dinine bal kimselerin ve bizzat amanla
rn para halindeki birok aklamalarn da eklemekle, birok
yerleri noksan olmakla birlikte, amanln dnya gr hak
knda genel bir bilgi verebileceimi sanyorum.
amanla bal kimselerin fikrince dnya bir sr katlardan
olumutur; fakat bunlarn kuruluu hakknda onlar kafalarn
fazla yormazlar. Byle bir dn, hi kukusuz, yksek bir ye
re kan dallarn gzleri nnde kat kat ykselen dalardan
alnmtr. Bu katlar belirli bir izgiyle birbirlerinden ayrlmtr,
nk aman, by srasnda bir kattan dierine gemek iin ol17

duka byk kuvvet harcamak zorunda kalmaktadr, bu ekilde

kuvvet harcamasn ise her zaman bir grlt izler.
Yukardaki onyedi kat, k alemi olan semay ve aadaki ye
di ya da dokuz kat da karanlklar alemini meydana getirirler. Se
ma katlar ile aadaki dnyann katlar arasnda, insanlarn
oturduu yer yz vardr, bylece yer yz, zerinde yaayan
btn insanlar ile birlikte, anlan her iki dnyann etkisi altnda
bulunur.
Kii oullarn yaratan, koruyan ve kollayan btn iyi ruhlar,
dahiler ve tanrlar k dnyasnn yukar katlarnda otururlar,
nk k btn insanlarn dostudur ve doadaki btn hayat
belirtilerini elinde bulundurur. Alttaki karanlk katlarda ise ifrit
ler, kt ruh ve tanrlar yaarlar, bunlar insanlara zarar vermek
ve onlar yok etmek isterler ve btn mcadelesine ramen so
nuta onu sonsuz karanla srkleyip gtrrler.
Byle bir dnya dzeninin nedenlerini bize dnyann yarat
l hakkndaki efsaneler anlatmaktadr. te bunlardan biri:
Yer ve gk yaratlmadan nce her ey sudur, yer yoktu, gk
yoktu, gne ile ay da henz yoktular. O zaman, Tanrlarn en
yksei, btn varlklarn balangc, insan oullarnn ata ve
anas _Tengere Kayra Kan kendisine benzer bir varlk yaratarak
ona kii (kiji) dedi. Kayra Kan ile kii su zerinde iki kara kaz
gibi sakin sakin uarak szlrlerdi. Fakat kii bu sonsuz sessiz
likten honut deildi, o, Kayra Kan' dan da fazla ykselmek isti
yordu. Bu lsz hareketinden dolay o, uma zelliini yitirdi
ve derinliklere, dipsiz suya yuvarland. Boulacak dereceye ge
lince, gereksinme karsnda Tengere Kayra Kan' (merhametli
semay) yardma ard. Kayra Kan, kiiye derinlikten kalkma
s iin emir verdi, sonra kiinin zerinde oturarak suya kar ko
runabilmesi iin denizden bir yldzn ykselmesini emretti. Ki
i artk uamad iin, Kayra Kan yeri yaratmak istedi, bunun

18

iin kiiye, suya dalarak derinliklerden toprak karmasn sy

ledi ve bu topra suyun zerine serpti. Kii, sudan toprak ka
rrken kendisi iin gizlice bir arazi yapmak amacyla topran bir
parasn aznda saklad. Fakat, yukarya kt zaman azn
daki toprak iti ve soluk alamaz oldu, eer Kayra Kan aznda
ki topra tkrmesini emretmemi olsayd, boulacak dereceye
gelecekti. Kayra Kan tarafndan yaratlan yer dz ve engebesiz
di, fakat kiinin azndan fkran toprak her tarafa srad ve
birok yerde bataklk tepecikler meydana getirdi. Kayra Kan
kzgnlkla kiiye Erlik adn takt ve onu k diyarndan kovdu;
bunun zerine yer zerinde yerlesinler diye baka kiiler yarat
t. Yerden dokuz dall bir aa byterek, her daln altnda bir
kii yaratt. Bu dokuz kii, bugne kadar yer yznde yaayan
dokuz boyun atalar olmulardr.

amanlar (minyatr)
19

Erlik, yer yznn yeni sakinleri olan insanlara bakp bunla

rn gzel ve iyi olduklarn grnce, Kayra Kan'dan, bu yaratk
lar kendi eline vermesini rica etti. Kayra Kan onun bu ricasn
kabul etmedi; bunun zerine Erlik onlar kt yola srkleyerek
zorla kendi egemenlii altna geirmesini bildi. Fakat Kayra
Kan, Erlik tarafndan bylece kolaylkla kandrldklar iin in
san oullarna kzd. Bu yzden, bu andan sonra kii oullarn
kendi hallerinde brakmaya karar verdi. Erlik'e tekrar beddua
okuyarak onu karanlklar diyarnn nc katna srd; kendi
si iin ise onyedi kat gkle onun sakinlerini yaratt ve her zaman
mesken olarak en yksekteki onyedinci kat seti. imdi, yalnz
kalan kii oullarnn koruyucu ve reticisi olarak yksek
May-Tara'y geride brakt. Gzel semay gren Erlik de kendisi
iin bir sema yapmaya karar verdi ve Kayra Kan' dan izin aldk
tan sonra orada kendi emrindekileri yerletirdi, bunlar, onun
yoldan kard insanlar, yani kt ruhlardr. Oysa kt ruhlar,
Tanrnn yer yznde yaratt insanlardan ok daha iyi yayor
lard. Bu durum Kayra Kan' fkelendirdi, bunun zerine o, Er
lik'in semasn ykmak iin Mandira Bahadr' gnderdi. O za
man Mandira'nn iddetli darbeleri ile gk sarsld ve Erlik'in
semas kk paralar halinde yere dkld ve o zamana kadar
dz olan yeryznn ekli . bozuldu, nk, yklan enkazdan
ok byk dalarla derin uurumlar ve onlarn arasnda geil
mesi olanaksz ormanlklar kt. Kayra Kan ise Erlik'i, gne ve
ayn bulunmad, yldz klarnn etkilemedii en alttaki arz
katna srd ve dnyann sonuna kadar orada kalmasn emret
ti
Dnyann yaratl hakkndaki efsaneler oktur ve bunlar
yaratl olayn, doal olarak pek farkl anlatrlar. Bunu da anla
mak kolaydr, nk btn bu hikayeler, insanlar tarafndan an
lalmas olas olmayan olu olaynn .ve btn varlklarn ne20

denlerinin halk arasnda yaayan ocuka aklamasndan baka

b ir ey deild ir. Bu olayn aklanmas en b ilgisiz insan iin b ile
tezatlarla dolu olduu iin, o, her zaman yeni aklamalar arar
ve baka kimselerin, anlalamayan bu konu zerindeki fikirle
rini isteyerek renmeye alr. eitli kavimlerde varln ne
denlerini anlatan efsanelerin biribirine daha yakn olmas ve b
tn d ier efsanelere ge b irib irinden daha abuk etki almas, i
te bundan ileri gel ir. Bundan dolay Altay' daki amanlar arasn
da da bu efsanenin birok varyantlarna raslyoruz ve bunlarda
Musa d ininin yaratl efsanes iyle Bud izmin izlerini de gryo
ruz ki, bunlardan b irincisi ksmen Mslmanlarla ve ksmen de
Hristiyanlar araclyla buraya etki etmitir.
Kayra Kan'n nce byk balk yaratt ve dnyay bun
larn arkasna yerletird ii hakkndaki varyant bunu kantlar.
Burada anlattm efsanede olup da tarafmdan karlan ve Mu
sa hikayesine aynen benzeyen gnah olay da bunlardan b iridir.
Ayn efsanede geen Mandira ve May-Tara adlar ise Budizm
etkisini gsteriyor.
Tengere Kayra Kan bugn de semann onyedinci katnda
oturur ve oradan evrenin yazgsn belirler. Kayra Kan' dan
yksek tanr meydana gelmitir: Semann onaltnc katnda altn
b ir da zerinde yaayan ve orada altn b ir taht zerinde oturan
Bay lgn (lgen); semann dokuzuncu katnda oturan gl
Kzagan Tengere ve semann yedinci katnda yayan akll Mer
gen Tengere; gkle yeri aydnlatan gne ana (kiin ana) da bura
da bulunur. Altnc katta ay baba (ay ada) oturur. "Gne ana"
ve "ay baba" deyimleri ancak ses benzerliinden domu olup,
bunlarn efsanevi bir nemi yoktur. Beinci katta en yksek ya
ratan Tanr (Kuday yayui) oturur. Yksek Bay lgn'n iki o
lu vardr, b iri Yayk'tr, buna May ana da derler, dieri insanla
rn koruyucusu ve piri May tara' dr. Bunlar semann nc ka-

21

tnda otururlar; btn hayatn kayna olan St-ak-kl (st-ak

gl) ve onun yanndaki Sr da da burada bulunur; yedi Ku
day (yatti Kuday = yedi tanr) bu dada kendi tebaalar, Yayui
ler (yaratanlar), koruyucu melekler ve insanlara katlanlarla bir
likte yaarlar. lml ve doru yolda bulunanlarn (aktular, ya
ni dorulukla donatlm olanlarn); mutlu bir hayat srdkleri
cennet (ak) de burada bulunur. Bu son belirtilenler bugn yaa
makta olan insanlarn atalar olup burada aile olarak yaarlar ve
bu aile bann kuvvetiyle, semadaki tanrlarla yer yznde ya
ayan ardllar arasnda araclk yaparlar ve gerektii zaman on
lara yardm edebilirler.
zerinde insanlarn yaad yer insanlara iyilik yapan bir
ruhlar topluluu eklinde kiilendirilir ve Yer-Su adnda kutsa
nr. Ruhlar topluluu diyorum, nk Yer-Su deyince onyedi
yksek hann hepsi amalanr; kaynaklar blgesinin btn bu
hanlar, byk dalarn karl tepelerinde ve karalar sulayan r
maklarn kaynaklarnda otururlar. Bu onyedi hann en gls
Y Kan'dr. O, dnyann merkezinde, yer yzndeki btn
aalarn en by olan ok yksek amn bulunduu yerde
oturur, bu amn ucu Bay lgn'n evine kadar ular. Bu aa,
Y Kan'n, g bakmndan en yksek Tanrya e olduunu gs
termektedir. Y Kan'n, S Kan, ve Temir Kan adlnda iki olu
olup, bunlar da yerdeki hanlar topluluundadrlar ve insanlar
tarafndan sunulanlar sevgiyle kabul ederler. Gl yer hanlar
nn drdncs denizlerin egemeni, lleri koruyan Talay
Kan' dr, ona Yayk Kan (tam sularn han) da denir. Onun evi
onyedi denizin birletii yerdedir, kendisi de yeryzndeki b
tn sularn hkmdardr. Beinci han Adam Kan' dr (bu Kazak
lar araclyla Mslmanlardan gemitir). Altncs, Abakan r
mann hkmdar olan Mordo Kan ya da Abakan Kan' dr; Te
les glnn dousunda Abakan rmann kaynanda oturur

22

ve orada yamur tanrs olarak kutsanr. Yedincisi, Altay halk

nn koruyucusu Altay Kan' dr; Katunya ile semaya kadar yk
selen Beluha kaynanda oturur. Sekizincisi, Kemik'in ve Yeni
sey kaynaklarnn zengin sahibi Krgs Kan' dr; Dokuzuncu han
Yaba Kan, onuncusu Edar Kan' dr. D ier yedi han, e itli boy
lar arasnda eitli adlar altnda anlmaktadr. Kuzey Altay'da
duyulan adlar unlardr: Yabr Kan, Kayra Kan, Puysan Kan,
Parbi Kan, Mansar Kan, Pru Kan ve Oktu Kan; bunlarn bu
lunduu yer ve nemleri konusunda b ilgi veremeyeceim.
Gk ve yerin katlarnda yaayan btn bu yukar dnya tan
rlar, insanl meydana getiren, yaatan ve koruyan varlklar
olarak grlrler. nsanlar, en ok Yer-su tanrdarna yakn bu
lunmakta, onlarn iyiliinden dorudan doruya yararlanmakta
ve bu nedenle aracsz onlarla balant kurarak kurban sunu
munda bulunmaya cesaret etmektedirler. Zayf insan, en yk
sekteki gk tanrlar ile karanln ruhlarna dorudan doruya
bavurmaya cesaret edemez, o, bunun iin b ir aracya gerek du
yar; bu araclar, onun cennette yaayan atalardr. nsan, bu ata
lar araclyla gkteki yksek tanrlara dileklerini b ildirir ve on
lardan yardm ister. Bunun iin, her yurt'un put yerinde sema
nn katlarn temsil eden b ir embere asl olarak yksek tanrla
rn b ir ekil bulunur, onun yannda da insan koruyan dokuz
atay temsil eden somo vardr. Fakat herkes etkili bir ekilde ata
larna ba vuramaz ya da daha dorusu, her ataya etkil i b ir e
kilde yardm etmek gc verilmemitir. Bu g, ancak amanla
dan olan pek az soyda bulunur ki, onlar kendi glerini babadan
oula bunun d belirtisi olan aman davulu ile b irl ikte geirir
ler. Bu davul araclyla ve atalarnn gc yardmyla Yer-su
ruhlar arlr ve onlar etkin b ir yardma zorlanab ilir. Atalarn
nasl arldn, tren srasnda yazp alm olduum (bu ii,
ayin srasnda yapmak mmkn deildir) duadan grmek
23

aman ve davulu
mmkndr. Bunlardan birincisi iyi hava iin okunan bir du
adr. Bunu, 1 861 ylnda, Abakan kaynaklar evresinde haftalar
ca frtna altnda kaldmz zaman Tls boyundan olan (ol
man blgesi) klavuzlarmdan biri okumutu. Duay okuyan bir
Yada (hava bycs) olup, o srada elinde yada-ta bulun
mad iin, benim yolcu ecza torbamdan alnan bir ilala duas
n etkili bir duruma sokmutu. lac bir kakla ate zerinde st
tktan sonra iki elini ve ka semaya kaldrarak yle dedi:
Kayra Kan! Kayra Kan!
Alas! Alas! Alas!
Avu ii kadar ak ver!.
uvaldz kadar deik ver!
Soylu kiinin torunuyum!
Sedir aacnn kkym,
Abu Tobu diye ardm,

24

Ongustay Kuldurak diye ardm,

Gn gbei yerde olsun!
Yerin gbei gkte olsun!
Patgan daym aryorum,
Gn yolunu a!
Avu ii kadar ak ver!
uvaldz kadar deik ver!
Yksek dan arkasndan ge!
Abakan dann bandan ge!
Kayra Kan, ey Kayra Kan.
Alas, Alas, Alas!
kincisi bir sayg duas olup, Baat'ta kaldm evin sahibi
olan bir Telet aman tarafndan sylenmi, sonra da, yazmam
iin tekrar edilmiti.
Ey ykseklerde yaayan
Gkler han Kan Abya,
Yerden otlar,
Aalardan yapraklar karttn,
Butta etler,
Bata salar byttn,
Ey varlklar yaratan,
Onlara sen gk oldun,
Ey Altm gl han,
Babam ykseklere aldnz,
Ey sen yksek lgn Bay!
O annemi ykseklere ald,
Tanrm, sen hayvan ver!
Tanrm, sen ekmek ver!
Eve bir bakan ver!

25

Varlklar sen yarattn,

Onlara sen gk oldun!
Babam araclyla sana yalvaryorum;
Ey baba, beni kutsa!
Ey baba, bana yardm et!
(Babann ve soyun ad burada hi kukusuz sayg nedeniyle
anlmamtr).
Evde bama,
Krda hayvanlarma!
Senin nnde eiliyorum,
Varlklar sen yarattn,
Varlklarn gk hkmdar!
Yukarda anlattm gibi, karanlklar diyar olan yer alt dn
yas dokuz kattr. Btn bu katlarda, yer altna zg bir gne
ten kan korkun bir k vardr. Burada btn kt ruhlar, ya
ni insanlarn peine den ve btn abalar onlara zarar ve zi
yan vermek olan varlklar yaarlar. Altayllar, bu dman kuv
vetlere genel bir isimle Tmangi Tos (aa dnya) derler. Bun
lar, acayip ekill i cinlerden, kuuya benzeyen bakire kzlardan,
Ayna, Krms, Etkar ve Yaman stlerden olumutur.
Btn bu varlklarn banda, Bay lgn tarafndan yaratl
m olan Erlik Kan bulunur. Hiddetli hkmdar Erlik Kan aa
dnyann beinci ya da dokuzuncu katnda, kendisinin, yukar
da saylan kt ruhlardan oluan saray adamlar tarafndan ev
rilmi olarak kara bir tahtn zerinde oturur. Erlik' ten daha aa
da, srlmlerin yeri olan cehennem (kasrgan) bulunur. Bu
dnyann gnahkar ve canileri, teki dnyaya gidince, burada
hakkettikleri cezay ekerler. Erlik Kan, insanlarn korkun d26

mandr, fakat "hepimiz de ona ait olup hayatmz en sonunda

o mahvettii iin", o yine Erlik Baba diye arlr. Onun d g
rn bile korku saar, amanlarn by dualarnda o u ekil
de anlatlr:
Ey kara beygir zerindeki Erlik,
Kara kunduzdan bir yatan var,
Kalan o kadar geni ki,
Hibir kucak kuatamaz,
Gl boynunu,
Hibir kii kuatamaz;
Kalarn kar geniliinde,
Sakallarn kapkara,
Yzn kana bulam.
Ey zengin Kan Erlik,
Salar parlar, kvlcm saar,
Sen kova olarak
l kii gs kullanrsn;
Kiilerin kafatas sana bardak olur,
Yeil demirdir klcn,
Demirdendir krek kemiin,
Kara yzn kvlcm saar,
Salarn dalgalanr.
adrnn kapsnda,
Birok grkemli tahtlar vardr.
Topraktan bir sehpan vardr,
adrnn dam demirdir.
Kocaman bir kze binersin.
Eerini rtmek iin
Bir atn derisi yeti ez;
27

Elini uzatmakla ba hadrlar ykarsn,

Atn kolann ekmekle
Hayvanlar yuvarlarsn.
Ey Erlik, babam Erlik,
Niin halk byle izlersin?
Syle, niin onu yok edersin?
Senin yzn her zaman kurum gibi karadr,
Kmr gibi parlar, karadr,
Ey Erlik, babam Erlik;
Nesilden nesile
Uzun devirler iinde
Seni gece gndz sayarz,
Sen, nesilden nesile
ok saygn bir bakansn!
zlenen zavall insan kalbi bu Erlik' ten nasl korkmasn? n
k btn ktlk ondan gelir, o insan gnaha srkler, ona
hastalk verir, lm gndererek onu yaknlarndan ayrr. B
ymede anormallik, hayvan hastal ve yoksulluk gibi eylerin
hepsini de Erlik gnderir. Bu yzden, insan iin Erlik'i her za
man saymaktan, ona baba ve bakan demekten ve bol kurban
sunarak kendisine kazanmaktan daha nemli bir grev olamaz.
nsan doaca zaman Bay lgn oluna emir verir, o da ba
,
basnn emrini yerine getirir ve atalarnn yalvarmas zerine
doumu Yayuilardan birine verir, bu da St-Ak Kl' den hayat
kuvveti alarak yeni doan dnyaya kartr ve yeryznde ya
adka yardm ederek insann yannda bulunur. nsann doa
can bilen Erlik ise, douma engel olmak amacyla bir Krms
gnderir. Krms douma engel olmaya, bunu yapamazsa hi
olmazsa zorlatrmaya alr, zavall ana bu yzden ar sanc
lar iinde kvranr. Buna bakmadan doum baar ile sona erer28

se bile Krms yeni doann yanndan ayrlmaz ve onu Erlik'in

buyruu gereince yer yznde hayatnn sonuna kadar izler.
Bylece insann yannda srekli olarak iki yolda bulunur: sa
omuzu yannda Yayui, sol omuzunda Krms. Bunlarn her iki
si de insan btn hayat boyunca durmadan izlerler. Yayui, in
sann iyi hareketlerini, Krms ise kt ilerini yazar. Sonunda,
Erlik insann hayat gcn ykmaya baarl olduu zaman, ya
ni lm insana ulanca, Krms, insann daha yaamakta olan
ruhunu aadaki dnyann yedinci katna kadar srkleyerek
Erlik' in karar krss nne gtrr. Burada, Yayui ve Krms
adl bu iki yolda, lenin hareketleri hakknda tanklk ederler.
Eer insan ktlkten daha ok iyilik yapmsa, Erlik' in ona g
c yetimez. Krms onu terkeder ve Yayui de onu karanlklar
diyarndan alarak yukarya karr. Kt insann ruhunu ise Ya
yui terkeder, ve Krms de onu, aadaki dnyann, korkun
cehennemin bulunduu en alt katna kadar srkler. Burada
kaynayan ziftle doldurulmu kocaman bir kazan vardr ki, Kr
ms, gnahkar insann ruhunu bunun iine atar. Bir zaman son
ra ruh, kaynayan ziftin zerinde belli bir dereceye kadar ykse
lir. Yer yzndeki hayatlar srasnda hi iyilik yapmam olan
en ar gnahllar, sonsuza kadar yerin altnda kalrlar; gnah
tarafndan daha az aaya srklenen kimsenin ruhu ise, sa
ile bann tepesi kazandaki siyah akc maddenin zerinde g
rnecek ekilde yukarya doru ykselir. yilikleri fazla olan in
sanlar daha az batarlar, yle ki, balarnn sala rtl ksm ta
mamen kazann dnda kalr. nsann iyi emelleri ne kadar ok
sa, kazandan ykselmesi de o kadar fazla olur, rnein, bazlar
nn aln, bazlarnn kalar, gz, burnu, az, enesi ve boynu
ile birlikte btn ba gzkr. Demek oluyor ki, insann haya
tnda yapt iyi iler lmnden sonra da kaybolmuyor ve Er
lik'in korkun cezas ve laneti de sonsuz deildir. Semadaki

29

mutlu kimseler, gnahkarlardan kabul ettikleri iyilikleri unut

mazlar, onlar ve gnah ilemi kimsenin atalar, orada ac eken
hayrseverlere yardm etmek amacyla kendi Yayuilarn cehen
neme gnderirler. Yayui, iyilik yapm olan ve kendisinin eski
koruyucusu saylann ardln ziyaret ederek onu sa rgsn
den yakalar (ite bunun iin her Kalmk' n banda bir rg var
dr) ve onu kaynayan ziftten ekip karmaya alr. Yayui'nin
kuvveti, gnahkar tarafndan ilenmi olan iyilikler orannda ar
tar ve bylece onu gittike ykseklere kaldrr. Gnahkar kimse
yi kaynayan svdan bsbtn ekip karabildii zaman, onu
kendi kollarna alarak yukardaki dnyaya gtrr.
Fakat, amanlk dnyasnda yine de sonsuz bir hakkaniyet
yoktur. Ne k diyarnn tanrlar, ne de karanlklar diyarnn
ruhlar yalnz ahlak ilkelerine dayanarak hareket etmezler, tersi
ne, onlar tatl yemeklerle de kazanmak mmkndr, zengin he
diyeler aldklar zaman onlar gz yumarlar; insanlarn elindeki
zenginlii de kskanr ve her eyden hediyelerini isterler. Bun
dan dolay, yetenekli kimseler araclyla, k ve karanlklar di
yarnn ruhlar ile her zaman ilikide bulunmak bir grevdir. Bu
araclk grevini aman soylar zerlerine alrlar.
Gl Erlik karanlkta srgn kalp kendi ruhlar ile gndz
nda grnmedike, evrende Tanr'nn iradesiyle yaratlm
olduu ekilde her zaman bir dzen hkm srer ve bu durum
her yaratlan gibi bir gn sonu gelecek olan dnyann yklmas
na kadar devam eder. Fakat, dnyann sonu, yaklarsa:
Kara yer alevlenir,
nsan topluluklar yok olur,
Irmaklarda kanl dalgalar akar,
Dalar girdapta dner.
Kayalar grlt ile yuvarlanr,
30

Semann kubbes i titrer, sallanr,

Deniz dalgalar b iribiri zerine ylr,
yle ki dib i grnr.
Denizin dibinde imdi,
Dokuz byk ve kara ta paralanr,
Bu tan herbirinden,
B irer Demir Bahadr kar;
Gl Demir Bahadrlar,
Demir atlara b inerler.
Atlarn n ayaklar izgisinde
Dokuz demir kl parldar,
Arka ayaklar izgisinde
Dokuzar demir mzrak parldar,
Koarken aalara dokununca
Btn aalar yere yklr;
Canl varlklara dokununca
Hepsi mahvolur, yuvarlanr,
Tanrm, babam, Kayra Kan,
Bu dnyay yaratan,
O zaman kulaklarn kapar,
Halkn barmasn d inlemez,
O zaman alyima, Mandira'y
Bouna yardma arr,
O cevap vermez,
May-Tara'y bouna arr,
May-Tara cevap vermez,
Sonra Erlik'in Karan Bahadr ve
Kere Bahadr adl iki kahraman,
Yerden ykselirler.
May-Tara ile Mandira
Bu bahadrlarn zerine atlrlar,

31

imdi yer, May-Tara'nn kan ile

Alevlenir,
te bir gn dnyann sonu byle olur.
amanla bal Altayl Trk boylar arasnda genel olarak
yaylm olan dnya gr, ana izgileri ile ite byledir. Bu
tasviri daha kesin bir ekilde tespit etmek olanakszdr, nk
ayrntnn her yannda tasvirin birliini kartran ve hatta bs
btn bozan biribirine aykr bilgilerle karlamaktayz. Ksa
izgilerle burada verilen tasvir de kantlyor ki, burada kiileti
rilmi tabiat kuvvetleriyle karlamaktayz. Hayali ve ok yerde
para halinde olan bu tasvirler, komu halklarn mitolojik d
ncelerinden etkilenmitir. Btn bu yapma kuruluun asl ide
si udur: nsan soyu, k ve karanlk kuvveti gibi biribirine zt
iki gcn etkisi altnda bulunmaktadr. Bunlardan birincisi do
aldr ki, yukarda semada oturur: yilik saan gne de scak
nlarn buradan souk yer zerine gnderir ve kendi gcyle
yer yzndeki btn hayat ortaya karr, geceleyin kan sol
gun ay ile, yldzlarn bile yeri rten karanln meydana ge
tirdii korkuyu hafifletmeye alrlar. kinci g, karanlm ana
kayna olan, souk ve sert yer yznn kucanda yaar. Gece
lerin karanl, btn hayat yok eden souklukla lm onun
eseridir, lm gelince insann sertlemi vcudu kara yerin iine
iner.
Bu iki byk kuvvet arasnda insana yakn ve hayatla dolu
yer yz vardr ki, insan onu duygularyla kavrayabilir ve ken
disi de onun bir parasn oluturur, buras insana maddi hayat
iin gerekli olan btn nesneleri veren, onun yiyecek, elbise ve
kalacak yeri bol bol salayan yedi da ve denizi ile Yer-su' dur.
Bu yer insana o kadar yakn ve yaps gerei insanla o derecede

32

bir akrabalk iindedir ki, insan ona korkmadan bavurabilir. Bu

yzden her insan, Yer-su'ya olan teekkr ve saygsn belirtmek
iin ona dua eder ve armaann sunar. Herkes onu, bir zarara
uramamak iin iirlerde ve dinsel dualarda ver ve sayg gs
terebilir. Yolcu, her bir tehlikeli da geidinde ya da hzla akan
rmak geitlerinde o yerin Tanr'sna olan teekkrn belirtmek
zere, bu amala konmu talardan oluan yna (obo) bir ta
atar ya da kutsal bir aaca bir bez takar. Fakat yerin yaps, onun
kendi hayat gibi deikendir, onda hibir ey belirgin ve kalc
. deildir, bu yzden, sahip olduu btn iyiliklere ramen onun
hayat ve talihi iin bir dayanak olamaz; bylece insan en byk
saygsn k ve karanln eriilmez kuvvetlerine sunar ki, on
lar hem insan, hem yerle zerindeki olaylar ynetirler. Fakat
bu kuvvetler o kadar byk ve onun etkileri insan iin o kadar
anlalmaz bir eydir ki, insan onlarla dorudan ilikide bulun
maya cesaret edemez. O bunun iin tanrsal kuvvetlerden anla
yan varlklara gerek duyar ki, bunlar da onun, k dnyasnda
Tanr gibi yaayan atalardr. Ancak onlar insana, zor anlarnda
yardm edebilirler.
O, k kuvvetlerinin karanlklar kuvvetinden stn olduu
nu pekala bilir; fakat her gn bol bol yararland iyilikleri fazla
fikir yrtmeden kabul ettii halde, kar karya kald kt
durumlar ve gereksinimler onu dndrr; bu yzden onun
dost kuvvetleri hatrlad kadar dman kuvvetleri de sk sk
dnecei kendiliinden anlalr. Hibir dakika izlemediine
inanmad karanlklar diyarnn kuvvetlerine kar duyduu
korku, onu, kt ruhlarn amacn nceden anlamak, saldrlar
n nlemek ve onlar kendi yararna kazanmak iin aralar ara
maya yneltir. nsan bu arac, yer alt dnyasnn kuvvetleriyle
balant kurabilen, onlar hediyelerle yattrabilen ve isteklerini
yerine getirmekle tehditkar talihsizlikleri atalarnn araclyla

33

nleyen gl amanlarda bulur. aman dinine inananlarn, a

manlarn yardmna dayanarak karanlklar diyarnn kuvvetle
riyle iyi ilikiler kurmaya altklarn gren komu Ruslar, bu
nun bir eytan dini olduuna inanmlardr.
amanl dier dinlerden ayran zellik imdi yaayan in
sanla onun oktan lm atalar arasnda sk bir balantnn var
olduuna inantr. Bu ban kuvvetine olan inan, atalara ard
aras kesilmeden sayg gstermeyi gerekli klmaktadr. Bu du
rum karsnda, ancak kendi atalaryla sk bir balant kurabilen
bir kimse rahip ya da aman olabilir demektir, dier deyile bu
rada ancak, irsi, yani ailelere zg bir amanlk olasdr.
Bylece aman, amanlk iin gerekli g ve bilgiyi atalarn
dan alr; o, atalarndan ald kuvvetle aman davulunu kullan
may, arklar syleyerek atalar ve ruhlar armay ve onlarn
yardmyla kendi ruhunu bedeninden ayrarak aydnlk k
dnyasna ya da byk karanla gndermeyi renir.
amanlk dininin rahibi, dediimiz gibi, insanlarla ruhlar
arasnda arac olan aman' dr. Trk halklar arasnda buna kam
denir, o, kurban sunar, evi, llerin ruhlarndan temizler, rica ve
kran dualarnn yapln ynetir, ayrca o bir doktor, falc ve
havay da nceden haber veren kimsedir. Bu nedenle gl a
manlar halk arasnda byk saygnlk grrler, fakat sevilmek
ten daha fazla kendilerinden korkulur.
Yukarda belirtildii gibi, amanlk yetenei ve bilgisi irsidir
ve babadan oula geer. Fakat yeni aman bunun iin babasn
dan ders almaz, bilgilendirilmez, bu meslek iin hazrlanmaz bi
le, amanlk gc ona, insan btn varl ile kavrayan bir has
talk gibi birdenbire gelir. Atalarn kuvvetiyle aman olarak be
lirlenen kii, organlarnda birdenbire bir geveklik duyar, bu du
rum iddetli bir titreme ile kendisini gsterir. Onda, kuvvetli ve
kendiliinden bir esneme balar, gsnde ar bir bask hisse34

amanlar (minyatr)
der, birdenbire iddetli seslerle barmak gereini duyar, stmal
gibi titrer, gzleri fldr fldr dner, birdenbire yerinden sraya
rak deli gibi evrede dnmeye balar, sonunda ter iinde kalarak
yere yuvarlanr ve saral rpnmalarla kramp iersinde kvranr.
Organlar bir ey duymaz, eline ne geerse yakalar ve yutmaya
bakar, kzgn demir, bak, ine, balta gibi eyler olsa bile, bun
lar yutmaktan ona bir zarar gelmez. Bir sre sonra yuttuu ey
leri olduu gibi geri karr. (Bunlar doal olarak ancak szne
gvenilir kimselerden dinliyerek aktaryorum, fakat hurafeye
inan iinde bunun hibir nemi yoktur. Burada yanlann kim
olduunu kestirmek zordur, belki de burada, kendini aldatma
ile bilerek yanlma birlikte yrmektedir). Btn straplar git
tike artar, sonra bu ekilde ac eken insan aman davulunu ya35

kalayarak amanlk iini yapmaya balar. amanla atanan

kimse atalarn isteine kar gelir ve amanlk yapmak istemez
se, korkun aclara katlanr ya da azgn b ir ekilde delirerek ksa
zamanda kend isine kyar veya hastalnn artmasndan lr.
Dernek amann sanat ve gc, ya kurban sunmakla ya da
kurbansz yaplan amanlk ayinlerinde belli olur.
Altayl amanlar, bu ayin srasnda b irb irinden pek ayrtedil
rneyen u elbiseleri giyerler: hayvan deris inden bir gsl
olan ak cbbe ve zerinde da tavuu ty bulunan krmz
bir klah. Altay'n kuzeyinde yayan Karaorrnan Tatarlar ile
or ve Telet amanlarnn belli b ir elbisesi yoktur, bunlar ayin
leri gnlk giyimleriyle yaparlar. Fakat orman Tunguzlarnn ve
Dou Sibirya' da yaayan dier kk halklarn aman elbisele
rinde, arka, gs ve kollarndan olmak zere hayvan ekilleriy
le ssl birok demir paralar bulunur, bunlar vcudun her ha
reketinde b irb irine arparak kuvvetli sesler karrlar.
Ayin iin elbisenin nemi yoktur, fakat aman davulu nem
lidir ve bu olmadan ayin bir kuvvet tamaz. kran ve yalvar
dualarn ve gelecekten haber verme ilerini aman davulsuz da
yapab ilir.
aman davulu (tngr ya da tr), aa yukar 3-4 zoll geni
l iinde, azok oval bir ekilde bklm tahta bir kenardan olu
an, bir elek kenarna benzeyen bu ksmn en geni kutru yakla
k 1 arn kadardr. Bu aa kenarn zerine sepilenmi bir ma
ral derisi gerilmitir, ancak bu deri tahtann d ksmn da rter.
Davulun i ksmnda tahta kenarn uzunluk m ihveri boyunca ta
klm denek eklinde bir sap vardr. Bu sap, genellikle kollar
n uzatm ayakta bir insan eklinden oluan, buna da davul sa
hibi (tngr asi) derler. Bazan bu sap gzel b ir ekilde oyularak
ilenmi olur, fakat ok kere de dz bir denek olup, yukar
ucunda gz yerine dmeler taklm byk ve yuvarlak b ir ba

36

ve alt ksmnda da sapa meyilli olarak balanm ve insann

ayaklarn gsteren iki aa paras bulunur. Tngr asi'nin kol
lar, ban biraz altndan geen ve sapa dikey olarak gerilen bir
telle balanr, bunun zerine birok demir paralar ve levhack
lar taklmhr ve davul sallanrken kuvvetli ses karrlar. Bun
dan baka, sapa krmz ve mavi renkte ve atalar tarafndan kut
sanm birok bez ya da erit ilitirilmitir. aman davulunun
zerine gerilmi olan derinin d ksmna krmz ekiller izil
mitir. Resim kaba olmasna ramen, yukar ksmn semay be
lirttiini a nlamak olasdr, ortada gnele ay ve onlarn zerinde
de birok yldz grlyor. Aada yerin resmi izilmitir, iki ta
rafta aalar, kollarn uzatarak yuvarlanmakta olan bir _adam, at
zerinde giden bir iki kii ve bunlarn yannda da hayvanlarla
kular gzkyor. Bana, atlarn kurban at, kularn kaz ve kar
tal ve at .zerindeki kimsenin de aman olduunu sylediler.

aman davuluyla
37

Tanrlar tarafndan kutsanm kayn (somo) belirtirmi. aman,

davulu sol eliyle sapn ortasndan tutar, sa eline de orbu ad ve
rilen tokma alr. Tokmak aatan yaplm olup, bazan olduk
a ustalkla oyulmu 4-5 zoll uzunluundadr. Tokmak yass ve
yaklak 2 zoll geniliindedir, zeri nce kee ile, onun zerin
den de kll hayvan derisiyle (samur, kakm ya da tavan derisi)
rtlmtr, bundan ama, davula vurulduu zaman bouk ses
kmasn salamaktr.
Davul ile amanlk ayinleri, yukarda belirtilen btn dinsel i
lerde yaplr. aman bunun iin ancak ev sahibinin armas ile
gelir ve kendisine ok kere kk hediyeler verilir. Byle bir ayin
genellikle bir kurbanla ilgili olduu iin, aman ancak olmu ya da
olmas olas felaket, aileden birisin hastal ya da lm ya da
hayvan hastalklar gibi zorunlu durumlarda arlr. aman gel
dikten sonra, atalarndan felaketin nedenini anlamak iin haber
getirmek amacyla ksa bir by yapar. Bu i bitince nedeni bildi
rir ve ne yaplmas gerektiini syler, kurbann gerek olup olmad
n, bunun hangi Tanr'ya sunulacan ve sonra bu kurbann ne
den olduunu bildirir. Bu srada, kurbann iyi kabul grmesi ve
baarl olabilmesi iin, kurbanlk hayvann rengini ve belli iaret
lerini syler. Erlik'e sunulan kurban, felaketin olduu yerde, rne
in ya adrn iinde ya da lnn mezar banda kesilir, halbuki
Bay-lgn iin ayrlan kurban ssz bir yerde, rnein bir kayn or
mannda yeni kurulmu bir adrn yannda sunulur. Bu son du
rumda ancak erkekler hazr bulunur ve kurban kesen aman da
her zaman bir erkek olmaldr. Kurban yemeine erkekler de, ka
dnlar da katlabilir, kzlar tam kurban kesilen yerde bulunabilir
lerse de, kadnlar bunun biraz uzanda dururlar. Ayin srasnda
sylenen arklar zerine ayrntl bilgi edinmek ok zordur, nk
bu ekilde bilgi veren kimse kendi geleceinden korkmaktadr. Bu
nunla ilgili olduka ayrntl yazlar, krk yl balarndan beri Altay
38

misyonunda bulunmaktadr, fakat 1861'de bunlar bana gster

mek istemediler.. Misyoner Verbitski, bunlar 1870 ylnda Tomsk
gazetesinde yaynlad. O, btn aman dualarn asl metin olarak
vermekte ise de, bunlar ok bozuk bir ekle sokulduundan birok
yerini kesinlikle anlamak mmkn deildir, bundan baka terc
mesi de verilmemitir. Sylediim gibi bunlar tek byke metin
olduundan, ben de ad geen yazlara dayanarak lgn'e sunu
lan kurban treni srasndaki ileri ayrnhl bir ekilde anlatmaya
alacam ve dualarn metinlerini, yukardaki yazlardan mm
kn olduu kadar, sz sz evirerek uygun yerlere ekleyeceim.
Btn kurbanlarn en by olan bu tren blme ayr
lr ve bunlardan herbiri ayr bir akam yaplr.
Birinci akamda gne dalarn arkasnda kaybolur olmaz,
kurban (taylga) iin hazrlk balar, kurban yeri seilir, sahibin
srsnden kurban hayvan aranr ve ikence yaplarak ldr
lr.
aman, kk bir kayn ormannn ssz bir yerinde kurban
iin en uygun yeri kendisi seer. Onun gsterdii yerde, buras
genellikle kk bir aklktr, btn hazr olanlarn yardmyla
yeni bir adr kurulur, zeri kee ve hallarla rtlr. adrn or
tasna, ucu duman deliinden kacak ekilde, sk yaprakl taze
bir kayn aac yerletirilir. Bu kaynn aadaki dallar tam
gvdeden kesilir ve ucundaki dallarndan birine de bayrak gibi
sarkan bir bez aslr; kayn gvdesinin alt taraf aya_kla baslabi
lecek ekilde dokuz yerden oyulur ve buna basamak (tapt) de
nir. Kurban iin kurulan adrn kaps her zaman douya bakar.
adrn kaps nnde kayn kabuklarndan ve yere aklm
deneklerden kk bir it yaplr ve bu da hayvan aln belir
tir. Bu itin, adra bakan ksm ak braklr ve bu akla,
ucunda at klndan bir ilmik bulunan kayn aacndan bir de
nek dikilir.
39

lgn'e sunulacak kurbanlk hayvann donu ak renkte ol

maldr. aman kurban iin uygun at bulduktan sonra bunun
srtna aata.n yaplm bir kap konur ve srayp kab yere d
rmesi iin hayvana vurulur. Bu srada kap, alt ksm yukarya
gelecek ekilde derse hayvan bugnk kurban iin uygun sa
ylmaz; kap az ile yukarya derse, hayvan bir kurban iin
uygun saylr. Kurbanlk bir hayvan ksraksa, kap onun kendi
st ile ykanr ve yukarda anlatlan ilem srasnda u dua oku
nur:
Kurban uygun ise,
Sa gz ile
Sunulana baksn,
Ben kab sundum.
Fakat kutsama sizdendir;
Bize iyi bir iaret vererek
Aaya baksn
Kam tarafndan belirlenen bir kii bu ekilde seilmi kur
banlk hayvan at klndan yaplm uzun bir yularla tutar. Bu
adama Ba-tutkan kiji (ba tutan kii) derler ve bu greviyle b
tn kurban ilerine katlr. imdi aman sk yaprakl bir kayn
dal ile kurbanlk hayvann yanna gelir ve bu dal hayvann sr
t zerine sallar. aman bu hareketiyle kurbanlk hayvann ruhu
nu lgn'e doru srm olur. Altayllarn inanna gre, kur
banlk hayvann ruhu ile birlikte Ba-tutkan'n ruhu da bede
ninden ayrlarak onunla birlikte lgn'e kadar gider.
imdi aman, ierisindeki kayn aac yannda ate yaklm
olan adrn yanna gelir; atee atlm ard dallarndan kan
duman davula dedirir, sonra da atein yanna oturarak davu
lunu kurban ileri iin ruhlardan yardmclar armakla ayine
balar.

40

Buraya gel ey gen bulut,

Krek kemiime basarak,
Halk ve adamlar, krek,
Kemiimi ezerek siz de geliniz.
Semann olu Tang-sar,
Ey lgn'n olu Kergiday!
Sen benim grmek iin gzm,
Tutmak iin elim,
Kamak iin ayam,
Sendelersem tuyamsn,
Sa elim orbu ile vurur,
Gel sen benim sama!
Bu armadan sonra kam deiik ve derin bir sesle: a kam
ay! (Ey kam, ite ben buradaym) diyerek davet edilenin cevab
n syler, bundan sonra davulu biraz darya doru eer ve ru
hun davula alndn gstermek amacyla kolunu sallayp bir
l:iareket yapar. Sonra devam eder:
Sar kamtan bir denekle,
Sar-kula bir (atla),
Sar ipek dizginle,
Sar ipekten bir krkle,
lgn'n olu Kan Kart,
Oynayarak gel sama,
Tokma vuran sama.
Ruh: a kam ay! diye cevap verir ve davulun iine alnr.
Kzl erkek deve zerinde,
Kzl ipek dizginle,
41

Aklmdan bir denekle,

Kzugan Tengra baba,
Yalama olup seslenerek,
imdi bak sama gel.
Ruh: a kam ay! diye cevap verir ve davulun ierisine alnr.
Gk grlerken ata binen,
imek akarken koup gelen.
Gk grlemesinden gebe kalan sonbahar bulutu,
imek dolu ilkbahar bulutu,
Bastm yer gmbrder,
Ey Mergan kan babam,
Yalama olup seslenerek,
imdi bak sama gel!
Ruh: a kam ay! diye cevap verir ve dierleri gibi davulun ii
ne alnr.
imdi aman yerinden kalkar ve yava yava adrdan kar;
adra yakn bir yerde, kaz niyetiyle ierisine ot doldurulmu ve
bezle sanl bir nesne yerletirmitir. aman bu kazn zerine otu
rur ve kollaryla yukarya uuyormu gibi sert hareketler, yapar,
bu srada da yksek sesle ve ar ar unlar syler:
Ak gn altnda,
Ak bulutun stnde,
Mavi gn altnda,
Mavi bulutun stnde,
Yksel semaya ey ku!

42

Bunun zerine aman kaz sesini yknerek cevap verir:

Ungay gak gak, ungay gak,
Kaygay gak gak, kaygay gak.
aman: Altn bir dizgin yerletiriniz!
Kaz: Ungay gak gak!
aman: Altn kementi tutunuz!
Kaz: Ungay gak gak!
aman: Bir aylk uzakla baknz!
Kaz: Ungay gak gak!
aman: Ak st glne baknz!
Kaz: Ungay gak gak!
aman: Bir gnlk uzakla baknz!
Kaz: Ungay gak gak!
aman: Sr dana baknz!
Kaz: Ungay gak gak!
aman: Sr dandan
Kendisine yemek almasn,
Ak st glnden,
Kendisine iecek almasn!
Kaz: Ungay gak gak, ungay gak,
Kaygay gak gak, kaygay gak!
Kurbanlk hayvann pura ad verilen ruhu, amann byle a
rmas sonunda kinemeye balar, aman bu kinemeyi myak,
myak myak! szleriyle kendisi yknerek syler. imdi bu ruh
kamaya balad iin, aman kaz zerinde onun ardndan gi
der. Pura yukardan aaya inmeye balarsa, aman da bunu ya
par. Aaya indikten sonra kaz brakr ve hemen pura nn ar
dndan koar. Btn hazr bulunanlar bu izlemeye katlrlar ve
amanla birlikte adrdan karak; kat sanlan kurbanlk hay'

43

vann ruhu ardndan: Ay hay! Ay hay! diye bara bara koar

lar ve bu ii, pura'y ala kovalamakta baarl oluncaya kadar
srdrrler. Orada, zerinde ilmik bulunan ve kurbanlk hay
van ruhunun bekisi saylan (pura-sak) kayn aacndan bir
denek vardr. aman yksek sesle buna seslenir:
Altn ilmii alnz!
Hay, hay, hay
Altn ipini abuk sallaynz!
Hay, hay, hay!
Altn kantarmay taknz!
Hay, hay, hay!
aman bu ekilde bararak adra saldrr, ani bir hareketle
davulu sol omuzuna atar, sa eline orbu' yu ald halde sol eliy
le at klndan yaplm ilmii yakalar ve kurbanlk hayvann ru
hunu yakalam gibi yapar. Bu srada boynuna ip atlm bir atn
sesine benzer sesler karr, srar, ayaklar ile ileri geri tepinir ve
btn hareketiyle yakalanm bir atn durumunu yknr. Bu
ekilde yakalama srasnda sol omuz zerinden frlatlan davu
lu, havada iken yanndakilerden biri yakalar. Davul yere der
se, bu, kurbanlk hayvann ruhunun son anda kurtularak kat
n gsterir, bu durumda yakalama iine yeniden balamak ge
rekir. Pura yakalanmsa, aman, yannda bulunduu sanlan
yardmclara, zellikle pura sak'ya (ruh bekisi) emirlerini ve
rir ve unlar sylerken pura'y ona teslim eder:
Onu altn eyerle kapatnz,
Altn kuyruk kayn taknz,
Altn kolann iyice ekiniz.

44

imdi amana yeil bir ard dal uzatrlar, o bununla pura'y

her taraftan ttslerken ar ar unlar okur:
Alas, alas, ey kula!
lgn Kan'n kurbanl!
Ak lgn'n kurbanl!
Alas, alas, alas!
aman, binek hayvan olarak kulland kaz ancak imdi ser
best brakr ve onun iin u duay okur:
Yemini, Sr dandan al,
eceini ak St glnden al!
Sen benim kaz anas,
Ku anas Kurgay Kan!
Halkn anas Engkay Kan!
Sen halkn yannda kal!
Onlara au, au! diye seslen!
Onlar ya, ya! diye ar.
Bunun zerine birdenbire davulu kaldrr, orbu ile ona id
detle vurarak barr ve bununla kazn birdenbire ykseklere u
tuunu gstermek ister.
Ancak imdi, kurbanlk hayvann ruhu adra dndkten
sonra, aman hazr bulunan dier kimselerin yardmyla asl
kurbanlk hayvan kesilmek zere ssz yere gtrr. Sonra a
manist bir sesle unlar syler:
Seni bamn tepesiyle kaldryorum.
Seni omuzumla koruyorum,
Seni kurban olarak sunuyorum.

45

Ey yksekten kutsama grm kulunum,

adra doru yksel,
Dokuzuncu kata k,
Oynayarak ak adrn yanna kon,
lgn'n adr yanna kon,
Bay lgn'e ykselerek gel,
Onun sana yakla,
Onun sa gzne grn,
Bize iyi bir karar getir.
Bu duadan sonra aman, yannda bulunanlardan birka kii
ile kurbanlk hayvan ikence ile ldrmeye hazrlanrlar, dier
leri de kurban yerini (tas-kak) dzenlerler. Bu amala yaklak 4
verok kutrunda ve 4-5 arn uzunluunda drt kaym direi, bir
drtgenin ularna biribirinden 2,5 arn kadar uzaklkta dikey

Kurban yeri
46

olarak yere aklr. Bu direklerin yukar ular apraz tahtalarla

birletirilir ve zeri, drt keli bir prizma ayak oluturacak e
kilde dallarla rtlr.
Kurbanlk hayvann ldrlmesi, ok irkin bir ikencedir.
Bu i yle yaplr: at, ba douya gelecek ekilde yeletirilir; ve
aa bir iple skca balanr. Her drt ayana da birer salam ip
taklr. Sonra hayvann arkasna uzunlamasna kaln bir direk
konur, ayaklara taklm olan ipler bu diree balanr, o ekilde,
birka kii direi aaya doru basarken dierleri de ipleri
ucundan ekerler, n ayaklar ne, arka ayaklar arkaya gerilir ve
mmkn olduu kadar dzgn bir ekilde diree yaklatrlr.
Byk bir dikkatli yava yava yaplan bu i srasnda, atn arka
kemii birok yerden krlr ve bacak mafsallar kopar. Bu srada
kan akmasn diye vcudun kulak, burun ve makat gibi btn
delikleri otla iyice tkanr.
Ata bylece lnceye kadar, ikence yapldktan sonra, btn
ba ve dizlerine kadar bacaklar deride kalacak ekilde derisi
yzlr. Ancak azndan dili koparlr. Deri, boyun ve karn ks
mndan kesilir ve bylece deriye zarar vermeden btn vcut
karlabilir. Ba ve ayaklarla birlikte baydara ad verilen bu deri,
12-16 arn uzunluunda bir denee (tiikl) aslr, yle ki, ka
fatasnn arka delii bunun ucuna, arkann orta ksm denein
zerine gelir ve ayaklar sarkar. Kurban yerinin tam nne atal
l bir kk denek aklr, bunun zerine tiikl o ekilde yer
letirilir ki, baydara ba ile douya bakarak tas-kak'n zerin
de havada sarkar. Kurbann bu ekilde aslmas ancak Altaylla
ra zgdr. Ur evresinde grdm gibi, Teletlerde baydara
tas-kak'n zerine oturmu ekilde yerletirilir.
Kurbanlk hayvann vcudu baydara' dan karldktan sonra
ii ksm alnr ve hayvan paralara ayrlr, fakat o ekilde ki, et
mafsallardan kesilir, kemikler krlmaz. imdi n ve arka ksm-

47

larn kemikleri yumuak etten karlr, sonra da arka, kaburga

ve gs ksm ayr ayr konur. Kemikten ayrlm et i olarak
datlr. Srt, sar, kaburga paralar, kk kemikler ve gs
ksm hibir ey katlmadan byk bir kazanda suda piirilir.
Bu paralama ii byk bir ustalkla yaplmaldr, nk, de
diim gibi hibir kemiin zerinde en ufak bir zedeleme izi bile
grlmemesi gerekir, bu yzden, bu iten anlayan biri grevlen
dirilir. Seilmi iki aya, kazandaki etleri kartrmak gibi onur
lu grev verilir. Et pitikten sonra kayn ubuklarndan hazrlan
m arn uzunluunda bir yere konur ve bu srada kk
paralar eklinde kesilir. imdi aman aatan bir kap alarak bu
nun iine et koyar, zerine orba dker ve kurban yerine giderek
yzn douya evirmi olduu halde bunu evin atalarna ve
koruyucu ruhlarna sunar.
nce Ba-tutkan (ba tutan) a dnerek kendisinden u duay
okur:
Ayn temiz nda,
Gnein parlak nda,
Eski yl geince,
Yeni yl gelince,
Onun yl deiince,
Sonbaharda her ey ala olunca
Kamn ba geince,
Tabak dolusu iin,
Yemek kokusu iin,
Kayra Kan sana bunu sunarm.
Sonra, onun yanna gelen ev sahibi adna u duay okur:
Eski yl getii iin,
48

Yeni yl geldii iin

Onu iki omuzu ile desteklesin,
Bann tepesiyle kaldrsn!
Onu iki omuzu ile desteklemezse,
Ba ile kaldrmazsa,
Ona byk bir ceza gelsin,
Bitmez bir ceza desin.
Kabul et, Kayra Kan!
aman, tabakta kalan eti ev sahibine sunar, o ancak birazn
yer, kalann aman ev sahibinin akrabalar arasnda bler. Tabak
boaldktan sonra aman onu evresinde dnerek bir sallar ve
Tele zerinden frlatr. Taban dibi alta gelecek ekilde dm
se, bu, kurbann iyi kabul grdne bir iarettir, fakat dibi yu
karya gelirse, bu kt bir iarettir, lgn, kurban iin sevinmi
yor. Fakat bunlarn hibirine bakmadan trene devam olunur.
aman'n dualar srasnda, birok kii et taklm kayn dal
larn yukarya kaldrrlar. Ev sahibi en iyi saylan arka but ks
mn amana hediye olarak sunar; o bunun yumuak ksmlar
nn ounu kesip aldktan sonra kalann sekin konuklardan bi
rine sunar, o da yedikten sonra bakasna verir, bylece yenip bi
tinceye kadar devam olunur, fakat kemiklerin herhangi bir ekil
de zedelenmemesine dikkat edilir. Ev sahibi gs ksmn se
kin konuklarndan birine verir, o birazn kesip aldktan sonra
bakasna, o da kkrdak et ve sert ksmlar yenip bitinciye ka- .
dar ncsne vb. sunar. Kalan et kemiklerinden syrlnca a
dra tanr ve burada iki gece sonra trene devam edilir. Etin bir
ksmn ev sahibi kk kk paralara ayrdktan sonra, sa
elinin ba, iaret ve orta parma ile paralar alarak hazr bulu
nanlardan her birinin azna sokar. Kk paralara ayrlm
etin bir ksm birok tabaa yerletirilerek zel postalar aracl-

49

yla, trende hazr bulunmayan akraba ya da komulara gn

derilir. Bunu gtren postann bu srada grevi, ev sahibinin ye
rine etleri her konuun azna eliyle ayn ayr sokmaktr.
Kurbann ldrlmesi, tas-kak'n kurulmas ve len srasn
da yardm etmi olan kimselere etin bir ksm hediye olarak ve
rilir ve onlar da bunu evlerine gtrrler. Doaldr ki, ou a
mann kendisine der.
imdi kemikler dikkatle toplanarak kayn ubuklar zerine
konur, sonra da kurban iskelesi (tas-kak) zerine kaldrlr, bu
rada zeri bir kat kayn dal ve yapraklaryla rtlr. Bunlar ora
da Tanr'ya sunulmu olarak kalrlar. Kemiklerin hepsi de, en
kk parasna kadar kurban iskelesinin zerinde bulunmad
zaman, bu durum byk bir felaket saylr.
Ertesi akam gne battktan sonra kurban treni tekrar ba
lar, bugn trenin temelini oluturan ayin yaplr.
aman, karanlk basmaya balarken artk ate yaklm olan
adra girer. O nce dn piirilen etten bir para alarak davul sa
hiplerine, yani kendi soyunun kiiletirilerek dnlm a
man kuvvetine sunar.
Kabul et, ey Kayra Kan!
Alt srl davul sahibi,
Zil alarak bana gel!
"ok" dersem eil!
"Ma" dersem al!
Sonra burada adrda yanan atein sahibine, yani kurban su
nan ev sahibi soyunun kiiletirilmi kuvvetine bavurur:
Kabul et, ey Kayra Kan!
Otuz bal ot anas,

50

Krk bal kz anas,

"ok" dersem eil!
"Ma" dersem al!.
aman bunlar sylerken, grnmeyen konuklara sunar gibi
taba iki eliyle yukarya kaldrr ve az ile de, grnmeyen ko
nuklar gelmi gibi sesler karr; bundan sonra tabaktaki eti k
k paralara ayrarak ustalkla adrda bulunan kimselere da
tr; onlar da paralar hrsla yutarlar; bu i trene dahildir, n
k bunu tadan kiiler, ayn zamanda grnmeyen ve yiyen ruh
lar da temsil ederler.
Bunun zerine eritler taklarak adrn nne aslm slt
denen ipin zerine pamuktan, ynden ya da ipekten dokuz elbi
se asar; bunlar, ev sahibinin lgn'e sunduu armaanlardr.
Bunlar ard ile ttslenirken aman syler:
Atlarn tayamayaca hediyeler,
Alas, alas, alas!
Kiilerin kaldramayaca,
Alas, alas, alas,
kat yakal elbiseler
kere evirerek bakn onlara!
Yarlar iin rt olsun,
Alas, alas, alas,
Sevin dolusun Bay lgn!
Alas, alas, alas,
imdi aman davulu eline alarak ttsler, sonra kendisinin
aman elbisesini giyer ve davulunu tekrar alarak sessizce atein
zerinde tutar, yle ki, duman davulun her tarafna dokunur.
Bundan sonra aman bir iskemle zerine oturarak ar ar orbu

51

ile vurmaya balar ve ar bir sesle ruhlar armaya koyulur.

arlan her ruh amana: a kam ay! diye cevap verir ve a- .
mann davulu iine alnr, o da bunu her keresinde davulun uy
gun bir hareketi ile ak olarak gsterir. nce denizler hkmda
r Yayk Kan, sonra Kayra Kan, sonra Paysn Kan, ondan sonra
da uzun bir davetle Yabr Kan arlr; bu sonuncusu iin yap
lan davet u szlerle son bulur:
Benim bu yalvarmam iit,
Benim bu dileimi kabul et!
Uzun gnler iin skunet ver!
Uzun geceler iin uyku ver!
Yele gibi kalabalk meclisler ver,
Kol uzunluunda gece dinlenme ver,
Bin ev kadar skunet ver.
Bin atein yanndaki kadar uyku ver;
Oynayp gel sama,
Orbu'yu sallayp vuran sama.
Bu szlerden sonra evin sahibi amana yaklar, aman onu,
davul ile ikisinin arasnda kalacak ekilde yakalar ve orbu ile da
vula yava yava vururken unlar okur:
Ata bin bize doru gel!
Dar geitte elenme!
Evin kapsn a!
Sa dizin zerine k!
Benim kamma yaslan!
Benim diimle zl!
Benim dilimle seslen!

52

Bundan sonra ev sahibini kucandan brakarak Bay l

gn' n ailesini arr.
Herkesin babas lgn!
Yksek anamz Tasgan!
Buluttan yeleli Pura Kan
Sandaki dokuz kz!
Solundaki yedi kz!
Cazibeli Kulay Kan,
Azametli Kotu Kan,
Dolunay gibi T st Kan,
Siz, lgn'n gzel kzlar!
Bundan sonra aman tekrar iskemle zenine oturur ve daha
aa derecede olan tanrlarla ruhlar davula armaya balar,
nk ayin srasnda semann katlarna karken bu ii onlarn
yardm olmadan yapamaz. Uzun ya da ksa dualarla ard
her ruh ona: a kam ay! diye cevap vererek davula girer. Bu du
alarn bazs ok uzun ve monotondur. Bundan dolay ben bura
da arlanlar srasyla sylemekle yetinerek dualar almayaca
m.
nce o, aygr yeleli T Kan', kudretli Mansar Kan', S Kan',
Erkin'in olunu, Ak lgn ile yara bile cesaret eden ak atl Pr
u Kan' arr; sonra korkusuz Telegey'yi davet eder ki, o kim
seye seslenmez, ath oklar kayalar delip geer, syledii szler
her tarafta yaylr. Sonra Abakan ile Altay'n sahipleri olan g
l hkmdarlara seslenir:
Ey Abakan kahramanlar,
Ak ipek krkle,
Gl kzl atla

53

Benim yanma, geliniz!

Kudretli Mordo Kan!
Sen Abakaif konanda,
Bin zirveli da zerinde
Yaardn ey Mordo Kan!
imdi benim yanma gel!
Ey han szm dinle!
Altn ngraklar takan,
Altm bahadr yama eden,
arpmak iin ortaya kan,
Sen kudretli Altay Kan!
Gm ngraklar takan,
Krk bahadr yama eden,
Gremek iin ortaya kan,
Ey kudretli Altay Kan!
Sen zengi demirini deldin,
Ey babamz Altay Kan!
Seni atlar tayamaz,
ark syle yanma gel!
aman ayn ekilde Oktu Kan, Purhan Kan, Yajn Kan, l
gn'n olu yksek Kergaday ve kurbann ruhu Perbi Kan gibi
daha birok ruhu arp davuluna aldktan sonra bu armay
sema kuu Markt'e olan seslenme ile tamamlar:
Gk kular, be Markt,
Trnaklar bakrdan,
Ayn trna bakrdan,
Ayn gagas buzdan,
Geni kanatlarn grkem hareketli,
Uzun kuyruklu yelpaze gibi,
54

Sol kanad ay rter,

Sa kanad gnei rter,
Ey dokuz kartaln anas
Yayk' gerken armaz,
Edil zerinde yorulmaz,
terek gel sen bana!
Oynayarak gel sen sa gzme!
Sa omuzuma kon!
aman, Markt kuunu bu ekilde ardktan sonra cevap
verirken ku sesini yknr ve: kagak kak, kak! Kam ay! diye
barr. Bu srada, byk kuu tamann ne kadar ar olduu
nu gstermek iin omuzunu biraz aaya bker. Bundan sonra
ev sahibinin bal olduu soyun (sk=kemik) koruyucu ruhlar
n arma ii balar. rnein Tls ve Mundus boylarna bal
kimseler dolu, imek ve yamur tanrs olan Totoy Payan' a
rr ve bu srada u duay okurlar:
Dolu gibi dnersin,
Dolu gibi inersin,
Msgan Kan'n soyundan gelirsin,
Ey atam, Kem Totoy!
Ayn geldii sa taraftan
Altn bir yaz gelsin,
Gne tarafndan,
Gm bir yaz gelsin.
Ay bsbtn perdelersin,
Gnei karartrsn,
Oniki yksek basamanla,
Oniki eit oyununla,
Sevin dolu on denein var.

55

Davul iine kabul edilen ruhlar oaldka, amann davula

vuruu da iddetlenir. Kollarnda tad davul imdi o kadar
ar gzkr ki, ykn basmas ile saa sola sallanmaya balar.
Sonra aman yerinden kalkar, adrn iine dikilmi olan kaynn
evresinde birka kere dner, sonra kapya doru yrr, kapya
vardktan sonra ayakta olduu halde sayg ile kap sahibine
(orada var olduu dnlen ruha) dner ve diz kerek kendi
beyi nnde imi gibi derin derin eilir. Sonra davulu yan kena
r ile dizine dayyarak hafife dokunmaya balar, bu srada kolu
nu biraz ileriye ve geriye doru hareket ettirerek davulun sallan
masna neden olur ve yalvaran bir sesle yavaa unlar okur:
Sen akll bir beysin,
Ben aptal bir hizmeti;
Sen yksekte bir beysin,
Ben yalvaran bir kle.
Hangi hana yalvaraym?
Hangi beyden isteyeyim?
Btn hanlarn hizmetisi,
Btn beylerin ba,
Bana bir eli gnder,
Ta ki yolu gstersin!
Bundan sonra sesini deitirerek kap bekisi yerine u ceva
b verir:
Prkan Tengre'ye yalvar,
Prkan Ata'dan iste,
Bu hann buyruklarn
Alak gnlle kabul et,
Prkan Tengre'nin dediini yap.
56

Kap bekisinden bu ekilde uygun cevap alan aman yerin

den kalkar, davulun yan erevesini gsne dayar ve vcudu
nun yukar ksm ile, davulla birlikte, kere derin derin eilir
ken unlar okur:
Dilekle kere sana bavurdum,
Ey yksek Prkan Tengre.
imdi bana iyi sz gnder!
Beni dizinle destekle!
Yine kere eildikten sonra yalvarr bir sesle tekrar kap
bekisine bavurarak unlar syler:
Uyank dur kapda!
Bakr klcna yaslan!
Bakr tfeini tut!
Bir Ayna gelirse onu kovala!
Kt kimse gelirse uzaklahr!
Ktye bir ey gsterme!
Melunlara bir ey bildirme!
i temiz olmayan gelmesin!
Temiz olan yere girmesin!
Onu buraya sokma!
Bundan sonra aman davulla birlikte ar ar eilir, iddetli
ses karacak ekilde davulu birdenbire gsnden kaldrr, hz
la adrn ortasna gelir ve imdi heyecanla, sa elinin kaba ve
kuvvetli hareketleriyle davula vurmaya balar, sol kolunu geri
ye ekmekle de davuldan sesler karr. Bu srada vcudunun
yukar ksm ile trl trl sinirli hareketler yapar ve az ile an
lalmaz sesler karr. imdi ev sahibi apt'ya yaklar, aman
57

ona orbu ile hafife vurur, sonra geni taraf ile onun arkasna
dokunarak saa sola apraz hareketler yapar. Onun bu ekilde
ki outurma hareketi Altayllara gre arkada bulunan ruhun te
mizlenmesini temsil eder ve Erlik'in btn etkisini uzaklatrr.
Bu srada unlar syler:
Atlm oku ek!
Usta elim, onu al!
Altm yl geri gelme!
Yetmi yl uzakta kal!
Atlm oku al!
Akntl sulardan daha abuk
Onu buradan uzaklatr!

Altay aman
58

Bunun zerine o, ev sahibini, karsn, ocuklar ve yakn ak

rabalarn bir bir kucaklar, bu srada davul kucaklanan kimsenin
gsne gelir, orbu ise amann arkasnda bulunur. O, Prkan
Tengre adna yapt bu kucaklama ile ve davula toplanan btn
ruhlarn yardmna dayanarak onlar, kt ruhlar tarafndan ya
plabilecek felaketlere kar temizler. Sonra temizlenen kimseler
yerlerine giderler, aman ise hzla kapya gelir, ona kar davu
lunu tutar .ve orbu ile iddetle vurur, bu hzla kucaklama srasn
da ev sahiplerinden davul ve orbu'ya geen ktlkleri kapdan
uzaklara atmak ister, bu srada ktle emir vererek, gstermi
olduu yoldan dz olarak gitmesini, bir daha gelmemesini sy
ler ve ar sesle okur:
ok! ok!
Geldiin yoldan uzaklama,
Getiin sudan uzaklama!
Tal dalar zerinden u!
Sonra ev sahibine dnerek, davuluna hafife dokunurken
unlar syler:
At ba gibi altn bir kuvvet,
imdi arka kemiklerine gesin!
Koyun ba gibi kara bir kuvvet,
imdi arka kemiklerine gesin!
imdi, tekrar ev sahibinin yanna gelir, davulu kaldrarak
onun tam kula yannda tutar, orbu'yu alarak birka kere id
detle vurur ve bu ekilde atalarn ruh ve kuvvetini onun kula
na sokar, bundan ama onu, ilerde aman tarafndan gelecekteki
iler hakknda sylenecek szleri duyarak doru bir ekilde an-

59

!ayacak duruma getirmektir. Sonra ev sahibinin, karsnn ve ai

lenin dier kiilerinin nne gelerek, herbirine bir zrh ve apka
giydiriyormu gibi yapar, sonra yine hzla atein yanna gider,
tolu'ya yaklar, davulla birdenbire yere eilir ve tolu'nun altn
da yer zerinde, davul ve orbu ile abucak bir ey yakalayp kal
drm gibi harekette bulunur.
Btn bu ileri aman, byk bir abukluk ve ustalkla ve da
vul una kuvvetle vururken bararak yapar. imdi ocuklarla
korkaklar yurt'tan karlar. aman ise bu ie devam ettike ken
dinden geer, lgnca evresinde srar, dikkatsizlikle ne doru
eilen ya da kendisine yaklaan seyircileri aya ile teper. To
lu'yu yakalamken ani olarak bir ayan tapt'nn ilk basama
na koyar, davulu yukarya kaldrr, orbu'yu alarak btn kuv
vetiyle vurur, byk grlt srasnda yksek sesle: ok! ok!
diye barr. Btn bu hareketleriyle, imdi semaya doru yk
selmekte olduunu gstermek ister.
Yksel, yksel!
Kiiyi tayamayan tolu,
Yksel, yksel!
Tolu ve tolu'nun destei,
At ve atn yular,
Yksel, yksel!
Altn ip ve altn taskak,
Altn konak, altn deynek,
Yksel, yksel!
Bunun zerine aman ilk basamaktan iner, hzla yere ker,
davulunu kuvvetli gcrt karacak ekilde yere vurur, sonra or
bu ile de kere iddetle vurur: tekrar hzla ayaa kalkarak yk
sek sesle: "Baknz, onu deldim", diye barr. Sonra daha fazla

60

kendinden geerek davuluna iddetle vurup sesler karrken

tapt'nn ve atein evresinde koar, bununla semaya vardn
dan dolay sevincini belirtmek ister. Orada gk grlemesini ve
imei taklit ederek, davulun gcrtlar altnda yksek sesle ba
rr:
agarbata! agarbata! agarbata!
Sonra, zerine bir eyer rts konmu olan ve kurbanlk
hayvan pura'nn ruhunu temsil eden iskemle yanna hzla gider
ve hemen zerine oturarak seslenir:
Bir basamak ktm,
Ayhay! Ayhay!
Bir kata ulatm,
Ayhay! Ayhay!
Tapt'nn bana trmandm,
Ayhay! Ayhay!
Dolunaya kadar ykseldim,
agarbata!
aman gittike daha ok kendinden geer, sramas daha da
artar hrnlar, davula vuruu da iddetlenir, nk o imdi
ikinci ge komaktadr; bu srada kurbanlk hayvana unlar
syler:
Berrak semaya bavur,
Ayaklarn salla!
imek ve gk grlemesiyle,
lgn'e, Prkan Ata'ya
Gk hanlarna ko!

61

Batutkan (ba-tutan) n ruhu pura'nn yanndadr; aman bu

seslenie kar deiik sesle Batutkan' yknerek yle cevap
verir:
lgn'n yolu ok zordur!
A, ho.- ho!
aman: Pura'nn dizginleri usun!
Batutkan: lgn'n yolu zahmetlidir!
aman: Pura'nn azn tutma!
Bylece aman pura ile Batutkan' koturduktan sonra, tap
t'nn evresinde bir kere daha hzla dner, birdenbire tekrar
onun nnde durarak bir ayan tapt'nn ikinci basamana
koyar. Sonra tekrar yere oturur ve ikinci semann dibini deldii
ni gstermek amacyla davulunu yere vurarak barr:
kinci dibi deldim,
kinci kata ktm,
Baknz, dibi para paradr.
Sonra imekle gk grlemesini yknerek yine sylenir:

62

agarbata, agarbata!
imdi iki basamak ktm,
agarbata!
ki kata ykseldim,
agarbata!
Tapt'nn bana trmandm,
agarbata!
Dolunaya kadar ykseldim,
agarbata!

Yukarda olduu gibi pura ile Batutkan' koturup ayn ekil

de karlkl konuma yaphktan sonra, nc kat semaya yk
selir, onun dibini de temsili ekilde deler. nc gkte kurban
lk hayvan yorulmaya balar, bu yzden binici onu yalnz ba
na yollar. imdi aman kaz arr ve onun zerine binerek, n
den gnderilmi pura ile Batutkan'n peinden yetimek ister.
O, kaz u szlerle arr:
Yayk boyunda armayan,
Sert gagal kaz!
Ungay gak, gak, ungay gak,
Edil boyunda yorulmayan
Sert gagal kaz!
Ungay gak gak, ungay gak!
imdi terek gel bana!
Oynayarak kon sa omuzuna.
aman sesini deitirerek kaz taklit edip barr:
Kagak, kagak! Kam, ite ben buradaym!
Bunun zerine aman yerinden kalkarak yava yava ileriye
doru yrr, kaza biner gibi yapar ve yava sesle sylerken ka
zn uuunu yknmek amacyla iki kolunu kanat gibi sallar. Bu
srada davula da ok yava vurur. Kazn zerinde uar gibi dav
ranrken iaretlerle bu yolculuun ok zor olduunu gstermek
ister, yzndeki eitli iaretler, onun yorulduunu gsterir.
Sa kanadn a!
in, n, n!
Sol kanadn bk!
63

in, n, n!
Kanat kemiklerini ek!
in, n, n!
Kanatlarnla vur!
in, n, n!
Kanatlarn salla,
Yksek semaya u!
in, n, n!
Ak bulutlarn stne,
Semann ak yerine,
in, n, n!
Ak tutsan kucana,
Bir aylk yolun grnd yere,
in, n, n!
Ak tutsan kucana,
Ak bulutlarn stne,
in, n, n!
Benim sevimli ak ahn.
Syle, ne zaman sana ularm?
in, n, n!
aman, pura'ya elik eden kimselere He! he! diye seslenir ve
sesini deitirerek: O! o! kam ay! diye cevap verir. Sonra svari
pura'nn peinden yetiir. arksn okuyarak Batutkan'a sesle
nir, davulu gsne bashrr, orbu ile hafif vururken kazn sesini
yknerek ince sesle unlar syler:
Ey beygire binen kimse,
Buraya iyi geldin mi?
Ungay gak gak, ungay gak!
Tolu yanndakiler, hepiniz de baknz!
64

Taskak yanndakiler, hepiniz de baknz!

Atn yanndakiler, hepiniz de baknz!
Kulun ipi yanndakiler hepiniz de baknz!
Ungay gak gak, ungay gak!
Ey beygire binen kimse
Buraya iyi geldin mi?
Ungay gak gak, ungay gak!
Atn ban eken hizmeti,
Buraya sa salim eritin mi?
Ungay gak gak, ungay gak!
imdi kaz iyi hizmet ederek pura ile Batutkan'n peinden
yetitii iin, aman onu, u arky syleyerek serbest brakr:
Ey kaz, imdi st glnden i!
Sr danda yiyecek ara!
Ey kaz, arrsam her zaman gel,
Ben: he, dersem, sen de! he, de!
Ben: au, dersem, sen de: au, de!
Szme hep kulak ver!
aman kaz kovmak iin davulunu yukarya kaldrarak kuv
vetle vurur ve kazn uuunu anlatmak iin az ile dzensiz
sesler karr. Sonra ayakta olduu halde vcudunu her iki tra
fa eerek Batutkan' a bavurur. Bu srada davulunu gsnde
tutar ve kuvvetli ve neeli sesle syler:
Atn ban idare eden hizmeti,
imdi sesini ykselterek sen konu!
Bundan sonra sesini deitirir ve Batutkan'n sesini ykne65

rek alar gibi okur:

Buradan dnmek istiyorum,
Ey aman ata!
Arka kemiklerim aryor,
Ey aman ata!
Kaburgalarm aryor.
Ey aman ata!
Kemiklerim gevedi,
Ey aman ata!
Yan kemiklerim ayrld,
Ey aman ata!
Gzm kt,
Ey aman ata!
Bak, karm geride kald,
Ey aman ata!
Bana bakan babam da,
Ey aman ata!
Bu yeri grmemi olsaydm,
Ey aman ata!
Bu yola kmam olsaydm,
Ey aman ata!
Buradan geri dnmek istiyorum,
Ey aman ata!
adrma gitmek istiyorum,
Ey aman ata!
Bunun zerine aman, imdi ok keskin duyulan asl kendi
sesiyle cevap verirken davulunu gsne bastrarak kuvvetle
vurur:

66

lgn'n koynuna bakalm!

Ona doru yol alalm!
A, ho, ho! hoho!
Sonra alayarak Batutkan'n sesiyle devam eder:
Gelmek istemiyorum dedim.
Ey aman ata!
Bir anam var, dedim,
Ey aman ata!
Bak, beni anam gnderdi,
Ey aman ata!
Sana et verecekler, dedi,
Ey aman ata!
Buraya et almaya geldim,
Ey aman ata!
Bak, btn trnam yara,
Ta atlamtr!
, i, i, i, (alar)
Mi, mi, mi, mi,
T rnaklarm anmtr!
i, i, i, i!
Boynum anp yaralanmtr,
Ey aman ata!
Batutkan bu ekilde kendisini temize karmak isteyince, a
man durur ve yolculuunu yarda brakr. O, evresine baknr
ve dinleyicilere, gn nc katnda grd ve iittii eyle
ri, rnein yaknda olacak hava deiikliini, korkulacak hasta
lk ya da salgn hastalklar, burada baka bir kam'a raslayp ras
lamadn, onunla konuup rendiklerini, komular tehdit

67

eden felaketleri, evredeki kiiler tarafndan sunulmas gereken

kurbanlar vb., vb. anlatr. rnein, yaknda kar yaacaksa yle der:

Bak, kaynlarn ucu eiliyor,

Her dal aaya sarkyor,
Ak sis aaya yaylyor.
Gz kamatrp parlayan imekler akyor,
K kras aaya iniyor.
Kar eriyecekse, bunu u szlerle haber verir:
Bak, kayn ucu eiliyor,
Onun zerinden sar bir ey geiyor.
iddetli bir yamur olacaksa yle der:
Alt deynekli Kara urlu,
ukurlara damlyor,
Ayak trna ile kimse korunamaz.
Pene trna ile kimse tutunamaz.
Bu ekilde nceden haber vermeler, yalnz bu yerde yapl
maz, amann uygun buluuna gre bunlar semann istenilen
katnda ve eitli nedenlerle sylenebilir.
Batutkan alamasn bitirerek dinlendikten sonra, aadaki
szlerle amana seslenir:
Evet, imdi yola devam etmek istiyorum,
Ak lgn'n kzn almak istiyorum!

68

Batutkan'n bu szleri, yine sesini deitirerek konuan a

man tarafndan kesilir; bu kez konuan, amann hizmetkarla
rndan Karakutur ki, Batutkan'dan imek iin piposunu rica
eder.
imdi ak duman gryorum,
Bir gnlk yoldan,
Bir aylk yoldan,
Duman gzme dyor,
paral piponu,
Uzat bana ey Batutkan!
Batutkan piposunu Karaku'a uzatr. Onu elinde tutan a
man ise korku ile evirip evirip bakar, bunu iki parma ile ar
ar evirirken kendini sracakm gibi korku ile her tarafndan
seyreder. Birdenbire onu yukarya kaldrarak tekrar bakar, fakat
sonra korkmu bir at gibi nefes alarak: ki-gilik! diye barr. Ba
tutkan olup bir eliyle pipoyu tutarken, Karaku'un sesiyle un
lar syler:
Kara zrh dvlmtr,
Zrhl gmlek giyilmitir,
Altn kulakl koyu renkli kpek,
Yazk, uzanm yatyor,
Az ve burnunu yalyor,
Duyuyor musun Karaku?
Gitmezsen o gidiyor,
.Ki-gilik! Ki-gilik!
imdi aman Batutkan tarafndan uzatlm olan pipoyu, ka
raku olarak, fakat elini dokundurmadan ier. Sonra: Au! au! au!
69

diye bararak yere frlatr. imdi de ayan drdnc basama

a koyarak unlar syler:
Tapt'nn tepesine ktm,
Dolunaya eritim,
imdi drt basamak ktm,
Gk han beni kutsa!
Tekrar aaya srayarak yere oturur, yukarda yapt gibi
bu kez de nc ve drdnc katlar ayran semay deler, drt
kere atein evresinde koar ve tekrar gk grlemesiyle imei
taklit eder.

Ay, hay, hay!

agarbata, agarbata!
Drt kat deldim,
Onlar titreterek yukarya ktm,
agarbata, agarbata
Bir gnlk evreyi kutsa,
Bir aylk evredeki btn halk da!
agarbata!
Onun bindii beygirim,
agarbata!
Gk hanlar ile yaryor,
agarbata!

aman, Batutkan' a tekrar fkelenir, fakat teki alar gibi bir

sesle yle cevap verir.
Ne bol gneli lke,
Bu ne gzel memleket!
70

Burada yaamak isterdim!

Burada oturmak isterdim!
Sk dal ormanlar var,
i dolu hayvanlar var!
Nee ile burada yaamak isterdim,
Buradan eve dnmek istemiyorum,
aman baba!
Drdnc gkte aman, Karaku'un bir guguku kovalamas
n temsil eder. aman nce Kukuk! Kukuk! diye, uzaktan geli
yormu gibi, sonra gittike yaklaarak sesler karr. Karaku'u
temsil ederek sa elini gzlerinin zerine kaldrr, yukarya, aa
ya, saa, sola, her tarafa baknr; fakat btn abasna ramen
kuu bulamaynca, gzlerini uuturarak ark syler:
Yazk sana Karaku!
Ge mi utu?
Yere mi batt?
Yedi yivli tfeimle
Onu vurmak isterdim,
Vcudunun iine isabet ettirmek isterdim,
O kayn dalnda mdr,
Yoksa Tapt'nn zirvesinde midir?
Karaku'un tfek atn gstermek iin, davul derisinin st
ksmn grecek ekilde davulu yatay durumda gznn nn
de tutar, sonra orbu'yu davulun zerinde ileriye iterek, tfein
patlayn taklit edip: au! diye barr. Bundan sonra ayann
biri ile beinci basamaa basarak unlar okur:
Be tapt' nn zerine ktm,

71

Be zirveye trmandm,
Dolunaya ulatm,
Bizi kutsa, ey gk han!
Basamaktan srayarak indikten sonra tam bir kendinden ge
i iinde davuluna vurarak be kere atein evresinde koar ve
yukarda anlatld gibi agarbata sesleriyle beinci gn taba
nn deler. Burada beinci katta, kudretli Yayui (en yksek yara
tan) oturur, imdi aman ona giderek, ar ar davuluna vurur
ken melodik bir sesle unlar okur:
Ay-a, hay, hay, hay!
lgn'n olu Kergeday,
Adam'n olu Kan Prkan,
Gn olu An Kan,
ark syleyip gelin yanma!
Yardma gelin yanma!
Hann kapsnda bekleyiniz!
Ay-a, hay hay, hay!
imdi aman Yayui'nin adrna varmtr, o hemen kapdan
girer, sayg ve resmiyet gsteren bir sesle, davuluna yavaa vu
rarak unlar syler:
Beinci gkteki Yayui!
Pislikten temizleyen st gl!
Kindikleri kesen Tapkay!
Sana iten taparm, Yayui Kan!
aman imdi kendisi Yayui olarak onun isteine kar yk
sek ve tehditkar bir sesle cevap verir:
72

Sen sen kimden geldin?

De kimin soyundansn?
Herkesin bir ad var,
Her hayvann rengi var,
Ad ve yolunu syle!
Kanad olan uar,
Trna olan koar,
Bcek kokunun ardndan gider,
Syle nereden geldin?
A, ay! ay!
aman, Yayui'nin fkeli sesinden korkarak kendisini kurtar
mak ister gibi geriye srar, sonra alak gnlllk gstererek
kk admlarla ilerler ve birok kere eildikten sonra yaltakla
narak: "Dinle, sana yalvaryorum Yayui" der. Yayui kuvvetli
bir sesle: "A! a! y!" diye bararak duasn keser. aman durur,
Yayui ise fkeyle devam eder:
Benim kapm sallyorsun,
Kulaklarm nlatyorsun,
Sa tabanm gdklyorsun,
A, a, y! ay!
aman ona saygl tekrar yaklaarak duasn dinlemesi iin
yalvarr. Fakat Yayui aadaki soru ile onun szn bir daha
keser:
Syle sen kimden kaldn?
Sen kimin soyundansn?
aman davulunu gsne koyarak sayg ile eilirken yle
73

cevap verir:
Kimden kalm olurum?
Kimin soyu olurum?
Ey Yayui Han-baba!
Ben Kara Kam' dan gelirim,
Byk Kam'n soyundanm!
Testti Kam'n ardlym,
Uuki'nin ardlym,
aretlerden anlayan birinin ardlym,
Onun iin dinle Yayui,
Ey hametlim, benim ricam,
Senin evine geldim,
Bir dilek sunmak iin,
Bir soru sormak iin,
Sayg gstermek iin;
omo Kam'dan kaldm ben,.
Kam Sarga' dan geldim ben,
ark syleyip lgn'e gidiyorum,
Davulumu tan,
Ricam dinle Yayui!
aman bir kere daha derin bir ekilde eildikten sonra Yayu
i tarafndan itenlikle kabul edilir. imdi o, Yayui ile eve girer
ve onunla konuarak imdiki ve gelecekteki iler zerine baz
bilgiler edinir. Fakat rendiklerini evreye bildirmemelidir, o
bunlar ancak anlalmaz bir ekilde kendi kendine mrldanr.
Ak olarak yalnz nceden haber veren baz eyleri syler. n
ce en kk oula Yayui'nin u szlerini bildirir:
Bu ocuu yarattm,
74

ok elbisesi olur.
Tepede tarla srer,
Kulun ipi uzun olur,
Dar vcudu geni olur,
Byk srs atlarla dolar,
Evi canlarla dolar.
Sonra ortanca oula Yayui'nin u szlerini bildirir :
Bu hanlarn hediyesi,
Cesurlara alt olmaz,
Geni omuzlulara yenilmez,
mr uzun olsun,
Gnleri ksalmasn,
Gl, kuvvetli olsun!
Kaputlar zrh gibi olsun,
Y ldzlarn arasna ok atsn,
ntikamn alsn,
Kt gruh dmanlar,
Kpekler gibi inleyerek lsn,
Koyunlar gibi meleyerek lsn.
En sonunda Yayui'nin byk olu iin sylediklerini bildirir:
Benim kutsamamla
Yirmi beini doldurdu.
Zengin mallar
Her taraftan toplasn,
Her yana hediye sunsun,
Ona gelen szler,
75

Onu nceden yenmesin,

Hibir deynek arkadana demesin,
Daha krk yl yaasn.
Gsne ok isabet etmesin,
Yakasna kimse yapmasn,
Hibir ktle taklmasn,
Halk arasnda bar salasn!
Krkn dmesi ol,
Daha elli yl yaa!
Fl sylenirken aileden olanlar apkalarn davulun alhna
atarlar. Her faln syleniinden sonra kam davulu biraz yukar
ya kaldrarak orbu ile vurur. Fal felaketi haber veriyorsa, apka
lar davuldan der, fakat iyi haber geliyorsa, herkes mmkn
olan bir abuklukla apkasn alarak mutluluk bunun iinde kal
sn diye skca tutar. Btn fallar sylenip bittikten sonra aman
tekrar Yayui'nin nne eilerek okur:
Ricam dinle Yayui,
Bana sa gznle bak,
Beni sanla kutsama et.
aman drdnc ve beinci kata vard zaman pura da din
lenmitir ve amandan iecek bir ey ister:
Gzel gneli bir ilde,
ilecek iyi eme var,
Bu szme grnyor.
Ey aman!
Ma-ak, Ma-ak, Ma-ak!

76

imdi aman Batutkan olarak su ile bir kap alr ve Pura'ya

iirmek iin slk alar. Bu srada Kam hareketleriyle Pura'y y
knerek sesli nefes alr, tepinir, fakat sonunda yine ier. tikten
sonra taba dileriyle yakalayp davulla birlikte yukarya frla
tr, sonra da Batutkan olup yakalar ve ard ile ttsler.
Bundan sonra aman altnc kata kar; altnc basamaa ba
sarak zemini deldikten sonra, aynen yukardaki arklar syle
yerek alt kere atein evresinde koar. Burada, gn altna ka
tnda ay oturmaktadr, aman onun nnde sayg ile eilerek u
arky syler:
Ricam dinle! Ricam dinle!
Altnc gkteki ay ata!
Ricam dinle! Ricam dinle!
Bu szlerden sonra aman kendinden gemi ekilde kere
tapt'nn evresinde koar ve arkasndan douya doru kere
eilir. Bu srada birdenbire kaan bir tavan grerek, onun arka
sndan derhal hizmetkar Kuruldak' gnderir:
Kuruldak, acele et,
Boz st allnda,
Boz tavan gizlenmitir,
u-u-uk!
Tavan bouna aram olan Kuruldak -bunu aman da yz
hareketleriyle belirtir- sesini deitirerek cevap verir:
Yazk! Yazk!
ki ormanda gizlenmi,
ormartda gizlenmi,
77

U, u! Yazk, yazk!

Bunun zerine aman tekrar sesini deitirmekle, i gren

kimse olarak baka birini ele alr, rnein imdi Kerelday denen
biri ortaya karak. Kuruldak'm sesini taklitle alay ederek ona
seslenir:
Tete, tete, tete-te!
Ey, ey, ey, azizim!
Neler oldu acaba,
Kulaklar sallanyor.
Karn derisi depreniyor.
O, Pura'ya iaretle devam eder:
Bak, kuyruu teye beriye sallanyor,
Atn canl deil mi?
Ne oldu ki, ihtiyar?
Ey, ey, ey, ihtiyar?
Bak, tavann ovada,
Bir alya saklanm,
u-u-uk!
Kerelday'y temsil eden aman bu son seslenme zerine or
bu'yu aadan yukarya doru sallar. Sonra durumunu ve sesi
ni deitirerek tekrar tavan kovalayan Kruldak olur ve sesle
nir:
U, u, u!
imdi iki ormandan koup geti,
U, u, u!
78

imdi ormandan koup geti,

Yazk, yazk, yazk!
Tavan, ierde kalma!
Kerelday'm btn svglerine ramen tavan yakalamak
mmkn olmuyor. Bunun zerine aman yukardaki ekilde ye
dinci ge kar, imek ve gk grlemeleri arasnda taban de
lip yedi kere tapt'nm evresinde kotuktan sonra, yedinci gkte
yaayan gnein nnde, davulu sayg ile gsne basarak ei
lir:
Yalvarmam dinle, ricam dinle,
Burada oturan gn ana!
Yalvarmam dinle, duam dinle!
Ayn ekilde, trl rastlantlar, temsili sahneler, dualar, fallar,
kutsama szleri vb. ile, kam, sekizinci ve dokuzuncu g de
deler; kam'm kuvveti ne kadar fazla ise, o kadar ykseklere
kabilir; rnein on, onbir, onikinci ge ve daha da ykseklere
kanlar vardr, fakat bu kuvvet ok azlarma verilir. imdi a
man, kuvvetinin yardmyla en yksek yere ktktan sonra, aa
daki dua ile lgn'n kendisine seslenir; bu srada davulu
aaya indirir, orbu ile yavaa vurur ve sayg ile eilir:
merdivenle kan han,
srl Bay lgn,
Kardaki mavi yama,
Gzken mavi gk,
Akp giden mavi bulut,
Eriilmez mavi gk,
Eriilmez ak gk,

79

Bir yllk genilikte sulak yer,

kat yksek lgn ata,
Ay baltasnn yz ondan saknr,
Kendisi at hrna kullanr,
Btn halk sen yarattn, lgn,
Bizi seslenerek kuatan,
Btn hayvanlar sen verdin lgn,
Bizi felakete brakma!
Ktle kar bize kuvvet ver!
Bize Krms' gsterme!
Bizi onun eline verme!
Yldz dolu semay,
Bin, bin defa eviren,
Gnahlarma gre hkmetme.
Fakat aman lgn'den kurbann iyi kabul grp grmedii
ni renir, yine ondan havann sabit kalmas ya da deimesi,
ekinlerin ktl, fena yetimesi, lgn'n daha da kurban is
teyip istemedii ve nasl bir kurban bekledii ya da istediiyle
ilgili bilgi alr. Bu son-istek konusunda aman genellikle iyi bil
gi verir ve kendisinden kurban istenen u ya da bu komuyu
syler. Kurbanlk hayvann renk ve eklini anlatt zamanlar da
ender deildir. Bu srada amann kendi karna gre hareket et
tii de gze arpar, nk istenilen hayvann sahibi, genellikle
lgn'n isteini yerine getirmeye alr.
lgn ile konutuktan sonra aman en yksek bir kendinden
geii durumuna gelir ve bsbtn yorularak yere yuvarlanr.
Sonra Batutkan onun yanna gelerek davul ile orbu'yu elinden
alr, aman da son kez olarak parmaklar ile kere davula do
kunur, ban sallar ve elini davul alar gibi hareket ettirerek a-a
a-a-a! i-i-i-i! diye homurdanr, sonra hibir organn kmldatma80

dan sakin oturur. Biraz sonra, daha adrda sessizlik devam

ederken o, gzlerini outurur, salarn dzeltir, ellerini uzahr,
gerer ve kendisinin tere batm gmleini skar. Sonra yava ya
va evresine baknr ve etraftakilerle: Esan-salam! Esan-salam!
diyerek selamlar.
Kurban treni ou zaman bu ikinci ayin sahnesiyle sona
erer, fakat hazan, zellikle zengin kimselerde nc bir gece yi
ne trene ayrlr. Kurban treninin nc sahnesini iki sunma
ve byk bir yemek leni oluturur ki, bu srada byk tulum
larla kmz ve kuzeydeki amanistler arasnda (Telet ve arlar)
ok miktarda arpa biras iilir.
Bu gibi lenler iin gerekli ikiler, daha kurban adr kurul
madan nce hazrlanr; ikinci akamn trenleri bitmeden nce
buna hi kimse dokunmaya cesaret etmemelidir. Ancak ondan
sonra gerekli ikiler kurban adrna tanr. Kadnlar bu bayram
iin gerekli her eyi hazrlarlar, adrn tabann kenar boyunca
hallarla rterler ve nc gnn akam (gne battktan son
ra) tapt yannda ate yakarlar.
Sonra kurban yerinden 9-12 ta.ne kayn kabuundan yaplm
kepe getirirler, bunlarla, yine o kadar aatan in kaplarna ayran
doldururlar. Bu aa kaplar atein evresine dizilir ve her kabn
arkasnda bir diki durur. Kapnn solunda, sa kanadn en ucun
da aman, sonra Batutkan, sonra ev sahibi, sonra son yllarda ai
lelerinden kimse lmemi olan komular gelir. Bylece ayakta du
ranlardan herbiri kepe ile kaptan biraz ayran alr ve sonra hepsi
birden: ek! diye bararak ayran taph'ya doru dkerler. Bu sz
ve iki sunumu kere tekrarlanr. Sonra 12 kiinin hepsi de kep
eleri yukarya frlahrlar. Kepeler yere dtkten sonra bunlarn
durumu iyice incelenir. Kepenin dibi yukarda ise, atan iin gele
cek yl mutluluk belirtmez, oysa bunun tersi, mutluluk ve bereket
iareti saylr. imdi kaplar tekrar doldurulur ve herkes mmkn
81

olduu kadar abuklukla bunu iip bitirmeye alr. Fakat aman,

kabn boalttktan sonra bunu kapdan darya atar. Bu kabn
durumu da, frlatlan kepelerin durumu gibi, kurban sunan kim
senin gelecekteki baht ya da bahtszl iin bir iaret saylr.
Bu tren bittikten sonra genel bir iki meclisi balar. Konuk
lar grup grup tulumlarn banda toplanr ve_ ev sahibinin yakn
larndan biri tarafndan arlanrlar. Hazr olanlarn ou tama
men sarho olup kendilerinden geinceye kadar ierler, ark
syler, barr, gler ve sarho olup szdklar yerde uyuyup ay
lncaya, sabaha kadar yatarlar. Sarholua, utanlacak bir i diye
deil de, pek doal bir olay olarak bakarlar. Fakat ayrca u da
sylemeye deer ki, kadnlar ly karmazlar, sarho olup
kendilerinden geen erkekleri rahat bir duruma sokar ve zerle
rini rterler. Kadnlar byle dncesiz sarho olmaktan alko
yan ey, ocuklara kar beslenen grev duygusudur.
Burada una da nemle belirtmelidir ki, amanlarn hepsi de
ayini ayn ekilde yapmazlar. eitli soylar arasnda (sk) trl
trl tren ekillerine raslyoruz, bu i daha ok amann bilgi ve
ustalnn derecesine de baldr. Genellikle denebilir ki, kur
ban trenleri burada anlatldna benzer bir ekilde olur. Baz
amanlar ayin srasnda gzlerini kapar, bazlar da ak tutarlar.
Bazlar o kadar delicesine rakseder ki, sonunda cansz gibi yere
yuvarlanrlar, bazlar ise son derece vecd iinde kendilerinden
geerler ve sonunda onu yakalayp balamak gerekir, bu ii de
ancak byk kuvvet harcamakla birka kii becerebiir. Balan
m olan aman bundan sonra da uzun sre rpnarak kendisi
ni zmek ister, sonunda davulu elinden der ve saatlarca l
gibi yatar. Baz amanlar daha sakindir. Ve ayini kendiliklerin
den brakrlar.
Kendisine kurban sunulan ruhun arlmas da bu ruhun
cinsine gre biribirinden ayrlr. zellikle Erlik'e sunulan kur-

82

ban ok farkldr, fakat ben bu kurbann sunulmas zerine do

ru drst hibir bilgi edinmedim. Bu da pek doaldr, nk bu
rada cezaya kar korku ok byktr.
amann en byk sanat, yurdun temizlenmesi ad verilen
itir. Bu, aile iinden len kimsenin krknc gnnde yaplr. Bu
treni ancak pek az amanlar baar ile yapabilir, bu yzden zen
gin kimseler ok kere uzaklardan nl amanlar arr ve kat
land zahmet iin bol bol bahi verirler. Yurdun temizlenme
si, genellikle Yayk Kan'n zel bir yardm ile yaplr ve ona bu
yardm iin kurban da sunulur. zellikle bir ailede arka arkaya
birka lm olduu zaman bu yurdun temizlenmesine nem ve
rilir. rnein, Altayllarn inanna gre lnn ruhu daha bir
sre evde kalr ve yalnz gitmek istemeyip, aile insanlarndan ya
da ailede bulunan kimselerden daha baka kiileri ya da hi ol
mazsa hayvanlar kendisi ile birlikte lm diyarna srkler, Ya
vui, en etkin are olarak su sellerini armakla, alp gtrl-

Ayin yapan bir aman

83

m olan ruhlardan bir ksmnn geri gnderilmesini zorlayabi

lir ve lnn ruhunu da aadaki dnyaya kovabilir.
lnn ruhunun zararl etkisi konusundaki bu inan, ks
men, l ile yaayan akrabalar arasnda var olan sk akrabalk
balarna dayanr ki, buna amanlk inannn temeli olarak ba
kabiliriz, bnun meydana gelmesinin dier bir nedeni de, her
trl tbbf yardmdan yoksun Altayllar arasnda ou zaman
korkun ykm yapan salgn hast-alklardr.
1860 yl temmuzunda Kengi gl evresinde bulunduum
zaman, kendim de byle bir ev temizleme trenine katlmak fr
satn bulmutum. Gne battktan biraz sonra trenin yapld
yurda geldiim zaman, trene katlmak zere geldikleri syle
nen akraba ve komulardan yaklak 20 kii toplanmt. Ad Po
poy olan ev sahibi beni saygyla karlad ve bana, tam yurdun
duvarna bitiik onur makamnda bir yer gsterdi. Kendisi bana,
karsnn birka hafta nce ldn ve imdi de evini temizle
mesi iin Katunya'dan tannm bir aman ardn anlatt.
Grebildiim kadaryla orada hazr bulunan Altayllar pek d
nceli davranmyor, sanki hibir tren olmayacakm gibi soh
bet ederek ttn iiyorlard.
Karanlk basmaya balaynca, yurdun biraz tesinden aman
davulunun bouk sesi gelmeye balad. Yurdun kapsna gide
rek baktm zaman, amann, monoton bir ark sesi ile yurttan
yaklak yz adm tede dzenli admlarla adrn evresinde
dolatm ve arada srada davula kuvvetle vurduunu grdm .
amann dairesi gittike darald ve sonra yurdun tam d kena
rnda yrmeye balad ve en sonunda kapdan, parlak bir ekil
de yanan atele aydnlatlm yurdun iine girdi. imdi, atee
yaklat ve davulunu, dumanlar derinin i ve dna dokunacak
ekilde bunun zerinde tuttu. Sonra grkemle kap ile ate ara
sna oturarak, arasra keskin seslerle blnen monoton bir ark

84

sylemeye balad. ark gittike yavalad, arasra davula vuru

lan darbeler de hafifledi, en sonunda ark inilti bir feryat ve f
slt haline geldi. Bundan sonra aman dikkatle yerinden kalka
rak srnen admlarla yurdun iinde atein evresinde dolat,
arlan kimseyi evin iinde arar gibi, lnn ruhunu ararak
ban her yana dndrd. Bazan lnn sesini yknerek ince
sesle konuuyor ve kendi adamlar yannda brakmas iin inle
yerek yalvaryordu. Yoldan korktuunu, bunun yalnz gideme
yecek kadar uzak olduunu sylyordu. Burada ocuklar ya
nnda kalmay ok istermi. amari, yurda girmeden nce birok
gl ruhla doldurmu olduu davulu ile, onu acmaszca yur
dun bir kesinden dierine sktrr. Ancak uzun arama ve s
ktrmalardan sonra lnn ruhunu davul ile orbu arasnda ya
kalamaya ve sonra davulla yere bastrmaya baarl olur. Syle
dii ark gittike kuvvetlenir ve iddetlenir, fakat hala, yakala
nann yavaa inlemesiyle kesilir.

