Ali Onur Kara

Rusya'da Pan-Trkizm
ve Mslmanlk
Serge A. Zenkovsky
eviren

Prof. Dr. izzet Kantemir

r
Rusya Aratrma Merkezi Tetkikleri 36 :
Bu kitap Sovyetler Birlii'nde bugn saylar yir
mi milyonu aan ve ikinci en byk dil birliini tekil
eden RusY.a'daki byk Trk gruplarnn ilk etraf..
l politik ve kltrel tarihidir. Profesr Zenkovsky
11:slmanln dnce ve sosyal davrann layk
s.iyasi fikirlerin atmaya balad yirminci yzyln
geici devresini belirterek onlann tarihlerini ba
langcndan 1920 ye kadar izlemitir.
Yazar bu Mslman gruplann arasnda klt
rel birliin dalmasna yol aan milliyeti fikirle
rin _balangc _hakknda da incelemelerde bulun
mutur . eitli Trk gruplarnn her birinin gelime
sini bunlarn arasnda Tatar siyasi ve kltrel etki
lerin douunu ve neticede Kazak, Uzbek, Azerbay
can ve Bakr milliyetiliinin gelimesini tarif et
mektedir. 1905 ve 1917 Rus ihtilallerinin ve bwi. iz
leyerek i savan bu halklarn milli ynleri rerin
deki etkileri, dini, kltrel ve siyasi geli.meler
altnda incelenmitir.
41
Bu aratrmada 1906 ve 1917 Mslman
kon

gresinin tutanaklar, Rusya'daki Trk basn, mec

mualar ve belirli baz Trk mlteci mecmualar gi
bir ok ncelere ait imdiye kadar kullanlmam
malzeme kaynaklarndan faydalanlmtr.
Serge A. Zenkovsky Indiana niversitesi, Harward niveritei, Kolorado Pvers.ites_i, Heiel;
berk nivetes ve Steon vertende $
vermitir. Halen Vanderbilt nverstes Faklu/f O
sindedir. Ayn zamanda Medieval Russia's Epiv.,.:,
Chronicles and Tales (1963; Almanca basks 1
,&
ve The Old Believers of Russia (1967) nn y
N
&

llJ

0,

11

------EVRENN NSZ
1

Ky Kafkasya'dan Trkiye'mbe geden Ku

muk Trklerinden bi,r ailenin ferdi olarak byk
koumuz Rusya'da gemi olan olaylara kar a
n denebilecek bir ilgi duyacamz ok tabiidir. Bu
sebeple SAYIN SERGE A. ZENKOVSKY'nin ok sa
brl bir aratrmaya dayanan bu eserini Trk
evirmeyi kendim iin nlma.z bir dv sayarak
yayn evi <<IIARVARD UNIVERSITY PRESS
Cambridge, Mlassa.clusettes) 'den gerekli m
s almak suretiyle bu evhi yaplmtr. Bu ld
tuflanndan dolay bu messeseye burada da teek
krlerimi tekrarlanm.
Eserin btn Trk aydnlan iin faydal olooa
n ve bilhassa bugn Sovyetler BirliPnde yaayan
Trk soylu topluluun 1922 ylma kadar olan dunm
larm aka belirrtmesi balkmndan ilgi ekeceini
ummak isterim.
Temuz 1971

zzet

KA.NTEM1R

il '

.,.

A)ckluumdaki en yakn arka

dalanm oJan iki Tatar ocoo
. Haji ve Gula.m' tavan anismda
- ki evine alan ANNEMN

IIATIBASINA

b."IIAF
S.A.Z.

"\

...
.,

. '

'

\
,,.

'

..
(

. f.

lag

:ALANGI
Rusya'da hr dnmenin ve onun arkasndan
ar rejiminin dmesi devresi olan 1905 ile 1920 ara
sndaki yllarda Rusya'daki bir ok halk kitleleri da
ha nooki tarihlerinde hi bir za.ma.n seslerin! duya,.
madklan milli nefeslerini iitme frsatn ka bul
mulard. Bu halk kitleleri arasnda Trk rkndan
olan ve hemen hemen k byk bir ounluu ms
lman olan milli gruplar batllama hareketine en
az yneltilmiler ve kltr ile sosyal hayatlan bak
mndan Rusya'daki Avnpai kitleyi tekil eden Mil
letler gnblardan nemli olarak aynlk gstermilerdir. Slavlardan sonra Rusya'nm en byk nilll
grubu:au t.ekil eden Trk rkndan bu gnplar slam
dnyasnn nemli bir ksmn tt.kil etmektedirler..
Bunlarn ekonomik ve kltrel almalan yannda
say olarak gsterdikleri kuvvet Ruslarn Douya
kar tutumlarn etkilemi ve Onlann Rusya'nm Do
u smrlanndaki corafi dmmlan Rusya'nm As
ya'da.ki politikas iin k bir pencere vazifesini gr. m idi Hali haznh bu halk gnplannm tarihine
kar olan ilgi slam dnyasnn unluunda ken
disini bulan kaynana yznden kamlannutr.
Endoezya'dan Fas'a kadar btn slam dnyas
devaml bir deime iinde idi ve belki onlardan bu
olaylarda. ilk tecrbeyi yapm ve modem Hti]i,lin et
kilerini grm olan bir blmnn iyice bilinmest
hepsin.in anlalmas il baz ip ulan verelJilmesL
ne yardm edebilecektir.

--- - ---- --

-=-----

Balang

Bu aratrmann balangtaki ismi Rusya'daki 1905 2920 PanTrkizmi idi. Bu balk Rusya'
daki Trk rkndan halk arasndaki hareketlerin ta
biatn mellifin ilk dncesine gre yanstmakt.a,
idi. Trk rkndan halktaki, nasyonalizm veya Pan
Trkizm onlann tarihlerindeki unutulmayacak ylIar olarak Rusya'dalri Trklerin dncelerini ve
politik gayretlerini dest.ekleyen en bata gelen kuv
vet olarak grnyordu.
Kitap zerindeki almalar ilerleyince bununla
beraber Rusya'daki Trk soylu halkn kendi benlik
lerinin idamesi iin gsterilen baJann bir ok mi
salleriyle milli bir idealden ziyade onlarn dine ve s
lam Kltriie olan mt.erek balwtlanndan ol
duunu gsteren deliller vermiti. Hatta 1917 - 1920
ihtilal devresinde bile mslmanlk -tam bir dini
kuvvet deil de, fakat kltrel ve sosyal sisteq ola
rak az veya 90k tayine devam ediyordu. Bu sebepten
Nasyonalizm veya Pan Trkizmdoo da fazla ola
rak az veya k tayine devam ediyordu. Bu sebebte
tama.mlans bakmndan aratrmann orijinal is
mi Rusya'daki Trklerin bu hususi devrede ilerin
deki glerin hakiki tabiatn tam olarak yanstma
yacan gstermi ve Mslmanlk kelimesi ba
ha katlnntr. Bununla beraber bu kitap n slam
dii iin bir Doma ve ne de felsefesini gsteren bir
gaye tamamaktadr. Ancak bu dinin Rusya'dald
Trk halklarnn birlemesini kolaylatrmasmdald
politik ve sosyal sonuIar bu tetkikte ne alnmtr.
Bundan sonra balktaki 1905 - 1920 tarihleri ka
nlmtr. Zira Rusya'daki mslrna,nlm gelime-

Balang

XI

sini aydnlatmak iin daha evvelin devrelere ait

nemli konular da buna eklenmitir. Aratrma
1920 - 1921 ile sona ermitir. nk bu yllarda Rus
ya'daki mslmanlann tarihinde yeni bir devre olan
Sovyet balamtrki mellif bunu baka bir eser
de gstermeyi ummaktadr.
Rusya haklnnda bir tetkikin yaynnda baz
teknik engellerin olduu izaha muhtatr. :Eski usul
takvimden yeni miladi tal,vine deime Sovyet h
kmeti tarafndan 1/2/1918 tarihinde yaplmtr.
Bununla beraber gerek Sovyet ve gerekse batl ba
z yazarlar yeni tarza Sovyet ihtilali gn ile bala.
nlard ve bakalarmca ise 1/1/1918 ola.rakd.
Sovyetler tarafndan igal edilmeyen yerlerdeki Rus
larn 1917-1921 kaytla.n hala eski usul tarih olarak
yazlmtr. Bu aykrlklar hi kanlmayan baz lm
rklklara sebep olmu ve ba7;an tarihlerde ka
nlmas g yanllklara yol anntr. Buna gre ko
layl bakmndw 31/12/1917 den itibaren eski usu
l ve yeni usul de 14/1/1918 de balayarak knllao
dm ve bu suretle bu ayn ilk 13 gn takvim dei
mesi olarak izilmitir.
Halen de statistikler byk glk ar.ederler.
Bu devrenin halk nfusu iin Rus ilerini aratran
lar 1897 ve 1926 saynmnn saylarn kullanm)ar
dr. Bir dnya savann gleri ve kayplar,
ve i sava bunwla beraber 1905 - 1920 yllan iin
halk statistiklerine ve vs'ati.ne tesir etmitir. Rus
mparatorluu ve Sovyet ajanlarnn yaptklar muh
t.elif t.esbitler anlalabilecei gibi yalnz birer ia
ret olup bunlarn genel olarak kullanlmas saknca-

1
1
1

1
1
1
1
1
.

xt

Balangt

ldr. Bunwla bera tasvir etme maksadyla bun.

lar kuJla.nlnaldr.
Rus materyeline dayanan her hangi bir ara.
trmaya a.it yaymdaki en ok kark meselelerden
biri bir dili balia bir dilin harfleriyle yazmaktr.
Bibliyografi ve notlarda Kongre Ktbane -(Lib
rary of C,ongress) - sinin yukarda bildirilen Trans
literasyon sistemini kullandm ve ayn harfleri biri
birinden aytran iaretleri bir kenara braktm. Buna
g,re :meth.,deki ahs isimle1ini esas kaynak mat.er.
yelde her zaman kolayca ayrt edilemeyen Olu, Za
da veya Beyli'nin dahil olnas icabeden Trk \ ve
Farsaya tercihan onlann Ra ekillerini kullan
dm. Nihayet ekseri resmi Trk kaynaklarnda ve
misal olarak 1906 - 1917 deki slam Kongresi tuta,.
naklarnda Trklein kendileri de onlarn isimlerini
Rus standart ekillerine gre kullanmlardr.
Baka bir lisann harfleriyle dier bir lisan yaz.
inada en bait ngilwoo inla kullanlmtr ve cora
fi ve baz ahs isimlerinin imlasn Webst.er lgatna
uymak zere standardize ettim. Bahusus aklda tu
tulmalclrki baka bir lisann harfleriyle dier bir
lisan yazmadaki glkler belki isimlerin evvela
Farsca hecelemek suretiyle tadil edilmesi ve sonra
bwu Trk telaffuz etmeden dolay bu zorluk art
naktadrki bu telaffuz ekli de Rusya'nn muht.elif
. ksmlarnda deiik olaraktr. Mesela J ye tevafuk
eden harf Tatarlar arasnda ngilizce, Kazaklar ars
snda Frnaszca olarak ve Uzbeklerde ise Almanla,r
gibi telaffuz edilmektedir. Buna gre Jenal Ta
tarlar veya Bakrlar iin Oemal Kazaklar iin
Zemal ve Uzbekler in Yemal dir.

Ba,lang

xm

unu da, ilave etmelidirki bu aratrma 1957 ya

znda tamamlanm ve baskya arzedilmitir. Bu
sebeple bu konu ile ilgili olarak o zamadanberi ya-
ynlanan kitaplar, makaleler ve vikalardan mel
lif faydalamntr. Bununla berabm- "9kurlann bilgi
leri iin bunlarn arasndan bazlar bu cildin sonun
daki bibliografiye konmutur.
Bu kit.ahn tamamJa.nmas mteaddit organizas
yonlarn ve ahslarn dest.ei ve yardnn ile olmu
turki onlara kar mellif t.eekkrlerini izha.r et
mekle kvan duymaktadr. lk olarak lndiana Universit.esi Mezuniyet Okulu, Newyok CPSU nun ara
trma program ve Sovyetler Birlii'ni tetkik ens
titsnn bu aratrma iin yapm olduu balan
gtaki maddi yardnun raru.a hatrlann. Bu ese
rin en son ekli Harward niversitesi'nde Rusya
Aratrma Merkezi'nde Aratrma bursiyeri iken ha
zrlanmt. Bu organizasyon ve Slav Tetkikleri me
zmlarnn gelimesi komitesi nihai hazrlamaya ve
yaynna yardm etmitir. kinci olarak benim ev
rllerimin hepsini veya bir ksmn okuyan zevata
kar bunlarm uyarmalarna takdirlerimle teekkr
ederim. Bunlar Profor Michael Karpovich, Ric
hard Pipes, Richard Frye, Harward niversitesi'n
den ve Washington niversitesi'nden Professor Nic
holas Poppe'dir. Ba.z Tatar metinlerinin tercmesi
Kolombiya Oniversitesi'ndeo Bay Hamid Raid'in
yardnn ile ileri derecede kolaylamtr. Anla!
maktadrki bu yayndaki her hangi bir yanl iin
yanhz ben sonmlu olmaktaym.
Ya.zlanmzdald olaylarn tetkiki ve tahlili iin
en balca nemli olan Rusya'daki Trklerin milli

;
XIV

Balang

ki itirakcileri
bareket!erinin muhtelif devrelerinde
la.r ve konu..
ve grg ahitleri ile yaplan tartma
malar tekH vtmi5tirld bunlara 1930 ve 1940 da. Av
de rastlamak
npa'da veya Birlilc Amerika'da 1950
ansna sahip oldum. Aralarndan bir oklar maale
sef oktan lm olan isimlerbi yazdm ahslara
kar biUassa pel, k teekkrlerimi izhar etmeye
mecburum. Bwlar da: Benimle bir sra kitaplannn
ve materyellerinin tetkikini yapm olan Rusya'da
1917 de yapla.'!J. slam Kongresi ve slam Merkezi
brosu Bakan Ahmet Salihof, 1917 /8 Trkistan
Oronom daresi Bakan Mustafa ukayef, Tatar
Siyasi Lideri ve Hikayeci Ayaz Ishakof, Bakr Mil
li Hareketi Bakan Ahmet Zeki Validof (Velidi To
gan) Onun muariz olan Orenburg Rus Kazakla.n
dan Cvtmeral G. Akulinin, 1917 Eyll'nde Takent
antisovyet mukavemeti organizatr Kolonel F. Gen
zb ve i savata Traskafkasyada Rus milli grupla
rn idare eden A. Baikof ve Yu. Semeof'dur.
Nihayet metnin baslmasnda sabrl yardmda
bulunan eim Betty Jean'a pek ok takdirlerimi ifa
de etmek isterm. Onun yardm ve cesareti olmak
szn bu eser hi bir zaman tamamlanrm olmaya
cakt.
Serg A. Zenkovsky
Haziran 1959
kinci Baskyla ilgili Not :
Bu ikinci baskda baz yanll ar ve bask hata
larn dzelttim ve kit.abm birinci blmne 1959 yt
ln Sovy nfus saynnnda. Sovyetler Birliin
_.
dek Trk nfusundaki deiiklikleri ilave ettim.
s..c.z.
Mays 1967

L_

NDEKLER
Sayfa
No.
I Rusya Trkleri
1
II Tatarlarn Yeniden Douu ............ 18
III Pan-slamizm ve smail bey Gasprinsky ........................... ............ 37
IV Milli Hareket : 1905 de Partiler ve
.............................. 58
Programlar
V Kazak Problemi ...... ............... .. ..... 85
VI Uzbek Liberalleri ve Gen Buharallar ... . ................. . .................... 109
VII Azerbaycan'n Uyanmas ............... 140
VIII Pan-Trkistler ve Tataristler ...,...... 160
IX Bitrinci Dnya Sava ve 196 Orta Asya syan ............... ...................... 189
X 1917 Thtilalinde Rusya'daki Mslmanlar ..................................... . . 213
XI dil - Ural Hayalleri ...................... 253
XII Kzl Tataristana Yol ..................... 275
XIII Validof'un kk Bakryas ............. 300
XIV Sava ve Kazaklar ...................... 321
XV Orta Asya Vahalarnda htilal ...... 347
XVI Cedidler ve Komnist Partisi .......... 367
XVII Milli Azerbaycan'n ki Yl ............ 393

xvn

Son u

Notlar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

KISIMI
RUSYA'DAKt TRKLER
Ekseri Amerikal ve Avnpal okurlarn zih
ninde Trk kelimesi ile eskiden hametli ve ok
korkulan Osmanl mparatorluunun varisi olan
Trkiye Cumhuriyeti sakinleriyle mutad zere bir i
tirak dnlr. Bazan bu Trklere veya 1920'e ka
dar Osmanl Trkleri denenlere ilaveten bir ok di
er memleketlerde yaayan mteaddit halk grup.
lan olUP bunlarn da Trkiye Cumhuriyeti'ndekile
rin milli dillerinin ayn lisan veya ona ok yakn i
ve ile konuanlarn olduu ve bunlara da Trkler>
veya Trk soylu halklar dendiine nem verilme
mi veya sadece unutulmutur. ngiliz dili uzman.
lan kadar Amerikan ve ngiliz mracaat kitaplar
mutad zere Trkiye Cumhuriyetin.in milli diline
Trke ve dier bu dil ailesi grubu olan b
tn dillere Trki tabiri verilmitir. Burada Trk
e kelimesi Almanca ve Trki ( = Trk asll)
tabiri Cermeni> anlamna gelmektedir.

Trk asll halkn halen toplam says krkalt

ila elli milyon kadardr. Bunlarn yirmi milyonu Tr
kiye'de yaarlar, dier yirmi milyonu Sovyetler Bir
lii'nde ve gerisi Sinkiang ( inin daha ziyade bat
ili), Afganistan'n kuzeyi, ran ve Balkan yarmada
s memleketlerinde yaarlarki bunlar Osmanl mpa
ratorluuna dahil olduklarndan beri byk Trk
aznl gruplar olarak kalmlardr.

Rusya'da PanTiirldm ve Msliimalk

dil Mool
uB Trk asll halkn konutuklan
arla dillerin
ve Tungus lisanlarna ok benzer ve onl
lan Trk
Altay familyasn tekil eder - Altay da
ak kabul
lerin ve Moollarn en eski yuvalar olar
Ural ve
olunur. Altay ailesinin dil asndan Fin gruba
ya Uralik grubla bir akrabal vardrki bu
Geni
.
ildir
dah
Finliler, Macarlar ve dier bazlar
bir Ural - Altay dil ailesinin mevcudiyetine ait po
pler bir teori-veya ondokuzuncu yzyln sonunda
ve yirminci yzyln banda baz yazarlarn syle
dikleri Turani tabiri ekseri modem dil uzmanlar
tarafndan reddedilmitir.
1sa'dan sonra beinci ve altnc yzylda Trk
ler Altay dalarnn batsndan ve Moolistandan
g etmiler ve bugnk Kazakistan'n ve Orta As
ya'nn batsn tekil eden geni sabalan zabtetmi
ler ve Indo-Avrupai, Farsca konuan gebeleri ve
ifti saylanlar asimile etmiler ve Trkletirmi
lerdir. Bilhassa onbirinci yzylda baanl olan m
teakip gler ve askeri seferlerle Trk gebeleri
ran'n, Kafkasyann, Anadolunun ve gney Rusya'nn byk ksmna sahip kmlard. Ayn yzylda
Seluk Trkleri hkmdarl ran, Irak ve Anado
lu'da ok kuvvetli bir imparatorluk kurmular ve
onun takibcisi olan Osmanl hkmdarl 1453 de
Bizans ortadan kaldrm ve yzyllarca gUney do
u Avrupa ile Asya'nn batsnda en kudretli bir
devlet olmUtur.
G, corafi dalma, zaptedilen yerlerin halk
lannn ve onlarn komularnn - bilhassa ran
Arap, Fin ve Moollarn - dillerinin etkisi Trk!

Rusya Tiirklert

arasnda dil asndan

Ylilmalara yol amtr.
1072. 1074 den ev vel or/a asy
al Ortaa alimi M
mut El K agan Trk rkndan
olanlar arasnda iki
ayr kol a
ve bunlar da dou ve bat olarak
bildirmi
QtiBuna be
z.er gelme ik. edeb.yat dilinin
.
de teekklune yol amdrki bunlar
son yz yln
orta 1arna kadar olan yalnz yaz dilini teki
.
l etm
_
lerdr. Bunlardan batl olan Osmanl dili idiki bir
k 1ran ve Arap gramer kaidelerini ve kelimeleri
m al mt ve bu dili Osmanl Trkleri ve bir zaman
da Azerb ycn'd ve Knm Tatarlarnca kullanl
.
mtr. Dgen
dogudaki aatayca idiki bu Orta As
ya ve tn Ordunun edebi dili idi. Ondokuzuncu yz
d daha baka dil ayrmlanyla aatayca l
r dil olmu ve batl ve doulu Trklerin ounlu
gunca anlalmaz olmu ve bu suretle dou Avrupa
ve Orta Asya T rk soyu halk arasnda halka mahsus
ive domutur. un
B un ilki Volga sahasndaki Trk
soylu halkm kulland Tatar dili ve sonra Kazak ay
dnlarnca ofdokuzuncu ve yirminci yz yllar ara
snda gelien edebi Kazak dili ve nihayet Oraa a
ataycas Orta Asya'da. bile Uzbeklerin, Trkmenle
rin ve Krgzlarn edebiyatna yol amtr. Eski ta
bir olan Parala ve Hkmeb'e uymak zere en son
olarak okuma yazma bilmemeye kar sava zarure
tiyle Sovyet H.kmetince lokal ivelere dayanan
yeni Trke edebi dillerinin gelimesi tevik edil
mi ve yeni Ti.irk alfabesi, gramerleri, esas kaid&
ler ve edebiyat 1920 denberi birden ortaya km,
tr.
Sovyetler iB rlii'nde ve eski Rusya mparator
luundaki gibi Ti.irk soylu halklar bu muazzam top-

:Af

Mustna nhk
-Trkl D ye
Rusy a'da pan

i arazide
. ey dogv usundaki gen Asya'
.
tn
g
e
v
. u
do
rta
rakl ann
epleri, O
stan'n st
k'
r
e
yaamakt. id . K: Transkafkasya, daha
nn ova ve daglar ,
lan ve dogu
v e Ural da
as
ah
s
a
olg
de Orta V
. yata Trk halkr
h
e
n
na
u
y
uze
1
birya'nn yar k
aJalard. Buna ilaveten o:
s
ar
kl
u
nd
ulu
b
alca
nn b
Gorki
lar da. Viatka, Penn,
duka toplu Trk grup Penza ve Avrupa Rusya ,(eskiden Nijni vg ro1)div
ger dou illerinde bulu
snn ve bat Sbrya n.
hrinin etrafndan Mosnuyorlard Hatta K asmof e
bl,kenti
.. ml. ..neyinde ve Litvanya
kova'nn yuz
tif Tat ar grup
Vilno'nun komusuguolarak halen de ak "'
n sonunda
lar vardrki bunlarn cedler. orta rag
g
Moskova ve Litvanya prensrgn i kurmak zere
t . l rdir Ekseri Rus ehirlerinde Tatarlardan. ve
r :oyl halklardan mteekkil nemli kolonler
vard r ve Tr' klerin Sovyetler Birliinin hemen her
akinl...e tarafnda gerek yerli ve gerekse yem. glm
ri olarak bulunduklarn sylemekle br mubalaga
yaplm olamaz.
TORK SOYU DLLER VE MLLi GRUPLARI
v

;:1:

z:

knmdan nemli fark gstermektedir. uvalarn

cetleri olan Bulgarlar - Hunlarla beraber dou Av
rup a ovalarnda grnmlerdi ve bunlar sonraki
Trk soydan mstevlilerin ncleridirler ve muhte
melen Trk soyundan halkn esas ksmndan ok er
ken tecrit edilmi ve bu yzden ayr bir dil geliimi
gstermilerdir . uvalar hi bir zaman ekseri Trk
soyundan halkn dini olan mlisltimanl kabullenme
miler ve bu olay onlarn, kltrel gelimelerindeki
ayrl teyit etmitir. Bunlarn bazlar Ortodoks,
dierleri 1917 ihtilaline kadar eski Pagan dinini mu
hafaza etmilerdir.
KUZEYBATi D1L GRUBU

Trk soyu dilleri mutad zere dil uzmanlarnca

4 esa.cJ gruba ayrlr ve bu da onlarn corafi da
llarna uymak zeredir. Bunlar kuzeybat, gney
bat, gneydou ve kuze,ydoudur. Bu drt . esas
grubtan baka Kazan ehrinin batsn
da yuka
r Volga'nn gney sahillerinde toplu bir
halde ya
ayan Trk s oyundan uva dili
vardr. 1937 de
1:397.000 uva var. Onlarn
dili dier Trk soyu
dillerden farkldr, zra morfo
lojik, fonetik ve bn
ye hususiyetleri olduu kada
r kelime zenginlii ba
-

Rusya Trkleri

Az bir istisna ile kuzeybat grubun btn Trk

soyundan halklar Sovyetler Birlii'nin snrlan iin
de yerlemitir. Orta Volgan Kazan mntkasndan
Altaylar ve orta Asyadaki Sovyet inine ltadar az
arahkl bir kemer tekil etmek zere yaylmtr. Bu
halklarn daha ziyade batsndakiler Volga ve Ural
larn Tatarlandr ve dou Rusya'ya doru baz da
mk yerlemeler gsterirler. 1926' da bunlarn says
2.913.000 ve 1959 da 4.968.000 idiler. Bunlarn te
biri (1959 da 1.393.000) Volga nehrindeki otonom
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde yaarlar ve bura
da mahalli halkn % 49 u kadarn tekil ederler. Ba
kenti Kazan ehri olan Tatar Cumhuriyeti vardr ve
her tarafndan Rus ve dier Trk soyundan olmayan
halkla evrilmitir. Bakryada 800.000 e yakn Ta
tar ve ayn zamanda 1.000.000 dan az olarak Av
rupa Rus yasnn dou ksmna ko ?l al
v
da da yaarlard. Gerisi Sovyetler Brlignn diger bu-

-.

. . ..

RUSYA.DA TRK SOYUNDAN

HALKLAR
TATARLAR, 8AKIRLAR
, KAZAKLAR,
KIRGIZLAR, UZ8EKLER,
TRKMENLER
1AKUTLAR, ALTAYLAR,
TUVALAII:
O

400

600

oo

\l

,. ,

.-

.,,._,..,...,

200

<'

o
o

TUR< SOYU HALKLAR ARASINDA IINIRLAR

R A
N

DAHA ZYADE TIIK SOYU

tALKLARIN 80!.GELERI

f o s1 UNYA TATARLARI

TRK vE SLAV HALKININ

OK o,r4 ILG[LfR

2o KASIIIO 'IITARLAIII

SEYREK vt: DA61NIK

HALK OLAN L VEYA
TUNDRA BLGELERi

3o KiRiM T4TAIIV.RI

7 KUMUKLAII

4o KAl!AAYLAR

80 AztlllAYCANLAII

5o

9.KAIIAl<A11141C\.AII

SOVYETLER IIRLIGI
SINIRLARI

9ALUIILAR

60 NOOAYLAI

&U,11& ve MsJHmanlk
.. ._._
Rusya'da PanTUf

.
yaylmlard. rnein
tn sahalarna gen surette
va r d
9 d 840.000 kadar Tatar
Orta
arn gneyin !e Ba
.
T:!:::::u:unda Urall
nkmden y ruz az
lan
tar
Ta
r
nla
bu
ve
dr
krar var
lann
rlar. neli Bakr
.
bir fark gsteren dil konuu
vye C': u:: ;8;;"
Tatarlar gibi kendi otonom So
:
2
ar eg :
dr Bunlar sayca Tatarlar kad
19:6 da. Bakrlabn halkn% 23 n bulmutur.
.
.000 d. 1959 da sa
rn heps. Sovyetler Birliinde 713
! . . n a. savam
ylar 989.000 e ykselmitir. knc. uny
ol yata kla.dan sonra bunlarn yerlerinde zengn petr
. ' ..
n bulunmutur. Bu suretle Bakrya nd one 81
nai saha olarak bymtrki komu sahalarla be
raber Sovyetler Birliinin petrolnn yarsndan faz.
lasn temin etmektedir.
Son yzyln ikinci yansnda imdi saylan
3.622.000 olan Kazaklar hala da bugnk Kazakis
tann hemen btn yeil ovalarn igal etmilerdir.
Bunlarn hepsi gebe olup bunlar eski kabile ve
zmreye ait sosyal. bnyesinin aile balann ya
llarn otoritelerine dayanarak korumulardr. Son
50 veya 60 ylda memleketlerine Ruslarn, Ukrayna
llarn ve Avrupa Rusya'sndan dier gmenlerin
yerlemesi ok hzl gelime gstermi ve 1959 da Ka
C
zak Sovyet umhuriyetinde 9.300.000 olan btn
halkn % 30 dan az bir ksm Kazaklar idi. Son yan
yzylda Kazakistandaki sanayileme ve tarmn ge
limesi Kazaklarn btn ekonomik hayatn tama
men deitirmitir.

Kuzeybat Trk soyu dil grubuna onl

arn da
dahil oldu.klan Krgzlarda da ben.7.e ri
gelime ol-

'

Rusya Trkleri

mutur. Krgzlar Tien an da

l
e
yamalarn ve mcavir vadile arnn n.
rini igal et .er1
2
19 6 da Rusya.da 768.000 Kl'O'l ...
4b- vard ve C
.
yetiernde t
um h al.kn % 60 m temsil etm umhur4
ekte idiler. Avrupa Rusyasndan ok fazla g old
uundan
.
1959 da kendi Cumhuriyetle:rinde halkn% 41
te
kil ederek tilin saylan 968.000 olm11otur.
en m an n
.
en. Avrupa Rusyasmdan byk
gn v ad.l
sayda
gomenl en. buraya Qekmi ve 1959 da orada
640.000
den fazla Rus olmutur.
Bu listeye kuzeybat grubuna ait olarak
k k Trk grubu da katlmtr. Bunlar : Amu neh
ri aznda kuzey Uzbekistanda Karakalpaklar
(173.000), Balkarlar ve Karaaylardr (42.000 ve
81.000) ki bu iki grup ikinci dnya sava sonuna
kadar kuzey Kafkasyada ya.amdr. Son bildirilen
iki millet grubu 1942.1943 de Almanlarla ibirlii
yapmalar sebep gsterilerek Kaza.kistan'a ve orta
Asya'ya srlmlerdir. Sovyet ajanlarnn 1957 ba
langcnda her iki halk grubuntlll vatanlarna dn
dkleri her ne kadar bildirilmise de bu satrlarn
yazld zamana kadar bunlarn geri geldiklerine
ait kesin bilgi elde edilememitir.

?-11

GONEYDOOU GRUBU

Sovyetler Birliinde gneydou grubunu im

di saylan 6.015.000 in bir az stnde olan (19'26
da 3.904.000) Uzbekler temsil ederler. Uzbekl Or
ta Asya'nn Mezopotamyasn igal etmeler:

Bu araz Amu Derya ile Syr Derya nehrlen

araandalci v-ahalar ve zengin Fergana vadisid:ir

.....Ttr lJl ve Mslmalk

RusYa'da Pa

..
dilini
ran
n
a
ol
ri
nle
a nn 1l sa ki
Burada Orta Asy k nutrlar. Tajikler ha
e
k onuan Tajiklerl. neyo dogun.,koelerin de ve baz Or
u
.
len de dag 11kl1 g ya anaktadrlar.
.
ta Asya elirlernde
.s.
nfusu Uzbekler olarak
1959 Uz ::u:dan olanlar (% 11.5 ), Ta
%
6
yu bl.
) r. Ta.jikistanda
( 2), dg er Tr
.ileler (% 4) , Ruslar ( ,o 13 5 d
J
. m 23 Uzbek ve % 11 Rus vard.
1'959 da. % 53 TaJ. k -o
ve A1man
sava yllarnda

.rl. halkn br
1939 dan sonra bilhassaya' d
h
Rus
vrupa

3:11
A
saldnsnda
ldiklennden Or Aksm Orta Asya.ya tahliye edi
Slav soyundakilern
ya ya go.. eden Ruslarn ve dier
..
1 dereonem
nisbeti Orta Asya Cumhuriyetlern de
cede artm ve imdi 7.410.000 Rus ve 12.110.000
yerli Trk soyu sakini bulunmakta dr.

GONEYBATI GRUBU

S vyetler Birlii'nde gneybat grubunu dou

o
Transkafkasyada
A.erbaycan (2.940.000) ve Orta
Trkmenler
Asya'nn gneybat kesindeki
(1.002.000) temsil etmektedirlerki bunlarn her iki
si Hu.er denizinin karlkl sahillerindedirler. lra
mn Kuzey illerindeki A7.erbaycanllar, Trkmenler
burann eski fatihleri olan Trk soyunun bakiyele
ril.er ve devaml olarak yaplan iranlatrmaya
ragme saylar halen de oktur. Gney bat grubun
a
Afga.nstann kuzeyinde bulunan baz Tr
' - kab'
A.!.U,:,n
een dahil' olup bunlarn yannda Trkiy,._
Trk! .
e
veya Osmanl Trkleri vardrki
bunlar 20 myon -
dm-dr.Bunlar bu 6
.-...
u.uun yalnz
ni tekil etmekle kalmaz faka en ok Trk milleti
'
t b"ut"
un bu muhtelif

,':1

RIJSYB Trkleri

11

Trk halklar iinde en iyi ve hi sorgusuz politik ba

kdan ok nemli ve tarihleri en iyi bilinen grubu
tekil etmektedirler.
KUZEYDOU GRUBU

Nihayet Trklerin en son ve kck bir dil

grublar olan ku7.eydou grubuna dou Sibirya'n.n
Yakutlar (237.000) dahildir ki bunlar uva gibi
mtislmanln etkisine girmemiler ve yzyllarca
evvel dier Trk soylaryla corafi temaslarn kes
milerdir. Onlarn Kuzey Tundra ve Ormanlarnda
tecrit edilmelerinin dillerinde, ruhi ve sosyal durum
larnda nemli deiiklik yapmas bu kuzey memle
ketleri halkn kendine mahsus bir halk kitlesi yap
mtr..

in Sibirya.sn.n snrndaki Altay ve Tuva s&

halarmda esas Trk soyunun baz kalntlar ola
rak Tuvaslar (veya Uriankhais) 100.000 kadar ve
Altaianlar. (veya Oriatlar) olarak 50.000 buluna
bilmektedir,
M1JJJ UUR VE MOSL'OMANLIK

Rusya'daki Trk soyundan halk arasnda mill1

uya.n. yalnz ondokuzuncu yzyln ortalarnda ve
son ksmnda balamtr. Bu ge gelimenin sebebi
Asya ve Dou Avrupa mslman halknn kendileri
ni her hangi bir milli ve rki gruptan ziyade dinleri
ve islan kltr ile tantmalarna geni surette bal
idi. 1917 ihtilalinden evvel orta Asya vahalarnn
kini bir Mslman ve Farsca konuan Tajik msl.
man Trk olarak ayn sosyal ve kltrel cmaatlerin

sa

"

Mslmanlk
oTrkWJl ve
P
a
a
a'd
sy
Ru

.
an (akat hns
oyu dili konu
s
k
r
T

ve
de
anc
al
yesi olduu h Yakut vey a uva bir yab
go"rtilr
t
a
uyan olan T .' .. .. Un bir temsilcisi olarak
u
l
belki dman k t :kiye gib i nslnan memle
mtr. tran ve:_ g'b1' bu tarz bir tantna Rus
u
ketlerinde oldug da u zun su"re muhafaza edi.1.ni unda. .
'alarnn haklarn
. '
imparator1.ug
.
. . Rus hu. kmetnn ke nds tab
emnyete
re
g
tr
e
rin
eple
rn mezh
ve mtiyazn on. 1a du. 8..uyu"k Rusyann kuvvetil
yor
kada.:
alyor veya snrl
dler i mesela 1905 e
teki
.
mu
.

k
es
1
kse
gelene
yud!veya
an
m
sl
m
ir
b
haklarnda her hangi
idiler ve her hang bir
nm
a
kstl
ah
a
d
en
rd
, 1e
asnda
a prot estanlga ilfd
kimsenin ortodoks vey
gi me kap s , derhal..a
ona her hangi bir ke
rnde Ru sya nn butun
lrd. ar hkmetinn gozle
soylu Tatarlar ve
mslmanlan o}an - ister Trk
veya ,eremisler,
Kazaklar, Fince konuan Votiaklar
kas
a
Farsca konuan Ossetler ve Tajikler vey Kaf
yal Kabardinler veya erkezler - bu gruba basit
surette Muhammedan denirdi. Ancak ondokuzun
cu yzyln sonunda Rus hkumeti mslmanlar ara
snda muhtelif etnik gruplar ayrml, fakat ive
ler ve arap alfabesi hakkndaki bilginin yetersizlii
ok defa karkla yol am ve her mslmana
hangi milli gruba ait olduuna bakmayarak Tatar>
tabiri verilmitir. Buna uymak zere de Tatar dili
Rusya :nslmanlan ve resmi yazmalar iin Lin
gua franca:. (mterek lisan) olmasna sebep olmu.
- Tantmaya olan byle bir yaknlama aslnda
1:irk so halklarn milli uurlan yerine daha
zyade dinlerue ballna yardm etmitir
Hatta
ok defa her hangi bir Trk soyund dil
an
k.onuma
A

'

'.

Rusya Trkleri

13

yan mfuJlmanlam Kafkasyallar Tatarlar veya

A,zerbaycanllarla Ruslardan daha ok istekle kar
mlar ve mhtedilerle Rus idarecisinin her ikisinin
gzlerinde, slama dnme mutad zere Tatarlama
hareketi idi. 11tilalden beri bu dini ve kltrel balar
da zayflamaya balam ve imdi mslman olan mil
li gruplar arasnda her hangi bir birliin mevcudiyeti.
ni bugnk Sovyet Rusya'da kabul etmek daha ok
g olmutur. Bu olaylan hula.sa edersek Rusya'daki
mslmanlarn % 85 i Trke iveleriyle konumak
tadrlar ve Trke konuan halkn % 90 mslman
d.. Yalnz uva, Yakutlar, 120.000 kadar Tatar ve
t
bir ufak ksm hristiyan idiler veya cedlerinin itika
.
0
larn korumulardr. Rusya.daki bu 21 000.00
Trkler dnda 1.400.0000 Tajikler ve 2.000.000
bunlar
kad ar Kafkasya.nn Daistanllan vardrki
lardr.
da tarihsel olarak mslmanlkla badam
anlann
1920 de bununla beraber Rusyadaki mslm
tm says 18 milyondan azd.
ondokuRusya'da bu ilk sradaki dini tantma
.
utur yle
zuncu yzylda zel bir olay olm
an kltr
ki : Trk milli uyanndan evvel mslm
milli veya r
kalknmas ge1miti. Bir dil asndan,
0'ye kadar
ki uur Ru sya Trkleri arasnda 192
ihtilali> ve
Tr k Komnistlerinin bir Mslman
hala bahset
Mslman eitimi problemlerinden
birlii duygusumelerine ramen mslman Kltr
nu silmemitir.
stnl
Milli duygular yerine dini akidelerin
kla.rll! arasnda
dnda Rusya'daki Trk soyu hal
k bir engel olamilli dncelerin domas i in by

14

RJsya'da

Fan Trklm

ve Mslmanlk

bir yaz dili nin

!$
"''tm i"in
ret ve eg
a
c
i
t
yat,
i
anlar geneledeb
rak
vcuttu. Mslm
.
me
m
e
obl
pr
olmay
. dil olarak arapay kullaru,yor. 1. n

tler
ade
ib
likle
u dilin Rusyada ku lla ?
T. rk soyl
br
iin
!ard. D .
ondokuzuncu yzyln sonuna
nlma.s n ilk deneYe sofu mollalar bunu bir deli..
kadar yl:
::;:r. 908 de Kazandan bir grup
Jet olara g o
metine ihtilalci meslekTatar mollalar Rus hku
dualarnd...a cam1erd.e. 1sdalarnn bayram namaz
akladg Tatar diliyle
. kesin olarak . yas
. n
lam d.nn
. . ,. t etm
. 1erdir.
yapmay tecru..be ettiklenn kaye
neici bir Tatar mollas olan Sadik Imankulof 1912
de liberal bir Tatar gazetesinde yazd makalede
Kur'an kaba bir dil olan Tatarca gibi bir lisana ter
olmadn ve gnah olduunu
cme etmenin mmkn

bildirmitir. Mslman hayatnn her cephesini d

zenleyen Kura'nn ve slam dininin hkmlerinin
renilmesi en ileri islam eitim enstitlerinde arap
ca olarak yrtlmeye devam edilmi ve hi bir za
man yerini Trke almamtr. Bundan bka arap
cann kendisinin renimi Farsca yazl kitablarla
yaplyordu. Ondokuzuncu yz ylda bununla bera
r g Tatar ve Uzbekler dualarnn ve Kur'ann
:renmnde tamamen baka bir yabanc dilde ya..... m. el yazmas kitaplarn yardmyla yabanc, dilde
<>gre
nme balamlard.
RAN'IN ETKtst
ran'm nfuzu Orta
As a'da ve Transkafkasyada ya.ayan TUrk 80
Y
alkla
r arasnda olmak u..
..
yu h
re ran kl' trn' un
kU?.ey snrlan
olarak Rusyann
gney ilkrinde bil
h ass a kuvvetliyd
i. Burada daha

---------

R08Y Trkleri

JS

ziyade edebi dil yerli Trke dili yerine Irani (veya

Tajik) diliyle yazlmtr. lki mutad olarak nezaket
siz ve baya grlmt r. ran ve Trk dilleri ara
sn daki rekabet ve mterek mevcudiyetleri Bole
vik ihtilaline kadar devam etmi ve 1900 - 1920 yl
lan arasnda ekseri Azerbaycan ve Uzbek aydnlan
iki dili de biliyorlard. 1920 ye kadar Buhara han
lnda Farsca saray dili idi ve medhiyeler, tarihi
vak'alar ve resmi yazlar Buhara halknn ekseri.si
nin dili olan Uzbekeden daha ziyade Farisi olarak
yazlrd. Orta Asya'nn ve Transkafkasya ehirle
rinin ou ayn derecede iki dili kullanrd. Orta As
ya'nn eitim grm Trkleri yirmnc yzyln
balarnda bile onlar iin farisi dilinin Tatar dilin_
len:. daha kolay olduunu ok defa aklamlar
dr. ran'm kltr stnl yalnz Rusya'daki
Trklere inhisar etmemitir : Trkiye'de Farisi ede
biyat ekilleri yz yllarca Osmanl edebiyatna ha.
kim olmu, ayn zamanda Osmanl airlerinin grame
ri hemen tamamen Trki idi. Osmanl edebiyatnda
ran'n etkisine kar batnn tesiri olarak 1840-1880
deki Tan.zimat denen reformlar yol am ve o za
man yeni batl - balca Franszcaya - kltrel
yneli balamt .
Rusya'daki Trk soyu halklarnda - bilhassa
steplerin Kazak ve Trkmenleri, dalarn ve vaw
balarn Krgz ve Uzbekleri ve kutuplardaki or
manlarla Tundradaki Yakutlar arasnda - na.syer
nalizmin domasna kar ruer bir engel onlarn
bir ounun hala gebe olmalar ve her hangi bir
yaz dilleri olmamasndand. Aslmda. bu halklar ek-

- --

_______,,....___
.

ve MiislUmanlk
a-TrkiDD
p
a
'd

sy
u
R
16
mensup oig. milliyete ..
h
a.D
tta
.
.
ha
mre uyerg onrtnn,
eriya kendile orla rd. K abile ve z
tryordu.
iy
:uklarn bilm milli duygulardan uzakla
i
rn
lan her hang
e sa n s da yabancla
.
n
r
r
.
ml
ka br
Bunda n ba Tr k soyluann veya gebelerin
nca
den meyday zyllar boyu
go" etmelerin
tere
e
k
le

m
e
m
men'ka
yaadklar
smr geclern A
iliz
g
1n
1lk
.
. aa gv yukar ayn zamanlarna km yordu
n
kle
ti
,
le
yer
. 1 erdi.
kt asn a
ya'ya n ufuz etm
ibir
S
a
d
lar
irleik Ameda Rus Kazak
arasnda Slavlar B .
ar
yll
4
191
ve
1895
ve diger s1av
. e ha1.nde g o" ediyo rla rd
rika ya ktl
daki yuvalarn.d an Kaza.k
pa'
Avru
.
t

a
b
,

yli.iler
k
onlarn Amenkann batista na gidiyo rlard ve bu
iyordu.
sna snmalarna ok be nz
M
TRK SOYU PROBLEMNN NE
y

Btn bu engellere ramen Rusyadaki Trkler

son yllarda - bilhassa Ekim ihtilalinden nceki on
yllarda- imparatorluun ekonomik ve politik haya
tnda gitgide baarya ulamlard. Dierleri ara
snda Trklerin Rusyada ilerlemeleri ve Rus tarihin
de onlarn rol hakknda esas faktr unlardr:
1) Daha nreki arlk Rusya imparatorlu
unda ve imdiki Sovyetler Birliinde Trklerin sa,.
olan nemi. Trkler Sovyetler Birliinin btn
nfusunun % de 10 - 11 i kadar bulunmakta ve
Trke k onuan Sovyetler Birlii sakinle
ri yalnz
dogu Slavlar arasnda sayca 'k' .
nc ge1 mektedir.
2) Trklerin Rusya'
..
en o onemll sahala.r ve ehirleri boyuooa dal
L Vilno'dan Yakuty

------

Rusya Trkleri

17

Iara, Bakudan Stalinabad'a kadar Avrupa ve Asya

ovalan boyunca dalmlardr.
3) Ruslarla uzun zama.danberi beraber olma
Jan. 15 nci yzyldanberi Trkler ve Slavlar
birbirlerine karmlar ve her grup dieri zerine
devaml etkide bulunmutur.

Tabrlann Yeniden Douu

KISIM il
YENDEN
TATARLARIN
ooGUU
olarak dou Avrupa.un.
_
Slavlar ve Trkler ilk
k erken devresnde k8.1"1lannda orta an o
c yzyln onasm.
=mlardr. Yllklar drdn
yerlerde Slav soyunun
da imdi gney Rusya olan
a yukan &YDJ
.
mevcut olduunu gstermektedir A
den Hun ordu
lerin
zamanlarda Trk ve Mool kk
lar Volga nehrinin sahillerinde grnm ve Pon
tus steplerini zabta balamlardr. Slavlarla Asya'
da yeni gelenler arasndaki geni Avrupa ve Asya
yayl iin sava Avrupa tarihinin bu karanlk yz.
yllarnda balamt . Slavlar yava fakat devaml
olarak douya doru, bugn Rusya denen ksmn or
manlar boyunca ve evresine gmler, halbuki
Asya gebeleri daima artan dalgalarn onlarla
karlamak zere steplere doru gtrmtr.
varlar, Macarlar, Peenekler, Kumanlar (Polovt
sans) ve Moollar Slavlarn tanmsal sivilizasyonu

na kar yzyl

Goebelerin tehdidini temsil

e+WAMtr
...;._
. On.. cu ..
!erdir
Yl!Zy
ln ortasnda Slavlann dl
n_
renmes
. Ceng
z Han vars
. 1ern
. n
.
ordulan tarafn
sdan o..nlenm. ve bund
.
an sonraki iki yuz
. y1 dogu"
avlan Altn Ordunun
meselesi olmutur. Onlarm
hakim iyetinde g .. e
beler bu slav
soylu halkn bUyk bir ksnun
nha etmiler, dierlerini kle ol&
rak almlar ve
e n d Rusya'da daha nceden

bal olduu A
a : rstya
n aleminden tecrit edil-

Altn Ordudan
miti. Trk aknlar ise Ruslann
devam etm
tulmaJ arndan sonra da uzun zaman
a Rus
tir. On yedinci yzyl boyunca 200.000 den fazl
dolu pazar
kle si Tatarlar tarafndan Krm ve Ana
sonla
larnda satlnulard. On sekizinci yzyln
elmeye
rna doru Knm Tatarlan Ukraynaya yn
de
devam etmi ve Rus birlikleri ise bu esnada 1868
Buharay almlar ve Uzbek asilleri ve tccarlarn
elindeki Rus klelerini kurtarmlardr.
Bununla beraber onbeinci yzylda kaderin te
herlekl eri aksi yne dnmeye balamt. Gebe
Asyanm insanlarnn oalmas gerilemi gibi grn
m ve bu Cengiz Hann ordularnn Asya'dan Avru
pa'ya gmelerine yol amtr. Bu byk galibin l
mnden iki yzyl kadar sonra onun takipcilerinin
imparatorluk.lan baarlarnda gerilemeye balad.
Barutlu silahl hristiyan Avrupa saldna geti.
Avrupa'nn bat snrlarnda spanyollar Granada'
nn mslman prenslerini malu9 etmilerdiki
burada gebe Afrikallar Liberya yanmadasmda
ki son izlerini kazmlard. Bu esnada Slav soylu
nerler douda Asyallarn Altn Ordularna kar
bagllk zincirlerini atmlar ve bundan hemen son
ra bu ordular dalm ve tarih sayfalarndsn
n' _
tir. .
m
.
. ''
B gebe fatihlerin kmesi bununla beraber dogu Avrupa steplerinde kalm ve sonra gitgi

de Moskova arlna kaynamaya bal

lardr
Altn ?rd_unun 1439 da nihai kmesindenam
evve
l Ka
.
sun s
m Tatar prensi kendini Buyk Mos
kova
.
:w
.
gnn
P--
" .. ..unde ona Oka
em nne
..
arzetm itir Dnu

'

'

'

rldm ve Mslmanlk
Rusya'da Pan-T

20

ova'nn 100 mil gney dousw

nehri boca osk
edilmiti. Bu uf ak Tatar prens.
da ufak br aaz
: yu aznlk grubunu tekil et
lii Rusyada lk Tur
;;52 de Korkun Ivan tarafn
mitir. 100 yl so_nr;,
anlm ve Rusya'nn bir ksm
dan Kazan han g
r sahasnn Bakrla.r Mosko
olmu v 1555 . U8:
bu etmitir. 1556 da hi muka
va'n? h mayet:Uk l
e Volgann azndaki Astrahan
beles z Rus b
sokulmay baarmlaralmlar ve H azer denizine

sl. e rne geml

Ru
k
art

tm
n
rini
neh
ga
Vol

dr
. .
lemes n almt
ve Asyann kaplar Rus geni
.
ek e
Aa yukar yn yllarda Ruslar Ter - al. ag an
mlar ve Korkun Ivan Kuzey Kafksya
n kurmaya se mbolik olarak balg gostermek
zere. kabardinli bir kadnla evlenmt.r.

Kazann 1552 de ilhak ve byk sayda Tatar

halk11n Rus idaresine dahil olmas Rusya ile bu sa
h a Trk soylu halknn her ikisi iin nemli idi.
Tatarlar ar rejiminin sonuna kadar yalnz ilki
olan deil ayn zamanda says en ok ve en nu
fuzlu olan Trk soyundan Rusya'daki aznlkt ve
Rus imparatorluundaki Trk soyunun ve msl
manlarn problemleri Tatar - Rus mnasebetlerinin
altnda geliirdi.

Tatarlarn ticarete olan mstesna kabiliyetleri

ve Rusya hakkndaki bilgilerinden dolay 1917 ylna
kadar Rusyadaki Trk soylu halklarn nderlii du
rumunda idiler. Bir ok Tatarlar Rus ordusunda ve
idaresinde almakta ve yeni Rus devletinin ku
rulma.snda yardmc idiler. Korkun
Ivan yannda
bir Tatar olan Simeon Beckbulatovic
h naiblik mev

Tatarlano Yeniden Douu

knde idi ve Boris Godunov aslnn hir T'atar kkn

den olmasyla vnrd. Saburoflar, Yusupoflar,
Aksakoflar, Kuguefler, Meerkiesler. Nebolsion
lar, Karamzinler ve daha bir ok asil ve aristokrat
Tatar kkl aile ler Rus politika ve kltr hayatnn
hretli temsilcileriydiler.
TATARLARIN ETNK ASILLARI
Volga ve Ural Tatarlar deiik etnik elemanla
rn kark bir halitasyd ve bunlar arasnda en
ne mli olanlard r. Volga sahasnn eski halk Fin Ugur asll idi ve bunlar. buralara tarih ncesi za...
manlarda yerle miler ve bugne kadar Modivini
ans ve Maris'de ksmen kalmlard r. Hunlarn Pon
tus steplerine (imdi gney Rusya) aktklar dr
dnc yzylda (A.D.) halkn byk hicretinde on
larla beraber Trk soyundan Bulgarlar da getirmi
ler ve bunlarn bir ksm Balkanlara yerle miler ve
bugnk Bulgaristan ismini vermilerdir. Yedinci
yzylda bu Bulgarlarn baka bir grubu Kama neh
riyle birletii yerde yukar Volgada grnmler ve
orada Volga Bulgarlar Kralln kurmulardr. 922
de bir Bulgar prensi slam dinini kabul etmi ve bu
suretle slam kltrnn kuzeydeki yuvas meydana
kmtr. Bu Volga Bulgarlarnn baka bir grubu
slam olmaktan kamlar, Pagan kalmlar ve bun
larn ahfadlan Volga boyunda uva ismi altnda
yaamaya devam etmilerdir.
slam Bulgar Devleti ilk zaman bamsz idi.
Sonra ondrdnc yzyln sonuna kadar Altn Or
dunun bir ksm olarak yaamlardr. Bu son Mool

22

y ni
a Ordu beraberin d Trk ve Mo
. . esn,
d
stilas
asn ileteri getirmilerdirk bunla r Volga
kab
an
yd
so
Tat
l
go
tendirmt.
ve
kuv

ar
n

halk
.. ebe
. b saha da o turan
sahasnn gO
b
en
u.
r
k bilelerind
i vermi ve bilindii

is
_m
bu
a
:;k 1: d: halk
m ektedir.
zere bu da devam et
Ulu Mehmet tarafn..
Al Ordu prensi olan
Trk Tatarlar nceden 1sdan 14:de sevkedilen bu

ga ve K ama neh"r1ernn
lam Vo1ga Bulgarlarnm Vo
- diye b"r prenslik AUC'"
1-b. 1 g-i yerde Kazan Hanlg

ko..
e
btn b u deg-"k e tnk
mular
_
r dr. Derece derece
_
U
ar tsam Volga Bulgarlar, baz Fin gur kabile
lerin ve Trk nomadlarn (Tatarlar) heps inin ismi.
Tatarlar olmak zere bir etnik grubu tekil edecek
surette karmlardr.
TATARLARIN RUSLAR TARAFINDAN
SOMROLMESt

1552 de Korkun Ivan tarafndan Kazann fet

hinden sonra Rusya orta Volga ovalarn smrme
ye balam ve bu sahann Trk soyundan halkla..
rn nslatrmak iin baz denemeler yapmlardr.
Rus tarm uzm.nlannn olduka bir saydakilerinin
tenha olarak g edilmi olan Volga ve Ural saha
!arn geniletmek iin g etmeleri ha.anl bir s
mryle sonulanmdrki bu ymen
on yedinci yz
ylda bu sahalara geni apta
Rus topraklan man
zarasn kabul ettirmitir. Bu
gn Ruslar Volga bo
dalarnda halkn ounlu
ca ve Ura
unu te
_
kil etmektedir.
Trk soylu yerlilerin ruslatrln&

s bununla beraber ok
az baarl olmutur. Tatar-

tawlann Yeniden Dou

larn ou mslmand. Ve Rus hkmeti islami

yetle Tatarlarn kltrel ihtidasnda veya ru.slatr
mada bir engelle karlatndan onlar hristiyan
yapmaya koyulmutur. Kazann zaptndan yl
sonra 1555 de Gurius isimli bir Piskopos orada mis
yonerlik yapmaya balamt. Tatarlarn direnmesiy
le karlanca misyonerlik almalar onlara kar
idari tedbirlerle kuvvetlendirilmitir. 1556 da ona.
rn ayaklanmalarndan sonra ihtida etmeyen Tatar
larn Kazan ehrinde yaamalar yasaklanm ve e
hirdeki camiler kapanm veya tahribedilmitir.

Tatarlar islamiyete bal kalmlar ve bunun- ,

la beraber ve belki yalnz onda biri - belki onlar
hi bir zaman mslman olmam ve aman kalm
t - Ortodoks olmutur. Hkmet islamiyetin ya
ylmasna kar sava denemi ve Fin - Ugur ka.
hilelerini olduu kadar dier Pagan kabilelerini is
lam etkisinden korumudur. Camiler ruslatrma
ya ve misyonerlik almalarna kar direniin mer
. kezi olduundan 1592 de bir emir ilan ederek b
tn Tatar camilerini yakmlar ve Rus hkmetinin
izni olmadan artk yaplmasna izin vermemilerdir.
Onyedinci yz yl sresince Rusya islamla.ra
kar olan boyunduruunu gevetmi, fakat Volga
ve Kama boyunca olan bo topraklar enerjik ola
rak smrmeye devam etmitir. htida etmeyen Ta
tar asilleri ve aristokratlarn hristiyan klelere sa
hip olmalar yasaklanm ve 1681 de yaplan bir
emirname ile bir ok mslman Tatar asillerin
raklar zabtedilnitir. Bu son tedbir de srekli ola
rak tatbik edilmemi, bu eit emirlerin kmas Ta-

tor

24

rkizm ve Mslman..
Rusya'da Pan-T

-,
ileri derecede azaltmu,
tesr

ras
araya
ka
n
r.
tar aristok
ar
arl
yld tcc
yu

ak
r
son
z
n
a
ller
bund
in du
t r. Tatar ky
a fl
masyla daha_ _d_a t J :uki O zam a nlar Rus kyls
l
rumu dah a
lga ve Ural
tar kylleri ile Vo
Ta
dl
nn yars ko
rbest kal.

se
olmayan gruplar
sahalarnn dge Rus da o/:
kadar toprak sa
_ . o 50
a ra sm
:nlard. Bunlar.
lerydiler
bipleri asillerin kole
h alefleri Taarlar! hris
Bylr Petro ve onun
. .n basklarn tazelemlerdr. Rus

tiyanlatr
ralanmadan son s_ ndeki iddetli pa
ortodoks klse
_
.
erlg. kazanm ve onra K.ev an Kilise ilerinde nd .
xs Rafs kY,_ H_.lar on,
larn bir ou _ mesela Ale
y, Benamn Puc
Rogalevsky, Sylvester, Golovatsk
eh -. Rus
hek _ Grigorovich ve Luke nash
.
n gode
dar
cephesine mi.syoner faaliyetlerim
rilmitir. Bazan bunlar icraatlarn cebrle ve hissya
Tatarlar
tn kaz anara k tatbik etmilerdir.
ancak 1735 _ 1738 de Gabriel isimli bir konser
vat Moskoval Kazan metrop oliteni olunca. ra
ha .tlayabilmilerdi. Gabriel Tatarlarn hristiyan
lamasna o !kadar ilgi gstermedi. O Byk Petro'
nun getirdii yenilikleri yrtmek isteyenler, yani
batllam ay tatbik etmek isteyenlerle konservatif
Rusl ar arasndaki ekimelerle ilgileniyordu. Ve o
Rusya'da Birinci Petro'nun getirdii her eyin
yok edilmesine gayretliydi.

Misyonerlik abas yeni dnenlerin meselele

riin Misyoner Brosu kurulduktan sonra 1470
da en yksek noktasna erimiti. Tatar gocuklar
nn Rus misyoner okullanna gnderilme
leri isteni-

Tatarlarn Yeniden Douu

.is

yor, yeni dnenleri tercih ediyorlar ve yeni camile

rin yaplmas yine menediliyordu. Hatta ordu pa
pazlarndan Paganlar ve mslman askerleri Orto
doks yapmalar isteniyordu.

1743 ylnda yalnz 500 cami - eski ve yeni her ikisi de yaklm ve buna bahane olarak hli
kfmetin izni olmadan yaplmas gsteriliyordu. On
sekizinci yzyln ilk yansnda hristiyan yapmann
hakiki sonulan bununla beraber Ruslar tarafndan
gsterilen gayrete uymuyordu.. Hristiyan olmu bir
ok Tatarlar gizli olarak mslman kalmlard. Ge
nel olarak hristiya n olanlarn says byk deildi:
1882 de yeniden hristiyan ol an Tatarlarn says an
cak 12.000 idi. (Gurius zamannda on altnc yz
ylda dnenlere eski dnmeler on sekizinci yz yl
dakilere yeni dnmeler deniyordu). Halbuki eski
Tatar dnmeleri Ortodoksa bal iken yeniler ko
layca mslmanha avdet ediyorlard. Piskopos
Alexis Raifsky 1720 - 1740 n bir hararetli misyone
riydi. Mslmanlarn adetlerine lm gze alacak
derecede b l olduklar ve onlardan hi birinin ken
a
di arzusu ile hristiyan olmadklarn sylemitir.
Sonra 1778 de Prens Shcherbatov misyoner faaliye
tin faydas yerine phelerini izhar etmi ve gen
mslmanlar dndrmek iin evvelce kurulan okul. lar balln yaylmasn teyit etmemi, fakat k
sa zamanda ondan nefret getirmitir diye yazm
tr. 1755 de yerli halkn zdraplan genel bir kar
kla yol at. Pugachev ayaklanmas esnasnda
ki bu yalnz bir yl hareketi deil, fakat din ba-

2'

Tilrk.lzm ve Mi.islmanik
RusYa'da Pao-

da bakaldrmasyd - Eski
nn
lt
l
l
an
kmnd
.
da - Rus ru hanileri

gb. Muslumanlar
mutekitler
nden agr darbe ye.
.syonerlik abala r ,,.;.,;i
:1 ...... -m
ilinde yz otuz iki papa z ld.
diler. Yalnz Kazan
rlmtil.
INDA
DtNI MSAMAHA HAKK
tKtNCl CATHERlNE'lN
POL1T1KASI
s kanunlar manzu.
!kinci Catherine 1766 da Ru
ksadyla Petersbu.rg'.
mesin de bir gzden geirme ma
uun muhtelif
da adli komisyon toplad. imparatorl
illeriin te msil eden delegeler arasnda Volga ve Ural
sahalarndaki mslman Tatarlar da vard. Bu de.
legelerin komisyona sunmu olduu muhturada
ve seicile rin den alm olduktan talimatla Ta
tar halknn ikayetleri dile getirilmiti. Korkun
tvan tarafndan Kazan hanlnn zaptndan beri
onlann ikayetleri dini ve ekonomik durumdaki g
lkte Tatarlar yaln z inantan dolaysyla devaml
olarak takibedilmekle kalmayp ayn zamanda hak
larnda da ciddi suretle ksnt iindeydiler. Tatar
delegeleri akidelerinin tannmas, ticari faaliyetle
rindeki snrlamann kaldrlmas ve Tatar asillii
haklannn yenidef iadesi konularm orta.ya atm,
lard.
Catherine 1767 de mslman tab'alarn duru
mundaki dzeltme lerin ilk kademesi olarak komis
yon un toplanm dan bir yl sonra Volga sahasn
.
ve Kazan ehrn zya
ret ettikten sonra ilk a dm at
t. alkan halk onda ok iyi tesir
yaratt ve muhte-

Tatarlann Yeniden Doluu

1.1

telif sosyal ve milli gruplarn temsilcilerine resmi ka

buller verildi. Tatarlar ahsen ricalarn sunmular
ve ehirde iki cami yapma iin szl msaadesini al
mlard. Ayn zaman iinde Katerin hristiyanl ka
bullenmemi Tatarlann Kazan'da yaamalarn ya
sakly8Jl emirnameyi de kaldrmtr. Reformlara gi.
den bu admlar Tatarlarn ekonomik ve dini hayatla
lannda.ki kanuni durumu tamamen deitiren kanun
lan ve emirleri izlemi ve bunlar da Tatarln ge
lecek yzylda canlanmasna yol amtr.
Catherine'in 1773 de yapm olduu camiler in
a etme imi imparatorluk emriyle teyit edilerek bu
suretle yalnz mescitlerin yaplmasna izin veril
mekle kalmayarak islam dinine kar msamaha edil
mesi de emrediliyordu. 1773-1774 deki Pugashev
ayaklanmasndan sonra Rusya'nn dousunda.ki
memleketleri teskin lzumu Catherine'nin daha ba
ka reformlan iin bir tenbih yapmt. 1776 da ya,, plan bir kanunla Tatar tccarlarnn ticari faaliyet
lerinin snrlandnlmasna ait emir]er kaldrlm
ve 1874 de Catherine Tatar halknn haklann tek.
rar iade etmi ve bu da onlarn mparatorieye olan
sada.katlarn Pugashef ayaklanmasna kar muha
lefetle kendisini gstermitir. Nihayet 1788 de lmpa
ratorie slam dinine salik olanlar iin yeni bir hu
susi dini idare kurmutu. Bu yeni kanun ile Rusya'
daki mslmanlara kar anlay temin ediyorduki
b suretle mslmanlarn camilerinin idaresi orga
nze ediliyor ve mslnanlarn dini eitiminin tesi
sine ve bundan baka Rusya'da Tatar slam klt.
riinn gelimesine yol am oluyordu. Dou Ru.s
ya'da.ki btn mslmanlarn idaresi bir mftnn

.r28

Rusya'da

p:n-Trkim ve Mslmanlk
Tatarlann YenJden Dofuu

merkezi Orenburg (sonra

.
ve bu da
es
.us
eline verilmt.
m . uman cemaatinin idar i
e
r
ze
k
ma
1
o
Ufa'da )
. das edilmiti.neri bir isl am in
.
iin yen olarak ih
ft
met Can Hussein ilk m n n is
adam olan. Moha m
hak
t anma
bu
n
.
..
ra kar yapla
m d M Jmanla

yeni uzlatrc politikas ayen

ini
et

m
.
hk
Rus
ve
dini serbestisi ve Tatar halk
sinde onlarn sosyal ve
a ekonomik ve kltrel kal
nn on dokuzu ncu yuz yld
ar sosyetrmtr. Aslnda Tat
.
.
kalknmasn .ko1aya
z du
bar
tek
met
.
.
bu istiln
.
tesndek ge1meler iin
kadar devam etm. tr.
ne
lali
ihti
evik
bol
7
191
rum
LMES
TATARLARIN EKONOMK GE

ve yzyln dnemine doru Tatar prenslerinin ve

mrzalarm isimleri ekseriya tccarlarn ve sanayi
cilerin listelerinde bulunuyordu. Ayn zaman iin
de Tatar tccar snf kyl meneli halkla artmt
ve 1821 emirnamesiyle Tatar kyllerinin ticarette
almalar temin edilmiti.
1

Steplerdeki gerginliin gidrilms e buraln

musa
zabt bu sahann ekonomik gelmes n ok

fnd
on
it artlar yaratmtr. Catherine II tara
guneydo
arn
Rusl
rlar
Tata
lara verilen serbestiyle
uya yaylmalarnda mterek ve ok defa nder ele
man olmulardr. Ondokuzuncu yzylda orta As
ya'ya olan Rus nfuzu Tatarlara esas itibariyle li
san ve k!tr gibi her iki bakmdan ilgili halkla mes
kn olan bu sahada iyi bir ticaret pazar olmak ze
re yeni saha am ve bu da rakip Rus tccar
na kar onlar avantajl bir duruma sokmutur. On
sekizinci yzyln sonunda tccar snf Tatar sos
yetesinde en kuvvetli ksm tekil etmi, halbuki Ta
tar asillii Catherine'in reform getiren kanunlarna
ramen bir snf olarak dalma yolunda idi ve tela
fisi mmkn olmayan kayblara bal olarak bu s
nf Rusya'nn Mslmanla'. kar olan tutumlarn
dan dolay en ok zdrap ekmiti. Onu n en ok di
namik yeleri olarak Tatar burjuvazileri birlemiti

--------------

.29

Orta an erken devrelerindenberi dou Av

rupa ve Asya arasnda mevcut olan geleneksel ti
cari ilikilere bal olarak ve Tatarlarn corafi
yerlerine gre de Tatar tccarlar ekonomi saha
snda uzun sre nemli rol oynamlardr. Onuncu
yzylda Bulgarlar mslmanl kabullenince on
larn baehri - Bulgar - yakn ve Orta Douyu
Avrupann do ve kuzeyiyle birletiren canl bir
karakol olmutu. Tatarlar cedlerinin ticari faaliyet
lerini devam ettirmiler ve onyedinci yzylda Vol
gadaki Tatar tccarlar Buhara'nn ve Hiyva'nn
Uzbekleri ve Tajikleriyle beraber Orta Asya'da ve
Sibirya cephesinde ticari faaliyeti kontrolde devam
etmiler ki buralarda mahalli halk Tatarlatrlm
ve slam olmulard.
Onsekizinci yzyln ilk ksmnda Rusya'nm do
uda orta Asya ile olan nemli ticari sektr daha
ziyade Orta Asya mslmanlarnn elinde idi, zira
Tatar tccarlar Rus hkmetince ekonomik faa
liyetlerinde snrl tutulmutu. Bu snrlama kin
ci Catherine tarafndan kaldrldktan sonra bunun
la beraber Tatarlar dou ticaretinde hakim duruma
getiler. Steplerin daha da skunete kavumasyla
Orta Asyann ticaretinin byk ksm Tatar toprak
lan boyunca gemeye balam ve biri ren-

'

ao-Trtdm n MslnaJk
RusY a'da p

30

tinsk'ten Ta.
dieri Sernipala
a
uh
B

'd
burg an
: iki yeni yol eski Volgadan Ort a
uze
ak
olm
kent'e
Denizi ve Hyva'dan olan
ah
, Hazer

p.p,ya'ya Ast r an
vsky
miti Orenbur g ve cvan, Ce'to
edil
ve
il
a
yollara
onunda Orta Asya'.
:.n.nn
'"' ln s
Posad' ondokuzuncu Y '
ur.
Tatarlarn kaplan .. olmut
1 nu
. .
dan ola n u carette
kin
sa
er
k
erke
74 Tatar
1772 de Posad'n 2.6
yorlard.
1820 si ticaretle ura
ET
ORTA ASYA TCAR
sinden mlhem ola
Ruslarn Asya'da genileme
nda Tatarlar Kazak
rak ondokuzunc yzyln ba
nda eme hen
steplerinde ve Uzbek hanlklan_
ey temn etm
Rusya'daki icareti ellerine germ
nn ticari
lerdi. Rus hkumeti orta Asya'da tab'alar
nd
faaliyetini desteklemi ve onlara Rus hinterla na
yabanclarn girmesini menetmek suretiyle rekabe. ti bertaraf ederek yardm etmitir. Uzbek ve ran
tccarlarnn Kazak stepleri boyunca kurulmu olan
balca Rus mstahkem mevkilerdeki pazarlara katl
malar snrlandrlmtrki buras sonra Tatar ser
mayesinin balca younlam noktas olmutur.
Ruslarn koruyucu nizamlan hi phesiz Tatarlann
yabanc rakiblerine stn gelmelerine yardm etmi
ve Tatarlann lisan ve din asndan Orta ABya
halklarna olan yaknlklar onlarn ticari sahadaki
baarlarn teyit etmitir. Tatarlar iin Orta. As
a::8:a .haberleme ve ticaret o kadar kolay bir
eg di, fakat birbirlerine sadk cemaatler ol
masna bal kalan Buhara ve Hyva'daki ve Ko
kand'daki Uzbek pazarlar -ki
buralar hristiyanla
ra ve yahudi tccarlara mahall
i lslam halknn taaS

.................._______

Tatulano YeoJdea Dofuu

31

subundan dolay kapal idi- Tatarlara akt. Bu

S!;'bepten Rus i adamlar Orta Asya hanlklannda.
dolamay tercih etmemekte ve yalnJZ kendilerinin
Tatar ortaklan veya ajanl an vastasyla ticari m
nasebetlerini yrtmekte idiler. Hatta 1872 de bile
Buh ara'da bir Rus mahidi olan Petrovsky orada
yalnz bir Rus tccar bulmutu,
Orta Asya ticaretinin bymesi ve Kazakistan
ile Trkstan'da Tatar tekelinin gelimesiyle ondo
kuzuncu yz yln sonunda Tatarlarn nfuzu da
bymt. Karlkl mbadeleye dayanan Kazak
steplerindeki ticaret Tatar tccarlarna byk kar
lar salyordu. Ondolruzuncu yzyl sonlannda me
sela Sibirya pazannda 2.50 ruble eden bir demir ka
zan Kazak steplerinde 50 ruble deerindeki bir krk
e deitiri'ebiliyordu. Steplerden Rusya'ya yaplan
ihracatn balca matalar sr ve sr yetitirme
sine ait tali mahsller, Uzbek hanlklarnda pamuk,
ran kuzusu, hals ve kuru yemileriydi. Tatarlar
da Orta Asya pazarlanna Rus mensucatn, demir
eya, eker ve sonra gaz yan sevkediyorlard. 1773
,ve 2 yllan arasnda Rusya ve Orta Asya arasn
daki thalat ve ihracatn yllk beraber ortalamas
yledir :
1773 - 1777
83.000 ruble
1793 - 1797
624.000 >
1832
11.336.000 >
Ondokuzuncu yzyln son ksmnda mbadele
.
lrn mas ve nakliyattaki gelimeler ile kazan
nsbeti azalm, fakat Orta Asya'da ve bilhassa Ka
zak steplerinde ticaret avantajl olarak devam et-

"

Trki zm ve Mslnaatk
Rusya ,da Pan-

.mas olan Hussenof Karde

.
.. nemne
nitir. Bu yk. Tatar fr
.
do
dogr
n
yl
z
y
r
e
1
ler'in ticari defter . bir maln Ka zalinsk'de (Ka
a
Orenburg' da satn alm n'
dakinde ila alt misli
urg
de ) Ore_nb
zak stepn
me.yadana koymutur.
fazla fiatla satldgn
N MEYDANA
TATAR BURJUVAZlStN
IKII
v

i servet birikBu menfa.atlar Tatarlarn neml

.
.
.
.
.
klm ki bu da R usya'
tir meler. n m. mkun
tesirlerini
nn dier ksm,arnda on larn ekonomik

kuvvetlendir mitir. Ondokuzuncu yuz yln sonunda

z amanda Volga
yalnz Orta Asya deg-il fakat.avn
,
.
a, Rusya nn uzak
sah as, Urallar , bat ve dou Sbry
.
.
atar
dousu ve merkezi Rusya'nn br ok. e h n T
.
firmalarnn ve ajanlarnn i ebekesne . da11l ol
mutur. Tatar ticareti ve ekonomik faalyet dou
.
ya doru kaydndan bir ekonomk merkez olarak
Kazann nemi azalm ve Kazan 1917 ye kadar Ta.
tar hayatnn kltr ve politika merkezi olarak kal
mtr. Yzyln dnemine doru ticari faaliyet Oren:
burg, Troitsk, Semipalatinsk ve Perm'de artmtrk i
bu ehirler sermaye birikmesi bakmndan Uralsk,
Astrahan, Orsk ve Kzlar'a rakip olmulardr. BU
yk teebbslerin sr'atle gelimesi ve bunlardan
bazlarnn sahalarnda geni tekeller kazan malar
bu Tatar tccar snf iin karakteristik bir ehre
idi. Byle bir firma olarak okuma
yazmas olmayan
fakat parlak bir ticaret adam
olan Huseinof Kazak
stepleriyle Urallarda ok geni
ticari im p aratorluun
banisi olmutur.Onun es
as yeri Orenburg ve Kazan
da. idi, fakat Rusya'nn
ba lca ehirlerinde olduu gi

Tatarlano Yeniden Dofuu

varf

bi Bet'lin, Londra ve New York'da ajan

ve bu teebb slerin sermayesi bir ka milyn nb e
idi. Buna benzer bir Tatar firma olan Yanef .var
dki bu Troitsk'de bir tekel cinsinden duru.1:1 g
ediyordu. Alma Ata'da (Verny) plar diger r
7.engin Tatar olan Valeef h akimdi. Hussemofla.r e
...- Kazan'da mehur olan Selimyanof ve Kar
be rauc1
.
mof idiler ve Moskova'da Tatar milyone K armuef
..
dou ile Rusya'nn ticaretini yrten butun f rmalan idare ediyordu.
, Orta ve dou Asyann yeni sahalara rr:ata: eko
tomisinin nfuzu ok kere Rusya'nn syas g!11e
sinden nce olmakta idi. Tatarlar Manurya ya.
Uzak Douya ve Tuva'ya (1917 ihtilalinden evvel
.
Urjankhai denen saha) oralarda a Rus aresl
balamadan kendilerini gstermilerdi.1:'at t?cc
lan in1e ve bilhassa Sinkiang ile ticareti gelitirn
ler ve ondokuzuncu yzyln ilk zamanlarnda ugu
ak snr pazarnda satan yer tutmulardr.
Sanayi ticaret gibi Tatarlarn ilerinin ilgisini
ve sermayesini ekmitir. Kazan ve Volgay Ural
larn yeni sanayi sahalaryla Byk Petro zamann
da balayan yolun yapmndan sonra Kazan ayn
zamanda Sanayi iin nemli bir merkez olmutur.
1812 de Tatarlar Kazanda on byk sanayi tesisle
rin dokuzuna sahiptiler ve 1890 da oradak i btn
sanayiin te biri ellerinde idi. Akura, Agief,
Apanaef, Burnabaef, Yunusof ve Rakhmatulin do
u Rusy a mensucat mahsullerinin ve sabun ve deri
sanayiinin nderliini almlard. Ta.tarlar Ural
larda altn madeni ve orman ilerini zerlerine al-

"

R05Y'cla Pa-Timdm 'Ye Miial

hala doudaki ticaret ve

ununl beraber
lar
aliyet
d,rsBas T ariarn ekonomik itahl fa
rn
.
bo
"Para
t
a
T ar sosye..c:snn en
car borsas
li ksnn o 1arak geH...
sahalanyd ve tc
tesr
.us,n..
ok kuvvetll ve en ok
tir.
RUS REKABET1NlN l)()GUU
Rusya'nn dou sahalarnda Tatar ticareti bolve
ev'k ihtilaline kadar devaml olarak yaylm
gelimitir, fakat ondokuzuncu yzyl' n son 25 sene,.
sinde Tatarlarn Orta Asya ticaretindeki tekeli Rus
rekabetinin artmasyla gerilemitir. Trkistan'm
1870 de zapbyla burann ekonomisinin Rus m
paratorluuna kaynamas ve gerek islam taassubu
alnan nleyici
ve gerekse mahalli Hanlarca
tedbirler Rus sermayesinin Orta Asya'ya nUfu..
zu iin ciddi engel olmutur. Ondokuzuncu yz
yln ortasnda yalnz Moskova'dan P. V. Go
lubkof ve Rostov'dan F. R. Pegulin gibi i adam
Trkistan'm Ru.sya'ya kaWmasyla Rus ticaret ada
larmn says ok hzl olarak artmtr. Rusya'nn or
ta Asya'dan yapt balca ithalat hi phesiz pe,.
mukdu; zira Orta Asya sahalar bu zamanda impare,.
torluk iinde yalnz pamuk yetitiren sahalard. Pa
muk istihsalinin byklug" bu devrede ticareti sa
n'
nay..m ve transportun ilgili ubelerinin ba
yatn
lca

.
tekl etmekte idi ve 1914 1916 yllarnda 313
yn 1:1bleden fazla yatrm Rus sanayicileri ve maly
ecil tarafndan Orta Asya
.
'da yaplmt. Trkis
tandaki Tatar ekonomik
tekeli pamuun neminin
artmas ve muazam de
recede Rus sermayesinin bu
raya yatrlmas ile kt
lemi ve bununla Tatarlar
y

Tatarlana Yenfden Doffo

rekabet edememitir. Hazer ve Orenburg - Takent

tren yollarnn yaplmas Moskova snat sahas ile
Trkistan arasnda Tatarlarn a.raclkln daha da
bertaraf etmeyi hzlandrmtr.

Kazakistandaki Tatar ticareti de Rus rekabeti

yznden tehlikeye girmitirki bu Kazak steplerinin
smrlmesi ve Ruslarn Kazak dilini ve adetlerini
renmeleriyle artmtr. Ivanov, Lakthin ve Pervus
hin isimli Rus firmalar ticari saha ve dkkanlarna
ait tekilatn geniletmiler ve grnte Kazakis
tan ve Trkistan'daki Tatar ekonomik zirve tekelini
kaybetmi ve gerilemi ve sonunda pamuk ticaretin
de Rus sermayesinin kk orta ve ajan rolUnti al
nulardr.

Bununla beraber Tatar tccarlarnn Orta Alf

ya'da yerli halkla olan dil ve kltr yaknl ve ti
cari saha9aki kabiliyetleri dolaysyla Rus i adam. lan Orta Asyada ciddi surette bir rekabet bulmq
lar ve_ bu sebeple Tatarlarn faaliyetlerine kar ma
halli selahiyetleri idari nizamlar ve Tatarlara hUkti
metce yaplan kredileri ksmak suretiyle tazyikle
rini yapmlardr. Bu tedbirler Trkistan'da Tatar
teebbslerine ve Tatarlar tarafndan byk ir
ketlerin kurulmasna kar hkmetce alman ksm
ttlarla tesirini gstermitir, fakat onlar Babakan P.
A. Stolypin (1907-19ll)'in i banda olduu ve 1914
de Maliye Bakanlna Bark'n atanmasndan sonra
devlet ve hususi bankalarn Tatarlarn teebbslerini
desteklenmesinin kslmasn nleyememilerdl. Ge
rek Stolypin ve gerekse Bark prensip olarak Tatar
amlna. kar olanlar ayrc olarak alnacak her

ROJY'da Pan-Trklm

'H

Mliinnlk

.
" ,.... an reddetmiler ve Tata. r . fir.
bang ekonomk .......,nt
a.lannd a zaman m
malan hkumet bank
alarak lenne devam etmRus raki pleri gi kredi
lerdir.
rinde ve Orta Asyada
te yandan Kazak steple
larn ticaretinin nde ge.
artan Rus rekabeti Tatar
i ve gitgide ge,.
1en duru mlarn ksmen kaybettirm
..
meharet ve enerJilern
arla
Tat
isi
nom
eko
Rus
}ien
olmutur. Tatarlar
rine kar devaml yeni engeller
rindeki ilgilerini
Volgadaki sanayi ve Ural madenle

la
kuvvetlendirmiler, in ve Monolistan al ven
me
a
yerle
larnd
lerini arttrmlar ve Sibirya pazar
yi hzlandrmlardr. Rus topraklarndaki ekono
mik sahalar faal bir halkn enerjilerini yoketmek
iin yeteri kadar geni idi.