Yurt ad verilen adrlar

85

imdi aman sihirli davulunu n taraf ile yere doru evirir

ve yerin altndan derinlerden geliyormu gibi bouk sesler ka
racak ekilde vurur. ark da yurttan uzaklaarak ller diyar
(sttar yarina) olan aadaki dnyaya doru yol almtr. Ay
n zamanda ark da yavalayarak hafif bir fslt durumuna ge
lir. Sonra kuvvetli bir darbe ile ller diyarna vardn bildirir.
imdi, eskiden len ve ller diyarnda bulunan akrabalarla ko
numa balar ki, aman lleri bunlara gtrr. Onlar yeni ruhu
kabul etmek istemezler. aman onlar kandrmak ister, yalvarr,
yakarr. Fakat bouna. O zaman aman rak iesini alarak lle
re hayat suyundan sunar. Onlar bunu sevinle kabul ederler, e
itli seslerden oluan bir grlt meydana gelir, fakat rak etki
ettike de kekeleme balar, ller ark syler, nee ile barrlar
ve bylece yeni ruhu onlarn arasna gizlice katmaya baarl
olur. imdi amann arks gittike iddetlenir, nk ller di
yarn terketmitir ve tekrar yukardaki dnyaya yaklamaktadr.
Yukarya vardktan sonra birdenbire srar ve vcudu sinirli bir
halde iddetle gerilir. Sonra ark sert bir barma eklini alr, a
man lgn sramalarla yurdun iinde dnerek danseder ve en
sonunda ter iersinde kendinden geerek yere yuvarlanr.
Atein sihirli altnda olan bu yabanl sahne, benim ze
rimde yle kuvvetli bir etki yapmt ki, evremi bsbtn unu
tarak aman bir sre gzlerimle izledim. Altayllar da bylen
mi bir durumda idiler, pipolar yere dmt. Yaklak eyrek
saatlik bir sessizlik hkm srd.
ller lkesindeki sahne de, eitli amanlar tarafndan tr
l durumlar altnda birbirinden farkl olarak yaplmaktadr. Ba
zan ly gizlice sokmak mmkn olmaz, bazan da ruh aman
dan kurtularak yurda geri dner, bu durumda onu izler ve sah
ne yeniden balar. aman Yayk K.an' yardma ard zaman,
ller diyarndaki neeli iki sahnesi birdenbire dalgalarn sald-

86

rs ile kesilir. O zaman genel bir kargaalk, lgnca bir kouma

balar. aman, yaklaan suyun krtsn yknr. ller yar
dm istiyerek barp arr ve alarlar. imdi ller tarafndan
alp gtrlen hayvanlar ya da akrabalarn ruhlar vatanlarna
geri gtrlrler. Baz amanlar, alttaki dnyada ller tarafn
dan tannmamak iin, bu tren srasnda yzlerine kurum srer
lermi.
Kurban sunmak ve ev temizlemek, amann asl dinsel (eer
byle sylemek gerekirse) ileridir. Bu srada o kendisinin btn
sanatn gstermelidir. Ancak dinleyicilerde korku ve gven
uyandrabilen kimse gerek bir aman saylr, bylece onlar, a
man tarafndan haber verilen eylerin gerek kehanet szleri ol
duuna inanrlar ve bunlar araclyla Tanrlar yattrr ve kut
samaya alrlar. amann dier ileri nemsizdir. Kutsama ve
teekkr duasn ve ayn ekilde Yer-sulara ballk sunmay her
kes yapabilir. Havadan ve gelecekten haber vermeyi de yalnz
aman yapmaz. Doum, dn ve lm toplantlar ile amann
hi ilgisi yoktur, ancak bu srada uygun olmayan durumlarla
karlarlar ve bunlarn by ile giderilmesi istenirse aman
arlr ve o da yukarda anlattm amanlk ayinlerinden birini
yapar:
imdi syle bir soru ile karlaabiliriz: amanlarn hareketi
gerek midir, kendilerinin by gcne inanyorlar m, yoksa
bunlar, batl inan olan halk nnde amann ancak kendi ka
rn dnerek yapt birer komedi midir?
Eskiden vaftiz edilmi ve daha yeni Hristiyan olmu Altayl
Telet ve bakalar ve ayn ekilde Ruslar da, amana gerek bir
eytan hizmetisi olarak bakarlar ve bys ile gerekten doa
st eyler yapabildiine inanrlar. Rus kylleri ve Hristiyan
latrlm Altayllar tarafndan nl amanlarla ilgili anlatlan
birok hikaye bize bunu gstermektedir. aman, vcut arlar-

87

na kar duyarszlar ve en kk bir zarar bile grmeden vcu

du ile korkun ilere giriirmi (rnein, kzgn demiri ses vere
cek ekilde azna sokarm). Burada gryoruz ki, ak bir do
landrclk ne kadar byk bir etki yapmaktadr. Daha yeni vaf
tiz edilmi ve kanmca inanarak Hristiyanl kabul etmi olan
Altayllarn hastalk halinde hala geceleri gizlice, kendisinin ey
tanlk kuvveti ile felaketi uzaklatrsn diye aman armalar
ve bycnn eytani kuvvetine kar olan inann Hristiyan
Allah'na olan inanla birbirine zarar vermeden yan yana yaa
makta devam etmeleri gibi durumlar, ayn sonuca gtrmekte
dir.
rnein ivalkov da kendisinin yaam yksnde bana un
lar yazyor (Proben der Volksliteratur adl eserimin 1. cildine ba
knz): Ben orlara yle dedim: "amann szlerine inanmay
nz, bunlarn hepsi de yalandr. amanlar kendileri gerek Tan
r'ya olan inan bilmezler, tersine eytana inanrlar ve onun
yardm ile amanlk yaparlar." Misyoner Verbitski de yukarda
sylenen ve "Tomsk haberleri" nde km olan yazsnda yle
diyor: "amann durumu bir hastalk m, delilik mi, yoksa bir
oyun mudur? Hayr, bunlardan hibiri deil, iyi melekler insan
lar korumak ve kutsamak zere semann en yksek hkmda
r tarafndan gnderilirler fakat kt ruhlar ne yaparlar? Bunlar
vcutsuz ve akll yaratk olduklar iin, elbette ki bsbtn ha
reketsiz kalamazlar. Bunlarda kesinlikle bir hareket istei bulun
duunu kabul etmemiz gerektiine gre, bu istek de pek doal
olarak ktle doru yneltilmitir. Maddi doa onlarn aba
s karsnda duyarsz kalr, bundan dolay onlarn dmanca
hareketleri iin tek alma alan insanlardr. Onlar, dnyada in
sanlar arasnda, ldeki arslanlar gibi yaarlar ve insanlara, ek
yalar gibi her yerde zarar vermeye, ktlk yapmaya alrlar.
Dorudan doruya yaplan bu saldr, bizim dnce, istek ve

88

hareketlerimizde belirir. Uyank olursak, o.nlarla mcadele ede

riz, Tanr'nn yardm ve han kuvvetiyle uzaklatrrz. Fakat
vaftiz edilmemi ve bylece bsbtn onlarn etkisi altnda bu
lunan bir kii onlar "kendisinden nasl uzaklatrabilir?" Ayn
misyoner baka bir yerde yle diyor: "yle rnekler vardr ki,
kozaklar kendinden gemi aman kam darbeleriyle ayltama
mlardr, dier ynden yle rnekler de vardr ki (kendi dene
yimime gre sylyorum), kendinden gemi bir amann elin
den derhal davulunun dmesi iin papazn dokunmas yeterli
gelmitir." Sayn misyonerin szlerini burada aynen tekrar et
meden geemedim, nk bunlar Hristiyanlkla putperestliin
nasl kar karya durduunu ve Hristiyanln burada nasl bir
koruma altnda etki yaptn en ak bir ekilde gstermektedir,
yoksa amacm bunlar redle karlamak deildir. Misyoner, yeni
vaftiz edilenlerin eski dinini bir eytan eseri ve kt ruhlarn bir
ii olarak nitelendirmekle ok doru bir felsefe yrtyor, n
k bu ekilde kendisi tarafndan vaiz ile ileri srlen ha daha
keskin bir k altnda ortaya koymakta ve din deitirmenin ya
rarlarn daha ak bir ekilde gstermektedir. Fakat misyoner
efendinin, bu szleri aman tarafndan semann en yksek tanr
s olan lgn iin yaplan kurban treniyle ilgili anlatmlarn so
nuna eklemesi de, gerekten pek komik bir etki brakyor: bura
da aman, Tanr'run nnde saygyla eilerek af ve merhamet
iin yalvarr, kt ruhlara kar koruma ister; trenin banda da
kap ruhuna bavurarak, tren srasnda kendisini rahatsz et
memeleri ve kurbann olumsuz bir sonu vermemesi iin kt
ruhlar yurttan uzaklatrmas yolunda yalvarm bulunur. Bu
rada, Schiller'in' "Jungfrau von Orleans"ndan alnan szlerle
ancak, yle diyebiliriz: "Bana byc diyorsun, cehennemin
sanatlarn retiyorsun; bar, nefret, barma, bunlar cehen
nemlik iler midir?
89

yle sanyorum ki, kurban duasyla ilgili by szlerini gz

den geiren her okuyucu, amanlarn, hi de nleri kadar kt
olmadklarna inanacaktr. Onlar, kendi halklarnn etik ideleri
nin temsilcileridirler; onlarn dualar, kt ruhlara kar korku
ve k tanrsndan beklenen yardm midi gibi halk iinde yaa
yan eyleri, hem de aynen onlarda olduu gibi maddi bir ekil-.
de, eer byle demek gerekirse, yani ruhi olmayarak yanstmak
tadrlar. amanlarn hareketinde, dier dinlerin birok rahiple
rinde olduu gibi gerekle iir bir arada yrr ve bunlar ayrl
maz bir btn olarak kaynamtr. aman, iinden kendi temsi
linin bir gerek olduuna hi kukusuz inanmtr. O hi kuku
suz gerek bir kendinden gei iindedir ve hayal grr gibi de
lilie yakn bir durum, onu sk sk tamamen bilinsiz bir duru
ma getirebilir. Bununla onun, ancak bu ekilde amanlk yapt
n sylemek istemiyorum, o ok kere, yalnz mesleini yapm
olmak iin bildii dualar okur, sylemi olduu fala dayanarak
tam bir dnce ile nceden hazrlanm bir istekle yal bir kur
ban ziyafetine konmak istemesi de herhalde ender durumlardan
deildir. Fakat bu durum onu, kendi treninin gerek olduuna
inanmaktan alkoymaz, o, ancak d etkiler altnda hareket eden
sert yapnn bir ocuudur. Bundan baka, amanlarn dier din
lerin rahiplerinden daha kt olduuna da inanmyorum. Ku
kusuz, Hristiyan papazlar arasnda da, iinden inanmad hal
de ncil'in yksek szlerini bir anlam katmadan bo klie gibi
geveleyen ve kutsal szleri azna alarak, ancak yaplmas gere
ken kilise trenlerini yapan zatlar az deildir. amanln, onu
evreden kuatan ve sktran byk din olan Hristiyanlk,
slamiyet ve Budizimden daha aa olduu konusunda kimse
tartma yapmak istemez, fakat onun da belli etik ynelileri ol
duu ve bunlar gelitirdii de o derecede bir gerektir.
Budizmin etkisiyle, Sayanlar arasnda eski amanlk inan-

90

nn byk bir ksm ortadan kalkmtr; fakat Budizmin yaygn

l ile oluan etki ve 'azaln derecesini belirleyecek durumda
deilim, nk, doru sonu karabilmek iin elimde malzeme
yoktur. Trk halklar zerinde daha byk etkiyi slamiyet gs
termitir ve yukarda dediim gibi bu din, amanl ok yerde
bsbtn yok etmeye baarl olmutur. Bununla birlikte bam
sz gebe Trk boylar arasnda eski dinin de ak izlerini bula
bilmekteyiz. Bu sorun zerine ancak Kazak-Krgzlar hakknda
tamamlayc bilgi verebileceim.
Kazaklar arasnda hala, ak bir ekilde eski amanlk inan
nn izleri saylabilecek birok gelenek var9-r. Btn bu putpe
restlik adetleri saymak ii uzatr, burada baksa ya da arlatan
doktoru belirtmek yeterli gelir ki, bunlarn, mollalar yznden
halkn dinf ilerini dzenlemekten uzaklatrlan ve imdi ancak
arlatan, doktor ve falc olarak halkn arasnda bir saygnl
olan aman olduu besbellidir. slamiyetin basks altnda a
manlk dualarnn ne gibi deiikliklere uradn grmek ok
ilgin bir i olacaktr.
Baksa, daha kendisinin d grn ile bir mminden, yani
Kazaklarn genel d kyafetinden ayrlmaktadr. Kazaklar sala
rn genellikle bsbtn kestirdii halde, baksalar ancak balar
nn ortasn tra ederler, fakat salarn balarnn iki yannda a
kak ve kulaklarnn zerinde be parmak kadar genilikte bra
karak 3-4 zoll kadar aaya sarktrlar. Bu gibi putperesrler ile il
gili sa kyafeti banaz bir Mslman iin irenilecek bir eydir.
Tatar tccarlarnn baksa' dan nefretle yzlerini evirdiklerini ve
rkerek yere tkrdklerini kendim grdm.
Elbisesi bakmndan baka ancak klahnn dierlerinkine
gre biraz yksek olmasyla ayrlr ve bundan baka zerine de
bir ku ty demeti takar. Baksa, davul yerine bir eit keman ya
da viyolonsel denebilecek, 3-4 fuss yksekliinde kobus ad ve-

91

rilen bir alet kullanr. Baksa bu kobusu, bizim musikicilerin vi

yolonsel aldklar gibi nne koyar ve zerine bas yayna ben
zer bir yayla srer. Kobusun zerinde at klndan rlm iki tel
gerilmi ve sapna da demirden bir sr ngraklar taklmhr,
bunlar, algc keman hareket ettirdii zaman takrdyarak ses
ler karrlar. Bundan baka baksa'nn, ucuna drt keli bir tah
ta yerletirilmi bir denei de (asa) vardr ki, bunun da tahta
kenarlarna birok ngrakla demir paralar aslmtr. Sihir
bazlk yapacak adam (Kazaklarda baksa'nn ayini bundan baka
bir anlam tamaz), kobus almakla ie balar ve bu srada mo
noton bir ark ile elik eder. Sonra denei yakalar ve delice bir
dans srasnda bunu iddetle sallayarak korkun sesler karr.
ok kere de bu by iini iki baksa yapar, bu durumda biri ka
bus alar, teki de denekle srar ve dans eder. Hibir alet kul
lanmadan byclk yapan baka baksa'lar da vardr. Bu hok
kabaz da by srasnda aynen aman gibi kendinden geer ve
bir zarar yapmasn diye birka kii tarafndan yakalanmas gere
kir. Artk halk ahlaknda baksa inan temel bulamad iin,
baksa amandan ok kendisinin korku salan grn ile etki
yapmaya alr. Bu yzden o ok irkin sramalar yapar, gzle
rini korkun bir ekilde dndrr, dilerini gcrdatarak, vecde
gelerek deli gibi evresine saldrr. Vecd iinde korkun maharet
lerini gsterir ki, Kazaklar bunlar ancak korku ile anlatabilmek
tedirler. Bana anlattklarna gre baksa ate gibi kzgn demiri
tutar, byk ineleri bir zoll derinliinde vcuduna batrr, kz
gn demiri yalar, zerine su dkld zaman czrdad gibi
plak ayakla kzgn demirin zerine baarm. Baksann kor
kun sramalarn ve yz hareketlerini ben de grdm, fakat di
er maharetlerini benim isteim zerine gstermek istemedi,
bunlar ancak gerekten ruhlar tarafndan bastrld zaman ya
pabileceini sylyordu. Baksann yukarda anlatlan hareketle92

ri, hi kukusuz, bunlar araclyla seyircileri kandrd hokka

bazlkhr. Baksa, korkulacak bir i yapt zaman her defasnda
yksek sesle: "Buraya bakmayn! Ruh gzlerinize batyor!" diye
barrm. Doaldr ki, seyirciler de gzlerini ancak yarm ap
bakarlar ve belki de gerekte olandan daha fazla grrler. Szle
rine gvenilir kimseler tarafndan anlatlanlar ancak byle ak
layabilirim. Onlarn verdikleri btn bilgiler sonucunda unu
anladm ki, bir baksa ne kadar ok korkun eyler gsterirse, Ka
zaklar ona o kadar ok sayg gsterir ve o kadar ok armaan ve
rirler.
Bir Kazak, hayahndan korkulacak ekilde hastalanr ve ihti
yar kocakarlarn ilac da fayda vermezse, bir baksa arlr (ya
da yle diyelim: slam terbiyesi grmemi kimseler baksa a
rr, fakat Mslmanlar molla artarak dua okuturlar). Baksa
nce hastann nabzna bakar ve bu srada bir sr anlalmaz
szler syler. Sonra kobus ile yere kerek hastaya melodiler a
lar ve buna kabusun takrts ile elik ederken yarm sesle ark
syler. Bundan sonra kumalak (koyun pislii) alarak fala bakar,
hastaln nedenini ve bunu gidermek iin gerekli olan kurban
syler.
O kurbanlk hayvan iyice aklar, koyunun tannmas iin
gerekli olan renk ve bir sr iaretleri syler. Baksa falnn do
ruluunu kantlamak iin bana sylediklerine gre, onun tara
fndan anlatlan koyun ok kere ev sahibinin ya da hi olmazsa
komunun srsnde bulunurmu. Bundan u sonuca varlabi
lir ki, baksa faldan nce hi kukusuz hastann srlerini gezmi
ya da baka bir yardmcsn gezdirmitir. En basit iaretlerden
biri de koyunun byk ve semiz olmasdr.
Bu da, baksa tarafndan baka bir tren yaplmadan slamn
artlarna gre kesilir, eti paralanarak kazana konur ve komu
lar yemee arlr. Koyun kesilir kesilmez baksa mrldanarak

93

hayvann ak cierini koparr, acele acele hastann yanna gider

ve ona, daha scak olan cierle kere vurur. Sonra, hastal
zerine ald sanlan cieri kaparak kpeklere frlatr ve en son
parasna kadar yiyip bitirmelerine dikkat eder.
Sonra asasn alarak en yksek vecde varncya kadar delice
dans eder. Baksann bys bittikten sonra yemee oturulur,
buna, hastadan baka herkes katlr. Baksaya armaan olarak ye
mek srasnda en iyi paralar ve bundan baka kurbanlk hayva
nn derisi de verilir. Zengin kimseler, baksaya bir koyun ya da
durya'dan yaplm elbise gibi baka hediyeler de verirler. Ye
mekten sonra baksa, genellikle ruh (cin) dan rendiklerini bil
dirir, fakat bu szler hibir zaman ak ve belirli deildir, rne
in: sekiz gn ierisinde hava deiirse hasta iyileir, yoksa lr;
ya da hasta u kadar gn iinde lmezse iyileecektir, gibi. Bak
sa, belirli gne kadar hastann ba ucunda kalr, her gn ark
syleyip dans ederek by yapar. Baksa, bak ya da kzgn de
mirle yaplan mahareti her by srasnda tekrarlar, onun vcut
a duyduu arlar her keresinde hastaln kk bir ksmn
gidermi saylr, nk vecd iinde hastann aclarn zerine
alr. Kurban kesilen koyunun kemikleri iyice temizlenir, kafatas
zerine baksa trl trl ekiller izer ve hamurdan deve, at,
inek, koyun ve kei gibi eitli hayvan ekilleri yapar, sonra b
tn bu kemiklerle ekilleri bir uvala atarak trl renkte iplerle
baladktan sonra ssz bir yere gider ve bir sr trenle gmer.
Bu yeri hi kimse bilmemelidir, nk bu kemikler, tekrar orta
ya kt zaman kurbann sahibi. iin byk bir feliiket olur.
una da iaret etmeli ki, bana anlattklarna gre, baksa ar
hastalar yanna gitmeyi sevmez, fakat by ve tedavisini hafif
hastalarda sevinerek yaparm. Bazan da hastaya, bu gibi du
rumlarda bysnn yarar veremeyeceini de sylermi. Hasta
belirlenen srede iyi olursa, baksaya nemli hediye verilir.
94

Baksalk yetenei de amanlk kuvveti gibi bir aile iinde ir

sidir, fakat baksa derecesini alacak herkes usta bir meslektan
dan ders almaldr, retmen rencisini ancak uzun sre birlik
te yaadktan sonra kutsar; sonra o da baksa olarak kendi bana
almaya balar. renci, renme zamannda hocasna by
srasnda elik eder, yardmda bulunur, ark syleme ya da asa
ile ses karma gibi ilerden birini zerine alr. ki baksa, birlikte
alrken, her zaman biri retmen, dieri de rencidir.
Kazaklarn byk bir ksm baksaya dolandrc ve arlatan
gzyle bakarlar; fakat ou da onlarn kt ruhlarn elinde ol
duklarna ve ilerinde yaayan ruhlarn kuvvetiyle btn bu an
lahlan harikalar yaptklarna inanrlar. Grdm baksalar ben
de sanatlaryla halkn gzn boyayan, arlatan ve hokkabaz et
kisi braktlar. Onlarn yry ve oyun tarz yapmack ve yapay
geliyordu; herhalde onlar olduklarndan daha fazla grnmeye
gayret ediyor ve btn adi hareketleri arasnda da baksa roln

Gnmz Trklerinde bir ayin treni

95

oynamaya alyorlard. Grdm baksalardan biri her zaman

dinf szler kullanyor, ierken, otururken, her hareketinde yk
sek sesle "Bismillah" diyor, syledii her sze "Vallahi, Billahi!"
deyilerini ekliyordu; oysa bunlar Kazaklarda ancak baz yal
kimseler yaparlar. Belki bu szlerle o, kendisinin gerek bir
Mslman olduuna inandrmak istiyordu. Baz baksalar her.
zaman ruhen hasta bir kimseyi yknerek yzleriyle trl trl
hareketler yapar ve by yapmad zaman da sanki kt ruh
larn etkisi altnda olduunu gstermek istermi gibi davranr
lar.
Kulunda'da bir baksa arksn yazp alabildim. Fakat bunun
byk bir ksm anlalmaz szler olduu iin, burada ancak ks
men ve zet olarak vereceim. ark, Allah, Muhammed ve pey
gamberler iin kullanlan slam! seslenile balar. Bu sesleni ile
baksa kendisinin gerek bir Mslman olduunu kantlamak is
ter ki, bu ok nemlidir. Ona deli desinler zarar yok, fakat kafir
(kapr) demesinler!
nce Tanrm sen rasgetir,
Rasgetirirsen ben buradaym,
Dilediimi yine ver,
Ksr ksraa yavru ver,
yi Tanr, geni Tanr, cmert Tanr, bey Tanr
Tanr nce gk yaratm,
Ondan sonra yer yaratm;
nce Tanr'ya snaym,
kinci Muhammed'e snaym,
Birine biz kul olduk,
Birine mmet olduk,
nc, Tanrm, drt yar meayih,
Yzyirmi drt peygamber,
96

Mekke'de evliya,
Medine'de evliya,
Bu duay bir sr azizler iin yalvarmalar izler ki, bunlar a
man tarafndan byye balamadan nce davula arlan Altay
llarn Yer-sularn, da ve rmaklarn onyedi kam'n hahrlat r.
Han ngz'da evliya,
Kzl dan banda
Kz evliya,
kz da banda
kz evliya,
Kokar da banda,
Konur Ba evliya,
Dadaki geyiin
inden kan ylann,
,
Bektav Ata Bek Azl,
l desem l deil,
Diri desem diri deil,
Ata Korkut evliya.
Bundan sonra baksa, kendisinin bal olduu orta yz'e Ka
zak boylarnn atalarn arr. (Burada, gerek amanln zel
lii olan eski atalara sayg eklinin izlerini de gryoruz demek
tir)
Uvak (boyu) atas Er Kke,
Kahramanlnn belgisi:
Okluuna yzbin dii,
Tfeine bin kii gelmi.;
Sarbay, Sar, tevli,

97

yzseksen at yara sokmu

Krpebay.
Argn (boyu) atas Kara-Koja,
Hanlar iinde Ablay,
Halk iinde Kazbek,
Yaln ayak aziz Divane Burku...
Trtavul (boyunda) Tor'aygr,
Turdu Bek day,
z day-atam,
Cagalbayl Tongkat,
Ayn ekilde Kara Kesaklerin atas Kuban Bay', Kara Keray
lerin atas Kendi Bay'; Taz boyunun atas oyun Kara'y; Ters
ten Bala boyundan Kent Buga'y; Besenteyin boyunun atas Bur
lu Bay' arr.
imdi de baksa, tedavisi srasnda kendisine yardm edecek
olan ruhlar arr.
nce Tanr cin yaratm,
Birbirinden bol yaratm,
Cinin ilk atas Kent Buga,
Cin atas Sar Azban,
Avare klma sen Azban!
Cin atas Berdi-Bay;
Cin parolas: ekev, ekev!
Gkteki bibe pirim,
Krk bak saldrp,
Bana krk ine batrp,
Tepeme sa braktrp,
Cine boyun edirip,
Arzu etmediimi yaptrp,

98

Kurumu aaca yalvarthrp,

Ak sakaldan fatiha (dua) aldrp,
Ak sar bal koyun kestirip,
Be ocuk be azl tay
Eve sokturdu,
nat ettii yere hastalk koymu,
Cin olup balanm,
Baars olup dolanm.
Balarnda, lleri dirilten, hayvanlarla insanlara tohum ve
ren bakanlar Kazrat Koja (Hoca) olduu halde aadaki on
Koja (Hoca) ile yukardaki krk Koja'ya anlayamadm bir sesle
nite bulunduktan sonra, bysne devam eder:
Sa elimle saraym,
Sol elimle soraym,
Aaca bam dayam,
Gnete sam taram,
Ata nedir bilmemi,
Ana st emmemi,
Yelden yedi tavan srm.
Dua ile balam,
Yedi kazma basm gibi oldum,
Yedi kazana dm gibi oldum,
Oniki ak boz at ile
Oynayacam gn nerede?
Cin ardm Kambar' dan,
Yamata yatan canlardan,
Temircan' a selam syle haber ver!
Ar ordu toplasn,
Demir krk diksin,

99

Ovadan gelen on kurt,

u kurtlarn iinde,
Alt azl gk br,
Kusur Ku'da gk yaban domuzu,
Gk cellat Kondubay ilinde,
Cuma-Bay'n olu var,
Kusur Ku' da gk yaban domuzu,
Cin iinde sen yaman,
Aln derisi krp,
Ben cinlerle vuruup,
Yorganna yapp,
Onbirinde birleip,
Kara-Kerey. . .
Daha birok imal szlerden sonra, baksa bunlar btn soru
larma ramen ya aklayamad ya da aklamak istemedi; yine
bir sr ruhlar sayar: Bay Kabl, Koybak, Kamangar, Kzm
bt, Mangay, Czy; bunlar sralamakla okuyucuyu yormak is
temiyorum. Sonunda, btn Kazak saz airleri usulnce hazr
olan dinleyicilere dnerek, Argun soyunun kabile bakan ve Se
mipalat blgesinin Aga-Sultan'n anar:
Yol, yol, yol yatyor,
Yol boyunca asker yatyor,
Bu kadar kollar arasnda,
Kara-Bek adl Sultan yatyor,
Argn Kaz kunduramn penesi,
Ovadan gelen Oypat'm,
Krdan gelen Bey zatm,
Davut Peygamber er Davut.

100

Bana hi kukusuz hatal ve eksik olarak dikte ettirilen baksa

dualarnn bu zeti de gsteriyor ki, baksalarn bys, doa di
ni olan amanln dinsel grnden ayrlmtr ve btn etik
zelliklerini kaybettii iin mistik ve syleyen tarafndan da an
lalmaz cmlelerden oluan bir karm durumuna gelmitir.
Bununla birlikte amanlk treninin btn eski unsurlarnn iz
leri kalmtr, rnein dalarda yaayan yer kahramanlarnn
arlmas ve atalarn saylmas gibi. Fakat bu armann i
zellii tamamen kaybolmutur.
amanln eskiden btn Trk halklar arasnda yaylm ol
duunu, amann Trke ad olan kam sznn yayl ekli
ak olarak gsterir. Trk edebiyatnn en eski yazl ant olan
1069 ylnda kaleme alnm Uygurca Kudatku Bilik'te (Kutadgu
Bilig) kam sz vardr, (*) Vambery bunu, yukardaki eserin ken
disi tarafndan yaynlanan basksnda "sahte hakim, fala" diye
evirmektedir. Bu anlamn tam olup olmadn belirleyecek du
rumda deilim. Bu sz Kudatku Bilik'te iki yerde geer. Birinde
yle denmektedir:
Afsuncular ok bulunur,
Rzgarlarn hastaln tedavi eden,
Bey, sen onlara bavurmalsn,
Hastalktan kurtarr bu szler;
Kam'n sana fayda verebilmesi iin,
Bey, sen onun he:.eyine inanmalsn,
Onun szlerini bir tabip sevmez,
O, mukazim' den uzaklar.

(*) Radloff bu szleri kaleme alrken, bugn Trkenin en eski bel

geleri olarak kabul edilen ve VIII. yzylda, yazlm olan Orhon yazt
lar okunmu deildir. (eviren)

101

Doubilimci Annin Vambery

Burada kam' a eit olarak kullanlan mukazim (* ) sz Arap
adr ve "yemin ederek baran" anlamna gelir. kinci bir yerde
de yle deniyor: "Ya bir tabip tut, ya bir kam". Burada yine, ila
veren otu (tabip) ile, sz ve byye dayanarak tedavi eden kam
arasndaki eliki ortaya kyor.
Vambery, kendisinin "Dschagataische Studien" adl eserinde,
kam sznn "tabip, sahte tabip, byc, arlatan" anlamlarn
da Orta Asya'da bugn de kullanlmakta olduunu sylyor;
Pavet de Courteille de "Dictionnaire Turk-Oriental'de ayn ey(*) Bunun doru ekli mu'azzim'dir, "afsuncu" anlamna gelir. Kam
sz KB' de yalnz iki kere deil, birka kere kullanlmtr. Bundan ba
ka, bu sze, en eski belge olarak, IX. yzyldan kalma Uygurca elyaz
malarda da rastlyoruz; Bk. Ek. il A. nan, amanizm.
102

leri yazyor. Kam szne, T rk dilinin eskilik bakmndan ikinci

dereceyi alan ve 1303 ylnda bir talyan tarafndan yazlm olan
Koman dili szlnde de rastlyoruz. Komanlar o zaman Rus
ya'nn gneyinde yaamlar ve XII. yzylda ksmen Macaris
tan'a g etmilerdir. Bu szlk, bugn hala Venedig'deki Mar
cus kitaplnda korunan Codex Coma-Bicus'un iinde bulun
maktadr. Bunun Graf Kuun tarafndan yaynlanan kitabnn 9.
sayfasnda, "Incantatarts" (byc) sznn "kam katun kii
dir" diye evrildiini gryoruz; "kam kadn kiidir" anlamna
gelir. Birka satr yukarda "adiuino" = by yapyorum" sz
"kamlk etermen", "kamlk ediyorum" diye evrilmitir.

103

Ek i
Sadeddin Bulu
AMANZM

aman, amanizme bal kavimlerde ruhlarla insanlar ara

snda mutavasst (arac) roln oynayan bir nevi din adamdr.
amanist dnya grfe nazaran (gre), btn alem iyi ve k
t ruhlarn tesiri altndadr. Byk ve hususiyle insanlara ve
hayvan srlerine trl fenalklar yapmaya hazr kt ruhlarla
mnasebet kurmak kudreti yalnz amanda bulunur. nsanlar
ruhlarn ne tabiatta, ne huyda olduklarn ve her eyden nce
onlara hangi yollardan gidileceini bilemez, onlarn nelerden
holandklarn, hangi cins ve nevi kurbanlardan memnun kala
caklarn tayin edemezler. Ata veya akraba ruhlarndan ald
kuvvet ve ilham ile btn bunlar ancak aman bilir ve bylece
bir yandan iyi ruhlarn insanlar iin faydal ve hayrl tesirlerini
devam ettirmee, bir yandan da, eitli arelere bavurmak su
retiyle, kt ruhlarn zararl faaliyetlerini nlemee yalnz onun
gc yeter. aman bu maksatla tertip ettii ayinlerde ruhlar ile
temasa geip onlar honut ve raz ederek istenilen neticeyi al
maa alr.
imali (Kuzey) Asya halklar arasnda "byc, sihirbaz"
manasna gelen aman szn, hemen hemen yalnz Manu
Tunguz halklar kullanr: Man. sama, Tung. aman, saman. Av
rupa seyyahlarnn bunlardan duyduu aman kelimesi, sonra
dan Sibirya sihirbazlarna verilen umumi bir ad olarak milletle
raras kitabiyata yerlemitir. Bu kelime, ilk defa XV II. asrn son
larna doru Rus elisi olarak in'e giden E. lsbrand ile yol arka
da A. Brand'in intibalarn (izlenimlerini) anlatan seyahatname
de geer. Bu esere gre, Tunguzlarda aman veya saman bir ne-

107

amanlar (minyatr)
vi "rahip" veya "sihirbaz" demektir. Bylece Rusya'nn arki
(Dou) Sibirya ile dorudan doruya mnasebete balad za
manlardan itibaren Avrupa'da yazlm olan eserlerde aman
kelimesi ile, aslnda Tunguz sihirbazlarnn kastedildii anlal
maktadr.
aman kelimesinin itikakna (kkenine) gelince, bu hususta
ortaya atlan fikirler muhteliftir (eitlidir). Bazlarna gre, keli
menin asl Manuca veya Moolca, bazlarna gre ise, Sanskrit
edir. Birinci gr mdafaa edenlerden Banzarov (s. 34 vd.)'a
gre, aman kelimesi Manuca saman' dan gelmektedir. Nitekim
bu kelimenin kkn tekil eden sam, gerek Manuca, gerekse
Moulca birka kelimede mevcuttur. Msl. Man. samarambi
"sramak, dvnmek" demektir. Moul. samoromoy ayn ma
naya gelir. Man. sam-dambi "oynamak" demektir. Bu gre
taraftar olduu anlalan Nioradze (s. I), btn bu kelimelerin,
bir cokunluk halini, hareketli, heyecanl bir vaziyeti ifade ettii

108

ni belirttikten sonra, aman veya saman'n "comu, durmadan

oynayan, bir oraya, bir buraya srayan kii" manasna geldiini
ne srer, ikinci iddiann balca mmessillerinden olan F. Schle
gel ile K. Donner ve N. Poppe, aman kelimesini "dilenci rahip,
budist dervi" manasna gelen, Sanskr. sramana veya ramana,
Pali dilinde samana ile izah ederler. imalf Asya kltr tarihin
de cenuptan (gneyden) gelen Budizmin izleri bulunduunu
ne sren irokogorov da Tunguzlardaki samanl Budist tesire
irca ederken, Mironov ile birlikte aman kelimesinin meneini
Sanskritede aramtr. te yandan Laufer (s. 105 vd.; TP, s. 237)
aman veya saman kelimesinin Budizmden alndn kabul et
mez. Nitekim Ruben (Budhistlik s. 97 vd.) de, dorudan doru
ya Hind kaynaklarna dayanarak, amanizmin daha Aryalla
rdan nce, Orta Asya' dan gelen kltr dalgalar ile imalf Hin
distan' a yaylm olduunu belirtmitir. Nihayet amanizm

Doubilimci Nicholas Poppe

109

meselesini izaha alan Ohlmarks (Studien s. 69) aman kelime

sinin Sanskriteden geldii hakknda ortaya ahlan iddiann artk
bir deer tamadna iaret ettikten sonra, Budizmde amanl
a ait unsurlarn bulunduunu ve bunlarn cenuptan ziyade, i
malin tesirini gsterdiklerini ifade etmitir.
aman sz, ayrca Toharcada samane ve incede de amen
eklinde geer. Sodcada mn olarak yazlan kelimenin, aman
szne tekabl ettii (geldii) iddia edilmi ise de, bunun doru
olmad anlalyor. Zira, Sogdca metinlerdeki ekline iaret
edilen bu kelime, Trke Turfan metinlerinde nceleri amnu,
umna diye okunmu iken, sonradan imna eklinde tesbit edil
mitir. Manas da, "kt ruh, eytan" dr. ran esatirinde (mitolo
jisinde) Ahrfmen'e tekabl ettii bilinen bu kelimenin, gerek e
kil, gerekse mana bakmndan Tunguzca aman veye saman s
z ile bir mnasebeti yoktur. Nihayet bir de Farsa eski edebi
dilde "putperest; put" demek olan, Firdevsi'nin ahname'sinde
"Budist rahip" manasnda kullanlan bir semen veya aman ke
limesi mevcuttur. Dini bir shlah (terim) olarak Hindceden Fars
aya Sogdca yoluyla getii anlalan bu kelime ile, imalf Asya
halklarnn sihirbaz rahibini gsteren aman arasnda bir mna
sebet bulmak zordur.
Btn bu izahattan anlalaca zere, aman veya saman
Tunguzca bir kelimedir. ayet, iddia edildii gibi, burada vaktiy
le ok daha imale (kuzeye) yaylm olan Budizmin tesiri bahis
mevzuu olsayd, bu stlahn ok daha geni bir sahaya intiar et
mi (yaylm) olmas gerekirdi. Halbuki, imali Asya dillerinde
aman iin baka baka kelimelerin kullanld grlyor. Tun
guzlarn ne Hindistan, ne de in ile dorudan doruya bir m
nasebeti vardr. Buna gre, aman kelimesinin ince yoluyla
Hindceden Tunguzcaya gemi olmas da muhtemel deildir.
Nihayet Nemeth (s. 245 v. dd.) aman kelimesinin mene'ini
110

aratrrken, bunu muhtelif Trk ivelerinde geen kam (a. bk.)

kelimesi ile birletirip Trke olarak gstermek istemi ise de, bu
arada aman kelimesinin ikinci hecesini izahsz brakmtr.
amanlarn ok eski bir mazisi olduundan bahseden Banza
rov (ayn yer.)' a. gre, Orta Asya kavimleri arasnda onlarn .
mevcudiyetine dair ilk doru malumat, V I. asr in kaynaklarn
da geer. Pelliot (s. 466 vd.) yine ince bir metne dayanarak,
Manurya'da Ccen dilinde "byc" manasna gelen an-man
(=a-man) kelimesinin XII. asrda mevcudiyetini (varln) tes
bit etmitir.
T rk kavimleri amanlarna umumiyetle kam (gam, ham)
derler. Radloff (Versuch eines Wrterbuches der T rk-Dialecte,
Petersburg, 1889, il, 476 vd.)'a gre, balca Altay, Telet, Lebed,
or, Sagay, Koybal, Ka, Kerik, Soyon, Kumand ve Uygur ive
lerinde geer. Moollar, Buryatlar v Kalmuklar erkek amanla-

Gyula Nemeth
111

rna b, bge, Yakutlar oyun, uvalar yum, Krgz-Kazaklar

bak, baks veya bah derler. Yakutlar ile Altayllar kadn a
man iin Mool. udugan (utagan, abahan, duan) tabirini kulla
nrlar. Ancak Yakutada hamma (kamla-); " kam'lk etmek" ma
nasnadr.
Kam umumiyetle "kahin, sahir" demektir. Ayrca "hazk ta
bip, alim, filozof" manalarna da gelir. Eski Trke metinlerde
hazan "putperest rahip", hazan "sihirbaz" manasnda kullanl
dn gryoruz. Eberhard (s. 69)'a gre, eski bir in kaynan
da, Krgzlarda amana gan denildiini gryoruz ki, bu herhal
de kam olacaktr. Nitekim Radloff (Aus Sibirien I, 139), IX. asr
da Hakas-Krgzlarda amana kan denildiini kaydeder. Harva
(Die religisen Vorstellungen s. 449)'ya gre, XIII. asr Avrupa
seyyahlarndan V. Rubruk da "sihirbaz" manasna ham (-kam)
kelimesini kaydetmitir.
Kam kelimesine, Trke Turfan metinlerinden ma' da (baka),
Kutadgu Bilig (462=1069/ 1070), Divan Luat al-Trk (470=1077),
Codex Camanicus (m. 1303) ve Abu Hayyan'n Kitab al-idrak li
lisan al-atrak (712=1313)'i gibi eski Trk dili yadigarlarnn bir
ounda rastlanmaktadr. Kutadgu Bilig (trc. R. R. Arat, Ankara,
1959, il, 87, beyit 1065; 151, 2002; 281, 3873; 378, 5244)'de birka
yerde anlatldna gre, eitli hastalklar tedavi etmek iin tabi
bin yannda kam da yer alr. Tabip (otac) hastal (ig) ila (ot) ile
tedavi eder (ota); kam ise, hastay kendi usulne gre, daha ok
ruhf yollardan, efsun ve sihirle iyiletirmee (emle) alr.
Divan Luat a l-Trk (trc. B. Atalay, Ankara, 1939, I, 283 ; An
kara, 1941, III, 157)'te "kahin" manasna gelen kam'n balca va
zifesi efsun yapmak (arv arva)'tr. Ayn eserde (III, 443) geen
kam rklad misaline baklrsa, amann falclk da yapt syle
nebilir.

112

amanla davet ve amann talim ve terbiyesi: amann

balca vazifesi, ruhlarla temas etmektir. Bunu da ancak muay
yen kabiliyet ve istidada sahip kimseler baarabilir. Bundan do
lay, belli bir talim grmekle herkes aman olamaz. amanlk ft
ri ve adeta kanlmaz bir kader mes' el esidir.
Altay halklarna gre amanlk, ailede irsen intikal eden ve
bilhassa ocukluk anda sar'a nbetleri ile gelen bir hastalk
saylr (Verbitskiy, s. 44). Gerekten, saysz misaller amanlk is
tidadnn marazi olduunu gstermektedir. Radloff (ayn. esr.,
11, 16. vd.)'a gre, amanlk nbetleri ani olarak gelir. Namzed
nce kendinde byk bir yorgunluk hisseder; vcfdu kaslp tit
rer ve bu hali esnemeler takip eder; gs daralr, birtakm aca
yip sesler kararak alar, gzleri dner, sonra birdenbire sra
yp ayaa kalkar, deli gibi dnmee balar ve nihayet azndan
kpkler saarak yere yklr, vcudu hissizleir. Bu ztrapl hal-

Paul Pelliot
113

ler bir mddet devam eder. Nihayet gnn birinde namzed da

vulunu alp almaa balar ve artk sakinleip kendine gelir. a
man olmaktan kanan kimse, sonunda ya delirir veya gen ya
ta lr.
ukin (s. 277)'e gre, Yakutlarda aman namzedine gelen
nbetler daha iddetli bir ekilde tezahr eder (belirir). Namzed,
ruhun tazyiki ile ormanlara der, kendini atee, suya atmak is
ter. Bu belirtilerden, o kimsenin aman olaca anlalr ve nam
zed amanla balamak suretiyle bu hastalktan kurtulur. Tro
anskiy (s. 119 vd.)'e gre, Yakutlarda amanla istidad olan
kimselerde grlen bu asabi hastala menerik ad verilir. a
manl terkedenlerde hastaln yeniden balad birok misal
le tesbit edilmitir.
irokogorov (Opit, s. 43 vd.)'un verdii malumata gre, Tun
guzlarda da amanln asabf bir hastalk halinde ortaya kt
grlmektedir.
Ohlmarks (ayn. esr., s. 5 vd.) da amanizmin ruhf esasn, ku
tup blgesindeki tabif artlarn arlndan mteveliid bir nevi
isteri ile izah etmek istemitir. Fakat, btn bunlara ramen a
man sadece bir ruh hastas olarak gstermek asla doru deil
dir. Aksine olarak ruhlar tarafndan amanla davet edildiine
inanlan bu kiiye, Sibirya halklar arasnda korku ile kark bir
sayg gsterilir. Hususf kabiliyeti sayesinde tabiatst kuvvet
lerle temasta sayld iin, ona mensup olduu boy veya oyma
n koruyucusu gz ile baklr. Nitekim ilk amann zuhuruna
dair Sibirya' da anlatlan efsanelerde de (bk. Agapitov-Hangalov,
s. 41 vd.; Nioradze, s. 2 vd.; Bulu, amanizm I, I, 43 vd., ama
nizmin menei, s. 277 ; Harva, ayn. esr., s. 465 vd.;) ruhlarla m
nasebette bulunduuna inanlan amann, stn kabiliyetleri ile
farkl yaratla sahip bir varlk olduu belirtilir. Kam'lar, umu
miyetle zeki, hayalperest ve air tabiatl insanlardr. Ayin esna-

114

aman ve davulu
snda byk bir vecd iinde kendinden geip gk ve yer alt
alemlerinde grd garip varlklar, acayip hadiseleri teferru
atyla anlatan aman, ayldktan sonra hibir ey hatrlamaz. Ta
rim devirlerde gelecekten haber veren, bir boz atn srtnda gk
lere kan, hatta nihayet devlet ilerine bile karan, kudretli a
manlardan bahsedilir (nan, amanizm, s. 87 vd.).
Yukarda iaret edildii zere, yalnz talim ile herkes aman
olamayaca gibi, sadece ftri kabiliyet ve istidat da buna kafi de
ildir. aman namzedinde istidad ile beraber, muayyen bir bilgi
ve maharet de aranr. Radloff (ayn. eser., il, 16)' a gre aman,
mesleindeki gc ve bilgiyi atalarndan alr. Onlardaki kudre
tin suduru ile davulu idare etmei, makamla dualar okuyup ata
lar, ruhlar armay ve nihayet onlarn yardm ile kendi ruhu
nu bedeninden ayrarak aydnlk veya karanlk alemine gnder
mei renir. amann nesilden nesle intikal eden rf ve adetle1 15

ri iyice bilmesi ve bilhassa kendi soyu ile mensup olduu boy

veya oyman ruhlarm tanmas lazmdr. Anohin (Materiali s.
29 vd.)'in yazdna gre, lm amanlarn ruhlar, "temiz, iyi
ruh" olarak yer alh aleminden ayrlp bu dnyada yaarlar. Bu
suretle hemen hemen her ailenin vaktiyle amanlk yapm olup
ahfadna yardm etmek isteyen ecdad (atas) vardr. Bu akraba
ruhlar olmadan aman vazifesini asla yapamaz. aman gerek
ge karken, gerekse yer alhndaki cehennem alemine inerken
karlah engelleri aabilmek iin bu ruhlar arr. Denildii
ne gre, onlar da canl birer kuvvet olarak ortaya kp amana
yardm eder ve onun karsna dikilen korkun hasmlarla sava
rlar. eitli ayinlere ait malumat elde edebilmek iin de aman
namzedinin, oyman tecrbeli ihtiyarlar ile temas etmesi ve
ayrca kudretli, bilgili bir amandan ders almas arthr. Namzed
bu kiinin yardm ile eitli ayinlerin nasl yaplacam, okuna
cak dua ve efsunlar renerek grnmez kuvvetlerle ainalk
peyda eder. Stadling (s. 63)'e gre, Yakutlarda usta aman, nam
zedi bir emeget "yardma ruh" ile tehiz eder. Bir rivayete naza
ran, bu ruh amann dier benliidir. Esasen namzedin kendisi
ar derecede hassas ve hayalperest olduundan, stadnn es
rarengiz telkinleri ile, garip eylerle uraa uraa, nihayet g
nn birinde o da aman olmak kudretini kazanr. Namzedin a
man olarak yetimesi, akrabalarnn katld bir merasimle
tes'id edilir (kutlanr). Pripuzov (s. 65)'a gre, Yakutlarda yal
aman, namzedi yksek bir dan bana veya stepe gtrerek
ona aman elbisesi giydirir; eline bir davul ile at kl sarl bir s
t dal verir. Namzedin sanda 9 erkek, solunda 9 kz ocuk
yer alr. Bu arada namzedi yetitiren stad da merasim elbisesi
ni giymi olarak namzedin arkasnda durup birtakm dualar
okur. Namzed bu yemin duasn tekrarlayarak yoksullara, d
knlere yardm edeceine, yksek dalarn zirvelerinde yaa-

116

yan ruhlara sayg gsterip hizmet edeceine sz verir. Bu ruhla

rn en by, en kudretlisi sustuanah bir Toyun olup bunun
erkekli diili byk bir aile halk, adlan, sanlan ile anlan
oullan, kans, kardei ve dier akrabalar vardr. Bunlarn baz
s insanlara kllk eden, eitli hastalklar douran habis ruh
lar olup ou diidir. Her ruha kurban olarak sunulacak hayvan,
rengi ve alametleriyle tefrik edilmitir (ayrlmtr). Kimine kara
aygr veya kzl alaca at, kimine kara inek veya kzl inek, kimi
ne de aln kara benekli ak inek kurban edilir. Bu arada aman, in
sanlara eitli akl hastalklar tevlid ettiine (verdiine)inanlan
dii ruh iin dokuz kakm, dokuz san san, dokuz kokarca, do
kuz gvercin azad edeceini va'ad eder (nan, ayn. esr. s. 76 vd.).
Radloff (ayn. yer.) amanln irs! olup, babadan oula veya
pek seyrek ahvalde babadan kza intikal ettiini yazar. Bu hu
susta daha doru malumat verdii anlalan Anohin (ayn. esr. s.
29 vd.) amanlarn ecerelerine dayanarak, bu meslein babadan
evlada deil, fakat akrabadan akrabaya getiini kaydetmitir.
Yine Anohin (ayn. esr., s. SO)'in tesbit ettiine gre, amanl
a davet 6 ile 50 ya arasnda deiir. Ancak bu arada daha ziya
de 20 yanda olanlar ekseriyeti tekil etmekte ve bu suretle a
manla davetin, umumiyetle cins! olgunlama devresine rastla
mas dikkati ekmektedir. Bununla beraber fevkalade hallerde
ancak 62 yanda aman olanlara da rastlanr. Bunun aksine da
ha ocukluk anda 4, 6, 9, 12, 15 yalarnda aman olanlar da
vardr. Henz ocuk yanda olanlar, adrda bazan gnde 2 sa
at kadar kendi kendilerine davul alp bir eyler mrldanr ve bu
minval zere talim ederek ancak yllarca sonra gerek aman
olabilirler.
Bir Mool boyu olan Buryatlarda aman namzedi, mensup
olduu boy veya oyma komularndan birisi ile dolap sada
ka toplar. Sonra oymak halk bir ormanda toplanr. Bu arada,

117

merasim esnasnda davul yerine kullanlmak zere, kaln bir ka

yn aacnn gvdesi oyularak, bundan iki asa karlr. Bir aa
cn yannda bir kulbe kurulup ortasnda ate yaklr. Oyman
yal kiileri burada yerlerini aldktan sonra bunlardan birisi a
man namzedinin "ata" s olur. Bu yal amann ruhlar ile nam
zedin ruhlarnn ayn zmreden ve ayn soydan olmalarna dik
kat edilir. Her ikisi ilk ayini birlikte yapar, dualar bir azdan
okur ve hareketlerini birbirlerine uydururlar. Merasim dokuz
gn srer. Bu arada birok koyun ve tay kesilerek yenilip iilir.
Gen kzlarla delikanllar raksedip elenirler. Dokuzuncu gn
bir kee zerine oturtulan namzed havaya kaldrlarak aman
ilan edilir (nan, ayn. esr., s. 78 vd.).

Ak ve kara amanlar: Anohin (ayn. esr., s. 33 vd.)'e gre, Al

tayllarda amanlar ak kam ve kara kam olmak zere ikiye ayr
lr. Birinciler yalnz ge ve bata aydnlk aleminin hakimi l
gen olmak zere, oradaki iyi ruhlar amanlk ederler. kinciler
ise yalnz yer altnn korkun ruhunu temsil eden Erlik ile ona
bal kt ruhlar (kara tz) iin tren yaparlar. Bu iki nevi a
man kyafet bakmndan da (a. bk.) birbirinden tefrik edilir.
Umumiyetle ayinlerde, mistik bir karakter tayan kara aman
larn aksine olarak, ak amanlarn daha gsterisiz ve sade gi
yindikleri gze arpar. Kadnlar temiz saylmadklar iin yalnz
kara aman olabilir, fakat gk ruhlar adna yaplan merasimlere
katlamazlar. Troanskiy (s. III)'e gre, Yakutlar ak amana ay
oyuna, kara amana ise abas oyuna derler. Ancak birincisi asln
da amanlk yapmayp sadece kurban keser. te yandan Pripu
zov (s. 64) Yakutlarda amanlar iin byle bir tefrik (ayrm) ya
pldndan bahsetmez. Ona gre, Yakutlarda gerek yer altnda
ki, gerekse yukar alemdeki ruhlar aran aman ayn kiidir.
Agapitov-Hangalov (s. 46), Buryat amanlarnn, iyi veya k118

t ruhlar,n hizmetinde bulunmalarna nazaran, ikiye ayrldkla

rn belirtirler. Ak aman (sagani b) iyi tarirlara tapar, onlarn
vastasyla insanlara iyilik eder. Kara aman (karain b) ise kt
ruhlara tapar, yalnz onlara kurban keserek insanlara trl fena
lklar yapmaya alr. Onlarda ak amanlarn elbisesi beyaz, a
ra amanlarnki ise mavi renklidir. Ak aman lnce cesedini ya
kp kllerini beyaz bir kuma torbaya koyarlar. Kara amann
cesedinin kllerini ise kara bir torbaya koymak adettir (akov,
s. 82). Harva (ayn. esr., s. 484 vd.), Buryatlarda kara amanlarn
bu kadar kt bir hrete sahip olduklar hakkndaki mtaleala
r mbalaal bulmakta ve hakl olarak onlarn, yer altndaki
korkun kuvvetleri eitli vastalar ile teskin edip zararsz hale
getirmelerini, insanlar iin hayrl bir i olarak deerlendirmek
tedir. Ayn mellife gre, aksine olarak, Buryatlarda amanizmi
en eski ekli ile temsil edenler, bu kara amanlardr.
Anohin (ayn. esr.,s. 108-148) Altay erkek ve kadn amanlar
nn ecereleri zerinde dururken, ya sadece ak kamlk veya sa
dece kara kamlk yapan amanlarn yannda, birok kam'larn
hem gk, hem de yeralt ruhlar iin, her iki amanl birden
yaptklarn da kaydeder. Nitekim orlarda yalnz bu nevi a
manlarn bulunduu anlalmaktadr. Umumiyetle Altayllarda
kara amanlarn says ak amanlarnkinden daha azdr.

aman kyafeti: Sibirya' da amanlar ayinde hususi bir elbise

giyerler. Fakat aman halklarn ounda, tam takm halinde a
man elbisesine artk pek rastlanmyor. Birok yerde aman gn
lk kyafeti ile ayin yapar. Fakat, denildiine gre bu, amanl
n ilk seneleri iin bahis mevzuudur. Altay Trklerinde kam sa
dece bir davul ile amanlk yapar. Radloff (ayn. esr., il, s. 17)' a
gre, imali Altay halklarnn bir ksmnda amanlarn hususi bir
elbisesi yoktur. Giydikleri, hayvan derisinden yaplm bir g119

Wlhelrn Radloff
slk ile n ak bir ceket ve kara tavuk tyleri takl krmz
bir balktan ibarettir. Szde Hristiyanlatnlm Kumandlarda
ge kurban merasiminde kam, sadece beyaz bir cbbe ile kayn
aac kabuundan yaplm, huni biiminde bir klah giyer. i
malf Altay'n baz yerlerinde beyaz renkli olan serpua puhu ku
u tyleri takldr. Yine Radloff' a gre, mhim olan amnn da
vuludur.
Ayin esnasnda amann mutlaka ayr bir elbise giymesi art
olan halklarda da, bu bakmdan, yine bir tereddi mahade edil
mitir (yozlama grlmtr). Fakat, bu arada cbbe ile balk
uzun zaman muhafaza edilmi grnyor. Bununla beraber ba
z yerlerde aman elbisesinden arta kalan ya sadece cbbe veya
balktr. Muhakkak olan bir ey varsa, o da eskiden aman elbi
sesine byk bir ehemmiyet verilmi olduudur.
120

Anohin (ayn. esr., s. 131) Altayllarda cbbenin sonradan ba

ka halklardan alnd kanaatindedir. Ona gre de, lgen ile da
ve yer ruhlarnn da dahil bulunduu iyi ruhlara ayin yapanlar,
aman cbbesini (manyak) giymezler. Halbuki yer alt dnyas
nn hakimi Erlik ile ona tabi kt ruhlar (kara tz) iin yaplan .
trenlerde cbbe giymek zaruridir. aman bu cbbeyi kendi ar
zusuna gre deil, ruhlarn ilham ettii ekilde yaptrmak mec
buriyetindedir.
aman elbisesinin, aslndan uzaklama ve ehemmiyetini kay
betme bakmndan arzettii tereddi (yozlama), elbiseye taklan
paralar iin de bahis mevzuudur. Gerekten, trl maksatlar ile
ve eitli varlklar temsil etmek zere, elbiseye merbut (bal)
olan paralarn da zamanla yerlerini deitirdikleri grlyor.
Her ne kadar bugn tam bir aman elbisesiyle mcehhez (do
nanm) kam'lara pek seyrek rastlanr ise de, daha ok Rusya ve
baz Avrupa mzelerinde bulunan kolleksiyonlara bakarak a
man elbisesinin mene ve mahiyeti hakknda bir fikir edinmek
mmkndr. Ayrca seyyahlarn muhtelif zamanlarda, muhtelif
blgelerdeki amanlara dair verdikleri malumat da bu sahadaki
bilgileri tamamlamaya yaramaktadr. te btn bunlara daya
narak muhtelif kltr dairelerine mensup elbise nevilerini tesbit
etmek mmkn grlmektedir. Bu arada aman elbiselerinin,
sadece ahs veya tesadfi bir icad olmayp, ayn zamanda dar
veya geni bir muhitin mterek dnce ve tasavurlarnn
mahsul olduu gzden kamamaktadr.
Takm halinde aman elbisesinde u paralar vardr: 1 . cb
be veya hrkaya benzeyen bir stlk, 2. serpu, 3. imalde oturan
halklarda gslk, 4. eldiven, 5. yksek konlu ayakkab. Ano
hin (ayn. esr., s. 39-46) Altayllarda, Potanin (Oerki, iV, 49-52)
Moollarda aman cbbesini teferruatyla (ayrntlaryla) tasvir
ve izah etmilerdir.

121

Baz Altay halklarnda aman elbisesinin btn ile bir ku

veya hayvan temsil ettii gze arpar. Msl. Teletlerde aman
cbbesi (manyak) geyik veya koyun derisinden yaplm olup,
byk bir kuu andrr. Nitekim halk da, elbisenin kol alhndaki
diki boyunca sarkan pskllerin, ku kanadn temsil ettiini
syler. Omuzdan sarkan ve puhu kuu tyleri takl olan deri ve
ya kumatan pskller de kanada benzer. Cbbenin bel hizasn
dan balayarak arka tarafta btn alt ksm tekil eden ip veya
pskller, kuun kuyruudur. Ayrca, hazan cbbenin omuz ba
na da puhu kuu tyleri dikildii vakidir. Cbbede ifade edil
mek istenilen ku tasavvuru, ku prk denilen balkta da ken
dini gsterir. Altay havalisinde seyrek olarak rastlanan bu ser
pu (balk), krmz bezden yaplm olup madeni' dme, katr
boncuu ve dizi-dizi baka boncuklarla ssldr. Ayrca zerin
de ku ekilleri de vardr. Nihayet baln ucunda da yine puhu
kuu tyleri bulunur.
Buna gre, Altay kam'nn, bugn ancak cbbesi ile bal
muhafaza edilebilmi olan aman elbisesini giyince, bir puhu .
kuu ekline girmi olduu anlalyor.
Altayllarda kam bundan baka, ruhlar kovmak iin, elbise
sine birtakm eyler de takar. Bunlarn arasnda kollara, srta ta
klan kk zil ve ngraklar vardr. Bu meyanda cbbenin kol
larnn alt ksmna, 4' sada, S'i solda olmak zere, bakrdan
yaplm kk ngraklar asldr. Cbbenin arka tarafnda uf
ki (yatay) olarak 2 veya 3 dizi halinde sralanm 20 veya 70 n
grak daha grlr. Trl sesler kararak ruhlar rkten made
ni eya, amann zrh saylr. ngraklarn st srasnda ise 9
kk yay vardr. Bunlar da yine zrhn bir paras olarak kt
ruhlara kar silah vazifesi grrler. Srt ksmna, geliigzel ser
pitirilmi olup yldzlar temsil eden madeni' paracklar da
merbuttur. Bu ksmda sra sra dizili katr boncuklar, kt ruh

122

lan uzaklatrmaya yarar. Nihayet cbbenin omuz ksmlarnda

gnele ay temsil eden iki byk madeni levha gze arpar. Ay
rca cbbenin omuz ba ile dirsek ve bilek hizasna gelen yerle
rine, para halinde vaak krk dikilidir.
Cbbede efsanevi birtakm ekiller de bulunur. Bu meyanda
srt ksmnda, yakann hemen altna rastlayan yerden dokuz be
bek sarkar. Bunlar lgen'in kzlarm temsil ederler. Ayrca cb
benin bir yanndan yutpa adl yer alt canavarm temsil eden, si
yah veya kahverengi kumatan yaplm bir erid sarkar. eklen
atal kuyruklu, drt ayakl, az ak bir ylana benzer. aman
kt ruha kar korur. Cbbenin dier yannda ise arba denilen
ve Erlik'in lkesindeki denizde yaadna inanlan bir canavar
ekli vardr. Bu da yeil kumatan yaplm bir eridden ibaret
olup, drt aya ile az krmz renktedir. Banda bayku ty,
gz yerinde ise, kk birer bakr pul vardr. Baz amanlar iin
arba koruyucu bir ruh (tz)'dur. Cbbede ayrca eitli ruhlar
temsil eden sincap, aakakan derisi ile kara bezden yaplm bir
kurbaa, aakakan ve kartal tyleri, kartal peneleri, ay ayak
lar vs. vardr. Omuzlarda demet halinde bulunan tyler, ayin
esnasnda aman ile kurbanlk hayvan yukar aleme tayan iki
kartal veya ahini temsil eder. Btn takm ile tam bir cbbe
(kltk manyak) 60 esas paradan mteekkildir. Btn para
lar ise, 600' bulur.
Cbbeyi amann ailesine mensup kadnlar diker. Cbbenin
hazrlanmas srasnda kadnlarn ok temiz ve afif bir hayat sr7
meye dikkat etmeleri gerekir. Cbbe hazrlannca byk bir halk
kalabal huzurunda yaplan bir ayin ile, her ihtimale kar, kir
den, lekeden temizlenir (manyak arula). aman bu trende cb
beyi ruhlarn tasvibine arzeder (onayna sunar). Bunlar, bazan
cbbede u veya bu deiiklii isteyebilirler. Bu takdirde onlarn
isteklerini yerine getirmek arttr.

123

amann belinde bir de krmz renkli bir kuak (kurdak) bu

lunur. Buna gnele ay temsil eden iki byk madem levha ile
yldzlar temsil eden bir sra kahr boncuu takldr. Cbbe ol
duka pahaldr. Zengin amanlar cbbelerini birka ay iinde
yaphrabildikleri halde, fakirlerin bir cbbeye sahip olmalar bir
ka seneye mtevakkftr (dayanr).
Erkek amanlarn cbbesi ile kadnlarnki arasnda byk bir
fark yoktur. Umumiyetle kadnlarn cbbesi. daha ssldr. Er
kek ve kadn amanlar, karlkl olarak birbirlerinin cbbelerini
giymeye me'zun (yetkili) deildirler. Bu arada kadnn temiz sa
ylmayan bir varlk olduu daima gz nnde tutulur.
Anohin (ayn. esr., s. 47-49) ile Potann (ayn. esr., IV, 52 vd.)'e
gre, amann bal iki nevidir: biri cbbe ile, biri de cbbesiz,
adi elbise ile giyilir. Cbbe ile giyilen bala, zerindeki baz

Kadn aman
124

remzi sslere ku prk denir. Krmz kumatan yaplan, ii as

tarl bu balk, arkaya doru sarkan bir klah biimindedir. Ser
pua yer yer tilki postu, boncuklar, ipler, puhu kuu tyleri di
kilmitir. Baz aman balklarnda ise, ba ile birlikte puhu ku
u kanad bulunur. Cbbesiz olarak adi elbise ile giyilen balk,
kuzu postundan yaplm olup baz yerlerinde demet halinde
aa kakan tyleri, arka ksmnda ise beyaz erid grlr. Bu
klah, ara tz olarak vasflandrlan lgen ile oullar, da ruh
lar ve Yer-su (a. bk.) gibi iyi ruhlar iin yaplan trenlerde giyi
lir. Beyaz renk iyi ruhlarn houna gittii iin umumiyetle beyaz
kuzu postundan yaplr. Alelade amanlarn klahlar ise, kara
kuzu postundandr.
Lankenau (s. 279)'n tasvir ettii eski bir aman kyafetinde,
cbbenin arka ksmnda koltuk altna yakn yerlere puhu kuu
kanatlan raptedilmitir. Bala da boz bir puhu kuunun kana
d ve kuyruu takldr. Geyik derisinden yaplm olan cbbe,
ku ekline uygun olarak, deriden balarla mcehhezdir. Srt
ksmnda 12 para kakm krk ve uzun bir eridin ucunda pu
hu kuu penesi bulunmaktadr. Ayrca koltuk altna merbut iki
byk ngrak da gze arpar. Cbbe ve balktaki btn bu
paralar kt ruhlar defetmee yarar.
Harva (ayn. esr., s. 507 vd)'ya gre, Soyot ve Kc.ragaslarda da
aman elbisesi, yine kuu andran bir ekildedir. Bu bakmdan
ayn kltr dairesine mensup olan bu halklarda amann bir ku
ekline girdii ve bu kuun da puhu olduu muhakkaktr. Ayr
ca Yakut ve Tunguzlarda da aman kyafetinin, baz deiiklik
lerle birlikte, bir kua benzedii grlyor.
Bu aman kyafetinden baka, bir de hayvan andran bir a
man kisvesine rastlanmaktadr. Bunun balca alameti, amann
balna taklan boynuzdur. Ayrca amann arkasna da boy
nuz takldr. Gmelin (II, 44 vd., 83) daha XVIIL asrda bir Tun-

125

guz amannn her iki omuzunda demirden yaplm birer boy

nuz bulunduunu yazar. Rusya mzelerinde bulunan bu nevi
elbiseler, Tunguzlardan Yenisey halklar ile Samoyedlere gemi
tir. irokogorov (Opt, s. 33 vo Versuch, s. 67 vd.) da Tunguzlar
da hakiki geyik boynuzu takl bir aman bal grdnden
bahseder. Ayn mellife gre, eskiden aman elbisesi de geyik
derisinden yaplmtr. Pallas (III, 182; kr. Potanin, iV, 54) XVI11. asrda bir Buryat amannn, demir boynuz takl bir balk ta
dn kaydeder. Ayrca Buryat amanna ait bir mezarda da bu
biimde bir serpu bulunmutur.
eitli aman kyafetlerini inceleyerek bunlar deerlendir
mee alan Harya (s. 524 vd.)'ya gre, amann giydii elbise,
kt ruhlara kar onu bir maske gibi muhafaza eder. Nitekim
Altay ve Sayan dalar havalisinde amann puhu kuu klna
girmesi, bu kuun ruhlar rkttne inanldndandr. Bun
dan dolay baz yerlerde, hastalanan ocuu iyiletirmek iin, bir
puhu kuu beslenir ve bunun, hastal tevlid eden (douran)
kt ruhlar kovacana inanlr. Sibirya' da amann boynuz tak
mas da, yine kt ruhlar rktmek iindir.
Ayn mellife nazaran, aman kyafeti aslnda yze veya ba
a geirilen bir maskeden ibaret olup zamanla bugnk eklini
almtr. Nitekim baz halklarda aman, ayin esnasnda sadece
yzne, kayn aac kabuundan yaplm bir maske takmakla
iktifa eder (yetinir). Ayrca Buryat amanlarnn da yzlerine de
ri, tahta veya madeni maske taktklarna baklarak elbisede ba
ln daha mukaddem (nce) olduu sylenebilir. Dier taraftan
Ohlmarks (ayn. esr., s. 211 vd.)'a gre ku biimindeki elbise a
man iin alelade elbiseden daha mhim olup onun, ruhu ile bir
ku gibi ge utuu tarzndaki tasavvurdan domutur. a
man, yeni bir vcuda girer gibi, giydii bu elbise sayesinde, yar
dmc ruhlarla birlikte kolayca uabilir.

126

Altay Trklerinde kam elbisesi, deriden bir anta iinde, a

drn gerisinde bir yerde saklanr. Elbise eskiyince ormanda bir
aaca aslr. aman ld zaman, elbisesi de mezarnn bana
konulur. Her yeni aman iin yeni bir ayin elbisesi yaptrmak
arttr.

aman davulu: Sibirya amanlar ayin esnasnda bir de davul

kullanrlar. aman elbisesinden daha eski olduu anlalan bu
alet, aman kyafetinin bugn artk ortadan kalkm olduu yer
lerde bile kendini muhafaza etmitir. Trk-Mool halklarnda
aman davullar, umumi hatlar ile ayn ekildedir.
Cenubi' ve imali' Altay halklarnda davulun aksam, hazr
lanmas, yaps ve deriye izilen ekillere dair Radloff (ayn. esr.,
il, 18), Anohin (ayn. esr., s. 49-62), Potanin (iV, 40-49), Potapov
Menges (s. 62 vd.)' de geni malumat vardr. aman davulunun
ad Radloff'da tunur, tnr veya tr'dr. Potanin'de tnir, Ano
hin' de ise, tnr veya alu olarak geer. orlarda bu davula tr
denir. Radloff kendi tesbit ettii her eklin Moolcadan geldi
ini kaydeder. Anohin' de geen alu ise, Trke olup al fiilin
den yaplm bir isimdir. Halbuki bu mellife gre alu, davulun
iinde bulunan ve aman temsil eden tahta sapn addr. Cbbe
gibi davul da amann meslee davet edilmesinden hemen son
ra, ata ruhlarnn verdii ilham zerine yaplr. Erkek amanla
rn davulu ile kadnlarnki arasnda bir fark yoktur. Ancak ocuk
amanlarn davulu daha kktr.
Radloff' a gre, davulun ekli az ok beyzi'dir. Anohin bunun
yannda ayrca yuvarlak davullardan da bahseder. Nitekim or
larda davulun her iki ekline rastlanr. Bunlarda tasvir edilen da
vulun kutru 76 cm' dir. Potanin ise, yalnz yuvarlak davullar gr
dn kaydetmitir. Davulun kasna tercihen kayn veya se
dir aacndan yaplr. Bu aacn temiz, zedelenmemi ve mes127

kun (yerleim) yerlerden uzakta olmas gerekir. Ayrca ona insan

eli dememi ve herhangi bir hayvann yaklamam olmasna
da dikkat edilir. Davulun derisi geyik veya da keisi derisinden
yaplr. Bunu eski bir avc kltrnn alameti olarak kabul
edenler vardr. Derinin seyrek olarak tay derisinden yapldn
gz nnde tutanlar ise bunu, at besleyenlere mahsus bir klt
rn bakiyesi (kalnts) olarak izah etmilerdir (bk. Schmidt, IX,
258).

Davulu ustalar yapar: aman yeni davulu takdis (kutsama)

iin, dualar okuyarak ard ttssne tutar, stne kmz serper.
Davul yalnz dinf trenlerde kullanlr. Davulun derisi hasar g
rrse, yenilenir; eski deri ormanda bir aaca aslr. aman ln
ce davulu paralanp mezarnn yannda bulunan bir aaca as
lr. Her amann, biri yedek olmak zere, iki davulu vardr. or
larda amanlarn btn meslek hayatlar boyunca kullandklar
davul says 3-9 arasnda deiir. Potapov-Menges (s. 69 vd.)
orlarda davulun yaplmasna dair geni izahat vermitir. Onla
ra gre, aman namzedinin meslee davet edilmesi zerine,
mensup olduu oyman halk ormana gider. Burada aman du
alar ederek byk bir dini ayin yaparken, davulun btn aksa
m gn iinde tedarik edilip bir araya getirilir, sonra zerine
resimler izilir. Ayn melliflere gre (s. 67 vd.) aman namzedi
bu suretle hazrlanan davulu evvela koruyucu ruhu olan Muz
ta "Buz da"' a arzeder. O da bunu, adlar ile arlan oullar
na gsterir. Bunlarn hepsi Muz-ta'n civarnda bulunan yk
sek birer dadr. Sonra Muz-ta kendisi davulu gzden geire
rek bununla ne kadar tren yaplacan tesbit eder. Namzed
bundan sonra davulu, bir rivayete gre, lgen'in annesi, dier
bir rivayete gre ise, kars olan Taz Kan "Dazlak han" 'a arze
der. gn sonra da byk bir merasimle bu davul Erlik'e gs128

t.erilir. Kurban olarak ona iki sunulur. Yer alt aleminin bu b

yk ruhu da davulu muayene edip namzedin bununla ka yl
amanlk yapacan ve bu arada ka kurban sunacan bildirir.
Bu suretle tesbit edilen mddet dolunca, ok defa aman gerek
ten lr veya dalarda, stepte kaybolup gider.
Davulun i ksm, kayn aacndan yaplm bir sapla iki m
savi ksma ayrlmtr. Cenubf (Gney) Altayllar ile Karaorman
halklarnda bu sap, insan eklinde yaplm olup eski, lm bir
aman temsil eder. Bu, tr esi "davul sahibi" 'dir. Bunun gs
hizasndan aprazlama geirilmi olan bir demir ubuk (kiri),
kollar tekil eder. Yukarda bahsi geen sap, bu ubuun alt ks
mnda genileyerek kalalar ve biraz aada da bacaklar mey
dana getirir. Bu ksmlar baz davullarda yoktur; sapn stnde
bazan amann kendisini temsil eden bir insan tasviri bulunur.
arlar ile Kumandlarda davulun iinden geen tflanf (uzunlu
una) sapn stne eitli ssler oyulmutur. aman bu saptan
alt kst ala mars "alt gzl ala kaplan" diye bahseder. Cenup
Altayllarda kiri'in iki yanna maden! paralar asldr. Bunlar
aman kt ruhlardan koruyan silahlar temsil eder. Baz halk
larda, amann emrinde bulunan ruhlarn says kadar ngrak
takld da grlr.
Cenubf Altayllarda davulun derisindeki resimler krmz ve
beyaz ta boya ile izilir. Bunu izenlere yri denir. Resimler
davulun hem d, hem de i yznde bulunur. Bunlar amanist
dnya gr ile kurban merasimlerini aksettiren ekillerdir.
Davulun derisinin stndeki resimler, yerdeki baz mevcudat ile
gkteki efsanevi varlklara aittir. Yukanya doru sada ay, solda
gne resmi vardr. kisinin yannda grlen iki kk daire, fe
cirle afa temsil eder. Bunlarn arasndaki noktalar yldzlar
gsterir. Ayrca lgen'in kzlarn tasvir eden resimler ile ku,
geyik, aa vs. ekiller de vardr. Davulun derisinin iindeki re-

129

simler "davulun sahibi" ile kiri'i tasvir eder. Biraz altta davu
lun kasnann yapld, ilah meneli kayn aac ile davulun
derisinin yapld geyik ve nihayet yer alh denizinde yaayan
bir ylan; kiri'in st tarafnda ise gne, ay ve yldzlarn resim
leri gze arpar.
Ayinin banda aman, yardmc ruhlar davulun i ksmnda
toplar. orlar ile Kumandlarda da davulun stne izilen ekiller,
cenubi Altayllannkinden farkl olup daha ok Abakan Trklerin
den saylan Sagay, Beltir ve Kalarnkine benzer. Bunlarda davu
lun yz ikiye ayrlarak st ksma ge ait alt ksma ise yer ve yer
altna ait varlklarn resimleri izilmitir. orlann aman davulun
da az ok bir kainat gr ifade edilmee allmtr. Burada
yere ait herhangi bir eye rastlanmaz. Gk ise, yer alh alemine
kar hakim bir durumda grlr. te yandan cenubi Altayllarda
yer alh alemi hi aksettirilmez. Burada gze arpan, daha ziyade
yer yz sakinleri ile kurban trenlerine ait sahnelerdir.

Davulun tokma: Radloff (ayn. esr., II, s. 19), Anohin (ayn.

esr., s. 62) Potanin, (iV, s. 48 vd.) ve Potapov-Menges (s. 73)'e g
re, cenubi Altayllarda tokmak (orbu) gen bir kayn aacndan
yaplr. Davula vurulan ksm, sesin bouk kmasn temin iin,
kakm, samur veya tavan aya derisi ile kaplanr. imali Altay
llarn Kuznetsk havalisindeki baz halklarnda tokmak yerine,
dorudan doruya bir tavan aya kullanlr. Tokman dier
yzne ss olarak 3 veya 9 halka takldr. aman, davulu tok
makla "kamlad" iin ona "kam" denir. Yine imall Altayl
lardan saylan orlarda tokmak (orbog) uzun sapl bir kaa
benzer. Buna beyaz renkli, erkek bir tavann derisi geirilir.
Bunlarda tokmak, davuldan bir yl nce hazrlanr ve lgen iin
yaplan trenler hari olmak zere, dier ayinlerde davulun ye
rine kullanlr.
130

aman davulu ve tokma

amanlkta davulun ne maksatla kullanldna dair birtakm
fikirler ne srlmtr. Priklonskiy (Tri, JSt, 1891. s 53)'e gre,
Yakutlarda davul, ruhlar alemine giden amana refakat ettii
sylenilen hayvan temsil eder. Nitekim Yakut efsanelerinde o
"amann at" diye geer. Buryatlarda da davul, amann ayin
esnasnda yapt seyahatlerde bindii "at" tr. Bu da muhteme
len bu havalide davulun at derisinden yaplm olmasndan ile
ri gelmektedir. Nitekim bunun yerine maral veya geyik derisi
kullanlan yerlerde, davulun ad "maral" veya "geyik" olarak
geer. Yakut efsanelerinde amann, davulu zerinde yedi kat
gkte utuundan bahsedilir. Altay Trklerinde davulun tok
mana "kam" denilmesi de bundandr. Ancak, aman ayinle
rinde davulun eskiden de kullanlp kullanlmad belli deil
dir. Harva (ayn. esr., s. 537)'ya gre, davulun ne maksatla kulla
nldn anlamak iin u hususlara da dikkat etmek gerekir: de131

nildiine nazaran, Altayllarla Yakutlarda aman, ruhlar davu

lun iinde toplar. Radloff (ayn. esr., II, 54)' a gre, kam ruhlar da
vul ile tokman arasna sktrarak uzaklatrr. Nihayet, aman
elbisesinin kt ruhlar rktmek iin kullanlmas gibi, davu
lun da sesi ile onlar korkutmaa yaradna hkmedilebilir.
Davul yerine hazan yay da kullanlr. Radloff (ayn. esr.; 1,
362), Lebed rma civarnda bir kam'n yay ile amanlk ettii
ne ahid olmutur. Anohin (ayn. esr., s. 52) de Altay havalisinde
erkek ve kadn amanlarn kk bir yay (ylg) ile amanlk et
tiklerini yazar.
Radloff (ayn. esr., II, 59 vd.)' a gre, Krgz amanlar davul
yerine kobus alarlar. Ayrca onlarn drt ke bir tahta paras
ile zil ve ngraklar takl bir de asas vardr. Baks bir mddet
alp syledikten sonra coar ve asasn sallayarak oynamaa
balar. ki baks bir arada amanlk ettii zaman, biri alar, teki
asas ile oynar. Priklonskiy (ayn. yer.) in kaydettiine gre, da
vulu bulunmayan Yakut aman da ayin esnasnda asa kullanr.

amann yardmc ruhlar: amanist dnya grnn en

mhim unsurlarndan birini, ayinin balangcnda amann ken
di yardmc ruhlarn armas tekil eder. Hakiki amanizmin
hkm srd yerlerde en mhim rol oynayan bu yardmc
ruhlardr. Denildiine gre, en kudretli aman, en kuvvetli yar
dmc ruha sahip olabilendir. Ohlmarks (ayn. esr., s. 171 vd.)'a g
re, yardmc ruh ayin esnasnda amann iine girerek onun u
uruna hakim olup ahsiyetini de deitirir. Baka bir tabirle a
man yardmc ruha munkalib (deimi) olarak ahsiyeti de o ru
hun iinde tecellf etmee balar. Nitekim baz amanlarn kurt,
boa, ay veya kara batak ekline girerek ruhen seyahat etmeleri,
bu fikri teyit etmektedir. Ayn mellife gre, bazlarnn zannetti
i gibi, amann sadece kendi gcne gvenerek byle bir seya132

hate kmas imkanszdr. Yaradl ve bilgi itibariyle kifayetsiz

olan amann bu g ii baarabilmesi, ancak yardmc ruhlar sa
yesinde mmkn olur. Bunlar ya ay, kurt, sr, geyik, tavan gi
bi hayvan cinsinden veya kaz, karga, kartal, bayku gibi ku cin
sindendirler. Ayrca llerin, ecdadn, lm kudretli amanlarn
ve nihayet ocak, orman, Yer-su ruhlar vardr. Anohin (ayn. esr.,
s. 29 vd.)'e gre, Altayllarda lm kam'larn ruhlar bata ol
mak zere, l ruhlarndan ibaret olan tz'ler (yardmc veya ko
ruyucu ruhlar) oalnca, boy veya oyman cedd-i alasnn (soy
kknn) ruhu bunlarn bana geer. Ruhlar amana yol gste
rir, kuvvet verirler. Ku eklinde tasarlanan yardmc ruhlar, gk
lere kan amana yolda olurlar. Yer altndaki kt ruhlara giden
amann rehberi bir kara batakhr. Byk kam'larn 10, kk
kam'larn ise 1 veya 2 yardmc ruhu bulunur. Kudretli bir kam
bakasna ait olan ruhu da ele geirebilir. Yakutlarda yardmc
ruhlarn banda iye kl "ana hayvan" gelir. len bir amana ait
olduu sylenen bu ruhun dier bir ad da emeget'tir. Denildii
ne gre, iye kl veya emeget amann ruhunun ei veya onun hay
vanda tecessm eden candr. aman ayin esnasnda iye kl'n
yardm ile grr ve iitir. aman ile iye kl'n hayat birbirine s
kskya baldr, iye kl lrse, amann da hayat sona erer. Te
letlerde amann husus! ruhuna tn bura denir.
Umumiyetle merasimin banda evvela kk, evik, fakat o
kadar kuvvetli olmayan ruhlar arlr. Yakut aman nce ku
ruhlarn davet eder. Bunlar amann azndan eitli sesler ka
rarak geldiklerini haber verirler. Merasimin ikinci safhasnda
daha yksek ve kuvvetli olan ruhlar ve en sonra amann "dier
ben" 'i olarak gsterilen emeget gelir. Ayin ancak btn bu yar
dmc ruhlar toplandktan sonra balayabilir.
Yardmc ruhlarn vazifeleri, ayinin nev'ine gre deiir. Ale
lade bir ayinde ruhlar, ancak herhangi bir hususta aman aydn-

133

latmak veya istikbalden haber vermek zere gelirler. Bu esnada

ruh ile aman arasnda heyecanl bir musahabe (konuma) ba
lar. Bu arada ruh, ya dorudan doruya amann azndan veya .
onun srlarna vakf, yardmc bir ahs vastasyla konuur. Ba
zan amann karnndan konuarak ruhun sesini canlandrd
da olur. Ruhlar bazan da sessizce gelip amana yalnz ilham ve
rirler. Umumiyetle Altayllar, yardmc ruhlarn amann iine
girmeyip ona dardan yardm ettiklerine inanrlar.
irokogorov (ayn. esr., s. 29, 39, 42 vd.)'a gre, Tunguzlarda
aman, iine giren ruha gre, yeni kabiliyet ve vasflar da kaza
nr. Msl. evik bir ruh, ihtiyar bir aman bir gen gibi hareketli
yapar. amann iine giren ruh, ateten mteessir olmayan (etki
lenmeyen) cinsten ise, aman da kor haline gelmi kmrn s
tnde rahata yrr, kzgn demirleri tutar, yanan bir mumu a
zna sokar. Ac duymayan bir baka ruh sayesinde aman, kendi
ne hibir zarar vermeden, keskin bir ba vcudunun herhangi
bir yerine saplayabilir. amanlar bu bakmdan Riff dervilerine
veya Hind fakirlerine benzerler. Bu arada gzbacl ile halk
kandrmaa alan baz dzenbazlara da rastlanr. Fakat hakiki
amanlar byle eyler yapmaktan mstanidirler (uzak ve doy
gundurlar). Baz amanist halklara gre, hastalk tevlid eden ru
hu kovmak iin aman yine yardma ruhdan faydalanr. Bu tak
dirde yardma ruhun, hastalk ruhu ile mcadele ettii sylenir.

amann vazifeleri: Umumiyetle denildiine gre, aman ke

hanette bulunmak, by ve efsun yapmak, kurban kesmek gibi
eitli iler yapar. Fakat bu arada aman kelimesinin, ok defa
yanl olarak kullanld anlalmaktadr. nk yukarda sra
lanan ileri aman olmayan kimseler de yapabilir.
Hakiki amana, ancak ruhlarla temasa geilmek suretiyle hal
ledilebilecek zor meselelerde mracaat edilir. Burada, ya ama134

nn ruhu cezbe ile bedeninden ayrlarak baka dnyaya gider,

yahut ruhlar amann iine girerek ona ilham verir ve bu vazi
yette, cezbe halindeki amann azndan konuurlar. Radloff
(ayn. esr., II, SS)'a gre, kam'n doum, evlenme ve defin mera
simlerinde hibir vazifesi yoktur. Yeter ki bu esnada zor doum
vs. gibi beklenmedik bir durum olmasn. Ayrca ksrl gider
mek iin de amana mracaat edildii vakidir.
Sibirya kavimleri aman u iler iin arrlar, 1 . Bir sene ka
dar meskende dolatna inanlan l ruhunu teki dnyaya
gndermek iin; 2. Herhangi bir sebepten yersiz yurtsuz kalan
ruhu, tahtadan yaplm bir tasvire yerletirmek iin; 3. Avda
ansszl gidermek iin; 4. Ar hastalklar tedavi etmek iin.
Avda talihin iyi gitmesi iin aman, yardma ruhlar vasta
syla, av hayvanlarnn "glge" lerini nceden yakalar, bu suret
le avcnn hayvanlar yakalamas veya ldrmesi kolaylar. Bu
nun iin yaplan merasimde amann bir avc gibi hareket ettii
sylenir.
Sibirya' da daha ziyade hastalk olduu zaman amana mra
caat edilir. Anohin (ayn. esr., s. 25)'in yazdna gre, Altay ha
valisinde kam'larn tedavi ettii balca hastalklar stma, iek,
frengi ve birtakm ruhi' hastalklardr. Burada aman, hastal
hangi kt ruhun (knnz) tevlid ettiini tesbit edip, onun ne
ekilde teskin ve tard edilebileceini renir. Altay Trklerine
gre hastalk, vcuttan ayrlan ruhu, kt bir knnz'n kap
masndan olur. Bunun iin kam'n vazifesi, bu ruhu bulup sahi
bine geri getirmektir. Hastalk, ayrca bir veya birka kt ruhun
hastann bedenine girmesi ile de olabilir. aman ayin esnasnda
byk bir kuvvet sarf ederek bunlar hastadan uzaklatrmaa
alr. Bu esnada dp bayld da olur.
Vitaevskiy (Iz nablyudenig, s. 167 vd.) ve Seroevskiy (s.
639-647)'in Yakutlar ile imalde yaayan Dolganlarda bu mak135

satla yaplan merasim hakknda verdikleri geni malumata gre,

bu dikkate ayan ayinin drt safha arzettii anlalmaktadr: 1.
Ruhlarn arlmas; 2. Yardmc ruhlarn gelip hastalk tevlid
eden ruhu uzaklatrmak iin gk ruhlarna nasl bir kurban su
nulacan tebli etmeleri; 3. Hastann ruhunun amana veya bir
hayvana naklinden sonra, kurbanlk hayvann kesilmesi; 4. Ru
hun aman tarafndan ge gtrlmesi. Ohlmarks (ayn. esr., s.
185 vd.)' a gre, aman hastaln sebebini anlamak ve kurban
adamak zere daha evvel ruhen ge kar. Bu ayin de drt ks
ma ayrlr: 1 . aman evvela yardmc ruhlarn temsil eden mu
ayyen kular, sonra atalarn ruhlarn ve nihayet kendi benlii
nin ei olan emeget'i arr; 2. Ruhlar geldikten sonra aman
emeget'in himayesine snr; 3. aman emeget ve dier yardm
c ruhlarn refakatinde gk yolculuuna kar; 4. aman zor ve
yorucu bir yolculuk sonunda, gkte ruhlarn kald kata ulaa
rak kurban adar. Bu ayin esnasnda, hastay iyiletirmek iin,
amann neden ge kt henz iyice aydnlanmam grnc
yor. Verbitskiy (s. 179)'e nazaran aman, hastann ruhunu (kut)
aramak iin ge kar. Fakat bu izah eklinin tatminkar olduu
sylenemez. ayet hastaln amili (nedeni) kt bir ruh ise, onu
gkte aramamak icap eder. Zfra, amanistlerin inanna gre,
gkte hibir kt ruh barnamaz. Oras yalnz iyi ruhlarn yeri
dir. Bu arada amann, hasta iin gkten yeni bir ruh getirdiine
dair herhangi bir iaret de yoktur. Vasilyev (Izobrajeniya, s.
286)'in, anlalan halkn izahatna dayanarak verdii malumata
baklrsa, aman hastann hrpalanm ve yorgun dm ruhu
nu temizlemek ve dinlendirmek maksad ile ge gtrr.
Altay Trklerinde kam, sadece gn en byk ruhu olan
lgen' e kurban sunmak iin ge kar. Bu seyahat 3 gn srer.
Radloff (ayn. esr., il, 20)'a gre, kam'n sema yolculuu iin ge
reken hazrlklara akamlayn balanr. Merasim yeri, tenha bir
136

ormanda kurulan bir adrdan ibarettir. Kam evvela srden

kurbanlk bir at seer. Hayvan kesmeden nce, gn dokuzun
cu katna karak kurban, gkteki en byk ruhun (lgen) tas
vibine sunar. Kurban beenilirse, hemen o akam kesilir; ertesi
gn ayine devam edilir. Kam bu defa yardmc ruhlar ararak
davulun iinde topladktan sonra, ge seyahate kar. Bu yolcu
luk esnasnda ahit olduu birtakm garip hadiseleri, adrda
bulunanlara anlatr. Gn dokuzuncu katna ulanca, kurba
nn ruhunu lgen'e sunar. Bu takdim merasimini mteakip a
mann byk bir cezbeye tutularak yere ykld grlr. n
c gn yine akam yaplan enlikte iki iilip elenilir ve bu ara
da ruhlara sa salr.
Altayllara gre, kt ruhlar yakaladklar ruhu yer altna g
trdkleri iin, kam ayin esnasnda buraya inmek mecburiyetin
de kalr. Bu yolculuk esnasnda hayli mkilat ektikten sonra,

Altayl amanlar (minyatr)

137

nihayet Erlik'in huzuruna kmaa muvaffak olur. Kam'n

onunla grmesi, ayinin en heyecanl safhasn tekil eder. Bu
srada kam byk bir cezbe iinde kendini kaybeder. Fakat yer
yzne dnerken hastann ruhunu beraberinde getirmee mu
vaffak olur. Ayinin sonunda aman, ar ar gzlerini ap hazr
olanlar selamlar. Seyirciler de bu arada korkulu bir ryadan
uyanyorlarm gibi kendilerine gelip rahat bir nefes alrlar.
amanlar umumiyetle fakir kimselerdir. Yaptklar ar ie
gre, kazanlar mtevazidir. Esasen amann gayesi zengin ol
mak deildir. O, ta amanizmin zuhurundan (kndan) beri
cemiyet hayatnda nazm bir rol oynam, mensup olduu oy
man hayrna almay ve her eyden evvel en skntl gnle
rinde halkn yardmna koup onu manen desteklemei kendine
balca vazife edinmitir. Verbitskiy (s. 44 vd.) Altay Trkleri ara
snda tamamiyle veya ksmen amanla yakn iler yapan kii
lerden de bahseder: iddetli sinir nbetleri geirerek gelecekten
haber veren rni'ler, gaipten haber veren telgoi'ler, muayyen
hayvanlarn krek kemii zerine ate koyarak, meydana gelen
deiikliklere gre yorumlarda bulunan yarni'ler, el falna ba
kan kol krii'ler, dar ve rzgarl boazlarda bulunan yada ta
ile havay deitiren, yamur ve rzgar tevlid eden yada i'ler
gibi.