KISIM 111
PAN lSLAMZM VE
lSMAL BEY GASPRNSKY
Tatarlarn ondokuzuncu yz yldaki canla.nma.,
lan ekonomik hayat daraltmam fakat din ve kili
tr sahalarn gletmitir. 1788 nizam imamlarn
veya hocalarn yetimesi ve bir Mslman ruhani
idarenin domas iin lzumlu olan dini eitimin ge
limesini ileri derecede kolaylatrmtr. Tatarlarn
onsekizinci yzyln sonundaki bu okullar ok dil
k skolastik seviyede olduundan Tatarlar gzleri
ni orta Asyann slam eitim tesislerine evirmif
!erdir. Buharann medreseleri veya dini okullan
onuncu yzyldan.beri dou mslman dnyasnda
ok hret almt ve bu medreselere Tatar genleri
eitimlerini tamamlamak iin gnderilmilerdir. Bu
nunla beraber Tatar talebeleri Orta Asya okullann
da kullanlan basma kalp, orta a skolastik metod
lardan tatmin olmamaya balamlard ve ondokuzun
cu yzyln banda Volgadan mmtaz Tatar din
adam Abdul Nasir Ku.rsavi (1775 - 1813) Buharal
din adamlannn anlalmas g sistemlerine kar
protestoda bulunmutur. Fakat Tatarlarn kendile
rine ait kltrel kalknmasna yeni devreyi am
olan ehabeddin Merjani (1815 1889) ilk modern
Tatar tarihi ve reformcusu idi. Buhara'da on iki
yl kaldktan sonra
1849 da dnen Merjani
Volga mntkasnda m.slman okulla.nn geJ.imeai
iin sava amtr. O Kur'ann ve m.slmanlm

r
Rsya'da Pan-Trklzm ve MsliinalJl

38

astik renimi yerine daha az teo.

bm a. ka. l;kol
p ik eitimi ikame etni ve
a. ok rat
rk, fa.k
n kendisinin kur'an anlayabUe.
her hak:i mutekidi
metnin vazh olmadg"
ne su"rmu"tur. o eski
""
tevasnn ve Muhammed'in
n Kur ann orJ inal muh
. .
.,v nesi yollarn n karart l dgn b"ldir
yord.a
nin
ayn
dil
za
i
m
Rus
da
._ a.
ogrenlbun. dan ba:k
. o an an
.slam "nme
ygu
d
du
1
vtm ve ogrvenilmesinin
eg
.. ..
.
k
. .
s:t?,e
a
fakat
mus
1
umanlara
m zararl olmadn,
n

. " yeti
turseon
ve
k
arn
1
y
daha
iin
slam anlamak
viyesinin artmasna. yardm edecegne nanyordu.

cegn?
v

vO

Merjani aydnlatc olarak bir nazariyatc de

ildi, fakat daha ziyade bir pratik pedagogdu. O fi
kirlerini tatbik sahasma. koyuyor ve iyi medreseler
yaratmak iin srekli olarak savayordu. Yirmi yl
lk savtan sonra zengin bir Kazanl tccar olan
brahim Yunusof'u yeni bir okulun yaraWmas iin
yardm etmek zere ikna etmeyi baarmtr. Merj
ani Volga Bulgarlar ve Tatarlarnn tarihi haklan
da mteaddit esasl eserler yazm ve l{azan ve Pe
tersburg niversiteleri nin Rus bilim adamlaryla
yakn ibirlii kurmutur. Onun tarihi eseri Tatar
larn gemilerine kar ilgilerini uyandrmak ve on
!arn milli uurlanmalarmn teekkl gibi her iki
bakmdan yardmc idi. 1876 da
altm bir yanda
iken Merjani Kazandaki Ru
s otoritelerince Tatarlar
iin retmen yetitirmek
gayesiyle kurulmu olan
okulda retmen oldu.
aha ziyade Merjani'
r ak br ok Tatarar nin gayretlerine bal ola
onced
en Rus diline ve HriSti
.
yan kltUr
olan batya ka
r olan dncelerindeD

Pan-Jslamlm ve 1small bey Gasprinsky

vemek suretiyle baar salamlar ve onun gay

retlerinin sonucu olarak Tatarlar arasnda uyanma
balamt. Merjani'nin nder rencisi Hseyin Fe
itskhani (1826 1866) idi ve Kazanda sonra Pe
tersburgda bir niversite doenti oldu. Feitskhani
sonralan Tatar okullarnda yaplan reformda ie ya
rayan medreselerin modernletirilmesine ait bir plan
hazrlad. Bu plan enerjik Tatar yazar ve matbaac
s olan Abdul Kaium Nasyri (1824 - 1907) ile Ta.
tarlarn aydnlanmasnda byk bir rol oynamtr.
Onun bir sra ders kitablan, lgat ve takvimJ.erini
halk kitleleri iin anlalmaz olan geleneksel Trk
edebiyat dili olan aatayca yazmam fakat ko
nuulan Tatar dilinde yazmtr. Tatarlar iin ilk de
fa corafi, tarihi ve ayn zamanda ilmi bilgileri
Konuma
onla.rn kendi dilinde hazrlamt.
Volga
birleik
,n meyvalan adl kitabnda Nasyri
Tatar dilinde yazdna gre Tatar dili fikirleri ifa
dede belagat ve uygunluu baJnmmdan mkemmel
idi ve baz hususlarda hatta daha byk imkan
lar gstermektedir> diye yazmtr. Sonra, yirminci
yzylda bu dil Tatar edebi dili olmutur.
Nasyri konuulan Tatarcay literatre sokan
yalnz birinci insan deildi, ayn zamanda bir Ta.tar
grameri ve Rusca - Tata;ea ve Tatarca - Rusca
lgatlann da hazrlamtr. Onun faaliyeti olarak
zamann. fen ve literatr ilk defa. Orta taba
ka Tatar iin elde olunabilmiti ve Nasyri'nin eseri
n.in pratik etkisini Rus Lomonov ve Novikov ile
kyaslamak mmkndr.

rkl.m ve MUslmanc
Ru,y'da ran-T

yETLER VE OKULLAR
YAYDI FAALt
yzyln ortasnda eitim ve mat,.
Ondokuzuncu
lan arasnda
al sahalarnn Tatar
baa Volg a ve Ur
kilit"
ur hay atnn
tir. Tatar
.one
. m1 illeme kaydetmi Tatar burjuvazisi okull-1
.
uml u olan
b""y
u mes n sor
iin gemas ve kitap basmak
. .
nn ve cam"lern yapl
r
1

kn
pmtr. Tatarla
athe.
ni maddi yardm ya
iklen z.
e
ett
eld
ra
son
. ,nn
_
eminamesinden
..
.. 1uman
rne
1ga a. t din
s
mu
fa
de
ilk
e
nd
esi
lk say
r lisans almlar ve
pla,r.nn baslmasna dai
ak z.ere bu kitap
1802 de Kur'an da dahil olm
. lli yl sonra 1853.
lardan 14.300 adet basmlardr E
Tatar lisanyl a
1859 da yalnz Kazan niversitesi
326.700 adet Kur'an ve dier kitaplar basmtr.
1854 - 1864 de bu on ylda Tatarlar tarafndan ba.
slan kitap says bir milyonu gemitir. Mslman
dini cemaat i idaresinin kontrol altnda Tatar okul-.
!arnn yaylmas yav olmamtr. 1844 de Kazan.
da drt medrese (slam teoloji semineri) ve 1860 d&
Orta Volga sahas ve gney Urallar dahil olarak
1.859 Tatar mektebi ( camide mollalar tarfndan ida
re edilen ilk okul) vard. Bunlard an yalnz Kazan.
ilinde 408 adet idi.
TATAR NASYONALIZMt:NtN BALANGICI
Her hangi bir mttefikin kuvveti ve bamsz.
l arsa komularn skmaya balar. Ondokuzun
yln ortalarnda. Tatarlann sr'atli gelien
illt l
ve ekonomik baarlarnn Rus hkmeti (!V
relernde tedbirler almaya vesile o
1masn a ama.
mal1dr Buna ilav
eten !kinci Aleksan dr idaresinde

Pnllamlm Ye tmaU bey Guprlmly

41

iken Rusya'nn milsltiman ve Trk soylu halk sr'at

le artm ve 1865 de 10 milyonu bulmutur. Tatar
lar - ki Ruslann kendileri de onlarn yaknlarn ha..
mi olarak destekliyorlard - Rusyadaki Trk asll
aznlklarn kltr ve ekonomik olarak liderlii du
rumunda idiler. Kazak steplerinin imparatorluun
iine alnmas ve Orta Asyadaki Uzbek hanlklarnn
zapt ve Kafkasyada skunun temini ile Slavlarla
arasmlaki
Trkler ve iftilerle gebelerin
sava sona ermiti. Trklerin d dtiman olmalar
artk sona ermi fakat ohlann mparatorlua aln
maa problemi meydana kyordu.
Rus - Tatar ilikilerinin gelimesi idari ev
relerdeki slavclk modasnn bymesi ile daha da
g bir hal alyordu. Ortodoks kilisesinin ve slavla
rm mdafii olarak Tiirkiye'ye kar 1854 - 1855 ve
1877 - 1878 deki savalarla Ruslarn bu tutunlan on
larn msl.nan teb'alanna kar devlet olarak al
dklan vaziyette ters bir tesir yaratmt. 1830 da
ar hkmetinin programnda destan olan Orto
doksluk ve Nasyonalizm> (Pravoslavie i narodnost)
slogan imparatorlukta yeni Rus-Slavc! milli ideo
lojiyi yanstyordu. Fakat Avrupada ve Ry:ada.
nasyonalizmin bymesiyle beraber Tatar a.ram
da. milli uur bymekte idi. Demir yollarnn yapm
ve denizlerle ilikilerin artmas Rusyanm muhtelif
Trk asll halklar arasnda ve onlann Osmanl
Trkiyesiyle temaslann kolaylatrmt. Osmanl
Trkiye'sinin ayn zam anda Halife Sultan olarak
bata gelmesi, Mekke ve Medinenin mukaddes yer.
le;: -olarak tannmas anlalabilecei gibi - Rusyan

42

-Tilrklzn ve Milslilnahk
RusY'd 8 Pan

etki yapyor
iit;erinde bytik bir
lk
ha
&n
m
sl
m
du.
REKET
'll'U
y ,D
a& tNDE HA
Mt)SLMANLIK J..
ar h kumeti arasn..
s v Tat rlarla ana kmas iin ilk
n
rak meyd
.
daki lkil ern c di o
1854 de dmanln balama.
tepkiyi hazrl
lisi K. K. Grot Osmanl Trki
snda Samara
tatszl n balamas ve
esiyle Rusya . arasn da
.
takibe ugradgnn Ta.
Y
.
T
.. rkiye,deki hrstiyanlann
"' ti
zenne Rus h''ukume
tarlar taraf . dan duyulmas
lmanlarn da takibe
n mek zere ms
nin buna be nze
n yazmtr.
ugrayacaklarn kafalarma koyduklar
' ..
t soy
Volga sabasnda Tilrk ordusunun baarsna a
_:1n
m:-
alar
ca
,ue
entiler dolamaya balam ve moll
er
dua
etmel
inin
iin
yeti
galibi
'Trk mslmanlarnn
tesiri olaca szleri ykselmitir. Bu etki altnda Ta
tarlar Rus ordusunda hizmet etmeye kar protesix>
etmeye balamlar ve yzlerce Tatar celp efrad ka
mlardr. Krm harbine yakn 1856 da 140.000 K
rm Tatar - yarmadada yaayan hepsinin yansn
dan fazlas - Ttirkiye'ye snmlar ve Osmanl im
paratorluuna g etmek arzusu Volga Tatarlarna
da yaylmaya balamt. lstanbul'a doru bu hare
ketin bymesi Rusya'daki Tatarlar arasnda ilk
Pan - lslnmizn ve Pan - Trk izm tohumu olmutur.
Tatarlar aras nda dini ve etnik birliin artan
duyulmasnn dier bir tezahrnde yeni olarak hrls
tiyan olmu Tatarlarn kitle halinde m
slma.nla
dnmesi, te yandan Volga sahasndak
i Rus olma.
yan halklar arasnda tnslmanlk
propogandasnn
baars da messirdi. Volga ve
Urall.ardaki bir ok
w

Pan-1.slalm ve bmall bey Gasprinsky

43

uva ve Fin - Ugur gruplarn mslman olma..

lan ve Tatarlarn dnmeleri Rus otoriteleri tara..
fndan Tatarlarn kltrel zaferleri olarak grl
mtr. Bununla beraber Tatar - Mlman klt
rnn ondokuzuncu yzylda Volga sahasna olan te
sirinin btiyklti o_k fazla grlmemelidir. nk
Ortodoksluun sonra eskiden dnm Tatarlar ve
Volgann dier kabilelerindeki muh ted.ilerin arasnda
derin kkler salm ol?,uu kendini isbat etmitir. (Bu
1905 de din serbestisinin ilanndan sonraki hadise ile
kendini gstermi ve din deitiren Tatarlarn
drtte biri mslmanla dnm ve yz yln d
neminden sonra uvalar arasnda daha bakaca is
lamiyete dnen olmamtr. Hatta 1926 da Ortodoks
kilisesinin Sovyet rej,imiyle balayan tazyik
devresinde 100.000 den fazla Tatarn kendilerinin
Ortdoksa. dnm olduklarn aklamlardr.) Bu
nun yannda hkmet daima mslman olmayan Vol
a grubu aznlklarnn Trklemesi ve Mslmanl
ndan korkmutur ve Tatarlar Mslmanlk iin
kltrel faaliyeti ve propaganday teksif ettikleri za
man slamiyete dn Rus otoritelerini korkutmu,
fakat alman kar tedbirler ise Tatarlar kzd.mt.
1877 - 1878 savandan sonra Tatarlarn hepsinin
zorla Ortodoks olmaya mecbur edildii rivayeti k
mt ve bu bir ka ayaklanma ve Kazanda, Sam.ara.
ve Vietkada gsteriler ile sonulanmtr. Bir ok
Tatarlar bu karkla kaWdklan iin cezaland

rlmlar ve Sibirya'ya srUlmler ve Rus otor

itele
ri Tatar aydnlarn esassz olan dooikod:nnun
yap
masm durdurmaya tedbir almalarn vey
a nma
yiilerin kontroln isteyerek sula.mlardr
.

"''

na
. Tatarlar arasnda korku. yarat n
tdarenn ..
okullarna olan arzuya !'af
l
fun8ll
us
M
-ve

ayan halk ar
balamas
yadaki Rus olm
. n
. . b"r tedb"r a&nd
0o. gu.. ..Rus
n
alcbr.
n kuvvetlenm.es
ne .
Rus klc Catherine'den sonra misyonerlik
mamt. 1kin i
:r--.
t ve Tr"k , Fin Ugur vw-L
b alan bll"a)oln
arna g itmelerinin zorlanmas tee.
kull
1
Rus kltrne olan dQ.
:rt::.sz kalmt.
ru
ar Rus okull
bilmeme onl
..
manlk ve Rus dilini
:_

renmem1.-.....
c.uc.
gtrmemi ve okulsuz da d og
JLM1NSKY'NN EGtTtM PROGRAMI
w

Kazan Ortodoks Tooloji Yksek Okulunda Pro.

fesr olan bir Rus eitimcisi N. Droinsky Rus o
yan halk iin 1860 4a yeni bir tip eitim sistemi 2'elllldl
tirmiti. Ilminsky Rus hkmetinin Mslman o
lannn ve slam kltrnn Tatarlara olan e---...._.....
kar sava iin bunlarn saf d braklmasm.tee-:
rbe edilmesini lojik olarak mlahaza etti bu tesir direkt olarak onlarn Rus devleti iinde
ridine ve yabanc kalmalarna sebep olacakt.
Rus okulu Tatar halk iin Rusay bilmenelerin
uygun olmadndan Ilminsky Rus Tatar okub
iin yeni bir program yapm ve buda
yerli dil .ile idare ti. nk snflarda Tatar

kcli dillerini ve Rus uygarlnn esaaJ

n
edile}'.ek> renecekler. nen s nflarda Ru

___,_ n .
dili okuyacn.1
Rus olmayan halk
. . cu..a.ru. mnsky
kdi. dili
w
yle yaplan ilk eg
.timin (R us okullarmda)
.
ilerde. R08 dilinin ve Rus
adetlerinin yaylmasn dahi
k-vmede bir yol duuna> tam
. ----....,
aen nc1llJ.U.19
- ]l.
mnsky yeni bir 'fa
.
tar alfabes meydana tarmt.

z:cume

PaJ.W@rnbm ve lmall bey Gasprisky

bu arap harfleri ile deil de Rus harfleriyle idi. D

minsky'nin alfabesi> talebeleri arasnda arap harf
lerinden daha ok kolay olmasndan baaryla kar
lanmt. nk Rus - Tatar okulu 1863 de Kazanda Ta
tar retmenlerle almt.

Rus hkmeti balangta Ilminsky'nin tecr

besine kar ok phe gsteriyordu. Konservatifler
onun Rus olmayan halklarn nasyonalistik duygulan
n tenbih etmek suretiyle kkrttn ve Rus klt
rn kaybettireceini ve bir ayn (separistist) ha
reketi yaratacan yapmakla. suladlar. Fakat ffiUw
kaddes Sinodun mfettii K. Pobedonostev Ortodoks
kilisesinin yardmyla Ilminsky'yi bu yolunda destek
lemi ve ondolruzuncu yzyln soumda Tatarlar iin
olduu kadar dier Volga aznlk halklar ve bahu
sus uva, Maris ve Votiaklar iin de yzden fazla
okul yaplmtr. Ilminsky'nin okullar ok baarl
olduklarn gstermi ve uva, hristiyan Tatar
lar, Maris ve dier Rus olmayan dou illeri halkla
rnn arasnda ilk aydnlarn yetimesi iin ok baa
rl olmutur. Pedagojik bakmdan eitimi ya Fa.rsca
veya Arapca olan Kur'andan baka bir ey retil
meyen mslman okullarndan ileri derecede yk
sekti..

Ilminsky'nin Rus lisann ve kltrn Rus ol

mayan hallt arasnda yayma metodumm pratik ola
rak tatibik kabiliyetinde olduu sonradan Sovyet
hkmetinin onun siteminin esas piplerini adap
te etmesiyle sabit olmutur. Sovyetler Rus olmayan
larn okullarnda Ilminsky'nin programmn esaala
nn ve onun alfabesini kabul etmitir.

Ro,ya'da PanTilrldm ve Miis

-......
lan ve aydnla bununla beraber
Tatar .din adan
. sk ' n n projesini aka d manca ka rgla.
m
n n y o nda Ruslatrma iin 1ku.vvetli bir vaa.
. ..
..
mlar ve
. lerdir Onlarn dunce erm. e g ore bu n..
m

r
o
"
g
man dm adamlaru
sl

M
sli
lma

a
n
n
t okulla .. y
n"' fuzunu tehlikeye dt.
Tatar .halk1 urine olan
deger o1ara k Ta t ar d'n adan.
recektir. Memnuniyete
. . Rus hkmeti hemen her k..oyde o lan . mUsu.
lan n
d b
man medreseleriyle rekabet e en u t'p yem Rus
Tatar okullarndan yeteri kadar am amlard.
GASPRINSKY ve OSMANL'I
UYANII

Tatarlarn eitimdeki ilerlemesi ve milli hisle

rin duyulmasnn artmasnda Rus eitimi gr.ntJ
olan Krml Tatar smail Bey Gasprinsky'nin onla.
nn balca benimseyicisi olmasyla bilhassa aka
kendini gstermitir. Ondokuzuncu yz ylnda Rua
ya'daki Trklerin tarihinde ok mUmtaz bir yer tut
mU olan Gasprinsky (1851-1914) eitimini Bahe.
ray (Krmda) ve Moskova'da grmti ve burada tah
siyetiyle ok tannm ve Moskovskie Vedomosti'nin
ve Pan - Slavistlii renmesine ve bu da onda
kendi milli ideolojisinin domasna seb
ep ol
mUtur. Bahesaraya dnd kten
sonr a Gasp

rsky Chernysbevsky, Pisare

v,
Belinsky, Herzer ve
.
dlger hbe
ral dtii.\nceli Ru.s yazarla
rn eserlerini ya
kndan tanntrki bun
lann eserlerini ok tuhaf ola
ra.k mah polis efin
in kitaplnda bulmut1lt,
870 de Gr. dde Tlir:k
idares
t
u:
kaldr esnasnda ine kar YunanWarJD
Gaaprinaky Tlirklere ol
sempatsin !sileri
Bindirmek i in Osmanl ordar
u

Pan-Jlamlm ve 1ma.JI bey Gasprinsky

41

suna katJJlmay istemek suretiyle hemen gstermi

tir (bununla beraber kabul edilmemitir.) Sonradan
tstanbul'da ve daha sonra Paris'de kalmas Gasp
rinsky'nin istikbaldeki almalan iin onda liberal
nasyonalizm ruhunun domasna nemli bir frsat olmutur.
Pan Slavizm ve Fransada kazand intibalar
dnda T rkiyede cereyan eden iki aydn olay on
da ok derin etki yapmtr. Bunlarn birincisi ,:aza
ve gazeteci Kemal Paa (Namk Kemal), nas
Efendi ve Ziya Paann nderliindeki gen Osman
l hareketi idi. Bu hareket Tanzimat denen (1840 1880) Osmanl imparatorluunda idari ve eitim re
formu devresi esnasnda balamt. Bu gen Os
manl aydnlar 1859 dan sonra balam olan Tr
kiyedeki Kltr ihtilali ve edebi avrupallamanm
balamasna n k tutmulard. Trk edebiyatnn
ok ,mtaz tarihisi E. J. Gibb Osmanl kltr iin
!randa domu ve devamdr denir> diye sylemi
tir. 1859 dan sonra Trk yazarlar edebiyatta ran
geleneini keserek Firdevsi, Cami ve Fuzulinin iir
verasetinden Hugo, Balzac, Faubert ve Duma'nn
eserlerine dnmlerdir. Gibb Yeni reniin Tr
kiye'yi ilimde orta adan bugnk gne getirdiini
ve politikada jn Trk partisinin domasna yol a.
tm yazmtr.

1stanbul'daki gen aydnlar 1860 - 1870 dev

resinde etkileyen ve smail bey Ga.sprinsky iin bir
ilham kayna olan ikinci ideolojik olay Af
ganl din alimi ve reformcusu. Cemaleddin Afga.ni'nin (1839 - 1897) yaratt Pan lslamizm'di. Cema

Rsya'da PaoTrklm Ye MiislmJl:

.. 1um
.. an "tilcadnn temizlenmesinin ve onun
leddin mus
elerinden ve onun batl 'nanlf-.

kaba halk dunc

krImas l"uzumu
!arda n dini tatbikler a.sndan
_
br snfn meydana
nu ve aYdn ve eitilm .
. ede se
. ..:la
- m
sevy
k
kmasn bildiriyordu. Polit
.
.
"
mleketlerini bristiyan Avrupann hak myetinde
ma. tslam Sosyetesindeki internatio nal en
gellerin kaldrlmasn ve politik olarak btn mtle
lmanlarn bir kuvvetli devlet veya federasyon ola
rak birlemelerini dnyordu. Byle bir birleme
_ veya Pan lslamizm - ondokuzuncu yzyln son
zamanlarnda mslman genler arasnda ok ilgi
grmtr ve bu kukulu Sultan Abdlhamid'in
(1876-1907) politik felsefesinin bir paras idi. Hali..
fe Sultan Abdulhamid Osmanl mparatorluunda
Pan 1slamizm propogandas yaplmasn Mslman
birliinin onu btn mslma.nlann nderi mevkil
ne getireoeini mit ederek tevik etmitir.
TERCUMAN

'

Gasprinsky Knna dnnce pedagojik alma

lu-a balad ve 1881 den sonra Cemaleddinin tavsiye
lerini ta.kibederek Rusya'daki mslmanlarn bir
lemesi iin propogandaya balad. 10 Nis 1883 de
an
inasi Efendinin yayn organ olan Ter
cman- Ah
valden ismini ald Tereuman gaze
tesinin ilk says
kt. asprisky'nin gazetesi
25 yl kadar Rusya
da Tu- ltlrin dncelerine
ekil vermesine yar.
etmi. F'akat pedagojik ve gazetecili faali
k
ye G!1,Sprn ky'nin enerji

ve ilgisini yitirmemitir.
O ilk ve en .onde gelen
bir milli ve sosyal liderdi. O
devaml olarak Rusya
nn muhtelif mslman mem

Po-llamlzm ve tmall bey Guprfa)y

leketlerini ziyaret ediyor ve ahsi temaslar kadar ya

a
zh metinlerle onun birlemeye ait dncelerini
asp
de

lamaya abalyordu. 1880 - 1890 devresin

rinsky Rusyada en ok sevilen ve nfuzu olan lder
di ve onun szleri hatta Rusya dnda da dikkatle
izleniyordu.
MOSLOMAN BtRLtGt
Gasprinsky eserinin esasnda Birlik> iin
prensip koymutu. Bunlar : Dil birlii, dnce bir
lii ve i, birlii idi. Birlik deyince omm kastettii
Rusya'daki btn mslmanlann birlii idt Fakat
Rusya'daki mslmanlarn byk ksm Trk
asll hallklar olduundan Gasprinsky'nin din birlii
iin olan ans Rusyadaki btn Trklerin milli
birlii iin yaplm bir ar idi. Bu suretle belki
balangta gayri uurl olarak Gasprinsky ve onu
izleyenler Rusyada Trk nasyonalizminin kurulmas
na sebep olmulard. Gasprinsky'nin ikinci prensibi
olan dil birlii onun milli arsn daha da kuVYet
lendirmiti, zira kolayca anlalabilirki Rusyadaki
mslmanlar iin mterek dil olarak yalnz Trk
soyu bir lisan olabilirdi. Bununla beraber teorik ola
rak Gasprinsky genel manada Mslman dnyasnn
birliini milli snrlara ve mslma.nlann dallan
na bakmadan tasavvur ediyordu. Msliimanlar ara
snda yer tutmu ve onlarn deiik kltryle so
nulanm olan Orta a psikolojisinden onlarn ayrl
malar modern avrupai kltre girmeleri lzumunu
dnyor ve bunun iin lzumlu aba gsteriyordu.
O mslman kadnlarnn serbestlii noktalarndan
mslman ayatnda baz reformlarn yaplmasnda

r
Rusya'da ran-T.rldzm ve Msl lllalk

l deildi . . Ayn z-b ununa

daha az kesin karr
msliman kulturunu destek.
beraber onun Program
-d. B"r
deg
k
..
d ncelere dayanma sZm
da Tilrkein okutulmas
:tU:man okullarn
edin ve slam kill..
.. e srerken Muhamm
.. ..
luzu munu on

1uzurnunu
.. n dili ol an arapcay ogrenmenn
f"
Fakat arapa grane.
r etmeye devam ediyordu.
e !stanbul'dan getirttii
rinin eski !ran kitab yer
.
modern Trkeyi ikame edyordu
Mslman Kltr Birlii savanda Gasprinsky
lman okullarnda ve Rus basnnda Osrnan
:kesinin genel olarak edebi dil olara k kabuln
tasviye ediyordu. Tercuman gazetesine Gasprinsky
Rusya Trklerinin yz yllardan ben onlarn yaz
dili olarak kullandklar ne Ortaa aataycasm,
ne de ilk defa Nasyri tarafndan kullanlan konuu
lan Volga Tatar dilini kulan yordu. O Jn Trkler
tarafndan arapa ve farsa kelimelerden temizlen
mi olan Osmanl Trkiye'sinin modemletirilmi
edebi dilini kullanyordu. Bu dili Rusyadaki btn
Trk okullarna yaymak iin zorlama o kadar ko.
lay bir i deildi, zira Osmanl Trke si Rusya 'daki
Trkler iin aatayca gibi anlalabil inen bir dil
deildi. Trkiye'ye yakn olmalarndan Knn Trk
leri onu anlayabi liyorlard. Azerbaycan Trkleri ay
n linguistik gruba ait olmalarndan Gasprinsky'nin
Tercuman'daki dilini byk zor
luk ekmeden anl
yorlard. Fakat Volga sahas
ndaki, Kazak stepleri
v: Orta Asya'daki basit
ok ur Osmanl T rkesi
1:n meksizin anlay
am
yo
rdu. Bu sebepten Gasp
.
r":8;Y nn
ve Tatar aydnlarnn ..
but..un abalarna
..
ragmen bu
tn T.. rkler iin
anlalabilen bir edebi

Pao-lslamizm ve tsmaU bey Gasprisky

51

dil yaratma deneyi baarsz kalmt. Trk asll

halklar arasnda hepsi iin bir dil bulma abas ara

tara.

larndaki linguistik ayrlklar ve binlerce yllk yer

ve dil birliklerinin kurulmu olmasndan dolay ay
nlnut.
GASPRNSKY ve RUSYA

Trk dini, kltr ve dil birlii fikri ile mehur

olan Gasprinsky'ni n
her hangi bir ak milli si
yasi tahrikten kanm olmasna inanlmaz gibi g
rnmektedir. Rusya'daki Trklerin kltr ve din esa
sna gre birlemesinin tevikinde onun fikrinde b
tn mslman dnyasnn kuvvetlenmesi vard. Bu
nunla beraber ne Rus imparatorluk ve ne de Osman
l Trkiye'sinin rejimi ondokuzuncu yzylda bu sup
ranational devletlerin zayflamasna tevcih edi
len her hangi bir ak politik abaya tahamml
edileceini sanmadn biliyordu. Mslman kl
tr birliinin sebebinin hazrlanmasnda Gasprinsky
Rus devletine kar tutumunda ok dikkatli hareket
ediyordu. O Rusya ve Osmanl imparatorluklarn ka
nlmayan tarihi badirelerin sonucu olarak teek
kill etmi devletler olarak grmekte ve buna ra
men onlarn devaml olarak hayatiyetleri iin ken
dini bir mdafi olarak grmektedir. Rusya - Dou
.Anlamas isimli 1896 da neredilen brornde
Mslmanlarn ve Ruslarn topra srmeyi, ekme
yi, hayvan beslemeyi, ticareti ve hayatlarn beraber
yapabileceklerini veya yanyana yaayabileceklerini>
yaznttr. 190 de ilave ettiine gre Ruslar ve
T-kler Altay ve Pamirlerin eteklerinde n Baltk De-

Ru.sya'da PanTrkim ve Msliina

an muazzam mterek
ar k adar uzan
w
nizi bataklkl na
riyl e bag lanm lard r. Bu mazide
.
bir sa.da bi. rbirle
alde bu ha;lklar elele her ikisi iin
byle di ve stikb
meye n..,.
u bulmak iin yr
.....
IUzumlu hayatn yolun
diye

r.
yaz
klard
a
mtr,
yac
a
anl
bur olduklarn
asll halkl arn Ruslarla bir
O hatta gelecekte Trk
e ya ayacaklann d.
devlet teekklnde beraberc
.
da Razan (sic),
anlarn
nmtr. Tarihi zaruret
ve hatta Tra nskaf.
Kazan, Astrahan, Sibirya, Krm
bir
paras old u u
a:nn
kasya hanlklarnn Rusy
ve yak n bir vakitte Rus mparatorlugu Rusya nn
henz tabii tarihi snrlarnn erimedii Orta Asya'.
nm baz hanlklarn iine alacakt, fakat biz er veya
ge Jtusya'nn snrlarnn btn Tatar halklarn ii.
ne alacan sanmaktay z. stikbalde belki Rusya en
nemli bir mslman devletleri olacak ve ben onun
byk bir hristiyan kudreti olmas nemini hi bir
zaman azaltmyacan zannetmekteyim.

Gasprinsky Rusya'mn en ok acil politi kasnn

kendisiyle mslman komular Iran ve Trkiye ara
snda dostluk mnasebetlerinin domas olduunu
ve hatta onlarl a bir ittifak bile yaplmasn tahmin
etmekteydi.
Rusyamn Trkiye ve Iranla dostane ilikiler
kurduunu bir defa tasavvur edin ... Rusyann g
ney snrlarnn emniyeti... Mslman krallklarla
uzun bir anlama ile Rusyanm bat
da ve uzak dou
da k udreti hi phesiz destek
bulmu demektir...
rkna Trkiye ve Iran
olarak Rusya btn do
musumarla. akraba olacak ve hi phesiz n
gilterenn dama tecrbe t
et ii Mslman milletleri

Pao-hlamizm ve 1mail bey Gaspriky

53

nin ve onlarn uygarlklarnn ba olarak kalacak

l I
tr.
Tarihi realitenin msaadesi ve Rusyada Trkle
rin durumu iin Gasprinsky M'tisltiman inanc ve
Trk soyu birlii'ni korumay dnyordu. O
bildirdiine gre Trklerin ve Rww.arn birbir lerine
yaklamalar veya ifade ettii gibi Trkler in mo
ral rusla.trlmas ancak Rus hkmetinin Tatar
dilinin eitimde tanmas ve Tat arlarn entellektUel
seviyel erinin ykselmesi ile en iyi bir surette tahak
kuk edebilecekd.i.
YEN

METOD - USUL - t)' - CEDD:t

Gasprinsky'nin gzlerinde eitim mslman c

miyetini korumak ve Trk asll mslm anlarn
milli dou ve birlii iin bilhssa Tatarlarn misa
linde olduu gibi balca silahd. Netice ol arak onun
balca gayretleri eitime ve yeni reform geiren
okullara ynel tilmiti. nceleri Krm hanlnn
bakenti doduu yer olan Baharay - orada Ter
cmnan'n yaynlanmasna borlu olarak yine Tatar
kltr merkezi olmutur- Gasprinsky sonradan di
er yeni metod okullar iin bir misal olarak re
form y aplm bir okul kurmutu. c Yeni meto<h
(Usul - cedid) ilerici Tatar reformcularn bir slo
gan olmutu ve onlar kendilerine Cedid.ler yani
Yeniler diye sylyorlard. Yeni tip okulda ren
ciler arapcay harflerin alfabetik isimleri yerine fo
netik olarak sylyorlard ve onun retim metodu
yalnz Rusyamn Trkleri arasnda abucak y ayl
.makla k aymayp in, Iran ve Hindistan snrlarn
da gemiti, Gasprinsky Kur'ann okunmasn ve

54

Ksya'da Pao-Trkizm ve Mslna

- ana hu''knlerini bu mslman okulla.. anl gn

.. 1u
mus
n an karm, fakat ayn zamanda narm prgram d
a gibi dnyevi konulan
tematk, tarih ve cografy
almt.
bununl raber i
Gasprinsky'nin kendisi de
.
tm ve dun
eg
ul
u
ok
metod
Yeni
dan
a
m
farkna var
.
yeni prensipleri dnda bu okullar . lsyevlemenn
geleneklerini osmen terkeden, arapca yene
1
;::.keyi ika me eden ve eski muhafazkar kltrden
ayrlmay getirmiti. Bu Cedidlerl onlarn .muanzla
n olan an'aneye bal Usul Kadim (eski metot)
yrten Kadimistler arasnda bir kavga konusu
olmutur. Fakat yeni metod ok abuk yayld ve
1914 de 5.000 kadar Tatar ve dier mslman okul
lan bunu benimsediler. Orta Asya'nn, Kafkas
yann ve Volga Ural sahasnda muhafazakarlar ta
rafndan yrtlen mslman okullar bununla be
raber reformcular mnkir ve dnek grerek Ce
did'lenin pedagojik sistemini
reddetmilerdir.
1912 de 25.000 olan Tatar okullarn gelimesi
nin sonucu olarak Tatarlar arasnda okuyup yazma
bilenlerin says Ruslardan ancak ok azbir derecede
idi. Tatarlarn yksek okullarndaki artlar ok fe
na idi. Mukayeseli yksek eitim unsurlar Ufada
1906 da kurulan Alieh medresesi, Orenburg'daki HU
seyni medresesi ve Kazandaki Muhammedi gibi ir
ka medresede bu program tatbik ediliyordu.
Tatar topluluunda uzun zamandanberi lider
grubu tekil eden Tatar burjuvazisi ba
langta Gas
prinsky'nin faaliyetini bir derece
itimatszlkla kar
lad, sonra onu tam olarak des
teklediler. Tatar bUl"'
A

ran-Islamim ve smail bey Gasprlsky

55

juvazisinde milli uurun bymesi Rus otoritele.riy

le olan ilikilerin keskinlemesine sebep oldu
ve Tatar tccarlar yeni okul programlarn fay
dal grerek yeni mektepleri ve medreseleri oldu
kadar retmenlerin eitimi ve kitap basmay mali
yardmlaryla temin ettiler.

"

TATARLARIN KOLTOREL GELMES

arlk Rusyas rejiminin son yar yzylndaki
bu Tatar okullarnn sr'atle baarsna ramen bu
nunla beraber mslman eitimi sistemi hala tam
eekkl etme m i ve medresede elde olunan eitim
seviyesi gimnazyumlarn (Rus liseleri) orta snfla
rndan yksek deildi. Yirminci yzylda ilerici Ta
tar milliyetcilerin ekseriyetinin Tatar okullarndan
kmad, fakat Kazan'daki Rus Tatar retmenler
kollejlerinden, Rus gimnazyum ve niversitelerinden
veya stanbul veya Fransadaki okullardan geldik
leri dikkate ayandr.
On ikinci yz yln balangcna doru belirli bir
Tatar aydn grubu teekkl etmeye balamt, an
cak bunlar tekil edenler Rus muarzlarndan biraz
farkl idi. Bir sra eitim enstitlerinin yayn
evleri ve kesif entellektel hayat dolaysyla
Tatar ehri Kazan mslman dnyasnn drt kl
tr bakentlerinden biri olmutu. Tatarlarn ekse
riyeti sofu idiler ve buna devam ettiler, fakat onlarn
politika ve sosyal dnceleri halen Buhara ve ge
leneksel mslman inanlar yerine Moskova, Peters
burg, stanbul ve bir derece Paris'in tesiri altnda
idiler. Tatar politik gruplama kendini Rus toplulu
und.a bariz derecede uygunluunu yanstyordu.

au,ya'da Pa-Trkim ve Miislman1t

tlarnda deiiklik ol
Tatarlarn gnlk haya
nia
u mda Tatar -n .
mutu. Eitilmi topl .
a br Tatar aslmn, ftlik
beten serbest olmutu; zr
amnn evi Ruslarn.kin
sahibinin, aydnn veya i ad
d grnleri elbi
den az farkl idi. Ve Tatarlann
r bir Asyal gi
ay
seleri, tavr ve hareketleri, ya la
bi deildi.Bir misal olarak '1905 1907 deki Azer.
baycan'm ba mecmuas olan Fiuzat'ta o keli me ola..
rak yle seilmiti : slam inan, Fran sz di..itl.
nilU, Avrupai grn>. 1906 da Yusuf Akora
Rus Kadet Kongresinde Mslman Kurucu De mok.
ratlann (Kadetler} programn izah ederken bunu
ok mkemmel fransI?,Ca ile sylemiti. Yanm yz
yldan daha az bir zamanda Tatar st tabakas sr'
atli bir kltrel gelime gstermi ve avrupaJla,
may aikar bir vs'atle almlard.
Bununla beraber dk seviyeli .Tatar toplulu,.
-a durumu bilhassa t3ira halknda ok
!:gk
dik bunlar 1897 de Kazan ilinde hala b"ttin
u
Tatarlarn % 95 ini buluyordu. Kylerine
kapanllll
olan ekseri Tatar kylleri Ruslarla
ok az temas
yapyorlard ve onlar hala tamame : ,
hU
kmleri ve usullerine g"ore ve .. ur ann
.
.
mus!Uman d'nnn ru..
.
h an. onde
rlgindeki bir d.un
yada yayorlard. Tatar tccarlar dou sah 1
L: ticaret yaptklannaS.: ;:a,e Y?c nleketler
r oyller Ilminsky'
nn kurmay dnd

b
ir
te
ct durumunda kal
lXUlard. Yaln
z ih tilalden
el
k son on yllannda
Rus ekonomisinin ge
li mesnn parlakl
altnda du
rum deimeye b._:1allllt

ve
b
r
'
ok Tatarlar Ka
zan, Ufa v e Orenb
urg sahalar
mdan bUykce ehir

Pa.Ilarnlzm ve tmaJJ bey

51

lere ve sanayi sahalarna ve bilhassa Mask.ova

ve Donets h avzasna g ediyorlard. Bunun
aksine olarak Tatar kyndeki hayat Rusyadald
Tilrk halklarnn durumunda yeni bir yol am olan
1905 in akn kalan ihtilalin sonrasna kadar dei
meye bqlamanu,tL

1
1

1905 de Partiler ve Programlan

KISIM iV
MtLLl HAREKET
ROGRAMLARI
1905 DE PATLER VE P

mili
1905 e kadar Rusyadaki Trkler arasnda
.
tar
br hareketn ilk ak tezahr duyulmamt. Ta
.
gayretlen o zamana kadar
l.be
1 ral yem1ilt getirenlerin
a
l .
b lca bir kltrel ve dini tabiatta ve da a zya.
/;Rusyadaki muhtelif Mslman gruplar arasnda
temasn yerlemesine, eitimin reformuna ve Tatar
hayatnn modernlemesine yardm ediyordu. Ne la
mail Bey Gasprinsky ve ne de onu destekleyenler
1880 ve 1890 da her hangi bir politik ie karma
mlard ve onlarn almalarnda akca milli bir
gaye sezilmemiti. Her hangi ar hareketin balan
gta baar salar gibi olan pheli bir iyiliin ya
rarna ve onlar Rus idaresiyle bir atmaya gt
recek hareketin tehlikeli olacan bilecek kadar
rea
listiler. Bir defa 1905 de sosyalist bir yay
nn etkisi
altnda kalarak bir snf mcadeles
ini h ayal edinen
ve Tatarlar arasnda bir atmaya
yol aacak bir he
vesdek.i gen Tatara verdii
cevapta Gasprinsky fi.
lozofca una iaret etti:
Olum, senin tec:rbe
yok ve bu yzden sen
kelimeler karsnda ok fazla
a.lk gsteriyorsun
... Kltrsz bir halk he hangi
r
br sanayie sahip ola
maz. Sanaysiz de i rekabet
olamaz. B " n b' m
ugu
z devimiz kltrmz ,;, 1r.,..tmekten ibarettir.>
.,

1890 ortasnda sosyal hareketin bayar gr' en

er v
gen Tatar ve Azerbaycan nesli az sabrl
onun sralarndan hakiki Trk milli _hareketm yen
liderlerini bekliyorlard. Bunlann ogun. politik
..ruleri stanbul veya Paris'de son eklm alyorf;dki onlar eitimlerini tamamlamak i . o raya
gitmilerdi. Rusya'daki Trkler arna politk tah
rike ilk defa balayan Reit tbrahmof du. Bu ev:ve
ce Ufada mslman cemaat idaresinde Kad (hakln)
idi. tbralimof Trkiyeye g etti ve 1905 de or
olpan yldzn (Kuzey yldz) yaynlad.. Bu bir
Tatar gazetecinin kaleminden Ruslara kar yazl
m bir brord.. tbralimof brornde eski, esas
olma.yan Rus hkmetinin Tatarlar hristiyan yap
_
maya. zorladn tekrarlamt ve Tatlarla l
man dnyasnn bu tecrbeye kar direnmelen u
arda bulunuyordu. Bu bror Volga ve Ural saha
lar mslman halk arasnda baz tatszlklara ra
men gizlice dolatrlyordu. 1904 de stanbul pollil
tbralimof'u Rusya'ya gerisin geriye gnderdi ve o
Petersburgda Ayna:. isimli bir Tatar mecmuas
karmaya. balad ve onda Rusya'nn btn
msl
manlarm birlemeye aryordu.
TORKOLOGON DOOUU

ok tannm bir Trk gazetecisi olan Ali Ke

mal tarafndan Kahire'de Trk isimli bir gazete ya
ynlyordu. Bu gaetede Trk enin ve Trk milliyet
ciliinin daha da gelimesi iin aikar bir ya.nbm
gsteren bir makale kmt. Makalenin bal
tarz siyaseb idi ve onun yazan zengin bir sanayi
cinin olu olan gen Tatar Yusuf Akora idi.
Yusuf
......

'

'

asya'da PanTrldzm ve Miisla..

Uk
niversitesinde humanite ve h tk
.

r
P
Akra
Fransz milliyetileri Mauriceanl3'
ve
1
t
m
et
sil
n a,..
tah
. ve Enest R enan ,n ol dugu kad ar Al
-res'nn
. . altnda kal mt. Aka
s
etk
vvetli
.
.
"'"

'
ku
..
teonlernn
'k milliyetc1g n b r orj nal dokt.
.
r
T
e
d
n
s
.
makale
parator1 ugunun daha
.. yordu. Osmanl m
. o..ne suru
..
rn
.
a deo
lojiaf..
nda Trk pol"tik
once
.. s gefr-s:mesirrin
e
t
ve
T
k
me
.
r' k 1bera,
tahl il et
nin mmkn yollarn
prog
lan
ramla.r.u
duk
kur
n
1enyle muhafazakarlar
d. Akora Cema.e.
kesin bir surette reddetmekte
izm fikirlerinin na,
am
din ve Gasprisn ky'nin Pan-isl
lman memleketlerin layiklii sahasnda uzun sUr
yaadn mlahaza etmitir. Gen Trkler tarafn
dan ilan edilen Osmanllama teorisinin de ayn su
rette salam olmayarak Osmanl imparatorluunun
dini veya milli bir esasa gre tekrar kurulmasna
yardm etmeyeceini, fakat onu Avusturya - Ma.ca
ristandan sonra bir mltinasyonal devlet haline e..
vireceini bildirmiti. Gen Trklerin teorilerine g
re btn Osmanl tab'alar Trk imparatorluunw
ayn heehrileridirler ve onlara kendilerini kuvvet
lendirdikten sonra btn din ve rk ayrlklarn kal
drarak liberal bir esasda bir yeni kuruculuk vade
diyord u. Akora Osmanl Trkiyesin.in muhtelif
mslman ve hristiyan gruplar arasnda milli kuv
vetin besinin _bununla beraber 1mparatorluw
tekrar worgutlenmes iin her hangi bir tecr
be yapl
mas :ger gerekten menfi sonu verme tehlik
eli
olacagn zannetmekte idi. Bu teorile
ri takbih ederek
Akora.w nc yob olarak Osm
anl ve Rus imparatorlugundaki Trk soylu
._
halklarn ve diger
mem- '
leketlerdeki Trk aznlkla
n gruplarnn politik ola
w

1905 de Partiler ve Programlan

rak birlemesi fikrini teklif etmekte idi. Trkizm ve

ya populer Alman teorileri Pan - Cermanizmden son
ra Pan - Trkizm denen bu yeni doktrin tehlikeli
veya bir oklar iin realistik grnyordu. Ako
rann kendisi bu tecrbelerin icras halinde Rusya
tarafndan ok kesin bir muhalefetle karlanaca
n nk bunun reallie olmasnn Rusyann geni
Volga ve Ural ve Kafkasya topraklarnda olduu
kadar Kazak stepleri ve Orta Asya'da paralanmas
n ve buralarn kaybna sebep olacann farknda
e
idi. Bunun.la braber Rusya'nn direnmesine ar im
paratorluuna hasm olan kuvvetlerin birlemesiyle
kar koyulacan mit ediyordu. Mterek bir Trk
milli hareketinin gayesine kar ilk koyan hemen
Pan - Trk.izm akidesi oldu ve Trk dncesinin
gelimesi rerine derin ve srekli tesiri oldu.
Rusya'dan g eden dier Trk soylu gazeteci
ler bu zamanda Fransz ve Trk yaynlarla ibirlii
yaparak btn mslman ve Trk halklannn birle
mesini anlatmakta ve yazlarnda Ruslar msl
man tab'alarnn haklarn snrlamakla itham edil
mekteydi. Bunlar arasnda Ahmet bey Agayef (Ah
met Aaolu) ve Hseyin Zade Ali (VII inci bahse
bakn) gibi iki Arerbaycanl politikacy sylemeli
dir. Hseyin Zade Jn Trklerin politika evresin
de bilhassa aktif idi veJttihat ve Terakki isimli par
tilerinin nc kongresinde Merkezi komitenin ye
si olmutu.
ERKEN POLTK FAALYET
Rus leri Bakan Prens D. P. Sviatopolk Mirsky arafmdan ilan edilen Politika Bahar hava-

ao-Trk.lm ve Msllhlll
RusYa'da p

62

. tilal hareketleri darya. g ede

s ve 1905 dek ih
elerine sebep o).
n Rusyaya dnm
Trk soyl u halklar
A .,,,.rbaycanl yurttal ar a.n,g,
-
du ve onlarn Tatar ve
sy
de
Ru
a'y
.. .a_

4
a
190
d
ala

wu
faa1.yet b

sda pol"t'k
bra.
an
Reit
uyu

la
hayaty
ilen ve R us po!itik
z
bir Tatar grubu olan bir
hmof p etersburg'da
.. lman politik organizasyon kurdu. Muhtef R
mus

udu ve 20 Eyll 190f

po t 'ka gru plaryla temas kurm
. .
teklif eden 1b rah"mof'a .samm ola.
bi,rg
o nun la
eket n ba olan
rak cevap veren Zamtsvo liberal har
M.A. Stakho vich ile istiarede bulundu. Bu sadece
aratrmadan ibaret ibir gayretti, fakat anayasal ]b
mokrat partiye veya Kadetlere sonradan P.N. Mih,.
kov tarafndan organize edilen Rus liberal hareketle
ok sk birlemi olan Tatar Cedidlerinin sonrakr du
rumunu tayin etmiti. Rusya'ya imdi dnm olan
Tatar ve Rus burjuvazi liberalleri tbrahimof ve At..
ora istikbalde btn Rusya'daki mslmanlarm ha
reketinin ekirdek gruplarn kurduklar Rusya'dald
mslman merkezlerini ziyarete baladlar. Tatar
milyonerlerinin en zengini ve mehur harsever olan
Ahmet bey Hsseinof mali yardmn Tatar mesele
lerine hasretti. Azerbaycanda bu hareket ok me
hur hukukcu olan Mardan bey Topcubaef, bir Ba.kil
Petrol sanayicisi Tagief ve fstanbul'la Paris'ten Ru.a
a'ya dnm olan gazeteci Agayef ve Hseyin Zade
le idare ediliyordu. Balarlar ara
snda iftlik ahibl
K.M.B. Tevkelef ve evvelce
mparatorluk muhaf
sbay ola . Srtlanof ist
ikbaldeki mslman birlii
nn mahall ollanna nd
erHk ediyorlard. Knmda li
derle Gasp nnsky ve
Davidoi idiler. Sanayici Veli
;
Bey aVUef ve Abdul
lah Ralmakulof Troitskde bir
n

1905 de Partiler ve Programlan

avu
grup organize ettiler, te yandan Orenburg'da

Profe
ve
of
Kerim
kat Seid Girey Alkin, yazar Fatih
az
mmt
sr A. Apanaef tarafndan kurulmutu. lci
kar
sky
Bobin
lla
Tatar eitimcisi Abdullah ve Gainu
.deler Viatka ilindeki hareket iin glerini kuila
nyorlard.
1905 Mart'nn b alarnda seksenden fazla.
Tatar sanayicisi, avukat, din ve sosyal liderler,
eitimciler ve ticaret adamlar Kazanda bir hazrla
yc toplant yaptlar. (Mslman cemaati idaresi
Tatar liberal ve mill glerin tezahrne katlmak
tan tercihan kandlar). Grup Rusya'daki msl
manlarn birlemesine ait gayretlerine devama. ka
rar verdi ve Petersburga Rus Babakan Kont S. Y.
Witte'den halende Rusyadaki mslma.nlarn hedef
olduu hukuki snrlamann kaldrlmas ve bir resmi
kongre yaplmas iin ricada bulunmak zere bir
heyet gnderdiler. Bakentte bununla beraber
heyet liberal hareketin iki ezeli dman olan Ufa'
daki Cemaat daresinin ba Mft Yar Sultanof ve
Peterburgda Mollalarn b a S. Bayazidofla kar
latlar. Bu iki ahs heyetin amacn reddettirmek
iin ellerinden geleni yaptlar ve onlarn etkisi altn
da leri Bakan Mslman kongresinin toplanma
sn reddediyordu. 8 Nisan 1905 de Bakentte dier
mslmanlarla grtkten sonra hkmetin yapl
masn menetmesine ramen Austos'ta. Nijni Nov
gorodda Rusya'daki btn mslmanlarn kon
gresinin yaplmasna karar verdiler.
BRNCi MSLOMAN KONGt
Bu birinci kongre esnasnda. ba.tanberi Tatar
'.

r
"

ve Msl
RIISY'da pan,,Turldzm
......_

1905 de Partner ve Programlan

ni Novogorod ii Mslna...
...:,
u.,.. NiJ
.. e.
w
k
a
az
ik
larm
bir f rsat ols
,...L.
i iin en y
-
bir a. rava gemes
l
an1a
lanlar
G
kat
e
e
r
y
m
. f . llk olarak kongre

se
n
tula.r' fak at bu resmi olmayan top.
otelind e bulu
. ha.zrlanm olan 1oka1n
md"r bt

.
Iant .. n. .y
,
n
etne,.
kullanlmas kabul
. .
maksat n otel binas nn
uve
gems
Str
ne
G.
.
pik.
- lant.
.n
di ve bunun zerine top
er
tl
muv
s
ali
sy
aceJe.
So
ldi.
nik kyafetiyle nakledi
n
de bir uzlamadan kanmay arzulaya kongre 11.
i yerini bildinJe.
reri sonunculara kongrenin yenFua
d Tuktarof "
milerdi. Ancak Ayaz Ishakof,
Davletin tarafndan sevkedilen .sosyalistler politik dl
nazminini motorbotla vapuru yakalamak suretiyle
gstermilerdi. Kongrede yzelliden fazla Tatar 11
Azerbaycan liderleri kongreye katlmlardki g
neslin temsilcileri stnl te.kil ediyordu. Toplan
tnn bakan ve as bakanlklarna Ali Mardan Bey
Topcubaef, brahimof ve Yusuf Akora seilmi
lerdi.

65

5 - ahsi tasarruflarn doknulmazl. Topra

az veya hi olanlara devletten ve devlet arazisinden
toprak verilmesi. K arln demek artyla byk
araziye sahip olanlarn yerlerinin istimlaki.
tKtNCt KONGRE VE KADETLERLE
tBtRLlGt
Yine resmi olmayan ikinci kongre Petersburgda
12-23 Ocak 1906 da yaplmtr. Bu kongrede resmen
Rusya Mslmanlar Birlii kurulmutur. (smi Rus
ya mi.islmanlarnn ittifak veya ittifak olarak).
Btn Rusya ismine ramen ttifak ne Rusya'nn
Trk milli liderlerinden kurulu ve ne de muhtelif
Trk milli gruplann veya sosyetelerin hakiki bir bir
liiydi. ttifakn kuruculan ve yeleri her hangi bir
rgtn veya blgelerin mmessillerinin kudretinde
bir i grmemekte fakat sadece nfuzlu ahsiyetler
di. Bundan baka bir taraftan Volga ve Ural Tatar
lar, Azerbaycanllar ve Knmllar ekseriyeti tekil et
mek zere ttifakta geni apta temsil ediliyordu.
Kazak stepleri, Sibirya ve Kuzey Kafkasya'dan a.z
temsilci vard ve Orta Asya'dan hi yoktu. Bilhassa
Rusya Asyasnda onalt blgesel merkezleri organize
etmeye ait ikinci kongre karar hi bir zaman yapl
mamtr. Yalnz Volga Tatarlar, Azerb aycanllar ve
Kr.nllar bundan sonra ttifakla sk balann ida
me ettirdiler. Konservatif Tatarlar buna katlmam,
lda. te yandan sosyalist gruplar ttifakn burjuva
liberalleriyle btn temaslann kestiler. ttif
akn
sosyal ve ekonomik program Rus Ka:detlerin
inkine
ok yaknd ve bu iki tarafn ayn sosyal
tee kkl
bakmndan srpriz deildi. Hemen heme
n ttifakn

::

Kongreye katlanlarn karan olarak Rusya'daki

btn Mslmanlarn bir Birlik kurmalarn teyit et
mi ve aadaki kararlan almtr :
1 - Baz politik, ekonomik ve sosyal Reformla
rn_. tatbi amacyla Rusyann Msl
man hemehri
. br
lernm
lemesi.
2 - Mslman ve Rus ha
lklarna eit
tanmak.
3 - Milletlerin nisb
i temsilleri
.
br anaya.sal mon-"'m m kuru1mas.
ru adet,
, 4 - Basn' or
din vesairede zgrlk.

66

ve Mslnak
Rusya'da panTrkim

. Tatar veya Bakr burjuvazi, aydn.

r
e
.
erl
Iid
u
b''tn
.ller ve 'ftlik sahiplen snf na a'tti .
lar, asi
etleriyle
zamanda Rus Kad
. .
.
. .
!knc kongr e ayn
. Rus parlementosunun (Duma) sede .
.
.

brnc
bild meye
rn Iste1ern
birliine ve onlarla adayla mede t tt ak l'dr erl
eri
t'. st kade
le
karar vern
b'le br
ile

an
org
a
merkezi icr. .
n
.. ..
Kadet parti. sn
kongl'eai
musluman
iknc
milerdi. PeteTSburgdaki
f
su
Yu
Akora
da
akam olan Kadet toplantsnd
o:1 ve etlere
bir mslman heyetini idare edy
li Partis olmak
Frans-zca hitabetti. ttifak Trk Ml
slmanla
iddiasnda deildi, fakat sadece Rusya m
nnn kltrel haklarnn mdafaas iin bir birlik idi
ve onun program gibi Akora'run nutku balca ms
lmanlarn eitim ve dini problemlerine nem vermi
ti. Akora Kyl iin tarm konusu nasl esas nem
li ise 111slmanlar iin de en nemli olan onlarm
dinleridir diye ilan ediyordu. Daha nceki Pan
Trkizm ve Rusyaya kar olan faaliyetlerine ra
men Akora ile lbrahimof'un ikisi de Mslman
aznlklarn menfaatlerini temsilen Kadet partisinh
merkezi komitesine seilmilerdi. Bundan baka ye
ni ttifakn salamlatrlmas ve Tatarlann daha
ok nefes almalarn temin iin Kadetler parti pro
rmlarnn baz maddelerini tashih etmeyi kabul et
tiler. Bu deiikliklerin en nemlisi (1) Tatar istei
olarak mslman dini idaresinde tam otonominin
kabulu, (2) Mslman mukaddesat ve rf kanunla
rnn <eriat ve adet) hazrlanmasn
n tannmas,
.
Rus sv
l ve ceza kanunun bunu m"
te
u
k'
a
:p go"zd en ge .
r
. ilmesnn
de ..

mlahaza edilmesi ve (3) Rus olma-

1905 cePartiler Ye Programlan

67

yan milli gruplarn yaadklar sahalarda mahalli

halk dilinin eitimde kullanlmas.
ttifakn liderleri balangtaki baarlarn iz
lemeye gayretli ve meru politik faaliyet iin is
tikbaldeki imkan dahilinde olan uzlamadan ka
nmak iin imdi resmi teblilerinde btn ar ve
milliyeti fikirlerden vazgeiyorlard. 1890 daki
brornde Rus hkumetine kar iddetle hcum
eden J?rahimof imdi nc bir kongrenin toplan
masna msaade iin ricada bulunuyor du ve Biz
Rusya'daki Mslmanlarn Rus hkmranlna sa
dk kalarak Pan slamizm, sosyalizm ve anarizmin
yaylmasndan korkarak - halkn hayatn bozan ve
islam doktrinine zt ideolojiler - bu ideolojik eil
melere kar sava kanuni yolla yapmaya karar ver
dik. Biz beyaz ara * hizmet etmek isteriz. Onun tah
tna bizim babalarmz ve cedlerimiz gibi sadkz.
brahimof dileklerinde dini taassuba hcum ediyor ve
ttifak'm amacnn mektepleri ve medreseleri molla
larn ellerinden kurtarmak ve okullar halkn eli
ne geirmek ve dier kelime ile topluluklar
Ufa'daki Mftnn etkisinden kurtarmaktr diyor
du.
Rusya Kadetleriyle 1ttif akn birlemesi, ma
haretli fakat itidalli propoganda, Tatar birlii ve da
ha ok liberal din adamlarnn yardm sayesinde Ka
tlet grubu ile beraber Birinci Duma'ya yzbe mebus
Bey an tairi orta dou mslmanlannm

Rus imparatorlu
iun u gostermek uzere kullanlyordu ve orijin rk karak
terind-c:n
.
deil Orta Asya ve Kafkasyada ondokuzunc
u yzyln ikinci ar
sndaki Rus birliklerinin beyaz niformaJanndan kmaktad
r.Y

pa-Trklzm ve MslnanlJ

d
a'
,y
u
R
61
salamt. Maalesef
. r b ar
b
k
,
a
le
uretiy
rmUt ki Mslman
a
s
k
r
senek s
a
d
a O ka
eye yeter f.rsat
birinci oun udi. ye tler ini g sterm
vc
isi . Srtlanof
mebusa.r :ne 1 Yal n z Uf a temsilc
.
.
d
r
r n tam et ha,k.
buluna,.nla u ve us
u man la
Du.
nut

n.,m
v.'da ko Son ra Fn e. hri Vyborg'da birinci
.
i
mebuslar top1 annca
ta srar et t
p ro testo iin
a.rn
.

a
k
. 1erdi,
na.'nn a.r .r .
rn izhar et m
tarla
h
i
alts
nusurnnl a.r n
z
katln
ya
y n d e onlardan
eres
..
v
a

rg
Vybo n
ersburg' a d onmelert
Oolar Pet
mt ve Srta.nof
kslmasn
. ourd ve ana.ya sal hrriyetlerin
n ""' . ..
k suretiyle protesto etme a.
kar verg drn eme
nsnda bulu ndu.
1905 1907 tHTtLALNDE
RUSYA TRKLER

1905 -1907 ihtilali Rus imparatorluundaki TUrk

halk arasnda aikar bir galeyanla sonulanmamo
tr. Orta Asya, Kazakistan ve Volga Ural sahasnn
byk ksmnda mslmanlar sakin kalmlar ve
yalnz mahalli idarelerin kt tutumlarna kar ba
z gsterilere katlmlard. Sovyet limler Akade
misinin 1905 (1905-1907 yllar lhtilali) ihtilalinin el
linci yl dnm vesilesiyle yaynlanan byk bir
vesikalar ve maleryel ihtilal hareketlerine Trkler
mstesna imparatorluun hemen hemen btn mil
li guruplarnn katldn gstermektedir. Yalns
Ar.erbaycandaki mahalli mslnanlar Ermeniler ve
Ruslarla grev yapmlar ve aya
klanmlar, fakat hat
ta Tran.skafkasyada mslm
anlar Rusla:r Enneniler
ve Glerden daha ok
az ihtilal ha:rekti gster
_
mlerdir. Avn.pa Rusy
a'smda Kazan ehrinde ve

1905 de Partlkr ve Programlan

"

Urallarn demir ve altn madenleri sahasndaki baz

Tatar iileri grev v e gsterilere katlmlardr. Yu
karda bahsedilen eserler listesindeki uzun listeler
iinde tahrikci, tedhici ve tutuklanan ihtilalclar
arasnda ancak iki Tatar isnn bulunmaktadr.
Tatar, Azerbaycan ve Uzbek basn bu yllarda ms
lmanlara sakin kalmalarn ve otoritelere tahamml
etmeyi ve ihtilal hareketlerine katlmaktan kan
malar arsnda bulunmutur. Uzbek liberal Behbu
(Tccar) gazetesinde isyan yerine
di Tujor
10.000.000 Orta Asya mslmanlarnm hayrhah
ara delegeler gnderilmesini tavsiye etmekte ve
onun bo elle onlan geri gndermiyeceinden emin
olduunu> yazmaktadr. Takent gazetesi Hurlt
(Gne) Sosyal Demokratlarn fikirlerinin tehlike
li hayaller olduunu ve onlarla mslmanlarn> i
birliinin kabul olunamyacan bildirmektedir. Ta
nnm milliyetcilerin katldklan Azerbaycan gaze
tesi Hayat bu kurulu.un mslm.anlar iin otokrar
si.den daha az faydal olduunu ve mslmanlar
menfaatlan bakmndan monaryla savamama.lan,
n zira muhtemel yeni nizamn (Mslman) dinine
kar olabileceini>mla.b.aza etmitir.
TATAR BASINI

1905 d e kurulan bir ok Tatar gazeteleri ara

snda liberal burjuvazi ve muhafazakar yaynlar
en ok tutulanlard. Ksa zamanda en byk ve
en ok nfuzlu Tatar gazete.si olan Vakit Oren
burg'da ve Kazan Muhbire ve daha bir sra il gaze
teleri liberaller tarafndan yaynlanyordu. Muha
fazakarlar Din ve Maiet, Petersburg Mslman-

Mslmanlk
uo rao-Trldm ve
Ru.syaUn

.
. da nlar ve ask er evrelerin
okrat, n
gazete.
tarn n arist ga n oan ur ile Din ve Edel
monari st or ordu.
.
diy
len. te m s1 .e se kfr de en neml, ayn zamanda k
So syalst
ada Mslman i.
t e1 er ikinci UDum rdaki Tatar Soe
ga

rl
m
ze an Duma, ralla
sa
at
i partisinin org
aynladklar Ural ve T ar ih
Y
n
lar
t
kra
mo
De
'
yal
re sm i organ Tan kyordu.
tila.lc. sosyalistlerin
t)'0Nc0 KONGRE
arasmnn toplantlar
. ..
.
B.rnc ve 1.kinci Duma
- yne NzJn Novgo.
d - 16 - 21 Austos 1906 mslman kongresi
::da nc ve ok manal
uurlar
;apld. Bu kongre Trk soylularn ..
nn gelimesi ve berraklamasnda onemli rol oy
nad ve aslnda milli sloganlarn ifade edildii Ms
lman ve slam tabirleriyle kt bir surette giz
lendii ilk buluma idi.
16 Austos'ta toplanan kongrenin ilk oturumu
grnr ekilde bir gergin hava yaratmtr. Bir
ok delegeler Reit brahimof' a kar kzgn idiler,
onu Pan 1slamizmi ifa etmek frsatl ve
leri Bakanna yazd Mslman elin adamlan
n. h_cum etmekle itham ediyorlard. Rusya'daki
usl hareketinin babas gibi olan Rusya'da
ki muslumanlarn liderleri smail Bey asprinsky,
G
o tannm Bakl avukat ve
Kaspii'nin nairi.
Mar an Y _Topcubf ve Dum
a mebsu ve
zan
nhbre'nn nairi Seid Girey
Alkin de kon
gre almalarndan ekil
.
mey veya eer tbrahimof
tatmin edici bir ay
atma yapmaz ve zr dilemezse kongr ede n :ru
maJ dnyorlar
d

1905 de Partiler ve Programbln

71

Muhtelif taraflarn atei altnda brahimof

a konumasnda bunu izaha karar verdi. Ko
numasnda mslman Birliinin yalnz Rusya'da
ki mslmanlara snrl kalmamas, fakat kendisinin
ve bu kongrenin amacnn dnya zerindeki btn
Muhammedi izleyenlern hepsinin birlemesi olduu
nu ilan ediyordu. brahimof slam halklarnn kar
delii bir mcerret teori deil, fakat realitedir> di
yordu. Belli bir gururla balangtaki gayesi olan Rusya'daki btn Mslman halklarn delegeleri
nin bir toplantsnn - baarl olduunu bildiriyor
du. nk nc Kongre Rus hkmeti tarafndan
tervi edilmi ve imdi onun hakknda resmen
karar vermeye gidilebilin-ecekti. Balangtaki ia
retinden sonra tbrahimof mslmanlarm akidelerini
savunmalarnn onlarn balca devi olmas lazm
geldii ve kongrenin dini inan ve din adamlarnn,
onun iddia ettii gibi, hkmetin desteiyle msl
manlar arasnda hristiyanl tevik eden ve ms
lman cemaatlerin bar i.indeki hayatlarn bo
zan hristiyan misyonerlerinin tecavzlerinden kur
tarmak iin ne 1,zrosa yapacan bildiriyordu.
Bu brahinof'un 1895 de yaynlad brornde be
lirtmi olduu e ok .sevdii konusu ifil. tbrahimof
nutkunda rencilerin yalnz eitimi deil ayn za.
manda idame ve gelimeleri iin sorumlu olan ms
lman din adamlarnn kt hallerinede temas et
mitir. (Mslman okullarndan renciler mutad
zere burs ve yurdlar ile desteklenmitir) . tleri
Bakanna gnderdii mektupta din adamlarna kar
tutumunu tamamen deitirmi olarak brahimof
din adamlannn ve pedugoglann cemaatler iin da..

72

e Mslmaolk
tJSYa'da pao-Trldzm

miti. Bununla
. surette desteklenmesini iste .
..
.
ha gen
. kendilerinin ekserya guvenilbera.ber ceaatl:: olduklarn ve kongrenin en
a
me ali du irinin dar grl mslman okul
den
b
ba lenn
tenmes ve genile mesi iin yenj
ss teminin kuvve
nem veriyordu.
yollar bul unmas oldugv una
anlk diva nnn
masn kongre bak
A konu
g er uyekan old n
. s
seimi izledi. Topu baef ba
.
f
ma uyes r tl ano ,
ler Gasprinsky, tbrahimof, Du
a ef, .
Galimjan Barudi (Galiyef), A bdullah Apan
Kgulof (bir Kazak aydn), Eminyan Ilgamya
nof ve Ali 1skender Aurof idiler. Yusuf Akora bi
rinci Sekreter olmutu. Sonra muhalefet adna
Gasprinsky tbrahimof'un konumas ve izahatyla
tatmin edildiini bildirdi. Kongrenin sonuna do
ru Ibrahimof'un mektubu meselesi daha ok ko
nuuldu ve resmen onun tatszl ve Rus bakan
na kar vakitsiz almas ak oylama ile af
edildi. Yeni bir parti kurmak (hala ttifak denen)
ve din meselelerini ve okul problemlerini tetkik iin
komisyonlar tekil edildi. Parti organizasyonu ko
nusunda ve onun politik esas iin harare
tli ko
numalar yapld, nk bir oklar
bir mslman
birlii partisinin kurulmasna
kar idiler. Msl
heke ele balar olan
Gasprinsky gibiler
onnn faalyetinin sn
.
rak klt. r ve din
. . rl. ola
.. mes
lern go
.
po liti
ka le lgilenmemesini
m-lalaza ettiler Rus
ihtilalc. sosyalistlerine y
akn
olan Ayaz Ishakof
.
b' syas. partinin ne
din ve ne
de sosyal esaslar
gor: kurulm
as
li grm ve b
urJuvaz,, kyller imkann pheve ii snf gibi
v

:an

.1:

1905 de Partiler ve Programlan

73

kark elemanlardan kurulacak bir parti iin kar

laaca glkleri gz nne alarak endielerini
izhar etmitir.
Ba konumacs Akora olan yeni nesil gibi
Duma'nm bir ok yeleri ve bilhassa Srtlanof bir
parti
kurulmas
n en
kuvvetli
destek
lerini vermilerdi. Akora Bizim gayemiz Rusya
mslmanlann.n byk ksmn birletirmek iin
bir siyasi parti yaratmak ve onun faaliyetini, et
kisini ve otoritesini Rus lmparatorluu'nun dier
siyasi partileri arasnda kuvvetlendirmektir. Eer
biz bunu yapmazsak Bulgaristan mslmanlarnn
bana gelenler - i raki bler, birliklerin ve siyasi
haklarn kayb - aynen bizim bamza gelebilir.
Bulgaristan'daki mslmanlann bugnk siyasi
durumu bize uyarc bir rnek olmaldr. Biz kendi
mizi ayn durumda buluyoruz. Biz kendi milli siyasi partilerini organize eden Avusturya'nn Polon
yallar ve eklerinin rneini izlemeliyiz> diyor ve
Tatar ihtilalci Sosyalistlerin ve liderleri oan Ishakc
fun grleri olan deiik snflarn ayn parti iinde
ibirliini akla smaz olarak gren dncesini ke
sin olarak reddetmekte idi. Akora cRusya'daki
mslmanlarn birlemesi ve milli ve dini prensip
lere dayanan tesirli ve nfuzlu bir siyasi partinin
domasn her iki ynden mmkiin ve lzumlu mu
la.haza eyordu.
Akora'nn delilleri karsnda eski neslin di
ren.ii azald ve nihayet Mslman Birlii Partisi
(ttifak) teekkl etti. Bu partinin program on k
smdan ve alt blm olarak yetmi iki maddeden
ibaretti.. Kadetierin programna ok yaknd.

anTrldm ve Mslrnan,L
-.
RusYa'da p

a n>:sl manlarnu
1 2) Rusy
e
d
d
Ma
(
I
K sm
k ve syas artlar.
ekonomi
1

a
y
s
so
dini, kiiltrel: ayese ko ngre nin bir mslma n
g
nn delmes
bildiriyordu.
a ra rn
k
a
m
r
ku
.
s
usya'daki btn
par t .
e 3 . 16) R
dd
a
(M
ll
Ksm
e't h
n
assa m sl maar

ilh
b
v
e
tirel
a

ar
alkl
.
e
h
rdu. Huku , sosy 1 v kl
tannmasn isti yo nrlam alar kald r m aldr. Mus"
. i. yan
btn ayr1kl ar Ve S tor lug u 'nun hrst
teba'aa
par
tm
.
.
.
lum
.. an1arn Rus
ubele rnde ve svl ve askeri
lan gibi ayn me slek
isteniyordu. (Madde 10).
devlerde almala r
gar3:11tlle11mi hr
1905 ve 1906 nn tezahratnda
asnn lzumu
riyetlerin geniletilmesi ve korunm
bildiriliyordu.
Ksm n (Madde 17 - 24) daha evvelce Kandan ve alt blm olarak yetmi iki maddeden
det program ile tesbit edilen imparatorluun ida
resinin an ayasal konular ve iskeletini gsteriyor
74

du..

Ksm iV (Madde 25 - 27) Ortodoks itikatla

btn inanlarn ve organize dinlerin tamamen
eit olduklarm gsteriyordu.
. sm V (Madde 28 - 34) mahalli muhtar h
.
k
t atlar idi ve 30 uncu madde bilhassa ilgi
.
ekc dk!i
bunda btn mahalli rgu" tier, po1s ve .
. lokal, dem
emniyet dahil' !laarenn
okrati k usulle se
.1en organlarna brakly
ordu. Bununla beraber
milli toprak bt" 1 ..
.. .
Kadetler gibi tti:: r .otonomi istenmiyor ve
nn iin_ uygun bir te ka halkn ihtiyacn tat
ol Zemstvos'un (Vi
layet Meclisi) _ h
.
akl::
t
nenl olarak geniletilerek - olmasn
l
da i an ediyordu
.

1905 de Partiler ve Programlan

7S

Ksm VI (Madde 35 - 45) Kadetlerin bildirdi

tin tekrar rgtlenmesini, fevkalade mah
adale
g
kemenin ve 1905 1906 da hkmet tarafndan ku
rulan mahkemel e rin ilgas ve adli idare ile icrai ida
renin tamamen ayrlmas bildiriliyordu.
Ksm VIII (Madde 46 - 53) Eitimin reorga
nize edilmesine tamamen hasredilmiti. Madde 46
ana dilinden ilk eitim yapfmas lzumunu mec
buri klnmasn gsteriyordu. Bunu izleyen mad
de 47 ilk eitim iin mahalli otonom idareye so
rumluluun yklenmesine ait artlarn hazrlanma
su ve cemaatlerde balca dille eitimin yaplma
sn ve okullarda milli al fabenin kullanlmas iin
devlendiriliyordu.
Ksm VIII, IX ve X (Madde 54 - 72) Kadetler
iin olan tarm, ekonomik ve ii problemlerinin ge
nel izgileriyle tatbikinin denenmesini gsteriyor
du. Tarm sorusu olarak program iftlik sahiple
rinin arazilerini kyllere satmak mecburiyetini
koymaktadr. Sekiz saat gnlk alma, ii bir
liklerinin kurulmas hakk, ii teftiinin ve ide
alan memurlarn uzlatrma mahkemelerinin ya
plmas bu program ksmnn en nemli taraflar
idi.
Dier komisyonlar da kendi vardklar karar
lan ve mslman hayatnn en can alc sorunl arna
ait program hazrlamlard. Bunlardan biri !tti
fakn siyasetinin genel prensiplerine ve mslman
inanna kar Rus Ortodoks misyonerlerinin sal
drlarna kar savunmaya ayrlm t. Kongre ba
kanlk divanndan bu kararlarn telgrafla lmpara-

76

m
ar kuruluna ulatrl asn
_ n bakanlzg
torl ugu

;;.;;n
basn
n tan
urlue,-n ve
.
m t r. o- Unce o
ve
lsla
r
miyet.1
u ancak mslmanla
i olmas
best
da.n ve cemaat 1 ern faali
.
Iann hrstiy. an latrma
. "
D ""
yab.l eceg _di
. unce
koru
n
mada
nrla
s
i
!erin
.
m 1905 de. r mparato
basn zgrl 7 Ek.i
n zorla.ntut.
b!i"i olarak ilan edilmi ve tem
.. asebetiyle hkmet tarafndan ksa bir
te
rar g
mn
,
D
in"
a
evvel dalm olan uma nn f a yetin
a daha az nemli deildi. MeyDdana, kan
durumun hallini ancak br dev 1 et uma snn
!anmas hazrlayabilirdi.>

Tamamen siyasi olan sorularda kongre ve

ni partinin liderlii Kadetlerin program ve tutu
nna sk skya balanmt . Okul meselele rine
vanl an kararlar bilhassa byk ilgi arzediyordu
btn mslman okullarn ve gen neslin millt
altnda eitimini salyordu. Karar bakan
Apanaef olan eitim komisyonu tarafndan h
lanmt ve bunlarn ilki mslmanlann
eitiminin masraflarnn devlet ve mahalli oto
ida yaplmasna ait siyasi programn ilgili
delerinde tamamen teyit ediliyordu. Sonra karar
lam dinince yaplan eitimin lmparator luk iidaresif
mdahalesi ve etkisinden korunmay gar anti
edl:Lml
sini istiyordu.

Ayn karar btn mslman okullar

nda c
bir edebi mslman dilinin> {ha
tta mslman
yan Trk asll okullarda da) ikamesini ta
ediyordu. KOilgl"!?nin gr
byle bir te k
m an edebi dilinin yalnz
osmanl Trkesi

1905 de Partiler n Programlan

77

oeinde idi. Bu kararn Madde 30 unda Osmanl

Trkesinin Mslmanlann orta okullann
ikinci
ve nc derecelerinde okunmas iin bilhassa iti
na gsterilmesini:. art kouyordu. Bundan . baka
ilk okullarda Rus dilinin okutulmasna lzum ol
mad, fakat orta okullarda ders programlan ie
risine sokulabileceini> bahsediyordu.
Ayn karar dou ve giineydou Rusya'nn Rus
olmayan halk iin Milli Eitim Bakan Kont Ivan
Tolstoy tarafndan 31/3/1906 da tatbik edilen ilk
okullarn tzklerinin iptali de hkmetten isteni
yordu. Bu tzk mslman eitim rgtnn ge
limesini engelliyecekti ve okullarnda Rusann
okutulmasn istiyordu.
ok tannm Kazan medresesinden ve ok
muhterem teolog ve dini lider Muhammedilerin ba
1 olan Galimjan Barudi {1917 de mft olmutu)
din meselelerinde komisyona bakanlk ediyordu.
Bu komisyon daha geni bir kararla Rus hkme
tinin mslman dini idare zerindeki nezaret ve
kontrolnden ayrarak tam otonomiyi istihdaf et
mekteydi. Orenburg T atar mfts, Bahesaray'n
Krm mfts, Transkafkasyanm snni ve ii mf
tleri oarak drt mftnn drd de ksa bir zaman
evvel yaplan tayinlerin hkmet tarafndan olma
yp mslman dini cemaatler delegeleri tarafndan
seilmesi isteniyordu. ar tarafmdan kabul ediline
b-akk (devlet bakan derecesine muadil) olan Rus
ya'daki btn lsla.m Cemaatinin ruhan ba olan
Ramsul nema'nn bakanlnda Rusya'daki b
tn mslmanlar iin ayn zamanda bir merkezi ida
re kurulmas isteniyordu.

Rosya'da PanTiirk.lm ve Miisltnall

78

amn ve kararlarn nu..

Syas
. . sabada prog,r
. T rar
- en btn bunlarn h eps
e ragm
gn
.. " ata
tedI
Rusya
. .'dak" mu sl umanaru
tarafndan yrtlen
. aratik"
or u da,.
u el ve dini otonomy mp
tam killf"r
n
d
en
.
k urtarrnak
s
k"
et
.
sn
. den ve Rus kltrnn

.d B
n yapldg hakikat meydanda . und. an ban
cemaa
t'nn baka dnlen otonom mslma
as,
n
olm
bu ot ono
can
anl
hca edebi dili iin Osm
minin Trkiye ile byk bir kltr ve belki p olitik
yaknlam ann kanlmaz bir durum yaratacan
ve Tatarlarla dier mslmanlann Ruslarla ente.
Jektel ve psikolojik kaynamasn tamamen nle.
yeceini gstermekte idi.

Kongrenin dier bir teblii Ermeni - Azerbay.

can katliamna dairdiki bwmn tekrarnn nlenme.
sine ait tedbirlerin alnmas idi, dier biri de r-an'da
Anayasann ilann selamlyordu.

Kongre bir mslman partisi de kurm utu ve

aada isimleri yazl olanlar merkezi komiteye
qe.
ilniti : (1) Reit brahimof, (2) Yusuf
Akora,
(3) Seid Girey Alkin, (4) Abdulla
h Apanaef (ren
burg), (5) Galimyan Barudi (Ka
zan), (6) Sadri
Maksudof (Volga tatar, Avuka
t), (7) ahaidar Srt.
lanof (fa. tatar, iftlik sah
ibi, Duma yesi), (8)
Mus_a. geef (Kazandan
renci ve gazeteci), (9)
Bobns (Tatar, Viatka
), (10) Hadi Maksudof (Yl
. atar, -azan), (11)
Selim Girey Janta.
e l
s
ak
c : an ve Duma yesi), (12)
smail
G! prm
s Y (Krm),
(13) Mustafa Davfdovi (Bah
a Belediye Baka
m, .Krm),
(14) al M ar=

Oegulof (Kaz
ak, Astrahan

: i,

1:

J905 de Partner ve Programlan

ili) ve (15) Ali Mardan Bey Topubaef (Azerbay

can ). llk onbirin hepsi Ural ve Volga mntkalann

dan Tatarlard; bunlar Merkezi Komitede tam o
unluu tekil ediyorlard.
Yalnz bir Mslman Birlii'nin kurulmas de
il, fakat ayn zamanda halktan siyasi bir partinin,
_ ki aslnda yeni olarak rea.lize edilmiti - ve Os
manlca Trkesini mtitere!k mslman dili ola
rak Rusya'daki rnslman okullarnda kabulti ak
ca Rusya'daki Trk liderleri arasnda kuvvetli bir
milli siyaseti gsteriyordu Tata rlar ve onlarn
.
Aza.rbaycan ve Krmdaki Trk soylar dostlar bu
nunla beraber ikinci parlamento seiminde seilen
Durila'daki Kadetlerle ibirliine devam ettiler. Ta
tar liderlerinin bu noktada manevralarn deitir
mede gsterdikleri beceriksizlikteki zahiri tezad
Rusya Trklerinin - bilhassa Tatarlann - kendi
lerinin bulduklar kark kltrel ve siyasi du
rum yanstyordu. Unutulmamalki 1905 de
geleneklerine
yerlemi
Trklerin
Ru.sya'daki
gre ada ilim ve felsefenin kar problem
rini dile getirecek her hangi bir edebi dilinin olmad
dr Nasyri tarafndan edebiyatta. sokulan dil sade.
.
oe bir Tatar edebi dilinin yaratlmas iin ilk basamak
idi ve Nasyri'nin yolunu bir sra yazarlar izledilerse
de onlarn dili basit hikayeler ve gazetecilik iin
bir k idiyse de siya.si, artistik ve ilmi mefhumla
r nakletmeye yeterli deildi. Bunun sonucu ola
rak Tatarlar ve Rusya'nn dier Trkleri onlara da
ha kolay gelen dil asndan lugat ve termino
loji bakmndan gelimi olan Osmanl Trklerinin
diline dndler. Rusya'daki mslmn okullarnda

80

l
Rusya'da Pan-Trl..lz ve Miis maJt

kabulti Rusya'daki Trk leri

Os an] Trk"'"sinin
.
m .
k birbirlerine yaklatr
Ttir k.ye 1e k.l;rel olara
lriue e doa n T r
rru ve onlar siyaset bakmnd 1
musluman }i.
ru durum ald.rrrutr. Bu Rusya dak
rn ok akl
arla
derlerin ekseriyetini tekil eden Tat
lca bir siyasi manevras olup bunun iin de Rusya'.
daki Trk soylu halkl ar arasnda stnlklerini ida
me ettirmelerine im kan vermekte idi. Bir mterek
mslman siyasi parti kltrel ve siyasi liderlik iin
Tatar ihtirlann a yardm etmitir.
Bununla beraber gerekte Rusya hesaba katl
m ve Volga - Ural sahas mslmanlar btn hal
kn ancak te biri veya drtte birini tekil etmekte
ve nc msliiman kongresinin teblileri Tatar
siyasi ihtiraslaryl a Rus realitesi arasndaki bir uz
lam a idiler. Tatarlar onlarn kltrel ve dini gnp
lannn programru kabul eden Rus grubu ile akl
lca ibirliine girntiti.
1K1Nct DUMA'DA TATARLAR
ve PARTfLERt
Kadetlerle ikinci Duma'nn
. .
seiminde
brlig
.. ..
baanh idi Mu:
1
um
an
lar
p
a
rl
a
me
nto
ya otuzdokuz
mebus go.. ndermlerdi Ba
}angta onlarn banda

tecrbeli rd rer ol a
as faaliyetlerini nlyordu. Fa kat ;. G A l. kin m-yer _
me ttifakn ba

Topubaef olunca
A. M.
.. ..
Duma'da m uslu
m a nlarn nn
lu:.
masm tan.,.......

;,.., ederek y.rijdu.

'" Ot
uzd.
okuz mebus. yalnz onsekizi
tan
res
mler , onbei Kad men. .Ka. det grub u .ile birle
et erle abrlg
yapmlar ve
t s ttifakla bir
lem yerek
al
M

sln Hazret
fas denen K. Ha
Taysanof'un b
kanlgnda solc
u ii
w.

w.

1905 de Partiler Ye Programlan

11

grubunu tekil etmilerdi. iler le ttifakclar>

n aras ndaki ayrlk pa rl amento ve politikadaki tu
tumlarnn esasnd an farkl olmasndandL 1ttifak
tamamen bir burjuvazi platformunda bulunuyordu
ve n srada milli ve dini meselelere kar ilgileni
yordu. iler sosyal program zerinde duruyorlar
ve ttifak burjuvazi K adetlerle ibirliine yak
layor ve orta Rusya i partisi gevek, sk ili
ki kurulmam sol ile ibirliini tercih ediyorduki
bunlar Duma'run kyl ve ii mebuslarnn her iki
si ile birlemiti. Duma gazetesini yaynlayan Ms
lman i mebuslar takma ad olarak Duma'clar
(Dumallar) ile kendilerini belli eden ismi a.lm
lard. Bu grup ikinci Dumann infisahndan sonra
sr'atle dalm ve onu destekleyenler ya sosyai
demokratlar veya ihtilalci sosyalistlerle birlelll
lerdi.
1905 - 1907 de Tatar lhtilalci sosyalistleri
- ki bunlar Rus muhalifleri gibi tarm iileri
id.iler - ttifakn burjuvazi vatandalar ve on
larn Rus sosyalist meslekdalarnn her ikisiyle
ibirlii yapnula.rd. Onlarn liderleri a rasnda
enerjik ve kuvvetli milliyeti olan Ayaz Ishakof,
Fuad Tuktarof ve A. Davletin va rd. MUmtaz
bir yazar ve gazeteci olan Ishakof gen Tatarlar
arasnda byk bir sevgi k azannut ve 1917 ihti
lalinden sonra Tatar milli sol kanatta dinamik bir
lider olmutu. Onlarn balca organ Tan gazetesiy
di ve onlara Tanclar denirdi.
Daha ziyade tarm ve ticaretle uraan Tatar
lar arasnda. sosyal demokratlar kuvvetli deildi-

1905 de Patfler n Programlan

Yirminci yzyln banda Tatar ii snfnn

bymesi ve iddeli sosyal demakrasi propoga nda
s bununla beraber onlara bir destek kazandryor.
du. Tatar Sosyal demokratlar Sadk Sagaef, za.
rif Sadikof, Hseyin Yamaef, brahim Aktiamof
ve Galimjan Seifu Kazanda Tatar iileri a rasn.
da propaganda faaliyetini yrtyorlard, fakat
nl:111.. ufack risalelerinin azami says yalnz bin
uyz.du. 1907 den sonra Hseyin YanaJJef Orez .
burg'da UraJ isimli bir sosyal demokratik gazete
yaynlanmaya balam, fakat otuz nsha bas
dktan sonra kapanmt. Bu yaynn blmdan
sosyal demokratlara hazan Ura.lelar da d enmiti
ufak sosyal demokratik organizasyon on
n Tatar bolevik grup iin bir ekirdek
etnnti. ve onun yeleri - bilhassa brahim Ahtia
mof o tar K Muhafzlarn lide ri olmut
u.

m darenn konservatif hocalar ve ari

stokrat Petersburg mslman lan Petersb
urgda Ahun
da S. Bayazidof bakan!g- da ve
Srat Mst.akh
partisini organize eden Ufada
Mft yar Sultanof
Msruman sag- kanad te
ki
l ederek Rus
SAV-1
lanyla
brg yap mlard1 Kadi. m. stl
-:.-
.
enn ku
dsi
lideri Din ve Maiet mec
muasnn niri M. Veli.
hazret te liberallerle de
aml av iinde idi. Veli
hazret Allah'm ve Peyg:
mnnin
. me vcudiyetini in
kar eden ve hainler o1
.
arak gord ug
- u Cedidlere ve it.
tifak liderleri ne kar
.
kin o kadar by
kt.ki onlann
yeni usul medresede p
an TU'rkizm P pog
malar n polise ihb
? anda s yaparda hi t ereddut
sebebten Bobinsky
etmedi (bu
kard
Muhafazakar mollal :ler Okulu kapanmt).
ar
atndan Rus rn
..H polls'me
.u...
ler.

te:

13

yaplan ihbarlar saklanrrut ve bolevik ihtilalinden

sonra yaynlanm ve bunlar onlarn dar grl sof
talklann sterme bakmndan ilgi ekici idi. Onlar
hatta arapa yerine Tatarca olarak dua okuyan mol
lalan da ihtilalci olarak grmekte ve Pan Turkizm
propogandasn yaymak iin modern ders kitablan
m kullanan her retmeni suluyorlardL Sylemeye
lzum yok ki onlar mesleklarn btn faaliyetle
rinden polisi haberdar ediyorlard.
Bu partilerden ve gruplamadan - thtila.1den evvelki Rus siyasi hayatnn tablosunun tamam
tamamna yanstmakta idi - yalnz ittifak ve li
yeler kinci Duma'da temsil ediliyorlard. Onlar
msl manlk iin yaptklar faaliyetlerini balca
noktaya inhisar ettirmilerdi : Mslman okulla.
nn Rus hkmetinin her hangi bir mdahalesinden
kurtarmak, Mslman ve Rus halknn tam eitlii
ve Mslman dini idarenin tekrar rgtlenmesini is
tiyorlard. Mftlerin tayini yerine onlarn seilme
le
l erini ve Rus hkmetinin her hangi bir mdaha
sinden kurtarmak istiyorlard. Fakat mftlerin
tayinleri ihtilale kadar devam tti ve hkmet ms
lUnanlan kontrol iin byle bir nemli hareketten
vazgemey i istemedi. Bununla beraber Kadet parti
sinin yard.un ile onlar okullarda.ki bamszln
idameye deva m ettiler.
Msl manlar ikinci Duma'da rahatsz eden
tirme
dier nemli bir sorun Ruslarn smrgele
u sa
siyaseti idi. Kazaklar ve Bakrlar gneydo
r
l and l mas
halannda Ruslarn yerlemesinin snr
smrgele.
m ve gebel erin topraklarnn tarmsal
esini istiyorlartirilme iin msaderesinin menedilm

__.....____
Rusya'cla Pa-Tilrklm n MliHbnal;

d. Ural sahasndan bir Kazak meb olan Kara

.
. goe
ta.ef Duma'ya ve Rus hkUnetine
_lerm top.
aklan zerindeki haklannn tannmas m mtra.
:aat etmi ve Kadetlerin programna uyarak iftlik
sahiplerinin ellerindeki topraklarn kyllere verfl.
mek suretiyle tarmsal sorunun hallini tavsiye ed.i.
yordu. Bu nutuklar, bununla beraber ttifakn son
nefesleri idiler. kinci Duma ile Rus hlikmeti arasn.
daki atma Duma'nm 3 Haziran 1907 de dalma..
sna sebep oldu ve durumun deimesi mUsliimanla
nn Rusya'daki siyasi faaliyetlerini sfra indirdi.

K I s. M V
KAZAK PROBLEM

Tatarlar ve Kazaklar din ve dil yaknl y

znden birbirlerine hala bah iken 1905 olaylarna
sosyal ve ekonomik durumlaryla ilgili olarak az
karmlard. Son gebe Tatarlar yzlerce yl ev
vel yerlerinde oturan kyller veya ehirlerin sa
kin insanlar iken, Kazaklar onlarn dou komula
n olan Krgzlar gibi ondokuzuncu yzyln sonu
na kadar Trk soylarnn gebe hayatn ve adet
lerini muhafaza etmilerdi
ran, Rus veya in kltr merkezlerinden ok
uzak olan steplerde, avare dolamakta olan bunlar,
dilerini yabanc etkilerden korumular ve Tatar
lar, Bakrla.r ve Uzbeklere nazaran daha. az islam
topluluundan mteessir olmulardr.
Kazaklarn gebelikten oturur hayata ge
meleri ondokuzuncu yzyln son bir ka on sene
sinde memleketlerinin evresi etrafnda ve Ruslar
tarafndan kureyde Ruslar ve gneyde Uzbekler ta
rafndan smrlen blgelerde balt. Steplerin
ou gebe ekonomisi saha.s kalm.b. 1897 ista
tiklerine gre drt milyon kadar gebe halk bugUn

1925'e kadar Rus ldaff91 n R Ye Bat ilim admlanw MI'

Udl Kazaklara Krg: dtniler, te yandan Krz]ar Kua Kr
l olarak sterUlftlr. Okurlara kolaylk olma n yul"
lfrnazlktaa bmnak li bu eserde :ockm tabir olu Kazak - lallaolrntr,

----
86

Rsya'da PanTrldm

Ye

MUiat

kistan ve Krgzistan'da
eni K aza
kil gndek. k g
klar Volga steplerinden A ltay da.
yayorlarde vadilerinde
nde gnev Semirechi w
1 arnn etek1 er
n'n insan. cografyas b aoturuyorlard. Kazakista .. . lern
" . hallcn
den br
ozellk
kntndan kara kteristik
snrlarnd a toplanru olmsyd.
kuzey ve dogu
ey ve bat k smlan o k a dar kuraktki
0r
ebe

U : t 1 Kzlkum ve Balka sahalar g

Kkl esas ksmn Uzbekistan ve Trkmen.is.
tan'n vahalarnd an tec.rit etmiti ve hatta Syri Der
ya nehri boyuna yerlemi olan Kazak renberleri
ni de.
Rusya tarafndan ilhaktan evvel Kazak step
leri bilhassa ksma blnmt (Zhus veya A,i
retler) ki bu Altn Ordu devrinin sonu na doru - bu
onbeinci veya onaltnc y zyln banda demek teekkl etmiti. Bir Zhus bir k abilenin arazisini
evreleyen ayn corafi ve siyasi blge idi.
Da
ha ziyade d oudaki Senioru Zhus vey
a Ruslarn
dikleri gib byk airet Tien Shans, Balkash
g
lu arasnd ak Semirechie blge
sinde imdiki in 81
nn ve Altay Dalarnda da
nk halde yayor
lard. Kazak stepinin ortas
nd a, Syr Derya, Tobal
.
.
ve !m
nehrleri arasnd a
.
orta Zhus,un (orta
Aret) kabileleri yerl
emiti' halbu ki S yr
Ural nehirleri ve
Derya ve
Sihir a ormanlar
.

Y
G
veya k".k
en Zhus
:t
aretn arazilerini
ev
reliyordu. Volga
Kalnuklan Sinki
.
.
an 'a g .
ett
ikt
n
Rus b k
e

g
o
sonra 1771 de
.. k"met Volga ve Urallar
olan ku
ara
sndaki """'
aret
uv
.k airetin b in bir ks
a ye lem

itiler.
u ksm Bu k
K
.
S.r
yordu.
e
et olarak bilini-

Kazak Problemi

17

KAZAKLARIN RUSYA'YA AKTARILMASI

Kazakl arn Rus 1mparatorluu'na gitgide ka
tlm as onyedinci yzylda Ruslar Sibirya'y zap
tettikten ve Kazak steplerine girdikten sonr a on
dokuzuncu yzyln ortasn a kadar Uzbeklerin Hiy
va ve Buh ar a hanlklarnn RU8lar tarafndan zaptn
dan sonra olm ak zere iki yzyllk bir ol aydr. Sz
de btn K azaklarn hamisi fakat asil kuvveti daha
ziyade kk airetin elind e tutulan Kazak han
Abulhair 1726 da yeni Mool basknlarndan Ruslar
tar afnd an konnmasm dnd ve Rus hkme
tinden Kazaklarn Rus imparatorluuna alnmas
n diledi. Bu esnada Kazak byk aireti bir Mool
kabilesi olan Jungar'lara t abi olmul ard. Bunlar bu
gnk in'in Merkezi Asyasnm byk ksmn ve
Ural nehrine kadar Kazakistan' zaptetmilerdi, fa
k at bat Kazaklar Rus hakimiyeti altnda kaim.ay,
kabul etmilerdi
Bu yllar arasnda Petersburg'daki Hanedan
durumundaki karklk Rusya'nm dikkatini Ka
zak meselesinden ekmi., fakat 1731 de mparato
rie Anna'nn tahta kmasndan sonra Rus h
kmeti bir Tatar olan A. Tevkelef'in bakanl al
tnda bir hususi heyeti Kazakistan'a gnderm:i
di. Aslnda heyetin hepsi Tatar ve Bakr idiler ve
hatta onlarn muhafzlar da Bakr birliklerinden
seilmiti. Tevkelef'in diplomasisiyle Kazak aris
tokraklannn ve askeri liderlerin muhalefeti berta
raf edilmi ve 1731 Ekim'de Abdulhair han ve kk
airetin Kazaklar Rusya'ya sadakat yemini et
milerdi.

u,uyu'd Pu-Tllrklnu Mtu._..

y ln Hon ' <l o fru Orta 'il

onsoklzlncl yl\z
l llr klHtan'd
a.n
Jungtrlur do,{t
l
ro
I
styUk \

a
Ho.Jl
hnlu
n
y
o
n<ln
rl
n.H
rd O..
r
Rueyn

karan n
du.
hor
nlnr
ik
:mn
i
R u "
ay n z
,.....1 "in
K azak hu 1
i
n
i
y
m
m
ye
ap
al
at
ar
ak
bk hUkUmollorineyo sad
ki
s
hu
mlyotl Ozdo.
deildi. Ru
;meyon bir
Airet
Orta
tar at1114
nda
ba
kuzuncu yzyl n
M. Sp.
M.
U
de Rus hUkUmo
kabul edilmi ve 1822
tanzi':1 edici sistent b,.
ransky tarafndan yaplan
rm
t Airetin ilsine d .kab.ul ctt lijti. Ruya'u
ll
BUyk Airetn arazsne lerlemesi, Rus mWJdl
in'den ayran ve Rusya'nn Buhara ve Kokand Or
ta Asya hanlarna kar genilemek iin ilk bqJ.
ca karakolunu tekil eden Sibirya askeri hatt
nen tesislerin yaplmas ndan sonra bB.lan.t. 18"
de Byk Airetin kabileleri Rus hakimiyetini b,
bullenmiler ve btn Kazaklarn nihai olarak
imparatorluuna katlmas Rus birliklerinm'
A"
"'iP
. , Tr
Ata
. kis tan, Merke ve Chi km ent ehirlerll
gal ettkten onra 1864 yl nda olm
utur. BunwJ&
rallann ogusundaki Rus itihkamlan (Qrea.
urg asken hatt denen)
Kaza.kl an Ort a A.y
Jaanlklanndan ayr
S'br a askeri hatt ile
bire
lemitir. Amerika'n \
r a- t sahasna muadil
mak zere Kazakis
c,l.
tan.
tarafndan ilhak b .; gen topraklarnn Ruya
yk ker har
ekete lzum gat
termeyen nis
beten s akn
ir hadise idi. Kazaklar
Anerika'nu rtab
b
O
ats nd a ki In
daha ok bir
dianlardan sayca
nillet olduki
an halde birlPame
1er ve ancak
-'-
kab
..ur
-,y
.e edil ler ileler veya

ler
le zayf orgai di, nk Zh
i
Yade g<>ebe
W3
1
.

.
:
de
vle
t
tekilatndan
sahaarn
blunmesiydi. Onsekizind

c.

cuk Problem.l
yzyln hn.jlo.ngcn<Jn. Zhu hanlo.rnd hn.klld kuv
>
vot az olt!uAmdo.n vo hlr JOllUk rol do oyna.yam,
dklar n<Jo.n Kak o.rlHt.okra.Hhtl ckcrlya. Hu"ya'
nn kuvvoUnl Moollarn, lnlllcrtn veya. Buhara
vo Kokan<J Uzbcklcrinln 8Urckll ulldrl.nna kar
bir koruyucu olarak grUyorla.rd.
EJrEPLERDE M0Rt.0MAN(4fK

Mslmanlk bugUokU Kazaklatan'a. Semlrcc

hle blgesindeki kabileler rnfudUman dblnl kabul
lenlnce onuncu yUzyln baJnda nUf'uz etrn!tlr. lm
paratorluun Kazak Btcplerinl iine ala.n Altn Or
du han Uzbck (1313 - 1314) lalam dininin yayl
masnda bilhassa vasta olmu,tur. Gebelerin ha
yat bakmndan ve devarnl mabetlerin ve dinl okul
lann olmayndan bununla beraber t.lamiyet Ka
zaklar zerinde btiyt.ik bir etki yapmamtr. 1860
da Kazak corafyacs Cbok.an Vallkhanof> Ru,..
ya'ya katlncaya kadar Kazaklar ancak szde mta
llimandlar diye ya.zmtr. Syr Derya boyunca. ve
Takent blgesinde az yerlerni. Kazaklar arunda
bile okuyup yazma nadir bir olayd. Steplerin .er
bestliine abJJDlll olan Kazaklal' iin medreaenin ka
pal hcrelerine girmeye az meyletmi.tlerdl ve ha.
kikaten dini terbiye aln olanlar da pek azd.
lamn yazl kanunu olan eriat steplerde ve da
larda bilinmiyordu ve Kazak gebeleri - Krgz
lar ve Trkmenler gibi - yirminci yzyln bq
langcma kadar birbirleriyle ilikileri rf ve adet
lerine dayanyordu. Mslmanlk gneyin Kaukla..
r arasnda.. Tajik ve Uzbek halklarnn yerlet.Uderi
Orta Asya vahalarna yakn yerlerde RankJarm

90

RusYa'da PanTrldm ve Miilman11:

dan evvel baz derin k kler sa.

Rus ya'ya ka tm a:be Kazaklarn ekseriyetinin
da.
mlard. Fa g
k
islamiyet
ise
ha iki
ey ve batda
Im olduu
b:Sahal arn Rusya'ya katlmasndan
br basa
.r. Choka n Valikhanof slamiyetin,
ul nil.
so::kl1:r tarafndan bi bir zaman aka kab le
!edii ve steplere hkmetlerin kkrt malaryla ancak, g'rdiini
g yazmaktad r. 1870 de Tatar okulla. nn. 1ti. mus
da Rus mfettii olan Radloff da Kazaklarn
- bunun da
man uygarlnn esasna e rimedikienru
dini grl ve aydn bir bnyeye sahip olmak ol
duu ve sonu olarak sofulua olan eilim olduu
kad ar bunun kanlmayan neticesi olan: Taassup
ve mutekit olmayanlara kar kin ve nefret yaratt
n:. bildirmitir. Bundan baka devam ederek Ka
zak itikadnn dah a ziya de d grn olduunu
kendilerince hi bir surette mutad zere anlalma..
yan arap diliyle dua etme ve onu ezbere renir
lerse
onu sessiz okumalar onlarn zerinde en
hafif m, te
sir de yapmaz demektedir.
_ tslm!e: Kazak stepindeki durumu Rusya'
dak muslumnlara kar
dini zgrlk isteyecek
olanlara kar g duya n
kn
c Katerina'dan sonra
kuvvetlenmicti ve kin
c

Katerina kendisi de onse

. . . -::---kznc
yuzyl. serbest
a
uu..ncelerin tipik temsilci.
s. olarak din
de
.. yordu
.. mu
. . ayrl 1k d"uun
te Kazak! ar n
daha ok medenile . O islamiyetme gryor ve
okuma yazmann
o kullarnn ya
gebelerin ha ve d_n
ylmasnn
rek
n gryordu K etirnde yumuaklk:. yapaca
lar arasnda :,"al aterna..Tatar mollalarru Kazak
malar n
.
1aares
.. sem
inin emri olar
ak gtney Si ve onlar iin Rus
birya ve Urallardaki

J{a7Jlk Proble

91

Kazak kk airetinin arazisine ait olan Ufa va

lisine yazd bir emirde Mollalarn greve atanma
lar iin tahakkukuna tamamen ukmaktadr... OnI3:a
gerekli tahsisat dnmeliyiz die yazyordu. Hu
kmet ve Tatar hocalarn bulundugu Kazak okullar
nn yalnz inas iin tahsisat vermekle yetinmep
Tatar din adamylaryla Kur'ann yaylmas.m ve .nu;
yoner faalfyetini de desteklemekteydi. Evvela Oren
burg'da (imdi Chokalov) sonra Ufa'da olar k
.
kezi Kazak stepine yakn olarak yerleen Muslunan
dini idarenin tesis edilmesiyle Kazaklar itikat ve di
ni eitimi sorununda muhtar braklmtL Tr
kiye'nin kk Airetin mslman din adamlarn
propaganda maksadyla kullanmas aka anla
lmasndan (787-1791) sonra bile mslmanl des
teklemeyi Rus hkmeti ksmamtr. Bu yllarda
Rusya'ya dman olan Trk ajanlar Buhara e
.
Hiyve hanlklarn Rusya'ya kar kkrtmak n
buralara szmlard.

.:11er

Ondokuzuncu yzyln ortasna kadar Kazak

stepi bir Tatar kltr ve ekonomik hkm altnda
kalmtr. dare ve bilhassa memurlar ve tercman
lar tamamen Tatarlardand ve Tatar dili (aatay
cann bir eidi) Kazaklarla Rus hkmeti arasn
daki ilikilerde olduu kadar yerli Kazak okulla
rnda resmi dil olmutu. kinci Katerina'ntn yard
m ve mslmanl himayesiyle Tatarlar Kazak
stepinde ve imparatorluun dou sahasnda stn
l almlard. smail Bey Gasprinsky ikinci Ka
terina ve onun akll ve doudaki fevkalade fay
dal siyasetiyle on ylda. Rusya'ya btn din ve idare

Rusya'da Pan-Trkizm ve Ms

92

aki gayretlerinden daha n..

,
bir ...:; ...rnld

ml
n
ada arn r y.u,1
methederek kayd etm tir.
diye
t
drm
kazan
onl s
_ sya l dur umu ve
Bununla berab er
elten Muslum anlg ve Tatar
hayat tarzlarn yks
na kar Kazaklar hi bir
misyonerlerinin nfuzu
eti
evk gstermiyo rlard. 1830 da bir Kazak hey
ll
birinci Nik ola'ya Camilerin ve oku arn yaplna
snn durdurulmasn ve daha bak a din adamlar.
nn tayin edilme mesini rica ettiler. Onlar g ebe.
leri istismarla itham ettikl eri Tatar tccarlarna ve
ar derecede hain olan resmi Tatar mem urlan.
na kar daha az dman deillerdi. Tatarlarn eko
nomik hegemonyasnn Kazaklar, Bakrar ve Kr
gzlar tarafndan Tatar halknn ekonomik inhisare
k kltr ve siyasi liderlii de elde etmek
n r aret larak grnmesi yeteri kadar anla
labiliyordu. B r Kazak sz unu ihtar etmekted
ir
Tatardan uzak dur.
w

RUS AYDINLARININ ETKS

ta = stepl rin d_e sre Rusya'nn Tatarlar
ra
te ms l ed lme s g
.. ..
z onune
alnrsa Rus
ya'nn klt" 1
. . an
kis
cak
o
ndok
uzuncu yzyln
ortasnda h:e;
meye balamt. 1841 d e
Khamkaia Stavka (Ha
nn Saray) ehnn
d e, Kazak ste. den

ok batd V
pn
da, Kazakl ar i in l ga ve Ural nehirleri arasn
efa Rus dili okulu
kn Yardmyla
mahalli Jal..
almt l866
.
da bu okullar sekiz'
oldu, fakat dah
a artmas y
eter. para ve tecrbeli
ogretmenlerin o1
a
.
artstokratl a.rud n nas y1a yaplamad. Kazak
ve
an
ebeve,,... t er
ydak1 o..
nden az olmayan sa
J u..
grenciler o
renburg'daki,
Nepliuev Kadet
..

Kaz;ak Problemi

akademisine ve Orenburg gibi orta steplerde rol oy

nayan Omsk'daki akademiye yazldlar. 1860 n
mmtaz bir Kazak ilim adam olan Chokan Valik
hanof (yukarda bahsedildi) ve onun babas ve bir
ok yaknlan ve dostlar mesela Omsk eitim ens
titlerinin yetimeleri idiler. Kazak stepinde Rus
kltrnn doudaki yuvas Semipalatinsk ehriy
diki burada Feodor Dostoevsky bir inzibat tabu
runda 1854 den 1859'a kadar kalm ve Valikha
nof ve Kazaklarla tanmtr. 1850 ve 1860 ylla
rnda dier mteaddit Rus siyasi srgnler Sosya
list Petrashevsky grubu yelerinden air S. F. Du
row ve A. N. Pleshcheev dahil olmak z.ere muh
telif Kazak stepi boyunca ehirlerde kalmlard.
Rus aydnlarnn mmessilleri olarak KaMkistan'
daki temsilcisi olmak ii7.ere orada idari mevkilerde
bulunanlar - bunlarn arasnda corafyac P. P.
Semenof, G.N. Pontanin ve A.L Maksheev kadar filo
lojist V.D. Dal - yeni doan Kazak aydm
lann da etkilemilerdir. 18 Desembristlerin (ara
lk ayclann) ve Petreevkistlerin hi phesiz Sibir
ya'da (buraya Kazakistan'n kuzey ksm dahildir)
yeni bir nesil hazrlamakta ve buna o (Sibirya) sos
yal kalknma iin borlu oluyordu> diye iaret et
mitir. Rus aydnlarnn dine kar lakaydisi ve onun
bir oklarnn inkarc olmas ilk batllam> Ka
zaklardan Valikhanof ve Altnsarn'n yazlannda
olduu kadar ilk ve en ndeki Kazak airi Abai'nin
msralarnda da yansmtr.
VALKHANOF
Valikhanof

(Shokan Cengiz olu

Valikhanof

,,

Rsy'd pan-Tilrkl:m ve Mu.....

an douya CenRla.
disinin dorud
en
k
)
0
86
n arstokrat r
1835 1
_
..
syla. tefahr ede.
.
olma.
ahf
d
d
e
o.ka
m
cr
de
ask
hann
ki
0
end. omsk'da Ru s ordusunda. hb,.,
zak ailesind
rt Asya'da
du, Sibl.ry a. v: e yata cora fyac ve dou an.
met ett ve k
gyetiti. onun eserleri bugUne ka.
tropolo 1 :k
ta Asya'snn tetkiki iin neDJll

dr Rua \ 1 Or m ve onun he mehrilerlnb

kal
br kay nak olara k
mfuJahedelen . .h.o.. l"a . Kaza )d.
bayatlar h akknda
.
ant
. ropo. 1OJs. n. bUyUk
tan'n sosyaI ve killtUrel
hzmetnde ken bJr
deer tamaktadr. Askerlk
r!yla tanm va
sra Rus ilim adamlar ve aydnla
bilhassa Doetoevsky, Murov, Potann ve Seme
ile yakn dost olmutur. Petersburg'da kald 1kl
yl iinde (1859 1860) bu dostlarnn yardmyli
dorudan doruya Nekrasov, Chernyahevsky, Mai,,.
kov, Grigosief, tarihi Kostomarov ve daha bqka,.
!aryla olmak zere ada Rus aydn evrenin b
temsi!cileriyle temasa gemitir. Ne yazkki bulun
duu yerdeki byk iklim deiiklii kadar hay
tmJ uzun zaman okumaya ve edebi eserlere hasret,.
mesi sonucu Valikhanof saln bozdu ve tber
kloz odu. Otuz ynda iken ld.
Valikhanof'un bilhassa Doatoyevskiyle olan
Y8.ZJ3malan Rus dostlarna olan ilgisini ve Rusya
'ya
kar olan durumunu gsterm
it
ir.
Do
toyevsk
s
y
ona kar duyduu sempat
iyi hi bir kimseye duy
1 yazmtr . Dier
bir
mektubunda Ru s hi

-yecun Rusya'ya
.
ste
.
1ern
. ve halkmzn nemil
izah etmede ve ayn zaP
man
da halkmza hizmet etmek ve onlara R y
a ile araclk etmede ilk insan ol:
nanz by k ve ':udsi bir d
ev deilmidir?>. Valik

K.z.ak Problemi

hanof aslnda yurttWjlarma faydal i grmek ve

onlar Rusya'nm resmi makamlarna ve zengin Ka
zak lara kar savunmaya kendini hasretmiti. G
ebe halkn tera gidiinde onlar uyandrmak iin
Valikhanof her eyden evvel onlarn irfan ve eko
nomik seviyelerinin eitim ve onlarn Rus ve Av
rupa kUltrn almalarn dliUnyordu. O zengin
Kazak aristokrassna karg sav8Jjyor ve basit Ka
zaklar refaha kavuturmay dnyordu. Kabile
hayat nizam ve donmu milaJUman klllt.rn
Kazaklarn gelimesinde dier bir byk engel ol
duunu mtilahaza ediyordu. Cehalet ve Fakirlik
imdi Mavera-i-nehr'e (Amu ve Syr Derya arasnda
Orta Asya'da bir il) hakimdir... Semerkant'n, Ta.
kent'in, Fergana, Hiyva ve Buhara'nn kUtUbaneleri
ve Semerkant'daki Rasathane yerine konamyacak
bir surette Tatarlarn tak:ripkarl ve dinden baka
her eyi tel'in eden Buhara engizisyonu ile tahri
bedilmitir ... Hatta byk abideler ... Allahn ya
ratlacana kar insann gnahkar savann sem
bolleri olarak bunlar tekfir edilmiti.> Valiklanof
Kazak steplerini mslman dini idaresinin vasiliin
den kurtarmak ve Rus hkumetinin Tatar mollalar
nn Kazakistan'a atanmalanm durdurmasnda israr
ediyordu. Yalnz Kazaklarn Tatarlann yerine step
lere tayinini istemekle kalmayp bunlarn saylar
nn kesin olarak snrlandrlmasnda da direniyordu.
Tatarlardan uzak kalma ve az sofu bir Kazak> H
kimet Valikhanof'un sesine kulak verdi ve 1868 de
Kazak dini hayatnn Ufa mslman idaresinin ne
zaretinden kurtarlmas iin gerekli tedbirlerini
ald.

Rmya'da PanTtim ve M.........

gebelerin aydJ.
.. lunan okullar yerine
_
Ms . .
k okul larnn te kiJl
Rus Kaza
1

l atlm

ki.iltrel geli lllelet.

0 Kazaklarn
ekl erine ina nyor ...
_,_en batya yetiec
. .
taebe<li
de muheu<-' n tecrbelennn Kazaklann ka-..
y.
n
a e Bat
11t
edece
m
yar
i
..
ide
cl
n
i
f
tela.
r
zy
er yu lla
R
"
..
.
tettikl
. rdu Onun dn cesne gore k en d kendJ
i
un a, ke ndi kendini id.
edlme ken di ke ndini sav m
t Ka za k hayatnn d.zele.
ge
re k en di kendin e adale
- k ansn d a "d. Rus mJ.
en iy" yollar oldugu . .
..
s n
alli art lara uy.
mah
n
ler
usul
ni
kanu
kemelerinin
deitirmeyi, Kazak a,
m adklarndan steplerde
din e idareyi hkt
m aatleri tarafndan kendi ken
s
metin resmi makamlar ve Kazak aristokrasi i ye.
rine deitirmeyi tavsiye ediy ordu. V e basit Kr,
zakn Rusya'nn ve Kazak aristokras kuvvetii
keyfi idaresine kar savunmasn dnyordu.
::;.

Kkl Rus aydnlarnn - Chernychevsky, fi.

sarev, Belinsky Valikhanof'un liberal ve dini g6,
rlerine tesir ettiinin tefriki mkl deildi. cB
Chernyshevsky ne harikulade bir insan ve o hayat
- yalnz Rus hayatn deil - nasl iyi biliyor.
Onunla konutuktan sonra biz Kazaklarn Rusya'
sz k_aybol:acaumza tamamen inanmtm. Rusya'
hr despotizm ve karanlkta cahil kala caktk.
erneshevs y
k 'bizim dostumuzdur.
w
..
.Valikhanof' un erken o
"l"umune ragmen onun
..
esen ve felsef. dusturu
ou Kazak aydnla
g rlerinin
. esasndadr. lrfan, eitlik ve ada letin
lzu
a
at
nun
. an dier.
onun n
gen Kazaklarc
da paylalrna
ve bu dstur Kazak aydnlarnn

"

Kazak Problemi

sonra Rus hayranl nn kurulmasnda geni etki

si olmutur. Hi phesiz baka davranlar da, bil
hassa geleneksel olarak kuzey ve batya deilde
mslman gneye mteveccih olan gney Kazakis
tan'da mevcuttu. Step buna gre ikiye blnm
t> diyen G. N. Potanin 1860 da Rusya taraftar ve
milliyeti taraf... Golodnaia stepine bitiik (Macar
stepi) dank gneyi (geebeleri) daha ziyade ikin
ci taraf tutanlard. Bu iki parti arasndaki zddiyet
Kazak saz airlerinin arklarnda bile olmak zere
her eyde kendini gsteriyordu.> diye yazyordu. s
lam taraf dan Kazak liderleri bununla beraber ondo
kuzuncu yzyln sonuna doru azalm ve az nafiz
olmulardr.
AB At

Valikhanof'un grlerini paylaan dier iki

Kazak aydn step airi Abai ve eitimci Altnsann
idiler. Kazak edebiyatnn babas olan Abai Ku
nanbaef (1845 - 1904) Semipalatinsk'te Rus aydn
larn ve Rus edebiyatn tan mt. Okulda yine bil
hassa Rus iirine kar ilgi duyarm ve onu Kazak
lara Aitysu denen halk arklar enliinde halk ar
ks olarak sokmutur. 1880 de Kazaklar hakknda
bu zamana kadar bilinmeyen yazar ve air rolnde
grnm ve Ruscadan Kazakcaya aralarnda Euge
ne Onegin (Tatiana'nn mehur mektubu da dahil) 'i
evirmitir. Abai'nin evirileriyle Kazaklar yalnz
Pushkin, Lerrnontov, Krylov ve Tolstoy'u tanmak
la kalmayarak fakat Byron ve Goethe gibi bir s
ra bat Avrupa yazarlarn da tanmdr. Valik
hanof gibi Abai de halkn okullara tevik ediyordu.

Rsya'da pan-Turldzm n MsllDalk

. ve ed biyatn reniniz. O, haya.

i.r
t
l
,Rus k
renirseniz, hayatnz ko.

dr
an
t
ah
an
tn
Bununla berab er bu zamanda
ay ola caktr...
ayatlann idame ettirmek iindih

la.n
k
u
oc
halk
n
1eyhine olmasna ra me Rus- . eit.L.
. r.
ge
- r Kazaklarn a
ya rd.my1a egty
in
o
dilin
Rus
ara
nl
. . Aba. b"r
mine vererek.. o abullenmeyn
Ka.
u k
lar Bu- . goru

r
o
m
u
1
al
d
a

yor.
onun
zak egtmnu esas
t rn,

k
t
a

f
a
b
1an
yet
'"''" iy
du. c ocuklar......am n ve es:s
gta onlar kendi lisann, r :
a ner. a
za
cak
an

r
rla
ald
leri okum
ye e diyordu.
rendikten sonra Rus okulunu tavs

dek" eg-ti.
ern
1
Abai'nin gznde Tatar medr
min az deeri vard. Yalnz zengnler Arabca ve
Farsca okuyabilirler:. diye bu lisanlarn yalnz do
unun mslman kltrn renmek iin nemi
olan diller olduunu kasdederek yazyordu. Va
likhanof'un rneini izleyerek Abai halkn yama
artlarnn dzelmesi iin aristokratlarla sava
yordu. Mahalli Kazak asillerinin muhalefeti ve Rus
hkmeti t?,raf ndan ona kar phe beslenmesi
- hasmlarnn ihbarlaryla onda tehlikeli ihtilal
cilik grld - airin kuvvetini erkenden zayf
la.tmt.

On:

ALTINSARIN

lk Kazak aydnlarnn ncs lbr Altm

ai
srn (1841 - 1889) e.itimci
ve bir sra Kazak ders
'lritablarnn mellifiydi.
1859 da o zaman OreJt
burg'da yaayan ve bir Ka
zak gramerini derleyen
Rus pedagogu N. 1. Ilm
insky (Ksm III e bak) ye
rastlad. Uzun zaman
dan beri Ta.tar ve mslnaD

Kaz.ak Problemi

"

nfuzunun azalmasn dnm olan Ilminsky Ta

tar dili yerine Kazak okullarnda Kazak dilinin yer
lemesini grmeye ok istekli idi ve Altnsann ze
rinde kuvvetli bir tesir yaratt. Onlar birbirleriyle
Altnsann'n lmne kadar samimi dost kaldlar.
Ilminsky'nin etkisi altnda Altnsann konuulan
Kazak dilinin edebi maksatlar iin teorik ve pra
tik gelimesi zerinde almaya balad. Uk Ka
zak yazl nesrini yaratt ve Rus klasiklerini Kazak
diline evirdi. 1874 de Tugai blgesine okul mfet
tii olarak atanmasndan sonra Altnsann oralar
da yerli Kazak dilinin renme gayesi iin kulla
nlmasn soktu ve Kazak eitiminde salam baa
rlar elde etti. 1995 de Kazaklar tarafndan idare
edilen 128 Rus - Kazak okulu vard. Buna kare
lk yalnz 135 mslman mektebiydi. Ayn za
manda nemli saydaki Kazaklar Kazakistandaki
2.011 tamamen Rus okullarnda okuyorlard
ki burada renim Rusca idi. Kazakistan'da Rus ei
tim messeselerindeki Trk soyundan rencilerin
says mslman messeseler.nden ok yksek idi
ve Kazakistan Ruslar tarafqdan zorla hkm altna
alnan Rusya'nn yalnz bir Mslman veya Trk
soylu blgesi olmutu.

KAZAKSTAN AYDIN SINIFININ TEEKK.0Lt)

Kazaklan Tatar nfuzundan kurtarmak ve
Rus - Kazak okullarnn gelimesini kolaylatr
mak zere iki yeni emir Rus hkumeti tarafndan
verilmiti. Birinci 1868 de yaplan Step blgesin..
de idarenin geici olarak durumu ve onun Kazak
lar arasnda datlmak U;ere Tatar diliyle yayn-

ve Mslmanlk
Rusya'da Pan-TrldDD

et

de Tatar
anlarda Step blgesin
,.
las1!:. d:
m as yasa klanm (bu esnada
dilinm_
ve Tatar tercman
da b vurmu tu)
Kazaki
landrlmtt
:!elerindeki rol snr

.
. . n
- "timn
larn .bkune t d
let1ern eg
mil
yan
a
.
olm
s
Ru
..
. c emr
lkin
,.. ecrI
en Kaz_:1_k g0 de .ilan
187
rak
ola
>
mesi
len
:
zen
.
d
an egtmn
rad
son
a
nd
llar
oku
s
Ru

n
.. ..
renc-1enn
sflann ms1 uman
kolaylatrmak ii7,ere Rusca
14 Ekm 1904
okullarn a konmasyd. Bu tedbrler
de bir emirle mslman okullarn Tatarca yerine
.kendi dilleriyle id are.sini ve retmenlerin renci
lerin milletinden olmasn bundan sonra talebet
mek suretiyle daha da iddetlendirilmiti.
Bu tedbirlerin, Kazak ve Rus eitimcilerinin
faaliyetleri sonucu olarak ondokuzuncu yzyln
sonuna doru bir Kazak milli uyanyla beraber
bir Kazak edebi dili gelimeye balamt. Valikha
nof zam annda Kazaklarn Tatar kltrnn n
fuzu altnda ahsiyetini kaybettikieri syleni
yordu. Fakat bunun ondokuzuncu yz yln bala
rnda olmas imkanszd. Tatarlardan avr zerk
olarak Kazaklarn kltrel ilerlemesini . destekle
yen Ru_s - Kazak okullar idarenin umabildii gibi
.
yerliler
ruslatrmay dnmyordu. Fakat bu
.
nun yenne kendi has 'psikolojili ve kl
tr karakterli bir- Kazak m11,etnn
dogma
- sna lyordu.
hKak aydnlar da yz yln d
nemecinde hi a"'pesz Rus klt'"ur nufuzu altn
a
.
girmiti ve bunlar
yne de hak. ki milliyet?1 ka
l
ma
m
lar ne Ru s ne Tatar ve a .. rk olmay ste
me
mi
lerdir. Kazak gazetesi e afT
nda toplanm olan
.
B
atur
s unof, Dulatof,
Karataef ' Buke"kh ano
f Tanbaef ve dierleri ,

Kazak Problem.l

101

Ruslarla veya Tatarlarla dostluklarna ramen Ka

zak zerkliinin savunucusu olarak kalmlardr.
Sosyal eilim, kendini feda, idealizm ve renmek
iin itiyak onlarn bilhassa karakteristik taraf
laryd. Ornein Kazak yazan M. S. Kaatof Ka
zaklarn eitilmesi (1908) yazsnda Biz ilim,
din ve ticaret okuyalm ve halkmz dnyann nn
de gitsin diyordu. 1910 da Dulatof Uyan, Ka
zak diye sesleniyordu.
Kazak basn B. Ablaihairof tarafndan ya
ynlanan bir Kazak edebi gazete olan Dala Va.laI' aty Omsk'da kmaya balaynca 1899 da domu
tu. Bu bir siyasi yol izlemiyor fakat esas eilimi
milli liberalizm idi. Onun Kazak edebi dilinin ve Ka
zak sosyal eiliminin teekklndeki rol ok b
ykt. Sonralan yzyln ok sonuna doru Tur
galskala ga.7.eta Orenburg'da kmaya balad ve
1905 den sonra ksa hayat sreli olarak Kazak di
linde biri dierini izleyen gazeteler kt. Takent'
te ark yaynlanyordu; Urda'da Kazakistan ve
Ush Zhuz; Zatan Tili ve Ala. Takent'te, Aika.p
Troitsk'de ve Abai Semipalatinsk'de kmlard.
Pek az Kazak Tatar yaynlarna da kaW.mlard,
rnein ura (Orenburg'da Tatar Rameef Kar
deler tarafndan yaynlanyordu) ve Akmola
Troisk'de de. A. B. Baitursunof tarafndan Oren
burg'da. 1913 de bir K8.7.ak isimli gazete yaynlan
maya balam ve ksa bir zamanda Kazak aydnla
nnn ve milli hareketin nder organ olmutur. Bir
yl iinde Kazak gazetesindeki yaynlarda inzala
nn says bine, sonra sekiz bine ulam ve dier
byk bir gazete olan Kazakistan ve Aikap hi bir

102

- ]dan ve MsJanlk
Rsyacla Pan-Tr

u
baslmam t. B
1
a
faz
an
d
say
zaman bir ka yz
. U h Zhuz Rwusya ya
w
Yaynlardan yalnz gneydeki s gelenege bagl
t
ye
ili.
kar ok mhafazakar ve m
din
bilhassa sert ve
gney Kazaklara uymak zere
taraftar vaziyet almt.
da ., Batunof
Kazak gazetesinin ilk saysn
bizi kend ede
Milli hviyetimizi korumamz i
sne al_m
bi dilimizin aydnlanmasna ve gelme
drki . kend oz
lyz. Hi bir zaman unutulmamal
.
ak ozerk ya
anc
k
hal
n
ata
yar
at
biy
ede
bir
yle
dili
bundan ba
ama hakkna sahiptir. Baitursunof

ykseltmezler
.
ka eer kazaklar kltr seviyelerini
diyor
se Rus uygarl tarafndan yutulacaklardr
iriyor
du Kazaklarn Rus okullarna gitmesini bild
Rus
fakat onlarn Kazak ruhu, dil ve 'geleneklerinin
veya ratar hakimiyetinden korunmasn istiyor
du . Dier diller uruna Kazak dilini kmseyen
vatandalarna kar ok ar tenkitte bulunuyodu.
1905 DE KAZAKSTAN

1905 ihtilali devri Kazakistan'da frtnal idi,

fakat karklk ve ihtilal taknhklan yalnz Rus
larn ve Ukraynallarn yerlmi olduklar bl
gelerde idi. Kuzey Kazakistan'n Avrupa'da yer
leenlerince ikinci Duma'ya seilen drt milletve
kilinden Sosyal demokrat (Bolevik) idiler.
Gebeler arasnda ise proletarya partisi baarl
deildi. Buna ilaveten Kazak dilini tam bilen sos
yal deoatlr arasnda ok az propogandac var
d. Trotsk deki 1. Muhammejin tarafndan b as_
. sindeki pek az gazete
lan Aikap Kazak gazete
c
yerliler arasnda ihtilal hareketini yayn aya a
-

Kazak Problemi

103

!yordu. 1905 - 1907 ihtilal olaylarndaki Kazak

larn katlmas ihtilalci yerleenlerin taknlklarna
kar az mahalli gsteriler olmak zere sosyai de
mokratlar veya dier ihtilalciler tarafndan tertib
lenen mitinglerde bazan bulunarak ve yeni okullarn
almasn temenni etmeye katlmlard. 1905 de
bir grup Kazak aydnlar ve kabilelerin yallar
Petersburg'a kinci Nikola'dan Kazak steplerinin
smrlmesinin durdurulmasn ve Kazak dilinin
mahkemelerde ve idarede Rusca yannda kullanl
:rasna izin verilmesi iin ricaya gittiler. Bu rica. te
min edilmedi, fakat onlarn Petersburg'da kaldk
lan esna.da Kazaklar Kadet partisiyle balarn
dzeltmilerdi. Aralk 1905 de A. B ukeikhanof ba..
ti Kazakistan'n aydnlar, yallan ve aristokrat
lar iin bir konferans ard ve bu da Kadetlerle
yakn ibirlii yapmak, hatta bu partiyle biri
mek kararyla sonuland. Buna benzer karar M.
Tanbaef'in bakanlndaki Verny (imdi Al
ma - Ata) mitinginde dou Kazak liderlerinin tem
silcileri tarafndan alnd. Bu iki grubun ideolojis
ti Kazak gazetesinin nairi BaitUTSUnof'du ve a..
m olduu seim kampanyasyla Kadetlerin zafe
rini salamb. (Kazaklar ve Kazakistan'a yerle
en Avrupallar Duma iin ayn ayn seim yapm
lard.)
Valikhanof, Altnsann ve Abai'in yolunu iz
leyen gen, Kazak aydnlarnn gznde Tatar
lar tarafndan yrtlen Trk milli hareketiyle
ibirlii yapmak ve onun rgt olan Ittifak'a kar
souk tutumlar zayflatc deildi. Onlann dine
kar olan biganelii Tercuman ve smail Bey

---------------------

104

y k.lzn
Rusya'da Pan ur

ve

Mus
.. Jnaola.k

:ts
tutulan Pan
Gasprinsky tarafndan tamamen
1er. n nlemekte,
lamizm sloganlarna kar heves
mur}arna mol
dier taraftan Tatar resmi me
ihtiya tl tutum
la ve tccarlarna r! ol
le ait Tatar
rel ustn
lar onlar liderlik, ve kutu
.
. ekingen yapmakta
iddialar karsnda kend11ern
dad
idi. Kazak dili Osmanl Trkesine
;eden
ha uzakt ve Kazaklarn Osmanl T;:. . .
lernn y
;.
Gasprinsky'nin ithal ettii dil yerine ken
ta
ni doan edebi dillerini tercih edeeekler ok
idi.,
1905-1906 da Rusya'daki btn msllar

birinci ve ikinci kongresine Kazaklarn mhm l

derlerinden hi biri katlmamt. nc kongrede
Bukei airetinden bir Kazak olan Duma y s 3!1
. .
Mardan Koegulof mzakereye katld ve olu o
.
mu olan Mslman Halklan partisine seilmti.
Fakat Bukei airetinin bir ok Kazaklar gibi kuzey
ve dou Kazakistan'n Kazak kitlesiyle az temas ida
me etmi ve Baitursunof, Bukeikbanof ve Tanbaef
etrafndaki aydn gruba dahil olmamt. Kadetlerle
ibirlii yapan ve Baitursunof'un Kazak isimli gaze
tesini fiilen destekleyen bu aydnlar 1917 de daha
ak bir ekil alan Ala Onla Kazak Milli partisinin
ekirdei olmutur.
KAZAKSTAN'DA RUS SOMORSO

1917 ihtilalinin balangcna kadar Kazak li

derleri Kadetlerle yirminci yzyln bandaki Ka
zak steplerinin Avrupa Rusya'sndan glerle s
mrlmesi gibi ok ciddi problemlerinin hallini
mitle yakn ibirliine devam etmilerdi. Ka.za.kis-

Kazak Problemi

115

tanda Rus tarm smrs ancak 1890 da byk bir

nisbeti bulmutu. Bu tarihe kadar blgedeki Rus
halk Ural ve Irt nehirleri boyunca ve Semirei'..
nin yar dalk topraklan, Kazak stepi varo
lar esas itibariyle Rus Kazaklarnn iskann
dan ibaretti. . Buralarda 1857 de 77.000 Ural Rus
Kazaklar ve yzyln sonunda yalnz 30.000 kadar
Semirechian> Rus Kazaklar vard. Avrupa Rus
y:a'snda 1891 - 1892 deki kuraklk ve mahsuln a.2r
lndan sonra Rus hkmeti gebelerin bo kalm
arazilerini istimlak etmesiyle yeni iskan edilenlerin
says sr'atle artmtr. (Rus hkmeti geleneksel
mslman hkmleri olan eriat gz nne alarak
bu topraklarn eyaletin mal olduunu hemen kabul
etmiti) . Yeni iskanlarn balca blgeleri iklimin
ve topran tarm iin fevkalade uygun olduu Ka
za.kistan'n kuzey-bat, kuzey ve dousu idi.
1904 de yeni iskann yerleme idaresi ve 1905
ihtilalinden sonra Rusya ekonomisinin sratle ge
limesi ikinci ok bilyk iskan dalgalaryla sonu
land. Rus Babakan P. A. Stolypin'in tanm siya..
seti byk Rusya ve Ukrayna'daki tarm halkn
azaltmak iin teebbs eden yeni iskanlarn teksifi
iin ok elverili idi. 1906 - 1912 yllarnda 438000
den fazla Rusya ve Ukrayna kyl ailesi Kazakis
tan'a getmi ve bunlar, bu yllarda d.aha
43.000.000 akr (bir akr 4.39 dnm) gebe top
raklarnn istimla.kna sebep olmutur. Birinci dnya
savann balangcnda Kazak stepi Rusya iin he
men bir nemli buday kayna olmutu.
stimlak temposunun bymesinin aksine Ka
zak ekonomisi byk deiiklie urad. Baz

106

l.t
an-Tiirldm ve Mslma
RusYa'da P

ge baladl8:1' fakat
a tarafa
b
elern iskan
a
er

g1>ee .
olm ay ve geb
in
n
s
u
.
r
tarn tec
geleneksel nefreti onlann
al lere kar

n
la
yap
ile
? m. ani oluyordu. Onlarn ou ye ni
.
gen d.. nmelerne z mer'alarn deil ayn zaman
1n
iskan olanlara ya
klk yem veren ayrlarn terke
da davarl ar . . n
zakistann ok fa
ve gney. Ka
. 1 ard. Bunun
mecbur kalarak orta
sogdyor
.
. rak topraklarna
.
ece kl
kr ve ku
en yarnn yy
.. belerin hayvan srle
nucu goe
d

a
a
k
ba.
sn
ara
Kazaklar
va yava azalyor ve
lyordu.
rnda Kazak
Ond okuzuncu yzyln ilk zamanla
men kat ld
steplerinin Rus imparatorluuna res
zamanda Step'in sulha kavumas ve halkn bunun
arkasndan artmas karsnda Kazaklar i.in eski
gebe ekonomik sistemin muhafazasnn g oldu
u aikard. Steplerdeki Rus aratrclar 1860-1870
de gebelerin byk bir ksmnn devaml kt bes
bildiriyorlard.
olduklarn
lenme artlarnda
rinin yans
maddele
yiyecek
1896 da Stepin btn
kadar Kazak halknn % 7 sine yetiiyordu, halbu
ki btn gebe Kazaklarn % 50 - 70'i fakir ksm
idi.. Rus tarmsal iskandan sonra ekonomik ayk
nlk daha da artmt. Kazak halknn sra'le ar
tan kt artlar Kazak liderlerini alarma ge
irmi ve onlar ancak Rus smrsnn ta
mamen durdurulmasnn gebeleri kurtarabilece
ini di.inmi.ilerdi. 1907 de Troitsk Ore urg ve
nb
Kustanai'de Kazak temsilciler
i konfranslar yapt
lar ve stepinin kyl
smrsnn Kazaklarn
e k e sosyal artlar
: rn:
na bunun nasl bozucu
e
1 0 duguna dair
deliller getirdiler. Gebelerin

Kazak Problemi

117

topraklarna yaplan iskann derhal durdurulma.s

nn talebedilmesi ve 1907 de tamamen ortadan kal
drlan Dumada Kazaklarn temsilinin tekrar ihya
sna ait tavsiyeler benimsenmiti. Bu ricalar Rus
liberal partilerince desteklendi, fakat hkmet a.k
ca onlarn smrlmesi konusunu ve Kazak steple
rini eski ve gelir getirmeyen bir ekonomik sistem
le alan bu Kazak stepleri gibi 7.engin topraklan
terketmenin imkanszl fu.erinde onlarla mesele
yi tartmaya meyletti. Yeni iskan Rusya iin ta..
hl kayna olduu kadar Rus kylerinin ok kala
balk durumunun rahatla kavumas bakmndan
nemli bir kaynak olacakb.
Steplerin smtirlmesi gebelerle yeni gelen
iftiler arasnda kanlmayan bir gerginlikle so
nuland. Anlamazlk Ruslarla Kazak gebeleri
arasnda araclk yapan seilmi Kazak yallar,
din adamlar ve tercmanlara bal olan Rus idare
sinden dolay kendini sk sk gsteriyordu. Bu yz
den Kazak kitlesinin ihtiyatan anlalmayacak su
rette idareye gidiyordu.
Ayn zamanda seilen Kazak resmi memurlar
arasnda vicdansz elemanlar vard ve ky (Aul) ve
ya blgenin yallar ve kendileri kabile liderlerinin
ve mahalli paral ilgililerin basks altnda idiler.
Rus otoriteleri tarafndan getirilen demokratik se
imler hala kabile rgtl gebeler arasnda tutu
namamt ve seimlerin sonucu olarak gln hal
ler oluyor ve seilen idare bir uydurma ve fesat yu
va oluyordu.
Rus otoriteleri de ok defa ortaya kan du
rum iin kabahatli oluyorlard. Orta Asya ve Ka-

'

TJ' Jdm ve Mslmanlk

Rusya'da Pan
.. k:rasinin her zaman en
buro
Rus
nler
gele
zakistan'a
.
arasnda Avruiyi temsilcileri deillerd. On1arn ve bunlar nasl
tu
pa Rusya' sn bilmeyenler de ok
. d.. nyorlard. Merolursa olsun abuk ykselmey.
uve ahalli halkn
kezi idarenin yetersiz nezaret
e anuna aykr
gevekli karsnda yolsuzluk v
de olanlar eksehalleri Rusya'nn orta dogu daresn be
bera T kadere '
riya irtikap ediyorlar:d. Bununla
kar 1a.tibanna ve Be yaz ara>
imparatorlugun
.
.. beler honutsuzluk. l arn
kayt ve mut olan goe
akca gstermiyorlard.
108

y.

.R.AN

1917 htilalinden evvel Kazak

Stepleri ve Orta Asya

:oo

KISIM VI
UZBEK LBERALLER VE GEN
BUHARALILAR

Rus imparatorluunun Mslmanlarn oldu

hi bir sahasnda Avruoa kltr ve veni liberal
ruhun nufuzu Ruslarn 865 - 1876 desinde zab
tettikleri Orta Asya'daki kadar uzlalmayan bir di
renmeyle karlamamb. Orta Asya yerlilerinin
ve onlarn liderlerinin btn yeni aydn akma kar
israrl dmanlklar mamafi yerli halkn ibtidai
liine ait olmayp fakat daha ziyade onlarn bir
vakitlerdeki parlak kltrlerinin duraklamasndan
d. Orta Asya uygarlnn en ok nufuzlu alimle
rinden W. Barthold'dun iaret ettii gibi Orta a
a zt olarak ondokuzuncu yzyln Trkistan s
lamn hala en ok geri kalm memleketlerine aitti>.
Yzyllarca evvel dnyaya Farabi ve bn Sina (Avi
cenna) gibi parlak Orta a mtefekkirleri, ilimde
Al Biruni ve Al Khwarizmi gibi nemli insanlar ve
Rusdaki ve Navoi gibi byk airleri veren bu
blge onaltnc yzyln banda uzak dou deniz yo
. lunun kefiyle in ve Hindistan'a Orta Asya vaha
larndan kara yolu ile yaplan ticaretteki inhisarc
durum birden bire zeval bulunca onaltc yzyl
banda kltr ve ekonomi ynnden aciz kalmaya
balamt. Cengiz Han tarafndan kurulan Avrupa
- Asya imparatorluunun ayn zamanda kmesi in
ve Uzak dou ile olan ticari ilikileri daha da boz..
mutu. Bundan baka ayn zamanda Mslllnan Ak
deniz dnyasnda devaml olarak mnasebette oldu
u Buhara ve Semerkant'daki snni rakiplerine
kar tran'n ii mslmanlarnn zaferi de bu rakip-

rkl..m ve Msliima nlk

RusYa'da Pan-T

.
dan tecridini n zasya' nn durm a
A
a
Ort
ti.
mi
leri sil
mesi blgelerde ma
lg ile de by
ten cografi uzak
ayla sonulanm.t.
nev bir duraklam
onu n T'rk
rel zev a1 n
Orta Asya, n klt
rafndan yaplan bir ok fetihleri
soylu ge. bele ! 'dan sonra 1000 ve 1500 ara
sa
az nemsz deg d.
rakl a n olan bu yerler
ariyle lran .top
.
.
.. ..k d algasn gersnda esas tb
. .te vlilerin u buyu
Trk soyu mus
.
.t'la devrelerinde bu ralarn sul ama sste.t.. Bu s
m
. . . ve bu s aha1ar
' merkezleri tahnbedlm..
n ve ehr
n bur alar otud erle mi halkn byk ksm
;ahalar olmu ve yerlerine kltr dk
gebeler gemilerdir.Bilhass a bu istilalarn onbe
inci yzyln sonundaki Uzbekler tarafndan yap
lan sonuncusunun tepkisi nemli idi. Ve bunlar Syr
ve Amu Deria nehirleri arasndaki vah alarda bu
uk yzyl hakim ol arak kalmlard. Bu Trk soylu
muhariplerin yeni zaferleri yerli ranl h a lkn Trk
letirilmesini hzlandrm ve Ort a Asya'daki h akim
unsurlar arasnda bilh a ssa Uzbeklerce btn ya
banclara veya yeni dncelere kar en ok uzla
lmayan bir taassup ve muh alefet gsterilmitir.
Uzbek hanlklarnn hkmdarl ar geleneksel ha
yaanndaki her hangi bir deiiklie ve snnilie
bagllktan her hangi bir sapmay
a kar koy
n_ulard.Orta an felsefesi ve
Uma at lm ve ye
re orta Asya tefekkrn ort
adan kaldran sert
br skolastizm gelmi ve bu
memleketi k lt r b a
knmdan uyutmakla sonu
lannt
ORTA ASYA HALKIN
IN RKB
Orta Asya 'da Rusya
bakmdan homojen
bir devlet veya dev1etle tn'k
r sstemi olarak saylmyor.
w

r:az

Uzbek Liberalleri ve Gen Buharallar

111

fakat feodal beyliklerin yaylmas ve ok kark

millet teekkllerinin kabileler arazisiydi. Amu ve
Syr Daria nehirleri arasnda ki merkezi t arm Mezo
pot amyas ve Fergana mnbit vadileri bu zaman Bu
h a r a , Kokand ve Hiyva olarak b a lc a hanla ve
bir sra ufak derebeyliklere ve mstakil mtegalli
belere blnmt.Btn bu hanlklarda ve beylik
lerde Uzbekler aristokrasiyi ve h akim siyasi g rubu
tekil ediyorlard. Rusya'nn buralar zaptndan ev
velki yyllar esnasnda Orta Asya'nn siyasi ha
yat devaml sava h ali, deien snli"iar ve k
m hkmdarlar ve h anedan olarak tipik bir ekil
de idi.
Uzbeklerin idaresine ilaveten halk onlarn trk
letirilmi kardeleri olan ve hala Farsca konuan
Tajiklerden, Sartlardan (bunlara da imdi Uzbek
deniyor) ve Orta Asya vah alarnn zaptnda Uzbek
lerden evvelki ok eski Trk soyu grubundan ka
la nlardan mteekkildi. Syr ve Amu Daria nehirleri
arasndaki bu d aimi olarak yerinde kalan z dier
Trke konuan gebe kabilelerin topraklaryla
evrilmiti : Trkmenler batda, Ka zaklar kuzeyde
ve Krgzlar douda olarak hepsi onlarn ner'alar
na ve Uzbek hanlarnn tasallutuyle alnm ilen
mi tarlalarna gpta ile b akiyorlard. Orada ayn za
ma nd a din ve kltr bakmnda n nemli ayrlkla'!"
vard. Yerlerinde daimi olarak kalan halk slam
hkm ol a n eriate sk skya balyd, halbuki g
ebeler ancak sureta mslmandlar ve mslmanl
n rf ve adetlerini muh af aza ediyorlard. Hanlk
l::i.r iinde eskiden balca ranllarn kleleri olan
dini aznlk ii mslmanlan ve yahudiler vard.

Ul

ca

RdY

Pan-Tr ld:m ve Msliimalk

esi ve eitli
rk etnik bny
ka
n
an
y
As
Or ta
uurun geli.
hangi bir ak milli
r
e

as
olm
n
dilleri
.
yordu. htilalden evvelki
. ngel olu
mesine pek ta an dnyasnn din ve kltrle
m
zam anla
. . rda mus 1u
le
Trke konuan Uzbek-ler Fars.
ken dn tan tmas
gu
ratorlu nun dpa
lm
us
R
de
ler
"k

ca konuan T. aJ
_
slman gr. ubundan daha kuvger her hang bir m
i bir mlli mefhumu bel'rsz
vetl.yd' ve bu her ha. ng
gemekte 'd'. Dil mese1eklmakta veya onun yerine
uyanmay daha kan
si her hangi imkan olan milli
i yzyllara ka
tJryordu. Onbirinciden O nbeinc
sonra Trk dili
darki Trk soyunun fetihlerin den
byk apta olarak Farscann yerini alm, ranl
Tajiklerin dili Orta Asya kltr hayatnda nisbet
edilmiyecek surette nemli rol oynamaya devam et
miti. iir ve hikayede Tajik ekseriya eski Uzbek
aatayca kadar kullanlrd ve Buhara emiri ve
onun idaresi Tajiki Uzbeke tercih ederdi. Okumu
halk ve aydnlar iki dilide bilirlerdi ve bu edebiyat
meslekine Tajikde balam ve I. Dnya savandan
sonra Uzbeke dnm olan tannm Uzbek milli
yetisi ve alimi Abdul Rauf Fitrat'da vaki idi. Zt
gei - Uz.kten Tajike - 1954 te len Tajik ni
ler Akadems Bakan tecrbeli bir Cedid olan Sad
reddin Aini'nin Buhara'daki hareketiyle olm
utur .

Uheb tabiri burada kullan

lmstr ve bu tetldldo daha Ue
rWade buoii
-n' il,&)
--do1uu11 Ubek So
vyet SosyaUst Cumhurf
yeti'ndeld btn l'rk 50
u baJk iin kullamlm
, yoksa 1550
locl ylda Ona Asya'
:: y I
olan kabile grubu iin deil
dJr. 1939 da burada
'
yoo Uzbek ve 1.l
mllyoo Tajik
Yard,

:u

Uz.bek Liberalleri Ye Gen BubanhJar

113

Buhara, Katta-Kurgan, Semerkand, Gney Buhara

ve Fergana vadisinin bat ksm gibi blgeler bilhas
sa iki dil kullanyordu ve her iki dil dier etkilerin
altnda .bnye ve lugatnda deiiklie uramtr.
Orta Asya halknn byk bir ksm, hatta Uzbeke
konuan sakinleri bir Indo - Avrupai fiziksel kal
knmay koruyordu ve yalnz Takent blgeleri, do
u Fergana ve Kaka Derya'da Trk ehresi ha
kimdi.
ORTA ASYA'DA RUS DARES
Ruslar gneye doru ilerlerken lngiltere'nin
husumetini tahrikten kanmak iin - Asya'da on
larn en byk rakibi - onlar Orta Asya toprak
larnn hepsini direkt olarak ilhak etmemilerdi.
Buhara ve Hiyva topraklarnn hepsi 1920 ye kadar
Rusyann snrlar dnda kalmt ve kendi hanlar
tarafndan idareye devam ediliyordu. Bu hanlar i
ilerinde mstakil hareket ediyorlar fakat aslnda
onlar Rus Tacnn derebeyleriydiler. Orta Asya'nn
ilhak edilen blgeleri Takent'teki askeri vali olan
generalin idaresindeki Trkistan genel valiliince
organize edilmiti. Genel valilik tersine ile b
lnmt. Fergana. Semerkant ve Syr Daria. Rus
larn fethinden sonra yerli halkn tekilatnda bu
yeni Rus illerinde bylt bir deiiklik yaplmallll
u ve bir ok gelenekler idari sistemlerinde mu
hafaza edilmiti. Yksek amirler - vilayetin valisi,
onlarn muavinleri ve blgelerin balan - Rus
ve Avrupa Rusyas teb'alanydlar (Ukraynal
lar, Tatarlar veya Baltk Almanlar), kk amir
ler, yani Mslman kylerinin ve ehirlerinin me

------.................
114

ve Mslmaalk
Rusya'da Pan-Trldzm

murlar evvelki gibi halk tarafmdan seilen yerlilr

.
idiler. Mahkemeler de ayn prensip tatbk e di
liyordu. Yalnz davalar yerli olmayanlar arasnda
alrd ve mutad d ciddi cnai vakalara Rsy a
_
imparatorluk mahkemesinin Kazai mahkemes al
tnda baklrd. Yerliler arasndaki bilhassa ailevi ve
ticari davalara ait ekseri sivil davalar ve ufak cinai
sular ye rliler tarafndan sei len Ms lman hakim
ler (Kad) tarafndan grlrd.
Orta Asya'ya dou Rusya'nn ok balang
daki politikasnn biri onlann kltr ve din hayat
larna karmamakt. Orta Asya mslmanlannm
1876 da btn Rusya imparato rluunda tatbik edi
l en m e cburi askeri hizmeti yapmayan tab'alar olma
sndan bu onlarn ruslatr lmasndan ve asimile
edilm e sinden kanmaya yardm ediyordu. Rus h
km eti orta Asya' y fethettikleri zaman slam di
nini O r ta Asya'nn itikad olarak tanmt. Ve
Trkistan'n Hk genel valisi olan General K. P. Ka
ufman (1867 - 1882) idaresi zamannda hatta Or
todoks misyonerler in Orta Asya vilayetlerin e gir
m esini yasaklamt.
General Kaufman'n siyaseti Rusya'nn Orta
Asya'da yerlilerle atmadan kuvvetlenmesi ama
cnda idi. Ona gre atl kalm Mslman kltr
n:luhtemelen dalacak ve halk kendiliinden daha
ok ilerlemi olan Rus kltrne dnecekti r. Ma
mafi o bir meslekten kltr adam deil, bir askeri
idareciydi ve onun balca tutum u sulh korumakt.
Blg e de vaktinden evvel bir kltrel reform yapma
y tecrbe e tmeye cesaretli deildi. Orta Asya'da

Uzbek Liberalleri e Gen Bubaraa,

115

Rus idar :sinin bu ilk yllarnda hkm etin balca

meselelen Pax Rossica (Rusya'nn selameti) nii
korunmas, kleliin bastnlmas ve ekiyaln ve
feodal savan kknn kaznmasyd.
ORTA ASYA'DA MOSLOMAN OKULLARI
Mahalli mslman okullarna kar aynen ka..
ed ilmiti. Orta Asya'
r mamak pol iti as tatbik
.
.
da arhk daresnn elli yl iinde Rus dilini yerli
okull ara sokmak veya onlarn hissiyatna ve prog
ramlarna t esir edec ek h er hangi ciddi tecrbe yapl
mamt. Cemaat mektebleri ve yksek medresele
rin h er ikisi orta an son devresinde doan sko
lastik dini eitim sistemini muhafaza ediyorlard.
Mamafi bu e itim sistemi ihtilalden evvelk-i Orta
Asya'da kltrel gelimeyi nleyen btn gelenek
sel mslman okullarna yerlemiti. 1911 statis
tiklerine gre Orta Asyada 6.000 mekteo ve 328
medrese ve bunlarn hepsinde yuvarlak olak hep
si 100.000 zer ind e renci vard. Buhara hanln
da 120.000 renci 6.440 okul ve 13.200 medrese de
var d. Or ta Asya Rusya'snn vilayetindeki otu
ran halkn aa yukan 2.500.000'i iin 6.000 yerli
mslman okullar dk bir say deildi. Fiilen
m e vcut olan okullarn hepsi resmi olarak kaydo,
lunmamt.
Okul andaki (yediden ne) ocuklar ara
snda okuyup yazma bilenlerin nisbeti baz blgeler
d e 1919 da % 32 idi. Ayn zamanda bu saylar
btn genel valilik iin karakteristik deildi. N
fus saysnn erkekler arasnda okuyup yazma bile-

116

- n Mslmanlk

......au
Rusya'cla Pan--

btn or
2 olarak
ni % 7.8 ve ka.dnlar arasnda
..
o.. .. ugu
ibi 1897
ta Rusya vilayetleri halknda grun
yord Buha
ylmdanberi aikar bir ilerleme goster
: beti %
zanlarn ns
:_
rada. ihtilalden ..evvel okuyup y
da (1
lar
m
ks
gu
do
k ok d uk" t , hatta.
2 ol a.ra
Bu okullardaki Prog70 o 1 - 1 idi.
di TaJ
kstan) ',
" lman
a s M"us
r amda bu zamandaki Orta Asya Rusy
di. Ara le
okullarndaki gibi din retimi hakim .
yerli TaJ ve
renim bata gelen engeldi ve bunu
yerli ma
ya Uzbek renci yenmeliy di. te yandan
an, ok as
halli dili renerek, hem okuyup hem Y_ _ ?
nlyo rdu.
gari idi. Arapca metinler ezberden ogre
kullanna
Rus ve Avrupa seyyahlarnn mslman o
ndan
rtas
o
ait tarifine gre ondokuzuncu yzyln
eksel
yirminci yzyln balangcna kadar bu gelen
fet
okullarn deimediini gstermitir. Rus:ann _
hinden evvel 1840 balarnda Buhara hanlgm zya.
ret eden N. V. Khanykov Buhara caddelerini gezer
ken rencilerin gayretlerinin ok grltl olm asn
dan daha o kula gelmeden ona yaknlatmz anl
yorduk> diyordu. thtilfil esnasnda 1918 de Buhara
ehrinde o lan A. Polovts off'un sylediklerinin o
u bunun ayn idi. Talebeler koridorda meliyor
lar ve ne yana sallanarak derslerini grtlaklann
patlatrcasna bararak okuyorlard. Balca konu
Kur' an n sureleripi ezbere renmekti ve -hatt a bu
nu arapca m anasn anlamadan yapyorlard.

Monoton mutad renim kadar retmenlerin

yetersiz olarak yetimesi mekteplerden mezun
olanlarn oku duklar bir ok metinleri okumaya ek
seriya muktedir olamadklarn ve bir oklarnn

Uzbek Llbenllm n n Bubrahlar

117

pratik bakmd an okuma yazma bilme den kald

k
larn gstermitir. 1914 de Buhara'dan bir gru
p
renin ajikli tccarlar hanlklarmda Rus diplo
matik aJanlarna Biz geleneksel okullanmzda ye
di veya sekiz yl okuduk ve hala. biz cahil kaldk.
Biz o kula gitmeden dolay bir ey kazanmadk> di
ye yaznut. Orta Asya' daki eski mslman okul
larnn ekserisinin tarifinde rencilerin ileri dere
cede zayf ilerleme yaptklardr. Bunlarn ok az
mektebe ye di sekiz yl devam ettikten so nra o ku
yup yazabiliyorlard ve halkn yzde 10 12 inden
fazla olmamak zere medreselerde eitimlerine de
vam etmiler ve kendilerini mo lla (okumu adam)
meslei imam( hoca), mderris (Profesr) Kad
veya Reis (Ahlak kontrolr) iin hazrlamlar
dr.
Medreselerde ne ilim ve ne beeriyet, ne de
hatta islam tarihi gsterilmiyordu. Teoloji ve adli
mesleki eitim den baka bir eitim yoktu, tp hak
knda baz bilgiler tbnisinann Orta a kitapla
rndan toplanabiliyordu. rencilerin almas
okuma ve skolastik tartmalard. Bir tarafl prog
ramlarna ramen Orta Asyann bir o k medresele
ri bilhassa Buharannkiler - hretli Mir Ar ab
gibi - fevk alade teolojik, hukuki ve mantki aJ.
malan gsteriyordu ve bunlar ekseri ortodoks ei
tim enstitlerinin olduu kadar hatta ondokuzucu
ytizylda btn islam d nyasnda hret bulmutu.
Mankit hanedannn mteassp dindar emirleri
ah Muhad (1785 - 1800) ve Haydar (1800 - 1825)
Buhara'nn hretine bilhassa slam sofuluunwi
muhafz olarak yardm ediyordu. Onun slam dini

anTiirlum ve Mslmanlk
RusYa'da P

' Hindistan, Af.

i ona Cin
li
tiz
ti
n
a
ol
. ve Avrupa Rusyasnd an eh
k.adelerine
ak step
.
z
a
K
du.

. encileri ekyor
n
,
a
ganst
r ok o. gvr
i
b
k
a
r
a
ol
r in itibar
LER
EG1TtM GOLOK
RUSYA'NIN .
halk arasnel nufuzunu yerli ..

..
Rusya'nn kltir.
hkumet musr ak Rus
a
1
O

l
.
s
ve
da yay maya he . Orta Ays' ann Rus oku11anna
. r
lman rle
. gayretler yapt. Mahalli Rus
.
.. . .
ekmek n on eml
k ogrenc1era Uzbek ve TaJ
la
.
okul
an
l
.
halk n a
man top lulugunun o.
_ aydolunaalar: Msl
rin k
larnda eitim grmelerine
cuklarnm hr styan kul
t amen neticesiz kalmt.
k olm r
. t : :!:sa :s yerlileri iin ahap bin
ume
Hk
rag.
lar' burslar vermek gibi te v'kler .yapmasna
..
.. uman
..
ogmusl
rdak
men tamamen Rus olan okulla
baz baarl ardan
rencilerin sayl ar balangtaki
sonra devaml olarak azalm ve 1912 de Orta sa'daki Rus orta okullar ndaki 14.000 talebesne
arlk ancak 197 mslman renci kalmt.
1860 da Ilminsky tarafndan tavsiye edilen
p rogra mdan sonra baka tipte olarak alan hk
metin okullaryla bununla be raber byk baarya
ulalmtr. Bu okullarda ilk snflarda renim
yerli diliyle bala m ve ileri snflarda Rusca ya
plmt. ki dille eitim yaplan bu okullarn ren
cileri ter cman, mahalli idareci ve ha.kimler gibi
meslekler iin yetitiriliyordu. 1909 da bu gibi iki
dille retim yapan 8 9 okulda 2 552 m sl an
m
.

renci var d. 1911 de bu oku

llarn says 120 ye yk
seldi ve buraya isteklilerin says
gerekli kadroyu
ok gemiti Bu okulla rn yayl
mas baz bakn
v

Uzbek Liberalleri ve Gen Buharallar

!ardan mslman belediyelerin tahsisat komaya

itirazlarndan dolay engellenmiti. Rus otoriteleri
Orta Asvann st tabaka mslmanlarna ocukla
rn bu ift dille retim yapan okullara gnderme
lerini tavsiye edince kendi z ocuklar yerine fa
kir ailelerin ocuklarnn bu okullara gitmelerini te
min iin kiralayan ebeveynler olmutur. 1905 de
Rus hkmetine mslmanlarn yapt r.icalann
en nemlilerinden biri bu okullann kapatlmas ve
mektepl erde okumalann tamamladktan sonra on
lardan okumaya devamlarn isteyenlere hkmetin
yard mn n kesilmesiydi. Rus ift dilli okullara yer
li mslmanlarn bu itiraz Takent okullarna bi
r inci dnya savandan ksa bir zaman evvel kay
dolunanlar n saysnn ok artmasyla gze batar
derecede yatmt. Rus idaresinin gayretleri niha
yet meyvasn vermiti.
Bu dei me sonunda ksmen Rusyay sevdirme
deneyleri ve Takent'te Uzbekce yaynlanan hk
metin gazetesinin nairi olan N. Ostroumov tara
fndan Orta Asya'daki kltrne balyd. Orta
Asya top lumunun problemlerini iyi bilen bir oriyen
talist olan Ostroumov onlarca yl evvel Rus ya.zarla
rndan Rus hayatna, ekonomi ve kltrne ait ma
kaleleri tercme ederek yaynlam ve tannm ba
z liberal Uzbek yazarlarla ibirliini kazanmt.
Muhammet A. Kh. Mr zakhoja - Mukimi , (1850 1903), Zakiryan Khalmuhammet Furkat (1859 1919 Cedid deolojisti AbduJ Rauf Fitrat ile kar
trmamal), Abdullar Salih Zavki (1853 - 1921),
Khoja Muhitdin Muhtyi (1835 - !931) ve dier ta-

ve Mslmanlk
.._ Pan-Trkizm
Rusya'w

uo

.r1eri , hikayeleri ve makalees

. .
n
nn
la
n hr oku.yunnm ya zar '
ge
iin
n

lar
y
a
leri Ostrumov un
Ostroumov ayn zamanda bu

1
a
k
s
e
zan?1 A upa ksmna seyahat et
cu. evr
vr
yazarlara Rusya nn
i ve onun raporlar ve ma
it
tm
e
dm
yar
e
lerin
me .
lkn .ara. snda tannmaskaleler Ruscann yerli ha
etmt.
nn yaylma sna da yardm

I
UZBEK L1BERAL1ZMNN BALAMAS
Btn Rusya imparatorluu boyunca yaplacak
mecburi eitim iin 1907 de Duma'da karlan ve
ancak 1920 de eriilebilen bir kararla Orta Asya'da
Rus eitimcilerini gerek halk ve gerekse hkmet
olarak her iki tarafn kabul edebilecekleri yeni bir
tip okul yapmaya zorlamd.
Eitim Bakanln da hususi bir konferans ya
plm ve burada geleneksel mektepte bir reform
iin plan yaplmas ve bunun yeni eitim sisteminin
esas olmas kabul edilmiti. Matematik, tarih ve
corafya gibi derslerin yerli diliyle mekteplere so
kulmas ve Rus dili st snflar iin dnillyordu.
_Yerli halk sosyetesinin ykseltilmesi iin ma
maf Orta Asya'nn Rus devletine aln
mas ve onun
ekonomik s.
tmne sokulmas Rusya'nn
bu blgede yaptg egtm gayretlerinden
.
da
ha
o
k
barz
"d'.
Orta As a. h 1klarnn
v.
zaptndan evv k klt""
a
ur l
eglmezlg tevik ede
e
e
. . n. engellerm
.
ka
dr
lm
as on
larn daha gel'mes n
hakndan sonra Rusya zaruri 'd. Orta Asya, il
'd an, Bat Avrupa'
dan ve ya
kn dou msl"'uman
memle ketiern
. den kan ideo
lojik cereyanlara m
anz kalnt.
Rusa, Tatarca,
v

Uzbek Liberalleri ve Gen Buharallar

121

Farsa ve Trke kitaplar ve gazeteler Orta Asya

ehirl erine doru yollarn bulmular ve yerlilerin
kendileri bunlar Ruslar, Tatarlar ve Avrupallarla
ahsi temaslaryla devaml olarak buluyorlard.
Nihayet ondokuzuncu yzyln ilk aynda
Orta Asya vilayetleri imparatorluun ekonomik
hayatn n iine girmi bir ksm olmutu ve Rus do
kuma sanayiin bykl pamuu yerli Orta Asya
tarm rnnn balca mahsul yapmt. 1888
den 1916 ya kadar Rusya'nn Orta Asya'snda pa
muk tarlalar 68.000 den 533.000 desiaten'e (bir desi
aten 34 dnme eittir) ykselmiti. Bu yirmi
sekiz yl iinde pamuk istihsali % 50 den fazla art
m - 9.3 milyon puddan (bir pud 22 kiloya kadar
eittir) 14 milyon pud olmutur. Buhara hanlnda
1916 da 110.000 Hiyve'de 60.000 desiaten pamuk
tarlas vard. Pamuk ihrac 1911-1914 de her iki
hanlkta 1.6 dan 4.4 milyona veya % 275 puda yk
selmitir. Her tarafta ticaretin genilemesi bu tar
ma uymakta idi ve 1914 de Orta Asya Rusyas Av
rupa Rusyasna ve darya toplumu 301 milyon rub
le ihra yapm, halbuki onun ithalat 271 milyon et
rafnda idi. Orta Asya'daki adam bana v bir ki
lometre kareye den ithalat ve ihracat btn Rus
imparatorluunun ortalamasnn drt misliydi :
1914 de Rus ticareti ortalama adam bana 15.2 rub
le ve kilometre kareye 98 ruble ve Orta Asya'da
bu ortalama 71.5 ruble ve 390 ruble idi. Ondokuzun
cu yzyln sonuna doru hatta Buhara'da pamuk
rr fabrikalar kurulmutu ve burada ekonomi de
sr'atle gelimitir. 1913 de Hanlkta 26 rr fab
rikas vard. 1916 da Buhara ehrinde Rus bankas-

'

122

Rsya'da PanTrldzm ve Mslmanlk

bunun yannda btn ha ve

d
var
i
bes
nn alt u
rgu t kurulmutu.
. o
Ikta aJan
.
Asya ekonomisini
Orta
.
.
Ticaretn byu. mesi
.
yeter hr
ehir
.
durumdan kendne
tecrt edilm
t
kuvve lenmeevirmi ve onun
. 1.
ekonoms pazarna
g
gn
ve tibar
zen
kn
. 1e yerli orta tabaka hal
sy

fabrikator1er ve alcla
da artmt. Balca pamuk
k
da
n olan tccarlar ve para ikrazclarn n m tee
a
kil orta snf yzyln dneminden sonr yerli sos ye.
m.iti.
tenin en bariz ve nufuzlu ksmn tekil e
Liderlikteki feodal ve kabile baln kaldrma ar
zusu ve Uzbek ve Tajik snf ile din adamlannn
nufuzu ile rekabet etmek zere liberal mslman
renciler tarafndan desteklenen Orta Asya sosye.
tesinde bilhassa yeni dnceleri kabullenen yeni
bir tabaka teekkl etmiti.
y.