138

AMANZM
amanizm, umumiyetle Sibirya kavimlerinin dini inanlar
m ifade eden bir tabir olup, imali Asya halklar arasnda "by
c, sihirbaz" manasna gelen aman (b. bk.) kelimesinden m

taktr (kmtr).
ok geni bir sahaya yaylm olan ve Trk-Mool kltr ta
rihinin mhim bir fasln tekil eden amanizm, XVIII. ve XIX.
asrlarda Georgi (Beschreibung, s. 375), Banzarov (s. 102) ve a
kov (s. 79) gibi baz melliflerce eski bir din olarak gsterilmi
tir. Buna mukabil, ayn asrlarda Hristiyanlk taassubu iinde
hkm veren dier baz aratrclar ise, amanizmin bir din sa
ylmamas gerektiini ne srmlerdir. Onlara gre, aman bir
sihirbaz, kt ruhlar kovmak suretiyle hastalklar iyiletirmee
alan bir frk ve nihayet gelecekden haber veren bir falc
veya kahinden baka bir ey olmad iin, amanizm de bir din
saylamaz. XIX. asrn ikinci yarsnda Radloff. XX. asrn birinci
. yarsnda Anohin, Culloeh ve dier birok mellif, amanizmi
sadece Ural-Altay halklarnn dini olarak gstermilerdir. Bu
inan zerinde geni bir aratrma yapm olan Nioradze (s. 4)
amanizmde muayyen bir dini sistemden ziyade, dine doru bir
gelime safhas grr. Ohlmarks (ayn. esr. s. 140)'a gre, ama
nizm tam manasyla bir din saylamazsa da, yayld yerlerde
_
dinin yerini almtr. Son olarak W. Schmidt (Der Ursprung, IX,
242) amanizmi, gkteki lgen ile yer altndaki Erlik ve bunlara
bal ruhlara dayanan bir din olarak kabul eder.
Trk-Mool halklarnn inanlarna dair en eski malumat,
139

in kaynaklarnda bulunmaktadr. Eski Trk dili yadigarlar ile

Bizans ve Ortaa ark kaynaklar ve nihayet XIII. asrdan bala
yarak Asya'y gren Avrupal seyyahlarn verdii bilgiler de bu
bakmdan byk bir ehemmiyet tar. Mesela X. asrn birinci ya
rsnda bn Fadlan'n verdii malumata gre, Ural-Hazar havza
snda yaayan baz Trk boylarnn amanist olduklar anlal
maktadr. Papa Innocentius IV. tarafndan 1245'te Orhon rma
yaknndaki Kara-Korum ehrinde Mool hannn nezdine gn
derilen Fransiskan rahibi Johannes de Plano Carpini ziyaret etti
i halklarn adet ve inanlarna dair birok malumat toplam
tr. Ondan bir mddet sonra yine bir Fransiskan rahibi olan Wil
helm Rubruk da, Louis IX.'nin sefiri olarak ayn havaliyi 12531255'te dolam ve bu mnasebetle Orta Asya'nn o zamanki
vaziyetini muhtelif cepheleri ile aydnlatan bir seyahatname

Kubilay Kaan' gsteren bir in minyatr

140

yazmtr. Nihayet 1271' de papann elisi sfatyla Kubilay

Han'n saraynda bulunan Venedikli mehur seyyah Marco Po
lo'nun hatrat da Asya'ya ait mhim intibalar aksettirir.
Muhtelif halklarn inanlarna dair Ortaa kaynaklarnn
verdikleri malumat umumiyetle kifayetsiz grnmektedir. Daha
sonra XVII. asrda neredilen seyahatnamelerde bu bakmdan
ancak ksa ve tesadfi mahadelere (gzlemlere) yer verilmi
tir. XVIII. ve XIX. asrlarda amanizme dair yazlm olan eserle
rin ou, msbet tetkiklere dayanmaktan ziyade, birtakm kabli
hkmlerle (nyarglarla) verilmi sath (yzeysel) bilgileri ihti
va eder. Nihayet XX. asrda bilhassa Bogoras, Jochelson, Czaplic
ka, Anohin, Zelenin, Harva, Ohlmarks ve nihayet W. Schmidt gi
bi bilginler, esasl tetkiklerle amanizmi ilmi bakmdan deer
lendirmee almlardr. Bununla beraber b sahada yaplan
aratrmalarn sona erdii asla sylenemez. Bugn de bir yan
dan mevcut pek zengin malzeme iinde vuzuhsuz ve hatta ar
tc olanlarn tahkiki (aratrlmas), bir yandan da eksik malze
menin tamamlanmas gerekmektedir.
I. amanizmin mene'i ve inkiaf: aman ve dolaysyla a

manizmin zuhuruna dair Sibirya' da trl efsaneler anlatlr (bk.

mad, aman), Nioradze (s, 46 vd.) balangta ferdi amanln
mevcudiyetinden bahseder. Ona gre amanistler btn tabiat
iyi ve kt ruhlarn tesiri altnda grdklerinden, iptidai (ilkel)
bir insan kt kuvvetlere kar korunabilmek iin, ruhlarla te
masa gemenin arelerini aramtr. Buna nazaran, ilk zamanlar
da amanln yalnz istidadl, belli ahslar tarafndan deil,
herkes tarafndan yaplm olduu sylenebilir. Ayn mellife
.
baklrsa, iptidai bir insan ancak kt ruhlarn tesirinden tek ba
na kurtulamaynca, daha kuvvetli ahsiyete sahip olan kiile
rin yardmna snmak zorunda kalm ve bu da aile amanl141

na doru atlan bir adm olmutur. Umumiyetle ailede gerek

ahsiyeti ve ya, gerekse tecrbesi ile bata gelen aile reisi a
manlk yapmtr. Nitekim baz mellifler de, Koryak ve Yakut
larda bu nevi amanlktan bahsetmilerdir. Nioradze'ye gre,
ancak daha sonralar hususi kabiliyet ve istidat sahibi kimseler,
muayyen bir talim devresinden sonra, amanl bir meslek ha
linde icra etmee balamlardr. Bu mellifden evvel Bogoras
(The Chakchee, 1, 413), Jochelson (The Koryak, s, 47) Czaplicka
(Aboriginal, s. 167) gibi aratrclar da byk mesleki amaniz
mi, aile amanlnn inkiaf ile izah etmee almlardr. Hal
buki daha sonra, amanizmin mene'i meselesini esasl bir tetki
ke tabi tutarak bu inann ruhi ve kavmi evsafn aydnlatmaa
alan Ohlmarks (s. 5 vd.)'a gre amanizm, halkn ruhundaki
asabi marazi istidad ve temayle dayanan ve yar din seviyesine
karlan canl bir an' anedir. Bu an'ane, hususi ruhi kudret ve is
tidadla mcehhez (yetenekle donatlm) olan ahs, yani ama
n, baz ferdi musibet veya itimaf felaketler zuhurunda, sun'f
uyutma ve kendi kendine telkin yoluyla, muhtelif iddette cez
be haline sokup, musibet veya felaketin sebebini ve ona kar al
nacak tedbirleri ruhlardan sorup renmekten ibarettir. ama
nizmin esasn bir nevi cezbe hali tekil etmekle beraber, her cez
be hali de amanizm saylamaz. Bu mellife gre, bariz ekliyle
kutup blgesinin gayri tabif artlar iinde zuhur eden ama
nizm, dier iptidai kavimlerdeki cezbe halinden, tedavi ve keha
net usullerinden u hususiyetlerle ayrlr: 1 . Din tarihi bakmn
dan: yardmc ruhlarn (bk. mad. aman) aman ile olan mna
sebetini, her ayinin banda onlarn arlmasn ve nihayet ruh
lar alemine giden amana rehberlik etmek hususundaki mhim
vazifelerini gz nnde tutmak gerekir. Aslnda amanizmin
esasn, bu inann dayand ruhlar alemi tekil eder, 2. Etnog
rafya bakmndan: amanizm yayld her yerde, hemen hemen
142

ayn ekilde' yaplan birtakm hazrlk ve faaliyetin btn ola

rak ortaya kar (ayin yerinin tertip ve tanzimi, davul ve baka
aletlerle yaplan musiki, ruhlarn sesini taklit vs. gibi). 3. timai
hususiyet bakmndan: amanlar, hakiki kabile reislerinin bu
lunmad imal kutup kltrlerinde byk bir mevkie sahiptir:
ler. Nitekim Buryat kabilelerinde amanlarn eski beyler olduu
sylenir. Ayrca bu kltrlerde amanlk faaliyeti, mterek icti
mf hayatta canl ve esasl bir yer alr. 4. Nihayet ruhiyat bak
mndan: Hakiki amanizmin cezbe halinde, emsaline baka yer
lerde kolay kolay rastlanmayan byk bir iddet gze arpar.
Ohlmarks en imal blgede yaayan kavimlerle, bunlarn da
ha cenubunda oturan halklardaki amanizm arasnda bir nevi
ve derece fark bulunduuna iaret ettikten sonra, amanizmin
esasn tekil eden ruhi-marazi hali, "arktik isteri" ile birletirir.
Ona gre, daha geen asrn sonlar ile XX. yzyln balangcn
da Priklonskiy, Bogoras, Jochelson, Zelenin gibi baz mellifler,
imalde yaayan Koryak, Yukagir, Tunguz ve Yakut gibi halklar
da isteriye benzeyen birtakm ruhi-asabi hastalklardan bahset
milerdir. Bu arada anlatldna nazaran, meryak ve menerik
denilen ve daha ziyade kadnlarn yakaland salgn halindeki
asabi hastalklarla aman namzedlerinin meslee davet olun
duklar zaman geirdikleri sinir nbetleri arasnda byk bir
benzerlik gze arpar. imal kutup blgesindeki ar iklim ve
hayat artlarnn birtakm asabi hastalklar tevlid ettii muhak
kak olup, bilhassa bu havalide derin bir inziva iinde geen
uzun geceler, iddetli souklar ve nihayet tam bir sszlk ve yek
nesaklk iinde uzayan manzaralar bu hastalklarda balca amil
(etken) olarak grlmektedirler. Bunlara ayrca iskan darl, yi
yecek azl, hele bilhassa sinir sisteminin normal alabilmesi
iin lzumlu olan ve daha ok nebati gda maddelerinde bulu
nan vitaminlerin tamamen veya ksmen eksik olmas gibi birta143

kn gayri msait artlar da eklenince, bu blgede "arktik isteri"

hemen hemen umumi bir sinir hastal halinde ortaya kar. Di
er taraftan "arktik isteri" tabiri ile buna bal ruhi araz redde
derek iptidai isteriyi Mool halklarnn ruhi-fizyolojik tabiat, bi
yolojik bnyesi ile izah etmek isteyen Czaplicka (Aboriginal, s.
315 vd.)'ya kar Ohlmarks, bilhassa u iki hususu ne srmek
tedir: 1 . imal kutup mntakasna yerlemi olan eski Asya halk
lar, buradaki sert tabiatn isteri tevlid eden (douran) ar art
larna kar zamanla birtakm ruhi mukavemetler iktisap ettikle
ri (direniler kazandklar) halde, eitli sebeplerle buraya sonra
dan gen halklar "arktik isteri" ye ar bir ekilde yakalanm
lardr. 2. imal kutup blgesine sonradan yerleen Rus, Fin ve s
kandinav halklarnda da "arktik isteri" tezahrlerine (belirtileri
ne) rastlanmtr. Ohlmark' a gre, imal kutup mntakasnda ya
ayan halklar o blgede domamlardr. Bugnk etnolojiye
nazaran, oradaki en eski kavimler dahi, vaktiyle Orta Asya' da
yaadklar halde, sonradan tarihi ve itimai sebeplerle imalde
ki hudutlara doru ekilmee mecbur edilmilerdir. Cenuptan
gelen halklar bu yeni yurtlarnda zor bir hayat mcadelesine gi
rimek mecburiyetinde kalm, buradaki ar artlarn tazyiki al
tnda bunalan insanlar ruhen mahvolmak zere iken, nihayet is
teriye benzeyen birtakm akslamellerle (tepkilerle) kendilerini
kurtarmaa almlardr. Bu davranlar o kadar genilemitir
ki, nihayet tamamiyle hususi bir ekilde kehanete, birtakm, has
talklar tedaviye yol am ve kltr hayat zerinde gittike na
zm bir mevki almaa balayan bu hal, amanizmin domasn
da balca amil olmutur. te bu artlar altnda ortaya kan a
manizm sayesinde, herhangi bir felaket veya musibet karsnda
aciz kalan halk, ayin esnasnda ruhlarla temasa geen amann
azndan teselli verici haberler alarak kendini avutmaya al
mtr. Bundan dolay imal kutup blgelerinde amann vazife144

si mhim olduu kadar, zarurf ve hayrl da olmutur. Bu suret

le amanizm imali Asya kavimleri arasnda adeta din yerine ge
erek, btn imal kutup medeniyetine kendi damgasn vur
mutur. O kadar ki, bugn amanist bir kltr dairesinden bile
bahs edilmee balanmtr. Gahs (s. 231-268) ve onun fikirlerini
benimseyen W. Schmidt (Der Ursprung, III. 336 vd.; ayn. mil.,
Handbuch, s, 67) amanizmin ok eskiden cenuptaki maderahi
(anaerkil) kltrlerden ne'et ederek (karak) imale intikal et
mi olduunu iddia etmilerdir. irokogorov (Sramana, s. 110130; ayn. mil., Northen, s. 123-183; ayn. mil., Psychomental, s.
1 76-287) da daha tarihi devirde amanizmin, cenuptan gelen bir
Budizm dalgas ile imal halklarna getiini ne srmtr.
Halbuki Ohlmarks (s. 63 vd.)' a gre, gerek bunun tam tersine
dir. Zira, amanln ahikasn tekil eden ve denildiine gre,
amann ruhunun bedeninden ayrlarak ruhlar alemine gitmesi
ni salayan hakiki cezbe hali, ancak imal kutup blgesindeki
byk amanlara mahsustur. amanl imaldeki halklardan
alan cenup blgesindeki kavimlerde ise, aman bu semavi ruh
seyahatini ancak birtakm taklidi hareketler ile ifade etmee a
lr.
Cenupta amanizmin tesiri altnda kalan yksek kltrler
vardr. Hind kltr bu meyanda zikredilebilir. Konov (s. 42, 81
vd.) Hindistan' da yogi'lerin amanlardan geldiine iaret etmi
tir. Eski amanizmi Budizmin bir kayna olarak gsteren Ruben
(Buddhistlik, s. 105 vd.; ayn. mil., Schamanismus, s. 1 64-206;
ayn. mil, Budizmann mene'i, s. 115-128 de Hind yogi'si ile a
man, Budist yogas ile amanlk talim ve temrinleri arasnda b
yk bir benzeyi olduu kanaatindedir. Bu bilgine gre aman
lk, Laplarn memleketinden Bering Boazna, oradan Eskimola
ra, imali Amerika'nn imali garbi sahillerine ve nihayet Hin
distan ile Asya'nn cenubi arki adalarna Orta Asya' dan yayl145

mhr. Nyberg (s. 193 vd.) eski ran'n maga cemaatinin ama
nist bir daireyi temsil ettiini iddia eder. Mevlevflerin seman
da amanizmle izah eden ayn mellif (s. 192), Delfi kahinliini
de bir nevi amanlk telakki etmitir. Ohlmarks (s. 157. not 194,
s. 159)' dan rendiimize gre, Meuli, skit kltrnde de a
manizme ait unsurlar bulmutur. Bu mellif (s. 163 vd.) ama
nizmin skitler vastasiyle Traklara dahi getiini iddia etmitir.
Ohlmarks (s. 161), eski Hind-ran ve skit kltrlerinde amanist
bir tabaka bulunduuna bakarak daha ndo-ranf ada Aryal
larn, kutup blgesinin cenubunda, amanla bal halklarn
tesiri altnda kalm olduklarn ne srer. Bugn etnografya ve
kltr tarihi arahrmalar ile ndo-Cermenlerin eski dinleri ve
buna ait merasimler amanizm ile izah edilmekte ve aradaki
benzeyilerden mhim neticeler karlmaktadr. Mesela Neh
ring (s. 203-229)'e gre, ezcmle Gk-tanr ile, onun adna yap-

Budist Yogaclar
146

lan kurban merasiminin mene'i Asya olup ndo-Cermenlere,

dier unsurlarla birlikte, Altay kavimlerinden gemitir. Kop
pers (Pjerdeofer, s. 284-362 ayn. mil., lk Trklk, s. 439-481) de
ndo-Cermenlerin at kltnde, Orta Asya oban kltrnden
alnm unsurlar bulmakta ve bunlara istinaden eski Trklk ile,
eski ndo-Cermenliin etnoloji ve kltr tarihi bakmlarndan
mnasebetlerini tesbite almaktadr. Bleichsteiner (s. 470 vd.)
ise Kafkasya halklarnda ve bu arada bilhassa Grclerde ama
nist izler bulunduunu iddia etmitir.
F. Kprl (Influence. s. 10-19) ise Orta Asya Trk-Mool a
manizminin, Yesevf, Riff' Kalender!, Hayderf, Bektaf ve Torla
k! gibi slam tarikatlar zerindeki tesirlerini gstermee al
mhr. Ohlmarks (s. 158) da Rifai dervilerinin gsterdikleri e
itli artc marifetleri, Radloff (ayn. esr., il, 59 vd.), de Levehi
ne (s. 335 vd.) ve Divayev (s. 123)'in Krgz baks'larna dair nak
lettikleri eylere benzetir. Nihayet Gordlevskiy (s. 147-169),
Nakbendf tarikatinde de amanizm izlerini grmek istemitir.
Old (s. 285, 290 vd.), Franke (s. 201 vd.), Schmitt (s. 1506), i
rokogorov (Psychomenta l, s. 388), Zelenin (Ideologiya, s. 734)'e
gre, amanizmin eski in kltr zerinde de messir olduu
bizzat in kaynaklarndan anlalmaktadr. Ayn kaynaklar, III.
(m. .) asrdan 1. (m. s.) asra kadar imali Moolistan' da yaayan
Hun veya Hiungnular ile I. (m. ). asrdan III. (m. s.) asra kadar
ark Moolistan' da yaayan ve Manularla karabetleri olan
Uhuan veya Dun-Hularn amanist olduklarn kaydeder. Yine
in kaynaklarndan renildiine nazaran, Hunlarn bir kolu
olup V.-Vll (m. s.) asrlarda, Karal-rti kylar ile Gobi lnn
imalinde oturan Dulgaslar ve nihayet yine Hunlardan gelen, V.
(m: s.) asrda Yenisey'in yukar mecrasnda yaayan ve nihayet
bugnk Karagaslar ile Soyotlar meydana getirmi olan Duba
lar (Tabalar) da amanist idiler. il. (m. .) asrdan balayarak, IX.
147

(m. s.) asra kadar gelen, in vekayinamelerinde muhtelif adlar

la "arktaki yabanc kavimler" diye anlan ve bazlarna gre,
bugnk Manu, Tunguz, Glyak, Aynu ve Goldlar tekil eden
halklar da amanist idiler (Nioradzc. s. 5 V Ohlmarks (s. 165 vd.,
310 vd.)' a gre, eski imal halklarndaki seidhr ayini de bir nevi
amanizmden baka bir ey deildir.
Gk Trklerin, ksmen eski Uygurlarn ve nihayet X. asrn bi
rinci yarsnda bn Fadlan'n verdii malumata gre, Ural-Hazar
havasnda yaayan baz Trk boylarnn amanist olduklar an
lalyor. Aslnda vaktiyle btn Trk-Mool ve Tunguz halkla
r amanla bal idiler. Trkler, Altay ve Sayan dalar havali
sinde yaayanlar hari olmak zere, uzun asrlardan beri slam
l kabul etmilerdir. Bunlardan Sibirya ile ark Avrupa' da ya
ayanlarn bir ksm Hristiyan olmu, ark Moolistan' da, Sa
yan dalarnn imal taraflarnda oturan Soyot (Tuba)lar, Nan
an silsilesinin imal yamalarnda yaayan Sar-Uygurlar ekse. riyetle Budizmin tesiri altna girmilerdir. Bylece amanist ina-.
n bugne kadar muhafaza edenler, Altay dalarnn sapa va
dilerinde yaayan Altay-kijiler, Teletler, Ku-kijiler (Lebedler),
Yi-kijiler (Orman Trkleri) ve orlardr. Ancak bu blgedeki a
manlk da bir taraftan Budistliin, bir taraftan da Hristiyanln
basks altndadr. Moollar umumiyetle Budist olmulardr.
Bunlardan yalnz Baykal gl civarnda yaayan Buryatlarn bir
ksm amanisttir. Kutup blgesindeki aman halklar Laplar ve
Skoltlar, Yurak-Samoyedler, Yeniseyliler, ren geyii besleyen
Tunguzlar ile at besleyen Tunguzlarn imal kabileleri, Dolgan
lar, Yukagirler, uvanlar, uklar, Lamutlar ve nihayet imalde
ki Koryaklardr. Ayrca ren geyii besleyen Eskimolar, Ostyak
Samoyedler, imalde yaayan Kazak boylar ve nihayet Amur
halklar ile cenupta yaayan halklar da amanist kltr dairesi
ne girerler. imalf Amerika yerli kabileleri, Rusya'da Ural ve
148

Volga havalisinde yaayan baz halklar, cenubigarbl Kazak boy

lar, Trkmenler, zbekler, arkf Trkistanllar, Krgzlar, Man
ular, imali inliler, Koreliler ve nihayet Aynular da amanln
tesiri alhnda kalmlardr. Amerika'da (Aleutlar, cenubi Alaska
ve Labrador Eskimolar hari) ekseri Eskimo gruplar, bu arada
Grnland Eskimolar da amanist saylrlar.
Sonradan Mslman, Budist veya Hristiyan olan Trk-Mo
ul kavimlerinde amanizmin izlerine hala rastlanr. Nitekim,
bugn Altay ve Abakan Trkleri ile Yakutlar ancak resmen H
ristiyan olduklar halde, aslnda koyu amanisttirler. Bu arada
memleketimizde cari (geerli) baz halk adet ve inanlarnda da
amanizmin bakiyelerini bulmak mmkndr.
II. amanist kainat gr: amanla bal halklar muhtelif
din ve kltrlerin tesiri altnda kaldklar iin, amanist kainat
telakkisini tam ve vazh (ak) bir ekilde tesbit etmek ok zor
dur. amani halklar arasnda yaplan muhtelif tesbit ve mahe
deler bata gelmek zere, onlarn inann aksettiren efsane, ma:..
sal ve aire gibi edebi mahsuller bu halklarn kainat (evren) hak
kndaki tasavvurlarn, hi deilse, ana hatlar ile kavramaya ya
rar.
amanistler kainat, gk, yeryz, ve yeralt olmak zere 3
ksma ayrrlar. Altay Trklerine gre, aydnl alemi olan "yu
kardaki dnya" 'da lgen ile ona bal iyi ruhlar bulunur. "Or
ta dnya" 'da insan oullar yaar. "Aadaki dnya" ise, Erlik
ile ona tabi kt ruhlarn meskenidir (Altayskaya, s. 36). Yakut
larda da "grnen ve grnmeyen dnya", buna yakn bir ekil
de, "yukar", "orta", "aa" diye e ayrlr (Priklonskiy, Tri go
da, s. 62), Soyotlar bu 3 alemi, stste 3 byk kurs halinde ta
savvur ederler (Olsen, s. 137).
a. Gktanr: Trk-Mool halklarnda eitli ekilleri ile tanr

149

kelimesi, eskiden "gk" ve "ilah" manasnda kullanlmtr. Ba

zan "ruh, put, ilahi kudret" manalarna da gelir. Anlaldna
gre, Trk-Mool halklarnda balangta dorudan doruya
"gk" 'e taplmtr. Bu ihtimali kuvvetlendiren misaller, onlarn
komular olan in, ran ve Fin halklarnda da vardr. Nihayet
Asya' nn imal blgesinde baz kavimlerde "gk" iin kullanlan
kelimenin ayn zamanda "Gk-tanr" 'y ifade ettii grlr
(Harva, s. 142 vd.). amanla bal bulunan halklarda Gk-tan
r, gn muayyen bir katnda ve insana benzeyen mahhas bir
varlk olarak tasarland iin, mefhum bakmndan herhangi bir
karkl nlemek maksad ile, artk sadece "Gk-tanr" diye
arlmayp, baka baka adlar ile anlmtr. Nitekim mesela Al
tay Trkleri bu varla lgen (Ulgen, lgn) "ulu" veya Bay Ul
gen "zengin ulu" adn verirler.
Altay halklarndaki bir inana gre, mteaddit gk veya gk
katlar vardr. Efsanelerde 3 veya 9 kat gkten bahsedilir. Nite
kim bunlarda kam, ayin esnasnda semaya karken, gk katla
rna tekabl ettikleri sylenen 7 veya 9 mania veya dura (pu
dak) amak mecburiyetinde kalr (Anohin, Material, s. 9). Bu
tabaka veya katlarn says muhtelif olup. Radloff (ayn. esr., il,
3)'a gre, bazan 17'ye kmaktadr. Nihayet Verbitskiy (s. 91) Al
tay havalisinde baz yerlerde 33 gk dairesinden bahsedildiini
yazar. Denildiine gre, Orta Asya' da gk iin yaplan ayin m
nasebetiyle kurulmas mftad (allm) olan adr, dorudan
doruya g temsil eder.
Umumiyetle Tanr veya en byk semavi ruh, gn en st
katnda insan eklinde tasavvur edilir. Abakan Trkleri, Gk
tanrnn adrndan bile bahsederler (Katanov, Skazaniya, s.
223). Altay Trklerine gre ise, lgen altn kapl bir sarayda, al
tn bir taht zerinde oturur (Anohin, ayn. yer.). Gk-tanr du
alarda eitli kudret ve sfatlar ile anlr. Gkte yaayan en b150

yk ruh, insanlar, ovalar, imenleri ve ate ile yeri, gnei, ay

ve yldzlar ile gk kubbeyi yaratan, alemin nizamn sevk ve
idare ile kaderi tayin eden bir varlktr. Yakutlarla Altay Trkle
rine gre, insan oluna evlat veren de odur. Gk-tanr her eye
hakim ve kadir olmakla beraber, yalnz iyilik eden bir hayr ila
hdr (Troanskiy, Evolyutsiga, s. 33 ; Anohin, Material, s. 11).
Dier taraftan Moollar, her eyi bilen Gk-tanrnn, hiddet ve
honutsuzluunu ktlk, feyezan gibi korkun tabiat hadiseleri
ile izhar ettiine (aa vurduuna) inanrlar (Banzarov, s. 9 vd.)
Halbuki, imalf Asya halklarna gre, Gk-tanr, insanlarn yap
t ilerle alakadar deildir. lgen iin muayyen zamanlarda
yaplan ve ilkbahar, yaz ve bazan sonbahara rastlayan ayinlerde
beyaz bir ksrak kesmek adettir.
1. Altay Trklerine gre, lgen'in 7 veya 9 olu, 9 kz ve ni
hayet birtakm yardmc ruhlar vardr. Anohin (Material, s.
S)'de lgen'in oullarnn adlar yle sralanmtr: Kart, Pura
Kan, Yajl Kan, Burca Kan, Karaku, Pakt Kan, Er Kan. Radloff
(ayn. esr., 1. 361 vd.)'un Lebed Trkleri arasnda tesbit ettii ba
ka bir rivayete gre. Bay lgen'in 4 olu vardr: Prak Kan, Tz
Kan, Kara Kan, Suylap. Bu sonuncunun olu Sar Kan'dr. Prak
Kan'n olu Krgz Kan, Karg san rma civarndaki Lebed
Trklerinin koruyucu ruhu saylr. Prak Kan' a al at kurban edi
lir. Kara Kan' dan baka dier ilahlar insanlara iyilik ederler. Ka
ra Kan ise, tanrlarn aleminden ayrlarak, yer altnn karanlkla
rna ekilmitir. Lebed Trklerine gre, ller aleminin hakimi
Erlik, onun oludur. 7 kattan ibaret olan gn en st kalnda
lgen ile kars oturur. Dier katlarda ise, bunlarn oullar ile,
tanrlarn insanlara eli olarak gnderdii ruhlar bulunur. l
gen'in oullarnn mene'i bilinmemekle beraber, gn 7 kat
olarak tasarlanmas ve bunlardan herbirine, lgen'in oullarn
dan birinin yerletirilmesi dikkate deer. Altayllarda her boy,

151

lgen'in oullarndan birini kendi koruyucu ruhu sayar. Bu

ruhlar iin yaplan kurban merasimi, lgen'e yaplann ayndr
(Anohin, Material, s. 12) Yakutlara gre de, en byk tanrnn
maiyetinde 7 ilah bulunur. Bu tanrya, ilkbahar bayramnda ate
e kmz serpilerek kurban sunulur (Pripuzov, Melkiya, s. 48).
Priklonskiy (Tri goda. s. 29 vd.), adlarn sayd bu 7 ilahtan 7
kardein kasdedilmi olacan yazmaktadr. Ona gre, bunlar
gk grlts, imek, aydnlk, harp tevlid eden, gn hidde
tini bildiren, kaderi tayin eden tanrlardr. Ayn mellif Yakutlar
da ayrca 9 tanrdan bahsedildiini ve bunlara kurban olarak k
mz sunulduunu kaydeder. Semavi tanrlarn say, ad, yer ve
vazifeleri halklara gre deimekte ve hazan birbirine karmak
tadr. Radloff (ayn. esr., II, 6)'da geen deiik bir rivayete gre,
17 kattan ibaret olan gn en st ksmnda Tengere Kayra Kan
oturur. Ondan Bay lgen, Kzagan Tengere, Mergen Tengere s"u
dur etmitir (kmtr). Bunlardan lgen, gn 16., Kzagan
Tengere 9., hakln, bilgin Mergen Tengere ise 7. katndadr. Kza
gan Tengere, Banzarov (s. 26 vd.)' a gre, harp ilahdr. Onlarca
tehlikeli geitlerde orduyu sevk ve dman yenmekte, bu koru
yucu ruhun yardm olur. Altay kam' ge karken Kzagan
Tengere'yi "krmz yularl, kzl erkek deve srtnda, alaimisema
asal baba!" diye arr. Buna nazaran, onun krmz renk ile
temsil edildii sanlmaktadr. Mergen Kan'n yrmesinden,
gk grlts ve imek hasl olur. lgen'in en sevgili ve yal
olu Kart' dr. Altay aman Gk-tanr iin yaplan kurban me
rasiminde onu ararak ayine balar. Dualarda "sar kam asa
l, sar atl, sar dizginli, sar ipek krkl" diye .tasvir edilir (Rad
loff, ayn. esr., il, 22). lgen'in dier bir olu Karaku (kartal)
olup, amana ge karken yardm eder. Pura Kan ise "bulut
yeleli" dir (Radloff, ayn. esr., s. 30). lgen'in oullar arasnda ay
rca Kara Kan ve Yajl Kan da getiine baklrsa, bunlarn eit152

li renklerle temsil edilen seyyare tanrlarna tekabl ettikleri sy

lenebilir (kr. G. R. Rachmati, Trkische Turfan-Texte, nr. Abh.
Pr. Ak. W., Phil.Hist. Klasse, nr. 12, Berlin, 1936, VII, 22).
Altay Trkleri ile Yakutlarda geen 7 ilaha mukabil, Mool
larda birbirinin kardei saylan "dokuz koruyucu tanr" vardr.
Banzarov (s. 14, 28 vd.) bunlarn 9 yldza delalet ettiini yazar.
Harva (s. 162 vd.) ise, onlarn gn dokuz katn temsil ettikle
ri kanaatindedir.
2. Altayllar lgen'in adlar belirsiz 9 kzndan bahsederler.
Bunlar toplu olarak Ak kzlar yani "iffetli kzlar" diye anlrlar.
yi ruhlar zmresine giren bu kzlar, aman dualarndan anlal
dna gre, ayin esnasnda kam' a ilham ve heyecan verirler.
Onlar temsil eden kukla biimindeki bebekler, amann cbbe
sine takldr (Anohin, Material, s. 12).
3. Altayllara gre, en byk Gk-tanrnn hizmetinde bir ne
vf elilik vazifesi yapan baka yardmc ruhlar da vardr. Anohin
(Material, s 14)'in kaydettiine gre, Altay aman ge kar
ken, doruca lgen'in katna gitmez. Gk-tanr, kutup yldzn
da aman karlamak iin elisini yollar. Ayn zamanda ut-k
"karlayc" denilen bu eli, lgen ile aman arasnda mutavas
st (arac) olarak grnr. Gk seyahatinde amana refakat eden
yardmc ruhlar Yayk, Suyla ve Karlk'tr. Denildiine gre, bi
rincisi insanlar arasnda yaar, onlar fena varlklardan korur ve
lgen ile insanlar arasnda elilik de yapar. aman, kurban an
cak onun refakatinde lgen'e gtrr. Dualarda "ayn, gnein
paras" diye anlr. Onun beyaz bezden yaplm, ba, kulakla
r, elleri, ayaklar ve kuyruu bulunan bir tasviri, kurban mera
simlerinde, birtakm bez paralaryla yanyana olarak iki kayn
aacna gerili, beyaz at klndan yaplm bir ipe balanr. Altay
llar ilk baharda ksraklarn ilk stn unla kartrp bir bula
ma yapar ve Yayk' a adayarak etrafa serperler. Gk seyahatin153

de amana yoldalk eden ikinci ruh Suyla' dr. Bu da insanlarn

koruyucusu olup, denildiine gre, at gzldr. Baz amanlar,
onu at gzl bir kartal olar ak tasvir ederler. Suyla, insanlarn ne
yaptn Gk-tanrya bildirir. Bundan dolay da iki tild "iki
dilli" diye anlr. Ona adak olarak rak serpmek adettir. Tavassut
edici ruhlarn ncs olan Karlk'a gelince, bu Suyla'nn me
sai arkada olup, yine gk seyahatinde amana refakat eder.
Karlk, ayin esnasnda arlnca havaya su serpilir (Anohin,
Material, s. 12-14).

Gne, ay ve yldzlar: Altay Trklerine gre, balangta g

ne ile ay mevcut olmadklar halde, sonradan Tanrnn gnder
dii bir varlk, ge maden! iki byk ayna koyarak dnyay ay
dnlatmtr (Potanin, iV, 191). Trk-Mool halklarnda bu iki se
mav1 k kayna hakknda eitli efsaneler anlatlr. Baz halk
larda gnele aya bakarak gaipten haber veren falclar da vardr.
aman cbbesine gnei ve ay temsil eden madeni levhalarn
taklmas, bununla alakadar grlmektedir. Radloff (ayn. esr., il,
6)'un kaydettiine gre, Trk kavimlerinin ounda gne dii,
ay erkek olarak tasarlanr. Altay aman ge karken 6. katta
ay ada "ay baba" y, 7. katta ise kn ene "gne ana" y selam
lar. Yakutlar, ayn klmesini, efsanevi aylarla kurtlarn onu
yemesine hamlederler (Seroevskiy, s. 668). Altay Trklerine g
re de, ay tutulmas, yelbegen denilen bir canavarn ay yemesin
den ileri gelir. Bu korkun mahluku kovmak iin havaya ta, si
lah atlr, teneke alnarak grlt yaplr (Radloff, ayn. esr., I,
372 v. d.). Bu adet Anadolu' da hala yaamaktadr.
in kaynaklarna nazaran, Hiungnular gnee ve aya tapar,
seferde ay byd zaman ilerler, kld zaman geri eki
lirlerdi. Tunguzlarn da savata kazanmak iin dolun ay bekle
diklerinden bahsedilir (O. Turan, s. 36, not 3). Gnele ay, bilhas154

sa Tunguzlardaki aman ayinlerinde mhim bir yer ald halde,

umumiyetle imali Sibirya halklarnda bunlara kurban sunuldu
u bilinmemektedir. Fakat Volga boyundaki uvalarn gnele
aya "ak donlu" hayvan kurban ettiklerini reniyoruz (Harva, s.
183).
Baz Altay halklarna gre, gk bir adr eklindedir. Yakutlar
ise g stste gerili birok deri tabakalarndan mteekkil
olarak tasavvur ederler (Gorohov, Material, s. 36). Onlara gre
yldzlar, bu tabakalardan gk n szdran deliklerden baka
bir ey deildir (Seroevskiy, s. 667). imal yarm kresinde ya
ayan halklar, gn bir merkez etrafnda dndn sanarak
bu noktaya, "yer gbei"'ne karlk olmak zere "gk gbei"
demilerdir (Radloff, ayn. esr., n, 8 vd.). Kutup yldzna yakn
olarak dnlen bu nokta, gk kubbenin tesbit edildii bir yer
mi gibi tasarlanm ve bunun iin imalde yaayan halklar ku
tup yldzna "ivi, gk ivisi, ivi yldz" gibi adlar vermilerdir
(Harva, s. 37). Gn kendi mihveri etrafndaki bu garip dn
, onun daha salam bir destee dayanm olaca tasavvuru
nu dourmutur. Bu sebepten baz halklar, gn byk bir s
tun veya mihverin ucunda dndne zahip olmulardr. Nite
kim Krgz, Bakrt ve garbi Sibirya Trk halklarnn kutup yl
dzn "Demirkazk", Mool ve Tunguzlarn ise "Alhndirek" di
ye adlandrmalar bundandr (Potanin, IV, 8 vd.). Denildiine
gre, tanrlar atlarn bu kaza balarlar. Harva (s. 40 vd.}, Altay
amannn gk seyahati srasnda trmand direk veya aa
gvdesinin, gk mihverini temsil ettii kanaatindedir. Denildii
ne gre, Asya'da Gk-tanrya dua edilen veya kurban sunulan
yerlere dikilen stunlar da ayn eye delalet eder (Harva, s. 46,
48). Umumiyetle yldzlarn kutup yldzna veya dnyann mih
verine bal bulunduklarna ve bu balar kopunca birtakm kor
kun hadiselerin zuhur edeceine inanlr. Yakutlar Zhre yld155

zn rgel (lker)'e ak, gzel bir bakire olarak tasavvur eder

ler. Gkte ikisinin karlamas, frtna ve yamur tevlid eder
(Seroevskiy, s. 668). Halbuki Buryatlann Solbon dedii bu yl
dz, efsanelerde erkek olarak geer (Hangalov, s. 7). Onlara gre
Solbon, at ok sever. Buryatlar onun bir at srsne sahip oldu
undan bile bahseder ve onu atlarn koruyucu ruhu sayarlar.
Bundan dolay ilkbaharda atlar tmar edilip taylara damga vuru
lurken, Solbon'un adna havaya tarasun denilen bir iki serp
mek ve ayrca atee et veya bulama atmak adettir. Nihayet es
kiden bu yldza at bile kurban edilmitir (Buryatskiya skazki,
s. 125 vd.; Skazaniya buryat, s. 122 vd.; Agapitov-Bangalov, s.
6).
b. Yer-tanr: "kara yer" manasna gelen yaz yer tabiri, daha
Orhon Kitabelerinde kk-tenri "mavi gk" ile yanyana geer
(bk. H. N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, nr. TDK, stanbul, 1936,

Orhon Yaztlarnn dou yn

156

1, 28; 1941, iV, 139) Ayn kitabelerde (I, 76, not 3) rastlanan t
ken ise, Gk Trklerin hkmet merkezi olup, Moolca yer ila
hesi Etgen isminden gelmektedir. Bu kelime aslnda Trk-Mo
ol kavminin ana yurdunu ifade etmitir. Hiungnularn inkra
zndan (yklndan) sonra dalan baz Trk boylarnn Altay
havalisinde yerletikleri topraklara verdikleri tken ad,
an'anede Ergenekon olarak geer. in kaynaklarndan renildi
ine gre,Hiungnularda senenin ilk aynda ata ruhlar yannda
yer ve gk ruhlarna da kurban kesmek adetti (O. Turan, s. 43 vd.
,66). Gerek Trklerde, gerekse Moollarda byk bir sayg gs
terilen vatan topra mukaddestir (kutsaldr). Bu kutsiyet, kur
ban bayramlarnda tken ile beraber anlan birok da ve ne
hirlerin tanrlatrlmasndan ileri gelmitir. Trk halklarnda
da ve rmaklarn mukaddes saylmasndaki asl sebep ise, muh
temelen buralarda birtakm ruhlarn yaadna inanlmasn
dandr. Ayrca Radloff ayn. esr.. 11, 31)'un tesbit ettii bir aman
duasna gre, Kan "kaan, han" diye anlan dalara, eski kahra
manlara ait baz hatralarn bal bulunduu da anlalmaktadr.
. bn Fadlan (s. 36. 153) baz Bakrt boylarnn inand 12 ilah
arasnda yer, su tanrlarn da sayar. Orhon Kitabelerinde mu
kaddes saylan yer-sub "yer-su" dan "vatan" kastedildii anla
lmaktadr. (ayn esr. 1, 34, 38, 64). Altay Trklerinde ayin esna
snda yer-su'lar hala anlr. Radloff (ayn. esr., il, s. 7 v.d.), onlar
da yer-su diye sayg gsterilen yer'in, bir ruhlar camias (toplu
luu) olarak tasarlandn ve bu ad altnda 17 ulu hann toplan
dn bildirir. Bunlarn yaadklar yerler, umumiyetle da zir
veleri veya kaynak havzalardr. Altayllara gre, insanlar yara
tan ve kt varlklardan koruyan da bu yer-su tanrlardr. Ano
hin (Material, s. 15 vd.) de Altayllarn, yer-su ruhlarn, msta
kil bir zmre olarak kabul ettiklerini yazar. Bunlarn gk ve yer
alt ruhlar ile bir mnasebetleri yoktur. Sal, hayvanlarn o157

almasn temin eden ve kt ruhlarn fenalklarn nleyen bu

ruhlar, kendilerine sayg gstermeyenleri cezalandrr, hasta
ederler. Umumiyetle insana benzetilen yer-su ruhlarnn umumi
ad e "sahip" dir. Zira, bunlar muayyen bir yerin, msl. bir da,
bir rmak veya bir gln sahibi saylr. Bundan dolay Altayllar
ca da, rmak, gl adlar sadece birer corafi isimden ibaret ol
mayp ayn zamanda o yerlerin sahipleri olan ruhlarn addr.
Her dan ruhu kendi blgesinde hkm srer ve orasn korur.
Bu sebepten Altayllarda her oymak, kendi bulunduu yerdeki,
dalar, rmaklar ve glleri birer koruyucu varlk olarak bilir ve
onlara sayg gsterir. Altayllar, bu ruhlarn yer ile beraber yara
tldn syler ve onlara at kurban ederler. Ayrca onlarn adna
st un ile kartrp etrafa serpmek adettir.

Kurban ayini: Gk-tanrya yaplandan bir gn sonradr. Bu

ayinde aman merasimlerinde gzetilen btn artlar yerine ge
tirilir. Volga havalisinde yaayan uvalar da, sir sv kudegen
.
"yer-su sahibi" denilen bir tanrdan bahsederler (Magnitskiy, s.
30, 48, 88). Yakutlar dii olarak tasarladklar bu tanrnn, yalnz
otlar bitirdiine deil, ayn zamanda douma da yardm ettii
ne inanrlar (Troanskiy, s. 47; Pripuzov, Svedeniya, s. 62). a
manlarn andar-han hatun diye ardklar bu varlk, Harva (s.
247)'ya gre, Yakutlarda doyu iite "arz sahibi" veya sir iite,
"yer sahibi" 'nin ayndr. Onlarda yer ilahesini temsil eden her
hangi bir tasvir yaplmad gibi, ona kanl kurban da sunulmaz.
Yalnz ilk bahar enliklerinde onun adna, bir aaca balanan ine
in srtna st dkmek adettir. amanist halklarda umumiyetle
yer canl bir varlk olarak tasavvur edilir ve ona gre davranlr.
1. Tabiat hadiseleri: amanist halklara gre gerek gkte, ge
rekse yerde vukua gelen eitli tabiat hadiseleri, birtakm ruh ve
ya tanrlarn eseridir:
158

Gk grlemesi ve imek: in kaynaklarna gre, Uygurlar,

gk grledii zaman haykrarak ge doru ok atarlard (Rad
loff, ayn. esr., 1 ., 127). Yakutlar da yldrmdan korunmak iin,
madeni eylerle grlt yapp, gk grltsn uzaklatrmaa
alrlar. Onlara gre, gk grlemesi ile imei tevlid eden, S
ge Toyon "balta tanr" 'dur. Yakutlar balta eklindeki talar bu
tanrnn gnderdiine inanr ve bu talarda birtakm sihirli has
salar (zellikler) bulunduunu sylerler (Pripuzov, Svedeniya, s.
61; Priklonskiy, Tri goda, s. 65 vd). Turuhansk havalisindeki Tun
guzlara gre, gk grlemesi, gkteki byk bir kuun kanat r
pndan hasl olur. Ge kan aman trl tehlikelerden koru
yan bu kutur. Altay havalisindeki Teletler onu bir kartala ben
zetirler (Harva, s, 205 v. d.). bn Fadlan s. 64, 185) X. asrda Vol
ga havalisindeki Bulgarlarn yldrm den eve bir daha girme
diklerini kaydeder. Pallas (Sammlungen, 11, 282)'in bildirdiine
gre, Kalmuklarda yldrm arpmasyla lenler hususi bir mera
simle gmlrd. Yldrmn dt yere yaklamak umumi
yetle tehlikeli saylr. Buryatlarda yldrm isabet eden mesken
ya terk edilir veya o yeri kt ruhlardan temizlemek iin aman
tarafndan hususi bir ayin yaplr (Zatoplyayev, s. 7 vd.; Bur
yatskiya skazki, s. 129 vd.; Hanga' .ov, s. 7).
Trk-Mool halklar, gk grltsn tevlid ettiine inan
lan varla kurban da sunmulardr. Moollar evi ve hayvanlar
ondan korumak iin yere st veya kmz serperlerdi (Banzarov,
s. 15). Altay Trklerinde de ilkbaharda gk grlts duyuldu
u zaman, dalara kp drt yne st serpmek adetti (Altayska
ya, s. 25). Potanin (IV, 142)'in kaydettiine gre, Soyotlar bu m
nasebetle adrn etrafnda defa dnp yere st serperler. in
vekayinamelerinin bildirdiine nazaran Uygurlar, yldrm d
en yerde ilkbaharda toplanp koyun keserlerdi (Radloff ayn.
esr! 1, 127). Soyotlarda buna benzer bir adet hala vardr (Potanin,
159

iV, 140). akov (s. 94 vd.)'un yazdna gre, Minusinsk havali

sindeki Trkler, gk grlemesini tevlid eden tanrya bir kr at
adarlar. Bu maksatla hazrlanan yerde dua edildikten sonra, ge
mi karlan hayvan serbest braklr. Byle bir ata artk kimse
dokunamaz.
Rzgar ve yamur: Yakutlara gre, rzgarlar dalarda uyur
ve herhangi bir grlt ile uyanrlar. Yine bunlar kasrgada ya
adna inandklar bir ruhdan bahseder ve buna hollorak ii
te "kasrga ruhu" adn verirler (Seroevskiy, s. 667; Anohin, Du
a, s. 262). Baz amanist halklar, rzgarn hastalk tevlid ettii
ne de inanrlar. Trkede yel kelimesinin "rzgar, cin, salgn
hastalk" gibi manalara gelmesi bundandr (Divan Luat al
Trk, trc. B. Atalay, III, 144; Radloff, Versacheines Wrterhuches,
III, 345 vd.; Brockelmann, Asia Majr, il, 115). Buryatlara gre,
alelade rzgardan farkl olup, ekseriya ilk ve sonbaharlarda esen
ve zada denilen bir rzgar vardr. Bunu tevlid eden ruha zada
saan lengere denir. Onlarda, zada ulan sulun adn tayan kr
mz bir ta, zada estirmeye yarar. Ayrca suya den bir gk ta
nn da bu rzgar tevlid ettiine inanlr {Hangalov, s. 6). Mo
olistan' da rzgar, yamur, kar ve don tevlid ettiine inanlan
bir tatan (zada, cada, yada vs.) bahsedilir. Rivayete gre, bu ta
dalarda veya geyik, su kuu, ylan gibi hayvanlarn banda ve
ya bir kzn kamnda bulunur. Denildiine gre, bu tatan da
ha ok avclar faydalanr ve mesela av hayvannn izini takip
edebilmek iin bununla kar yadrr veya bir rman sularn
dondurup kolaylkla bir yakadan bir yakaya gemei salarlar
(Pallas, Sammlungen, il, 349; Potanin, iV, 189 vd., 773 vd.). Ya
kutlarda bu sihirli taa sata denir. Altayllara gre de yada ta
sayesinde havay istenilen ekilde deitirmek mmkndr. Bu
nunla ilgili olarak onlarda havay u veya bu ekilde deitirebi
len yadalardan bile bahsedilir (Verbitskiy, s. 45, Radloff, Aus
160

Sibirien, 11, 8 vd. 1 . Nitekim eski Trke metinlerde "yamur ta

" manasna gelen yad, Divan Luat al-Trk (trc B. Atalay, 111,
3, 307)'te yat olarak "muayyen talarla (yada ta, yamur ve
kar yadrmak iin yaplan bir nevi kam'lk", yat "yamur
yadran sihirbaz" demektir. F. Kprl yamur tana dair yaz
m olduu bir makalede (Eski Trklerde, s. 2-10) bu mevzua da
ir ark kaynaklar ile garpta yaplan aratrmalar etraflca tant
mtr. Ayrca . Yaltkaya, (s. 693 vd. eski Trk an' anelerinin ba
z dini messeselererini aratrrken yamur ta zerinde de
durmutur.

2. Tabiatn sahibi olan ruhlar: Altay halklar muayyen bir ye

rin veya bir eyin hakimi olarak tasarladklar ruhlara "sahip"
manasnda e, e derler. Yakutlarda buna ii, Volga havalisindeki
Trklerde ye, Buryatlarda ecen, Tunguzlarda ise amaka tekabl
eder.
Trk-Mool halklar, eskiden beri baka kavimlerce de mu
kaddes saylan atee byk bir sayg gstermi ve onda bir ruh
bulunduuna inanmlardr. Altayllar bu ruha ot ezi "ate sahi
bi", Yakutlar, ayn manada olmak zere, t iite derler. Atein
gkten geldii, Trk-Mool halklarnda pek yaygn bir tasav
vurdur. Trklerin, eskiden beri atete temizleyici bir kuvvet gr
dkleri, tarihi kaytlarla sabittir. Bu arada atein insan ktlk
lerden, kt ruhlardan ve dolaysyla hastalklardan koruyan bir
hassas (zellii) olduu inanc, muhtelif vesilelerle yaplan me
rasimlerden de anlalmaktadr (Harva, s. 224 vd.). Trklerde es
kiden ate, gelecekten haber veren bir unsur olarak da kullanl
mtr (O. Turan, s. 45). Trk-Mool halklar atei insan biimin
de, canl bir varlk olarak tasavvur eder ve ona kar saygda ku
sur etmemee alrlar. Altay ve Sibirya halklarnda atee kur
ban da sunulur. Yeni evlenenlerin atee merasimle ya dkmesi,
161

yemek yerken, iki ierken ate ruhuna da bir pay ayrlmas

adettir (Priklonskiy, J St, 1890, s. 1 70; 1891, s. 61). Soyotlar ile Al
tay Trkleri, ate ruhuna kurban olmak zere, koyun (Potanin,
IV, 78; Drerkova, Klt, s. 67), Buryatlar ise, ksrak keser (Aga
pitov-Hangalov, s. 4, 6). Baka ruh veya ilahlara sunulan kurban
larn da bazan atee atld grlr. Nitekim Beltirler, Gk-tan
r'ya kurban olarak kesilen hayvann kemikleri ile derisni atee
atp yakarlar (Maynagaev, s. 98; kr. Drenkova, ayn. esr., s. 71)
Moollarla, Altay halklar ate ruhunu dii olarak tasavvur eder
ler. Teletlerde bir ot ene "ate ana" dan bahsedilir. Buryatlar ile
uvalarda da "ate ana" ile "ate baba" yan yana geer {Mag
nitskiy, s. 68; kr. Drenkova. ayn. esr., s. 62). Buryatlarda gali
ecen "ate ruhu" i temsil eden bebekler, ocan yannda bulunan
bir ekmecede saklanr.
Volga Trklerinin bir y yesi "ev sahibi" vardr. nsan ek- .
linde tasavvur edilen bu ruh, evi korur, ev halknn iyiliine a:
lr. Fakat, herhangi bir ekilde kstrlrse, eve hastalk da ge
tirebilir. Onun iin bu ruha, senede hi olmazsa bir kere bulama
sunulur veya sonbaharda bir kurban kesilir. Volga Trklerinde
bir de abzar yesi denilen "ahr ruhu" geer. O havalide bu ru
hun adna siyah bir kuzu kesmek adettir (Maksimov, s. 569-575
Koblov, Mifologiya, s. 69). Yakutlar ev ruhuna cie iite derler.
Onlarda ayrca balagan iite "adr sahibi" diye bir ruhtfin bah
sedilir (onov, Duh, s. 22 vd.). Sibirya halklarnda ev ruhunu
temsil eden bebeklere de rastlanr. Soyotlar yemek yedikleri za
man, kuma, deri veya tahtadan yaplm olan "ev sahibi" ne de
bir pay ayrmay ihmal etmezler (Olsen, s. 138).
Trk-Mool halklarna gre, bir de "orman ruhu" vardr. Ka
zan havalisinde ona unnan yesi, Tunguzlar re amaka, Buryat
lar oin ecen derler. Ormanlarla kapl dalk havalide yaayan
Karagaslarda da ezi "da sahibi" adnda bir ilah mevcuttur. Ya162

kutlarda buna ta iite (ta=tayga "ormansz da", tekabl eder.

Bunlar ayn ruha bayanay veya barallak adn da verirler (Sero
evskiy, s. 669 vd.). Onlara gre, bayanay avclarn koruyucu ru
hu saylr. Da ruhunun ormanda yaayan hayvanlara sahip ol
duuna inanldndan, onun adna atee ay ve ya dkmek
adettir. Orman ruhuna kurban olarak, ayrca bez paralar, krk
ler de sunulur.
amanistlere gre, geilmesi zor yollarda hkm sren, teh
likeli da geitlerini tutan baka ruhlar da vardr. Yakutlar bun
lara sol iite "yol sahibi" veya attuk iite "geit sahibi" derler
(Troanskiy, s. 39, 54).
Sibirya' da da balarnda ve umumiyetle geilmesi zor yer
lerde obo, obo denilen ta ynlarna rastlanr. Denildiine gre
bunlar, yolcularn bir kazaya uramamak iin attklar talardan
meydana gelmitir. Radloff (ayn. esr., il, 15) Altayllarn bir da
aarken veya bir rma geerken o yerin ruhu iin yna ta at
tklarn veya mukaddes saylan bir aaca bez paras veya iplik
baladklarn yazar. Baz aratrclar, yna atlan ta, o yerin
ruhuna sunulan bir kurban olarak deerlendirirler. Bazlarna
gre de, bu, sihir iin yaplan bir adetten baka bir ey deildir.
(Harva, s. 397) ise, bunun, serbest kalnca zararl olabilen ruhu,
muayyen bir yere balamak gayesiyle yaplm olacan ne s
rer.
Ayrca "su sahibi" denilen ruhlar da vardr. Yakutlar ilkba
harda balk avna balarken u iite "su ruhu" 'ye henz buza
lamam bir inek kurban eder, ayrca balk ve iki sunarlar (Sero
evskiy, s. 670; Priklonskiy, J St, 1890, s. 60). Yakutlarn su ruhu
na verdikleri dier bir ad ukulan toy on' dur (Pripuzov, Svedeni
ya, s. 62). Karagaslar sug ezi dedikleri su ruhuna sayg gsterir
ve bol balk avlyabilmek iin onun adna kydaki bir kayn aa
cna renkli bezler balar ve ayrca atee ay, ya, st dkerek

163

kurban sunarlar (Petri, Promisli, s. 62 vd.). Buryatlar su ruhuna

uhun ecen derler.
c. Yer alt ruhlan: amanistlere gre, karanlk alemi olan yer
altnda umumiyetle korkun ve kt ruhlar yaar. Altayllar
bunlara kara .tz "habis ruh", kara neme "habis nesne" veya
umumiyetle tmengi tz adn verirler. Yer alhnda yaadklarna
inanlan ve birtakm korkun ekillerde tasavvur edilen ayna,
ada, aza yr, zt, gek vs. gibi ruhlar da vardr. Kt ruhlarn
banda, yer alh dnyasnn hakimi saylan Erlik Kan gelir. Uy
gur metinlerinde Erklig Kan "kuvvetli han" diye geen Erlik,
Budistlerde yer alt hkmdar olan Yama'ya tekabl eder. Mi
nusinsk havalisindeki Trklerin rle Kan veya l Kan', Buryatla
rn Erlen Kan' da Erlik Kan' dan baka bir ey deildir. Yakutlar
da yer altnn hakimi olarak anlan Arsan Duolay'n Erlik'i tem
sil ettii sylenir (Troanskiy, s. 68, 69, 86) Priklonskiy (j St,
1891, s. 61)'e gre, Yakutlarda yeralt hkmdar olarak geen
Buhar Dodar, bir boann srtnda tasavvur edilir. Kara-Krgz
larda kt ruhlarn hakimi olan Arman ise, Farsa Ahriman' dan
gelmektedir.
Altayllara gre Erlik, yer altnn en alt katnda kara amur
veya baka bir rivayete nazaran, kara demirden yaplm bir sa
rayda, kara bir taht stnde oturur. aman dualarnda Erlik'in
korkun bir varlk olarak tasvir edildiini gryoruz {Radloff,
ayn. esr., II, 10 vd.). Aynca yer altndaki bir rmakla onun kyla
rnda yaayan korkun canavarlardan da bahsedilir. Altayllar
en byk felaketleri, kzamk, kzl, tifo gibi hastalklar, hayvan
krgnn ondan bilirler. Altayllarca Erlik kendisine kurban su
nulmasn temin iin bu gibi ileri yapar. Erlik aman dualarn
da Kayra Kan "kesici han" diye anlr. Zira, denildiine gre, Al
tayllarda iplik gibi tasavvur edilen ruhu onun kestiine inanlr.
Erlik insann cann alp yer altna gtrr; orada sorguya ek164

tikten sonra kendi emrinde kullanr. Erlik'e giden yolda pudak

denilen manialar vardr. aman bu engelleri, ancak byk bir
gayret sarfederek aar. Erlik'i temsil eden put veya tasvirler ya
plmaz.
1. Erlik'in 7 veya, baka bir rivayete gre, 9 olu vardr: ta bi
lekli Bay Bahadr, Kara, bakr bilekli Kerey Kan, Uar Kan, Ya
ba Kan, Kmr Kan edey Kan. Erlik'in oullar yer alhndaki
ve yer yzndeki btn kt ruhlar idare ederler. Denildiine
gre bunlar, yer altna inen amana yol gsterir, babalar ile a
man arasnda mutavasst (arac) rol oynarlar. Bunlar koruyucu
ruh olarak da sayg grrler. Altay halklarnda Erlik ile oullar
na zayf ve hatta hasta hayvanlar kurban edilir. Kyn imalin
de, dikenli allk bir mahalde hazrlanan kurban yerine taylga
denir. Erlik'e hibir zaman at kurban edilmez. Ona ve oullar
nn adna ekseriya kara boa veya inek kesilir. Erlik' in oullarn
dan Kart' temsil eden, kara aputtan yaplm 9 eridli bir be
bek, adrn iinde, kapnn sol tarafnda bulunur (Anohin, Ma
terial, 1-8; kr. Radloff, ayn. esr., il, 10 vd.).
2. Altay amanlarnn naklettiine gre, Erlik' in 8 veya 9 kz
vardr. Bunlarn muayyen bir vazifesi yoktur. Oyun oynar, raks
eder ve yer altna inen aman kandrp, babalarna getirilen kur
ban kapmaa alrlar. Dualarda kara yzl, kara sal ve eh
vetli varlklar olarak tasvir edilirler (Anohin, ayn. esr., s. 8 vd.).
3. Yer altnda yaayan ve aslnda lm veya l ruhlar olan
dier varlklara gelince, bunlar eitli adlarla anlrlar. Lebedler
de aza denilen kt ruhun basks alhnda bulunan bir kimseyi
kurtarmak iin, aman tarafndan kara renkli bir hayvan kesilir.
(Radloff, ayn. esr., 1, 362). Teletlere gze zt, lnn, krk
kncaya kadar mezarlkta yaayan ve arasra eve girmek isteyen
ruhudur. Onu amandan baka kimse gremez. Gerek aza, ge
rekse zfn kasrgada bulunduuna inanlr Ayn zamanda

165

hastalk tevlid eden bu ruhlar, aman hususi bir ayin yaparak

uzaklatrmaa alr (Anohin, Dua, 262 vd.) Altay Trkleri ile
Telengitlerde geen krmz'ler de l ruhlar olup insann ruhu
nu kapmak suretiyle hastala sebep olabilirler. Altay Trklerin-
deki bu ruhlara, Yakutlarn Abas ve Yr dedikleri ruhlar teka
bl eder. Bunlardan Yr'n menerik denilen ruh hastaln tev
lid ettii sylenir. Kt ruhu anak aman uzaklatrabilir. (Tro
anskiy, s. 81 vd., 85 vd.; Priklonskiy, JSt, 1891, 59, 62; Seroevs
kiy, s. 622 vd.).
d. Doum ve doum ruhlar: Altay Trklerine gre, insann ru
hu (kut), domadan nce gkte bulunur. Teletler, ocua ruh
veren Enem Yayu'nn gn drdnc katnda yaadn sy
lerler. Denildiine gre, ocuun ruhu, krmz bir kurt eklinde
annenin vcuduna girer. Doum ilahesi ocuun ne kadar yaa
yacan da tayin eder. Onlarca nc kat gkte bulunan ve
hayvanlara can veren Ermen Kan adnda baka bir ilahi varlk da
ha vardr (Anohin, Dua, s. 253, 260 vd., 267). Radloff (ayn. esr.,
il, 6,11) Altayllarn doumla ilgili inanlar hakknda olduka
geni bilgi verir. Altayllara gre lgen, ocuun domas iin,
olu Yayk'a emir verir. Bu da gn beinci katnda bulanan ve
dii olarak tasavvur edilen Yayu "yaratc" 'ya babasnn emri
ni tebli eder. Nihayet Yayu da gkteki st ak kl "st ak gl"
'den can alarak ocuu dourtur ve hayat boyunca ona yardm
eder. Yakutlara gre, ocuun ruhu bir ku eklinde gkten gelir
(Priklonskiy, J St, 1891, s. 65 vd.). Onlar, gkte oturan ve Ayst
Hoton denilen bir doum ilahesinden de bahsederler (Priklons
kiy, ayn. esr., s. 59 vd.; Troanskiy, s. 38 vd; Seroevskiy, s. 673).
Yakutlarn inanna gre, doumundan 3 gn sonra ocuk,
Eyehst denilen baka bir koruyucu ruhun himayesinde byr.
Orhon Kitabelerinde zikredilen Umay da ocuklar koruyan
dii bir ruhtur {Orkun, ayn. esr., I, 44, 112). Divan Luat al-Trk
166

(trc. Atalay, 1, 123)'te getiine gre, Unay' honut edenler, ok

ocuk dourur.
Telet kadnlar doum esnasnda kendi koruyucu ruhlarnn
yardmna gvenirler. Onlarn emegender veya enekeler diye an
d bu ruhlar, lm byk ana veya byk babalarn ruhlarn
dan ibarettir. Bunlar temsil eden bebeklere st ve undan yapl
m bir bulama sunulur. Eskiden bu ruhlara koyun da kurban
edilmitir (Karunovskaya, s 22; Anohin, Dua, s. 268). ocuun
dnyaya gelmesi, Sibirya halklarnda hususi enlikler yaplarak
kutlanr.
e. lm ve l ile alakal inan ve merasimler: amanist
halklar, hastalk gibi, lm de kt ruhlarn bir eseri sayarlar.
Altay Trklerine gre, yer alt dnyasnn hakimi olan Erlik, yer
yzne gnderdii alda'lar vastasyla insanlarn ruhunu ya
kalatarak hayata son verir (Anohin, Material, s, 20 vd.; ayn.
mil., Dua s. 263). Yakutlar da lm, insann ruhunu kt ruh
larn kapp yemesi ile izah ederler (Troanskiy, s. 81). Denedii
ne gre, lm tevlid eden ruhlar, ya ailenin lm fertlerine ve
ya yabanc llere aittir. lm halinde ruhun bir ku eklinde
uup gittii de tasavvur edilir. Bunun akislerini, lm keyfiyeti
ni anlatan ifade ekillerinde buluyoruz. Nitekim, Orhon Kitabe
lerinde Bilge Kaan, babasnn lmn u szlerle atlatr: ka
nm kaan... aa barm: "baban hakan ... uup gitmi" yani "l
m" (Orkun, ayn. esr., 1, trc. s 36 vd.). Ayrca Babur-niime (nr.
lminskiy, Kazan, 1857, s. 8)' deki: ayh Omar... onkar bold:
"eyh mer doan kuu oldu" yani "ld" demektir. Umumi
yetle lnn, etrafnda cereyan eden eyleri duyduuna inanlr
ve evine dneceinden endie edilir. Yakutlarla, Soyotlar lden
korktuklar iin, cenazeyi bazan olduu gibi adrda brakp ka
arlar. Sanldna gre, lnn ruhu, aman tarafndan hususi
bir merasim ile yerin altna gtrlnceye kadar evde dolar.
167

1. Yas tutma: amanist halklarda len iin duyulan ac, eit. li ekillerde ve birtakm merasimle ifade edilir. Jordanes (takri
ben VI. asrn ortalarna doru) Attila'nn defin merasimi srasn
da Hunlarn, adetleri vehile, salarn kestiklerini yazar. Ayn
mellife gre, onlar bir kahraman iin gz ya dkmez, yzleri
ni yaralayarak kan aktrlard (Harva, s. 289). in kaynaklarna
gre, Tukuelerde aile efrad, lnn bulunduu adrn kaps
nnde alayp feryad ederken, yzlerini bakla yaralayp kan
l gz ya dkerdi (Radloff, ayn. esr., I, 130; Schmidt, Der Ursp
rung, IX, 33 vd.) Orhon Kitabelerinde Bumin Kaan ile kardei
Kl Tigin'in lm mnasebetiyle komu kavimlerden gelen
heyetler arasnda yas tutan (ya) ve lye alayan (st) ki
ilerin bulunduundan bahsedilir. Yas (yog) merasiminde bulu
nan kimselerin, matem alameti olmak zere, kulak ve salarn
kesmeleri adetti (Orkun, ayn. esr., 1, 31,52,70). Katanov (ber die

Kl Tigin (ant)
168

Bestatt, s. 279, 290)'a gre, Kazak-Krgzlarda lnn gmld

gn, dul kalan zevcesi ile kzlarnn salarn kesmek adettir.
Beltirlerde de l gmlrken, karsnn salar zlerek orta
dan kesilir. Hiungnularn, kesilen salar, dier kymetli eylerle
beraber mezarn iine koyduklar anlalyor. Nitekim Urga civa
rnda Noyin-Ula'da bulunan bir Hun mezarnda, ipek rtye sa
rl 17 sa rgs bulunmutur (Harva, s. 291) Sa kesmenin,
lye sunulan bir nevi kurban addedilmi olmas muhtemeldir.
Radloff (ayn. esr., I, 449, 487)' da getiine gre, Krgzlarda le
nin ahnn kuyruu ile yelesini kesmek de matem alametidir.

2. Definle alakal adetler: lnn yaklarak veya yaklma

dan trl ekil ve vaziyetlerde gmlmesi, lm ile alakadar
inan ve merasimlerin bir safhasn tekil eder.
in kaynaklarna gre, miladf I. asrn balangcnda Moolis
tan'n arknda oturan Hunlar, kabile reislerini srmal elbiseler
inde gmerlerdi (Harva, s. 316). Yine in kaynaklar miladf V.
-VIII. asra kadar Gabi lnn imalinde, Kara-rti havalisinde
yaayan Tukuelerde lnn at ve eyas ile birlikte yakldn
kaydederler (Radloff, ayn. esr., I. 130 vd.; Katanov, ayn. esr., s.
101 vd.). Ayn kaynaklardan renildiine gre, miladf V. asrda
Yenisey'in yukar taraflarnda yaayan Dubalar, ly bir tabu
ta yerletirdikten sonra, dalarn tepesine veya aalarn stne
koyarlard. Bunlarn ahfad olup, bugn de Tuba diye anlan So
yotlar, aman llerini bir tabuta koyduktan sonra, yere akl
kazklarn zerine oturturlard (Katanov, ayn. esr., s. 1 02, 104)
Gk Trklerde, len hakan veya beyin hayatta iken ldrd
dman saysnca tatan heykeller dikmek adetti. Bunlara bal
bal denir (Orkun, ayn. esr., I, 37, 41; Schmidt ayn. yer.). Denildi
ine gre, bundan maksat, balbal'n temsil ettii kimsenin, l
ler dnyasnda, lene hizmet etmesini salamakt (kr. bn Fad169

Ouzlar (minyatr)
lan, s. 27, 138 vd.). bn Fadlan (s. 99 vd., 243 vd. 264 vd.)'in kay
dettiine nazaran, eskiden Hazarlar ile Ouzlarda ly nehir
yatana gmmek adeti vard. Bunun iin evvela baka bir isti
kamet verilen rman yatanda, dayankl malzeme ile bir me
zar hazrlanr ve l buraya gmldkten sonra sular eski mec
raya evrilirdi. Hazarlar sonradan ly yakmaa baladlar. X.
asrda Ouzlarda byk bir kimse ld zaman ev biiminde
bir mezar hazrlanr, l elbisesi ve silahlar ile buraya gmlr
d. Mezara ayrca iki koymak da ihmal edilmezdi. Mezar kapa
tlp bir kmbet haline getirildikten sonra, lenin atlarndan ha
zan yzlercesi kesilip, eti yenir, derileri ile balar srklara aslr
d. Nihayet lenin hayatta iken ldrd dmanlarn says
kadar tahtadan heykeller yapp mezarnn bana dikmek adetti.
Ouzlarn inanna gre, l kendisine kurban edilen atlara bi
ner ve tahta heykellerle temsil edilen dmanlar da ller dn
yasnda ona hizmet ederdi. in kaynaklarnn verdii malumata
gre, sonradan Uygurlar meydana getiren Kao-elerde de l
btn silahlar ile tehiz edilerek mezarn ortasna dik bir vazi
yette gmlrd (Radloff, ayn. esr., I, 127; Il, 121; Katanov, ayn.
esr., s. 101). XIII. asrda Orta Asya'y dolaan Plana Carpini'nin
Trklerin defin adetleri hakknda verdii bilgiler de mhimdir.

1 70

Onun yazdna gre, Trklerde bir bey lnce, gizlice gmlr

d, lnn nne et, st" gibi yiyeceklerle donatlmi bir masa
konur, ayrca lnn at da, btn takm ile birlikte, mezara g
mlrd. Mezarn banda yine bir at kesilip yenildikten sonra,
lenin arabas ve evi tahrip edilirdi (Plana Carpini, III, s 4 ; Har
va, 317). Mezarn ba<na, sra geirilmi at dikmek adeti, Altay
halklarnda da grlr (Radloff> ayn. esr., il, 1 8, levha I' de, s. 25
vd.). Btn bu merasimlerin esas, leni, gittii yeni bir alemde,
ller dnyasnda kullanaca canl, cansz muhtelif eylerle te
hiz etmek inanna dayanmaktadr. Bugnk Trk halklarnn
l gmme adetlerinde muhtelif kltr cereyanlarnn tesiri g
rlr. Sar Uygurlar ly ya yakar veya stepe gmerler (Gul
bin, s. 202, v. dd.). Lamaizmin tesiri altnda bulunan Soyotlar da
ly umumiyetle stepte aa brakr, itibarl kiilerin cesetleri
ni merasimle yakarlar. Kara-rti havalisinde yaayan Soyotlar
aman llerini kara am dallar arasna kurulan kerevetlerin
zerine yatrrlar (Katanov, ayn. esr., s. 229 vd.). XVIIL asrda
Pallas (Merkzwrdigkeiten, s. 125 vd.)'in kaydettiine gre, Bel
tirler ile Kuznetsk havalisinde ve dalk arazide yaayan baz
Trk boylar da, tahta tabutlar iine koyduklar llerini gm
mez, ormann tenha bir kesinde, aalarn stne koyarlard.
Ayrca lnn yanna yiyecek, iecek, giyecek gibi eylerle yay
ve ii krk oklarla dolu olan sada konur, cenaze treninde ke
silen atn derisi ile ba, yaknda bulunan aalara aslrd. Baz
yerlerde aman llerinin gmlmesinde hala eski adetlerin ca
ri (geerli) olduu anlalyor. Sagaylar eski bir an' aneye uyarak
aman lsn yere gmmeyip, elbisesi ve davulu ile birlikte,
bir dan tepesine koyarlar (Katanov, ayn. esr., s. 225 vd.). Tun
guzlarda ly kazklar stne kurulu bir kerevete uzatmak
adeti hemen hemen umumidir. Onlarda lenin vaktiyle bindii
ren geyii kesilip mezarn banda yenir, derisi bir aaca aslr
171

(Harva, s. 305). Bugn resmen Hristiyan olan Yakutlarda, eski

an' aneye uyularak ly elbisesiyle gmmek adettir. Defin es
nasnda, len erkekse, at da kesilir; kadnsa, bir inek boazlanr.
Nihayet daha imalde yaayan Yakutlar, l iin ren geyii ke
serler (Seroevski, s. 616 v. dd.; Priklonskiy, J St, 1891, s. 64, 74
vd.). Yakutlar eskiden llerini ii oyuk bir aa gvdesine veya
tahta bir tabuta yerletirip kazklar stne koyarlard (Seroevs
kiy, s. 619 vd.). Bunlarn yannda eitli silahlar, av malzemesi,
giyecek ve ev eyas bulunmutur. Gmelin (il, 477)'e gre, Yakut
larda eskiden lleri yakmak adeti de vard. Ayrca zengin bir
kimsenin lmnde, kendisine teki dnyada hizmet etmeleri
iin, en iyi uaklar da yaklrd. Yakutlarn vaktiyle erkekle bir
likte karsnda diri diri gmdklerinden bahsedilir (Priklonskiy,
ayn. esr., s. 77; Troanskiy, s. 3). imkevi (s. 6)'e gre, onlarda
itibarl bir kimse ld zaman, takmyla beraber binek at, yi
yecek ve giyecek ykl ikinci bir at ve nihayet ller dnyasn
da efendisine hizmet edecek bir uak da gmlrd.
f. Kainatn yaratlna dair streler (efsaneler): 1. Yerin ya
ratl: Yerin meneine dair Asya'da anlatlan efsanelerin o
unda, byk, eski bir denizden bahsedilir. Denildiine gre, se
mavi bir varlk, yeri bu denizden yaratmtr. Tunguzlar arasn
da tesbit edilen bir efsaneye gre, Tanr bir atele eski denizi ks
men kurutarak yeri halk etmitir (Spasskiy, s. 33 vd.) Yakutlar
ise, yerin gkten veya bir denizin dibinden hazr olarak getiril
diini sylerler. Altay Trkleri ile Buryatlar arasnda tesbit edi
len yaratl efsanelerinde "iyi" ile "kt" y temsil eden "Tan
r" ile "eytan" kar karyadr. Bu dalist dncenin en ok
Zerdt dininde inkiaf ettii gze arpar. Hilkat esatirinde (mi
tolojisinde) eytan, hemen daima insan klnda grlmektedir.
Bazan ku eklinde de geer (Anuin, s. 14; Radloff, ayn. esr., I,
360). Denildiine gre, bu gibi efsanelerle bunlara ait baz motif172

ler, Finlandiya'dan imali ve cenubi Amerika'ya kadar uzanan

geni bir sahaya yaylm bulunmaktadrlar. u halde bu sture
lerin, yeri henz tayin edilememi bulunan bir veya mteaddit
merkezden km olmalar muhtemeldir.
2. nsann yaratl: Orta ve imali Asya' da insann yarahl
na dair anlahlan efsanelerde, yerin meneine ait esatirde oldu
u gibi, birbirine zt iki varlk, yani yapc (Tanr) ile bozucu
(eytan) kar karya bulunur. Bir Altay efsanesine gre, l
gen'in yaratt insanlara can veren Erlik'tir (Anohin, Material,
s. 18 vd.). Umumiyetle Asya' da insann yaratln hikaye eden
efsanelerde, ksmen eski ran'in, ksmen de Hristiyanlk veya
Maniheizmin tesiri grlr.
g. Dnyann sonuna dair st.reler: Altayllara gre, zerinde
insanlarn yaad dnya, Tufan' dan sonra bugn ikinci devre
sine girmi bulunuyor. lk Tufan'n zuhurunu nceden bilen ye
di karde arasnda Erlik ve lgen de vardr. Bu halklardaki Tu
fan efsanesinde, umumiyetle Ruslarn tesiri ile, Hristiyanln
izleri gze arpar.
nsanlarla meskun olan dnyann, bugn de baka bir tehli
keye maruz bulunduu sylenir. Bu da, gnn birinde yerin di
binin delinmesi sonunda, arzn etrafndaki denizin her yeri kap
layaca veya dnyann baka bir Tufan ile mahvolaca inan
na dayanr. Altay Trkleri arasnda tesbit edilen dier bir efsane
ye gre de, bir ate tufan iinde dnyann sonu gelecektir (Rad
loff, ayn. esr., il, 13 vd.; Bulu, Altay Trklerine gre, s. 102). Bu
efsanede Budist esatirinden alnm unsurlarla amanist inan
n izleri yanyana bulunmaktadr.

173

Bibliyografya

A. V. Adrianov, amanskaya misteriya (Etnografieskoe

Obozrenie, Moskova, 1909); N. N. Agapitov ve M. N. Hangalov,
Material dlyaizaenia amastva v Sibiri. amanstvo u buryat Ir
katskoy gubernii (Izvestiya Vostono-Sibirskago Otdela Russka
go Geografieskago Obestva, Irkutsk, 1883. XIV, say 1 ve 2, s.
1-61), aln. ksaltlm trc. L. Stieda, Das Schamanenlum unter
den Burjaten (Clobus, Braunschweig, 1887, LII, say 16, s. 250253); Altayskaya tserkovnaya missiya (Peterburg, 1865); W.
Amschler, ber die Tieropfer (besonders Pferdeopfer) der Telin
giten im sibirischen Altai (Anth., 1933, XXVIII, say 3-4, s. 305313); W. Anderson, Nordasiatische Flutsagen (Dorpat, 1923); A.
V. Anohin, amanizm u teleutov Sibirskaya jizn, Tomsk, 1913
nr. 253); ayn. mil., Material po amanstvu u altaytsev (Sbornik
Muzeya po Antropologii i Etnografii pri Akademii Nauk, Le
ningrad, 1924, iV, 2), trk. trc. A. nan, Altay amanlna ait
maddeler (lk, Ankara, 1940/ 1941, XV, say 85, 88, 89, 90, XVI,
say 91, 93, 95, XVII, say 100); ayn. mil., Dua i ee svoystva po
predstavleniyu teleutov (Sbor. Muz. po Antrop. i Etnog. p. Akad.
N., Leningrad, 1929, VIII); V. 1. Anuin, Oerk amanstva u Yeni
seyskih ostyakov (Sbor. Muz. po Antrop. i Etnog. p, Akad. N.,
Peterburg, 1914) il; D. Banzarov, ernaya vera ili amanstvo u
mongolov (Peterburg, 1891); P. Bergeron, Voyages faits principa
lement en Asie dans les XII, XIII, XIV et XV siecles par Benjamin
de Tudele, Jean du Plan-Carpin, N. Aschelin, Guillaame de Rub
ruquis, Marc Paul Venitien, Haiton, Jean de Mandeville et Amb174

roise Contarini (La Haye, 1 735), I-II; R. Bleichsteiner, Rosswcihe

und Pferderennen im Totenkult der kaukasischen Vlker. Die In
dogermanen und Germanenfrage: neue Wege zur Lsung (Wi
ener Beitrage zur Kultur-geschichte und Linguistik, Salzburg
Leipzig. 1936, IV, 413-495); V. G. Bogoras, Oerk materialnago bta olennh ukey (Sbor. Muz po Antrop. i Etnog. p. Akad. N.,
Peterburg, 1901, I, say 2); ayn. mil., The Chukchee (American
Museum of Natura! History. The Jesup North Pacific Expedition,
New York, 1904, VII); ayn. mil., K psihologii amanslva u naro
dov severovostonoy Azii (Etnog. Oboz. Moskova, 1910,
LXXXIV-LXXXV, say 1-2, s. 1-36); ayn. mil., The Shamanistic Ca11 and the Peridd of Initiation in Northern Asia and Northern
America (Proceedings of the 23rd International Congress of
Americanists (1923), New York, 1930. s. 441-444); A. Brand,
Beschreibung seiner grossen Chinesischen Reise anno 1692
(Lybeck, 1734.); S. Bulu, Altay Trklerine gre dnyann yarat
l ve sonu (lk, Ankara, 1941, XVII, say 102); ayn. mil., ama
nizm (Trk Amac, stanbul, 1942, I, say 1-6, 1943, II, say 8);
ayn. mil., amanizmin menei ve inkiaf hakknda (Edeb. Fak.
Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, stanbul, 1948, 11, say 3-4, s. 277290); Buryatskiya skazki i poverya (Zapiski Vostono-Sibirskago
Otddela Russkago Geografieskago Obestva, rkutsk, 1889, I,
say 1); V. F. Bchner, Schaman (El, 1 934, IV, 324b -325b). N. K.
Chadwick, Shamanism among the Tatars of Central Asia (J Anth.
I, Landon, 1936, LXVI, 75-112); J. A. M. Culloch, Shamanism
(Encgclopaedia of Religion and Ethics, New York, 1920, XI); M.
A. Czaplicka, Aboriginal Siberia (Oxford, 1914); N. P. Drenkova,
Klt ognya u altaytsev i teleut (Sbor. Muz. po Antrop. i Etnog. p.
Akad. N., Leningrad, 1927, VI); ayn. mil., Poluenie amanskogo
dara po vozzreniyam turetskih plemen (Sbor. Muz. po Antrop i
Etnog. p. Akad. N., Leningrad, 1930, IX); ayn. mil., Ptitsa v kas-

175

mogonieskih predstavleniyah turetskih plemen Sibiri (Lening

rad, 1931); A. A. Divayev, Baks (Etnog. Oboz. 1907, Moskova,
1908, nr. 4); W. Eberbart, in'in imal Komular (Ankara, 1942);
M. Eliade, Le Chamanisme et les techniques archaiues de l'exi
ase (Paris, 1951), ingl. tre. W. R. Trask, Shamanism, Archaic Tech
niques of Ecstasy (London-New York, 1964); O. Franke, Die Chi
nesen (Tbingen, 1925); A. Gahs, Kopf -Schadel and Langknoc
henopfer bei Rentiervtkern (W. Schmidt-Festschrift, Wien
Mdling, 1928, s. 231-268); J, G. Georgi, Bemerkungen auf einer
Reise im Russischen Reiche in den Jahren 1 773 und 1774 (Peters
burg, 1 775) I; ayn. mil., Beschreibung aller Nationen des Russisc
hen Reichs (Petersburg, 1 776); I. G. Gmelin, Reise durch Sibirien
von dem Jahr 1 733 bis 1 743 (Gttingen, 1 752), II; V.A. Gordlevs
kiy, Bahaddin Nakbend Buharskiy (Sergeyu Federoviu 01denburga,, Leningrad, 1934, s. 147-169), bk. TM, V, 361-364; N.
Gorohov, Material dlya izueniya amanstva v Sibiri (izves.
Vost.Sibir. Otd. Rus. Ceog. Ob., rkutsk, 1883, XIII, say 3); G.
G. Gulbin,. Pogrebenie u jelth uygurov (Sbor. Muz. po Antrop. i
Etnog. p. Akad. N., Leningrad, 1928, II); M. N. Hangalov, Nove
material o amanstve u buryat (Zap. Vost.Sibir. Otd. Rus. Geog.
Ob., rkutsk, 1890, II, say 1 ); Ch. de Harlez, La religion nati
onale des Tartares orientaux: Mandchous et Mongols (Paris,
1887); U. Harva, Die religisen Vorstellungen der altaischem
Vlker (F.F Communications, LII, nr. 125, Helsinki, 1938) bn
Fadlan, bn Fadlan's Reisebericht (nr. ve aln. trc, A. z. V. Togan,
Leipzig, 1939); A. nan, amanizm (Ankara, 1954); V. M. onov, K
voprosu ob izuenii do hristiyanskih verovaniy yakutov (Sbor.
Muz. po Antrop. i Etnog. p. Akad. N., Petrograd, 1918, V, say I);
V. Jochelson, The Koryak (The Jesup North Pacific Expedition,
New York, 1 905, VI); ayn. mil., The Yakaghir and the Yukaghiri
zed Tungus (The Jesup North Pacific Expedition, New York,
176

1924-1926, IX, 2. tab.); ayn. mil., The Yakut (American Museum

of Natura! History Anthropological Papers, New York, 1933
XXXIII); L. E. Karunovskaya, z Altayskih verovaniyd i obrya
dov, svyazannh s rebenkom (Sbor. Muz. po Antrop. i Etnog. p.
Akad. N., Leningrad, 1927, VI); N. F. Katanov, Skazaniya i legen
di minusinskih tatar (Sibirskiy Sbornik, Peterburg, 1887); ayn.
mil, Poyezdka k karagasam v 1890 g. (Zap. Rus. Geog. Ob., Pe
terburg, 1891, XVII); ayn. mil., ber die Bestattungsgebrauche
bei den Trkstammen Central und Ostasiens (KS, Budapest,
1 900. I); J. Koblov, Religiozne obryad i obai tatar magometan
(Kazan, 1908); ayn. mil., Mifologiya kazanskih tatar (lzvestiya
Obestva Arkheologu, istorii i Etnografii pri Kazanskom Uni
versitete, Kazan, 1910, XXVI, say 5); S. Konovv, Die lnder (T
bingen, 1925); W. Koppers, Pferdeopfer und Pferdekult der lndo
germanen. Die Germanen und lndogermanenfrage (Wien. Beitr.
z. Kulturgesch. a. Ling, 1936. iV, 279-411); ayn. mil., Etnolojiye
dayanan cihan tarihinin altnda ilk Trklk ve ilk lndo-Ger
menlik (Belleten, TTK, Ankara. 1941, V, say 20, s. 439-480); M. F.
Kprlzade, Eski Trklerde dinf-sihrf bir anane (Edebiyat Fa
kltesi Mecmuas, stanbul, 1925, iV, say 1, s. 1-12); ayn. mil., lnf
luence da chamanisme turco-mongol sur les ordres mystique
musulmans (stanbul, 1929); ayn. mil., Bah (A, 1961, il, 233b238a); H. von Lankenau, Die Schamanen und das Schamanenmesen (Globus, 1872, XXII, 278-283); B. Laufer, Origin of the
Word Shaman (American Anthropologist, Menasha, 1917, XIX,
361-371); A. de Levehine, Description des hordes et des stepps
des kirghiz-kazaks ou kirghiz-kaisaks (trc. F. de Pigny, Paris,
1890); V.Magnitskiy, Materialk obyasneniyu staroy uvaskoy
veri (Kazan, 1881); S. Maksimov. Ostatki drevnih narodov tatars
kh (yazeskih) verovaniy u nmenih kreennh Tatar Kazans
koy gubernii (zvesiiya po Kazanskoy Eparhii, Kazan, 1876); S,

177

E. Malov, Neskolko slov o amanstve u turetskago naseleniya

Kuznetskago uyezda Tomskoy gubemii (Jivaya Starina, Peter
burg, 1909, il, III V, ayn. mil., Ostatki amanstva u jelth uygurov
(Jiv. Star., Peterburg, 1912), ayn. mil., amanstvo u sartov Vosto
nago Turkestana (Sbor. Muz. po Antrop. i Etnog. p. Akad. N.,
Petrograd, 1918, V, say 1); L. Malten, Das Pferd im Totenglauben
(Jahrbach des kaiserlich deutschen archaologischen Institats,
Berlin, 1914, XXIX, 1 79-256); Marco Polo, The Travels of Marco
Polo the Venetian (London-New York, 1911); ayn. mil., The Book
of Ser Marco Polo (tre. H. Yule, London, 1921); S. O. Maynaga
ev, Zagrobnaya jizn po predstavleniyam taretskih plemen Mi
nusinskago kraya (Jiv. Star., Peterburg, 1915); ayn. m., Jertvop
rinoenie nebu a beltirov (Sbor. Muz. po Antrop. i Etnog. p.
Akad. N., Petrograd, 1916, 111); K. Meuli, Scythica (Hermes, Ber
lin, 1935, LXX, 121-176); N. O. Mironov, ve S. M. irokogorov,
Sramana-Shaman: Etymology of the Word "Shaman" (JRAS,
North-China Branch, Shanghai, 1924, LV, 105-130); W. Muster,
Der Schamanismus bei den Etruskem (Frhgeschichte und
Sprachzwissenschaft, Wien, 1948, say I, s. 60-77); J. Nemeth,
ber den Ursprung des Wortes aman und einige Bemerkungen
zur trkisch-mongolischen Lautgeschichte (KS, Budapest, 19131914, XIV, 240-249); G. Nioradze, Der Schamanismus bei den si
birischen Vlkem, (Stuttgart, 1925); H. S. Nyberg, Irans fomtida
religioner (Uppsala, 1937); A. Ohlmarks, Studien zum Problem
des Schamanismus, (Lund, 1939); W. G. Old, The Shu King or the
Chinese Historical Classic (London-New York, 1904); D. Olsen,
Et primitivt folk. De mongolske rennomader (Kristiania, 1915; S.
Pallas, Reise darch verschiedene Provinzen des Russischen Reic
hes (Petersburg, 1776) III; ayn. mil. Merkwrdigkeiten der obisc
hen Ostjaken, Samojeden, daurischen Tungusen, udinskischen
Bergtataren... (Frankfurt-Leipzig, 1 777); ayn. mil., Sammlungen

1 78

historischer Nahrichten ber die mongolischen Vlkerschaften

(Petersburg, 1 776-1781), I, II; W. Z. Park Shamanism in Western
North Anerica: .a Study in Cultural Relationships (Evanston-C
hieago, 193S); J. Partanen, A Description of Buriat Shamanism
JSF Ou, Helsinki, 1941-1942, LI); P. Pelliot, Neuf notes sur des qu
estions de l' Asie Centrale (T'oang Pao, Leiden, 1929, XXVI); B. E.
Petri, Promsl karagat (Izves. Vost. Sibir. Otd. Rus. Ceog. Ob.,
rkutsk, 1928. LIII); ayn. mil., Staraya vera baryatskago narada
(rkutsk, 1 928); Plano-Carpini, Ceschichte der Mongolen und
Reiseberichte 1245-1247 (aln. trc. H. Risch, Leipzig, 1930) G. N.
Potanin, Oerki severo-zapadnoy Mongolii (Petersburg 18811883), 11, IV; ayn. mil., Gromovnik po poveriyam i skazaniyam
plemen yujnoy Sibiri i severnog Mongolii (Jurnal Ministerstva
Narodnago Prosveeniya, Peterburg, 1882, I); L. Potapov ve K.
Menges, Materialien zur Volkskunde der Trkwlker des Altaj
(MSOS, Berlin, 1934, XXXVII); V. L. Priklonskiy, O amanstve u
yakutov (zves. Vost. Sibir. Otd. Rus. Ceog. Ob., rkutsk ,1886,
XVII. say 1-2), aln. trc. Das schamanentum des Jakuten (Mitte
ilungen der anthropologischen Cesellschajt in Wien, 1888, XVIII,
165-182); ayn. mil., Pohoron u Yakutov v severnoy asti Yakuts
koy oblasti (Sibir. sbor., rkutsk, 1890, I); ayn. mil., Tri goda v Ya
kutskoy oblasti (Jiv. Star., 1890-1891); ayn. mil., Yakutskiya na
rodnya poverya i skazki (Jiv. Star., 1891); N. Pripuzo, Svedeniya
dlya izueniya amastva u yakutov yakutskago okruga (lzves.
vost. Sibir. Otd. Geog. Ob., rkutsk, 1885, XV, say 3-4); W. Rad
loff, Proben der Volkslitteratur der trkischen Stamne Sd-Sibi
riens (Petersburg, 1866, 1868, 1870), I-III; ayn. mil., Aus Sibirien
(Leipzig, 1884, 2. tab 1893), I-II trk. trc A. Temir, Sibirya'dan
(stanbul, 1 954-1957), I-IV; W. Ruben, Schamanismus im alten In
dien (AO, Leiden, 1940, XVIII); ayn. mil., Buddhistlik ve aman
lk (C. H. P. konferanslar serisi, Ankara, 1939, kitap 5); ayn. mil.,

179

Budizmann menei (DTCFD, 1943, 1, say 5); Rubruck, The jour

ney of William of Rubruck to the eastern part of the morld, 12531255 (ingl. trc. W. Rockhill, London, 1900); S. akov, amanslvo
v Sibiri (Zap. Rus. Geog. Ob. Peterburg, 1864, say 2); W.
Schmidt, Handbuch der vergleichenden Religionsgeschichte
(Mnster / Westf., 1930); ayn. mi!, Der Ursprung der Cottesidee
(Mnster, 1931, 1933, 1949), il, III, IX; ayn. mil., Das Himmelsop
fer bei den innerasiatischen Pferdezchtervlkern, (Ethnos
Stockholm, 1942, VII, 127-148); ayn. mil, Zur Struktur des Scha
manismus (Anth. 1955, L, 849-881); E . Schmitt., China, il, chine
sische religion (Tbingen, 1927); N. ukin, Poyezdka v Yakutsk
(Peterburg, 1844); V. Seroevskiy (Sieroszewski), Yakut (Peter
burg, 1896), ingl. hulasas: W. G. Sumner, The Yakut (J Anthr. I,
London, 1901, XXXI. 65-110); P. P. imkevi, Material dlya izue
niya amansiva u goldov (Habarovsk, 1896); S. M. irokogorov
(Shirokogoroff), General Theory of Shamanism among the
Tungns (JRAS, North-China Branch, Shanghai, 1923, LIV, 246249); ayn. mil., Northern Tungus Migrations in the Far East
(JRAS, 1926, LVII, 123-183); ayn. mil., Opt izsledovaniya osnov
amanstva u tungusov (Vladivostok, 1919), aln. trc. Versuch ei
ner Erforschung der Grunlagen des Schamanentums bei den
Tungusen (Baessler Archiv, Berlin, 1935, XVIII, 41-96); ayn. mil.,
Psychomental Complex of the Tungus (London, 1935); Skazani
ya buryat, zapisannya raznmi sobiratelyami (Zap. Vost.Sibir.
Otd. Rus. Geog. Ob., rkutsk, 1890, I, say 2); G. Spasskiy, Za
baykalskie ungus (Sibirskiy Vestnik, Peterburg, 1822, XIX-XX);
J. Stadling, Shamanismen i norra Asien (Stockholm, 1912); L
Sternberg, Die Religion der Giljaken (ARW, Leipzig, 1905 ; Ayn.
mil., Die Auserwahlung im sibirischen Schamanismus (Zeitsch
rift fr Missionskunde und Religionsmissenschaft, Berlin, 1935,
L, 229-252); V. F. Troanskiy, Evolyutsiya ernoy veri u yakutov

180

(Kazan, 1902); O. Turan, On ki Hayvanl Trk takvimi (stanbul,

1941); H. Vambery, Die primitive kultur des turko-tatarischen
Volkes (Leipzig, 1879); V. N. Vasilyev, izobrajeniya dol gano-ya
'kutskih duhov kak atribut amanstva (Jiv. Star., Peterburg, 1909);
ayn. mil. amanskiy kostyum i bulen u yakutov (Sbor. Muz. po
Antrop. i Etnog. p. Akad. N., (Peterburg, 1910, I, say 8); V. 1. Ver
bitskiy, Altayskie inorots (Moskova, 1893); N. A. Vitaevskiy,
Material dlya izueniya amanstva u yakutov (Zap. Vost. Sihir.
Otd. Rus. Geog. Ob., rkutsk, 1890, il, say 2); ayn. mil., z nabl
yudeniy nad yakutskimi amanskimi deystviyami (Sbor. Muz.
po Antrop. i Etnog. p. Akad. N., Petrograd, 1918, V, say 1); .
Yaltkaya, Eski Trk an' anelerinin baz dini' messeselere tesirle
ri (kinci Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943, s. 690-698; E.
Yssbrant Ides, Dryjahrige Reise nach China von Moscau ab zu
lande durch gross Ustiga, Sirienia, Permia, Sibirien, Davur und
die grosse Tartarey (Frankfurt, 1707); N. Zatoplyayev, Nekotor
ya poverya alarskih buryat (Zap. Vost. Sibir. Otd. Rus. Geog.
Ob., rkutsk, 1890, il, say 2); D. Zelenin, Ein erotischer Ritus in
den Opferungen der altaischen Trken (Intemationales Archiv
fr Ethnographie, Leiden, 1928, XXIX); ayn. mil., Ideologiya Si
birskago amanstva (izves. Akad. N., Moskova-Leningrad, 1936,
nr. 8); ayn. mil., Klt ongnov v Sibiri (Moskova, 1 936).
Sadeddin Bulu, amanizm, Trk Amac,
stanbul, 1 942

181

Ek. il
Prof. Dr. Abdlkadir nan
Tarihte ve Bugn
AMANZM

1. TARHTE AMANZM
Eski Trk dini ve mitolojisi hakknda in, slam ve Bat kay
naklarnda epeyce malumat bulunmakla beraber ok dank ve
ksa olduklarndan bunlardan faydalanmak ok yorucu alma
lar istemektedir. Trk kavimlerinin rf, adet ve inanmalarnda
son devirlere kadar muhafaza edilmi olan eski dini telakkilerin
(anlaylarn) ve geleneklerin menelerini aratrrken ta skit ve
Hun (H'yung-nu) devirlerinin derinliklerine kadar inmek ve bu
bakmdan Orta Asya'y ve Dou Avrupa'y bir btn olarak al
mak icabetmektedir. Mesela, Trk kavimlerinde and ve anda

Prof. Dr. Abdlkadir nan

185

Ziya Gkalp
messeseleri ve bunlara bal gelenekler milattan nceki V-IV.
yzyllarda Yunan tarihileri tarafndan tavsif edilen (nitelendi
rilen) skit and messesesinin ayn olduu malumdur. Milattan
nceki il. yzyllarda in vakanvisleri tarafndan Hunlarda
tesbit edilen Gk-Tanr, gne, ay, yer-su atalar ve ller klt
Trk kavimlerinde, muhtelif kltrlerin tesirleri altnda kalma
larna ramen, son devirlere kadar devam ettirilen kltlerdir. Bu
kltler ada Altayllarda ve Yakutlarda mahede edilmitir
(grlmtr). Bununla beraber Altay ve Yakut amanl btn
halinde eski Trk dini olarak kabul edilemez. ok eski devirler
de byk hakanlklar ve devletler kuran Trklerin dnya gr
leri ve dini' telakkileri Altay ve Yakut amanizmine nazaran ok
gelimi ve olgunlam olduu anlalmaktadr. Altay ve Yakut
amanln, elinde bulundurduu pek mahdut (snrl) mater
yallere dayanarak, tetkik eden rahmetli Ziya Gkalp dahi bu-

186

nun farkna varm ve eski Trkler iin toyunizm adn verdii

bir milli din tasavvur etmiti. Fakat "toyunizm" dedii din Bu-
dizmden baka bir ey deildir. Srf itibari olarak dahi eski Trk
dinine "toyunizm" ad verilemez. Eski Trkler, phesizdir ki,
amanist idiler. Fakat bu amanizm Altay ve Yakut amanlnn
bulunduu safhay ok arkasnda brakm, gelimi bir durum
dayd. Avclk ve iptidai ziraatle dar bir sahada yaayan kk
boylarn dnya grleri ve dini telakkileriyle byk gebe ha
kanlklar kuran, in' den Bizans' a ve ran' a kadar uzanan ulusun
dnya gr ile dini telakkilerinin ayn seviyede olmasna im
kan yoktur.
in kaynaklarnn verdikleri haberlerden anlaldna gre,
eski Orta Asya amanizminin esaslar Gk-Tanr, gne, ay, yer,
su, ata (cedd-i ala), ate (ocak) kltleri idi. Dini ayin ve trenle
rin muayyen bir nizam (stat) erevesi iine alnm olduunu
tahmin etmek de mmkndr.
Byk devlet kuran amanistlerin ayin ve trenlerini icra
iin resmi tzk vcude getirdiklerini yakn zamandaki Manu
tarihinden de biliyoruz. XVI. yzylda muhtelif Manu ve Ton
guz gibi Altay uluslar birleerek in'i fethettiler. Bu kabileler
amanist idiler. 1 747 ylnda aman ayin ve trenlerini dzenle
yen bir stat imparator tarafndan ilan edildi, amanistler iin
bir tapnak da yaptrld. (1)
in kaynaklar Hun kltrnden bahsederken tapnaklarn
zikrediyorlar. Bu haberlere gre hakann karargahndaki tap
nakta her yln banda ayin yaplrd. Bu ayine Hunlarn yirmi
drt boyunun babular itirak ederlerdi. Yln beinci aynda
Lung-eng ehrinde toplanrlar, atalarna, Gk-Tanr'ya, yer-su
ruhlarna kurban sunarlard. Sonbaharda, atlarn iyi beslendikle-

(1) Hyacinth (Biurin) Kitay v grajd. i nravst. sostoyanii, iV, Peters

burg 1848, s. 54.
187

ri zaman, orman yannda toplanp etraf dolarlar, ahalinin ve

hayvan srlerinin saysn kontrol ederlerdi. Hakan her sabah
adrndan karak gnee ve geceleri aya tapard.
M.. 121'inci ylda cereyan eden bir savata inliler bir Hun
prensini yenerek karargahn ellerine geirmilerdi. Aldklar ga
nimetler arasnda bir altn put da vard. in vakanvisinin ver
dii malumata gre Hun prensi bu putun karsnda Gk-Tan
r'ya kurban sunard. (2) Herhalde bu put Altayllarda ve baka
ada amanistlerde mahede edilen ongon yahut tz'lere
benzer bir sanem olsa gerektir. Altndan yaplm olan Hun pu
tu Altayllarn deriden yahut keeden yapt tz (ongon)den,
phesizdir ki, daha mtekamil olmutur. Ayn kaynaklarn bil
dirdiklerine gre Hunlar bir ie teebbs etmek isterlerse yldz
larn ve ayn durumlarna bakarlard. Bu kayttan anlalyor ki
Hun kam'lar heyet ilminden (astronomi) de haberdar olmular
dr.
Hunlardan sonra Orta Asya' da devlet kuran muhtelif slale
lerden bahseden in kaynaklar bunlarn da Gk-Tanr'ya, yer
suya, gnee ve aya kurban sunduklarn yazmlardr.
M.. II. yzylda Hunlara tabi olan, sonralar devlet kuran
Vu-huanlarn dini hakknda verilen malumat Hun dini hakkn
da verilen malumattan farkszdr (Hyacinth, I, 154; Eberhart, s.
48).
M.S. III. yzylda meydana kan Taba slalesi devrinde de
Hun kltleri devam ettirilmitir. To-ba'lar "Siyenpi adeti zerine
ilkbaharn ilk aynda Gk-Tanrya, dou tarafnda bulunan tap-

(2) Hyacinth (Bicurin), Sobraniye svedeniy o narodah, obitavih v

Sreney Azii v drevnie vremena. Petersburg 1851. I, 15-16, 32; W. Eber
hard, in'in imal Komular, Trk Tarih Kurumu yaynlarndan VII.
seri No. 9, 1942, s. 76-77. (Metin iinde Hyacinth ve Eberhard diye gs
teriyorum).
188

nakta atalara kurban keserler; sonbaharn ilk aynda Gk-Tanr

ya kurban ayini yaparlard, dini' ayinler ve kurban trenleri ni
zamnameye gre icra edilirdi." (Hyacinth, I, 202); "Ecdat mabe
di makamnda bir ta oyarlard. imal yurtlarndan cenuba g
ederlerdi, ta ev iinde ge, yere, hakann soyuna kurban ke. serlerdi. Kurbandan sonra kayn aalar dikerlerdi. Bunlardan
tanrlk ve kutlu orman meydana gelirdi" (Eberhard, s. 80).
"Taba devletinin ilk zamanlarnda kadn amanlar umumi
yetle devletin dini trenlerinde faaliyette bulunuyorlard; mese
la 339 ylnda bir kurban treninde, tpk Sibirya amanlar gibi,
ellerinde dmbeleklerle (kadn amanlar) grnmlerdir"
(Eberhard, s. 43).
Orta Asya'da devlet kuran kavimlerin kltr merkezi olan
hakan saraylar ve beylerin karargahlar ve bunlarn evresinde
yerleen ve g eden boylar daima yabanc kltrlerin tesirleri-

Kadn aman
189

ne maruz bulunuyorlard. Doudan in mitolojisi ve felsefesi,

gneyden Hint-Tbet Budizmi, batdan Zerdtizm ok eskiden
beri Orta Asya'nn millf kltlerine yava yava tesir ediyorlar,
kendileri de yerli kltlerden mteessir oluyorlard. Yabanc din
ler amanizmden birok unsur kabul etmekle halk tabakas iin
de muvaffakiyet (baar) kazanyorlard.
III-IV. yzyllarda Zerdtizm, Budizm ve Hristiyanlk Orta
Asya'nn muhtelif blgelerinde salamca yerlemiti. VII-VIII.
yzyllarda bunlar arasna Manihaizm de karm oldu.
Angara ve Obi rmaklarndan, Sibirya'nn Tayga ormanlarn
dan, gerek amanist olarak gneye gelen To-ba'lar V. yzylda
Budizmi resmen kabul ettiler; byk Buda tapnaklar yaphlar.
Bununla beraber To-ba'larn egemenlii altnda bulunan btn
kavimlerin Buda dinine girmi olduklarn kabul etmek yanl
olur. Her halde Budizm, hakanln merkezindeki aristokrat
zmrenin dini olmu, geni halk tabakas ise amanlnda de
vam etmi olacaktr.
To-ba'lardan egemenlii alan Ccenlere To-ba imparatorlar
nn hakaret nazariyle (gzyle) baktklar, haerat makulesi say
dklar manidardr. (3) in kaynaklarnn verdikleri malfata g
re bu kavim "elbiselerini ve ellerini ykamazlard" (Eberhard, s.
100). Bu adet koyu amanistlerin su klt hakkndaki inanmala
r ile ilgilidir; amanist Ouzlarda ve Moollarda mahede
edilmitir. (4) 519 ylnda tesbit edilen bir habere gre Ccen (Ju
an-juan)lerde bir kadn aman bir prensi ge seyahat yaptrm
ve sonra bu prensi seyahatten geri arm, bunun iin de g
zn orta aynda bir ovada adr kurmu, adrn iinde yedi gn
oru tutmu ve btn bir gece dua etmi" (Eberhard, s. 43). Bu-

(3) M. emsettin (Gnaltay), Mufassal Trk Tarihi, III, s. 169, 172173.

(4) A. Z. Togan, bn Fadlan's Reisebericht, Lpz. 1939, s. 131.
190

dist To-ba slalesi yerine amanist Ccen slalesinin gelmesin

de, ihtimal ki, kuzeyden gelen muhafazakar boylarn nemli rol
leri olmutur.
VI. yzylda byk Trk devletini yeniden kuran Gk Trk
slalesi amanist boylarn yetitirdii slale idi. Bu slale, dev
let idaresinde milli yaz ve milli dil kullanacak derecede inkiaf
etmi (gelimi) bir milleti, bir devleti temsil ediyordu. Epeyce
gelimi olan bu kltr seviyesine ramen VII-VIII. yzyl Gk
Trklerinde, bugnk Altay uluslarnn amanizmindeki birok
iptida! (ilkel) unsurlarn da bulunduu anlalmaktadr. Gk
Trkler "Tanrlarnn suretlerini keeden yaparlar ve deri torba
iinde muhafaza ederlerdi. Bu suretleri i yayla yalarlar ve s
rklar zerine dikerlerdi. Yln drt anda (mevsiminde) bu
tanrlara kurban keserlerdi" (Eberhard, s. 87). Bu "tasvir"ler Al
tayllarn tz-ts, Yakutlarn "tanara", Soyut-Uranhalarn

Budistler
191

"eren", Moollarn "ongon" dedikleri putlardan baka bir ey

deildir.
"Kestikleri at ve koyun kurbanlklarn kafalarn srklara
korlar. Hakann adr tken dandadr; kaps douya bakar.
Her yl boy babularyla beraber atalarnn maarasna kurban
sunar. Ayn ilk onunda rmak kysnda tanrya kurban keserler.
tken dann batsnda 500 "li" mesafede yksek bir da var
dr. Bu dan zerinde aa ve ot yoktur. Burasna "Budn inli"
derler ki "lkenin koruyucusu olan ruh" demektir. Ruhlara ta
parlar, kanlara inanrlar "(Hyacinth, 1, 271). Bu "Budun inli" bu
dun (millet) tanrs, btn vatan ve milleti koruyan tanrnn ma
kam olan da demek olsa gerektir. Her halde bu klt da, ma
ara ve atalar kltnn birlemesinden meydana gelen ok
nemli bir klt olmutur.
To- a Han (572-581) bir inli Budistin tevikiyle Buda dinini
kabul etmekle Gk Trkler arasna Budizmi sokmu oldu. Toba
han ok mteassp bir Budist gibi hareket ediyor, Buda dualar
n okuyor, oru tutuyordu. (5) Bu byk hakann Budizmi kabu
l amanist Trkler arasnda nasl karlandn bilmiyoruz. Ta
ba Han'n lmnden sonra Gk Trk hakanlnn felakete s
rklenmesi, Trk beylerinin inlileerek soysuzlamalar, Trk
"kara budununun" hani benim hakanm? hani benim ilim t
rem?" diye feryat ettii, Gk Trk (Orhun) yaztlarndan aka
anlalmaktadr. To-ba Han'n lmnden tam bir buuk asr
sonra yazlan bu yaztlarda Budizmden eser yoktur; bu yaztla
ra gre, Trklerin istiklal kazanmalarna Trk tanrs ve yer-su
yardm etmitir. Dikkate deer ki bu yaztlarda ok iptidai inan
malardan olan fena ruhlardan, tz' den ve buna benzer putlar
dan bahsedilmiyor. in vakanvislerinin Gk Trklerde bulun-

(5) Hyacinth, I, 274; M. emsettin (Gnaltay), Mufassal Trk tarihi,

IV, 42.
192

duunu syledikleri "keeden yaplm putlar" ve onlar "ya

lama" adetleri ancak halk tabakasnda muhafaza edilmi iptidai
kltler ve adetler olsa gerektir. Bilge Han'n evresinde bulunan
aristokrasi zmresine mensup Trkler bu inanma ve adetlere es
ki devrin hatralar diye bakm olacaklardr. Yufka yrekli Bilge
Han'n Buda dinine kar gsterdii temayl de bu zmrenin
"kara budunun" inand hurafelere kar kaytszlk gsterme
e balam olmalaryla izah edilebilir.
in kaynaklarnn verdikleri malumata (bilgiye) gre, Bilge
Han in' de olduu gibi karagahnn etrafna kale yapmak, Buda
ve Lao-tseu namlarna mabetler ina etmek hevesine dt...
"Bilge Han, tebasn ehir hayatna altrmak, Buda dininin
ayinleriyle lfet ettirmek iin ehir ve mabed ina etmek gibi bir
fikre dmt. Fakat bu fikri Tonyukuk'un iddetli muhalefeti
ne urad." (6)
Batdaki Gk Trklerin dini, inanma ve adetleri Dou Gk
Trklerinin din ve adetlerinden farkszd. Bunlarda babalarnn
nesiller boyunca yaadklar maaraya her yl byk bir memur
gnderip kurban kestirirlerdi. Yln beinci ve sekizinci aylarn
da ruhlara kurban sunmak iin toplanrlard (Hyacinth, I, 340).
Gerek tarih kaynaklarndan ve gerek braktklar yaztlardan
anlaldna gre Gk Trk hakanlar ve bunlarn idareleri al
tnda bulunan Trk boylar, batdaki ehirli Trklerin bir ksm
mstesna (dnda), hep amanist idiler.
Gk Trk devletinin Uygur slalesi eline getii tarihe kadar
-VIII. yzyln son yarsna kadar- Orta Asya'nn kuzey blgele
rinde amanizm hakim durumda idi. Batdan ve gneyden ge
len "kitapl dinler"in tesirleri yok denecek kadar azd; bilakis
"kitapl dinler"in amanizmle beslendikleri ve bu beslenmenin

(6) M. emsettin (Gnaltay), Mufassal Trk tarihi, IV, 274-275; Hya

cinth, I, 332-333.
193

kuvveti nisbetinde kuzeye nfuzlarn salayabildikleri phe

sizdir.
Gk Trklerin elinden egemenlii alan ilk Uygur hakanlar
(Kl Bilge ve Moyun ur) amanist idiler. Uygur hakanlarndan
Bk Han 763' de Uygurlar arasna Manihaizm mezhebini soktu.
Manihaistler Orta Asya'nn bah blgelerinde III. yzyldan
beri faaliyette bulunuyorlard. Bu mezhebin da.ileri (duaclar),
muhtelif dinlerin akide (ilke) ve ayinlerini kendi talimat ve ayin
leriyle bartrmakta mahir idiler. Bununla beraber byk Uygur
hakanlarnn karargah Orhun rma ile tken da arasnda
bulunduu sralarda Uygur "kara budun" un Manihaizmi tama
myla benimsediklerine inanmak gtr. Bu bakmdan Kara Bal
gasun yaztnn ince metnindeki baz paralar ok manidardr.
Bu ant Uygurlarn Manihaizmi kabulnden tahminen 50-60 yl
sonra dikilmitir Bu metinde dinden bahsedilirken yle denil
mektedir: "O (hakan) diyor ki 'siz fazileti nasl anlayabilirsiniz?'
Bunun zerine derhal umumi valiler, hudut valileri, i ve d ve
zirleri ve kumandanlar hepsi bir azdan diyorlard ki: biz eski
gnahlarmzdan istifar (tvbe) ediyoruz "ve hak dinine feda
karlkla hizmet edeceiz'. Kaann buyruu ile bu din artk her
bucaa yaydrld. Bu umde (ilke) ok mistik ve pek yksek idi,
kavranmas pek ard. Onlar tekrar tekrar (hakandan) merha
'
met etmesini rica ediyorlard..." (7) Daha aada hakan "k di
nini kabul etmelisiniz!" diye srar ediyordu ki halk arasnda Ma
nihaizmin pek de yerlemediini gsterir. Bu din, kuzeyden ge
len Uygurlar arasnda ancak 840' dan sonra, yani Uygurlarn Do
u Trkistan'a gelip yerlemelerinden sonra, kklemi olacak
tr. Bununla beraber Uygur lkesinde Manihaizm, Hristiyanlk
ve Budizm ile yanyana amanizm de yayordu. amanizmin en
nemli ve iptidai kltlerinden biri olan tz yahut ongon klt-

(7) H. N. Orkun, Eski Trk yaztlar, II, s. 41.