Yeni dncelere eilmenin ilk mjdecisi Orta

Asya'da bir devlet adam ve air olan Ahmet Mah
dum D (1827 1897) idi ve Petersburg'a ha
nm sefrnn sekreteri olarak Ruslarn Buhara'
y
yenmesnden sonra gitmiti. Dani Rus okullarnn
tam:men tesir! altnda kalm ve kad lar pe
n
n
esiz
oldugunu ve hr dolu kitap ve mecm
ualarla beraber
Rus ay la1:111 ve yksek hayat
seviyesini grerek
memleketne ilk Orta Asya
.. ..
batl duun
ce s. o1arak
dnmu t.u.. B"r siyasi filozof
ik risale olan c.Mutad
olmayan yolculuk da D
an onlara yeni bir hayat
yaratmak n
8uharalla ra ag
rda bulundu. Yazsnda yeni nizam aydnla
nm mutlakyet ve mevhum
sosyalizmin b'r kanm
.v
yord
olarak grunu
.
u. Diger
br eserde Dani srm
ekte olan Mankit
hanedanl
y

Uzbek Liberalle ri ve Gen Buharallar

123

n a, din adamlarna ve memleketin cahil idarecile

rine atmt. Emir ve Vezirler, din adam
lar ve aristokrasinin hepsi birbirinin benzeri
dir. Siz okuyucular Emirin kendisinin nasl bir in
san olduunu kendiniz bulunuz, o mteassp ms
l manlarn hakimi ve sizin sultannz. Etrafnza
bakn ve greceksinizki o bir ahlaksz ve zalimdir.
Onun en byk kads bir agzl ve mraidir. Reis
n
ve emiyetin
ba da ayn cinstendir. Sonuncu sa
dece her zaman sarho, kumarbaz ve haydutlar ve
hrszlarla arkadalk edendir. Dani'in szleri
ondokuzuncu yzyl n sonunda ve yirminci yz yln
balarnda Buharal liberaller tarafndan Buhara..
nm bozuk ve geri kalm rejimine kar sava i.in
ba delil olarak almmd.
Dani'in ba mezleri air Abdulkadir Sav
do (1823 1873) ve emseddin Mahmud ahin
(1857 - 1893) ve bir,tarihci olan emirin ahsi sek
reteri Somi Bustomi (1908 de lmtr) idiler.
Bu yazarlar ve onlan destekleyenler olarak vaiz
Yahya Hac ve bir saatc olan Mullah erif muhale
fet faaliyetini rejimi tenkite snrlamlar ve da.mul
lah'n Ikram ve Evez gibi dier liberalleri bilhassa
eitimde olmak zere yapc reform dnyorlard.
Buhara emiri Muzaffereddin (1860 - 1885), ki Rus'
lann zapt esnasnda hkmediyordu, muhalefete
ve yeni fikirlerin yaylmasna kar olan hanlnn
srmesini ancak Ruslarn yardmyla temin edebi
liyordu. Emirin zoru karsnda Buharann bir ok
gen liberalleri hanl terke mecbur olmulard. 1Maksum ve inayet Maksum gibiler Semerkant ve
Takent'e katlar ve dierleri erif Maksum gi-

124

ve Mslmanlk
Rsya'da Pan-Trkin

, . ettiler. Ancak ihtiyar emirin l

biler Istanbul a .
1 5 - 1910)
og u Abdul Ahad'n ( 88
mesiyle ve onungl
onlar Buhara'ya dne
tahta k masndan sonra
bildiler.
Avrupa Ru sya'.
Abdul Ahad'n hkmranl

k. lture
l uyan
n
esin
yet
sos
man
u
s

..
mu
sndak.
. le b.r
' . faah. yetlery
zave 1sma.1 Bey Gasprinsky nn
. ..
d.
l
era
.
lib
uunce
1e

yen
mana rastlar. Gasprinsky'nin
. .
.e gelm
t. Buri Orta Asya'ya Tatar iskan yolu
u Ta
kle
bun
TaJ
r
ve
la beraber yerli Uzbekler
::ardan daha az kabullenmid ifer. Orta Asya'da
mslman liberal hareketlere ilk nayak olanlar mu
hafazakar ounukla iddetli aykrla dtler. Li
beraller eitrmin modernlemesini geleneksel hayat
tarznn deimesinin yalnz mslman toplumunu
inkrazdan kurtaracaktr diyorlard. Muhafazakal'
lar hi phesiz byle bir deiikliin aile hayat
ve mslman uygarl iin byk tehlike olduu
nu malahaza ediyorlard,

UZBEKLER ARASINDA CEDD

IIAREKETt

Bu iki zd ideolojilerin atmas kendini daha

ziyade okullar iin yaplan mcadelede
aa k
yordu. 1890'n sonunda Gasprinsky'nin Ter
c
ve bem:eri mecmualar Avrupa Ru
sya'snda, Trki
ye ve !randa Uzbek ve Tajikler
arasnda baz oku
cular kazand zaman liberal dnlerin etki
s. kuvvetle y? 1893
de Gasprinsk y eitim

reforma at fikirl
erini getirerek Orta
As
yay bzzat ziyaret
etti. Kazak stepinde
Tatar-

Uzbek Liberalleri -ve Gen Bubarahlar

125

lar tarafndan orta Asyann kuzeyindeki baz e

hirlerinde reform grm bir ok okullar almt.
Buhara medresesinin evvelce talebesi olan Mnev
ver Kari 1901 de ilk reform grm Uzbek mekte
bini Tatarlarn reform grm okullarndan bir r
nek olarak am ve iki yl sonra Mahmud Hoja Beh
budi Semerkant'ta bir ikincisini yapmt. Muktedir
bir eitimci ve WJk bir gazeteci olan Behbudi eitim
reformu kampanyasna brujlad, ayn anda gelenek
sel mslman din adamlar ilerlemeye kar ka
rak, onu islam din ve hkmlerini tahr etmekle it
ham ederek hcum ediyorlard .
Mnevver Kari ve Behbudi'nin olduu kadar
halkn aydnlanmasna kar heyecanl olan di
erlerinin devaml gayretleri orta Asya mslman
larnn az katld.klan 1905 deki sonu vermeyen
Rus ihtilalinden sonra hakiki meyvalarn vermeye
balamt. 1905 yasas Orta Asya'nm Rusya Du
ma'snda temsilini salyordu ve 1906 seimleri Uz
bek' ve Tajik siyasi gelimesi iin nemli idi. Tek
bir istisna olan Mullah Abdul Karief dndaki Or
ta Asya'nn mslman delegeleri muhafazakar gru
ba aitti. Takent delegesi, bu ksa parlemento ha
yatnda Orta Asya'da Tatarlarn destekledii liberal
harekete yardm ediyordu. Takent ve Semerkant'ta ilk siyasi top.ntlar yapan, Tatarlard ve bura
larda mslman idaresinin yeniden tekilatlanmas
sorumlar, belediye messeselerinde yerlilerin byk
sayda temsili ve Orta Asya'daki Rus tarm sm
rsnn durdurulmas isteniyordu. Bu toplanblara
mslman halkn nufuzlu temsilcileri olarak tccarlar; memurlar ve yerli idarenin yeleri kat-

s na
Rsya'da Pan-Trkim ve M l nk
126

'snn idari ve kltrel

Asya Rusya
a
rt
O
tyordu:
t libe raller iin can alc bir
en
ak
T
an
m erkez ol
.
yer ol mutu.
. etn
baansndan ce
aly
fa
lci
ila
iht
,
hareket Ml
bera
Rus ya daki
ta Asya'da li
or

ak
a.r
a.l
ret
sa
, Ab 1sma Ab.d
r,
Ahmejan Bentm
nevver Kar, .
.Abdu llah Hocaef tarafndan y.
dull ah Avl an ve
ir halna yylmaya balam.
rtlerek btn eh
muteaddit me cmualar yat. Takent'te Cedidler
ve bun1ann ba1cas Hurit
ynlamaya balamlar
ve Sedai Trk&
(Gne), hret (Glory), Asia
kent'teki Tatarlar
tan (Trkistann sesi) idiler. Ta
rleri yayan bir
da Uzbekler arasnda liberal fiki
gazete olan Tarakki (Progress) yi yaynlyorlard.
Buhara hanlna olan yaknlndan dolay Semer
kant Cedidlerin faaliyetleri iin nemli ikinci bir
merkez olmutu. Burada Behbudi ve arkadalar
Semerkat ve Ayna'y. karyorlard. Fergana'da
da hareket kk bulmutu. Burada Cedidlerin ba
nda Namangan'da Nasr Han Tora, A bujan Mah
mud, Aur Ali Zakir ve Kokand'da Sali Pulat var
d. Sonuncu Sa.da.i Fergana (Fergana'nn sesi) El
Bayra (Vatann Bayrakdarlar) ve Yurt (Vatn)'
yaynl yordu. Cedidlerin bu yaynlar 1905 de Rus
Anayasas ilan edildikten sonra kmaya bala
:11tk. ?.u asa az sansi.r yapmtr. Bunlarn o
gu az surelydi, fakat reformcu .. ..
ya
d uunce 1ern
.
. a.smda on
ylm
.. emli bir rol oynuyordu
.
Uzbek yayn evn
...
.
ve Milli Uzbek tiyatrosu

nun Jk b
. .
.
eral ve mll
. rn
1" f1krle
n

ma
yay
s
l
die.r milessr
vastalard. Takent
ve Ko kand'daki

Uzbek Liberalleri ve Gen Bubanll.ar

127

yaynclar milli iirlere ve yazarlarn eserlerine ko

laylk gsteriyorlar ve bunlarn arasnda onaltnc
y zyu:.n airi Navoi bilhassa en ok okunand. iir
ve Nesir yannda onyedinci ve onsekizinci yzy
ln Orta Asyas dnr olan Jassavi, Mirza Be
dil ve Suphi Allajar gibilerin dini ve felsefi eserleri
Cedid dnne yeni bir hz vermiti. Gen Uz.

nun
din d''
yerli
bek aydnlan bu yazarlar
uunuu
.
.
tebircileri olarak gryorlar ve onlar Arap ve Fars
teologlarndan daha ok takdir ediyorlard. Uzbek
okurlar Cedid'lerin baarlarnn bu yllarnda ma
halli yaymlar iin snrlandnlmamlard. ran ve
Trkiye'den getirilen byk saydaki kitaplar onlar
ancak son zamanda denenmi siyasi ve eitim ihtila.
li dnda dier orta dou mslman memleketleri
nin fikirleriyle tantryordu.
Tatar tiyatro gruplar Sayer> ve Nun'un ol
duu kadar ve bir Azerbaycan'l grup da 1911 de
Orta .Asya ehirlerine bir tur yapmaya balad ve
bununla mahalli oyuncularn modem Trk tiyatro
su seviyesine erimesi ve Trk soyu arasnda klt
rel ve dil balarn bytmesi temin ediliyordu. Ce
did basn milli sahnede Uzbek menfaatlerini sami
miyetle desteklemi ve balangtaki baz glkler
den sonra ileri derecede bir sempatik kabul grm
tr. Behbudi'nin oyunu The Patricide> (Baba ka
tili) milli tiyatronun ilk baarsi olmutur. Orta
Asya'nn aydnlanmas iin bu nc Cedid yazarn
arlar bu halk arasnda ve bir Uzbek aydnlarn
teekkl lzumu iin scak bir cevap bulmutu.
' Cedid gruplarnn kuvvetlenmesine doru da
ha ileri bir adm 1905 de bir Cedid kltr dernei
\

'el PanTilrldzm ve Mslilmaltk

RUBY a

. my
. le rgtlenince atlmt. Bu
s
m
rd
a
Y
,
slar eklinde ve liolarak
.
.beral bas nn konferan . ed'l

1
yet
mi
mt'. Rus
ce
a tahss
.
sn
ima

n
y
n
..
y
ber al du unme
m orta Asya'.
. ..y 1e kurulan Yard
0toritele rn
. n btn kitablarnda yeni Uz.
ern
.
nn o..ne m1 ehrl
temne yaryor du.
yatm
edebi
k
TU
be k, Tatar ve .
de reform grm yeni okulla
Onun gayret 1 ery 1;
de bn Trkistan Gesavs artyor du. 1908.
.
n
n
d mekteb, bunlarn
Ced
iki
an
.
doks

d
e
hgn
Val

nel
Kokan d ve Ana.
IJan
otuz be. Ta kent' Seme rkant,
t.e
ln
z
T
ya
a
k
de

ent
1912
.
. 1 nde olarak vard
iehrer
. .
.
binden fazla rencili on k okul vard
T kent'te Tatarlarn liberal taknlklarnn
tehlik: oktanberi biliniyordu . 1870 in banda Ge
neral Kaufman tarafndan Orta Asya'da Kazak.hal
knn Tatar dini idaresi tarafndan yrtlmesi is
tekleri reddedilmi ve 1886 da Tatar nufuzu hristi.
yan olmayan glerin Orta Asya'da geni arazi par
alarn alnmasnn yasaklanmasyla. daha da ksl
mt. 1907 de Genel valilik idaresi Tata: propagan
dasna kar sansr arttrmak ve bir ok Cedid ya
ymlarn geici olarak yasaklamak gibi tedbirlere
bavurmutu. Btn Orta Asya'da ok radikal olan
Tatar gazetesi Terakki onyedinci says ktktan
sonra menedilmiti. Orta Asya'da yerlem
i Tatar
lann eitimdeki nufuzu idarecilerin
d-ikkatini ekmi
ve Ocak 1911 de kurulan mtea
ddit reform grmilo
okullar veya Fergana vil
ay etinde Tatarlar tara
fndan idare edilenler ka
patlmtr. O vln hazi
nd a yeni bir usul kar lm ve
buna gre ms
!uman okulla ndak' .
.
.

ogr
etm
e
n
nle
rin
. et
renciler gibi
ayn m. lly
ten olmas zarureti
konmu ve bu su-

Uzbek Liberalleri ve Gen Buharallar

retle Uzbek, Kazak ve Tajik ocuklar Tatar vesaye

tinden kurtarlmt. Rus hkmeti bundan baka
Orta Asyadaki resmi memurlar ve eitimcilein:n
dier blgelerden ve Trkiye veya ran'dan ihtll
ci fikirler tayan yeni gelenlerin szmalarna. bil
hassa dikkat edilmesinb istemitir. Bu yeni tedbir
ler reformcu kullarn bymesini durdurmam,
mamafi, fakat Tatarlarn yerini Uzbek ve Tajik
retmenlerinin girmesini aslnda hzlandrmtr. Ta
tar nufuzuna kar idari savan nihai olarak bekle
nilmeyen sonucu olmak zere yerli Uzbek ve Tajik
reform okullarnn artmas ve istiklali olmutur.
Cedid nfuzuna kar olarak Rus h kmeti
muhafazakar mslmanlar desteklemeyi dn
m ve konservatif mslman okullarna ve din
adamlarna byk nem vermitir. Takent'tek.i Rus
otoriteleri Cedidlerin faaliyetine Ruslardan daha
ok sinirlenen ve Cedidlerin onlar ve Orta Asya ce
miyeti iin en ok zararl bir grup olduunu syle
yen geleneki mslmanlara sempatik gelmitir.
Radikal Tatar Gazetesi Terakki muhafazakar
okullara ve retmenlere 1907 yaznda hcum edin
ce gelenekilerin veya Kadmistlerin (Eskiler) f
kesini ayaklandrm ve Takentin bir mslman ce
maat toplantsnda Terakkinin yaynclar ve onu
destekleyenler mnkir olarak ilan edilmi ve camiden
kovulmulard. Bu suretle Orta Asya mslmanlan
nn 1905-1906 daki btn Rusya mslmanlan kon
gresinde ittifaka ok az katlm olduklar anla
labilmektedir . 1917 ihtilalinden evvel Kadimistler
Orta Asya ehirli halkn ve hala byk bir ounlu
unu temsil ediyordu. Ve buralarda ehirli Cedid

Rusya'da PanTrklm ve MsJnaalk

130

,Qlard Trkistan Genel Vai'

k sa1ma,......
ler daha k"
? yet' n de Cedidler ancak alt bin ila se.
. u
vila
okulu kontrollerinde
_ ....
gnn
ogren cili bir ka yz
kiz bm
Kadimi stler ise yzbin re ncili
bulunduruyorlar
iler.
alt bin okula h akimd
sUHARA'DA CEDD OKULU
da ve bu sebep.
Ge ne1 Valiliin snrlan . dn
.
medg yer d e o 1 an
.. Bu.
1e Rus kanunlarnn erie
m

duru
er

Ced'dl
n dab ve Hiyva hanlklarnda
b uygundu. Liberallerle geleneki.ler .ar asnd a
ideolojik duello . ki burada okullar n br sava
ekli almt - Rus vilayetlerinden daha ok id
detli idi. Bilhassa Buhara'da din adamlarnn nfu.
zu snrszd. Buhara'y idare edenler liber al d
gncelere az eilmilerdi ve Cedidler hanlk iinde
yeni Buhara ehri gibi yalnz Rus imtiyazl is
kan sahasnda msait toprak buluyorlard. Burada
Buhara taassubundan Ruslar tarafndan korunu
yorlard ve hatta bazan Rus diplomatik ajanlar ta.
rafndan desteklenmilerdi ve bu sayede refo
rm
okullan olmutu. 1900 da Pustindum
m'da Mt.tllah
Jurabay'un baarsz bir denemesind
en sonra yeni
Bu hara'daki Rus s
kAanndaki Tatar ocuklar iin
. yen.
ilk
metod okulu Karim of isim
li bir Tatar
retmen tarafndan 1902
de almt. Bu okul bir ka
ay sonra kapanrm
at, fakat 1907 de Rusya
Tatar
1 ar olan Sab. nof
v.e " B urnaef tarafndan
dien
rgtenmit' Bu
an sahas iinde otura lar ara
b

snda de rhal
n
aza nd ve nun r
sirli m etodlar
etimdeki teara b_a
Buhara dini ma kentnde ilgi uyandrd.
Mufti Ikramutti ; atn nufuzlu bir yesi olan
n ron Buhar
a din cemaatinin o
A

it;

Uzbek Liberalleri ve Gen Boharallar

131

unluu eriata kar muhalif olarak grmesine

ramen Cedid okulunun hi bir ekilde Muhamme
di renmeyi kmsemedii grn cesaretle
savunmtu. Buhara burjuvazisinin liberal elemanla
rnn ve smail Bey Gasprinsky'nin kendisinin bask
s altnda Buhara emiri tab'alannn ve ocuklarnn
okutulmas iin byle bir okulun Bakentte alma
s iin izni verdi. Bu okul 8 Ekim 1908 de ald ve
Tajikler tarafndan idare edildi - bu esnada Tajik
ce Buhara'da tercih edilen edebi dili idi. rencilere
yl sonunda yaplan imtihan halka akt ve bu su
retle reform grm okullarn rencilerinin gele
neksel okullardan daha ok byk ilerleme kaydet
tii aka gsteriliyordu. Reform grm okulla
rn baarsnn Buharada muhafazakar okullarn
durumunu klteceinden korkarak dini cemaat
bu okullarn devamn yasaklamas iin Emire ba
vurdular ve bu bakentte bir dini tassup dalgasna
yol at ve bu da 1910 ocanda Snnilerle iiler
arasnda ciddi ayaklanmalara sebep oldu. Buhara'da
skunet Emirin ricas: zerine gnderilen Rus bir
liklerinin mdahalesiyle temin edildi.
Bununla beraber yeni okula kar Buhara
halk ilgisine devam etti. Kltrel mlahazalara
ilaveten reformcu okullar tarafndan temin edilen ti
cari avantajlar, emire olan nufuzlarn kullanarak
kanun d okulu tekrar ihyaya teebbs etmelerinin
sebebi idi. Esnafn kendisi yan okur-yazard. Bunlar
reform okullarn programlarndaki hem Rusa ve
hem Uzbekce (Tajikce), esas matematik ve coraf
yann faydalarn grdler. Btn bu dersler, Rus
larla ve dier memleketlerle ticari ilikilerin baa

-Trkiun ve Mslmanbk
RIJSYB'da Pan

132

. . n uzumlu vastalar idi ve bunla rn hi

as
r olm
ordu. Bunun so
.
ullarda gsterilmiy
br gelenekse! ok
. basks ve Rus mdahalesinden e

n
zn
va
ru
bu
cu
nu
'a yen m et o d o kull
ra
ha
Bu
e
d
2
9
1
1
ir
kinerek Em
3
emrett ve 19 l de ehrm
rnn almasn tekrar
llardan on tane
' leri arasnda bu oku
.
sunn ve u sakn
p: ak1 eh.rler. .v:
vard. Bunu Kerki, ehrisia
..
nndu ki Buhar. a dn
onu GJuan 'zled. Ve yle go
ul etm oldu.
t nihayet Cedid'in zaferini kab
amml edildi.
:; buna ok ksa bir zaman tah
Emir ve din adamlar hem Rus ve hem msl
man siyasi evrelerin her ikisini idare etm ek iin yu
muak tavr takndlar. Buhara'daki keyfi rejim Rus
ya sosyetesindeki ilerici grupiarda fkeye sebep ol
du ve1910 }arda Buhara hanlarnn kyllerine kar
insancl olmayan muamelel erini ve idarede kul
landklar Ortaa metodlarndan dolay tenkit
eden bir sra kitaplar Rusya'da yaynland.
Bu kitaplardan en ok dikkati eken gzide bir
corafyac olan Albay D. N. Logofet tarafn
dan yazlm olandr ve dorudan doruya Du
maya hitabederek Rusya'nn hanha mdahalesi
ni istiyordu. Aslnda Uzbek Balarnn, reaksiyoncu
din adamlarnn ve para almadan alan - dolay.
siyle rvet yiyen - hkmet memurlarnn idare
sine dayn Buhara rejimi Uzbeklerin zapt zama
nndanben lerlememitir. Avrupa Rusya'sndaki Ta
tarlar ve M.u. sr
umanIar Hanlktaki artlardan dolay
korkuda idiler ve Buhara'nn i i: .
-::lerne
R usya nn

n:1ud
ahalesn
destekliyorlard. smail Bey Gasp
nnsky Tereunan da Eer
yalnz Takent ve Pe. .
tersburg cdd
olarak gayret eder se Buhara' iyi
y
A

Vz:tek Liberalleri n Gen Buharallar

133

tekilatlanm ve eitilmi iyi idare edilen bir mem

leket yapmak mmkndr diye yazmaktayd. Du
ma'daki m.slman heyetin ba olan dier Tatar S.
Maksudof Orta Asya'y ziyaret ettikten sonra 1910
da Buhara'daki duruma Rusya'nn Orta Asya vi!A
yetlerinin zddna tahamml edilemiyeceini bildi
riyordu.
1910 da Emir Abdul Ahad'n lmnden sonra
Trkistan'n Rus Genel Valisi Buhara hanlrun
Rusya'ya ilhakn teklif etti, fakat ar hkmeti
Orta Asya'daki statnn deimesinin ngiltere'yi
tahrik edeceinden korkarak bunu tehir etti. Yeni
Emir Rus idaresinin maksadn farkederek Cedid
leri daha da sktrarak veya reform mektepleri
nin almasna kar direnmek suretiyle ziddiyetl
daha da tahrik etmeden ekindi. Onun bu rnekteki
rzas ne kendiliinden ve ne de srekli idi ve Rusla
nn dikkatinin ilk gevemesinde o ve din adamlar li
kar misillemede bulundular.
berallere
/
1914 de Saray Bosna'da Aridk Francis Ferdi
nand'n ldrlmesinden sonra Rusya'nn bat s
nrndaki siyasi durum gerginlemiti. Buhara Em.i
ri bu frsat verilen imtiyazn dzeltilmesi iin bir
avantaj olarak ald ve liberallere iki yl evvel yaplan
ve din adamlarnn Cedid okullarn kapama rica
sn kabul etti.> 18 Temmuz 1914 deki tebliinde
programlarnda yeni metodu alm olan btn okul
larn kapanmasn ilan ediyordu. Bir ok eitimci
ler bat Buha.raya getiler ve S. Aini gibi (Tajik
nimler Akademisi bakan oldu) Rusya'ya kat.
Ancak reform eitimin yasaklanmas tamamen

134

-'l'ilrklm vc Milslllmnhk
Rsyu,1 Pnn

lib eral dUUnce ve

bu esnnda
I
ok tab:.ka
,
zorlann.nnd
t!la.rn yUks
ha.r
B
nf
n.

ll
ye ni eit! usu \ ngin allolerin ocuklar Ce
1
larnd kk salm
a kalm ve bu
us vesayeti altnd tir
hus
n
r
ala
hoc
id
d
. am etmi .
y dev
ola
ama
nl
ayd
suretle
ALILAR
GEN BUHAR
n Orta Asya vllil.yetle
Buhara'da Ru.sya.'n
asgari arzularm.n ifadesi
rindeki gibi liberallerin
eti siyasi faalyeti o,k
olan eitim reformu harek
tlanlar Maksumof ve
yakndan izliyordu. Buna ka
haral tliccarlard,
Hojacf aileleri gibi zengin Bu
tlar ve Buhara
sonralan bunlar boleviklern dos
rd. Med
halk Cumhuriyeti idar ecilerinden olmula
reselerin ateli rencileri Liberal hareket iin yeti
tirilmi retmenler ve propogandistlerdi. Behb u.di,
Aini, Muncvver Kari, Nasirkhan Tora ve Abdul Ra
uf Fitrat gibi bu hareket liderlerinin bir ounun
endileri Buharal medreselerin mahsulleriydi, ki
onlar burada mnazaral ve bir takm nazari dlitln
celerle hazrlanm skolastik mlinakaalarla yeti
milerdi.

Onlarn ilan edilen ideolojik lideri Ftrat idi.

Fitrat Buhara'da okumasn tamamladktan sonra
Cedidi destekleyen zenginler tarafndan daha ileri
eitimi iin tstanbul'a gnderildi. Osmanl bak en
.
tnde Ftra
t Jn Trklerle tant ve onun ilk yayn
ola unlzka (b!r sohbet) Buhara cedidler in bit'
in
tebli .ou. Bu rsalede Fitrat kendin
i okutan ret
menlern malmanln kuvvetn
' s
. l am dUnya
em klture
" l ve teknik ilerlemeden tecrit etm suek

Ur.bek Llbcrller1 ve Ceo Ouharlltr

IJS

rctlylo tahrib et.meklo ve onn. ruhi duraklama ge

tirmcklo sulad. Dinimize kare verdiiniz felft.
keti dUtlntln diye yazyordu. Muhammedin h
kmlerini cahilane vazcdlimizdcn dolay bize ne
kadar bir bedhah tl1k oldu. Evet, slam bUyUklUU
nlin zevali ellerinizin eseridir. Sizin ytizUntizden le
lamiyctin tamamen kmesi abuk olacaktr. Siz
ilerlemeyi engellediniz ve mUslmanlarn Uzerine
byUk bir cehalet perdesi serdiniz. Ftrat ayn za
manda din adamlarn ve medrese eiticilerini sla
mn askeri kuvvetini zayflatmaktan sorumlu tu
tuyordu. Ve tehizat Kama ve Kllar, ok ve yay.
lara... kstladnz (memleketimizin) ve topla bera
ber, silah, bomba, dinamit ve dier cephanenin yapl
rnasn yasakladnz... MslUmanlan Snni ve ii,
Zeydi ve Vahabi diye bldnz ve bunlar, biri birine
dman yaptnz... Mukaddes Kur'an kendi baya
hisleriniz ve uslanmayan ihtiraslarnz iin kur
ban ettiniz. Baka bir brorde Ftrat yalnz Bu,
hara din adamlann de.il emirin kendisini de tak
bih ediyordu.
Emirin despot ve kanunsuz rejimine karg ya
plan aydnlatc program ve savala ayn zaman
da Behbudi , Fitrat ve dier gen Buharallarn pro
pogandasmda Rusya'ya karlk ve slam birlii mo
tifleri de vard. Fitrat devaml olarak MlislUman
memleketlerinin Avrupallar tarafndan zaptnn
matemini tutuyor ve cahil din adamlarn ve Buha
rallar idaresinin her ikisini de Orta Asya' y hristi
yan nufuzundan savunmaya muktedir olamamak.
la takbih ediyordu. O Muhammedin mukaddes sa
van zaruri olduunu bildirdiini hatrlamada ve

136

.. kiZD1
Tr
RusYa'da Pan

ve Msliimaobls

as iin siann savunm

..
,ts
n
n
s
a

. _m
an
vat
halkn aydnl_an
ve
s
a
m
azran
la.h ve merm ilern h na Yard m edeceg n blis
kir ellerden kurtarma
y ordu.
ve dier gen Buharallar
Ayn zamanda Ftrat
yorn ts tanbula gnderi
proggibi Ced.d'ler de ,-ocu. klar

k
ve
ev
en

ih tilald
lard. Orta Asya Ceadleri. n
i (K
izm'd
tslam
an
P
e
.. k.zm'den zyad
ram Pan Tr
iin
onun
ras
li Buha
sm IV, e bak) Fitrat' n yer
uz Trkler olmayakudsi idi ve onun dnda al
.
ediyordu. Onun
u un m slmanlara hurmet
r a. b"T"
hitap
. kardelerine ve savalara

munacaat dn
"
ve
uy. o__r du. G . Buh arallar iin sla m d m
e dy
garlg ve butun Orta Asyann multinasyonal kl

.. k"zm duygusunun ustuntr dnyas h ala Pan T ur

de idi.

Fitrat'n faaliyetleri Buh ara'da Cedid'lerin si

yasi h areketinin iddetlenmesiyle sonuland. . Tah
.
t a gelmeden evvel idarenin reformunu, ruvete
mani olacan, vergi sistemini yeniden tekilatlan
dracan, medreseleri dzelteceini vadederek ilan
eden yeni Emir Seid Alim (1910 - 1920) tatbik edil
meyen vaadlerin den dolay kt duruma dmt
ve Cedidler yeni bir muhalif yeralt cemiyeti rgt
lemilerdi. Bu cemiyet cehalete, okuyup yazma
maya ve hocalarla kadlarn ktye kullanm
alarna,
hakszlklara urayan kurbanlarn
savunmaya
kar s avaa devam ediyorlard. Em
irin polislerinin
ve m aiyetinin olduu ka dar onun
masraflarnn k
slmasnn if a edilmesiyle duru
m daha da tahrik

Uzbek Liberalleri ve Gen Bubara

War

137

edilmiti. Btn bunlar iin yeni

bir moral kalknma
nn batl inanlara, hakikati bilmede
n verilen karar
lara ve taassuba kar lzumunu bild
iriyorlard. Ce
didlerin program Liberal snnileri
ve iileri tasvip
ediyordu. Sonuncular bilhassa Hanlk
ta aznlkta idi
ler. Yeralt cemiyeti onlar destekliye
n zenginlerden
para toplayarak Buharal talebeleri Tr
kiye'deki ve
tstanbul'daki niversiteye gnder
meye devam
ettiler ve Trk sempatizanlarn yar
dmyla Buha
ra'nn siyasi mltecilere benzeri bir
tekilat kurmu
lard. stanbul'da ayn zamanda Bu
harallar Jn
Trk hareketini ve iktidara _ykselme
lerini daha iyi
renmiler ve onlarn baanl iht
ilaline yakndal\
ahit olmulard. Buharal liberaller
Jn Trkleri
taklit ederek Gen Buharallar
ismini takm
lard.
Jn Trklerin siyasi programnn
ve ideolo
jisinin tesiri altnda kalarak gen
Buharallar Or
ta Asya'da siyasi edebiyat yayma
ya baladlar.
Tajikce yazlm ve kamofile edilmi
gazete ola
rak Buha.rai erif'in ilk says yeni Buh
ara'nn Rus
blge d iskan sahasnda 12 Mart
1912 de kt.
Onu ksa bir zaman sonra Uzbeke
ei olan Turan
izledi. Her iki mecmua hanlktaki
Rus diplomatik
ajanlar tarafndan tasvip edilmiti
ve yaynclar
olan Mirza Muhiddin ve Mirza Sariji
Hakim'e Cedid
lerle ilikilerini bilmeden lisa
nsn vermile:rdi.
Hanlkta ok liberal bir olay
olmasndan bu
mecmualar emirin srar ve zoru
ile ksa zamanda
kapanmt. Fakat ok ksa sren
sonuna ramen
bunlar gen Buharallar iin ok
tesirli bir vasta

Ra'da Pa-Trklzm ve Mstnat

138

at ve
olara k Maa.rif
de iki rgt
3
9
Ve
i diler. 191 2 - ute ticaret ve dardan kitap
Baf1lkat go r m ek Uzere megul olar ak kuru.
.
.
lar getir
mecmua
ind e lber al propaga.
k
l
an
H
a
d
n
l
mu, fakat as Bgiliyd..
a
day ya y makl . form okullarn kapatan 1914 deHanlktak
n l olarak libe..
;.1 ayn zamanda ge e
teb
in

E
ki
. durdurmay kasdediyordu. Tedbir
r!:e::
k iinde gizlice bir siyasi parti ola,.
go
antlarn aka hu
,c olan ve topl
u..-.t
"tlaD....
rak tek'la
.
yapan gen Bu ha rallara kar
sus grup1 ar halinde
aklama k haret Onlarn bulumalarn yas
gizlilie itti ve
ok
::tr mad, fakat onu daha
terketmeeri v ilti
gen Buh arallann memleketi
calanna ramen heyecanlan ve faalyetlen de
vam etti. 1914 birinci dnya sava banda bir ok
Buharal renciler ve mlteciler lstanbul'dan Ta
kent'e dndler ve Buhara rejimine kar sava
daha da kuvvetli yaptlar. Bu dnem mlteciler ara
snda Ftrat vard.
Dier bir hanlk arazisi Hiyva'da Cedid hare
keti yirminci yzyln ilk on ylnda kk tuttu. Li
beraller orad a hana yakn mavirler' olan nfuz.
lu iki hami buldular. Bunlar, slam Hoja ve Hse
yin Bek idi. kincisi Hiyvann baken tinde bir re
form medresesi kurdu. Rus arkyatc olan A. M.
Samoilovich Hiyvada retmenleri Tatar olan drt
Cedd lunu. 1908 de meydana
1kard. Hiy va m'
f g:m meseleleriyle Buh
ara'dan daha az it
gilydl k bu sebeple orada
yeni usul ok ullarn be
men olmayn teyit
ediyordu. Uzbeklerle Trk

menler arasnda iddet

li rekabet Hiyvadaki siyasi

!:
1

Uzbek Liberalleri ve Gen Buharallar

havaya hakim odu. 1912 de Trkmen ekyalarn

dan ancak Rus birliklerinin yardmyla Hann ykl
mas nlenmiti.
1. Dnya Sava balamadan evvel ve 1917 Rus
ihtilali arifesinde Mslmanlk Orta Asya'nn ha
yat ve dnceleri zerine hakim olmaya devam et
ti. ar Hkmetinin Rus kltrn Uzbek:lere ve
Tajiklere gtrme deneylerinin srekli olmamasn
dan baar nisbeten olmamt. Halbuki liberal milli
hareket onlar arasnda muhafazakar kuvvetlerden
dolay kontrol altna alnmt. Cedidlerin balan
gtaki baarlar daha ziyade Tatarlarn yard
myla idi ve Rus idaresi tarafndan kontrol edilen
blgelerde snrlyd ki buralarda imparatorluk oto
riteleri maksatl veya olmayarak liberallei msl
man taassubunun gazabndan koruyorlard. Gele
nekilerle her ne zaman ve her nerede ak bir sava
olursa ilerici milli hareket Orta Asya'da Orta Asya
cemiyetinin bnye ve ruhuna kar hala zayf ol
duunu isbat ediyordu. Daha ziyade Orta Asya'nn
byyen Trk milliyetilii Mslmanln refor
mu ve uyan iin mitlerini karanlk gryor
lard.

KISIM VII

lN uYANII
AZERBAYCAN'
o
kuzuncu . b
do
on
n
'
an
Y.c
. lRus Azerba . gelimesinin en barz oze
ve
ir. 1stanbul'da
yunca kltr
:u yenmesid
.
f
an
ayrma
lii onun tr n
madan kl..trel
tr
a
1

an
tr
c
"',.. olan. .
uzere her 'k'
ba1""
dnda olmak
ve
d
n
.

Trkiye'nin
snn tabii bir olay idi
ma.
an
y
u
lli
m
..
de 1ran
tarafdan Trk
.. Trklerle olan bolgeler n
. un
.
but
u yerlerRus ya'nn
u
v e uzun srm old
.

tl'
.
vve
ku
nun
fuzu
iin bilhassa nemlyd.
:e bu Azerbayc an
.
meni yay.
. .
. Kafkas silsileleri, Er
Hazer Denz,
n Aras nehn
ra
ay
n
'da
tran
'
an
las ve Azerbayc
anskafkasyan b ..ak
arasnda ka lan d ou Tr
tran devlet klturune
memleketi ikibin be yz yl
ird.i trnl olmayp,
aitti hatta halknn esas ek
. !sa dan e':el
fak.at Yafes meneli Kafkasyal d
Achaemendes n
tnc yz ylda ilk ran hanedan
olan ara
hkmranl esnasnda imdi Azerbaycan
ve bu
zi 1ran mparatorluunun bir ksm olmutu
e
leket
mem
zamandan itibar en ran kltr ve dili
iyice nfuz etmiti. Bir sra arka arkaya olan fe
tihler ve glere ramen Azerbaycan ran karak
etmi
terini hemen hemen binbeyz yl muhafaza
lii
tir. 1sa'dan sonra yedinci yzylda. Arap halife
ne katlmas ve sekizinci yzyl banda Trk ge
t
belerinin szmas onun etnik bnyesini esasl sure
te deitirmemitir. Bir arap olan Ibn Haukal lsa'
d an 950 yl ka dar sonra yazdna gre
Azerbay
can'n hemen hemen btn halk Farsca konuur
ve yalnz esnaf Arapca konuur.>

Aurbaycan'm Uy&Dlfl

141

Durum Seluk Trklerinin Orta Asya'dan !ran

yolu ile gelerek yakn Douda grnmesi ve r
baycan' almasyla 1054 de deimitir. Seluk Sul
tan Turul Bey ran, Irak, Suriye, Azerbaycan ve

Anadolu'yu imparatorluuna sokmu ve sonradan

Osmanl hanedan ile dnya kuvveti kazanan kuv

vetli Trk devletinin kurulmasn hazrlantr. Sel
uklarn grnmesiyle Trk gebeleri Azerbay
can halkn Trkletirmek iin yeteri kadar kuv
vetli olmular ve ran ile Kafkasyada drtyz yl
hkmranlklarn salamlardr. Dou Transkaf
kasya'nn Trkletirilmesi hadisesi bu gne kadar
devam etmitir. Farsca veya Kafkas dilleriyle ko
nuan mahalli sakinlerin says gitgide azalm, hal
buki Azerbaycan Ttirkesini konuanlarn says
artmtr. Mesela 1926 da Trkler Azerbaycan hal
knn tamamnn yzde 62 sini tekil ediyordu. ran
ivesini konuanlar Tali ve Tat'lar ancak yzde
5 ve Dastanllar ise yzde 2.4 idi. Gerisi Ermeni
ve Rus idi 1926 - 1939 devresinde Trk olmayan
.
halkn kaynamas ile Azerbaycanllarn says yz
de 33 bir artma ile 2.3 milyona km, halbuki b
tn Sovyetler Birlii'nde bu ondrt yl iinde orta
lama artan halk yzde 15.9 idi. Trk olmayan ve
hala: Kafkas dilleri konuan halk ekseriya kendisi
ni Azerbaycanl addetmektedir. 1926 da 30.000 den
fazla dallar kendilerini Azerbaycan Trkleri ola
rak bilmekte ve Kafkas Yafetik lehe kanu:urlar.
On altnc yzyln banda balayan Azerbay
can'da bu Trkletirme olayna ramen r anllar m
teakiben dou Transkafkasyann sakinlerini ran
latrmay tecrbe ettiler. 1501 de ran ve Azerbay-

n Trld:m
Rusya'da Pa

142

ve Mslmanlk

.. en Safavi hanedannn.. eli.

.n. sur
.. dur
heb
mez

nn
can
.
a can'n mutaassp su
rb
A
vil
fa
Sa
i.
ne get
ci ah Ab
: m
e e bladlar. Birin
mslmanlar yo et
sava
e
bas (1587 - 1628 zam:d: snnilerl
al
ek
\
l

ir
i
b
a had
.
Ve 1ranllatrma o ay
r1er. ya o.1
lide

nn
su

n
er
d1 Trk kab lel
,
r. te yandan kog-uldula
. .
.
drld veya Azerbaycan
lm. veed
e
fy
tas

rk
T
n
yca
ba
dan binle rce il. nr
di. Onsekznc yuzyya 1ran'a yeniden yerlemiler
mlar, okullar ve
ln sonuna doru idare, dm ada
esnaflar tekrar
aristokrasinin byk ksmiyle
oldular, hal
Farsca kullanmaya baladlar ve ii
f olduu
buki Trk gebe halknn bilhassa kesi
da
Azerbaycan'n batsnda halk snni kald. 191
bugnk Azerbaycan'n mslman halknn yzde
60'1 ii idiler.
1804 de Grc prensi Tsitsianov, Transkafkas
yadaki ar birlikleri kumandan, Ermeni yaylasy
la Hazer denizi arasndaki araziyi zapta balad.
1805 de Bak alnd ve 1813 n Glistan anlamas
maddelerine uyarak bugnk Azerbaycan 'n ou
Rus mparatorluuna ait oldu. Nahvan ve bat Aze
baycan 1826 da zaptedildi ve 1828 deki Trkmena.
h anlamasyla Rus imparatorluuna resmen
katld. Rusya'nn fethine ramen Farsca 184-0 re
formuna kadar bu vilayetlerin idaresinin balca
dili olarak kaldL Lokat amirler ya ranl veya Fars
ca konuan mahalli aristokratlar idi ve Fars dili
1870'e kadar mahkemelerde konuuldu. Okullar ve
mahkemeleri kontrol eden hocalar ran nfu
zu
n balca failleri idiler. Farsca ayn zam anda
yksek sn.fn ve edebiyatn dili olarak kald.
.J:Ui

Azerbaycan'm UyaJUf}

143

AZERBAYCAN'DA TORKLOGON DOGUU

Azerbaycanllar arasnda Trk diline kar ilgi
artnca 1860 - 1870 de ran nfuzu aikar surette
azalmaya balad. Azerbaycan'n satirik dramcs
olup ii din adamlarnn kr krne inanna ve
dini taassubuna kar mcadele am olan Fath
Ali Ahond - Zade tarafndan 1859 da Azerbaycan
diliyle mteaddit komediler yaynl anmt. Ahond
Zade AzerbaycanWarn Rus Bat kltrn tanma
!arn bildiriyor ve hatta kendi bulgusu olarak arap
harflerinin yerine Rus Latin harflerinin konmasn
tavsiye etmekte idi. Aydnlama iin ars, soful
a kar oluu ve onun yerli diliyle yazmalan
Ahond Zade'nin oyunlarnn btn programm tekil
ettii Azerbaycan milli tiyatrosunun yaratlmasn
dan sonra yerli halk zerinde bilhassa kuvvetli etki
yaratmt.
Azerbaycan Trkesiyle kan ilk gazetenin
yayn az nemli deildi. Bak'de bir Rus orta okul
da retmen olan - ve Azerbaycan okul sahne
sinde Ahond Zade'nin oyunlarn oynamay mn
k klan gayretleriyle - Hassan Melikof Zar
badi 1875 de Akmc' y yayna balad. Aknc da
ancak iki yl kt ve Azerbaycan edebi dilinin ge
limesi iin daha az nemli deildi. Melikof Zar
badi de gazetesinde mteassp ii hocalara iddet
le hcum etmi ve onun antiiran hareketi o kadar
akca sylendiki mahalli asiller ve hocalar ona
kar ktlar. Farsca konuan asiller ona gazetesi
ni kyl ivesiyle yaynlanmasndan dolay bu-

14'

lmall
Rsya'da Pa-'J'rldzdl e Mii

m h
yerr Trk dili olaca illa aza,
n
an
ayc
zerb
A
nu n
syla hcum ettiler.
un
inde Rus imparatorluun
1870 ..1 devres dnya ekonomi sini n bir
bire
bu uzak koes birden
an Baleti milletleraras bir
p
kar

Paras oldu. etrO1

.
da Petrol stihsa1 b"r ylsma merkez Oldu 1840
zla deg ilken 1885 de
da 250.000, puddan fa
de 377.000.000 pud ol115.000.000 a srad ve 1895
ve bat Avrupa
mutu. 1883 Azerbaycan' Rusya
tren yolupa.zarlaryIa bagl" ayan Bak - Batum
kolaylatrnun tamamlanmas lstanbul'la temas
ve Azerbaycan'da Trk nfuzunun kuvvetlen
:ne yol amtr. Ayn zaman iinde Bak sana
yiinin bymesi Trk milli duygusunun artmas ya
nnda Azerbaycan'n muhtelif milli gruplar arasn
daki ilikileri kartrd. Ermeni ve Rus iileri yeni
Petrol merkezlerine aktlar, te yandan yabanc J
adamlar, mteahhitler, hemen Bak petrol sanayiin
de monopol kazanmt. Bak'nn kendisi sakin bir
Asya ehrinden grltl bir ekonomik merker.e
dnmt. Dou Transkafkasya Bak ehrinde bir
multinational sanayi blgesiyle bir Trk tarm sa
hasna blnmtki burada eski ve daha evvelce
feodal, aristokrasi ve kyllk arasnda atalardan
ilikiler kalmt.
v

Yirminci yzyln balangcna doru daha n

ce Bak'de teekk l etmi olan bir mahalli aydnlar
grubu Azerbaycan asilleri ve esnaf
smfndan k
maya balad. Bu yeni aydnlar
grubu Pan lslamizm
ve Pan Trkizn uurunu old
uka erken gstermeye
balad. smail Bey Ga
sprinsky'nin Tercuman

Aerl>aycm'n U1Dlfl

145

Azerbaycanllar arasnda uzun sre ran ve ii he

gemonyas altnda uyuya kalan slam ve Trklk
dnyasna ait olduunun hissedilmesi ile uyanIIll
t. Internasyonah Baku ve etrafndaki Trk ky
leri yabanc ve Ermeni sermayesinin sanayi ve tica
retteki hakimiyeti arasndaki tezat ve Trklerle E:r
menilerin arasndaki dou Anadolu ve lstanbuldaki
atmalar yeni uyanm aydnlarn Ruslara ve Er
nenilere kar olan duygularnn artmasna yar
dm ediyordu. Snni olan Trkiye'yi A7.erbaycan'dan
ayran lran kltrnn stnlne ve iilie kar
olan dmanlk az hzla bymemiti. 1906 da
kurulan mizahi ga.oote Molla Nas.reddin (yakn do
u folklrndeki bir karakter ismi) Ahond Za
de'nin Akncsnn Antiiran ve Antiii geleneini hu
lasa ediyordu. A.erbaycan'da liberal fikirlerin ve
Trk milliyetiliinin ilk yayam Bak ve Peters
burgda eitim gren bir yazar ve enerjik siyasi li
der olan Ali Bey Hseyin Zade idi. 1889 da Trki
ye'ye gitti ve orada jn Trklerle sk temasa ge
ti. Trk siyasi hayatna faal olarak katld ve 1905
de liberal hava Rusya.'da esmeye balaynca Ba
k'ye dnd ve liberal milliyeti tutum olan populer
haftalk Filyili:at' karmaya balad. Bundan ba
ka Bak'deki mteaddit dier Azerbaycan gazete
lerinde de yaynda bulundu.
Dier bir tannm ve dinamik .Azerbeycani
Ahmet Bey Agaef (Aaolu), oda Rusya'dan onbe
yl uzak kaldktan sonra Rusya'ya 1905 de dnd.
Hseyin Zade gibi Agaefde BakU'de, Petersburg'
da ve sonra Paris'te okudu. Burada fransz tarih
isi Ernest Renan, ve arkiyatlardan James Dar-

146

Ra'da Pan-Trklzm ve Msliinat

n talebesiydi. Bir
Barbier de Meynar'
.
.
.
mestaeter ve
.
b
ta b r grup dye dUlen
edi

.
tayn
.
la
Irk

miliet
en ya-._
.. n Renan'n milliyet ve syasteoril
.
une
ranhlar dedg_ . u.uu
Tu
at
fak
bU.
il,
de
kler
Tr
btn
esi
em
nin
sonraa.
tn Ural . Altay halklarnn birl
olan
gen
biri
A
zerbay
r balca teklifcilerinden
h
bir
tesir
etli
kuvv
usule
ssa
bilha
ge..
canl zerinde
n
iye
yak
Trk
,
dou
tirdi. Pariste Agaef ran
ar

konul
akk
eden
nda Jo
temas
msmanla
ve
le
Nowvel
Reve
urnal des D'ebats, Revue Bleue
yazyordu.
mecmualarda
O
kymetli
Pariste
gibi
bir merkez ve jn Trklerle orada bir ibirli
i de yapt. Agaef'in gazetecilikteki kabiliyeti ona
Paris'te byk bir itibar kazandrd, ayn zamanda
sonradan edindii Pan Trkizm ve anti Rus mef.
humlar orada yaynlad makalelerinde o zaman
grnmiti. 1891 1893 de NouveUe Revue'deki
teblilerinde mesela ran kltrnn modernl
mesine Trklerden daha byk ilgi gsterdiini e
ha etmekte ve hatta Paris'te oturan jn
Trk
lern . arasnda bir protesto akmnn k
masna se
bep olan baz Trklere kar serzin
ilerde bulun
:.utu. und baka o zamanda Rusya'ya kar
yranlgn zhar etmi ve lr
an'da
1n ge
1 tere 'ye
nazar an
d f ah
k
do
tla
r
bulduunu ika

yet etmi:tr. ;:k gud

ak bu Rus sevgis_ini rki
bir tarafgirliin olmay
na ve basit Ruslarn asln
da iyi huylu> oImas
narbag-1yordu. Zamannn bir
ok liberalleri gibi ..
mus um anlara ve bilhassa lere, din adamar
nn cehaleti s
.
tsmanna ve stn
br teekkl. o1mas
na iddetie hucum
..
ediyor ve Din
adamlarnn m us1..
.. ve So
uman kltur
syal hayatna

147

Az.erbayca'm Uyan

hakimiyetini mslman memleketlerin fakirliinin

sebebi olarak gryord.. Agaef mslman cemi
yetinde reformu ve mslman kadnn serbestisini
isteyen Bak'de yaynlanan Kaspii ve Ka.vkaz ga
zetelerindeki makalerde hocalarn dini tama
men tersine evirdiklerini> protesto ediyordu. Ba
k'de Agaef Hseyin Zade ile Rusa kan A.7.er
baycan gazeteleri dahil Trke ve Rusa gazeteler:le
makaleler yaynlyorlard. Kasp Bak milyonerle
rinden Zeinulla Abidin Tagif tarafndan karlm
t ve asl !ranl olmakla beraber A7.erbaycanda y;.
ni doan Trk milli hareketinin ba destekcisi ol
mutu. Bu edebiyatn alicanap koruyucusunun ge
ni desteinin krap olarak Bak'de Azerbaycan
yayn evleri, okullar, yardm tekilat ve tiyatrolar
pek az deildi.
Kaspii'in nc nemli ya.zan 1905 de lttifa
ka tam sela.hiyetle nclk eden ve ikinci Duma'
da mslman topluluun ba olan Ali Marden Bey
Topubaef'di. Avrupa uygarlnn, bat imprializ
minin ve modern milliyetiliin etkisi altnda uyan
m olarak mslman dnyasnn kanlmayacak bir
surette birleeceine inanyordu. Bu sonu Pan is
lamistlerin ve eitimini Rusya'da veya Avrupa
okullarnda tamamlam olan mslmanlarn al
malarnn her ikisiyle hazrlanmt. A.7.erbaycan'm
ksa devreli 1918 - 1920 yllar esnasnda Topcuba.
ef memleketin en aktif siyasi adamyd ve sonra
dan da Azerbaycan Cumhuriyetinin bakan oldu.
BASIN

Azerbaycanllar yalnz ksa bir zaman evvel ba.

1 48

ldm 1'e MslnaJt

Rusya'd a ran-Tr

w k b tmi bir halk olarak amaya

l gnt ; e
u
t yga.:
endilerinin kabiliyetli gazeteciler
t
de er br sur t etmi tiler Ye ni Bak ba&n
oldt= sba tu ve .1905_ den 1908'e kadar
mu
kab 1 le dol
esnasnda Azerbaycan bas
1
olan lbera. devre
t. Ziya, Ke kt ve Ziya
n mantar gibi knu
bka 1905 de sonra
KafkaS gazetelerinden
Mahmat, Gun4!, TeHakikat, YenJ Hakikat, tkbal,
.
rakki' NeJat ve bir oklar. Bu mecmua tarn ogu yeterli parann olmamasndan ve yeter ka dar okuyucunun bulunmamasndan, sa nsrn sklndan
dolay mrleri ksa srmt ve tecrbede de fakat
bazlar kapanyor ve bakalar kyordu. Yal n z Kas
pii bunlarn arasndan Tagief'in destei ne borlu
olarak Bakli'ye Boevikliin gelmesine kadar de
vam etti. Bu gazeteler Trk milliyetilii modas
nn Azerbaycan aydnlar, burjuvazi ve aristokrat
lan arasnda bymesinde hi d e az olmayan nem
li derecede rol oynam ve ileri derece de desteklen
mitir. Hseyin Zade, Agaef ve Topcubaef'den ba
ka onradan Azerbaycan milliyetileri
n in
ba olan
Ham bey Veziri, Mehmet Em
i
n
Bev Resul Zade
ve Mehmet Agw a ahtanv.1.
.
g. b. dgerl
eri
basnda
alyorla
rd

.. ahtahv'li' nn
.
Azerbaycan'Wara
O1 an Trkl
k d"unyasn h r yn
stn de sev.
mek:. bu yaz 1
Pan
tur
kzm
gr
lerini en iyi
tasvir etmek:d:
Rusya'daki btn .
.
soyundan gruplardan
Azerbaycanllar aras k
nd
a
k
kad
nn erkek gibi ayn
hakka sahip olm
as
h
ar
ek
e1 en erk en balamtr.
Azerbaycan ka
dn
h
ak
la
rn savunucusu Hamide
hanm tarafn
dan yay,n
anan Kadn gazetesi olan

Aurbaycan'o Uyan

149

Mslman kadnnn btn serbesti. i . iin

. n ya
e n erjik olarak savayor du. Molla Nasrettn

yann ei ola n Hamide Ha n m ve sonrada n Azer

bayca n Bakan olan Nassip bey Usubbekov'un (Yu
sufbeyli) ei Saadet Hanm dierleri arasnda basn
katlm
da ve sosyal almalarda aktif olarak
lard. Di ni mecmualar istis na btn Azerbaycan
b:;sn mslman kadnna serbestisi iin yaplan sa
va destekliyorlard.

5k

1905 DE AZERBAYCAN

Bir ok milletlerin tezadlklar v e sosyal huzur

suzluk Azerbaycan'da 1950 - 1907 ihtilal yllar
na ackl bir manzara vermiti. 1900 den son
ra sosyal demokratlar Bak petrol sahalarna n
fuz etmeyi baardlar ve Aralk 1904 de genel grev
yapacak kadar kuvvetlenmilerdi. Stalin'in kendi
si orada ihtilal gruplarnn oraganizasyonuna, pro
pagan dann yaylmasna, grev harekatna katlm
t. 1904 d e Sosyal Demokratlar Bakde Hemmet
hususi mslman grubunu yarattlar ve bunun li
derleri Azerbeycanl Neriman N erimanof, Effen
dief ve Meadi Azizbekof idi. 1917 ihtilalinde.n
sonra Azizbekof Bak'de Bolevik efi oldu ve
Transkafkasyay balca sovyetletirm eye alt..
Bak'de 1905 - 1907 yllar Ermenilerle mU.S.
lmanlar arasnda saldnc faaliyetler, katiller,
ekiyalklar ve gsterilerle ken disini gsteriyordu.
Sosyal Demokratlann, Ermeni ihtilali cemiyeti Ta
naksiyon ve onun gibi mslman muarzlarnn ta
knlklar karlkl kanl atmalara gelimiti.

Rusya'da Pan-Trk.izm ve MslnanJt

s o

. . . nanafi Azerb aycan Trkleri Trans

Bildirroeldrk
iht ilalc ksmyd ve ancak
n en az
kafkasya hal
de hakiki Rus dmanl gs.
nad_ r Orn eklern
dan Azerbaycan iftlik sahipte:yorlar d te yan
lii yapyorlar ve revolsa
Ier Ru s 1 aresiyle ibir
rler te kil e derek ns-
yona kar e rnniyet tedb
.
rd. L"bera1 myetiler
yatif. e11er'nde tutu yorla
.
.
dame ed yorlarct.
Rus Kade tleriyle sk baglarn
Mamafi iler arasnda Ruslarla Azer. baycan llann
bu Karde ibirlii kendisini Ermem1 ere kar e
kiyalklar olarak gsteriyordu ve bu ki mill etin
ayak takm Ermeni dkkanlarnn br ok defa
yama edilmesi ve teebbslerine katlarak gste
riyordu. Bu atmalar yannda Azerbaycanllar ta
rafndan Ruslara veya bkmete kar faaliyetle
re ait ikayetler Rus polisinin ve idarecilerinin an
cak pek az raporunda bulwa biliyordu ve hatta bu
raporlarda Azerb aycanllarn muhafazakarl be
yan ediliy ordu. Mamafi Rus Azerbaycan An
tier
menian> ibirlii on yl kadar sonra 191
7 - 1920 ih
tilfil hareketleri durumu deitird
ikten son ra durak
lam ve Trk milliyetiliin
in bymesi Bak'de
Rus ve Ermenileri aralar
nda bir ittifaka zorla
mt.
1906 da B ak'de ha
yrsever faaliyetin ve ede.
.
byatn bu..yu.. mesy
le
ilg
ili Neir-. . er'f s
.
. "mli
br sosyal
t urulmt
u. Tagiev, Melikov
Zarbadi _ =:?
ager b urJ.uva te y ilk yayam - ve Azerbaycan'm
msilcileri b na e
. .
n sam m

!erini yapmlard.
destek Sosyetenn hare
Iangta Tagief m
ketlerini baadde
.
yeni msru man oku ten desteklyordu ve hr sra
llan onJ arn .
dameleri iin sosye

Azerbayca'n UyanlI

151

teye borlu idiler. Mamafi iki veya yl sonra ei

timin ilerlemesine kar heves azald ve parann bit
mesiyle Neiri erif birdenbre teebbsn ke
siverdi. Bu cemiyet ne de olsa Azerbaycan'n liberal
milli kuvvetlerinin birlemesini kurmaya yol am
ve bir tam Azerbaycan milli partisinin rnek tipiydi .
Azerbaycanl liberaller Nijni Novgorod ve
Petersburg'daki btn Rusya mslmanlan kon
gresine ve ttifakn tekilinde ok aktif olarak ka
tlmlard. Bu toplantlardan bazlarna bakanlk
eden ve ikinci Duma'da mslman heyetinin ba ol
Topubaef kendisini ok kabiliyetli ve ok ma
haretli bir siyasi olarak gstermiti. kinci
Duma'nn dalmasndan ve mslman parlemento
temsilinin gerilemesinden sonra Azerbaycan'm libe
ralleri Dumann politikasna kar ilgilerini kaybet
tiler ve Kadetlerle olan balarn ttifaka kar baz
lakayt tutuma ramen gevettiler. Onun yerine ken
dilerini lokal Azerbaycan ileri zerine teksif et
tiler. Jn Trklerin devriminden sonra Pantrkizm
Azerbaycan aydnlan ve burjuvazisi arasnda sosyal
ve dini problemlerden daha nde gelen bir du
rum yaratmt ve onlar Pantrkizm propogandasn
iddetlendirmilerdi.
htilal karklklarnn yatmasndan sonra
idare Transkafkasyann mahalli halknn siyasi
faaliyetini yakndan izlemeye balaynca bir ok
partilerin almalar hatta engellenmi olmasna
ramen baz Azerbaycanl liderler Rusya'y terke
karar verdiler. Bunlar temaslarn kaybetmedikleri
muzaffer jn Trklere katlmaya can atarak Tr-

Rya'da Pao-Trkb.n Ye M,
-...
terkedenler aras nda 190e
, er. Rusya'y
kiye 'ye g. tl e
PantTUrkist yaynlan Ruay da
len
a'
de stan b ul a g
liUaet..
da
izle
yen
1910
onu
ve
f
Agae
.,...
y as aklanan
.
rdt
va
Zade
15%

MUSAVAT
Balarnda Mehmet Emin Bey Resul Zade o.
.. re bir avu dol usu aydnlarn ancak 1911.
mak uze
.
' .. .
912 de il k Azerbaycan syas. par tsn kesn ol
ak tee kkl ile sol burjuvazi partisi Musavat G
ruldu. Agae f ve daha bir ok Azerbaycanllar glJt
Resul Zade bu mesleinin balangcnda TUrt
mi lliye tiliinden ziyade mslman birliinin le,,:
ral savasyd. Stalin ile Sosyal demokratik
grubu Hemm et'in yaratlmasna ve Bak'de hilkfl.,
mete kar yapl an gsterilere katldktan 80Dl'l
Resul Zade lran'a kat ve orada ahn mutlak mo
narisine kar savan tevik edilmesine yard
m el,
ti. O iki dil l i ve hatta iki milliyetli aydn
iin iyi bir,
rnekti ve Tahran'da trane Ahad
ve ran Nn
mecmualarn yaynlad. Mama
fi ra n ihtililinb
mcadelesinde malup olarak
Resul Zade o zama
bir defa daha 1stanbul'a
g etti. Burada PanTllr
kizm hareke tine iltiha
k etti ve o zaman iktidarda
ol an Jn Trklerle
ibirlii yapt.Bak'den ihtili.lci
eslekda Agaef'in kurmu
olduu tamamen mil
le ':frk Yurd
u'nda yayn yapt
. Pan - Trkist
br1gmm seb eb1 ..
. e ileri derec
uzern
ede heyecan du
yan Res ul Zad
e l910
vey
a
191
1
ve derhal m
de Bakliye dnd
ah alli sya.s
. . hayatta nemli mev.u
,.:
ald.

Azerbaycao'n UyaD.181

153

smine ve Kurucul arnn sosyal demokrasiyi

kabul etmelerine ramen Musavat ne Trk milli ve,.
ya ne Pan islamik deil, bir sosyalist partiydi. Par
tinin kuruluu dolays yle yaynlanan bir teblide
Musavat n merkezi komitesi slamn asil halk
nn bir eli Pekin'e ulaacak ... ve dieri Avrupa'
nn teki ucunda Alhamra saray yapacaktr diye
arda bulunuyor. Asya, Avrupa ve Afrika gibJ
dnyann muazzam ksmlarnn hakimi olmu
_
lamn imdi ufack paralara ayrlma.snn zun
tlerini bildiriyordu. Musavat'n liderleri bu umutla
rn hib ir zaman kaybetmediler ve grnte Trk
svarilerinin eski kahramanlklarn yadederek
Dmann mahvedilmesi iin mmkn olan er v
stann hatta atlarn da hazr olmasn:. tavsye edi
yordu.
Musavat 'm programnn esas noktalar hi
phesiz Trklerin kasdedil?ii bt mslmanl a.
rn eitliinden ziyade brlemesnden bahsedi
yordu.Program aadaki konulard :
) Milliyet ve din fark gzetmed en bu"tn
mtislman halknn birletirilmesi.
2) istiklallerini kaybeden mtislman mem
leketlerine bunu temin.
3) stiklalini koruma veya elde etmek iin
yaplacak sava.da mslman memleketlere mane
vi ve maddi yardm.
4) Mslman halklarnn savunma ve sal
drma gcnn gelimesi iin yardm.
5) Bu fikirlerin yaylmasn engelleyen m&.
nialar kaldrmak.

.!-8

154

ldm ve Milllhnalk
Ru.,y'da Pan-Tilr

. . in e ve ilerlemesine yarrlig"
B
.
an
m
lti
Us
6) M
ni.
tem
n
a.s
tem
1er. 1e
dJ m edecek part
si iin a
..
refah ve ilerleme
7) lnsanl
temas ve fik ir mU
rt erle icabnda
pa

anc
yab
tan
as.
. .
badclesinin yaplm
n ve onun tcatn
ye
di
vcu
me
8). MUe lU man.
esi iin bUtUn
k hayatnn gelim
.
rt ' snat ve ekono m
kuvvetlendirllmes.
sava vastatarnn
program milli d'm. ve
Musavat'n teblii ve
ktU bir karmyd. Transka.f808yal e 1 ogan1arn
mkemmel surette
kuya'daki ihtil!l hakknda
ade Mwavat'm
yaptg tetkikinde Firuz Kazemz
ve c hern ideo1OJI>
programnn iyi aydnlatlmaya
yoksul:. olarak
bangi bir sistemli siyasi felsefeden
a
vasflandrmakta ve bu suretle onun olduk mUp
ismi
inin
.
hem kaldn bildirmiti Halbuki part
ve programndaki savaa ok mUtemayil noktalar
Resul Zade'nin gemi Util!lchnn yanst idi. Ve
eseri hala tam milliyetilikten daha az sosyaldl.
Onun programna gre Musavat'n enerjilerinin
TUrk halklarnn kurtanlmasna ve hepsinin 1stan
bul'un himayesi altnda Atlas okyanusundan ve
Fa'dan Pasifik okyanuuna ve Mogolistan'a kadar
geni Yeni MUslliman TUrk mparatorluunun ya
ratlmasyd .
Aslnda bununla beraber Musavat'n siyasi
faaliyeti programndan daha ok bar idi. 1918
den evvel - TUrk birliklerinin Kafkasya'da grn

mealndcn evvel - Musavat liderleri

Azerbaycan'n
bir mUstakil devlet olma. veya
onu Ttirkiye'ye il
hak iin az al nulard. Azerba
yca
n aydnlar hi

Azerbaycan'n Uyant

15$

phe siz ikinci dUnceye - dou Transkafkasya

halknn ayn dinden ve TUrkiye'nin Trk genliiy
le siyasi birlemesine taraftardlar. Fakat 1910 1914 yllarnda bamsz bir Azerbaycan yarat!
mas iin az tarihi ve ekonomik zemin veya daha
doru.eu byle bir devletin kurlu mas iin gereken
propaganda mevcut deildi. Musavat kendisini da
ha ziyade burjuvaziler ve aydnlar arasndan des
tekleyenler buldu, halbuki kyller ve asiller Pan
islamizmin muhafazakar fikirlerine kar daha
ok meyaldiler ve solcu aydnlara tamamen inan
myorlard . Genel olarak Transkafkasya kylille
lerini tamamen anlamadklan siyasi program me
tinleri yerine mUslmanhk ve eski hUrmete layk
ilikileri altnda uyandrmak daha kolayd. Bakii'.
de yaayan ve durumu ok iyi bilen Rus Kadeti Bai
kof hatralarnda parti tekilatnn ok zayf ve bir
ka yz kiiden ibaret olduunu halbuki onlar iin
de Han, Bey, Vali ve liderinin. ne derse onu yapma
ya bUlinmeyen bir zamandanberl alm olan Ta
tar kitlelerinin kmeleri:. olduunu yazmakta idi
Baikof fakat hkUmlerinde ancak ksmen hakly
d. Bir parti mekanizmas bir ok hallerde hemen
hemen bugnUn g ibi ufak siyasi liderler grundan
ibarettir, halbuki kitle genel olarak yakn dou
memleketlerinde tipik olan siyaset bakmndan il
gisiuli. (1953 de lranda Musaddak'n baanlar v e
dmesi, ran halknn MUslman lideri Kaan'a
veya 19451953 de Tudeh partisine kar ilikilerinde
oynaklk ve lran'da bir gUney Azerbaycan Sovyeb
Cumhuriyetinin k ve dUti siyasi ruh haletini
yal..Qz birden gelip gemek suretiyle gstermeye ka

156

Rusya 'da Pan-Trk.lm ve MslnaJ t

y, yakn komu!.
biliyetli olan Rus Arba

n son tez ahurleri

.
lgn
n
nge
ek
ve
n
kaypakln
tsn destekley enlerin
dir). Baikof'un Musavat par
olduu hakkndaki
ibaret
n
yalnz bir ka yz kiide
dncesi yanlt. ktidara susam Azerbaycan
aydn, Ermeni rekabetinden huzursuz esnaf, daha
ok itibar edilmesini isteyen Han, Bey ve Aga (Aris
tokrat arazisi sahibi) gibi Musavat'n arkasnda
onun ak olmayan prensiplerinden kendisine destek
arayan bunlar gibi binlercesi vard. Trk soyunoo
dini ve milli beraberlii, onlarn yaknlan olan Tr
kiye ile birlemenin cazip midi ve yabanc Rus
hristiyanlarnn yrttkleri anlalabilen infiali
nin hepsi Musavat'n baarlar iin sebeplerdi.
stanbul'daki Jn Trklerin iktidar ele geir
mesi ile umutlarn artmas 1908 - 1914 deki Trkl
e kar sempatinin kuvvetlenmesi iin de bir fak
tr. ii. Mslmanlara dnya stnde Dounun za
fern ve Avrupaya hkmetmesini temin ederek A2,.
ya. halklarnn . dnine ve kltrne kar yine sayg
duyu. larak yen hr kuvvetin dog-acag- gnn..uyor du..
Hak1katte mamafi Musavat'n liderler a
k a pan
Trkis olmaktan ziyade kalben sadece Tr
k tara
.
- . fdan dile
r. tstanbul'un ve Tr
kiye'nn g e1 ecegy 1e
Tatar -... eya Uzbek kardelerinin isti
. kba
. llerinden daha ok heyecanl bir ..ekilde
.
il. gilenyorlard. Bu
Trklk lehindeki . d"uunce
nn hr gsterisi olarak
1913 de Trk hr 'B e
t'ta Azerbay c deleg
ler olarak Ag!:f, e:!
ade ve Topubaef'in bu
lunduu bir ko nferans
yapld. .Mamaf Tr
' halk k
!arnn gelec.ektek
. i birlemelerne ait
tartmalar
+-n-: ve syas yat
fan
rmdan baka bir ey de
di.

A:erbaycan' n UyUlfl

151

Musavat'n teebbslerinde ok titizlikle gizli kal

masnn taahhd aslnda idareye kar akca
reddinin onun dmanln maskelemekten daha
fazla birey deildi. Bu, partinin bir bildirisinde aa
daki ekilde ok iyi tasvir edilmitir : Bugnk
zamanda mevcudiyetinizi en ciddi bir gizlilikle koru
maya devam etmeli ve Musavat yelerine hkmeti
ve onun ajanlarn akca tenkit etmekten kan
may ihtar etmektedir. Bu tutum hatta Birinci
Dnya Savana kadar deimemitir.
Ayn zamanda Musavat Azerbeycan'da abu
cak bata giden bir parti oldu. Bununla beraber bil
hassa Trk Azerbaycan sosyetesinin st tabaka.at
arasnda olmak zere memlekette mteaddit muha
.
lefet gruplar vard Yzyllardanberi ranla iliki
kurmu olan ii hocalar snni olan Trkiye'ye kar
sempatinin bymesine hususi bir ilgi gstermi
yerek bakyorlard. Mollalar ve dier konserva.tif
miilsmanlar da bir mslman Trk imparatorluu
nun destekleyenlerin nclerinin hareketlerini ter
vi etmiyorlard. Musavat iindeki bat modas po
pler kadn haklarn ve kadnn eit hakka sahip ol
masn nefret ile gren, harem ve peeye alm
olan mslman aile ve sosyetesinin geleneksel g
rlerine karydlar. Yeni modann, bat edebiya
tna ve gzel san'atna taraftar, tiyatroya ilgi du
yan - ki camilerde -ibadet yerine - f ranszca ve
modern Trk edebiyat ve dilini aran ve Fars kla
sikleri yerine renmenin hepsi mslman sosyal
.nizamnn eski cereyann tahribine yardm ediyor
du. Sark yerine apkann yer almas, yeni mobil
ya ve resimler mslman evinin grnn deiti-

R'da Pu-Trldzm n MslnnlJ

ler Rusca, Franscdini g. r

.
. altn da kayboluy
nyordu ve gelenek.sel
, . etks
or""' fikrern
ca veya Trkar
taraf
nl
nd
ay
an
t
va

.
du. Liberaller ve Musa
dar
yap
rne
. anlgn gelecektek zafe
lan
mu s1um

arm
ilk
k
n
alan
y
n
lar
on

vaadlere ramen bocalar

nn
sonunu gr
tle
ade
ve
n
am
niz
karsnda eski
kl
yorlard. Bundan baka _eski_i_za:11 des :yiciler
iin _ din birlii nhu ile egtilrn - musl umanl
n kozmopolit uluslararas inan milli llerin
stnde idi ve bunlar Pan-Trkistlerin dar rk ve dil
teorileriyle bozuluyordu. Yusuf Akora ve Agaef'in
szlerini yanstan Musavatclar Trk rk ve milli
idealini kesin bir surette dinin stnde tutuyorlar
d. Netice olarak bir ok muhafazakar Azerbaycanl
grup Ruslann yardmyla mevcut nizamn korunma
sn Pantrkistler tarafndan vadedilen yeni liberal
nizama tercih ediyorlard. Bu zdlk mollalar n libe
rallere kar onlarn ka.f ir ve isyankar olmalarm
bildirmeleriyle ok defa akca dmanla sebep
oluyordu.
usavat sava ve ihtilal esnasnda Azerbaycaa
.
syas hayatnn sol sektrnde onu destekleyenlerii
b og_ unun dahil olduu Sosyal Demokr
at Henme.
Azerbay iileri arasnda Musav
at'tan hala dahe.
' revta d. Menevik ve Bo

levikler arasndaki
ga men Hemmet bln
memiti ve 1905 - 190'1
:
vresnn atmalarn
bertarafa muktedirdi
B ununla beraber sava
ncesi gtirlt yl}
. ar olan.
1908 - 1914 de Hemmet de
balangtaki ihtilfil Di
zamndan ok kay betti
ve gost
er ve propagandasn azaltt.

ay

Aarbayau'm UyUIJI

Azerbaycan'daki ihtilalci ve milliyeti gste

riler balarnda Vicerof, 1. l Vorontsof Da.kof
olan Rus amirlerin kar tutumlaryla kuvvetle
frenlendi ve Transkafkasya mparatorluk rejimi
nin son on ylnda 1905 ihtilalinin wru altnda ta
mamen skunet buldu. Rus imparatorluunda 1907
ve 1914 arasndaki sr'atli ekonomik ve eitim iler
lemeleri tamamen siyasi problemler asndan r
baycan 'n sosyal liderlerinin dikkatini ekti. Birin
ci Dnya Savanda Trkiye'nin mihver kuvveUe
rine dahil olmas bile Transkafkasya hayatnn sat
hi sfkununu deitirmemit i

p_.Trtdstler n Tatarutler

KISIM VIII
R ve TATARSTLER
PAN. TORK1STLE

!kinci Duma ile ibirliini

3 Haziran 1907 de
A. Stolypi bakanln.
aka imkansz gren P.
'y feshett. Bu esnada
daki ar hkumeti Duma.
u bir teblile se
!kinci Nikola'nn imzalam oldu
ayalsal kalkn
im kanunu deiti. Stolypin'in an
parlementer
ma> s Rus tarihinde yalnz yeni bir
devrenin balamasyla kendini gstermekle kal
mayp ayn zamanda Rusya'daki Trklerin siyasi
hayatnda da yeni bir devir am oldu. Yeni seim
kanunu stepler blgesini ve Orta Asya'nn temsil
ciliini kaldryor ve Kafkasya ile Volga - Ural vila
yetlerinin mslman milletvekillerinin saysn ile
ri derecede azaltyordu. Mslmanlar yni (n
c) Duma'ya ancak dokuz milletvekili gnderebili
yorlard ;e d?rdnc Duma'da mahalli idari dei
meye bagl olarak yediye dmt. Hkumet ms
lan mebuslann iki sebepten azaltyordu : Birin
cs Kadetler e otuz yeli ii heyetini de bylece
ltyor . . v. kncs Trklk siyasi hareketiyle bil
yuyen mus.lman tbar ve nfuzuna kar bir hava
yaratmak ndi.
1907.. Y1:1a d Trklk siyasi faaliyetin

byi
kfmetn harekete geirdi. Tatarlar

:
Rusya'dakf

..
halkn. n - aslnda b u

tun muslumanlann _ b'r1emes ve

liderlii iin inadla a lyorlard. Tatar okullarn
.. ..
n , b asnn ve musluman kongrelerinin ba.ar
lan Tatarlarn kesin ola

161

rak Trkiye'ye doru kurulmu aikar bir kuvve

te sahip olduklarn gsteriyordu. Rusya'dald ms
lman okullarnda . Osmanl Trkesinin kabulne
ait nc Tilin Mslmanlar kongresinin karar
Tatar milliyetilerinin btn Rusya'daki Trkler-i
yabanc nfuzuna ve hatta Rusya'ya kar dman
olarak korumay istediini akca gsteriyordu.
Hatta daha da fazla olarak onlar Mslman
Trklk hakimiyeti altna Kafkasya dallarnn.
Orta Asya Tajik.leri ve Volga blgesinin milis
lman Finli
halk gibi Rus
imparatorluu
nun Trk olmayan dier mslman halklarnn
da buna girmesini dnyorlard. Hristiyanl
onsekizinci yzylda kabul etmi olan krkdokuz
bi Volga Tatarnn 1905 - 1907 de yine gerisin ge
riye mslman olmalan alarm iin daha baka bir
sebepti. Bu Mslmanln ve Trk milliyetiliinin
Moskova kaplarnda pok arlak yeni zaferler kazan
dn gsteriyordu. Peskopos Andrew Mamadysh
(Prens Ukhtonisky) hkmete mslman Tatar
lar tarmdan Kazan'm ve btn Volga blgesinin
zapt hzm gzlerimiz nnde yava ve sessizce, fa
kat devaml olarak ilerliyordu . ..> diye yazyordu.
men hkumetin ve baz Rus milliyeti ev' relenn Volga blgesinin kaderi ile ilgili olarak imparatorluun kalbi - mslman okullarnn 1905
1907 de hkumetin kontrol altna girmesinin
tecrbe edilmesini izah etmektedir. Sonra 1909-1912
de Eitim Bakanl Volga blgesinde Tatar ms
lm m.fuzun kar sava tedbirlerini tetkik iin>
husus hr komsyon tekilatlandrd ve imparator
luun dou ksmlarnda Rus kltrnn kuvvet-

162

-Trldzn ve Msliiubk
RusY'd Pan

Uzere bir sra kon

n tartmak
r
nla
a
m1t

.
es
lenm
fer a nslar yapl. dl... .. n delege saysnn ve dola
1
Duma'dak u: as ve hkumetin siyasi

:n
z
ok ciddi
ysyla ku vvetnn
er
1
e i ve gsterileri
propa ganday, kongr
verdi. Onlar dan
'ki trl sonu
surette snrlamas 1
illiyetile:r _ Pantrkistler biri _olarak_ b_a
;ye aktardlar ve onlarn esas
faal yetlern
ikalizme yol aan gizli
arndaki_ faaliy:tleri rad

yurtl

Ayn zaman .n. de marnaf.

.
bir karakter kazand.
.
l

k
s mas
gsterilernn
Trk ,milliyetilerinin ak
rak
ar
top
Tat
a
ass
- sahalarnda, bilh
Rusya nn dogu
u.
larnda genel skunete sebep old
TORKlYE ve PANT0RK1STLER
1908 1910 yllarnda siyasi teebbsleri en
gellenen bir sra Trklk liderleri Trkiye'y=
ettiler ve stanbul bir kere daha Ru sya Panturkist
!erinin ba merkezi oldu. 1908 de Jn Trklerin dar
besinden sonra Trk hkumeti Trkiye'ye Rusya
da n geden Trk mlltecilerine kar tutumunu
esasl olarak deitirdi ve onlarn ne srdkleri
btn Trkln birlemesi fikrine kar k is
tekle eildi. Halbuki Sultan Abdulhamit b\tn si
yasi mltecilere kart onlarn ihtilalci ruhlarndan
korkarak pheli bakyor ve evvelce gizli faaliyette
olan Jn Trkler iktidara geldikten sonra Tatarlara
ve Azerbaycan milliyetilerine bylik sempati gs
teriyorlard. Abdulhamid'in yreine ok uygun
olan Pan islamizmi Jn Trkler reddediyordu ve
Osma nl devletinin ideolojisi olan imparatorlu un
btn milletlerini Osmanl hanedan alt
nd a. topla-

Pan-Ttdstler ve TatarlstJer

163

ma doktrinine balanyorlard. Balangta Pantr

kist olmayanlar gitgide daha fazla Pantrkist fi
kirleri kabul ediyorlard. Daha nce 1904 de Yusuf
Akora tarafndan sylenen Pantrkizm, orJn
nin krt olmasna ramen gen bir Trk gazeteci
ve Trk milli fikirlerinde dinamik yeni bir mjde
ci olan Ziya Gkalp tarafndan benimsendi. G
kalp ve arkadalar Akagndz, Abdullah Cevdet,
Hseyin Cahit (Tanin'i karan) ve Halide Edip
Hanm aada bildirilen amac tayan nfuzlu.
ku vvetli milliyeti bir cemiyet olan Yeni I.Jsan'
kurd ular :
1) Trk hayatndan yabanc ve tehlikeli
kileri silmek, eski Trk (Asya) k ltrn ihya
Trk dilini fars ve arapca dn kelimelerinden
mizlemek (bu sebepten .cemiyetin ad Yeni
san).

et
ve
te
Li

2) Btn Turanllarn - bunlar Trkler, Mo

ollar, Tunguz, Finno Ugurlar ve dier Ural - Altay
grubu halklar - etnik ve kltrel cemaatlarmn il
mi tarifi.
Cemiyetin organ olan Gen Kalemler ksa bir
zamanda Pantrkizmi yrten basnn borazancs ol
du lar. tk defa Selanik'te kurulan ve uzun sre Jn
Trklerin merkezi olan buradan cemiyet sonra nfu
zunu daha kolay gsterebilecei 1stanbul'a nakletti.
1911 de Jn Trk partisinin merkez komitesinin
bir toplantsnda cemiyet bir karara gemenin etki
si altnda - bu prensip itibariyle bir derece Os
manllk dncesinden mlhem olarak - Trke'
nin yaylmasnn msfman hUkmranlnn yer-

Pan-Trkistler ve Tatarfstler
ve Mslmanlk
Rusya'da Pan-Trldm

164

surlan erit
.
oyundan olmayan un
leme.s. ve T' rk s
u hakknl bir vasta oldug

;
mek n ok mkemme
ylu haarn . deo oJk e
da idi. Btn Trk so
u dger br adm Jon
rk birliini tanmaya dor
Rusya
komitesine ok tannm
.y
T. rklerin merkezi
.
s
m
Bd'

1
n se
Trk soylu milliyetilerin n
l), Al Bey Hu
lar smail Bey Gasprinsky (Krm
suf koa (Ta
seyin Zade (Azerbaycanl) ve Yu
.
r br Azer
dge
a
and
zam

ayn
en
hem
en
Hem
tar) idi.
beycanl olan Ahmet Bey Agaef !stanbul'da btn
eitim messeselerinin genel mfettiiydi.
v

smail Bey Gasprinsky hala Bahesarayda ya

yordu, fakat Aaef, Hseyin Zade, Akora, Re
sul Zade dier Krml, Azerbaycanl, Tatar ve Ur
bek mltecilerle Trukent ve. Buharal renciler ara
snda !stanbul'da alyorlard. Akora onlarn
bakan oldu ve 25 Mart 1912 de yeni bir rgt olan
Trk Ocan kurdu. Buras ksa bir zamanda Tr
kiye'nin her tarafna yayld. Akora Pantrkizm
fikirlerini Rusya'da yaymak zere hususi propa
gandac grublarn da rgtledi
.
Bu suretle Birinci Dnya Sava kmadan be
.
veya alt yl evvel stanbul Panturk'
" zmn ve Rusv
ya'dan ilt ca eden Trklerin kuvvetlerin
in sag laru
latrlmasn1 . d.. nleyen bir yer olm

utu. 1908 de
rn ogrenciler birlii kuruldu. 1909 da haberlern yaylmas .n Buharalla
r cemiyeti ve 1911
w
de Trk B'rlig,
Tatar Millt cer '-A::m. ye. ve

..
Rusya'daki Trk 80 ogr
enclern cemiyeti ve d,
erleri bunlan izled.
.. v

165

TURAN MLLYETLIGI EFSANES

7 Aralk 1911 de Akora'nn Pan-Trkist mec
muas olan Trk Yurdu kmaya balad. Baar o
kadar byk olduki ilk say drt, ikincisi ve
nc ve drdnc saylar iki defa basldL
Hemen hemen her sayda rencilii gnlerindeki
!ran'a kar besledii eilimi tamamen terkeden
Trklk hareketlerinin ideolojisti ve teoricisi Agaef
Akora'nn 1904 de formle ettii Pantrkizm teo
rileri)i tartm ve daha gelitirmitir. Ayn za
manda Akora ve Agaef'in her ikisi Gasprinsky'nin
eski nesline daha yakndlar. Bunlarn dnceleri
nin artk mslmanlkla ve rnslman kltr ile il
gisi yoktu ve bunlarn amalan Trk yurdu kuru
cularna ilham veren Trkizm - veya daha sonra
lan dendii gibi Turan'clkt.
Agaef makalelerinde Trk soyu birlii ve dn
ya tarihinde ve uygarlnda Trklerin rol hak
knda yazyordu. Yetmi Seksen milyon Turanlnn
(Trkler ve Avrupa ile Asya'nn akraba olan
Fin - Ugur ve Mool halklarnn her ikisi) birle
mesi halinde onlarn yapmay itiyakla istedii
kuvvetli bir imparatorluk olabileceini sylyor
du. Onun Trk kltr imkanlarna kar byk bir
saygs vard ve - in, Hindistan, ran ve Arap
kltrn unutarak - Japonlar mstesna Asya
halklar arasnda en ileri ve en ok kltrl halkn
Trk soylu halklar olduunu syleyebiliriz> diye
yazyordu.
Ayn zamanda Ernest Renan'n izinde yrUyen
Pantrkister milliyetiliin esas faktrnn ev-

166

ve Mslmanlk
Rsya'da Pan-Trldm

. nd" e ve moral ve adetlerde ve

vela. dilde, .k.ncs. d
derde yatt.
.. terek tarih, vatan ..ve ka
uu
.. .ncu..su.. mu
" so .. slumanl g Trk
n mlahaza etmekte ve mu
ndan ne
milli dini olduunu ve onlarn en az
nekile
rc::n nfuzu altnda ve ne de slam gele
ri olmadklarn bildirmekte ,idi. Agaef biz slam
bilmiyoruz Yahut, bu daha doru olarak sy
lenirse, bize hi kimse slam mnasip surette an
latmamtr diyordu. Bir ok yerlerde {Trkiye,
Kafkasya ve Orta Asya) slam kendini yalnz
softalarn szlerinin ifade edilmesiyle gsteriyor ve
says olz olmayan mslmanlar hatta dini ayetle
rin ne olduunu bilmemektedirler diye ilave edi
yordu. Eskidenberi taassuba kar sadk kalan Aga
ef'e gre mslmanlk batl inanlardan ve bo dini
merasimlerden temizlenmeli ve daha ok rasyonel
bir din olmalyd.
Ms!manhn kltr ve gelenekleri aslnda
Trk milli fikirlerin yeni okullar iin az ilginti
.
er ne slam ve ne de Osmanl Trkiye'
tris
:
_
snn, klt
urel ve siyasi geleneklerini Trk mill va
sflarnn hakiki rnleri olarak grmemekte
zira
Osmanl rkiye'sinin balca tarihi
ve corafi ba
kmdan Bzansa varis olmas onlar
n kardklar bu
sonulara nemli derecede hak ver
dirmekteydi. Bun
dan baka slam kltr tamamen .
Trk aydn ve ar
. t'k
ts
. k ab'li
yetn
m eyvas olmakt an dal
a zyade
arap eseri ve Fars ge1enekle
rinin mahsul ..uyd.u.
. Bu
sebepten Arap ve Osmanl
.
1
.
Ha1
. e
..e ernn zaferm
kar lak ayt olarak Pantr
k'stler {veya Panturanistler) gemiin Turann
da, {veya Trk . Mool)

Pan-Trkistler ve Tataristler

167

bir ilham gryorlard. Atilla ve Ouz Han'n, Cen

giz Han ve Timurlenk'in kahramanlk hareketleri
tarihi ve milli bir efsanenin yaratlmas iin gerekli
malzemeyi tekil ediyordu. Bir zamanlar Japon de
nizinden Akdeniz'e kadar uzanan ve Hindistan ova
larndan Kuzey Rusya ormanlarna kadar yaylan
Hunlarn ve Moollarn gemi imparatorluunw
tekrar toplanmas onlar iin dayanlmaz bir cazibe
idi . Trk - Mool, hatta Fin - Uur halklarn ve
Cengiz hanla Atila'nn gebe milletlerini eski top
raklarn da iine alan byle bir Trk - Mool, Tu
ran imparatorluunun ve yeni bir Turan devletinin
yaratlmas 1908 - 1918 de Jn Trklerin sabit fi
kirleri olmutu.
Gen Trk vatanseverlerinde ok tutulmu olan
Trklk iirinde Ziya Gkalp yurttalarnn vatan
severlik evkini tasvir ediyor ve onlara cedlerinin
efsanevi yurtlarn unutmamalarn telkin ediyor
du :
Garb'm dinler sesini, Ga.rb'e sesler dinletir,
Kalbini de syletir, kalbini de inletir;
Lakin asla unutmaz Ouz Ha.n'm evlad
Turan denen o yurdu, Turan elenen o ad.
Ey Trkln dman, kitaplara gz gerolr:
Farabiler kimlerdir, Ulu Beyler kimlerdir?
Kimlerdendir unutma byk ftm Sinalar,
Kimlerdendir unutma, kahraman Attilala.r.

Rusya'da Pan-Trluzm ve Mslmah.lt

168

bir millet..
y
Trkler bu gn bir kavim, ]ikin
bir li.net..
Ona uymayanlara benden yijce
Trk hi geriye gitmez, Trk ira.'_ ilnez;
kin byk kalbinden altln devn silinmez.
Ayn hissiyat Ziya Gkal p'n Turan isimli
baka bir iirinde de bulunabiliyordu.
vat.an ne Trkiye'dir Trklere ne de Trldsta.
Vat.an mebbet byk bir Olked.ir Turan.

Agaef, Ziya Gkalp ve onl arn milliyeti yol

da.iar gayretlerinde Turan'n Trk - Mool halk
larnn efsanevi esas ota olduuna onlarn tebci
linin bedbaht bir edebiyata ve ilmi yanl anlamaya
dayandJru bilmiyorlard. Turan tabiri ondoku
zuncu yzyln sonu ve yirminci yzyln banda
Orta Asya'nm Trk Mool lkesini gs
termek U2e
re hatl olarak kullanlmtr Ya
nllk daha ziya
.
de T. rk> ve Turan kelime
l
eri
arasndaki fo.
net_ benzerlie bal idi
ran destan geleneinde
ve Firdevs inin destan .
r
.
. ehname'de Turan>
kelmes. Trk . Mogo
halklarnn eski yeri manasna kul!anl ma. f
akat dah..a.. ziyade Milattan
sonra altnc yzyl
a
gal eden Kuze 1r kadar butun Orta A syay ian alk ol arak
orijinal manasn
da kulianim.ir
.
Neti

ce
olar
ak
b..ut..un pantur.auo
term.noloji ve b.
,..:"
es . muza.ffer
Tu
keti ni bir mill
ran memle
btn tecrbeler ;: 01 l arac__ temsil etmek iin
br cografi tabiri
kullanl mas ma
n kt
hsuld:
.. . 1910 Pantr
kis
.
Ulnitleri yalnz u...u:m Jerin n sy
. as. seviyesindeki
u efsanel
er n
n yapc kuvveti
v

Pan-Tldtler ve Tataristler

169

ne dayanmayp fakat ayn zamanda Osmanl Tr

kiye'si ve Alman askeri kuvvetine de dayanyor
du. Onlarn stanbul hkmetine olan sayglar
Jn Trkler ve Trk yurdunun ilk says kmas
vesilesiyle Trk yurdu gazetesini kuranlarn ve
yayclarnn Trk rknn takdire deer olduunu
bildiren himmetleri bunu gstermitir. Bu Onlar
bilhassa tebrik ederim diye yazan onlarn kukla
sultannca takdir edilmeden kalmad. Sultann
mesajn aldktan sonra yaynclar Bu gn Trk
milleti iin tarihi bir gndr diye cevaplandr
dlar ve Sultan Trk rknn ruh, ideoloji ve kendi
iinden liderleri tarafndan birletirilmi bir mil
leb olduunu gstermiti. Trk milliyetile
rinin Almanl ara olan eilimi de kendini bu zamanda
gsterdi. Trk Yurdu'nun Sultann mesajnn ba
sld ayn saysnda mecmuay karanlar Kai
nat idare edenler daima yalnz iki byk millet
olan Trk ve Almanlarca temsil edilmilerdir ve
istikbalde dnyay idare etmeye layk ancak bun
lardr diye yazyorlard. Bu srada Akora Osmanl
Trkiye'siyle Almanlarn arasndaki ittifakn taze
lenmesinin stanbul'daki Rusyal Trk soyu ren
cilerin faaliyetlerinin baarl gelimesi iin ok
byk nemi olduunu ilan ediyordu.
Bir ok Trk mecmualar tamamen siyasi bir
Pantrkizmi methederek ve Akdenizden Pasifik'e
kadar uzanan bir Turanl milletin teekkln ha
yalinde hatta Trk Yurdunun miliyeti ryalarn
dan daha ileri olarak gryorlard. Bu tipten mil
liyeti bir gazeteci Kaen Zade idi. O istikbalde

------- ------

170

Rusya'da PanTurkim v slmanJl

r - Mool devletine : Ana.

Turan veya Turko . Tata
Azerbaycan, Krm, Volga ve
dolu, Irak, Kuzey !ran,
ste-o,. Or1 ar, Kaza k ..
asndaki btn ova.
Uralar ar
v
u
ta Asya, Mogolistan, Bat n, Dog Sbrya, Ir . erne
sa
'f'k
h'll

kadar
kutsk ve Amur nehrinin Pas
lp
de
Gka
Ziya
u.
Tur
yord
anc,,
olan sahalarn souku
ln heveska.r balarndan biriydi. O siyasi proje
lerinde arkadalarndan daha ok ihtiyatl idi. O
Trk milliyetiliinde ve yaylmasnda arka ar
kaya devreler tasarlyordu. Birincisi Osmanl Trk
lerinin imparatorluu zerindeki penesini pekle, tirmek ve aznlklarn Trkletirmek. kincisi Pan
trkizm devresidirki Osmanl Trklerinin - Rus
ya ve !ran'n Azerbaycanlar (Trk halklarnn g
ney grubu), Trk devleti iine alnmas. nc ba
samak Asya'nn btn. Turan halkn Trk ekir
dei etrafnda birletirme.
Pantrkizmin siyasi gsterilerinin zirvesin
e
Birinci Dnya savandan hemen evvel
eriilmiti.
Vatanperver gazeteciler Rusyann
kn ve
onun haraberleri zerine Turan
imparatorluunun
kn oktn tahayyl ediyorlard.1914 1916 da
br uuk mlyon ermeninin
katliam Osmanl Trk
.
lern
Azerbaycan Trkler. nd
en ayran ermeni en
gelini kaldrnak ve Og
ve gune" Y dogu gru
uz
bun
arazilerinin birle ..
esn hazrlamak
. zu1

iin
lern
Jn
ar arma gore g n
k
e . surette yerine geTr
miti.
tirilv

TOR.K YURDU VE
RUSYA
Trklerin birlem
esi gayrete e
rn

ramen

Ak

PanTrk.istler ve Tatarister

171

ora ve Agaef grubu Birinci Dnya Savandan n

ceki yllar esnasnda aka Ruslara kar propa
gandadan kanmlar ve Rus hkumetine kar
dmanhk gstermemilerdi. Trk Yurdu kltrel
ve fakat siyasi olmayan bir gazete olduunu ve
bunun daha ziyade Rus okullarna, edebiyat ve diline
tamamlayc olduunda srar edilyordu. Mesela Ak
ora her kim Trk'n tarihini tetkik etmek isterse
hi phesiz Rusca renmelidir, nk Rus dilinde
Trkler hakknda her hangi bir dier Avrupa dil
lerinin birinden daha ok eserler vardr diye ya
zyordu. Gazetedeki dier yazarlar Rus okullar
nn tekilatn, Ushinsky'nin pedagojik sistemini,
retimi ve Tolsto y'un idealizmini methetmekteydi
ler ve bu Rusya'da Trklk milli uurunun dier
Trk gruplarndan daha erken ve daha kuvvetli
gelitiini gstermekte idi. Onlar Rusya'da ms
lmanlarn ve Ruslarm beraberce yaamalarnn
faydal sonular olduuna iaret etmekteydiler.
Bu nisbeten itidalli havaya borlu olarak Rus
hkumeti Rusya'da Trk Yurdu'nun datlmasna
muhalefet etmedi. Rus arkiyatclarnn muteber
gazetesi Mir slam (slam dnyas) hatta Trk
yurdunun kn ve baarsn Trk milli klt
rnn gelimesinin yeni bir devresinin gze arpar
bir gsterisidir diye ho karlamtr. Bununla be
raber Rus arkiyatclan Trkizm ve Turanizm>
tabirleriyle kasdolunandaki karkla ve gazeteyi
karanlarn safiyane heveslerine deinmekteydi
diler.

172

Rusra'da Pa-Turklzm ve MslnahJ

Tt)RKLERN TATARCILARIN
ATIMASI

Akora, Agaef ve Ziya Gkalp'n teorileri Rusya'dak'1 Trk basnnda da yanklara yol at.Ora.
Tatarlar
da bun1ar hakknda bir polemik yaparak
.
ill
e
t
m
m
di
r
Tatar
yahut Oskimdir? Onlar ayr bir
halknn
Trk
ayn
yaln
gibi

manl Trkleri
... z mahalli bir grubumudur? Bir altn sanaycs ve air
olan Ramaef tarafndan Orenburg'da karlan en
nfuzlu Tatar gazetesi Vakit hatta bir Trk ga.e
tesb diye ikinci bir isim de eklemiti.Vakit'in ede
bi ilavesi olan ura'da Kazan'daki Hseyni medre
sesine profesr olan Cemalettin Validof lisanlan
nn Trke olmasndan Tatarlarn kendilerine Trk
demelerinde israr ediyordu. O Tatarlarn kendileri
ni ayr bir millet grmelerine inanyordu. nk
onlar adetleri ve dilleriyle Ruslardan ayrlyorlard
ve nk onlar Osmanl Trkesine benzeyen bir
Trk ivesiyle konuuyorlard. ura'daki die
r ya
zarlar bu gr devaml olarak tekrar
lyorlard.
Trk olu mstear ismi altnda biri
hat ta bizim
Tatarlar olmayp Trk olduu
muz ve Rusya'daki
btn Trk soylu halklarn ayn
kkden gelen nesil
olduumuza ikna edilmeli
yiz diyordu.
Tatar ga1.etecilerinin
bu Pan-Trkist griiil
Kazan ve Ufal tarih
iler arasnda nemli destek
uu.Btn inanl
Ari (Indo Avrupai) ve Tu
:an
plara blen tarih
ci Hasan Gaty tarafndan
Tatar lk okullar
iin 1907 . 1909 d a T
rk tarihi
da iki ders kitab
yaynlanmt. Tu rani gru
:
Trkler, Moollar,
Japonlar, inliler, Finliler ve

Pan-Ttdstler ve Tataristler

173

Dou Avrupa ve Asya'nn dier halklar, dahildi ve

btn bunlarn hepsinin Gaty'ye gre rk, dil ve kl
tr olarak mterek bir orijini vard.Son zamanda
Rusya'ya kar zafer kazanan Japonlara bilhassa il
gi gstermiti. Onlar Trklere ,Ok yakn akraba
olarak buluyordu. Her iki halklarn byk askei
ve diplomatik kabiliyeti vard ve Gaty'nn grn
de bu yakn bir ibirlii iin mukadder olmulard.
Gaty dier btn Trk soyundan halklar arasnda
sk balar kurulmasn sylyordu. Bir Bakr
olan Ahmet Zeki Validof (sonra Zeki Velidi Togan
ismiyle stanbul niversitesinde tarih Profesr.
Yukarda bahsedilen Cemalettin Validof ile kar
trmamah) tarafndan da Tatar ve Bakr okurlar
arasnda byk haan salayan Trk soyu halkla
rn tarihi isimli bir kitap yaynlad.Bu yaynlar
Volga Ural blgesinin mslman halk arasnda
Trk problemi iin ilginin arttn ve onun gibi
PanTrkizm propagandasnda da ilerleme olduu
nu akca yanstyordu.
Sayfalarm samimiyetle Trk Tatar nshas
na hasreden ura'da Tatarc Galimjan lbra
himof ve Tatar gazeteci Hadi Maksudof anti - Tr
kist makaleler yaynlyorlard. brahimof Bizi
Tatar olmadmz, fakat Trk olduumuzun srarla
iddia edilmesi manta aykndr diyordu.Hi bir
kimse inkar edemezki bizler Trkz Trkler byk
bir rktr, muhtelif kolalra bnmtr ve her biri
ismini almtr. Biz bu kollardan birini tekil ediyo
ruz, mterek isim olan Trk soyu isminden ba
ka hususi bir isim olarak Tatar ismini tayo
ruz ... Bir slav Rus olabiliyorsa o zaman bir Turk de

Rusya'da Pan -Trklm ve Mslmanlk

174

.
r biz Tatarz! Bizim dili miz Ta
Tatar olabil r ... Hay '
r,
atmz Tatar e. d.eb'yatd
.
. . bi
tarcadr, bzm edebiy
d
ml
r
er
e
b
ve
bl
zm 1.8
.
ar pro
zm problemlerimiz Tat .
_
uygarlgclr.
br Tatar
a
.. .. .
ti"kbaldek.l uygarlmz
uunurlen eserleri
nc bir grup Tatar
n lk Ta tar reformcu
1890 da ilk defa baslm ola i
ehabeddini Merjani (Ksm III'e bak) 'm teo rileri
ni izliyordu. O aslnda Tatarlarn ne Tata r ve Mo
ol, ne de Trk, fakat Bulgar olduklarn ilan edi
yordu. Bu iddia 1909 da Kazan'da baslm olan
Bulgarlarn tarihi:. isimli eserin yazan tari hci
Gainudin Akmarof tarafndan destekleniyordu.
Akmarof Kazan Tatar hanlnn (1438 1552) es
k.i Bulgar Krallnn devam olduunu ve bamsz
olan Bulgar prenslerinin yerinin altn ordu tarafn
dan zorla alndn ve halkn kendisinin kaldm1>
bildirmekteydi. Akhmarof'a gre bu Bulgarlara ye
ni isim olan Tatarlar Altn Ordu hanlar tarafndan
verilmitir ve bugnk Tatarlar Bulgarlarn eski
kltrel ve ekonomik geleneklerini sadkane koru
mulardr. Onlarn gebe Trklerle hi bir mte
reki yoktur ve gerekten oturmu bir halktr.
Ak
marof Volga blgesindeki bir ok mslm
anlann
kendilerine Bulgar demeye devam etti
klerini ve Ta
tar demediklerini ilave etmitir.
B tartma yllan esnasnda
.
kan di er iki
tarh Abdulbari Battar ve
A. Zabirof'un eserleri
Akmarof ve MerJa
n, nn
tezlerini bir derece de stekliyordu. Onlar Bulgarlar
n T. r k ve F'n - Ugur or.
.. .
Jn karm bir halk old
uu Altn Ord unun sonra.
k.i -Mool . Trk st
. ila
cla
rndan tamamen ayr. ol
.
dugunu mut
alaa etmekteydiler
Her .k. yazar Ka.

Pao-Ti.itdstler ve Tatarlstler

175

zan'n 1552 de Ruslar tarafndan zaptnn bir fela

ket olduunu mtalaa ve Bulgar - Tatar kltrnn
stnlnde srar ederek daha ziyade Ruslara kar
Tatar milliyeti duygulann izhar etmekte idiler.
Onlar orta a Rus prenslerini Tatar hanlarnn ie
yarar dalkavuklar ve hnerli tabileri olarak tas
vir ediyorlard. Onlarn methettikleri bir Rus h
kmdar olarak Boris Godunuf idi ve onun Tatar
meneini itinal olarak mnakaa ediyorlard.
EDEBi DL PROBLEM
Tatarlarn milli hviyeti problemiyle yakn ili
kisi olan onlann edebi dili sorusu idi. Gasprinsky ve
Agaef tarafndan tavsiye edildii gibi mterek tek
bir Trk yaz dili fikri Kazanl Cemalleddin Val.idof
(Bakr tarihcisi Ahmet Zeki Validofla kartrlma
mal) tarafndan beklenmeyen muhalefetle karla
t. Validof Tatarlarn Trk milli hviyetlerini des. tekliyordu, fakat mterek bir edebi dilin tatbik edi
lemiyeceini savundu.
Bunun yaplmas eitimin ve edebiyatn her
ikisini engelleyecek ve yazarlarn yaratc abalar
n snrlayacaktr. Halkn ounluu arasnda byle
bir mterek dille yazlan eserlere kar her hangi
bir okuyucu bulamyacaktr. Bundan baka edebi
maksatlar iin seilecek Trk ivesinin Gasprinsky'
nin Tercuman' m (Osmanl Trkesi) yoksa belki
Tatar dilinin kendisimi olacaktr? Ayn zamanda
Validof Trk birliinin nemini desteklemi, bu bir
liin mterek bir edebi dile lzum gstermesine
bal faraziyeyi reddetmitir.

176

Rusy a'da Pan-Trkizm ve Mslnanbk

Yanief destekliyordu

c. Val'dof'u Nevirvan. hr
.
.
kmse Ter

h
cuma nn
Azerbaycanllar hari
r
ze
da
ku
ye
ka
giderseNe
.
dilini anlayamayacaktr
.
Tercuman oku yacaktr. Yanz, o kadar az halle
.
. ayanan b"r ede. f mHate
- rek lingust. k o1ayara d
ne
"
"
'
d '"
b. dilin yaratlmasm ve butun unya boy uncaki
k dilleri tarafndan paylalan kelimelerin olmasn teklif ediyordu.
Mesele daha ziyade sadece teorik idi. Bu yllar
iinde baz yazarlar ve gazeteciler nc msl
man kongresinin Osmanl Trkesini kullan ma tav2iyelerini izlediler, te yandan bakalar - Galim
yan lbrahimof, J. Validof, Yanief ve Tatar airi Ab
dulla Tukaef gibi - Nasyri'nin edebiyatta ilk defa
kulland Tatar dilini tercih ettiler. Duma'nn oldu
u 1907 1917 yllar esnasnda eski aatayca ve
Osmanl Trkesinin her ikisinden ileri derecede
ayrlan bit edebi dil olarak Tatar halk dili gelimesi
ne devam etti.
Tatarlar tarafndan Tatarlarn Pwjkin:. 'i de
dikleri ve msralar btn gen Tatar neslince
bili
nen air Tukaef Tatar dilinin yeni ede
bi dil olarak
kullanlmasn yay mak iin byk ga
yret sarfetti.
Halkna olan derin ak ile Tu
kaef'n lirik iir hal
kalr ve Rus lirik iirlerini
Tatarcaya tercme et
mes Rus-Tatar anlamasn
ok tevik ediyordu. Ta
tar basn Tukaef'in haa
rsn halk dilini arap fars
ve Osmanl kelimeern
.
den emzl
. .
eyer ek yazan ilk' halk
r
olmasyla izah ediyorla
rd. Onun 1913 de vak
tnden evvel lm
btn Tatar basn hatta Ter
cuman tarafndan
bile bu kabiliyetli irin gney

Pao-Trt.ister ve Tataristler

177

Trkleri, Azerbaycanllar, Krmllar ve Osmani

Trkleri - ki bunlarn hepsi hi phesiz Tatarca
y anlamamaktadrlar - tarafndan bilinmediine
esef ediliyordu. Bununla beraber Tercuma.n mte
rek bir Trk edebi dilinin olmayndan Tukaef'in
geni bir halk kitlesinden mahrum kaldn, fakat
ayn zamanda Rus Trkleri arasnda Osmanl Trk
esinin baarszln kabul ediyordu. Trk Yurdu'
nda da gen Tatar yazarlarn Trkeden ziyade on
larn yerli dilleriyle yaznalarma esef ederek Her
bir Trk halknn kendi dilini yaratmas demokra
tik prensiplerle kabul edilen bir arzudur, fakat bu
ilerisi iin tehlikelidir diyordu.
Trk Yurdunun ve PanTrkistlerin hi phe
siz hayal ettikleri istikbal mterek bir edebi dille
kuvvetlenmi btn Trk halklar iin geni siyasi
bir birlik idi. Tatarlar bu federasyona dahil olacak
!ard ve onlarn Rus nufuzuna kar tutumlarna
PanTrkizmin savunucularnca muhalefet ediliyor
du. Bununla beraber Tatarclar realiteyle i grme
. yi tercih ediyorlar ve Rus Tatar ibirliinin tarih
olarak amlmaz olduunu mlahaza ederek kendi
hviyetlerini israrla savunuyorlard.
Tukaef'in ld 1913 de Trkiye'deki Rusya.'
dan gelmi Trk mltecileri aralarndaki uzun za
mandanberi sren Tata.relk ve Trklk ekime
sine sonuncu lehine bir kararla son vermilerdi.
Rusya'daki Trkler arasnda geen gelimeyi tam
manasiyle dikkate alma.yan bu karar Akora tara
fndan 22/1/1922 de Rusya'dan gelen mslliman
rencilerin bir toplantsnda bir hal ekli olarak tek
lif edilerek ne srlmt. Bu artan radikal Trk

ve Msllllanlk
Rusya'da Pan-Trldzm

178

f'ao-Ttdstler ve Tataristler

izmin siyasi
.o.nclgu olarak Pan-Trk
.
.
n

r
mlt ec le
k ametn e dogru onemi bir
isti
l
e
r
u

u
k
oldugu kadar
ndan sonra aikar
lhassa savan k
b
bu
d
m
ad
(
: n kendisi yaz dilinin gelimesini
at
.
olmutu ) H y
tstan bul'da k m l' tecile
rn
n
la
yap

s.. drmek
E
rdu
ve
yo
alm
debi
te
n tuu arzularn dikka .
gur
.. ge-nd e one
be
t
a
k
re
e

es
Trk
.
.
. seyrn
Tatar dli Osmanl
Gel'menn
deki. bu
u.
yord
i
becer
e
l

r'at
mey s
.. uman kongreleri
a'daki Mus
sy
Ru
en
er
st
g

n
d
rda Ta tar caya ol an kay
nin metinlerine ait yaynla
nlann Osmanl Trke.
ma idi. Rusya'daki mslma
daki nc
sini kullanmasn tavsiye ede n 1906
i
kongre kararlarna gre bu yln kongresin n hula
salan bu ithal edilmi dille yaynlanmt. Bunun
la beraber 1917 deki birinci serbest ve demokratik
mslman toplantsnn bir benzeri kararyla bu y
ln hulasalar Tata rca yaynlanmt ve bu dil bir
ok Tatar cay yaratc yazarlar ve siyasi brorleri
yayanlar tarafndan benimsenmiti.
Dil ve edebiyat zerine yapJan mnakalar
Tatarca edebi ve yayn faaliyetinin daha da by
mesini nleyememiti. 1905 - 1914 yllarnda ou
Tatarca olmak z.ere Mslman balkl binden
fazla kitap yaynlanmt. Bu binin ancak doksan
:i siyasi -oulaa itti v belki Tatar okuyucular
asda buyuk hr syas. lgiyi gste rmiyordu. Halk
eebyat, ders kitaplar ve dini kita
plar bu y llarda
Trke basnda daha fazla idi.
v

SYAS TAHRKLERN AZALMASI

Mi m pro blemlere kar b
ununla
beraber ilgi
kalm t. O smanl T rk'ye,
sne olan sempati Tatar-

larn kltr ve siyaset alannda ekici bir hususiyet

olmada devam ediyordu. Fakat Krm ve Azerbay
can dnda bu ayn dil ve dini olan memlekete kar
sadece platonik ve hissi bir ballkt. Baz kk
istisnalar dnda bu hal Rus 1mparatorluu,nun si
yasi birliine kar tevcih edilmi faaliyetlere sebep
olmuyordu. Tatarlar, Bakrlar ve Kazaklar kendi
terinin olduu gibi Rusya'nn kltr, sosyal ve eko
nomik problemleriyle gitgide daha ok megul olu
yorlard - Turkaef gibi yazarlar olarak Tatar tb
ahimof ve shakof gibi halk nesir yazarlarnn i
!edikleri konular balca kendi vatandalannn ha
yatlarnn sosyal ve kltrel grnn yanst
yordu. Tatar halk kitlesinin siyasi meselelerden bu
ayrl ve Rusya ile ilikilerine artan ilgisi - ki
Pan-Trkistlerin ryalarna ramen onlann memle
ketinde kalmt - J. Validof'un entellektel geli
mesinde yansmt. 1911 - 1912 yllarnda bir Trk
c olan Validof 1914 de Trkclk ve Tatarclkla
ilgili olarak sunduu delilleri hulasa ettii Millet
ve M illiyetiik isimli mhim bir eseri yaynl am
t. Tatar milli problemi iin uzlama aresi olarak
her iki taraf tatmin eden ve 1917 de Tatarlar tara
fndan resmen kabul edilen Trko - Tatarlar> is
mini tek.lif etmiti. O Agaef ve Ziya Gkalp'n eski
Trk kltrn methetmesini de reddediyordu :
nk vatanseverlik mlahazalaryla bizim tarih
ilerimiz bizim byk ve eski kltrmz olduunu
isbata kalktlar. Fakat onlar gerekten bu klt
rn nerede ve ne zaman serpilip gelitiini tayin et
meye muktedir deildirler diyordu. An derecede
iirilen milli efsane ve btn Turani halkn birle-

MSlmanJk
Rusya'da Pan-Trldm ve
180

paratorluunda
e. Validof Rus !m
.
erin
Y
l
a
y
a
h
mesi
. ve Ta tarlarn durumun un kuv.. Un
ki Tatar k"lf'rtn
akl banda ve pratik ama
vetlnme. daha
a
,Tatarizm ve Rusya vat ndal
tef edY;:
.. a ya t yolu.muzun esa s slogan ol
kelmeler . zu n h
tarihisi ve edebiya1 kritik
maldr> dye bu Tatar
isi sonulandnyordu.
i l gi 1908 lerde
Tlirk milli probl emlerine olan
sonra Tatarlarda ve
sapmaya balad ve 1911 den
.
.
ulmaya
bala
dier siyasi faaliyetlerde blhss,. dy
.
al
l
stl
sosy
c
ihtla
r
erin
d. Kuvvetli milliyeti Tata
ler
T
popu
of
rk
si
Ishak
z
a
Ay
en ok hretli lideri
sn
sonra
yasi partilere kar i l ginin bu sa.pma
n
iktib
Ruslarda
rn
as
programla
Trk partilerinin
etme olayna ait olduu eklinde izah etmitir :
Rslann 1908 - 1914 tepkisi bir bakma Rusya Trkleri lla
faydal idi. nk onlarn btn siyasi partileri - Rus siyasi r
gtlerinin (ittifak Kadetler, Tangistler - Sosyalist
lhtiUUdler,
Uralclar Sosyal demokratlar vesaire) kopyalar olarak koruJ.
mu,lard, hakiki Trk mlll olay olmadklanndan eriyip gltl
lerdl. Onlarn yerine resmi olmayan bir merkez rgtlendi ve b
rs Rusya'daki btn Trle lulknn ilerine tevcih ediln
ld. BJ.
rind Dnya Sava51 esnasnda bu merkezin
resmi organ Duma'
oo mslman kanadnn brosu idi.

Mamafi byle bir iddia ok fazla

bir mbalaa
.di. n
k bir gizli merkez aslnda me
vcut deildi
v ma kanadn n kendisi
.. ve .. .. de 1907 den sonra pas
.. cu
sf d un
dordu ncu Duma'da onun alt dokuz temsilcisi mslma
n cemaatlerin dini hak larm
savunmay biraz daha
fazla denemeden baka bir
ey yapamyordu.

Pao-Tkistler ve Tatarfstler

111

Duma devresinde Tatar kanadn ba Rusya'y

1912 de Rusya Trklerini rgtlemek amacyla. dola
an Sadri Maksudof (Sadrettin Maksudof) idi. Du
ma'daki nutuklarnda Maksudof Tatar kanadn R
ya'daki yirmi milyon mslman temsil ettiini ve
bunlarn dinlerini ve milli kltrlerini btn imkan
larla muhafaza etmeye hazr oldukann iddia etti,
fakat Tatarlarn mparatorluun dier btn msl
manlan gibi Rus imparatorluunun birliini destek
lediklerini srarla ve iddetle beyan etti. Ve onlann
arasnda ayrlmaya doru eilimler olduunu inkar
etti. Rusya'daki mslmanlar arasndaki siyasi faa
liyetin genel olarak azalmas Tatar evrelerinde bil
Duma'daki kanadlann desteklemede gevediini
yanstyordu. Drdnc Duma yesi olan M.I. Jafa
rof 1913 de Rusya'daki mslmanlarn delegelerin
brosu iin lzumlu olan ikiyz rubleyi toplamaya
gleri yetmediinden ikayet etmi ve seim komi
tesinin de hi paras yoktu. Vakit, Tercuman, Yldz
ve dier Trke gazeteler 1912-1913 tarihinde bir
ok kereler Duma kanadnn almasn desteklemek
iin ihtiyalar olan yalnz ylda iki bin drt yz
ruble iin mslmanlar arasnda arda bulundu
lar. ikbal msliiroanlarn siyasi almalara olan bi
ganeliini ve onlarn seim komitesine kar da en
zirvesine vardn bildirmitir : cMslmanlar ken
di kanadlaryla her hangi bir ilikileri destekleme
mektedirler ve ne de onlara hatta hali hazr ileri
ve ihtiyalan iin t vermiyorlard>. Mebuslar,
ba3ta duygusuz olmu ve bazan Duma'nn btn cel
selerine katlmamlard. Onlar semenleriyle tat

PanTrkizm n Miislnanik
RusYS'da

rine ka r on. lr. v oum a seimle

.
am ediyorlard
th
i
min edimem
\e
el
bgan
lan tamamen
almalarn kanrmek ve
.

d
n
le
vet
D
Parry. kuv
Kadet grubu ve uma'nn
bir
d
4
91
lam r
:uslar mslman seim ko
me
r
e
dg
n
merkez
1907 de ka patlm
ber Duma'daki nn tekrar temsil
be:
.
le
u
yon
mis
.
ile Orta Asya'
ol st:P .b lg
nlarn projeleri
? te!ebbse getiler. O
edlmes n
. Bakan G Goremykin'e ulas
. .
Mecl
lar
Bakan ..
rliine ver. ild, fakat bu
e
ret
sek
m
a
u
.
0
e
r
trlm ak uze
esyle
rt!ddedl
gerek

lmad
O
g
zamana uygun
miti.

N B'Yt)MESl
RUS Kt)LTORO NUFUZUNU
ik
Siyasi ve milli sorulara olan ilgisizl ksa z&
yandan
te
di.
ver
manda okullarn durumuna zarar
1890 ve :J900 1907 yllarnda Rusya'daki msl
manlar basnlarnda kendi milli okullar iin byk
grltlerle barrlarken 1910 - 1914 devresinde
Rus okullarna kar gitgide daha ok ilgi gsterdi
ler. Koyu bir milliyeti Tatar organ olan Vakit bile
baz hallerde Tatar okullar yerine Rus okullarnn
tercih edilmesini bildirmeye balad. Tatar gazetele
ri Rus Tatar ilk okullarnn kurulmasna kar bil
hassa sempatilerini gsteriyorlar ve halbuki daha
evvel ce bunlara kar muhalif idiler ve 1917 ihtila
linden evvelki yllarda Rus eitim messeselerinde
Tata rencilerin says sr'atle artmt. Vakit ga
zetes 1912 de unu yazyordu arzu ettiiniz her
hangi bir okula - Tatar medreses T
i,
rke, Arap,

PanTiitdstler ve Tataristler

113

Rus, Avrupai - fakat bizim iin en ok arzu edilen

ilerde mahalli kendi hkmetimizde, ehir meclisin
de hizmet edebilmek ve mekteplerimizde retmen
lik yapmak iin Rus okullarnda okumaktr. Vakit
gazetesindeki dier muhabirler Rus okullarnda oku
yan Tatar ocuklarn saysnn artmasna iaret ede
rek Tatar burjuvazilerine Rus niversite ve gimnaz
yum l arna devam etmeleri iin burs vermeleri a
rsnda bulunuyorlard. Hasanof isimli biri msl
man din adamlarnn yal nesline hitabederek Rus
okullarna ve mekteblere giden Tatar ocuklarnn
saysnn artmas karsnda tatmin edildiini belirt
mekte ve Rus dilin.in Tatarlar iin zaruretine ve fay
dal bir vasta olduunu bildirmekte idi. Tatar din
adamlarnn ilerici bir organ olan Baianul - Hakk vi
layet meclisi, Rus mahalli idareyi Tatarl ar iin hu
susi Rus okullar rgtnn kurulmasndaki gayret
leri ve modern Tatarca okul kitaplannn baslmasn
dan dol ay tebrik etmekteydiler. 1914 de vilayet
meclisi Rus - Tatar okullarnn inas iin progra
mn ve okul kitaplarnn datlmasn geici ola
rak yavalatnca Tatar basn onlarn dedikleri gi
bi ondolrizuncu yz ylda teebbs edilmi olan
Ruslatrma nn kesilmesine sevinmemiler, fa
kat - aksine - bundan ikayet etmilerdi.
Tatar basn ve sosyetesindeki bu yeni hava
Trk milli idaresinin mecburi olarak reddi veya Ta
tar. milli hareketin teslimiyeti manasna gel miyor,
fakat Tatar ve mslman eitim meselelerinin hal
line daha pratik yol bulmann basitce sonucu idi. As
lnda, mamafi, Tatar basn ve Tatar sosyetesinin


184

Rusya'da Pan-Trklzm ve MslnanJk

her ikisi Tatarlarn ve Rusya'daki Trklerin Rus

okullan ve dilinin nufuzundan korumaya alan li
derierinin ve Dumadaki mebuslarnn faaliyetlerini
reddediyorlard.
Rusya'daki Trkler ve bilhassa Tatarlar kl
trlerinin ve okullannn daha gelimesi, onlann
genel olarak aydnlanmalarnn hi kanlmayacak
surette Rusyaya ballkla olabileceini grmeye
baladlar. Bu Tatarlar iin bilhassa doru idi, zira
onlar Rus halknn tam ortasnda yayorlard.
kfmetin yerli okullarnn artmas, milli ekonomiye
yerli halkn girmesi, geni dou blgelerine Rus ve
Ukraynallarn yerlemesi, Rus merkezlerine Donetz
Basn, Sibirya ve Uzak Douya Tatarlarn g bunlann tamam yzyllarca aynlmlard - msl
manlar slavlardan uzun zaman ayrmt. Rus kitap
lar arijinal veya eviri olarak Tatarlar ve dier
Trkler tarafndan gitgide daha fazla okunmaya ba
lad ve Rusya'daki Trk edebiyatta etkisini gster
di. Kazan, Ufa veya Takent'teki hayatn tasviri,
Volga Ural kr manzaralarnn, steplerin kylleri
nin ve esnafnn tersimi ve imparatorluun muhte
lif halknn arasndaki ihtilal faaliyetlerine ait re
simlerde Tatarlar ve Kazaklar Rus literatrnde Os
manl Trkesinden daha ok mterek konular ve
kahramanlar buluyorlard. Rus yazarlann hakiki ru
hu onlara stanbul veya Kahire'deki yazarlardan da
ha yaknd. Basn, mahkemeler, i dolaysyla yap
lan her gnk temas ve hatta genel tabelalarla
Trkeye gitgide artan Rusa kelimeler giriyordu.
Ayn zamanda politikaclar Osmanl Trkesinin
retilmesini tavsiye etmekte, hayatn kendisi Rus-

Pan-Trtd stler ve Tauristler

. 185

cann bilinmesini istemekte ve Rusca ticari teknik

edebi ve siyasi tabirler saylan daima artak
re tatbik edilmekte idi. Tatar gazetesi kbal Tatar
larn kendi edebi dillerine ballklarnda srar et
mekte ve Osm3:nl Trkesinin kabuln reddetmek
teydiler. Fakat ayn zamanda Tatar dili tarafndan
pek ok Rusca dn kelimelerin kullanlmasna iti
raz eidlmekteydi. kbal'in muhabiri iki Tatann drt
dakikalk konuma iinde elli Rus kelimesi kullanl
dn mahede etmitir. Bu muhabir Kazan'daki
Yldz adl gazetede meslekdalarndan biri tarafn
dan yaynlanan bir makalede Rusadan alnma yir
miden fazla kelime ve tabir buimutu.
Tatarca
yaymlarn tetkiki Rusa siyasi
tabirlerin cmertce kullanldn ortaya koymutu.
1906 ve 1917 mslman kongrelerin hlasalarmn
sayfalarnda rastgele yaplan bir tetkik u Rusa
kelimelerin ( onlann ou Rusa heceli enter
nasyonal kelimeler) kullanlmt : Zemstvo (V.Ua
yet meclisi), Doklat (tebli), Duma, Komisia (ko
misyon), Parlement, Pa.rtia, Telegrama, Protokol,
Monastyr, Autonomia, Programa, Firma, Komitet,,
, Jan
Konfederatria., Sobranie (toplant), Kurialar
cemi
e
Trk
e
<b.rmalar, Tavariler (son kelim
, Kolonia.,
olarak), Soldatsoviet (Sovyet askeri)
Ohranka ve
Nakaz (retmek), Sessia., Sektisa.,
i ( alak
dolo
hatta ihtilal gnlerinde popler olan
lar).
FESNDE
B1RNC1 D'NYA SAVAI AR
RUSYA TORKLER1
on yl esnasn
Genel olarak ar rejiminin son

18'

Rusya'da Pan-Trklm ve Mslmahk

.
ilikileri gzde geirilince zddyedak us _ Trk
eklerine ragm en - her iki Rus
.
tn mucerred baz rn unun daha ziyade birb irler
- durum
,<l . .. ineTrk tara fn
sya
Ru
an
ak T rk
..
zam
- soylenebilirdi Bu
uyutu gu
Tatarlar Rus okul.
der durumda olan
.
ler arasnda on
ecegn veya onla..
tarnn on1arn dilini yok edemy
..
atlar n sarn
tk
ola
une
tr
kl
ve
e
n
1 am an
nn s
oldugu gb. bunun onlar'anda
samya caklann , Ku
_. .
ne
n araplara evirmeyecegn fakat aks onlara bir
saglyacakt. erekten on
sra eitim avantajlar
larn liderlerinden ou, Agaef, Ga sprnsky, lsha

kof' ve Hseyin Zade gibi, bu Rus okullarndan

. Rk
nd
yllar
1917
ak
den
1912
us
mlard. Zamanla
ve
kltr
devleti
us
R
r'n
iin
Tatarla
ine
sosyetes
tehlike tekil etmedii ak olarak anlalmt. Bil
hassa 1905 den olmak zere sklaan Ruslarla Ta
tarlarn arasnda Duma'da, okullarda, vilayet mec
lislerinde ve ekonomik hayattaki srekli temastan
kar:.Ikh anlamann esasn tekil etmiti. Orta
Asya'da bununla beraber bu fikirler 1916 da tasvir
edildii gibi az yer buimutu. Birinci dnya sava
arifesinde Tatarlarn sosyal ve kltrel baanlan
ok nemli olmutu ve 1917 de msl man sivillerin
haklar Ruslarla hemen eitti. 1912 de Trk diliyle
ilan edilen okullarn says 25.000'e erimiti ve ay
n yla mslman dilleriyle yaynlanan kitaplar
608 d ve bunlardan ancak drd sansr tarafndan
deitirilmiti. Kazan Rusya'da Tr
ke bas lan ki
laplarn ba yeri olmutu ve 191
2 de 3.2 milyon nus
ha olarak 466 balkl kitap ya
ynlanmt. Trke
mecmua ve gazete1ern
says Petersburg'dan Baku.. ,ye ve Bahesaray'dan
O msk'a ka da r Rusya bow.

Pu-Ttdstler ve Tatarlstler

117

yunca artmt. Mslman cemiyetleri ve camiler

Arkanjelsk, Viladivo stok, Chita, Irkutsk, Peters
burg, Vilno, Moskova ve dier yerlerde fazlalrujm
ve medreseler veya mektepler evvelce mparatorlu
un tamamen Trk olmayan ksmnda bulunuyor!
d, General Cengiz, Enikeef, Makhmendarof, Yuze
fori, Sulkiewi, Nahvan han ve dierlerinin emir
ve komutas Rus generallerle eitti. Husseinof'lar ve
Tagief'ler Rusya'nn en zengin insanlar arasnda
idiler. te yandan dier mslman sanayicilerin ve
tccarlarn says alma sahalarnda onlarn hris
tiyan rakiplerinden daha az baarl deillercH. Rus
ya m s lmanlarmn mslman diyanet idaresinde
daha bamsz ve kuvvetli olmalannn mnktin ol
mad bir gerekti. Fakat Rus ortodoks klise sinin
kendis i de hatta ok sk bir surette hkumetin kon
trol altnda idi ve piskopos ve papazlar hkumet
tarafndan atanrlard. Rus din adamlarnn bir mil
li klise meclisini toplama abalar ve patriklerini se
meleri mslmanlann lcendilerince setikleri bir
mfty oylama teebb snden daha baarl de
ildi. Rus imparatorluu rejiminin son on ylnda
Tatarlann brujanlar Rus so syetesinin bttin kade
melerinde onlara kar rk olarak bir n yarg olma
mas da bunu kolaylrujtnyordu. Bir Tatar aydn,
tccar veya rencisi onun Rus meslekdrujlan ve
arkadalarnca tereddtsz olarak eit kabul edilir
di. Irk sebebiyle bir sosyal ayrm fikrine Rus so s
yetesinin her hangi bir grubfinda. g akl erdirilir
di. arm muhafz ok s ekin birliklerin s ubaylar
ikinci Nikola tarafndan sekin svari Muhafz ko
lordu komutanlna bir a.zeri mslman olan Nah

Rusya'da Pan-Trklm ve Mlislllllbk

188

kar k lk yan..
tannas her hangi bir
a
r

n
n

a
van h
n savanda k nc b at Sibiry
Japo
_
s
Ru
m amt.
nda olan dier bir mslman ge
kolordusun b
Alief general Linevi hastalannca
an
H
s
Er
l
era
n
komutan16'"
.
.;.. _
n Rus kuvveternn
Manur ,dek" bu"'t
a
fnd
n
tara
ok
ylar
sa.ysuba
ve
n U,erin e almt
Ruslar, Tatarlar, Kazaklar.
inde
Jrd. Kadet partis
pay a lrdL

llar _li"der1kte
Yahudiler ve Polonya
a:st subayn hr ikii
Bir Rus kaza veya bir
a
tanllara gre gstenl unform ve silahlar
D
onto f, To]a.
y rdi. te yandan Pukin, Lerm
gie
-.cwu.
.. -.
zar
D ";..+.
toy, Dostoevsky ve diger R. ya 1ar ag
lar
kahra
larm zgrlklerini idame n yaptk
manca davr anlarna kar sempati duymulard.
v

.v

KISIM IX
BRNC DONYA SAVAI

VE
1916 ORTA ASYA AYAKLANMASI

Birinci Dnya Sava Rusya ile onun Trk so

yundan halklan arasnda 1907 - 1914 yllar esna
snda elde olunan ilikilerin yattrc karakterini
bozmamt. Memleketin dier ksmlan gibi sava
n ilk haftalarnda Rusya Trkleri bir vatansever
cesine evkle devlete olan ballk duygularn canl
bir surette izhar etmeye ve yarallara yardm iin
kurulan rgtne, katlmaya komutur. Ittifak'n
kdemli ve evvelce Duma'nn bir yesi olan Seyid Gi
rey Alkin mslmanlan basn yolu ile hastanelerde
gnll olarak yardma tevik eden ve hkumeti
desteklemeye ve sava ile olaylar hakknda doru
aklamalar yapan, Tatar liderlerinden ilki idi. Eer
Kazan'n Tatar blmnde hemen bir yangn ksay
d Ruslar kurbanlara. yardm iin Tatarlardan daha
az gayret gstermiyecekler diyordu.
Mslman gazeteleri, mftler ve sosyal rgt
lerin hepsi Alkin'in arsna cevap verdiler ve im
parator.luun mslman blgelerinden para yardm
lan gelmeye balad. Tatar gazetesi Turmu cHa
trlanamyacak kadar eski zamanda Rusya'dak.i
mslmanlar hkumetlerine sadk kalmlar ve g
hallerde yardmlarn esirgememilerdir. Rusya'da
ki mslmanlar Rus devletinin genilemesinde ve

Rusya'da Pan-1'rldzm ve Msltahk

190

ri ilhaknda byk rol oy

e mleketle
m
c
n
ba
ya
onun
itibariyle Rus vat. andaiar Onlar tari h
nam1 d
en sava sahnelern d e g
ar. B yzd
dl
y
l
ag
b
rna
an daha fazla kendil erini hatta
durumlarda. Ru..sl ar ye muktedi.r diler:. d'ye. yaz.
e
feda etmey gosterm
yordu.
. lider1en. Rusya 'y
s
a ve
siya
rk
T
er
g
dY
e
Tatar v

az
sad k
.. mete kar tutumlarnda daha
z olmahkf
. ,. o
. Alkn
n
. eyeret
dklarm1 isbat etmile rd.
.
al orgutlern tembr sra diyger Tr'k siyasi ve sosy
le
silcileri hkfunetin askeri abalarn d:stek me .ve
hastaneleri rgtleme ye yardm a.grs seslerne
katlyorlard. Dumadaki mslman kanad Rusya'
daki mslfunanlan Rusya'nn erefi ve btnl
iin sonuna kadar savaa ve mslmanlar iin de
Byk vatann evlatlar diye iki anda bu
lunmutu. Sosyal rgtler yarall ar iin para toplu
yorlard. Savan ilk g nlerinde ve kk tara
mslman cemaatleri hatta 70-100 ruble toplamlar
ve A. N. Nakief veya Z. Tagief Almanlara kar sa
vamak zere Azerbaycan gnll birliklerinin te
kili iin nak di yardmda bulunmu ve ahsen Bakt'
de byk bir askeri hastaneyi destekle
meyi zerine
almt. Orta Asya ve Kazakistan halk 2.400.000
ruble toplam, 70.000 at, 12.797 deve, 40 mil on put
y
pamuk, 300.000 put et ve daha bir
sra ma lzeme ile
yardm etmiti. Askeri hastan
elere mslmanlann
yadm btn Rusya msl m
anlarmm olaanst
knede tpland zaman
aralk 1914 de rgtlen
mt. lernden bazlar
an
cak y akn b .r zamanda
.
'
panT"urkzm
desteklemi olan
Tatarlar ve rbycanllar bu kon grede
geni sayda temsil edil

8:

Birinci Dnya Sava ve 1916 Orta Asya Ayaklanmas

191

mile rdi. Rusya'daki mmtaz Trk liderle rinden Du

ma delegesi I. A. Aktiamof, A. Davletin (evvelce
ii delegesi), S. G. Alkin, K. M. Tevkelef, . Srtla
nof S. atgupof (ttifak), Mft Zade ve Yu. Ca
farof (Az erbaycanl) dan mtee kkil yarallara yar
dm komitesi kurulmutu.
Rusya' d aki mslmanlar yardma hazr olma
larn yalnz paralarn vererek deil memleketi sa
vunmada canlarn vererek de gstermilerdi Al
kin bunu bizim byk vatanmz: Rusya:. diye yaz
mt. Bu yardma hbr olma kendisini Rus ordu
suna gnll yazlma aklmyla gstermitir. Altnc
kolordunun bir svari tme nine vahi tmeni
(Dikia divisia) denmiti - bu tmen Avusturya
ceph esinde kahram anca arpmak zere tekil
edilmiti - ve bu tme n gnll olarak Kafkasya'
nn Dastanl mslmanlanndan kurulmu ve gay
ri resmi olarak hizmet e diyordu. Mslman general
lerinin kendileri harp sahnesine giriyorlard . Bir
Azerbaycanl general olan G. Me hmendarof ikinci
Kafkas kt'asna komuta ediyordu ve .savan en iyi
kumandanlarndan biriydi. Dier bir Azerbaycanl
Trk olan Nahvan han Rus aristokrasi yelerin
den mteekkil onaltnc kolordunun arn svari
alayna komuta ediyordu.. 1917 ylnn sarsntl
gnlerin d e birliklerini ve ahsi abalann ikinci Ni
kola'nn emrine sunan pek az komutanlardan biri
idi.
Krm Tatarlar ve Trkmen svari taburlan
da bu harekete girmiler ve Tatar ve Bakr asker
leri mutad Rus ordular iinde beraberce savaa ka

1 91

RmYa'da Pan-Trkim ve Mslak

komu e_<Ien sub alrn ra

l Tatarlara.
u idi ve len dereced e displin ve
dol
e

eler

v
n
porla
r
ni kayde diyor ve bunlar ,e die
sabr gos:.rdikl..eriI
man askerlerle subaylar dereceRusya'dak mus
. . .
bldryordu.
snda sa vatklarn
Alman ya ve A vusturRusy a'daki mslm anlar
. e
.
an tutu m1arn d a b'r1eml
r,
ya le sava bakmnd
.
. mne
ararne
ayze
e
v
ar
K

k
d.. A1man emperiyalz
.y
an
d n bir ou oturduklar Cumhur etc Fr
1
n !ttifak'm U

ya akar1 her .zaman ilgilenmi ola

sa
.
derleri veya mslman sol sosyalst kanadda hi
sempati bulmamt. Tr_kie i sva bmndan:
durum mamafi dah a nazkt. nku ayn dinden oJ..
malan Rusya Trkleri iin tedenberi bir il h
kayna olmutu. Fakat burada yine Tatar
mtere)t duygular ve aslnda mevcut olan
ste kt. Mslm an din adamlarnn daima ku
vetli. olquklar ileri derecede sac evrelerde
Austos 1914 de Petersburg'da mahalli msl
lar tarafndan Trkiye'nin tarafszln bozm
na ve Rusya'ya kar savaa girmesine kar te
hratta bulundul ar. Bu grup Trk Padiahna. t
graf gndererek Trkiye'nin sav aa katlmasn
ts e_ttiler. Bunun yalnz snrl bir grubun rtt
unun zhar olmasna ramen telegref hi p'he is
s
anlalabilecei gibi Rusya'daki m sl manlann o
unun ruh haletini yanstyordu ve Rus 'nn t ab'a
ya
lan olarak anla.labilecei gibi
sedakatte iki taraf
hlk duyuyorlarcl1.
Alman sava gemileri
Gben ve Breslav'n Rus
ya,nn kylarna
saldrma s T rkiye'nin Rusya'
ya

BJricl Dnya Sava ve 1916 Orta As)'a Ayaklanmas

1'3

kar sava ilanna sebep oldu ve mft Muhammed

Yar Sultanof Rusya'daki mslnanlara vicdanlar
1
n yattrmak zere baarl bir forml
gsterdi :
Osmanl hkmetinin bandaki bir avu adam Al
manla.rn tesiri altnda Trkiye'yi Ruslarla savaa
ve ona saldrmaya sebep oldu ... Rusya.'d
a ki btn
mslmanla.r vatanmz dmandan korumaldln
Bu dnce vatanda Seid Girey Alkin tarafndan
sr'atle desteklendi ve Pan-tslamizmin ruha hita
bettiini, mslmanlann yoksa kanna ve akrabala
rna deil... Mslmanlar dindalarn yalnz iman
lar iin, yoksa siya.si menfaatleri iin savunmaz
lar diye eklemiti. Trkiye Rusya'ya dini sebepler
deilde siya.set bakmndan saldrdndan Alkin'in
szleriyle Rusya mslmanlar kardeleri ol a n Trk
lere veya Halife Sultana yardma her hangi bir mec
buriyetleri yoktu. Mslmanlarn Bak, Orenburg,
Petersburg, Tifs, Kazan ve dier ehirlerdeki tel
gr afla.n, tezahratlar ve teblileri ftnn ve Al
kin'in szlerini destekliyordu.

Musavat'n Azerb aycanl milliyetiler i ile sk

temas olan Tagief ve Topcubaef'in gazetesi Kas
pii, ilk srada Rusya'daki mslmanlarn Hindis
tan'daki mslmanlar gibi Osmanl halitesinin b
tn mslmanlar tarafndan seilmediinden Os
manl halesi Sultann mslmanlarn hepsinin ba.-.
olmadln bildirerek Almanya'ya ve Trkiye'ye
kar sa vamalar iin Rusya ile birlemeye davet
ediyordu. Rusya'daki dier Trke gazeteler Hin

distan, Msr ve Cezayir'deki

mslmanlarm

sal

drganla.ra - Almanya, Avusturya ve Trkiye ,

194

Ru.sya'da PanTrkizm ve Mslm an1k

.
ve bu suretle hani. .
.
lern 1an ediyor
.
k
t
rle

b"

kar
__ ..
phelern saknletir
n
so
rn
yetli xnuslum anla
.
mi ti.
rler.nn
mem1 ekette
lide
an
m
sl
_ aki m
Rusya'd
ve sava kkrtma
afaza etmek
muvazeney :uh
ak iin kesin arzulan son za.
amacyla ku an mam
en Elh
. . amra'ya
rbaycanllarn .Pek"n'd
manlard a Aze
yapla
n
etme
k
-
asn ihya
kadar ..mus1um an dny
alarn ilehazr bulundurm
.
cak mucadeleye atlarm
,
. ul. Zade. nn hareketle
Musavatn lideri Res
r suren

.
tr. Ekm 1915 de Rery1e en ly surette gsterilm
k soz'd e mahalli
i
ul Zade Azerbaycan gazetes A
ek
sa
illiyetilerin yeni bir programn hula eder ya

ynlamt. Bunl ar ksaca aada sralanm tr :

1) Yeni resmi ilk okullarn almas ve ei
timde halkn nilli dilinin kullanlmas.
2) Devlete desteklenen
seminerlerinin kurulmas.

mslman

ilahiyat

3) Rus idaresinin her hangi bir kontrol veya

basks olmakszn mslman cemaatlerin kendi din
adamlarn seme msaadesi.
4) Mslman camilerinden ve dier rgtler
den Rus hkmetince msadere edilenlerin ve meb
lalarn mslman din makamlarna iadesi.

u programda evvelki PanTrkizm veya Pan

slamzm hayallerinden eser yoktu. Daha ziyade
akc a nc btn Rusya mslnan
lannn lOOI'
aki tsam_ dini rgtlenmesi ile
ilgi
li
oto
nomi ve tt
tfak . dama destekledii gib
i Rusya'da mslma:
okul ssteminin ihyas tekrar
lanyordu. Sava ylla

Birinci Dnya Sava ve 1916 Orta Asya Ayaklanmas

1'5

rnda Du.ma'daki !ttif ak'm temsilcileri de bu pro

ramla ileriye adm atm oldular fakat partilerin.in
parlementodaki zayfln farkna vararak sava
zamannn reform iin bilhassa msait olmadn
kabul etmilerdi.
Rusy a'nn aa yukar onyedi milyon ms
lmanh.r arasnda bununla beraber bu sakin hava
y bozan baz vakalar olmutu. Polis kaytlan 19141916 yllarnda Tatarlarn Krm ada.snn muhtelif
yerlerinde btn Krm mslmanlannn birleme
si ve Trkiye'ye yardm iin iddetli tahriklere n
derlik ediyorlard. Kazan'da ve evresinde bozgun
cu tahriklerin rnekleri olmu ve Tatar sosyalist ih
tilalciler Tatarlar ok ge deil, uyan diye ikaz
eden brorler datmlard. Bu brorler - ki
kayna onlarn arsnda Osmanl halifesi sultana
yardm gsteriyor ve imdi harekete ge, yoksa
mslmanlar dinsiz Ruslardan kendinizi hi bir za
man kurtaramazsnz - Fergana'da grnmt
ve oraya Iran ve Afganistan yolu ile szm Alman
ve Trk ajanlar tarafndan daWmt. Hiyva'da
grnte dman ajanlarn tesiri altnda btn
Rusya'da karklklar kmasn isteyen Trkmen
nomadlar Hiyva hanna ve orada yerlemi Uzk
halkna kar askeri harekata baladlar. Ar ka
yplara uradktan sonra Nisan 1916 da Hiyva ham
tahtn kurtaran ve eski Hiyva'da skunu temin
.eden Rus birliklerini ard. Hiyva'daki olay dn
da bununla beraber bu hadiseler hkumeti veya po
lisi ciddi surette megul etmedi. Bunlar Orta. Asya
istisna Rusya'nm mUslUman illerindeki htikumeti
her taraftaki sulhu durumuna tesir etmemiti.

p
rldan ve Mslmanht
RusY'da Pan-T

196

Tt)RKLE R
A RUSYA
ANBUL'DK
Rusya'dan
ye yerlemi olan
iye'
Urk
T
sa

has

Bil
u fak
. cret eden Tr_k syasern
m
d memleketlere h
al. odu durum on1ar
un
un
grub
f
akti
fakat
. .. mezlerini n brl kler bak mndan ok
Rusyadak. o
Yusu f Akora ve onun Tr k
beri
den
1
191
.
kf
.
eg,
.
d
lstanbul'daki
olan
toplanm
.. .. an Trk . Ta
. uslum
yurdu sunun etrafnda
ya' dak m
. k.onute
. b r
mltec.1er 1915 de Rus
nulmas m
avu
s
nn
aklar
h
n
halk
tar
ka 1904 de Rus lberal
tekil edildi. Akora'dan ba
balam olan R. bra
!eriyle mslman ibirliine
Zade ve Agaef, Mol
himof' Az erbaycanl Hseyin
kimeddin Beijani
la M. Ch . Cihan (Krml) ve Mu
a iktidarlarn n
de bu komiteye dahildi. Orta Avrup
blgelerinin
zaferi halinde Ru.sya'nn btUn Trk
bu komi
Trkiye'ye katlacan uman Jn Trkler
sava
teye kar ok sempati duyuyorlard. Trkiye
a girince Jn Trklerin merkezi komitesi aada
ki cmlelerle Trkiye'nin Orta Avrupa iktidarlan
tarafndan savaa girmesini partisinin btn ma
halli ubelerine gnderdii tamimle izah ediyordu:
allar) bl
Bizim tabii mttefiklerimiz (Almanlar ve Avustury

ile ken
dm bar$mamaya and itiimiz ebedi dmanmz Rusya
yapmadan
ey
bir
dilerini sava.,ta bulurlarsa blzim sessiz ve hi
kalrnrnz mmkndr: Bizim dnya savana girmemizin sebe
ol
binin memleketlml.zi tehdit eden teklikeden yalnz kurtarmak
gt

ama
bir
acil
daha
madn unutmamahyu. Hayr, bundan
melrteyiz. Bu amacmz Moskof dmanmz bertaraf ettikten
onra btn imparatorluumuzun birbirleriyle ilikili balktanmz
birletirmek iin imparatorlulumuzu tabii snrlar i ine alarak idea

limiz:l

ball.e getirmektir.
Jn Trklerin fikirlerinin slam haklarn savu
nan komitenin ekseri yeleri tarafndan benimsend
i
hakikat

Bi:rlnd Dnya

Sava

ve 1916 Orta Alya AyaklalllDUI

i bunlardan bazlarnn Trk partisinin merkezi

komitesine dahil olmalarndan dolay anlalyordu
ve Hseyin Zade'nin kendisi Trkiye'nin Rusya'ya
kar sava ilann tevik eden geni bir propoganda
kampanyasn idare ediyordu.
1915'in sonunda Mslman haklarn savunan
komite faaliyetini Orta Avnpa'ya geniletti. Bu yr
ln aralk aynda bu komitenin liderleri Avusturya
Babakan Kont Strgkh ve D leri Bakan Kont
Forga tarafndan kabul edildiler ve onlara komiet
nin arzularn bildiren memorandum sundular. Rus
ya'daki Trklerin daha ilerlemesi iin komitenin g
rii.
Ancak tam bamsz.ll.la miimlriind.r Bugne kadar kl

trn muhafaza eden biz Trk Tatarlar bat l:.ltrnn Trk

Tatarlano yardm ile btn Asya'daki Rus Bizaos killtrn
yok edeceine inanyoruz... Biz bognn bah uyprlun devam
h temsilcilerinin - Almanya, Avusturya ve Macaristan - Asya
nn geleceini ksa bir zama deitireceklerini ummaktayz. Do
P A vnpa ve Orta Asya banhklanun yeoideu ihyas b pro
ramu balaoc olacakhr Yumruklanmu skarak mtufikle
rimizdeo ve mslman liderleri dostlanmzda, Halife ve Byk
Sultandan, Alman ve Avusturya imparatorlarnda, Maauistu
ve Bulgaristan hkmdarlarndan ve onlani kalrama halkna:
Bizi Rus boyunduruuodao kurtarnu diyoruz.

Memorandum Volga nehrinin ve Hazer Denizi'

nin tarafszlnda israr ediyordu.
Heyet Macaristan Babakan Kont Tiszo ve Al
man yetkilileri tarafndan dinlendi ve Alman bas
n komiteyi ok hararetle destekledi. Alman ve
Asturya Macar otoriteleri Rusya ile savata
Trk soyundan esir denlerin kamplarnda komi
tenin faa.liyet gstermesine msaade etmi ve komi

198

n-Trkizm ve MslJnanlk
RusYa'da pa

.rlerin arasnda sadece Rus

la bu es
y
m
rd
ya
tenin
. umanlar a rasndan bir hususi askeri
. l"
ya'daki mus
gnll toplamaya baladlar.
..
bir lik kurmak uzer
nden aag- yuka n onikibin ili.
Tatar sava esirler
pBerrn y aknndaki Zossen'de to
onbebin kadar
koro'tenin yeleri tarafndan
lanm 1a ve burada
tabi tutulmulard. Yalnz
ogun- br propog andaya
ekkil husus bir
. an 1an Tatarlardan mte
YRusya'd
.La.
..:..;
ulmesi planlanyordu, f ak at '" ydana ge.
b'rlik me
mt..
myad
ngi
a
ota
Mezop
tarlardan sade ce az bir ksm
..
k ordusuna V. -- e kar harekette bulunan Tr
lzler
.
lara kar
.
n11u. olarak katlmay arzu ettiler._ Rus
. . o
n
zam.an
savaac ak ilerinde gnll olmadg
.
..
1
danberi Rus cephesine hi Tatar gond..er m:11tir.'
Bu verimsiz sonular belki de Rusya Turklernn B
rinci Dnya savandaki politik ruhsal durumlarm
gstermektedir.
Mslman haklarn savunan komite konuma
lar ve konferanslar tertipliyordu ve 1916 da lsvi
re'de Lozan'da Rusya'daki halklar kongresini ter
tipledi. Komitenin tebliinde ya bir i blnme ve
ya iki tarafl bir siyaset seziliyordu. Komitenin me
morandumunun aksine Akora konferansl arnda
Ruslarn kanunlar ile ancak Mslmanlarn ayn
haklara sahip olmasnn arzu edil eceini ve Rusya'
daki mslm anlar iin kltrel bir zerklik istiyot
du. Ayn istekler bakan Wilson ve batl dier li
derlere gnderilen telgraflarda bi
ldiriliyordu.
Drt
mlteci Trk lideri olan Akor
a, tbrahimof, Agaef
ve Hseyin Zade Lozan konfer
ansna katlm lar ve
btn Rusya mslma nl
ar adna onl arn di
ni ve kltrel zerklik,
Rusya mslmanlanna kar-

Birinci Dnya Sava ve 1916 Orta Asya Ayaklanmas

J.99

geri kalan kanuni eitsiz lik lerin kaldrlmasn ve

Rusya'daki seim sisteminde deiiklikler yaplma
sn talebetmi lerdi. Rusy a Trklerinin Osmanl m
paratorluu i le federatif bir birlik kurulmasn a ait
mitleri olduuna dair iaretler vard .

Komitenin tahriki ve onun teblii bununla be

raber bilhassa Duma'daki mslman partisinden ol
mak zere bizzat Rusya ms lmanlarnn iddetli
reddiyle karlat. Ufa mebusu K. M. Tevkelef (Du
ma'nn mslman partisinin dier btn yelerinin
desteiyle) Rusya'daki hi bir msllima n rgt
nn komiteyle iliki kurmadn ve Rusya'daki ms
lman lann Rusya'ya ve onun mttefiklerine kar
devlerini yapacaklarn kesin olarak ilan ediyordu.
Musavat'n lideri Resul Zade buna benzer tarzda 33
ekim 1915 de yaz,yordu ve Ekim ihtilaline kadar
1917 deki Musavat liderlerinin yalnz baz konu
malan hari Rusya'daki mslman rgtleri asln
da A lmanya ve mihver kuvvetleriyle savan sre
since muannidane arkasnda kajplar.

Trkiye'ye snan Pan-Trkistler ve yabanc

ajanlar Rusya'daki Trkleri hkmete kal' tah
rike muvaffak olamamlard. Bununl a beraber Rus
idaresinin ihmalkarlnn meydana kmas sava
yllan esnasnda onun Trk soyundan halklara kar
taknd tavrn Rusya'daki mslmanlarn baz
gruplanyla hkmetin arasndaki iddetli atma
nn dorudan doruya sorumlusu idi. Bu atma,
kanl, ok trajik ve ayn zamanda Rus Trk i liki
lerinin tarihinden ok tatsz olaylard ve bu Rus ida
resinin imparatorluun Trklere ait problemi tam

oo

Pan-Trkizm ve Mslmanlk
Rusya'da

ne de yeter derecede
nlam_ad - 1n ve
a
de
il
ek
bir
gsterdiine ak bir iaret
UU
edi
m
onunla ilgilen
idi.
MOSLVMANLARININ
A
Y
AS
RTA
O
MASI
ASKERE ALIN
birliklerinin ar kayba u
1914 _ 1915 de Rus

i baln berrr\ b.r zdesn
ramas Rus htikmetin
8
m yon ' R sya'
ps
askere almaya zorla. !1 ..1 5.e 4 0 d ah l)
msan
u un sanayi ilernn yzd
nn b"f"
.. ucu sonra dan go"n
askere arld. Bunun son

s
ok
fazla
.. - zere askere arlanlarn say
,di
dugu
- 1
asve yedek askerlerin ehirlerdek yogun ugu bilb
0 0 den
0 0
sa Petersburg'da 1917 nin banda 30 .
mesi
sebe
geli
tle
sr'a
fazla idi - ekim ihtilalinin
!erinden biri idi. 1915 - 1916 da fakat askeri komu
tanlar gerek askeri yedekleri ve gerekse geri hizmet
yedekleri dolaysyla korku iinde idiler. htiya
olan geri hizmet miktarn temin iin askeri ma
kamlar Transkafkasya, Kazakistan ve Orta Asya'
daki mslman halldn askere alnmasn teklif et
tiler. mparatorluun ok yerleri boyunca askere
alnmann yapld zaman Rusya'nn Kafkasya w
Orta Asya'y zapt yllan esnasnda Rus hiikmeti
yeni Rus illerinde askeri hizmet iin mslmanlan
rmayacan vadetmiti. Bu vaad Orta Asya'nn
drsini rgtleyen 1886 daki bir kanunl tey edil

it
a
t . Bu sebepn askeri yedeklerin
yete r olmadr
g korkusuna ragmen hkm
et Rusya mslmanla
rn sava hatt gerisinde menz'l
.
o
en o1arak
b"l"kl
u
siper1er, barakalar ve hast
aneler yapmak zere as
kere davete karar verdi A
skere alnaca haberle-

Biriud Dnya SaYt ve 1916 Orta .Mya Ayaklanmaa

201

ri mslman halk arasnda birden huzursuzluk ya

ratt ve adet olduuna gre ehrin ve kylerin pazar
yerlerinde bu emirin tartlmas iin toplanm olan
lar arasnda ihtimal verilmeyecek sylentilere yol
at. Haberlemenin yetersizliinden dolay iyi ha
ber alamayan halkn teklif edilen plana kar tepki
si mahalli Trk basn sayfaalrnda grUnmeye ba
lad. Steplerin balca gazetesi Kazak askere alnma
hakkndaki hkmnde bilhassa nefretini bildiriyor
du.!.aret ettiine gre askere an kanlmazd ve
yalnz Kazaklara onun iin taviz verilmesini talebet
mekte ve uygun artlar altnda hizmet etme imkan
olduunu bildirmekte idi. Kazaklarn balca istekle
ri smrgeciliin durdurulmas ve onlann Duna'da
ki temsilinin yeniden ihyas idi. Bir oklar Kazakla
rn geri hizmet blklerinden ziyade svarilikte hiz
met etmesinde srar ediyordu. Kazak gazetesinde
Salmak bey Kesmetof Kazaklarn askeri hizmetten
her zaman iin kurtulacaklarn kabul etmek imkan
sm:r.Fakat eer askeri dev meselesi iin karar ve-.
rilecekse bu kararn Kazaklarn kendilerinin katlna
syla izlenebileceidir> diye yazyordu. Eer Ka
zaklarm anlmas zaruri ise onlar ya piyade veya
svaridemi hizmet edeceklerdir?.... Askeri hizmet
meselesi ile ayn zamanda Duma'ya Kazaklarn ka
tlnas ve onlarn topraklarnn daflmas mesele
sinin kmas ok uygun olacakt>.Kazak'm ayn
saysnda Ahmet Cantalief Kazaklar askere alnr
larsa askerlikte her zaman dev grm olan halk
lara verilen ayn avantajlarn verilme si lzumunda
israr ediyordu. Rus Kazaklarnn faydalandklan
haklar Kazaklara da verilmeli ve onlar svari olarak

,..
o

ve Msliiat
Rsya'da Pan-Trldm

ka Kazaklar araziye
ler. Bundan ba

. er dr .
.
hizmet etmell.dir
bolm ' yazar ger
k
ra
ola
it
e
Rus Kazaklariyle
Dum a da tem sil leruin
rn
kla
za
Ka

le
ry
.
e
1
Kazak lder
nu arasndaki
askeri hizmet soru
yen.den ihyas ile
ak'

.
birlem lereli Kaz n ayn sayil.kl bakmndan
d 1 n ve d'V
ger
ldibaef Dogum k ay n
snda Mustaki Ma
d
.
arasnda olmamas n an yaveskalarn Kazaklar
nl acag n bil
n ve kimin askere ag
.
1.arnn taynini
1
a bu gu. lUn
ve
ev
ilk
ve
u
un
u
old
menin ok g
bettiini... ve do um ka
ortadan kaldrlmas ica
di. Dier Kaz ak liderl
dnn tatbikini bildirmektey
karyorlard. Rusya'da
ri de grlerini bu tonda
Vakit ve Turmu as
ki muhtelif gaz.eteler, bilhassa
si ve ekonomik
keri hizmete uygunluun btn siya
n mtila
haklarda eitliin olmasyla uygulanaca
.
haza eden grlerini aklyorlard.
Hkmetin toprak siyaseti bununla beraber
Kazaklar ve Krgzlar iin askeri hizmet meselesin
den hatta daha ok memnuniyetsizlik kayna idi.
Kazaklar ve Krgzlar Ruslar ve imparatorluun di
er halklar gibi orduda hizmete arlmas isten
medike onlarn topraklarnn gasbedilmesine karg
az bir hak verdiini gstermitir. imdi bu teselli
.:'
bile kesilmiti ve bu sebepten Kazak liderleri maka
lelerinde askeri hizmetle toprak meselesi arasnda
iliki kuruyorlard. Nihayet dedikodular arasnda
kalan mslmanlar geri hizmet blklerinde hizmet
edecekleri zaman iinde gmenlerin onlar n yalnz
topraklarn ve davarlarn almakla kalmyacak ay
n zamanda ailelerine de sahip kacaklarn ve on
lara geri hizmet b.rl'kl
de domuz eti yedirecekle ern
.
rnden korkmaya baladlar. Bir oklar ve bilhassa
v

Birind Dnya Sava ve 1916 Orta Asya Ayaklanmas

283

nomaar iin alkn olmadklar dolama ve fizik

sel alma, geri hizmet taburlarnda hizmet etmek
onlar iin hysiyet krc bir hakaret idi Toprak
.
melese t .n sredenberi srp giden mem
.
nunyetszlge ilaveten btn bu faktrler gergin
havann yaratlmasna tesir ediyordu .
Kazak liderleri aralarnda grtkten sonra
nihayet 3 ubat 1916 da A. Bukeihanof, A. Bai
trsunof ve N. Begembetof bakanlnda bir heye
t, Petersburg'a gnderdiler. Petersburg'da bu he
yet askere alnma meselesinin arkla kavuma
s maksadyla bir sra resmi makamlarla grme
lerde bulundular. Savunma Bakan General Poliva
nof ile konumalarnda heyet Kazaklarn askere
alnmasnn bir sra teknik ve psikolojik glkler
yznden kark bir durum yarattna onu iknaa
altlar. Onlar Kazaklarn orduda alacaklarn
bunun ise tahkimat yapmak hizmeti yerine sv
olarak yapmay tercih edeceklerini bildirdiler. On
lar ayn zamanda Rus Kazaklarnn sahip oldukla
n artlarn, haklarn ve tercihlerin onlara da ay
nen verilmesini istediler. Birinci Duma eski yesi A.
K. Kalmenef ve Kazak idarcisi G. Nukasef'in ba
kanlndaki dier iki Kazak hey'eti Kazaklann as
kere anmasnn nlenmesini dnyorlard.
0

Kazak hey'etlerine kesin cevap verilmemigti.

Kaza.k'n yazdna gre askere celbin tatbik edilme
si zerine onlar bir derece cesaret bulmu olmalyd
lar. Daha da az olmayarak eitli haberlerin kma
s ve iilerin askere alnmas tartmalarnn her
ikisi basnda ye kylerde devam ediyordu ve hatta

..

R.,.a'da PaJtoTrkim Te MJiirnnbl,

U nanl&nn cephe gerisinde deil

Kauklann ve m sl
..
du man a tei altnda mezar
de fakat tam cephede
r yaylma ya balamt.
kazacaklar dedik odula
mUsl"umanarnn as k
Kafkasya ve Orta Asya
25 haziran 1916 da im
re a1nmasna ait emirname
General Kuropa tlcin'.
zaland ve hemen yaynland.
le ve kararsz ek.il
in kelimelerinde byle bir ace
ara sebep olmak
halkn kafasnda byk karklkl
asl tatbik
tadr> diye yazlmt. Bu aske
edilecei tam manasyla belli degildi ve km tam ola
r
rak ondokuzla krkbe ya arasndadrki aske e
arlm olsun. Halkn kafasndaki karklk, >
guetelerden birbirini nak.eden raporlar, va'adler
ve rivayetler becerikli ticaret adamlar ve Alman v
se
ya Trk ajanlar tarafndan yaraWan bir durum
sonuland.
imden sonra halkn huzursuzluu ile
Yerliler kime gvenileceini ve hangi kesin ama
iin onlarn arldklann bilmiyorlard. Listelerin
tanzimi evvela anla.mazla ve sonra karkla
sebep oldu.
.JZAK'TA TAKINLIK
nk karklk Orta Asya'nn Uzbek ksmn da e
hir halk arasnda balad. 4 temmuzda Khojent't.e
ve sonra dier ehirlere yaylmak zere ayaklanma
lar balad. Askere resmen arma tarihinden iki
gn e""l 13 tenmuma bilhassa ciddi bir yn alan
karklklar Jizak'da balad. Mslmanlar mahal
li blge .b a.k
Rukin'in arsna cevap vermedi
ler. Ruk.in tehditle oevap verdi. 1)n,,.-...
gun" sonra. gu
. esk'
nn
ksmndan byk bir msl
uman kal ab"'""""f>
1.;..
'darenn
bulunduu Jizak'n yeni
iskan k sm na ge-

tiler. Rukin ve onunla ka.rlaan msltlman otori

teler ldUrllldler. Bir askeri birliin grnmesi ka
labalkla atma ile sonuland Halk kitesi Jizak
demiryolu istasyonunu tahribetti ve benzin tank
tan atee verildi. Semerkant'm idaresinde halk
kprleri, demiryollann ve telgraf hatlarn tahri
betti. Ayaklanma sr'atle blgeye yayld. Seksen
Rus ldrld ve yetmi kii tutukland. Yakalanan
kadnlarn hepsi karld. Bu ayaklanmada dint ta
assup balca rol oynuyordu. syan clar Ruslara
kar mukaddes sava ilan ettiler. Trkistan genel
valisi Semerkant'dan ve Takent'den isyanclara kar
bir silahl askeri birlik gnderdi ve isyan 21 tem
muzda bastnld. Karklklar Orta Asya'nm Uzbek
ksmndaki dier ehirlerine yayld, fakat oralarda
Jizak'daki kadar olmamt. Bununla beraber Krgz
halknn ounun rgtlenmi askeri harekata katl
m olan Krgzistan'm dalk blgelerinde ayaklan
ma kendi kendine gelien bir kitle hareketi manzara
s almt .
KIRGIZISTAN'DA tsYAN
Bat Tien an dalarnn eteklerinde, Kuzey Se
mirechie vadilerinde yaayan Krgz gebe halk
Fergana 'nm varolarndaki topraklarnn Rus ve Uk
rayna gmenleri tarafndan istimlak edilmeleri kar
snda Kazaklardan daha ok muzdariptiler. Zengin
hasad ve yumuak iklimi olan Semireclie'nin bere
ketli topraklan ku.ey Ukrayna'nn ernigof ve Pol
tava blgelerinden smrUcleri petrol gibi
tan iklimine cezbetmiti. Mev'ud toprak, Pipek>
denen Krgizistan'm bu ksm (en ok cazip ekillerin

p
ve Mslm.lk
RusY'cla Pao-Tiirldzm

gz gebe lerin topraklarnn ii

den biri olara k)
ettigi merkez idi Ka
I{r

enler_n nUf" uz
ne daha ok gom
gibi Krgzlar da me r'a topzaklar arasn da oldugu
. o1arak azalmas sonucu davar yetJ-.
.
raklarrun netce
.
.. Araz1 en Ka
.
lerd
mi

irle
fak
e
1
tirmenin gerlemes
.
ki yeni ve eski hal

az olan Kr gzstan'da
zakistan'dan
;:.-. . . . n ounlugu asker toplamann ua..ur
Y
. .
kn her ksn
lilern
arasnyer
.
I{}rgz
clerle
.
dan evvel b.1e so.. m uru.
,
ve Krgzstan da aakeutu
olm
bep
se
ara
1
a
m
at
da
. bale geti.r
. an durumunu en gergn
re celbetmenn
sonra Krgz erke- .
miti. Krgzlar askere anlktan
l
i cepheye gidince genlenn onlarn toprak arm
ele geireceklerinden bilhassa korkuyorlard . Bundan

baka ayaklanmada onlar ilk mallarna tekrar

olduklarn grdler. Temmuzun ortasnda mrec
hie'deki mslman halkn bir ksm askere arlma
dan in'e gemek suretiyle kadla ve_ ndoku

cu yz yln yarsnda in'den Rusya ya tlca eden bir

grup Dungan (in mslmanlan) 13 temmuzda tek
rar in'e dnd ler. Ayaklanmann kendisi Krgzit
tan'da 6 austosta Pipek etrafndan balad ve sr'
atle belki btn Krgzistan boyunda dier blgelere
yayld. Yerliler smrcleri ldrmler, evlerini
ve taralann yakmlard. 14 austosta Krgzlar
Tokmak kyn muhasara ettiler ve onu sekiz gUn
tam tecrit etiler ve ayn zamanda dier iskan yerleri
ne kar askeri harekata devam ettiler. Rus birlikle
rinin yaklamas Krgzlann silahl hareketlerine bir
son verdi ve eylln banda ayaklanma durdu ve fa
kat Krgzlar in'e gemeye baladlar. Rus ve Uk
raynal smrclerin kayplar olduka yksekti :
hepsi kadn ve ocuklanyla 2.222 gm en asilerin

Birinci Diiya Safllfl ve 1916 Orta Asya Ayaldaamu

elinde lmlerdi. Buna ilaveten bir ok Rus kadn

Krgzlar tarafndan in'e gtrlmt. 80 kadar
Rus askeri ve memur da ldilrlmt. Krgzlann
kayplan bilinmiyordu, fakat birlikler tarafndan
ayaklanmann bastrlmas esnasnda ve yaknlarnn
ldrlmesine karlk olarak gazaba gelen smr
clerin ellerinden uradklar kayplan gmenlerin
kinden iki misli daha byk idi. Bundan baka.
in'e giden Krgz gebeler askere alnmadan kOI'
karak ve bastnc tedbirler yznden kamalanyla
hem can ve hem de mal kaybna uradlar. Byk
sayda davar telef olmutu. Resmi Rus istatistikleri
ne gre in'e giden gebelerin says ortalama ok
bykt - Krgzlarn tmnn te birine yakn
olan 300.000 kii. Ancak 1916 nn knda ve 1911
ekim ihtilalinden sonra Krgzlar yurtlarna dnd
ler, bulac hastalk salgnnd an harap olmU ve bit
kindiler.
Krgz ayaklanmas geni ve rgtlenmi karak
terde olduunu gsteriyordu; nk eski kabile rg
tnn son temsilcileri olan kabile liderleri M.aap ba
kanlar idi. Muku abdan ve ailesi - Krgzistan ha
la Kokand hanlna ait olduu zaman ondokuzuncu
yzyuln ortasnda)p Krgz kabile balannn ocuk
lan ve torunlan - harekatn ba rgtleriydiler.
Kanaat Abukin, Batr Han Nogai ve dierieri g"bi
dier Krgz kabile aristok:ratlan Rus idare sistemi
tarafndan tabribedilen eski kabile oizammm yeniden
ihya edileceini umuyorlard.
Ayaklanmaya kaulmayan kabile eflerinin bu
lunduu blgelerde - rnein Orta ve Gney

os

kim ve M.......
RusYa'da PaTr

ve abucak sona
at ok zayft

k
re
a
ve f ak'r snflan .......
an - h
s

dak
z
t
tn

a
--..
g
. n bask
m. t'. :Halk terde sosyal hareket manzaru1 abr,
e
f ndan baz : : Rus kylleri de bu na katl
a
t ve hatta
lerin bir grubunun ..__
.,.
k"oyu"ndeki asi
a
k
v
o
um
a
b
Fol
.. olan Mark Vlasenko ve Preobr azhen.....
.. 1u
. k?Y
ve br
.n va ls Rus ksmnd an 1. V. Karaaet
.qp
blges
bundan -...
ka
. tlm ve
a
ay
.....
,_
m
an
l
ak
ay
.
gz tarafnd,an
n

br
ok
ste
cn
vakaJ
Bu
.
ti
edilmi
.
.. termy
.
y sonra 'dam
or1ard ve ...
s
go
llk
ze
r
nla
bu
o...
t
.
ka
a
f
vard'
R us 'daresne ve 1t1

as
nm
la
ak
ay
z
rg
rak K
nel ola
n olarak kalmt li,
.
wne kar bir. isya
"clg
.
. o"ldrl"mes. bunu
so..muru
alt
gm ennn
binden fazla Rus
ca isbatlaroaktadr.
ok zayft ve ,
Gney Krgzistan - harekat
ndaki ve fakir
k
alt
bas
bucak sona ermiti. Halkn
al hareket
snflar tarafnda n baz yerlerde sosy
manzaras almt ve hatta baz Rus kylleri de b
na katlmlard. Folbaumovka kyndeki asillerin
bir grubunun ba ve bir kyl olan Mark Vlasenko
ve Preobrazhensky blgesinin yals1 Rus ksmndan
I. V. Karaaef Krgz tarafndaki ayaklanmaya ka
tlm ve bundan dolay sonra idam edilmiti. Bu
cinsten bir ok vakalar vard, f a;kat bunlar .ellik
gstermiyorlard ve genel olarak Krgz ayaklanma
s Rus idaresine ve Rus smrclne kar bir
isyan olarak kalmt. tkibinden fazla Rus gmeni
nin ldrlmesi bunu akca isbatlamaktadr.
KAZ.AK STEPNDE KARIIKLIKLAR
Kazakisan'da halkn ve smrclerin says
gz nne alnarak - ki Krgzistan'dakinin bir ka

Biriocl Dnya Savap n 1916 Orta Asya Ayaklann-

o,

mislini gmektedir - ayaklanma mahalli tabiatta

idi ve genileme miti. Kazaklar arasnda Lepsinsk,
Ust Kamenogorsk ve Semipalatinsk ili Karkarala
blgelerinde baz yerli blge idarecileri ldrlm
t. Burada da askere gitmek istemeye n ufak bir Ka
zak gebe grubu in'e getiler. Turgai'de ve Tur
gai ilinin Irgz blgelerinde karklklar daha ciddi
idiler. Bu blgelerin l olan steplerinde gelecein
Kazak komnist lideri Amangeldi Imanof 1916 ha
zirann sonunda hemen kmsenemiyecek mfre
zeleri birletirdi. 1916 eyllnde Amangeldi Albay
P. Tkaenko komutasndaki bir Rus mfrezesiyle
arpt ve ekim 18 de onun taraftarlar - iki binden
fazla sayda - Rus mfrezesini Irgz'e geri pskrt
t. Kasmda Amangeldi Orta step blgesini kontrol
altnda bulunduran Turgai ehrini muhasara altna
ald. Amangeldi'ye kar General N. Lavrentief em
rinde bir mfreze sevkedildi ve isyanclan uzakla
tmay baardlar. Amangeldi 24 ubata kadar ab
ti Kul ve Kara Kul glleri arasnda Turgai'ye krk
kilometrede tutundu. 24 ubat 1917 de Batlakkara
Ruslar tarafndan alnd ve ihtilalden sonra ge ici
hkumet genel af ilan ettikten sonra Amange1ldi si
lahlarn braktL
Bu devre boyunca Kazak liderler tarafndan
mstesna bir e kingen davran ve anlay gsteril
mesinden bahsedilmesi icabetmekte dir. Onlar Tebli
in halka ilanndan evvel iilerin askere alnmasn
nlemek iin ellerinden geleni yaptlar. nandan sonra
askere alnma artlann hafifletmeyi ve baz geckme
lerin elde edilmesini takibettiler ve idare ile Kazak

F
210

'd pn-.Tckizm ve Mslmanlk

Rusya a ....--

yaptlar 7 temmuzda, karhalk arasnda araclk son ra A. Bukeihanof' O .

nda n
klklann ba1amas
nl altnda Turun baka
f'
o
a
t
1
u
D
M
Alna.rof ve
arecileri arasnda b'r k onid
e
.
v
r
e

fl
e

k
za
Ka
gai'de
ar 'daresinden askere aln
ferans yapld: .Bu grup
an bir
. talebettiler ve sonrad
mann gecktn1mesn

l
rafndan kabu ed en bu
oklar Rus otor'teleri ta

bir sra tedbrlen teklif ete r yey. kolaylatran

n Kaza.k liderleri daitler. Ay aklanma esnasnda ay

teskin etmek, kanma Kadetlere yakn olarak halk . man o mak

" mek, kan dklmesne
kla son "er
Blhassa on!ann
iin ellerinden geleni yapmlard.
sndak ha
gayretlerine borlu olarak Kazaklar aa
azak a
reket Krgzardan daha az kurba_n verd.
e yu z
uzer
k
yplar indeki salgnlar da dahl olma
lerce olarak saylrkEn Krgzlarn kayb onbinlerce
olmutu. Bundan baka Kazak'n ars ve Kazak
liderlerinin aracl ile Orta Asya' nn dier halkla
rma kyasla Kazak ve Rus halkn kalblerinde daha
az ac brakm t. Ayaklanma esnasnda Kazak ga
zetesi okurlarna kendinize hakim olun, kamna
itaat edin. Kt haberleri kkrtanlardan kan
nz. Bir eytan ruhunun yayd felaketten Al
lahn kullarn koruyun. diyordu. Ayaklanmadan
sonra Kazak'n nairi Baitursunof ve arkadalar ba
r tavsiye ediyorlard. M. Dulatof Kazaklar mana
sz bir karklkla harap oldular. Bu feci felaketin
sebebi Kazaklarn geri kalmalar ve onlann klt
den yoksun olmalarndandr diye yazmakta idi. Ya
zar smrcln btn glklerine ramen top
rak sorununda, idare ile anlamazlklarda ve Kazak
lar arasndaki kayplardaki balca sebebinin m

Birinci Dnya Sav-. ve 1916 Orta A5ya Ayaklanmu

211

terek- bir dilin olmay ve Kazaklarn gereklerle

olaylara nfuz etmelerine muhtedir olmamalarn
dan olduunu anlamt. Kazaklarn kendileri de bUr
nu anlamlar ve ihtilalle i sava boyunca liderleri
ne kar gvenlerini gstermile rdi. 1917 de Baitur
sunof Kurucu Meclise seilmek iin stn bir oun
luk kazanmt.
Rus idaresi ayaklanmadan ve onun sonulann
dan ileri derecede sorumlu idi. Askere ary bildi
ren tebli ve mslman iilerin seilmesine ait ni
zamname onlar balayc olarak yazlmamt. Bir
sra liberal hareketlere ramen - askere alnacak
larn tayininin halkn temsilcileri tarafndan tayini
ve yedeklerin gnderilmesi hakk gibi - emirname
nin tebliin ilan tarihi ile fiili olarak askere alma
arasndaki zamann - bir ay gibi - ksa oluu, ba
z hususlarn kesinlik gstermemesi kanlmayan
karkla ve memnuniyetsizliklere yol amt. te
yandan bu iler iin seilen idareciler kabiliyetli
kimseler deildi, ayn zamanda yksek dereceli me
murlar yerlilerin ne dilini ve ne de adetlerini bilmi
yorlard. Orta Asyada ve Kazakistan'da yarm yz
yllk - hatta baz yerlerde bir buuk yz yllk Rus hakimiyeti esnasnda Rus hkumeti Rus klt
rn ve dilini mslmanlar arasnda yeteri kadar
yaymamt. Rus sosyetesi mslmanlarn sorularna kar hi bir zaman yeteri kadar ilgi gstermemi ve sava esnasnda da siyasi ilerle me
gul olmutu. Mslmanlar savaa katlmak iin ha
zrlamakda ok az dikkat gstermilerdi. Ayaklan
ma ilk balad ve General A. N. Kuropatkin genel

Msllimanhk
Rasya'da p._.Trkim .e

ki birliklerinin k:
Vali ve Rusya'mn Orta Asya'da
lttifak'n Dumadak
mutanlna atand zaman
ve K. M. Tev-,
Tatar temsilcileri A. F. Kerensky
komisyonu Duma'
kelef'in bakanlnda hususi bir
i dorudur. Komisyon
nn Orta Asya'ya gnderdi
sunmu ve fakat bu
tetkiklerinin neticesini Duma'ya
maya kar ge
ok ge olmutu ve Dumada ayaklan
rekli bakaca bir tedbir almamt.
aplar yazl
Taknlklar hakknda bir sra kit
n e olduunu
mtr, fakat bugn de nihai amacn ,
n yalnz
tam manasyla tayin etmek gtr. Hareketi
rann
mahalli olarak rgtlendii, bu hareketin hazi
ik
birinden eylln birine kadar deiik yerlerde lei
zamanlarda balam olmas hakikatinden ortaya
kmaktadr. Cedidler buna hi bir yerde katl
mamlard. Ancak baz yazarla.n n bildirdiklerine
gre ayaklanmalar onlar tarafndan rgtlenmiti.
Belki Jizak'taki kanklklara katlm olan pek az
rencinin milliyetci liberal evrelerle ilikileri v
d. Hareketin liderleri yardmclarnn lmlerinden
tamamen sorumlu idiler, zira onlarn ufak blgeler
deki ayaklanmalarnn Rus idaresi ve birlikleri tara
fndan kolaylkla bastrlacan bilmeleri lazmd.
Aslnda da isyanclar iin bir sonu alma ans yok
tu. Bu sebeple bu hareketi Trkler ve Ruslar ynn
den karlkl olarak anlamazla bal steplerde
manasz yere kan dklmeden baka bir ekilde yo.
rumlamalc ok gtr.