194

nn Uygur Budist rahipleri tarafndan Buda tapnaklarna kabul

edilmi olduunu Rubruk'un bir hikayesinden reniyoruz. (8)
Uygur slalesinin hakimiyeti anda Manihaizm ve Budiz
min koyu amanln vatan olan Altay, tken ve Baykal evre
lerinde kendilerine zemin bulamadklar muhakkaktr. Uygur
lardan hakimiyeti alan Krgzlarn kuzey snr Angara-Tonguz
ka rmaklarnn Yenisey'e dkld yer olduu tahmin edili
yor ki (9) buna gre Uygur devletinin de kuzey snr buraya ka
dar uzanm olacaktr; nk Krgz lkesi de 758 ylnda Uy
gurlar tarafndan alnmt. (10) Bununla beraber Krgzlar Uy
gur hakanna kar daima isyan halinde bulunmulardr. Niha
yet 840 ylnda Krgzlar, Uygurlar Moolistan' dan kardlar ve
Orta Asya'nn dousunda Krgz devleti kurdular. Mani dinini
kabul eden Uygurlar, Dou Trkistan' a gelip yerletiler. Krgz
larn anayurdu Yenisey rmann kaynaklar idi. Yenisey havza
snda bulunan yaztlarn bunlara ait olduu tahmin edilmekte
dir. in kaynaklarna gre "Krgzlarn yaz ve dilleri tpk Uy
gurlarnki gibi" idi. (11) in ve slam kaynaklarnn verdikleri
bilgilerden anlaldna gre Krgzlar amanist idiler. Tanrla
ra-ruhlara krlarda kurban sunarlard, kurban ayini iin muay
yen zamanlar yoktu. amanlarna kam (in hiyeroglifine gre
"gan") derlerdi. Sulara, aalara kurban sunarlard.
X. yzyl slam seyyahlarndan Ebu Dlef, Krgzlardan bah
sederken yazlar olduunu, tanrya ibadet ettiklerini, ibadetle
rinde mevzun ilahiler okuduklarn, her yl bayramlar oldu
unu zikrediyor. (12)

(8) V. de Rubruk, Puteestvie v vostonya stran (A. i. Malein tercmesi), S. Petersburg 1911, s. 108.
(9) W. Barthold, Kirgizi (Istor. oerk), Frunze, 1927, s. 11.
(10) Hyacinth, I, 449.
(11) Hyacinth, I, 446; Eberhard, in'in imal Komular, s. 69.
(12) W. Barthold, Kirgizi, s. 21.
195

Mani rahbi (minyatr}

XI. yzyl tarihilerinden Gardizi, Krgzlara dair u maluma
t veriyor: "Krgzlar, Hintliler gibi, llerini yakarlar ve "ate en
temiz eydir, atee den her ey temiz olur. ly de ate kir
lei-inden ve gnahlarndan temizler" derler. Baz Krgzlar inee,
bazs kirpiye, bazs saksaana, bazs ahine, bazs da gzel
aalara taparlar. Bunlar arasnda faginum dedikleri (?) bir kii
vardr; her yl muayyen bir gnde gelir, algclar ve her trl
alg aletlerini getirirler. alglclar almaa balarken faginum
(kam olacak) baylarak der; bundan. sonra ondan bu yl neler
olacan: ktlk, bereket, yamur, kuraklk, tehlike, emniyet ve
dman saldr hakknda sorarlar. O (kam) hepsini syler ve
ekseriya onun dedii olur." (13)

(13) W. Barthold, Otet o poezdke Sreney Azii... Petersburg, 1897.

196

Uygur slalesinin hakimiyeti devrine ait olduu sanlan bir

yaztta grld zere Uygur hakanlarna sadk olan Krgz
beylerinden birinin Manihaizmi kabul ettii tahmin edilmekte
dir. G. I. Rasmstedt tarafndan kuzey Moolistan' da bulunan bir
yaztta "ben krgz oluyum" diyen bey "mar"na yz er ve mes
ken verdiini sylyor ve oullarna "man gibi olmalar"n tav
siye ediyor. (14)
"Mar" kelimesi Sryanfce "efendi", "retmen" demek oldu
una gre Ramstedt bu Krgz beyinin Manihaist olduunu tah
min ediyor. VIII. yzyln sonlarna ait olduu tahmin edilen bu
yaztn sahibi olan Krgz beyi Uygur hakann sadk olduuna
gre (yaztta "hakana kulluk ediniz" denilmektedir) Manihaist
olmas pek mmkndr. Fakat bu olay onun ada olan btn
Krgzlarn Mani dinini kabul ettiklerini gstermez. IX-X. yzyl
larda Krgzlar, gerek in ve gerek slam kaynaklarnn verdikle
ri haberlere gre, amanist idiler.
XI. yzylda rti rma boylarnda yaayan Kimek-Kpak
lar, Gardizi'ye gre, "rti rmana taparlar, su Kimeklerin tan
rs derlerdi." (15) Ayn mellif Trge ve igil Trklerinin ya
knlarnda bulunan bir da tanrnn makam saydklarn ve
onunla and itiklerini yazyor. (16)
XI. yzylda (920) Hazer Denizi'yle Aral gl arasnda yaa
yan Ouzlar arasndan dil Bulgarlarna geen bn Fadlan'n
verdii malumata gre Ouzlar, slam lkesine yakn komu bu
lunduklar halde, amanlklarnda direniyorlard. bn Fadlan'n
ilk grd Ouz beyi "Kk Yanal [yahut nal]" evvelce Ms-

(14) G. J. Ramstedt, Zwei uigurische Runenschriften in der Nord

Mongolia ournal de la Sosiete Finno-Ougrienne XXX, 3, Helsinki
1913-18, s. III; W. Barthold, Kirgizi, Frunze 1927, s. 15.
(15) W. Barthold, Otet, metin s. 83.
(16) Ayn eser, metin s. 102.
197

luman olmu ise de Ouzlarn "Mslman olursan bizim baka

nmz olamazsn" dedikleri iin tekrar amanla dnmt. (17)
bn Fadlan'n grd Ouzlarn defin trenleri tpk, eski Gk
Trklerinki gibi idi; mezar zerine kurgan (hyk) yaparlard;
balbal dikerler, yog-a treni yapp kesilen hayvanlarn derileri
ni -balar, ayak ve kuyruklaryla beraber- srklara. asarlard,
llere kurban sunarlard. (18)
bn Fadlan, Bakurt amanizmine dair baz malumat ver
mektedir. Bu malumata gre Bakurtlar k, yaz, yamur, rzgar,
aa (orman), hayvan, insan, su, gece, gndz, lm, hayat ve
yer gibi varlklarn herbiri iin ayr ayr birer tanr bulunduuna,
en byk tanrnn da gkte yaadna inanrlard. Aatan "fal
lus kadar" bir nesne yapp onu (bir yere) asarlar, sefere karken
veya dmanla karlarken onu per ve ona secde ederlerdi.
(19) Ouzlar ve Bakurtlarla komu olan Hazarlarn hakan ve
aristokrat snf Yahudi dininde idiler. Halk tabakasnn inanla
rna dair bilgimiz yoktur. Gardizi'ye gre "Hakan ve emirler Ya
hudi dininde, kalanlar Ouz dinine benzer bir dinde idiler."
(20) Arap corafyaclarnn verdikleri malumata gre Hazar or
dusu X. yzylda tamamyla Mslmand, her halde bunlar
Ouzlardand. (21)
Mslman corafyaclar o veya bu Trklerden bahsederken
Budist veya Hristiyan olduklarn sylerler. Tokuz-Ouzlarn
Manihaist olduklarn aka biliyorlar. Fakat bu dinlerden hibi
rine mensup olmayan trl Trk boylarndan bahsederken "u-

(17) A. Zeki Velidf Togan, bn Fadlan's Reisebericht, metin s. 13.

(18) Ayn eser, metin s. 14.
(19) A. Zeki Velidf Togan, bn Fadlan's Reisebericht, metin s. 19-18.
{20) W. Barthold, Otet opoezdke v Srednyuyu Azyu, Petersburg
1897.
(21) A. J. Yakubovskiy, IX. ve X. asrlarda til ve Bulgarn tarihi to
pografisi meselesine dair (Belleten, cilt XVI, 1952), s. 283, 286.
198

na inanrlar, buna inanrlar" demekle iktifa eder (yetinir), ama

nizmin bir "dinf sistem" olduunu kabul etmezlerdi. IX-X. yz
yllarda Yedisu' da ve Sirderya rmann dou blgesinde hakim
olan Karluk Trklerinin yanmayan aatan yaplm tapnaklar
bulunduunu, duvarlarnda eski hakanlarn suretleri tersim
edilmi (ilenmi) olduunu X. yzyl seyyahlarndan Ebu Dlef
haber vermektedir. (22)
Ebu Dlef'in bu haberi doru ise Karluklarn amanizmi
epeyce gelimi ve tapnakl bir din haline gelmi olduunu ka
bul etmek gerektir. Ebu Dlef'in Krgzlarn dinine dair verdii
malumat in kaynaklarnn verdii malumata uygun olduuna
gre Karluklar hakknda verdii malumatn da doru olmas
mmkndr. Bununla beraber Arap corafyac ve tarihilerinin
Trklerin dini hakknda verdikleri haberlerden gerek amaniz
maya ait olanlarn Budizm veya Mazdaizmaya ait olanlarndan
ayrmak gtr. nk bu bilginlerin ou "mrik"leri, din ba
kmndan, hep bir sayarlar.
Mool istilasndan sonra yazlan kaynaklarda amanizme
dair malumat daha oktur. Alaeddin Cveynf, Ermeni tarihisi
Kiragos, Reidddin, Plana Karpini, Rubruk, Marka Polo ve
baka mellifler Moollarn ve onlarla beraber gelen Trk boy
larnn grenek ve geleneklerinden bahsederken amanizm hak
knda malumat vermilerdir. Cengiz Han'n Moollar ve bunla
ra iltihak eden kuzeyli Trk uluslar amanist idiler. Moolis
tan' daki baz boylar arasna Hristiyanlk sokulmu olmakla be
raber bu din ancak bir szden ibaret olmutur. Bununla beraber
Cengiz ve oullar devrinde iptida! amanizmin mmessilleri
olarak Kuzey ormanlarnda yaayan kavimlerden Uryanktlar
saylrd. Bu kavim Gk Trk yaztlarndaki Kurkanlarn torun
lar ve bugnk Urenha ve Yakut Trklerinin atalar saylmakta-

(22) W. Barthold, Otet, s. 20.

199

Cengiz Han (minyatr)

dr. Reidddin'in verdii malumata gre Cengiz Han'n Sol Kol
beylerinden biri olan Oda bu Uryanktlardand. Radloff'un
fikrine gre bu Oda ad Uygurcada ve baka Trk lehelerinde
tabip (der Arzt) anlamna gelen "ota"nn kendisidir. (23) pti
dai amani:;::m de tabip ile amann ayn ahs olduu malumdur.
Mool istilas devrinde Bozkr Moollarnn Uryanktlar koyu
amanizmin mmessili saymalar gsteriyor ki Cengiz'in evre
sinde toplanan Trk ve Moollar bile baka dinlerin tesirine ma
ruz kalmlar, orman amanizminden az ok uzaklamlard.
Bununla beraber Mool istilas Orta Asya ve Volga havzas Ms
lmanlarnda, lmek zere bulunan, amanizm kalntlarnn
tekrar canlanmasna sebep olmutur.

(23) W. Radloff, Die jakutische Sprache in ihrem Verhaltnisse zu den

Trksprachen, Petersburg, 1908, s. 55.
200

Mool devrinde amanizm byk dinin, slam, Hristiyan

lk ve Budizmin mcadelelerine saha oldu. Orta Asya' da ve
ran'da Hristiyanlk XIV. yzylda slam dinine malup oldu.
Hristiyanlk Moolistan'da ve Yedisu'da mezar talarndan
baka hibir iz brakmadan ekilip gitti. Moolistan' da Budizm
zafer kazand. amanizm, Budizm ve slam dinlerine bir sr
kalntlarn brakarak ancak Sibirya ormanlarnda ve Altay da
larnda barnabildi.

201

II. DNYANIN VE NSANLARIN

YARADILIINA DAR EFSANELER
Her kavmin kozmogonisi olduu gibi eski Trklerin de ken
dilerine mahsus yaradl efsaneleri olmutur; fakat, trl trl

dinlerin getirdikleri yabanc kozmogonilerin tesirleri altnda,

Trk kozmogonisi kendi zelliklerini kaybetmitir.
Gk Trk yaztlarndaki "yukarda mavi gk, aada yaz
yer klnd zaman ikisinin arasnda kiiolu yaradlm" cm
leleri, "Manas" destanndaki "yer yer olduu zaman, su su oldu
u zaman" msralar eski Trk kozmoginisinden kalm izler ve
hatralardr.
XIX. yzyln ortalarnda Verbitski ile Radloff tarafndan Al
tayl ve Yeniseyli Trk boylarndan tesbit edilen dnya yaradl
hakkndaki efsaneler Hint-ran ve Yahudi efsanelerinden m
teessir olmulardr. Bu efsanelerdeki Meytere ve Mangdaire
tanrlar Hint, Huday, Krms yahut Kurbstan tanrlar ran,
yasak meyveden yedikleri iin Trngey ile kars Eje'nin tanr
diyar olan orunsiidn' den koulmalar hakkndaki efsane Yahu
di unsurlar saylmaktadr. amanist Yakutlarn da dnya yara
dl hakkndaki tasavvurlar ok karktr; baz efsanelerinden
anlaldna gre eski Yakutlar kainatn ezeli ve kadim olduu
na inanmlardr. Onlara gre yaratc (ayst) denilen tanrlarn
devleri ebedi ve ezeli gklerde hazr olan nesneleri yere indir
mekten ibarettir. Umumiyetle amanist Trklerin kozmogonisi
"yaratc tanrlar" (ayst, yayuu) tanyorsa da "yaratma" mef
humunu "yoktan var etme" olarak anlamaktan ok uzaktr. lk

202

akla gelen tanrlarn bile dayanacak yerleri, o veya bu nesneyi

"yaratmak" iin ellerinin altnda ezeldenberi mevcut maddeleri
bulunmutur. Yakutlarn kendi menelerine dair syledikleri ri
vayetlere gre, ilk Yakut (Saha), yani ilk insan, gkten inen bir
yaratktan tremitir; bu yaratk yar at, yar insan eklinde idi.
Altaylara gre yer yaratlmadan nce su vard. Kuday (yahut l
gen) yer yaratmak iin, kendisiyle arkadalk eden "kii" ye em
rederek denizin dibinden "toprak" kartt ... ilk insanlar da bir
aa dalnda meyve gibi bitti ... " Bu efsanelerden anlalyor ki
tanrlarn yaratclklar mevcut maddelere ekil vermekten iba
rettir; hi yoktan yaratma mefhumu Trk kozmogonisine Samf
dinlerden girmi olsa gerektir.
*

W. Radloff tarafndan tesbit edilen Altay efsanesinde yerin

yaradl (yeriding ptkeni) yle anlatlyor:
Evvelce ancak su vard; yer, gk, ay ve gne yoktu. Tanr
(Kuday) ile bir "kii" vard. Bunlar kara kaz ekline girip su ze
rinde uuyorlard. Tanr hibir ey dnmyordu. "Kii" rz
gar karp suyu dalgalandrd ve tanrnn yzne su serpti. Bu
"kii" kendisinin tanrdan byk olduunu sand ve suyun ii
ne dalverdi. Su iinde boulacak oldu; "Tanr, bana yardm et!"
diye barmaa balad. Tanr "yukar k!" dedi, o da sudan
kverdi. Tanr yle buyurdu: "salam bir ta olsun!" suyun di
binden bir ta kt. Tanr ile "kii" tan zerine oturdular. Tan
r "kii"ye: "suya dal, oradan toprak kar!" dedi. "Kii suyun
dibinden toprak karp tanrya verdi. Tanr bu topra suyun
zerine atarak "yer olsun (yer btsn)!" dedi. Bylece yer yara
tlm oldu. Bundan sonra Tanr yine "kii"ye: "suya dal, toprak
kar" dedi. "Kii" suya dald ve "ben kendim iin de toprak ala
ym" diye dnd, iki eline toprak ald; bir elindeki topra,
kendi bana i grmek dncesiyle, azna soktu. Tanrdan

203

gizlice yer yaratmak istiyordu. Bir elindeki topra tanrya ver

di. Tanr bu topra saverdi, kat yer meydana geldi. Deminki
"kii"nin aznda gizledii toprak da bymee balad. Nefesi
tkanp boulacak, lecek oldu. Tanrdan kanaa balad. Fakat
nereye baksa tanry yannda buldu. Boulmak zere iken "A
tanr, gerek tanr, bana yardm et!" diye yalvard. Tanr ona "Ne
yaptn? Azna toprak saklayn diye mi dndn? Bu topra
ne iin gizledin?" diye sordu. O "kii" cevap verdi: "Yer yarata
ym diye bu topra azmda gizlemitim." Tanr ona "at azn
dan o topra!" dedi. "Kii" topra atverdi. Bu topraktan kk
kk tepeler meydana geldi. Bundan sonra Tanr yle dedi:
"mdi sen gnahl oldun; bana kar fenalk dndn. Sana ita
at eden halkn (sanga bakkan albatng) dnceleri dahi fena
olacaktr. Bana itaat eden halkn dnceleri ar, temiz olacaktr;
onlar gne grecekler, aydnlk grecekler. Ben gerek Kurbus
tan adn almmdr. Senin adn ise Erlik olsun; gnahlarn ben
den gizleyenler senin halkn olsun; gnahlarn senden gizleyen
ler benim halkn olsun!" dedi.
"Dalsz, budaksz bir aa bitmiti. Bu aac Tanr grd ve
"Dallar olmayan aaca bakmak ho bir ey deil; buna dokuz
tane dal bitsin!" dedi. Aata dokuz dal bitti. Tanr yine yle
dedi: "Dokuz daln kknden dokuz kii tresin ve bunlardan
dokuz ulus olsun!"
Bu srada Erlik bir kalabaln grltsn iitti ve "Bu g
rlt nedir?" diye sordu. Tanr "Sen de bir hakansn, ben de bir
hakann. Bu grlt yapan kalabalk benim ulusundur" dedi.
Erlik bu kavmin kendine verilmesini istedi. Tanr ona "Hayr, sa
na vermeyeceim. Sen kendine bak!" dedi. Erlik, "Dur, bakalm.
Tanrnn u ulusunu bir greyim" dedi ve kalabala doru y
rd. Bir yere geldi. Burada insanlar, yabani hayvanlar, kular
ve baka birok canl yaratk grd ve "Tanr bunlar nasl yarat-

204

m? Bunlar ne ile besleniyorlar?" diye dnd. Burada bulu

nan insanlar bir aacn meyvesiyle besleniyorlard. Aacn bir
tarafndaki meyveyi yiyiyorlar, dier tarafndaki meyvelerden
azlarna almyorlard. Erlik bunun sebebini sordu. nsanlar
ona cevap verdiler: "Tanr bize bu drt daln meyvesini yemeyi
yasak etti. Gnein doduu yanda bulunan be dalnn meyve
lerinden yemei buyurdu. Ylan ile kpee bu aacn drt daln
dan yemek isteyenleri brakma diye emretti. Bundan sonra tanr
ge kt. Be daln meyveleri bizim amz oldu."
Erlik Krms bunlar duyduktan sonra Trngey denilen bir
kiiyi buldu ve ona "Tanr yalan sylemi, siz bu drt daln mey
velerinide yeyiniz!" dedi. Beki Ylan uyuyordu. Erlik onun a
zna girdi ve "Bu aaca k!" dedi. Ylan aaca kt, yasak mey
veden yedi. Trngey ile kars Eje beraber geziyorlard, Erlik
onlara "Bu meyvelerden yeyiniz!" dedi. Trngey istemedi. Fa. kat kars yedi, meyve ok tatl geldi. Meyveyi alp kocasnn a
zna srd. O anda her ikisinin tyleri dklverdi. Utandlar.
Aalarn altna saklandlar. Derken tanr geldi. Btn ulus tan
rdan gizlendi. Tanr haykrd: "Trngey, Trngey! Eje, Eje!
neredesiniz?" Onlar Aa altndayz, sana varamayz" dediler.
Ylan, kpek, Trngy, Eje kabahati hep birbirine attlar. Tanr
ylana dedi: "imdi sen Krms (eytan) oldun. Kiiler sana d
man olsun, vursun, ldrsn, "bundan sonr.a Eje'ye: "Yasak
. meyveyi yedin. Krms'n szne uydun, bundan byle sen ge
be olacaksn, ocuk douracaksn, doum sanclar ekeceksin,
sonra leceksin." Trngey'e yle dedi: "Krms'n an ye
din, beni dinlemedin, eytann szne kandn, onun szne ka
nanlar onun lkesi_nde yaayacaklar, benim nurumdan mahrum
olacaklar, karanlk dnyada bulunacaklardr. eytan bana d
man oldu; sen de ona dman olacaksn. Beni dinlemi olsaydn
benim gibi olurdun. imdi senin dokuz oul, dokuz kzn olsun.
/1

205

Bundan sonra ben kii yaratmayacam. Kiileri sen douracak

sn." Tanr, eytana "Adamlarm ne iin aldathn?" dedi. eytan
"Ben istedim, sen vermedin. Ben de hrszca almaa karar ver
dim. Ben alacam: Atla kaarsa drerek alacam, rak iip
sarho olursa dtreceim, suya girse, aaca ksa yine ala
cam" dedi. Tanr yle dedi: " kat yerin altnda, ay ve gne
i olmayan karanlk bir dnya vardr. Ben seni oraya atyorum."
nsanlara da yle dedi: "Bundan sonra size yemek vermeyece
im. Kendinizi kendi gcnzle kazanarak besleyiniz. Sizinle
konumayacam. Size Mayteri'yi gndereceim" dedi.
Maytere geldi; insanlara birok ey retti. Araba yapt. A
olarak ot kklerini, srgan vesaire otlar tayin etti.
Erlik, Maytere'ye yalvard: "Ey Meytere, sen benim 'iin Tan
rya bavur, msaade etsin de ben Tanrnn yanna kaym."
Maytere, Erlik' in kabul edilmesi iin Tanrya altm yl yalvard.
Tanr eytana yle dedi: "Bana dman olmazsan, insanlara
fenalk etmezsen yanma gel!". eytan gklere Tanrnn yanna
kt; Tanrya secde ederek "Beni takdis et, msaade et de ben
kendim iin gkler yapaym" dedi. Tanr msaade etti. Erlik
gkler yapt. Erlik'in avanesi gklere yerleip ok kalabalk ol
du. Tanrnn z kiisi Mangdaire yle dnd:
"Bizim z kiilerimiz yer yznde, Erlik'in kiileri gklerde.
Bu ok fena bir ey."
Mangdaire, Tanrya darlp, Erlik'e kar sava at; Erlik
kar geldi, atele vurup Mangdaire'yi kard. Mangdaire Tan
r huzuruna geldi. Tanr "Nereden geliyorsun?" diye sordu.
Mangdai;re "Erlik'in avanesi yksek gklerde, bizim kiilerimiz
ise yerde bulunuyorlar, bu ok fena bir ey. Ben Erlik' in avanesi
ni yere indirmek iin savatm. Fakat gcm yetmedi, indireme
dim" dedi. Tanr benden baka kimse ona dayanamaz; Erlik'in
gc senden fazladr. Fakat bir zaman gelecek ki sana "var!" di-

206

yeceim. te o zaman senin gcn Erlik' in gcnden stn ola

caktr" dedi. Bunun zerine Mangdaire rahat rahat yatt.
Birgn Mangdaire yle dnd: "Tanrnn var, diyecei
gn yaklat."
Tanr Mangdaire'ye dedi: "Ey Mangdaire, bugn var, Er
lik'i gklerden sreceksin, maksadna erieceksin, ondan ok
gl olacaksn. Benim gcm, kudretim, takdisim (alkm) sa
na yetsin... Mangdaire sevindi, bir kahkaha att 'Tfeim yok,
yaym, okum yok, kargn (dam) yok, yataanm yok. .. ancak
yaln bileim, kolum var. Nasl ben Erlik'e kar varaym?" dedi.
Tanr ona karg verdi. Mangdaire kargy alp Erlik'in gklerine
kt. Erlik'i yendi, kard. Gklerini krp para para etti. Er
lik'in gklerinin paralar yere dkld. O zamana kadar yer
yz dmdz idi. Bu paralardan dalar, kayalar hasl oldu.
Gzel Tanrnn gzel yaratt dmdz yer bylece eribr
oldu. Erlik'in btn avanesi yere dkld, kimi suya dt, bo
uldu, kimi aaca, kimi taa arpt, ld, kimi hayvanlara arp
t ld.
mdi Erlik Tanrdan yer istedi. "Benim gklerimi krdn. im
di benim barnacak yerim yok" dedi. Tanr onu yerin altna, ka
ranlk dnyasna srd. zerine kat kat kilitler koydu. "zerin
de snmez ate olsun, gne ve ay grmeyesin! tekrar edi
yorum: iyi olursan yanma alrm, fena olursan daha derinlere
srerim!" dedi. Erlik "Ben, lm adamlarn canlarn alacam"
dedi. Tanr "Ben onlar sana vermeyeceim. Kendin yarat" dedi.
Erlik eline eki, krk, rs ald. Bir vurdu -kurbaa kt; bir
yurdu -ylan kt; bir vurdu -ay kt; bir vurdu -domuz kt,
bir vurdu -albs (fena ruh) kt; bir vurdu -ulmus (fena ruh) k
t; bir vurdu -deve kt.
Tanr geldi. Erlik' in krk, eki ve rsn alp atee att. K
rk bir kadn, eki de bir erkek oldu. Tanr bu kadn yakalayp

207

yzne tkrd. Kadn bir ku olup, utu; bu ku eti yenmez,

ty yelek olmaz "kurday" denilen kutur. Tanr erkei yakala
yp yzne tkrd, o da bir ku oldu; bu da "yalban" denilen
kutur.
Btn bunlardan sonra Tanr halka hitaben:
" .!3en size mal verdim, a verdim, yerin zerinde iyi, gzel ve
ar sular verdim; size yardm ettim. Siz de iyilik yapnz. Ben
gklerime dneceim; abuk gelmeyeceim" dedi.
Sonra yardmc ruhlarna hitaben:
"al-Yime, sen rak iip akln kaybedenleri, krpe ocuklar,
ksrak yavrularn, inek buzalarn koru, iyi sakla. yilik yapm
olan llerin canlarn yanna al, kendini ldrenleri alma! Zen
ginlerin malna gz dikenleri, hrszlar, bakalarna dmanlk
edenleri de alma, benim iin ve hakan iin savap lenleri al,
benim yanma gtr! nsanlar, size yardm ettim, sizden fena
ruhlar uzaklahrdm. Fena ruhlar (krms'ler) insanlara yakla
rlarsa onlara yemek versinler. Krmslerin alarn yemeyiniz,
yerseniz onlardan olursunuz. Benim adm sylerseniz hima
yemde bulunacaksnz. imdi ben uzaklayorum; fakat tekrar
geleceim; beni unutmaynz, beni gelmez sanmaynz. imdi
uzaklara gidiyorum. Tekrar geldiim zaman sizin iyilik ve fena
lklarnzn hesabn greceim. imdilik benim yerimde Yapka
ra, Mangdaire ve al-Yime kalyorlar. Onlar size yardm ede
ceklerdir.
Yapkara, sen iyi bak! Erlik senin elinden lmlerin cann
almak isterse Mangdaire'ye syle; o kuvvetlidir. al-Yime, sen
iyi bak! albs, ulbus yerin altndan kmasnlar; karlarsa der
hal Maytere'ye haber ver! o kuvvetlidir. Onlar kovsun! Podo
snku ay ve gnei beklesin. Mangdaire'ye syle yeri ve gk
leri muhafaza etsin! Maytere iyilerden ktleri uzaklatrsn.
Mangdaire, sen fena ruhlarla sava! Sana g gelirse benim ad-

208

m ar! nsanlara iyi eyleri, iyi ileri ret. Olta ile balk avla
mp.k, sincap (tiyin) vurmak, hayvan beslemek sanatlarn ret!"
Bunlar syledikten sonra Tanr uzaklat. Mangdaire olta
yapt. Balk avlad, tfek, barut icat etti. Sincap vurdu. Tanrnn
buyurduu gibi insanlara birok ey retti.
Mangdaire bir gn yle dedi: "Bugn beni rzgar uuracak
ve gtrecektir." Rzgar geldi. Mangdaire'yi alp gtrd.
Yapkara insanlara yle dedi:
"Mangdaire'yi Tanr yanna ald. Onu bulamazsnz, ben
Tanrnn elisiyim, ben de gideceim. Tanr nerede durdursa
orada kalacam. Siz rendiklerinizi unutmaynz. Tanrnn
yargs budur" dedi. nsanlar kendi hallerine brakp o da gitti
(24).
Verbitski tarafndan tesbit edilen yaradl efsanesi Rad
loff'un tesbit ettii yukardaki efsaneden epeyce farkldr. Bu ef
sanenin zeti yledir (Altayskie inorodtzi, s. 89-100):
Gk ve yer yoktu. Usuz bucaksz deniz vard, tanr lgen
(yahut Aakay, Kurbustan) bu deniz zerinde uuyor, konacak
kat yer aryordu. Fakat bulamyordu. O zaman gnlne bir il
ham oldu: "nndeki nesneyi yakala !" lgen bu szleri tekrar
layarak ellerini ne uzatt; birden bire su yzne kveren bir ta
yakalad ve bunun zerine oturdu. Bylece oturacak yer bul
duktan sonra dnyay yaratmak istedi. Fakat "ne yarataym, na
sl yarataym" diye dnd. Birden bire su iinde Ak ana (Ak
ene) karsna kverdi ve "bir nesne yaratmak istersen "yaptm,
oldu" de, "yaptm, olmad" deme! "Ak ana bunlar syledikten
sonra kayboldu. Bundan sonra kimseye grnmedi.
Ak anann buyruu zerinedir ki lgen insanlara u emri
verdi:
"Var yok demeyiniz. Var yok diyenler yok olur." lgen "yer

(24) W. Radloff, Proben, I, 159-166; yine bk. Aus Sibirien, il, 35.
209

yaradlsn!" dedi, yer yaratld; "Gkler yaradlsn" dedi, gkler

yaradld. Bylece btn dnyay yaratt.
byk balk yaratp onlarn zerine yeri koydu, ikisini ye
rin kenarlarna ve birini yerin tam ortasna koydu. Ortada bulu
nan baln ba kuzey ynndedir. Bu balk ban aa eerse
kuzeyden tufan (yayk) olur. Eer ban ok aa eerse btn
dnyay su basar. Bu balk byk bir zincirle byk bir diree
balanmtr. Onu Mangdaire idare ediyor. Bir gn Mangdaire
bu baln ban ok aaya indirdii iin cihan tufan olmutu.
Dnyay yaratrken lgen "ay gne dokunan altn da" (ay,
kn tiygen altn t) zerinde oturdu. Bu da gkle yer arasnda
idi. Yere o kadar yaknd ki ancak bir adam boyu kadar aralk
bulunuyordu. Dnya yaradl alt gn srd, yedinci gn l
gen yatp uyudu; sekizinci gn kalkt ...
Bizim ay ve gneimiz dnyasndan baka 99 dnya vardr.
Bunlarn hepsinde birer yer ve cehennem (tamu) vardr. nsanlar
da bulunur. En byk dnya Han Kurbustan tengere'dir. Bu ale
min idaresini lgen kendi yardmclarndan Mangzn Matmas
Burkan adl ruha vermitir. Bu dnyann yerinin ad Altn tele
gey, cehennemi de Mangz Toiri tamu' dur. Bu cehennemin m
dr Matman Kara' dr. 99 alemin ortancas Ezre Kurbustan ten
gere' dir. Bu alemin idaresi Belgein keratlu Trn Muskay Bur
kan' a verilmitir; yerinin ad Altn arka' dr, cehennemi Tpken
Kara tamu' dur. Bu cehennemi Matman Karak idare eder. Kii
oullarnn bulunduu bizim dnyamz en kk dnyadr. Bu
na Kara tengere dnyas denir; Maytere idare eder. Cehennemi
Tepten kara-Te' dir. Bu cehennemi Kerey Han idare eder. Bizim
dnyamzn zerinde otuz kat gk vardr.
Birgn tanr lgen denize bakarken su zerinde yzen bir
toprak paras grd. Bu topran zerinde insan vcuduna ben
zeyen kil tabakas vard. "Nedir bu cansz nesne? Kii olsun!" de-

210

di. Toprak derhal kii oldu. lgen buna Erlik adn verdi ve bunu
orada brakt. Erlik, tanr lgeni arayp buldu. Tanr onu kendisi
ne kk karde yapt. Erlik bir mddet getikten sonra l
gen' den daha byk ve daha kuvvetli olmak istedi "ah, bende
lgen gibi yaratc olsam!" diye dnd. Nihayet lgen'e d
man oldu. lgen bunun yerine Mangdaire'yi yaratt. Bunlardan
baka yine bizim dnyamzda yedi kii yaratt. Bunlarn kemik
leri kamtan, etleri topraktand. Kulaklarna fledi -can verdi,
burunlarna fledi -akl verdi, yine bir "kii" yaratt ve buna
Maytere adm verdi ve "sen insanlar idare et" diye buyurdu.
Trklerin ilk babasnn yaradl hakkndaki bir efsane Ebu
bekir b. Abdullah b. Aybek ed-Devadari adl Msrl bir Trk ta
rihisi tarafndan nakledilmitir. Bu efsane gya "Ulu Han Ata
Bitiki" adl Trke bir kitabn, hicri 211 senesinde Cebril b. Bah
teyu adl tabip tarafndan Farsaya tercme edilmi nshasn
dan alnm imi. Bu efsaneye gre ilk ada yamurdan hasl
olan seller Karadac denilen bir dadaki maaraya amur s
rkleyip getirdi ve bu amurlar insan kalbna benzeyen yark
lara dkt. Su ile toprak bir mddet bu yarklarda kald. Gne
Saratan burcunda idi ve scakl ok kuvvetli idi. Gne, su ve
toprak dkntlerini kzdrd, piirdi. Mezkur maara kadnn
karn (batn) vazifesini grd. Su, toprak ve gnein harareti
(ate) unsurlarndan ibaret olan bu yn zerinden dokuz ay
mutedil rzgar esti. Bylece drt unsur birlemi oldu. Dokuz
ay sonra bu yaratktan insan eklinde bir mahluk kt. Bu insa
na Trk dilince "Ay Atam" denildi ki "ay baba" demektir. Bu
"Ay Atam" denilen kii salam haval ve tatl sulu yere indi [me
tinde "kt" denilmiyor indi" deniliyor]. Kuvvet ve neesi gn
den gne artt, orada krk yl kald.
Sonra seller bir daha akt, yukarda zikredildii gibi maara
daki yarklara toprak dolduruldu. Gne Snble yldznda idi.

211

Binaenaleyh bu topran pimesi zaman gnein aa indii

devre tesadf etti ve bundan dolaydr ki bu topraktan yaratlan
kii dii oldu. Bu dii kiiye Ay-va" ad verildi ki ay yzl" de
mektir. Ay Atam ile Ay-va evlendiler. Bunlardan krk ocuk dn
yaya geldi. Yars erkek, yars dii idi. Bunlar birbiriyle evlendi
lr. Ana ve babalar ldkten sonra khklar maaraya gmp
azn alhn kap ile kapadlar ve kapnn yanna iekler koydu
lar (25). Davadari'nin naklettii efsanenin hulasas budur. Bu
mellif Ouz menkbeleriyle Mool devrinde sylenen muhtelif
rivayetleri birbiriyle kartrm ve bunlara ran ve Yunan riva
yetlerini de eklemi olsa gerektir.
/1

/1

(25) Drer't-tican ve gurer tevarihiz' -zeman (Damad brahim Pa

a kitapl, No. 913); Kenz' d-drer (Topkap Saray, Ahmet Salis, No.
2932) iV. ve VII. ciltler.
212

III. TUFAN EFSANES

amanist Trk boylarnda sylenen Dnya Tufan efsanesine
ait rivayetler birok folklorcu ve seyyah tarafndan tesbit edil
mitir. Bu efsanelerin temelini Mslman ve Hristiyan kaynak
larndan gelen "Nuh Tufan" hikayesindeki unsurlar tekil et
mektedir. amanistler bu hikayeyi kendi tanrlar hakknda sy
lenen efsanelerdeki motiflerle sslemilerdir. z Altayllarn tu
fan efsanesi XIX. yzyln ortalarnda Verbitskiy tarafndan tes
bit edilmitir; baka folklorcularn tesbit ettikleri rivayetlere nis
betle daha uzuncadr. Bu rivayete gre tufandan nce yer yz
nn hkmdar Tengiz (Deniz) Han idi. O zamanda Nama adl
mehur bir adam vard. Tanr-lgen bu adama dnya tufan ola
can, insanoullarn ve hayvanlar kurtarmak iin snanm
sandal aacndan (adra sandal aa) gemi yapmasn buyurdu.
Nama'nn Soozunuul, Saruul ve Balksa adl olu vard. Na
ma bu oullarna, da tepesinde gemi yapmalarn emir verdi.
Gemi, lgen'in rettii ve gsterdii gibi yapld. Nama, l
gen'in buyruu ile, insanlar ve hayvanlar gemiye ald. Na
ma'nn gzleri iyi grmezdi. Gemidekilere sordu: "Bir eyler g
ryor musunuz?"-"Yer yzn sis kaplam, mthi karanlk
basm "dediler. O zaman yerin alhndan, rmaklardan, denizler
den karalara sular fkrmaya balad, gkten de yamur ya
yordu. Gemi yzmeye balad. Gk ve sudan baka bir ey g
rnmyordu ... Nihayet sular ekilmeye balad. Dalarn tepele
ri grnd. Gemi, omgoday ve Tuluttu dalarnda karaya
oturdu. Suyun derinliini renmek iin Nama kuzgunu gn-

213

derdi. Kuzgun dnmedi; kargay gnderdi, o da dnmedi; sak

saan gnderdi, o da dnmedi. Nihayet gvercini gnderdi.
Gvercin, gagasnda bir dal ile geri dnd. Nama kuzgun, kar
ga ve saksaan grp grmediini sordu. Gvercin bunlar gr
dn, her nn de lee konup gagaladklarn haber verdi.
Nama "Onlar kyamete kadar le ile geinsinler, sen benim sadk
hizmetim oldun; kyamete kadar benim evladmla beraber ya
a" dedi. Tufandan sonra Nama Yaya (yaradc) ve Yayk (tu
fan) Han adyla tanrlar srasna geti. Yeni nesiller ona kurban
kesmekte devam ettiler. (26)
G. Potanin tarafndan tesbit edilen Uryanha (Tuba) rivayeti
ne gre yer, bir kurbaa zerindedir. Kurbaa kmldanrsa tu
fan olur. Eski bir zamanda bu kurbaa kmldanm ve yer yz
nn byk denizi (ulu talay) dalgalanm, kaynar gibi olmu,
tufan olmu. Bu felaketi nceden sezen bir ihtiyar demir ivili
sal (temir kadalu sal) yapm, bununla insan neslini ve hayvan
lar kurtarm. Bu sal imdiyedek bir yerde bulunmaktadr. (27)
A. V. Anohin'nin tesbit ettii rivayete gre tufan olacan de
mir boynuzlu gk teke (temir mst kk-teke) haber vermitir.
Bu teke yedi gn dnya evresinde dolam, ac ac melemi
(barm), yedi gn deprem olmu, yedi gn dalar ate fkr
m ... Yedi gn yamur yam; yedi gn frtna ile dolu yam;
yedi gn kar yam.
Tufan olacan lgen ve alt kardei bilmiler ve bir gemi
yapmlar, bylece insan ve hayvan neslini kurtarmlar. (28)
Nama (yahut Yayk Han)nn gemisinin son dura, Altaylla
ra gre, Altay dalarndan birindedir. Fakat her boy kendi ev
resinde bulunan yksek dalardan birini gsterir. Baz Altayllar

(26) V. I. Verbitskiy, Altayskie inorodts, s. 102-103.

(27) G. Potanin, Oerki S. -Zapdnoy Mongolii, IV, s. 207-208.
(28) A. V. Anohin, Material, s. 17-18.
214

Yal Mngk dan, bazs da Iyk dan gsteriyorlar. Kuzey

Altayllara gre Nama'nn gemisi Uluda denilen dan tepesin
de imdiyedek durmaktadr.
amanistlerde sylenen Tufan efsanesinin Samilerin Tufan
hikayesinden alnm ve amanizm unsurlaryla sslenmi ol
duu aka grlmektedir. Bununla beraber tanrlardan birinin
Yayk (byk su) Han adn tamas dikkate deer. Byk Trk
rmaklarndan birinin ad olan Yayk (imdiki ad Ural) Ptoleme
os' den beri malumdur, "yaygn su" anlamn ifade eder. htimal
ki eski zamanlarda amanizmin kendine mahsus bir tufan efsa
nesi bulunmu, sonralar Samilerin efsanesiyle kartrlmtr.

215

iV. DNYANIN SONU-KIYAMET (KALGANI AK)

Altayl amanistler birgn bu yer dnyasnn sonu gelecei
ne inanrlar, bu gelecek gne "kalan ak" derler ki harfi har
fine "kalacak olan a" demektir. "Kalgan ak" inanna gre
zaman getike kiiolu topluluu azacak, gnah ilerden ekin
meyecek, fenalk alabildiine oalacaktr. yi tanr lgen bu g
nahl topluluktan uzaklaacak, karanlk dnyadaki kt tanr
Erlik yer yzne yaklaacak, yardmclarndan Kara ondan n
ce yer yzne kacaktr. Kiioullar iyi tanr lgen'i unutacak
lar. Yer yznde insann kazanmak iin kt tanrlarla iyi tanr
lar savaacak. Karanlk dnya tanrlar Erlik, Kara ve Kerey in
sanlar karanlk dnyasna, iyi tanrlar lgen, Mangd-ire,
Maydere aydnla, iyilie ekecekler. Her iki taraftan lenler
olacak. Nihayet tek bana lgen kalacaktr. lgen "ller kal
knz!" diye baracak ve btn ller dirilecektir.
W. Radloff ve V. 1. Verbitskiy tarafndan "kalgan ak" tas
- vir eden iki manzum rivayet tesbit edilmitir. Bunlardan biri Te
levtlerin, ikincisi de Telengitlerindir. Televt rivayetinde "ka.l
gan ak" yle tasvir edilmektedir:
"Kalgan ak geldii zaman gk demir, yer sar bakr olur.
Hanlar hanlara saldrr, uluslar birbirine ktlk dnr, kat
talar ufalr, sert aalar krlr. Kii bir dirsek (arn) kadar k
k olur. Baparmak kadar erkek olur. Erlerin dizgini ksa olur
[gllerin elinde oyuncak olurlar]. Ayak takm bey olur. Baba
ocuunu, ocuk babasn tanmaz (saymaz). Yaban soan pa
hal olur. At ba kadar altna bir kap yemek verilmez. Ayak al-

216

tnda altn bulunur onu alacak kimse bulunmaz."

Telengit rivayeti daha tafsilatldr. Bu rivayete gre:
Kalgan ak geldii, kara yer atele kapland zaman byk
hakan ata tanr (kayra kaan ada kuday) kulaklarn tkar, o a
da dnya bozulur; yer ve insan nesli mahvolur. Fitne ve fesat sa
an gaddar rzgar insanlar heyecanlandrr. Tre bozulur. Tepe
ler alkanr; demir zenginin dibi delinir, uvaldzn delii yrt
lr. Ulus bozulur. Kara bcek (gibi insan) kanatlanr, gzlerine
kan dolar; kara su kanla kark akar, yer uuldar, dalar salla
nr, ukurlar-hendekler yklr, gk grler, kenar alr, deniz al
kanr, dibi grnr, yerin alt stne gelir; yosunlar tlp
kl (toz) olur, gk sallanp etei alr, deniz dalgalanp dibi g
rnr; deniz dibinden dokuz para kara ta kar, dokuz ta do
kuz yerinden yarlr, her tatan dokuz emberli dokuz sandk
kar, her sandktan demir atl dokuz kii kar, bu kiilerden ikisi
bakan olur. Bunlarn bindikleri atlar "Vurukan ulu sar" (adl)
olur, n ayaklar kll, kuyruklar kamal olur, aaca rastlarsa
aac keser, canlya arparsa canly mahveder; il gne rahat ol
maz. Ay ve gne aydnlk vermez, ksz olur. Aalar kkn
den kopar, baba ocuundan ayrlr, bitkiler mahvolur, nesli ku
rur, analar sevgililerinden ayrlr, dul kalr, yerde "kngl" deni
len bir zehirli ot biter, kknden sar ekirge kar, hayvanlara
arparsa hayvanlarn, insanlara arparsa insanlarn kanlarn s
mrr. te o zaman al-Yime (tanr) haykrr:
"Bu yana bak, Mangd-ire, yardm et, "kngl" otunu mah
d
ve emedim. "Kngl" otunun kknde konur ylan var."
Mangd-ire'den n kmaz. Ondan yardm olmadktan son
ra al-Yime yine haykrr:
"Byk hakan halkn brakt, cins aygr srsn brakt,
yer altst oldu, sular kurudu; yakal giyimlerin yakas paralan
d, idare edilen yurt ba_sz kald, kular yuvalarn, geyikler du-

217

raklarn (barnaklarn), kadnlar yavrularn brakt."

Maytere' den ses kmaz.
Bundan sonra Erlik' e tabi kahramanlardan Kara ile Kerey
yer yzne kacaklar, onlar knca lgen'in kahramanlar
Mangdire ile Maytere, bunlarla savamak zere, gkten yere
inerler. Maytere'nin kan ate olarak yer yzn kaplar. te o
zaman Kalgan ak olur." (29)
Burada tercmesini verdiimiz Altayca manzum metinler,
nazn ekli bakmndan, Altay kahraman destanlarndan fark
szdr; nnderecah (iindekiler) itibaryla Budizna ait Moolca
menkbeleri andrmaktadr.

(29) W. Radloff, Proben, I, 167-170; V.

rodts s. 114-117.
218

1.

Verbitskiy, Altayskie ino

V. TANRILAR VE RUHLAR
A) Byk tanr ve gk: Eski Trklerde bir ve byk tanr hak
knda vazh (ak) bir inan ve telakki mevcut olup olmadn
bilmiyoruz. Herhalde byk imparatorluklarn kurulduu de
virlerde imparatorlua dahil btn uluslar iin Gk-Tanr klt
mterek ve umumi' bir klt olarak kabul edilmi, Gk-Tanr da
tanrlarn en by saylm olsa gerektir. Yukarda kaydettii
miz vehile (gibi) Orta Asya' da devlet kuran slalelerin hepsin
de Gk-Tanr kltnn bulunduunu in kaynaklar tesbit et
milerdir.
Vl-VIII. yzyllarda byk Gk-Trk mparatorluunun ba
nda bulunan Trk slalesinin Gk-Tanr hakkndaki inan ve
telakkileri epeyce gelimi ve olgunlam olduu braktklar
anda yaztlardan anlalmaktadr. Bu yaztlarda hakan ve bey
leri, Trk milletine yapt iyilik ve yardmlar iin, tanrya iten
gelen minnet ve kranlarn ifade ediyorlar. Hakanlar tahta
karan, Trklere zafer kazandran, felaketlerden koruyan Trk
tanrs Gk-Tanr'dr. Trklerin byk baarlarndan bahseder
ken hakan veya beyler daima "tanrnn inayeti i e (tengri yarl
kaduk n ... )" demeyi ihmal etmemiler. Dikkate deer ki bu
yaztlarn birok yerinde "tanr" ad tek bana, baka tanrlarla
. (yer-su, gk) kartrmadan, sylenmektedir (tengri il berigme
tengri; tengri yarlkaduk n...; zmni ol tengri kaan olurtt;
tengri anca temi ... gibi). "Tanr" ad bazan "yer", "gk" ve ba
zan "yer-su" ile beraber zikroluyor (gk tengri, asra yaz yer... ;
tengri yer bulgakn n...; Trk tengrisi Trk duk yer sub an-

219

ca itmi ... ; ze tengri asra yer yarlkaduk n... ). Tonyukuk ya

ztnn bir yerinde tanr ile beraber Umay, yer-su zikrolunuyor
(tengri, umay, yer-sub basa berti). Gk Trk ve ilk Uygur hakan
l devrinde maddf bir varlk tasavvur edilen "gk" ile onun sa
hibi olan ruh birbirinden ayrt edilmemi olsa gerektir.
Gk Trk ve ilk Uygur yaztlarnda kuzey ormanlarnda
meydana gelen iptidaf amanizm unsurlar pek azdr, iptidaf a
manizmi andran sz ve cmlelerin fikirleri airane ifade etmek
iin kullanld anlalmaktadr. Mesela, Bilge Hakan anasnn
ocuklarna kar gsterdii sevgi ve efkatinden bahsederken
anasn amanln koruyucu ve merhametli dii tanrsna ben
zeterek "Umay gibi anam" diyor. ptidaf amanizmde "gnderi
len" {yani tanrya ve ruhlara hediye ve kurban olarak gnderi
len, salverilen) anlamndan baka bir ey ifade etmeyen "duk"
terimi Gk Trk yaztlarnda "mbarek, mukaddes" anlamn
aldn gryoruz {Trk tanrs, Trk duk yer suyu). Budizm

Tonyukuk ant
220

ve Manihaizmin kabulnden sonra yazlan Trk-Uygur eserle

riyle Gk Trk yaztlar mukayese edilirse amanist Gk Trk
, lerin dnya gr daha salam ve akla uygun (rationel) oldu
u grlmektedir,
Manihaist ve Budistlere ait metinlerde "tanr (tengri)" ad
Gk Trk metinlerindeki anlamyla kullanlmakla beraber mad
df varlk tasavvur edilen "tengri (gk, sema)" ayrt edilmektedir,
maddi varlk saylan "tengri" ekseriya"kk=gk" kelimesiyle
ifade edilmektedir (ze on kat kk).
X. yzyln ilk eyreinde Ouzlar mahede eden bn Fad
lan Ouzlarn" bir tanr" dediklerini haber vermektedir. Onun
anlattna gre Ouzlardan biri zorluk grr yahut houna git
meyen bir ile karlarsa ban ge kaldrarak "bir tanr" di
yor ki bir Allah demektir (30). Ayn mellifin Bakurtlarn dini
hakknda verdii malumattan anlaldna gre bu kavim on iki
tanrya ve bununla beraber en byk tanrnn gkte bulunduu
na inanrlard (31). phe yoktur ki Ouzlarn "bir tanr" dedik
leri tanr ve Bakurtlarn gkteki byk tanrya inanmalar bu
gnk Yakutlarn rng Artoyon ve Altayllarn lgen hakkn
daki tasavvurlarndan farkl olmamtr.
Bugnk aman dualarnn bazlarnda "bu gkteki bir tan
r"ya (bu tengerede yangs Kuday) hitap ediliyorsa da (32) bu
dualar bandan sonuna kadar tetkik edildii zaman bu "bir tan
r" tabirinin amanist iin bo bir szden ibaret olduu derhal

(30) A. Z. V. Togan, bn Fadlan's Reisebericht, Lpz. 1939, s. 10 (me

tin).
(31) Ayn eser, s. 18-19 (metin). Bakurtlarn geleneklerine gre bu
ulus "oniki bavl" yani oniki boy, yahut oniki ba'dan, birlikten ibaret
tir. bn Fadlan'n grd devirde de Bakurtlar oniki klan'a ayrlm
ve her klann eski totemizm kalana (bakiyesi) gelenek olarak yaam
olsa gerektir.
(32) A. Anohin, Materiale, s. 102-103.
221

anlalr. amanistler bu "bir tanr" tabirini slamlardan yahut

Hristiyanlardan alm olsalar gerektir.
Kagarl Mahmut "tengri" kelimesini yle izah ediyor:
"Tengri Allahu azze ve celle... kafirler ge "tengri" derler. Yine
bu adamlar byk bir da, byk bir aa gibi gzlerine ulu g
rnen her eye tengri derler. Bu yzden bu gibi eylere ygnr
ler (secde ederler). Yine bunlar bilgin kimseye tengriken derler.
Bunlarn sapklklarndan Allaha snrz" (HI, s. 376-378).
Eski Trkede tengri kelimesi gze grnen gk ve "Allah"
anlamlarn ifade etmitir. imdiki amanistler nasl ki bir da
yahut bir rma ayn zamanda bir ruh telakki ediyorlarsa eski
Trklerde g (semay) yle, yani maddf bir varlk sandklar
gk ile yksek ve byk bir ruhu-tanry ayn ey telakki etmi
lerdir.
Eski Trkedeki tengri kelimesi bugnk muhtelif Trk leh
elerinde, her lehenin fonetik zelliklerine gre, tengri, tengere,
ten-gri, tangr, tanr, tangara, turc ekillerinde sylenir. Bugn
k amanist Trkler "tengri" kelimesini eski Trklerdeki anla
myla kullanrlar. Bunlarda bizdeki anlamyla gk (sema) keli
mesi yoktur. Altay kamlar tengereye dua ederken "yksekte bu
lunan byk atamz han tengere... yaratklar yaradan tengere...
yldzlarla dnyay ssleyen tengere" diye hitap ederler. Yakut
larn eski destanlarnda ve masallarnda tangara kelimesi gk
(sema) ve gk ruhu (tanr) anlamn ifade ettii anlalyor ise de
bugn btn ruhlara, hatta ruhlar ve lleri temsil eden putla
ra da "tangara" denilmektedir.
Eski Trkede yukarda bahsettiimiz zere, "gk" (sema) ve
"en byk ruh" mefhumlar tek bir kelime ("tengri") ile ifade
edilmi, gk {mavi) kelimesi ise bunun sfat olarak kullanlm
tr. slam dinini kabul eden Trkler "gk" kelimesini "sema",
"tengri" kelimesini de "Allah" mefhumuna tahsis etmilerdir.

222

Eski Trkede "hava" anlamna gelen "kalk" (yahut "kalg")

(33) slamdan sonra "gk-sema" anlamna kullanlmak istenmi
ise de tutunamam, sonralar bsbtn unutulmutur. Tanr ke
limesi yerine Ouzlarn kullandklar "elep" yahut "alap" ke
limesi her halde Nasturi Hristiyanlar vastasyla gelmi yabanc
bir kelime olsa gerektir. Gne, ay, yldz, yldrm ve yel (frtna)
ile bal inanlar Gk-Tanr kltyle ilgilidir.
Orta Asya kavimlerinde gne ve ay klt bulunduu eski
alardanberi malumdur. Altayl amanistler gnele and ier
ler, and formllerinde "kn ana krptur" cmlesi geer. Ms
lman Trklerden Mier ulusu, gnele yemin eder "kuyatr
ant ediyorum" derler. Altayllara gre gne ana, ay atadr. G
nei yerde ate temsil eder. Yakut masallarndan anlaldna
gre byk kahramanlar gne ve ayn himayesi altnda bulu
nurlard.
amanistlerin inanlarna gre gne ve ay ile kt ruhlar
mcadeleye kalkrlar, hazan yakalayp karanlk dnyasna s
rklerler. Gne ve ayn tutulmasnn sebebi budur. Btn Trk
lehelerinde ksuf ve hs'.lf hadisesinin "tutulmak" ile ifade
edilmesi de eski bir inancn izini tamaktadr. Gne ve ay tu
tulduu zaman amanistler bunlar kt ruhun elinden kurtar
mak iin barp arrlar, davul alarlar. Bu grlt patrdla
rn kt ruhu korkutacana inanrlar.
Yakutlara gre gne ve ay iki kardetir. Her ikisi de tanrdr.
Baz kahramanlar ay ye gnein l'.ltfiyle tremilerdir (knden

(33) Uygur metinlerinde ok geen "kalk" kelimesine W. Bang ve

von Gabain 'Ather' manasn veriyorlar (Analyt. Index, 34); W. Radloff
"Himmel" diye izah ediyor (VVb. il, 240). Mahmut Kagari bu kelime
yi "hava, gk-sema" kelimeleriyle tercme etmitir, (1, 296; III, 46).Ya
kutada "ayaz, ak hava, gk" anlamn ifade eden "hallan" (Pekarski,
Yakut Szl, 319), Manucada, ayn anlam ifade eden "galga" keli
meleri de bu "kalg" ile ilgili olsa gerektir.
223

aydan trttleh). aman cbbesinde ve klahnda gne efen

dinin (kn Toyon'n), sembol olarak, demirden veya gmten
halkalar bulunur.
Yldzlardan Zhre (Solbon, olpan, uhan) yldz takdis
edilir. Abakanl kamlarn ilahllerinden anlaldna gre Solbon
yldz tanr saylmaktadr.
amanistlerin yldrm ve imek hakkndaki tasavvurlar
ok karkhr. Altayllara gre yldrm, imek ve baka tabiat
tezahrleri hep lgen'in kudreti ve iradesine bal hadiselerdir.
Baz amanistlere gre, ayrca yldrm tanrs vardr. Bu tanr
yerdeki kt ruhlar takip eder, kt ruhlarn saklandklar aa
lara ateini gnderir, yldrm der. Yldrm den aatan bir
para alp saklanrsa o yere kt ruh (yek) giremez. Urenhalar
yldrm tanrsna st, ayran, sa ederler.

Yaztlarda, Trke adlar verilmi, "toyn"

(Burkan rahibi) gsteren Uygur duvar resmi
224

Urenha, Kazak-Krgz kadnlar ilk baharda ilk imek akt

ve gk grledii gn adr evresinde st, ayran, kmz dolu
kaplar dolatrp sa treni yapalar. Mslman Trklerden
Bakurt kadnlar ise imek akarken st, ayran gibi beyaz iki
leri rterek saklarlar, inanlarna gre st ve ayrana yldrm d
ermi ... ihtiyar bir Bakurt hocas bana bu adeti yle izah etti:
"Eski zamanda bizim halkmz imek akarken st ve ayran
ge doru serperlermi. St israf edip havaya samak eriate
uymaz. Bunun iin hocalar "st, ayran, kmza yldrm der"
diyerek halk korkutmular... " Her halde akll bir hoca eski bir
mrik trenini bylece unutturmu olsa gerektir.
Reideddin Tabibin Cami't-tevarih'te verdii bir habere g
re Uryanktlar yldrmdan korkmazlar, imek akp gk grler
ken barp arrlard. (34)
Reideddin'in verdii bu haber in kaynaklarnn Uygurlara
ait verdikleri bir haberi hatrlatmaktadr. in kaynana gre
Gaogyler, yani Uygurlar yldrmn dmesini beenirler, gk
grledike barp arrlar, ge doru ok atarlar... Bir yl son
ra gz mevsiminde, atlarn iyi beslendii srada yldrm den
yere toplanrlar, bir koyun kesip oraya gmerler... Kadn aman
ilahiler okur. Atl erkekler bu yerin evresinde birka defa d
nerler.. (35)
amanlar tanrlarna ait bildiklerini din srr gibi saklarlar. Al
tay amanizmini tetkik edenlerden W. Radloff bu konuya dair
u malumat vermektedir: " Kebis'te bulunduum sralarda,
Hristiyanl kabul etmi iki kama rastladm. Bunlardan malu
mat alacam mit etmitim. Fakat midim boa kt. Benim
suallerime kar "Tanrlarmz bize dargndr. Biz onlar braktk.
Onlara ihanet edersek bize ne yapmazlar. Rus tanrs da onlar.

(34) Berezin neri, TVO, V, 141; VII, 186.

(35) Hyacinth I, 250-251.
225

dan bahsettiimizi ho grmez" diye cevap verdiler, baka bir

ey sylemediler." (36)
Kamlarn tanrlar ve ruhlar hakkndaki tasavvurlar dinf t
renlerde okuduklar dua ve ilahilerdeki tavsiflerinden anlala
bilirdi. Fakat bu ilahileri ve dualar tesbit etmek gtr. Ayinler
den sonra kam bu okuduklarn tekrarlayamaz. nk kam, du
alarn istirak (kendinden gemi) halinde irticalen syler ve
sonra unutur. "Bununla beraber amanizm panteonu hakknda
ki btn bilgilerimiz, para para tesbit edilebilen bu ilahilerden
elde edilmektedir. Hikaye, masal ve destanlarda ad geen ve
tavsif edilen tanrlar ise kuvvetli fani insan-kahramanlardan pek
az farkl grnrler. Hatta baz insan-kahramanlarn kt ruhla
r korkuttuklar ve onlara istediklerini yaptrdklar da sylenir.
Hele kamlar birok ruhu uak gibi kullandklarn, kt ruhlar
la pazarlk ederken aldattklarn iddia ederler.
*

Altay amanistlerinin dua ve ilahilerinden anlaldna gre

en byk tanr lgen' dir. Gney Altay amanistleri buna kuday
derler. Kuzey Bat Moolistan' da yaayan Soyutlar (Urenha) b
yk tanr olarak "Kayrakan" tanrlar. Katanov'a gre "Kayra
kan" byk han demektir. Baz kanlara gre "Kayrakan" btn
tanrlarn bydr. lgen, Kzagan ve Mergen ?unun oul
larddr. aman dualarnda ise Kzagan ile Mergen adn tayan
iyi ruhlar lgen' in hizmetinde bulunan ruhlardr. aman duala
rndan anlaldna gre Kayrahan muayyen (belli) bir tanrnn
ad deil, fakat byk ruhlarn sfatdr. Baz amanlar kt ruh
larn bakan olan . Erlik'e hitap ederken de "Kayrakan" derler.
"Kayrakan" adn tayan mukaddes (kutsal) dalar da vardr.
lgen kelimesinin etimolojisi hakknda baz faraziyeler ileri
srlm ise de imdiye kadar halledilmi deildir.

(36) W. Radloff, Aus Sibirien, II, s. 2.

226

Krgz-Kazak lehelesinde "lken" kelimesi byk ve ulu an

lamlarn ifade eder. Buryat dilinde "lgen" kelimesi yerin sfat
olarak "lgen jixe daida" harfiyen "lgen-uluyer" demek olup
aa yukar "anamz yaz yer" anlamna gelir. Buna gre eski
amanizmde lgen'in yer tanrsna ad olduu anlalr. (37) "l
gen" kelimesini "Ulu + gn" kelimesinin muharref (bozulmu)
ekli olduunu tahmin edenler varsa da bu halk etimolojisinden
ibarettir. Herhalde bu kelime eski Trkede "byk" ve "ulu"
anlamlarn ifade etmi olsa gerektir. lgen, byk ve iyi tanr
ad olarak ancak Altayllarda muhafaza edilmitir.
A. Anohin tarafndan tesbit edilen rivayete gre lgen iyilik
eden bir varlktr, ay ve gnein tesinde, yldzlarn stnde ya
ar. Onun huzuruna giden yolda yedi (baz rivayete gre dokuz)
engel (buudak) bulunur. lgen'in huzuruna giden bu yol ancak
erkek amanlara, ayin yaptklar zaman, aktr. Bununla beraber
erkek aman bile ancak beinci engel (buudak) olan Demir Ka
zk (altn kazk) yldzna kadar ulaabilir ve oradan geri dner.
lgen'in saray (rg), altndan taht vardr. Kendisi insan ek
lindedir. aman dualarnda "ak ayaz" (ak ayas), "ayazkan",
"imeki", "yldrmc", "yayu" (yaratc) diye tavsif olunur
(nitelendirilir).
lgen yaratc (halik)dr; btn varl yaradan odur.
Ayl knd yaan yer
Ay knm yayaan
Adam lgen bgan...

(37) N. Poppe, K slovarnomu izueniyu Buryat-Mong. govorov

(Akademiya N. SSSR XLV, Marru, 1935, s. 335). "lgen" adn Uno Har
va "Byk" (der Grosse) diye tercme ediyor (Die religisen Vorstcl
lungen der akaisehen Vlker, s. 142).
227

Ayl ve gneli byk makam, aym ve gneimi yaradan

(onlara) ekil veren atam lgen...
Atei yaradan, insanlara ocaklarn tututurup veren, saca
yaklarn ocaklara yerletiren odur.
otngd kydrp bergen
oagngd kadap bergeri
Atam lgen ...
Altayllar lgen'e yedi gbek babalarnn ta'zim ettiklerini
(sayg suyduklarn), yer yaradlal ona bavurduklarn (secde
ettiklerini), taptklarn sylerler.
Yetti atamnng ktergeni
Yer bterde yayagan
Baurganm Bay lgen...
Gklerden dklen rahmet yamurlar onun azndan akan
salyalardr. Ay ve gnei hareket ettiren, beyaz bulutlar bir l
keden bir lkeye aran odur.
lgen oluk ocuk babasdr; yedi olu, dokuz kz vardr.
Oullar: 1 ) Kart, 2) Buura-kan, 3) Yal-kan, 4) Bura-kan, 5)
Karaku (kartal), 6) Baktkan, 7) Er-kanm. Bunlar gklerde bu
lunurlar. lgen'in kendisi gibi, iyi tanr (aruu ts)lerdir. l
gen'in vcudundan ayrlmlardr. Bunlar erefine yaplan tren
ve ayinler lgen'e yaplanlardan farkszdr. Bu ruhlar erefine
tz yahut yalama denilen putlar yaplmaz.
lgen'in kzlar zel adlar tamazlar; hepsine birden "Ak
kzlar" yahut "Kyan"lar denir. Bu kzlar amann ilham perile
ridir; ayin srasnda amann "ay gibi kulana kii olup syler
ler."

228

Ay kulagma kii bolup

Aytp bereten edinger...
lgen'in hizmetinde baka ruhlar da vardr. Bunlardan Ya
yk, Suyla, Karlk, Utku denilenleri iyi tanrlar panteonunda
ileri gelen ruhlardr.
Yayk insanlarla lgen arasnda vastaclk yapar; insanlar
kt ruhlardan korur, "Ayazkandan, ay ve gneten bir para
dr."
Ayaz hanng lei
Aydrg kndng l
aman dualarnda Yayk yle tasvir edilir: "lgen beyin
emirberi (yarlks)dr; kzl bulut srmaldr; dizgini-ebekua
dr; kams boz alev; gkten haberler alr."
lgen beyding yarlks,
Kzl bulut kuyuluu
Kuba yalgn kamluu
Kzngluu tizginl
Tengerede til alkan Ak Yayk
"Yldrm tanrsndan ayrlm; imek tanrsndan sram;
inci olup dizilmi; ipek gibi uzam; uruglarn, kiilerin yaradl
nda yardm etmi, ocamza ekil vermi olan Ak Yayk !"
Kngriden ayrlgan,
Kygekiden eilgen,
Tindii bolup tizilgen
Yibek bolup ylgen
Ayin srasnda kam (aman) gklere, lgen huzuruna, kur-

229

bann cann gtrrken "Yayk''n himayesinde gider. Yayk

rehberlik etmezse kam gklere kamaz.
Suyla ad verilen ruh insanlar korur ve yerde bulunur. Gz
leri otuz gnlk mesafeden grr, at gzlerine benzer (at karak
tukan Suyla). Ay ve gnein krntlarndan yaratlm (ay g
nng krkn) Suyla'nn grevi insanlarn hayatnda vukua gele
cek (olacak) deiiklikleri haber vermek ve insanlar gz altnda
bulundurmaktr. Ayin esnasnda aman gklere yahut yer altna
giderken Suyla amana yolda hcum edecek kt ruhlar koar,
Yayk ile beraber kurbann cann gklere gtrr. Ayin esnasn
da Suyla erefine sa olarak rak kullanrlar (arak saar).
Karlk ad verilen ruh Suyla'nn en yakn arkadadr.
lgen' in yaknlarndan olan Utku denilen ruh gklerde bu
lunur, yer yzne inmez. Onun vazifesi lgen'e kurban sunmak
zere gklere kan kam Demir Kazk (altn kazk) yannda kar
lamak, Suyla ile grp kamn arzularn lgen'e arzetmek
tir. Onun unvan "lgen beyin elisi" <lir (lgen biiding elisi).
lgen'in oullar da gkte bulunurlar. Altayllardan her oymak
bunlardan birini kendi boyunun koruyucusu sayar. lgen' in do
kuz kz vardr. Bunlara "ak kzlar (ak kstar)" denir. Baz kamla
rn anlattklarna gre, ayin yaparken amanlara bu kzlar ilahi
lerini ilham ederler. Bu kzlar iin aman ilahilerinde "ay (gibi)
kulama kii olup sylyorsunuz" denilmektedir.
Ay kulama kii bolup,
Aytp beretten ediger!
amanistlerin panteonunda lgen'in "ak kzlar"ndan baka
da birka iyi dii ruhlar vardr. Altayllarda Umay, Ana Maygl,
Ak ene, Yakutlarda Ayst'lar bunlarn belli ballardr. Altayllara
gre Umay ocuklar ve hayvan yavrularn koruyan dii tanrdr.

230

Umay kltnn Aladallara mahsus olmayp baka ama

nist boylarda da bulunduu bizim zel arahrmalarmzla mey
dana karlmtr. Katanov tarafndan toplanp W. Radloff'un
"Proben" klliyat serisinin IX. cildinde neredilen Sagay metin
lerinde Umay (Imay) yerde gemektedir. Bir metinde aman
davulundaki resimler izah edilirken (s. 1565) iki kayn aacnn
resmi hakknda yle denilmektedir: "biz bastap lgen adam
nang treende Imay icemeng kada tstir bu iki kazng." Katanov
bu metindeki Imay'n Umay, lgen'in amanistlerin iyi tanrla
rndan biri olan lgen ve "adam" kelimesinin "atam" olduuna
dikkat etmemi ve yle tercme etmitir: "lk bata aziz
Adem' den trediimiz zaman bu iki kayn aac anamz Havva
ile beraber [gkten] dm (inmi)tir" (tercme, s. 552). Halbu
ki bu metin yle tercme edilmelidir: "lk bata lgen atamz
dan trediimiz zaman bu iki kayn aac Umay ana ile beraber

Trkolog Nikolay Feodorovi Katanov

231

(gkten) inmitir." Baka bir metinde defin treninden bahsedi

lirken yle denilmektedir: "Defin trenine itirak edenler iin
evde et piirilir. Mezardan gelenler rak ierken evin stba ta
rafna defa rak saarlar ki, bu anamz Imay tarafnadr" (me
tin s. 575; tercme s. 462). Kalarda tesbit edilen "ate duas"nda
"Imay ana" ate ruhu olarak zikredilmektedir (ayn eserde, s.
573; tercme s. 564). Pek ak olan bu metinlerin tercmesinde
Katanov gibi bir Trkoloun Imay adn "Havva" diye tercme
etmesi, Sagay Trklerinin Ruslardan iittikleri Yva (Havva) ile
Umay ruhunu kartrm olmalar sebep olsa gerektir. Bu metin
de Umay'n defin treninde de zikredilmesi Aladallarn
Umay' "lm melei" olarak da kabul etmelerine sebep olmu
olsa gerektir.
Umay kltnn izlerine Yakutlarda da rastlanmaktadr. Tro
anski'nin "Yakutlarda Kara dinin tekaml" adl eserine Na-

Kl Tegin'in mermer heykeli

232

umov tarafndan ilave edilen makalede (s. 178) u kayt vardr:

"Yakutlarn inanlarna gre Ogo mta denilen bir ruh vardr.
Harfi harifine "ocuk Im's" demektir. Bu "Im" bir ku eklin
de ocuun ba zerinde ter ve bununla ocuun nesli bere
ketli olacan haber verir." Pekarski'nin izahna gre "Im" ke
limesinin baka bir anlam da "korunma silah, tlsm, muska"
demektir. (Yakut Szl, s.3794). Yakut mitolojisindeki bu
"Im" ruhunun Umay olduu muhakkaktr. Eski Umay'n yerini
Yakutlarda, aada grlecei vehile, ayst almtr.
Umay adna Trk edebiyatnda ilk defa Gk Trk yaztlarn
da rastlanr. Kl Tegin yaztnda (I D 31) Bilge Hakan "Babam
hakan ld vakit kk kardeim Kl Tegin yedi yanda idi.
Umay gibi anam hatun sayesinde kk kardeim Kl Tegin er
kahraman adn adl" diyor ki anasn ocuklar koruyan dii ta
m Umay'a benzetmitir. (38)
Tonyukuk yaztnn bat tarafndaki 38. satrnda, "Tanr,
Umay ve mukaddes Yer-su" ruhlarnn Trklere yardm ettikle
rinden bahsedilmektedir. Son yllarda Urga (Ulan Batur) evre
sinde bulunan bir kiremitte "Kgmen Yer-su ve Umay hatun"
szleri okunmaktadr. Bu koruyucu dii ruhun adn eski Trk
ler ocuklarna ad olarak verdiklerini Altun gl yannda bulu
nan bir yazttan reniyoruz. Bu yaztta "bu atmz Umay beg'
ibaresi vardr.
Mahmut Kagari'nin Umay kelimesini izah da dikkate de
er. Bu Trk-slam bilginine gre "Umay-kadn dourduktan
sonra kan son' dur. Kadnlar Umay ile tefel ederler (fala ba
karlar). Umaya taparlarsa oul olur derlermi" (Divan Luga(38) Devadari'ye gre Moollarda Uma (Umay?) hatun klt vard;
savaa hazrlanrken bu Uma hatuna kurban sunarlard. Bunun nam
na bir bebek yapp adrda saklarlard. Buna bak dedikleri bir kadn
hizmet ederdi. Bu kadn Alp Kara Arslan soyundand (Sleymaniye
ktphanesi Damad brahim Paa No. 919, varak 207a).
233

ti't-Trk. I, s. 111; B. Atalay tercmesi, s. 127).

Mahmut Kagarf Umay klt hakknda fazla bir ey bildir
memekle beraber bu kelime mnasebetiyle naklettii atalar sz
("Umayka tabnsa oul bolur") dikkate deer. Umay ruhu hak
knda Mslman Trkler, hele kadnlar arasnda sylenen baz
eyleri Mahmut Kagarf'nin de duymu olduu anlalmaktadr.
Etnograflarn verdikleri malumata gre Yakut kadnlar
"son" a sayg gsterirler. Krgz-Kazak kadnlarnn da bu nesne
ye nem verdiklerini, toplu bir halde giderek yere gmdklerini
ve evresini ttslediklerini kendimiz mahede ettik. Btn
bunlar Umay kltyle ilgili gelenekler olsa gerektir.
Umay adnn menei hakknda ileri srlen faraziyelerden
biri bunun Sanskriteden ve kltnn Hint'den geldii hakkn
dadr. ran edebiyatnda rastlanan Hma yahut Hmay hakkn
daki efsane, Yakutlarn "Im" kuu (ruhu) hakknda syledikleri
efsaneye ok benzemektedir. Hmay kuu hakknda Bakurt
ulemasndan Taceddin Yalkulolu XVIII. yzylda yazd bir
eserinde u efsaneyi naklediyor:
"Diyorlar ki, Hmay kuu maruf (bilinen) bir kutur. Kuz
gun byklnde olup kanat ular kara, ba yeil olur. Yaa
d yer havadadr. Yumurtasn havada yumurtlar, yavrusunu
da havada karr. Diyorlar ki Hmay hazan yer yzne krk ar
n kadar yaklar ve geri dner. te o zaman bu kuun glgesi
birinin zerine derse cihanda padiah ola, yahut ok zengin
ola ... " (Risale-i Azize, Kazan 1908, s. 113).
Umay ruhunun menei ne olursa olsun bu ruh ok eski devir
lerdenberi Trklerde millf bir klt olmutur.
Yakutlarda Umay ad "Im" eklinde ancak talih kuunun ad
olarak muhafaza edilmitir. Fakat "Umay" ruhunun btn g
revleri ve sfatlar ayst denilen ruhlara verilmitir.
Ayst-yaratc, bereket ve refah salayc dii ruhlar zmresi234

ne denir. Bunlardan kimi insan yavrularn ve kadnlar, kimi de

hayvan yavrularn ve dii hayvanlar korurlar. Aystlar dank
halde bulunan hayat unsurlarn toplayp birletirir ve "kut" ya
parlar. Bu "kut" denilen nesneyi ana karnndaki ocua flerler.
Bylece ocua, can verirler. Gebe kadnlar daima bu ruhlarn
himayesi altnda bulunurlar. Kuu kular "ayst"larm timsali
sayld iin bu kulara dokunulmaz. Yakutlarn inanlarna g
re aystlar gkten, gm tyl beyaz ksrak suretinde, inerler;
yele ve kuyruklarn kanat gibi kullanrlar, insanlar koruyan
aystlar yaz gnlerinde gnein doduu yerde, hayvanlar ko
ruyan aystlar da k gnlerinde gnein doduu yerde bulu
nurlar. Yakut kzlar ayst adna "tangara" (put) yapp karyola
larnn altnda saklarlar.
Ksr kadnlar ocuk vermesi iin ayst' a dua ederler. Gebe
kadnlar doum gnleri yaklat zaman odalarn ve evlerinin
evresini ok temiz tutmaa alrlar. Komu ocuklarna ve
hayvan yavrularna kar efkat gsterir ve onlar doyururlar.
Ayst geldikte herkes gler yzl, en ve tok olmaldr.
Ayst ayini yapmak iin aman dokuz yiit ve dokuz kz ha
zrlar. Bunlar masum ve afif genler olmaldr. aman, kzlar sol
yanma, yiitleri sa yanma alp halka tekil eder. lahiler oku
yup dansa balarlar. Yakut amanlmda "amin" yerinde syle
nen "ayhal" ve "uruy" kelimelerini hep birlikte sylerler. aman
muhtelif aystlara methiyeler syleyerek gklere "kmakta"
devam eder. Kzlardan veya yiitlerden biri gnahl ise, gnah
nn derecesine gre, "oloh" (makam) !ardan birinde kalr. aman
bylece dokuz "oloh"u geerek aystlar dergahna ular.
Yakut panteonundaki tanrlarn "tanr" mahiyet ve evsaffn
haiz olanlar (niteliini tayanlar) Ayi toyon ile bu dii ruhlar,
aystlardr. Bunlar Sam dinlerin meleklerini hatrlatyorlar. Bu
aystlar hakknda edindiimiz bilgiler sayesindedir ki biz Bilge

235

Hakan'n "Umay gibi hatun anam sayesinde kk kardeim

Kl Tegin er-kahraman adn ald" szlerinin manasn anlayabi
liyoruz.
Doumlardan sonra Yakut kadnlarnn "ayst karma, te
yi" treni Mahmut Kagari'nin "Umay" hakknda verdii mp
hem (belirsiz) kaytlan ok iyi aklamaktadr. Yukarda kaydet
tiimiz vehile Mahmut Kagari'ye gre "Umay doumdan son
ra kan son' dur. Kadnlar bununla tefe'l ederler (fal bakarlar).
Umay'a taparsa oul olur derler." Yakut kadnlarna gre "son"
ayst' temsil eder. "Son", gn sonra, yani ayst hatunu teyi
ettikleri gn, kadnlar tarafndan bir ukura gmlr. Gmme
treni, Yastremski'ye gre (Yakut halk edebiyat rnekleri, s. 198199), yle yaplr: "(doumdan) gn sonra ayst hatun tang
'
ry teyi ederler (uurlarlar). Yakn komular, bilhassa kadnlar,
toplanr. Hanenin sol tarafnda, yani kadnlara mahsus ksmn
da, bir ukur kazp "son"u gmerler. ukurun evresine aa
kabuundan yaplm kck adr yaparlar ve bunlar er
keklere gstermezler. Kk adrlara ate sokarlar. Kayn aac
kabuundan sn, geyik, gne, ay resimleri ve kk yay ve
tane ok (ocuk kz ise kabuktan makas, inek ve ksrak resimleri)
yaparlar. Sn ve geyik resimlerini atein yanna korlar. Sonra
bu resimleri oklarla atp atee drrler. Kabuktan yaplm
kk adrlar da atee yakarlar. Ate snmek zere iken kadn
lar bir daire tekil ederler ve avularn yalarlar. Hepsi birden el
rpmaya, alklamaya balarlar. Bu anda hepsinin birden kah
kaya atp glmeleri gerektir. Glmek iin nce kendilerini zor
larlar; yzlerine ya ve kurum srerler. Birden hepsi glmee
balarlar, ve:
"Doum tanrs hatun, ye! diye barrlar. Aralarnda bulu
nan bir gen kadn kahkaha atarak glerse "Ayst buna girdi.
ocuklar ok olacak" derler."

236

Bu trenden anlalyor ki "son" ocuklarn koruyucusu olan

ayst (eski Trklerde Umay)n timsalidir. Buna kadnlar ocuk
anas olmak iin taparlar.
Altayllarn panteonunda "Umay" dan baka yine iki dii tan
r vardr. Birine Ana Maygl, ikincisine de Akene (Ak ana) derler.
. Akene'nin bugnk hayatta rol yoktur. Bu dii tanr yaradl
efsanesinde zikrolunur. Efsaneye gre bu tanr ruh yaratma kud
retini ilham eden bir ruhtur. Erkek tanr lgen yaratma kudreti
ni ve ilhamn bu Akene'den almtr. Ana Maygl ise ulusu ko
ruyan bir dii ruhtur; buna "ulus anas" da denir.
lm iyi kamlarn ruhlar da iyi ruhlar ("ak nemer") zm
resine dahildir. Gemi byk ve iyi kamlarn adlar aman du
alarnda ok geer.
Ruhlarn ikinci zmresini tekil eden tanrlar "kara nemeler"
yani kt ruhlardr. Bunlarn bakan Altayllarca Erlik, Yakut
larca Arsan Dolay' dr.
Altayllarn izahna gre Erlik -kuvvetli, gl demektir. Ba
z Trkologlar bu kelimeyi "erklig" kelimesinin bozulmu ekli
sayarlar. Onlara gre eski Uygur Buda metinlerinde yer altnda
ki karanlk dnyann hakimi ve lm ruhu olan Yama'ya Erklig
Yama denilmektedir. Yama'nn bu sfat Moolcada "erlik" ve
"yerlik" ekillerinde kullanlmtr. Sanskriteden Uygurcaya
tercme edilen metinlerde Yama'nn sfat olarak yazlan ite bu
"erklig" (kudretli) kelimesi amanistlerde "Erlik" eklini alarak
kt ruhlarn bakanna addolmutur.
Erlik insanlara her trl ktlkleri yapar; insanlara ve hay
vanlara trl trl hastalklar gndermek suretiyle kurbanlar is
ter, istedii kurban verilmezse musallat olduu obaya veya aile
ye lm ve felaket ruhlarn gnderir. ldrd insanlarn can
larn yakalayarak yer altndaki karanlk dnyasna gtrr,
kendisine uak yapar.

237

aman dualarnda Erlik mthi bir canavar olarak tasvir edi

lir. O, atlet vcutlu bir ihtiyardr. Gzleri ve kalar kmr gibi
kapkara, atal sakal dizlerine kadar uzam, yaban domuzunun
az dilerine benzeyen by kulaklar zerine yerletirilmitir.
enesi tokmaa, boynuzlar aa kklerine benzer. Salar kap
kara ve kvrckhr. yle tavsif edilmektedir:
Kara argmak minitt
Kara kunduz tkt
Kurdak yetpes beld
Kucak yetpes moyund
Kar bolgon kamakt
Kara myk sakald
Kan apkan rayl
Mayna sat Bay Erlik
Kii kks knkt
Ku batan ayakt
Yeil temir klt
Yalpak temir yarnd
Yilim kara yst

Bindii (at) kara kheylan

Dei kara kunduz (derisinden)
Beline kuak yetimez
Boynuna kucak yetimez
(Gz) kapa bir kar
Kara bykl, kara sakall
Kana alm yzl (ehreli)
Parlak sal Bay Elik!
Kuvas kii gsnden
Kadehi kurumu kafatasndan
Klc yeil demirden
Krek kemikleri yass demirden
Kapkara yzl

Kara argmak minitt

Kara ibek tizgind
Kara ylan kaml
Er aldma kulp kel!

Bindii (at) kara kheylan

Dizgini kara ipekten
Kams kara ylan
Tam nme glerek gel!

Altayllarn inandklarna gre bu kt ruh fena vasflardan,

fena (ark ve sakat) kurbanlardan holanrm; bununla beraber
baz dualarda onu erler.
. yi ruh lgen gibi, kt ruh Erlik de oluk ocuk sahibidir.
238

Bir rivayete gre Erlik' in yedi, baka bir rivayete gre dokuz o
lu vardr. Dokuz olun ad: Kara, Mattr, ngay, Kmrkan, Ba. d biy, Yaba, Temir kan, Uar kan, Kerey kan; Erlik'in dokuz k
z vardr, adlar malum olan "sekiz gzl Kitey ana" ile "Erke
Solton" dur. Bu kzlarn belli bal ileri yoktur, oyunla vakit ge
irirler. aman lgen' e kurban sunmak zere yola karken (ya
ni gklere kmay temsil ederken) bu "kara kzlar" yolunu a
rtmaya alrlar, kendi yataklarna arrlar. aman vazifesini
unutup bunlarn cilvelerine aldanrsa baka ruhlar tarafndan
cezalandrlr. aman dualarnda bu kzlara "utanmaz maskara
lar" denilmektedir.
Erlik' in karanlk dnyasna mensup btn kt ruhlara "ka
ra nemeler" denildii gibi "yekler" de denir. "Yek" Uygurca di
nf metinlerde "eytan" demektir.
Yakutlarn tanrlar, dev ve grevleri bakmndan, Altaylla
rn tanrlarndan farkszdr, fakat adlar ayn deildir. Yakutlar
iyi ve temiz ruhlara "ayi", kt ruhlara "abas" derler. Ayi ruh
lar insanlara saadet ve refah bahederler (verirler). Bunlar iyilik
ve temizlik kaynadr. Ayi kelimesi lgat olarak "hakikat, yarat
ma, yaradc kudret" anlamn ifade eder. Ayi ruhlar zmresinin
en by Ayi Toyon' dr. Buna rng Ar Toyon da denir. rn
gak, beyaz, ar-ar, temiz, toyon-efendi, sahip demektir. Ayi To
yon yedinci veya dokuzuncu gkte bulunur, ok merhametli
tanrdr, insanlarn zel hayatlarna karmaz, kanl kurbanlar is
temez.
Yakutlarn "ayst (yaratc)" dedikleri dii ruhlar da bu "ayi"
ruhlar zmresindendir. Umay ruhu mnasebetiyle yukarda bu
ruhlardan bahsettik.
Yakutlara gre, ikinci zmreyi tekil eden kt ruhlar "aba
s"lardr. Bunlar Altayllarn "kara neme" dedikleri kt ruhla
rm ilerini grrler. Fena insanlarn canlar da bu kt ruhlara

239

karr, bunlara "r" denir.

Gerek Yakutlar ve gerek Altayllar bunlardan baka yine bir
ok ruhlarn bulunduuna inanrlar. Altayllar bunlara ie, iye,
izi, Yakutlar ii derler. Bu ruhlar "yer-su" kltyle bal ruhlar
dr.

240

VI. AMANZMDE PUT-FETLER

Tz-ts, ongon, eren, tangara: in kaynaklar Hunlarda altn

put (idol) bulunduunu kaydettiklerini yukarda bahis konusu
etmitik. Daha sonraki in kaynaklan da Gk Trklerin, "tanr
tasvirleri" nden bahsetmilerdir. Bu kaynaklara gre Gk Trk
ler "tanrlarnn tasvirlerini keeden yaparlar ve deri torba iin
de saklarlard. Bu tasvirler i ya ile yalanrd. Ayn zamanda
srk zerine de dikilirdi." (39)
Ural-Altay kavimlerinin kuzey ormanlarnda ve Altay-Sayan
d alarnn dar vadilerinde skp kalm olan boylarnn gre
.
nek ve geleneklerini tetkik eden bilginlerin yzyldanberi topla-

Gk Trkler (Bir duvar resmi)

241

dklar malumat in kaynaklarnn Gk Trklerin "tanr tasvir

leri" hakknda verdikleri malumatn aklanmasna yardm et
mitir. Bu etnografik malumata gre Altayllarda ts-tz, Yakut
larda tangara, Uranhalarda eren, Mool-Buretlerde ongon deni
len putlar-fetiler vardr. Bunlar keeden, paavralardan, kayn
aac kabuundan yaplr. Bir ksm ocuklarn oynadklar be
beklere benzerler. Bir ksm da tilki, tavan ve baka hayvan de
rilerinden ibarettir. Bunlar duvarlara yahut srklara aslr. Baz
aileler bunlar torbalarda saklarlar. Ava veya nemli bir sefere
karken bu putlara sa saarlar ve azlarna ya srerler.
Bu putlar ifade eden Altayca ts-tz ve Moolca ongon te
rimleri tarih bakmndan nemlidir. Tz-ts bugnk amanist
Trklerin lehelerinde "asl, kk, mene" demek olduu gibi es
ki Uygur ve Hakaniye Trk lehelerinde de ayn anlamda kulla
nlmtr. (40)
Altayllarn bu putlara tz-ts ad vermeleri de bunlarn ata
lar ruhu hatras olarak yapldn gstermektedir. Gerekten de
byledir. amanistler bunlar hakknda "bu babamn tz, bu
anamn tz" derler. Byk ve nl kamlarn ruhuna bala
nan "tz"ler de vardr. Moollarn ongon klt zerinde incele
mler yapan Mool bilgini Dotji Banzarov bu kltn byk ata
(cedd-i ala) ve ller klt ile bal olduunu, 1846 ylnda Ka
zan niversitesinde mdafaa ettii doktora tezinde ("Kara din"
adl etdnde) kesin olarak iddia etmiti. (41) Altayllarn
"tz"leri zerinde yaplan aratrma ve incelemeler de Banza
rov'un bu iddiasn teyit etmektedir.
{39) W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 87.
(40) M. Kagarf, DLT, III, 88, B, Atalay tere. III, 123; W. Bang und Ga
bain, Analytischer Index, s. 48.
(41) Dotji Banzarov, ernaya Vera (= Kara din) S.Petersburg 1891, s.
3031.
242

1253 ylnda Fransa Kral IX. Ludwig tarafndan Moolistan' a

Meng Han huzuruna eli olarak gnderilen rahip Rubruk'un
Budist Uygur tapnanda grd putlar hakknda verdii ma
lumattan bi. putlarn da "tz"ler olduunu anlamak mmkn
dr. Rubruk yle diyor: "Uygurlar bir tanrya inanrlar. Tanr
nn insan veya baka bir cisim eklinde tasvir edilmesini kabul
etmezler. "yle ise neden bu kadar ok putlarnz var?" diye
sorduumda Uygur rahibi "Biz bu putlar Tanrnn tasviri diye
kabul etmiyoruz. Bizimkilerden biri, olu, kars veyahut baka
biri lrse onun suretini yaparlar ve buraya (yani tapnaa) kor
lar. Biz de bunlar lnn hatras olarak saklarz ve sayarz" di
ye cevap verdi. Tanry bir bilmek bakmndan Moollar dahi
bunlarn mezhebindedirler. Fakat onlar llerinin tasvirlerini
keeden yaparlar ve sslerler. Ayrca bir tapnak adrlar da var
dr, orada bir rahip kadn (aman) bulunur." (42)
Putlara tapmann r;enei hakknda Eb'l-Gazi Han'n fikirle
ri de dorudan doruya "tz" ile ilgilidir. Ona gre: " ...O zaman
onlarda bir adet vard ki birinin olu, bir kz, aabeyi veya k
k kardei veya baka bir kymetlisi lrse onun suretini (ku
gurak) yapar, evinde saklard. Ara sra o sureti pp sevip ok
ayarak bu filann sureti derlerdi. Bu suretin nne yemekleri
nin ilk lokmalarn korlard. Yzlerini, gzlerini bebee srtp
. nnde yere eilirlerdi. te bylelikle haberleri olmakszn puta
tapmay meydana getirdiler." (43) Eb'l-Gazi Han'n kugurak
(44) dedii nesne bebek (oyuncak) demektir. Altayllarn tzleri
nin ou da bebeklerden ibarettir.

1,5.

(42) Malein tere. Rubruk seyahatnamesi, S.Petersburg 1911, s. 108.

(43) "ecere-i Trk" (Desmaisons basm) s. 8; Rza Nur tere. s. 14-

(44) "Kugurak" Divan'l-Lugati't-Trk'te "kuzuruk" -kz ocuk

larnn oynadklar bebek (I, 501).
243

Altayllar ts kelimesini yalnz bu putlar iin kullanmazlar,

baz dalara, lgen ve Erlik gibi iyi ve kt ruhlara dahi ts der
ler. Mesela Abakan ve Yezim dalarna hitaben sylenen ilahiler
de bu dalarn "tz" olduklar zikredilmektedir.
Yetti bk barp kalgan
Yedi atamz ba vurmu olan
Aru tzibiz Abu-Kan
Ar tzmz Abakan (da)
Yer bterde yaylp kalgan tzibiz Yer yaradld zaman yaradlm
tzmz ...
Tayadalarm tayangan (45)
Day babalarm dayanm (istinat etmi)
Yan adam alkagan
Byk babam hayr dua etmi
Ak adanng ulusu
Mbarek babann ulusu (kavmi)
Ar tzm eesi.
Ar (temiz) tzmn sahibi
rkt kan adam
hrgl han babam
Pek tzm Yezim-bi,
Salam tzm Yezim Bey
Abu Kan, Altn kl'dn eesi. Abakan ve Altn gl'n sahibi ...
Ongon terimi Moolca bir terimdir. Trkler bunun karl
olarak tz (=ts) kelimesini kullanmlardr. Ongon kelimesini
aatayllar Moolcadan alarak damga, ayrc belge anlamna
kullanmlardr. Reideddin Tabip vastasyla ongon kelimesi
Osmanl tarih edebiyahna da gemitir. Ongon kelimesi Mool
larda Trkedeki dk kelimesi yerine de kullanlr, yani Mool
lar tz ile dk' ayrd etmezler. Buret-Mool geleneklerini ok iyi
tetkik eden Hangalov ile Agapitov "ongon" terimini yle izah
ediyorlar: "dollara ve her trl (mukaddes saylan) tasvirlere
ongon denir. Byk, nl amanlar ve baz hayvanlar da ongon
saylr... Ongonlar insanlar koruyan ruhlarn timsalidir, mukad(45) Dou Trk lehelerinde tay yahut tagay ana tarafndan olan
btn akrabadr: day baba, day ana, day aa, day abla... gibi. Ana
dolu Trkesinde "day" ancak anann erkek kardeidir.
244

desattan saylrlar." (46) Dou Sibirya kavimlerini (bilhassa Bu

ret ve Tonguzlar) tetkik eden Busse'ye gre ongonlar koruyucu
saylan ruhlarn tasvirleridir. Bu ruhlar tabiattaki btn olaylar
idare ederler. Ongonlara inanmak (ongon klt) amanizmin te
melini tekil eder. (47)
Moollar XV. yzyln sonlarna kadar amanist idiler. XVI.
yzyln balarnda Tibet yoluyla Moolistan' a Budizmin Lama
izm mezhebi girdi, bu mezhebin hararetli mridleri Mool han
larnn saraylarnda nfuz kazandlar. Lamaist rahipler ama
nizme. kar, bilhassa ongon kltne kar, iddetli mcadele a
tlar. Buna ramen ongon kltn kaldrmak mmkn olmad.
Turgaut prenslerinden Mergen Teben'in olu Ocir Dora (dou
mu 1586) lama (rahip) olmutu. Bu prens lama ongonlar topla
tyor ve halkn gz nnde atee yaktryordu. Fakat Moollar
yaklanlarn yerine yeni ongonlar yapyorlard. Nihayet lama
Ocir Dora 1640 ylnda Oyrat-Mool hanlarnn kurultayndan
ongon kltne kar kanun kartt. (48) Lamalarn mcadelesi
ne ve ongon kltn yasak eden kanuna ramen Budist Mool
lar arasnda ongonlar yapmak ve onlar saymak XIX. yzyln
sonlarna kadar devam etmitir. Lamalarn Tibet' ten getirdikleri
Buda mukaddesat ile yanyana amanlarn yaptklar ongonlar
tapnaklara sokulmulardr. Szde Hristiyan saylan baz Altay
llarda da sa ve Hristiyan azizlerinin ikonlar yannda ts'ler
bulunur. Yakutlara gre Meryem ana ayst'lardan biridir.
Mslman Trklerde de eski tz ve ongon kltnn izlerine
rastlanmaktadr. Dou Trkistanl baklar hastalar "tedavi"
(46) Hangalov ve Agapitov, Material dlya izu. amanstva v Sibiri
. (Izv. Vost. Sib. otdela RGO, tom XXV, 1883, s. 26-27).
(47) Busse, Spisok slov btovogo znaeniya ... (Zapiski RGO, 1880,
vr, s. 227).
(48) K. Golstunskiy, Mongolo-oyratskiye zakon 1640 g. Petersburg,
1880, s. 76-77.
245

ederken birok "kuurak" (kokla) kullanrlar. Bakurt ve Tobol

baklar stma hastaln paavradan yaptklar "korak" (kok
la) lara nakledip uzaklara gtrrler.
Ongon (ts-tz) kltnn, yukarda kaydettiimiz gibi, to
temcilik devrinin bir hatras ve kalnts olduu birok etnograf
tarafndan iddia edilmektedir. Ongon (tz)lerin ou hayvan
tasvirleri veyahut hayvan adlar tadklar ve tz kelimesinin
eski ve yeni Trk lehelerinde "esas, mene, kk" anlamna gel
mesi bu faraziyeyi kuvvetlendirmektedir.
Trk rkna mensup amanistlerde ok yaygn olan tz'ler Ti
lek, Kozan ( tavan), Aba (yani ay) Brkt (yani kartal), Tiyin
(yani sincap-Sciurusvolgaris), As (yani kakm) ve bunlara ben
. zer adlar tayan putlardr. Bunlardan baka byk kamlar, kah
ramanlar, iyi ve kt ruhlar namna yaplan putlar da vardr.
Bu mehur tz'lerden "Tilek ts" Televt boyunun koruyucu
su olan ruh namna yaplmtr. aman dualarnda bu ruha y
le hitap edilir: "Aba-Tura ehrinden kr ata binerek geldin. Ee
rinin koskunu gmtendir; elinde tuttuun asa kumsal yerler
de biten st aacndandr. Yeil uha paralaryla sslenmi
sin. Buraya gelip biz Televtlere koruyucu oldun. Senin an i
yadr." Bu tz insan eklindedir. Byk amanlardan birinin
namna yaplm olsa gerektir.
"Kozan tz" (buna Urenhalar "Ak Eren", Buretler ise "Sagan
ongon" diyorlar ki "Ak ongon" demektir) tavan derisinden ya
plr, bu tz aslnda Tuba-Ka boyuna mahsus bir put olup boy
lar arasnda yaplan evlenmeler neticesinde yaylmtr.
"Aba ts" amanistlerin en ok saydklar putlardan biridir.
Ay tasviridir, "aba" (apa) eski Trkede baba, ata anlamlarn
ifade etmitir. Btn eski Trk lehelerinde ay'ya, gerek ad
olarak, azg (azg, ayg, ayu, ay) denildii halde baz boylarda
bu canavar aba (Xl. asr Kpaklarnda ve baz Altay lehelerin=

246

de) yahut "ese, ebe, ebge" (Yakutada) denilmektedir. Bu keli

melerin hepsi "ata" manasna gelir ki kuzey kavimlerinde bu
hayvann ad tabu sayld devirden kalma gelenektir. Ay kl
tnn izleri yksek kltrl skandinavya kylerinde bile tesbit
edilmitir.
"Aba ts" Tuba-Kalarda kapnn kuzey tarafnda bulunur.
or avclar Sangr, Sangr denilen putu sayarlar. Bu put (tz)
insan eklindedir. Bunun zerinde av hayvanlarnn derilerin
den paralar aslr. orlarn inanlarna gre bu ruh sratli meral
zerinde gezer. Kendisini memnun eden avclara bol av verir,
darlrsa ormanlar yakar, av hayvanlarn karr, avclara uyuz
hastal gnderir.
Ku gibi tasvir edilen ruhlar daha ziyade Yakutlarla Dolgan
larda bulunur. Yakutlarda en ok saylan ku kartaldr. lkbahar
ve gz mevsimleri kartaln temsil ettii ruhun iradesine baldr.
Kartal bir defa kanatlarn sallarsa buzlar erimeye balar, ikinci
defa sallarsa ilkbahar gelir. Kartal kltyle ilgili geleneklerden
anlaldna gre eski zamanlarda bu ku gne ve Gk-Tanr
nn sembol saylmhr.
Reideddin'in naklettii Ouz menkbesine gre Irk! hoca
Ouz boylarndan her birine bir ku "ongon" olarak tayin etmi
ti. Orta Asya Trklerinde mehur "Cengizname"ye gre Cengiz
Han on iki Trk boyuna "nian" olarak birer ku, damga, uran
(sava parolas) ve aa tayin etmiti. (49) Bakurtlar arasnda
aa, damga ve ku gelenei son zamanlara kadar muhafaza
edilmitir. Mehmed Selim Mirza midbayolu "Yadigar" adl
eserinde Ruslarla Bakurtlar arasnda devam eden orman ve
toprak davasn anlatrken u hikayeyi naklediyor: "Rus memur
lar, Bakurtlardan brahim ve Toku oullar bir byk mee
(49) "Cengizname" Half'in neri, Kazan, 1819
kitapl (Suppl. Turc No. 143), s. 15b-17b.

s.

51-52; Paris Milli'

247

aac alhnda istirahat ediyor ve konuuyorduk... Ah Allahm,

Klat orman da elimizden gidecek demitim. Bu szleri syler
sylemez mee aac zerinde oturan karaku (kartal) yere d
erek lverdi. Toplanm genlere dedik: "Yllardr u Klat or
man iin uratk. Kartaln lp yere dmesi ormanmzn eli
mizden kacana alamettir. nk babalarmza Mayk Bey bu
ormana nian olarak kartal vermiti. Bugn kartaln lmesi or
manmzn elden gideceine kat' alamettir" dedik ve ok zl
dk." (50)
Bu hikayeden anlalyor ki, kartal yalnz bir "nian" deil,
fakat bu ormann ruhunu (izini, sahibini) temsil eden bir "tz
ongon" idi. Bu "ongon" btn Kpak boylarnn ilk atalar say
lan efsanevi Mayk Bey tarafndan verilmiti. Her kabilenin m
barek bir kuu ve aac bulunduu hakkndaki bir rivayeti biz
de Katay boyuna mensup Bulatl Bay Konakolu Bayram aa
dan dinlemitik. (51) Bu rivayete gre "on iki bavl" (on iki ba
l yani on iki kabile) Bakurtlarn her "bavu"nun mbarek bir
ku ve aac vardr. Eski zamanda tanmadk bir adama rastlan
d zaman kuunun ve aacnn ne olduunu sorarlarm. Bu ri
vayetteki "on iki kabile" ve "on iki ku" hikayesi bn Fadlan'n
haber verdii "on iki tanr"ya ve baz kulara tapan Bakurtlar
hatrlatmaktadr. (52)
Aalara balanan paavra, kl, ty gibi "nezir"ler de bu fe
tilerdendir.

(50) "Yadigar" Kazan, 1897, s. 58.

(51) Bayram Aa 1868'de Ekaterinburg kazasna bal Bulat kyn
de domutur. Trke okur yazar bir adamd. 1918 ylnda sad.
(52) bn Fadlan's Reisebericht, s. 19 (metin), Exk. 4la.

248

VII. YER-SU TANRILARI

A. Da klt ve ayinleri: Yukarda ksmen temas ettiimiz
Yer-su klt byk imparatorluklar devrinde gelierek vatan
klt derecesine ykselmitir. Gk Trk mparatorluu devrin
de Yer-su ruhlarnn mahiyetini (niteliini) Orhon yaztlarndan
anlamak mmkndr. Gk Trklerin "duk yer-sub" (mukad
des yer-su) ile ifade ettikleri mefhum (kavram) hem koruyucu
ruhlar hem vatan idi. Emiz apamz tutm yer-sub (atalarm
zn idare ettii yer-su) cmlesindeki yer-su vatan klt olan yer
su'dur. Klt olan bu vatan yer-suyu tge; ve Budun nli da
lar ve ormanlar temsil ediyorlard. Bu mukaddes yer-su ruhla
r Gk Trklerin mukadderatn idare ediyorlard (Trk tengrisi
duk yer-sub anca etmi). Vatann korunmasnda yer-su ruhlar
nn rol Tonyukuk yaztnda pek ak ifade edilmitir. Gk Trk
vatanna saldran dmanlar, tanr Umay ve yer-su ruhlarnn
yardmyla gafil avlanarak baslmlardr (tangri, Umay, yer-sub
basa berti). Bugnk amanist Trk boylarnda rastlanan da,
su (rmak, gl, pnar), aa-orman, kaya kltleri eski Trk yazt
larnda "yer-sub" ad altnda toplanmtr. Bununla beraber bu
yaztlarda duk (yani mbarek, mukaddes) sfatyla zikredilen
Tamag duk, Iduk Ba gibi da, ormanlk yahut su adlar ge
mektedir.
Yer-su ruhlarnn en nemli mmessili dadr. amanist
Trklerde da klt Gk Tanr kltyle ilgili bir klt olmutur.
(53) Hunlarn eski vatan olan Yeni-si-an yahut an-din-an sra
dalarndaki Han-yoan da Hunlarn her yl Gk-Tanr'ya kur249

ban kestikleri dad. Bundan baka Gan-tsuan-an da da Hun

larn mukaddes dalarndan biri idi. Hun hakanlar inle
yaptklar szlemeleri Hunda denilen bir dan tepesinde
kurban keserek itikleri antla teyit ederlerdi. Orta Asya'nn ba
ka kavimlerinde de Gk-Tanrya kurbanlarn yksek da tepele
rinde sunulduunu in kaynaklar haber vermektedir. Gk-Tan
r kltyle da kltnn birbiriyle yakn ilgisi bulunduu Hun
lar devrinden ta imdiki Altaylara kadar devam eden aman
ayinlerinden anlalmaktadr. Altayl or ve Bel terler kurbanlar
n Gk-Tanrya yksek da tepesinde yaptklar ayinle sunarlar
ve bu ayine "tengere tayg" (yani tanr-gk kurban) derler. Gar
dizf'nin verdii malumata gre (W. Barthold, Otet, 102, 125) es
ki Trkler dalarn tanr makam olduuna inanrlard. Yksek
da tepelerinin gklere yakn bulunmas ve uzaklardan mavi
renkte grnmesi bu inancn yerlemesine sebep olmu sanlabi
lir.
Orta Asya dalarnn ou Trke veya Moolca mbarek,
mukaddes, byk ata, byk hakan anlamlarna gelen sfatlarla
zikrolunurlar. Mesela, Han tanr, Bayan-ula, Buzta-ata, Bodu
ula, Burkhan-ula, Othon-Tengere, Iduk Art, Kayrakan, Erdene
Ula (Kutta) ve bakalar gibi.
Her boyun ve her oyman kendine mahsus mukaddes duk
da bulunduu gibi boylardan kurulan byk birliklerin de
mterek mukaddes dalar vard. VIL yzylda btn Trk
(53) Da klt muhtelif kavimlerde grlmtr. Eski Yunanllarda
Olimpos, Filistin Yahudilerinde Tur-i Sina, Mekke Araplarnda Arafat,
Hintlilerde Himalaya, eski Moollarda Burkhan-Haldun gibi.
Bir in kaynann verdii malumata gre da klt kuzeydou
kavimlerinde de yaygnd. Manurya'da VI. yzylda yaayan Mohe
ulusu Akta adn tayan bir da tanr bilir ve ona tapard. Bu dada
ki kurt, ay ve kaplan gibi canavarlara dokunmazlard (Hyacinth, II,
114).
250

boylar ve Gk Trk mparatorluuna giren yabanc boylar iin

tken dann ve ormanlarnn klt olduu gerek Gk Trk ve
gerek Uygur yaztlarndan anlalmaktadr. Trklerin slamiyeti
kabulnden sonra ve Orhon evresinden ok uzaklarda yazlan
Kutadgu Bilig' de bile "tken beyinin hikmetli szleri" rnek
olarak zikredilmektedir.
Neg ter eitkil tken begi
Snap szlemi szni gi
Eserini Badad' da yazan Mahmut Kagari de tken'i bili
yor. tken geleneklerinin bylece ok uzaklarda uzun mddet
devam etmesi manidardr. Uygur metinlerinde de tgen zikro
lunur.
Orhon rma kaynaklarnda ve bu kaynaklarn evresinde
bulunan dalarn Hunlar devrindenberi muhtelif Trk kavimle
ri iin mterek klt olduunu tahmin edebiliyoruz. Bu blgede
bulunan ahikalardan birinin hala Othontengri adn tamas da
eski devirlerin hatras olsa gerektir.
Cuveynf tarafndan tesbit edilen Uygur efsanesine gre, Uy
gurlarn saadet ve bolluk salayan mukaddes dalar vard. Bu
daa Kuttag denirdi. Bu da inliler tarafndan gtrldkten
sonra Uygurlar perian olmulardr. Bugnk Moolistan' da es
ki Kara Balgasun harabeleri yanndaki Erdene-Ula (saadet da)
hakknda da ayn rivayet sylenmektedir.
Moollarn taptklar saadet dan, Erdene-Ula'y, inliler
alp gtrmlerdi. Bu dan bulunduu yerde bir kadn aman
ayin yaparak tanrya dua etti ve saadet dan geri getirdi.
Bu efsaneler Orta Asya'nn bereketli dalarnn inliler tara
fndan istila edildii devirlerin hatralarn aksettirmektedir. Be
reketli dalarn kaybeden gebeler bu dalarn hatralarn
uzun zaman hatrlamlardr. Hunlar, Gansu eyaletindeki Tsilen251

an dandan ayrldktan sonra at terennm ettikleri in kay

naklarnda kaydedilmitir (Hyacinth, III, corafya ksm, s. 9192). Bayanaul dandaki Kazlk yaylasndan kovulan Kalmuk
larn bu da iin yaktklar at Kazak-Krgz halk edebiyatnda
mehurdur (Radloff, Poroben, III, 50-51).
Bugnk Altayl amanist boylarn ve oymaklarn her birinin
zel mukaddes dalar bulunmakla beraber hepsinin ilahilerin
de Altay sradalar zikrolunmaktadr ki hepsi iin mterek
klt sayld aikardr.
Muhtelif Altayl boylar ve oymaklarn mukaddes saydklar
dalarn belli ballar Abakan rma kaynaklarndaki Ekitag,
Biy rma kysndaki Sogol, Palmir, Akkaya, Ene, corafya ki
taplarnda Rusa Beluha denilen Kadnba-sr, Karatag,
aptgan, lgen, Aysu, Karahan adlarn tayan dalardr.
Urenha-Tubalarca mukaddes saylan dalar Hangay ve Tannau
dalardr. Bu dalar eski Trklerce de takdis edilmi dalardan
d. Bunlardan biri eski Trk yaztlarnda Kg men adyla ge
mektedir.
amanistlere gre btn dnya ruhlarla doludur. Dalar, gl
ler, rmaklar ("yer-su") hep canl nesnelerdir. Takdis ettikleri
Ala, Tannau, Hangay, Altay dalar, Abakan, Kem (Yenisey),
Katun, Bey, Stgl rmak ve glleri amanistler iin yalnz co
rafi isimler deil, fakat konuan, duyan, evl,enen, oluk ocuk sa
hibi varlklardr. Bir amanistin dalardan ve rmaklardan bah
settiini dinlerken bunun gzle grlen dalardan ve sulardan
m, yoksa bu corafi isimleri tayan insan oullarndan m bah
settiini farketmek gtr; ruh -bizzat dadr, da bizzat ruhtur.
amanistlerin bu inanmalarnda ok eski ve iptidaf animizm
devrinin hatralar yaamaktadr.
aman ayini her ne maksatla yaplrsa yaplsn kamn dua ve
ilahilerinde, bir ruh-tanr sfatyla, kam, Akaya hitap eder, yalva-

252

rr, ondan medet umar. Dikkate deer ki kam, dualarnda Altay

ruhundan (Altay eezi' den) ziyade dorudan doruya Altay' a
yle hitabeder:
"Bu kurbanm mukaddes ve ulu Altay'a ulasn, onun karar
verecei yere (yarg yerine) balansn. Gttmz davay hal
ledecek mi? Bereket ve refah bize verecek mi? Bu kurbann. her
engeli (budak'lar) aarak ulu ve mukaddes Altay' a ulasn."
"Ey mukaddes ve geni Altay'n yarg (hkm) yeri! Durmadan
ksmet veren Altay! Bizi ypratmamak iin hkm veren Altay!
Salar aarm ihtiyarlarmza istirahat salayan Altay! .. Yer ve
denizler yaratld zaman ata babalarmzn takdis ettii ve tap
t Altay!"
"Temiz yurdumuz ypranyor, az ulusumuz sknt ekiyor.
Ey mukaddes Altaym, biz ne yapalm! Ak sakall atalarmn tak
dis ettii ulu Altaym, geim versen ne olur? Vcudumuz kirlen
mese, gzlerimiz yaarmasa ne olur? Bereketli srlerimizin
kuflarn yaradan mukaddes Altaym, yer-su'yum! .. "
"zlmeyelim, tanr var, tasalanmayalm Altay var! Alta
ym" diye tapnyoruz ...
Ruhlar ve byk kamlar-amanlar ilhamlarn Altay' dan al
yorlar (aman dualarnda ruhlara veyahut byk kamlarn ru
huna hitap edilirken "Altaylardan n alm olan" denilmekte
dir).
aman dualarnda aka anlalyor ki amanistler da ruh
lar bulunduunu tasavvur etmekle beraber dorudan doruya
dan kendisine de ibadet ediyorlar, onu canl ve her eyi duyan
bir varlk tanrlar.
XII. yzylda Moollarn da ntukaddes dalar hakkndaki
inan ve telakkilerinin byle olduu "Moollarn Gizli Tari
hi"nden anlalmaktadr. Temuin (Cengiz Han) daha gen iken,
Merkitlerin bir baskn esnasnda Burhan Haldun dana sn"

253

m ve bu dan yardmyla dmanlarndan kurtulmu olduu

nu yle anlatmtr:
"Burhan Haldun tepesine ktm. Haldun Burhan'n yard
myla, bir krlangcn hayat gibi hayatm kurtuldu... Burhan
Haldun'a her sabah tapnmalym, bunu neslim ve neslimin nes
li byle bilsin ... "
Temuin bu szlerle kuan boynuna ve klahn koluna
asarak gnee kar dnd ve eliyle gsne vurarak gnee
kar dokuz defa diz kp tvbe ve istifar etti ("Moollarn
Gizli Tarihi" Ahmet Temir tercmesi, s. 103).
Bu Mool hikayesine benzeyen bir rivayet Altay Trklerinde
de tesbit edilmitir. Moollar tarafndan takibedilen Altayllar
Karagay dana snmlar ve daa kurban kesmiler; birdenbi
re bu da ormanla kaplanm, Moollar da yol bulamamlar.
Altayllar bylece kurtulmular. O gnden bugne Karagay da
Altayllar iin mukaddes da olmutur. Altay amanl Bu
distlerin mukaddes efsanevi dalar olan Smer dan da (S
mer Tayka, Smer-ula) almlardr. aman yle diyor:
"Smer ula dam, Stglm, Smer taykam altn (deerli)
yargsn vere, aarm bama rahat vere!"
Byk kamlarn da dayana olan dalar arasnda Smer da
zikredilir. Gemi amanlarn ruhlarn aran bir ilahide Sa
nzak adl kam hakknda yle deniyor: "Amcam kam Sanzak
altn glde ykanm, Smer dana dayanm."
Baz dalar o veya bu kabilenin "mukaddes tz" saylr ki,
fetilerden bahsettiimiz bapta izah edildii zere, tz + ts
mene, asl demektir. Buna gre baz kabilelerin menei (byk
ve ilk atas) da olduu hakknda da bir inan bulunduuna
hkmetmek mmkndr. Altayllarn da klt hakknda bir
makale yaynlayan L. P. Potapov byle bir hkmn aldatc ola
can, nk dan ata sayld hakkndaki kayda ancak bir
254

yerde, Verbitski'nin makalesinde rastlandn yazmaktadr

(54). Halbuki o veya bu dan, o veya bu kabilenin "atas" oldu
u hakkndaki rivayetlere Altay folklorunda birok defa tesbit
edilmitir. Katanov tarafndan Sagaylarda tesbit edilen u riva
yet bu gibi folklor cmlesindendir: "Rivayet ederler ki ege
oyma evvelce Sakak dann eteklerinde bulunurdu. Bu da
Es rmann balarndadr. ege oymann kadnlar (gelinle
ri) bu daa kaynbabamz derler; baka trl sylemezler. Bu
da uzaktan grnd zaman balarn rterler. te tarafta,
Miras suyu kysnda da bir da vardr. Bu dan ad Klin' dir.
"Da kargas" oyma bu da hakknda "bizim trediimiz
da" derler. Bu oymak bu dada aman ayini yaptrr ve kurban
keser, fakat kadnlar bu daa kaynbaba demezler. Kolin da
nn karsnda, Miras suyunun tesinde yine bir da vardr. Bu
daa Karata derler ki buradaki iki daa bu ad verilir. Bu da
larn yannda "da kargalar" oymann atalar yaamlard.
Bu oyman kadnlar bu daa (yani Karatag'a) kaynbabamz
derler (yani adm sylemezler). Bizim amanlarmz (yani Sa
gay kamlar) ayin yaparken okuduklar dualarda bu dan ad
n zikrederler. Diyorlar ki bu Karatag' da tatan yaplm beik
bulunmu, fakat imdi gren yok. O beik bizim kadimki atala
rmzn beii imi (ol tas pezik purung pisting bekkilerding
pezigi pal tur). Karada'n bu yannda Padn denilen bir da
vardr. Bu da Miras suyunun bu tarafnda, Tatp rmann
balarnda biraz tededir. Bu dan yamalarnda Sibicin oyma
nn atalar yaamlardr. Bu oyman kadnlar Padn dana
"kaynbabamz" derler; amanlar dualarnda bu dan adm
zikrederler." (55)
(54) L. P. Potapov, Klt gor na Altaye (Sov. Etnog. 1946, No. 2. s.
115).
(55) Radloff-Katanov, Proben IX, 604-605 (metin), 588-589 (tercme).
255

Gk Trklerin meneleri hakknda in kaynaklarnda tesbit

edilen rivayetlerde de da ve maara mhim unsurlardandr.
Mukaddes dalar ve onlarn ruhlar adna ok muhteem
ayin ve trenler yaplr. Da ayini Ka ve Beltir boylarnda "tigir
tay", yani "gk kurban", Sagaylarda "ta tayan" yani "da
kurban" tesmiye olunur.
Sayaglarn da kurban Katanov tarafndan tasvir edilmitir.
(56) Bu tasvire gre Sagaylar her ylda bir da tepesinde ayin
yapar ve kurban keserler. Kurbanlklar yan doldurmu be
yaz kolar olmaldr. Bu ayine 100-150 kadar adam itirak eder.
Bu ayine kadnlar itirak ettirilmez; ayine gelenlerin ksrak ile
gelmeleri de yasaktr. Ksrak ile gelenler bulunursa hayvanlarn
dadan uzakta brakmalar lazmdr. Herkes trene kendi evin
de hazrlad raky (ara) getirir. Koyunlarn eti az gelirse iki
yan doldurmu bir kz kurban edilir. Kurbanlar hazrlandk
tan sonra aman ayini yapar. Kurbanlklarn boazlar kesilmez,
karnlar yarlr ve yrekleri karlr, derileri ve kemikleri atee
yaklr. Bundan sonra aman ayin cbbesini giyer, davulunu ve
tokman eline alr. kayn aacna on dokuz para beyaz, ka
ra, mavi, kzl eritler asar; kayn aalarn birbirine ipek iple
balar. Kurban etlerini kayn aalarndan birinin altna koyup
aman bu aalar doudan batya doru dolamaa balar. Ayi
ne, bazan da iki aman itirak eder; fakat aman olmaz. Ayin
bitinceye kadar et de pimi olur. Et yemeden nce aman kayn
aalarna dokuz defa rak serper. Sonra et yenir, rak iilir.
Yenisey' de yaayan amanist Trk boylarndan Beltirlerin
mukaddes dalarnda yaptklar tanrya kurban treni yerli a
manist Trk aydnlarndan S. D. Maynagaev tarafndan btn

120
256

(56) Radloff-Katanov, Proben, IX, 566 (metin), 553 (tercme).

(57) Sbornik Muzaya Antropologii Etnografii, 1916, tom III,

s.

91-

teferruatyla tasvir edilmitir. (57) Biz buraya Maynagaev'in

makalesini aynen naklediyoruz:
Beltirlerin ou Akaban kylarnda yaarlar. "Teye" Beltirle
ri ise bu Abakanllardan ayrlm bir gurup tekil ederler ki, di
er Trk boylaryla evrilmilerdir. Abakan Beltirleri tanr tay
. merasimini bilmezler, "Teye" Beltirlerinde ise bu merasim umu
mi kabile bayram eklinde icra olunur. Her aile bugn iin ara
(rak) hazrlar. Bundan baka sralar gelen yedi yahut dokuz
aile birleerek muayyen miktarda koyun hazrlarlar. Bu koyun
lardan kurbanla mahsus olan beyaz tyl ve siyah bal olma
ldr.
Bayramn arifesinde yahut bayram gn sabahleyin her aile
ldrbe yapar. ldrbe'yi yalnz erkekler yapabilir; kadnlarn
buna dokunmalar memnudur (yasaktr). ldrbe yle yaplr:
adet olduu zere aile reisi yahut onun oullarndan biri kendir
den bir ip bker; bu ipin uzunluu apkann etrafn evirecek
derecede olur. Bu ipe kartal tyleri, beyaz ve mavi renkteki ku
ma paralar balarlar. te buna ldrbe denilir. ldrbe tyle
ri iin kartal, Beltirlerin kendileri tarafndan ldrlmeli. Onla
rn akidesine gre bu kartal bizzat ruhlar gnderirler. ayet Bel
tirlerden kimse ldremezse o vakit baka kabilelerden satn
alrlar. Kartal telleri, "ldrbe"ye ailede bulunan erkeklerin ade
dine gre balanr. Bununla beraber bu teller ten eksik olma
maldr. Eer ailede bir erkek ocuun domasn temenni eder
lerse bir tel fazla balarlar. Bu "ldrbe" merasimine itirak ede
cek adamlarn apkalarna balanr. Teller yukarya doru dik
durur, kuma paralar ise aaya sarkar. Baladktan sonra
"aran-ard" aacyla ttslerler. Bu "ldrbe"li apkay mera
sime giderken giyerler. Ekseriya bu "ldrbe" ocuklarn apka
sna taklr (balanr); bykler buna riayet etmezler. Kadnlar
ve kzlar evde kalrlar. Onlar merasime itirak ettirilmezler.

257

Uzun ve olduka dar Sarkol (Sardere) deresi Teye (T)

nehrine sa taraftan karr. Beltirler, yaya ve atl olarak, ite bu
dereyi takiben yukarya doru hareket ederler. Balarnda "l
drbe"Ier acaip bir ekilde dalgalanr. Eerlerin arkasndaki
heybelere konan tulumlarda ara (rak) !ar, arabalarda tencere,
kazan, su ve kurbanlk koyunlar bulunur. Dereden karken bir
mezarlk grnr. Bu mezarln karsnda yolcular tevekkuf
ederler (dururlar). Bykler fincanlara rak koyar, yerden bir ot
alp bununla mezara ve etraftaki dalara kar rak serperler. Ne
zirlerini (adaklarn) kabul etmelerini dileyip l akrabalarn ve
da ruhlarn arrlar. Yolun yarsna geldikten sonra bu gei
len dalarn ruhlarna yine rak serpmek iin dururlar. Burada,
sol tarafta, yksek bir da vardr. Beltirlerin szne gre, evvel
den "tanr"ya kurban merasimi bu dan tepesinde yaplmtr.
Bu da Beltirlerce mukaddes saylm ve bunun tepesine kadn
aya basmamtr. Lakin bu memnuniyete (yasaa) muhalefet
ederek bir kadn dan tepesine km bundan sonra dan kut
siyeti kaybolmutur. Bu hadiseden sonra ihtiyar bir Beltir rya
snda kurban merasiminin dier bir dada yaplmas lzumunu
kefetmitir. Bu andan itibaren bu da braklmtr. Bununla be
raber Beltirler bu dan yanndan geerken buna kar rak serp
meyi unutmuyorlar.
Nehir boyunca yedi buuk kilometre gittikten sonra sol taraf
ta bir yksek tepe ykselir ki bu Beltirlerin mukaddes dadr.
Evvelki dan kutsiyetine halel geldikten sonra bu da"Tigir Ta
ycan" namn alm (58) ve tepesine de kadn aya basmam
tr. Dan gney taraf plak, kuzey taraf ise kaln tirementi ve
kayn ormanlaryla rtldr. Tepeye vardklar zaman atlarn
tepe altnda brakr ve kendileri rak, kazan, su ve kurbanlk ko
yunlar beraberlerine alp tepeye yayan karlar. Tepe epeyce
(58) "Tgir Taycan" harfiyyen tanrya kurban kesilen da demektir.
258

yksektir; btn etraftaki tepelere hakimdir. Bu tepe zerinden

her tarafta gzel ve ho manzaralar grlr: aada Teye vadi
si kvrlr ve uzaklara giderek Abakan nehrinin geni vadisiyle
birleir. Abakan'n te tarafnda daimi karlarla mestur (rtl)
. Sayan dalarnn kollar ykselir. Muhteem da silsileleri ve te
peler muhtelif istikametlere uzanp gayr muntazam bir surette
yekdieriyle karrlar. Bunlarn arasndan, pek nadir olarak,
dz ovalarn ufack bir kesi gze arpar. Kuzey tarafnda bu
lunan kayn ormanlar dan tepesine kadar ykselir. Bu orman
ln nihayetinde ayr duran drt aa bulunuyor ki bunlar mu
kaddes drt kayn aacdr. Beltirlerin szne gre, bu aalar
dan hangi biri kurur, yahut bir sebeple yklrsa bunun yerine bir
aa bitermi. Bu kayn aalarnn altnda, bir aatan dierine
uzatlan bir ipe balanan ve mruru zamanla yar ryen "l
drbeler" grlr ki bunlar evvelki senelerin kurban merasimi
'nin izleridir. Numune iin bunlardan bir para almak istemitim,
Beltirler kat'f surette mani oldular. Onlarn inancna gre ta ... es
ki zamandanberi tatbik edilmi bir yasa vardr ki kurban edilen
eyden almay meneder. ayet alnrsa kabileye felaket gelmesi
ne sebep olur.
Tepede, yekdierine drt metre uzakta, iki yerde ate izi var
dr. Bunlarn yannda kazan altna sacayak yerine kullanlan ta
lar yatmaktadr. Kafileden evvel buraya vasl olan Beltir, adette
ihtiyarlardan biri, ayn yerde ate yakar. Bu iki atein dou tara
fnda ve mukaddes kayn aalarna yakn bulunanna "Ulu
ot" (Byk ate), batda bulunanna Kiiot (Kk ate) diyorlar.
"Ulu ot" kutsi mahiyeti haizdir. Bu byk atee ve mukaddes
aalara yalnz Beltirler yaklaabilirler. Onun dou tarafna ise
kimse geemez. Bu atelerin ne vazife grdkleri merasim esna
snda belli oluyor. Ate yakldktan sonra dier Beltirler de geli
yorlar. Herkes kendi raksndan her tarafa serper, atee birka

259

damla damlatr ve kendisi de ier. ldrbeli apkalar karp

toplarlar. Rak tulumlar da bir yere toplanr ve zel bir beki ile
muhafaza olunur.
Bu kurban merasimine dier kabilelerden de misafirler gelir.
Lakin onlar merasime itirak etmezler, bir kenarda oturup mera
simi seyrederler. Beltirlerin hepsi geldikten sonra koyunlar kes
mee balarlar. En evvel, ona has bir usulle, kurbanlk hayvan
ldrrler. Benim grdm kurbanlk beyaz bir olakt. Olak
u suretle ldrld: iki adam bir kayn srnn iki bandan
tuttu, iki adam da olan n ve arka ayaklarndan tutup bu s
rn zerine yatrdlar ve hayvann belkemiini krdlar; bar
mamas iin azn tkadlar. Akidelerine gre byle iken hayvan
barrsa makbuliyetine alamettir. Belkemii knlmakla hayvan
abuk lyor; onu yere yatrp derhal karnn yardlar ve belke
miine iliik olan azasndan birini kardlar. Bu ameliyattan
sonra hayvan derhal ld. Kann yere damlatmamak iin ok
dikkatle derisini yzp gvdesini paraladlar. Ban, ayak, ba
rsak ve cierlerini deriye sarp yeil dallar zerine koydular.
Kurbanln n tarafn tencereye koyup dier koyunlarn etiyle
birlikte piirdiler. Lakin kendileri bunun merasim kaidesine mu
halif olduunu ve usule gre kurbanln btn etleri "Ulu
ot" ta yaklmas lazm geldiini sylediler.
Bu esnada dier koyunlarn da adi surette boazlarn kesmi
ve etlerini ufak paralara ayrp tencereye koymulard. Bu ko
yunlarn da barsak ve cierlerini yeil dallara koydular.
Et pimekte iken Beltirler "ldrbe"leri alr ve bunlar kur
banlk koyunu getiren adam vastasyla merasime mahsus ol
mak zere bklm ipe balatrlar. Bu ip yedi kula uzunlu
unda olup ilipa tesmiye olunur. ldrbeleri o suretle balar
lar ki bunlarn ipleri ilipa ipleriyle birlemi gibi olur. ldr
beleri balayp bitirdikten sonra yine ard aac dumanyla tt-

260

slerler ve ibadete balarlar. ilipan bir ucunu drt kayn aa

cnn en arkta bulunanna balarlar ve bir ucunu da "dua" bi
len adam tutar. Kartal telleri, tyleri havada dalgalanr, btn
Beltirler b.ala:rn aarak bir grup halinde toplanrlar. ilipa
tutan adam tanrya (semaya), bulunduklar dalara ve Teye neh
rine ... hitaben ilahiler, himnler okur; dierleri de bu ilahileri tek
rar ederler ve "seek!" diye barrlar. "Sek" kelimesini telaffuz
ederken btn sesleri birleir. Bu seslerde yle bir duygu, yle
bir ahenk iitilir ki gya semann ruhu Tanr ve uzaktaki btn
ahikalarn sahibi olan ruhlar bu sesleri dinliyorlar. O vakit "i
lipa" yukarya kaldrlr. Bunu mteakip btn Beltirler elleri
ni havaya kaldrp yere doru eilirler. Bu suretle kuzey tarafn
dan balayarak yava yava gne tarafna evrilirler. lahilerinde dalara ve nehirlere hitap ederler. Yalnz grlen dalara ve
nehirlere deil, buradan grlmeyen ve av avladklar alandaki
dalara ve nehirlere de himn sylerler.
Bu sadedi! insanlarn yksek da tepesine kp icra ettikleri
ibadet merasimlerinin manzarasnda bir azamet hissolunur. On
larn bu yksek ahika zerinde durup etraftaki btn tabiah,
da silsilelerini ve nehirleri, mahhas ilahlar suretinde tasav
vur ederek en samimi dileklerini arzetmelerine ve kuvve-i mu
hayyelelerinin kendi bildii ekilde ilemesine hibir ey mani
olmuyor.
Byle btn bir daire yaptktan sonra "ilipa" dier kayn
aalarndan da geirip bir ucunu bat ynnde bulunan aaca
balarlar. "ilipa" yerden biraz yukarda durur. Bununla me
rasimin birinci ksm tamam olur.
Teneffs zamannda Beltirler pipolarn tellendirir; bir iki fin
can "ara" ier ve dier kabilelerden gelen misafirlerle selamla
p konuurlar.
Bir ksm da "Byk ate"te bulunan tencere alhna odun

261

atarlar. Bu tenceredeki kurbanlk eti pitikten sonra yeil kayn

aac dallarndan tepsiye benzeyen "tipsi" yapp bunun zerine
etleri koyarlar. ki adam bu tipsi'yi tutar ve balarna apkalar
n giyerler. Btn Beltirler bunlarn arka tarafna toplanr ve ap
kalarn karp yine ibadete balarlar. Tertip birinci ksmn ayn
dr. Yine ayn ilahiler ve itirak edenlerde ellerini yukar kaldra
rak her tarafa eilmek suretiyle dalara tazim ederler. Yine g
ne tarafna doru iki daire yaparak devrederler. Bundan sonra
kurbanlk etlerini tipsi ile beraber "Byk ate"te yakarlar. Et
yand zaman atee kakla rak serperler ve atee secde ederler.
htiyar Beltirler dumann ate zerinde nasl ykseldiine dik
kat ederler: eer duman yuvarlana yuvarlana gnee doru
ykselirse kabileye iyilik, eer ters tarafa ykselirse fenalk ola
cana alamet .addederler. Bununla merasimin ibadet ksm ta
mam olur.
badet merasimi bitinceye kadar "kk ate" zerindeki ko
yun etleri de pimi oluyor. Bu etler orada bulunanlara ikram
iindir. Orada hazr bulunanlar top olup otururlar: Beltirler;
ocuklar ve misafirler. Her topa et, sofra yerine kullanlan "ki
cim" (59) zerinde verilir. Yemek zamannda kemiklerin ahlma
masna ok dikkat ederler. Yemekten sonra rak ikram olunur.
Beltirler kendi aralarnda mstakbel (gelecek) merasim iin kur
banlk getirmek kimin sras olduunu konuur ve sras gelen
adama byk fincanlarla rak takdim ederler.
Nihayet misafirlere gitmek vakti olduunu anlahrlar. Yemek
arhklarn ve kemikleri toplarlar. Bunlarn hepsini kurbanlk ko
yunun bakiyeleriyle barsak, cier, ayak ve derisiyle ve bunla
rn bulunduklar ve temizlendikleri dallarla beraber "Byk
ate" te yakarlar (Kurbanlktan baka koyunlarn derilerini sa
hipleri eve gtrrler). Bunlar yakarken ate etrafnda durur ve
(59) Kicim deriden yaplan geni bir eer alt keesidir.
262

eilerek sayg gsterirler. Bazlar dizleri zerine otururlar. Dua

sesleri iitilir: "Al beyaz koyununu, ver bize bolluunu!" Bu me
rasimden artakalan raklar Beltirler kendileri ierler. Bu arta
ok ehemmiyet verirler.
Onlar, kendi akidelerine gre, ara suretinde, ruhlarn hibe
ettii saadet ve uuru kabul ediyorlar. Bununla merasim tamam
olur. Ahali dalr.
B) Oba klt ve ayinleri: Etnografya aratrmalarndan anla
ldna gre amanist Trk ve Mool boylarnda oba klt de
nilen bir klt ok yaygndr. Oba steplerde toprak, da geitle
rinde ta ynlarndan meydana getirilen sunf tepeler (hyk
ler) dir. Bu obalar steplerde mukaddes da ve tepe yerini tutar
lar. Urenhalar ibadet iin yaptklar adr ve alaklara dahi
"oba" derler (60) ki bunlara gre oba tapmak {mabet) demek
oluyor.
XVI. yzyldan beri Budist olan Urenha ve Moollarda oba
klt btn kuvvetiyle tutunmaktadr. Mool bilgini D. Banza
rov oba kltn bahis konusu ederken yle diyor: "zel ayin
lerden biri oba'ya tapmaktr. Her boy veya oymak kendine ait
olan sahada oba yapar. Eski zamanlarda obaya kurban sunma
treni basit idi. aman, filan oyman koruyucu ruhunun filan
yerde bulunduunu syler, boy veya oymak oraya bir hyk ya
pard. Bu oba boyun tapna olurdu. Burada kurbanlar kesilir,
dini' trenler yaplrd. Oba'nn yanndan geen her yolcu atnn
klndan veya elindeki paavralardan bir paray adak olarak
buraya atard. Eski amanlk kalnts olan bu oba ve trenlerini
ortadan kaldrmak iin Buda rahipleri ok uratlarsa da bir
trl muvaffak olamadlar. Nihayet bu amanizm kalntsn La(60) F. Kon, Predvaritelniy otet po poyez, v Uryanh, zemli (ZV
SORGO, 1903, tora XXXIV, No. l'den ayr basm s. 4).
263

Budist heykelleri
maizm ile barhrmaa mecbur oldular. Buda rahiplerinden Va
dacaradarDiyanc "Oba yaps" adl bir eser yazd. Dindar rahip
bu eseri yazdndan dolay utanyor, "Hikmet ehli iin byle bir
eser yazmak utandrc bir itir, fakat ne are diyor." (61) Baka
bir rahip "Oba treni usulleri" adl eserinde yle diyor: "Zama
nmzda oba ibadeti ok yaygndr. Bu adet ok eskidir. Buda ki
taplarnda byle bir ibadete ve ayine rastlamadm. Oba ayini
hakknda bir kitap yazmam rica ettiler. Bu mracaatlara ve rica
laa uyarak bu kitab yazmaya mecbur oldum." (62) Bu iki Buda
rahibinin yazdklarndan anlalyor ki Moolistan' da Oba klt
ok eski bir klt idi, Budizm talimahna aykr olan bu klt din
dar lamalar ortadan kaldramadklar iin "kitaba uydurmaya"
mecbur oldular.
ngiliz seyyah W. Rokchill oba kltnn Moolistan'a Ti
bet' ten Lamaizmle geldiini ve bu kelimenin de Tibete do-bon
(61) ernaya vera (Kara din), s. 18-20.
(62) A. Pozdneyev, Oerki bta buddiyskih monastrey i buddeys,
duhovenstva Mongolii. Petersburg, 1887, s. 4.
264

yahut do-bum (bin ta) kelimesinin bozuntusu olduunu iddia

etmitir. (63) Bu iddiann esas yoktur. Lamalarn oba kltn
ancak halkn srar zerine kabule mecbur olduklarn Lamaizm
rahiplerinin yukarda naklettiimiz szlerinde,n anlyoruz. Oba
kltne gelenek olarak Mslman Trklerde de rastlanmakta
dr. Krgz-Kazak boylar obalara kar derin sayg gsterirler.
Bunlara gre obalar "arvag" gl kahramanlarn mezardr.
Baganal-Nayman kabilesi Ulutav dandaki Edige obasn, sil
(im) rma boyundaki Atgay-Argn kabilesi Barak batr oba
sn ziyaret eder, kurban keserler. XIX. yzyln balarnda K
rm' da seyahat eden Minas Meditsi, Krml ihtiyar Trklerin
evresinde kaba heykeller bulunan obann yanna toplanp gen
lere nasihatta bulunduklarn yazmtr. (64) XVIII. yzyln orta
larnda Bakurtlar arasnda seyahat eden Rkov, Ak dil rma
boyunda grd kurgan (oba)lara dair sylenen Bakurt efsa
nesini tesbit etmiti. Bu efsaneye gre obalar eski kahinlerin me
zar imi; bu kahinler Rus istilasn grmemek iin kendilerini
bu obalara diri diri gmmlermi. (65)
Resmen Lamaist saylan Urenha-Tuba Trkleri eski ama
nizm geleneklerinden ayrlmamlardr. Lamaizm rahiplerinin
yz yldan beri mcadele ettikleri ongon (eren) klt bile son
yllara kadar srp gelmitir; oba ise amanlarla (kamlarla) la
malarn ayin yaptklar tapnaklara (mabetlere) ad olmutur.
Urenhalarn obas, Altay ve Yenisey amanistlerinin yahut
Mslman Krgz-Kazak ve Nogaylarn toprak veya ta ynn
dan ibaret obalarna benzemez. Urenha obalar ii oyulmu ve
(63) W. Rokchill, Lamalar diyar (Rusa tere.) Petersburg, 1901, s. 87.
(64) L. Koli, iz "Puteeestviya po yoj, Rossii" Minasa Miditsi (zv.
Tavri. Arheol. Kom. 1910, No. 44, s. 32).
(65) Rkov, Jurnal ili dnevniye zapiski kapitana Pkova, Peters
burg, 1770, s. 127-123.
265

duvarlarna aatan yontulmu kuzgun, guguk, kz, aygr su

retleri bulunan bir tapnak haline getirilmitir. Kaps douya
kar bakar (Lamaizm tapnaklarnn kaps batya kar olur).
Obann kapsnda bulunan bir denee gelen giden nezir olarak
paavra balar.
Obada yaplan aman ayinine Urenhalar "oba tar" derler ki
"oba ibadeti" demektir. Bu ibadet tam manasyla aman! ayinle
rinden ibarettir. Byle olmakla beraber bu ibadete hazan lama da
itirak eder ve mukaddes kitaplarndan ilahiler okur. aman ise
nce obay defa dolar, kokulu otlar yakp obann etrafn
ttsler; ilahiler okuyup dalara, yer-su sahibi ayya yalvarr;
"Byk hakanm, merhamet et, yargla! Gm oba, altn Tang
nov da esirge, yargla, bizi besle, koru!" diye dua eder.
Ayin tamam olduktan sonra kurban kesilir. Kurban hayvan
nn kafas bir sra geirilerek oba kapsnn karsna dikilir.
Cemaat kurban etinden paralar alp atee atar, rakdan da ruh
larna sa saarlar. Kurban eti yenildikten sonra at yar, pehli
van grei olur. Yarta kazanan atn boynuna aman bir beyaz
kuma balayarak bu at tanrya yahut Erlik'e "dk" (yani nezir)
olarak brakr. (66)

C) Onnan ve aa klt: tken ormanlarnn (tken y)

Gk Trkler ve Uygurlar devrinde btn Trklerce mukaddes
sayldn biliyoruz. Orman klt ilkel topluluklarn orman
mahsulleriyle ve avclkla geindikleri devrin hatrasdr. Ziraat
ve geni bozkrlarda obanlk ile geinen uluslarda orman kl
t eski nemini kaybetmi, orman tanrlar da kt ruhlar sayl
mtr. Bununla beraber hayat artlar ve dini telakkileri bak
mndan epeyce gelimi ve ykselmi olan baz uluslar orman
kltn yeni dinlerine sokmaya muvaffak olmulardr. Mesela,
(66) Kr. Radloff-Katanov, Proben IX, 95-96 (metin), 81-82 (tercme).
266

ran' da Maku hanlnda yaayan Karakoyunlu Alevi Trkmen

lerde orman klt V. Gordlevski tarafndan tesbit edilmitir. (67)
Maku hanlnn gneydousunda 26 kyden ibaret bu Karako
yunlular "Ali ilahi" lerdenmi. Kylerinden birinin (Sofu ky
nn) evresinde mukaddes orman vardr. Bu ormanlardaki
aalara dokunmak kesin olarak yasaktr. lkbahar gelince Kara
koyunlu kadnlar bu aalara iekler balarlar. Kurban edilen
hayvanlarn kemiklerini bu ormana gmerler. Orman iin kesi
len hayvanlarn erkek hayvanlar olmas arttr. Orman ayini
yapmak iin be gn koyun st toplarlar, ayin gnne kadar
bu stleri imezler. Bu ormana "Karaolan" derler. Ormanda
mukaddes ocak vardr. Burada "ah Ahmet'in taht" bulunuyor
mu.
Bu mukaddes orman hakknda Karakoyunlular u efsaneyi
sylerler: ah Ahmet Karakoyunlulara gelmi; elinde bulunan
asasn bir tandra atarak yar yarya yaktktan sonra buraya sap
lam; bu asadan u mukaddes orman meydana gelmitir. Kara
koyunlular "Bu orman kim yaratt?" diye sormular. ah Ahmet
de "Karaolan" diye cevap vermi. te bundan dolaydr ki bu
ormana bu ad verilmitir. Bu aziz adam Rum memleketine git
mi, orada ona (yar yanm asadan orman yaratt iin) "Ate
Bey" demilerdir.
Bu Karakoyunlular kendi mezheplerinden olmayanlara "Ba
yat" diyorlarm. Demek ki bunlarn din telakkileri ok dar ve
kabilecilik telakkisinden farkszdr.
Gordlevski tarafndan tesbit edilen bu Karakoyunlu orman
hakkndaki malumat arasnda "Karaolan" efsanesi bilhassa
dikkate deer. Anadolu Trkmenlerinin ayya "Karaolan" de
dikleri malumdur. amanistlere gre ay orman tanrs-ruhunun
(67) V. Gordlevski, Karakoyunlu (Azerbaycan' tetkik ve tetebbu
cem. Ahbar, Baku 1927, No. 4, s. 5-13).
267

"

timsalidir, ad da tabu' dur. amanistler bilhassa ormanlarda,

aynn adn sylemekten korkarlar. Eski Kpaklar ayya "aba"
(yani "baba") derlerdi. "Karaolan" ad da, ay adnn tabu oldu
u eski devirden kalma bir hatra olsa gerektir.
Orman klt kuzeyli ada avc uluslarda en nemli klt
lerden biridir. Yakut avclar dokuz nefer orman tanrs-ruhu bu
lunduuna inanrlar. Bu ruhlarn en by Bay Bayanay deni
len ruhtur. Bazlarna gre Bay Bayanay orman ruhlarnn heye
ti umumiyesine verilen isimdir. Bu ruhlar avclar korurlar, onla
ra bereketli av ihsan ederler.
Son zamanlara kadar avclkla geinen or Trkleri orman
ruhlarna ok nem verirler. or avclarnn inanlarna gre bu
ruhlar avcnn temiz ve doru szl bulunmasn isterler; ava
ava kaca gn cinsf mnasebette bulunmamaldr. Avclarn
evde kalan aile iJ_yeleri de temizlie riayet etmelidir. Avclar d
nnceye kadar obada oyun, akalama, elence yasaktr, nk
orman ruhlar byle eylerden holanmazlar. Bununla beraber
bu ruhlar avclardan hikayeler, masallar dinlemeyi severler. He
le mstehcen hikayeler pek holarna gider. Bunun iindir ki av
clar yanlarnda bir usta hikayeci bulundururlar. Bu hikayeci
avdan avclar kadar hisse alr. Herhalde bu hikayeci orman ruh
laryla iyi geinmeyi salayan kam (aman) roln ifa etmekte
dir.
Orman ruhlarna her avc kurban sunabilir, kamn araalna
ihtiyac yoktur. Buna baklrsa orman kltnn ok iptida! bir
devrin, kamlarn daha bulunmad an, kalnts olduuna
hkmetmek icabeder.
Ormann heyeti umumiyesi bir klt sayld gibi baz aa
lar da ayrca takdis edilir. amanistlerin en ok saydklar aa
kayn aac (Betula Tournef)dr. Dou Trkistan'n Mslman
oyun (kain) lan da hastay afsunla tedavi ederken evrelerinde

268

kayn aac bulundururlar. Son yllara kadar amanl muhafa

za eden Altayl, Sagay, or, Ka, Televt ve baka uluslarn kam
lar kayn aac bulundurmadan ayin yapmazlar. Kayn aao
yalnz ayin trenine katlan bir unsur deil, fakat bizzat kendisi
ne tapnlan mukaddes bir varlktr. Ka aman kayn aacna
kurban sunarak yle hitap eder:
Altn yaprakl mbarek kayn,
Sekiz glgeli mukaddes kayn,
Dokuz kkl, altn yaprakl bay kayn,
Ey mbarek kayn aac, sana kara yanakl
Ak kuzu kurban ediyorum.
Kamlarn davullarnda gne, ay, yldz, imek resimleri ya
nnda kayn aac resmi de bulunur. Bir Sagay kam, davulunda
ki iki kayn aac resmini yle izah ediyor: "Biz lgen atamz
dan ilk trediimiz [zaman] Umay anamzla beraber bu iki ka
yn [aac yere] indi (pis pastap lgen adamnan treende Imay
ecemen kada tstr pu ikki kazn)." (68)
Kamn bu izahndan anlaldna gre, kayn aac koruyu
cu ve merhametli ana-tanr Umay ile beraber lgen tarafndan
yere indirilmitir. Altayllarn dualarnda daima "bay kayn"
zikrolunur. Beltirler ve Sagaylar gk veya da kurban ayinini
kayn aalar altnda yaparlar. Yakutlar kara am aacn da sa
yarlar. ocuu olmayan Yakut kadn "yuval" (69) kara am
(68) W. Radloff-Katanov, Proben, IX (metin) 563, {tere.) 552. Katanov
"lgen adamnan" ve "Imay ece" szlerini "mukaddes Adem' den" ve
"Hava ana" diye tercme ediyor ki yanltr.
(69) Baz aalarda bir sr ince ve yapraksz dallar gayet sk olarak
bir dalda biterler. Uzaktan bakarken bu ince dallar yn ku yuvasna
benzer. Yakutlar buna "ark", Bakurtlar "yel uyas" ("ruh yuvas")
derler.
269

aacna gelir, beyaz at derisini aacn altna serer ve aacn kar

snda dua eder.
Evliya elebi Kuzey Kafkasya' da yaph seyahatini anlatr
ken "aaca tapan ademi kavmi" ve taptklar aa hakknda aa
daki malumat vermektedir: "Her sene bu darahtn altna ge
lp bey' ira edp gidenler elbette bu aacn etrafna nice ker
re yzbin balmumu ve ylmumu yakp her gece raan edp
ayini batllar zere aaca taparlar... Zu'mu batllar zere bu
aaca demir kakarlar ki her kimin bu aata alemeti olursa aa
bu adam unutmyp cehennem azabna komaya yahut efaat
edp kurtara ..." (cilt VII, s. 740-742).
Evliya elebi, adeti olduu vehile, bu aac ok mbalaal
bir ekilde tavsif etmektedir. "Ademi kavmi" dedii kavmin Ku
zey Kafkasya kavimlerinden hangisi olduunu da tayin etmek
gtr. Bununla beraber bu aa efsanesinin "orada" bulunan
Nogay ve Dastan Mslmanlarna da yabanc olmadn an
latan kaydna da rastlyoruz. Evliya elebi'ye Nogaylarn anlat
tklarna gre "Bu aa skender'e Cebrail vastasiyle Tanr'dan
gnderilen Tuba aacnn dalndan bitmitir. Bu dal bu yere H
zr eliyle dikilmitir." B"undan dolaydr ki Nogaylar bu aaca ta
pyorlarm. Evliya elebi bunlara " Allah size bu aaca tapnz,
dedi mi?" diye sormu, onlar da "Biz bunu bilmiyoruz, ama ba
balarmzdan byle grdk, byle yaparz" demiler. Yine bir
yerde "Nogay Tatarlar ve Dastan Mslmanlar bu aacn ii
ne bir kble bina (?) mihrap etmilerdir" diyor ki herhalde yuka
rda bahsettii "ademi kavmi" amanizm geleneklerinden ayr
lamayan Nogay ve Kaytak gibi uluslar olsa gerek.
Trk boylarnn meneleri hakknda sylenen efsanelerde
aa nemli yer tutmaktadr. Uygur efsanesinde Uygur hakanla
rnn aatan tredikleri sylenir. Dede Korkut kitabnda ad ge
en bir kahraman (Baat) "atam adn sorarsan kaba aa, anam

270

adn sorarsan kaan arslan" diyor. Ouz destanlarnda Kpak

boyunun menei hakkndaki rivayette de aatan treme efsa
nesinin izi mevcuttur. Bu rivayete gre Ouz Han bir seferden
dnnde, savata len bir askerinin ei aa kovuunun iin
de bir olan dourmutu. Ouz Han bu ocuu evlad edindi Ve
Kpak (yani "aa kovuu") adn verdi. (70)

{70) Reideddin, Cami-t-tevarih (TVO, V, 19); Ebulgazi, ecere-i

Trk (Desmasions neri), s. 19. Anadolu Trklerinde aa ktne
dair mah'.imat iin bk. M. . lktar, Trk Halk Bilgisine ait aratrma
lar, stanbul, 1938, s. 30-37 (Eminn Halkevi yaynlarndan.)
271

VIII. ATE VE OCAK

Verbitski tarafndan tesbit edilen bir Altay efsanesine gre ilk
. kii Arn-sdn' den kovulup yer yzne indikten sonra Tanr
lgen ona otlar ve meyvalar gstererek "Bunlar tecrbe et, ho
una gidenlerini ye!" demitir. Targn Neme adn tayan ilk ki
i otlar ve meyvalar tecrbe etti, hepsinin besleyici gdalar ol
duunu anlad. lk yazn ot ve meyva yemekle geirdi, salam
ve din idi. Yaz geip k geldii zaman Targn Neme ok sknh
ekti; g-bela yaza kt. Bundan sonra k iin erzak hazrlama
rendi. Fakat kn, toplad erzaa trl hayvanlar musal
lat olup rahatsz ettiler. Kii bunlar sopa ile kovuyordu. Hay
vanlar lgen'e ikayet ettiler. lgen u yargsn ilan etti: "Hay
vanlar ot yesinler. Kii onlarn etini yesin, derilerinden elbise
yapsn."
lk insanlar meyva ve otla beslendikleri iin atee ihtiyalar
yoktu. Tanr onlara et yemeklerini emir ettikten sonra atee ihti
ya hasl oldu. lgen gkten biri kara, biri ak iki ta getirdi. Ku
ru otlar avucunda ezerek bir tan zerine koyup dieriyle vur
du, otlar ate ald. lgen bylece ilk defa ate yakmasn insan
lara retip "Bu ate atamn kudretinden taa dm atetir"
dedi. (71) Bundan dolaydr ki Altayllarda ve Yakutlarda ancak
akmak tandan elde edilen ate kutlu saylmaktadr. Kuzey Al
taylarda bulunan oymaklarda gvey ve gelin gerdeklerinde ilk
defa yaktklar atei akmak tayla yakmalar gerektir. gece
ve gndz bu atein yannda bulunurlar. Yakut amanistleri
(71) V. 1. Verbitski, Altayskiye inorodts, 97.
272

ayin ve trenler iin kullandklar atei akmak tayla elde eder

ler ve bu atee "ayi aut" (yani mukaddes ate) derler; kibritle ya
klan ate ise "na aut" (yani Rus atei) tesmiye olunur ve
ayinlerde kullanlmaz. Bununla beraber aile ocanda yanan
ate, nasl yaklrsa yaklsn, kutlu saylr.
Mool amanizmini ilk defa tetkik eden O. Banzarov, ate
kltnn Mool uluslarna Trklerden getiini iddia etmi ve
bunun delili olarak Moolcada atee "gal" denildii halde ate
tanrsna "ot" denildiini gstermitir. (72)
Altayllarn atee kar syledikleri dualarda atee "gne ve
aydan ayrlmsn" derler, atein gkten lgen-tanr tarafndan
gnderildiine inanrlar. Mbarek saylan baz eylere ve ruhla
ra kar "kfr" szler sarf edilebilirse de ate hakknda byle
ey sylenemez. Atei su ile sndrmek, atee trkrmek, atele
oynamak kesin olarak yasaktr.
Atee bakp kehanet etmek Trklerde ok eski bir grenektir.
Eski Arap melliflerinden (yazarlarndan) biri Trklerin atele
kehanetlerine dair u malumat vermektedir: "Trklerin byk
hkmdarlarnn muayyen bir gn vardr ki, o gn kendisi iin
byk bir ate yaklr. Bu atee kurban sunulur ve dualar oku
nur. Bu atein zerinde byk alevler ykselir. Bu alev yeilim
si renkte olursa bereketli yamur ve iyi mahsul olacaktr; krm
z renkte olursa sava kacaktr; sar olursa hastalk ve salgn
olacaktr; siyah olursa hkmdarn lmn yahut uzak yolcu
luu gsterir." (73)
Karagaslarn inancna gre ate slk alarsa "uzaktan bir yol
cu gelecektir" (74). Atein gece slk almas iyi deildir, "aza"
(72) D. Banzarov, ernaya vera, 22-23.
(73) K. nostrantsev, Eski Trklerin inanlar hakknda birka sz
(tercmesi Belleten, XIV, 47).
(74) Bakurtlar da byle inanrlar.
273

(eytan) n geldiini bildirir; o zaman mbarek saylan "art"

otundan bir para atee atarlar.
Yakutlar ocaktaki kln kprdadn grrlerse "og kuta
oynyur" (ocuk ruhu oynuyor) derler, atein ailede bir ocuk do
acan haber verdiine inanrlar. Birey hakknda dnrken
ate slk alarsa, o eyin olmayacana hkmederler.
Umumiyetle atee bakp fal amak Orta Asya Trklerinde
ok yaygn bir adet olmutur. zbek hanlarndan Kocugum a
dr adr dolaarak atee ya atp kadnlarn falna }Jakar "senin
olun olacak", "senin kzn olacak" derdi (75). Manas destann
da anlatldna gre Manas'n babas akp Han atee bakp ge
linlerinin mukadderatn anlatyor. (76)
amanistlerin inanlarna gre ate hereyi temizler, kt
ruhlar kovar. VI. yzylda Bat Gk Trk hakanna gelen Bizans
elilerini ateler arasndan geirmilerdi. Mool saraylarnda da
bu adet vard. Bu tren elilerle gelmesi muhtemel olan kt
ruhlar kovmak iin yaplrd. Bu inancn izlerine Mslman
Trklerde de rastlyoruz. Bakurtlar ve Kazaklar bir yal paav
ray tututurup hastann evresinde "alas, alas" diye dolatrr
lar. Buna "alaslama" derler. Bu kelime Anadolu Trkesinde
"alazlama" eklinde muhafaza edilmitir, atete temizleme anla
mn ifade eder. "Alas" kelimesi Altay aman dualarnda ok ge
er. Yakut oyun-kamlar atele kt ruhlar kovmak iin oku
duklar afsunlarda "alias, alias" diye barrlar. Yakuta "aliasta"
(= alazla) yanan paavra ile ayin yaparak kt ruhlar kovmak
demektir. Yakutlar bu treni yapan hakknda "oyun aal uotanan
aalastr" (aman kutlu ot-ate ile alazlyor) derler.
Ate ruhuna hitaben okunan aman ilahilerinden anlald
na gre aile oca klt ile ate klt birbirinden ayrt edilmez.
(75) Ebulgazi Han, ecere-i Trk (Desmaison neri), s. 193-194.
(76) W. Radloff, Proben, V, s. 205-206.
274

Ayn zamanda ocak klt atalar kltyle baldr (aman duala

rnda "atamzn yakt ocak" denir).
Krgz-Kazaklarn kabile tekilatn unutmayan boylarnda,
mesela San-Arka Nayman ve Argnlar gibi boylarda, yedinci
veya dokuzuncu atann torunlarnn hepsi bir "lken y" (ulu
ev)e sayg gsterirler. Bu eve (adra) "kara angarak" de derler
ki yzyllar boyunca ocak dumanyla "kararm adr" demektir.
Bu ardrda verilen sz yemin saylr. Bu adrn sahibi, gen bir
delikanl da olsa, herkese sayg grr.
aman ayinlerinde okunan manzum dualardan birinde ate
ruhu yle takdis edilir: "Otuz dili ate anam, krk dili kayn
anam, gndzleri bizim iin alp abalyorsun, karanlk gece
lerde bizi (kt ruhlardan) koruyorsun; gelenlerin bandasn;
gidenlerin arkasndasn! .. oraa benzeyen hilal deiiyor, eski yl
gidiyor, yeni yl geliyor. Ben de senin kurumu azn (salarla)
slatmaa geldim. Sen karanlk gecelerde gen kzlar gibi sala
rn dalgalandrarak oynuyorsun, krmz ipekli kumalar salla
yarak gen al ksrak zerinde geziyorsun, aydn gecelerde ma
sum oc_uk suretine giriyorsun! Ulusun koruyucusu, srlerimi
zin bekisisin! Altn yaprakl mukaddes kayn aacnn [yahut
hu aacnn] glgesinde dinleniyorsun! Siyah yanakl beyaz
ko sana kurban olsun! Kuyruk yann sa yanndan kesilip do
kuz tane ite kzartlm yalarla azn yalyorsun. Dokuz
para krmz ve beyaz eritler, paavralar seni sslyor. Koyu
nun gs sana kurban olsun! Elbisen hakanlara mahsus zrhtr.
Kzl boya ile boyanm ki (bir hayvan) trnaklar sana ss ol
sun! Koyun gs sana kurban olsun! Mukaddes ayn adyla sa
lan ak inein sd sana sa olsun! Altm tane sa rgs ar
kanda, elli tane sa rgs omuzlarndadr. nnde Abakan r
ma, arkanda Yenisey rma kvrla kvrla akyor. Eteklerinde
sra dalar uzanyor, damarlarnda byk rmaklar akyor. Yan-

275

dm yerde ot bitmez! lger yldz arkadan, bir (tanr)dan fer

manlsn!
Gklere doru sivrilen dalarn ilk defa yaratld, kanatl
kular umak iin ilk defa kanatlarn at, sert kayalar ilk de
fa meydana kt, kat kara elik ilk defa dlmee balad
zaman alt dall otlarn balar yanmaa balad, alt hemire
dnyay dolamaa balad... Kkleri altm dal olan mbarek
kayn aacnn ilk bittii gnden itibaren sen, ate anamz, ala
r doyurdun, yenleri sttn, yemeklerimizi piirmek iin sa
cayaklarmz kurdun, zerinde dokuz kulplu tun kazanmz
kaynattn! Gklerde yzen ak bulutlar styorsun, kzartyor
sun! Umay anam, sana a veriyorum, ye! Geceleri bizi koruyor,
gndzleri bizi bekliyorsun! Mukaddes ayn adn anarak beyaz
inein style seni besliyorum. Ellerin, masum kzlarn elleri gi
bi temizdir, hergn seni takdis ediyoruz! Bizi sa avucunda oy
nat, sa memenle besle! Beik balarmz berk eyle! Kk b
yk kardeler oalsn! Bamzn altndaki yastklarmz dal
masn! Yakalarmzdaki dmelerimiz zlmesin! nmzde
ay parlasn, evremizi gne aydnlatsn: Kklerimizi eytan ko
parmasn! Byk yaradan yakarmz kabul etsin!..
Ey ate anamz, sen, dokuz rman kavanda dokuz ke
li bakr evde oturan ve rmaklarn, denizlerin hatunu (melikesi)
olan su tanrsyla konuuyorsun!
Altm trl rmaklarn ilk defa aktklar, mbarek kayn aa
cnn ilk defa kk salverdii, dokuz da sralarnda altn yap
rakl kayn aalarnn ilk defa sallandklar, temiz kurbanlarn
ilk sunulduu, yaz yerin yedi kapsnn ilk defa ald, yk
sek Gk tanrnn ilk defa grledii, yaz yer altm trl iek
lerle ilk defa bezendii, altm trl hayvan srlerinin ilk defa
kinedii ve meledii zaman sen yaratldn!
Irmaklarn ve denizlerin hakimi olan ruhun bulunduu yer276

de ak-boz at zerinde geziyorsun! Akar suy{.m yannda biten al

tn yaprakl mbarek kayn aacn (senin erefine) diktik, alh
ayakl altn masay (kurban sunmak iin) kuruyoruz; mbarek
kayn aacn dolayor, kara yanakl beyaz kou kurban ediyo
ruz ... " (Proben, IX, 576-580)
Baka bir duada yle deniyor:
" keli ta ocak, alevli yanan al ateim! Ta ocamz ye
rinden oynamasn, daima yansn! Yaktmz ate alevli olsun.
(77) Tarhana piirdiimiz ocan kl ok olsun! Neslimiz kesil
mesin, srsn, biri giderse biri gelsin! Ey Abukan dann pay,
ey ay ve gnein paras (olan ate)! Bereket ver, ksmetimiz bol
olsun." (Anohin, Material, 72) .
Dn trenlerinde ate ve ocan gerek amanistlerde ve
gerek Mslman Trklerde ok nemli mevkii vardr. Budist
Buretler bile gelin ve gveyi ate ve ocaa secde ettirerek u du
ay okurlar:
"Ey melikem, ey anam ate! Sen Hangay-Han ve Burhatu
Han dalarnn tepesinde biten karaaa (Ulmus campestris)den
yaratlmsn! Gk yerden ayrld zaman domusun; tgen
anamzn tabanndan (kademinden) peyda olmusun! Anamz
ate, senin baban sert elik, anan akmak ta, ecdadn karaaa
hr. Senin nurun gklere ular, yerin altna nfuz eder. Gkte ya
ayann akmayla aklmsn, anamz Uluken hatunun eliyle
yaklmsn! Sar bal koyundan aldmz sar yalar sana kur
ban sunuyoruz. Neeli ve salam, olun, gzel kz-gelinin var!
Ey daima gklere uzanan ve bakan ate! Biz sana fincan fincan
rak, kap kap ya sunuyoruz; gveye ve geline ve btn ulusu
muza salk ve gven ver! Biz sana secde ediyoruz." (78)
(77) amanistlerin inanlarna gre ate tanrsnn brakt ate
alevsiz ve souk olurmu.
(78) D. Banzarov, ernaya veral Kara din, s. 22-23.
277

Krgzlarda da dn treninde ate ve ocak, tpk Altay ve

Buret amanistlerinde olduu gibi, en nemli bir unsurdur. Kr
zlann "Manas" destannda bir gelinin kayn babasnn evine
girdii yle tasvir edilir (79):
"Kzlar ve gelin ift ift olup eve girdiler. Gen gelin Aksay
kal eilerek selam verdi; Aksaykal atee yakn geldi, eildi, ate
e selam verdi..."
Yakutlar, and trenlerini ate ve ocak karsnda yaparlar.
And forml "byk babamz ate karsnda... and ediyo
rum... " diye balar ve "yemeklerimden attm alevli ate ile and
ediyorum" diye nihayet bulur.
amanistlerin yapt her trende muhakkak ate bulunur;
kurbanlk hayvan herhangi bir ruh iin olursa olsun bir paras
nce ate ruhuna sunulur. Yukarda tavsif edilen Belterlerin
Gk-da kurban treninde de ate, ayininin merkezini tekil et
mektedir.

(79) W. Radloff, Proben, V. s. 420-421.

278

IX. AMAN-KAM VE HAYATI

aman dininin ayin ve trenlerini yapan, ruhlarla fani insan
lar arasnda araclk eden adama umumiyetle Trk kavimlerin
de kam denir. Mahmut Kagari "kam" kelimesini "kahin" keli
mesiyle tercme ediyor (Divan L'.'gat-it Trk III, 157). Mahmut
Kagari zamannda (XI. yzylda) kamlarn Mslman Trkler
arasnda bile unutulmad anlalmaktadr. Divan L'.'gat-it
Trk'de birka yerde kamlarn arv (afsun ve ayin)lerini ifade
. eden Trke cmleler rnek olarak gsterilmektedir ("kamlar
kamk arvat=kahinler anlalmayan birtakm szler sylediler.
Cin arpmasna kar yaplan frkler de byledir. Kam arv
avrad=kam afsunlad").
Mahmut Kagari'nin ada olan Balasagunlu Yusuf Hacip
"Kutadgu Bilig" de kamlar otaclar (tabipler) ile bir tutmu;
kamlarn insan topluluu iin faydal adamlar olduuna iaret
etmitir. Bir yerde yle diyor:
"Gerek hekim, tabip tut, gerek kam tut;
Eceli gelene ila fayda vermez."
(Kerek tut otac, kerek kam
lgligke her giz as klmaz em)
Baka bir yerde agzlln ilasz bir hastalk olduunu
anlatrken yle diyor:
"Agzllk bir hastalktr, ilac yoktur.

279

Bu hastal btn dnya kamlar tedavi edemezler

(Bu suklug ig ol bir at yok emi
An emleyumez bu dnya kam)
Yine bir yerde her derdin bir derman ve tedavi edeek kam
bulunduunu sylyor: (80)
"Her derdin belli ilac, tedavi edecek kam bulunur"
(Kamug igke ot ol emi belglg
Ol ig emlegi kam belglg)
Kutadgu Bilig'ten anlaldna gre XI. yzylda Mslman
Trklerin kanlara baklarnda nemli bir deiiklik olmamt.
Kanaati temsil eden Odgurm adl zahid hakana nasihat verir
ken "Baz insanlar yoksul; baz insanlar da kayg ile ypranm
lardr. Bunlarn ilac, dertlerine derman sendedir. Bunlar tedavi
et, bunlarn kam ol" diyor ki dikkate deer.
Seningde turur kr bularnng emi
Otagl daru birle bolgl kam
Yusuf Hacip tabipler (otac) dan sonra mu'azzimler (yani af
suncular) diye bahsettii snf, phe yok ki, kanlardr. Bunlar
hakknda yle diyor:
"Otaclardan sonra afsuncular gelir. Yel, eytan (yek) hasta
lklarn bunlar tedavi ederler. Bunlara katlmak (karmak), yel,
eytan dokunanlar bunlara okutmak gerektir. Acaba nasl fay
das dokunur desen bile sen onu ho tut. Tabip afsuncunun sz
lerini beenmez, afsuncu da tabibe yz evirir. Tabip "ila kulla(80) Kutadgu Bilig' de kam drt yerde bahis konusu edilmitir (M
sr ns. s. 44, 133, 227, 312).
280

nrsa hasta iyi olur" der. Afsuncu ise "muska kullanrsa cin-ey
tan uzaklar" der.
Otac onamas mu'azzm szin
Mu' azzim otaa evrer yzin
Ol aym otu yese igke yarar
Bu aym bitig tutsa yekler yrar
Anlalyor ki, Mslman Trkler arasnda, XI. yzylda i
gren tabiplerle kamlar arasnda rekabet balamt.
Kutadgu Bilig'in yazld yllarda Dou Trklerinin slam
lamaa baladklarna bir buuk asr gemi bulunuyordu.
Kamlar yeni hayat artlarna ve yeni dine uymak zaruretini o za
man anlam olacaklar ki eytanlar karmak iin dualar yazlan
muska (bitig) kullanmlardr. (81) Eski aman dualarna Pey
gamberin, meleklerin, evliya ve eyhlerin adlarn sokmulardr.
Hatta Dou Trkistan'n "Mslman" kamlar, aada grle
cei vehile, kendi mesleklerinin piri "Hazreti Fatma anamz"
olduuna dair menkbeler uydurmulardr.
Bir in kayna Krgzlarn dinlerinden bahsederken amana
"gan" dediklerini kaydeder ki (Hyacinth I, 446; Eberhard, in'in
imal Komular, s. 69) bunun kam olduu muhakkakhr. XI.
yzyl tarihilerinden Gardizf, Krgzlarda amanlarn bulundu
unu sylemektedir. Ona gre, bunlarn arasnda bir adam var
dr ki her yl muayyen bir gnde gelir. algclar, trl musikf
aletleri hazrlarlar, O adama "kam-oyun" denir. Buradaki "kam
oyun" szn "kam-oyun" "kam-oyun" gibi bir kelime olmas
muhtemeldir. . Gardizf'nin tavsifinden anlaldna gre, bu
adam, phesiz, Krgzlarn kam idi.
(81) "Muska (bitig)" Budist Trk-Uygurlarda da kullanlmtr.
281

Uygur kamlar (minyatr)

Buda dinine ait Uygur metinlerinde "kam" kelimesi ayn an
lam ifade etmektedir. Maihaistlere ait bir Uygur metninde Zer
dt'e dmanlk eden Babil sahirlerine de kam denilmitir. (82)
Moollar devrinde kanlara dair doru malumat Cveynf tara
fndan verilmitir. (83)
Altay amanistleri ve Urenhalar imdiye kadar "kam" keli
mesini kullanrlar; aman trenine "kamlama" derler.
Yakutlar erkek amana "oyun", kadn amana da "udaan"
derler. Moolcada erkek amana b yahut bge, kadn amana '
da, Yakutlarda olduu gibi, udagan denir. uvalar kahinlerine
"yum" derler.
slam Trkler "kam" kelimesini unutmulardr. Dou Trkis
tan Trkleri, Yakutlar gibi, erkek amana "oyun" derler. Krgz(82) W. Radloff, Uigurische Sprachdenkmaler, s. 157 (met. No. 95).
(83) Cihanka (Radloff, Kutadku Bilik, I, s. XLVI-XVLII).
282

Kazaklarda aman yerini tutan ve onun devlerini gren adama

"baks" (Krgzlarda "bak") denir.
"aman" kelimesini Trkler ve Moollar bilmezler. Avrupa
ilim dnyasnda XVIIL yzyln sonlarna doru kabul edilmi
olan "aman" terimi Ruslarn Kuzey Sibirya'da Tonguzlardan
rendikleri kelimedir. Bu kelimenin etimolojisi son zamanlara
kadar bilginler arasnda tartma konusu olmutur. Baz bilgin
ler (Fischer, Schlegel) bu kelimenin asl Pali dilinde bulunan
samna olduunu, Sanskritede "rahip, zahit" manasna gelen
ramana ile ayn kkten geldiini ileri srmlerdir. Banzarov
bu kelimenin asl Manuca olduunu "zplayan, dans eden" ma
nasna gelen bir Manuca kelimeden trediini iddia etmiti.
Doktor G. Neoradze 1925'de nerettii "Sibirya Kavimlerinde
amanizm" adl eserinde Banzarov'un faraziyesini olduu gibi
kabul etmitir. (84)
F. A. Rosenberg ehname'nin bir beyitinde geen "semen"
(Buda rahibi) kelimesi mnasebetiyle "aman" kelimesinin Hin
distan' dan geldii hakknda ileri srlen nazariyeyi teyit ederek
deliller ortaya atmaktadr. Firdevs! devrinde emen ve oulu
emenan (Arapa al-emen) bugnk "aman" manasna deil,
fakat Buda rahipleri anlamna kullanlmtr. Pelliot, ince bir
metinde chan-man kelimesini bulmu ve bunun Ccence "sa
hir" manasna kullanldn tesbit etmitir. Son yllarda bulunan
Sogdca metinlerde de "aman" kelimesinin bulunduu, Hristi
yan Sogd metinlerinde ise bunun "eytan" manasna geldii g
rlmtr. (85)
(84) Dr. Georg Neoradze, Schamanismucs bei der Sibirischen Vl
ker, Stutgard 1925, s. 1. (Bu mnasebetle N. Poppe'nin yazd tenkide
de bk. Asia Majr, volf. III. Fasc. I, 137-140).
(85) F. A. Rosenberg, O vine i pirah v persd, natsion, epoce (Sbor
nik MAE, 1918, V. fas. I, 378).
283

Krgz-Kazaklarn "bak" (yahut "haks") kelimeleri de Buda

dini vastasyla gelmi yabanc bir kelimedir. Bu kelimeyi, Rad
loff gibi (WB. iV. 1446), "bak-" kknden tekil edilmi bir Trk
e kelime diye, bilhassa "bakc" kelimesiyle yaklahrmak sure
tiyle izah etmee almak halk etimolojisinden baka birey de
ildir. Bu kelime Budist Moollarda "retmen, mrit" manas
n ifade eden bir unvan olarak kullanlmaktadr. Lama olmak is
teyen bir adam bu lamaya intisap ederek "mrit" (yahut "tale
be") olur. te bu "mrid"e "uba", onu reten lamaya da
"bah" denir. Trkmenlerde bu kelime ("bag ") "saz airi" ma
nasn ifade eder. Eski aataycada Uygurca yazan "katip" de
mek idi. (86)
zet olarak denilebilir ki eski Trkede "aman"a ancak
"kam" denirdi. "aman" ve "bak" terimleri, phesiz, yabanc
kelimelerdir.
aman (kam), amanistlerin inanlarna gre, tanrlar ve ruh
larla insanlar arasnda araclk yapma kudretine malik olan kii
dir. nsan ufak tefek ruhlara, aileyi koruyan ate ve iyi yer-su
ruhlarna bizzat kendisi de kurbanlar, salar sunabilirse de kuv
vetli, hele kt ruhlara dorudan doruya ba vuramaz. Kt
ruhlar insanlarn en byk dmanlardr. nsanlara ve hayvan
srlerine hastalk gndermek suretiyle "tolu-tolu" (kurban)
isterler. Bunlarn ne istediklerini harfi harfine yerine getirmek
gerektir. Fani insanlar bunlarn ne istediklerini bilmezler; bunla
r ancak kudretini gklerden, atalarnn ruhlarndan alan aman
lar bilirler.
Kamlk (amanlk) sanat renmekle elde edilemez. Kam ol
mak iin belli bal bir kamn neslinden olmak gerektir. Hibir
(86) "Bah" kelimesi iin bk. M. Fuat Kprl, slam Ansiklopedi
si, II 333-338. Eski Uygur metinlerinde de "bahs" stat, muallim anla
mna kullanlmtr.
284

kimse kam olmak istemez. Fakat gemi kam-atalarn ruhundan

biri kam olacak torununa musallat olur; onu kam olmaa zorlar.
Bu hale Altayllar "tz basp yat" (ruh basyor) derler. Ata ruhu
musallat olan adam bundan kurtulmaa alr, amanl kabul
etmemekte srar ederse deli olur. amanlarn hepsi sinirli, melan
kolik adamlardr.. Bir ailede ocuklardan biri amanlk istidad
gstermee balarsa, bykler derhal bunun nne gemee a
lrlar. nk, amann kazanc ok az olur, ok zaman cretsiz
ayin yapar. Evladndan biri aman olursa, aile bir ii kaybetmi
olur. Rus misyonerlerinin ve polis tekilatnn bask ve tehditleri
de ailenin bana bir felaket getirebilir. Btn bunlara ramen, a
man namzedi meslee girmee karar verirse, ihtiyar ve tecrbeli
bir kamn terbiyesine verilir. ihtiyar aman ona ruhlarn adlarn,
okunacak dualar, silsilesindeki byk kamlarn ve tanrlarn e
cerelerini, ayin ve trenlere ait kaideleri retir. Sonra gen ka
mn btn yaknlar toplanp "kam bak toy" denilen ayin ya
parlar. Bu ayin ihtiyar amann nezareti altnda gen aman tara
fndan yaplr. Bu ayinde gen aman ok zaman davul yerine asa
yahut ylge denilen kk bir yay kullanr. Bundan sonra gen
aman gerek kam sfatyla ayin yapmaya yetki kazanm olur.
Gen kamn (oyunun) meslee girme treni Yakutlarda daha
tantanal olur. Yakutlar szde Hristiyan saylmakta iseler de a
manlara ok nem verirler. Priklonski adl bir Rus etnografnn
aratrmalarna gre, Yakutistan'da amanizm o kadar kuvvetli
dir ki, Rus papazlar bile hastalandklarnda bunlara mracaat
ederlermi.
Yakutlarda aman ("oyun") namzedi meslee girmee hazr
lanrken mensup olduu oymak toplanp bir daa veya bir tepe
ye kar. Namzedin zerine "kumu" giydirirler, (87) eline at kl(87) Yakutlar aman cbbesine "kumu" derler. Fakat bu ad az kul
lanrlar, bunun yerine "oyun tanasa (-aman giyimi)" derler.
285

!ar balanm bir asa tuttururlar. Namzedin sa tarafnda do

kuz nefer delikanl, sol tarafnda dokuz kz, bunlarn ortasnda
da bir ihtiyar aman bulunur. ihtiyar aman meslee sadakat ye
mini olan duay syler, namzed de onun szlerini tekrarlar. Bu
yemin daus yledir:
"Zavalllarn koruyucusu, yoksullarn babas, kszlerin
anas olmaa and iiyorum. Yksek da tepelerinde bulunan
ruhlara sayg gstereceim; and ediyorum ki onlara candan b
tn varlmla hizmet edeceim. Bunlarn en by ve. en kud
retlisi, blk ruhlarn amiri olan, da tepesinde yaayan, a
manlar tarafndan Sustuganah Ulu Toyon tesmiye olunan Tanr
ya, onun byk olu Uygu! Toyon'a kars Uygu! Hatuna ... bun
larn saysz ailelerine ve uaklarna sayg gstermee, hizmet
etmee sz veriyorum.
Ulu Toyon'un kk kardei Kara Surun Toyon'a, onun olu
Alban Bor ay' a, onun kz Kz Satlay'a sayg gstereceim, tapa
cam, insanlar adam ldrmee, intihara, iftira etmee tevik
eden bu kzn ktlklerinden kii oullarn kara aygr kurban
etmekle koruyacam ve korumaa and iiyorum. nsanlara
ban gnderen Altan Sabaray'a, kars Altan Sabaray Hatun'a,
kzlar Timir Kuturuk'a ve Kylgen-Darhan' a hizmet edece
im, tapacam. Bunlar iin sslenmi mart kuunu azad edece
im. Btn bu ruhlarn byk analar olan Kn Clrme Hatu
n' a tapacam, onu tanyacam. Ona kzl alaca at kurban ede
rek ktlklerinden kii oullarn koruyacam. Kurbann y
rek ve cierlerini boynuma sarp ayin yapacam, yalvaracam,
hiddetini merhamete evireceim.
Gnahl kiilerin ruhlar srlen yerde yaayan ve alt blk
ruhlarn by olan Dah Talr-Taral Toyon'a, kzlar San Ha
tun'a ve Suruha Hatun'a hizmet edeceim. Bunlarn gnderdik
leri hastalklar kara inek kurban ederek iyiletireceim.

286

nsanlara ldrc hastalklar gnderen Bourma Lahay-To

yon'a, kars Bouray-Malahay Hatun'a hizmet edeceim. ocuk
lar yaamayanlarn ocuklarna mr vermelerini dileyerek ka
fasnn yars kara olan beyaz inei kurban sunacam...
Yakut ulusuna kudretli demirciler baheden Ktay Baks To
yon' a sayg gstereceim. Demirci hastalanrsa kzl inek kesip
kurban sunacam; kurbann cierlerini ve bbreklerini demirci
nin ocana gmeceim.
nsanlara akl hastal gnderen Tamk Hatun'a hrmet ede
ceim. Onun rzas iin dokuz kakum, dokuz sar san, dokuz
kokarca, dokuz gvercin azad edeceim; kzl inek kurban kese
ceim ...
Gen aman bylece and duas syledikten sonra Yakutlarn
ilk aman olan An Argl'n olu Kn Kegis oyun tarafndan ka
fas "kesildii", bu kafaya, Kn Kegis oyun' un elindeki uzun de
mir asaya konulup, btn dnyay seyrettirildii temsil edilir.
' Gen aman gya kafas kesilirmi ve kesik kafasyla dnyay
seyreder gibi roller yapar.
Baykal gl ve Selenge rma evrelerinde yaayan Buretler
resmen Budist sayldklar halde amanizm geleneklerine ok
bal kalan Mool boylarndan biridir. Bunlarda amanla isti
dat gsteren adama aman (b) olmas teklif olunur. Teklif kabul
edilirse aman namzedi komularndan biriyle oba oba, ev ev
dolap sadaka toplar. Namzede refakat eden adamn elinde, de
mir paralar ve paavra gibi eyler balanm bir denek (asa)
b.ulunur. aman namzedinin mensup olduu btn oyma
bylece dolatrdktan sonra btn oymak bir ormanda toplanr.
Namzet aman iin kayn aacndan iki tane asa hazrlanr. Da
vul yaptrmak pahalya mal olduu iin Buret amanlar bunun
yerine asa kullanrlar. Bu asalar zel bir trenle kaln bir aacn
gvdesinden oymak suretiyle alnr. Bu aacn kuruyup kuru"

287

Gen aman
mamasna dikkat ederler. Eer kurursa bu aman iin iyi alamet
saylmaz. Asa alnan aacn yanna bir kulbe yaparlar. Buraya
arlan, arlmayan herkes gelir. Kulbenin ortasna ate yak
lr. ihtiyar ve sayn amanlar kendilerine ayrlan yerleri alrlar.
Bunlardan biri gen aman namzedine "ata" tayin edilir. Bu a
mann ruhlar ile gen amann ruhlar ayn zmreye mensup ve
ayn nesilden olmalar arttr. Gen amanla "ata" aman ilk ayi
ni beraber yaparlar. Dualarn bir azdan sylerler ve hareketle
rini birbirine uydururlar. Her ikisinin klahlarndaki "zala" (tor
ba gibi bir ey) birbirine balanr, gn bylece birbirine bal
kalrlar. Tren dokuz gn srer; birok koyun ve tay kesilir.
me, yeme olur. Gen kzlar ve delikanllar dans ederler; aman
lar kulbe yannda ilahiler okur, ibadet ederler; fallara bakp is
tikbalden haber verirler. Bu trende sylenen fallara ok nem
verilir. Dokuzuncu gn gen aman kee zerine oturtup hava
ya kaldrrlar. Bu trenden sonra gen namzet gerek aman sa
ylr; ayinler yapmaa balar.
288

Kamlar gerek erkek, gerek kadn olsunlar bir kast halinde bu

lunmazlar. Mensup olduklar boy, oymak ve kyn yesi olarak
halk iinde yaarlar. Onlarn baka fani insanlardan stnl
ancak ayin yaptklar, tanrlar dnyasna kartklar, ekstaz ha
line geldikleri anlarda olur. Ekstaz haleti getikten sonra kam da
baya kiilerden farksz olur.
Kendisinin tanrlar tarafndan kam olarak tayin edildiine,
ruhlarn kendisinin hizmetinde bulunduklarna inanan kam ha
yali geni, mistik ve yaradltan zeki bir adamdr. Tabiattaki ba
z srlara da vakftr. Kam (aman) olacak adam kklnden
beri ok dnceli olur; vakit vakit can sklr; tab'an airdir, ir
ticalen iirler, ilahiler syler.
Deruni ve gerek vecd halinde iken ruhunun gklere kt
na ve yer altna inip cehennemleri grdne inanr. Urenhala
rn inanlarna gre kamlarn kudreti ilahidir, gklerden veril
mitir. Bu kudret amann ba zerine bulut olarak gelir; ebeku
a ekline girerek ban, vcudunu doldurur. Bunun iindir ki
her amann davulunda "ebekua"nn resmi bulunur.
Baka dinlerin nfuzu altna dmeyen amanistlerde aman
eski mevkiini muhafaza etmektedir. Mensup olduu boy ve oy
mak ona koruyucu diye bakar. Herkes onun iyi duasn ("alk")
almaa alr. Hele ayin yapt zaman birinin verdii su veya
ttnden memnun olarak dua ederse bu duann ruhlar tarafn
dan kabul edileceine inanrlar. amana birey verildii zaman
yle dua eder:
"Bastn yer sert olsun! ayaklarn kaymasn!
Yan uzun olsun, kara salarn aarncaya kadar yaa!
n dilerin sararncaya kadar yaa! attn ok yanlmasn!
Azlya srtam! elliye vurdurma (dayak yeme)!"

289

aman ekstaz halinde iken birine byle "alk" verirse bunu

"tanr yargs" (tanrnn hkm) sayarlar, "dediklerin olsun,
kam ata" derler.
Baz oymaklar amanlarna yllk maa balarlar; baz oy
maklar ise her ayin ve tren karl olarak cret verirler. Kam
lar pazarlk etmezler, ne verirlerse raz olurlar. Umumiyetle ger
ek kamlar dnyala dkn deillerdir. Kamlar hakknda sy
lenen menkbe (yrm)lere gre gerek kamlar yoksul olmaa
mahkumdurlar. Kamlarn kendileri de buna inanrlar.
amanistlerin inanlarna gre gerek kam hokkabaz deil
dir; onun en byk vasf vecd ve istigrak (ekstaz) h aline gelebil
mesidir. amanistler hokkabazlk yapmasn bilen, fakat ayin ya
parken ekstaz haline gelmee muvaffak olamayan amanlara
sayg gstermezler. Bu gibilere arlatan diye bakarlar.
Kamn evi amanlk kltne ait eya ile sslenmi olur. Rus
ya snrlar iinde yaayan amanlar, hkmet tarafndan takibe
dildikleri iin, bu ssleri gizlerler. in snrlan iinde yaayan
Urenha amanlarnn evleri bir tapnak (mabet) gibidir. Kapnn
tam karsnda davul (tngr) aslr; davulun stnde aatan
yontulmu muhtelif kularn h eykelcikleri, bunlarn yannda
ebekuan hatrlatan bir ylan resmi, gne ve hilal resmi olan
bir bayrak bulunur. Davulun bir tarafnda erenler (ongonlar) s
ralanmtr. Bunlar arasnda bir de tahta kl (hl) bulunur. (88)
aman, bu klla kt ruhlara kar savar. Altay! amann hiz
metinde bulunan ruhlardan en kuvvetlisi babas veya anas tara
fndan byk ata olan kamlarn ruhlar (ts, zt)dr. amana,
ekstaz halinde bulunduu zaman, kayptan haber verenler de
b ruhlardr. aman, bunlarla cemaat arasnda ancak vastadan
ibaret olduuna inanr. Bundan dolaydr ki aman ekstazdan
(88) Trk eyhlerinin menkbelerinde de "tahta kl" zikrolunur
(bk. M. Fuat Kprl, lk Mutasavvflar, 55, 62-63).
290

ayrldktan sonra sylediklerini tekrarlayamaz, kendisinin hi

birey sylemediini iddia eder.
Baz kamlar ayn zamanda kabile ve oyman ts de
vini de grr; gklere ve yer altna "seyahatten" dndkten son
ra, insanlara ve hayvanlara ktlk edenlerin tamu (cehen
nem)da ektikleri ikenceleri, iyi llerin gklerde iyi ruhlarla
birlikte rahat yaadklarn anlatrlar. Yalanc ve arlatan kamla
rn tanrlara ulamadan tamu yoluna sapp telef olduklarn, ya
lan yere and ienlerin azlarna kaynar kurunlar dkldn
korkun ekilde tasvir ederler. Bu gibi tler amanizmin teka
ml safhasna girmekte olduunu gstermektedir.
Her kam (aman) kendisinin zel bir ruhu veya ruhlar bu
lunduuna inanr. Altayl kamlar bu zel ruha ts [tz], Yakut
oyun'lar "ije kil" (= ana-hayvan) yahut emeget, Trkistan ve
Krgz bakslar "arvak" derler. Ts, emeget, "arvak" atalarn ya
hut byk amanlardan birinin koruyucu ruhudur. Yakutlarn
"ije kil" dedikleri izah g bir konudur. Yakutlarn tasavvurla
rna gre "ije kil" amann herhangi bir hayvanda tecessm etti
i candr (oyun kuta). aman kendi cannn bir hayvanda, kurt
ta, ayda tecessm ettiine inanr (oyun kuta ija kiligar tuttar
lar), "je kil'i kurt ve ay olan amana "brlh eseleh oyuun"
denir. Bu hayvann hayatyla amann hayat baldr. "je kil"
lrse aman da lr. Bazan iki rakip amann "ije kil"leri birbi
riyle kavga ederler; hatta birbirini ldrrler. Yakutlarn "ije kil"
hakkndaki tasavvur ve inanlar ok eski bir devirden kalma ol
sa gerektir. Bu "ije kil" e-ruhdur ki eski devirlerde yalnz kan
lara mahsus olmayp herkesin bir "ije kil"i bulunduu tasavvur
edilmitir. Mahmut Kagari'nin "v" dedii ruhlar Yakutlarn
"ije kil"inin bir varyasyonudur. Mahmut Kagari "v" kelime
sini yle izah ediyor: "v-cinlerden bir blktr. Trkler una
inanrlar ki: iki blk birbiriyle arpt zaman bu iki bln

291

vilayetlerinde oturan cinler dahi kendi vilayetinin halkm kolla

mak iin arprlar. Cinlerin hangi taraf yenerse onlardan yana
kt vilayet halk da yener. Geceleri bu cinlerden hangisi ka
arsa onlarn bulunduu vilayetin hakan da kaar. Trk asker
leri geceleyin cinlerin attklar oktan korunmak iin adrlarna
saklamr.lar. Bu Trkler arasnda yaygndr, grenektir" (Divan
Lfgat-it-Trk III, 225).
Kagarl'nin naklettii bu efsanedeki her vilayetin "cin"leri o
vilayette yaayan insanlarn "e"leri olacaktr. Daha iptidai de
virlerde bunlarn "ije kil" gibi telakki edilmi olduunu tahmin
edebiliriz.
Krgz-Kazaklarn inanlarna gre yalnz bakslarn deil, fa
kat byk adamlarn da e-arvag' bulunur. Krgzlar "filanla
konuuyordum, itirazlarna birey diyemedim. nk arvag
bast" derler. Kazaklarn "arvak" dediklerinin Yakut ije kil'inden
baka birey olmad G. Potan in tarafndan tesbit edilen u hi
kayeden pek ak anlalmaktadr:
Ciydebay Bahadr, Ablay Han'n btn seferlerine itirak
eder, askerlere yol gsterirdi. Onun nnde her zaman bir kzl
tilki rehberlik ettii grlrd. Bu tilki onun arvag idi. Birgn
Ablay Han ona "arvagn bana gster" dedi. Ciydebay bahadr
Ablay Han' daa kard, kendisi de aa indi. Ablay Han aa
da bir kzl tilki grd. Birdenbire bu tilki zerine bir kartal
hcum ederek yere serdi.
Ciydebay, Ablay'n yanna geldi ve "Ne grdnz?" diye
sordu. Ablay grdn anlatt. Ciydebay "te o tilki benim
arvagmd. Kartal da senin arvagndr. Senin arvagn benimkin
den kuvvetli imi" dedi. (89)
Orta Trk destanlarndan Toktam ile Edige destannda da
(89) Bu hikaye Potanin tarafndan Tokrav denilen yerde Sultangazi
olu' ndan tesbit edi.lmi.tir (Ji.vaya Starina, 1916, s. 66).
292

bu tarihi kahramanlarn "arvak"larndan bahsedilmektedir. Edi

ge'nin arvag Toktam'n arvagndan kuvvetli olduundan o
her geldike Toktam' ta bir korku peyda olurmu da kendi duy
mazm. Bu korkuyu Toktam'n hatunu farkedermi. (90) Rad
loff bu motifin Yakut geleneklerinde de bulunduunu tahmin et
mektedir (91). Herhalde eski devirlerde bu arvak'n, Yakutlarn
ije kil'i gibi, bir hayvan eklinde cisimlendiine inanlm olsa
gerektir.
amanizm inanlarndan olan bu ije kil ve arvak hikayesinin
slam meayihlerinin (eyhlerinin) menkbelerine de muhtelif
ekillerde girmi olduunu gryoruz. XII. yzyl Orta Asya
eyhlerinden mehur Hekim Ata menkbelerini toplayan bir
eserde Seyit Ata hakknda yle bir menkbe vardr:
Seyit Ata lrken "Ben ldkten sonra tabutumu bir arabaya
koyup hayvann ban bo braknz, kendiniz evlerinize girip
rahat oturunuz!" diye vasiyet etmi. Dedii gibi yapmlar. Gece
yars mthi bir grlt kopmu. Ne oluyor diye bakmlar.
Grmler ki Seyyit Ata'nn tabutu mezarnn yannda duruyor.
Grltnn sebebi o imi ki kabeden birok ruh gelip Seyit
Ata'nn lsn Mekke'ye gtrmek istemiler. Bakrgan belde
sinin yerli ruhlar ise ly vermek istememiler ve savaa tu
tumular. Kabe ruhlar yenilerek kamlar. Bakrgan ruhlar Se
yit Ata'y Hekim Ata yanna gmdler." (92)
Bu menkibede de ruhlarn, tpk amanizmde olduu gibi,
kavga ettiklerini gryoruz.
Anadolu Trkmen dervilerinden Orhan Gazi'nin ada
(90) Proben iV, 31, 127. Melioranski, Edige ve Toktam (Kazak riva
yeti), s. 5. Krgzcadaki "arvak", Arapa ruh kelimesinin oulu olan er
vah'n Krgzca syleniidir. Bu kelimenin yaylmasna sebep bunun es
ki Trkede afsun manasna gelen arbag kelimesine benzemesidir.
(91) W. RadloH, Die Jakutische Spraehen, s. 81-82.
(92) "Hekim Ata kitab" Kazan 1901, s. 16.
293

Geyikli Baba'nn geyiklerle beraber yrd ve geyiklere bin

dii, "Bekta Veli'nin ahin kyafetine girerek uup gitmesi",
"Karaca Ahmet olu Hac Dorul'un doan kuu suretine gir
mesi, gvercin suretine giren Sultan Hacimi yakalamak isteme
si" gibi efsanelerin hepsi "arvak" ve "ije kil" meneli amanizm
unsurlardr. (93) Hele Geyikli Baba'nn geyie binerek gezmesi
hakkndaki menkbe Altayl kamlarn okuduklar dualarda "bin
diim hayvan geyik-sn" szlerini hatrlatmaktadr.
Alas! alas! mygak adn
Sn, mygak hlgelig ben
amanizme bal kalan boylarda amanlar iki trl olur: 1)
ak aman, 2) kara aman. Altayllar "ak aman" ve "kara kam",
Yakutlar ise "ay oyun" (iyi aman) ve "abas oyun" (eytani
kam) derler. Ak amanlar aman cbbesi ve klah tamazlar,
davul kullanmazlar. Kt ruhlara ve karanlk tanrlarna ayin
yapmazlar, kanl kurbanlar vermekten saknrlar. Kara amanla
rn hilafna olarak ancak gndzleri aydnlk ruhlar erefine
kansz kurban ayin ve trenleri yaparlar. Baz etnograflarn d
ncelerine gre bu ak kamlk messesesi iptidai amanizmin
"gerek din" olma temayln gstermeye balad bir devir
de meydana gelmitir. Ak kamlar birok bakmdan Buda rahip
lerine benzerler.
Ak kamlar halk tarafndan ok sayldklar halde kara kamlar
kadar i grmezler. Ayin yaptrmak iin halk daha ziyade kara
kanlara mracaat ederler. Bunun sebebi aydnlk dnyas tanr
larnn insanlara az tehlikeli olduuna inanma olsa gerektir. a
manistler daha ziyade karanlk dnyas tanrlarndan korkarlar,
(93) Bu menkbeler iin bk. M. Fuat Kprl, Trk edebiyatnda ilk
mutasavvflar, 60-63; Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre, 71.
294

kara kam vastasyla onlarn ktlklerinden korunmaya alr

lar.
Yakut amanistlerine gre kamlarn can gkteki kutlu aacn
(yk mas) dallarnda biter. Kam anasnn karnnda iken bu aa
taki can (kut) yere inip mstakbel kamn vcuduna girer.
Yakutlara gre aman (oyun) ile demirci (uus) bir yuvadan
dr (uus da oyun biir uyalaah}. Baka Trk boylarnn folklorun
da da demirci nemli yer tutmaktad:r. Kazaklar lousay "albas
h" dan korumak iin eki ve bir demir paras alp "demirci gel
di, demirci geldi" diye barrlar. Biz bunu Kpaklarda, Argn
larda ve Kereylerde mahede ettik. Manas destannda demirci
ustaya kahraman Manas "darkan" diye hitap ediyor (Proben V,
190). Demircinin aletleri de, tpk amann davulu gibi, kutlu sa
ylr; her aletin bir koruyucu ruhu bulunduuna inanlr. Demi
rin ilk kefedildii devirde demirci-usta sihirbaz telakki edilmi
olsa gerek. Mahmut Kagad'ye gre Krgz, Yabaku, Kpak ve
daha baka Trk boylar demiri takdis ederler ve demirle and
ierlerdi (I, 302; tere. 362).
Dou Trkistan Mslman kamlar Altayl amanist kamlar
gibi hkmet tarafndan bask grmyorlar. Hocalarn basks
da tesir etmiyor. nk hastalarn bavurduklar yegane are
baklara ve oyunlara "okutmak" dan ibarettir.
Krgz-Kazak baks (bak}lar kendi mesleklerinin kurucusu
olarak slam byklerinden birini gstermee lzum grmemi
lerdir. Bakslar daha ziyade Altayl amanistlerin kamlar gibi,
kuvvet ve kudretlerini atalarndan aldklarna inanrlar. Kuvvet
li saylan bakslar hretli eski bakslar slalesine mensup olan
lardr. Baganal-Nayman boyunda "Asan Tokmak" oyma me
hur bakslar yetitiren oymaktr. Menkbeleri dillere destan olan
Barlbay Baks bu oymaktand. Bu menkbelerden birini daha
aada nakledeceiz.