.KISIM X
1917 HTIL.\U:NDE RUSYA
MOSLOMANLA.R
1917 Ekim ihtilali Rw topluluunun btitUn ta
bakal nnda hayranlk ve umut yaratnt. Herke.
milletn maddi ve manevi glerinin daha gelifmeai
n! vadeden_ RWJya'm demokratik lnkiJat iin yeni
br devrenm aldgna inanyordu. 1789 Fr ansz ih
Al eski sloganlan - zgtirl11k, qitUk, kardet
hk - msanln byk bir ksm tarafndan tekrar
duyulmaya bala.m, gibi grUnUyordu. Bu kelime
ler Rusya'nn hrriyete qk bUtUn halk iin hr -ve
demokratik bir gelecek iin mit kaynq ylds ola
rak parlamt. 1917 ekim ve ubat arumdaJd kar
ma kark sem ay iindeki kadar dou Avrupa'nm
tarihinde hi bir zaman bu kadar ok nutuklar,
tirhanlar, tebliler yazlmam ve ititilmemitti in
sanlar ve partiler demokrasi ve sosyal adalet fUdr
leriyle sarhot olmutu. Bunlardan eer varsa ok
az, mes'ut bir gelecek yaratabilmek iin .tell eda.
kat beyanlan kadar, pratik dncelerin ve baait
ilemlerin de llzm geldiini anlayabiliyorlard.
Yalnz Ruslar deil, ao ar imparatorluunun
bUtn halklar bu qaftalu iinde iyinuerlik ve hay
ranlk iinde idiler ve Rusya'daki mtlalman lider
ler c monari idaresinin zincirlerinden tamamen ve
kan dkmeden kurtulmay, kutlamaya bqkalann
dan daha az katlmaro1ard. Mslman liderler de

kizm ve Mslmanlk
RmYa'da P anTr

214

iyle
gru annn liderler
et
.
:11ll
r
die
n
Rusya'n
atik kucumh !,i etin demokr
raber yeniden dogan
msl
v RJsya'rln btn
rlar
yo
in
una
rulu
:erni ve ibirliini tasavvur
manlarnn brleece
ve milliyeti
1
.
de tamamen pol'tik
edyorlard. .l917
lzumu
.
larla rtbas edilmesi
amala:m dn slog
soylu
o l
kleri - dier Trk
'

sona ernc..e Rusya

dn ve kl
aynen - s am
.
mayan musl"umanlar da
lettler ve .mus
..
afnda birlemeye devam
t"uru etr
_ .
gi milli vey.a rk prog..
manlgn kendsn
' . n her han
gosteryordu.
nu
uu
old
i
etl
vv
ku
a.
dah
ramdan
'
de R usyaresn
Yeni Rus Hkmetinin ilk dev
nle:, artk kapan
daki slam Birlii'ni tevik e
fakat nufuzlan
m ttifak'n liderleri olan tecrubel . !kin . N'

c
i. .
olmayan 1905 . 1906 emekleriyd
.
hafta
k
kola'nn tahtndan indirilmesnden
sonra onlarn Dumadaki temsilcileri Petrograd'da
Rusya mslman liderlerini bir konferansa ard
lar. Konferans 15 17 Martta topland. Bu konfe
rans Rusya mslmanlan iin geici bir merkezi
bro seti ve yeni bir - bu sefer engellenmeyen btn Rusya mslmanlan iin 1917 Mays banda
bir kongre yaplmasn kararlrutrd. Konferans ye
ni kongreye seilecek mebuslar iin baz esaslar ha
zrlad ve bir gndem yapt. Seim idaresi unlan te
m ediyordu :

1)

2)

Rusya'daki btn mslman milletleri ya

placak kongreye katlmak zere davet
edilmeli.

Katlacak temsilcilerin nisbeti prensibine

mmkn olduu kadar uyulmal.

1917 tbtilall:de Rusya Mslmanlan

3)

215

Btn mslman kltr ve eitim kurulla

nnn, renci cemiyetlerinin, akide birlik
lerinin, kooperatiflerin ve buna bener
rgtlerin temsilcilerinin bu yeni btn
Rusya mslmanlan kongresine katlma
lan iin davet edilmeleri.

Yeni Kurulan merkezi bronun yeleri ve ms

lman birliklerinin temsilcileri de Duma'nn msl
man yeleri gibi bu kongreye katlmalan iin da
vet edilmiti. Yaplacak kongrenin Trk soylu milli
karakter yine btn Mslmanlarn olmas R us
yal bir Trkn deil fakat bir Dastanl olan Ah
met Tsalikof'u yirmisekiz kiilik Merkezi . bronun
bakanlna semekle kendini gstermiti. Kongre
nin .gndeminde Rusya'nn yeni kurulu ve devlet
rgtlenmesi, mslmanlann kltrel otonomileri,
eitim problemleri, mslman idaresinin yeniden
rgtlenmesi, ii ve tann sorulan, yeni iskanlar ve
dou illerinin smrlmesi yer almt.

Ruslarn ve lmparatorluun Avrupadaki dier

halklarin gelime metodunu izleyerek, radikal
sosyal olaylan d,estekleyenler Rus Msmanlan
arasnda grnmeye ve gelimeye balad. Rilhassa
Tatarlar, Bakrlar ve Azerbaycanllar arasnda. g
rnen radikal solun kuvvetlenmesi ksa bir zamanda
geleneki milliyeti liberallerle ihtilafa sebep oldu.
Bu atmalarn ilki Kazak ilinin idaresine ait soru
zerine kt. Duma'nm mslman partisi partinin
ihtilalden evvel beraberce tatmin edici alma yap
tklan eski vali P. Boyarsky'nn vilayetin banda
tutulmasn istiyordu. Tatarlarn aznlkta olduklan

216

Rusya'cla Pan-Trkizm n Mslmanlk

.
ratorluun dier halklarndan
ve dah a zyade impa
il olan Kazandaki. Sovye tlerin
.
ve Ruslardan mteekk
. .
darec il er. nn heps
r
a
esk
eri
erl

ask
ve
ri
ile
i
edyorlard. 4 martta Sos yalst
kmelerinde israr
Ak'm oldugu Sovyetler
ihtilalciler ve Meneviklerin ha
mahalli askeri komutan K. Sandetsky ve yardmcs
General A. Kamarof ve dier yksek rtbeli subay
ann tutuklanmasn talebettiler. 6 martta Vali Ba
yarsky azledildi. Kazanda onun zerine Tatar Sosya
listleri Fuad Tuktarof ve R. Halfin bakanlnda
bir hususi mslman sosyalist komitesi J>rgtlediler
ve bu komite Sovyetlerin mahalli askerleri ve iile
ri ile yakn bir ibirlii kurdular ve bu btn Tatar
mfritleri iin toplanma yeri olmutu. Kazan'da 7
Martta yaplan bu komitenin ilk toplantsnda bir
Tatar sosyal demokrat hatip olan Mullanur Vahi
tof btn meakkat eken msmanlar gelecek
sosyal ihtilale katlmalar iin tevik etti. Vahitof
konumasnda burjuva Mslman Birlii, Ittihad'a
d'.111il Tatarlar Mslman Tatar prol etar yasn da
a
.
hl kitl
elerden derin bir uurumw ayrdn
belirtti.
Kazan'da. e d'ger
- ehrlerde mslman sos ya.
.
lst komtel
ernn teekkl ve Mullanu Va
r
hitof ve
onun sosyalist yardmclar
nn sylevleri .. 1.. an
sosyal ve politik birliin
sr'
pa usya'snn ve K afkas atle dalmas:n: ;.
ya'nm m"usl"uman halknn lerleyen radi
.
. kalizasyon w ilk
ak iaretleriy

di. Mslman syas.

cephe hr ok parti
miia
"
E
.
_

lere bln
""' tu. n sagda dn
adamar ve muhafaza rJa
vard ve bunlar K
ka r
uzey Kafkasya ve
Orta Asya'da
halen kuv vetli idil
.
er. yende
n rgtlenerek ttihat
W

1917 ttili linde Rusya Miuliimaolan

217

olan en son lttifakm orta derecedeki burjuazi libe

ralleri tarafndan merkezi mevki igal edilmitiki
onlarn muhalefet etmeyen lideri Duma mebusu
Sadri Maksudi'ydi. ilerin meselelerinden ziyade
milli ve tarm sorunlaryla daha ok ilgilenen Sosya
list kanat solda abucak genilemiti. En an solda
bir enternasyonalci Menevikler ve Bolevikler
grubu belirmiti, fakat 1917 baharnda bu radikal
kanat hala. ok zayft.
MERKEZC1LER ve ARAZ
MUHTARYETtLERt
Bu su-alarda Rusya'da Trk politik birliine
dier bir engel de aramcilerle merkezciler arasnda
ki ihtila.ft. Snr eyaletlerin Trk liderleri - zellik
le Kafkaslar, Krmllar, Kazaklar, Bakrlar ve Or
ta Asya mslmanlan - ulusal arazi muhtariyeti
prensibini desteklemilerdi. Bunlar Knn, Azerbay
can, Bakrya ve dier mslman snr eyaletlerini,
federasyonla. birletirilmi bir Rus cumhuriyetinin
muhtar ulusal alt snflar olarak organize etmeyi is
temilerdi. Tatarlar, bunun yerine btn Rusya Ms
lmanlarnn mrkezi olarak ynetildii kltrel bir
muhtariyet teklif etmek suretiyle bu prensibe kar
koydular. Bunlar Mslman - Trk birliinin mu
hafazasna yneldiler ve Rusya'daki btn Msl
man halk iin merkezi bir idare organ tekil etmek
istediler. Buna gre Mslmanlar, toprak datnn
bir tarafa brakarak, bir tek ulusal kltrel teek
klde organi.ze edilmeli ve bunun en st organ mer
kezi. Rus hk.metinin muhtar ksm olmalyd.

Rusya'd P...Tiirld:m ve Mll..._

ezilemi bir msIUman

idBP
_
By1ece merk
:-
toplanmam
fak
at bt
lg ede
tL.
her ha.ng bir b

l
d
a
o
m
an
ru
'"""'
du
Tat
r
ar
k b
lar 1'111
..._
Rusya'da dan
c
ak
Mn"l"
An
w um an h111
'd'

a
m
nla
a

tek elverili
, Tatarlar herha.ngt
es
em
il
kez
mer
i
'd
ili bir ekilde bulundura1>111
tekilatta etk
bir buuk yzyl bo
;, Bundan baka, geen
.
YlUlit
de hder rol oynamaya
ilerin
iyet

slam
t
in
vle
de
m olduklarndan, merkezilemi Ms.lman idt
sinde de bu rol muhafaza edeceklern umuyorla
Kazan uzun yllar nce Rusya mslmanlarnm &l
kltr merkezi olmutu, fakat Tatarlar, eitli 111"
gelerin ve ulusal gruplarn toprak muhtari:J
Kazan'n nemini kaybedeceini ve kendi bl
sadece Tatarlara ait merkez .olacan dli.....
lerdi. Kazan havalisinde Rusya'daki Tatarlarn
lam saysnn ancak te biri yaamaktayd, geri
lan :fusun % 15 ini tekil ettikleri Volga
blgesindeki dier eyaletlere ve Rusya'nn
yerlerine dalm durumdaydlar.

1'

alt

BOTON RUSYA MSLMANLARININ

LK KONGRES
. :3'1' tn ikinci yars ile Nisan ay tamamen Ru;f
mtislumanlan Kongresine hazrl
kla geti ve bu
fer delegeler, Rusya'daki m
slman halkn hemf
. ..
hemen b . tun
politik, sosyal ve ulusal gruplarl

tems. l edyorlard. Bu
dnem iinde Mslman 1Jill
g-elenn ounda m
_..:.
aha1li konferanslar tertip eou
Bu konferanslar
d
a
yaplacak olan kongrenin dele&"
leri seildi ve ..lt . .
ure
l ve dini yaant ile ilgqi sort
lar tart.fd ;
atarlar ve dier Trk mi li g l
rup a#
l

,11 ttJJAUnde Rusya MUsliimunlan

21'

nn yarusra, Kafkas dallar ve Orta Asya Tajik'

leri gibi, Rusya'da Trk olmayan MUslUmanlar da
kongreye katlacaklard.
Mahalli konferanslarn hepsinde iki temel nok
ta ele alnmt. Bunlar MUslUman din idaresinin ye
niden kurulmas ile her blgenin ulusal kUltrel
hayatnn kurulmas idi. Bu toplantlar iinde en g
ze arpan 10-15 nisanda Kazanda yaplan, Tatar
konferans idi. MUslman Din 1daresinin Ufa'da ye
niden tekili iin ve merkeziiemi tamamen Rusya
mslilmanlar kltr muhtariyetinin kurulmas konu
su ilenmi ve ilk Kongre iin delegeler seilmiti.
Bakr 'konferanslar daha ziyade smrge sorun
lan ile ilgiliydiler. Avrupa Rusyasndan gelenler
uruna el'lerinden alnm olan t opraklarn tekrar
Bakrlara iadesi iin yollar aryorlard. Takent'de-
ki Orta Asya MUslmanlan konferans da yine is
kan meselesi ile ilgili idi, fakat burada muhafaza.
kar din adamlar, mahalli halk ve okullar araamda
slam etkilerini kuvvetlendiren kilise fonu (vakf)
meselesini ilk safhaya koydular.
Knm'da 25 martta Simferopol'de yaplan ma
halli Tatarlar konferans Knn ve Litvanya Mi.is
lmanlar iin yeni bir Mft seti; buna ilaveten
kilise fonlarn Knn Mslmanlarnn kullanmas
iin bir tarafa ayrd ve Knm Tatarlarnn killt
rel ve toprak muhtariyetinin pratik gereklemesine
almas iin krkbe yeden ibaret zel bir ynetim
kurulu tekil etti. Trkler lehindeki evrelerle ya
kndan ilgisi olan radikal, milli grup Vatanm ye
si molla M.C. Cihan'n mft olarak seilmesi, da-

220

au.,ya'da Po-Trkim ve Mslman.

ml Tatar liderleri..Q. takibedecekleha bandan Kr . .

t.
r yo"n tayin etm

un
,nn bu
t
ya
Rus
blgeve
n
la
yap
.. 1 ..
Moskova'da
M
delege.
yz kadar

lerin den gelen dokuz

;
ok
e , 1 Mays 19
. i popt;.
nin katld lk Kongr
amlarn dan b n o an Mu.a.
ler ve ilerici Tatar din ad
baz sur elerin
. f tarafndan ald. Kur'andan
Bgee
.
' anlan
'
us
gec. Ille!'
okunmasndan sonra, Rusya M
lkof, al konu
kez brosu reisi olan Ahmet Tsa
okrat ayn 1.1
al
Dem
masn yapt. Bir solcu Sosy
manda askeri ve ii temsillcilerin Petrograd Sovyet
nin yesi olan Tsaliko f konumasnda, her zamanki
Mslman istekleri ile yeni devrimci amalar birle
tirdi ve bu tarihi kongre nin al treni ve
ln zincirlerinden kurtulu iin temsilcileri tebrik
etti.
Milletlerin, yzyllardan beri iinde strap ektiimiz ka,
lk zindan, balkn ayaldanmasmn patlamalar altnda ezil.
lir. Bu salonda yaptm: toplantmz hrriyet afann kln
ile aydnlanmtr. Fakat kalplerin.ii doldman mutluluk hissi, po,
Utik sorumluluk duygusunun ve asrlarn tarihi derslerinin v
i uyankl rtbas etmemelidir. imdiye kadar
MstmaJr
Hristiyanlarm ayaklar aJtuda ezildi ve ldci hatta nc
suf
vatanda muamelesi grd- ...

Tsalikof'un konumasn takiben Kurul presid

unu
(idare heyetini) seti, bunlar Topuba.ef,

Aktiamof, Dosmuhammedof, Abdullah Hojaef,

Tsalikof' .kendisi ve dier yedi kii

idi. Bundan
sonra etli parti ve politik gru
plarn temsilcileri
tmdan yaplan konuma.
ar b alad, bunlarn
hepsnde esas konuyu heue
.
' demokratik
., can.I br
..
tikbal um
. . tekil ediyordu. Hr
d
istiyan olmayan -

J917 ttiWhde Rusya Miisliimanian

221

nflar ksm .bakan olan Serge A. Kotliarevsky ge

ici hkmet adna kongreyi selamlad ve onlara
nlerindeki Rus Mslmanlarnn kltrel ve politik
hayatn yeniden organize etmeyi yklenm'? sorum
luluunu hatrlatt.
Topubaef hkumet temsilcisine cevap vermek
Ur.ere ayaa kalkt. yi temennileri ve tavsiyeleri iin
Kotliarevsky'ye teekkr etti, fakat olduka ac
bir ekilde Kotliarevsky'nin, Rusya'daki milyonlar
ca mslmann yzyllardanberi neden bu kadar ses
siz bir ekilde beklediklerini aklayan sebepleri
kendi blmnn kanunlarn da bulabileceine ia
ret etti. ..
Fakat imdi zgrlk giDe$i z.erimizde ve bir defa poll bo
yunduruundan kurtulduktan son gerkte neler yapabilec:eii
mizi btn dnyaya gstereceiz... Hell4!yden nce tam bir dini
hrriyet istiyoruz - ve Rus hkumetinin delegesi olan sizler, en

ksa zamanda
melisiniz.

Mslmanlk ilerinin

idaresi yetkisini biz.e devret

Bundan sonra Topubaef, slam okullannda

eitim zgrl li7.erinde israr etti, fakat - devle
tin dili olan - Rus dilinin slam okullar programn
daki yerini muhafaza etmesini kabul etmekteydi.
Bundan sonra krsye gelen, bir Tatar sosyalist
olan Ishakof delegelere otuz milyon Mslman>'a.
kar olan grevlerini hatrlatt ve kendilerini slam
n bykln baarmaya zorlad. Bir ii deege
olan Hojaef, hrriyetin iilerin gayreti ile kazanl
dma ve ne yazkki her ulusta hala ezilen ve ezen
snflarn mevcut olduu> hususunda srar etmekle

222

asya'da Pao-Trkian ve Mslllllll

heyecanl olan_ gidiint bir

n genellik. le '
n
r

a
a
i
n
u
<kon
n a get rd .
bav.,,.,
aenkszr1..k .. selamlamalar ve komisyonlarn
e,
'"
'
'
nk gunu
dd
d

ah
a
c
d
Uunce. n kongre
ere
ilnes. 1e ag sd balayabildi. slam muhtariyeu.
ancak 3 y
prensipler ve
ak.i Rusya'n
asyon\na ait
. 0rganz
nn
onr
alma1
bundan s
l yaps,
1.t.k
mus
.. t:k.bel po 1 v
dikta
nazar
nn
i gnl" erde kongre
rn takp ed'ldig
tini ekti.
Y'III

OTONOM PROBLEMLER
ar arkalan
Sadri Ma ksudof ile Ta
trme tez_ kgreye ihti
dan hazrlanan merkezile
atta br Trk tara.fut.
yatla sunuldu _ bir Tatar
of tarafndan. TsaJi.
dan deil de Dastanl Tsalik
_
le, Bat kuvvet,
k f Kafkas mizac nn btn iddety
e:ine hcum ederek ve bunlar emperyalizmlev 1\
slam halkn istismar etmekle sulayarak aa.l!QF
ki konuma sna balad :
Btn Avrupa blrumetlerl imdiye kadar hrriyeti n
kt niyetlerll 'il
mokrasiyl ezberden okuyan gzel konumalarla
imdi A.J&
yaptklar ileri gayet malirane bir ekilde gizlediler...
rupal kuvvetler tarafodan organize edilen bi' ok s&l'IIlan l
trlayarak u sz aklm17.3 getirebiliriz: Rzgar eken ,.
bier. Size teekkrler. Avrupallar, son yldanberl .t
kan alad ve mlevves oldu. Rus ihtilali Avrupa'y cezaJua,
mak ve imaol Bat'nn kaplam olduu pislikten andnlk
iin, gkten gelen bir yldrm gibi yet,ti. Bu ihtilal Mool
!erinden AtlM Okyanusu'na kadar btn lslam dnyasn
1JJII
drd. Asya ve Afrika halknn meydaDa
ged_rdii bu TrkTllr
dnyas ok nceden slamiyeti kabul
etmilerdi ve tslam kil)li,
riine sk skya bahydlarR usyaMslm
aolan olan bizler, biid

*"

1917 thtilaUnde Rusya Mslmanlar

22.S

lslao memlek etleri arasnda en ileri olanlanyz ve hrriyet ut

noa birlik tekil etmeye bir rnek vermek bizim grevimizAtir.
sugn tslam dnyas geri kalm bir dW'imdadr, fakat bu Av
npa'nm gem vurm asnn bir sonucudur. Bu srada dnya kuvvet
toplamaktadr. Biz Mslmanlar, slamn kutsal ve byk kita
bua dayanarak, btn Mslmanlann kendi itikatlanm ve nede,.
niyetlerini mdataa etmek ayaklanacaklan ve kendilerini ba
la kainatn yneticileri olarak grmeye devam eden Avmpallan
yakndr. Yakn Dou
kar mcadeleye layacaklan zaman
balknn uyku iinde oldufu ve bu sessizliin onlann topraklan
zerinde bkm srd ber zaman sylenmiti.
Artk bu uyku so erdi. ranllarn ve Jn Trklerin ibdli6,
Trablosgarp'daki ayaklanma ve son olarak Bizjm Rus lbtiWine
katlmamz Dou'nun uyanmakta olduunu gstermektedir.
Avrupallar bala slam memleketlerindd dunmu yanl, an
lamaktadrlar, fakat kendilerinin mdafaa durumuna gemek z.o.
nnda kalacak.lan ve stn gayretlerini bir zamanlar kendilerine
kle gibi bimet eden ve kendilerinin istismar ettikleri kim
selere kar lmllmmak zorunda ltabalklan zaman yakndr.

Bat aleyhindeki grltl konumasn bu e

kilde bitirerek, Mslman Merkez Brosu muhtari
yet mesele sini ele ald. Btn uluslarn hrriyeti hak
ettiine iaret etti. Fakat szlerine unu da la.ve et
ti Halen Rusya'dan ayrlmaya abalayan Rt'$ya
M slmanlar arasnda, nemli politik gruplar vok
tur.

Bundan sonra Tsalikof, federasyon ve muhtari

yet iin temel prensipleri sralad - o sralarda bu
iki kavram bir ok zihinlerde .bir birine kartrl
yordu. Bugn en popler politik sistem toprak
muhtariyetine dayanan federasyondur. Federasyo
nu destekleyenler bu sistemin Rusya'nm btn ulu
sal problemlerini halledeceini ve kendilerinin kal-

'

RU5Ya'da Pan-Trkhm ve MslmaaJ 1;

at garanti edecea mili etlere en geni frs

1tmnasnd
tscher
B und,dan
. etmektedir
' > Norddeu
a
idd
,
ini
ri ve Avustralya ya kadar,
Ame rika Birleik Devletle
on tipiyet ve federasy
.
. yetnn,
kurulmu o. 1an eitli muhtar
Rusya
tar
muh
.
len. n e1etiren Tsalikof' arazi alarn karlay
ihtiy.
p
.. ..
. hesn
Musluman haBurun gerek
1fade ettl;
up
daki
. . yacagw hnausun

karlam
ydana gel
..
r
k sayda muhta topraklarn me
unko
..1e edil
. kendilerini bir birinden ayrm ve .zo
mes
. ul al gruplara blecekti. Para1a ve H ukmet>
ak
s
::nsi:ni hatrlatt ki bu halk bi klm mak a
lan tr>
dy1e hainler tarafndan baar le kul lm
na gore deil.
ve Rusya Mslmanlan'nn toprak esas
. 1
..
r
b
eme1en.
gore
na
esas
r
siple
pren
rel
klt
sosyo
.
.
nin kendileri iin ok daha pratk br ey o1acag
sonucuna vard. Bylece Rusya Mslmanlar, cora
fi balomdan blnm olmalarna ramen kendile
rinin kanuni, icrai ve hukuki bir organizasyonu olan
birlemi, merkezilemi bir kltrel - dini toplu
luk tekil edeceklerdi. Ulusal parlementosu olan
meclis, Rusya'nn btn mslman halk tarafndan
seilecekti.
Azerbaycan'l lider olan Resul Zade, federatif
veya muhtar organizasyonun desteklenmesinden sz
etti. Kendisinin uyank ve mantki bir ekilde ne
srdkleri, Tsalikof'un heyecanl ve ok kere tena
kuza den konumasyla byk bir tezat tekil edi
yordu. Resul Zade Tsalikof'un temel dnceleri ile
ayn fikirdeydi yani Rusya Mslmanlar Ruslarla
olan politik ballklarn muhafaza etmeliydiler ve
onlarla beraber demokrat bir halk cumhuriyeti kur
malydlar :
v

1917 thtilillode Rusya Msliimaalan

22.5

Fakat KJu2tka'dan Karadelz'e ve Arkanjelsk'den tran'a

kadar uzanan bir geni, arazinln - btn Asya latJa
yzeyinin aJhda blrinl tekil ediyor ve yz yetmi milyona
kadar blr nfus ihtiva ediyordu - demokratik idaresini baarl
bil' ,ekilde organize etmek nasl mmkn olabilirdi? Memleketin
bir tarafnda gne doarken br tarafnda insanlar uyumaya
hazrlanyordu. Rus balknn isteklerini ancak ademi merkeziyet
ve muhtariyet tatmh edebilir, bir ok Ruslar da ademi merkezi..
yet preruibinl desteklemldedirler. Benim fikrime gre gelecekte
Rosya, muhtar arazileri ihtin eden blr federasyon olmaldr. Rus
ya'mn mstakbel politik orgai..asyonu, her birinin kendi ulusal
memleketi olmas gereken btn halkm tatmin etmelidir.

Fakat btn slam uluslar Rusya iinde bir

kltrel federasyon tekil edebilirler, bu kolayca ba
arlabilecektir; nk bunlarn arasnda en kuvvet
li ulu.sal gurup TrkTatarlandr. Bizler Trkz ve
Trklerin oullaryz, byle olduumuz iin gurur
duymalyz. Bir Trk benliinden bir Trk kltr
yaratmak istiyoruz, buna mecburuz. Rusya'daki
otuz milyon mslmandan yirmi dokuz milyonunun
Trk olduunu unutmamalyz. Rusya'daki Trk
halk yzyllardan beri blnmlerdir; fakat imdi
sadece birleme konusunda deil ayn zamanda ken
di ulusal mevcudiyetlerini kabul ettirme konusunda
da kesin niyetlerini haykrmaktadrlar. Fakat ha
len eitli Trk dilleri vard,r. Volga Tatarlarnn
kendi lisanlar, edebiyatlar, yaynevleri ve okullan
vardr. Trkistanllarn kendilerine has aatayca
edebi lisanlar ve 7-engin edebiyatlar vardr. Ayn
ekilde Kazak lisan da daha byk bir gelime gs
terirken, Azerbaycan Trkleri, Tanrnn da yard
miyle kendi kltrlerini yarattklar gibi, kendi dil
lerinde bir edebiyat yaratmlardr. Bylece btn
bu insanlarn kendilerine has yollar olmutur. M-

:26

rklzm ve Mslman,.;
Rusya'da Pan-T

una akmakta olan bu . eitli

. Trk okyanUS
lrec
terek br . . b. r T"rk den izi meydan. a. get
. . ek
n
ne
Trk hr e
,, b"1r Trk otonorrus styoruz.
mahau
li
mil
z
.
tir. B .
. a}h as klmak iin otonom br Azeru
.
Ta vsiyeler s
Trkistan ve Kazakistan vesair
a
,
baycan D g , - r;;ntr bu halkl ar n kendilerine

yaratlmas iten
om devlet
n v'sar..u.udr. Btn bu oton
mah sus _o zellkle
ilerini kendilri yapmal ve kendi
ler kend mall
ip omaldr. Bu otodileri sah
.. .. l kalknnalarnn ko
nilli idarelerne ken
. dini ve klture
nom eyaletlern
la
maksadyla bt. n Rusya Mslman
.
' ordinasyonu
12..,lan
. . n
. kurulmas cabetmektedr. ....x19
.
nnn meelsn
.
. edlen ve Sadri Mak
sil
tem
an
fnd
tara
rlar
Tata
ta
_
iler balanntarafndan ynetilen Merkeziyet
beraber
of'un bulun duu arkadalaryla
da T sal.k
. .
.
Resul Zad e 'nin milli eyaletler otonom _proJesne o
kadar kzmlardki bu kararn zerindeki oyla
y sabote ederek toplanty trkettiler. Ey!eer
le Me rke ziye tiler arasndaki son almay on.emek
iin bakanlk oylamay 7 maysa kadar erteleme
ye, Tsalikof ile Resul Zade'nin fikirlerinin daha f8Jt'
la tetkik e dilme si iin anayasa komisyonun a gnde
rilmesini ve her iki taraftan eit saydaki konuu
cularn daha fazla tartmalarna imkan vermeye
karar ve rdi.

!:

Sava 7 Mays'da Kazak delegesi Dosmuh

medorun bir konunasyle ald. Onun fikrine 6'
re merkeziyetilerin tezi herhangi bir muhtariyet
kavramna kar idL Delege arkadlarnn, Rusya'
daki dier Trk halk zerinde Tatarlarn manevi
politik stnlk salamak hususundaki hrslarndan

1,11 thtiliule Rusya MslmanJan

227

endie duyduklarn ifade eden Kazak lideri, Tsali ,

kof'a ac bir ekilde hcum etti. Milliyetin ne oldu
u hakknda. hi bir fikrin iz varn? Bu kan, ruh, ge
lenek, dil, Met ve toprak btnl dernektir. Top
rak btnl olmayan, merkezilemi otonom esa
sna dayanan bir mslman> ulus yaratamazsnz.
Siz bir Panslamiyeti de ilmisiniz? Pan-slamiyet
iliin arkasnda, bir milliye tin dierine hkmetmek
istemesi gibi entrikalarn gizli olduunu biliyon.z.
(Dosmuhammedof bura.da, Tatarlarn liderlik id
diasnda olduunu akca ima e tmitir). Trkistan
l delege olan Abdullah Hojaef, Dosmuhammedof ve
Resul Zade'yi iddetle desteklemitir. Biz Trkis
t anllar oton omi istemekteyiz; nk ulusa
l bttin
lk elde etmenin tek yolu budur. Bizim gelenekleri
miz, Rus geleneklerinden tamamen ayrdr. Biz kendi ulusal topraklarmzn snrlar iinde yaamak is
tiyoruz. Hojaef, hi bir ekilde demokratik prensibi
tekzib etmeyen Amerikan hkmet sistemini, arazi
federasyonunun en gzel bir rnei olarak g s

mitir. Onun fikrine gre arazi otonomlar Msl
manlar blmeyecektir, nk bir oton ominin kaplan
dierinin halkna dalna ak olacaktr. Hojaef iddi
asn daha fazla izah ederek dinleyicilerine, Rus ve
Trk Mslman halk arasnda politik snrlarn ol
masna ramen bunlarn daima bir birlerine yakn
lk duyduklarn hatrlatmtr.
T oprak otonomisini destekleyen yegane Tatar
konumac Fuat Tuktarof olmu, merkeziyeti ha
reketin kabulnn ister istemez Merkezi Asya "'ve
Kafka syal delegeler tarafndan kongr
enin terke
dilmesine yol a.acana ve - kendi lsnde ger-

p
2s

1917 tbdliilinde Rusya Milslmanlan

n-TrldDn ve Mslma nl\

R usYt'da Pa

an kongre
re olan _ bu mslm
ong
k
ilk
r
h
ten
ek
T atar arkadaJ}laso lanacana
. nin bozulmasyle :tr. Bu, Mslman men
nn ikna etmeye
k bir cinayete mal olacakt.
faatlerine kar gere
omileri ve
adece kendi oton
Toktarof, Ttala1:1:
anda huzam
in deil ayn
K azaklarn ustun1ugu..
. Mslmanlarn gerek b'r o tonodt c.arlar
i
at etmelerinin gerekt ini

ms. n a rn isp
ka, merkezileme . tezi. . de araz otobissettirmitir. Bundan b a
ilernn
kend
rn
..
anla
..
um
1
mus
..
,
bulu
nin ka
Rus Hktl
. e kar olduklarn isp at ederek
nom.sn
1ah o1acakt
metine etkili bir propog anda s
ma
Arazi otonomisi pren sibinin n id:tli
d v:. kendiai
filerinden biri de Ahmet Zeki V aldof
degl de
bir Bakr idi fakat bu :efer Bakrlar
V
ta Asya Mslmanlarn temsil etmeke!d.
a.
Rusy
dof kendi problemlerimizi anlamamz n,
da bir Mslman ulusun bulunmadn idrak _etm:
liyiz> demitir. Bir politik ac olduu kadr br on
yant alist olan V alidof, etnolojik gerekler h ata
tutarak, mslmanlarn hem Trkleri hem de Trk
olmayanlar ihtiva ettiini hatrlatmtr :
Trkler dolu, orta ve gney Trk guruptan ol.ank bliinif,
ler n l er birini.o ayn dlll, kltr ve tarihi oln11$tur... rnetl
Orta Asya'da olduu gibi Rusya'nn baz ksmlarnda Trkler top
lam :yalet halknn yzde 61 96 s.n tekil ctmekttdlr. Bu ey
!etlere phesiz ulusal arazi otonomisi verilmeli ve batta bwlr
Rusya snrlan iinde bir federasyon tekil etmelidirler. Eer bi>
ler sadece bir ulusal hayal deil de ulusal otonomi istiyorsak. bu
Trk balkmo ulusal corafi snrlann gz nnde tutarak,
hi ve e esaslara &re kendi idaremizi organi:.e etmellyl...

tari

229

Validof'un bu szleri grltfil bir a lkla kar

and
ve Rusya'daki Trk hareketinin tecrbelile
l
rinden olan Topubaef kendisini tebrik etmek ze
re krsye geldi.
Trkistan, Kazakistan ve Kafkasya'dan gelen
muhafazakar de legeler federatif veya toprak otono
misi fikrini destek lerken, Tatarlar ile sosyalist ba
kan lar hemen hemen hep birlikte merkezileme ka
rarn desteklemilerdir. Bir Tatar sosyalist g azete
ci o lan brahim Hatasof, Rusya Ms lmanlarnn ulu
sal idarelerinin oa lmasndan doacak olan masraf
lar deyebilecek kadar zengin olduuna, federalist
lerin gerekten inanp inanmadklar sorusunu or
t aya att. Rusya'daki Mslmanlarn otonom ara
zilere bltinmesi halinde bundan phesiz bir ok
politik partiler yararlanacak fakat bunlann idare
cilerini beslemek zorunda olan, halk olacaktr. Mt
\manlar ii snf ile birleip i birlii yapmaldr.
Halkn parti ler ve politikaclar tarafndan istismar
,ilmesi nlenmelidir, nk partiler halk iin ol
maldr, halk, partiler iin deil.> diyen Ha.ta.sof
federalistlerin hiddetli barlar arasnda szleri. ne son verdi. Hatasof'un iddetli tenkidini takip
eden umumi grlt neredeyse toplantnn kesilme
sine yol aacakt; fakat bakann enerjik bir mda
halesi ile de legeler skunetlerini muhafaz a ettiler.
Fakat Mslman otonomliinin organizasyonu
hususunda Va lidof ve Resul Zade'nin ar azi ve len
guistik prensiplerinin aynen uygulanmasnn sama
bir ey olduuna iaret eden lshakof, bu gibi hu
suslar harfi harfine ta.kip edilirse o zaman Kafkas

--------

'

130

Rosya'da Pan-Trldm ve Mslnank

sya'da da on iki otonon

:
k. ve Orta A
ya'da rk se u acana ia ret etti. Bundan sonra
cumhuryet . n mdafaa etmek zere tekrar k
es
.
Tr.k .stan
..
Tsalikof Pro:, n du ncesn
e gore
'da
nu
O
di
.. e gel
suy
olanlar
acak
rlan
sa
ra
de
ya
ce
..
otonom. snd en
ariaz v lkl tabakasyd, unkU kuvvet yuk ar
balkn ar

ele geirilmi olacakt. Fakat

snflar ta raf ndan
' d
il er1e k oy
1wer
aha
omide
oton
.
bir

m
1
..
e
z
e
nerk
.

d
ar
un
k
;
kl
a
nac
Ts
.
aUve kon
y . e .il edilecek
mete
.
Hk
h
ci
gei
akln
adan
_
sonr
gore kofta
.
aag tabakalardak Mus..
olan _ Rus sosyalistlen
o
yuc
k
ul
an di-
ru
snflarnn da ayn e kild e
1..
e itir ede
1::slmanlarn da merkezi da1:
n ola
bir
cei ve kendi kltrel otooenn

ak
lfunan.
anc
Mus
yet
hun
merkezilemi Rus cum
larn emellerini tatmin edebilirdi.
Toplantda bulunan kadn delegelerin ou mer
kezile mi otonomi taraftarydlar. Fatma Kul Ah
medof, Mslman kadnlarn Tsalikof'un kararm
desteklemeye ard. zellik.le dou eyaletlerde o
u bala kocalarna satlan ve kaba bir ekilde mua
mele edilen Mslman kadnlara ancak me.rkezile
mi br idarenin, serbestiyet ve hrriyet garanti edebileceine inanmt. Ayn zamanda kendisi, Bak'
nn Rusya'daki en ileri Mslman ehri olarak ka
bul edilmesine ramen Bak'de yaplan en son Kaf
kas Mslmanlar konferans srasnda kadn dele
gelere fena muamele edildiini, krsye gelmeleri
nin nlendii ve sonunda toplantdan dar karl
dltlarndan bu toplanty protesto etmitir.
Rusya'da Mslman otonomisiyle ilgili karar
hakkndaki son oylama gergin ve karlkl gven

1917 thtilillnde Rmya Mslmalan

231

sizlik havas: iinde vuku buldu. Oy sandklan biz.

zat Dosmuhammedof ve Uias Alkn tarafndan mu
hafaza edildi. Oylarn gayet dikkatli bir tasnifi so
nucunda Resul Zade inkar edilemez bir zafer ka
zanm oldu ve Tsalikof'un merkeziyet hareketi iin
ald 271 oya karlk 466 oy almt. Bu kararn
Rusya' daki mslmanlarn resmi politik program
nn esas maddelerinden biri olarak geici Hkfune
te sunulan metni aadaki hususlar tavsiye et
mekteyd.i :

1 - Ulusal, arazi ve federatif prensiplere da

yanan otonom demokratik cumhuriyetler.

2 - Kendi ayn topraklan olmayan bu Mim

lman halka ulusal - kltrel otonomi verilmelidir.

J - Rusya'daki btn Mslman halklarn

kltrel ve dini ilerini intizama koymak ve koor
dine etmek iin merkezi bir Mslman idarenin ku
nlmas gerekmektedir.

Toplanty iki muarz ksma blen otonomi pro

jesinin, kongrenin gndeminde tartmal konu ol
duu tahmin edilebilirdi . Fakat tahminlerin aksine
iddetli tartmann meydana gelmesine sebep olan
olay kadnlara zgrlk1!lrinin verilmesi meselesi ol
du Bu
meselenin resmi raportr olan Fatma Tuta.
.
kadnn, Mslman ailesindeki ikinci derecede ve
utandrc durumundan ac bir ekilde ikayet etti
ve mslman topluluu iinde kadna tam bir politik
ve sosyal hrriyet talep eden, ayn zamanda ok
. kadnla evlenmeyi yasaklandran bir teklif sundlL
Musa Bigeef, Hadi Atlasof ve toplantnn btn li

232

ve Ms llllaalk
Rusya'da Pao-Trklzm

a.
arafndan desteklenen bu teklif, oyJ
t
d
an
l
bera Junu ka zand; fakat 10 maysda kuvvet
O
a.rl r, bu teklifin telra.r
topnlayan muhafazak "ddaetl. b. r kar .. na.
rn_
nn
le gt
hucu
.. .. mesn isteyerek
.. ul
.
gor
. mam olan Abdullah HoJaef, On nil
getiler. Br
lman adna konuarak, neee,.
yon Ort a Asyal Ms
nemy ecek k ad ar c'dd" ol
. b.r gnde zmle .. n n.nn
lenn
ve bu teklifin Msluma d' . ahllk ted _
ettiini. syledi. Sinirlen:::le bir tezat tekil
. ve korkmu olan delege Ben bu kongreye gnm
.
k ab..nm?>
l
nas
ben
na
s
kar
rin
sele
kim
deren
lmezse b en onla
diye sordu. Eer bu teklif dz.el
m tarafndan
ma
95
ra ne derim? Bunun zerine 1
kongreye yazl bir itiraz sunuldu ve dier Orta
Asya'l ve Kafkas delegelerin ou imamlarn bu
teklifini desteklediler.

Kongre, ok az veya hi tartmakszn, Msl

man dini idaresinin yeniden organizasyonunu kabul
etti; bu devletin mrakabesi nden tamamen ayn ola
cakt. Kongre tarafndan tavsiye edilen yeni Mi.is
lman dini idaresi, zel bir Mslman kurulu tara
fndan selecek olan bir Mft ve alt Kad (hl
kim) 'den ibaret idi. Bu proje, henz Rus hkumeti
tarafndan tasdik edilmeden kongre yeni mUftiiyll
seme yoluna gitti. Bu, liberal Tatar din adam sm
fnn tannm lideri ve 1905 denberi btn politik
toplantlara katlm olan Galimjan Barudi idi. Fakat
bu ahsn seimi mslman din ada mlar snf nn ie
ri Tatar kan dn n hala byi.ik lde gelenekciler ve
:
Tatar muhalfler de hesaba katmak zoru da olduu
n
nu gsterdi, nk mevcut 90
0 delegenin sadece 292

1917 lbtilaliode Rusya Mslmanlan

233

si Barudi'ye oy verdiler, 257 temsilci Barudi'nin seil

mesine itiraz etti. Bu arada byk ounluk da oy
kullanmaktan ekindi.
.Mslman eitim sisteminin yeniden organi?.a.s
yonu da: beklenmeyen anlamazlklar olmadan karar
latrld. Komisyon tarafndan tanzim edilip Tere
gulof tarafndan temsil edilen okullara ait bir prog
rama gre mslman eitimi mnhasran bir miis
lman ulusal otonom organn yetkisi altnda olacak
t. Mslman okulardan mezun olanlarn zel giri
imtihanlarna tabi olmadan yksek Rus eitim ens
titlerine girebilmelerini temin etmek maksadyle
mslman okullarnn programnn Rus eitim prog
ramna paralel olmasna doru olaca kabul edmdi.
Bu kararn nc ksm byk bir anlam tayor
du; nk bu madde Tatar ve PanTrk kanadn s
ranyle, Msman ilk ve orta okullarda mahalli
milli dili kabul ediyordu. Mterek Trke:t (yani
Osmanl Trkesi) ise orta okullarda mecburi ders
olacak, yksek okullarda ise esas retim dili ola
rak kullanlacakt. Rus dili orta ve yksek okullarda
mecburi ders olarak okutulacakt; fa.kat maha.lll
milli dil olan Mterek Trke:. veya Osmanlcadan
daha dk bir nem ve dereceye indirilecektir.
fflrt..AL HAREKETi
ve
ANT - EMPERYALiZM

Sol sosyalist savunucularn propogandasnn bir

etkisi olarak - savaa devam etme hususundaki

bariz isteksizlik, Tsalikof'un kendini parlJk bir halk

savunucusu olarak tantt konumasnda d i-

Rusya'da PanTrkizm ve Mst'

in o u tarafndan k
en.
rken delegeler
e
d
e
..
z
o
s
en
de konuanlar dan 'h.
d
re
lern
ong
K
i.
ett
....._
. kca belli
dini a
mokrat kadar heyPt
..
De

al
sy
So
-"<l.ll

nl
t
a
s
u
as
on
K
m
biri bu Da.g.
e
.
n
d
z
;.
rlanma

. tli iy..+
. atla ka
n
d
ola
bir te zahur
de
r
ka
e
r'
peryalistle
....r
Avrupal em rndan ibaret .d.. 1 sla m otonorniai,
kirlinin bir tekra u hakkndk.i apo da bu ko,
um

"9"
nin anay asa dur
ct Mttefkler, Turkye'yi Pr
le bal'"'""
O,,.UA>s
i
a
um
n
Rusya . FrBJt
amakla itham etti ve ..n
:
alamaYa hazrl
arasn dak' guu anlan.aa.
lya
ta
ve
e
ter
il
ng
,
sa
mesini talep
zamanda nerea
rn hepsinin en sa
yk Kuvvet.
k
B
re m ttefi
g
a
lar
ma
la
an
bu
i.
ett '
unun nemli k.snlaru
ler osmanl mparatorlu
. Tsalikof, yeni toprak
ilhak etmeye niyetlenmilerdi
hi bir tazminat
lar ilhak edilmeden ve galiplere
asn ta'V'Sl,
demeksizin bar anlamasnn yaplm
ye etti. Bundan baka, mstakbel bar anla.ma
Konferansnn yalnz Avrupa milletlerini deil, ay,
n zamanda Asya ve Afrikallar da tatmin etmel
gerektii zerinde srar etmi\i.
Tsalikof, Bugnk dnya katliamnn anahta
r Avrupa'da bulunmaktadr. demiti. Avrupa'ul
hkmeden snflar btn insanla hakim olmak
iyetindedir. slam uluslar esasen Avrupa en
peryistlerin kurbanlar olmu bulunuyorlar. u hal
de bzler, bu emperyalist savan devamna itini
etliyiz ve geenlerde Stock holm'de toplanan O
yalist partilerin tebliine itirak etmeliyfa. Ayn s
manda dnya demokrasi temsilcilerine hitap ede
askr ve ii temsilcileri Petrograd So-vy,t beyaDJII'
nesme ba lanmalyz.

1917 thtilalinde Rusya Mslmanlan

235

Nee iindeki kongre, Tsalikof'un tezini hep bir

likt e kabul etti ve hemen Stokcholm'deki bar ta
raftan kongreye telgrafla selamlarn bildirilmesi
tavsiye edildi. Tsalikof'un bu grltl nutkundan
sonra dlegelerin ou takn bir duruma gelmilerdi,
ve Tsalkof omuzlar zerinde divana tand, btn
kongre kendisini bir alk kasrgas iinde selam
lad.

Toplantlarn son gn olan 11 maysta kongre

partinin aday listesini Btn Rusya Kurucu Meclisi
nin seimine Mslman Demokratik Blok ismi d
tnda sunmaya karar verdi. Rus sosyalist partileri ile
koalisyonlar tavsiye edildi. Otonom Mslman idare
urulana adar Rusya'daki Mslman politik faaliye
tin koordinasyonu geici nusal ura'ya tevdi edil
di. Kongrenin Tatar ve PanTrk gurubu, bu geici
ura'ya Ulusal Trk - Tatar Konseyi adn verdiler
ve K ehrinin konseyin daimi yeri o1masn tav
siye ettiler. Bu teklif genel bir grltye sebep ol
du ve kongrenin ounluu tarafndan reddedildi
Konseye Rus geici Mslman lnusal Konseyi (Mil
li Merkezi ura) ismi verilmesi kararlatrld. Pet
rograd bu tekiatn devaml merkezi oldu.
Fakat nusal otonomi konusundaki uzlama ka
rarna ve Resul Zade'nin mterek Trk denizi
mitlerine ramen gerek, Rusya'daki Trk han:
lemesini deil, esasen zayf bir durumda olan
Brlig tamamen datmas olarak grnyordu.
Kongre tarafndan meydana getirilmi olan tama
men Rusya Mslman konseyinin genel olarak lU
domu bir ocuk olan bu sahann bir uyumazlk

Rusya'da Pan-Trkizm ve Ms1nan1k

_ u h en isbat etti. 1917 de Rusya'daki MUsld

u
o gun em eketn
i dier b lgeleri gibi siyasi kav

lmanlar meml
y hastagnn etks alt nda
yma
u

kate
.
l
k
a
h
ramlarn
er: bu ynde
. ted"l
eit olmay s
idi Hepsi hr ve
ki gerekte sosyal br devlet kuokadar iler g"ttiler
ka rdlar. De mevcut hakiki frsatlar
.
.
ruluu n
ye deJenere old
anar
cak
abu
et
ferdiy

mokratik
.
t etmege g_e nce b
Prensi veya ahsiyetlere taa
yet ak , btn g
bir du!nce olamazd. Hrri
erin inkarna, sosyal veya devlet karakterindeki
tn balarn reddedilmesine dnd.
URA.'NlN 1917 DEK ALIMASI
Haziran'da ura'da temsil edilen eitli
gruplar arasndaki mcadele yle kritik bir
taya geldiki, Ishakof sonunda yle dedi, c
Trk-Tatar halklar birliinin tarihi ayrlmasyla
karyadr. urann 25 haziran oturu....,..............
Tatar ve Kazak temsilciler daha kk anla
lklara dtler ve Kazaklar kendi Kazak ko
lerini kendilerinin organize etmesini istediler.
arada Tatarlar ikinci bir Mslman kongresinin
hargi bir mahalli organizasyon veya konfe
yerini almasna itiraz ettiler. Sadri Mak sudof,
olarak, ura'nn kend isinin btn Mslmanlar i
bir icra kuvveti olduunu dnd
. Bu nokta top
otonomisi taraftarlarnca id
detle reddedildi'. F
Maksudof'un gayretleri bo
unayd . nk m al
merke i kuvvetler artma

ya deva ettiler. K
da tertp edilen !kmc "" ..
Mus1uman kongresinde,
..
.
seY uy
elern
den biri olan M. Sulta
ngalief ura

J917 lldhlllnde Rusya Mslmanlan

23'7

otuz yesinden ancak yarsnn son toplantya iti

rak ettiinde n ve merkez komitesini tekil eden be
kiiden ancak nn almakta olduundan ika
yet etti. ura'nn cra Heyeti kendi yelerine kar
O kadar pheci idi ki geici hkumet
kendisinden
Trkistan komitesi iin bir bakan bulmasn istedi
i zaman, bu greve bir Mslman deil de bir Rus
aday teklif etmiti.
ura artk geici hkumet ve Rusya'daki poli
tik partilerle olan ilerinde baarl deildi. ura
yeleri, Bakanlar Kurulu mzakerelerine ancak iki
defa katldlar. Ve bu da politik olmayan, dini veya
basit blgesel konulardaki tartmalara hasredildi. .
Fakat Kurucu Meclisin seim hazrlklarn yapan
komisyonun almalarna katldlar ve burada Trk
ve dier Mslman aznlklarn menfaatlerini savun
dular.
URA VE GEC t)l{OME'J'
ura ile geici Hkmet arasndaki nemli te
mas Temmuz aynda, morali bozulmu Petrograd
garnizonu askerlerinin yapt Sovyet lehindeki gs
terilerin balamasndan sonra ve Mslmanlar
Prens Lvof'a ibirlii iin teklifte bulunduklan za
man Kadet bakanlarn ekilmesinden sonra olmu
tur. Tsalikof ve Ishakof bakanlndaki ura mu
rahhas heyeti, gvensiz hkumetin bakanna bir
ziyarette bulundular. Lvof'a hem Mslman Parti
lerin birlemesini hem de gerek Ruslarn gerekse
ura'nn ihtilal ayaklanmalarna kar zellikle

ve Msltnanhlt
Rsya'da pan-Trkim

a an asikleri mslm
.
- nu kabul ett

.
mukavm oldugu
T
s
ler.
kof ile
. desteklenmesini teklif etti
kerle
nn
"k
d
hkumetn e en .az. yer
arkada1an yen. koalisyon
; Kazak poltkac ve
elde edeceklerine inanyorlard
Tarm Bakanlna
tar,m uzman olan Tanbaef'n
. . .
kendsn n d ura
un
kof'
Tsali
,
eini
edilec
tayin
- .
e ed?n umit
bakan olarak, bo bir bakanlk eld
etmilerdi. Knmh lider Seydamet, Baku lu mutedil
avukat olan Topuba.ef ve Tatar burjuva politika
clndan emekli Maksudof, dier bakanlkta
mstearlk iin ura'nn en iyi adaylarydlar. Gs
teriden bezmi ve sosyalistlerle yaplan mcadele
den yorulmu olan Lvof, ura'nn ittifa k teklifini
sempati ile karlad. Fakat Petrograd Sovyet ba
kan olan Chkheidze ile grmeyi zerine ald
zaman, bu Grc politikac, milliyetlerin deil de
partilerin hkumeti tekil etmesi halinde, Msl
manlarn hkumete itirak etmesini kesin olarak
reddetti. Petrograd Sovyet'inde dier bir grc Menevik olan Tseretelli de ayn ekilde Mslmanlarn
hkumete itirakine kar politik prestijinin btn
arln ortaya att. Kerensky bakanlnda yeni
koalisyon kurulduu zaman Mslmanlardan hi
biri kendilerini kabinede bulamadlar. ki Grc

Menevik lider tarafndan yaplan bu umu

lmadk
mdahaleyi Tsalikof sonradan Grcle
r ile Kafkas
yl ?agsan Ilar arasndaki tarihi d
man
la atfet
_
ntir (Tsalk
of, ura'da Kafkasyal Da stanlla
nn temsilcisiydi).
amafi ura ile Petrograd So
vyetin .. rc li
derlen arasnd
aki bu ihtilaf sonrad
an, ae:ra L.

191 7 lbti lillnde Rusya Mslmanlan

239

Komilof'a kar ikisi istekle ayn safta olduklan

zaman. ibirlii yapmalarna mani olmad. General
L. Kornilof, Kerensky'nin elinden kuvveti alp Pet
rog rad ehrini temizlemek istiyordu. Hatta aus
to s sonunda Kornilof'un kuvvetleri Petrograd'a kar
yrye balayp bu salam teekkln moralini
bozmakta ha.an gsterdii zaman ura, tahrikile
rini Kafkasyal svari alayna (buna vahi tmen
deniyordu) gnderdi.
PERM

E:KATER.IN8VRG

T.4TAJt ve 8A$KIRl1A
UA$1w.o.\k' VlNi
P4T
5AMAA.

.s, ......

&zulclf.,

1918-1920 deki

Tatar- ea,kr
.A

1918 &har-nda Stalin lara[ttd:tt

plcfolaran Tatar-1';,aflr- CUlflh. sr.

1916 ete Tatar. P.,olr Cumitrly(int

soutmas Stalir loro[rda, (sltnit.r u.;a, ve uemis; lopraldarc.

,1919 da :Sovyct
P.>01ir anLana.
s il e kurulan.
._ _
.l:c{ &ltryt.
IO

100

,so

MiL

Btn Rusya sahnelerinde wa ile Tsalikof'

un en son grnmesi Eyll'de, sosyalist partilerin
Demokrat Kongresinin Petrograd'da grlmeye ba-

p
241

1917 lhdlilinde Rusya Mslmaaln

kof Kazak steplerinde

lamasyla old. T a.li '
durdurulmasn isteye
sal yerlemenn ;erhal
ak'larn firarilerden ve
kongreden, Krgz ve Kaz .
acil tedbirleri n m
n
yerleenlerden koruma s
.
an baka sosyalistlerden bak
. ted1. Bund
sn s
. mslman Devle t Sekre teru-
g
. . de br
sevyesn
hemen toplantya
rulmasm, Kurucu Meclisin
Tarm Bakan 'o
.
g-nmasm ve v. M. Chemof'un . . .
t
e
d

.
s
K
rn
ele
lem
tek
des
i
sin
lme
rak tayin edi
. yap
enlern
istan ve K.rgzistanda yeni erle
ml tutul
yanl hareketlerden Tsa.lkof ..soru
yetleri
Fakat oktan beri kendi demagoJk faal
megul olan sosyalistler Tsalikof 'u o az des
diler. Tsalikof'un Rus ve Grc sosyalstlerden
rad hayal knkl sonradan Boleviklerl e
ksa mrl flrtne ve Kafkas Sosyal Demoai
tekilatnda birlikte alrlarken tand
lin ile olan temaslarna bir vasta oldu.

Tatarlar tarafndan kendilerine zorla verilen yeni

Tatar - Bakr otonomisi> ismini reddettiler. Hat
ta Bakr'larn toplanty terketmesinden sonra bile
ikinci kongre, sadece Volga ve Ural Mslmanlar
adna deil ayn zamanda Orta Rusya ve Sibirya'nm
btn mslmanlan> adna bir karar almay ba
ard. Fakat bu sefer Tatarlar btn Trklerin li
deri olmak isteinden vazgetiler ve Trk toprakla
rnn tekili meselesini Kazaklara, A.erbaycanWara,
Uzbeklere ve Krmllara braktlar. O sralarda Ka
zan'da tertip edilmekte olan dier iki mslman '
kongresinin - askeri ve dini - itirakileri tara
fndan birletirilen bu toplantda, orta Rusya ve Si
birya Mslmanlarnn (yani Tatarlarn) kltrel
otonomisi resmen ilan edildi. Tebliin okunmas,
Halkmz yaasn. dil - Ural yaasn.> () bar.
malan ile karland.

TATAR OTONOMS
Rusya'nn eitli Trk uluslarnn temsilc:1111
arasndaki anlamazlk yznden, 21 Temm
Kazan'da toplanan ikinci Mslman Kon
sadece Volga ve Ural blgelerinden gelen d
bulunuyordu. Azerbaycan, Kazakistan ve Orta
ya temsilcileri Tataro.rla ibirlii yapmak
diklerinden toplanuy boykot ettiler. Bu
Rusya'nn Mslman Trk halknn ks&
cephesine son verdi. Hatta kongrede Bakrlar
Tatarlarn da aras ald ve Ufa'ya nenleke
dndler. Tatarlarn kendilerini ayn bir Trk
k olarak tanmay reddetmelerine itiraz ettiler

241

Kltrel otonomi projesi, merkezile,in de

vaml bir mdafaacs olan Maksudof tarafndan
hazrlanp sunuldu. Ana hatlar ulusal ve kltrel
otonomi prensibine dayanyordu. Projeye gre :
1 - Merkezi (Avrupa) Rusya. ve Sibirya. Ms
lman'lar, kanuni bir ulusal kuruluun btn hak
larna sahip olarak dini ayn zamanda kltrel konu
larda yeleri zerinde kanun mvveti olan, ayr
bir ulusal grup tekil etmilerdi.
)

delil Urab deyimi Tatar Sosyalist olan G. arof ta.rafuclaa

ortaya ablmtr (Mende sayfa 12) ddlb Volp'ma eski Trk
lsidir Bylece tdll - Ural deyimi Volp Ural
l9it
olmak1dr.

smoe

rldzm ve Mislntanlk
RusYa'da Pan-T

. .n dare organ , Tatarlarn yaan

m
no
to
O
i
f
ahalli kongreler A tara d an se
,
.--:2
m
de
er
e.
!
g
dg bc,
(Mill Mecls) olaca.kal Parlem ento
lus
U
n
a
ol
ek
lec
gre Rusya'nn
b.r vekil esasna
t. Bebi.. n Tatar . m an halk olan her blgesi ve.
.. u"k 0,de mus1u
.
. edl
buy
ecekt. Ta
tp
. .
ter
re
ng
ko
bir
i
all
ah
m
m

..
1
Ya kc:...m
1
uuyer
, ler ae kuture k onu an ,r.,
ar

kl
d
a
Ya
.
arn
1
r
ta
.dar. veya kanuni meselelerini de
li parlementov a,
makamlarna havale edecekler
ber z:mank g b' Rm
..
1 ar n tekil et
. .. Buna karlk o unlugu Mus 1uman

dt
M..us1uma
un
t
on
en
n
rlem
tii eyaletlerde bile Milli Pa
kk yoktu.
o!mayanlar zrinde kaza ha
3 _ Mslman otonomisinin idari organlan,
Ufa'daki Mslman Din idaresi ile eitim ve maliye
iin zel mslman Bakanlklardan ibaret olacakt.
aliye Bakanl Mslman1arn kltrel ihtiyalan
ile okullarn organizasyonuna bakacakt. Mali yar
dm, Mslman halkn okluu ile orantl olarak,
hkumete ait veya blgesel Rus tekilatlar vasta..
syla ve Mslmanlara zel vergiler koyarak temi
edilecektir. Eitim Bakanl, Mslman okul siste:
mini ynetecektir.

242

4 - Avrupa Rusyas ile Sibirya Mslmanla

r, Rus parlamentosunda bir oranda temsil edilme
liydier ve Mslmanlara ait iler iin Rus devle\
tekilaA tnda, bakan haklarna sahip z.el bir sekreter
bulunmalyd.
Bu projeye g're, Rusya Mslmanlarna mst&
kil otc-nom topraklar tekil edilmeksizin kltrel h
yatlarnda bir muhtariyet garanti edil
mi olacak

ll----

1917 thtiliUlnde Rusya Mslmanlan

243

b unlarn merkezi idare sistemi, Avrupa Rusyas ve

Sibirya'daki Mslman halk zerinde kaza hakkna
sahip olacakt. Kongre kararn geici Hkumete
bildirdi ve kltrel otonomilerin gerek!emesi iin
Kurucu Meclisin derhal toplanmasn temin et
mek iin beklenmemesini syledi.
Kongrenin kararlarnda biri tamamen Rus Ku
rucu meclisn gelecek seimini ve Mslmanlarn
Rus politik partile riyle o1an ilikisini ele alyordu.
Tatar semen listelerine Tamamen Mslman De
mokratik Sosyalist Blok ismi verilmesinin kabul,
Mslmanlar arasnda solcu radikal guruplarn kuv
vetlenmekte olduunu gste rdi . Ka rar, ayn zaman
da gnde sekiz saat almann kabuln ve mlk
sahiplerinin mallarnn devletletirilmesini tavsiye
ediyordu. Bundan baka, Rus sosyalist partileriyle
anlama yoluna gidilmesi tavsiye edilmiti. Burjuva
teekkllerle olan her trl ibirlii tamamen redde
dimiti. Kongre 1917 yl sonbaharnda Ufa'nn ta
rihi Bakr ehrinde br halk parlenentosu (Mil
li Meclis) kurulmasna karar verdi. Bu kararlar ve
kongrenin Tatar (Mslman) otonomisi tesisi hu
susunda oybirlii ile karar almas, Tatar ulusal uu
runun uyanmasna doru atlan kesin bir adm ol
mu ve Tatar'larn Rusya'daki btn Mslmanlar
birletirme konusunda uzun zamandanberi devam
eden planarn terk edilmesi Tatar Politik faa
Lyetlerini kendi yakn akrabalarna mnhasr kl
mtr.
17 Temmuz'da Kazan'da balayan kinci Ms
lm an Kongre toplantlar ile birlikte ayn zamanda
tamamen Rusya Mslmanlar Askeri Kongresi de

%44

rkizm ve Mslmanlk
asya'da pan-T

. ti. ger-ek. te bu sadece Moskov.a ve Ka

.
rn
dil
e
l
' er.ne ait Rus ordusunun og un
ter tip
.
. ukla
1
..
ge

bo1
er
il
k
ern
c
s
as
m
meyn
t
za .
.. te}erinden gelen
uru
n
ola
an
.
Msltrn .
1er. bir kongre idi. Bu gurup Tanadana get rdik . Askeri Konsey (Harp ura s) , ku
ez
.. .
rn en Rus Merk . swnanlar iin ayr ask er. unt
eiler
1
k
b
rulmasn a ve M u.
an
o
a
ara
k
.s edilrnesine karar verdi. u raya
dan
b
bun

ka
mi
: Alkin (Bakan) seil
as
men Asadulof, Yar.bay Pi
H Tokumbetof ' ste srof ve dW
gerler vard.
. e Kuguef , A Mana
.. an Ask .
.. 1um
. . Mus
rnc
en
c
ge
e
nc
an
d
ma
(an
tor
t'

'
Konsey
.
tel
n
er
um
te
an
u
s
'.
Kom:ey baKan oan Alkin a bulunuyor
n
.
kili iin esasen Kerensky'nn zn . lar dama
ma
ve u noktaya iaret ediyordu Mush ?
7
dr
Rus halkyle el e1e y.rmlerdir. m 191 Tem
i tak
etti
redd
muz .ynda, askeri kongre, hkumet
dirde Harp urasnn Mslmanlarn kendilerine
ait bir askeri kuvvetlerinin olmasnn ok zorunlu ol
duu gz nne alnarak, buna boyun emeyecekle
rini> ilave ederek, bu taleple bir kerre daha hkume
te bavurdular. Bunun zerine msaade verildi ve
mslman askerler en ksa zamanda zel birlikler ha.
linde toplanp, Mslman general Sleyman Sulkie
vi kumandasnda Romanya snrna gnderildi, bu
arada Tatar ihtyat askerleri, Kazan askeri blgesine
sevk edilmilerdi
w

Bu, Ekim lltila.linden nce toplanacak olan son

Tatar kongresi idi ve Tatarlar kendi Ulusal P arle
nla amaya hazrlanrlarken, Rus geici
hkumet Boleviklerin hcumlan altnda
k
mt.

J917 ihtilalinde Rusya Mslmanlan

%45

BOLEVKLERN M1LUYETLK
PROGRAMI
Petrograd'daki merkezi idare ve nazari olarak
btn Rusya zerinde Lenin'e ve Sovyet kuvvetlerine
iktidar temin eden 26 ekim 1917 ayaklaumas
balangta Tatarlarn milli faaliyetlerine te
sir etmemtir. Marx ve Lenin'in teorilerinden, sa
dece bir ka eitim grm Tatar ve Azerbaycanl
nn malumat olmasna veya proletarya ihtilalinin
bu havarilerinin baz kitaplarn okumu olma.lanna
ramen Rusya Mslmanlarnn, Bolevik ayaklan
masna kar olan reaksiyonu hi bir zaman dmanca
olmamt. Elbetteki Sadri Maksudof bakanln
daki liberal Mslman Burjuvazisi,. i snfn ka
zand zafere kar duyduu korkuyu giztenemiti
fakat bu artk Tatarlar arasnda bile en kuvvetli
gurup deildi. Mslman politikaclarn bit ksm,
Rusya'daki ulusal mesele bakmndan Boleviklerin
beyannamelerini beeniyorlar ve bunlar imparator
luun son gnlerinde Rus olmayan halkn gerek
dostlar ve destekleyicileri olarak kabul ediyorlard.
Gerekte Rusya'daki hi bir partinin milliyetilik
problemi konusunda Boleviklerinki kadar radikal
bir programlar yoktu. Daha 1913 - 1914 de Lenin
milliyetilik konusunda bir takm makale ve l?eyan:
namelerle ortaya km ve bunlarda, btn Rus hal
knn ulusal emellerinin desteklenmesinin mdafaa
sn yapmt. Bu kurnaz taktiki Rus olmayan mil
!etlerde Komnist gayelerin baarl olabilmesi iin
ok faydal vastalarn mevcut oldufunu grd ve
bunlarn mecburiyetini kazanmak iin dikkatli bir

246

rld:m ve Mslmanlk
RusY'da pan-T

de Rus Sosyal Dm okrat

l ad 1913
r
haz
m
a
ogr
pr
.k parti) Merk e z Komtesi'nin
t.i Partisi (Bolev
milliyet problemi
enilen topla ntda
d
>
ts
l
top
cyaz

.
d ve bura da u hu
r karar yaynla
hakk nda ozel _b usya 'nn bir ksmn tekil eden
R
suslar bil. dirild c
z dev.
oeste ekilme ve b aguns
btn mllete re: dilmesi iin tedbirler alnma
i e
e t olm asnn g
]hak politikasnn desteklenmesi ne
mas bir ga s_ ve
er Rusya'da geni l de duyuldu fa
etrr >. Bu sozl.
bakmdan ger. b r akan, kokat bu beyan pratik
ksm politikaclar tarafn
numann bun an sonraki
me mitir. Lenin szlerine
dan pek O kadar benimsen

e e tmitir Ml1e tl e rn ekilme

1
dikk atle unlar lav
anda ayn l sasehakk' belli bir ulusun belli bir
. .
me kci snf b u . k. nc meti le kar tn1mamaldr E
. b.r bu.. t
un olarak sosyal d e mokr asn n men
seley,
. .
li
a
n
zm
m
sos
alan
oletary
pr
e
v
an
mnd
bak
faati
aptklan snf mcadelesinin me nfaatler bakmn
her zel durum iin tamamen ayn olarak ka
r:atrmaldr.> Bu sebepten, Lenin'in fikrin gre
m1e tlerin ke ndi kade rini tayin etme sadece milletle
rin ke ndi arzularyle de il, ayn zamanda Komnist
Partinin de kararlan ve ihtiyalaryle kararlatrla
cak idi.
1917 de Lenin, lsvire'den Rusya'ya dnerek
he men partisinin milliyet programn tekrar ortaya
kard ve RSDRP (b) nin [ Komnist Partisi> is
mi yalnz Mart 1918 de kabul edilmiti] Pe trograd
ehir Konferans Birinci Btn Rusya Mslmanlar
kongresinin arife sinde 14 29 nisan 1917 d e toplan
m ve 1913 n kararlar ciddi bir ekilde teyid e dildi
ve btn Rus halknn k e ndi kadele rini tayin ve

1917 lbtililinde Rusya Mslmanlan

2'7

batta a,yrlmas tekrar ilan edildi. Lenin'in Self detcr

mnasyon ve otonomi ile ilgil cmleleri bu se fer, 1913
de kinden dana dikkatle ilenmiti. cSovyet demokra
sinin gayesi, prole tarya dnyasnn milletle raras,
kiiltrnn kalknmasndan ibare t olduu halde > ulu
sal kltre l otonom iilerle burjuvalar arasndaki
balan kuvve tle ndirmee yol aacan dne rk.
Lenin kiiltre otonomu proJ elerine itiraz eti.
Fakat bu artlar taktik maksadiyle, Bole vik
askeri te ekklle ri tarafndan 16 29 haziranda.
te rtip edile n konfe ranslarn kararlarnda tekrarlan
marot ve ke ndi kaderini tayin slogan bar istei;i,
kuvvetin Sovyetle rin eline teslimi ve btn arazi sa
hiplerinin mallannn kylle rin yararna he me n iE
tirolak edimesi iste i ile birlikte pek ok ounlu k
toplad. Btn Tatarlar arasnda Bol evikle rin pro
poganda sloganlar, Kazan'daki Mslman Sosyalist
Komite 'nin organ olan Kzl Ba.yrak'da Mu:]anur
Vahitof tarafndan e tkili bir ekilde yaynland.
Bunun glenmesind en he men sonra 2 kasm
1917 de ilk Sovye t Hkumeti veya sonradan isimlen
dirildii gibi geici li ve Kyl Hkume ti Lenin
il e Stalin'in mehur Rusya Halklan Te blii'ni yayu
lad. Bu teblide unlar aklanyordu :

Rusya halklarnn eitlii ve hakimiy eti

2 - Rusya halklarnn ke ndi kad erl e rini kendi

leri tayin hatta ayrlmasn ve mstakil d evletler
k
kurmasn mmkn klan hak.
3 - Btn ulusal ve dini imtiyazlarn ve ya s
nrlandrmalarn iptali.

pa-T rkizm ve Msl malk

'
RIJSYS da

nda meskun olan ulusal

us to rak lar
larn serbest k alknR ve e gurup
4
rn
kla
aznl
mas.
.. net tekilatnn kurul mas snk Sovet . huk alar milliyet pr ob le mine
kad
rasnda, . Lenn il
lliyetiilk
i
il
:; er ve Stalin, yen Mi

b yk. dkat. s
: (omissariat po delam nat sional
n
aleti
vek
r
lle
nats)'a bakan oldu. Ulu.s mese
nostei veya Narkom
.
n oze olarak nem ver dii ve
les uzun yllar onu
mesele olarak kald. n, k
gayret sarfettig"i bir
Grc odug n , R;:5 y nn
Stalin bir Slav. deil bir

hkmetndek br o k msedogu mese1 es, Sovyet

i
un ruhuna yaknd. S talin'in , tevik
on
k
o
n
de
}er
. ve
.. .
i
ya
dak
Rus
t
me
hk
uzerne 20 kasm l917 de
..
;
1umanl ar , a bu
mus
en
ek
d daki btn rorluk
alar ve k t yaynlad. Mslman ara
.. .
agoJ omei
1er>'ine hitap eden bu parlak politk. dem
'
M ksist ve Leninist retimin atest k ve en temasyoalist elemanlarnn hepsini inkar eyor; Ms ltl
manlann dini ve milli bifnerine hitap edyordu :
A

Dnya isaalana esir eden zorba yamaclarn biikuh

sona ermektedir. Rus ihtilalinin darbeleri altnda kleliin 'H
yet eken YI
e sirliin eski sistemi kmektedir. Yeni bir dnya, e-l
Bu ibtiWl
r.
domaktad
dnyas
yeni yeni hr braklan imanlarn
Ue
Asya
Orta
ve
Krgzlar
r,
ada Rmya'daki Mslmanla
Kaflasy1
Tatarlar,
ve
Trkleri
ya'an Sarflar, T111DSkafksya'nn
mn eenleri ve Dastanllan, camileri ve ibadethaneleri yklu
btn bu insanlarn inanlar ve alL5k anlklar, arlar ve Rusya'
ma :zalimleri larafnda ayak altnda inenmiti ... imdiden so....
izin alkaalklanmzn, ulusa ve k ltrel kurullarnzn hr Ye
eref ve haysiyetine dokunulamaz olduu beyan edilmitir. MiDi
hayatnn hr ve engel olunamaz ekilde tam.im edin. Artk b...
yapmak hakknz. Sizin haklarmn da, Rusya'dald btn balkm

s,r.

J917 thdl1Unde Rusya Mslmanlan

haklan gibi lbtiliil ile ihtilalin '>rganlar tarafnda n - l5i, asker
ve kyl delegelerin sovyetler), bu lhtil'IU destekleyin, bu sizin
nemleketluzdir... Dounun Msliinanlan olan tranllar, Trkler,
Araplar ve Hindular - Avrupa'mn yamaclkla geinen soygun
culan ta raf ndan canlar, maJlnn, aoavatanan ve hrriyetleri, spe
klasyon konLu olanlar, bugnk savaa baalayan bo:zguncular
turfodan topraklan gaspedilenJer ... Sancaklarmz, dnya nn b
tn ezilen balknn hrriyete kavumasm tayor.

Bu beyanatlarn sadece bo szlerden ibaret ol

madn ispat etmek iin Stalin baz basit ve etkili
admlar att. zellikle slam dnyasnda byk say
g gs terilen tarihi kitap, Halife Osman'n Kuran',
Pe trograd'da evvelce kraliyet umumi ktphanesi
olan yerden alnarak Mslmanlara iade edildi. Nar
komnatlar, tarihi Tatar abidelerinin Kazan'daki
Prenses Suyumbeka kalesinin ve Orenburg'daki ta
rihi Kervan Saraynn mahalli l.nusal Mslman ko
mi telerine devredilmesini emrettiler. Bundan ba:
ka 19 ocak 1918 (N.S.) tarihinde Narkomnatlar
iinde zel bir slam ileri Komitesi tekil edildi

Esasnda Stalin islam ilerinin ynetilmesini

Saratof'lu bir Tatar sosya.list olan Said Engali
ef'e tevdi etmeyi dnmt; fakat Said En
galief daha balangta, lider mslman ahs
t ut uklamt. Bunlann arasnda Dastanllann z
grl iin savaan amil'in yeeni vard. Engalief
bunun Kurucu Meclisin seim kampanyasna ka
tlmasn nlemek istedi. Bu srada. ura bakan ola
rak Narkomnatlarla temas temin eden Ahmet Tsa
likof, Engalief yerine bir komitenin idareyi ele a:
mas hususunda Stalin'e tavsiyede bulundu.

Stalin

de Tsalikof'un tavsiyesini tuttu ve Mslman leri

s o

Rusya'da Pan-Trkizm v Miisl

, . . kurdu ve buna bakan olarak . emekli ..._

Kom. te sn
olan ve Dog ud a sosyal ht ilaJ. deU
sosyal O m ok rat
_
'ha...
ki tslam htilal Kararg ah
.
. f'u t ayn
s ve ;azan'da
. ett" . Vahtof l
Vahto
9J.
kan olan Mull anu.r M .. 1uman1ar pro1etarya n t
us
i
U
ber
mart ayndan
rlamak tayd. lk"nc aday,
delesine katlm aya zo
omisinin koyu bi_r deste
tar, Ba.kr topra k oton
tar -oac ve flo7:fu oat
yicisi olan, mehur T
Galiman lbrahimof idi. uncusu, Bakr ihtil
olan eref Manatof
A. z. Validof'un yardm1cs
r otonomunun p
ki bu ahs tamamen bir Bak
zam olup Ba.kr Tatar mterek almasnn
man idi. lshakof ve bir ok dier Mslman li
lerce 1913 de Trkiye'de bir Okrana casusu ol
altndan phe edilen Manatof komitenin i
de huzursuzuk karan bir eleman olduu gibi,
kere Vahitof ile lbrahimof'un faaliyetlerini
miti.
UI(

J917 UtiJilinde Rusya Mslmaolan

251

so nra artan bir hzla bymt. Btn Rusya'daki

milli liderler, Bolevik sistemi ile ilikilerini ayr
mak yolunu aratrdlar ve Uluslarn Haklan Be
yan namesini, politik ayrlmann kaytsz ve artsz
selahiyeti olarak yorumladlar. Bu hakk ilk uygula
yan ulusal gurup Finlandiya oldu ve 6 aralk 1917 de
bamszln ilan etti. Finlerin, Rus devletinden ay
rlmasl' o sraarda Helsinki'de olan Stalin tarafn
dan eer Fin halknn kendi kaderini kendisinin ta
yini iin serbest braklmas hakk kesin olarak tann
mazsa Rus ve Fin halk arasndaki karlkl itima
dm akl almaz bir ey olaca teminat ile iyi kar
land. Ve Norkomnats, szl tanmasn Halk Ko
miserleri Konseyi'nin gecikmeden yrrle kona
cak olan bir kanunu ile teyid edilmesinin nemli ol
madn ilave etti.

Sovyet hkumeti tarafndan bu admlar ve

nunla beraber yaplan baarl bir propoganda,
lamlk ile Marksizmin bir biriyle birletii bir tek
reketin domasna yol amtr. Bu Sovyet eria
!arnn (eriat destekleyen Sovyetler) hareketi
Bunlarn Dastan'daki lideri Tarko Haji idi,
ler arasnda Sultan Molla ve Kabardinlerde
hanof idi. A. Rasulaef, Volga Ural blgesindeki
tarlar arasnda Sovyet eriatlnn propogan
ru yapt.
.
.
Fakat daha ciddi ve polit"k
.onem h a. z
otonom. hketi veya Sovyet H
kfmetincen a
ma teebbs Lenin'in ort
aya kmasndan le

-----

Finlandiya rneini takiben Rusya'daki dier

halk da gecikmeksizin tannm.a:.'ya gi.rndiler.
11 aralk 1917 de Litva.nya, 12 ocak 1918 ete Leton
ya, 22 ocak'da, Ukrayna, 24 ubat'da da Estonya
kendini hkmran bir devlet olarak ilan etti. Sadece
bu ulusal guruplar deil ayn zamanda tamamen
Rus olan blgeler veya halk kark olan ksmlarda
- bazan ufak mntkalar hatta kyler - kendi ka
derini kendisinin tayini prensibini tatbik sahasna
koyarak Sovyet kontrolnden kamaya altlar. Bu
kimseler arasnda, kendi otonomi:lerini ilan etmeye
teebbs etmi olan Mslmanlar da vard. Bakrlar
15 kasm 1917 de ve Kazaklar da 10 aralk'da Rus
ve Tatar otoritesinden ayr otonomilerini ilan ettiler.
Kokand'da toplanan Orta Asya Mslman ve tus

p
252

Rosya'da Pn-Trklzm ve Mslmanlk

. 27 kasm'da otonomilerini ilan et.

. .
halk Tensilcilen
daha tedbrl o1an Tatarlar ise
r

ile
verd
r
ara
k
meye
.
ettiler. Ancak, Rus devleti ile
bunu aralkda takip
. d'ld "
g Tran ska fkuvvetle hsse
n
lar
ba
hi
tari
olan
en
ar,
1
l
k
d. b1
u
o geleriu
kur
kasya'da mahalli ulusal
nne alarak bu konuda
. politik durumunu gz
Fakat Tr k ve Alman
:: karar almay tehir ettiler.
ld_i ten s?a 25 nisan
yksek komutas ile tazyik edi
.

1918 de Transkafkasya da kend Kadenn kendisi ta

yini ve bamszlk hakkn ilan etti.
Bu bamsz otonom devletlerin ou uzun silre
dayanmadlar. Sovyet hkumeti, orijinal milli prog
ramnn merkezcil etkisini derhal anlad ve hemen
1913-1917 de Lenin tarafndan ayrntl olarak hazr.
lanan artl maddelerini yrrle koydu, bu
maddeler prctetaryalarn. sosyalizm iin yaptt
lan snf mcadelesindek menfaatlerinde kendi R
derini kendisinin tayin hakknn geici olarak e
mesini temin ediyordu.

KISIM XI
DL URAL RYALARI
Volga Ural blgesinde Boleviklerin iktidar
ele geirmleri, Petrograd'daki kankhklarla ay
n zamanda vuku buldu. 26 ekim'den itibaren Kazan
ve Ufa tamamen Kzllarn ellerindeydi. Kazan'da
Bolevikler daha mart aynda A. Tikhomrnof ba
kanlnda politik ve askeri gruplar tekil etmeye
baladlar ve Lenin'in bar slogan olan iktidann i
i ve a.sker sovyetlere devredilmesi ve arazi sahiple
rinin mallarnn kyllerin yararna derhal istimlaki
hakkndaki sloganlar, Kzl Bayrak'n nairi Vahitof
tarafndan Kazan Tatarlan arasnda yayld.
26 ekim'de ancak bir ka saat sren ksa bir
mcadeleden sonra iktidarn Bolevikler tarafn
dan elde edildii Kazan'da Bolevik hkumet dar
besini yneten Litvanya'l bir komnist olan Kar
Grassis idi. Bolevik destekleyiciler arasnda, Ms
lman Sosyalist Komitesi tarafndan tekil edilen
bir ka muntazam Tatar mfrezesi ile, Z. Buluef,
Kamil Yakubof, Yakup anief ve Tatar Sosyal
Demokratlarn babas olan J. Akhtiamof kumandas
altnda ufak bir Kzl Tatar muhafzlat bl var
d. Kazanda ve civarnda yerlemi dier bir ok
Tatar birlikleri vard fakat bunlar Mslman aske
ri Konseyi'nin (Harp uras) tarafsz kalma husu
sundaki talimatna uyarak ne geici Kerensky H-

p
154

rklzm ve Mslmalk
R usY' dt p1n-Til

. . .
sovyetler iin hare kete ge.
. k a gu
..
knet n ve ne de
.
. en br
e ge rmele rnd
el
n
a
lktid
rd
l .
yora
anda Kazan Halk Vekilleri
..
sonra Bolev'kler, b
einkman olmak uz.ere
P
ku
Ya

kan

.
b
a
Ko nsey
lan
ettil er B"r T
n i
atar
.
Kazan Sovyet Cum huriyet
. Garef l tleri Bakan oldu Kazan Cuno lan Sa d
. k", Kar
'
Ger Olkenc
huryetnn dge" r liderleri
.
id. a2.an CumhuriGrassis ve Yakub anikef
smye: bakmnan
yeti gerek keyfiyet gerekse re
le
e
sadece bir Kazan eyaleti> idi ve y n Hal Vekillesa
ri Konseyi (Soviet narodnykh ko mis of, veya
kend
kendini
ve
Sovnarkom) ise yeni bir blgesel
yeneten il meclisinden biraz daha ileri_ idi. 1917 yhnn bozuk ihtilal lehesinde Cumhuryeb gerek
te Sovyet otorite si> ne eit idi ve fiilen mstakil
veya hi deilse otonom bir devletten ziyade halk
gc> anlamna geliyordu.
Ufa'da bu deiiklik herhangi silahl bir milca
deleyi gerektirmeksizin daha sakin bir e kilde oldu
ve orada da mahalli bir blgesel Sovnarkom teekkl
etti. 26 Ekim de (Kasm 8, N. S.) Ufa ii ve asker
meclisleri temsilcilerinin yaptklar mte rek toplan
tda kuvveti kendi ellerine alarak En ksa zamanda
devrimci bir demo kratik temele dayanan iktidar Ol"
ganizasyonuna gidilmesi> ne karar verildi. Tannm
bir bolevik olan Alexander Tsiurupa bakanlnda
Devrimci Komite (Revkom) tekil edildi. Bir sre te
reddtten sonra 29 Ekim'de (Kasm 11, N. S.) Ufa
Mslman Askeri Meclis de Sovyetlerin taratma
gemeye karar verdi. Meclis Bakan Said Hudai
berdin'in tavsiye ettii bir teklife dayana bu karar,
n

tdU Ural Rylan

255

Ufa blgesinde be binden fazla askeri kuvvetin bu

unduu Mslman askeri mfrez.elerinin Kzllarn
tarafna ge mesine - veya hi deilse tarafsz kln
malanna sebep oldu. Bir ksm Bakr sosyal lide
te rini ve ii gruplarn kandnp Bolevik davasna
yne lte n iki dinamik Mslman Komnist Bagau
Nurimanof ile . Huseinof'un propaganda yoluyla
yaptklar faaliyetler Ufa blgesindeki Sovyet etki
sini bu kadar ksa bir zaman sresi iinde gze ar
pacak e kilde kuvvetlendirmiti.
Ufa ve Kazan'da Kzllarn kuvveti ele geirme
sini takiben Sovyet merkezi hkmeti ile Kazan'daki
Sovyet makamlar ve l Rusya Mslmanlar Klt
rel milli otonomi arasndaki, yeni Tatar ulusal
idaresi de nilen acemice ilikilerin gelitii grlr.
Takriben iki ay kadar bu teekkller bir birlerinin
ile rine karmadan ahenkli bir ekilde mevcudiyet
!erini devam ettirdiler. Kurulmu olan otonom ,Ta
tar eitim ve maliye bakanlklar Ufa, Kazan ve bl
genin dier baz ehirlerindeki eyalet so vye tle riyle
paralel bir duruma getirildi; fakat halk, Mslman
veya Komnist idarelerin pek fazla etkisinde kalma
dan kendi iini yrtmeye devam etti. Ne Tatar mil
liyetilerin ne de Sovyet makamlarnn gere kte hi
bir gc yoktu ve taraflardan hi biri teki
sini resmen tanmamt. Bu ibirlii olmadan
beraber mevcut olma idi. Fakat Sovye t hilkme
ti gerekte mahalli Tatar Makamlarn tanm gibi
grnyo rdu, nk Osman'n Kuran'n.n mslman
lara devri sebebiyle ortaya kan bir frsatta Stalin
( leri Bakan olarak) imzalad bir kararnamede

p
256

izm ve Mslna
Rusra'da Pan-Trk
n11

Askeri meclisi be.

u Mslman
Usman Tokumbe tof' eri m Sagadof' u d a (Tat ...,,
ar)
K
. redyord
kan yardmcs Ve
zk
u.
rak
Fakat
.
ola
mll par1emento yesi ki Tatar m11 organlarn
. -&J..,11
1
n ar K aza n. ve Ufa'da
bu
bul
en
ka
ed
sm
ldiini
ndan
merkezi hkmet taraf
e
l
r
am
nto
(Pa

)
cls
Me
ve ne
.. rmed"-i
g gibi Tatar
.. . .
. ,.
goste
mn
Lenn n TeJ n m eru
de nezaret ler tarafndan
ermeyen sadece t_esadtifi
olarak tanndln da gst
durumlard.
EMEKLERN ve STSMAR EDLEN
HALKIN HAKLARINA AT BEYANNAME

Ocak 1918 de Sovyet hkmeti yeni bir Emek

ilerin ve istismar edilen halkn haklarna ait be
yanname yaynlad. Bunda 25/0cak/1918 de Sovyet
lerin nc Tamamen Ru sya Kongresinde, impara
torluun mstakbel K urulmas i in bir zemin ol
mas resmen kabul edilmiti. Bu, Tat arlar ve
dier milletler tarafndan ho gr ile karlanm
ve bunlarn Sovyetlere kar olan dncelerini bariz
bir ekilde rahatlandlrrnt. Bu beyannamenin Bi
rinci Ksm'mn kinci Madde'si Sovyet milli cum
huriyetleri federasyonu olarak, Rus Sovyet Cumhu
riyetinin hr milletlerin hr birlii prensibine gre
tesis edildiini meydana koymutu. Drdnc B
lm'den alnan dier bir pasaj Bolevi klerin milliyet
problemi hakkndaki teorilerini tekrarlam ve h
km federal hkmete, dier federatif Sovyet
nstitulrne _ e hangi artlarda itirak etm ek isteyip
s_temedklenn kendi Sovyet kongrelerinde msta
kil olarak karar vermelerini her mi
lli gurubun ii

tdJl Ural Ryalan

1

257

ve kyllerine braktn yeniden teyid ediyordu.