295

Krgz-Kazak bakslarnn dua ve afsunlarndaki Davut, Nuh

ve baka peygamber ve meayih adlar karlrsa Altay kanlar
nn afsun ve ilahilerinden farksz olur. Bu bakslar, "peygamber"
diye birok pheli adlar (mesela Maynsk peygamber, Anad
yar peygamber, Auadyar peygamber) zikrettikleri gibi veliler
arasna Cengiz Han', kz, kokar (ko), san kzlar da sokarlar
ki bunlarn slam velileriyle ilgileri olmad malumdur.
Krgz-Kazakl bakslar Altay ve Yakut amanlar gibi zel
cbbe ve elbise tamazlar. Bunlar bakalarndan ayrdeden ala
met perem ve klahlarna taktklar ku tyleridir. Baz bakslar
bunlara da nem vermezler; baya adamlardan farksz gezerler.
,
Kazak bakslan Altayl meslektalarnn davulu yerine kopuz
kullanrlar. Krgzlarda kadn bakslara "bb" derler ki "bi
bi"den bozma olsa gerektir. Kazak-Krgzlarda kadn bakslara
rastlanmamtr.
Krgz-Kazak bakslarnn "ak "ve "kara" zmrelerine ayrl
d hakknda elimizde etnografya malumat bulunmad gibi
kendi mahedelerimizde de byle bir ayrlk emaresine rasla
madk. Bununla beraber baz bakslarn "cin"lerinin "kara" ki
minin de " ak" olduu hakknda sylenen szleri duyduk. Bu ba
kmdan Manas destannn bir epizod'unda geen hikaye dikka
te deer. Burada "kara baks" dan bahsedilmektedir. Lohusaya
yardm iin "kara baks" arlyor. Lohusa diyor:
Ey gelinler ilimde kara bak var idi
Kara basm kadnn evliyas o idi (94)
Herhalde eski zamanlarda "kara baks" olduu gibi "ak bak
s" da bulunmu olsa gerektir.
(94) Proben V, 467-468.
296

Yukarda zikrettiimiz vehile Orta Asya Trkmenlerinde

"bahs" az airi anlamna gelir. Kam anlamna Trkmenler
"purhan" derlerdi ki eski Uygurcada Buda demektir. Kazak bak
slarnn afsunlarndan birinde kt ruhu korkutmak iin "Bur
kan geldi, haks geldi" denildiini gryoruz. Orta Asya' da bir
zamanlar "kam" yerine "burhan-purhan" terimleri de kullanl
m olsa gerektir. Trkmenlerin rivayetlerine gre Nadir ah za
mannda "purhan"lar delileri trk syleyerek tedavi ederlerdi.
O zaman da kudurmu develeri teskin, koyunlar durdurmak,
kzamk hastaln tedavi etmek iin afsun-trkler vard. Pur
hanlarn elinde "purhanname" risalesi bulunurdu. (95) "Pur
han' kelimesi Farsa "perihon" (peri okuyucu) kelimesinin mu
harraf (deitirilmii) da olabilir.
Taranc (Yeni Uygur) Trkleri kamlarna, Kazak-Krgzlar gi
bi, haks derler. Bu bakslar, kendi mesleklerini hocalara kar
mdafaa iin olsa gerek, "bakslk risalesi" adyla bir kitap uy
durmulardr. Bu "risale"ye gre bakslk sanatnn piri Hazreti
Fatma' dr. Bakslar ve mesleklerini o himaye eder. "Bir gn
Hazreti Fatma bir aacn glgesinde oturuyordu. Havadan bir
ku gelip bu aacn bir dalna kondu, dal derhal kurudu. Bu
menhus (uursuz) kuun glgesi Fatma'nn zerine dt. Fat
ma hastaland. Hekimlerin ilac fayda vermedi. Tanr tarafndan
krk eren geldi. Bu erenler bir tu dikip etrafnda dolatlar. Fat
ma iyileti. Bylece bakslk Hazreti Fatma'dan bakslara kal
d."(96)
Hocalara gre "bakslk Dak olu D avanuk adl bir mrik
Kalmuk tarafndan Arcost adl birine retilmi, o da byk
haks yetitirmitir. Mslmanlardan Kara Hoca adl biri bunlar(95) V. Belyayev-V. Uspenski, Trkmen Mzii, Moskova 1928, s.
35, 159
(96) Pantusov, Taran baklar, s. 56-62.
297

dan bakslk rendi. Bundan Baykuzu baks, ondan Kasm hak

s ... rendi. Bunlarn en sonuncusu Rlat baks idi ... Bakslar
eytanlarla mnasebette bulunurlar. Bunlara inanan cahil halk
byk gnaha girer."(97)
"Bakslar risalesi"ndeki rivayet ile hocalar tarafndan anlat
. lan hikaye gsteriyor ki bu iki zmre arasnda pek sert mcade
le olmutur.
slam eyh ve dervilerinin menkbelerine benzeyen menk
beler (Altayca "yrm"ler) kamlar-amanlar hakknda da syle
nir. Bunlardan bazlar cahil Mslmanlar arasnda eyhler ve
derviler hakknda sylenen menkbe ve efsanelerden farksz
drlar. "Atee atmlar yanmam", "ku suretine girmi umu",
"iki rakip aman boa suretine girip kavga etmiler" gibi.
Reideddin'in naklettii Mool rivayetine gre, Cengiz
Han'n aman Tebtengri Kke (Kokou) gelecekten haber verir,
boz ata binerek gklere kar, kn en souk gnlerinde karlar,
buzlar zerinde a ve plak gezerdi.
Abakanllarn mehur kanlarndan Topan hakkndaki men
kbeye gre bu aman XIX. yzyln ortalarnda yaamtr. Bir
gn Topan ayin yaparken birdenbire nnde Kk ta deni
len dada, iki boann kavga ettiklerini grm. Bu boalardan
biri kara, ikincisi de gk boa imi. Gk boa kara boay yle
hrpalam ki zavall baylacakm. Topan buna acm da gk
boay okla vurmu. Gk boa kurt suretine girerek gneye
doru komu; kara boa ise "ey atam olan kam Topan! ey
anam olan kam Topan!" demi ve batya doru gitmi. Meer
bu kara boa da Urenhalarn kam imi. (98)
Altaylarda XVII. yzylda Kalpas adl bir kam vard. Budiz
mi yaymak iin gayret eden Oyrat Beyi Kalpas' atee attrd.
(97) Ayn eser, s. 56-62.
(98) Radloff-Katanov, Proben IX, 282-284.
298

Kalpas havaya umak istemiti. Fakat yannda bulunan baka

bir kam arkada bir trl havalanamad. Kalpas ate snnceye
kadar kald, yanmad. Yalnz kendisini deil, arkadan da kur
tard.
Oyrat Beyi Kaplas' tekrar atee attrd. Atei krklediler.
Fakat Kalpas yanmad. Oyrat Beyi Kalpas' a:
Knge kymes kreng ta
Ayga kymes altn ta
(Gnete yanmayan boz ta, aya yanmayan alhn ta) diyerek
onun byk kam olduuna inand. (99)
Krgz-Kazak bakslarndan Barlbay haks hakknda btn
bozkr boylarnda mehur bir efsane vardr ki, bunu bize syle
yenlerin hepsi inanarak nakletmilerdi.
Asan-Tokmak oymana mensup Barlbay haks XVIIL yz
ylda yaamhr. Bunun ayinlerinde kulland kopuz byk
toplantlarda pehlivanlarla greir, alt eder; yar atlaryla yara
gider yar kazanrm. Bir gn byk bir a treninde yar at
lar yarn balanaca yere gnderilmekte iken Barlbay haks
"Benim kopuzu da alnz. Yar balanan yere braknz!" demi.
Kabul etmiler. Fakat yar balanacak yerde bulunan bir aaca
kopuzu smsk balamlar. Barlbay bunu duymu haks r'la
ryla kopuzunu arm. Bir de ne baksnlar, kopuz aac k
knden koparm, btn yar atlarnn nnde geliyor...
Bunu syleyenlerin birou acnarak "Nerede imdi byle
kuvvetli bakslar!" diyorlard.
Eski devirlerde, amanizmin bir din telakki edildii alarda
baz kamlar devlet ve hkmet ilerine karmlar ve saraylar- .
(99) A. Anohin, Materidi po mamanst. u altaytsev, 112-113.
299

da entrikalar evirmilerdir. Bu konuya ait iki karakteristik

vak' ay naklediyoruz:
1. Ccenler slalesinden eunu hakann (509-520) tahta k
t gnlerde kk olu prens Tszubhoy kayboldu. Btn ara
trmalar boa kt. ocuk iz brakmadan sr olmutu. lkenin
nl udagan (kadn aman)larndan Deuhun Divan adl gen bir
kadn arp ocuun nerede bulunduunu renmesini iste
diler. Hakan bu amana inanrd. aman kadn kk prensin
gklerde bulunduunu syledi. ocuun kayboluundan bir yl
getikten sonra bir gln [bir tercmeye gre: ovann] ortasnda
bir adr kurdurup ayin yapmaa balad. Yedi gn oru tutup
her gece ibadet ediyordu. Yedinci gn adrn ortasnda birden
bire kaybolan prens meydana kt. Ana babas ocuu kucakla
dlar; sevinlerinden byk bir ziyafet tertip ederek memleketin
byklerini ardlar. Hakan aman kadnn kocasna dnyalk
verip aman kadnla evlendi ve onu kralie ilan etti. Hakan bu

Cengiz Han'n adr (minyatr)

300

kadnn nfuzu altna dt. Devletin idaresi tamamyla bu ka

dnn eline geti. Devlet ileri rndan kt. Tszuhoy byd.
Anas Heulylin Hatun olunun bandan neler getiini sordu.
Prens kkken aman tarafndan evine gtrldn, ama
nn onu bir yl evinde sakladn anlatt. Hatun bunu hakana
anlatt. Hakan "Sen byle dedi koduya bakma. Deuhun her eyi,
istikbali bilir. Ona inanmak gerek" dedi. Kralie aman tehlikeyi
sezdi. Prens Tszuhoy'u ortadan kaldrmak iin hakan kandrd.
Prens gizlice boduruldu. Prensin anas hatun 510 ylnda bu
kralie aman bodurttu. Hakan bu ie karanlar imha etmee
alrken boy babularndan biri tarafndan ldrld. (100)
Ccenler devleti zlmee yz tutmutu. Birka yl sonra C
cen devleti Gk Trkler tarafndan ortadan kaldrld.
2. "Moollarn Gizli Tarihi"nde (101) anlatldna gre, Cen
giz Han'n zel aman Teptengri Kokou Cengiz'in kardei ile
Haser dman oluyor. Onu mahvetmek iin Cengiz'i tevik ede
rek "Ebedi tanr bana emirlerini bildirirken kah devleti Cengiz
idare etsin diyor, kah Hasar idare etsin diyor. Eer Hasar'dan
daha nce davranmazsan sonu ne olaca hakknda sana temi
nat veremem" diyor. Bu sz zerine Cengiz'le Hasar'n aras a
lyor. Analar araya girmemi olsayd Hasar ldrlecekti. Bu
entrikasna muvaffak olamayan Bet Teptengri Cengiz Han' a kar
aktan aa muhalefete geiyor, etrafna adamlar toplayp
ayaklanmaa hazrlanyor. Nihayet Cengiz'in emriyle ortadan
kaldrlyor.
Baz amanistlere gre, en kuvvetli amanlar kadn aman
lardr. Eski devirlerde amanln kadnlara mahsus bir sanat ol
duunu gsteren emareler vardr. Yakutlar da erkek amanlar,
(100) Hyacinth, I, 223-224; Kr. W. Eberhard, in'in imal Komula
r, 43.
(101) Dr. A. Temr tercmesi, s. 163-164 (244-245).
301

zel cbbeleri bulunmad zaman, kadn entarisi ile ayin yapar

lar. zel aman cbbesinin gsnde kadn memelerini temsil
eden yuvarlak madeni' eyler bulunur. Umumiyetle amanlar ve
Mslman bakslar uzun sa brakrlar.
Manas destannda rya ile istikbali kefedenlerin ou ka
dnlardr. Bu destanda zikredilen iki amandan biri kadndr. Er
kek aman (kara baks) ancak lohusaya yaplan bir trende g
rld halde, kadn aman btn lkede ceryan edecek ve
eden olaylar biliyor. Bu kadn aman bir Mslman kzdr. "Pis
kokulu kafir" tarafndan esir alnm, bu "gs tyl kafirin
koynunda yatmamak iin" periye (ruhlara) yalvarp yakararak
kurtarmasn dilemi. Doan kuu olup gklere umu, dnyay
dolamtr. (102) Ad "Karasa"tr. Bunun ruhlarndan biri de
Babidin'dir ki Bahaeddin Nakibendi' olsa gerektir.
Krgz-Kazaklarn eriate uymayan adetlerini tenkit eden
Molla Gazi'nin bir beytinden anlaldna gre, ate ruhuna ya
atan erkekler, kzlarn giydikleri klah balarna geirirlerdi.
Kmz ike kzn giyer klahini
Atee ya dkp tapar imdi
Pederahi (patriarcal) aile geleneklerine smsk bal olan
Krgz-Kazak bakslarnn bile amani' trenlerde az ok kadn
'
klna brnmeyi tercih etmeleri, Orta Asya slamlarnda sa
tra etmek Mslmanlk alametlerinden biri sayld halde, ba
z bakslarn bir tutam da olsa uzun sa brakmalar dikkate de
er zelliklerdir.
amanizm geleneklerine bal uluslarda gelecei bildiren r
yalar da en ok kadnlar grrler. Kahramanlarn istikbalini ha
ber verenler hemerileri veya karlardr. Bunlarn kehanetleri
(102) Bk. Proben V, 509-513 (metin).
302

Yakutlarda kadn aman

daima tahakkuk eder (gerekleir). (103) Anlalan ibtidai' ama
nizmde kadnlarn rol byk olmutur.

(103) Mesela bk. Proben, III, 203; V. 37-38, 106, 210-211, 319.
303

X. AMAN CBBES, KLAHI VE DAVULU

Btn yer yzndeki din adamlarnn zel kyafet tamalar
ok eski devirlerden, iptidai alardan kalma bir gelenek ve g
renektir. Kyafete ve d grne hibir nem ve deer verme
yen slam dinine mensup din adamlar bile komu uluslarn ve
eski dinlerin geleneklerine uyarak "kisve-i ilmiyye" bidatini ica
detmilerdir. amanizm rahipleri olan kamlarn da kendilerine
mahsus kyafetleri (cbbe ve klahlar) vardr.
Kamn: cbbesine Altayllar manyak, Yakutlar kumu yahut
oyun tangasa (aman giyimi) derler. Kam bunlar ancak ayin ya
parken giyer. amanla namzet olan gen, staj grd mddet
iinde, cbbe giymez, ayinleri adf elbisesiyle yapar.
Gelenee uygun bir cbbe hazrlamak pahalya mal olduu
iin baz kamlar, ruhlarnn zel msaadeleriyle, birka yl cb
besiz ayin yaparlar. Fakat cbbesiz kamlar kt ruhlara kar
fazla cesaret gsteremezler. Bunun iindir ki her kam ne yapp
yapp aman kyafeti elde etmee alr. Kamlar iin kyaffetten
sonra en nemli ey davul yahut dmbelektir.
aman, cbbe ve davulunu kendi arzu ve isteiyle deil, fa
kat hizmetinde bulunduu ruhun emir ve ilhamna gre yapt
rr. Cbbe ve davulun vasflar ve biimi, ssleri btn teferru
atyla bu ruh tarafndan tarif edilir. Ruhun istediklerinden en
ufak bir nesne eksik olursa bu cbbe ve davul ayin yapmaya ya- .
ram az.
Ruh ve ruhlar tarafndan aman olmaa arlan kimse cb
be ve davul yaptrmaa yardm etmeleri iin akraba ve dostlar-

304

na mracaat eder; bunlar da cbbe ve davul iin gereken malze

meyi armaan ederler. Malzeme hazr olduktan sonra kadnlar
toplanp cbbeyi dikerler. Bu ie itirak edenlerin edep ve ahla
ka aykr hareket etmeleri kesin olarak yasaktr.
Cbbe hazr olduktan sonra aman bir ayin yapar. Bu ayine
"yelb kar" yahut "manyak arula" denir ki "manyak takdis et
me" anlamna gelir. aman bu ayinde cbbenin ruhlar tarafn
. dan beenilip beenilmediini renmek ister. Koruyucu ruhlar
bu manyak dikkatle tetkik ederler, beenirlerse cbbe ayin yapmaa yarar; beenmezlerse eksikleri tamamlanr.
aman cbbesi, gelenek olarak, otuz paradan yaplm say
lrsa da hakikatte altm kadar muhtelif paralardan mrekkep
tir. Cbbenin esas ksm meral veya beyaz koyun derisinden ya
plan ceketten ibarettir. Baka paralar bu cekete dikilir. Bu par
alar, amanlarn ruhlar dnyasnda bulunduunu tahayyl et
tikleri btn varlklarn sembolleridir. Mesela, cbbenin yaka
snda sralanan dokuz kk kukla lgen' in dokuz kzn, k
ck cbbeler onlarn elbiselerini, demir veya baka madeni ey
ler kpelerini temsil eder. Kt ruhlarla mcadelede kulland
"manevi" yayn ve dier silahlarn sembolleri kck yay ve
ngraklardr; ve kt ruhlarn fsltlarn dinlemek iin kulak,
ay, gne, yldzlar, Erlik dnyasnda yaayan kurbaalar, ylan
lar hep cbbede temsil olunur. Bu semboller rgler, kuma par
alar, madenden yaplm ss ve sairelerden ibarettir.
Yakut "oyun" (aman)larnn cbbelerinde, teferruat bak
mndan, Altay kanlarnn cbbelerine nazaran, baz farklar bu
lunuyorsa da, esas itibaryla aa yukar birbirinin ayn denile
cek mahiyettedirler. Yakut amann cbbesindeki farklardan
nemlileri "emeget" denilen ruhun sembol ile ku resimleridir.
Emeget baz cbbelerde insan resmi, bazsnda madeni bir ss
ile temsil edilir.

305

aman
amann cbbesiyle beraber klah (brk) de hazrlanr.
Klahn esas ksm kar uzunluunda krmz kumatan
olur, etrafna da tane dme konulur. Astar kaba ve adi ku
matr.
Klahn yerine vaak derisi dikilir; bunlardan biri gz, bi
ri aln ortas, biri de ense hizasna konulur. u suretle klah
ksmdan mrekkep olur ki bundan dolay " yel ku prk
( boumlu ku klah)" denir.
Gz zerindeki ksma, klahn kenarna, saaklara muvazi
(paralel) olarak, bir sra trl trl boncuklardan diziler konur.
Her dizide be boncuk ve ucunda bir "ylan ba" (salyangoz ka
buu yahut eek boncuu) bulunur. Dizilerin says muhteliftir,
be, dokuz veya on altdr. Bu sslere "iniciler" denir. Bu ssler
den baka baz klahlarn kulak hizasna sincap derisiyle bir b
yke boncuk konur. Bu sincap derisine "kulak", boncua da
kpe (srga) denir.
Aln ksm, klahn tam aln hizasna birka sra, ylan paj
(eek boncuu) dikilir; baz klahlarn aln ksm da gz hizasn
daki sslerle sslenir. Yukarda gsterilen sslerden baka baz
306

klahlara iki srma kaytan ilave olunur. Bu kaytann biri dokuz

yerinden dmlenir ve buna ebekua (alfm-i sema) ekli ve
rilir, dier bir paras da bunun zerine dikilir.
Klahn tepe ksm beyaz koyun ynnden rlm kaln
kaytanla doldurularak zikzak eklinde dikilir; ortasna dokuz
dm kabartma yaplr. Baz klahlara yalnz dokuz dm
koymakla iktifa olunur.
Klahn ense ksm ayn dikile doldurulur. Bazan de uan
ku resimleri nakedilir.
Klahn tepe ksm azok daralr; kenarna iki, dokuz veya
otuz tane bayku ty (lberek) dikilir.
Ayin yapmak iin gerekli nesnelerden biri davuldur. Altayl
lar ve Yakutlar amanlarn kullandklar davula tngr derler.
Bu kelimeye eski metinlerde, bu manasyla, rastlanmyor. (104)
Fakat davulun aman ayinlerinde Dou Asya'da ok eski za
manlarda kullanldna dair in kaynaklarnda kaytlar bulun
maktadr. (105) Eski Yenisey Krgzlarnn aman ayinlerinde saz
aldklarn XL yzyl tarihilerinden Gardizi haber vermekte
dir. Bugnk Krgz-Kazak bakslar kopuz kullanrlar. Eski
Ouzlarda, slamdan sonra, amanizm geleneklerini devam et
tiren ozanlar kopuzu mbarek saymlardr. Dede Korkut her hi
kayede kopuzu ile meydana kyor, ad verirken, dua (alk)
ederken hep kopuz alyor; Ouz kahraman kopuzun sesinden
(104) Eski Trke metinlerde davul anlamnda tiingr kelimesine
rastlanmyor. Eski Trkler davula kiivriig derlerdi.
(105) Hyacnth, il, 16, 32.
(106) Kilisli neri, s. 105; Orhan . Gkyay, s. 71. Ouzlarn kopuzu
mbarek saydklar bilhassa onuncu hikayeden ok ak grlyor:
"olan srmrdi r turd. Klcnn balana yapt kim bunu rpa.
Grdi kim elinde kopuz var, aydur: mere kafir, Dedem Korkut kopuz
hrmetine almadm, dedi. Eer elinde kopuz olmasayd aam ban
seni iki para klurdum, dedi." (Kilisli, 149; O. . Gkyay, 130).
307

kuvvet alarak mcadelede galip oluyor. (106)

Yakut amanlar davul bulunmazsa bunun yerine at kuyruu
kullanrlar. Bu adet, Dou Trkistan bakslarnn "tu"laryla
mukayese edilebilir. Umumiyetle Yakut amanlar davula Altay
amanlar kadar nem vermezler. Bunlarn davullarnda Altay
amanlarnn davullarnda bulunan muhtelif sembolik resimler
de bulunmaz.
amanlarn davul sahibi olmalar da, tpk cbbe sahibi olma
lar gibi, koruyucu ruhlarnn emriyle olur. Hibir aman kendi
arzu ve isteiyle davul yaptramaz; yaptrd davulu koruyucu
ruh veya ruhlar tarafndan kabul edilmedike kullanamaz. or
kamlar davul yapma emrini (ilhamn) Musta (=Buzda) deni
len dadan alrlar. Musta amana btn mr boyunca ka ta
ne davul kullanlabileceini tayin eder. Tayin edilen say tamam
olunca amann mr de tkenmi olur. amanlarn bu inancna
dair L. P. Potapov garip bir olay anlatyor. Sandra adl bir kam
Potapova "tayin edilen davullarnn saysnn tamam olduunu,
binaenaleyh yaknda leceini" sylemi. Gerekten bu kam bir
ka gn sonra lm.
Davul (tngr) daire veya yumurtams biimde olur. Yakut
amanlarnn kullandklar daha ziyade yumurtams ekilde ya
plan davullardr. Davul yapmak iin kayn aac yahut sedir
(m aa), deri, madeni ssler, kl sicimler kullanlr. Davul ya
placak aa obadan uzakta bitmi, insan ve hayvan dokunma
m temiz ve salam olmaldr. Davul yapldktan sonra ard
aac yaklp ttslenir, ruhlara arap serpilir (sa yaplr).
Davulun deeri 15-20 ruble olur; "manyak"la beraber, evin
st banda, bir kede saklanr. Davulun esas ksm olan aa
ve demir hibir zaman deitirilemez; derisi ise deitirilebilir.
Biri len evde bulunan davul, Erlik'in elisi Alda'nn yakla
masyla kirlenmi ve kuvvetini kaybetmi saylr. Bylece kirlen- .

308

mi ve kuvvetini kaybetmi olan davullarn derisi derhal dei

tirilir. Bu gibi hadiselerde davulla beraber btn aman mukad
deset da -manyak, yalama, bayr, yayk muharaza edilen torba
da- kirlenir, "habis" olur. htiyatkar amanlar ve ev sahipleri,
hastann lecei anlald dakikada amana ait eyay evden
karrlar.
Her davul, amann lmnden sonra ormana gtrlp,
paralanr ve bir aacn dalna aslr; amann ls de bu aa
cn yanna gmlr. amann defni esnasnda hususi ayin ve
merasim yaplmaz, ilahiler de okunmaz.
amanlar, mmkn olduu kadar, obadan ve yollardan uzak
bir tepeye, hayvan srlerinin yaklaamayaca yere defnedilir.
Mslman Kazak-Krgzlar da byk bakslar umumi me
zarlklardan uzaklara gmerlerdi. Yalnzlktan ikayet eden Kr
gz-Kazak airi Abay, bu eski adete iaret ederek, "baksnn me
zar gibi tek bama kaldm" diyor.
Molasnday Baksnng
Calgz kaidem tapnm
len amann vasiyeti zerine baz akrabas yeni davul yap
trr ve evine asarlar. Eski an'anaye gre amanlarn evinde iki
davul bulunur: bunlardan biri ayinlerde kullanlr, ikincisi de bir
kede saklanr.
Baz istisnai vaziyetlerde amanlar davul yerine ylg (k
k yay) kullanrlar. Fakat ylg ile ayinin ancak bir ksm yap
lr, tam ayin yaplamaz. Ylg ile ayin yapabilmek iin nce ko
ruyucu ruhlarn arzular anlalm olmas gerektir.
Baz amanlar birok ayinde yalnz ylg kullanmakla iktifa
ederler. Fakat bunlar' ancak kendi akrabalarnn dini ihtiyalar
n tatmin iin ayin yapan amanlardr.

309

Davulun tokma da, davul ve cbbe gibi, zel trenle hazr

lanr. Altayllar davul tokmana orbu, Yakutlar ise bulaayah
derler. Bu tokmak kayn aacndan yahut sn (geyik) boynu
zundan yaplr.
Davul ayin srasnda amann ruhu (manevi varl) dnyay
dolarken, tat devini grr. Karada gezerken davul at, tok
mak kam, sulardan geerken davul kayk, tokmak krek, gk
lere karken binilecek ku olur.
Altay amanlarnn davullarnn iinde ve dnda birtakm
resimler bulunur. Bu resimler Anohin'e gre yle izah edilir:
(107) Daireyi ikiye ayran dz ve kaln bir izginin yukarsnda,
bir ban iki yanndaki iki daire gne ve ay temsil ederler. Yay
eklindeki kaln izgiler ebekuadr, her davulda grlr. Ebe
kuann alhnda tanrdan yere inmi kayn aacnn, derisi da
vul iin kullanlan meralin (geyiin) resimleri vardr. Davulun
derisi zerinde gemi bir kamn, baz ruhlarn, ebekua, ay,
gne, yldzlarn resimlerinde baka st dnyann ve yer altn
daki kt ruhlarn, kurbanlk hayvann resimleri de bulunur.
Bunlardan baka ayin icra edilen bir sahne de tersim edilir.
Beltir ve Sagay kanlarnn davullarndaki resimler Katanov
tarafndan izah edilmitir. (108) Ona gre davulda yedi sar kz
(etti sarig kz), meral, kurbaa, ylan, mukaddes kayn aac, ay,
gne, yldzlar ve hastalk tayan ruhlarn resimleri bulunur.
Davulun derisi yrhlrsa tutkal ile yaptrlr. Davul zerine
ate kvlcm derek yakarsa amanlar bunu fena alamet sayar
lar, en ufak bir delik bile olsa davulun derisini karp yeni deri
koyarlar. Eski deriyi ormana gtrp bir kayn aac dalna asar
lar.

(107) A.V. Anohin, Altay amanlma ait maddeler, s. 55-64.

(108) Proben IX, 563-566.
310

Dou T{irkistan'n Mslman kamlar ("baks"lar) Altay a

manlarnn davulu yerine dap (def) ve dombak kullanrlar. Ayin
yaparken dap kamn arkada (yardmcs) tarafndan alnr,
dombak ise kamn kendisi kullanr. Baz bakslar ravap (rbab)
denilen telli bir saz ile ayin yaparlar.

311

XI. AYN, TREN VE BAYRAMLAR

amanist Trk kavimlerinin ayin ve trenlerini iki ksma
ayrmak mmkndr: 1) Muayyen vakitlerde yaplmas gereken
ayin ve trenler; 2) Tesadfi olaylar dolaysyla yaplan zel ayin
ve trenler. Muayyen vakitlerde yaplan ayinler ilkbahar, yaz ve
gz mevsimlerinde yaplan ayinlerdir ki bunlarn ok eski devir
lerden beri yapla gelmekte olduuna phe yoktur. Eski Trk
imparatorluklar devrinde bu ayinler devletin resmi dim bay
ramlar olduu in kaynaklarnn verdikleri baz haberlerden
anlalmaktadr. (109) Bilhassa ilkbahar ve gz bayramlaryla
ayinleri Hunlar devrinden beri malumdur. Mool mparatorlu
u devrinde yaz bayram ve bununla bal dini trenler Mool
larda ilkbahar ve gz bayramlar devletin dini bayramlar ol
mutur. lkbahar bayramna "rs sara" (srleri otlatmaya
karma ay) bayram denir ve 9 Maysta yaplrd. Gz bayram
na "saan sara" (ak ay) bayram denirdi; 28 Austosta yaplrd.
lkbahar bayram Mslman Kazak-Krgzlarda ve Bakrtlarda
"kmz murunduk" adyla son yllara kadar Mays aynda yap
lrd. Bakurt kadnlar ilkbah ar, erkekleri kartrmadan, "kar
ga toy" adyla kutlarlard. Bu trende kargalara dar, st koyar
lard. (110) Bu trene kk erkek ocuklarn bile katlmas ya(109) Hyacinth, I, 15-16, 161, 270-271; W. Eberhard, in'in imal
Komular, s. 76 vb.
(110) Ural dalarnn dousundaki Ulu Katay ve Bala Katay Ba
kurtlarnda tesbit edilmitir. 1919 ylnda Urfa vilayetinde mahede
ettik. Bu toy Rus etnografya edebiyatnda ancak zikredilmekle iktifa
edilmitir.
312

sakh. Bu tren Bakurtlardan baka Trk kavimlerinde tesbi:t

edilmemitir.
amanistlerde kurbansz ayin yaplmaz. Her ayin iin kanl
veya kansz kurban bulunmas gerektir. Kurban mefhumunun
(kavramnn) eski Trklerin hangi kelime ile ifade ettiklerini ke
sin olarak bilmiyoruz. Mslman Trklerin hepsinde bu mef
hum iin Arapa kurban kelimesi kullanlmaktadr. Baz kabile
ler (mesela Krgz-Kazaklar) Farsa "hdayi'' kelimesinin bo
zuntusu olan "kuday" kelimesini de kullanrlar. ada ama
nist Trk boylarnda taylga, haylga kelimeleri varsa da Mool
cadan geldii sanlmaktadr. Yakutada kurban anlamna gelen
kereh kelimesi vardr. amann itirakyla ruhlara sunulan kur
bana denir. Kurban edilen atn trenle sra aslan derisine dahi
kereh denir. Eski Trk yaztlarnda Kl Tegin ve Bilge Hakan
ii "ld" yerine kullanlan "kergek bald" kelimesi de bu an
lam ile izah edilebilir. yle sanyorum ki yaztlardaki bu kergek
kelimesi ancak hkmdar ailesi iin kullanlm olsa gerektir.
Yakutlarn "kereh" kelimesi de Moolca ve Buratede dahi "kur
ban" anlamna gelir.
Kanl kurbanlardan baka kansz kurbanlar da vardr. Sa (li
bation), "yalna" (aalara ve aman davuluna balanan paav
ralar), ts (ongon)lar yedirme (azlarn yalama), atee ya at
ma ve arap serpme gibi trenler bu kansz kurbanlar cmlesin
dendir. Kansz kurbanlarn en nemlisi ruhlara balanarak ba
bo salverilen hayvanlardr. Bu trl kurbana eski Trkler
(dk) yahut (duk) demilerdir. Harfi harfine "salverilmi",
"gnderilmi" anlamn ifade eder; terim olarak "tanrya gnde
rilmi, tanrya balanarak salverilmi hayvan" demektir.
Mahmut Kagarf "duk" kelimesini yle aklamaktadr: "duk
kutlu ve mbarek olan nesne; braklan her hayvana bu ad veri
lir. Bu hayvana yk vurulmaz, st salmaz, yn krplmaz.

313

Sahibinin yapt bir adak iin saklanr. (111)

Iduk kelimesi Yakutada tk, Sagaycada zk, Altaycada yk,
uvaada irih ekillerinde eski anlamyla muhafaza edilmitir.
(112) Yakuta tk kelimesi Pekarski szlnde yle aklan
maktadr: "kurbanlk; tk hayvan hibir zaman dvlmez, kuy
ruk ve yeleleri kesilmez" ("Yakut Szl" s. 455). Altay ve Ye
nisey Trklerinin yk ve zk kelimeleri de ayn anlamdadr.
Rahip V. Verbitski "Altay ve Alada Trk leheleri" adl sz
lnde (113) "zk" kelimesini yle aklamaktadr: "zk kur
ban olarak tahsis edilen (ayrlan) attr. Bunun yelesine krmz e
ritler balanr. Altayllarda bu zk, uzun mddet getikten sonra,
kurban olarak kesilir. Abakan bozkrnda, Sagay boyunda ise bu
hayvan zerinde ancak vakit vakit aman ayin yapar ve sahibi bu
hayvan tlsm gibi saklar." Ayn mellif bu kelimenin baka bir
Altay azndaki iyik eklini kaydederek ayn izah veriyor. (114)
Iduk kelimesinin Hakaniye ve Uygur Trkelerinde ve Ya
kutada "mbarek" anlamn da ifade etmesi dinf telakkinin ge
limesi devrinde meydana gelmitir.
Mool egemenlii devrinde dk kurban pek yaygn olmu
olacak ki Plano Karpini'nin dikkatini bile celbetmitir (ekmi
tir). Onun kaydettiine gre Moollar putlara at balarlar, bu
ata binmezlerdi. Bu hayvan kurban olarak kesilirse kemiklerini
krmadan atee yakarlard. (115)
(111) Divan Lgat-it-Trk, I, 163; Besim Atalay evirmesi, s. 65.
(112) imdiki Mslman Trklerde dk kelimesi unutulmutur.
Bakurt ilinde baz gl ve rmak isimlerinde kalmtr (Ural dalarnn
dousunda bir gln ad Iykgl'dr. Ural'da bir rman ad da
"Iyk"tr).
(113) Slovar altayskago i aladagskago nareiy trkskago yazika, Ka
zan 1884, s. 460.
(114) Ayn eser, s. 58.
(115) Plano Karpini (Malein tere.) Petersburg, 1911, s. 8.
314

ada amanistlerde dk, ileride tavsif edilecei gibi, mu

ayyen ayin ve trenle ruhlardan birine binek hayvan olarak sa
lverilmektedir. Her amanist bu hayvan dokunulmaz ve mba
rek sayar. Idk hayvanlara kadnlarn dokunmas kesin olarak
yasaktr.
Profesr Zelenin'in aratrma ve incelemelerine gre "zk-
dk klt uzun bir gelime devri geirmitir. Bu messeseyi izah
etmek iin onun tarihini ve muhtelif tiplerini bir kl (btn) ha
linde ele almak gerektir; at, geyik, koyun gibi dk tiplerinden bi
rini tek bana almak kafi deildir. Bu klt phe yoktur ki, o
banlk devrinde meydana gelmitir. Bu devirde diri totem kay
bolmu, onun yerine ongonlar klt yerlemitir. Ongon klt
ile zk klt birbiriyle ok sk bal olarak inkiaf etti (geliti).
Bu devir, ataerkil (peder ahi) topluluunun olgunlama an
tekil etmitir. Gebe topluluun bnyesinde (strktr), sosyal
ve iktisadi mnasebetlerindeki byk deimeler neticesinde
din telakkilerinde de nemli gelimeler meydana gelmitir. te
bu devirdedir ki hayvan eklindeki (zoomorf) ongonlarn yerini
insan eklindeki (antropomorf) ongon-putlar almlardr.
Altay kavimlerinde zklara kadnlarn dokunmasnn yasak
olduu da gsteriyor ki bu messese ataerkil (peder ah) devir
de meydana gelmitir." (116)
Kansz kurbanlardan biri sa (libation)dur. Bu dini terim b
tn Trk boylarnda mterektir. Bu terim ok eski devirlerin
miras olacak ki Moollarda dahi "sau" eklinde sylenir. Kan
l kurbanlara taylga yahut haylga denildii gibi sa'ya da dini
terim olarak salga yahut alga denir. Sa her kavmin kendi
emeiyle kazand en kymetli ve mbarek sayd nimetlerden
biri olur. Gebe kavimlerde st, kmz, ya ifti kavimlerde
(116) Zelenin, Klt ongonov v Sibire, s. 332-333.
315

buday, dar, arap, tccar kavimlerde para vesaire sa olarak

kullanlr.
Ruhlara sa yapma adeti, dini telakkilerin (anlaylarn) muayyen bir safhasnda btn dnya kavimlerinde grlm ci
hanmul adetlerden biridir, (117) dini mahiyetini kaybettikten
sonra dahi birok kavimde yalnz grenek olarak son zamanlara
kadar devam ettii malumdur. Biri hakknda hayrl haber sy
lenirken "dars bamza!" temennisi ite bu eski adetten kalma
bir hatradr.
amanistlerde, yukarda dediimiz gibi, kurban sunulmadan
ayin ve tren yaplmaz. Her ayin iin kanl veya kansz kurban
sunulmas gerektir. Kanl kurbanlarn en nemlisi at kurbandr.
Attan sonra koyun gelir. Sr kurban edildii hakknda ancak
Kazak-Krgzlarn ve Krgzlarn destanlarnda rastlanr. Her
halde amanistlerde sr kurban etmek pek de yaygn olmad
na hkmetmek mmkndr.
Gerek bugnk amanistlerin kurban trenlerinden, gerek
Mslman Trklerin folklor materyallerinden anlaldna g
re eski devirlerde kurban iin en makbul hayvan erkek hayvan
olmutur. Dede Korkut hikayelerinin kahramanlar olan Ouz
lar kurban olarak "attan aygr, deveden bua, koyundan ko"
kesmilerdir. Krgz-Kazak destanlarnda da ayn motife rastl
yoruz. Radloff tarafndan tesbit edilen Dudar Kz hikayesinde
Tanrdan ocuk dileyen bir zengin "attan aygr, srdan bua,
koyundan ko, keiden teke" kurban ediyor (118).
\

(117) Halife al-Muktedir tarafndan 921'de Bulgar hanna gnderi

len eli hann huzuruna girdiinde hann adamlar gm paralar sa
tlar. Mtenebbi divanndaki bir beyit sa adetinin Araplarda da bu
lunduunu gstermektedir. A.Z. Velidi Togan, bn Fadlan's Reisebe
richt, metin 20; Exs. s. 159 s. 45a.
(118) Proben, III, 310.
316

Bununla beraber Krgz-Kazak folklorunda "tbel baytal"

(yani alnnda beyaz bulunan gen ksrak) Tanrnn beendii ve
ruhlarn houna giden kurbanlardan saylmaktadr. Bilhassa
Manas destanndaki kahramanlar "ak boz ksrak" (ak boz biye)
kurban ederler. Manas doduu gn Yakup Han "ak boz ksrak"
kurban ediyor. Manas'n olu Sernetey babasnn mezar zerin
de "ak boz ksrak" kesiyor (119). Krgz-Kazaklarn "Edige ile
Toktam" destanndaki kahramanlarda hep "ak boz ksrak" "t
bel ksrak" kurban ederler. (120)
Gebe Trk boylarnda daha yavrularnayan yandaki
ksraa "baytal" denilmesi kurban treni ile ilgili bir kelime olsa
gerektir. Televt lehesinde "baytal" hem gen ksrak hem de
.
"kurban edilen hayvann can" dernektir. (121)
Dou Trkistan'n ehirli ve ifti ahalisi arasnda i gren
"oyun" (arnan)lar tavuk gibi kmes hayvanlar da kurban eder
ler; gerek amanistler ise byle kurban tanmazlar.
Kurban edilen hayvanlarn kemikleri krlmaz, kpeklere ve
rilmez; atee yaklr veya yere gmlr. Baz zel ayinlerden
sonra kurban kemikleri toplanp bir kaba konularak kayn aa
cna aslr. At kurbanlarnn kafatas bir srk zerine konulur. Bu
grenek ok yaygndr.
Altayllar ve Yakutlar kurban olarak kestikleri ahn derisini
bir sra geirip hpk at ekline sokup asarlar. Buna Altayllar
haydara, Yakutlar tabk derler. X. yzyl balarnda bn Fadlan
styurt Ouzlarnda ve Rubruk'un XIII. yzylda Kpaklarda
bu Altay "baydara"larna benzeyen derileri grmlerdir. Fakat
Ouz ve Kpaklarn bu derilere ne gibi ad verdiklerini bilrniyo(119) Proben, V, 2, 342.
(120) okan Velihanov, Edige ve Toktam" (Melioranski neri}, s.
27-28.
(121) Verbitski, Altay ve Alada Trk leheleri szl, s. 239.
317

ruz. htimaldir ki Kpaklar buna "baydara" demilerdir, nk

Msr Kpaklarnda Baydara ismi vardr.
Yakutlarn inanlarna gre tabk koyann torunlarndan biri
bundan kan sesi iitirse bu lm haberidir; iiten lecektir. Es
ki zaman amanlar pek byk davul yaparlar buna da tabk
derlerdi. Tabig kelimesi Moolcada "kurban" anlamna gelir. Bu
kelimenin eski Trkede "ibadet" anlamna gelen tapug kelime
siyle ilgisi olabilecei hatra gelmektedir.
Kurban kesilmesi lazm olan bayramlarda btn suyun katl
masyla ayinler ve trenler yaplr. Bu ayinlerden biri, da klt
n bahis konusu ettiimiz sahifelerde teferruatyla tavsif edilen
"tanr-gk kurban" yahut "da kurban" denilen ayindir. Bu
ayin Altayllarn baz oymaklarnda her yl, bazlarnda ise
ylda bir defa yaplr.
Yakutlar, btn suyun katlmasyla yaplan ilkbahar ve soba
har ayinlerine sah derler ki "sa (libation)" bayram ve ayini
demektir. Bu bayram ve ayin Mays aynn sonlarnda yahut Ha
ziranda Ay Toyon erefine yaplrd. Bu bayram ve ayin iin b
tn soydalar kmz ve kurban hazrlarlar; tren dokuz gn s
rerdi. Bu bayrama ay ve gne (y, kn) bayram da denirdi.
Sonbahar bayram ,kt ruhlardan korunma amacyla yaplr
d. Bu bayrama abas saga (kt ruhlara sa) denirdi. Bu ad
na ramen trenin ilk gnnde aydnlk tanrlarndan Ulu Ta
yan namna, ikinci gnnde kt ruhlarn babuu saylan Ar
san Duolay namna ayin yaplrd.
lkbahar sah ayinine amanla beraber dokuz masum kz ve
dokuz masum delikanl itirak ederdi. Bunlar amann gklere
"seyahatinde" beraber bulunurlarm; masum olmayan kzlar ve
delikanllar gklere kmazlar, gnahlarnn derecesine gre
muhtelif makam (oloh)larda kalrlarm. amanlarn tasavvurla
rna gre gklere, tanrlar huzuruna giden yolda birok durak

318

vardr. Yakut amanlar bu duraklara "oloh", Altay amanlar

"puudak" derler. aman, ayin srasnda gklere "karken" bu
duraklarn her birinde zel ilahiler syler.
Altayllarn ve Abakanllarn byk ayin ve trenleri rahip
Vertibitski, Radlof, Katanof, Anohin ve baka Trkologlar tara
fndan tavsif edilmitir. (122)
Verbitski'nin tavsifine gre Altayllarda her ruha ve Tanrya
kurban ayini, yaplan ayinin uzunluuna veya ksalna gre,
trl trl olur. En uzun sren ayin byk ruh lgen adna ya
plan ayindir. Bu ayin blmden ibarettir. Gne battktan
sonra ayinin, hazrlk blmn tekil eden, birinci blm ya
plr. Bu blmde kam (aman) ayin yaplacak yeri tayin eder,
oraya zel adr (slti) kurudurur. Bu adrn tam orta yerine
taze ve yeil kayn aac dikilir; bu aacn adr iinde kalan
dallar budanr, adrn tepesine kan ksmndaki dallar, bir top
halinde, braklr ve oraya bayrak balanr. Kayn aac dokuz
yerinden kertilir, bunlara "tapt" denir ki "basamak" yahut
"1herdiven" demektir. Bu adr, baya adrlara gre ok byk
olur; kaps douya kardr. Kapnn nnde al ve ahrlar
temsil eden bir yuva kurulup kapsna at klndan bir tuzak ko
nulur. Bu hazrlk tamam olduktan sonra birka ak-boz at geti
rilir. Bunlardan hangisinin Tanr tarafndan beenildiini anla
mak iin kam afsun syleyerek elinde bulunan fincan atn ar
kasna koyar, hayvann kmldamasyla fincan yere derken
ba aa gelirse Tanrnn bu at beenmedii anlalr. Kurban
lk hayvan ksrak ise kam fincann bunun style ykar ve u
efsunu okur:
(122) V. Verbitski, Altayskiye inorodtsi, s. 46-76. W. Radloff, Aus
Sibiren, II, 20-51. Katanov, Proben IX. A. V. Anohin, material... (bu ese
rin ksmen tercmesi "lk" dergisinin 1940-1941 yllarnda kan sa
ylarnda baslmtr).
319

"yi grp kabul ediniz! Fincan benden, alca (123) drmek

sizden, hayrl bilgi veriniz!" der. (124)
Anohin'in tesbit ettii malumata gre, aman fincan atarken
u efsunu okur:
"Bu hayvanm aygr yeleli (ruh) apt Han kabul edecekse
bu fincann alca dsn. Bunu kabul etmeyecek olursa bu finca
nn ters (kmkr) dsn!"
Kurban olarak seilen hayvann dizgini halk arasndan sei
len birinin eline verilir. Bu adama "ba tutkan kii" denir. Bu
adam Tanr huzuruna kurbann cann gtrecek olan ruhu tem
sil eder. Kam (aman) kayn aacnn ince ve yaprakl dallarn
dan bir demet yaparak kurbann zerinde, yelpaze gibi, sallar;
cbbe ve klahn giyip eline davulunu ve tokman alr. nce
lgen'i, onun oullarn ve onlara tabi ruhlar arr.
lgen'in oullarndan han Kart'a yle hitap eder: "lgen
beyden ayrlm olan merdivenli Bay Kart! Gemi kavimle
rin yaratld zaman "atam lgen!" diyerek yalvarm, yakar
msn! Eski dinimizin kurulduu gnden beri, eski nesilden ka
lan bizler bu dine inanyoruz. Dnya yaratld gnden beri ye
di gbek atalarmz bu dini kabul etmilerdir."
aman kurban ykar; ykarken u efsunu okur: "Az srle
rimden, beslediim hayvanlardan seerek aldm. Ruhlarn tasvi
bi ile .kurban edeceim. Gkteki Tanr bu kurban beenecekse
zerine koyduum fincan "alca" dsn! Gkteki Tanr kabul
etmeyecekse bu koyduum fincan ters (ba aa) dsn! By
le olursa hayvan salvereceim. Kabul ettii gerek olursa bunu
(123) Alca yahut "al" umumiyetle ak oyununda an drt ya
nndan birine denir. Bu yan oyunda an tali' getiren yandr. aman
ayininde kurbanln kabul edilip edilmediini anlamak iin fincan ah
lr; ukur taraf yukar derse "alca dt" denir ve kurbann kabul
edildiine iarettir.
(124) Kr. W. Radloff, Aus Sibirien, il, s. 21.
320

kurban edeceim."
aman birka ruha hitap ederek ilahiler okuduktan sonra
tahnit edilmi kaza binerek gklere doru umay temsil eder ve
'
kaza hitaben:
"Ak ayazn nnden, ak bulutun stnden
Gk ayazn nnden, gk bulutun stnden
Gk tanrya doru git!"
"kaz" da ona gya cevap verir. Bu, kurbanlk hayvann grn
meyen canm avlama trenidir. Epeyce urahktan sonra hayva
nn cam yakalanr. amana binek vazifesini gren kaz da uup
gider (yani utuu temsil edilir). Kurbanlk at, bomak ve bel
kemikleri krlmak suretiyle ldrlr. Hayvann cam kmak
zere iki kam elinde tuttuu ekmei hayvann yanna getirerek
"opkuruy, opkuruy" der ki bu kurbandan kan kut'u (talih ve
saadet ruhunu) ekmee karhrmaktr. Bu ekmei kurbann sa
hibi ve aile efrad yerler; baka kimseye vermezler. Kurbann de
risi, ba, aya ve kuyruu ile beraber bir sra aslr. Buna
"baydara" denir. Kurban lgen adna kesilmi ise "baydara"n
ba douya kar, Erlik namna ise batya kar yneltilir.
Kurbann eti, kemikleri krlmadan ayrlr ve "kazanc" deni
len iki uzman adam tarafndan piirilir. Et piirilen kazana "ka
zanalardan" baka kimse yanaamaz. Kam, et suyundan alp
ts'lere efsunlar dualar okuyarak, sa yapar; manzum duann
her msranda "ook" diye barr. Bu kelime Sami dinlerin
"amin" kelimesi yerinedir.
Bu treni mteakip ayine itirak eden kimselere kurban etiy
le ziyafet ekilir. Kemikler toplanp "baydara" altna konulur ve
al rp ile kaplanr. aman ilahilerini okumakta ve et parala
rn yemekte devam eder. Biraz sonra aman istirahat eder. Bu s-

321

rada kurban sahibi dokuz elbise getirip slti'nin kaps yanna

asar. Bunlar lgen'e armaandr. Buna "tolu" denir. aman dua
eder:
"At kaldrmayacak kadar armaan, alas, alas!
"Er kaldrmayacak kadar armaan, alas, alas!
" yakal deerli armaan... ev evresini
"Dolap giriniz! Kheylanna
"rt olsun, alas, alas! lgen
"Hann atei, alas!"
aman davulunu atee tutup kuruttuktan sonra cbbesini ve
davulunu arcan denilen kokulu ot yakp ttsler ve sandalyaya
oturur. Davulunu vurmaa ve ruhlarn armaa balar. Ruh
lar da ona gya "hey, kam" diye cevap verirler. aman birdenbi
re yerinden frlar, davulunu kaldrr. Bu, ard ruhlarn gel
diklerine iarettir. Tekrar ruhlarn armaa balar.
lk nce Yayk Han denilen su ilahlarndan birine ba vura
rak dua eder. Buna "ayaz hann paras, ay ve gnein pay" di
ye hitap eder. Baz amanlara gre bu ruh, lgen ile aman ara
snda vasta devini grr.
aman davuluna vurmakta ve manzum dualar okumakta de
vam eder; bildii btn ruhlar adlaryla arr. Bular arasnda
brkt (kartal)de vardr. Kartal "tanr kuu kartal, bakr trnak
l mthi ku, sa kanat gne kaplar, sol kanat ay kaplar" di
ye tavsif eder.
Btn bu ruhlar amana "hey, kam" diye cevap verirler.
Bundan sonra her kabilenin byk atas (hakiki veya efsanevi) arlr. Bu atalara hitaben ilahiler okunur. Ayin yaptran
kurban sahibini ve karsn, davulu ve tokmayla koaklayp,
takdis eder; her trl kt tesirlerden temizler. Bunlardan kar-

322

<l kt ruhlara geldikleri yoldan gitmelerini; getikleri sular

gemelerini, Altay dalarn ap defolmalarn emreder. Ayin
yaptrana ve ailesine kut (saadet) diler; davulunu ev sahibinin
kulana yaklatrp vurur, bununla syleyecei fal iyi dinleme
sini tembih eder. Ev sahibine, karsna ve ocuklarna temsili ola
rak zrh ve klah giydirir. Sonra ate etrafnda dner, davula hz
la vurur, lgen iin konulan armaan davulu ve tokmayla be
raber kucaklar; mtemadiyen manzum ilahiler syler. lgen iin
hazrlanan armaan alp gklere doru ykselmee baladn
temsile giriir. Birinci kat ge kyor. Orada yldrm, imek,
gk grlts ile karlayor, ikinci kat ge kyor. Kurban ke
silen hayvann can hep beraberindedir. Kurbann dizginlerini
tutan bakutkan da amanla beraber gklere kmtr, ikinci kat
gkte amann bindii "pra" batutkan takip edemiyor. aman
onu brakp kaza biniyor. Kaz zerinde gklere doru utuunu
temsil ediyor. Biraz sonra kaz salveriyor. imdi batutkana "Be
nimle beraber gel!" diyor. "Batutkan" alyor, "Ben buradan
dneceim" diyor.
Bundan sonra kam havann ilerideki durumu hakknda ke
hanette bulunur. Gklerin her katnda neler bulunduunu anla
t. lahiler syleye' syleye drdnc kat ge kar. Davulu ile
yine gk grlemesini temsil eder. Buradan beinci kat ge
kar. Gk grlts iddetlenir. Bu gkte yayu (yaradc) deni
len kudretli bir ruh bulunur. aman bu ruhun huzuruna girer
ken davulunu yavaa vurur, dualarn da yava sesle syler. Bu
ruh diidir; buna "anam!" diye hitap eder. Yayu "Sen kimin
kalntssn, kimin torunusun? adn syle. Kiinin ad, geyiin
ty olur; adn, yolunu anlat. Kanatllar umayan, trnakllar
basmayan bu yere pis kokan bcek gibi nasl geldin?" der ve
tehdit eder. aman ok korkar, geri geri gider ve yalvarp yaka
rr.

323

Yayu suallerini tekrar eder. Nihayet kam cevap verir:

"Kara kamn kalntsym, ulu kamn torunuyum... anam Ya
yu Hatun! dilek dilenmee geldim ... secde ediyorum."
Yayu kamn azyla kehanete balar, "u olacak, bu olacak"
der, trene itirak edenlerin hepsi klahlarn kamn davulunun
altna atarlar. Bu, iyi fallar yakalamak iindir. aman altnc kat
ge karken herkes klahn alr. Altna gkte aman aya sec
de eder. Yedinci kat ge kar. Burada gnee secde eder. By
lece ta on ikinci kat ge kadar kar. Burada lgen'e kurban
takdim eder. Ona hitaben dualar syler.
aman yer yzne iniyor. Davulu atar, gzlerini ap, gya
uzak yoldan gelmi gibi, herkesle selamlar.
Bu sylediklerimiz gn devam eden ayin ve trenin zeti
dir. nc gn amann erefine byk ziyafet verilir. Ayin iin
hazrlanan ikilerden herkes sarho oluncaya kadar ier.

aman
324

Baz ayinlerde amanlar yer altna indiklerini ve orada gez

diklerini temsil ederler. Tamu (cehennem) zerindeki kl kpr
den getiklerini, kuzgunlar umaz sar ller zerinden uarken
gnahl kamlarn saysz iskeletlerini grdklerini, karanlk tan
rlarnn bulunduklar dnyada ylanlara, ejderlere, canavarlara
rastladklarn manzum szlerle hikaye ederler.
amanizmde bu byk ayin ve trenlerden baka birok zel
ve kk ayinler vardr. Bunlar hastal baka bir nesneye veya
hayvana "grme", yal paavray atee yakp "alazlama,,
"uuklama", bir ruhun adna. yeni bir "ongon-ts" yapma gibi
aile bakan, aman veya bu ilerden anlayan koca karlar mari
fetiyle yaplan ayinlerdir. zel ayinlerden en nemlisi ruhlardan
birine "dk" (yk, zk) balarken yaplan tren ve ayindir. Bu
treni de aman yapar.
Kuzeydeki Yakut-Dolganlar en nemli tat vastalar olan
geyikleri dk olarak balarlar. Bunlarn dk treninde baka
amanist Trk boylarnda rastlanmayan bir adet vardr ki, bu da
dklarn kulaklarna kpe takmakhr.
Altayllar dk olarak at balarlar, at dk at srlerini koru
yan ruhlara baland gibi baz hastalklar gnderen ruhlara
da balanr.
Altaydaki Koybal oymana mensup amanistlerin dk
(zk) lan hakknda Katnanov u malumat tesbit etmitir:
"Burada (yani Koyballarda) zk trl trl olur: yaz, al,
boz, duru, akboz, sar, gk (kr). Koyun zk sar, inek zk al ve
kara olur.
Yaz ve al zklar da ruhuna balanr. Bir adam hasta
olursa yaz bir at diree zk olarak balarlar ve koyun keser
ler. Byle yaplrsa hastann iyileeceine inanrlar.
Al zk ailenin ba ve gz arlarndan korunmalar amacy
la, duru zk gs rahatszlklarndan ifa bulmak midiyle ba-

325

lanr. Ak boz zk yine ba rahatszlndan, kr at ise karn ve

kaburgalardaki sanclardan kurtulmak iin balanr.
Kuzularn bereketli ve salam olmalar iin koyun zk olarak
braklr." (125)
Koybal kamlar zk olarak braklan ata ancak sahibinin bin
mesine msaade ederler. Iza vurulan eer ve gem baka atlar
iin kullanlmaz. lzk hayvanlar ilkbahar ve gz mevsimlerinde
ho kokulu mukaddes (kutsal) otlarla kaynatlan su ile sahibi
kendi eliyle ykar. lzk hayvan kurt yerse yerine baka bir hay
van balanr. lzk balayan adam lrse kardeinin z olur.
Kimsesi yoksa zk salverilir, ona kimse binmez ve dokunmaz.
lzk, aman tarafndan yaplan ayin ile balanr. Bu ayin iin
aman zel ilahiler okur. lzk kt ruhlarn babuu olan Erlik'e
de balanr.
Byk aman ayinleri ve trenleri slam Trklerden Dou
Trkistan' da (Yarkent, Aksu, Hotan ehirlerinde) Malov (126) ve
S. Oldenberg tarafndan (Kurele' de), (127) Taranclarda ve baka
blgelerde Pantusov tarafndan (128) tesbit edilmitir.
Malov tarafndan tavsif edilen Mslman amanlarn yaptk
lar ayin yukarda tavsif ettiimiz Altayl amanist kamlarn yap
tklar ayinlerin yle byle slamlatrlm eklinden ibarettir.
Tpk Altay amanlarnn afsunlarnda olduu gibi Dou Trkis
tan amanlarnn (haks ve oyunlarnn) dualarnda da msteh
cen kelimeler bulunuyor. Bakslar, gerekten amanlktan ibaret
(125) Proben, IX (metin), 316-317.
(126) S. E. Malov, Samanstvo Sartov Vost. Turkestane (Sbornik MRE,
1918, t.v. s. 116).
(127) S. Oldenberg, Kratkiye zametki o perihonah i duahanah (ayn
dergi s. 17-20).
(128) N. N. Pantusov, Taraninskiye bak (Izv. Trk. otd. RGO, 1907
fas. VI); Materiali po izu mareey Taranccey... Kazan, 1901. Obraztsi
taran. nar. literatre, Kazan, 1909 s. 135-139, 184-190.
326

olan ayinlerini peygamberlerin ve isam velilerinin adlarn kar

trmak suretiyle slamlatrmaa almlar ve bylece meslekle
rini muhafazaya muvaffak olmulardr. Okuma ve yazma bilen
baklar kendi mesleklerini meru bir meslek tantmak iin "Peri
Han" (peri okuyucu) risaleleri tertip ederek Fatma anay kendile
rine bir (koruyucu patron) ilan etmilerdir. Baklarn yaptklar
ayin Altay ve Yakut amanlarnn ayinlerinden daha muhteem
olur. Baknn yannda hanendeleri, saz takm bulunur. Tpk Al
tay amanlnda olduu gibi hastal baka bir nesneye yahut
hayvana "grme" Trkistan baklnn en nemli unsurlarn. dan biridir. Ayin 4, 6, 12, 15, 16 blm olur. Bazan ayin (oyun) b
lmleri koraklar (bebekler, Puppe) ile tayin edilir. Bu ayinlere
"60 korak oyunu" yahut "80 korak oyunu" denilirse de haki
katte yirmi tane korakla tamamlanr. En nemli nesnelerden bi
ri tu'dur. Tu yle hazrlanr: Kullanlmayan bir ip alnr, iki ve
ya katlanr. Bir ucu dama, bir ucu da yere kaza balanr. st
tarafna kzl ve yeil kumalar aslr, ip eritlerle sslenir, ide
aac dallar balanr. Baklar "risale"sine gre bu tu Cebrail
vastasyla Fatma anamz iin gkten inmitir.
Adette aman (bak) ayini blmden ibarettir. En az
gece devam eder. En son blm sabahleyin olur. Ayin balama
dan nce bak mum yakarak bir fal aar. Aksu ehrine grd
fal Malov yle tasvir ediyor: Bir kaba su doldurup hal zerine
konur. Kabn yanna ayna ve mum yerletirilir. Ocaktaki atee
eftali ekirdei atlr. Bu ekirdein kmryle yedi yandaki
bir ocuun avularn ve gzlerini boyarlar. Suya bir yzk, i
ne ve biraz pamuk atarlar. Bak dua okur, suya bakp ayin yap
tran adamn sorularna karlk verir. Hotan ehrinde bu suya
bir denek koyarlar. Bu denek ruhlarn (perilerin) konmalar
iindir. Periler bu denee konup suda oynarlarm. Bak bun
larn aksini aynada grrm.

327

1914 ylnda Carhlk ehrinde (Lob-Nor'da) bir hastaya yap

lan bak ayinini Malov yle tasvir ediyor:
Kadn amann elinde pek kaba yaplm bir kl vard. Bu
klcn sap ile demiri arasnda halkalar bulunuyordu. Bunlar
ngrak vazifesi gryorlard. Bak ayine balarken bu klc
(yahut haneri) ocak yanndaki duvara soktu; kendisi ocaa kar
durup dua okuyordu, sonra klc ve elindeki kamy taban
demesi zerine brakt. Azna anason tohumlan alp bir ey
ler okuduktan sonra bunlar ateli kmr zerinde yakt. Tam
bu srada "dab" (tef alan) tef almaa ve trk (aman duas)
sylemee balad. Bak sa elindeki kl ve kam, sol elinde
ki tts yapt kap bulunduu halde dans ederek yanan muma
kar ban defa edi; elindeki tts kabn dar frlatt, ken
disi baygnlk geirir gibi durum ald; ayine itirak edenlerden
biri baky tuttu. Yanna gelen iki adam ayin iin ne gibi ey ge
rek olduunu sordular. Bak "ba tu" zerine beyaz, krmz

Gnmz Orta Asya Trklerinde kadn aman

328

ve gk renkli bayrak, 51 beyaz, 61 gk korak (kukla, bebek)

gerek olduunu syledi. Baky tutan adamlar onu koyu verdi
ler. Bak baylp yere dt. Ayin devam ediyordu. Bir mddet
sonra bak kendine geldi. Saz, musiki sustu. Bak klcn duva
ra saplad elindeki kam ile cinleri kovmaa balad. Bununla
beraber ayinin birinci blm tamam oldu.
kinci gn akam saat 8' de yine ayine baland. algclar elle
rindeki teflerini atee tutup kuruttular. Bak tu ile ocak arasnda
ban nne eip murakabede oturuyordu, bir elinde kam, ken
disi saa, sola sallanyordu. Sonra kalkp "tu" yannda oturan
hastann yanna gelerek onun zerinde kamsn dolahrd.
algclar yine saz almaa, dualarn sylemee baladlar.
Bak, elinde tts bulunduu halde, dans ediyor, ttsnn k
mrlerini dar atyordu. ki kuklay alp bir eyler fsldadktan
sonra bunlar muma dokundurup yakt. Yanan kuklalar hasta
nn yzne tuttuktan sonra ocaa att. Ayin iin hazrlanm
olan gvercini alp hastann ba zerinde dolatrd ve tekrar
yerine koydu. Gvercinden sonra eline verilen tavuu da hasta
nn ba zerinde dolatrarak kendisi tu etrafnda dans etti.
Sonra ola hastann etrafnda dolatrd. Musiki ve trkler
devam ediyordu. Bak elindeki haneri gya hastaya saplar gi
bi bir hareket yapt. Bununla ikinci ksm tamam oldu.
nc ksm nc gnn akamnda balad. algclar
tef alyor, hanendeler dua-trklerini aryorlard. Bak tu
un etrafnda dans ediyordu. Bu ayin iin bir arn uzunluun
da krk bir tane ubuk hazrlanmh. Bak, ayinin ikinci bl
mnde olduu gibi kuklalar muma dokundurup yakyor ve
hastann ba zerinde dolatryordu. Bu srada temaaya ge
lenlerden bir kadn da dans etmee balad. Bak krk bir ubu
u ikiye ayrp hastann zerinde dolahrd. Sonra ate yannda
oturan be erkee ikier tane ubuk verdi. Bu erkekler tu etra-

329

fnda dolap ubuu bakya verdiler. Bak bunlarla hastaya

vurduktan sonra dar attrd kendisi gya cinleri kovmu gibi
klcyla kap tarafna tehdit savurdu. Bununla ayin tamam oldu.
S. Malov 1915 ylnda Aksu ehrinde mahede ettii (grd
) aman ayinini yle tasvir ediyor:
Bak nce abdest ald, algclar ate yannda davul ve tefle
rini kurutuyorlard. Bak ekmek zerine Arapa bir dua okudu,
orada bulunanlar hep "amin" diyerek ekmei yediler. Bak tu
yanna oturup biri Arapa, biri Trke iki adua okudu. Ttsy
tutan biri tua yapp duran hastay ttsledi; bak elinde
kam dua okuyor, algclar alg alyorlard. Hasta, tu etra
fnda dnyor, bak onu takibediyordu. Hasta dp bayld.
Ona erbet verdiler. Hasta ayld. Drt tane mum yakp ekmee
soktuktan sonra hastann eline verdiler. Hasta yine tu etrafnda
dolamaa balad. Bak bir avu saman mumun ateiyle yakp
hastaya vurup beyaz tavuu etrafnda dolatrdi. Bununla ayi
nin birinci ksm tamam oldu. Hastay yataa yatrdlar.
Baknn yerine olu geti. Tua dokunup dua okudu ve y
zn sildi. Kpkrmz kzgn demire yaln ayak on be defa ba
sp ayaklarn hastaya dokundurdu. Sonra topallayarak bir tara
fa gitti... Baknn kendisi ayine devam etti. Tu etrafnda iki
gen gayet gzel dans etmee baladlar. Bunlardan sonra iki ka
dn dans etti. Bak yine Arapa bir dua okudu. Herkes "amin"
dedi; tu yanna oturdu, gmleinin eteklerine dm dm
ledi. Bir mendilin drt kesini dmleyerek bana geirdi,
zerine klahn giydi. Dua okudu ve defa "ay!" diye bar
d. Her taraf sklt iinde. Sazlar tuun altnda bak tuu tutup
duran hastann boynuna kamsn, ocak yannda duvara sap
lanm hanerine de bir ip ast. Tuun etrafnda tts yapp dua
okuyor, cemaat de "amin" diyordu. Bundan sonra bak aman
dualarna, algclar tef ve davul almaa baladlar. Her tarafta

330

mumlar yanyor. Bak aznda bak bulunduu halde, tuun

etrafnda dnyordu. Hastann gzne, boynuna, karnna ba
n sokuyor, hanerle hastaya vuruyordu bu manzaradan her
kes dehet iinde kald. Bu srada kpkrmz ate iinde bir kz
gn demir getirdiler. Bak bu demiri birka defa diliyle yalad.
ok dikkatle baktm. Gerekten yalyordu. Her yaladka hasta
ya flyordu.
Oldenburg Dou Trkistan' da Kurale'de 1910 ylnda "Ms
lman" amann yapt bir ayini mahede etmitir. Dou Tr
kistan'n baz yerlerinde "peri han", baz yerlerinde "dua-han"
dedikleri Mslman kanlara Kurale' de bah dediklerini kay
detmektedir. Bu "bah"larn yaptklar ayinlerde Malov ve ba
kalar tarafndan tasvir edilen ayinlerin ayn olduu grlmek
tedir. Okuduklar dualarn da bizim muhtelif kaynaklardan ala
rak metinlerini verdiimiz dualardan farkszdr. Bu dualar
"Kur' an ba bismillah, iin ba bismillah... " diye balamalarna
ramen, tam manasyla aman ilahilerinden ibarettir. Bu bak
lar, slam dininin ar basks altnda varlklarn muhafaza ede
bilen gerek kam (aman) lardr.
N. Pantusov'un verdii malumata gre Taranlarda frk
mollalarn da amandan farklar yoktur. Bunlardan biri has
taya bakmaa getirilirse remil bakp "Hastaya Mslman cinler
musallat olmu. Karabal ak tavuk getiriniz. Krk tane yal
yurka hazrlaynz!" der. "Azemt' 'aleykm ya ervahlar ya cin
ler... gnz, g!" diye afsun okurlar. Hastal baka bir nes
neye grrler. Bu mollalardan baka "rednameci" denilen
frkler vardr. Bunlar yedi pnardan, yedi deirmenden su
alp bir kaba doldurup flerler. Bu suyun arl bir Kur'an
arlnda olacaktr. Sonra yedi para demir kzdrp bu suya
atarlar; bu suyun buusuyla hastay terlettikten sonra bir kap
lumbaa iskeleti zerinden bu suyu geirip hastay ykarlar. Bu-

331

nunla da hastalk gemezse "ervah a" yaparlar. Bu "ervah a"

kertenkele, kurbaa, ylan suretinde hamurdan yaplan yemek
tir. Bunu yerler ve bir ksmn drt yol azna karp korlar.
Grlyor ki btn bu frk mollalar ve "rednameci"ler
slam perdesi altnda yaamakta devam eden mtereddi
(yozlam), yalanc amanlardr.
XVIII. yzyln ortalarnda Bakurtlar arasnda ilmi aratr
malar yapan Rus limler Akademisi yesi . Lepechin Bakurt
grenek ve geleneklerinden bahsederken bizzat mahede ettii
doum trenini yle tasvir ediyor: Bir lohusaya "eytan oyun"
dedikleri treni yaptrmak iin kreze'yi ardlar. Kreze dan
sediyor, barp aryordu. Bylece cin ve eytanlar kovuyor
mu. Gece yars olduunda eline kl ve tfek ald. Birka ada
ma kendi kuan skca ektirdi. Bu, cinlerle sava iin hazrlk
t. Elindeki silahlarla cin ve perileri kovmaa (onlarla savama
a) balad. Nihayet "Cinleri kovdum. Iyk rmanda onlar
bodum" dedi. (129)
Grlyor ki XVIII. yzylda Bakurtlarda, Altayllar, Krgz
lar, Dou Trkistan Trkleri gibi, aman ayinine "oyun" demi
lerdir.
'
Krgz-Kazak bakslarnn yaptklar ayinler birok etnograf
tarafndan tesbit edilmitir. Biz kendimiz bir baksnn Trkis
tan'da, Sarsu rma yaknlarnda, Naymanlar yaylasnda, yap
t bir ayini mahede ettik. Bu haks kendisinin Asan Tokpak
Barlbay neslinden olduunu sylyordu. Tepesinde "aydar"
(peremi), klahnda puhu kuunun tyleri vard. Kopuzu da
puhu kuunun tyleriyle sslenmi idi. Krk, krkbe yalarnda
grnyordu. Bu haks ayn zaman saz airi, sohbeti ho bir
adam idi.

(129) . Lepechin, Dnevniya Zapiski pute. (Polonye Sobraniye Sov

rem. uenie puteest. tom IV, s. 82-83)
332

Bu baksy bir hastay tedavi etmek iin armlard. Hasta

yirmi yanda bir delikanl idi. Baks geldii gibi bir koyun kesil
di. Derhal bunun krek kemii karlp baksya getirildi. Baks
bu kemii atee atp biraz sonra kard. Bir eliyle kemii tutup
bir elinin parmaklaryla kemik zerinde hasl olan atlaklar
(izgileri) yoklad. "Ak cin imi ... Bir sar ba koyun... Sonu iyi
dir... bir cemaat var... Bir kazan yannda ... " gibi bir sr eyler
syledi.
Akam karanl bastktan sonra hastay adrn tam orta ye
rine yatrp haks "arvak"larn armaa balad. Kopuz ala
rak haks dualarn okuyordu. "Git!", "g!" diye barp ar
d. Sonra bir "sar ba" koyun getirdiler. Baks kendi eliyle has
tann etrafnda defa dolatrp dar kard. Bu koyunun
kurban olarak kesildiini yahut adak olarak brakldn re
nemedim.
Bizim mahede ettiimiz bu ayin kk bir ayindi.
Ebubekir Dvayolu tarafndan tavsif edilen (130) ayin Altay
llarn ve Yakutlarn aman ayinlerine daha ok benzemektedir.
Yakutlar, szde de olsa, Hristiyan sayldklarndan bunlarda
amanizm dini mahiyetini kaybetmitir. Bunlarda amanlar
(oyunlar) hekim, frk, falc olarak i grrler. Bununla be
raber hastalar zerinde yaptklar ayinler Altay aman (kam) !a
rnn ayinlerinden farkszdr. Yakut lkesinin cra kelerinde
amanlarn sah gibi dini mahiyetteki ayin ve trenleri dahi ic
ra ettikleri de tesbit edilmitir.
Hastalara bakmaa ve tedavi etmee arlan Yakut aman
eve girdii gibi st baa, odann en saygl yerine geer; boz at
derisinden yaplan post zerine oturur. Yakutlarda boz at derisi

(130) A. Divayev, Baks (Etnogr. Oboz. 1897, s. 123). z oblasti Kr

gz, verovamya. Baks, kak lekar i koldun (lzw. O. arheol, ist. i etnog.
1899, XV.)
333

mbarek (kutsal) nesnelerden saylr. amana akama kadar tr

l yemekler ikram edilir. Komular ve soyun bykleri arlr;
ziyafetten sonra ayin iin her eyin hazr olduu ilan edilir. a
man uzun salarn svar, hazrla ait baz teferruatn yaplmas
iin emirler verir. Ayine katlmak istemeyenlerin ayin balama
dan kmalarn, ayin srasnda dar kmak ve girmek yasak
olduunu anlatr. Ayin balamak zere iken amanda garip bir
deiiklik olur; hkrk tutar, yznn adaleleri durmadan ha
reket eder, gzleri atee, bir nokta zerine dikilir. Ortada yanan
ate yava yava snmektedir. Ayine itirak edenler ok yava
konuurlar. aman baya giyimlerini karp ayin cbbesini,
cbbesi yoksa kadn entarisi giyer, eline piposunu tuttururlar.
Yava yava dumann yutar... Hkr sklar, gzleri kapanr.
Boz at postu odann tam orta yerine konulur. aman post zeri
ne oturup biraz su ier. Eline kam, kayn aac ve dallar, davul
ve tokman alr; postun ba taraf gney ynne dorudur; a
man da gneye kar durur. Dnyann drt yanna secde eder,
azna ald suyu etrafa pskrr. Ev sahibi atee, at klndan
bir avu kl atar ve atei sndrr. Oda zifiri karanlk iindedir.
aman ban emi, murakabeye dalan eyh gibi, sessiz ve ha
reketsiz oturur. Her taraf derin bir skunet kaplar. amann ara
da bir hkr bu skuneti bozar. Birdenbire amann esnemesi
ile beraber maden sesleri, odann her yanndan mthi bir grl
t duylulur: ahin sesi, mart kuunun alamas ,trl trl ku
sesleri gelir. Yine skunet... Bu skuneti davul sesi bozar. aman
ilahiler okur, davul alar... biraz sonra amann ancak mrltlar
iitilir, davul durur. Yine birka dakika derin skunet. aman is
tirak (ekstaz) haline gelmitir. Birdenbire dzgn ilahiler oku
yup davul almaa balar. Emegeti'ini, yani koruyucu ruhunu
ve baka tanrlar arr. Bunlarn abuk gelmeleri iin yalvarr.
Bu ruhlar birdenbire bastrrlar, aman korkusundan baylr, d-

334

er. aman yzyle, yani secde eder gibi, derse iyi alamet sa
ylr; arkasyla derse fenadr. aman yere der dmez her
kes ilahiler okumaa balar. Tecrbeli ihtiyarlar, aman ayltma
a alrlar. Ruhlar arasnda kendi Emeget'ini grd gibi a
man aylr, neelenir, sramaa ve dansetmee balar. Ate yak
lr. Atein al ziyas iinde dans eden amann azndan kpkler
srad grlr. Gzleri yar kapal, elinde davul, eytani bir
dans yapmaktadr. Nihayet, aman yava yava tabii durumunu
almaktadr. Davul dzenli sesler karmaa, ilahfler de anlala
cak ekilde sylenmee balar. Hastann yata yanna gelir, el
lerini hastann yzne koyup etraf seyreder. Bylece hastaya
musallat olan kt ruhlar arar. Kt ruhlardan birini bulduu
. gibi tekrar dansetmee balar. aman bu dans srasnda pek
uzaklara, gklere seyahat ettiini temsil eder. Ayinin bu ksmn
da Yakut amanlar yer yznde ve gklerde gezdiklerini sanat
karane temsil ederler. Dans yaparken bazan da tepesine kma
y, hazan inmeyi, bazan gklerde umay, oluh'larda, {"men
zil'lerde) dinlenmeyi ok gzel temsil ederler.
aman gklere doru "uarken" usuz bucaksz gk yzn
de dolaan ruhlar ve kular amann gklere, tanr huzuruna
doru umasna hayran oluyorlar, heyecanlarndan karma kar
k grlt karyorlar. aman bunu davulunun sesleriyle ifade
eder. aman gklere doru uuyor ve ilahi sylemekte devam
ediyor:
"Ey yerin kudretli boas! Ey bozkrlarn kudretli at! Ben de
bir boa deil miyim? Ben de bryorum. Ben bir yabani at
deil miyim? Ben de yksek sesle kiniyorum. Ben btn yara
tklardan stnm; insanlarn en istidatls, en selahiyetlisi de
benim. Beni en kudretli tanr kendi eliyle yaratmtr. Gel, yaba
ni atm, gel! Bana yapacam ret! Ey yerin kudretli ve muci
zeler yaratan boas! Gel, bana syle! Ey kudretli tanrm, emirle-

335

rini ver!... Ey hazr olan cemaat, beni iyi dinleyiniz: "benimle y

r!" demediim kimse benimle yrmee kalkmasn! "yr!"
dediim kimseler ileri! herkes iyi baksn, ihtiyatl olsn! ..
Ey benim solumda bulunan sopal hatun! Yolumu anrsam
yolumu gster, ey byk anam! Beni doru yola gnder.
Gney ormanlarnda dokuz tepede yaayan ey gne ruhla
r! Douda yaayan kaln boyunlu babam, hakanm! Ey ak sakal
l ate baba!"
Yakut aman kt ruhlarn istedikleri kurban zerinde pa
zarlk da yapar. Bazan kt ruhun istedii kurban yerine o hay
vann suretini yapp kurban ederek ruhu aldatabilir. (131)
Yakutlarda yaplan aman ayinlerinden en by amanlk
mesleine yeni girenler iin yaplan takdis ayinidir ki yukarda
amanlarn hayatndan bahsettiimiz sahifelerde bu treni tavsif
ettik.
Yakutlarda zel ayinlerin nemlilerinden biri yeni ev yap
mak iin seilen yerde (arsada) yaplan ayindir. Yakutlardan biri
yeni ev kurmak istedii zaman kutlu arsa arar. Bu trene de a
man karr. Kutlu bir yer seildikten sonra yap kuracak olan
adam yle dua eder:
"Byk anam hatun (ebe hatnm) sekiz kenarl yerimin sahi
bi, dinle, iit!" Bunu dedikten sonra douya kar durup elinden
eldivenini kararak duasna devam eder:
"Ksa srecek olan ksmetim ve fani olan mukadderatm hak
knda dua ediyorum. Hereyi bilen ar fal kama (132) yalva-

(131) Baz hocalarn tatbik ettikleri "hile-i er'iye"nin menei iptidai

amanizmde tatbik edilen bu, ruhlar aldatma inancdr. ok iptidai
devrin bu inanc Sami dinlerin hepsine sokulmu, Allah hakkndaki
yksek inanlara aykr olarak binlerce yllar devam etmitir.
(132) Altayllarn fincanla fal atklar gibi Yakutlar kak yahut el
diven atmakla fallanrlar.
336

ryorum. ,Ak ve yksek tanrlar, dinleyiniz! Yer altnn sahibi

olan tanrlar iitiniz! dinleyiniz! Hereyi bilen, gren kak faln
armaan ediniz!"
Sonra "uruy" (133) barp eldivenini atar.
Eldiven ters derse (avu yani aa gelirse) kt saylr;
tekrar dua ederek atar. Nihayet eldivenin avu taraf yukar ge
lir. Uruy! diye bararak oraya bir ha yerletirir. Derhal komu
lar ve kendi aile efrad buraya toplanp ate yakarlar. Atee ya,
yourt (suorat) dkerler, at yelesinden kl koparp atarlar. a
man yahut evi yapacak adam kak alp "Bir gnlk ksmetimiz,
iki gnlk kaderimiz iin! Bu yerin sahibi, alevli atein ruhu,
dinleyiniz! Byk anam hatun, kucanda ve arkanda bizi barn
dr!" diye dua eder.
Yaplacak evin kutlu olmas, ocan mukaddes atei daima
yanmas, neslin oalmas, hayvanlarn bereketli olmas iin
dua ederek yine ka havaya frlatrlar ve "uruy" diye barr
lar. Bu fala bakan adam (aman) atee bakp dua eder. Tanrdan
sormad ey brakmaz. Uzun uzun dua ederek yine ka ha
vaya frlatr. Fal iyi gelirse ev sahibi derhal ka kapar ve ya
kasna yerletirir. Herkes memnun olur, ev yapldktan sonra
ayin mahiyetini haiz bir dn yaplr. ihtiyarlardan biri yle
dua eder: "Alevli ate yak, yaktn atein kvlcmlar snme
sin, kn oturduun ev bereketli, yazn oturduun ev kutlu ol
sun!"
Ocak yaparkan kurban kesilir. Bunun kan ocak yaplacak ye
re srlr; atee serpilir. Evin hereyi tamam olduktan sonra ye
di gn kmz hazrlanr. aman arlr. aman dua etmeden
kimseye kmz verilmez. aman dua ederek kmzdan alp atee
sa yapar ve douya bakarak:

(133) Yakut amanistleri Altayllarn "opkuruy" ve "alas" szleri

yerine uruy! derler.
337

Asya Kartal
"At srlerinin tanrs kartal ve Cesegey iyehsit hatun! Gzel
yeleli atlar ve uzun boynuzlu hayvanlar gnderiniz!" der. ama
nn evresinde iki tane mukaddes kayn aac bulunur. Her taraf
yeil yapraklarla sslenir. nk hayvanlarn koruyucusu olan
ruh yehsit bunlar ok beenirmi (134).
Yakut, Altay, Kazak-Krgz ve Bakurt folklorundan renil
diine gre, eski aman ayinlerinde kartal (hotoy, brkt, kara
ku) ok nemli bir unsur olmutur. Yakutlarda son yllara kadar
kartal kltnn yaad V. M. onov tarafndan tesbit edilmitir.
(135)
Yakutlarn inanlarna gre karlarn ve buzlarn erimesi, ilk
baharn gelmesi kartaln kanatlarn sallamasna baldr. "lkba-

(134) S. Yastremski, Obrazts Yakut, narod. Literatur, 201-204.

(135) V. M. Ionov, : aigle les croyances des Yakautes, Le Culte de
l'aigle chez les Yakoutes (Sbornik MAE, 1913, t. XVI).
(136) "Cl keliitin mata "harfi harfine "yl gelirinin r."
338

har yln gelii" (136) adn verdikleri bahar trks, eski devir
lerde kartal namna sylenen ilahilerin kalnts olduuna phe
yoktur. Baz Yakut anasoylar kartal koruyucu ruh sayarlar (ho
toy tengereleh ije usa).
Yakutlara gre en korkun and kartal adyla iilen anddr.
Kartal adyla yalan yere and ienlerin "oca sner", yani nesli,
tohumu kesilir.
Herhangi bir Yakut evinin yannda bir kartal grrse ona et
ziyafeti vermei kendine bor sayar. Hazr eti bulunmazsa bir
hayvan kesmekten de ekinmez. amanizm geleneklerine kar
kaytsz ve yeni fikirleri benimsemi olan bir Yakut'un buza
keserek kartala ziyafet verdiini onov hayretle mahede et
mitir.
Yakutlardan biri yanllkla kartal ldrrse, aman ara
rak trenle bu kartal kaldrtrd (gmdrrd).
Ksr kadnlar ocuk vermesi iin kartala ba vurup yalvarr
lard. Bundan sonra dnyaya gelen ocua "hotoy trtteh" (ya
ni "kartaldan tremi") denirdi.
Hastaya arlan aman hastann kartal ldrd iin has
talandn ruhlarndan renirse rk aatan bir kartal sure
ti yapar, gneydouya alan pencereye kar dner. Kartal ad
na, krek kemikleri zerinde beyaz leke bulunan, yaz at kur
ban kesilir. aman hazrlad, suret zerine kurbann yrek ka
nyla gz, az gibi resimler izer. Dualarnda hastann kartala
sayg gstereceine dair sz verir. aman tarafndan yaplan kar
tal sureti, iine hastann ldrd kartaln ruhu (sr) konulup,
evin bir kesine aslr. Ayin tamam olduktan sonra bu suret or
mana gtrlp braklr.

(137) "Uuk" denilen deri hastalm Bakurtlar da byle tedavi

ederler. Uuk tedavi eden adam byk bir rma gemi olmaldr.
339

Atee saygszlk gsteren adamlar deri hastalna tutulur

lar. Bu hastal, akmak tayla ate yakmak suretiyle, ancak
kartaldan tremi olan aman tedavi edebilir. (137)
Btn bu kk trenler eski amanizmin byk ayinlerinin
kalntlardr.

340

XII. FALCILIK.VE KEHANET

Falclk amanizmin balca unsurlarndan biridir. Fal eski
Trkede rk kelimesiyle ifade edilmitir. Mahmut Kagari rk
kelimesini "falclk, kahinlik ve bir kimsenin gnlndekini bil
mek" diye aklamaktadr. (Divan Lgat-it Trk 1,45; tercme
42). Besim Atalay'n evirmesine ilave ettii nota gre "Bu keli
me Trkiye'nin birok yerinde kader, talih, fal anlamna kulla
nlmaktadr. Irkm ald talihim ald demektir"; "kam rklad"
cmlesinin izahn yaparken u notu ilave ediyor: "Bat Anado
lu' da ve hele Ktayha vilayetinin baz yerlerinde "rk bakmak"
fala bakmak anlamndadr (cilt III, 443). Kpak lehelerinde "te
e'um" ve "tefe'ul" anlamlarna gelen "rm" kelimesi vardr ki
bu da kk bakmndan rk ile bal bir terimdir. Ouz destann
da zikredilen bilge ve filozof Irk! Hoca'nn ad da kahin ve falc
anlamn ifade etse gerektir. (Yakutlara gre ilk amann ad da
Argl idi. Bu isimde Irk! veya Ark! Hoca'y hatrlatyor. Altay
amanistlerinde kandan baka "rmc" denilen adamlar vardr.
Bunlar sar' al hasta adamlardr. Sar' alan tuttuu zaman bunlar
gaipten haber verirlermi. amanistler arasnda fal anlamna ge
len yaygn kelime tlge' <lir. slam Trklerden Krgzlar dahi fala
tlge derler. "Manas" destannda kahraman Manas'n arkada
larndan biri tlg Kara Tlek' <lir. Baka biri de "yarnc"
(krek kemii ile fal aan) Kara Baditir. Krgzca da fal kelime
sini ifade eden keret kelimesi de vardr ki bu kelime baka Trk
lehelerinde tesbit edilmemitir.
Falclar fal amak iin kullandklar nesneye gre muhtelif ad
341

alrlar. Hayvanlarn krek kemiine bakp gelecei kefedenlere

"yarnc" (138) koyun tezekleriyle fal aanlar "kumalak",
muhtelif eylerden manalar karan falclara "rm" denir.
amanistlerde, Mslman Trklerden Krgz-Kazaklarda ve
Nogaylarda en mehur fal "krek kemii" faldr. Etnografya
aratrmalarndan anlaldna gre, bu trl fal muhtelif rkla
ra mensup kavimlerde eskiden beri malumdur. Krek kemii ile
fal amak adeti Japonlarda da mahede edilmitir. (139) Arap
lar bu fala kadim Yunan ilimlerinden bir ilim sayarak "krek ke
mii bilgisi" adyla tedvin etmiler (140); 'lm-l-ketf' adyla bir
ok risaleler yazmlardr. Bu risalelerden birka Nuru Osmani
ye kitaplnda 2840 numarada bulunmaktadr. Bu risalelerden
birindeki izahlar Yakup bin shak el-Kendi'ye nisbet verilmekte
dir. "Risale" ye gre bu kitap Yunancadan tercme edilmitir. Bu
risalelerde krek kemii zerinde grlen izgilere gre istikba
lin izah Krgz-Kazak ve Altay Trklerinin "yarnc"larnn
izahna ok benzemektedir. Risaleye krek kemiinin her nokta
sn ve izgilerini gsteren bir resim de ilave edilmitir. Bu resim
de al, ailenin yuvas, mezar yeri, sava meydan, muhtelif ka-

(138) "Krek kemii" Arapa "ketf", Krgz-Kazaka "cavrun", Al

tayca ve Krgzca "yorun", eski Trkede "yarn", Abakan lehelerin
de "aarn", Yakutada "saarn". Krgzlar "yrun" dedikleri gibi "dal"
da derler ki Moolcada da byledir. Krek kemii ile fal bakmak eski
Yunanllarda ve Romallarda da vard. Buna Yunanca omoplatoskopie,
Latince Skapulimantia denir. Anadolu'nun baz yerlerinde krek kemi
i fal son zamanlara kadar malmdu (bk. Abdlkadir nan "Rapor",
st. 1930, Sah. 58-59)
(139) P. D. Chantepie de la Saussaye "Dinler Tarihi" (Rusa tere),
Moskova 1899, c. 1, s. 93.
(140) Bk. Kef-z-Zunun, c. 1, 133 (stanbul, 1311); Takprlzade
Ahmed Efendi, Mevzuat-l-Ulum, stanbul, 1213, s. 378. Yine bk. O.
Rescher, Zur Omoplatoskopie bei den Islamischen Vlker (Monde Ori
ental dergisinden ayr basm, s. 230-231.)
342

vimlerin durumunu gsteren iaretler bulunmaktadr. Btn

bunlardan anlalyor ki 'krek kemii' fal en eski amanizmin
kalntlarndan biridir.
'Krek kemii" falna Mool saraylarnda ok nem verilirdi. Rubruk'un verdii malumata gre Meng Han bir ie giri
mek isterse krek kemiine bakard, nce kemii atete kzdrr
lard. Bunlar yakmaa mahsus kk iki ev vard. Kemikleri
yaktktan sonra hakan bunlardan hasl olan izgilere bakard.
Kemik zerindeki izgi doru, dz ise yol ak, eri veya delik
ler hasl olursa yol kapal demekti. Rubruk, hakann yannda
yanm kemikler grmtr. (141) Moollarn krek kemikleri
ile fal atklarn 1221' de seyahat eden inli Menhun da zikret
metedir. (142)
1771 ylnda Kazak bozkrlarnda seyahat eden yzba Ri
kov Krgz-Kazak hanlarndan Nur Ali Han'n karargahnda bu
lunmu ve mehur bir "yavrunu" nun krek kemii falna bak
tn grmtr. O gnlerde Krgzlarla Kalmuklar arasnda sa
valar oluyordu. Nur Ali Han, Congaryaya firar etmekte olan
Kalmuklar takibe hazrlanyordu. Seferin baarl olup olmaya
can, Kalmuklarn ne yaptklarn renmek istiyordu. Yavrun
u krek kemiini atete yakp sonra eline ald. izgilerine baka
rak "Dn leyin Kalmuklarn arasna bir arvak (ruh) karm.
Bu arvak Kalmuklara korku salmtr... Kalmuklarn mukadde
rat nc bir arvak tarafndan halledilecektir. Bu arvak Kal
muklar koruyacaktr" dedi. (143)
Krgz-Kazaklar krek kemiine sayg gsterirler; krmadan
kpeklere atmazlar. (144) Moolistan' da Budizm bile krek ke-

(141) V. Rubruk (Malein tercmesi), s. 128-129.

(142) Vasilyev, Istoriya i drevnosti vostonoy asti Sevemoy Azii, s.
232-233.
(143) Rkov, Jurnal ili dnev. zapiski, S. Petesb. 1772, s. 72.
343

miine nem vermek mecburiyetinde kalmtr. Buda rahipleri

halkn aman geleneklerine uyarak dua ve afsunlarn krek ke
miine yazar ve "oba"lara atarlar. (145)
Krgz-Kazak ve Krgz halk edebiyatnda "krek kemii" fa
l motifi ok bulunmaktadr. Destanlarda ve hikayelerde gerek
Mslman kahramanlar ve gerek mrik alplar hep krek kemi
i falna gre hareket ederler. Bir hikayede mriklerin babuu
Telegey "Cemaat, durunuz, bu yerde ate yaknz, kumalak (fa
l) aalm! Koyunun krek kemiini atee yakalm! Kumalak a6., koyunun krek kemiini yakt ve dedi: "Bizi malup eden bir
ocukmu . . " (146) Baka bir hikayede Mslman kahraman Er
Kke yanndaki arkadana krek kemii fal atryor. (147)
"Sayn Batr" destannda Kara Kpak babuu Kubland Kal
muklara kar savan baarl olup olmayacan renmek iin
krek kemii falna bakyor. "Cagalbayl boyundand. Sznde
hata olmazd, krek kemii ile konuurdu. Krek kemiini ate
e yakp falna bakt" denilmektedir. (148)
Krgzlarn "Manas" destannda Manas'n yannda "krek
kemii" ne bakan falc bulunduu zikredilmektedir. Kalmuk Ha
n Yolay'n da "krek kemii"ne bakp Tanr ile konuan "Targl
Taz" adl falcs vard. Falc krek kemiinde kanl bir ban yu
varlandn gryor. Bu sefere kmann iyi olmayacan anla.

(144) Anadolu'nun birok yerinde kasaplar krek kemiini krma

dan atmazlar. stanbul kasaplar da bu grenee uyarlar.
(145) Bk. G. Potanin, Oerki S. Zap. Mongolii, il, 91.
(146) Proben, III, 103-104. Yine bk. R. Karutz. Unter Kirgisien und
Trkmenen, s. 138.
(147) Proben, III, s. 90.
(148) Proben, III, 195. XI. yzylda Karahanl Trkleri de krek
kemii falna inanmlardr (DLT. il, 16; tere. 21: "krek kemii karr
sa il karr").
(149) Proben, V, 196-197.
344

tyor. Fakat han buna bakmadan sefere kyor. Manas onu ma

h1p ediyor ve ldryor. (149)
XIX. yzyln abalarnda Krm' da seyahat eden papaz Mi
nas Meditsi "Nogay kahinlerinin kuzu krek kemiindeki izgi
ve noktalara bakp istikbalden haber verdiklerini, fal sahibine
bir yl iinde gelecek iyi ve fena gnleri bildirdiklerini" yazmtr. (150) Mahmut Kagari'nin naklettii bir atalar sz de ("k
rek kemii karrsa il karr") bu fala iarettir (C. III, 19; terc
me, 21).
Krek kemii falndan Nogay hikaye ve destanlarnda da ok
bahsedilir. Edige ile Toktam Han destanna gre Toktam Han
Edige'nin olu kr Adil' den kaarken bir obana krek kemii
fal baktrmtr. (151) Nogay halk edebiyatnda buna benzer krek kemii fallar ok geer.
,
Bakurtlarda eski zamanlarda "krek kemii" falna bakanla
rn bulunduu, Dou Bakurtlarnda ok yalan syleyene "yav
run kalak" (yani krek kemii) dediklerinden anlalmaktadr.
Herhalde hocalarn bu fala kar mcadelelerinde muvaffak ol
duklarndan sonra bu tabir yerlemi olsa gerektir.
Altay ve Yakut amanistlerinde "krek kemii" fal ok yay
gndr. Yakut Dolganlar ve Karagaslar bu fal iin geyik kemiini
tercih ederler. (152)
Krek kemii ile fal atrmak isteyen adam bir krek kemi
i bulur. Bu kemiin kaynatlmam olmas lazmdr. (153) Fal
c kemii atee kzdrdktan sonra eline alp ince tarafndan tu-

(150) L. Kolli, z "pute. Mnasa Meditsi (Izv. Tavr. Uenoy arhev

noy Kam. 1910, No. 44, s. 34).
(151) Molla Osmanov, Nogay halk edebiyat, Petersb. 1883, s. 38.
(152) Krgz-Kazaklar kei, bilhassa teke kemiini tercih ederler.
Kr. Kef-z-zunun, I, 133.
(153) Arapa "ilm-l-ketf" risalesi de kemiin kaynatlmam olma
sn art saymaktadr (Nuru Osmaniye nshas varak 18a).
345

tar. Kemikte izgiler, atlaklar ve noktalar belirmitir. Fala bak

tran adam bir Sagayldr. Hayvann aldrmtr. Fala bakan
Altayl bir kandr. Kemikte hasl olan izgileri kam yle izah
ediyor:
D-D izgisinin ortasnda fal sahibinin hanesidir. f g izgisi b
krlarna gider ve geri dner. Bundan anlalyor ki hayvan uzak
yere gtrlmtr, fakat geri dnecek, bulunacaktr.
F k yolu c arkasndan geerse, hele u E sapnn yaknndan
geerse, kaybolan nesne ve hayvan ok uzaklara gtrlmtr,
bulunmaz.
C iaretiyle gsterilen yere "kemiin itei" yahut "kemiin
kk kenar" denii.
A ile gsterilen yere '!kemiin byk kenar" denir.
f l izgisi kk c srtnda biterse kaybolan nesne uzakta de
ildir; bir adamn elinde kapal bir yerde sakldr. Herhalde bu
lunacaktr. Eer bu hat f m olarak c zerinden geerse kaybo
lan ey bulunmaz.
f o n izgisi byk A srtna gider ve burada biterse kaybolan
ey ev evresinde bulunuyor. f o p izgisi A srtndan geerse kay
bedilen ey veya hayvan hrsz elindedir, hayvan arkasnda yk
ile daa kmaktadr. Kaybolan ey cansz nesne ise hrsz bunu
dada saklamaktadr. Byk Q-R hatt zerinden geerse bir ya
banc adam kaybolan ey hakknda haber getirecektir. S-t hatt f-o
hattn keserek A sahasnn zerinden geip kk c srtna gelir
se bu bir rma gsterir. Hayvan su imek zere rmaa gitmitir.
Eer iki tane muvazi hat peyda olursa bunlardan D-D arasndaki
f noktasndan balanan biri kaybolan hayvann yoludur. U hatt f
hattndan ksa olursa arayan adam henz hayvana ulamamtr;
eer u hatt f hattn geerse arayan adam ok uzaklara gitmi,
arad hayvan arkada kalmtr. Eer f hatt b alanna gider ve b
alan yanm ise kaybolan hayvan veya nesne yand demektir.

346

Sagaylara gre krek kemii falyla ancak kaybolan nesneler

hakknda bilgi kabildir. Baka eyler renilemez. En doru sy
lenen kemik ko kemiidir.
Krgz-Kazak yavrunu-falclarna gre krek kemii" (cav
run) (154) birok ksmlara ayrlr. Bunlardan en nemlileri un
lardr:
a) Kazan; b-b) bavuzdav (grtlak); W) cavrunun (kemiin ar
kas); d) kulak; g) mangday (aln); e) cavrun etei (kemiin ete
i); b-g kr (kenar); b-d) kara yol; c-c) kuskun; 1-1) til (dil, haber);
m-m) bet (engel, sefere klmaz); O) yakn ilde bulunan hrs
zn yolu; O) uzaktaki hrszn yolu; n) mjde; p) at az ak (yor
gun at); b-b birbirine izgi ile balanrsa "hrsz yakalanacak". F)
noktasndan izgi olursa kaybolan ey bulunur. (155)
Arapa "ilm-l-ketf" risalasindeki krek kemii eklinde
gsterilen ksmlar daha oktur. Anlalan iptidaf amanizmin
icadettii bu falclk metafizii ile uraan ilim adamlar elinde
daha ziyade inkiaf etmi ve bir "ilim" saylmtr.
Trk gebeleri arasnda ak kemii ile de fal amak adeti
vardr. Nogay folkloruna gre Edige ve arkadalar Alp Kabar
dn' takip edip etmemenin hangisinin hayrl olacan ren
mek iin davul zerine ak atarak "al (156) derse Alp Kabar
dn'n arakasndan kovacaz" diye and itiler. Ak al dt
(157).
Ak fal hakknda Semerkant vilayetindeki zbeklerden u
hikayeyi dinlemitik: "aybak Han Semerkant ehrini kuatr
ken karargahn Koyta danda kurmutu. Semerkant' a kat'f

(154) N. Katanov, Otet o poyezdke v minusin. kray, Kazan, 1897 s.

37-39
(155) G. Potanin, Oerki S-Z. Mongolii, II, s. 89-90.
(156) amanlarn kurban ayininde fincan ile atklar fal ile kr.
(157) Molla Osmanov, s. 38.
347

hcuma gemee hazrlanrken davul getirtti; ve eline bir ak

alp:
"ek", dse de Babrga
"Da" dse de Babrga
Semerkand ben alsam (alacak olursam)
Oma dsn davulga!
diye davul zerine a ath." Bu iki hikayeden anlaldna g
re, Altnordu gebeleri arasnda ak kemii ile de fal amak
adeti yaygn olmutur...
Atalarn ruhuna kurban sunarak kurban etine bakp fallan
mak bugnk amanistlerde tesbit edilmemitir. Fakat Krgz
larn Manas destan bu trl faln eski Krgzlarda bulunduunu
bildirmektedir. Manas'n kars olu Semetey'in sefere hazrlan
d srada babasnn ruhuna kurban keserek kurban etinin ka
zanda kaynama ekline bakp seferin baarl olup olmayacan
renmesini tavsiye ediyor:
"Akam namazn kl, akboz ksra kurban kes, babann ru
hunu ar... eti kazanda kaynat. Kazanda ak kpk karsa ba
ban dirildi demektir. Eer kara kanl kpk karsa baban ld
(ruhu gelmedi) demektir. Sa brne dayanarak sultanm, ba
bacm diye haykr. Sol brne dayanara zavall babaam!
diye haykr! eve dn!" (158)
Burada sylediklerimizden baka da birok fal vardr. Bun
lardan biri atein alevlerire, kzlerin duruuna, odunun slk ses
lerine gre gelecei kefetmee almakhr. Manas. destannda
Yakup Han gelinlerinin istikballerini atee bakarak sylyor.
Ebulgazi Bahadr Han'n verdii malumata gre, zbekler ara
snda da bu fal maruftu. eybanf slalesine mensup ehzadeler-

(158) Proben, V, 342.

348

den Hoca Mehmet Sultan'n falclk yaphn Ebulgazi yle an

lahyor:
"Akl az bir adamd. Ona Hocugum Tin tek derlerdi. O kadar
budala idi ki atee ya atp kadnlara "senin olun olacaktr",
"senin kzn olacaktr", "senin u nesnen yle olacaktr" diye fal
ap falclk yapard." (159)
Fal baktrmak, iptidai amanizmin btn kii olunun ru
hunda brakt ve tedavisi kabil olmayan hastalklardan biridir.
Bir Altayl kamn krek kemii falyla, olgun topluluktaki aydn
salon hanmlarnn ve madamlarnn iskambil veya kahve telve
si fal arasndaki fark ancak maddedeki farklardr. Mana bak. mndan bu fallar arsnda en ufak fark bile yoktur.

(159) ecere-i Trk (Desmaisons neri) s. 193-194. Atee ya atmak

suretiyle fala bakmak Krgz-Kazaklarda da tesbit edilmitir. Fala
kuyruk yan ocaa atar, atein alevlerine bakp istikbalden haber ve
rir (Levin, Opisanye Krgz-Kaysak. ord i stepey, III, 58).
349

XIII. YADA (CADA, YAT) TAI VE

YAGMUR TILSIMLARI
Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri yaygn bir inan
ca gre, byk Trk tanrs Trklerin cedd-i alasna yada (yahut
cada, yat) denilen bir sihirli ta armaan etmitir ki bununla is
tedii zaman yamur, kar, dolu yadrr, frtna karrd. Bu ta
her devirde Trk karolarnn ve byk Trk komutanlarnn el
lerinde bulunmu, amanistlere gre, zamanmzda da byk
kamlarn ve yadaclarn ellerinde bulunmaktadr.
Bu yamur ta muhtelif Trk lehelerinde, her lehenin fo
netik zelliklerine gre, muhtelif ekillerde ifade olunur. Yaut
ada sata, Altaycada cada, Kpak grupuna dahil lehelerde cay
sylenir.
Bu sihirli ta hakkndaki ilk habere in kaynaklarnda rast
lanmaktadr. Tang slalesi tarihine gre 'Trklerin byk atala
r Hunlarn kuzeyinde bulunan So slalesinden idi. Oyman
babuu Ananbu idi. Bunlar yetmi karde idi. Birincisi dii
kurttan tremi olup ad jini-niibu idi. Ananbu ve kardeleri
douundan budala olduklar iin onlarn btn slalesi imha
edildi. Niibu tabiat st hususiyetlere malikti: yamur yad
rp, frtna karabilirdi. ki kars vard. Diyorlar ki biri yaz ru
hunun kz, ikincisi de k ruhunun kz idi." (160)
Baka yerde 449 yl olaylarndan bahsedilirken yle bir ka
yt vardr: ''.Evvelce Kuzey Hunlarnn idaresinde bulunan Y(160) Hyacinth, I, 258.
350

eban ahalisinde (161) yle kahinler vardr ki Ccenlerin saldr

larna kar durduklarnda ok iddetli yamur yadqrdlar, fr
tna kardlar. Ccenlerin onda sellerde bouldu, souktan
krld." (162)
slam kaynaklarnda (163) Trklerin bu sihirli tana "ya
mur ta" ve "cada ta" denilmektedir. Bu ta hakknda en mu
fassal malumat, eserini X. yzyln balarnda yazan slam tarih
ilerinden bn-l-Fakih tarafndan verilmitir (164). Onun verdi
i malumata gre, Ebu'l'Abbas bn Muhammed bn sa el-Mer
vezf, Ouzlar, Dokuz Ouzlar ve Karluklarla komu olan Hora
san snrlarnda bulunan Trkler arasnda istedikleri zaman ya
mur ve kar yadran ve frtna karan adamlarn bulunduunu
iitmitir; fakat Davut bn Mensur bn Ali el-Badgisl'yi grp
konuuncaya kadar bu rivayetlere inanp inanmamakta tered
dt etmitir. Bu Davut bn Mensur evvelce Horasan' idare etmi
ve idaresi beenilmi salih adamd. Bu zat Ebu'l' Abbas' a kendi
sinin Dokuz Ouz hakannn olu Balkk ile bu yamur ta hak
knda konutuunu anlatmtr. Onun anlattna gre, Trk ha
kanlarndan biriyle olunun aras alm, olu adamlaryla be
raber haydutluk yapmak iin douya gitmi ve orada bir dada
bu ta elde etmitir. Trkler bu tala istedikleri zaman yamur
ve kar yadrrlar.

(161) Prof. W. Eberhard "Yeban"lar Trk saymtr (in'in imal

Komular, s. 89).
(162) Hyacinth, III, 164-165.
(163) slam kaynaklarndaki haberler iin bk. Profesr Fuat Kpr
l, Cada ta (Darlfnun Edebiyat Fakltesi mecmuas, 1925, cilt 4, sa
y 1).
(164) bnl-Fakih'in Mehet nshas (MT, I, 153-155). Yine bk. A. Z.
Velidf Togan. bnl-Fakih'in Trklere ait haberleri ("Belleten" XII, s.
45). Temim b. Bahr'de byle bir kayt vardr. V. Minorsky, Tamim ibn
Bahr's journey to the Uyghurs (Bulletin the School of Oriental and Af
rican Studies, 1948, XII, 282).
351

Ali ir Neval (minyatr)

Ebu'l' Abbas'n rivayetine gre, halife Me'mun dahi bu ya
mur tayla ok alakadar olmu, Abdullah bin Tahi vastasyla
Nuh b. Esed'i bu ta hakknda tetkikler yapmaa memur etmi
tir. Nuh b. Esed memleketin ihtiyarlarn, Mslman Trkleri
toplam ve bunlardan cada ta hakknda malumat istemitir.
Bu adamlar "Bu haberler dorudur; fakat sebebini bilmiyoruz"
demilerdir.
Ebu'l'Abbas'a Horasan emiri smail b. Ahmed (892-907) sy
lemitir: "Yirmi bin kii ile Trklere kar savaa ktm. Kar
mzda, batan ayaa kadar silahl altm bin Trk vard. Bunlar
dan bir ksm bizim tarafmza geti. Bunlar bize Trklerin iri
dolu yadracaklarn sylediler. Biz onlara "Sizin kalbinizden
kfr hala kp gitmemitir. Byle ileri hibir insan yapamaz"
dedik. Onlar "Biz haber veriyoruz; sizi ikaz ediyoruz. Siz daha

352

iyi bilirsiniz. Onlarn tayin ettikleri vakit yarn sabahtr" dediler.

Sabah oldu. Korkun bulutlar bizim zerimizi kaplad. Korkun
grlt oluyordu. Herkes korktu. Ben iki rekat namaz kldm.
Tanrya dua ettim. Biraz sonra korkun bulutlar Trk ordusu
zerine kt. Mthi dolu yad. Bylece Trkler malup ol
du."
Mahmut Kagarf yamur tan yat tesmiye ederek yle izah
etmektedir: "Bir trl kahinliktir. Belli bal talarla yaplr. By
lelikle yamur ve kar yadrlr; rzgar estirilir. Bu, Trkler ara
snda tannm bir eydir. Ben bunu Yama lkesinde gzmle
grdm. Orada bir yangn olmutu; mevsim yazd. Bu suretle
kar yadrld. Ulu Tanr'nn izniyle yangn sndrld." (165)
Cada ta efsanesi aatay divan edebiyatnda da yer alm
tr. Ali ir Nevai Fevaid-l-Kibar divannda:
Yada, taa kan tege yan yakandek ey saki
Yaar yamurdek ekin n bolur la'lin erab alud
beyiti vadr. "Abuka"nn mehul mellif "yad" kelimesini
"yamur boncuu; ona kurban kan srmekle yamur yaar"
diye aklamtr.
Trkistan' da Timurlular ve zbekler devrinde yazlan eser
lerde "yad ta"ndan bahsedilir. Anlalan bu efsaneye okur ya
zar adamlar arasnda da inananlar bulunmutur.
ada Trk uluslarnn folklorunda "yad ta" efsanesi en
ok yaylm efsanelerden biridir.
Yakutlar yada tana sata derler. Bu ta, Yakutlara gre, at,

(165) Divan Lgat-it-Trk, III, 2; Besim Atalay evirmesi, s. 3.

emseddin Dimiki havann deimesini nceden bildiren bir ta
tan bahsediyor ki bu da "yada ta" olsa gerek (Muhabet-t-dehir fi
acaib-i elberri ve el-behr, M.A. Mehren neri, s. 84).
353

inek, ay, kurt gibi hayvanlarn iinde bulunur. En kuvvetli sata

ta kurdun karnndan karlan tatr. "Sata ta" ile amanlar
yamur, yazn kar yadrabilirler; mthi frtna estirirler. Sata
ta canl bir cisimdir. nsan kafasna benzer. Yz, gz, kula,
az ok ak grlr. Kadn veya bir yabancnn eli veya gz
dokunursa lr, kuvvetini kaybeder. Canl "sata"y ele alp yu
kar kaldrlrsa derhal souk rzgar eser, yamur veyahut kar
yaar. Elinde bu ta bulunan adam uzak yola karsa atnn ye
lesi veya kuyruu altna bunu balarsa at terlemez, daima esen
serin rzgar altnda rahat rahat seyahat eder. amanlardan biri
ne "sata''.y kartal vermitir." (166)
Altay amanistlerinde kamlardan baka "yada" denilen
adamlar vardr (167). Yadacnn yada denilen ta ile yamur,
kar, dolu yadrmaa, frtna karmaa gc yettiine inanrlar.
Yada ta daima rzgar esen dalarda bulunur. Bu ta elde et
mek iin yadac btn mal ve mlkn feda eder. Yadaclarn
hepsi yoksul adamlardr. (168) Yakut yadaclarnn afsunlarnda
da "ocuum yaamasn, kadnm yaamasn, mal mlkm feda
olsun!" denilmektedir. (169)
1861 ylnda W. Radloff Altaylarda, Abakan rma kaynakla
rna yakn bir blgede gezerken yamurlu havaya tutulmutu.
Rehberi olan Tlsl yadac (Wettermacher), yada ta bulunma
dndan bunun yerine Radloff'un yannda bulundurduu ila
lardan bir kak ila alp atete st ve iki elini havaya kaldp
havann almas iin u afsunu okudu:(170)

(166) V. L. Seroevski, Yakut, I, 657-658, 668-669.

(167) XI. yzylda da kamlardan baka "yat" denilen adamlar bu
lunduunu Mahmut Kagari'den reniyoruz: "Yat yatlad yadac
yadalad (yada tayla afsun yapt) " D. L. T. III (evirme), 307; metin
227.
(168) V. Verbitski, Altayskiye inorodts, 45.
(169) Seroevski, Yakut, I, 669.
354

1) Kayrakan! Kayrakan
Alas! alas Alas!
Alakana ak per!
Temenee teik per!

1) Kayrakan! Kayrakan
Alas! alas! alas!
Avu ii kadar ak ver!
uvaldz kadar deik ver!

5) Uktu kii rnimin!

Urlu ang tazl
Abu Tob kygrgan
Ongostoy Kuldurak kygrgan
Tengerening kindigi yerde!

5) Asfl kiinin torunuyum!

Sedir aacnn kkym!
Abu Tob (171) diye ardm
Ongostoy Kaldrak diye sardm
Tanrnn (gn) gnbei yerde

10) Yerding kindigi tengerede!

Patga tayd aydp yadm,
Tengerening yoln a!
Alakana ak per!
Temenece teik per!

10) Yerin gbei gkte

Pataga daym aryorum,
Gn yolunu a!
Avu ii kadar ak ver!
uvaldz kadar deik ver!

15) Piyik tdung kinibile t!

Abakanng pas bile t!
Kayrakan! kayrakan!
Alas! alas! alas!

15)Yksek dan arkasndan ge!

Abakan (dann) bandan ge!
Byk hakan! byk hakan!
Alas, alas, alas!

Dou Trklerinin halk edebiyatnda "yada ta" m o tifi ok

tekrarlanr.
Krgz-Kazaklarn "Er Gke" destannda, Altn Ordu'nun
mehur kahramanlarndan Er Kosay'n dman lkesine akn
y aptnda lde bana gelenler yle anlatlmaktadr:
"Yannd aki a da mlar susad. Er Kosay' a susuzluktan ikayet
ediyorlar. Er Kosay, uzun kulakl sar atnn cierlerinin altndan
(170) W. Radloff, Aus Sibirien, II, 89; Proben, I, 220-221.
(171) Abu Tob, Ongustay Kuldurak-yadacmm atalarmdandr.
355

cay ta (yad ta) ekip kard. Sallad, sallad yere koydu. Ha

vadan yamur yad. Yamur suyunu itiler." (172)
Krgzlarn Manas destannn byk in seferi rivayetinde
Almanbet adl kahramann yamur yadrmak iin "bulutlan
afsunlad" zikredilmektedir. {173)
Krgzlarn inanlarna gre, cada (cay) ta koyun karnnda
bulunur. Bu tala yazn kar yadrmak mmkndr. (174)
Dou Trkistan baklannn meslek hayatlarn ve ayinlerini
dzenleyen "risale" (tzk)leri bulunduu gibi "yadaclar risa
lesi" de vardr. (175)
Anadolu'nun baz blgelerinde, "yamur duas" ile ilgili ge
lenekler arasnda krkbir taa dua okuyup suya atmak adeti tes
bit edilmitir. Bu adetin de "cada ta" efsanesiyle bal bir gele
nek olmas mmkndr.
Kuraklk zamanlarnda yamur yadrmak iin cada tan
dan baka arelere (tlsmlara) da ba vurulur. Ural dalarnn
dousunda yayan Ulu Katay, Salcvt, Barn-Tabn Bakurtla
nnda yamur tlsm olarak birbirini suya atmak, birbirine su
serpmek adeti vardr. (176) Yamur duas namaz klndktan
sonra imam yakalayp suya atarlar, birbiri zerine kova ile su
dkerlerdi.
1929-1930 yllarnda Anadolu'nun birbirinden uzak blgesin-

(172) Proben III, 96: "salpang kulak sar'attng bavurunung aslnda

caydng tan alph".
(173) "Manas" (Sagmbay rivayeti) Rusa tercme Moskova, 1941,
s. 146.
(174) Yudahin, Krgzca-Rusa Szlk, Moskova, 1940, s. 491 ("ta"
kelimesi izahnda).
(175) Sbornik MAE, 1918, t.V, s. 16.
(176) in kaynaklannda verilen malumata gre, Uzak Dounun es
ki ifti uluslarndan Gaolilerin hakanlan lkbahar bc,.yram ayininden
sonra elbisesiyle suya girerdi; halk da iki blk olup birbirlerine su ser
perler ve ta atarlard (Hyacinth, II, 101).
356

de yaptmz gezinti srasnda ocuk oyunlar arasnda, "ya

mur tlsm" ile ilgili, "me gelin", "kepe kadn" yahut "gelin
gogk" denilen oyunlar tesbit etmitik.
Kuraklk zamannda ocuklar toplanp bu oyun iin bir b
yk tahta kepeyi ocuk gibi giyindirirler ve bir aacn ortasna
balayp iki ucundan iki ocuk tutar. Bylece ocuklar ev ev ge
zerek:
me gelin ne ister, me gelin su ister
Ver, Allahm, ver! yamur ile sel!
Ko koyun kurban, gbekli harman,
Yaz yamuru yalanc gavur kz dilenci
Ver, Allahm, ver! yamur ile sel!
Ko koyun kurban, gbekli harman!
diye trk arrlar. Her evden bir kadn karak "kepe ge
lin"in bana su dker ve ocuklara birey verir.
Bu adetin Suriye Araplarnda da bulunduunu rendik.
Araplar buna mm-l-gays yani "yamur anas" derlermi.
Oyun, Trk ocuklarnn yaptklar gibidir. Bununla beraber
Araplarda onalt, onyedi yandaki kzlar dahi bu oyunda rol
alrlarm. Bu adetteki kadn kuklas amanist Trklerin tz (on
gon)larna benzemektedir. (177)

(177) Abdlkadir nan, Yamur duas (Halk Bilgisi Haberleri" 1930

yl il, say 14, s. 36-38); "Rapor" s. 12-14. Anadolu folklorun ait derin
bilgisi olan arkadamz M. akir lktar'n "Not"larndan rendi
imize gre, yamur duasnda ocuklara pabularn ters giydirmek,
su ile slatmak, rmaklara ta atmak, gibi unsurlar tesbit edilmitir.
1811 ylnda yazlan resmi bir raporda Kafkasya'daki Rus kylle
rinin kuraklk zamannda koca karlar balayp suya attklarndan i
kayet edilmektedir (Jivaya Starina, 1894, c. 1, 122-123).
357

XIV. EVLENME VE DOGUM

Evlenme ile ilgili trenlre aman ve bakslarn itiraki pek
seyrek olur. Kz karma ile evlenme adeti muhafaza edilen Ya
kut boylarnda kz karmaa gidecek genler aman (oyun) ta
rafndan bir ayin yapldktan sonra yola karlard. Bu ayin y
le yaplrd: kz karmaya gidecek genler bir araya toplanr ve
atlarn hazr halde bulundururlar. aman, direklere bal atlarn
yanna kmz dolu bir tulumla gelir ve bundan bir avu kmz
alp atlarn evresine sa saar. Krk kt ruhun adlarn syle
yerek bunlara kar genleri korumas iin tk denilen tannya
[dorusu dk balanan tanrya] yalvarp yakararr. Ayinden
sonra genler atlarna binip karlacak kzn kabilesine doru
ynelirler. (178) Yakutlarn bu adetleri ok eski devirlerde sava
ve basknla kz karma devrinin hatralardr. Altayllarda "kz
karma" ile evleniyorlarsa da Yakutlarda grlen aman tren
bunlarda tesbit edilmemitir.
Birok Trk boylarnda gerek manasyla baskn yaplarak
"kz karma" seyrek olaylardandr. Eski devirlerin bu adeti an
cak dnlerde grlen baz adetlerde izini brakmtr. Altayl
larda "kz karma" kzn rzasyla, hatta baba ve anasnn tasvi
bi; ile olur. Kz, raz olduunun delili olarak delikanlya bir y
zk ve mendil gibi birey vermektedir ki "nian yz" yerini
tutar. Kz karldktan sonra delikanlnn arkadalar al rp
dan bir ota (oda) yaparlar. Bu otan kaps yoktur. Gvey ile

(178) M. Ovinnikov, Materal po etnogr. Yakutov ("Etnogr. Oboz

renye" 1897, No. 4, s. 85-87).
358

Gnmz Trklerinde amanlk

genlin bu otada gn kalrlar. Bunlar atelerini akmak tay
la kendileri yakarlar. Dardan ate ve kibrit verilmez.
Krgz-Kazaklarda dn adetlerinde grlen amanizm ge
lenekleri gelinin kayn babasnn evinde yanan ocaktaki atee
ya atp secde etmesidir. Bakurtlarda ise bu adet hocalar tara
fndan kaldrlmtr. Bakurtlarda gelinler kayn babann itii
pnar, rmak ve gl sularna gm paralar sa yaparak "selam"
verirler. Bu tren, bir kocakarnn rehberlii altnda yaplr. Buna
"su gsterme" treni denir (Bakurta: "hu krndr").
amanist ve Mslman Trklerin evlenme trenlerinde m
terek olan amanizm unsuru gelinin geldii gn bana sa sa
maktr. Bu sa, yukarda zikrettiimiz vehile, her devirde top
luluun istihsal ettii en mhim mahsulnden olmutur. Avclk
devrinde avn kan, ya ve eti, obanlk devrinde st, kmz ve
hayvanlarn ya, iftilik devrinde dar, buday, muhtelif mey359

valar sa olarak kullanlmtr. Sa yabanc soya mensup olan

bir kz kocasnn soyunun atalar ve koruyucu ruhlar tarafn
dan kabul edilmesi iin yaplan bir kurban ayininin kalntsdr.
Gelinler iin birok ey tabu saylr. Kocasnn ve onun soyuna
mensup erkeklerin adn sylemek, byk baba adrnn oca
ndan, yukarya (tr'e) gemek, muayyen bir zaman iinde ka
yn baba ve kayn biraderleriyle, hatta ihtiyar kadnlarla bile, ko
numak (179) yasak saylmaktadr. Bu adetlerin menei nasl
izah edilirse edilsin, muhakkak ki ok eski amanizm inanla
ryla ilgilidir.
Evlilik hayatnn meyvas olan ocuk doumu ve ocua ad
verme trenleri iptidai' amanizmin birok unsurlarn muhafa
za etmitir.
Yakutlar Tanrdan ocuk, bilhassa erkek ocuk isterlerken, ak
amana (ay oyun' a) bavururlar. Ak aman, Ayst hatuna yahut
ak at srleri sahibi olan (magan slhlah) tanrya dua eder. Bu
trende kanl kurban sunulmaz. Bu tanrlara dk olarak bir hay
van balanr. Bu hayvana kimse binmez.
ocuu olmayan Yakut kadnlar mukaddes bir aacn dibin
de, ak boz at derisi zerinde, "yer sahibi" (an dayd iite) ne
yalvarrlar; alaya szlaya dua ederler. Bu duadan sonra ocuk
sahibi olanlar bunun tanrdan, yer aa ruhlar tarafndan, veril
diine inanrlar.
Krgzlarda, amanizm devrinden kalma mukaddes aalar,
atalarn ve byk amanlarn mezarlar slamlatrlm ve "ev
liya"larn trbeleri olmutur. "Manas" destannda Yakup Han
hatununun ksrlndan ikayet ederek diyor ki: "Bu r'y

(179) Kutadgu Bilig'deki bir beyitten bu adetin Karahanllarda da

yaygn olduu anlalmaktadr. Yusuf Hacip, yabanclar arasna giren
birinin aracan, gelin gibi dili tutulacan sylyor: kii kirmedk
yerke kire kah, kelin teg bolur ol an teg tili (Msr nshas, 19).
360

alal ondrt yl oldu. Bir ocuk koklayamadm, pemedim. Bu

hatun mezarl yerleri ziyaret etmiyor, elmal yerlerde yuvarlan
myor, kutlu pnarlar yannda gecelemiyor" diyor.
Krgz-Kazaklarn "eriata aykr" adetlerinden ikayet eden
Molla Gazi Hoca (180) "kadnlar ksr olursa sahrada tek bana
biten bir aa, bir kuyu (pnar) veya su yannda koyun kesip ge
celerler" diyor. Mslman Krgzlarn bu adetleri Yakut ama
nistlerinin "kutlu aa" yannda yaptklar aman ayininden an
cak ismiyle ayrlmaktadr.
Dede Korkut hikayelerinden birinde bir hatun erkek evlat is
tedii zaman "kuru kuru aylara sc (arap) dktn, kara
giyimli dervilere nezirler verdiini" sylyor. (181) Bu szlerde
ay (su) klt yahut Yakutlardaki gibi "yer sahibi" klt, pek
ak grlmektedir.
Yakutlarda ilk douma byk ehemmiyet verilmektedir. Do
um gn yaklanca erkek ormana gidip bir kayn aac keser.
Bu aatan bir buuk arn uzunluunda kazk hazrlar. Bun
lar tek bir kayn aacndan alnmaldr. Kiler, ev, sandklar hep
ak brakrlar. Atee ya atp "Ey doum tanrs Ayst hatun ye!
Yolun ak olsun!" derler. ocuk doduu gibi yal bir yemek
yerler; bir hayvan kurban keserler. Hayvann kafasn krmadan
piirirler. Kemiklerini bir kaba doldurup ormana gtrp bir
aaca asarlar. Doumun nc gn Ayst hatunu karma
ayini yaplr. Bu ayin hakknda ruhlardan bahsettiimiz yerde
malumat vermitik.
Altayl boylarda ve Krgzlarda doum saati yaklanca, oba

(180) Bunun "Kazak halknn adetleri" adl risalesinden yukarda

bahsetmitik.
(181) Kilisli, 14; Orhan Saik, 8. Bu kelime Arap harfleriyle yazlm
tr, "sucu" {yani su uzman) da olabilir. htimal ki eski "sc" kelimesi
ni halk etimolojisi "sucu" ekline sokmutur.
361

yahut oymak kadnlar lohusann evine toplanrlar. Tecrbe gr

m bir kadn ebe (ineci) vazifesini grr. adrn tam orta yeri
ne (ate yaklan yerine) bir direk yerletirerek ona bir urgan ba
larlar. Bu urgann bir ucu duvara balanp lohusann koltuklan
alhndan geirilir. Kadn ok strap ekmee balarsa albast ya
hut al kars denilen kt ruhun lohusaya musallat olduuna
hkmederler. Bu kt ruhu korkutmak, kovmak iin erkekler de
toplanr, "hay, huy!" diye haykrmaa balarlar, tfek ile havaya
ate ederler. Bu grlt kadn douruncaya ve baygnl gein
ceye kadar devam eder. Bazan hocann yahut baksnn mdaha
lesine lzum hasl olur.
Lohusalara musallat olan bu kt ruh in seddinden Akde
niz kylarna, Buz Denizi'nden Hind'e kadar yaylm Trk
folklor ve hurafelerinde Al karas, a lbast, albis, almis adlary
la yer almtr.
Krgz-Kazak Trklerinin hurafelerine gre "albast" iki nevi
olup bri "kara albast" ve dieri de "sar albast" dr. "Sar albas
t"lar hoca veya baks (aman) larn okumasyla def olup gider
ler. "Kara albast" ise kendisini grmek iktidarna malik olan
ocakl adamdan baka kimseden korkmaz. "Sar albast" sarn
bir kadn suretindedir. Bazan kei veya tilki suretlerine de girer.
Bu ruh lohusalara musallat olup cierlerini alr, gtrp suya
atar. Bakslar yahut ocakl adamlar "albast"y cieri yerine koy
maa mecbur ederler. "Albast"y yakalayan baks eline kopuz
alarak u afsunu syler:
"Ey, albast zalim,
Koy cierini yerine,
Zavallnn cann iade et,
Szm tutmazsan,
Bana hrmet etmezsen,
362

Gzlerini karrm ... "

Bu suretle merasim yaplrsa albast cieri yerine koyar ve
len lohusa da iadei hayat edermi. Bakslar "albast"y, ekseri
ya kei suretinde gryorlar.
"Kara albast" yahut "Kara" ciddi ve ar bal bir ruhtur.
"Sar albast" ise hoppa, mekkar ve arlatandr. Ekseriya insan
lar hile ve aldatmakla ele geirir. Bazan insana dokunmayaca
na sz verir ve uzak bulunur. Lakin daima frsat bekler ve niha
yet kolayn bulup bir zararn dokundurur.
Miropiev'in eserinin nihayetinde, neye ait olduu izah edil
memi, bir baks duas vardr. Mnderecatndan (iindekilerden)
anlaldna gre, bu da "albast"ya kar, lohusa yannda yap
lan bir merasim esnasnda okunan, baks afsunudur. Bu mera
simde, galiba, lohusann cieri yerine koyun cieri veriliyor. Bu
afsun yledir:
"Ey, eytanlar, eytanlar,
Bu cieri alnz.
Buna kanaat ediniz,
Bu kadn ldrmeyiniz,
Zararnz dokundurmaynz.
Koyun cieri size kafi deil mi?
Bu koyun cierini cier addetmiyor musunuz?
Eer byle ise, elime kl alrm,
Hesapsz ruhlarmla
Size hcum ederim ...
"

Albast, tfek sesinden korkar. Lohusa "albast" olursa tfek

patlatmak adettir. Demircilerden ve ocakl adamlardan da kor-

363

kar; yle muktedir demirci ustalar ve ocakllar vardr ki bunla

rn bir mendil veya klah "albast"y korkutmak iin kafi gelir.
"Albast" muhtelif suretlerde grnmekle beraber aslnda bir
sar kz" dr.
Bakurtlarn "albast"ya dair hurafeleri de Kazak-Krgzla
rnki gibidir.
Kazan Trklerinin hurafelerine gre "albast" erir (kt) bir
ruhtur. Meskun olmayan evlerde ve sahralarda bulunur. Muhte
lif suretlerde grnr; yolcularn yolunu artr, uykuda basar.
Ulu Kem nehrinde bulunan Tuba-Urenha aman Trklerin
akidelerine gre, "albas" evlenmeyen bir kzdan tremitir;
kumsal yerlerde ve kayalarda bulunur, kei gibi barrlar. Albs,
kzlara musallat olur ve hasta yapar. Muktedir amanlar ilahiler
okuyup albslar defederler. aman dualarnda albslar sar kz
olarak tavsif olunur (Alt sar albslarm).
11

Kadn aman
364

Altayllarn akidesine gre "alm" bir ruhu erirdir. "Er

lik"in avanndan ve hademelerindendir.
Fergana zbeklerinin huafelerinde eytan, ecine, dev ve pe
rilerden maada bir de "albast" vardr. "Albast"y pejmrde, da
nk sal bir kocakar suretinde tasavvur ederler. Lohusay yal
nz brakmazlar, ecinenin bomasndan korkarlar.
Takent'te (Sevzar-dehe Tahtapul) "Albast = Alvast" kpr
s vardr. Oradan gelip geenlerin pejmrde bir kocakar gr
. dkleri sylenir.
Yakut Trklerinin akidelerine gre isim ve karakter itibaryla
bizim albast" y andran "abas" denilen ruhlar vardr. "Aba
s"lar "ii" ve "ay" ruhlara (karlk) mukabil erir ve obur ruh
lardr. Bundan maada "albas" sz de vardr ki aldatmak, hile
ve kadn amann bys manalarnda kullanlr. "Abas"lann
evsaf mmeyyizesinden biri insann "kutu" (ruhu)nu alp g
trmektir. (Dier Trklerde albast yahut al kans insann cieri
ni alp gtrr).
Anadolu Trk hurafelerinde de ayn ruhun mhim roln
gryoruz. "Alkars" ve "albast" hastal tesmiye edilen bu
ruh lohusa kadnlara musallat olur. Bazan yalnz kalan lohusa
nn yanna peri kzlan gelerek lohusann cierini alr giderler ve
bu suretle lohusay "al basarm". Lohusann cierini alp suya
brakrsa lohusa lrm. Doktor Kuno'un notuna nazaran
"ocuk doduu vakit lousaya ackl bir haber sylenirse kor
ku, teessften mtevellit hale yahut hastala "albast" tabir olu
nur." Hurafeye gre "alkars tfek sesinden, ocakl adamlardan,
demirden ve krmz renkten korkar. Bunun iindir ki lohusa ya
takta iken bana beyaz yamak ve krmz tl balarlar. Krmz
altn takarlar, lohusaya krmz eker hediye gtrrler. (Bazan
bunun hilafna kadnn gzne krmz ey gstermezler). Bazan
bu "alkaras" da kayalarnda ve nehir sahillerinde bulunur. Ge/1

365

en yolculara her trl oyun oynarlar ve fena sesle barrlar.

yle ocakl adamlar vardr ki bunlarn mendil veyahut takkesi
lohusalarn odasna konulursa "albast" olmaz. Alkars sarn
bir kadndr.
Erzurum ve Erzincan vilayetlerinde iittiim baz rivayetlere
gre "alkars" ahrlarda bulunur ve at yelesini rmekten hola
nr. Lohusalar korkutan ve cierlerini gtren ruh ise "albast"
olmayp "karakura" denilen bir ruhtur.
Grlyor ki btn Trk kavimlerinde "albast" ayn erir
ruhun ismidir. Bu ruhun lohusa kadnlara musallat olmas ekli
Krgz, Kazak ve Anadolu Trklerinde btn teferruatyla ayn
ekildedir. ("Lousann cierlerini alp gtrmesi ve suya atma
s", "ocakl adamlardan korkmas, tfek sesinden kamas"). Ka
zak-Krgzlarda kei suretinde grnen bu ruhun Urenha-Tuba
Trklerinde "kei sesi ile barmas" ve Anadolu Trklerinde
"fena sesle barmas" gibi teferruat da ayan dikkattir. Btn
Trklerde bu ruh diidir; hoppa. hilekar ve yalancdr.
Urenhalarn aman dualarnda zikredilen ve kayalarda bu
lunan alt sar "albast", Kazak-Krgz ve Bakurtlarda "sar kz"
suretinde olan bu ruh klt ile Anadolu Trklerinin "sar kz
lar" efsanesi de mnasebettar olabilir. Erzurum ve Erzincan hu
rafesine gre "albast" at yelesini rmekten zevk alrm, Yeni
sey Trklerinden "Kalar" Trklerinin inanmalarna gre, at ye
lesini rmek kaya ve da ruhunun (da izinin) en sevdii elen. cedir.
Krgzlarn inanmalarna gre, lohusalara musallat olan ruh
gene "al' dr.
Lohusann "kara" yahut "karabast" dan korkusu ve bu "ka
ra" y defetmek iin "kara bak" arld Manas destannn
devam olan Yolay Kaan destannda da gryoruz.

366

Kara bak bar edi

Karabaskan kahndn
Evliyas bar edi...
Kara bak lousaya gelen cinlere hitap ederek;
Altan kelgen Al-b deyman
Raktan kelgen canb deymen...
diyor ki buradaki "al" bizim bahsettiimiz"al"dr. Bu son cm
leyi Radloff uzaktan gelen er (alp) diye tercme ediyor, ki p
hesiz yanltr. "Alb" kelimesindeki "b" sorgu soneki olan
"mi" den baka birey deildir.
Bu hlasamzdan (zetimizden) grlyor ki "al" {albast, al
bas, albz, alm) denilen mevhum "ruh" hakknda btn Trk
kavimlerinde ayn inanmalar mevcuttur. phesizdir ki bu inan
ma ve an'ane Trklerin Orta Asya' da birlikte yaadklar zama
na aittir. Trklerle eski zamanlardan beri komu yaayan ka
vimlerde de bu "Al" hakknda inanmalar varsa da Trklerdeki
gibi yaygn deildir.
"Al" ruhu tarihten nceki zamanlarda, tarihi devirlerde ta
savvur olunduu gibi, erir bir "ruh" olmamtr. Bu "ruh" eski
Trk panteonunda kuvvetli belki hami (koruyucu) tanrlardan
biri olmutur. Bugnk Trk inanmalar onun "erir" bir ruh ol
duunu gsterdii halde baz emareler de onun bir zaman "ha
mi" ruh olduunu bildirmektedir:
1. Urenha-Tuba Trklerinin aman dualarnda kam bu ruha
"kaya yerlerde yaayan alt Sar Albstarm" diye hitap ediyor ve
yardm soruyor. Kazak-Krgz bakslar da, galiba, bu ruhu "tuv
dedii derde derman olan ey Sar Kz, gel" diye aryor.
2. "Al" kelimesinin ate kltyle alakal olmas bilhassa bu
367

Ouz Kaan (minyatr)

ruhun en eski devirlerde "hami" ruh, ate ve ocak ilahesi oldu
unu gstermektedir.
Yakut Trkleri aile oca ateine "Al-ot" diyorlar.
ocuk dnyaya geldii gibi babas ebeye bir kadeh rak (ara
a) sunar; toplananlara ziyafet eker. Ebe buday unundan bir
yemek yapar (Kazak-Krgzlar buna "bkpen" Krgzlar "cen
tek" derler). Kadnlar bu yemekten yedikten sonra bir ukur ka
zp son'u ve bu yemekten bir para bir kap ve kakla beraber
gmerler. Bu Yakutlarda Ayst'a, Altaylarda Umay anaya kur
bandr.
Birka gn sonra dn yaplr. Ziyafetten sonra ebe yahut
ocuun babas ihtiyarlardan birine mracaat ederek ad verme
sini ister. ihtiyarlardan biri ad verir. Ebe misafirlerden ocuk iin
"di" ister. Herkes bir hediye verir. Bu hediyeler beie aslr.
Eski Yakutlarda kklnde verilen ad gerek ad sayl
mazd. Gerek ad yay ekip ok athktan sonra verilirdi. Yakut
larn bu adetini eski Ouzlarda da gryoruz. Dede Korkut hi
kayelerinde "O zaman da bir olan ba kesmezse, kan dkmez
se ad komazlard" denilmektedir. Ouz kahramanlarna ancak

368

kahramanlk gsterdikten sonra Dede Korkut ad veriyor. Altay

ve Yenisey Trklerinin destanlarndan anlaldna gre, yle
bir devir olmu ki baya adamlarn zel adlar olmam, yalnz
kabilesinin adn tamlardr. Gerek ad almak iin kahraman
lk gstermek gerekti. Buna ilk dikkat eden ethografyac Titov
olmutur. (182)
Altay destanlarnn kahramanlar adlarn tanrlardan, ruh
lardan alrlar. Mslman Krgz destanlarnda ise "peygamber",
"ak sakall evliya"lar ad verirler. Manas'n adn drt "peygam
ber hoca" vermitir. Manas'n olu Semetey'in adn ak sakall
bir eren verdi ve kayboldu.
ocuklar yaamayanlarn ocuun muhafazas iin aldklar
tedbirler gerek amanistlerde ve gerek birok Mslman Trk
lerde aa yukar ayn tedbirlerdir. Yakutlar, aileye musallat
olan lm ruhunu aldatmak iin ocuu komulardan birine sa
tarlar. Urenha (Tuba)lar ocuu doduu gibi kazann altna
saklarlar, kazann iine "ak eren" denilen ongon'u koyup bunun
yanna arpa unundan yaplan bir bebek brakrlar. Kam bu be
bek zerinde ayin yapar. Kam'n duasyla bu hamur "canlanr"
alarm (yani aman canlanma ve alamay kendisi temsil
eder); hamur bebein karnn yarar, paralar, sonra bu bebei
uzak bir yere gtrp gmer, lm ruhu bunu grp ocuun
ldne inanr ve aileyi rahat brakr. Moollar ise ocuu ka
zan altnda gn saklarlar, anas hep bir bebekle megul olur.
Sonra bebek lr. Ana baba da "ocuumuz ld!" diye alar
lar. Bebei bir ukura gmerler. Kt ruh bylece aldanr ve o
cuu rahat brakp yoluna gider.
ocuu yaamayan Bakurtlar da, Mslman olduklar hal
de, lm meleini aldatmaa alrlar. ocuu doduu gibi

(182) Bogatrskuye poemi Mnus. tatar, Petersburg, 1856, s. 66; Et

nograf. Sbornik, 1858, iV, s. 89 (not).
369

ebe eline alp dar kar, birka ev dolatktan sonra ocuk ba

basnn evinin penceresinden seslenir: "Yabanc lkeden bir o
cuk getirdim. Satn alan var m?" der. Pazarlk balar. ocuk iin
kendi arlnda demir verip satn alrlar. ocua Demir yahut
Satpald, Satlm gibi bir ad verirler.
ocuun yaamasn salamak iin Yaar, . Dursun, lmez
bay, Tatan, Kur (elik) gibi adlar verildii gibi, kt adlar ver
mek adeti de vardr. Bunun sebebi kt ad olanlardan lm me
lei nefret eder de gelmezmi. Krgzlarda talmas (yani melek
deil, kpek bile almaz!), okabay (Domuzbay), Kabanbay (ya
bani domuz) gibi adlar hep bu inanca gre verilmi adlardr.
Troytsk civarndaki Kpaklarda Rusa Andrey adn tayan bi
rini grdk. Kazaklarn anlattklarna. gre, evlad yaamayan
Cetpisbay aa oluna, evimize Azrail gelmesin diye, Rus adn
vermi imi.
Ad veren ihtiyar gerek amanistlerde ve gerek Mslman
Trklerde u alk (duay) syler:
"Adn Yaar olsun! beik ban berk olsun!
Arkanda kk, nnde byk kardelerin olsun!
Beik ban kopmasn! arka eteklerini davar, at
Srleri bassn! n eteklerini ocuklar bassn!
Benim gibi ak sakall, sar dili ol! Ak dilerin
Sararsn, kara salarn aarsn!"
bu dua sonunda Mslman Trkler "amin", amanist Trkler
atee ya atarak "opkuruy!" derler.
Baz ocuklara doduklar gnn nemli olaylarn anlatan
adlar verilir: Dmann baskn pskrtld gn doan o
cuklara Yabasan (Yavbast), a treni yapld gn doanlara
Abergen, sayl bir misafir geldii gn doanlara Konak keldi
370

gibi. Baz ocuklara doduu yerin ad verilir: Uralbey, Srgeldi,

dilbay vesaire gibi.
Trk efsanelerine gre, kahramanlarn doumu fanilerin do
umundan baka trldr. Byk kahramanlar avularnda kan
tutup doarlard.
Orta Trklerde yaygn bir efsaneye gre, Cengiz Han
avucunda kan avuclayp domutur. Krgzlarn destan kahra
man ve bir klt saydklar Manas da kanl domutu.
Anadan yeni dodukta
Sa elinde tutmutu...

Koyun cieri kadar kara kan

Kanl domu Er Manas (183)

Ayn destanda Klora ve Kanora adl kahramanlardan bah

sedilirken:
Kl tutup domu ocua
Kan tutup domu ocua

Klora deyip ad verdi

Kanora deyip ad verdi (184)

Eski amanizmde doum ve ad verme olaylarna mahsus bir

ok ayin ve trenlerin bulunduu itima mtehaseler halinde
grlen adetlerden anlalmaktadr.

(183) Proben, V, 142.

(184) Ayn eser, V. 318.
371

XV. LM VE LLER KLT

A. amanistlere gre ruh-can: Dnen insan ta devrinden
beri hayat ve lm srlarn renmee ve anlamaa almtr.
.
Byk filozoflar ve mtefekkirleri (dnrleri) binlerce yllar
boyunca dndren ve hala zlemeyen bu srlar basit ve tat
bikat olan topluluk, kendi dnya grlerine uygun olarak,
"halletmi" tir. nk bu basit topluluun srp giden srlara ve
muammalara tahamml yoktu; onun iin her meselenin bir ce
vab olmalyd. Yeryzndeki btn iptidai insan topluluu ay
n yolu takibetmi, hayat ve lm hakkndaki tasavvurlar aa
yukar ayn olmutur. Bundan dolaydr ki insan yaatan "nes
ne" dnyann muhtelif dillerinde aa yukar ayn manaya ge
len (mesela, nefes, hn, rzgar, esinti) kelimeleriyle ifade edilmi
tir.
Eski Trkler can ve ruh mefhumunu, genel olarak, tn (yani
nefes) kelimesiyle ifade etmilerdir. Dou Trklerinde bu kelime
hala nefes ve can manasna kullanlmaktadr; bah Trklerinde
ise bu kelime ancak "dinlenmek" kelimesinde kalmtr.
ada amanist Trk boylarndan Yakutlar ruh-can mefhu
munu tn, kut ve sr kelimeleriyle ifade ederler. Tn kelimesi ay
n zamanda esinti, rzgar, nefes anlamlarna da gelir. "Kut" -ba
z izahlara gre- toprak, rzgar ve "ana-kut" denilen unsur
dan mrekkeptir. "Tn" vcuttan ayrlrsa lm vukua gelir, fa
kat "kut" ayrlrsa lm olmaz. Sr -insan enerji, irade ve umu
miyetle ruhi hallerini meydana getiren unsurdur. nsan uyurken
sr' vcuttan 'kp her tarafta dolaabilir.
372

Altayllar ruh-can mefhumunu tn, sne ve kut kelimeleriy

le ifade ederler. Tn btn canl yaratklarda vardr; sne ise an
cak insanlarda bulunur. Kut her eyde bulunur, cansz eylere
kutsiyet verir; allarda, ahrlarda bulunursa srler bereketli
ve sahibi ok zengin olur. obanlarn denei kutlu olursa s
rlere hastalk veren ruhlar ve kurtlar uramaz. Buna gre
"kut" candan baka bir trl ruhtur ki yalnz insanda deil, fa
kat her eyde bulunabilir. ok korkan adamlar iin de "kutu
kt", "kutu utu" derler ki stanbullularn "d patlad" tabi
riyle ayn anlama gelir. Altayllarn inanlarna gre tn, sne ve
kut' dan baka insann "yula" denilen bir ei de vardr. nsan
uyurken "yula" s her yerde dolaabilir. D dediimiz ite bu
yulann grd eylerden ibarettir. Yula ayn zaman mea'le
anlamn da ifade eder. Babalardan kalan tre ve adetlere de
"yula" denir.
llerin serseri dolaan ruhlarna Altayllar zt, Yakutlar
ise r derler. Kazan Mslmanlarnda da r kelimesini hatr
latan rek kelimesi vardr llerin serseri ruhlarna denir.

Eski Trklerde toplum hayat (minyatr)

373

tken ilinde, Gk Trk dneminden bir kaya resmi

amanistlerin tasavvurlarna gre, can kanda yahut yrekte
bulunur.
B. lleri gmme treni: Eski amanist Trklerin ve dier
Orta Asya uluslarnn defin trenleri hakknda verilen ilk haber
lere in kaynaklarnda rastlanr. Bu haberler, ok ksa ve kark
olmakla beraber, folklor materyallerinin altnda bunlardan
birok ey renmek kabildir.
in kaynaklarnda Hunlarn defin trenine dair verilen ha
ber, sa' dan nce III. yzyla aittir. Bu habere gre "Hunlar l
lerini tabut iine korlard. Bu tabut iki katl olup i ve d tabut
lard. Bu tabutlar altn ve gm ilemeli kuma ve krklerle r
terlerdi. Aalar dikilmi mezarlklar ve matem elbiseleri yok
tu. l ile beraber ldrlenler yz, hatta yzden fazla olurdu"
(Hyasinth 1, 16).
374

tken ilinde, Gk Trk dneminden bir mezar heykeli

Gk Trklerin defin treni hakknda in kaynaklar daha taf
silatl malumat veriyorlar. Tan slalesi tarihi VI. yzyl vuku
atndan bahsederken Gk Trklerin defin trenini yle tasvir
etmektedir: "ly adra korlar. Oullar, torunlar, erkek-ka
dn baka akrabas atlar ve koyunlar keserler ve adrn nne
sererler. l bulunan adrn etrafnda at zerinde yedi defa do
larlar. Kapnn nnde bakla yzlerini kesip alarlar. Yzle
rinden kan ve ya kark olarak akar. Bu treni yedi defa tekrar
ederler. Sonra muayyen bir gnde lnn bindii at, kulland
btn eyay l ile beraber atee yakarlar; kln, yln muay
yen bir gnnde, mezara gmerler. lkbaharda lenleri sonba
harda, otlarn ve yapraklarn sarard zaman gmerler. Kn
veya gzn lenleri iekler ald zaman (ilkbaharda) gmer375

ler. Defin gnnde lnn akrabas, tpk ld gnde yaptk

lar gibi, at zerinde gezer ve yzlerini keser, alarlar. Mezar
zerinde kurulan yapnn duvarlarna lnn resmini, hayatn
da yapt savalar tersim ederler. Bu l mrnde bir adam l
drm ise mezar zerinde bir ta korlar. Baz llerin mezarn
da bu talar yze, hatta bine bali olur. Atlar ve koyunlar kurban
ettikten sonra kafalarn kazklar zerine korlar" (Hyasinth, I,
269-270).
IX. yzyl Ouz boylarnn defin treni Gk Trklerin defin
trenlerinden farksz olduu bn Fadlan'n verdii malumattan
anlalmaktadr. Ouzlarn defin trenlerini bn Fadlan yle
tavsif ediyor: "Onlardan biri hastalanrsa kleler ve cariyeleri
bakar; ev adamlarndan hi kimse hastaya yaklamaz. Haneden
uzak bir adr dikip hastay oraya korlar; iyileinceye yahut
lnceye kadar adrda kalr. Yoksul ve kle hastalanrsa onu
krlara brakp giderler. Onlardan biri lrse ev gibi byk bir
ukur hazrlarlar. lye caket giydirirler kuan kuandrr,
yayn yanna korlar; eline nebiz dolu tahta kadeh tutturup n
ne de nebiz dolu bir tahta kap korlar. Btn mal ve eyasn bu
eve / ukura/ doldurup ly buraya oturturlar. Sonra ukurun
zerine topraktan kubbe gibi deme yaparlar. Atlarndan, ser
vetine gre, yz yahut iki yz at yahut bir ba at keserler, etleri
ni yerler. Ban, derisini, ayaklarn ve kuyruunu srklara asp
"Bu onun atdr. Bununla cennete gider" derler. Bu l hayatn
da adam ldrm ve cesur bir kii ise ldrd adamlar say
s kadar aatan suret yontarlar; ve mezarn zerine korlar. Der
ler ki "Bunlar uaklardr, cennette ona hizmet edecekler." (185)
XIII. yzyl Kpak-Kuman boylar, Wilhem Rubruk'un ver
dii malumata gre (186) mezarlar zerine yksek tepe yaparlar,

(185) A. Z. Togan, bn Fadlan' s Reisebericht, 14-15 (metin), (Exk. s31

a); kr. Material po istorii Trkmen i Trkmenii, 1, 169-170.
376

tepenin zerine de bir heykel koyarlard. Bu heykellerin yz

douya bakard. Zengin adamlarn mezar zerine ehram ek
linde bir ev yaparlard. Byle mezarlardan birini Rubruk yle
tavsif ediyor: "Yeni bir mezar zerinde onalt tane at derisi gr
dm. Bunlar mezarn drt tarafna drder drder olarak srkla
ra aslmlard. Mezarn yannda kmz ve et bulunuyordu. Hal
buki bu mezardaki l gya Hristiyan saylrd."
Bu tavsifte zikredilen "yksek tepe" (kurgan) (187) bn Fad
lan'n Ouzlarda grd mezar zerindeki "kubbe gibi de
me"nin ayn olacaktr. Mezar zerine konulan heykelin, lnn
heykeli mi, yoksa balbal m, olduunu kestirmek gtr. Herhal
de uras muhakkaktr ki, amanist Ouzlar ve Kpaklar IX XI
II. yzyllarda Gk Trklerin defin trenlerini olduu gibi de
vam ettirmilerdir.
Ouz ve Kpak defin trenlerinde grlen, kurban olarak
kesilen atlarn derilerini srklara asma adeti bugnk Altayl
larn ve Yakutlarn at kurban ederek yaptklar trenlerde ayinin
en nemli unsurunu tekil eder. Yakutlarn bu derilere "tabk",
Altayllarn "baydara" dediklerini yukarda sylemitik.
Kpak bozkrlarnda ve Rus arkeoloji terimiyle "kamennaya
baba" (yani "ta kadn") denilen heykellerden hi olmazsa baz
larnn balbal olduu muhakkaktr. Bu heykeller Genceli air Ni
zamf'ye de malumdu. Onun rivayetine gre, bu heykeller Kp
ak Bozkrlarna tlsm olarak dikilmiti. Bu tlsmlar imdiye ka
dar orada durmaktadr. Btn Kpak halk bu tlsmlara yakla
nca onlara tapar ve okluuna bir ok brakr. Bir oban oraya ge
lirse bir koyun keser. (188)

(186) W. de Rubruk, Dou lkelerine seyahat (Malein tere), Petersburg, 1911, s. 80.
(187) Kurgan-Kpakada "mezar hy" demektir.
(188) Sefername (Vahidi' Destgerdi' yayn), s. 427-428.
.

377

Nizam1nin verdii malumat arkeoloji ve etnografya aratr

malaryla elde edilen bilgilere uygundur. Byk air, herhalde
bu rivayeti Azerbaycan' da bulunan Kpaklardan iitmi olacak
tr.
Balbal olmas muhtemel olan heykellere amanistlerce dinf
sayg gsterildii XVIII. yzylda tesbit edilmitir. 1739 ylnda
yazlan bir raporda u malumat vardr: "Ys rma boyunda
(Altaylarda) ta heykeller oktur. Bunlardan birine Kozan ta
(tavan ta) denir. Burada yaayan oymaklar bu heykele kurban,
keserler. Heykelin az her zaman yal bulunur" (Sibirskiya
Drevnosti, No. 15, ilave ksm sah. 144).
Heykelin okluuna ok brakmak hakkndaki habere gelince,
bunu Ssanang Ssetsen'in Togan-tayi'nin lmne dair verdii
hikaye ile izah etmek mmkndr. Bu hikayeye gre, Togantay
i Cengiz Han'n trbesine hakaret etmi, Cengiz'in okluunda
ki bir ok onu ldrmtr. Bu hikayeden Cengiz'in heykelinde
okluk bulunduu anlalmaktadr (W. Barthold, Trk ve Mool
larda defin, 533-534).
Orta Asya' da, Hunlarn ve Kk Trklerin egemenlii devirle
rinde, daha iptida! basamaklarda bulunan boylardan bazlar
llerini tabutlara koyup aalara asarlard. Bu uluslar arasnda
Moollardan Htay (Kidan)lar, veyler. Trklerden Dubo ( Tu
ba)lar vard. Bu adet Yakutlarda XVIII. yzyla kadar devam et
mitir. Baz haberlere gre Krgzlarda bu adet vard. Mslman
lktan sonra Krgzlar bu adeti brakmlardr. Bununla beraber
Krgzlarda bu adetin hatras olarak defin trenine "syk kt
r" derler ki harfiyen "kemik kaldrma" demektir.
in kaynaklarna gre, Trk uluslarnda aa yukar ayn
devirlerde muhtelif gmme adetleri gryoruz: yakma, aaca
asma, topraa gmme. Kk Trklerin defin trenleri hakknda
verilen malumata gre, bunlar lleri yakarlard. Baz mezarlar=

378

da kl bulunduu bu haberleri teyit etmektedir. Bununla bera

ber, Kk Trk devrine ait olduunda hi phe olmayan mezar
larda iskeletler bulunmaktadr. Arkeolog S. V. Keselev tarafn
dan Altay-Sayan dalarnda ve evrelerinde, bilhassa 1935 yln
da Kuray ve Tuhayt kasabalar civarnda, yaplan kazlarda
meydana karlan mezarlarda bulunan iskeletlerde yakma izle
ri grlmemitir. (189) Ayn devirde muhtelif ekillerde gmme
trenlerinin yapldn izah etmek gtr. ly yakma, aaca
asma, topraa gmme aile veya boy geleneklerine, yahut her bo
yun dini telakkilerine dayanm olabileceini dnmek mm
kndr.
Eski amanist Trklerin defin trenlerine ait birok adet ve
gelenekler gebe Trk uluslarnn destanlarnda derin izler b
rakmlardr. Mslman Trk destanlar arasnda amanizm un
surlarn en ok muhafaza eden "Manas" destannda yerde
defin treninden bahsedilmektedir. Bunlardan biri Han Kke
tey'in defin trenine ait rivayettir ki okan Velihanov tarafndan
1858'de tesbit edilmitir. (190) Bu rivayete gre, lm yatanda
yatan Han Kketey, halkna vasiyetlerini yle anlatyor: "Hal
km, ilim! Gzlerim yumulduu zaman vcudumu kmzla y
kaynz, (etimi) keskin klla syrnz, zrhm giydiriniz, deriye
sarp beyaz kefenimi bamn altna koyunuz. Bam douya
yneltiniz! Kzl buralara kzl uha (kumalar), kara bualara
kara kadifeler ykletiniz. Krk bura {erkek deve) den kurulmu
bir kervan ile benim atma haneme (ktklerden yaplan evime)
byle geliniz! Kme kme kadnlar gelir; onlara kumalar da-

(189) S. V. Keselev, Sayano-Altayskaya arheoiogi. ekspeditsiya (So

vetskaya Arheologiya, 1936, No. 1. s. 282-284); yine bk. Abdlkadir
nan, Altay dalarnda bulunan eski Trk mezarlar ("Belleten" 1947,
No. 43, s 569-570)
(190) Bu rivayetteki defin treni Radloff'ta yoktur.
379

tnz. Kervanba kara sart seksen keinin yayla kartrp tu

la hazrlasn. Byk ve kk yollarn kavaklarnda aya benzer
ak saray, ge benzer gk saray yapnz... lim, halkm! Bana hiz
mette kusur etmeyiniz." (191)
Han Kketey'in vasiyetindeki "(etimi) keskin klla syr
nz" szleri W. Barthold'un dikkatini ekmi ve bu konu zerin
de bir makale neretmitir. (192)
Barthold destandaki bu szlerle Tabarf (c. il, r. 16) ve Nerehi
(Schefer neri 60) tarafndan Buhar-Hudat'n lmne dair veri
len haberler arasnda mnasebet bulmaktadr. Tabari'nin verdi
i habere gre "121 (miladi 739) ylnda Tuad ldrldkten
sonra etini [keskin bir eyle] kemikten ayrdlar ve kemiklerini
Buhara' ya gtrdler." Nerehi'ye gre "Buhar-Hudat son vasi
yetlerini syledi ve bir saat sonra ld. Uaklar girdiler, etini
[kemiklerinden] ayrdlar ve kemiklerini Buhara' ya gtrdler.
lnn etlerini kemiklerinden ayrmak Orta Asya'daki Zer
dtflerin adetlerindendi. Horasan ve Maverannehir'e Trk
hakanlar tarafndan tayin edilen ad ve Yabgular yerli din olan
Mazdaizmi kabul etmilerdi. Trk hakanlar namna Buhara'y
idare eden Tu-ad ve anas Hatun da herhalde yerli adete riayet
etmi olacaklardr.
Bin yl nce ortadan kalkan bir defin adetinin Manas desta
nnda yanks bulunmas folklorun taih bakmndan deerli
materyaller verebileceini gstermektedir.
Bu epizodde "atma ev" diye tercme ettiimiz mezar yap
s, eski Kpak bozkrlarnda, Volga boylarnda yaplan hafriyat
ta meydana karlan ve arkeolojide "Kvalin tipi atl mezar"

(191) ZVO, XIII, s. (zabtlar ksm) IX.; . Velihanov "Soineniya", s.

209-210.
(192) W. Barthold, Yine Semerkant Ossuariumlar hakknda (ZVO,
XIII, (101-104). Ayn derginin zabtlar ksmnda s. iV.
380

("a charpente" du type Khvalin) diye isimlenen mezar-evleri ha

trla tmaktadr.
Genel olarak bu defin treninde slam unsurlarndan eser
yoktur. Halbuki destan airine gre han Kketey "Mslman"
Krgzlarn handr; kendisi de Mslmandr.
Radlof tarafndan tesbit edilen "Manas" da defin treninin
tasviri ksa ve karktr. Burada kahraman Manas'n lm ve
defini yle tasvir ediliyor:
"Diyorlar ki Manas'n sinee benzer can kt
"Gerek evine gitti.
"Diyorlar ki ak saray yapp (iine) kodular
"Gk saray yapp (iine) kodular
"Diyorlar ki dokuz gn yatt (beklettiler)
"Doksan ksrak kestiler
"Diyorlar ki alt gn (yine) beklettiler
"Altm ksrak kestiler
"Diyorlar ki altn ilemeli giyimlerini
"Dokuz paraya ayrp halka letiler
"am aacndan kaln tabut yaptrp,
"Diyorlar ki, i yzn gmle kapladlar
"D yzn altnla kapladlar
"Manas' byle bir tabuta koydular
"Diyorlar ki altndan nem szmasn diye.
"stnden gnein sca gemesin diye,
"(Tabutu) saray iine yerletirdiler." (193)
Bu rivayetteki gm ve altn kaplamal tabut yukarda Hun
larn defin trenine ait in kaynandan naklettiimiz haberde
zikredilen tabutlar hatrlatmaktadr. Herhalde bu altn ve g-

(193) Radloff, Proben, V, 114.

381

m kaplamal tabutun Mslmanlkla ilgisi olmasa gerektir.

Dier taraftan ly dokuz gn yatrp doksan ksrak, alt gn
yatrp altm ksrak kesme adeti de bugnk amanistlerde tes
bit edilmi deildir. Bu msralardaki dokuz ve doksan, alt ve alt
m srf alliteration icab sylenmi ise de definden nce l iin
birok hayvann kesildii muhakkaktr. imdiki Mslman Kr
gzlar dahi defin treni gnnde birka hayvan "huday" diye
keserler. Ad huday olan bu adet, phesizdir ki, eski amanlk
kalntsdr. Bu adete Yakutlarn haylga dediklerini, szde Hris
tiyan saylan Yakutlarn bile bu kurbana ok nem verdiklerini
etnografyaclar tesbit etmilerdir.
ada amanistlerin ou yoksul oymaklar olduu iin de
fin trenleri eski amanistlerin defin trenlerine nazaran ok s
nk ve basittir. Bunlarn zorla Budist veya Hristiyan saylmalar
da aman trenlerin tereddi etmesine sebep olmutu. Eski
Ouzlarn ve Krgzlarn yzlerce at ve koyun keserek, muhte
em mezarlar, tabutlar hazrlayarak yaptklar defin trenlerini
szde Budist saylan Urenha-Tubalarda veya szde Hristiyan sa
ylan Yakut ve Altay amanlarnda rastlamak imkanszdr.
Urenha-Tubalar, biri lrse derhal adra karp kee veya
deri ile rterler. Eve bir koyun getirip balarlar. Bu koyun mele
yene kadar beklerler; meledikten sonra keserler. aman, koyu
nun en iyi et paralarn atee yakp ayini yapar; lye hitaben:
"Bu yeri brakp gidenlerin birincisi sen deilsin! dnme,
zlme! et ye, rak i! dar ye, ay i!" der. Trende bulunanlar
atee ttn atarlar bununla evdeki tren tamam olur. Sonra a
drn bir tarafn skp ly oradan dar karrlar. Urenhalar
ly yere gmmezler, uzaklara, krlara atarlar. Baucuna bir s
rk dikip Buda dinine ait dualar yazl katlar korlar; bunun
yanma aatan yahut balktan kk bir ev yapp brakrlar.
Urenhalardan birinde misafir bulunan biri lrse bu ly
382

kapdan karrlar. Bir demet ot ile vurup "nen varsa al! Bize b
rakma, beraber gtr!" derler. (194) Kendi llerini kapdan
karmamalarnn sebebi fenalk yapmak iin geri dnerken kap
y bulamamas iindir. l misafir ise, inanlarna gre, akraba
sn arayacak, bu eve tekrar gelmeyecektir.
Urenhalarn llerini gmmeden krlara atmalar herhalde
Tibet Lamaizmiyle gelen bir adet olsa gerektir. Katanov tarafn
dan toplanan malumata gre (195) Beltirler ly / Mslman
lar gibi / ykarlar. Erkekleri erkek ihtiyarlar, kadnlan kadnlar
ykarlar. ly atein yanna korlar. Erkek l kapnn sol {g
ney) tarafna, kadn l sa (kuzey) tarafna konularak ykanr.
Ykandktan sonra lye elbiselerini giydirirler ve beyaz kee
zerine yatrp bir keye korlar. 30-40 kii toplanp tabut yapar
lar. Tabut hazr olduktan sonra bir tarafa atarak "Tanr bundan
sonra bu gibi ileri bize rast getirmesin" derler. l tabuta kon
duktan sonra evde bir gn kalr. ly karrken ayaklan nde
bulunur, ly karrken bir kocakar eline bir kap st alr, at
zerine konulmu ly defa dolatktan "kutumuz gitme
sin, "kuruy!" diyerek bar, lye kar st serper.
l mezara konuldukta!-1 sonra atn dizginini lnn eline
vererek "atn al!" derler, at u yerde ldrrler. Eer takmlar
ile beraber gmerler, lnn elbisesinden dmelerini skp ai
lesine verirler. Buna kumark denir. (196) l ile gmlen eyay

(194) G. Grshimailo. Zapad. Mongoliya i Uryanh. Kray, III, blm I.

s. 131-133.
(195) N. Katanov, O pogreb Obryadah .. 115-116.
(196) smail kurban olarak kesileceini rendikten sonra babas b
rahim'e "gmleim ile salarm anama kumartgu olarak gtr" diyor
(S. Malov, Rabguzi'ye gre, peygamberler kssas, ZKV, V, s. 512. British
Museum nshasndan). Divan L1gat-it-Trk'te bu kelime lman
eklinde yazlm ve "len byk bir adamn malndan hakana ayrlan
gzel para; uzaa giden adamn hsmlarna brakt mal; miras" di
ye izah edilmitir (c. I, 445, III, 440).
.

38

Gnmz Trklerinde amanlk

krarlar. O dnya bu dnyann aksine olurmu krlmazsa o
dnyada lye krk olarak verilecekmi.
Mezardan dnenler hep beraber lnn kt eve gelirler,
iyice ykandktan sonra yemek yer ve rak ierler. En yakn dost
larndan ve akrabalardan baz kimseler bu evde gn misafir
olurlar; geceleri kimse uyumaz. Her yemekten nce atee rak ve
yemek atarlar.
Gmme treninden yedi gn getikten sonra ky (yahut oba)
halknn hepsi toplanp mezara gelirler ve ate yakarlar. Herke
sin getirdii rakdan bir yudum ve yemeklerden bir para topla
yp atee yakarlar.
Eski defin treninin gelenekleri kamlarn (amanlarn) defin
treninde daha ok muhafaza edilmitir. Hatta Mslman Kr
gz-Kazaklar bile "bask"larn defin treninde eski amanizm
geleneklerine riayet ederek baksy umumi mezarlktan uzak
yerlerde tek bana defin ederlerdi. XIX yzyl Krgz-Kazak a
iri Abay halkndan ikayet ederken:

384

"Molasnday baksnn
Calgz kaldm tap nm"
(Baksnn mezar gibi tek bama kaldm, gerek halim bu
dur) diyerek kendi durumunu bakslarn mezarna benzetiyor.
Sagaylar kamn lsn evde ancak bir gn braklar. Kamn
akrabas ve komular yemekler, raklar hazrlarlar. Btn gn
yeme, ime devam eder. Ayn zamanda am aacndan tabut
(komdu) yaparlar. Eski zamanlarda kamlar yere gmmezler, ta
butu kalnca drt direk zerine koyup brakrlard. Sagaylar son
yllara kadar byk ve tannm adamlarn byle defin ederler
di. (197)
amann lsn bir tahta zerine koyup brakrlar. Sonra
.
tahtay kapnn nnde atee yakarlar. ly tabuta koyduktan
sonra ba tarafyla kapdan karr ve mezara gtrrler. ama
nn davulunu ve davul tokman krarlar ve "lm geldi, o l
d!" derler. Krlm davulu amann mezarnn bandaki bir
aaca yahut bir sra asarlar. amann defin trenine Sagay ka
dnlar itirak etmezler. aman olmayanlarn defin trenine ise
kadnlar da itirak eder ve mezara kadar gelirler. l resmen
Hristiyanl kabul etmi saylrsa ban douya doru, aman
ise batya doru korlar. Umumiyetle ller elbiseleri, yemekler,
rak, atnn eer takm ile beraber gmlr. At ldrmek adeti
Sagaylarda unutulmak zeredir. lnn atn baka birine hedi
ye ederler.
ly defin ettikten sonra eve dnp yemee, imee balar
lar. Sonra mezarn sa tarafna ate yakp l a iin kesilen hay
vanlarn kemiklerini yakarlar. Atee rak serperler ve yemek
atarlar. Ate tanrsnn bu rak ve yemekleri lye ulatracana

(197) Katanov-Radloff, Proben IX, 573-576.

385

inanrlar, l ana itirak edenler lnn mezarn defa dola

rlar ve defa "Sen gerek dnyaya git! Biz de Tanrya dn
yoruz!" derler.
Eve dndkten sonra yine yeme ime olur. Yemee balama
dan nce Umay anaya, evin hamisi olan ruhlara sa salr.
Eski orman kavimlerinin defin trenlerine dair bir Beltir riva
yeti dikkatimizi ekmektedir. Bu rivayete gre (198) orma.n ka
vimleri st ocuu bulunan kadn lleri, adetleri zerine, tabu
ta koyup drt direk zerine yerletirirler ve ocuunu da yanna
brakrlard. XVIIL yzylda Albot adl bir Beltir aa Tom rma
nda balk avlarken direkler zerinde braklan bir kadn tabu
tu yannda bir erkek ocuk bulmu, onu evlatlk edinerek ks
zek adn vermitir.
Orman kavimlerinde st ocuunu anasyla beraber gmme
adetinin Tayga ormanlarnda neolitik devirde yaayanlarda da
bulunduu son yllarda Angara rma boylarnda yaplan kaz
larla meydana karlan bir mezarda mahede edilmitir. Bu
mezarda bir erkek ve bir kadnla ocuk iskeletleri bulunmutur.
Kadn ile ocuun okla ldrldkleri tesbit edilmitir. Kadnn
kocasyla beraber o dnyaya yolculuk etmek zere ldrlm
olduunu anlamak mmkndr. nk bu adet barbar kavim
lerin ounda grlmtr. Anasyla beraber ocuun da ld
rlmesini kazlara itirak eden doktor Hrdlika Kuzey Amerika
yerlilerinin bir adetiyle izah etmitir. Bunlarn adetine gre l
nn st ocuunu besleyecek teyzesi bulunmazsa anasyla bera
ber gmerlermi. (199) Bu adeti izah etmek iin Kuzey Ameri
ka'ya kadar gitmee lzum olmad yukardaki Beltir rivaye
tinden anlalmaktadr. Beltir rivayetinde denildiine gre, ku-

(198) Proben, IX, 365-369 (metin), 342 (tere).

(199) A. P. Okladnikov, Novoye pogrebeniye glazkovskoy stadii u s.
Buret (Krat, Soob. GAMK, 1940, No. VII, s. 90-93).
386

zey orman kavimlerinin st ocuklarn analarnn lsyle be

raber tabut yanna brakmalar st verecek inekleri bulunmad
iinmi. (200) Gerek Buret mezarndaki ocuun ldrlerek g
mlm olmas ve gerek Beltir folklorundaki gibi kszlerin
analar yanna diri olarak braklmalar iptldaf avclarda meme
ocuklarn beslemenin ok mkl ve hatta imkansz olduun
dan ileri gelmitir.
Bu Beltir rivayetinden anlaldna gre, lleri tabutlara
koyup aalara asmak yahut drt direk zerine brakmak adeti
Kuzey Altaylarda ve Tayga ormanlarnda yaayan baz oymak
larda XVIII. yzyln sonlarna kadar devam etmitir. Yakutlarda
bu ekilde defin iin arangas terimi kullanlmaktadr.
Beltirler ly defin edip eve geldikten sonra lnn dul ka
lan karsnn sa rglerini zp datr ve yarsndan aasn
keserler. Dul kadn ancak lnn yedisinden sonra salarn re
bilirler. lnn kars ve ocuklar lnn yedisini verinceye ka
dar cier yemezler. Gya yenilirse lnn cierleri rahatsz olur
mu. Byle bir inanmann baz Krgz-Kazak ailelerinde bulun
duunu kendimiz de iitmitik. Dul kadnlarn salarn kesme
leri matem alametlerinden biri olduu anlalmaktadr.
Moolistan' da Krgz-Nar gl evresinde yaayan Hoton
Trkleri (201) llerini gmdkten sonra koyun kurban ederek
cierlerini atee yakarlar, mezar zerine toprak yarak yksek
bir tepe (oba) yaparlar. yi adamlarn ruhlarnn ambel denilen
kutlu bir yere gittiine inanrlar. Bu "ambel" kelimesinin ne ifa-

(200) Orman kavimlerinden Uryanktlarn sr ve koyun besleme

dikleri hakknda bk. Reideddin, Cami-t-tevarih; (Brezin, TVO, VII),
Ebulgazi / ecere-i Trk Desmaisons neri, s. 41 / . Bu kavmin orman
larda kalan Uygurlar olduunu sylyor.
(201) "Hoton': adn tayan kk bir Trk ulusu Moollar arasn
da kalmtr. Bunlar kendilerini Mslman sayarlar. Fakat slam dinini
unutmak zere bulunuyorlar (Potanin, Oerki SZM, il, 1518).
387

Uygur duvar resmi

de ettii belli deildir. Budist Lamaistlerin ambhala dedikleri
"Buda'nn sevinci" anlamna da gelebildii gibi, Hnkar'n ba
kendi olan Sambul (stanbul)da olabilir. (202)
Altayllarda trl defin treni tatbik olunmaktadr: 1) Top
raa gmme, 2) Tabutu drt direk zerine yahut aaca asma, 3)
Atee yakma. Topraa gmerken ah ve eyasyla beraber gmer
ler. (203)
in'in Kan-su eyaletinde Nanan dalarnn kuzey kollarn
da yaayan Sar Uygurlar oktanberi Budist sayldklar halde
defin trenlerinde birok amanlk unsurlarn muhafaza etmi
lerdir. Bunlar llerini veya yedi gn saklarlar. Bu mddet

(202) B. Vladimirtsov, Turetskiy narodets-Hoton (ZVO, XXIII, 1916,

s. 7). Bu ulus kendi dinlerinin "Hnkar dini" olduunu sylerler.
(203) Verbitski, Altayskiye inorodts, 80.
388

iinde lamalar arp dualar okuturlar. ly evden karr

ken, hpk Altayllar gibi, "ocuklar yanna alma, srlerimize
ve servetimize dokunma, arzu ettiin hedeflere ko, iyi lkelere
git! yi lamalar arp, senin ruhuna dualar okutacaz. Sen
fazla bekleme, gzel yerlere git" derler.
Sar Uygurlar ihtiyar ve lamalarn cesetlerini yakarlar, bu en
makbul defin eklidir. Topraa gmme ikinci derecede bir defin
ekli saylr. Defin trenine itirak edenlere ziyafet vermek ze
re koyunlar kesilir. Yas tutrri.a mddeti yldr. lnn adn
sylemezler. (204)
dil (Volga) Bulgarlarnn defin treni X. yzylda bn Fadlan
tarafndan ksaca tavsif edilmitir. Bu tavsiften anlaldna g
re, yeni Mslman olan Bulgarlarda eski aman defin trenleri
olduu gibi devam ettirilmekte idi. lnn adr kapsna gelir
ler, mthi ve vahi seslerle alarlard, kleleri kendilerini kam
ile dve dve feryat ederlerdi. lnn adrna bayrak asar
lard.
ly mezara bayrakl araba ile gtrrlerdi, silahlarn me
zarnn evresine brakrlard. Yas tutma iki yl devam ederdi. ki
yl sonra salarn keserler, bayra indirirlerdi. Bu trenden son
ra dul kalan kadnna evlenme msaadesi verilirdi. (205)
Eski Bulgarlarn defin ve matem treninde bn Fadlan'n tes
bit ettii bayrak unsuru Kazaklarn a trenlerinde ve l kan
ailelerin adrlarnda da bizce mahede edilmitir. Kazaklarda
matem bayra kara olur. Matemli evde daima misafire yemek
verildii iin olsa gerek ki Kazaklarda bir atalar sz vardr:
"karn ackan karal eve koar."

(204) G. G. Gulbina, Pogrebenie u jeltih uygurov (Sbomik MAE,

VII, s. 202-203).
(205) bn Fadlan's Reisebericht, metin 34-35, tercme 78-79.
389

C. Yog (a) treni, (l a): Defin treniyle ve ller klty

le bal en eski ve iptida! trenlerden biri "l a" denilen tren
dir. Bugn medeniyetin yksek derecesine ulam olan kavim
lerin hepsinde grdmz lleri anma trenleri iptida! devir
lerde llere a verme treninin tekaml etmi eklinden baka
birey deildir.
"l a" treninin en ilkel ekli Tayga ormanlarnda kalm
olan amanist boylarda mahede edilmitir. Bunlar arasnda
yle kocakarlar vardr ki koyunlarna yahut ocuklarna bir has
talk geldii zaman yemek ve iki alp kocasnn mezarna ko
yarlar ve "ye i bize dokunma! hain seni! hala doymadn!" diye
barrlar. Demek oluyor ki iptidf!.1 devirlerde a-yemek doru
dan doruya lye sunulmu kurbanlardr ki bununla onlarn
zararlarndan kurtulmak istenilirdi.
"l a" treninin bu iptida! merhaleden biraz daha teka
ml etmi eklini yine Beltirlerde gryoruz.
Beltirlerde birinci "l a" definin nc gn verilir. a
drn gney tarafna masa zerine sofra kurulur. Bu "aa" fazla
kalabalk toplanmaz. Hazrlanan yemek ve ikilerin yarsn l
nn ruhu iin ate ruhuna kurban ederler (atee yakarlar). Defi
nin yedinci gn btn oba halk, kadn ve erkek hepsi toplanp
mezarla gelirler. Mezarn sa tarafna byk bir ate yakp ge
tirdikleri yemeklerden ve ikilerden atee atarlar. Sonra herkes
mezarn zerine kadehlerle rak koyarak ve yemek atarak "Bu
raky i! Bu yemei ye! Bunlar sana yukardan tayin edilmi ye
mek ve ikilerdir" derler. Bu treni yaptktan sonra kendileri i
mee ve yemee balarlar. Yeme ime tamam olduktan sonra,
mezar zerindeki rak ve yemekleri atee atarlar. Tren bylece
tamam olur. Yedi gn kadar lnn evinden hibir ey dar
karlmaz. Definin yirminci gn evde yine a verilir. Ziyafetten
sonra atee rak dklr ve yemek atlr. Krknc gn mezarla
390

gidip yedinci gn yaptklar treni tekrar yaparlar. Alt ay sonra

yine byle tren yaplr.
En byk a treni lmn yl dnm mnasebetiyle yap
lr. Btn akraba ve dostlar toplanp mezara gelir, mezar zeri
ne yemek ve ikiler kor, kendileri de yiyip ierler. lnn koca
s yahut kars mezar defa, gnein seyri ynne gre, dola
r ve "ben seni brakyorum" der. Bundan sonra dul kadn veya
erkek evlenebilir.
Btn Altay ve Yenisey amanist boylarnda "a" treni aa
yukar byle olur.
A (yog) treni uluslarn kltr seviyeleriyle mtenasip olur.
Yukarda grdmz "a" treni ok iptidai' ekillerini muha
faza etmi trenlerdir. Halbuki ok eski devirlerde bile "a" tre
ninin muhtelif Bozkz uluslarnda ok tekaml ve inkiaf ettii
ni gryoruz.
il. yzylda Yunanl filozof Lukianos Samosatos'un bir dialo
unda skitlerin bu adeti bahis konusu edilmektedir. Bu di
alogda skitli Toksaris ile Yunanl Mnisippos arasnda yle mu
havere cereyan ediyor:
Mnisippos - Siz skitler Orest ile Pilad'in llerine kurban
sunuyor ve onlar tanr sanyorsunuz. Toksaris, sen buna ne di
yorsun ?
Toksaris - Kurban sunuyoruz, Minisippos, sunuyoruz. Fa
kat onlar tanr deil, ancak iyi insanlar sayarz.
Minisippos - Demek ki siz iyi insanlara lmlerinden son
ra, tanrlara yapld gibi, kurbanlar sunuyorsunuz.
Toksaris - Yalnz bu deil, biz onlarn erefine bayramlar ve
muhteem toplantlar yaparz.
Minisippos - Siz llerden ne istiyorsunuz? Madem ki bun
lar llerdir, muhakkak ki tevecch ve iltifatlarn kazanmak
iin kurban sunmuyorsunuz?
391

Toksaris - llerin bize tevecchleri olsayd, hi de fena ol

mazd. Fakat biz, iyi adamlar hatrlamann yaayanlar iin fay
dal olduunu tahmin ediyoruz. Bundan dolaydr ki lleri sa
yarz. Biz yle dnyoruz: lleri anarsak biroklarmz on
lar gibi olmaa alacaklardr. (206)
Lukianos'un, Yunanl ile skit arasnda yaptrd bu konu
ma, kendisinin felsefi bir grn ifade iin olsa bile dikkati
ekmektedir. Bundan anlalyor ki skitler, tpk bugnk Krgz
lar ve Krgz-Kazaklar gibi, byk ve muhteem "a-yog" tren
leri yapyorlard. Yunan kltrn benimsemi bir skit bu tre
ni, Toksaris gibi, akla uygun (rationel) bir ekilde izah etmi ola
bilir. Halbuki eski skitler hakknda daha eski Yunan kaynaklar
nn verdikleri malumata nazaran bunlarn hkmdarlar iin ya
plan defin trenleri ok kanl olurdu. Orhon Trklerinin balbal
lan yerine bunlar hkmdarn hizmetindeki yiitlerden elli kii
yi ldrp, ldrlm atlar zerine bindirip mezarn etrafna
korlard. (207) Anlalyor ki lye br dnyada hizmet etmek
zere Orhon Trklerinin bykleri iin savalarda ldrdkleri
kahramanlarn heykelini (balbaln) dikmekle iktifa edildii hal
de skit hakanlar iin onun uaklarn ldrp balbal dikerlerdi.
Orhon Trklerinden be yz yl sonra ayn sahada tarih y
zne kan Moollarda hanlarn defin trenleri daha iptidai ek
lini muhafaza ettii anlalmaktadr. Bu meseleye dair profesr
W. Barthold yle diyor (208):
"Umumiyetle Moollarda ller klt ve onunla bal ama
n! ayinler gebe Trk kavimlerine nazaran daha iptidai ve da
ha barbarca karakter tamakta idi. . N. Veselovskiy'nin inand-

(206) Zap. IRAO, t. VII, 547.

(207) Ensklop Slovar Brokhaus-Efron, t. XXX, 203.
(208) Trklerde ve Moollarda defin merasimi ("Belleten" 1947, s.
43, s. 525)

392

Balbal denilen talar

rc bir surette ispat ettii vehile Trklerle Moollarn defin
adetlerinin esasnda ayn amanf fikir (ide) bulunmaktadr, ki
hann ldrd veya onun iin ldrlen adamlar teki dn
yada ona hizmet edeceklerdi. Orhon Trklerinde bu fikrin yan
ks olarak han tarafndan ldrlen adamlarn heyeklini (bal
bal) dikmek adeti vard; Moollarda ise bu fikir hann ld
yerden mezarna kadar nan gtren alaya raslanan adamlar
ldrmeleriyle ifade olunurdu. Marko Polo'nun szlerine gre,
bylece ldrlen adamlara "Bizim hakanmza hizmet etmek
iin teki dnyaya git!" diyorlard. Mnke Han'n lmnden
sonra bylece ldrlen adamlarn says 20.000 kiiye bali ol
duunu Marko Polo temin ediyor. Bu haberin hakikate uygun
olduunu sanmyoruz; nk o zaman Mool grenei herkes
e malum idi; bundan baka, Moollar; hann lmn mte
akip derhal ferman nerederek yollarn kapanm olduunu bil393

dirdiler ve herkesin kasabalarda veya bozkrlarda bulunduu

yerde kalmasn emrederlerdi. Binaenaleyh, cenaze alaynn ge
ecei yolda fazla halkn bulunabileceini sanmak gtr."
Yog terimi eski Trkede bugnk Krgz-Kazaklarn "a"
anlamn ifade ettii gibi "matem" anlamna da kullanlmtr
Bugnk Krgz-Kazaklar "matem" trenine ve agt' a coktav
(yani yoglama) derler.
Yog terimine ve bundan tekil edilen yogla ve yog kelime
lerine ilk defa Orhon Yaztlarnda rastlyoruz. "Divan Lugat-it
Trk" (III, 143)de "yog" matem, yas; l gmldkten sonra
veya yedi gne kadar verilen yemek" diye izah edilmektedir. Bir
yerde bu yemee "basan" (yog basan) dahi denilmektedir (I,
399). Baka bir yerde yoglad kelimesi "l iin a verdi" diye
aklanarak "Trklerin grenei byledir'' diye ilave edilmekte
dir (III, 309).
Kutadgu Bilig'de de "yog a" zikredilmektedir ("yog a bo
. lur ya lg atnga"}.
Buda dinine ait Uygurca metinlerden anlaldna gre, bu
"l a" greneini Buda rahipleri de Trklerde olduu gibi ka
bul etmilerdir. Bir metinde yle denilmektedir: "Tanrya kur
ban vermezsen ban, gzn ier... burhanlara (Buda putlarna)
sa yap, ztlere (llere) a ver." (209).
Anlalyor ki a trenini en eski devirlerden beri din ayrlk
larna bakmadan btn Trk uluslar devam ettirmilerdir. Bu
trenin en iptida! ekli ormanl baz Altay oymaklarnda grl
d gibi dorudan doruya lnn kendisine a-yemek ver
mek olmutur. Sonralar lnn ruhuna ate tanrs vastasyla
gndermek, kurban sunmak, daha sonralar lnn ruhunun da
itirak ettii tasavvur edilen ziyafetler tertip ederek kurbanlar
kesmek eklini almtr. Bu ziyafetler ulusun ve boylarn kltr

(209) R. Rahmeti (Arat), Turkische Turfan-Texte, VII, 35.

394

Semerkant emirinin ehre girii (gravr)

seviyeleri ve servetleriyle mtenasip olarak gelimi, ok zengin
boylarda muhteem bayram eklini almtr. skitlerin ller e
refine kurban kesip muhteem bayramlar ve byk toplantlar
yaptklar, Yunanl Lokianos'un yukarda naklettiimiz dialo
undan anlalmaktadr.
Gk Trklerin hakan ve byk kahramanlarnn yog-a tre
nine btn imparatorluktaki uluslarn itirak ettiklerini Orhon
Yaztlarndan reniyoruz. Kuzey lkelerinden Ktaylar, Tata
biler, gneyden Tibetliler, batdan Sogdlar, Farslar, Buharallar,
Trgiler, doudan inliler, bu yog treninde bulunmulardr.
A-yog treni umumiyetle lnn birinci yl dnmne rast
lyan yaz aylarnda yaplr. Kl Tegin'in ve Bilge Hakan'n a t
renleri de yaz aylarnda yaplmtr.
bn Fadlan'n verdii malumata gre, Ouzlar "l a" iin
yzden iki yz baa kadar at keserlerdi. Bundan da anlalyor
ki Ot+z "a treni" ne de ok kalabalk toplanm olacaktr.
395

Ouzlar Anadolu'ya geldikten sonra dahi eski usul a treni

ni unutmamlardr. Ouz kahramanlar lrken "ak-boz atm
boazlayp am veriniz" diye vasiyet ediyorlard.
Kl Tegin ve Bilge Hakanlar iin dikilen antlarn bulunduu
sahada bunlarn defin edildii yer olmayp yog-a treni yaplan
yerler olabilecei W. Radloff tarafndan ileri srlmt. Altay
dalarndan ve Yenisey boylarnda yaplan kazlarda balballan
bulunan birok hyk (kurgan) altnda mezar bulunmad
Radloff'un fikrini teyit etmitir. (210) zerlerinde balballar bulu
nan hyklerin birou mezar olmakla beraber, bazlarnn a
yog treni yaplan yere ant olmak zere dikilmilerdir. Kl Te
gin ve Bilge Hakan antlarnn da yog treni yaplan yere dikil
diini kabul etmek mmkndr. "A" verilen yere ant olarak
birey dik:"nek Kazaklarda da bir gelenek olduunu 1920'de Ca
yk (Ural) rma boylarnda gp konan Cagalbayl boyunun
yaylalarnda mahede ettik. Birinci Cihan Sava'nda bat cep
hesinde len bir Krgzn a verilmi olan yere lnn kabilesi
tarafndan toprak yn zerine "bat cephesinde lm falan
olu falann ruhuna fatiha" yazl bir ta dikilmiti.
"Yog" treninin ok mtekamil eklini Krgz ve Kazak bey
lerinin ve zenginlerinin a trenlerinde gryoruz. I<rgzlarda
asrlar boyunca dillerde destan olarak sylenen "a" trenleri ol
mutur. Hicri 1280' de vefat eden Krgz-Kazak sultanlarndan
Barak Tre iin verilen "a", aa yukar bir asr getii halde,
Kazak bozkrlarnn her tararfnda bu tren hakknda destanlar
sylenmektedir. Bu tren Semipalat eyaletinde vaki Aygryal da
ndaki yaylada yaplmt. (211)
(210) S. I. Rudenko, K Paleoantropologii yujnogo Altaya-Gney Al
tay'n paleoantropolojisi'ne dair ("Kazaki" 1930, No. 15), s. 139.
(211) Kurbanali Halidi, Tevarih-i hamse-i arki, s. 264. Barak Tre
a hak. bk. A. Zeki Togan, Bugnk Trkistan (Kahire tab'), s. 218-219.

396

Bir gebe Trk adr

XIX. yzylda yaplan mehur "a" trenlerinden biri me
key boyunda bir zengin l iin yaplan "a" dr. Bu "a", ikli
boyu babuu Ktbar Bey ile Tama boyu zenginlerinden Ma
man Bay arasnda "orun" (212) yznden kan kavga mnase
betiyle mehur olmu, Argn boyu halk airlerinden Yusuf Bey
bu "a" hakknda "Ayman olpan" adl bir poem yazmtr.
Krgzlarn eski zamanlardaki a treni "Manas" destannda
tasvir edilmitir. Bu destan, en eski iptidai devirdeki a trenini
aksettirerek dorudan doruya lye "a sunulduu"nu (213)
syledii gibi tekaml etmi byk "a" trenini de tasvir et
mektedir. Han Kktey a, Orhon Yaztlarnn tasvir ettii Kl
(212) "Orun-mevki" meselesi iin bk. Abdlkadir nan, Orun ve
l meselesi (Trk Hukuk ve ktisad Tarihi Mecmuas, 1931, cilt 1, s.
121-133).
(213) "Arkadalar Manas'n ruhuna a dkmyorlar" (Proben, V, s.
131).

397

Tegin yog'unu hatrlatmaktadr. Han Kktey ana, yog treni

nine, muhtelif uluslar arlyor. Semerkantllar, Krmllar,
Ouz Han ili, it ili, maaralarda ve ormanlarda yaayan avc
klanlar, hatta Ruslar, inliler, Kalmuklar gibi kafir kavimler da
hi davet ediliyor. Han Kktey'in olu gelmeyecek olanlar teh
dit ederek:
Bu ama gelmezse
Grnmesin gzme,
Darlmasn szme,
Gzel adrlarn yama edeceim
Oullarn esir, kzlarn cariye yapacam!
diyor.
Bu "a" treninde muhtelif oyunlar yaplyor; at kousuna
yzlerce at itirak ediyor, in, Kalmuk, Rus pehlivanlar arasn
da greler oluyor.
Manas destannda tasvir edilen Han Kktey a (yogu) her
halde ok eski devirlerde hakanlklar merkezinde yaplan ha
kanlar ve yabgular iin yaplan yog trenlerinin hatras olsa ge
rektir.
Orta Asya Trkleri Mslman olduktan sonra ller kltn
tpk eski amanizmde olduu gibi yzlerce yl muhafaza etmi
lerdir. Mahmut Kagarf (Divan Lfgat-it-Trk, III, s. 230) ller
klt ile ilgili olan tiki (yahut tegi) kelimesini aklarken yle
diyor:
"tiki-geceleri iitilen ses. Trkler yle sanrlar ki ruhlar sa
iken yaadklar ehirlerde her yl bir gece toplanrlar ve halk zi
yaret ederler. Geceleyin bu sesi kim iitirse lr. Bu, Trkler ara
snda yaygndr."

398

D. Matem (yas) ve alametleri: Eski Trklerin ve bata Orta

Asya uluslarnn yas tutma adetlerine dair in kaynaklarnda
baz kaytlar bulunmaktadr. Bu kaytlara gre, yas tutanlar ba
ra ara alarlar, yzlerini paralarlar, keserlerdi.
Orhon Yaztlarnda Kl Tegin ve Bilge Hakan'a yaplan ma
tem trenlerinin tasvirlerinden anlaldna gre, Gk Trkler
yas tutarken salarn, kulaklarn ... keserler, feryat ederek alar
lard. Kl Tegin iin yaplan yastan bahsederken Bilge Hakan
yle diyor: "ok yaslandm. ki ad, kk kardelerim, yeen
lerim, oullarm, beylerim ve ulusumun gzleri, kalar berbat
olacak diye kayglandm." Bilge Hakan'n olu babas iin dikti
i yazta yle diyor: " ...bunca kavim salarn ve kulaklarn bi
tiler." (214)
Eski Ouzlarn yas adetleri Dede Korkut hikayelerinde ok
tafsilatl tasvir edilmitir. "Beyrek'in babas kaba sarn kald
rp yere vurdu. ekti, yakasn yrtt. Oul, oul diyerek alad,
inledi. Ak peremli anas alad, gznn yan dkt; ac tr
naklaryla ak yzn paralad, al yanan ekti, yrtt; simsi
yah san yoldu. Kz, gelini kas kas glmez oldu. Kzl kna ak
ellerine yakmaz oldu. Yedi kz kardei ak kardlar, kara elbise
ler giydiler... Beyrek'in nianls kara giydi, ak kard. ..
Bunu iitip Kayan Seluk olu Deli Dndar ak kard, kara
giydi; yar ve yoldalar ak karp kara giydiler. Kalabalk Ouz
Beyleri Beyrek iin byk yas tuttular."
Ayn eserin baka bir yerinde "karalar giyip gk sarndlar"
denilmektedir. (215) Yasl adrn zerine bayrak asmak Ouz(214) Yazttaki " .. .iki ad, ulayu inignim, olanm, beglerim, bu
dunm kzi, ka yablak bolda tip sakndm" cmlesinden bu ahsla
rn yalnz alamaktan deil, fakat bakla yzlerini, kalarn, gzlerini
berbat etmelerinden hakann telaa dt anlalmaktadr. Bilge Ha
kan yaztndaki "salarn kulaklarn bitiler" cmlesi de bunu teyit
eder.

399

!arda da adetti. Dede Korkut hikayelerinden Beybrek hikaye

sinde "karalu, gkl ota, zikredilmektedir. Herhalde yasl adr
zerine kara ve gk bayrak asarlard.
Krgz-Kazaklarn matem alameti hakknda yaptmz et
nografya aratrmalarnda birbirini tutmayan iki alamet ma
hede ettik. Umumiyetle yasl adrn zerinde kara bayrak gr
lr. Uluda denilen yerdeki bir yaylada yasl bir adr zerinde
ak bayrak grdk. Meer bu adr sahibinin Abdbek adl olu
Ruslar tarafndan ldrlm imi; ehitler iin yas alameti ola
rak beyaz bayrak kullanmak adet imi. Altay dalarnda yaa
yan Kazaklarn yas alametleri gemite beyaz barts olduu
tesbit edilmitir. (216) Umumiyetle Krgz-Kazaklarda yas tutma
treni ve adetleri eski Gk Trk ve Ouzlarda olduu gibidir.
XIX. yzyln ortalarna kadar devam etmitir.
Kadnlarn yzlerini trnaklaryla yrttklarn, salarn yola
yola aladklarn, yakalarn param para ettiklerini biz kendi
miz mahede ettik. Kazaklarda yas adetine yalnz l kan ai
le deil btn soydalar (en az yz aileden ibaret oymak efrad)
riayet ederler. Yas bir yl devam eder.
XVI. yzyl zbeklerinde yas alametinin kara olduu anlal
maktadr. eyban! hann airi Muhammed Salih ehzade Muzaf
fereddin Mahmud' un lm mnasebetiyle yaplan yas trenin
de herkes boynuna kara kee baladn sylemektedir:
Saldlar barca boyunga kara kiz
Aldlar barca boyunga kara kiz, (217)
(215) Dede Korkut kitabndaki c ve onikinci hikayelerde.
(216) S. I. Rudenko, Oerki bta S.vost. kazakov (Kazaki, 1930, No.
15, s. 48).
(217) eybaniname (Vambery neri), s. 368. A.A, Romaskevi tara

fndan yeni bulunan bir aatayca-Farsa szlkte

izah edilmitir: (Mir Ali ir Neval, 1 928, S, 98)
400

karakiz

kelimesi

Manas destann syleyen saz airleri (gravr)

Yas alameti olarak sa kesme adeti amanist Sagaylarda tes
bit edilmitir. Sagaylar defin trenini tamamlayp lenin evine
dndkten sonra karsnn sa rgsn yarsndan keserler.
(218) "Manas" (219) destannda bir hakan kadnlarm boadk
tan sonra salarn kestirerek dar alyor, bu kadnlar muhafz
lar tarafndan yama ediliyorlar. Herhalde "sa kesme" dul ol
ma alameti saylm olsa gerektir.
Yas alameti olarak sa kesme Gk Trklerde de bulunduu
nu Orhon Yaztlarnda da grldn yukarda kaydettik. XIV.
yzylda bu adetin Aydn oullarnda bulunduunu Destuma
me-i Enverf'nin u beyitlerinden, Umur Bey'in babasna yas tu
tarken san kestiini, reniyoruz:
(218) Proben, IX, 356.
(219) Proben, V, 420.

401

Hasta Muhammed beg lr andan gider

Kesti paa san anda ah eder (220)
Umur Bey, Saruhanolu Sleyman Bey'in yas treninde de
san kesmitir:
Ad ba sa kesdi paa alyu
Firkat odiyle yrein dalyu (221)
eyhi Abu Said Meyheni'nin menkbelerinde anlatldna
gre, eyhe kar yaptklarna piman olan Trkmen beyleri ey
hin huzurunda alayarak tvbe etmiler ve salarn kesmiler
dir (Asrar at-Tavhid... Jukovski, 279).
Trkler arasnda ok yaygn olan yas adetlerinden biri lnn
bindii atn kuyruunu kesmektir. Eski Ouzlar, slam dininin
kabulnden ok sonra bile, bu adete riayet etmilerdir. Dede Kor
kut hikayelerinin kahramanlar son vasiyetlerinde yle diyorlar:
"Akboz atmn kuyruunu kesiniz... ak karp kara giyiniz." Bey
rek'in lmnden sonra "Akboz atn kuyruunu kestiler. Krk el
li yiit kara giyip gk sarndlar... sarklarn yere vurdular."
Kazaklarda yas alameti olarak lnn bindii atn kuyruu
nu kesme adetine "tullamak (dul yapmak)" denir. Tiyanan Kr
gzlar lnn bindii atn kuyruunu kesip mezarn zerine
diktikleri bir sra balarlar. (222)
"Tul at" kelimesi aataycada "savaa binmek iin hazrla
nan at" anlamn ifade etmitir. etin savalara girmek zere ha-

(220) Mkrimin Halil, Desturname-i Enver!, 35. retmen Bn. Ner

min Tok'un azdan verdii bilgiye gre, Mersin' de yasl kadnlarn sa
n kesmek grenei varm.
(221) Desturname-i Enver!, s. 67.
(222) S. M. Abramson, Oerki kukun Kirgizskogo naroda, s. 52.
402

Pazrk kazlarnda bulunan bir hal parasndaki atlar

zrlanan sava erler atlarnn kuyruklarn kesip tu yapmak
suretiyle kendilerinin fedai olduklarn ilan ederlerdi. aatay
cadaki "tul at" teriminin de menei bu adet olsa gerektir.
Kazak-Krgz adetine gre dmann atnn kuyruunu kes
mek byk hakaret sayld gibi lmle tehdit etmek telakki
edilir.
Takent Han Mahmud ile kardei Ahmed Alaca Han'n as
kerlerini tavsif ederken Muhammed Salih (223) bunlarn lm
atlarnn kuyruunu bindikleri atn boynuna astklarn syl
yor.
(223) "eyban!nama", 268.

403

M. Salih'in bu szlerinden anlaldna gre fedailerin at

kuyruunu kesme adetini XV. yzyl zbekleri unutmular ve
bu adeti Ahmed Han'n ordusundaki Mslman Kalmuk ve
Moollarn adeti saymlardr.
llerle beraber gmlen atlarn da kuyruklar kesilmi olsa .
gerektir. Altaylarda yaplan kazlarda.Pazrk mezarndan kar
lan donmu atlarn kuyruklar kesik olduu grlmtr (224)ki
bu fikri teyit eder. l ile gmlecek atn yelesini rmek adeti de
belirtilerde mahede edilmitir. (Proben, IX, 274) .
Matem alametlerinden biri elbiseyi ters giymektir. Krgz-Ka
zaklarn baz boylarnda kadnlar at syleyip alarken ("cok
tav" sylerken) ters oturur (yzleri duvara bakar) ve elbiselerini
ters giyerler. Bu adeti biz Kpak-Kldnn boyunda mahede
ettik. ok eski geleneklere sadk kaldklar halde Nayman bo
yunda bu adet unutulmutur. Baz ihtiyarlar "cahillik" zamann
da byle eyler olduunu hatrlyorlar.
Dikkate deer ki bu adet XIV. yzylda Anadolu' da Sinop
Trklerinde bn Batuta tarafndan grlm ve yle tesbit edil
mitir:
"Sinop'ta, vusulumuzdan drt gn sonra Emir brahim'in
valdesini teyi ettim. Olu dahi ba ak ve piyade olarak revan
oldu. mera ve memalik ba ak olduklar halde cenazede bu
lundular. Lakin kad ile hatip ve fukaha libaslarn ters giymek
le beraber balarn amayp amame yerine serlerine siyah yn
den birer mendil sardlar. Ahali-i merkume indinde eyyam yas
ve matem olan krk gn it' amta' an edildi." (225)
bn Batuta'nn verdii bu malumattan anlaldna gre, yas
tutanlar balar ak gezerlerdi. Yukarda Dede Korkut hikayele
rinden aldmz parada Salur Kazan olunun bana gelen fe(224) Bk. kinci Tarih Kongresi zabtlar, s. 142-151.
(225) bn Batuta Seyahatnamesi (erif Paa tercmesi), c. I, s. 357.