Tatar politika liderleri arasnda bulunan optimistler
bu beyannameyi itibari deerinde kabul etmiler ve
artk Sovyet hkmetinin, kendilerini n Lenin reji
mini kabul edip etmemekte serbeste karar verme
leri hu susunda resmen yetkili tamdna inanm
lard.
Muhtemel dmanl Tatarlarn ve Rusya'daki
dier milletlerin tarafna evirmek Sovyetler n
nemli idi; nk gerekte Bolevik hkmetinin em
rinde, Moskova ve Petrograd hari herhangi byk
bir kuvvet yoktu . Nazari olarak Tatar otonomisi >
belki merkezi Sovyet otoritesinden daha kuvvetli idi,
nk Harp u ras, ar rejimi altnda silah altna
alnan ve Volga 1 Ural blgesine yerletirilen onbin
!erce Mslilinan askere ilaveten Alman - Avusturya
snrndan kaarak devaml olarak memleketlerine
dnmekte olan Mslman askeri birliklerini de topla
yabilmiti. Bu Tatar askeri birlikleri ismen, Bulak
nehrinin tesinde (halk dilinde Trans - Bulak Cu m
huriyeti denilen Tatar otonom isine verilen bu ismin
alnd yer) Kazan'n Tatar blmnde bulanan
Zabulai'de yerlemi olan Harp urasnn ko
mutas altnda idi. Harp urasnda ounl uu te
kil eden Tatar Sosyalistleri genellikle daha radi kal
ve baarl olan Bolevik rakiplerinden phelen
mekte idiler. Ve bu k uvvetleri yeni proletarya galip
lerinin otoritesine vermekte acele etmiyorlard. Bun
dan baka Ufa'da yeni kurulmu olan ve Kazan'da
yaplan kinci Mslman kongresinde alnan kararla
ra gre tesis edilen Tatar Milli Parlementosu (Milli
Meslic) Kasm 1917 de mzakerelerine balad.

.j

258

Rusy'd P-Tilrklzm ve Mslmanlk

M
BAKIR PROBLE

ma
Tatar Meclisinin top lan
s
tk. sebep ten dolay
1
t
a
ar
ar
T

ld
n
se
en
rak Ufa
.. " an n .
iin toplant yer ola
m daresi
slum
an olan Mu
,
.
ykEek d'iDi 1'dare org

br
esk

Bakr
tpk
r
bu eh
Ufa'da bulunuYordu ve
Tata
Burada toplanmakla . . . rlar Bamerkez. g'b' 'di
e almay . s
r
n
.
nom darele
oto
m
lan
plan
di
ken
'
kr
Fakat Bakrllar - ken
tediklerini gstermilerdi.
n A. Z. Valdof ba kan
dilerinin menfaatlerini savuna
olarn, (Kurultay)
ment
lvnda _ kendi n - parle
i
VlgaUral blgesinin en nemli nc ehr olan
Kaz
ve
an'd
Ufa
a
Orenburg'da toplantya ardlar.
i
etler
de
n
et
Sovy
il .
kuvv
'da
kinin aksine Orenburg
AntiKomn ist ellerde idi. 27 Ekim 1917 de Orenburg
Anavatann Kurtuluu ve htilal Komitesi Lenin'in
iktidan elde etmesini tanmamaya karar verdi ve
Bakr ve Kazak milliyetileri ile seve seve ibirlii
yapan Orenburg Rus Kazaklarnn reisi General
Alexander I. Dutof'a bu ehirde yetki verdi.
20 kasmda Ufa'daki Tatar Meclisi ilk (ve sonJ
toplantsn at. Sadri Maksudof ak konumasnd
t Rusya ve Sibirya'nn Trk - Tatar Mslman!
nn ilk milli meclisi diye selamlad ve bunlarn
baenn sonu gelmeyen ve uzun mrl sonular
tire ceini mit ettiini syledi. Eski Ulug
Trk Tatar kltrne ve med reseler, matbaa!
okullar ve sosyal teekkller gibi med yetle
eni
la!_ sc baarlara dayanarak Mutlu bir gel
ge mandgn foyid etti. Meclis
mzakerelerinin alo
masndan hemen sonra
politik parti toplan

tdll - Unl Ryalan

s,

meydana kt. Balangta din adamlar, burjuvalar

ve liberal mnevver snf tarafndan desteklenen da
ha mutedil kimseler Sadri Maksudof-un etrafnda
toplandlar ve merkeziyetci partiyi meydana getirdi
ler, bu parti btn Rusya Mtislmanlarnm topraa
bal olmayan kltrel otonomisini destekliyordu.
Bu parti, Meclisirt doksan alt yesinin ellisinden bi
raz fazlasn tekil ediyordu ki bunlar arasnda Mak
sudof'da-1' baka en_gze arpanlar Ayaz lshakof
(Ishakof bir sosyalist idi fakat arazicilerin inanm
bir dman idi) mer Teregulof ve Gadi Atla.sof
idi. Bunlar kendilerine Trkler diyorlar, bylece
Volga Tatarlarna kltrel otonomini snrlanmas
hususundaki isteksizliklerini belirtiyorlard. Daha
ak sosyalist olan sol gurubun otuz kadar delege
si vard ve 1lias Alkin, Galimjan eref, Galimjan
tbrahimof ve Nazib Halfin bu guruba bakanlk edi
yordu. Bunlar Volga Ural_ (dil Ural) blgesinin
otonom bir devlet (shtat) olmasnda israr ettiler ve
kendi arazi otonomilerine sadece T'tarlar deil, ay
n zamanda Bakrlar da dahil etmeyi kararlatr
dlar. Netice itibariyle aralarnda Engalief ile E.
Atnagulof'un da sz edilmesi gereken sekiz on Ta
tar ve Bakr delege, bu Kurucu Meclisin sol u
kanadn tekil ettiler. Sovyet rejimine aka sem
pati gsterdiler ve Lenin hkmetinin derhal tann
masn savundular. Fakat ne bunlarn israr ne de
Ahmet Tsalikof'un meclisi merkezi Sovyet hkmeti
ile temas kurmaya davet eden telgraf delegelerin
byk bir ounluunu ntralist durumlarndan dn
drmedi. Fakat sosyalist arazici temsilcilerin, Rus
komnist hkumetine kar olan davranlar aka

260

ve Mslmanl k
Rusya'da Pan-Trklzm

ayda ibirlii yap ma kla

t rih edilmemiti. Mteakip
a tereddt ettiler, fakat
81 ahl muhalefet arasnd
. .
s
, zellikle t savan
rine
uze
. . ona
mec1 sn okmes
l
ve
Ga
mJan
b
e aralarnda llias Alkin

uzenn
ermes
....
l
na
yuk
b
de
bir
rler
w
rahimof gibi tannm lide
b
n
ya
e
i
rejim
bl'lg kurdu
.
ounluk Sovyet
lar hatta komnist Part ile brleliler.
Mutedil milli gurubun bakan olarak Maksudof,
Maliye nezareti de dahil olmak zere btn nezaret
lerin idaresini elde etmekte baar gsterdi. Ay n
ekilde Meclisin ynetim kurulu da ounlukla Mak
sudof'un merkeziyeti ve burjuva destekleyicilerini
ihtiva ediyordu.Fakat Harp uras ve austos'ta
Kazanda tertip edilen kinci Mslman Kongresinde
kurulan Anayasa Meclis Komisyonunun - bu komis
yon Tatar otonom devletinin tekili maksadiyle ku
rulnutu - her ikisi de arazi otonomisinin sosya
list destekleyicileri elinde idi.Kanunlar koyan ay
r bir Bakr millet meclisinin faaliyetlerinin, kendi
Parlemento> larrun prestijini zayflatacan ve
Tatarlarn daha byk bir otonom dil Ural devle
ti kurma hususundaki gayretlerini baltalayacan
anlayarak, Tatar arazicileri Bakr liderlerini kendi
taraflanna evirmek iin ellerinden gelen gayreti
sarfettiler. Bakr milliyetilerin bakan olan A. Z.
Validof ile taraftarlarn Ufa'ya dnmeye ikna et
mek iin, liderlerinden biri olan Galimjan !bra
himof"u Orenburg'a gnderdiler.Bakrlar m eclise
kaulmay bir kere daha reddettiler; fakat bir ka.
hafta sonra zel bir i iin Ufa'ya giden Validof, Ta
tar toplantsnda bulunmaya raz oldu.Fakat Ba
krlarn dil Ural devletine dahil edilmesi iin Mec

;5

idil Ural Ryalllr

261

liste mzakerede bulunmay reddetti, ayn zaman

da ya Maksudof'un merkeziyetileri ile ya da tbra
himof ve eref'i destekleyen arazicilerle ibiriii
yapmak hususunda isteksiz dvrand. stelik Va
lidof'un Meclisi ziyareti, Bakrlarla Tatarlar ara
sndaki gerilimin artmasna yol at.Meclis toplan
tsnda uzun izmeler ve k seyahat kyafetiyle

rnmesi Tatarlar tarafndan, kendi yksek toplant

lara akca yaplan bir haraket olarak alnd ve
fkeli bir itiraz frtnasna sebep oldu.
Validof'un toplantdan kmasndan sonra Ta
tarlar Meclise katlan ve balarnda sol sosyalist
olan S.Atnagulof'un bulunduu ufak bir Bakr gu
rubu ile anlamaya vardlar.- Bakr n parle
mentosu tarafndan kendisine yetki verilmedii hal
de btn Bakr ulusu> namna Antagulof'un im
zalad - bu anlamaya gre Bakrlar kendi oto
nomileri dahilinde, mstakbel dil Ural otonom Ta
tar devleti ile birleecekti.Bu, bir otonomi iinde
otonomi:. Bakrlarn mahalli ilerini ilgilendiren me
seleler ile ziraat ve kolonizasyon problemlerinin
zlmesinde uygulanacakt.Bylece Bakr otonomi
meselesi iki ayn zm eklini birden elde etmi olu
yordu.Ufa'da Ba.krlarn ufak bir Tatar gurubu
Mecliste Bakrlann dil Ural otonom cdevleb ine
dahil olmaya ve otonomi iinde otonomi ye raz
olurlarken Kurultay 15 kasmda Orenburg'da cms
takil otonom u ilan etmiti. Merkeziyetilerle arazi
oton omi taraftarlan arasndaki Tatar Bakr ihtila
f aralk 1917 de o kadar ok zaman ald ki Rusya
Mslmanlarnn ulusal otonomilerinin ilan edilmesi

Rusya'd Pan-Trkl.m ve Mslmanlk

26%

de Meclisi n Anayasa Ko misrag men ne Meclis ne isin Bolevikler tara fnda n

l

n sta tun
yonu Mart 1918 de Mec nomisi
w hazr.' en o.. nce Tatar oto
feshnd
adlar.
!anmasn tamamlayam
tRLET1R1LMESt
KIZIL. KUVVETLERN n
ne

ve Kucu Komis
Ocak 1918 de Harp uras
at Sadr Maksud.of,
yo, n Kazan'a geri dnd; fak
presidyumu Ufa. 'da kald.Kesin
nezareter ve Meclis
. 1 eceg bu hafta
r
olarak Sovyet kuvvetlerinin birlet
ne de Kzllarn
la.r iinde, Tatarlar ne Beyazlarn ve
ii gibi ne
lend
tarafn tuttular - o zamanlar sy
Kornilof'u ne de Lenin'i -. Sac burjuva Tatarlar
Kazak'larn ve Bakrlarn Dutof ve dir Anti Ko
mnist kuvvetlerle yapm olduklar anlamaya ba
lanmak istedler; bu arada gnden gne sesleri daha
ok kmaya balayan ve kuvvetlenen solcular ihti
lalin adaletine ve mantna kar olan inanlarnda
kararl idiler ve Sovyet rejimi ile bir anlamaya va
racaklarn umuyorlard. Bu arada Kzllar muhale
fet iini bir tarafa brakmakta hi zaman kaybet
mediler. 6 ocak 1918 de (19 ocak, N. S.) Petrograd'
daki tamamen Rus Kurucu meclisi feshedildi ve
27 ocak'da Karadeniz donanmas Simferopol'u is
til.a etti ve oradaki Knm Tatar otonomisine son vel"
di. Bundan drt gn sonra Kzl Muhafzlar Oren
burg'u ele geirerek Kazak ve Bakr otonomilerinin
merkezi ynetim kurullarn tasfiye ettiler ve Gene
ral Dutof'un tarafn tutan ufak bir askeri birlii
steplere kovaladlar. ubat balarnda, An ti Bolevik
br Sibirya hkmeti meydana getirme konusunda
v,

idil Ural Ryalan

263

yap l- bir. ebbs, daha evvel davranlp nlen

di
ve butun Sbrya, Kzl kontrolne geti. 8 ubat'
da Ukrayna Merkezi Rada (Kurul)'u Kzl Ordu kar
sn da Kiev terk etti ve ubat sonunda Beyaz Ordu, K uzey Kafkas steplerine ekilerek Rostof ve No
vocherkask' brakt. Son olarak 20 uba.t'da Sov
yet birlikleri Kokand'a hcum ettiler ve Orta As a
slam otonomisinin icra organlarn feshettiler. BJy
lece 1918 ubat sonunda, Transkafkasya idarei ha
ri evvelce Rus mparatorluunun olan btn ara
zi, General Dutof, General Popof ve General A!ekse
ef'in Kazak ve Kuzey Kafkasya steplerindeki Be
yaz Ordular ve Tatar Meclisi resmen Sovyet kuvvet
!erine teslim edildi.
Tatar milliyetiler - hem sa liberal kanatta
ki Sadri Maksudof hem de sol sosyalist kanattaki
Alkin ve eref - kltrel ve arazi otonomu ile
Bakr'lar hakknda mnakaa ederlerken, K12llarn
Rusya'da gittike daha fazla kuvvet elde ettiklerini
artk anlamlard. Kendi gzlerinin nnde Kzlla
rn durumu Kazan ve Tatar arazisinde bile daha
kuvvetli olmaya balamt.. Tatar otonomisi idari ku
rulularnn otoritesi ise mahvedilmeye allmak
tayd.
Sovyet karkl srasnda Tatarlar hala. nem
li bir kuvvet ifade ediyorlard. Meclis ve Harp u
ras1 sadece youn bir nfus kesafete sahip olan
Mslman Tatar blgeleri tarafndan deil, ayn az
manda blgedeki saysz mslman askeri alaylar
tarafndan da desteklenmilerdi. Volga Ural blge
sinde 1917 k balarnda Mslman askerlerin sa
y s hala on binlerce kadard. Bu Mslman birlik

264

Rusya'da Pan-Trklzm ve Mslmanlk

.
dier anti. Kom nist Rus
lern General Dutof ve
rda dumana k. ar harekuvvetlerin (bu nlar bu ayla ..
.
yuz asker. le dare edi
. .
keti ok kere sadece bir ka
kadeovyet gucunun

S
s,
lma
o
a
nd
Yan
)
d
1
ar
1
r
yo

b1
r
1
.
a
a
o
F
akat
tr
rini tayin etmekte kesin bir fak
.
asna slm
o
and
rop
ik
ev
Bol
a

ard
ayl

kip
tea
m
_
..

edilen bu askeri birlikler ozulme re_tler . goster

meye baladlar. Mslman askeri brlkler nden ol

duu gibi Rus ordusundan kaaklar yle bir orana
ulat ki btn tmenler ve kolordular bir ay iinde
yok oldular. Mesela 1917 sonbahar sonunda Rus
yksek kumandas ile Basarabya ve Odesa'da Ge
neral Sleyman Sulkievi emrinde ku,ruimu bulu
nan ve balangta says yirnrisekiz bine ulaan
Mslman Kolordusu k sonunda tamamen yok ol
mutu. 1918 ilkbahar banda bu kolordunun sadece
karargah kalmt. Orta ve soldaki Rus meslekdala
n gibi Tatar ulusal liderleri de kendi hesaplarna ay
n dertten muzda.rip idiler. Kendilerini halk hrri
yetinin ve haklarnn koruyucusu olarak ilan eden
Boleviklere kar harekete gemekte tereddt ve I
kararszlk iinde idiler. Belki de Tatar politikacla
r kendi askerlerinden bile o kadar emin deillerdi.
Kitlenin sola meyletmesi ok abuk oldu ve Tatarlar
Rus halk ile ayn derecede, anari ve radikalizasyo
nun yayldn grdler. O sralarda askeri birlikl er,
hakiki askeri birlikler olmaktan ziyade niforma
giymi silahl ii ve kyl kalabalndan ibaretti,
bu arada sivil halk da ayn ekilde bir ana
ri dur
_
mund di. ve hzla siyasi radikalizas
y ona gidiyordlL
12 ekimde Kazan'da yapla eh
ir seimlerinde
Tatar Komnistler alt, sosyalistle
r ise onbir oy ald.

--......----

idil Ural Ryalan

265

Halbuki Tatar Burjuvazisi yalnz bir oy aldlar.

J{u rucu meclis iin yaplan seimlerde ilk olarak Ufa
b lgesinden seilen sekiz Mslman mebustan alts
Sosyalist gruplara aitti. 14 aralk 1917 de Kazan'da
ki Komnist olmayan btn gazeteler kapand ve
28 ocak 1918 de ehir Meclisi dald. Bir Sovyet ta.
raftan lk Mslman Sosyalist piyade taburu> te
kil edildi.
Ufa'dan Kazan'a dnmesi zerine Harp uras
yeni ve hzla ktye giden bir durumla karla
t : Ayaklarnn altndaki zemini daha emin hisseden
K zllar to nlarn deitirdiler ve mslman rakip
lerinin hepsini, mahalli idareden uzaklatrmaya ha
zrlandlar. Netice itibariyle Harp uras, sallantda
olan durumunu kuvvetlendirmek ve Tatar askeri kuv
vetlerini silah altna almak iin gerekte sadece bir
Tatar askeri konferans olan yeni bir tamamen Rus
ya Mslmanlar Kongresi> ni toplad. Mslman su
baylara sekin hcum taburlan iin Tatar askerler
kaydetmeleri retilmiti, sonradan bu taburlar K urt
Mfrezeleri ve Demir Mfrezeler diye adlandrld.
General L. Rychkof kumandasnda be bin kadar
evvelce ar subay talebesi ile K azan'a nfuz etmeyi
baaran Rus' subaylar grubu ile temaslar tesis edildi.
Askeri birliklerin tesiri ve bunlarn ynetimi iin ma
li kaynaklarn bulunmay Tatar politikaclarm ev
velce Sovyet hkmeti tarafndan milliletirilmi
olan Kazan'daki btn bankalardaki zel kapitali ha
ciz etmek gibi pheli bir ie sevketti. Btn ban
kalara ve tasarruf kurulularna Tatar memurlar
tayin edildi.

Rusya'da Pan-1'rkizn ve Mslnllll

balayan bu f .
Tatar milliyetilerinin yeniden
...
s feshetmeye ata;e.
liyeti, 0 sralarda Tatar otonom_
ebbs etmi olan Kazan Sovyetn korkuttu. Kazan.
d tertip edilen _ tam olarak sylenecek olursa Zab
Jachie'de _ MslUman askeri kongresinde, Kamil.
Yakubof ve Yakub anief bakanlndak i Ta
tar Bolevik partisi, kongrenin, Sovyet iktidarnu
resmen tannmasna y neltilmesini ifade eden bir
teklif sundular. Ayn zamanda meclis'in Anayasa
Komisyonu Bakr komnist olan S. Atnag ulof ile
Tatar Fatih Seyfi'nin teviki ile, Tatar otonomisinin
Sovyet ekline gre tannmasna ve Sovyet rejiminin
tannmasna oy verdiler . Bu karar llias Alkin'in ko,
misyondaki milli parti toplants tarafndan redde,
dildi ve Harp as komisyonu, Sovyetleri tanma
hususundaki kararn geri evirdi. Ayn zamanda ko,
misyonun ura ile birlemesini kararlatrd.
ZABULACHE'DE KARI tHTtLA.L

Bu tedbirleri ve kar tedbirleri 17 ubat'da

tar organizasyonlarnn ordular1.Qdaki kme
etti. Sovyetlerin askeri kongreye ve Tatar Otono
idaresine kabuln empoze etmenin imkansz old
u anlayan Bolevik tarafdar parti kongreyi terk
t ve Anayasa Komisyonu, Kazan'daki n - So
Mslman Sosyalist Komitesi ile kuvv
etleri birl
di. Validof (Stalin'in Narkomnats'da
ki yardricu
ile Said Galief (Kazan Ulusal ler Ba
kam)
dan hkmedilen bu komite, hemen
Sovyet h'w.u.
'
ile ibirlii yapt ve Tatarlar arasn
da Komnist
liyetlerin balca aleti ol u.

tdll Ural Ryalan

267

Sovyet tarafdar ve aleyhtar Tatar guruplar

arasnda 17 ubatda kan ihtilaf, Sovyetlerin Volga lJral blgesindeki blnmez otoritesi zerinde ak
sava balangcm gstermi ve Tatar otonomisinin
(aslnda bu hi bir zaman resmen kabul edilmemiti)
son alntlarnn tasfiyesine yol amt. Harp ura
snn liderleri, Tatar milli otonomisi iin bir mdafaa
tekil etmek maksadcyla son bir gayret sarfettiler ve
General Dutof'un Beyaz Ordusu ile mzakerelere gi
ritiler. Tatar birlikleri, Kurt Mfrezeleri ve Demir
Mfrezeler Kazan civannda toplanmaya baladlar
ve Zabulachie silahl bir kamp haline geldi. Tatar
askeri kongresinde, Harp uras liderlerinden biri
olan H. Tukumbetof, Boleviklere dnerek hiddetli
bir ifade ile kendi kendimizi nasl idare edeceimizi
bire retmek sizin vazifeniz deildir. Bu bizim ken
di iimizdir. Eer bizim iimize karmaya niyet etti
nizse, arkamzda bir milyon (Tatar) sngnn bu
lunduunu bilmelisiniz. Fakat Tukumbetof'un bir
milyon sngs Kzllar korkutmad, nk darbe
yi vuran onlar oldu : Tukumbetof'un kendisi, Alkin
ve dierleri de dahil olmak zere - takriben iki yz
kadar kimse - tutuklandlar. Buna karlk, Zabu
lachie'de yerletirilmi olan Tatar askeri birlikleri
takviye iin getirildiler ve dierleri de dahil olmak
zere Ishakof, Manasyrof ve dier Tatar Anti-Ko
mnistlerinden mteekkil geici Devrimci askeri he
yetini tertip ettier. Bir ka gn ufak arpmalarla
ve her iki tarafn belirsiz haretetleri ile geti, fakat
28 ubat'da bir mtareke imzaland, buna gre Kzl
lar, tutuklam bulunduklar kimseleri serbest brak
1

268

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslta

lk

usl
tlar. '!'atarlar, aada belirtilen hus ar yeri ne ge
tirmek zorunda idiler :
1 _ dil - Ural devletinin kurulmasnd an gei
ci olarak vazgeilecek.
2 _ Kazan'da ve Kazan Cumhuriyetin de b
tn kuvvetin Sovyetlere ait olduu tannacak.
3 _ Birlikler silahszlanacak.
4 _ Harp urasn meydana getiren Beyaz
Rus subaylar Kzllara devredilecek.

ZAYIF MTAREKE

28 ubat 1918 Kazan mtarekesi Tatar otono

misine.., veya daha iyi bir deyile Trans Bulak Cum
huriyeti 'ne bir ka hafta daha devam etme imkan
n vermiti. Bolevikler, Tatar Milliyetilerle bir nevi
anlama yap.maya altklar iin deil, daha ziyade
zaman kazanmak iin bu mtarekeye raz olmlar
d; nk, Almanya, Avusturya ve Trkiye ile bir ba
r mtarekesi aktedilmeden nce Tatarlara kar
askeri bir hcuma gemek istemiyorlard. O sralarda.
Trotsky bakanlndaki bir Sovyet delegasyonu,
BrestLitovsk'da, Mihver Kuvvetleri temsilcileriyle
mzakerelerde buulunuyorlard, fakat Berlin ve Vi
yana hkmetleri tarafndan ortaya atlan g art
lar yznden bu mzakereler muallakta kalmt.
Sovyet delegasyonu ile uzlamann. imkansz old\l'"
unu gren Alman Yksek Komitesi, 18 ubat'da mo
rali bozulm Rus ordusunun kalntsna kar b
tn cephe boyunca hcuma balad. Bu gnlerde
Sovyet hkmeti, Tatarlarn dunmu ile deil, Al
man hcumunu durdurma meselesi ile meguld.

tdil Ural Ryalan

Mevcut btn silahl Bolevik kuvvetleri cepheye

gnde rilmiti. Sosyalist Vatan topra tehlikede

balkl beyannamesinde Lenin ve hkmeti Rus hal
kna ba vurmtu : Alman militerleri, iilerle
kyl lerin arazilerini mlk sahiplerine, fabrikalarla
atelyeleri bankerlere ve kuvveti monaristlere iade
etmek iin Rus ve Ukrayna iileri ile kyllerini ez
mek istemektedir. Alman generalleri, Petrograd ve
Kiev'de kendi emirlerini tesis etmeye, almak
tad r. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ok byk
bir tehlike iindedir. Ayn zamanda hknet b
tn askeri ve ekonomik kaynaklarn yeniden sefer
ber edidiini ilan etti.
Bir ka gn sonra Lenin'in basks altnda Bol
evik Parti'nin Merkez Komitesi ile Sovyet hkme
ti, Alman ve Avusturya bar teklifinin artlarn
kabul etmeye karar verdiler. Artk uyuulamayan
bir kimse olan Trotsky'nin deil de anlayl eski bir
diplomat olan Georgi ierin'in bakanlk ettii
Sovyet delegasyonu tarafncfan Brest - litovsk muae
_
hedesinin 3 mart 1918 de verdii karar, Bolevik
hkmetine hareket serbestisi veriyordu. Bar mua
hedesi 6 - 8 mart'da RKP (b) nin altnc Parti Kon
gresi tarafndan ve 14 mart'ta da Svyeter D-:
..
duncu
Olag- anst Kongresi'nde tasdik edldi. . Ellen
..
zlm, Sovyet hkmeti imdi, mevcut dumanlarn tasfiye etme yolunu tutmutu.
BR SOVYET KARI PROJES
Yeni fakat bu .sefer Sovyet tarafdan - bir
halk hareketinin yaratlmasyla Trans-Bulak Cum

27t

Rusya'd Pan-Trkim ve Mstna

tun Milli Tatar otonomisinin Yok

.
. ve b u
n
h ryetin
n
. . hazrlklar balamt. Har p urasn
mes. n
edl
Sovnarkom e Narkomnats'n
. .
ve ubatta Tatarlara '
. 1e Sovvet hkmetn tan.ma lann tavsiye
. ayety
,
n

- Ura
kler e b rl een ta1
eden ve Kazan Bol::::"evi
, Sovyet ta.rafdar yelert,
. onunun
Anayasa Komisy

1er nd en T atar dele d. , bu.. tn Volga-Ural hkume tam

.. .
- nu
ed1 g ol aga
stti blgelerin itirak etmeye davet . .
ladlar
Kongre
gesel idare meclisi kongresn top .. .
M
us
um
yet
an
Sov
otoUral'. Volga blgesinde bir
i.
Kong
r
verd
kara
re
aya
nin
kurm
nom cumhuriyeti
e
u
iler
hc
m
iyet
edil
kararlanndan birinde Tatar mill
fndan
i
r
le
tara
yeti
ei
milli
tli
juva
mi ve sahte Bur
r
ya
atlan bt
uluslarn proletar yalar aras nda
n kaldrla
ortada
ekilde
bir
kesin
sosyal engellerin
ca saatin yaklatn gsteren, Mslman kitleleri
nin teekkl balamtr. diye ilan etmitir. Bu ka,
rar, o sralarda Boleviklerin milli politikalarnn bit
tn iki yzlln a kca aksettirmiti. Halk tar
fndan kendi kaderini .tayin etme prensibini
men ilan ettikleri halde, kongre yeleri ihtilal'
milliyetilerin mevcudiyeti dncesini inkar et
ni kuvvetle belirtmiti.
i, asker ve kyllerin mahalli Sovyet de
leri 6 martta Kazan'daki toplantsnda, olaan
t blgesel kongrenin karar azimle desteklendi. t
re meclisi birka devlete ayrlmaya bal ol
milli determinasyon prensibini kesin bir ekil.de d
teklendiinh ilan etti ve vaadedilen Sovyet :MUsl
man Ural, - Volga Cumhuriyeti'nin tesisi iin ge
azrlklara balamak maksadiyle Ufa ve Ore
dare meclislerine ba vurdu. Tatar meclisi Ana

idil Ural Ryalan

271

Komisyonunun benzeri olarak kurulan ve Stalin'in

Narkomnatlan ve Vahitof'un slam leri Komitesi
ile temas halinde ve bunlarn kontrolnde bulunan
zel bir komisyon, yeni cumhuriyetin planlar n ha
zrlamaya balad. Mart'ta ilk proje hazrlanm ve

Stalin'in tetkikine sunulmutu. 22 mart'ta Stalin'in

tavsiyesi rerine RSFSR Halk Vekilleri Konseyi,

Tatar - Bakr Sovyet Cumhuriyeti'nin kurulaca
n ilan eden bir kararname yaynlad : Tatar - Ba
kr ihtilalci kitlelerinin isteini vermeye karar verdik
ten sonra ve Rusya'y bir Sovyet Cumhuriyetleri
Federasyonu olak ilan eden nc Sovyet Kon
gresinin kararlarna uygun olarak. milliyetilik le
ri Halk Komiserliklerini, Halk Komiserleri Meclisiyle
kabul ederek bir Tatar - Bakr Sovyet Cumhuriye
ti kurulmas iin gerekli artlar ortaya serdiler. Bu
cumhuriyetin idare meclisinin anayasa kongresi,
statsnn kesin eklini ve oyn:ntlarn hazrla
yacaktr.
Bu kararnamede ayrca mstakbel RSFSR Ta
tar - Bakr Cumhuriyetinin Gney Ural ve Orta
Volga blgesindeki topraklarda kurulacana iaret
edilmiti. Btn Ufa, Orenburg ve Kazan eyaletleri
. (Chuvash ve Mari blgeleri hari) ve Perm, Viatka,
imbisk ve Samara eyaletlerinin de byk ksmla
rnn yeni Mslman Sovyet Cumhuriyetine dahil
edilmesi planlanmt. Bu tasa-lanan cumhuriyetin
doudaki Bakr ksm ile batdaki Tatar ksm ara
sndaki ilikilerin, kararnameye gre, iletj_de cum
huriyetin idare meclisinin anayasa kongresi tarafn
dan karlatrlaca dnlmtr. Bu kararna
menin filen yrtlmesi ve Tatar - Bakr Sovyet

272

Rusra'd: Pao-Trldzm ve Miisa.....

.
. resini n tertip edil--.
a kong
n......
Cumhunye t anayas
kornnatlar sla
a

,
k

nd
_
l

iin Vahitof bakan

1 mt.
K
m,.,...
ararn

elend
a
n
vazif
e
r

si
t
--.....
.
ler omit
.
m1en var d : Sta.Iiu,
altnda bunu balatanlar?. ..
ongorlen otonom Tatar.
Vah itof ve tbrahinof. Bu
in kurulmasyle, kwt,
8 kr Sovyet Cumhuriyetin
ulusal otonomi iin hazrlkla cesar etsiz Plan
en Tatar w
lan hi bir zaman yerine getem
t
liyetilerle ok yararl ?ir ekle ugra lar. Stalin'
na
in tevikiyle tanzim edilen yem_ krar me resne:
bir otonom cumhuriyet ilan etmt ve bu cumhuriye
tin snrlan, en radikal Tatar Milliyetilerin bile dft.
ndnden geniti. Sadece btn Brukr toprakla
r deil, ayn zamanda Trk halknn aznln tekil
ettii Volga Ural blgesinin byk bir ksm da bu
yeni ngrlen cumhuriyete dahil edilecekti. ltiru
etmelerine ramen 1918 mays'da Chuvash ile C2e
remiss (Mari) nin de dahil edilmesi kararlatrld.
(156 nc sayfadaki haritaya baknz).
Bylece Narkomnat'lar, Tatar Milliyetilerin
emellerine baar ile meydan o kudular ve kendi mil
li otonom silahlan ile bunlar yendiler. Tatar idari
Komisyonu ve
kurulular, onlarn Meclisi, Anayasa
eti
Cumhuriy
r
Harp uras, ngrlen Tatar Bak
nin kuruluu karIBmda, eski ve gereksiz olmudu.

re(-

iDL URAL OTONOMSNN SONU

oK mnistler, ideolojik olarak ve tabiye bak
mndan Tatar milliyetilerini silahszlandrdktaD
sonra, Tatar milli teekkllerinin son bir tasfiyesi
iin teebbse getiler. Alman hcumu ve Har p ura

tel.il Unl RyaJan

273

ile uyumazlk srasnda, ubat'ta yaynlanan bir

Sovyet bildirisi, Tatar Milliyetilerine ne umma lan
gerek tiini aca syledi. ;s Kardelere>
}:itabeden teblgde mu kabl ihtilalin alevin
. i krk
lemeye cesaret edenlere lanet olsun. Yoldalar, Mi.is
lmaJllar, k ardeler, btn manevi fiziki kuvvetle
rinizi, Mslman sosyalist ordus unun sanca alt
na arn. Rus ihtilalinin son dman yenilgiye u
rad zaman ne fevkalade ve heybetli bir sonu!: ha
sl olacak. Hrriyetiniz adna ve ulusal kalknmanz
adna, ihtilal kalesinin mdafileri saflanna katl
makta acele ediniz.> deniyordu.
51

1918 mart sonunda ihtilal kalesi> sadece d

man lanetlemeye> deil ayn zamanda onu ezme
e hazrlanmtr. 26 mart'ta Millet leri Halk Mecli
si, Stalin ve Vahitof'un imzalad bir kararname
yaynlad, bu kararname ile tamamen Rusya Mlisl
man Harp uras ile birlikte btn Trans Bulak
Cumhuriyeti ortadan kaldrlyordu. Bundan iki gn
sonra, 28 mart'ta Sta.lin ve Lenin'in emrindeki bir
ka yz bahriyeli Kazan'a geldiler ve Kazan idare
meclisi, Zabulachie'de toplant halinde bulunan Harp
urasnn drt saat iinde artsz teslimini iste
di. Tatar otonomisinin baz mdafileri Kzllara dn
dliler fakat Harp uras ve geriye kalan Ta.tar aske
ri birlikleri kar koymaya karar verdiler. Bunun
zerine bahriyeliler Bulak Nehrinin yu karsna. do
ru ilerlediler ve bir K zl Zrhl arac mdafaa. hat
tn keserek Zabulachie'ye giden k pry kapatt.
K l muhafzlar teki taraflardan Zabula.chie'ye iler
z
ledi ve sokak arpma.l an bir ka saat srd. 29

Rusya'da Pan-Trkizm ve MslU.....

ile Harp ur asnn Zabulacmart'ta Ta tar oton. omu

.
edilmi oldu . Ufa 'da k' Tat ar
he tahkimat1 tasfiy e
, er ve
. 12 nisan'da grevlrne son verd"l
m
,7
.
en
re
tl
gay
,
vo)ga.
i kurma
Tatar'larn milli otonom
..
ara
f
t
n
l
d
an
ugu
onen
ogun
yk bir
.
Ural halknn b u.
5
. ver.1 me den, sona ermi oldu. .2 . nsan'da Harp
bile
hedild ve 22 mays
urasnn Moskova brosu fes
nlanan bir
l918 de Narkomnat'lar tarafndan yay
am en Rus
ki
Tam
ame Tsalikof bakanlnda
k
y:rlmn Konseyini tasfiye etti; halbuki bu Kone kurulaca, 1917 mays Tamamen - Rusya Mw
Kongresi'nde ne byk bir heyecan ve mit ile
mjdelenmiti.

KISIM XII
KIZIL TATAR'A GlDEN YOL

1918 lkbaharnda Tatar milli idarelerinin fes

hinden sonra, Mslman Komnistler, ayn bir Ms
lman Komnist partisi olan Otonom Sovyet Tata
ro - Bakryay kurmaya ve bunun alma esasn
hazrlamaya teebbs ettiler. Bunlarn banda Vahi
tof ile beraber Sultangalief, Galief, tbrahimof ve di
er Tatar aydnlar bulunuyordu. Bunlarn o
u Stalin'in arkasndaki Mslman ihtilalciler kata
rna katlmak iin Tatar milliyetiler saflarndan
ayrlmlard ve Sovyet hkmeti Mslman halkn
Sovyet otonomisini> baarmaya sz verdi. Bizzat Sta
lin bunlarn arkasnda idi ve 23 Mart'da Pravda'da
yaynlanan bir mak.alesinde yazd gibi, ilk Otonom
Sovyet Cumhuriyetinin ve Sovyet tarafdan Tatar
Bakr politik rgtn kurulmas iin bunlarn
planlarn fazlasiyle desteklemekte idL tk defa Sov
yetlerin 1918 Ocak'daki nc Kongresinde Sovyet
Rusya'nn yeniden kurulmas iin federatif prensibe
teebbs eden Stalin il Tataro - Bakrya nem
li bir deneme zemini tekil etmi ve yle demitir:
Devrimci rgtleri, Sovyet Rusya ile federasyon
i.in belli bir plan ortaya koyan tek blge ve szleri
ne yle devam etmiti imdi herkesin szn etti
i ve etkili Tatar ve Bakr - Sovyet teekklleri
tarafndan meydana getirilmi olan bir Tatar Ba-

p
ffl

belirtu
kr Sovyet Cumhuriyeti tekilatnn akca
mi ana hatlarma iaret ediyoruz.>
Tabii hem Stalin ve hem de Komnist Parti Ta
taro - Bak:rya ile bir deney balonu olarak ilgileni
yorlard ve ortaya koyduklan bu yeni sistemin ilk
safhasn btn dou blgesinin sempatisini ka.
zanacan umuyorlard. Stalin'in, Tataro Bakrya
sta ts hakknd aki beyanabnm yan sra Pravda,
dou Rusya'nn 7Jfillilde Orta Asya ve Kafk.asya'nm
dier halklan iin benzer planlarn hazrlanmakta ol
duunu aklad. Fakat 1918 de Stalin henz Rusya'
da btn kuvveti elinde bulunduran kimse deildi,
bunu ancak 1920 lerin sonunda elde etti; bll sebepten
kendisinin desteklenmesine ramen, partideki eit
li muhalefet evreleri Volga - Ural blgesinin oto
nom organizasyonu hakkndaki planlarnn ilk nce
ertelenmesine, sonra da tamamen bir tarafa brakl
ma.sna sebep oldu. Orada byk bir slam cumhuri
yeti kurmak istemesi Ulusal iler vekili olarak ge
ni bir arazinin ve kuvvetli bir yeni ynetimin kon
trolnU elde etmek istemesiyle izah edilebilirdi. Ne
tice itibariyle Stalin sadece btn kalbiyle Tatar Ko
mnistlerin planlarn desteklemekle kalmad, ayn
zamanda Ba.krlar, Maris (Cheremiss) ve Chuvash
gibi dier milli guruplarn blgelerinin de planlanm
Tatar arazisine dahil edilmesini aratrd. Solcu in
temasyonalist Komnistler olan Bakrlar ve ba.z
Rus Komnistleri, Stalin'in, Volga - Ural feodal ege
menliini kurmak hususundaki planlarna kar k
tlar. Fakat btn Tatar Komnistleri elbette ki bir
leik Tatar Ba.kr Sovyet Cumhuriyeti kurulmas
taraftan idiler.

&mi Tmr'a Gllc Yol

Kzl askeri berin.in Or enburg

'u eld
.md son
ra, 1918 m bala.rma doru 191 e etme
s en
7 kasm'
Ufa'da kurulan bir Bakr Kom g
urubU, f&Ar
-
.
yetlern
. 0re nburg'a kadar yayd ve burad
aki
g
men vatandalarn yardm ile ubat burn
--- da, Tr" ite
.sm. Ba krya olan geici Bakn
stan lhtilil Konseyi
(PRCB} cBakrstan>' kurdu (Blm xm bak

nz}. Bu teekkl, 20 ubat 1918 de Bakrya' bir

y
Sovyet otonomu olarak ilan etti, sz edilebilecek ilk
otonom Sovyet Cumhuriyeti bu idi. Mart'ta PRCB
Moskova'ya bir delegasyon gnderdi. Ba.kr'lar bu
rada., Vahidof'un slam Komitesindeki asistanlarn
dan biri olan eref Manatof'un ahsnda ayn bir
Bakr otonomisinin gayretli bir desteklenini bul
dular. Bakr delegasyonu bakan afaef ile dier
yelerin yan sra Manatorun kendisi de bir Bakr Tatar Birliine iddetle kar idiler, sadece Stalin'in
m nisan 1918 deki ahsi gayreti Tatar cblrlet
tiricilt:rin> projesini geici olarak kurtard. Bu sra
da, ayn ekilde Bak.r Komnistler de, A. Z. Vali
dof ile dier Ba.lor milliyetilerin Tatarlara kar
olan safnda birletiler. Temnu.z'da, Ufa'daki Ba
kr Komserlii, Stalin'e ak bir mektup yaynlad, bu
mektupta hi bir Ba.lor, birleik Tatar Ba.kr
cumhuriyetinin anayasa kongresine itirak etmeme
lidir,> deniyordu ve 1920 de Ta.tarlar ile Stalin'in
Ba.krya'y elde etme teebbsleri, Bakr milliyeti
lerinin Sovyet kuvvetine kar akca isyan etmeleri
ne yol at.
Bir Tatar Bakr otonom Sovyet Cumhuriye

tPne kesin olarak itiraz edenlerden biri de, ne ekil

--- - -

....

178

ve MslaJl
Rsya'da Pan-Trkim

elden re dd
li otonom fikrini .tem
de olursa o1sun mil
t savan sonu
u er idi. Bu kana
.. st
ur
den sow1 Kom
.. elerinden ounun ..- bunlar sonradan

na dogru uy
k
ettiler - dunya ih tT'a linin' o
T otskistleri wtekil
.
bul ettii ve kymetli zaman
ka
u
un
ug
old
da
n
rk
ya

h arc anr teki edil mesne

larn milli otonom arazile

tl'
'd'

vve
.
ku
e
Atna,
'kl
zelli
mas n dn d srada
tli slam sol Komnist
gulof ve a migulof gibi ei
War, Almanlar, Ya
ler, Rusya'da yaayan Litvanya
ya'da kendi
hudiler ve Polonyallar gibi Sovyet Rus
n
temsilcileri
milli arazileri olmayan milli guruplar
ile beraber bunlarn yannda yer aldlar. Kazan ve
Ufa Komnistlerinin, Karl Grassis, Goldberg. Mlkh,
Sheinkman, Veger, Izrailovich, Zwllinger, Chodo
rowski, Olkenicki ve dier bir ok ncleri. 1917 1920 de partinin bu otonomiye kar olan merkeziyet
i gurubuna dahildi. Bunlar ihtilali sadece proletar
yalarn ynetmesi gerektiine inanyorlard ve Ms
lmanlar arasnda ok az proletarya bulunduu iin
dier milletlerin proletaryalar meru iktidar ele
geirmeli ve memlekette bir proletarya diktatrl
tesis etmeliydi.
Netice olarak, Bakrya, Kazakistan ve Dou
Rw.ya'nn dier blgelerindeki slam otonomisi taraf
talan, Bakrarn ve mahalli Trk halknn, kyl
lern daha yen yerletikleri topraklar ellerinden ala
caklarndan korkan Rus Komun"18 tl ernn
sag k"oyl"u
.
ve l. kanad temsilcileri tarafndan da muh efetle
al
karlatlar. Orta Asya'da Rus
.
il er,
M'us
' l"uman
!arn kuvvet kazanmalarn nlem
eye altlar bun sebep olarak da Mslman
'. he
larn oto nom..m
nuz yeteri kadar olgunlamad
gn.::. gsteriyorlard,
w

-------

Kzl Tatara Giden Yol

279

TATAR KOMONtsTLERN DEOWJtSt

Fakat Tatar Komnistleri birlemilerd ve Sta

lin' in ngrd Tatar Bakr Cumhuriyetini destek
lemekte azimliydiler. Bunda Tatar fikrinin zaferini
grdler ve ihtilalin, Tataro Bakrya'dan btn
Douya kadar yaylacan, bylece Douyu Avrupa
smr b oyunduruundan kurtaracana inanmlar
d. Gerek u idiki slam Asya'nn oryantal gsteri
penceresi::. bunlar anslarndan ve kuvvetlerinden
emin yapt iin, Komnist parti ile Sovyet hk
meti bunlara propoganda maksadiyle muhtat. Ta
tar Komnistleri makul bir sebeple Komnist Parti
nin Merkez Komitesi ile birlemilerdi, nk Tatar
otonomisinin temin edilebilmesi iin buna ihtiyalar
vard. Bu Mslman Komnistlerin her zaman
ki Marksist, enternasyonal ve proletarya anla
mnda kendilerini Komnist hissettiklerini dn
mek zordur. Kendilerini tamamen ihtilale hasretn.i
ler fakat bunu her eyden nce dounun - zellik
le Mslman Dounun- Avrupal smrclere kar
bir ayaklanmas ve zaferi olarak kabul ettiler.
1920 lerde bir Tatar yazar olan K. Kasimof, Stalin'
in ilk Mslman mesai arkada Mullanr Vahitof'u
anlatrken unlar yazmt :
Vahitof eski arap kiiltiiriin, dnya Jtpndald sc,syallst bJ.
knmaom bir sonucu olarak meydana k.an dnya kltr zerin
deki etkisinin ok byk olaanda:n emlucli. Ryalannda - etki
si Anp toprak.lanndan kutsal Ganj nehrine bdar yaylan - bu
slam kltrn, byk gzel ve derin olarak tahayyJ ediyordu.
Bu kltrn paralanaca veya ortadan yok olaca lhthnaHnl
di.$iinmen< ileride bunun btn lsan1a k vereceilnl hayl et
istL Buna inanmt.

....1

280

Rusya'da Pan-Trkizm ve MslmaJk

an'da yapt ilk

Of'un 7 mart 1917 de Kaz
Vah"t
Tatari sta n'dan
kcnumasnda mstakbel sosyalist
olara k
Asya avak anmas iin bir srama. tahtas
.
al denemesi
bahsedrken aklad gibi, Tatar ihtil
nn
sadece bir
btn Asya'nn genel politik uyan
balangc idi.
A

Manevi olarak Dou'ya ve !slam'a ayn ekilde

baanm olan biri de Vahitof'un .Kost aistan
olan popler Tatar romancs ve flolo_st Galmya.n
lbrahimof idi. Kendisi bir zamanlar oyle yazmt:
Tatarlar, kendi kltrlerinin ekli ve oluumu ba
kmndan kendilerini Dou'ya yneltmelidirler. :tb
rahimof yazlarnda Moskova'nn Kazan zerindeki
muhtemel etkisine kar hemehrilerini uyarmt.
nc bir etkili 'Tatar Komnist olan M. Sultapga
lief Narkomnats'n resmi blteninde yaymlanina.k
zere 1919 da ihtilal zaferini garanti edebileceine
iaret etmiti. Netice itibariyle Sultangalief'e gre
Tatar Komnistler Dounun ve slam'n gerek
ihtilalcileri idiler ve bunlarn en byk dncesi
dnya ihtilali deil, Dou'yu Avrupal macerape
restler 'in balarndan kurtarmakt.
Bu yllar iinde bunlarn yaynlarn garanti
eden Stalin Mslman Komnistlerin ideoloji ve ga

ye bakmndan Avrupal Komnistlerden ziyadesiyle

farkl olduunu gayet iyi anlam ve 1918 de veya
1919 balarnda yardmcs S. B. Dimanstein'e Sul
tangalief uzun sre bize yan gzle bakt,
ancak son
gnlerde'biraz ehlileti. demiti. Fakat
1918 in g
gnlerinde Bolevikler kimden yar
dm grdlerse

J{l Tatar'a Giden Yol

181

kab ul ettiler. Milletleraras ihtilalden yana olan ve

ya Beyaz Ordulara ve eski, ayn zamanda Komi,iniz
me kar olan milli Rusya'nn son temsilcilerine kar
m ca deleye istekli olan herkesi mttefik olarak ka
bul ettiler. Neticede, sol taraftaki muhalefete ve
muhtemelen kendisinin'Tatar mttefiklerine kar
ola n itimatszl yznden Stalin bunlara yardm et
mek iin elinden geleni yapt. 31 mart'da Vahitof'un
Mslman Komitesi ile Bakrlar mterek bir top
lantya ard. Burada, Bakr'larn muazzam mu
balefetine ramen Stalin, Sovyet Tatar Statsn
ilan etti.
SOVYET OTONOMS
10 - 16 Mays'da Stalin, gayesi toplant davetiye
lerinde de akland gibi idare meclisleri anayasa
kongresinin toplanmas iin bir komisyonun tekili
ve Tatar - Bakr otonomisi snrlarnn ve ana
hatlarnn kararlatrlmas> olan bir Mslman Ko
mnistler konferans tertip etti. Moskova'daki Ms
lman Komnistlerin bu ilk byk toplants dave
tiyelerin Lenin ve Stalin'in adna gnderilmi olna
syle daha byk bir nem kazanmt.
Konferans, Stalin'in bir konumasyle ald. Bu
konumada Stalin, otonominin Sovy kontrol altn
da olmas gerektiine ve milliyetilerin Tatara Ba
krya'da her hangi bir rol oynamalarna asla izin ve
rilmeyeceine akca iaret etti.
Btn blgelerde hemen hemen her yerde burjova otonomi
gnpln teekkl etti. Bunlar da cmilli Konseyler> ular, bu-

Rusya'da Pa ,Trk.lm ve M sl llll

282

rejimJeri, mJlli

bteleri v.s. olan

_
,. di nilJi
..
u, aen
.
'"""
ar blgeler
ckctleri nl, mlli n.... ..
ocol
e
bylec
ve
dlar
ayr
ara
.
mili gurupl
ilcr. Bu ot
rin arenas halin e gchrd.
oo.

lelerin ve vatasevcrle
.. ..
dier milli 1(-.
ve
rmen
E
Gurcu,
(Tatar Ba,kr, Ktrg)Z,
_ bu M,llli Kooseyleu'ln hepsi 8ldeq
:;::;:., ima ;diyorum)
ard, yani otonomJyi elde et mek lcl,
km5l
bir tek ey iin ortaya
nn "lerlne karmayacak ve bunla
et
bylece merkezi hki
.
lan kontrol eemeyecekti
Konferans, Sovyet kuvvetinin byle bir otonomiyi tasv ip -.
miyeceini sylemede devan etmekteydi. Otonom nite
bta kuvvetin, Tatar. Bak.r, Grc, Krgz, Ermeni ve dit t ,.
lleri Tatnr, Grc, Ermenl ve dier brjuvalann merhmett
teslim etmek iin Sovyctler tarafna kan.mamakt11 tsrar eden lll

e.

213

K zl Tatar'a Giden Yol

Tatarlar isteklerinin yerine getirilmesinden

memnundular. Sovyet Tatar veya Tataro . BWJkr
ya, Tatar aznlnn emri altnda sekiz, on milyon
yerli halk ile Volga'da kuvvetli bir multinational dev
et olacakt ve Vahitof samimiyetle yle syleyebi
lirdi, Mslman proletaryalarm mitlerinin yerine
getirilme sinin muazzam bir ihtilal ii olduunu anla
yan yoldWJ Lenin ve Stalin'e ok teekkrler.>
t SAVA

burjuvalara alt olur diicesiyle otonomi bahetmek, Sovyet by.

vetiin nw olamyaca birey idi.
Otonomi bir ekil idi. Btn mesele hangi snf muhtevasu
bu kU iine konulaca Otonom bir ekil idi. Sovyet kuvveti llc
bir zaman bu otonomiye itiraz etmemiti. Otonom taraftanycb fakat sadece btn kuvvetin iilere ve kyllere a.it olduu ve li
tfin milletlerin burjuvazilerinin yalmz iktidardan deil, bkit
Otrfit)erinin seimine de katln:uya.cak.lard.

Byle bir otonomi, Sovyet esasna dayanan bir otonomi o.

Konferansta, Stalin Vahitof ve Sultangalief gi

bi Tatar Komnistlerin en iyi uslbu ile - mstak
ble Tataro Ba.krya'nn Dou'daki ihtilalin ha berci
si olmas gerektii z.erinde durdu : Brakn da. bu
otonom cumhuriyet, Dou'nw Mslman halkn&.
baskdan zgrle giden :xolu aydnlatan bir k
gibi hizmet etsin.> Stalin'in teklifine uyarak konfe
rans, Chuvash ve Cheremiss (Mari) blgelerini, Ta
tar Ba.kr Cumhuriyeti snrlan iine dahil etmeye
karar verdi ve 1 temmuz 1918 de Ufa'da tertip edi
lecek olan aaro Ba.krya anayas kon resini ha
a
g
zrlamalar n sekiz kiilik bir
komisyon seti.

Stalin bu konferansta ortaya kt zaman, bir

ka gn sonra ekoslovak lejyonlan ile Rus anti
Komnist kuvvetlerinin ayaklanmas neticesinde b
tn dou kusya'da i savru}n balayacandan ha
beri yoktu. ekoslovak Lejyonlan Alman cephesin
den geri ekiliyorlar ve Rusya.'y geerek Uzak Do
u'nun serbest limanlarna ilerliyorlard. 1918 de
bunlar tek sral saf halinde Penza'dan Vladivostok'a
kadar olan tren yollan boyunca yaylyorlard ve 2
mays'ta bunlar Sovyet hkmetine kar harekete
getiler. 8 haziran'da, eski arlk subay teekklle
rinin ve Sosyalist lltila.lcilerin yardmyle, Samara'
y ele geirdiler, sonradan bu ehir Anti Komnist
hareketin merkezi oldu. Eski Anayasa Toplants
yelerinin Samara'da yaptklar bir konferansta ye
ni bir hkmet tekil edildi bu Kurucu Meclis
veya Komuch). 4 temmuzda Kzl kuvvetler Oren
burg'u terk ettiler 6 tenmuz'da Ufa' y brakWar ve
temmuz sonunda Komuch'un anti Komnist Beyaz
Ruslan ile ekoslavak birlikleri Kazan yakmlannda

284

Rusya'da Pan-Trl.izm ve Miialil

sre snra, Volga'da.r Pa

_
grnd. Bundan ksa_ bir
er
t
An
letl
Sovyet ku..
eya
u
dog
n
bt
ar
sifik'e kad
vetlerin eline dt.
zah edilen bu durum Komnistle ri, hi olmaa
geici bir sre iin, Tatar - Bakr otonomisini, MU,.
lman Komnistlerini ve Dou ihtilali ni unutm ay
zorlam gibi grnyordu. Fakat, aksine, tehlike 8&
dece onlarn enerjilerini tahrik etmeye yarad ve }'eni
mttefikler aratrma dncelerini arttrd. VaJl.
tof askeri kuvvetler tekili asndan yeni bir saha
daki rneharetlerini gstermeye balad. 2 mays 1918
n
de ekoslovak isyan nn balamasnda biraz n
ce, havada i savru tehditleri dolarken, Narkon,
nat'lar ile Askeri ler Komiserlii ile mutabakat ha
linde bulunan Mslman Komitesi, bir Mtsiman J
i ve kyl ordusu kurmaya karar verdi. Birko
gn sonra Vahitof, Askeri ler Komiserlii ve ast.
ri ihtilal Konseyi'ne (Revvoen - sovet) bal, yeni
kurulmu bir askeri komisyonun banda bulunuym,
du ve hemen Tatar-Bak.r rejiminin kurulamasm
brulad. 13 haziran'da eyalet Mslman Komiserleri
ne gnderdii bir notta Vahitof yle yazyordu,
Sovyet Cumhuriyetinden nefret ettiimiz u and
btn Mslman proletaryalar mdafa aya ayakJan
ma.ldr. Mukabil ihtilale kar mcadele etmek ifD
btn Kzl Muhafz Mslman birlikleri gecikmeden
seferber olmaldr.,
MVSLVMAN KOMONlsT PARTS
Sovyet Mslman ordusunun kurulmasnn yan
sra Vahitof byk bir evkle ihtilali savunanlar>
iine alacak ve bunlar savaa yneltecek bir Ms

cm Tatar' Giden Yol

215

uman Komnist Parti kurmaya alt. Mslman

Komnistlerin ilk konferansn 17 . 20 Haziran'da
Kazan'da toplantya ard. Bu gurup, RKP (b)
program esasna gre Tamamen Rusya Mslman
Komnist (Bolevik) Partisinin kurulmasn karar
latrd ve bunun iin bir merkezi komite kurdu. Bu
yeni 1,{slman parti, Vahitof ile muavinlerinin, 1917
1918 K aylan iinde Tatarlar ile Brukr'J ar ara
snda yrttkleri sistematik ilk kampanyann zir
vesini tekil ediyordu. 15 - 18 ekim 1917 de Ufa'da
Brukr ve Tatar Sosyal Demokratlar tara
fndan olan - RSPRP Bolevik partinin bir ye
si olan - Bagau Nurimanof brukanlnda bir
kon gre tertip edildi ve bu imdiye kadar ya
plan ilk Mslman Sovyet taraftar kon
oldu. Bu kongre, internasyonalist Sosyal Demokrat
larla Boleviklerin karmasndan hasl olan Tatar
Sosyal Demokratik i Partisi'ni kurdu, fakat bu k
sa mrl oldu. 1917 Sonbaharnda Kazan'da da bir
Sovyet taraftar Tatar Sosyalist Komite kuruldu. Ay
n ekilde Vahitof'un tevikiyle, A.strakhan, Sanara,
Moskova ve dier baz Rus ehirlerinde de Komnist
Mslman guruplar meydana getirildi. Bylece, Va
hitof'un yeni Mslman merkezi komitesi, evvelce
resmen RKP (b) ye balanmam olan eitli Ms
lman Komnist guruplarn daha sk bir ekilde
birletirilmesi ve yerletirilmesi iine balamayp bu
nu organize etti. RSFSR Sovnarkom'u, Vah.itof'un
gayre tlerine byk lde yardmda bulunduu ve
Lenin Mslman halkn bulunduu blgelerde> ki
btn eyalet merkezleri ile blge merkezlerinde zel
Mslman Sosyal.i st Komitelerin hakkn-

1
1

11

286

Rusya'da Pan-Trkizm ve Msl inilt

yaynlad. Bundan baka komu.

da bir kararn ame
e katlmalar snrlandrlna.
nistlem bu komiteler
platformda ya da sol soe
aksi ne ya komnist
nan btn so l . lh
=t ttilalci platformda bulu
a y aylmt.
tilalci Ms lman tekilatlar
Fakat Mslman Komnistlerin resmen teekd . Vahi:of'un kend isi,
kl hususunda ihtilfla.r va
Sultangalie v, Fedovs , :tbrahmof, Galef ve 3talin'in
Milliyetilik lleri Vekaletinde al an dier ibirlik
iler gibi Tatarlarn byk bir ounluu ayn bir
Ms lman Komnist Partinin kurulmas lehinde
idiler. Her ne kadar Vahitof'un plan baar l ise de
Atnagulof ve amigulof bakan lndaki sol, inter
nasyonalist, Mslman Komnist kadar, herhangi
mstakil bir Mslman Komnist teki lat na kar
idi.
KAZAN SAVAI
,ekoslovak ve Rus AntiKomnist askeri birlik
Kazan'a doru yaklamas ile Vahitof, bu Ta
tar ehrinin mdafaasn tanzi m etmek zere Mot.
kova'dan ayrld. 22 temmuzda Kazan'daki Mful
man Komnist kongresinde verdii son konferansn
da, Dou'nun hrriyetini kazanmasnda ancak ii
proletaryalarn kesin bir rol oynayacana iaret
ederek, Bakr mfrezesi Kazan'a geldi. Bu mfreze
nin byk bir ksm ehirdeki sava sr asnda peri
an olmutu. Bu eski Tatar ehrinin Kzl mdafaas
takviye kvvetlerinin gelmesiyle kozmopol it bir hal
al : Vahtof'un ilk Tatar Bakr mfr ezesi (tecr
.
bel br Tatar subay o lan M. A l imof'un kumandasn
da) bir mslman Sosyalist birlii birlemiti. Bir
lerin

J{DI Tatar'a Giden Yol

287

S rp birlii, eitli Litvanya birlikleri (kendini zel-

ilkle farkl gren Beinci Zemgali Si lahl Birlik te da
hil o lmak zere) ve eitli Rus Cheremiss ve Chu
vash K zl Muhaf z birlikleri bir letiler. Mahalli par
ti sekreteri Yakup einkman mdafaaclarn ar
kasndan hareket eden kuvvetti. Halbuki Beyazlarn
Rus taburlar komutan olan Al bay Kappel'in emri1
de idi. Albay Svec ek ve Slovak mfrezelerinin ko
m utan, idi.
Kazan, 7 austosta AntiSovyet kuvvetleri tara
fndan alnd ve ertesi gn, Vahitof Borisov kynde
ekler tarafndan yakaland. zel bir troika (3 kii
lik bir mahkeme heyeti) onu kuruna dizilmeye mah
kfm etti. Mahkeme yelerinden biri bir buuk, sene
evvel , Kazan'da yaplan i lk msl man ihtilal toplan
o.sn a Vahitof'la ber aber katlan Mullah A. Apanac'
di. Arkadalarnn Kazan'da Komuch'un Tatar ba
kan (komiseri) o lan Ilias Alkin'in ve Komuch'la al a
kal olan Tat ar milli liderlerinin aracln salama
ya al malarna ramen, Vahitof 19 austos'ta idam
edi l di. Onun lm ve i harbin devam etmesi Muh
tar Tatar Sovyet Cumhuriyetinin il.annn iki yl ge
mesine sebep olan faktrlerdir.
TATARLAR ve RUS KARI

tHTtLAL1

AntiBolevik mcadel ede Trk Rus siyasi i

birliinde y aplan enteresan ve bata mitvar g
zliken bir teebbs Anti-Sovyet Komnist hkme
te mays haziran 1918 de katlan iki grubun poli
tikacl an tarafndan yaplmt. Tatar sosyalistler,
haziran'da ' Samar a'da toplanmaya baladl ar ve bu

Rusya'da Pan-Trkizm ve Msl

188

sosyalist devrimci olan ve daha nceki k.

d
(Fuad Tuktarof, m er Te
:c: :!::is baka nlnda
Fal
a s ako,
rec
regulof, Fatih Tuhvatullin, A I .
tm altndaki
er n
dinof ve M. Akmerof) yel . Y
brlg yapan bir
Tatarlar Komuch ile yakndan
neleri nden kana!]
mite kurdular. Bolevik hapisha
Uzbek
ve
r
nderleri de
baarm olan Kazak-Bak
r.
ldla
i-Konfuist
kat
Ant
e
itey
kom
ksa zamanda bu
k
da
teek
l et neye
mslman askeri gruplamalar
kendi
sk
Anti
sk
,
-Bolevik
bazlar
balad, bunlarn
arak,
Kzl Orduya
Mslman kardeleriyle arp
olarak
k atldlar.
faal
olara
kompl
kar hazrlanan
Komuch'un Ufa'da Anti-Sovyet ibirlikilerin katld,
bir toplant dzenlemesi zerine Trk-Rus Sosya
list ibirlii, 1918 eyllnn banda en yksek nok
tasna ulat. Bu toplantya daha ziyade sosyalist ve
dier solcu gruplar katldlar ; dier taraf tan liberal
burjuvalar ve Rus sac rgtler bu toplantya katl
mamay tercih ettiler; nk bu gruplarn, devrimin
ve Boleviklerin baarsndan manevi ve politik ba
kmdan sorumlu bulunuyorlard. 6 Trk politikac,
toplantnn 20 yelik prezidyumuna seildi: Mustafa
okaef, eski Orta Asya muhtariyeti bakan, Kh.
Dosmuhammedof, Bat Kazakistan hkumeti bka
n, A. Agdaef, Bakrlarn ve Tatarlarn temsilcisi,
Teregulof, Aktiamof ve A. embulof. Bu toplant 80"
nunda Trk - Rus birleik komisyonunca hazrlanan
Rus devletinin gelecekteki organizasyonu ile ilgili bir
beyanname yaynland. Bu beyannamede Hr olmt3
Rya'n3:1 ilerdeki organizasyonu, btn blgelerin
dek cografi, ekonomik ve etnik duruml
arna
gre hazrlanan tam bir muhtariyetine dayanacak
y

Kzl Tatar'a Giden Yol

289

tr. Rusya'nn en son politik yaps, otorite sahibi

kanuni bir yolla seilecek bir Anayasa Kurulu tara
fndan kararlatrlacak olan federasyon !istemine
dayanacaktr. Beyannamenin bundan sonraki bl
mnde de muayyen bir blgeye bal olmayan halk
Jara da, kltrel muhtariyet vaad ediliyordu.
Bu beyanname karlacak olan ekim - kasm
1917 aylan esnasnda muhtelif milli kongreler tara
fndan seilen btn Trk - muhtar idarelerin de
legeleri tarafndan imzalanacakt. Bu delegelerin
hepsi, N.D. Avksentisi'in ba olaca yeni bir An
ti-Komnist olan btn Ruslarn kaWd bir idareyi
veya diktatr bir hkumeti desteklemeye hazr olduk
larn gsterdiler. Bununla beraber, 1918 ekim ban
da Omsk'da kurulan Avksentief AntiBolevik hku
meti ile Trk politikaclar arasndaki ibirlii pek
uzun srmedi. Kasm 4 de, Avksentief, komnist sz
malarn kontrol edemedikleri ve blgelerini muvaf
fakiyetle idare edemedikleri gerekesiyle, Kazak h
kumetini ihra etti. Ayn durum Bakr idaresinin de
bana geldi. Tatarlar ise toplantdan nce bile, bl
geleri Kzl Ordu tarafndan igal altnda bulunduu
iin Ufa beyannamesinin n artlarn hi bir zaman
yerine getiremediler.
Omsk sosyalist hkumeti ise, Kazaklar ve B;....
kr idarelerinden daha muvaffak olduunu gst>re
medi.
Anti-Komnist blgelerde gittike gelien anar
i ve o zamanlar yegane hakiki kuvvet olau subay-

,.

290

Rusya'da Pan-Tilrklzm ve MslJnall

z Rus sub aylar orga

larm memnuniyetsizlii, Beya
.
yaplmasna yol a,
nzasyonu tarafndan bir darbe
ed"l di. Ka
1er tevk"f
t ve Avksentief'in hkumet uye
_
radeniz Filosunun eski koutan on Ar.al A.V.
Kolchak Rusya'mn idarecis olarak ilan edld. Ayn
zamanda onu derbal destekleyenler sagc partilere
dahil olanlard ve Kolchak'n kendisi snrl Trk oto
nomisine kar deildi; fakat otoriter bir Rus hkfl
meti" kuruluncaya kadar eski Rus imparatorluunu
tekil eden blgelerin devletten ayrlmas veya baka
bir iktidarn tannmasna hi bir iktidarn yetkili ol
madn bildiriyordu. Netice olarak Tatar, Ba.,kr
veya baka bir muhtariyeti prensip olarak ta.
mmay reddetti. Kolchak ve dier Beyaz Rus
askeri liderlerinin ittifak ettikleri bu sert ve
meru goru, i sava srasnda Ruslar ve
Rus olmayanlar arasndaki ibiliinin sonu oldu ve
AntiSovyet kuvvetlerinin kudretini epeyce baltala
d.
KIZIL ORDUDAK TATARLAR
Bu srada mslman komnistler, bir Sovyet
Tataristan' . meydana getirme gayretlerini taze
lediler. Vahitof'un lmnden sonra, devrimci
mslmanlarn liderlii, Stalin tarafndan, daha n
celeri Kazandaki msiman sosyalist komitede Va
hitof'la beraber alm olan Mustafa Sultangalief'e
verildi. Kazan, Volga blgesinin bir ksm (1918
austosuna kadar) ve Ural'lar (19'19 oustosa ka
dar) Beyaz Ordunun elinde kaldklar md detce, Ta
tar muhtariyetini kurma problemi ikin plana at*
ci

.Kzl Tatar'a Giden Yol

291

mt. Mslmanlarn, Kzl Birliine dahil edilebil

meleri ve mslman birliklerin teekkl edilebimesi
proble mleri, Narkomnat ve onun mslman Sov
yet askeri kurulunu devaml olarak megul ediyordu.
Bu sahada Sultangalief, ilerinde en faal olanyd.
Kazan, Ufa, bilhassa Astrahan ve ayn zamanda
Moskova, Kzl Orduya yazlma merkezlerinin ban
da geliyorlard. Astrahan, Volga blgesi ve Kafkas
ya'dan Sovyetlere, onbin msltnan askeri tedarik
etti. 1918 1919 yllan arasnda, birinci ve ikinci Ta
tar piyade alaylar, iki ayr piyade birlii, saysz
blk ve taburlar kuruldu. Mesela, Kazan ms!
man yedek taburlar, 70 den fazla blklerle i ::;ava
esnasnda dou cephesine yardm etti. Amiral Kolc
hak'n o_rdulanna kar dou cephesinde savaan K
z1 askerlerin yansrra Tatarlarn ve Bakl'larn
meydana getirdii ve sonralar Trkistan Ordusu
adn alan Frunze kumandasndaki 5. Kzl Ordunun,
(sonra Trkistan:. ordusu ismi verildi) yzde 70
inin mslman askerler olduunu Sultangalief do
rulamt. Mslman Kzl Ordu birlikleri ve bilhassa
1. Tatar bl Asya'daki Basmacilere kar yaplan
savalarda mhim rol oynadlar. Tatar ve Bakr b
lkleri de Kzl Orta .A!3ya birliklerine ilk askeri eit
menleri gnderenler oldular.

KAZAN'IN TEKRAR SOVYETLERN

ELtNE GEtt
6 eyll 1918 de, 5. Kzl Ordu birlikleri Kazan'
geri alnca ehrin sivil idaresi, mahalli Revkom'a
(Devrimci K omite) brakld. Kazan Revkom'unu
meydana getiren be kii, Volga cephesindeki askeri

292

.
n Trotsky'nin sadk adamlanyd.
hareketleida.re ede f, Keselstein, Milkh, Snu.
r Boko
a . Bu la
Tatar bile yoktu.
:, ve,u:,r'.u. tlerinde bir tek
Idov
(blgelerindeki Volga sava
n kendisi ise

uzun ve sayfalarca sren ko

ma ar son derece,
probbir kere dahi Tatarlarn
. e tmem. t'r. Genuma. ve ya zarnda
as
tem
lerine
.. .
lemler ve muhtariyet
stlerin
so1cu kom'!111
an
ol
l
ba
e
y'y
tsk
Tro
.
nellikle,
.

br
alaka
kar
e
enhibirinde Tatar muhtariy etin
ak,
25
2
anc

7
r
ey
arla
ll
....:"
UAmuy" ordu ve Tat .
res. go
a
1919 da yaplan mahalli semlerden snr Kaz an
Sovyetinde tekrar gzktler. Buna ragmen, Sovye
tin 25 yesinden sadece Tatard.

Trots:

Mt)SL'OMAN KOMO'NtSTLER KONGRESi

1918 ylmm kasmnda, mslman komnistlerin

(Bol evikler) btn Rus partisi Moskova'da 48 de
legenin itirakiyle topland. Bu toplantnn gayesi
Mslman komnist partisinin, ana Rus Komnist
Partisiyle (RKPb) birletirilmlsiydi. Solcu Sos
yalist Devrimcileri ile ayrlmalarndan ve bu grubun
6 8 temmuma yapt ayaklanmadan sonra, yanz
ismi bile olsa, memlekette bamsz siyasi organizas
yontan devam ettirmeye Boleviklerin hi niyetleri
yoktu. Bu yeni kongrede, Mslman Komnistl erin
merkezi komitenin yeni isminin RKP (b) 'nin msl
man Organizasyonlarnn merkez brosu adn almas
ve mahalli mslman organizasyonlar, partinin genel
organizasyonu ile, delegelerinden birinin mahalli ko
mitelerde temsilci olarak bulunmasyla ibirlii ha
linde bulunmalan kararlatnld. Merkezi brO,

Kzl Tatar'a Giden Yol

t3

RKP (b) 'nin merkez komitesine baland. Mslman

komnistleri disipline ve parti tarafndan kontrole
tabi tutulmakla beraber, RKP (b)'nin merkez komi
tesinin kararlar, mahalli organizasyona ve ayn za
manda merkezi broya, mslman komnistler ismi
ni ve muayyen bir muhtariyet brakt iin tam bir
kesinlik iinde deildi. Birka ay sonra, mart 1919
da, mslman komnistlerin, merkez brosu, Dou
halklar komnist organizasyonlar merkez brosu>
ad altnda daha geni ve daha Umitvar bir organ
halinde tekrar teekkl etti. Rus komnist partisinin
mslman komnistlere kar taknd bu nisbeten
muteber tavr, RKP (b) 'yi Dou halklarnn kurta
cs olarak gsteren propogandaclarn tesirleri ile ol
mutur. Bu kongre vesilesiyle yazd makalelerde
Stalin

Dnya tarilide ekim dnrimbi, cotmaa ezll)f tmanln

kitlesini asrlarca ftn uykda uyandnn ilk denim
olduunu iddia ediyor ve onlar dnya empery,llmtne kar aa
a katlmaya tevik ediyordu.
nn alan

Eldm devrimlDl dnya apndaki emL mllll)'et 9C>l'llllua

alamm geo.ilep; Avnpab milletlerin eJJmesl olmaktan karp.
b'tn ezJlml, balklaru, miirpleri, yani miirplerf empuya
li.zmden ku1llnlmas genel orunUDa .,,,asDddr. (Bylece)
ekim Devrimi mnn laklann alonaa ll:a yaplan burju.a bartke
tie son vermi,, ezllml, milletlerin lwnetbe lwl. iten pisin,
dtan gelsin btn emperyalist lere bq yeni bir oya1lt a,,
im balamasna sebep olmll$hr.

t sava srasnda bile Stalin Douyu bir an

iin bile unutmak imkan yoktur, nk Dou bitip
tkenmek bilmeyen bir kaynak ve dnya emperya
lizmi iin ok gvenilir bir hinterlanddr> demitir.

. n
cadele 1920 yl..nn ba.langC'IJ,
.
m
.
-...

k
l
zerk
alnz ozerk b'U' '!\,,...-.
y
rlar
.
ta
Ta
''"'19

ett1
iin almyorlar ' ..,:
kadar devam
s
lma
...,,.
.
uru
.
k
ur Yetnn
ulm
n
kur
as

tinin
i
e
i
devl
_
atar Bakr
tfJ
le m

Cephenin Volga 'dan- Ural'l-

d
1
l
a.r
s
rar ed yor ldii, i sav n sonuna Yaklaldit,
eki
Sb
ve subaylar
. .rya 'Ya
r komnistleri
ta
T
a
rda
la
sra
-.
uuuriyetinin kurulmasn isteye n ...._
vu-h
. r ......
z.erk T ata
blad. 1919 ylnn 5?Dba.hlll'Udl
ler ykselmeye
kasm saysnd a br Tatar
g.
Kz:l ordu der snn
f Devrimin Tata rlara hi ,
bay Minbadus Kono
,: .. ,n
et e d.yord u . Stauu
- ey verme diinde n > ikay
ara kadar Tatar - Bapr
mart aynda verdii kar kl t 1 ec1
e n em .
o. . rkliinin kuruluu gere
fuiat.
:r.e 1919 kasmnnn sonunda, mslnan kom
lerin ikinci kongresi Moskova'da topland ve bir
nemli sorunlar konuulmadan nce Tatar - Balar
devletinin kuruluu ii ele alnd. Delegelerin byk
ounluu kurulacak olan zerk Tatar Cumhuriye
tinin Bakrlarla bir arada dnlmesine bir kere
daha kar ktlar. Bu kongre de Stalin'in bir konut
masyla ald. Stalin bir kere daha Mslman ko
mnistlerine Dou halklannn uyandrlmas> g,
revine iaret etti.
Eer Kz.l kuvntlerimiz douya doru hzla ilerlelme
bonda zio katkm hi de kmsenecek kadar deildir, yoldt

a.raa-.

una

delegeler. Eer dou yolo imdi aksa, devrim bunu burada baJ.
mn delege yollalanmnn stn gayretlerine, son zamanlarda t,
mamladlJan "lere borludur....

Omidedelinki birhx:i kongrede ykselen bu bayrak, doimW

emeki kiitJelerii kutuluunun bayri empe
ryalizmin ykb
,
nn bayra, Mslman komnist rgtlerin nilltaJaruw
mO,.

le hedefe dW.J. olJ. (lar).

Kzl Tatar'a Giden Yol

295

Bylec e, Stalin birleik Tatar - Bkr devleti-

rulmas n a izin vermi oldu. Fakat Bakrlar
ku
ni n
Tat arlarla birleilmesine srekli olarak kar koy
dular. Bakr birliklerinin Beyaz ordular cezbedip
Kzllara katld ubat 1919 ylndan beri zaten ku
rulmu bulunan bir zerk Ba.kr Sovyet Cumhuri
yeti vard ve halk komiserleri konseyi mart 1919 ta
rihi n de Bakrlarn zerkliini resmen tanmt. G
rlyorduki Ta tar - Ba.kr tartmas daha uzunca
bir zaman slirUp gidecekti.
SOREKLI TATAR BAKIR GOLOKI,ERJ
Sregele n Tatar - Bakr sorunlar aralk 1919
da ve 1920'nin balangcnda Tatar zerklii ya da
Tatar - Ba.kr zerklii sonnu yeniden RKP'nin
merkez komitesinde bouna tartld. Sonuta. u
bat 1920 de, Lenin ve Stalin'in ahsen katlm ol
duklar Volga - Ural blgesi komnistlerinin bir top
lant snda mart 1918 tarihli Tatar - Balar Cumhu
riyetinin kuruluuna ait olan eski durum, Bakrya'y
dnda braka:b koyu bir Tatar Sovyet Cumhuriye
tinin kurulmasyla deitirilmi oldu. Sregelen an
la.mazlk Tatar komnistlerinin Bakrlardan daha
gl ve daha nufuzlu olmalar gereindeydi; ne
Stalin ne de RKP'nin Merkez Komitesi Tatarlarn
mitlerinin aksine gitmek istemiyorlard. Dier yan
dan kendi otonomilerine sahip olduklar iin, aske
ri birlikleri de bulunan Bkrlar, Tatarlarla flrt
etmek istemiyorlar ve Tatar ihtiraslarna kar koy
mak iin silah elde bekliyorlard. Ne Stalin ve ne de
devlet zaten ilikiler ok gergin olduundan Bkr-

.....

JW1 T_,..a Giden Yol

mazln kmasn istemiyorJ.a..

larla yem hr uyu
d.
KARI MUHALEFET
'lATAB (Yl'ONOMSNE
son biimini asmda
Kzl Tatar devletinin
de Kazan komun .st Parti
en ciddi engellerden birisi
arlar Parti
.
.. u..f"
u tarafndan yaplan itirazd Tat
. .
s org
,
tekil edi
n
8
de 19.
ye saysnn 1922 ylnda yz
120 d aha az
yorlard ve bu rakam muhtemelen
_
unstn yal
d. Tatar blgesinde bulunan 3.125 kom
nz 612 si parti yesiydi. Buna ramen 1922 de RKP
iinde 3.943 Tatar bulunduundan btn Rus parti
rgt iinde Tatar gc daha yksekti. Bunla.n
yzde seksenbei RKP rgtlerine Tatar Cumhuri
yeti dnda katlmlard. Bunun sebebi ikidir. Bir
ok Ta.tar Komnistleri Mslman veya Kzl ordu
birlikle rine hizmet ediyorlar, veya I Rusya'nn dier
Mslman blgelerinde Komnist propogandasmn
sl yknn tayclar olarak Sovyet yetkilileriyle
birlikte alyorlard. Tatarlar bir ok kuaktanberi
anayurtlar olan Volga boylarndan ayrlp, snrlar,
ehirlerine yerletikleri Urallara, Kazakistana ve Or
ta Asya'ya gidiyordu ve bu ehirlerdeki proleterle
mi Tatarlar Mslman komnistler.in asl kayna
n tekil ediyorlard. 1926 da 2.916.268 Tatardan
451.415'i ehirlere yerlemi bulunuyor (% 15,2),
ve onlardan yalnz 64.905 (% 14.4) kii de gerek
:atar topraklarnda yyorlard. 1920 de ktli ve
avn sonucu olarak bu ehirlemi Tat ard
arl an
og yu:tlarna dndler ve asiller
den almai toprak
lar u.zerne yerletiler, bu sralarda
Tatar toprakla

rnda yaayan Tatar ehirlilerin.in oran en dk &&

viyedeydi, ehirlerd.e yalnz 41.300 Tatar vard. Volga
Tatarlarnn byk ounluunun dinsel anlaylar
ve toplumsa l tutuculuklar kadar krsal blgelerde ve
kyl kaynaktan olmalan da onlan partiye katl
maktan alkoyan bir sebep oluyordu; bu da kom
nistle rin zerklik projelerinin aksine etki yapan bir
faktrd.
ehirli Avrupal nfusu - Tatar blgesindeki
Tatarlardan hemen hemen alt defa daha kuvvet
liyd.i - Kyl> Tatarlarn vesayeti altna girmek
kadar, onlarn liomnist liderlii altnda bulunmak
ihtimaline de ierliyorlard. Daha nemlisi, Grassis
ve Chodorowsk.i nderliindeki Kazan komnistleri,
kendi proleteryas bultlnmayan bir milli gruba idare
yetki.sinin verilemiyeceini savunuyorlard. Bu tart
ma 1919 Nisannda Cumhuriyet iinde idarenin ku
rulabilmesi iin yeteri kadar d.isiplinli ve tecrbeli
Tatar komn.istlerinin bulunmad iin Tatar zerk
liinin gereksiz, zararl, imkansz olduu Chodo
rovski tarafndan ileri srlyordu. Byle bir Tatar
zerkliinin btn Volga blgesinde anari doura
can, bun unda Rusya'nn ekonomisini ciddi bir e
kilde tehlikeye dreceinden korktuunu syl
yordu.
Kzl Ta.tar devletinin Dou'dak.i devrim iin
stratejik nemi kadar, Tatar Komnistlerinin dier
Mslma n blgelerde yaptklar meyva veren al
malarn ok iyi bulan Lenin ve Stalin Tatar zerk
liini desteklediler. Sonu olarak 1920 ocak aynda
Bkr, Kazakistan, Orta. Asya. &i,b i mUslman top-

298

ausya'da Pan-Trkizm ve Miisl

nemli blgelerde durum belirluluklar n bulunduu

..
ye t.1en.n.n hn.
M'll'
Turk
.
..
szken, Merkez komitesi
,,.
proje8i....
ek n ozerkl'k

nutsuzluklanna son ..verm

.
,
. .
tangali ef e verd .
i
gerekletirilmesi gorevn M. Sul
..
t
na
s
"t
om
yuru
k
Nar
m,e
lik
kl1rQc
kii

a
Ayn zamand
una da atand.

SON ZOM
RKP (b}'nin Merkez komitesinin bir karany)a
27 mays 1920 de nihayet Onom Tat3:r ?vyet
yalist Cumhuriyetinin kuruluu resmen ilan edildi
ki hafta sonra, Said Galief (bakan), Chodorows)d,
Goldbery, Bockof ve Muhtarof'dan oluan Cumhuri
yetin Revkom'u htilal Komitesi kurulmutu . 2,G
temmuzda, zerk Tatar Cumhuriyeti adna Revkom
Sovyetlerin Kazan blge yrtme komitesinden de?
letin ynetimini zerine ald. Eyll ortalarnda yeni
kurulan Tatar Cumhuriyetinin Sovyet delegeleri im
seimler yapld ve 25 eyllde Cumhuriyetin Sovyet
lerinden oluan Birinci Semen Komitesi, Merkez Ko
mitesini ve Halk Komiserleri konsln (SoVD81"
kom) (Sovyet Halk Komitesi) setileF. Merkezi ko
mitenin bana pek tannm bir kii olmayan Ta
tar komnistlerinden Burkhan Mansurof seilirken
Vahitof'un inceki yardmcs Said Galief Sov;nar
kom'un bakan oldu. kincisi ayn zamanda 1smailQf,
Sultanof, Ishakof ve Muhtarof gibi tecrbeli Tatar
komnistlerini de bnyesinde bulunduruyordu. Sta
lin'in 1918 maysnda sz vermesine ramen uzun
beklemeden sonra kurulmu olan Tatar Cunt
huriyeti bir milli zerklik deil, fakat bir Sovyet'dir,

Kzl Tatar'a Giden Yol

299

Stalin'in kendisi de muhtemeldir ki Tatar komnist

lerinden daha az zevk duymamtr. Trotsky'nin sol
komnistlerinin btn itirazlarna ramen yeni bir
cumhuriyet yaratlmt. Fikrin asl kaynai Nar
komnats'dan, Stalin'in acemi aylaklanndan geli
yordu. Her ne kadar Tatar iyimserlii bir Sovyet
otonomisinin, milli bir zerklik olamyacan, ki on
lar asl ikinciyi istiyorlard, anmay engelliyorsa da
bununla Tatar milliyeti istekleri de tatmin edilmi
oluyordu.