404

la.keti iittiinde "sarn yere vurdu" denilmektedir ki bu da

ayn adetin yerine getirilmesi olsa gerektir.
Elbiseyi ters giyme adetim biz kklmzde yamur du
as namaznda grmtk. Yamur duas iin sahraya karken
imam ve ihtiyarlar elbiselerini ters giyerlerdi. (226) Anadolu hal
knn adet ve rflerini iyi bilen etnografyaclanmzn bize az
dan anlattklarna gre, bu adet Anadolu'nun baz blgelerinde
mahede eedilmitir. Herhalde bu adetin slamiyetle ilgisi ol
masa gerektir. Yamur duasnda elbiseyi ters giymek kuraklk
tan dolay halkn matemli olduunu gstermek iin olsa gerek.
Prof Dr. Abdlkadir nan,

Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1 954

(226) Ural dalarnn dousundaki Bakurtlarn Tabn-Barn ve Ulu

Katay boylarnda bu adet yaygndr.
405

Ek. 111
Prof. Dr. Fuad Kprl
BAHI

BAHI
1

Eski Uygur metinlerinden balayarak (F. W. K. Mller, Uigu

rica, III, 46, 1; iV, 4, 6, 4; 26, 30, 113; W. Bang ve A. von Gabain,
Uigurische Studien, Ung. Jahrb., X, III, 193, 33; Radloff, Uigurisc
he Sprachdenkmaler, s. 266), eski ve yeni Trk lehelerinde bak
(Uyg.), bahi {ag.), bah, ba (Trkm.), bak, baks, bak
sa (Krg.-Kazak) ekillerinde tesadf edilen bu kelimeye, baka
Altay dillerinde de (Mool, bah; Manu, bak) tesadf edili
yor. Mool istilasndan sonra, yani XIII. asrdan XVIII. asra ka
dar, Farsa tarihi metinlerde de, bir stlah olarak rastlanan bu
kelime, XIII. asr ran airlerinden Plr-i Baha-i Caml'nin Farsa
Trke-Moolca mlemma bir kasidesinde de gemektedir
(Devlet-ah, Tezkira, Browne neri, s. 182).
il
Bah kelimesinin trl zaman ve mekanlarda ifade ettii
muhtelif mefhumlarn izahna girimeden nce, henz kat'l su
rette halledilememi olan etimolojisi hakkndaki muhtelif fikirle
ri hulasa edelim: Kelime, yakn zamanlara gelinceye kadar
Sanskritce bhiku (dilenci ve gezginci budist rahibi) kelimesin
den alnm saylyordu; Budizmin Trkler arasnda eskidenberi
yaylm olmas, byle bir iktibas imkann kolayca izah etmekte
idi. Barthold (Turkestan, ngilizce tercemesi, GMNS, v, 51) ve
Blochet (La Conquete des Etats Nestoriens de l'Asie Centrale par
les Schiites, ROC, v (XXX), nr. 1 ve 2, 1925 / 1926, s. 54 ve bn
409

Uygur duvar resmi

Abi'l-Fazii'il tercemesi, Patro. Orient., III, 229) gibi alimler, bunu

kat'f olarak kabul etmilerdi; halbuki Ramstedt, Schmidt ve Pel
liot gibi alimler bu kelimenin, Sanskriteden deil, inceden
Moolcaya getii fikrindedirler. Ramstedt, bunun ince fa-e
(din stad, ruhani)'den alndn ve Schmidt ise, po-e (bilgin,
okumu)' den geldiini sylemilerdir ki, P. Pelliot (Les Mots ah
initial dans le mongol de XIIIe et XVe siecles, JA, CCVI, 1925, s.
254 ve T'oung Pao, 1930, s. 14 vd) da bu son fikri olduka muh
temel grmektedir. Bir makalesinde bah kelimesinin Altay dil
lerinde bulunduundan bahseden Shiratori Kurakichi, kelime
nin Sanskriteden mi, inceden mi geldii mes' elesinden hi
bahsetmemitir (Kr., P. Pelliot, Les Mots Mongols dans le Kor
ye Sa, JA, CCXVII, 1930, s. 225). Bah kelimesinin Krgz-Kazak410

lar arasnda alm olduu bak, baks, baksa ekillerini kayde

den Radloff'a gre, bu kelime Trke bak- kknden gelmekte
dir (Wb., IV, 1446, 4). Btn bu izahlardan anlalyor ki, kelime
nin etimolojisi hakknda ileri srlen fikirler henz birer farazi
ye mahiyetinden daha ileri gememekte, Sanskriteden alnd
hakkndaki eski kanaat ise, artk kat'fliini kaybetmi bulun
maktadr.
III
Mene'i henz aydnlanamayan bah kelimesinin, mana ba
kmndan, geirdii tekaml muhtelif corafi sahalarda krono
lojik surette takip ve izah etmek mmkndr. Eski ve yeni lgat
kitaplarnda bu hususta verilen -ok defa biribirinden kopya
edilmi- bilgileri sralamaktan ziyade, zamanlar bilinen metin
lere dayanarak, bu semantik tekaml gstermee almak,
phesiz, daha doru olur. Byle bir aratrma, yalnz lgat ki
taplarndaki yanllklar dzeltmek ve anlamamazlklar aydn
latmak ile kalmayarak, kelimenin etimolojisini tayin hususunda
baz yeni ve aydnlatc fikirler vermek suretiyle, ileride yapla
cak tetkikler iin de birtakm istikametler tesbitine yarayabilir.
nce Uygur metinlerinde grdmz bak, bah kelimesi
"ruhani, rahip" ve bilhassa Budist metinlerinde "Budist rahibi"
manasnadr. Budizm esaslarna gre, mtemadi gezip dinlen
mek ve dini vazifeler grmek mecburiyetinde olan birksm ra
hiplere bhiku ad verilir ki, bunlarn riayete mecbur olduklar
kaideler Budist kitaplarnda etrafyla anlatlmaktadr (Bk., Abel
Remusat, Toe Koue ki ou relation des voyageurs bouddhiques,
Paris, 1826, s. 60 vd.). Budist Uygurlar, acaba bu Sanskrit kelime
sini mi aldlar, yoksa bu mefhumu ifade iin Trke bak kkn
den bak>bak> baks> bah kelimesini mi icat ettiler? Bu ke
limenin, syleni bakmndan, bhiku kelimesi ile benzerlii de
411

bunda amil olabilecei gibi, Uygurlarn Budizme, mahsus birok

mcerret kelimelere bile Trke karlklar bulduklar dn
lrse, bu ihtimal kolayca reddedilemez. Uygurlar arasnda, da
ha Budizmin kabulnden nce "ruhiinf, byc, falc, hekim,
cerrah" manalarnda -yani kam kelimesi ile mteradif- byle bir
kelimenin mevcut olduu ve Budizmin kabulnden sonra, bu
kelime ile Budist rahiplerinin ifade edildii tahmin olunabilir.
Budist Uygurlar arasnda ince ho-ang, Tibete lama ve Uy
gurca toyn karl olarak kullanlan bu kelime, XII.-XIII. asr
larda Uygurlarn kuvvetli medeni te'sirleri alhnda kalan Mool
lara da geti. XIII.-XIV. asrlarda Mool saraylarn ziyaret eden
Marco Polo, Monte Corvino ve Odorie de Pordenone gibi Avru
pal seyyahlar, bahlann umumi hayattaki mhim rollerinden
ve hkmdarlar zerindeki nfuzlarndan bahsederler. XIII.
XIV. asrlarda yetien slam tarihilerinde de, bu Budist bahla-

Bah (minyatr)
412

Budist Uygur heykeli

rnn nfuz ve ehemmiyetleri hakknda birok kaytlara tesadf
olunur (Mesela, M. Remzi, Talfik al-ahbiir ve Talkih al-iiiir,
Orenburg, 1908, 1, 500'de, muhtelif slam kaynaklarndan nak
len, bunlarn Altun-Ordu'daki nfuzlarndan bahsedilir). Rei
d'ddin'in ifadesine gre, Abaka Han, Gazan'n talim ve terbi
yesine bu Budist rahiplerini me'mur etmiti (Kr., Tiirih-i mbii
rek-i Giiziini, nr. Karl Jahn, GMNS, xv, 77 vd., 165). slam
memleketlerine hakim olan ran Moollar zamannda Hind,
Kimir, Hitay ve Uygur memleketlerinde birok bahlann
ran' a gelip, her tarafta puthaneler kurduklarn ve hkmetin
himayesini grm olduklarn biliyoruz (Ayn. esr., s. 116);
ma'mafih Gazan Han, slamiyeti kabulden sonra, bahlara
mahsus ibadethaneleri (yani budist mabetlerini) yktrmt
(Ayn. esr., s. 82); bundan sonra, birok Budist rahiplerinin, Ms413

lman olarak, lhanllar sahasnda kaldklar ve slamiyeti kabul

etmek istemeyenlerin de eski yurtlarna dndkleri, ayn kay
naktan anlalmaktadr (S. 188),
te, slam sahalarnda kurulan Mool devletleri, Msl
manl, resmi din olarak kabul ettikten ve bunlarda Budizm iz
leri ortadan kalktktan sonra, bah kelimesinin eski manas da
tabiatyla kayboldu ve kelime sadece "Uygur harflerini ve edebi
Trk ve Mool dillerini bilen katip" manasn ifade etmee ba
lad. Bu Budist rahiplerinden bazlar hekimlik ve cerrahlk da
yaptklar iin, bah kelimesinin bu manas, Trk ve Moollar
arasnda daha sonraki asrlarda da devam etmitir. XVI. asra ait
Babur-Name' de kelimenin bu manas tasrih edilmi olduu gibi,
daha sonraki aatayca lgatlerde de -mesela, baz Abuka ns
halarnda, bir asr kadar nce Kalkutta' da baslm olan Lugat-
Trk'de, Vambery ve Pavette de Courteille'in ark Trkesi l
gatlerinde- kelimenin dier manalar arasnda "hekim, cerrah"
manalar da zikrolunmutur. Bah kelimesinin ifade ettii "Uy
gur alfabesini bilen katip" manas, hi olmazsa XII. asr son
larndanberi, mevcut idi; yukarda bahsettiimiz Pfr-i Baha-i
Camf'nin Argun Han devrine (1284-1291) ait mlemma kaside
sinde, bu kelimenin " Uygur harfleri ile yazan katip" manasna
geldii tasrih olunmutur. Budist rahiplerinin Uygurlar arasnda
en mnevver ve okumu snf tekil ettiini ve devlet tekilatn
da, kalem ilerinin de byk bir nisbette, bunlarn elinde bulun
duunu dnrsek, kelimenin daha Uygurlar zamannda bile
bu mefhumu da ifade ettiini kolayca anlarz. Cengiz zamann
dan balayarak, Uygur alfabesini kabul eden, idare tekilatlarn,
en ziyade, Uygur bah larnn yardm ile kuran, devletin resmi
ilerinde Trkeye mhim bir yer veren Moollar, yalnz Budist
rahiplerine deil, Uygur alfabesini bilen ve devlet idaresinde a
lan malumatl ve mnevver katiplere de bah unvann veri414

yorlard. Mool devletlerinde, kltr bakmndan, en yksek s

nf bunlar tekil etmekte idiler. Lamaizmin hakim kald Mo
ol ve Manu zmreleri arasnda, kelimenin "bilgin rahip" ma
nasnda asrlarca devam etmesi, medeni Mslman evrelerinde
ise, bu manay kaybederek sadece "Uygur a lfabesini bilen ka
tip" manasn muhafaza etmesi, gayet tabiidir.

iV
Bah kelimesi, XIV. asrdan balayarak, btn Mslman
Mool devletlerinde bu son manada kullanld. Mool idaresin
de, imparatorluun muhtelif diller konuan muhtelif kavimleri
ne mahsus emirleri onlarn lisan ile yazmakla vazifeli ayr ayr
katipler ve me'murlar bulunurdu. Moollarn divan tekilatn
da, umumiyetle, Trke bitiki yani "yazc, katip" nvan ile
zikrolunan ve ulug bitiki'nin maiyyetinde bulunan bu zmre
arasnda, devletin balca askeri kuvvetini tekil eden Mool
Trk kabilelerine ait ilere bakanlara bah deniliyordu ki, bun
lar, mnhasran, Uygur alfabesini kullanan ve Moolca, yahut
Trke yazan katiplerdi. Mool idare an'anesini hemen ayn ile
devam ettiren Celayirliler devrinde de bu usuln devam ettii
ni, bu devir idare tekilatna ait en mhim kaynak olan Dstur

AN'> {;_YL
tlOG;J
.

11Ml'1

/Jllg.tYJ-91

4 &

Uygur yazs
415

al-katib (Esa' d Efendi Ktphanesi, nu. 3346, 2. ksm., fasl VI:

Tafviz-i kitabat ahkam- Mool bibahiyan)' den reniyoruz.
Ayn vaziyetin Timurlular devrinde de devamn grmekteyiz.
araf al-Din Ali Yazdl'nin Zafar-Name'sinde geen Uygur bah
lan ve Trk bahlar tabirleri (Bibliotheca Indica, Calcutta,
1887, 1, 24 vd.), bunu aka anlatyor. Bahlann bu devirde de,
lhanllar devrindeki gibi, bilhassa Uygurlar arasndan yetitii
ve bunlardan bazlarnn hkmdar yannda ok mhim yeri ol
duu, Timur'un daha ilk devirlerindeki emniyetli ricali arasnda
Devlet-ah Bah Uygur isminde birinin mevcudiyetinden anla
lmaktadr (Ayn. eser., 1, 191). Timur devrine ait tarih! hadisele
ri gn gnne kaydetmek (eski ismi ile ruznamecilik, daha
sonra vak'anvislik) vazifesinin de bu Trk bahlar tarafndan
yapld, yine ayn kaynakta zikredilmektedir. Timurlular dev
rinde yetien balca bahlann isimleri, Mu'izz al-ansab adl
mehur eserde sras ile kaydolunmutur ki, bu sayede bu vazi-

Mool askerleri (minyatr)

416

Oxford niversitesi ktphanesindeki bir Timur minyatr

fenin XV. asrda da devam ettii ve btn bu bahlann Trk ol
duu anlalyor. XV. asrda Uygur alfabesi ile istinsah edilmi
olan Kutadgu Bilig, 'Aybat al-ha kayk, Bahtyar-Name, Mi'rac
Name, Tazkirat al-Evliya ve Mahzar al-Asrar gibi eserlerin,
bah sfahn tayan adamlar tarafndan yazlmas, bahlann
idari' vazifelerden baka, edebi iler ile de urahklarn ve ade
ta millf Trk kltrnn muhafz olduklarn gsteriyor. Altun
Ordu'da ve onun idare an'anelerini devam ettiren Kazan ve K
rm Hanlklarnda da bu bahlann, yani Uygur alfabesi slam
kltr te'siri ile ortadan kalkncaya kadar, o alfabe ile, sonra
dan da Arap alfabesiyle Trke yazan katiplerin bulunduunu
gryoruz; Krm Hanlar tarafndan gnderilen elilerin yanla
rnda mutlak bir bah bulunurdu. (Kr., Velyaminov-Zemov,
417

Material dlya istorit krmskago hanstva, fihrist). Mengli Giray

ve Hac Giray'n yarlk'lar ve biti'lerinde de bah tabirine tesa
df olunmaktadr (Bk. Akdes Nimet Kurat, Altn-Ordu, Krm
ve Trkistan Hanlarna ait Tarlk ve Bitikler, stanbul, 1940, s.
64). Son devirlerde Nogaylar arasnda bah kelimesi, Trkmen
lerde olduu gibi, "algc, trkc" manasnda kullanlmakla
beraber, galiba eski an'anenin te'siri ile Nogay mirzalarmn
Trke yazan katiplerine bu unvan verilirdi (Zeki Velid}, Trkis
tan, Kahire, 1930, s. 118).
v

XIV.-XVI. asrlarda ran ve Orta-Asya' daki muhtelif Trk

devletlerinde devamn grdmz bu kelime, Hindistan' da
Baburlular saltanat kurulduktan sonra, orada idari' bir tabir ola
rak kullanld. Geri bn Battuta, daha XIV. asrn ilk yarsnda Gi
lfgeri' de kad'ya bah denildiini kaydediyorsa da (erif Paa,
tercemesi, il, 293), kelimenin, "katip" manasnda olarak, devam
l bir ekilde kullanlmas, daha sonradr. Babur-Name'den ba
layarak, Baburlulara ait btn kaynaklarda, bah kelimesi "ka
tip" ve bah-gerf kelimesi de "katiplik" manasnda kullanl
maktadr: Mesela, Ekber-Name mellifi, Hmayun tarafndan
olu Ekber'in maiyyetine tayin edilen bir bah'dan bahseder.
Ordunun idari ve mall ilerine bakan me'murlara, daha Babur
devrinde bah denildiini Haydar Razf (Tarih-i Reidf) tasrih
etmekte ve ballan, tavaclar ile birlikte, zikreylemektedir. Bu
eserde de grlyor ki, kelime, Tmurlular ailesine mensup b
tn prenslerin idaresinde, ayn manada kullanlmaktadr. Yine
Ekber-Name' ye gre, ordu bahl (bah-gerf-i cunud), yani
ba-bahlk, mhim bir mevkif idi ve maiyyetinde birok bah
lar bulunurdu. Wr-bah denilen bu byk me'mura hazan
"birinci bah" (bahi-i evvel) da derlerdi ve maiyyetinde, mu-

418

avin makamnda olarak, "ikinci bah" bulunurdu; Evrengzib

devrinde bu me'mura "bahi-i mlk" nvan verilmiti. Mer
kezdeki bu mhim vazifeden baka, muhtelif vilayetlerde -gali
ba yine oradaki askeri kuvvetlerin idari ve mali ilerine bakan
bahlar vard. Bu devirde Hindistan' a seyahat eden Bernier
(Voyage dans l'Induostan, 1,9), bu birinci bah'y "suvari kuv
vetlerinin amiri" olarak tarif ettii gibi, Grose (A Voyage to the
East-Indies, I) de, phesiz daha doru olarak, "ordu efradnn
cretlerini datan maliye me'muru" olarak izah etmektedir. G
rlyor ki, kelimenin Hindistan Timurlular tekilahndan ald
bu mana, Orta-a slam devletlerinde grdmz arz keli
mesinin tam karldr) ve Abd'l-Bakf Nahavendi, ordu ba
kumandan (sipehsalar)'nn maiyyetinde "mir bahilik" vazife
sinin ok mhim bir me'muriyet olduunu bilhassa kaydetmek-

l,,I
.

::
j
< .

;/

Bah
419

Hazar Denizi kysnda Trknenler (gravr)

tedir (Ma'a-iri Rahimi, Calcutta, 1931, III, 1659). XVL-XVIL
asrlarda ran' dan Hindistan' a giderek, orada bahlk mesleki
ne giren baz ran Trklerini de biliyoruz (Tezkire-i Nar 'Abadi,
nereden: Vahfd Dastgardf, Tahran, 1317, s. 133 vd.). Tabakat-
Ekberi mellifi Nizam al-Din Ahmed'in de bahlar zmresin
den olduunu dnrsek, bunlarn kuvvetli edebf kltre ma
lik adamlar arasndan seildii daha iyi anlalr. Ma'air-i Ra
himi mellifi, sipahi ve ehl-i 'amel (ameldar) zmresinden, yani
me'mur snfna mensup olup, Bah mahlasn alan bir airden
de bahsetmektedir (III, 1377). Ancak, XVL-XVII. asirlardaki Hind
bahlarnn, XIIL-XV. asrlardakiler gibi, yalnz Trkeyi deil,
daha ok Farsay kullandklar anlalyor ki, kelimenin manas
bu suretle biraz deimi, yani umumi ve mutlak surette "katip"
manasn ifade etmi oluyor. Geri bilhassa XVL asrda, Hindis
tan' da aatay, yahut Azeri leheleri ile Trke yazan Trk bah
lar da eksik deildi; lakin Baburlular saraynda ran kltr-

420

nn ve Farsann gittike artan stnl karsnda, Farsa ya

zan bahlar daha oalm ve bah kelimesi bu suretle, sadece
"katip" manasnda kalmt.
VI
Ba kelimesi, Hazer-tesi Trkmenleri arasnda, "iki telli
tanburalar ile kouklar -yani iirler- okuyan halk airi" mana
snda kullanlr. Azerbaycan ve Anadolu Trklerinin 'Ak un
vanl sazairlerinden farksz olan bu balara Ak nvan da
verilmekte ise de (Kul-Muhammed, Sayad ile Hemra, Ak-abad,
1927, s. 12, not 1), bag (bah) unvan daha ok yaylmtr.
Trkmen kabileleri iin bilhassa k geceleri, bunlarn sazlar ile
okuduklar kouk (gog)'lar, Mahdum Kulf iirlerini, Krolu,
Sayad ile Hemra, Ahmed ve Yusuf gibi halk hikayelerini dinle
mek byk bir zevktir (Vambery, Bir Sahte Derviin Asya-i vus
ta'da Seyahati, Trke tercmesi, Vakit matbaas, 1295, s. 35
vd.). Hive'de de halk mfskf-inaslarna hala bah nvan veri
liyor (Mehmed Yusuf, Harizm Mii.skf Tarihesi, Moskova, 1925,
s. 49-56). Bu kelimenin Buhara' da halk air-algcs manasnda
kullanldn ngiliz seyyah Burnes (Travels into Bokhara, c. il,
s. 115) sylemektedir. Bir taraftan ran, dier taraftan da Mave
rannehr Mslman kltr merkezlerinin nfuzu altnda kalan
Trkmen kabileleri arasnda ve civar muhitlerde bah kelimesi
nin bu mana da yaylmas, hi phesiz, Timurlular devrinden
nce olmam ve belki de XVI. asrda vcfde gelmi olmaldr.
XV. asrda galiba daha ziyade carci (trkc) adn tayan bu
sazairleri, sonradan Timurlular devrinde, bah kelimesinin ifa
de ettii kymete imrenerek kendilerine bu nvan vermi olsa
lar gerektir.

421

Krgz Camii
VII
Bah kelimesi, Mslman Krgz-Kazaklar arasnda bak,
baks ve baksa ekillerinde hala devam etmekte ve adeta ama
nllik devrinin kalnhlarn ve hahralarn yaatan sihirbaz, f
rk, halk hekimi'ne bu isim verilmektedir. Trklerin eski pa
ganizm devrindeki kam (ama n) lar ndan hemen hemen farksz
olan bu bakslar, slam kltrnn ok sathi te' siri altnda kalan
ve Mslmanlk nam altnda eski aman akide ve an'anelerini
yakn zamanlara kadar saklayan Krgz-Kazaklar arasnda, son
zamanlara kadar, eski hviyyetlerini muhafaza etmekte idiler.
Bunlarn itimai rollerini anlatmadan nce, kelimenin itikak
zerinde biraz durmak daha dorudur. Acaba bu kelime, Rad
loff'un tahmini gibi, bak- kknden gelen ve bunlar arasnda
ok eskidenberi yaayan bir kelime midir? Bu takdirde bah ke
limesinin asln hi olmazsa Sanskrite ve ince kadar, burada
da aramak icabedecektir. Yoksa, Mool hakimiyeti devrinde
Trk ve Moollar arasnda yaylan bu kelime, sonradan m Kr
gz-Kazaklar arasna girmi ve baks eklini mi almtr? Biz,
'

422

imdilik bu ikinci ihtimali daha kuvvetli buluyoruz. XIII.-XIV.

asrlarda Mool hakimiyetindeki Mslman memleketlerinden
kovulan Budist bahlanndan bazlarnn Krgz-Kazaklar aras
na gelip yerlemi olmalar ve henz eski amanflfk akidelerini
muhafaza eden bu gebeler arasnda dini-itimai mhim bir rol
oynamalar daha yakn bir ihtimaldir. Daha Tim ur' dan balaya
rak, Maverannehr'deki Mslman Trk-Mool hkmdarlar
nn btn gayretlerine ramen, slamlama hadisesinin gebe
Krgz-Kazaklar arasnda ok yava ve ok sathi bir ekilde inki
af ettii dnlrse, bu ihtimal daha kuvvetle kendini gste
rir. Umumiyetle Trk amaniliinde, Budizmin, olduka eski
devirlerdenberi, bariz bir te'sir icra etmi olduu da gzden
uzak tutulmamaldr. te bu suretle bah, baks kelimesi, Kr
gz-Kazaklar arasnda, ilknce kam (aman) kelimesinin iine al
d btn manalar, yani "ruhlar ile mnasebette bulunan mu-

Orta Asya Trk saz ozanlar ant {Semerkant)

423

kaddes din adam, ruhanf; dualar ile hastay iyi eden hekim"
mefhumlarn ifade etmi olmaldr. Sonralar, slam medeniyeti
nin, velev sathi ekilde olsuh, yerlemesi zerine, bakslara atfe
dilen ruhanilik ve kutsflik mefhumlar kalkm ve baks, sadece,
kendisinden korkulacak bir sihirbaz, fena ruhlar ile mnasebet
te bulun(.!.n bir byc, bir frk mahiyetinde kalmtr. s
lam kltrnden mahrum olan ve bilmeyerek paganist inanla
ra bal kalan cahiller ve kadnlar, fena ruhlarn sebep olduuna
inandklar hastalklar iyi etmek iin bu bakslara mracaat
ederler. Krgz-Kazaklarn halk air-algclarna akn ad atfedil
mesi (galiba Frarsa ahund'dan alnarak), Maverannehr'den
gelen slam propagandasnn te' sirine verilebilir. Bu kelimenin,
daha eski ve daha kuvvetli slam te'siri altnda kalan Trkmen
kabileleri arasnda, dinf-sihrf mahiyetini tamamiyle kaybederek,
halk air-algcs _manasna geldii halde, Krgz-Kazaklarda es
ki mefhumu muhafaza etmesi ve "air-algc" manasn alama
masnn sebepleri, izah ettiimiz bu dinf amiller gznnde tu
tulunca, kendiliinden meydana kyor.
Levchine, Mironiyeff, Radloff, Kustanayeff, Alekteroff, Diva
yev ve en sonra da J. Castagne gibi mdekkiklerin mahede ve
tavsifleri sayesinde, bu bakslann itimai rolleri, kyafetleri ve
kullandklar aletler hakknda zengin malumata malik bulunu
yoruz: Raksnn balca aleti kopuz denilen bir nevi baso-viyo
lonseldir ki, yay ile alnr; bunun stnde bklm at klndan
iki kiri gerilmi ve sapna birok demir ziller balanmtr. Rak
snn bir de asas vardr ki, ucuna drt-ke bir tahta paras yer
letirilmi ve etrafna birok kk _demir paralar aslmtr.
Raks, terennm ettii efsun (dua) ile beraber kopuzunu da a
lar, sonra, asasn yakalayarak, cezbeli bir raksa balar ki, bu s
rada frldak gibi dnen asadan mthi bir grlt kar. Bu ii
ekseriya iki baks birlikte yaparlar; biri kopuz alar, tedeki asa

424

ile rakseder; mamafih bu gibi aletleri kullanmayan bakslar da

vardr. Bu lgn raks esnasnda baks azndan kpkler saar,
korkun hareketler yapar, kendinden geer ve hazan baylr. Se
yirciler zerinde te'sir yapmak iin, bunlar, tpk rifa'f devrileri
gibi, birtakm marifetler de gsterirler: Kzgn demirleri yala
mak, vcutlarna haner saplamak, ine yutmak vs. gibi... Btn
bu korkun mcadele, hastala sebep olan fena ruhlar korku
tup karmak iindir. Grlyor ki, baks, her bakmdan, bir a
man'dan farkszdr. Bunlarn kopuz ile okuduklar efsunlardan
rnekler, Radloff ve Castagne taraflarndan neredilmitir. Eski
den bunlarn beyaz elbise giyerek, beyaz kemer taktklar ve be
yaz bir ata bindikleri Levchine tarafndan kaydolunmutur ki,
bu hususiyet Cengiz devrindeki Mool amanlarnda da gze
arpmaktadr. Hulasa bakslar, sathi bir Mslmanlk cilas al
tnda, eski paganizm kalntlarn yaatan byc efsunculardr.

Ouz Trkleri {gravr)

425

VIII
Trk aleminin muhtelif sahalarnda baka baka manalar
alan bah kelimesinin, Azerbaycan ve Anadolu Trkleri arasn
da yaylmad grlyor! lhanllarn ran ve Anadolu' daki ha
kimiyetleri esnasnda, bilhassa Azerbaycan' da, birtakm Budist
bahlar mevcut idi; lakin slam kltrnn ok kuvvetli bulun
duu bu sahalarda, bunlarn hatras da pek abuk silinmi ve
buralardaki Ouz-Trklerinin halk air-algclarna verilen eski
Ozan unvannn yerini, bilhassa XVI. asrdan balayarak, yine
slam bir tabir olan Ak kelimesi almtr. Quatremere, Bizans
tarihisi Pachimere'in eserinde birtakm bahlann ad getiini
kaydederek, bunlarn bah nvann tadklarna hkmediyor
sa da, henz tenkidli bir basm bulunmayan bu kark ve p
heli metne dayanarak, byle bir hkm vermek ok tehlikelidir.
Osmanl tarihisi Ak Paa-zade'nin, Anadolu'da mhim bir
tekilat olarak mevcudiyetinden bahsettii biiciyiin- Rum'u, H.
H. Schaeder'in "bahyiin- Rum" eklinde dzeltmek istemesi,
vaktiyle de izah etmi olduum gibi, "biiciyiin- Rum" tabirinin
hakiki mahiyetini anlamamaktan ileri gelen tamamyla hayali
bir faraziyedir (Kr., Les Origines de L'Empire Ottoman, Paris
1935, s. 112 vd.). imdiye kadar Anadolu' da, Selim l .'in Msr ve
ran seferleri hakknda yazm olduu bir destan parasn vak
tiyle neretmi olduum Bah adl bir sazairinin mevcudiyetin
den baka, bah kelimesine ait hibir ize tesadf edilmemitir
(Fuad Kprl, Trk Saziiirleri, stanbul, 1940, c. il., s. 5). Bu
sazairinin, ran' da f'f-Safev hakimiyetinin kuruluundan son
ra Anadolu'ya kam bir Trkmen olmas hatra gelebilir. Nite
kim XV. asrda baz eski Trk eserlerini Uygur alfabesi ile istin
sah ettiklerinden bahsettiimiz baklardan bazlar da, Osman
l mparatorluu topraklarnda yaamakta idilier. XV. asrn ikin
_ ci yarsnda, ran'daki kark siyas vazyetler dolaysyle Ana-

426

dolu' ya geldikleri tahmin olunabilen bu bahlar sayesinde, Fa

tih ve Bayezid il. devirlerinde Osmanl divannda Uygur alfabe
sinin de bilindiini ve ok az olmakla beraber, arasra kullanld
n biliyoruz; mamafih btn bunlara ramen bah kelimesi
Azeri ve Osmanl sahalarnda yerlememi, halk diline de, ede
bi dile de girememitir.

427

Bibliyografya

Bah kelimesi hakknda imdiye kadar yaplm olan ilk ve

en etrafl tetkik, Quatremere'in Cami-al Taviirih tercemesi (Pa
ris, 1836)'ndeki uzun bir notudur ki (S. 184-199), muhtelif ark
kaynaklarndan ve Garp seyahatnamelerinden istifade edilmi
olmasna ramen, ok dank ve mphemdir. Bundan sonra
Vambery, Berezin, Barthold, Blochet vs. tarafndan bu hususta
yazlan baz kk notlar ehemmiyetli saylmaz. Yalnz Schmidt,
Ramstedt ve Pelliot'nun, kelimenin inceden geldii hakknda
ki yazlar dikkate laykhr. Quatremere'den sonra, bu hususta
nisbeten en geni malumat, Trk Edebiyatnn Mene'i adl ma
kalemizdedir (MTM,. stanbul, 1331, IV., 21-25, 57 vd.; mamafih
buradaki baz yanl hkmleri, yukardaki izahlara gre d
zeltmek ve tammlamak lazmdr). -Krgz-Kazak bakslar
hakknda bk., Alexis de Levchine, Description des hordes et des
steppes des Krghiz-Kazak (Paris, 1840, s 335. -Radloff, Das
Schamantum und sein Kutlus (Leipzig, 1885, s. 60 vd.). -Miro
niyeff, Zap. imp. Rus.geogr. ob., 1882-1888. -Kustanayeff, Et
nog. oerki Kirgiz Perovi Kazalin, 1 894, s. 41-50. -Ebu Bekir Di
vayev, z oblasti kirgizskih verovaniy, Baky.hak. lekar i koldun
(Kazan, 1899), resimli. -J. Castagne, Magie et exorcisme chez fes
Kazak-Kirghizes et autres peuples Turks orientaux Revue des
Etudes liimigues, Paris, 1930, l; bu makalede, bakslann oku
duklar dualardan olduka bol rnekler vardr. -Bk., bir de
Radloff, Proben der Volkslitt, der Trkischen-Stamme Sd-Sibi
riens, m.; metin s. 46 vd.
Prof Dr. Fuad Kprl

Edebiyat Aratrmalar, 1 966, Arkara

428

Ek. iV
Wilhelm Radloff - A. V. Anohin
AMAN DUA VE LAHLER

TARANCI BAKILARININ DUALARI

1) Sultan Satk Bura han, sizge oyun saldk biz
Oynap oynap kelingle, yolda hayal bomangla!
Yolda hayal bolsangla yzm kara klmanla
Yzm kara klsangla saingni yolarman
5) Kaningni tkermen...
Allah, meneleynemi! Cebbar hale Mediney,
Bir talabim hudadin, bir talabim bulardin,
Bir talabim alardin, bir talabim sizlerdin!
ning ba bismilla, i baladim bismilla,
10) Kuran ba bismilla, yolga kirdim bismilla!
ktm talar baga, yalguz karagay kaiga
Yalguz karagay, yalguz kr, oyun saldm silerge
Allah-ey, eyyy! Cgaziige pir bolgan
Hazreti Ruen paygamber, bir talabim silerdin
15) Bir talabim pulardin! tngmekige bir bolgan
Hazreti Kambar paygamber! sizdin medet tileymen,
Rencige ifa tileymen. Dihkaniga pir bolgan
Hazreti Hzr atadur, sizdin medet tileymen,
Derdige deva tileymen Mataiga pir bolgan
20) Hazreti is peygamber bir talabim sizlerdin
Derdige deva tileymen, ya Allah-ay!

431

Kimeige pir bolgan Hazreti Nuh paygamber,

Bir talabim sizlerdin, bir talabim Hudadin.
Talabimni reva kl hacetimi reva kl! Ya Allah!

25) Padaiga pir bolgan hazret Zengi babadur,

Sizdin medet tileymen derdige derman tileymen!
Tmrige pir bolgan hazreti Davut peygamber,
Bir talabim sizlerden, bir talabim pirlerdin.
Pirler hakk tileymen, tular hakk tileyrnen! .
30) Kahhar atlik kahrngdin Rahman atlik rahrnngdin
mdim bar hudayim! Kahhar atlik kahnngdin
Korkun bar hudayim, Rahman atlik rahmngdin
midim bar hudayim!. .. Ne klgaymen hudayim?
Kumdin tola gnahm, tadn ar gnahm,
35) Tatin ar gnahm, aciz bende kulungmen...
Yolda hayal bomangla, yolda hayal bosangla
Yzmni kara klmangla! Yermenkide cenk klgan,
zengide kan klgan, kzl kanga boyakan,
Sa belge rmakan kn perisi ayhanlar,
40) Ay perisi ahyanlar, ya Allah, ya Allah!
llkiga pir bolgan hazret olpan atadur,
Bir tilegim sizlerdin bir tilegim pirlerdin ...
yz altm tamurdin trtyz pare sgnktin...
lmey kalgan lekerler... Allahey, Allahey!
45) Ay yarm toluklar Altn boyluklar, k!
Be boyluklar, kalam kalklar, smbl salklar!
irin szlkler, kr gzlkler, eyeyy !

432

Esir klganlar, bulutka mingenler, havaga kkanlar!

Deryan kekenler... zng bergen keselni

50) zng algn, hudayim, zng bergen keselge zng

deva berhudayim!
iltenlering il bold, bakan izing gl bold
Pirler hakk tileymen, analar hakk tileymen
Allaheyeyey! ...

Trkiye Trkesi
1) Sultan Satuk Bura Han, bu oyunu (ayini) size yaptk, oy
naya oynaya geliniz, yolda gecikmeyiniz! yolda gecikirseniz y
zm kara klmaynz (beni utandrmaynz). Yzm kara k
lrsanz salarn yolarm,
5) Kann dkerim. .. Allah... (?) Cebbar... (?) Medine-Ey! bir is
tediim tanrdan, bir isteim bunlardan, bir isteim onlardan,
bir isteim de sizlerden! in ba bismillah i baladm bismil
lah,
10) Kuran'n ba bismillah, yola girdim bismillah! dalar ba
na (tepesine), yalnz am aacnn yanna ktm, yalnz am
aac, yalnz kr, size ayin yaptm, Allah! Susamcya pir olmu
hazreti Ruen Peygamber, bir istediim sizlerden,
15) Bir isteim bunlardan! dmbelekiye pir olmu hazreti
Kamber Peygamber, sizden medet diliyorum; hastaya ifa dili
yorum. iftilere hazreti Hzr pir olmutur, sizden medet dili
yorum, (hastann) derdine deva diliyorum. Dokumacya pir
olan,
20) Hazreti is peygamber, bir dileim sizlerden, derdine de
va diliyorum, ya Allah! Gemicilere pir olan hazreti Nuh Pey
gamber, bir dileim sizlerden, bir isteim Tanrdan, hacetimi, is
teimi ver.. ! Ya Allah!

433

25) Srtmaca pir olan hazreti Zengi babadr, sizden medet

diliyorum! Demirciye pir olan hazreti Davut Peygamber, bir is
teim sizlerden, bir dileim pirlerden, pirler hakkna diliyorum,
tular hakkna diliyorum!
30) Kahar adl kahrndan, rahim adl rahmetinden mit var
dr tanrm! Kahar adl kahrndan korkum vardr, Tanrm! Ne ya
paym, Tanrm? Kumdan ok, daan ar gnahm,
35) Tatan ar gnahm, aciz kulunum... Yolda gecikmeyi- .
niz! Yolda gecikirseniz yzm kara klmaynz! Yermenke' de
savaan, zengisini kan eden, kzl kanla boyayan, salar beline
sarmaan gne perileri Ayhanlar,
40) Ay perileri Ayhanlar, ya Allah, ya Allah! At srleri oba
nna pir olan hazreti olpan atadr, bir dileim sizlerden, bir di
leim pirlerden... Askerler... ya Allah, ya Allah!
45) Ay yarm gibi dolu (yzl)ler, kalem kallar, smbl sa
llar, tatl szller, akr gzller, hey hey hey! Esir edenler, bu
lutlara binenler, havaya kanlar, deryay geenler... kendin ver
diin derdi,
50) Kendin al, Tanrm; kendin verdiin derde kendin deva
ver, Tanrm! ehiltenlerin / krklar/ krk oldu, bastn yer gl
oldu, pirler hakkna diliyorum, analar hakkna diliyorum, ya Al
lah hey hey!

434

ABAKAN KAMLARININ DUALARINDAN

1) Karagan kamcl askr kesse tzektig!
Altn plg pay kazng! atp aspas kan Solagay!
asti kleede as pulut tzektig!
Kk tegirde kk pulut! ak tegirde ak pulut!
5) Ak tegir kayrakan! Solbon tegir kayrakan!
Egir pulut edektig, azr pulut azaktg!
Solbon tegir solbon lts! sarg torug sabttg,
Srg piimning tktg! Sarig klde sugattg!
as tegirde tartlgan. Togz taskl paznda
10) Togz kattap oynatkan! Togz salaa sallalg
Ang tutturgan kgil-pay Ktat kan oynatkan!
lay paznda lay taskl, kger turgan kk taskl
Aar turgan ak taskl! tegir tzi toksaylaan,
Togs taskl kayrakan! tegireng taan tekperlig!
15) Kara taskl sugattg, kargan ala kara sn!
Kum tegeyning togs taskl! Tekperlig taskl, purkan taskl!
Kger turgan kk taskl, agar turgan ak taskl!
Argan parbas kayrakan! Tagz kulaktng killer kazan,
Togs kattap oynatkan. Kuba tegir kayrakan!
20) Kl kbirik pastrgan, togz azrlg pastrgan,
Kammar ebining ezi, bir pektelbezin Kayrakan!

435

ett on prlug pay kazng, ot ornca odrbangar!

Keleskinilii caylgan, kol solga hng teptirgen,
Ak tegirde ak pulut! Kzl tegirde kzl pulut!

25) Kzl ulat, kara ulat, azr pastg sn-taskl

Ang tutturbagan agl pay, kn tegirding paznda
Togs sn kayrakan! Surlan turgan sn taskl!
Kns koskn kanclg, sigen pasnda sgdratkan!
Kobrak paznda oynatkan. Ay araz alzp,
30) l araz lzp K ibekke tartlgan,
Ak ibekke oraalgan, kzl ibekke tarhlgan,
Kara ibbekke oraalgan! l ann oruktug
Ay ann tepkerlig, taban edi tasta taraan,
udu edi olda kalgan, arba arba azktg,
35) ett nunurt nenestg, cetti kobrak azgtg!
Togs kzer nenistig Aska:n ering kn-zeer pargan,
Askan ring tegir-zeer pargan, kara tlk prktg
Abdarga tang askazang! Kastak nunurt karakteg
Arbay arada taglarngar, Tospay arada snnarngar
40) Azr pastg sn-taskl, Sabn arttg sn-taskl!
Oynatang ering! Tenir tastg kayrakan!
Kelekin-illi caylgan, tegirdeng tsken erde kalbas,
Tegirde oynatkan kayrakan! Tegir kuru tartlgan,
Kuyu-ilii kuyburgan, kolga rek tolgan!
45) Sun skti sstatkan, Kara taskl oynatkan,
Kl kbirik pastrgan etti azrlk kayrakan!
Krn tegey tartkan purkanng kl kayrakan!

436

Altn klning paznda en ulat kayrakan!

etb karahng kk tiller Erlik kannng ezikileri,

50) Saldatlar kayrakan! Togs kulakhg killer kazan,

Sn paznda oynatkan, een prgan salalg,
Egbe pargan tek berlig, kara sortan tarhlgan!
Sk arm azktg, ot tamn tarhlgan,
Togs keleskin paz taskl, een pargan salalg,
55) Kk tegir oynatkan. Sn pastan kayrakan!
Tospay arada sn taskl, kger turgan, agar turgan!
Kzl sn, ak albar sn, kk albar sn kayrakan!
ulay paznda sn-taskl! Koorazn-sn oynatkan!
Cett sarg kz, oo pasz oynatkan!
60) Kuba aksnnng tastg taskl, kuba ak snnng temir sn!
Snnar paz ak sn! O talay, o sn!
Ak kn pargan kk talay! een pargan salaalg,
Azr pargan tekperlig!. ..

Trkiye Trkesi
1) Karagan (alsndan yaplm) kaml, erkek samur deri
sinden (yaplm) dekli (ruh)! alhn yaprakl mbarek kayn
aaa! att (ok) hata etmeyen Solagay (solak)! ya (serin) glge
de ya bulut dekli (ruh)! Gk tanrda gk bulut, ak tanrda ak
bulut.
5) Ak tanr, merhametli han, oban yldz tanr, merhametli
han! eri buluttan etekli, atal bulut ayakl, oban yldz tanr,
oban yldz! Sar, doru aputlu, sar ksram tyl [tyleri sa
r ksramn tyleri gibi ola], sar glden su ien, gen tanrda
(gkte) uzanan. Dokuz dan banda (tepesinde).
437

10) Dokuz defa oynatan, av yakalatan dokuz parmakl Kgil

Bay! in hann oynatan lay (rma) banda lay da! Ma
vi grnen gk da, aarp duran ak da,Tanr (gk) kenarlarna
dokunan {dalar)! Dokuz da, merhametli han! Havadaki alaca
kargalar gibi karl dalar!
15) Su itii yer Karada olan (ruh)! Karga gibi Karada, kum
tepeleri arasnda dokuz da! karl da, burkan da! Mavi gr
nen gk da, aarp grnen ak da! dokuz kulakl tun kazan,
dokuz defa oynatan, soluk renkli Tanr (gk), merhametli han!
20) Dokuz kl kpr zerinde yryen, dokuz atall (kl
kpr) den geen, kamlar evinin kaps {olan) yer kapanmasn!
Yetmi yaprakl mbarek kayn aac, ate yerine (yakn) durma
ynz! Kertenkele gibi uzanan {yaylan), sol ayakla teptiren (?),
ak tanrda ak bulut! kzl tanrda kzl bulut!
25) Kzl ulat, Kara ulat (rmaklar)! atal bal sra dalar!
Av avlatmayan (yakalatmayan) Aglbay, gne tanrnn banda
dokuz sra da! karma kark sra dalar! Kams ve kuskunu
gmten olan, ot biilirken ngr ngr ten! aylarn ve yllarn
deitii gnlerde, baldrgan biterken oynatan!
30) Mavi ipek gibi uzanan, ak iplie sarlan, kzl ipek gibi
uzanan, kara ipee sarlan, yarm yl gezen, yarm ay karl olan,
tabannn etini talarda tarayan, baldr eti yolda kalan, az ar
pa yarmas olan. Mumurt (frenk zm),
35) Yemii yedi tane olan, az yedi tane baldrgan olan
(ruh)! Atn (gittiin) yer gne tarafnadr, atn yer tanr
(gk) tarafnadr. Karatilki (derisinden) klahn vardr. Seni ta:n
yeri aarncya kadar avuttum. Gzlerin mumurt {frenk z
m?) kadar. Arbay sra dalar arasnda cialarn var. Tosbay
(dalar) arasnda sra dalarn var...
40) atal bal sra dalar, Sabn {denilen) geitli sra dalar
senin oynadn yerdir. Demirli, tal merhametli han! Kertenke-

438

le gibi uzanm; tanrdan (gkten) den yerde kalmaz, tanrdan

oynatan merhametli han! Tanr kua ekilmi (uzanm), frt
na gibi kabarm, avurt ve yrek dolduran!
45) Sn kemiini (davul tokman) szlatan, Karadada oy
natan, kl kprye bastran, yedi atall (da) merhametli han!
Kum tepelerinde uzanan tanrl (ruhlar meskeni) gl. Altn g
ln yannda merhametli han on rmak. Yedi, gk dilliler Erlik ha
nn kapclar,
50) Askerleridir, merhametli han! dokuz kulakl tun kazan
da banda oynatan, uzanm parmaklar sahibi! eve varan kar
l da turna bal gibi uzanm, yarm kemik azkl, ot kkleri
gibi uzanm, dokuz kertenkele ba gibi da, uzanm parmak
lar.
55) Gk tanr ile oynatan ey da balar, merhametli han! Gk
grnen, (kah) aarp duran Tospay arasndaki sra dalar! kzl
da, aka renki alan da! maviye alan da! merhametli han. u
lay banda sra dalar! (beni) oynatan (ayin yaptran) Boz da!
delikanllara ba olarak beni oynatan yedi sar kz.
60) Akboz silsilesi tal dalar, akboz silsilesi demir da! Da
lar ba Akda, ey deniz, ey da sralar. Ayn ve gnein vard
(batt) gk deniz, kollar ayr ayr giden karl dalar...

439

ALTAY KAMLARININ DUALARINDAN

(A. V. Anohin tarafndan derlenmitir)
Altay dana okunan ilahi
1) Kn ebirbes Kler-tuu, ay ebirbes Altn-tuu
Aba yjm brkn, yklduu yaan tuum.
Yaandars, adalars mrgp kalgan, bir alkn bererbe?
zlbeske l yayap berip yat, kanlanp tudattan
5) Kabay kudun yayattan. Aydar malga piyan ber!
Agar yurtka kejign berzin! Iyklduu yaan tuu Kara Kaya!
Iykldu yan Altayga tabsn, yerge biriksin! bir yargzn
eerbe?
Bir piyann bererbe? Budak sayn slenip,
Yan Altayga tabsn, Iykldu keng Altaydng yargc yeri

10) zlbeske l beretten ltrbeske yarg beretten.

Agar baka bir andi aydayttan
Ada bk tujunda kdrp kalgan
Yer tengiz yayalr tujunda ada ene kdrp kalgan.
Paza l, yarg yayajattan, zlgenin ulap yadattan,
15) ltrgenin yradp yadattan, agar baka bir piyan
yederbe?
Iykldu yan Altaydari.g n alkan, kindiktdi yayakan,
Kirbiktdi bgan, aydap yadar malga piyan bergen.

440

Kn ebirmes Kler-tuum ay ebirmes Altn-tuum

rgee yerge tayanp kirerm kandii?

20) Ala ksk krrim kandii? Ay kulakka hndayr kandii?

Altn yarg ayladp bereri kandii? Agar yurt kakkad,
As ba yudad. Aru Akaym kaytiyin?
Ak saaldu adalarm kdrp kalgan Altaym!
Kejik bereri kandii? Kindiyibiske kir salbaz kandii?
25) Kirbigiske ya salbaz kandii? Altn yarg ayladp bireri
kandii?
zlbeske l pp bereri kandii? Emdi ezendikke piyann
bereri kandii?
Emdi keler ylga piyan bereri kandii? Mngn bolgon
yargzn,
Em garar kandii? Yaan Altaym ba bolzn!
Altn yargzn ayladp berip yatsn! Kaanda mrgp
adarbs,
30) Kudaybs tatabasbs. Aylu kund Ayaz Kaan
Yalagalu Bay tepseng! Yalbraktu Bay kayn!
Srgldining Kaan Ayaska tabkan, Sudaznn yer tengiske
Erten kkan kn sus alkan Engir kkan aa sus alkan.
Ashkkand biriktirgen. Ayrlgand tabhrgan
Yayka Okunan Dua
35) Yalr odm eezi! Italgalu ta ocak
z kygen Ker-yalgn
Aya Kaanng leji, aydn knnng l

Altn yarg sen sura, Al otkongo tabhr!

Albataa biriktir zlbeske l!

441

40) Kaanda alp yatsn. Kngrtiden n aljp yatsn,

Albataa piyann yettirip yatsn!
Alr ottng eezi! Al yalgnng uluz!
Ayrlbas tn yayagan, Astkpas tn bgan!
Alr ottu Ak-Yayk! Tengeredegi kuday!
45) Munung uun yalbarp yadm.
lgen Biiden ayrlgan tepkit Bay Kart!
Ozog ulus bterde Adam lgen tep yalbarp turgan
Ozog yangbs bterde Artkan kalgan reni,
An-taa-ok yangdap turubs. Yer yengis bterde
50) Yetti bk yangdap kalgan yangbs
Ada akkan ot yalgn ene kmgn ta ocak
burgalgan bas tdn, Aya Kaanga tomulgan.
z akkan yalr adm, yer-yengiske ebir kr!
Ak Yayktan Altay yarg surap tursun. Aydan knden bir
piyana yetisin
Altay-apt Han'a Okunan Dua
55) Yalr otko tabsn!
Aygr yalduu kaan, apt-Kaan ong kulakka ugar bolzo,
Ong kzne krer bolzo, bu malngnan akka butken
Malmd aygr yalduu apt-Kaan tep berip yadm
Bu malmd aygr yalduu apt-Kaan alar bolzo,

60) Bu ayam alca tsn!

Mum albas, kerek yok bolzo kmkr tsn!
Parlgaz tabsn! Bay toluu yedisin!
Bu yazagan nemeden kop yayap berzin!
Tumuktudu batadp yadnn, yakaludan yazap bere turum.

442

65) Albatt kiji kunukpaska, anbaska Altay amr yarg

bergey mine
Malma mal kojulup bama ba kojulup,
Onong yayap bergey mine? Kanadaa amr pp
kogoy-mien?
Ak sagaldu adam aya tuzak yayagan
Angdap mengdep turarda azk le bergn.
70) Azrayttan bala kudun yayagan, arbadayttan maldng
kudun yayagan
Aru Altay yerim-suula! Bura yaldu keng Altay!
Mung kulaktuu yerim-su, Aru Altay apt Kaan,
Munu surap yadm!
Soyda Ruhlar arrken Okunan Dua
Ay knm ulmustar, Bulut kst Tay Puura!
Mus ayakta Bii-kii, Bulut kst Tay Puura!
"Aruu tngey yelbis! lgn kiji (bolsa) kirbeytten
Ayazm pp turgan tekpit Bay Kart!
Altn krlu Ak Yayn! mst Kara Kaya Altaym!
St kldng Kara Puura! Agararda ak yldz

80) Ak adamnang tglup yat. Ala songkor er aldma

akgay!
Poro mrkt ekki iynime nggay! Yezim taygadan sungan
uyuk!
Ebege, Kadl ekki edel siind! Ala bile Kentlik tayga ta
yangan
Kk mngk krluu ktagan. Kok Ayaz tep ayttrgan,
Tengerel tedirgen. Ada Purkan tep ayttrgan.

443

85) Abu Kaand tayangan, Altn klg yunungan

Abugaym Sangzak!
Yezim bakan, Smr tayka ylgen, ak lbrek silkingen.
Ak yalamaz tglgen, ayd kndi alkagan
Ak taym Sergey (Semenek)!
90) Bu aylangan yurtung amr bolzn! Kaanda yamanga
ykturbay
Yak yatsn. Em men tengerezine kandap alkadm
Em yanp aytto aylm tep sananp yadm.
Yer stnde kanca albatt alkjm onca yak berzin!
Emdi yanp yadm.
95) Karlarn tudattan pubaydng kudu kandii?
Calrada caykarga altrak suzu kandii?
Knk tolo sayrga sttng suzu kandii ?
Ulu arkt zlbeske knrgezi tolo bolor kandii?
Tar tebezi kengiiri kandii? Tap tkaz uzayn, kandii?
100) Bu ayluu knd Aya Kaanbs! Aga tat Altaybs!
Yaynabaska yajbaska. Astgarbs kptd,
Altay Kudaybs tep yaynayrbsta, agar ba piyan bolor
kandii?
lby yadanbs surap yadbs, py adbs surap yadbs.
Bu kudaybes tep barp yadrbsta, lby yak yadanbs
kandii?
105) Yaynap yadarbs kp bold. Kalyu ulus krms histi
yangdap yat.

444

 Trkiye Trkesi
1) Gne dolaamaz elik da, ay dolaamaz altn da "Aba
ormanlar"nn rts (olan) mukaddes byk dam. Bykle
rimiz ve atalarmz (sana) ibadet etmilerdir. Bir defack (olsun)
takdis eder mi (tevecch gsterecek mi?) Ellerle tutulan hak ve
ard kesilmeyen hisse (ksmet) veren,
5) Beik cann (yavrular) yaradan (tanr), gttmz sr
lere bereket ver! yurda, ahaliye refah versin. Ey mukaddes b
yk da, kara kaya! Mukaddes byk Altay' a ulasn! yarg (h
km) yerine biriksin, bir hkmn (lehimize) halledecek mi?
Bereket ve refah verir mi? Her "buudak" (engel) de konuup,
byk Altay' a ulasn! mbarek byk Altay'n hkm yeri (ka
rarlar verilecek yeri)!
10) Kopmamak (kesilmemek, devam etmek) iin hisse (ks
met) veren, ypranmamak iin karar veren, ak ballara rahat
salayan (sen), atalarmz, byk babalarmz zamannda (tanr
olarak) ykselmisin, yer ve deniz yaradld zaman atalarmz
ve analarmz (seni tanr diye) yukar kaldrmlar. Sonra hisse
(ksmet) ve yarg (hkm) yaratcsn kopanlar balaycsn,
15) Yprananlar salamlatrcsn, ak ballara bir merhame
tin (bereketin) eriir mi? Mukaddes byk Altay' dan ses (ilham)
alp ses veren (Altay'n dalaryla konuan sen) ! Gbeklileri ya
radan, kirpiklilere suret veren, gttmz srlere bereket ve
ren (sensin). Gne dolaamaz (kadar geni) elik dam, ay do
lamaz altn dam, yere dayanp (secde edip) sarayna girebilir
miyim?
20) Ela gzlerle grebilir miyim? Aya benzer kulaklarla iite
bilir miyim? Altn yarg (iyi hkm) versen ne olur? Ak (mba
rek) yrek yprand, az halk yoluruldu, ezildi. Mukaddes Alta
y'm! Refah ve bereket versen ne olur? Gbeklerimize kir kon
durmasan,

445

25) Kirpiklerimize ya drmesen ne olur? Altn yarg gn

deriversen ne olur? kesilmeyecek ksmet biip versen ne olur?
Esenlie, sala bereket versen ne olur? mdi gelecek yla bere
ket versen ne olur? Gm olmu yargsn karsa ne olur? B
yk Altay'm, (sana) ba olsun (secde ediyorum)! Altn yargsn
vere dursun! her zaman ibadet ediyoruz,
30) Tanrmz brakmayz. Ayl, gneli Ayaz hakan, aputlar
la sslenmi mbarek bozkr! yaprakl mbarek kayn aac!
Alevlerin Hakan Ayaz'a ulam, dumann karaya ve denize ya
ylm, sabah kan gneten k alm, akam kan aydan k
alm, yol aran kavuturan,
35) Alevli ateimin sahibi (ruh)! / dumandan / ilenmi ta
ocak, scak yanan gl alev! Ayaz hakann paras, ayn ve g
nein pay, altn yarg sen sor, alevli atee ulatr! Halka /ard ar
kas/ kesilmeyen ksmet ver!
40) Her zaman ala dursun; yldrm tanrsndan ses ala dur
sun, halka bereket yetitirip dursun! alevli atein sahibi (ruhu)!
Al alevin ulusu! Ayrlmaz can yaratm, / doru yoldan/ amaz
ruha biim vermi. Alevli ate sahibi Ak Yayk! gkte Tanr!
45) Bunun iin yalvaryorum.
lgen beyden ayrlm olan basamakl Bay Kart! gemi
uluslar yaradldklar ve kadim dinimiz meydana geldii zaman
"atam lgen!" diye yalvarmlardr. (Bunlarn) arta kalan torun
lar (bizler) yine o dinde bulunuyoruz. Kara ve denizlerin yara
tld zamandan, ve yedi babadan beri tuttuumuz dindir (bu
din).
50) Atamz (akmak tayla) yakm alevli ate, anamz (ken
di eliyle) gmm ta ocak, hakana (parlak gk yzne doru)
sratle ykselen boz duman, / akmak tayla/ yaktm scak
alevli ateim, btn dnyay dolaver! Ak Yayk' dan Altay yar
g istesin, aydan ve gneten bereket yetisin,

446

55) Alevli atee ulasn!

Aygr yeleli hakan, apt hakan sa kulayla dinleyecek, sa
gz ile grecek (bakacak) olursa, halinden biten (elde edilen)
bu malmdan "apt Hakan" diyerek veriyorum (kurban ediyo
rum). Bu malm (kurbanm) aygr yeleli apt Hakan alacak
(kabul edecek) olursa,
60) Bu kadehim "al" dsn! bunu almayacak, gerei yok
diyecek olursa, ba aa dsn! kurban ulasn! mbarek bor
cumuz densin! bu hazrladm nesnelerden daha ok hazrla
yp versin! burunlu (hayvan) kurban ediyorum, yakal (elbise)
den hazrlayp veriyorum.
65) Vergi vermeye mecbur olan kiinin sknt ve ac grme
mesi iin (veriyorum). Malma mal katlsn, nfusuma nfus ka
tlsn, diyorum. Byle verecek mi acaba? Ak sakall atam kapan
ve tuzak yapm, av avlarken azk ve pay (ksmet) vermi,
70) Beslenecek ocuk cann yaratm, oalacak olan srle
rin cann yaratm mukaddes Altay yer-suyum! Deve yeleli ge
ni Altay! bin kulakl yer-suyum! Mukaddes Altay, apt Hakan,
bunlar sryorum (dileyorum)! Ay ve gneim (olan) ul
mus'lar, bulut gzl Bura Hakan!
75) Buz ayakl bey kii! bulut gzl tay Bura! Mukaddes ve
hepsi birbirine msavi (olan) Yelbis! len adam (bulunan) eve
girmeyen, ayaz semaya ekil veren, basamakl bay Kart! Al
tn kenarl Ak Yayg'n! boynuzlu kara kaya Altay'm! St
Gl'n kara boras! aaran gkte yldz.
. 80) Ak atamdan dklmektedir. Ala ahin tam nmde ba
rsak, boz kartal iki omuzumda barsn, boz kartal iki omu
zumda seslensin! Yezim (dandan) uzanan uyuk (kam) Ebege
ve Kadl bykl kkl iki hemire (kamlar) ! Ala (da) ile
Kemdik (dana) dayanmlar. Ebedi gklerin kenarlarnda k
larn geirmiler / Amcam kam Sanzak'a/ "mavi ayaz" ad ve

447

rilmi, tanrl (ilahi kam) denilmi, ata burkan denilmi,

85) Abu-Kan (dana) dayanm, altn glde ykanm amcam
Sangzak!
Yezim (dana) basm, Smer dana yaslanm, ak lbrek
(=aput) yelpaze edinmi, ak yalaga's (klahndaki ku tyleri)
dklm, ay ve gnee dua etmi benim mbarek daym Ser
gey (Semenek)!
90) Dolatn bu yurt rahat olsun! Hibir zaman fena (ruh)
lan yaklatrma, iyi olsun!
Hem ben tanrsna ibadet ederek (kamlayarak) dua ettim.
(Bylece) kendi obama dneyim diye dnyorum. Yer stn
de (yznde) ne kadar halk varsa o kadar iyilik versin. imdi
(obama) dnyorum.
95) Kollarmz arasnda tutacamz (kucaklayacamz) be
ik can (kutu) versen ne olur (ya rabbi)!? adr-evir(?) sallama
ya altlak (*) can (yani taylar) versek ne olur? Kaplar doldura
sama bereketli st versen ne olur (ya rabbi)? Byk yourt
kaplar daima dolu bulunsa, mayas kesilmese ne olur? Dar ot
laklar geni, taylar balayan ksa balar uzun olsa ne olur (ya
rabbi)?
100) Bu ayl ve gneli Ayaz hamnz (parlak gk), ormanl,
tal Altaymz! yalvarmaa, alamaa bizi mecbur etme! G
nahlarmz oktur. Altay-tanrmzdr, diyerek yalvaryoruz. N
fuzumuz oalacak m? lmsz hayat diliyoruz, snmeyecek
ate (ocak) diliyoruz. ok yalvaryoruz, ok yakaryoruz. Ser
sem ulus olan kt ruhlar (krmesler) bize basknlar yapyor!.

( ) "altrak" kmz mevsiminde taylar ksraklardan ayrp bala

mak iin yaplan bir nevi gem (ba).
*

448

KIRGIZ-KAZAK BAKSILARININ DUALARI

1) Evveli kuday sen ongda sen ongdasang men munda
Tilegen tilek yine ber kas bidevge bala ber
Caks kuday, cay kuday mirza kuday, biy kuday
Evveli kuday kk casagan onan keyin cer casanag
5) Synayn birinci kuday, ikinci synayn Mukambet
Biringe biz kul bolduk biringe mmet bolduk
nc, tengrim, trt yar meayik, .
Cz cirme trt paygamber. Mekke de evliya
Medine da evliya, Han ngz da evliya
10) Kzl tavdng basnda Kz evliya
kz tavdng basnda kz evliya
Kokar tavdng basnda konur bas evliya
Tavdag bulanng iten kkan clanng
Bektav ata Bek Azl. l desem l emes
15) Tiri desem tiri emes Ata Korkut evliya
Uvak atas Er Kke erligining bilgisi
Sadana kelgen san kii, mltgna kelgen mng kii
Sarbay, Sar, tevli yz seksen at
Baygige koskan Krpebay, Argn atas Kara Koca

20) Kanda Ablay, karada Kazbek, Calang ayak aziz

Divane Burku ... trtavulda Tor' aygr

449

Naga Turdubek z naga atam

Cagalbayl Tongkat, Karakesek Kabanbay
Kuv davustu Kazbek Karakrey Murunda Kandbay

25) akaolu Canbek Tobuktu' da Dnenbay

indeki Dogolbay te kt Kunanbay zamannda
Tazdng arg atas oyun Kara Kara Sar Kondubay
Evliya kasyatt tken. Tersten Bala arg atas Kentbua
Kkey Kk te kt iinde Amankul baks
30) Besenteyin arg atas Barlbay
Turdubek duvan basnda...
Evveli kuday cin casagan Bir birin en mol casagan
Cininng arg atas Kentbuga Cin atas Sar Ayban
Avre klma sen Azman. Cin atas Berdibay
35) Cin uran ekev! ekev! Asmandag mng bes pirim!
Krk bak saldrp krk ine magan tyretip
Tbeme aydar koydurup cinge moyun koydurup
Knbegenge kndrgen kuv agaka tndrgen
Ak sakaldan bata aldirgan ak sar bas koydu soydurgan
40) Bes bala bes asav tay yge kirgzken...
Eregisken cerge dert salgan cin bolup baylangan
Kirme bolup aynalgan. yden kelgen on koca
Krdan kelgen krk koca ol kocanng iinde azret koca
Ceti lkke can bergen belszlerge bel bergen
45) Ong kolumman oraymn sol kolumman soraymn
Agaka basn syegen knge san taragan
Ata kadrn bilmegen ana stn embegen

450

Celden ceti koyan aydagan dua minen baylagan

Ceti ketmen baskanday boldum ceti kazanga tskendey
boldum.

50) On iki ak boz at oynaganday kn kayda?

Cin akrdm Kambar'dan; kyada catkan s::andardan.
Temircan' ga selem de, haber ber!
Avur kol cysn! temirden ton tiksin!
Oydan kelgen on br su brler iinde
55) Alt avuzdu kk br. Kusur kuda (?) Kk Kaban
Kk cendet Kondubay ilinde Cumabaydn balas
Kusur kuda (?) Kk Kaban, cin iinde sen caman
Mangday terisi kuruup, cin bitken min urusup
Crgeginde cabsp onbirinde tabsp
60) Kara Kerey Murunnan kelgen ciyenimnen tugan ciyen
bar
Toguz uldung kencesi Mrzabay Kab!
Sar ala tonun kiygen klcn knga knagan
Kelding byl bu clda Kysan katnnng aas
Karalp catkan angarak basnda ...
65) Tukumu cok kei de Tobuktu'dan keld
Kara cigit Koykap. Altay' dan kelgen altavum
abdar att Kemengir: lden kelgen ikev,
Celden kelgen cetev, ilden kelgen iki Azl
angdut basnnan kelgen angd ayak
70) Kaydan kelgen entilep beyge atnday entilep
Kk ala sakal Kzembet! Alps att krk cayav

451

Mingey, czey! sen arknm coldas ...

Cogarta kelgen trt at tmentin kelgen brte at
Keyimde ayl cetpes san at, adm adm baskan
75) Adm cerd kuvurgan, tuyag kumdu suvurgan
Tozan tozan cgurgen, tozand cerge suvurgan.
Col col col catr, col cagalay kol yahr,
Sona koldung iinde Kara bek att sultan atr.
Han Tilevberdi sultanm, Arngaz sultanm,

80) Oydan kelgen Oypatum, irden kelgen bekzatim

Davut paganbar, er Davut! ..

[Baks kopuzuna bakarak devam eder]

Evveli kuday ismu'llah is bastayn bismillah
Taygak kev tar colda, carlga Allah her colda!
Cglgand syey ber Srngendi dimey ber
85) Canglganda bar kaday calnsam calgap cibey ber!
Ey kobuzum, kobuzum! abden de bolca donguzum!
yenkinin tbnden oyup algan kabuzum!
Karagaynng tbnen kayrp algan kobuzum!
Kzl krn tobulgu cak klgan kobuzum!
90) Cyrk attng kuyruun iek klgan kobuzum!
Taska kkan rgaydan kulak klgan kobuzum!
Abden de bolca domuzum!. ..
Osu balm kelmese aytkan szge knbese
Kulagngd burayn, ktrp cerge urayn
95) Men cayma creyin z aldma bolayn.

452

Men men edim men edim men kimlerden kem edim?

Bar kurbumdan kem boldum, kara cer min teng boldum
Kanm kald bir kask etim kald kk cask
Garipcanm kuv ask...

100) Su basnda Sleyman su aya er Kurkut

Belalerni sen korkut! akrganda kel pirim!
Mongl minen erlining keselim tabp ber pirim!
Cer czndegi evliya kn kzndeki evliya,
Marktaki evliya, magripteki evliya!
105) Trkstan'da tmen bap sizden medet tileymin.
Sayram'dag sansz bap Ortrar' dag otuz bap
En lkeni Arslan bap en kiisi Alaakap
Sizden medet tileymin, Kaz Kurt ata evliya!
Ar cakta Kngrak bar, beri cakta Karak bar,
110) Sizden medet tileymin Kara Murt ata evliya!
Hu, Allah'y
Bektav ata, bek ata, Bek.i ata, kolday gr!
akmak ata evliya, Kokar ata evliya
Sizden medet tileymin Tlk bas evliya!
115) Hu, Allah'ay!
Evliya ata evliya, Aye Bibi evliya
Sizden medet tileymin! Tekturmas ata evliya
Kara Han babam kolday gr!
Hu, Allah' ay!
120) ilten babam kolday gr. Aynalayn atngdan
Tilevmd ongday gr. Sizden medet tileymin

453

eyh Burku divane. Allah hu!

Arvakt cyp aydagan, eytan krse baylagan,
Hayda bermen dev pirim!

125) Aynalayn Kara Kus, can cagmgd karap u!

Blkldagan byrekten, solkuldagan crekten,
Sermende klma baykap tz!
Keli bermen Molda Kz! Arvak korse haydagan,
eytan krse baylagan, moynuna munak tagngan
130) akrmasam sagngan, akrgan cerden tablgan
Keli bermen Sar Kz, "T" degen sz deri kz!
Hayda bermen dev pirim, Hu, Allah!
sting bas bismillah, Kuran'nng bas bismlla,
Ongday grgn isimdi caratkan cebbar bir Allah!
135) Aynalayn ey Allah, Sen koldasang men munda
Havadan kmr tsrgen, ot cakpay temir pisirgen,
Kav kr bafldap balga ts akldap
Er Davut pirim sen kolda sen koldasang men munda!
Taht Sleyman kolday gr, Sunak Ata ongday gr
140) Ata pirim emes ping? Er Mukam endi kolday gr!
Sen koldasang men munda!
Su aya Erk Korkut, felaketti sen korkut!
Baks piri emesping? kzngn sal, kolum tut,
Baks baba sen kolda men syndm tar colda
145) Men symdm sizlerge, medet bergil bizderge,
Bere krgel bamd, kuday medet bere gt,
Oynap turgan amd!. ..

454

Kuy Kafta yatkan periler, men akrdm kelingler!

Barekallah, erlerim! Tilegimdi beringler!
150) Lekeri tdar Karabas, ylp konar aralas,
Kobuzundu kterip Kuy Kaftan keli arabas!
Toksan koydung terisi ton kpagan arabas
Seksen koydung terisi brk kpagan arabas
Katt kyn is boldu. Kobuzuma kosulmay...
155) Karagay kobuz kolga aldm ab clanday tolgandm
Bu kobuzum snmad garip canm tnmad
On besmde cabst crmda tabst
Knbes iske kondurdu kuv aaka tndrd
Kk kiyimdi brte atm, alt kula ala atm
160) Vay bay mening boz atm, yde de bar on kocam
Krda da bar krk kocam ... Kel Tlp, kel Tlp
Cinning at Karaman ind kayda baranm?
Atamdan kalgan Karaman seniminen balaman.
Ulgsz kylek bimeymin aytkanmd klmasang
165) Aldnga sire tspeymin. Cin atas Ciren Tay,
Kolunga casl tuv aldng, nayzangd kanga suvardng,
Dertli grp kuvanding Aksak koyday mangranp
Sokur koyday camranp, ziyandasti katndan
Bar kudaym acratp .... Cin keledi aydap al,
170).Ayak kolun baylap al! Cin atas Ciren Tay,
Cal kuyruun tygen tay... Aynalayn pirim-ay!
Kara Sakal baltalm, koy makbalan kaltalm
Ziyandasn almasang bir ay da bolsa catkanm.

455

l emes edng Er Davay erinbeseng kel Davay

175) Kanday kaynn is boldu krseti kng indi vay!

Arkadan kelgen ak tbet aynala rgen sak tbet
Tbetim urup kargn cayma kitsin felaket.
ki beting albrap kzl tiling salbrap
Savun ingendey ngkldap znng szng makldap
180) Sar Kz keldi cakndap akrdm kelgin Sar Kz!
Kelmegenine barnz kmegingdi kop klp
Belani baylap alngz.
Col col catr, col catr, col cagalay kol catr,
Sol kollamng iinde, Sar Azman deen er catr.
185) Sar Azman' da siki! yok. Kk olak' ta keki! cok.
Arkadag avulday, kyaga bitken kavunday
Berekella, erlerim, kelip uru davulday,
Ergini kiygen ekpendey bazardag ketpendey
Canga keldi Davlubay kars aldna karasan
190) Krgyga kaygan ayaktay, byrne karasam
Belge askan sadaktay, tolganp catkan clanday
Kelinek takkan kranday...
Kara ubar kaplanm... ab clann at etken
Su clann st etken cadgfyim, cargm,
195) Tintuvi kara baygusum, tye bast, ara gz
Aynalayn cargm, kanga toymas baygusum!
Calgz kkan tobulgu cayk klgan kobuzum,
Celmayanng terisin ar ayna bolgan kobuzum,
Ceti kentting makbaln tumar klgan kobuzum

456

200) Aynalayn devlerim! Dolugal su perim!

Barekella beklerim tart bermen devlerim
Baymnke keld, osunda! malay bar basnda
Krk cigiti kasnda aydahar astnda...
Hayda bermen, buarm! uar kmsten tumarng
205) ubarm mening kelmese tarkamayd kumarm.
Hayda bermen, Seksen ok! parmagng bar, keng yok,
Sire vaym klmaymn kovalar dep knglm tok.
Hayda, Kara, haydap kel! crmegenin baylap kel!
aav gp kalmasn, barn alp ciynap kel!
210) Baymnkemdey er kayda? er Baymnkem kelgende
Zalmlarga gn kayda?
Hayda bermen, Karamiz! Karamisting avzun i!
Men akrdm sizlerini, keselderding atn i!
Hayda bermen, Bokbasar! Ayhaylasa cav kaar
215) Krk baytald, Kulaar! Hayda bermen, Kulaar!
Alps att avganm, atm baylap savganm,
Aralasp alp kal! ayamayn cav maln ...
Avada ala atm, turup crgen turu atm,
apuvulu sar atm hayda bermen kara atm
220) Arvak koymay terbettim Barekella, Krbettim!
Kyadan ukan Sungkarm, cgrp orzgan tulparm,
Barekella, ceren tay! Keldingzbe, enkerim?
Cin keledi cylp, avrnga tigilip,
Baylagal kelgende ayak kolu kalar blp

457

225) Kuday abryn bere gr! kzmdng casn kre gr!

Senden medet tileymin Sayramda sansz bap
Sizden medet tileymin Otrar'da otuz bap
Sizden medet tileymin en lkeni Arslan bap
Sizden medet tileymin Sunak Ata evliya
230) Sizden medet tileymin Korkut Ata evliya
Sizden medet tileymin akmak Ata evliya
Toksan toguz meayih mnav ngk kadald
Busatkn dep caamd!. ..
Aynalayn devlerim aynalayn beklerim

235) Haydav, Kara haydap kayt! kol ayan baylap kayt!

aav gp kalmasn barn cynap alp kayt!
lken kii aa bar, beikte catkan bala bar,
Can cagnnga barmay kayt! tnlg ak bibak bar,
Nazar kzng salmay kayt! lekeringni aralap
Caral biri kalmasn tastamay birin alp kayt!

Krgz-Kazak Baks Dualar (Trkiye Trkesi)

1) Evvela tanr sen (iimi) rast getir, (iimi) rast getirirsen ben
buradaym; dilediim dilei yine ver, bsbtn ksrlam ks
raa yavru ver; iyi Tanr, geni Tanr, cmert Tanr, bey Tanr!
Evvela Tanr gk yaratm, ondan sonra yer yaratm.
5) Birinci / ilk nce/ Tanrya snaym, ikinci Muhammed'e
snaym, birine biz kul olduk, birine de mmet olduk. nc,
Tanrm, drt yara, yz yirmi drt peygambere snaym. Mek
ke de evliyadr, Medine de evliyadr,
10) Kzl dan banda (tepesinde) kz evliya, kz dan ba
nda kz evliya, Kokar dan banda Konur ba (ko) evliya,
Bektav ata, Bek Azl... l desem l deil,

458

15) Diri desem diri deil Ata Korkut evliya. Uvak (kabilesi
nin) atas Er Kkedir. Kahramanlnn alameti: sadana / ok
luuna/ yzbin kii (kar) gelmi, tfeine bin kii kar gelmi.
Sarbay, Sar, tevli... krpebay yara yz atla girmi. Argn
(kabilesinin) atas Kara Hoca.
20) Hanlar iinde Ablay, kara (halk) iinde Kazbek, Yaln
ayak aziz, divane Burki ... Drtavul (kabilesinde), Toru Aygr
(oymanda) Turdubek day; z day-atam Cagalbayl (boyun
da) Tongkat... Karakesek (boyunda) Kabanbay; sesi kuu sesine
benzeyen Kazbek; Karakerey (boyunda), Murun (oymanda)
Kandbay.
25) aka olu Canbek, Tobuklu (boyunda) Dnenbay; bun
larn iinde Dogulbay zamannda Kunanbay (herkesten) ileri
geti. Taz (boyunun) uzak atas oyunkara. Karasan Kondubay
evliya ve hasiyetli (olup) gemitir. Tersten Bala (kabilesinin)
uzak atas Kentbua'dr, bunlar iinde Kkey Kk (oyman
dan) Amankul haks hepsinden ileri geti.
30) Besenteyin (boyunun) uzak atas Barlbay. Turdubek di
van (hkmet) bandadr... Evvela Tanr cin yaratm, birbirin
den bol yaratm, cinlerin uzak atas Kentbua, cin babas Sar
Azban, avare etme sen Azban! cin atas Berdibay...
35) Cin parolas ekev, ekev! gklerdeki bin be pirim! Krk b
ak (olup bana) saldrp, krk ine bana batrp Tepeme sa brak
trp cine boyun edirip Arzu etmediimi yaptrp, kurumu
aaca [tahtaya] yalvardrp aksakaldan fatiha [dua] aldrp ak
zar bal koyun kestirdi,
40) Be ocuk, be azl tay eve sokturdu ... nat ettii yere has
talk koymu, cin olup balanm, Baars olup dolanm. Ev
den gelen on hoca, Krdan gelen krk hoca, o hocalarn iinde
hazret hoca. Yedi lye can vermi, belir izlere bel vermi.

459

45) Sa elimle saraym, sol elimle soraym, aaca ban daya

m, Gnete san taram ata nedir bilmemi, ana stn em
memi, Yelden (yaradlm) yedi tavan srm dua ile bala
m ... Yedi kazma basm gibi oldum, Yedi kazana dm gibi
oldum.
50) On iki ak boz at (ile) oynayacam gn nerede? Cin ar
dm Kambardan, da yamalarnda yatan canlardan Temircan' a
selam syle haber ver! ok (ar) kol-asker toplasn, giyim dik
sin! Ovadan gelen on kurt u kurtlarn iinde.
55) Alt azl boz kurt! Kusur kuvda (?) Gk Kaban (yaban
domuzu) ... Kondubay ilinde gk cellat. Cunabayin ocuu Ku
sur Kuv' da Gk Kaban, cinler iinde {arasnda) sen en yaman
sn. Aln derisi krp, btn cinlerle kavga edip, yorganna ya
pp, on bir (yanda) birleip.
60) Yeenimden domu yengem Karakerey, Murun (kabile
sinden) gelmitir. Dokuz oulun en k Mrza Bay Kabl sa
r ala giyimini giymi, klcn knna sokmu ... Bu yl iyine gel
dik. Kysan kadnn aas kararm angarak (*) banda...
65) Nesli belli olmayan (bir) kii dahi Tobuktu (kabilesinden)
geldi. Karacigit (kabilesinden) Koykap, Altay' dan gelen alt {ru
hum); sar atl Kemengir ildn gelen iki (ruh), yelden (rzgar
dan) gelen yedi (ruh), ilden gelen iki Azl, andut bandan ge
len tozlu ayak...
70) Yar at gibi nefes nefese koarak (akna dnm gibi)
nereden gelmi? Mavi Sakal Kzembet! altm atl, krk yaya...
Mingey, Czey! Sen aydnlmn yoldasn... Yukardan gelen
drt at. Aadan gelen, adm adm yryen,
75) Admlar yeri kavuran, trnaklar kumlar savuran, toz
kaldrp koan, tozlar etrafa savuran, kolan yetimeyen (i(*) angarak adrn tepesine konulmu tekerlek biiminde bir a
dr ksmdr, ate duman buradan kar.
460

man) sar at. (Yer yznde) yollar uzanyor, yollar boyunca as

ker (kol) yatyor, bu kadar kollar arasnda Karabek denilen sul
tan yatyor. Han Tilevberdi sultanm, Arngaz ayakkabmn
penesi...
80) Ovadan gelen Oypatm, krdan gelen Begzadem, Davud
Peygamber, Er Davut... Evvela Tanr bismillah, ie balayalm
bismillah, kayan geit dar yolda, Tanrm, her yerde bizi yarlga!
Dtmde destek ol, srdmde yardm et!
85) Ey var Tanrm yanldmda yalvarsam kuvvet ve gayret
ver! Ey kopuzum, kopuzum! iyi tayin et, iyi haber ver, domu
zum! yenki aacnn dibinden (gvdesinden) oyarak alnm
kopuzum! kzl al (tobulgu)dan perdeni yaptm (kopuzum),
90) Yrk atn kuyruunu (klm) tel kldm kopuz! Taa bi
ten "rgay" alndan kulak yaptm kopuz! iyi tayin et, iyi ha
ber ver, domuzum!.. Bu falm eer kmazsa, sylenen sze itaat
etmezsen kulan buraym, (seni de) kaldrp yere vuraym,
95) Ben de kendi halimde gezeyim, iimi kendim greyim.
Ben, ben idim; ben kimlerden aaym? Btn akranmdan aa
oldum, kara yer ile msavi oldum, bir kak kanm kald; etim
yavan oldu (vcudumda ya kalmad), garip canm kurumu
ak (kemii) oldu ...
100) Su banda / kaynaklarnda/ Sleyman, su ayanda Er
Korkut belalar Sen korkut! ardm zaman gel, pirim! kay
gulu ile hastann hastaln bulup syle! yer yzndeki evliya-.
lar, gne iindeki evliyalar, doudaki evliyalar, batdaki evliya
lar!..
105) Trkistan'da tmen (on bin) bab, sizden medet diliyo
rum. Sayram (ehrindeki) saysz bab, Otrar (ehrindeki) otuz
bab, en by Arslan bab, en k Alaakap, sizden medet
diliyorum. Kazkurt ata evliya! te yanda Kngrak var, bu taraf
ta Karak var.

461

110) Sizden medet diliyorum, Kara Murt (kara bykl) ata ev

liya! Hu Allah-ey! Bektav ata, Bekata, Beki ata yardm et! ak
mak ata evliya, Kokar ata evliya, sizden medet diliyorum. Tilki
ba evliya, sizden medet diliyorum!
115) Hu Allah-ey! Evliya ata evliya, Aye Bibi evliya, sizden
medet diliyorum. Tekturmas ata evliya, Karahan babam yardm
et! Hu Allah-ey!
120) ilten (ehilten) babam yardm et! adna kurban olaym
dileimizi rastgetir! eyh Burki' divane, sizden medet diliyorum,
Allah Hu! ruhlar toplayp sren, eytan grrse balayan dev
pirim, bu tarafa sr!
125) Kurban olaym (sana) kara ku (kartal) etrafna bakna
rak u! Yumuak bbrekten, daima kmldanan yrekten... utan
drma, dikkat ederek in! Molla kz, buraya gelsen-a! Ruhlar g
rrse sren, eytan grrse paylayan, boynuna boncuk taknan,
130) armazsam zleyen, ardm yerde bulunan, gelse
na buraya Sar Kz "tf" dedii derman kz! Dev pirim, buraya
srsen-a! Allah Hu! in ba bismillah, Kur'an'n ba bismillah!
iimi rastgetir, ey yaradan bir Allah,
135) Kurban olaym ey Tanr, sen iimi rastgetirsen ben bura
daym. Havadan (gkten) kmr dren (indiren) ate yakma
dan demir tavlayan, kr "baf, baf" ses karan, ekici, rs
"ak, ak" eden Er Davut pirim sen yardm et! Sen yardm ede
cek olursan ben buradaym! Taht Sleyman yardm et, Sunak
ata, iimi rastgetir!
140) Babamn piri sen deil miydin? Er Mukan sen yardm et!
Sen yardm edecek olursan ben buradaym. Su aya Er Korkut,
felaketleri sen korkut, bakslarn piri sen deil miydin? Gzn
sal, kolumu tut! Baks baba sen yardm et, ben (sana) dar yolda
sndm!

462

145) Ben sizlere sndm; oynayp / ayin yapp / durduum

andr bu an!.. Kaf danda yatan periler, ben (sizi) ardm, ge
liniz! barek Allah, erlerim! dileimi veriniz!
150) Askerin tu tutan Karaba, toplanp karma kark ko
nuyorlar. Kopuzunu kaldrp Kaf dandan gelsen-a, araba!
Doksan koyunun derisinden bir giyimi kmayan, seksen koyu
nun derisinden bir klah kmayan araba! ok ar i oldu ki
kopuzuma itirak etmedin!..
155) am (tahtasndan) kopuzum'-!- elime aldm, su ylan gibi
dolandm, dndm ... Bu kopuzum krlmad, garip bam rahat
duramad, /bu ruh/ on be yamda iken bana yapt, yirmi ya
mda bulutu, istemediim ii yapmaa mecbur etti, kurumu
aaca / tahta kopuza/ esir etti. Gk giyimli kr atm, alt kula
ala atm
160) Vay, vay, benim boz atm! evde de var on hocam, krda
da var krk hocam!. .. Gel Tlp, gel Tlp!
Cinin ad Karaman, imdi nereye varaym? Babamdan kal
m Karaman, imdi seninle uraacam. rneksiz gmlek bi
miyorum. Dediklerimi yapmazsan.
165) nne hi de dmeyeceim. Cin atas Ciren Tay, kolu
na yeil tu aldn, sngn kanla suladn, derdi (hastal) g
rp memnun oldun. Topal koyun gibi meleyip, kr koyun gibi
otlayp hasta adndan uzakla!. .. Cinler geliyor, topla,
1 70) Ayak kolunu bala! cin atas Ciran Tay, yelesi ve kuyru
u dlm tay... Kurban olaym pirim! kadife torbal, baltal
kara sakalm, bunun hastaln alp gtrmezsen bir ay dahi ol
sa yatacam (okumaa devam edeceim), deildin sen Er Da
vay, enmezsen gel!
175) Nasl belf.l bir i oldu; vay! imdi kuvvetini gsteriver!
Krdan gelen ak kpek, dolaa dolaa ren sak kpek, kpeim,
felaketi rp kar, kendi yerine gitsin: iki yanan kzarp , kzl

463

dilin azndan dar frlayp, samal deve gibi soluk alp, kendi
szlerini beenip,
180) Sar kz geldi, yaklat. aryorum gel, Sar kz! Gelme
yenlerine varnz, yardmclarnz oaltp belay balaynz!
(yer yznde yollar) yol yol sralanmtr, yollar boyunca kol
(asker) yatyor, bu asker kolunun iinde Sar Azman denilen er
bulunuyor.
185) Sar Azman' da suret yok, Gk olak'ta kakl yok. Kr
daki oba gibi, da yamacnda bitmi kavun gibi; barek Allah. Er
lerim frtna gibi gel de vur! ifti giymi cepken gibi, pazarda
ki kazma gibi, yeni geldi Davulbay. Kar yandan bakarsam,
190) Atmacaya konulan kase gibi, yan tarafndan bakarsam
aslm sadak (okuluk) gibi, dolanp yatan ylan gibi, gelincaz
takm muska gibi ... Kara benekli kaplanm, su ylann at etmi,
su ylann st yapm, Cadugfyim yargcm !
195) Deve bal, tabak gzl aratrc kara baykuum, kur
ban olaym yargcm, kana doymaz baykuum! yalnz (tek ba
na) biten tobulgu(dan) yayn yaptm kopuzum, "yelmeye"
devenin derisinden etraf evrilmi kopuzum, yedi kentin kadi
fesinden puska taklm kopuzum!
200) Kurban olaym devlerim! Dolugal (?) su pirim barek Al
lah, beylerim! buraya ekiniz devlerim! Baymunke geldi buraya,
ua var yannda, krk yiidi yannda, ejderhas atnda, buraya
sr, alacam (beneklim), (astn) muska temiz gmtendir (se
nin).
205) Alacam gelmezse mahmurluum dalmaz. Bu yana sr,
Seksen ok! parman var, ken yok; hi de tasam yoktur (n
k cinleri) kuvup sreceine gnlm toktur (kanaatim vardr).
Sr Kara, srp (buraya) gel, gelmeyenlerini balayp getir! Ara
dan biri ayrlp kalvermesin, hepsini toplayp getir / buraya alp
gel / .

464

210) Baymnke gibi er nerede? Er Baymnkem gelirse zalim

lere gn nerede? Bu yana sr, Karamis! Kara krbann azn z!
Bu yana sr Bokbasar, (sen) haykrrsan cin kaar!
215) Krk gen ksrak sahibi Kulaar! Buraya sr Kulaar! alt
m atl Afganm, atn balayp saanlarm, aralarna katlveri
niz_. dman amalna acmyorum... Havadaki ala atm, (iki aya
) zerinde yryen duru atm, apulcu sar atm, buraya sr
kara atm!
220) / Hibir/ ruhu brakmadan harekete getirdim, barek Al
lah, Krbet'im! Yamalardan uan Sungur'um, kouda /baka
atlar/ geen tulpar'm! barek Allah, Ceren Tay! Sevdiim geldi
niz mi? Cenkler toplanp hastaya gzdikip geliyorlar; balama
a geldikleri zaman ayak kollar bklp kalacaktr.
225) Tanrm, yz suyumu dkme! Gzlerimin yan gr! sen
den medet diliyorum, Sayram ehrindeki saysz bab! Sizden
medet diliyorum Otrar'daki otuz bab, sizden medet diliyorum.
En by Arslanbab! Sizden medet diliyorum, Sunak ata evli
ya!
' 230) Sizden medet diliyorum, Korkut Ata evliya! Sizden me
det diliyorum, akmak ata evliya! Doksan dokuz meayih, bu
zavall "yakam kurtarnz!" diyerek karnza dikildi!.. Kurban
olaym (size) devlerim, kurban olaym size beylerim !
235) Src Kara, srp gel! elini ayan balayp gel! B
ykl kkl aalar var, beikte yatan yavrular var, teye beri
ye uramadan dn! Askerlerine iyi dikkat et, yarals kalmasn,
birini brakmadan alp gel (dn).

465

AFSUNLAR
Eski Trkede afsuna arv yahut arba denirdi. Bugnk
Kpak lehelerinde "arbav", Dou Trk lehelerinde "arb" e
killerinde sylenir. Yakut lehesinde bu kelime "kt ruhlar al
datmak; dalkavukluk etmek" anlamlarna gelir. Altay lehelerin
de manas anlalmayan szlere de "arb" denir. aman duala
rnda manas anlalmayan kelimeler ve cmleler, amanistlere
gre, tesiri en kuvvetli szlerdir. Mslman baklarn afsunla
rnda da manas olmayan "kir, mikr andan pusundan" ve
bakalar gibi szlerin bulunmas herhalde bu inana dayansa
gerektir, ihtimal ki bu manasz kelimeler eski bir zamanda ka
mn koruyucu ruhlarnn adlar olmutur. Kamlarn ve bakla
rn szlerine gre bu szlerin de manalar vardr, fakat onlar fa
n insanlar anlyamazlar.
Ylan, akrep, karakurt, by (zehirli rmcekler, goleodes, ta
rantla) gibi haeratlar tarafndan srlanlar olursa Mslman
Trkler arbavclar arp okuturlar.
Foklara gre yle arbavclar olurmu ki sran haarat ve y
lan kendi yanlarna kadar ekebilirmi. Baz haarat ve ylanlar
arbavnn karsna gelerek lrler, bazlar da arbavc ile afsun
yar yaparlarm.
Bir Bakurt rivayetine gre, arbavclardan biri bir ylanla kar
karya gn "arbam". Arbavcnn karn imee bala
m. Yannda bulunan hasta "dmeyi z" diye barm. Ar
bavcnn hatrna "dme gzl kara ylan" msra gelmi ve
okumu. Meer bu ylann ad ve afsununun "dm" bu imi.

466

Ylan derhal lm ve hasta iyilemi. Arbavc da kurtulmu. Es

ki Uygur-Budistler arasnda da ylan arbagcs (afsuncusu) ok
bulunmu olsa gerek. Eski Uygurca bir tvbe duasnda "ylan af
suncusu veya yadac olduk ise" denilmektedir (Trkische Tur
fan Text, iV, 8).
Arbacvlar (Trkistan' da "arbak" denir) aman yahut bak
deillerdir. Ocakl olan her adam, afsun renmi ise okuyabilir.
Dikkate deer ki bu arbavclar afsunla beraber afsunda zikredi
len otlar da kullanmay ihmal etmezler. Ylann srd yeri kz
gn demirle yakp sonra okuyanlar da grlmtr. Galiba afsu
nun tek bana messir olamayaca bu "arbavclar"a malum ol
sa gerektir.

Trkmenlerde Ylan Afsunu

1. Nur ylan, temir ylan, at ylan, su ylan,
2. Ok ylan, gmlgen ylan, kelte man, ajdurhar l kesen
ala ylan
3. Hindustani, kara ylan, kr man, erkek ylan, urko ylan
4. Bogoz ylan, ksr ylan,
5. Hkm-i Davud, hkm-i Sleyman, ili geldi, sven geldi
6. Ksvend geldi, Brev, reberev kf! k!

2Gmlgen-gmlm. Kelte-ksa. 3Urko-dii. 4Bouz-ge

be. 5sven-Ruta gravcolens. 6Ksvend-Koyun. Berev (fars.) ...
git, defol. 8Kuzlogan-kuzulayan. 9Tulsak-dul olmay seven (?).
Kulak-sefil kle? lOManasz kelecirim. llonok-kula kesik;
koy-koyun.

By (Tarentula) Afsunu
7. My, my, siyah my, surh my, ala my
8. Kuzlogan my, kuzlagu my, yetim my
467

9. dul my, tulsak my, kul my, kultak my!

10. erende my, erende my, gizlende my
11. Hkm-i Davud.
12. haygeldi, hoy geldi, kara onok koy geldi.
13. aynn tozu geldi pigamernin kz geldi.
14. hkm-i Davud ...

468

KAZAK-KIRGIZ BAKSILARININ BY AFSUNU

1) "By, by desedi Biy Bazar evliya, "darn, darn, desedi
Darn Bazar evliya. Saym ulu Sekirgen, Saym eyh evliya,
Magrpta evliya, markta evliya, Baymr ulu peri men,
Mng Mrzal evliya, hak Sleyman peygamber,
5) ndi Davut peygamber, usta Davut Peygamber
Mayn Syk peygamber, Pirmen Syk peygamber
Anadiyar peygamber, Avadyar peygamber,
By, by, by, k! By igesi Kambar, Kambar bolsang kalmay
k!
Tas tbeden taymak! May tabannan kalmay k!
10) Atkan oktan cldam k! an sudan kath k!
Ayr kuyruk aa k! alakannan avmay k!
Men de geldim sen de k! Menin atm "Anank!"
Ondan gel de mundan k! by by by min
' Men bynn y min, kara kurttun kanmn,
15) Kasa Kurbas zmen, z bergen dirtimin,
k, Sleyman demimen! By, by bymin
Men bynng kanimin, almas kl czmin, aytuvlunun
zmin
"adra asman" denimin, alabota klmin, tkr bak
uumn, keliniz!
Turumtay keldi turmay k! zehirindi caymay k!

469

20) Ay keliniz, keliniz! Baba Nazar keliniz! atr-batur

adrngd bozayn, tanavungdu tileyin, Tengri urganday
klayn
Akkan suga salayn, tiri garip klayn! Bast kara kistendi
Kiru mikru, andau, puundau, dayn dau, mrandau!
Kilki kil, sasr bar bula bar, tola sndau fndau
25) ini ini ini by ini, hoca teni biy huday,
Bastanmen castana a hersin! bir batan ingil,
ngil kurt ingili! Bast kara kurt bkir mir kiri kurt
Kiren bast sar kurt, gar bolsang cldan k!
kpas bolsang kayta urgun kara kurt!
30) Talak, talak, talak kurt! Talag ayrlgan olak kurt!
Arsn kirsini murtn, ortn, kirkeni, kiritni.
uya, uya, ga ga! Bara, bara, dava, dava!
Seni minen bolayn! Toprakka toymagan, toksan by
koymagan,
Ay geliniz, geliniz! Ala konda, bala kanda, ala nikir kara
nikir,
35) ala mikir, aya mikir, tola mikir, tolsa mikir,
Sen mikir, semik mikir, gar bolsang cldam k!
kpasang kkregndi bozarmin, mikir! ngl otu clavlar
Kikre minen myavlar, canm deen calbzlar, aynda
koymay abarlar.
Bastan bastan bastan geldi, bastan tp kisten geldi
40) Hayfa Temir krgan geldi, krgan minen burkan geldi
Kafir geldi, chut geldi, arbav geldi, kra geldi
Onda geldi, munda geldi. Bastan, bastan banstand!

470

Trkiye Trkesi
1 ) "By, by" diyorlar, Biy Bazar evliya, Darn darn! diyorlar,
Darn evliya. Saym olu Sekirgen Saym eyh evliya. Marpta
ve Markta evliya (var). Baymr olu peri ile beraberdir. (Yine)
Mng-Mirza Ali evliya (dr). Halk Sleyman peygamberdir.
5) Sonra Davut peygamber ki demirci Davut peygamberdir.
Mayn Syk, Pirmen Syk, ana diyyar, Avadyar hep peygam
berlerdir. By, hep By k, def ol! By'n sahibi kambardr, (sen)
kambar isen kalmadan k! Tam tepeden kamadan k, yal ta
bandan kalmadan k!
10) Atlan oktan daha hzl k! Akan sudan daha sratle k!
atal kuyruunu aarak k! Avu iinden doru k! Ben de gel
dim, sen de k!
Benim adm "Anank" dr, oradan gel de buradan k!
By, by ben by'm, ben by'n eviyim, "Karakurt"un ka
nym (yahut hanym).
15) "Kasa Kurbas" (denilen adamn) kendisiyim, onun gn
derdii hastalm (yani by'e gnderilen belaym). Sleyman'n
nefesi ile k! Bym ben, ben by'n ocaym, elik klcn y
zym, dillerde sylenen (mehur)larn kendisiyim. Ardra as
pann danesiyim, kara paz klym, keskin bpan ucuyum.
Turumtay (bir ku) geldi, durmadan k! zehirini datmadan
k!
20) Hey, geliniz! geliniz! baba Nazar, geliniz! atr utur geli
niz! adrn bozaym,
Burnunu deleyim, tanr vurmu gibi yapaym, akar suya b
rakaym, diri diri gurbete ataym... (22-24 nc satrlar manasz
szlerdir)
25) ..... "Bostan" ile beraber yaslanarak kversin! .. bal kara
kurt (bcek) .
...... "giren" bal sar bcek, karsan abuk k! kmayacak

471

isen tekrar vur karabcek!

30) Dalak, dalak dalak bcek! dala ayrlm olak bcek. ..
...... (manasz kelimeler). Seninle uraaym, topraa doyma
yanlar, doksan by brakmayanlar geliniz! geliniz! "ala kanda",
"bala konda", gs ala kara konda,
"ala mikir",
35-40) ala mikir ...... (zehirli bcek adlar?) karsanz abuk
knz! kmazsanz gslerinizi bozacam, ngl otu, clav,
kikre, miyav, calbir (gibi ilalar) yerinde brakmazlar, keserler.
"Bastan" geldi, "bastan" geip "Keten" geldi, ha iye demir k
ran geldi, kranla beraber burhan (buda) geldi, kafir geldi, cuhut
geldi, afsun geldi, kra kra geldi...

472

BAKURT AFSUNLARI YILAN ARBAGI

Bakurtlarn inancna gre ylan sokar veya insann azndan
karnna girip yerleir. Bu gibi olaylarda "ylan arbav" denilen
ocakl adama arbatmak (yani afsunlatmak) gerektir. "Arbav"
afsunlarndan biri udur:
enke enke enke ylan, enke bal kara ylan, sen sen ylan
sen ylan, senden artk men ylan, kiter bolsang kit ylan, kelir
bolsang kel ylan, Nuh peygamber hrmetine, Nuh kemesi hr
metine kelir bolsang kel ylan, kar bolsang k ylan, sen sen y
lan sen ylan, senden artk men ylan, toz bal bar ylan, an
suden revan ylan, atkan oktan merven ylan, bakr bal ala y
lan, kiter bolsang kit ylan, kelir bolsan kel ylan, Nuh peygam
ber hakk n aguvundu sor ylan, sen sen ylan.. . (*)
Wilhelm Radloff, Proben der volkslitteratr der trkisclen stiimme

(Trk Halk Edebiyat rnekleri); A. V. Anohin, Materal po amanst

vu u altaytsev, Sbornik MAE, 1 924 (aman Materyallar); Trkesi:

A. nan-T. Anda

(*) Bu afsun Ural dalarnn dousunda Balakatay boyunudan Bek

kul b. Alikey adl Yesevi eyhinin (vefat-1840) elyazs dualar defterin
den almtm.
473