K Is I M XIII

K BAKffiYASI
VALtooF'lJN KO
muhtar bir Tata.
Tatar blgesine snrl
a.
Volg
.
,
ve Bak r1 arn, Tatarlarda
rstan n meydana gelii
kurma ar zu1an ve boyl
ayr muh,tar bir devlet
olmamas, Rusya'daki Trk
Bakrya nn buna dahil
darbe nUJ

,l;lrd'. 1917 d evr rnn.

sya
. s.. b'r1gne cidd br
.
arasnd a b.r al-
den once, Bakrlarla Tatarlar
burg ve . dier
mazlk olduu seziliyordu: Ua, ..oren
an
Dou Ural eyaletlerind ek muslum halkn br ksm, bazan kendilerine Bakr baza . :atar demek
le milli kimliklerinde devaml deg ildikler yapyor,
lard. Bununla beraber, devrimin balamasndan n
ce, Bakrl liderler, kendi milliyetlerini nazar itiba
ra almadan, Tatar siyasetine karmadan, kendi bl
gelerinin mahalli problemlerini halle almaya ke
sin olarak niyet ettiler.
v

Tatarlara yakmlar olan ve T m olan Bakrlar, Ural'laru 1i,

blgesinde
en aa 9 uncu yzyldan beri yerlelerdf. T
ney
tarlar, Ruslarn Kazan Hanln fethetmelerioden sonra, mak
16 ve 17 ci yzyllarda Bakrya'ya nfuz etmee balamtr. Bt
krlano ou btn Tatarlann gezici olmayan kyl olmaJan
lk, 19. yzyln sonuna kadar gebe olarak kaldlar. 1789 d
Rus hkme Balar Voisko ad altnda imtiyazl muhtar "
askeri bir orgaoiz.asyon kurunca, bir ok Tatar, Bakr olarak b
yt yaptrmaya ve kendilerine Bakr demeye baladlar. Balar Vo,
isko'nun dalmas ve :zel imtiyazlanmo sona ermesi zerine, 8f,
kr Tatarlar kendilerine tekrar Tatar demeye baladlar. 8ofus saymndaki kanklklaru ana sebebi Tatarlarn Balar Ve,,
i&ka'ya kayt olnalan yzndendi. Mesela, 1767 de 95.000 18'7
de 1.493.000 1926 741.000 Bakr olduun ista&til.ler g&teri
u
yordu. Batta en sonuncudan, sadece 393.000 Balurca di e l
l r erl,
Tatarca kon111>uyorlard. Bu gebe ve k
rca konuan u.ka'
milli bareketih zn tekil ettiler. Bakrlarla Tatarlar anst'
4ald agJ,mazlk, em itibariyle sosyal
ve kltrel bir temele

y,lldof'IDI Kk Ba,loryu

ltl

yanr ki bu eski ve nomad yani kyllerin problemidir. Tatarlar,

Ba$1urlan sa.d'tte gebe ve geri saflardaki kabileler olarak kabul
ediyorlard ve bu telakki Balar potitil.aclan ve bakanlan tarafaa
dan yerili yordu.

19. yzyln sonlarndan beri Bakrlann en

nemli derdi, Avrupa Rusya'sndan gelen kylle
rin B akr topraklarna gelip, yerlemeleriydi. Ba
krlar bilhassa, Stolypin'in tarm politikasnn neti
cesi olarak 1905 Devriminden sonra, kendi memleket
erine gelip yerleen ziraatle uraan kyllere k
zyorlard. Bakr dou taraflarnda yerleen Oren
burg ve Ufa eyaletlerinde, bu program neticesi, 1905
. 1911 yllan arasnda tahminen 180.500 kyl aile
leri ile beraber gelip yerlemilerdi. Yeni gelenlere,
toprak satmaya mecbur edilmeleri bu blgedeki
balkn 1897 de % 99.3 ve 1926 da bala% 97.9 unu
nu meydana getien, ziraat ve gebe Bakrlarn
hayat standartlarn epeyce drd.
Bundan dolay, ubat Devriminden hemen son
ra, 1917 baharnda Ufa ve Orenburg'da, mslman
]arn yapt iki siyasi toplantda, kendi blgelerind&
ki toprak durumunun t.ekrar gzden geirilmesi me
selesini ortaya attlar.
14 - 17 nisan aralarnda, Ufa eyaletindeki
topraklarnda, Bakrlar eyalet bakanndan (komi
serinden) Birsk blgesindeki dalardaki orman
katliamna ve kyl glerine engel olunmas> is
tendi. Bu toplant zamannda bile, ziraat programla
ruda Rus Sosyalist Devrimcileri ile aa yukaJ:
hem fikir olan, Bakr sosyalistlerinin tesiri ar
bast. Bakrlann tahminlerinin hilafna, Moskova'
da 1917 maysnda toplanan bu kongrede Bakrlarn

302

wn ve Mst
Rusya'da PanT;fk

mslmanlar ko.
.
ksine, btn Rus
tahinler.
etmedi. Ziraat o,
:
:Ogranlarn tasvip
p

r
top
s1,
gre
n Bakr topraklar
kararda' Bt
. . e srar
run uyla alaka.l
eden, &,.
llarndr pr ensbnd
yalnz Ba k
toprak
halk
_ r
a vert
r lk btn
krllarn fkrn e ka
baka,
kongr
e Ufa
ndan
nd. Bu
melidir karar al
n
erinde bu toprak soru unun 6,
ve Orenburg eyaletl
haklar dnda kal d gna ka
zmn kendi kanuni
zunda, Tatarl ar, .Kaza
. n'da,
rar verd.. 1917 temmu
re

ng

sn
o
lar
topla,
slman
.
kinci btn Rusya m
eder
hm
y
rya
aye
k
Ba
,
dklar zaman Tatarlarn
a itiraz ederek, Orenburg'da Birigl,.:
..,. davranlarn
d..uzen1ediler. 70
ci Btn Bak rlar milli toplantsn
l
da
Ba kr delegesinin kattl bu ?p at , .aha ev,
br
poltik ac 1e
Jk
ener
velce de grdmz gb
Orientalist olan Zeki Validof, bu toplantnn kararla,
nna tesir eden kuvvet oldu. 1917-1920 yllan arasmda
ki, btn milli Bakr hareketlerinin, Validof'un ga,.
retlerinin neticesi ol duunu sylemek pek mbalaa
olmaz. Validof olmasayd, Volga Ural blgesindeki
Trk milli hareketleri tamamen baka bir yn alr
ve Bakrlarla Tatarlar arasndaki ciddi anlamazlik
nlenmi olurdu.
Validof'un gayretleriyle, Bakr kongresi olduk
a radikal bir program takip etti. Buna gr e, blge
sel milli muhtariyet Bakr askeri birlikleri teekk
l ve Bakrlardan gelenl er dolaysyl a 1898 de aln
m olan topraklarn tekrar iadesi esas tutul uyordu.
Kongre daha sonra, Bakrlar dillerinin karakter
lerinden de daha iyi anlalaca gibi Bakr blge
sinde yerlemi dier mslmanlardan ayrlrlar> di
ye Tatarl ara kar bir karar ald ve bu karar Bat
v

vatdof'un Kk Ba,Jarya

krlarn Tatarlardan ayn bir hayat yaamalar ge

rektiini kuvvetl e belirten bir istek""J.
MLLi OTONOM

26 kasm 1917 de Sovyet Ufa'da kuvveti ele

geirip, Bakrya Sovyet nfuz sahasna katldk
tan sonra, Bakr milliyetileri Tatarlarla ve
Boleviklerle ibirliini reddedip etkinlik merkezleri
ni Ufa'dan Orenburg'a naklettiler. 8 kasmda Oren
burg'daki tarihi Kervansaray'da general Dutof ve
onun Kazaklarnn askeri koruyuculuu altnda, a
rof, Manatof ve Validof tarafndan bir Ba.kr n
meclisi (Kurultay) topland. Kurultay Bakryanm
milli bl gesel otonomisini ilan etti. Daha nce de be
lirtildii gibi bu otonomi, Orenburg ve Ufa blgele
rinin byk bir blm ve imlersk, Samara, Perin
ve Viatka blgel erli de ksmen olmak zere, Byk
Bakrya nn btnn kapsyordu. Tatarlar ve
Ba.krlar bir arada dnlecek olsa bile mslman
lar bu blgelerdeki nfuzun ancak % 20 - 30 unu te
kil ediyorlard. Bu y7.den kurultay teki haftalar
daki toplantlarnda kararni yeniden gzden ge
di 've iddialarn, kendi doal dillerini koruyan g
be hayatlarn srdren Orenburg blgesinin kum
yindeki ve Ufa blgesinin dousundaki kk Ba
krya iin olmak zere snrlad. Fakat blgedeki
Tatarlar; Ba.kr mil liyetcilerine ve kar almaya
devam ettiler, hatta ufak tefek atmalar da ol du;
her eye ramen Bakrlar onlar Kurultaydan eleme
yi baardlar ve Validof ile Muhta.rof tarafndan
ynetile n yeni bir merkez komitesi setiler.

Ra'da Pa-Trl.im ve M"

larn ilk arpmalannda

Beyazlarn ve Kzl
917 ylndAa Bakr merkez
krlar 11 kasm 1
en 'lk teblile
trlp an e d'l
tes. tarafndan bas de menevik.z, bz
er Ba
ne
. b' t ft
bzer ne Bolevik
H r ara an. Biz
. taraftan ol maly z?
vleti milletlere Rusya'da iP'
!::eniz. Sovyet de
verir. Bu hal onlar a ek olat
rlmak hakkn bile
ve frkllama hakkn 4'
dzensizlik, kanunsuzluk
br du. rum alyorlard.
. demekle yan tarafsz
verr
1
t SAVA YILLARI
Sovyet birlikleri 31 ocakda Orenburg'u al

n zaman Kurultay yelerinden bazlar ak.ca

lar.
Hatta
oldu
yet' devletinin tarafna teslim
tof, Stalin ve Vahitof tarafndan Moskova'da
nan Narkomnats'n mslman sorunlar komi
katlmak iin yaplan ary kabul ederek bq
yardmcs oldu.
ubat 1918 de Bakr otonomi dncesi um1,
madk bir ekilde solcu mslman gruplar ta.raft
dan istismar edildi. Orenburg'un Sovyet patronu S.
M. Zwilling'in en samimi yardmlarndan yararlana
rak blgesel mslman nufuzu adna Bakr'dm Bii
gesel devrimci konseyi (PRCB) kuruldu. ki gUn R
ra, 20 ubatta (PRCB) kk Bakryann SoV)'lt
Rusya federasyonunun otonom bir paras oldum
ilan etti (Bak blm XII). Orenburg'da ve Balm"
ya'da asl kuvvet Zwilling'in ve Kzl Devrimci 111'
keri konseyin elinde olduu iin bu bildiri ok il
nem tayordu. Eer, durum bamsz ve kendi
kendine karar vermi bir mslman milleti n Sovyet
devletiyle birlemeyi aklayan istei olarak aprr

ValJdorm Kk Bll'laryu

k ortaya karlm olsayd, belki nemsiz

bir politik manevra saylabilirdi. Bylece bu i Sta
lin'in Narkomnats' tarafndan Sovyet milli
litikasnn ilk uygulan olarak deerlendirildi.
PRCB hemen bir Bakr delegasyonunu Orenburg'
dan Moskova'ya gnderdi, bu tam selaliyetli tem
silciler Manatof araclyla Stalin tarafndan ka
bul edilmenin bir yolunu buldular.
KARI DEVRM
Validof ve dier Bakr nderleri 3 nisanda
Orenb11rg'dan katlar, fakat Otonom Bakrya'nm
kurulmas iin almalarn inatla srdrdler. e
koslovak alaylarnn devrimi ve dou Rusya'nn aln
masndan sonra bu Bakr milliyetileri Cheliabinsk'
de tolparup Komuch (Semenler Meci Konseyi) lo
bir anlamaya vard lar. Bu anlama Bakrlara gele
cekteki Sovyet olmayan Rus federasyonu iinde r
gtlelllllyi ve Bakr birliklerinin kurulmasn sa
lyordu. Volga boylarndaki Samara'da yer alan sos
yalist Komuch'la ve daha Omsk Sibirya devleti ara
snda becerikli manevralardan sonra Bakrlar bir
likleri iin gerekli donatm saladlar.
Amiral A. V. Kolchak'm Omsk'daki 1918 ekim
darbesiyle Rus Anti-Bolevik glerin Trk soylu
halklann otonomilerine kar olan tutumu tama
men deiti. Onlarn bir idare rgtlemelerinl)
muktedir olamadklarn ve Komuch'da sosyalist:r
le sk ibirlii yapmalarna - ki bunlar Oren?urg'
daki Kolchak'm idaresini ykmak iin ortala fesat

ve Msliimanlk
Rusya'da Pan-Trldzm

Kolchak Bakr otom1ard1 - ahit olunca

kartr
er .ks
asker b'rl'kl
. . . tanmay reddetmi ve
.

nomsn
na snrlebu
ar
rl
k
Ba
i.
it
lm
edi
men silahtan tecrit
. as" olarak yem. b
o unmesy
nce
eri
dil
ken
i
nerek kend
k
a ()r.
za
Al
Ka
de
1918
ye karar verdiler ve 6 aralk
otonom
.
bulutular. Bu
"
da hu. kumeti temsilcileriyle
'

o
tonom
lchak n m
gru p. arn her ikisi Amiral Ko

.v. gor
erek Kzilara
}erini desteklemeyi istemedgn
ocak 1919 da
r
gemeye karar verdiler. levikl 30
kr ve Bol
Ba
ce
Ural'n bir ksmn tekrar gal edn
evik temsilcileri mzakereye getiler. Sovyet kuv
vetlerine katlmak iin Bakrlarn maksadn re
nince Kzl yksek komutanl Moskova'nn avsiye
sini sordu. Mesele yalnz askeri bakmdan deil fakat siyasi bakmdan da nemliydi; zira Bakrlarn
Sovyetler tarafna gemesi onlar otonomisini tan
maya yol amas ve Sovyet rejiminin Bakr mu
haliflerin affnn garanti edilmesiydi. Halk komiser
leri meclisi cevabn hi geciktirmeden verdi. 6 ubat
1919 da Lenin ve Stalin tarafndan imzalanm olan
bir telgraf Ufa htilal komitesine Bakr birlikleri
nin Sovyet ordusu ile Kolchak'a kar birlemi bir
cephe tekil etmek artyla affn kabul edilebilecei
ni bildiriyordu. Sovyet hkumeti Bakrlara tam bir
milli otonomiyi temin ediyordu. ki gn sonra Ba
krllann askeri ve siyasi liderleri Kolchak' brakma
ya karar verdiler ve Sovyetlerin artlarn kabul et
tiler. Hepsi 6.556 Bakr askeri ve askeri personeli
Kzllara katlmt. Snrl olan Kzl ve Beyaz sava
birliklerinin her ikisine gre bu say nemli bir aske
ri kuvvetti. Sovyet rejiminin gelecei iin ok nemli
olan 1918 1919 knda sonsuz Ural cephesi boyun

Vulldorun Kk Bt5kryas

307

ca kar karya gelen Kzl ve Beyaz ordularn her

biri ancak 100.000 insan ihtiva ediyordu.
Validof'un bakanlnda 19 ubat 1919 da Ba
krlar Sovyet komutanl ile bir siyasi hazrlayc
n anlama yaptlar. Bu vesika resmi bir anlamaya
esas olarak Halk Komiserlii Meclisi tarafndan im
zaland. Bu vesika Bakrlarla Moskova'nn ilikileri
ni ve bu ilk Sovyet Trk Otonom Cumhuriyetin kesin
toprak btnln tayin ediyordu. Madde 13 Sov
yetlerin Bakr Kongresi toplanncaya kadar Bakr
ya'daki idare ikisi Ba.kr yesi, ikisi Moskova tara
fndan atanan ye ve biri de karlkl anlamada
mutabk kalman yeden ibaret olmak zere geici
Bakr ihtilal komitesi (Bashrevkom) tarafndan ya
placakt. Sonra Cumhuriyet hkumeti temmuz 1918
deki beinci btn Rusya Sovyetler kongresinde tes
bit edilen Sovy:t yasa.sna gre rgtlenecekti. Bu
anlamaya gre Bakr ordusu, Sovyet yksek ko
mu tanl emrine verilmi oluyordu.
BAKm ffiTLAL KOl\I:tnst SO'RGtJNDE
Anlama Amiral Kolchak'n son byk saldrs
nn arifesinde yaplmt. Bu saldn sonucu btn
Bakr topraklar tekrar Beyaz Ordu tarafndan aln
mt. te yandan Validof'un liderliindeki Bakr
Revolsyon Komitesi (= Ba.revkom) cephesinin ba
tsmdaki Saransk'a (imdi Mordovian otonom Sov
yet Sosyalist Cumhuriyetin bakenti) gemiti. Sa
ransk'a da ksa zamanda Sovyet hkumetinin tem
silcileri geldiler ve Ba.kr Kh. Yumagulof ve bir Po-


- pa,,Trklzm n Msliimn
llDSJ,.a..
311
' .ne y . st pa.rts
a
koun
a.nn
.

a
B
ki
a.e
r
a
z

brosunu
RKP
yal
rg
)
(b
Ut

an
usus r
z.Jmalan iin h
lediler.
ber Bakrlar ve bilhassa. Validof
Bununla be. ra
.ne . eniyerek g.rdiler. Onl a.r k,en
partiS
ist
mUn
Ko
v Volia (zgrlUk) ismini ve- .s
dilerinin ka.c :omni st Partisi'ni tercih 'edi
mek istediklen
iltica> zamannda Zacki ile
yorlard . saransk'taki nda Volia'nn komnterne
nalar
ifuUnedi ini, fakat onu RKP
y t uzun ko:
gr
.
b
g
yec
me
g rp e
l oldugunu bildiriyordu. H Up den daha so cu
. . .
(b)
temelsiz syas ymser.
un
.
dor
Vali
dias
d
bu
hesz
n aklyordu. t sa
ligw ini ve durumu yanl anlad
' zaman
ber. h' br
va.g zamannda bile 1918 yazndan . .
.. u"t ta
i org
levikler RKP (b) den baka br sya.s
sosyalist ihti
Bo
nuamlardr 1917 . 1918 de onlar.n.
..:
,,, trca
Wcilerle ksa sren ibirli i devresnn sonu
Sovyet Devletinde yalnz RKP (b) ye yer oldugunu
gstermektedir.
KomUnist ibirlikileriyle konumalarnda onun
programnn esas noktasnn Baka'da. aslnda
Bakrlann siyasi gcUn idare eden br otonom. Baf
krya kurulmas olduunu aklamaktan e
miti. Bakr'm milli gelimesini kolaylatrmak i
yalnz Rus smrclUnn durdurulmasn deil
takat ayn zamanda Stolypin'in tarm politik
gebe halkn mlklerini ellerinden alan yen g
menlerden eski Ba.kr arazilerinin geri alnmasn da
iatlyordu. Validof bu sahaya. mslman Trkl er'
yerlemesini ve bu suretle tamamen Trk soyu J>r

v.ucoruo Kk Ba.keya

toprak btnl yaraWma.sn istiyordu. Milll ay

rla don olan bu eilim yalnz sonucu deil fa
kat ayn zamanda Sovyet ve Bakr birlikleri ara
sndaki tekrarlayan olaylarn ve Bakr ve Bakr ol
mayan komnistler arasndaki atmalarn sonucu
deildi. Sovyet komutanl grnte Ba.krlarn
seda.katndan emin deildi ve onlarn tekrar Kolc
hak'a dneceklerinden korkuyorlard. Bu yzden ba
z Ba.k.r birlikleri sila.hta.n tecrit edildi ve buna ili.
veten onlarla. Sovyet birlikleri arasnda gerginlik art
tL Bu gibi olaylar aslnda baz Bakr birliklerinin
Beyazlara. dnmesine sebep oldu ve Bashrevkom ile
Sovyetler arasndaki ilk ahenksizlie yol at.
BAKIRYA' YA DONO
1919'un yaznda ve sonunda Urallardaki i sa
va sonuna. yaklamt. Kolchak'n bahardaki sald
ns baarszlkla. sonulandktan ve bunu izleyerek
ordularm Urallarn arka.sna ektikten sonra B89krya otonom hkmeti kendi topraklarna avdet et
ti. Aslnda. kk Bakrya'nn snrlar dnda ka
lan Sterli.tamak ehri Bakrya ehirlerinin dalarn
da ve steplerinde byk apta iskanlar olmadn
dan buras geici olarak Cumhuriyetin bakenti se
ilmiti. Sterlitamak'a Bashrevkom'un geliinden ilk
bir ka. hatta sonra Bakrya ile R usya'nn geri ka
lan ksmlarn arasndaki demiryolu ve telgraf ba
lantlan o kadar itimat edilnezdiki Bakr hiikfueti
tamamen tecrit edilmi bir devlet olarak kalmt. Bu
durum yeni doan cumhuriyetdeki durum hakknda
Moskova'nn kontroln nlyordu.

kim ve Msllllall
Rusya'da Pa-Tr

319

partiden olmayan lider

Komnist ve
. krlarn
Ba
R s
. . . endi parti yuvalarn kurarak u
her ks k
1ern
n
uzak
tutuyornndan kendilerini
ve Tatar Yld la
says
rinin
e
hak
nistl
Bakr kom
tu.
lard. 1920
tutulabi.lir bir istatistik yok
lde
e
e
man
za
o
a
knd
onun partiye katlan yardmclar
Fakat Val'dof ve
- 200 den dala fa zla o1 dugu
nu te 150
dnda goru
irdi. Hatta 1922 de ca 272
gu.. tahmin olunabil
huryetmdeki
n Bakr. cum
.
..
Bakr ve 256 Tatar bt
partnn kon tro 1und
t
nis
m
Ko
d
sy
.
say
komnist
e arkadalar. Moskova henge11enmeden Validof v
nom 1_0!,al _are ve bagmkfunetinden ayn olan oto
n,,:._ eden Birinci Teblg lern yaymla
szlgn lli:LU
m Cumhuryette yal
lard. Bundan baka Bashrevko
nu bildirmi ve
ruz kendisinin meru otorite olduu
dna ihracm
an
tarmsal rnlerin Ba.krya snrl
yasaklamt.

:f

BAKIR llITtLll KOMTESNE KARI

PROLETARYA VE KOYLt) MUHALEFET
Barevkom'un kendini srarla Sovyet vesayetin
den kurtarmak iin gsterdii itina akca grnti
yordu ve bununla beraber demir madenleri ve fabri
larda alan iiler iin tarmsal yiyeceklerin da
tlmasndan ortaya kan glkler mahalli komtl
nistler ve blgesel Sovyet idaresi arasndaki pheyi
arttrd. Ufa'nn Izvesta gazetesi yaz heyeti mahal
li Sovyet idarecileri ve blgedeki Rus kyl ve i
leri arasnda artan huzursuz luu yanstyordu. Bil
hassa yeni gelen kyl gmenler (Novosiloy) hUZUl"
suzdular ve arazilerinin Bakrlar tarafndan elle-:

''alidof'uo Kk Bkryas

311

rinden alnacaklarndan korkuyorlard. Bu grup Ural

parti rgtne ok messir idiler. Arazilerini on yl
evvelinden daha az bir zamanda alrlarsa yeni g
menlerin ekonomik durumlar iyi olmayacak ve ma
halli halkn en ok radikal ksmn tekil edeceklerdi.
Onlar ihtilalin ilk gnlerindenberi Bolevik gr
desteklerini balamlard ve ilerinden ou kom
nist partisine katlmt. Mahalli parti rgtnde mu
tad stnde kyl yzdesi - btn yelerin yzde
55'i yeni gmenlerin ihtilalci ynlerini ve onlarn
parti politikasndaki nemlerini akca yanstyordu.
Bu sebepten Ural'lardaki Sovyet idaresi ve hatta
Moskova da onlarn seslerini dikkatle dinliyorlard.
Gney Ural Boleviklerinin ikayetleri Sovyet
hkumetini harekete geireli. Ekimin banda Ba
kr Cumhuriyetinde komnist glerini rgtlemek
zere yeni bir temsilci olp-a.k F. Samoilof'u Sterlita
mak'a gnderdi. 7 13 ekimde toplann Bakr ko
mnistlerinin ilk konferans Validof'un cmilli kom
nisb partisine kar ar hava estirdi ve onlar vaz
geirmeye meylettirdi. Mahalli parti brosuna bir
Tatar olan smailof ve bir hrn Bakr antiotono
misti amigulof - Volidof'un ahsi dman
- seilmesi Validof'un partisi tarafndan Ba
kr'n bamszlna kar Tatarlarn bir meydan
okumas olarak kabul edileli ve kk bir Bakrya' y
evreleyen bir Tatar Bakrya birlii kurulacan
dan korktular. Validof'un dncelerine Tatar k
krtclarnca bylbir birliin kurulmas Bak r'n
zerkliine dmanlarn bir tehdidi olarak kalacakt.
Bu sebeple BakrWar bu konferansta Bakrya ba
mszlna kar kan balca Tatar ithamclarn

3 1l

RsY a'da Pan- Tiir !dzm ve M iisr

........

ni kabul
ac
inden takbih ve ihr 1:> fikri
tis
st
konni _P .. n tsiz bir harekete geerek B
ab
u i
.,.._ .
ettirmek n
tlar.
IR KAZAK BlRtGt
yALtl)OF ve BAK
istleri arasnda bu endie se-......
""'l'lll;
Bakr otonon
,
d
a
yap
kov
l
Mos
de
imin
ikfat:
deildi. 1919 ek
t
a
l
S
u
al
s
ng
gre
e
f ,e
kon
.. 1..UJDan komnistler
m
r - Bakrya y d
ref gibi birlemi birbaTata
kim old uu bu kongrede.
!erin Tatarlarn
tle bildirdiler (
iin kurulmasn harare
tik sebeplerde..
XIl'a bak) ve ayn zamanda tak
lay kk Bakry a'dan resmen sz ediline
Bu Tatar emperiyalizmine kar ol
lidof bir Bakr - Kazak federasyonu iin
proje ne srd. Bakrlar !{azak liderleriyle
hak'dan ilk ayrlma deneyleriyle ve Kzl
1918 - 1919 knda katldklarndanberi yakn
da idiler. Yukarda bahsedilen ikinci msl
gresinin arifesinde Validof kongredeki te
byle bir federasyonun kurulmas gayesiyle
va'da bir mterek Bakr - Kazak Konferan.swa
rulmas iin sorunun ortaya atlmasn telgr
dirdi. Yar gebe Ba krlar ve onlarn stepi
':(azak komulan hi phesiz birbirlerine
_ayt tarzlar asndan Tatar veya Rus kyl
ilernden daha yakn idiler. Her iki halk ayn
leleri a l yorlard : G
ebelerin yerle
. lu!,
Rus koy
somrsne direnme Tatar kltUr
ekono mi hegemonyasn
a kar svunma ve
_
cBenhkl
eri nin kuvvetenmes .
.

Validof'm Kk Bakryas

313

Tatarlann ve parti merkez komitesinin tah:iki

ile bu yeni Bakr - Kazak konferansna ait Validof'
un plan reddedildi. Moskova'nn Bakrla: ve Kazak
larla olan gerginlemi ilikileri bir Kazak - Balar
b irliini tasvip etmek iin de ok az tevik edici idi.
Fakat bu ara.da Kazaklara ve hatta Orta Asya Ms
lman komnistleriyle ahsen temasa geen Va.J.idof
dn celerinden vaz gemedi ve Bakr - Kazak fe
derasyonu kurulmas iin projesini izlemeye gizlice
devam etti.
OCAK 1920 DARBES
Sterlitamak'da gerginlik gitgide byd. Ba
krlar Tatar komnistlerinin stnl ve Mosko
va kontrolnn sklamas karsnda Kazakistan
ile birleme projelerinin baarszlndan dolay si
nirlenmilerdi. Bakr lltila.1 komitesi sertliini 1920
ocak ortasnda kaybetti ve kendisini merkezi hku
metin ve Tatar komnistlerinin mahalli delegelerinin
kontrolnden kurtarmaya karar verdi. 15 ocak ge
cesi bu komitenin bakan Yumagulof'un emri ile
Bakr silahl mfrezeleri Bakr halknn zerklii
ne kar fesat ka.rtrdklan sebebiyle Tatarlarla smailof, Shamigulof, Murzabalief, Mustafin ve Va
lief - federasyonu lokal destekleyenleri tutukladlar.
1
Bakr lltila.l komitesi mahalli komnistlerin
kontrolnden Sovyet hkumetinin hiddetini tahrik
etmeden kendilerini kurtaracaklarn mit edecek
derecede safdildi. Fakat Sovyet askeri mekanizmas-

314

Rusvu'd l'n-1'lirklzm ve l\tiisl.......

l'lardaki So,,,_
ti GUncy Ura
.
,
derhal harekete ge
mttnn eden Frunzc lo mlRe.rak a-.'.
1 lorln o ko
b'rl'k
olan M. L. Mu rt .-.
Hko bi rlii
.....

,
krlarn yn.1 mz bUy

vcr
cnr
d
ln
v
idi
r
o
tec
b
,nn
..
y

n suvar .1 0
kr top r nkla r dna
da bir ka gUn sonra. Bo
izon l{zl Ordunun
tiler. Ste rlitamuk'doki Garn
em rine verildi v e
l
rud an doghuya komutan
.
kr Bi rlikleri ha.r oko tton m ened'ld' B un1 ar S1om
tutuklu T
Rcvk
ve
ma.k'ta. tecrit edilmiti
lnr serbest brnkt ve to yandm Bakr htilll
mitos! Bukn Ymagulof Moskova'yu ger
llAKlU OTONOl\lS1N1N SONU
BUtUn bu ocak n.y iindeki ka.rkhkla.rd.
lidof Moskova'da kald vo orada puti merku
tosi Narkomnat'n ve St.a.linin Bakrlara ve
TUrk soylu h.lklnrn. Sovyet siyn.soti1i del
nin lUzunu ha.kkmdn. onlar ikna etme teebb
dova.m ott.i. Stn.lin'in kendisini U yl evvel oray
at gndermi olma.smda.n dolay bunu dUoUn
nln Stn.lin tn.ra.fndm ahsen desteklenmesini
umut oln,rnk grUyordu. Vnlidof nomli olan bir
tada. b\tr sn!llnd. Ocnm bamda hkmet
tr Bnkryt konusundaki sllrcgolcn d gn
niha.t bir sonu verdi Vt) iinde Bakr topraldart
mnym Otonom bir Tt\tnr Cunhuriyoti
kunl
karar verdi. Bnkrm kendilerini Tnl
ar Cumh
tinden aymnalu sevinci ksa sUro
li oldu. Bu
dondan doruy\ Moskova'dtu
olmak :ere
milerinin smrh olnm:u iin yo
ui bir tecrUbe 1930
y.sda Ilakr Otonom Clmh
uriyeti Dovlot

Dakryu1
valldofun Kk

ait resm i toblii nceden Ba.klrlarm fikirleri ohu

uulan ilan edildi. Bnkrya'nn bUtUn ekonomik
rj.nln.r Moskovn'daki ilgili merkezi idre orjtanla
:n n em rinde ka.lnut. Bakr askeri rgtleri ve
birlikleri naJn.lli blgesel Sovyet komutanl emri
ne veril miti. Ynlmz eitim, halk sal, ,Bosyal dov
or vo benzeri siyaset bakmndan tehlikesiz- ida
relerin kollan Otonom Bn.kr hUkfmctinin selahi
yet ine braklmt. Tebli ayn zananda. Sovyet
Merkezi HUlcmetin kontroln. de art kom akta w
Bnlur otonom hllkmetin btUn ekonomik vo siyaai
faaliyetlerini dUzcne koyma.ktayd. Bakr milli oto
nomisi bir ho.ya.l oluyordu.
0

OONEYDOGUtOERASYONU
Tebliin yaynland aman VaJidof Moskova'
da idi. Orayn Sovyot hUk"motinin daveti Uerino 80
nisanda gelmiti. Bu \gmlk devrosindo bu uimli
politikaclarn atlmas lbm geldiini tasavvur et-
l
so
mek gU deildi. yl Volga ve Ural'la.ru 1'lrk
yuna. ait topraklarnda bir otonon BI\k.rya kurma
ya tnln ve onun mukadder olan baksnln ya
paoakk f\.kat imdi onun siyasi liderlie olan ihti
rt\Slar kesin olRrnk kaybolmutu. Rsa bir L'\mM
sonra ise Validof\u kafasnda bunuuh\ oora.oo_r g
kUUk &\krya'nm baunsltl 'Crlne }"'elli ve
dn.la p\rlt\k bir plan domutu. Sovst sistemi iin
do bir otonom est\Sa gre veya icab..."4.icl"
sc blmsa kolnUnist olan bir nUlct 018..n\k kurul,
mu Sovyetlrdokl TUrk soyu halkl&nn geni bir g
n dou F\,"den.sy-onum yu\t,a.ya "huu)it,

oo

316

Rsya'da Pan-Trldzm ve Mi.i.,Ilk

l i?in olan an onu

Ona gre bu fikrin kab
n da Ala Orda li
sta
zak
Ka
elinde olan bir eydi.
rsunof ve Bukheih an
ot
derleri _ milli liderleri Baitu
e
at
Sed
okr
dem
lniko
al
f
Sosy
.
etr,
Rus
ve enerjik
_
br devl et kurna
fnda birlemi olarak - Otonom
savanda idiler. Takent'ek\ Uzbek . komnistleri,
ad l
bata eski Cedidler ve Valdof un genlk ark ll a
r olmak zere, Orta Asya'da daha ziyade Sovyet q.
kils.tnn kontrol altnda idiler ve Lenin'in kurduu
Asya'. m ihtilali hayallerini yrtme imk anlarn
aratryorlard. Durumlarn kuvvetlen dirmek ve
Takent Otonomisi amacn yaymak umudu ile Uz.
bek komnistleri Lenin'i grmek ti7.ere 1920 temmu
zunun banda Moskova'ya geldiler.
Validof Rusya'nn gney blgelerinin biitti
mslman :omnist ve sosyalistlerini iine alan ve
sadece Rus komnist partisinin bir toprak ksmn oJ..
mayarak komitenin tam selahiyetli bir yesi olacak
bir Trk komnist partisi olan Volia'y rgtleme
plannn imdi gereklemesini umuyordu. Validorm
plannn ve zamannn en vaadkar faktr Sovyet h
kumetinin bulunduu askeri ve diplomatik durumm
sr'atle fenalamas idi. Polonyallar Ukrayna'ya al
cirnJlar,. Kiyef'i almlar ve saldrlarn daha ile"'
!etmeye hazrlanyorlard. General P. N. Wrangel'
in Beyaz Ordusu kn tekrar rgtlenmiti ve K
nm'dan gney Ukrayna'ya ve Kafkasya'ya hcuma
balamt. Orta Asya'da sr'atle byyen Basmac
hareketi Fergana'nn byk bir ksmn kontrol al
tnda bulunduruyor, te yandan Kolchak ordusunun
bakiyeleri Japonya'nn himayesi altn
da Rusya'DJJl
en uzak dou ksmnda tekrar top a.nm
l
t. Sovyet

vaHclof'm Kk Ba,kryu

311

R usya aresizlik iinde idi ve Kzl Ordu kuvvetini yi

tirmiti. Btn iaretler temmuz 1920 tarihinin geni
bir otonom ve bunun yannda ayn zamand a Sovyet
Rusya Trk soyu halklarnn federasyonunu elde et
mek iin ok msait bir zaman olduunu gsteriyor
du. Fakat yine dorudan doruya tecrbesine ra
men Validof Sovyet liderlerinin manevra kabiliyetini
takdir edememiti.
Lenin Polonya ile silahl bir atma ile olacak
ibtilatlardan kanmay hesabederek geni bir Tr
kistan otonomisi bakmndan olan kararn erteledi
ve Validof'u Ukrayna savunmasn hazrlamakta
olan Stalin'e gnderdi. Lenin'den daha az manevrac
olmayan Stalin Validof'a ve Uzbek komnistlerinin
ihtiraslarna kar her hangi bir kesin cevap verme
yi reddetti. ok ksa bir zaman sonra Sovyet bk
meti dUruma ha.kim oldu. Temmuza doru Polonya
War cepheden geri ekildiler ve nihayet cevap zama
n geldi. Hi phesiz bu cevap menfi idi. Merkezt
komite Uzbek komnistlerine daha geni bir sela.hi
yet vermeyi reddediyordu ve Bakr meselesi tama'
men halledilmi olarak ilan ediliyordu. Validof ve
mttefikleri iin kalan yegane are silahl direniti.
BAKIR 1HTtLAL KOMTESNN SONU
Sterlitamak'da yardmlar iin temmuz banda
yazd bir mektupta Validof siya.set arkadalarn
Sovyet rejimiyle ibirliine devamn manaszlmdan
dolay onlar uyard ve komitenin Bakr bakentini
terke ve Bakr ve Trk milli davas iin yer alt sa
vana hazrlanmasn bildiriyordu. Validof hala Trk

318

Rusya'da Pan-Tiirkizm ve Msln.

daha ok uzlatrc
. . .
da govyetlerin
dren kar_ sn ademi merkeziyete m saade ede,
ve
tu":1 aaca gn Onun fikrine gre RKP (b) nia
ceg n muo\ a Asya'da ihtilalin ha.ans iin
ik s
m erk ez. yet p
o f bu zanayf latyordu. vard
.
.
a

. u. n mkaA nl r n za
but
h atta tkmc Nk
ola'
. Sovyet prnn
o nom n
ot

a
.
ki
a
dah
k""t"
o
u
den

olar
n
ak
s
are
id
'
. in 'in
nn ve Stolyp
of un tav.. .. ordu. Bakr ihtilal komtes. val"d
,
.
go ruy
.
nda zled. Bakrya nn SterQ.

ba
n
'
r
a
haz
1

er
n
. .
sye1
.
t terkedld ve aknlk
.
tamak'daki geici baken
n kad ar k omt esz, komi,

ong
iyet
lmr
cum
i
dek

mec. kad. Koyonsuz, toplant sz, heyt:siz ve

mite bakanl ndaki Mll Bakr komunstler ve ba
z Anti-Sovyet Ruslardan da yardm grerek Novo
. Usmanovo ky dalarna ekildi. Moskova ile ara
nn n ihai olarak almas Sovyet hkumeti ile onun
19 mays teblii esasna gre artk bir ibirliine olan
imkanszl grne dayanyordu. Komitenin ye,
Ieri Bakrya ve m slman dnyas iin mcadelesi
ne devam edebilmek ve bir gerek Asya zerk kom. nist partisinin yaratlmas iin Orta Asya'ya gitme
ye karar verdi.
1

Ne Valid
of'un manevralar
Moskova'da ve ne

de Bakr htilal Komitesinin Sterlitamak'tan ayrl siyaset bakmndan baarl deildi. Gney
Ural'lardaki btn askeri birliklerine komitenin ka
ndan haber verilmi ve bir sra Bakr milliyeti'
leri tutuklanmt. Bakr birlikleri Ukrayna 1da Po
lonyallarla s avatklarndan ie mdahale edenedi
lr. Kakistan ve Orta Asya'nn mslman komt
nstler kendilerini ktlemek iste
miyorlard ve Bat

Validoruo Kk BW>kryas

31,

krlla ra yardm iin ne kolunu kaldryor ve ne

de sesn ykseltemiyordu. Yalnz Tatarlar Bak.r
oto nomistlerinin malubiyetinden ok memnundu
ar; nk onlar Kazan'n Tatar Bakr Birlii pla
n n bozmula rd. 26 haziranda o zamann dnce
lerine uyan yeni bir Bak.r htilal Komitesi yaratl
mt . Bunun ba Validofla anlamayan onun mu
halifi Galim amigalof'un ba olduu solcu kom
nis t ve Anti-otonornist idi. Richard Pipes'in Bakr
I lann milli hareketlerini tetkik eden ayrntl es erin
de Bakr Curnhuryeti. .. hkumeti yerli deildi (a
nigulof). Parti Tatar ve Rus smrcleriyle yakn
iliki kurmu ve bu ite galip kmt diye bildir
mektedir
Bununla beraber bu ne Bakr milli hareketin
sonu ve ne de bu kk Cumhuriyetin kt durumu
dernek deildi. Bak.r kyllerinin ayaklanmas, K
zl ve Beyaz partizan kollarnn anlan ve komnist
!erin eirdii entrikalar Bakrya'y parala
maya devam ediyordu. 1921 deki btn Rus
ya'ya yaylan byk ktlk Ural ve Volga arazilerini
de iine almt, yalnz Bakr topraklarnda 1917 1922 devresi esna snda halkn % 25,l'i azalmt. te
yandan Ural'lardaki Rus ve Tatar tarmsal saha
halknn bete veya altda biri kaybolduundan ya
n gebe Bakrlar arasnda halkn te birine yakn
ksm alktan lmt. En kesin yol olarak alk
Bakr direnii iin mahva alan her hangi bir
imkan olarak kalyor ve gerek halk ve gerekse ya
r gebelik ekonomisinin her ikisini tahribediyordu.
Kendi etnik snrlan iinde hakiki bir milli eker
nomi iin Bakrlara son bir umut 1922 de belirmi

320

Rusya'da PanTiirkizm ve M
ii-..

.
haziran 1922 teblii Bakrya'n..
t. so vyeilerin 4
o ge o1arak. hr
,
o b"l
U ona d"rt
ta 1f..
nrlarn ve halkn
.
t
iabinsk vT'ytle:1 o1arak dr '.
la.yeti ve Cbel
hemen k ms1ne k arbnta.
katlmasyla he men
kazanlmas daglk 'R...L_
Yen mnbit toprak larn
.._...
u d"uze ltt'. Bununla he,
mun
duru
ik
om
ekon
nn
ya'
ve Tt hal kn katht
ber Bakryallar yeni Rus
ve Buyuk Ba krya:.'
s nisbetine gre azalm
Bakr nfuzu hie inmiti.
t.te bu suretle kk Bakrya'nn ksa mrt
iin Validof ve Bakr vatanseverlerinin milli oto,.
mi sava uruna yaptklar hemen he men drt y,
Ik savan sonu idi. Bunun yerine Sosyalist muhte,
vah bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Bakr
Otonomisi yaratlmt, fakat burada Bakrlar ,
cak drtte birdi.

Ki S lM XIV
SAVA VE KAZAKLAR
i ava ve ihtilalin olaylan halk!n corafi yer
lemesini ve sosyal bnyesini Kazak steplerindeki
kadar Rusya'nn ok az yeri akca yanstyordu.
1.011.111 mil kare Kazak topraklan - hemen hemen
Birleik Ame rika'nn te biri - Volga'dan Altay'
lara kadar 1.800 mil ve kuzeyde Omsk'den gne yde
Takent'e kadar 900 mil olarak uzamaktadr. Bura
da halkn younluunun az oluu idarenin ie ys.
rar bir ekilde rgtlenmesini imkans klyordu.
Kazakistan'm te bir halk Rus ve Ukraynal koy
tiler veya ehirlilerdi. Geri kalan te ikisi gebt:
veya yan gebe Kazaklardki bunlardan 1920 <1e
ytlzde 1.5 dan az ehirlerde yayorlard ve yzde t>
den fazlas okuyup yazma bilmiyordu.
( )

Kazak Cumhuriyetine ve Kazak milletine 9 nisan 1925 kam

uamesmin yaynna kadar resme.o Krgz ve 1925 den 1936 y..
bcnr Kazak denmitir. (1936 da sondak.l b yerine ckb..
konmumr). Anlamazlktan kanmak iin bu ksmda da.in.
&azakl tabirini kullandm. 1917 1925 tarilli resmi iQ...
nnameden yaplan iktibaslarda ve kongre isimlerinde her lk
tabir - Kazakl ve Krgblz - kullanlmtr. M. SpargaUff,
Vozniknovenie kazakbskol sevetskol gosudarstvenotl {A,..
ma - Ata, 1948), ayfa 88 89'a baknz.

322

Rusya'da Pan-Trkim ve Mslna11t

bilenlerin
. at tarz okuyup yazma
.
.
Go. ebe hay
sistem
K
azaklar
.
aba kabile
da.,uk nis bet .ve .k devresinde syas
. . ek"m.serugeProletarya iht1a1u st tabakas az saydaki ide.. ru. Kazak u yallar ve Baylar (gegt rmU
in
alist ayd nl_ar, kabilen ve esnaf) denendi. Aydnlar
_ leri
belerin yen zen gn
r rol oynayacak kadar ye.
Kazaklar arasnda nde buki ekng
en k. ab"l e ya.
_
-"llerdi hal
ter say da deg
olaylarn anlamaya mu.kte,
llar ve. Baylar ihtilM

eerm
hl"k
den ka
.
_ 1d. ve s vasi mcadelenn te
dr deg
Orta As ya Kazak genmay tercih ediyorlard. 1
nden her hang b.r
besi Tatar veya Bakr koy usu
rlanmt ve
siyasi faaliyet iin hatta daha az haz
bunun sonucu i sava esnas?a Kazak to?rak
lar Kazaklarn kendilerinin mll hareketlernden
ziyade Kzl ve Beyaz Ruslarn rasndaki savaa
sahne olmutu. Siyasi olaylara at haberler Step
lerin davar besleyicilerine ok yava eriiyordu ve
hala gemt yzyllarn dnya grne gre ya
ayan gebeler iin muhtelif ideolojik sloganlar az
mana tayordu. Bu sebepten toplantlar, kararlar
ve programlara ramen Kazaklarn byk ksm
1917 1920 olaylar dnda kalmlard.
Bununla beraber Kazak hayat iin esas prob1.em olan Ruslar tarafndan smrlme 1917 de hem
Kazak aydnlarn hem gebelerin inlerini igal
ediyordu. Savaa ve 1916 daki ayaklanmaya ra
men Steplere olan yerleme akm yerli ekonomiyi
bozarak ve bir ok gebelerin hayatlarn tehdit
etmiti. Ayn zamanda Kazaklarn bazlar yava ya
va steplerin varolar boyunca yerlemilerdi. Onla

t Sava, ve Kazaklar

323

rn yerleme olay onlarn yeni artlara uymalar

iin olan problemleri kurtarmak iin yeter hzda de
ildi. 1917 baharndaki konferans ve kongreler Ka
zaklarn geleceklerine olan korkularn tamamen
yanstmt. Kararlar, smrlmenin durdurulmas,
gasbedilen topraklarn Kazaklara tekrar datlma
s ve sr beslemenin dzeltilmesiydi.
1913 denberi Kazak gazetesi evresinde bir
lemi olan.. Kazak aydnlan 1917 martnda Ala
Orda mutedil milli Kazak partisini tekilatlandr
dlar. Bu partinin program Kadetlerinkine yakn
d ve onun liderleri gebe nizamnn yirminci yz
yln artlan altnda ilanihaye tutunamyacan
gerei gibi anlamlard. Onlar ayn zamanda yz
Ierce yllk eski gebe alkanlklarnn Kazakla
rn sr'atle kitle halinde iskanlar iin hakkndan
gelinebilecek bir engel olmadn idrak etmilerdi.
Mamafi onlar zoraki yaplan iskann halklarnn
imhasna sebep olacana kaniydiler. 1930 da Sov
yet hkmetinin denemi olduu Kazaklarn mec
buri olarak kitle iskanlar lm saysnrla byk
bir
artma ile sonulanmtk.i onlarn bu konuda ne
.
kadar hakl olduklarn isbat etmekteydi.
Esas olarak tarm problemini ele alan 1917 Bi
rinci Kazak konferans tamamen siyasi olan soru
lara az nem vermiti. 28 Nisanda Orenburg'da b
tn Kazak stepleri temsilcilerinin katld Btn
Krgz (Kazak) kongresine kadar milli ve anaya
sal problemler ele alnmamt. Bu kongrenin var
d kararlar Kazak dilinin ilk okullara ve ma

32'

ve Mslmanlk
Rsya'da Pan-Trkim

.
ahkemelere eitim rgtnn art
m
ve
e
ey
r
halli .ida
gayret etmi ve
asnn arzusuna
ulm
sok
n

a.s
m
rde kend. kendi
.
yetle
vila
r
kla
.
u
. nn yerl emes.ne .
Kazaklarn otur. d A yet mecls
a
..dare eden br v a
n
zafer
ve
so
n
umeti
un
a
eici hk
. .
lmtr. Kongre g
t.
lem
kadar devam> destek
tursunof, M. Tulatof ve
. Bukeihanof A. Bai
. i Ala Orda
liderliindek
. syas grup1
Kh ADosmuh . ammdof
amay
hak m
p a s Kazaklar arasnda
s'
a Moseleri..1917 M ay nd
ordu. Onun y
.
tekl edy
. ..slu
man kongresne ka.kova'da yaplan birinc mu
Ra, nn b"t
u Un
tlmlard ve onun idari orga:1
ki
ak
her
Kaz
delemsltiman divan idi. Divandak
aef
V.
Tan
ve
Kaz
of
ak
med
esi Kh. Dosmuham
Tat
ar te
rn zerk siyasi gelimesini savunurken
rd.
Tat
yorla
sava
arlar
inadla
cavzlerine kar
Kazak problemlerini ele almak zere ikinci bir Ka
mk konferansnn toplanmasna muhalefet edince
Kazaklar buna kar kWar ve kendi milli konfe.
ranslann organize ettiler.

rt .

fa

Bu ikinci btn Krgz (Kazak) kongresi

1 26 Temmuz 1917 de Orenburg'da yapld. Ayn
tarihte Kazanda Tatar kongresi idi. Bu suretle Ka
zaklar Bakrlarla beraber Tatar liderliinden ayr
<>larak kendi arzularn zerk olarak gstermi
lerdi. Bu esnada milli siyasi sorulan tartmak ii?Je
re ok zaman ayrlmt ve kararlar Rusya'nn de
mokratik ve federatif esas zerine tekrar kurul
masnda srar etmekti. Bununla beraber Rusya'da
ki dier milli gruplarn kongrelerine benzemiyerek
bu konferans ve milli otonom hkumet veya daha

t Sava ve Ka:.aklar

325

zyade Kazaklarn sa.kin olduu vilayetlerin birle

tirilmesini talebetmemiti. Kendi vilayet meclisi
daresinin ve gnlk idarede, mahkemelerde ve
okullarda Kazak dilinin kullanlmas Kazaklarn
milli nefes almalar ve mevcudiyetleri iin onlar tat
roin ediyordu. Bu mtevazi talepler aka Kazak
derlerinin Kazakistan'n hususiyetlerini, ihtiya
arm ve asllarn, corafi ve sosyal olarak her iki
adan ak bir surette anlalmasn yanstyordu.
Onlar halklarnn otonom bir hkumet iin henz ok
1lgunlamam dl.duunu ve Kazaklarn ayr ayr qi
retlere ayrlmasna daima meylettiren steplerin vs'
ati vilayetlerin idari olarak birletirilmesinde ciddi
bir engel yaratyordu.

Bu konferans mterek bir 'l'rk dilinin okularda - btn Rusya mslmanlar kongresinde
ratarlarn destekledikleri gibi - kabulne nem
vermekle kalmayp Ruscann ikinci srada okutul
masn da tavsiye etmiti. Konferans ayn zaman .
da Ufa'daki Tatar mslman idaresinden ayrlm
olarak ayr bir Kazak dini idarenin kurulmasn da
tavsiye ediyordu. Aa yukan ayn zamanlarda
geici hkumet iki Kaza ak yerlere vali olarak
tayin ediyordu : Bukeih anof Turgai vilayetine ve
M. Tanbaef'i Semirechie'ye.

GONEY KAZAK MUHALEFETl

Ala Orda Kazak a siyasi partisi olmakla
oeraber muhalefetsiz deildi. Seslerini Takent ga
zetesi Ush Zhuz ile duyuran Kazak konferansna da
katlm olan bir gney Kazak grubu Ala Or-

326

Rusy:a'da Pan-Tiirkizm ve MslnanJk

lar Pan - lal a

muhaliftiler. Bun
da'nn tutumuna sol radikaller ve Ala Or da'.
: d'n ada mlar
. tk
ros
ra kar olan milliyetiler ola
a
u
R
a
zl
a
f
a
dan dah
temsil edyordu. M ama r bu grup
bu
ru
g
k

ar
k
rkf
y alnz Ala Orda'nn
olmayndan

1
nu uzlu l.derlerin
ucu Meclse se m er d '.
KuT
rak
la
o
r
1
a
ay
d
a
stos'ta yaplan bir toplan.
Takent'te 2 - 5 Au
Ruslara taamen ka.rt
tcla gney Kazaklarn
t. S yr Dara ve Takent
olan grub u meydana k m
lar olan bat ve kuzey
blgeleri Kazaklar yurtda
na maruz kalm.
dekilerden daha az Rus nfuzu
n
lard. te yandan Ala Orda'n Rus taraftan tu
tumu Tatarlara kar dmanln yanstyordu,
halbuki gney Kazaklar byle bir tezaddan m
teessir deildiler. Syr Daria vadisi uzun sredir Ka
zak ve Uzbek (Sart) tarmsal iskan iin mterek
bir blge idi ve bu iki milli grup - baz ayrla
ramen - birbirleriyle bar iinde yayorlard.
Daha medeni olan Uzbekler gney Kazaklarna
nemli kltrel tesir etmilerdi.
Gney Kazak steplerinde ok trajik manzara
yapan 1916 nn olaylar gney Kazaklarn radika
liza,5yonu iin ayn derecede nem tayordu. Syr
Daria blgesi Kazaklar akrabalarna ve Semireo
h_ie'den 1916 yklnda in'e geden ve imdi ,
r gele. Krgzlara kar yaknlk duyuyorlard. On
lar go ettikleri esnada Rus ve Ukrayna gmen
ler onlarn arazilerinin byu.. k ksmn zaptetwla.
...,.
.
1ea1 G.oe
e yerliler ilk topraklarna tekrar g
_ednce yem smrcler buna iddetle kar
koy
dular. Krgzlarn Ruslar ve Ukr
ayna kylleri t&-

t Sa t'll ve Kazaklar

317

rafndan yama edilmesi ve ldrlmeleri 1917 ba

ndaki gerilla savalarnn manzarasn tekil edt
yordu. Ve idare - Geici hkumetin tayinlerini
kaldrarak - otoritesini kaybetmi ve silahl kuv
vet akca araya girmiti.
Semirechie'deki anari bu Austos kanfera.nin
balca
megul olduu konuydu. Bu konferans
nn
kan una itaat etmeyen gmenlerin mtecaviz el
lerinden hkumet tarafndan korunulmas ve in'
den dnen yerlilerin eski topraklarna tekrar iskan
lanm istiyordu. Bu karar Rus birliklerinin hemeh
rilerini korumak iin Semirechie'ye hemen gnde
rilmeleri iin Takent'te mslmanlann iddetli gs
terileri zerine 5 Austosta alman kararla destek
lenmiti. Orta Asya'daki Rus otoriteleri cevap ver
diler ve Kerensky'ye gnderilen bir telgrafda
Gmenlerin silahsz Krgzlara kar giritik
leri tecavze bir son vermek iin bir komisyonun
derhal tahkik iin gnderildii... ayn zamanda as
keri birliklerin de hemen sevkedildii> bildiriliyor
du. Komisyon ve birlikler karkl dzeltmek iin
bir derece messir odu, fakat Semirechie'de durum
tehlikeli halde kald.
SOVYETLERN NFUZU VE STEPLERDE
KARI UITtLAL
Ekim ayaklanmas Kazak stepinde hemen et
ki_ini gstermedi. Orenburg, Ural ve Semirlchie'de
Kazaklarn varolar boyunca yaayan Rus gc;
menler blgelerinde hkumet idaresini kendi elleri-

328

Jlsya'da Pa-Trld.m ve Msllllahl

bu yz.den Kazaklar fiilen bir

ve
r
la
lm
a
e
n
n

r tecrit edilmilerdi. Bq..

ay Sovv.et. szmas a ka lgndan sonra K
azak u.
vy et kark
krlar gb So
.
aya
kurm
karar
i
ver,.
'darelerin
der1er ken d oto nom
Kazak
us
birlik
R
ve
lerif
Tuto
dler..Gener 1 A 1
13
Aralkd
Orenburg'da 5
.. b"utun Kazak k
nn h mayes alda
ongree
cu
(18 - 26 N S.) bir n
o gesinb
lkta bu kongre Ka.2ak b"l
topland . 10 Ara
A
,
Do
ih
f
ano
sm
uhane
ve Buk
1an etti
..
otonomsn
.
rda ueler
den
medof . Tana.ef ve dier Ala.
..ut ekki! bir icrai komite seildi. Sempalatiak
er zG.
: :ent oldu fakat irtibatlarn glkl i g
rleriyle dost
e alnar;k 1918 yaznda . birbi
nun
. ib
agmsz Alq
ancak g ibirlii yapan k
Orda hkumetleri kt. Batdakinin, merkezi Ural vi
lay etinde Jambeitu ehrinde olmak zere bakan
Dosmuhammedof idi. Doudaki,. Bukeihanof'un b&f"
kanlnda Semipalatinsk'di. Bunlarn her ikisi
de antikomnisti ve basitce Ala Orda deniyOTdlL
Kazak otonomisinin balca gayesi KazaJtlar iin da
ha ziyade kendi hkumetini yaratmak deildi - n
k bunun iin onlarn liderlerinin dncelerine g
re Kazaklar buna henz hazr deildiler - fakat bil
Dosmuhammed of'un yazd gibi Stepe Bolevilt
liin nfuzundan kanmak iindi. 15 Step bl
gesinde Sovyet iktidarnn yerletii ilk ehir Ku
tanai idi. Bu ehir 7 Ocak (20) 1918 de dmt
t. Aktiubinsk 8 Ocak (21), Orenburg 18 Oca (31)
k
. ve mipalatinsk 21 Ocak (3 ubat) 191 de ifga1
8
.
edld
. Rus gmenler en ok Semirechie' e kal
d
dlarki burada Bolevikler Verny
(imdi Alma
Ata) ehrini ancak Mart 3
(16) de ele geirdi-

t Sava$ ve Ka:ml<lar
er, Buna ramen antikomnist direni b as
trlmamt. General Dutof'un birlikleri ve Kazak
mfrezeleri stepte komnizmE;. kar ete harbini
srdryorla rd.
Kazakistan'n Sovyetler tarafmdan ilk defa i
gali o kadar uzun srmedi. Kazakistan'n dou cep
hesinde Alma - Ata'da Sovyet rejiminin yerleme
sinden iki hafta sonra bir antikomnist Ural Ka
zaklar ayaklanmas bat Kazakistan'da birden -
kverdi. 29 Mart gecesi Kazaklar Uralsk ehrini al-
dlar. Maysda beyaz Ruslar ve ekoslovak kuv
vetleri Volga blgesinde ha.rekata baladlar ve Ha
ziranda btn Orenburg Kazaklar General Dutof
ile birletiler. 1918 yaznda Sibirya, Volga - Ural
blgesinin ou ve hemen hemen Kazakistan'm ta
mam Sovyet igalinden kurtarlmtL
Kazaklar Kzl birliklerden gney (Semirechie)
ve batda (Ural nehri boyunca) Rus Kazaklar ta.
rafndan korunan snrlar boyunca bir yl hara
ye eviren i savata aktif katlma yerine daha. 2d
yade ilgisiz bir tutum almlard. Orta Asya'
nm Boleviklerine kar gney dou cephesi Semi
rechie'deki Rus Kazaklar ta.rafndan tutulmutu.
Sovyet igali devresi esnasnda Ala Orda hku
meti Orenburg'da.n steplere kam ve orada Sov
yet hkumetine kar antikomnist Rus kuvvetleri
nin savanda mtevazi bir ksm olarak rol oyna
yan baz askert birlikleri organize etmitL . Dosmu
hammedof'un bat Ala Orda's 1918 martnda
Ural Rus Kazaklaryla Ural blgesinin idaresinin

330

Rusya'da Pan-Trklzm ve Msil

h
.
Kzl birliklere kar askeri a.rekat
birles ve
Samara'da KomucJ
1 i nzalad.
a
m
a
ni
a
br
iin
bu Rus
a Dosmuhammedof
-
kmasndan son
nuna katld. Dogu Kazakistaz...
.
rsvo
.

oa
k
vk
-.
e

bol
rya .darea..
beyaz sb

ti
ume
hk
'
f
un
. ano

,.,
Bukeih
ordu. Kaza k.stan n bu doh
yapy

1.
.
g
r
b
.

n
yak
.
Semrech'e Rus Kaza ., --,
ksnnda askeri sava
rlyd. Baz mTtan kyi
nn hareketlerine sn

du, halbuki
destek yor
blgede Sovyet iktidarn
katlmlard.
zak mfrezeleri harbe az

.!

Ruslarn ve Kazaklarn her ikisinin Kzl

tizanlara kar sava antibolevik Kazaklann "
Rus kuvvetlerinin nemle dikkatini ekiyordu. Ta,.
gai vilayetinde 1916 ayaklanmasndaki liderlerde&
biri olan Amangeldi Imanof'un ve Kpak Kul
kabilesinin bru A. N. Jangeldin'in Kzl partizanl,
n vard. Kzl Rus gerillalaryla birleerek Ama
geldi dou ve bat Kazakistan arasndaki ba)a.
t y kesdi. Sovyet tarihcilerinin sonraki aydmlatJi.
larnda Amangeldi'nin kendini byk bir askeri lk1llr
ve halk kahraman olarak grddr. Tarihi h
kikatte ise bu ok basitti; nk Amangeldi'nin ba
ars kylere ve blgeye snrl kalmt. Bl
gesinin merkezi oluu steplerdeki yollarn kontroll,
n ona mmkn klmakta idi. Onun, Jangeldin'i
ve Kpaklarn Sovyet taraftar tutumu kabileJe.
le komu gebeler arasnda byk vs'atta
neksel kan gtmeleriyle sonulanm
t. 1916 a
lanmas esnasnda Rus idaresini
ve 1918 deki
tibolevik kuvvetleri Ala
Orda liderleri d
lediklerinden Amangeldi, Jan
geldin ve onlarn

J Sava., ve Kazaklar

331

aklarnn 1916 da ar otoritelerine kr! .ve 1918

de Bole viklerle olacaklar ancak tabu d.
Di er bir Rus taraftar Kazak tabyas Ha
zer denizindeki Manglak ve Buzai yanmada-
snda yerlemiti ki burada Adai kabilesi bolevik1er tarafnda idi ve Aktiubinsk cephesinde harbe
den Kzl birliklerine Jangeldin levazm yardm1 ya
pyordu. Adai'ler de geleneksel> sebeplerden do
lay Sovyet taraftan posizyonu almlard. Son iki
yz ylda onlar Ural Rus 'Kazaklaryla savata idi
ler ve uzun sredir Rus hkumetine huzursuzluk
veriyorlard. Ural Rus Kazaklar 1918 de Sovyet
lere kar harekete geince Adai kabilesi otomatik
olarak Kzllarla birleti.
Kazakistan'da nc ve en ok nemli Sovyet
taraftar Anti - Ala Orda grubu daha nce bahsedi
len gney birlii ve parti olan Ush Zhus ( airet)
idi ki bunun organ gazete ayn isinle Takent'
te basld. Burada yine bu gney Kazaklarla Rus
idaresi kadar kuzey Ala Orda taraftar Kazak- .
lan arasnda uzun sren dmanlk vard. Bole
vikler Sibiryada iktidar ele geirdikten sonra Ush
Zhuz grubu Bukeihanof hkumetini kt idaresiy,
le sulad ve 1918 de gney ve gneydou Kazaki&
tan'da bir Sovyet tarafdan liderlik kurdu. Syr.
Daria'nn mer'a topraklarnda ve Semirechie ara
zisi iin muhtelif kabilelerin arasndaki iyice kk
lemi zddiyet de siyasi birlemede nemli rol oy
namt. Bununla beraber baz Kazak kabilelerinin
Sovyet taraftar politikasn tayinde yalnz ideo
lojik mlahazalar deil fakat ayn zamanda eski

...

---

332

Ru.sya'da Pan-Trkizm ve Msl

w
manlk rol oyn uyordu. l{a.
l ve d
. ak r;bal
kabile
. kabile ve zmre ball ve dn
an
zaklarn b gbf"
51 de ha:la k
idiki bunlar 19
li
nem
o
e
ec
der
.
ol klar. o
kaydolunmay tayn d e rol oynuyv"'"r
1 ..
e

sn
t'
ar
p
nst
mu
du.
'a 1917 yazndan eVVel.
Sovyetler Kazakistan
a
..
n ,. Y:rr Turga.. bolg
e
Jang
ti
vye
eabe
So
ad
.
Petrogr
6
Orta.
1
9
1
d.
d
ak
der
gon

iin
Pmas
A,
kkrtma ya
nmada Kpak kabileler(.
la
ayak

kar
ra
a
Rusl
ya. 'da
levk propogandas
n tat
nn katlmas bunlarn bo
ard an mu.. teekkil' oldu.
min edilmemi pheli elem an1
geldn ve S.
a
unu gstermitir. 1918 martnd Jan
yet serbet
'da
Sov
tan
ZwiFling Urallar ve Kazakis
murahhas olarak Turgai'de ilk Sovyet taraftar bf.
!emeyi atlar. 12/Mays/1918 de Narkoats buq.
si bir Krgz (Kazak) brosu at, Jangeldn ise SteJ
blgesinde yksek komiser olarak tayin olunmutq.

BEYAZLARIN ORDULARIYLA
KAZAKLARIN ATIMASI

1918 yazndan 1919 yazna kadar Sava e

nasnda Kazakistan tam bir anari iinde idi Yk
nz ehirler Kzl veya Beyazlarca kontrol al
idi. Step ve kyleri tarafsz kalm, bazan BeyaJi
rn, Kzllarn ve Yeillerin (hi bir tarafa balaa
mam kyller) partizanlar tarafndan basl
du. Yeni Gmenler Kazaklara kar savayorlaf
d. Rus Kazaklar ve en eski:. olanlar yeni gme
lere ve muhtelif kabileler de birbirlerine karyd,
lar. Ala Orda hkumeti lafzi olmaktan daha IIP
idi. Sir Olaf Caroe'nin ok doru olarak iaret et-

t Sava, ve Kazaklar

333

tii gi bi Ala Orda kongreler yapan ve tebliler

yaynlayan bir komiteden fazla bir ey deildi:..
tk evvela antisovyet sosyalist Komuch'a sonra
J{olchak birliine gemiti. Bakrlar ve baz Uzbek
lerle beraber Ala Orda, Orta Asya'nn gney s
nrlarna Urallardan yaylm olan Orenburg Rus
Kazaklarnn ba General Dutof'un emrinde muh
temelen gneydou Trk Rus Kazak birlii kur
mak iin imkanlarn da aryordu. Bu planlar m.
mafi ryalardan daha ileri gidememitir, zira bu
Trk halklarndan hi biri kendi topraklarn hat
ta tekilatlandracak veya savunacak kudrette ye
tecek liderlere ve vastalara sahip deildiler. Omsk'
daki Rus sosyalist, antibolevik hkumet Kazakis.
tan'daki kark hkmranlk karsnda alarma ge
erek 4 Kasm 1918 de Kazak otonomisinin artk des
teklenmiyeceini ila.n ettii zaman Ala Orda hkO.
metinin durumu tamamen umutsuz olmutu.
Omsk hkumetinin ve sonra Amiral Kolclak'm
Kazaklara ve dier milli otonomilere kar tutumu
her yerde ayn sonucu vermiti. Bakrlar gibi Ka
zaklarn da otonomilerinin sallanmasyla cesaretle
ri krlmt. Bu sebeple siyasi durumlarn tekrar
gzden geirmeye baladlar. Onlarn Sovyet ta
raf tan eilimi o kadar abuk gelitiki 7/Arahk/1918
de Bat Ala OrGa hkumeti bir Sovyet tarafta
n ayaklanmay bastrmaya mecbur oldu. Bunun
la beraber onlarn cepheden uzakl gznUne al
nacak olursa Kazaklar iin Kzllara kar kma
da Bakrlardan daha ok glkler va.rd. Jangel
din yalnz Mart 1919 da Orsk'da bir Ala Oroa.

Rusya'da Pan-Trklzm ve Mts)

lllllt
.
geebilm eyi baard ve Bait--.
.
grubu ile temasa
e.
kmasn a .kn a.etm ti. Bu '4111

kar
a

llar
,

n ba o1 an
nof u K z
J ange}1..
et idaresn
q,
nada Turga. Sovy
Moskova ' ya telgr
af
le
,...L.
sevin
k

o
.
22 martta
tn..
l
bayr
Kz
ag al
metn

rek .' 1. k vl hk
r
lkn
b.
l
a
h
mes
)
in
azak

btn ii Kr gz (K
diyordu. Fakat bu .brleme ol&,..

tamamlan mtr
l't
v
l
br
ve
e
k
n

a
a
sn
y
ma
lan
am
om fiilen tam
.
zak brhkleri step..
Ka
ba
ek
hed
cep

ada
esn
miti. Bu
r Beyazlarn tarafnd
!ere ekilmiti. Fakat dierle
medof'un Bat All"
savaa devam ettiler. Dosmuham
Orda's Sovyet hkumetini ancak 10 Kasmda A.mj;
ral Kolchak'n nihai malubiyetinden sonra tt,
mt. Bir ka hafta sonra Bukeikhanof idares'
ki dou Ala Orda da Kzllara katld.
334

4:

KIRREVKOM
Bir n anlamay imzaladktan sonra
Orda'dan Baitursunof ve Sovyet'lerden Jangeldli'r
bir Kazak heyetiyle Moskova'ya gittiler ve ordlt
Kazakistan'n stats hakknda Lenin ve Stalin it
mzakereye giritiler. Bunun sonucu olarak
Temmuz 1919 da S. Pestkowski'nin bakanlu.
Jangeldin (Kazak), Mendeef (Kazak), A. Ka
kov, J. Khaikus ve S. U. Dimanstein'in dahil oJd,
u bir Krgz (Kazak) ihtilal komitesi (KinWa
kom) istikbalde Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuri,a
ti olacak bir hkumet nvesi kurulmutu. Teorik oJa
rak Kirrevkom'un kaza hakk btn Kazak stepil
uyuyordu, fakat pratike onun faaliyeti VoJga 11
Ural nehirleri arasndaki bugnk Kazakistan'm dl'

2'

i Sa11$ n K.aklar

335

ha o k bat ksmn tekil eden Bukeef airetine in

his ar ediyordu. Kazak Jangeldin ve Mindeef Kirrev
kom'da sadece gstermelik figrandlar. Ba rolleri
istikbalde Narkomnats'da Stalin'in sa kolu ofan
s. M. D imanstein ve S. Pestkowski oynuyorlard.
Kolchak'n malubiyeti, Beyazlarn Sibirya'da
faaliyetlerinin durmas ve Dou Rusya'nn skfn.e..
te kavumas Beyaz Ordu birliklerinin durmakszn
douya aktktan sonra 1919 Maysnda kendini gs
terdi. Kzl Ural ve Orta Asya ordular 13 Eylillde
Aktiubinsk cephesinin dalmas sonucu olarak do
uda serbeste birletiler. 11 Aralkta Semipala7
tinsk dt. Beyazlar 1920 Martna kadar yalnz
Semirechie'de kalabildiler. savan alevleri git
gide yaylyordu. Btn Kazak topraklan Kzlla
rn ellerinde idi.
Ala Orda'nn Sovyetlere dnmesi mamaf
Kazaklar arasnda komnist davasnn zaferine de
!alet etmiyordu. Onlarn arasna komnizml gir
mesi iin yaplan ilk denemeler Amangeldi ve Jan
geldin tarafndan organize edilen gruplarla kabi
leler arasnda Kazakistanda Sovyet iktidarn pek
az destekleyenler olduunu gsteriyordu. Sovyet
lerin stepleri ilk igal ettikleri esnada 1918 Mart.ur
da Sovyetlerin Turgai'de yaptklan birinci kongre
de Bolevikler mahalli idari komitede hepsi 55 olan
yeliklerden nce bir, sonra - glkle - yer
almlard. sava esnasnda komnistlerin kad
rosu nemli bir artma gstermedi. 1927 de Ka.za.k
komnistlerinden 1916 danberi de (Jangeldin'iD
kendisi) bir, 1917 de 9, 1918 de 148 ve 1919 danberi

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

336

7
1&1...
" e "di Bu sebebten 192 de 1917 ile ...._
. .I part 1d
345 k)
n RKP (b) de Kazaklardan ,.
arasnda kattanlarda
kkatte 1920 1927 de ba.J
nz 503 kii vard. Ha
..: ... ia ve dierleri i - savata }d-.
tasf.ye euuu
.....
do
a
a
un
k p.

9
191

at

mt, fak
g uhli - !e ,a
tisi yelerinin 700 - u at
s
n GD,
kanda gsterildii gbi Kazak mun le
unluu da Marksizme kar bagllkla sammi o.
rak partiye katlmamlar ve bu kabileler ara.s.ndl
akrabalklar ve atmalardand. Bunlarn aramd
eer varsa bile pek az nufuzlu liderlercliler. Ama
geldi tmanof ve A. Maikotof gibi ilk komnitler
i sava esnasnda lmlerdi. Dierleri, meel
Tunganchin, J angeldin ve Mindeef gibileri Ka,
zaklar arasnda Baitursunof ve dier Ala Orcl
siyasilerinin olduu gibi otoriteye sahip deildiler.
Bu sebepten balangcnda Validof'un otonomit
lari.ne bal olan Bolevikler mesela Balorya'ct.,
ki gibi Kazaki.etan'da da Kazaklar arasnda idari "
kltrel ilerde alanlarn z balca Ala Onla
yelerinden mteekkildi.
1919 - 1920 dneminde Kazakistan'da i
van neticesi dnda durum dier Sovyetler Bir
lii blgelerinde olduu gibi ok gergindi. $oTJt
Ukf;1I1eti ok defa nceki Tatar sosyalistleri, V,
liove!ler, nceki Ala Ordistl
er ve geni, hakiki
milli br otonomi isteyen Ort
a Cedidleri olduu P'
ahalli Rus komnistler (balca iiler ve ,.
n g nler) gibi
milliyeti yoldalara id'
mak styordu. So
nralar bir Sovyet tarihi

3J1

si ,Kaz aklar arasnda salam aktif komiini.st

Ukraynallar,
er mevcut deildi, diye yazntt.
Yahudiler, La.tvianllar ve Ermeniler gibi dier
Trk olmayan gruplarn dorula destekledikleri ra.
b&llt Rus komnistleri otonomiye kuvvetle muhalif
diler ve onlar iin en iyi olan Trk milliyetilerinin
t
merke ziye i planlanna kar koymaktL MAma
fi 1919 Eyll ile 1920 Oca arasnda durum de'"'
imitL RKP (b) nin merkez komitesinin yard
myle Orta Asya'da Cedidler Sll'a8ndan mtislman
komnistler iktidara geldiler. Turar Riskolof ve Ni
zamettin Hojaef bakanlnda bu ahslar i deo
lojik olarak Validof'un Bqkn destekleyenleri ve
Ala Orda'nn Kazaklar destekleyenlerine yakn
dlar ve Moskova'dan a.lmalarmda btiytik erbesti
istiyorlard. Bu evreler Sovyet alemi iinde bir g.
ney dou Trk birliinin yaratlmas iin bir kere
yine I;>I'Ojeler ve ayn bir komnist partli kurmay
da dnyorlard. Bu istika.mette bir Mtislil.maJ:
koministlerinin azirokirl 1920 Ocaktaki (Ksm
XIIl'e baknz) ani Baktr darbesiyle kendin! ak
a gstermitiki bu olay bir Kazak - Bqktr birlii
fikrini gney dou TUrk federasyonuna doru bir
adm olarak esas ),libariyle akla sdran Validof'
la Ala Orda arasndaki eski balan kudediyor
du. Bununla beraber hala Sovyet hUkmeti mUsl
man komnistleriyle aray kesmek istemiyordu. Ve
bunu zama.,a brakyordu. Bu da Kaza k otonom..iai
probleminin hallindek.i gecikmeyi izah etmekte
idi.

331

39

Rusya'da Pao-Trkizm ve MslnaJk

t Sava ve Kazaklar

MUHALEFET

delnikof idi. Partinin mahalli merkezi komitesi ye

leriyle ibirlii yapmayarak bu ikisi Mart 1920 so
nunda Moskova'daki RKP (b) nin merkezi komi
tes ine mracaat ettiler. Bir mektupta Kazakistan,
Bakrya ve Orta Asya'nn mahalli parti tekilat
iin mterek bir siyasi programn reform p!aru ola
rak teklif ettiler ve Merkezi komitenin Kazak,
Bakr ve Trkis tan otonomi Cumhuriyetleri halk
Jannn kendilerinin tayini iin fiili ve hakiki garan
tiyi verir> eklinde talebte bulundular. Bundan ba
ka otonom topraklarn s nai ve tarmsal siyaseti
nin her eyden evvel mahalli halkn ihtiyalarnt
tatmin ederek mahalli ekonomik meclisler ve gda
teminiyle ilgili komiserler tarafndan tayinini> is
tediler. Bir Sovyet yazan olarak onlann nihai ama
cnn Merkezi komiteden aadaki hususlarn di
kat nazara alnmas makul bir s urette bahsedilmi
ti : 1) Bu cumhuriyetlerde Komnist partisi hk
metmiyecektir. 2) Sovyet Hkumeti proleterya dik
tat rl pren siplerine dou blgelerinde iltihak
etmiyecektir. Ve 3) Mahalli Hkumet mahalli
idareciler veya Sovyet tabirince burjuvazi milli
yetiler tarafndan tanzim edilecektir.

komnistlerle imdi ke>Ka.zakistan'da koyu

a Sovyetler tarafna
. birleen vey
t partisiyle
.. s
mun
.
arasnda
destekleyenlern
dnen Ala Orda' y ilk
t. Bu sa:a Kazk blge
etin bir sava balam
n Krrevkom da daha
sinin balca idari organ ola
Kazakis tan Sov.
barizdi. 11 Ekimde Kirrevkom
in
yetinin anay asay deitirme selahiyet i haiz bir
e ait ka
ve
seim
d
kongreyi hazrlamak iin toplan
nunlar meEelesini tartt. Seimi hazrlamak zere
hususi bir komite tekil edildi. Baz komnistler
btn din adamlarnn, ar ve Ala Orda idaresi
yelerinin, zengin beylerin ve daha evvelce ky ve
kabile aalarnn semen listelerinden karlmasn
teklif ettiler. Baiturs unof bunu iddetle protesto t-
ti ve bu insanlarn siyasi haklarnn alnmasnn
Kazak halknn kendisinin temsilinin kald nlmast
ve onun temsilcileri vasta syla haklarn ifade et
meyi tatil etme:,; ile msavi olduunu bildirdi. Se
im hakknn bu sosyal gruplara garanti edilmesi
iin bir hareketi baard. Fakat Kirrevkom'un ba
kan Pestkowski sonradan Kirrevkom'un yeliin
de deiiklik yapt ve sonradan yaplan konferans
ta Kirrevkom bu gruplarn bir ks mnn btn si
yasi haklarn kaldrd.
Milliyetilerle koyu komnistler arasnda
.
k eas sava 1 Ocak 1919 da
yaplan mahalli kom..st konferansnda ken
disini ev
dana kard.
Millyetilerin a
.,der1er Bat
. ursunof'un kendisi ve
onun balca arkada ilk
Rus sosyal demokrat Se-

Sovyet kaynaklar ok defa muhalefet faali

yetlerinin nemini mbalaa ediyorlard. Baitursu
nof ve Sedelnikof (ilki bir orta Kazak aydn ikin
cisi Rus) 'un gizli olarak iinde Tatar Sultan Gali
ef, Bakr Validof ve Uzbek Cedid liderleri Tursun
Hojaef ve Turan Riskulof'un da itirak ettikleri iddia
edilen ttihat ve Terakki isimli Trk milli tekilatna
katldklarna dair olan tahmin muhtemelen esasszd.

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslnat

milli liderlerin birletikleri . bir ga,.

Hi phesiz bu
.
de idi.
leryle devam
. . l temas haln
bir
bir
.
ve
d
ye var
B
sen ok y tanyan aturs un of
1er. Birbirlerini ah olmayara k Sovyet 'ktda
rna ve
Validof hi de az
her ikisine kar bir muvazene
;:tar ihtiraslarnn
kr federasyonuna p ratik ola.
olarak bir Kazak - Ba
ediyorlard. Komnistlie
ra.k inandklarn izhar
elnikof bu plana Sovyet
kar bir Rus olan Sed
eti manasn tadn.
kontrolnn doudaki zafiy
dan iltifat ediyordu.
Sedelnikof Moskova'daki Merkezi Komiteye
gnderdii mektuptan baka evvelce Sosyal de
mokrat partideki arkada olan Lenin'e ahsen ba
wrmutu. O bildirisinde eski ihtilalci solculardan
komnist partisinde hi birinin kalmadn ve ha
len partinin yeliklerinin 1917 Martndan sonra
katlm olan balca Mart kp denen kim
selerden ibaret olduunu sylyordu. O yalnz sa
va zaman Bolevikleri (askerler ve antajclar) ve
cBonopartistler gibi komnizmin ham yedekle
riin imdi Moskova'da iktidarda olduuna esef
ediyordu.
Sedelnikof ve Baitursunof'un cesaretli muha
lefeti gen Kazak komnistlerince destek kazand
ve mahalli parti brosu Moskova'ya Sedelnikof'
. azak milliyetilerinin liderliini aldn ve ko
ainb
munzme kar ovinistik bir sava idare ettibbildirdi.

t Sava ve Kazaklar

341

KAZAK OTONOM SOVYET SOSYALST

CUMIIUR1YETtNtN DOOUU
Bu esnda Merkezi Komite ve Sovyet hilldt
met. Sedelnikof ve Baitursunof'u yalnz brakt.
Ukrayna'da yeni bir saldrya balayan Polonyal
arla ve Krmdan. hareket eden General Wrangel'
n Beyaz Ordusu le olan sav btn ie yarar K
z1 kuvvetlere lzum gsteriyordu. Cephede tehli
ke azaldktan sonra Bkr milliyetileri iktidardan
atldlar ve Orta Asya'da gerginlik
, azald. Bakr,
Kazak ve Orta Asya muhalefetinin birlemesi ve
ya isyan ihtimali bertaraf edilmiti ve Bolevikler
20 Austos 1920 tebliinde bildirdikleri Kazak oto
nomisini tanmay hzlandrabildiler. Krzak (Kr
gz) ASSR'nn eklen douu ile beraber ayn z&
manda Merkezi Komite tarafndan Sede!nikof ve
Baitursunof Kirrevkom'dan karldlar. Bunlar
cumhriyet znn en yksek . organnda oturmu
olan liderlern muhalefetini engelliyorlard. (Bir
ka ay sonra Baitursunof teslim olmu milli sembol
olarak Kirrevkom'da yelie yeniden kau1 edildi
ve Kazak ASSR'n Eitim Halk Komiseri oldu).
Kirrevkom'daki dier Kazaklar orada yalnz bet
stermelilf figran olarak kaldlar. Geri kalan bej
uye de Rus veya dier Trk olmayanlard.
4 12 Ekim 1920 de, ilk Kazak (Krgz) Cum
huriye.tinin kuruluunu bildiren tebHden iki ay
sonra Kazak Sovyetlerinin ilk kurucu meclis kon
gresi Orenburg'da yapld. Buraya 700 den fazla
. delege katld ve bunlardan 273' oy hakkn haiz.

......

341

rklzn ve Milslilnaak
Rusy'da PnT

si komnisttUer
. kalanlar arasnda 197'
. &. ,...,..
.
.
r

.1ges. -ki. buralarUv

dl
b
sk
a.
rg
.
al ve Tu
Komu.. n. st Ur
d a ve Kp ak kabi
A
ldi
ge
an
m
ve A
nu kuvvetlendiyor
d Jangeldi
Sovyet nfuz u
.
da
sn
ra
a
1:eri
eler kongre tiyeleg
dele
t
nis
m
ko
1 rd 1 .....:. salam
kil ed iyorlard. . Dier
azlasn te
f
an
nd
v
.
r
s
.
a

.
rnn
ve partye dahil
- Ko mUnstl er
Kaz.ak delegeleri
a liderleri
Bai
- hala Ala Ord
er
yel

n
aya
olm
gruplanm
fnd
a
tr
a
heikhanof e
tursunof ve Buk
n A. N akhimjan bir ka
rden biri ola
gele
Dele
d.
r
a
a unu y azmt :
yl so nra hatralarnd

geldik.... ek54!rtl
ne
z (Kazak) kon gresi
Biz ilk btn Krg
ar
delegeleriyle
nl
ayd
Orda
lunhndakl Ala
Balhrsunof'un b
dn
ideolojlsl.ia
Or

Ala
nuol beraber hall bir
birtenl olarakl, Bu
z deiiJdl.
pri
sr
bir
miz
me
lst partisiyle birle
hakim oldugu kooiio
a
Ord
Uderlerl
Ala
el
evv
nsna gltnedeo
Komnist partisi konfera
soma
dan
asn
um
bul
ti
par
mat alrdk ve
mJzden mutad zere tali
.
dik
irir
bild
orla
rap
bilenleri
RKP (b) toplantsnda olan

lmasndan son
Dinamik Sedelnikof'un kar
rkezi kom itenin cid
ra solcu lidersiz muhalefet Me
saade etmemesiyle
di tenkitlere uzun sre artk m
u. H att a Baitur
kendisini kolaylkla tasfiye ediyord
methediyordu.
sunof bir hitabede Sovyet sistemini
ve halk
Ko ngre cumhuriyetin santr al komitesini
(Kazak)
komiserlii meclisini seti ve i Krgz
dyla bir
otonom cumhuriyetin h aklarnn ilan a
z kistan'u
anayasal tebli yaynlad. Bu vesika Ka a 5ovyet
bir otonom ye olarak serbest feder at if
terek ih
So syalist Cumhuriyetleri Birliine ... m
ak bSO
tila.lci aileye girdiini teyit ediyordu. Kaz
n ha.l
meselesi olan smrlme de kongre tarafnda
t.
ledilmiti. Kazakistana b WJka g yasaklanm

Sva. ve Kmldar

343

Milletlera ras durum ve douda ko mnist pro

pogandas hakkndaki sorular kongre blinyesindeki
toplantla rda e le alnmt. Uzun bir a nutkunda
Stalin'in elisi ve Na rko mna ts'daki yardmcs Di
manstein Kazakl arn doudaki ihtilalin ncillen
olabilecek'!erini ilin ediyordu. rnein yeni bir hti
kfmet ve sosyal nizam olarak Krgz Cumhuriyeti
dou halklar arasnda komnizm fikrinin yayan
i bir
lar olacaktr.. Dou halklarna yaplan husus
aryla onlarn Sovyet ihtilalini izlemeleri ve on
ar
lara emperya listlerin ko yduklar zincirleri atmal
t
uriye
bildiriliyordu. Dou'da Otonom Sovyet Cumh

leri rgt Asya'da henz bilinmeyen Bakan Wood

isinin
kf'nd
tn
row Witson'un her milletin mukaddera
tayini prensibi ele alnarak bu davet yaplyordu.
TARIM PROBLEM VE KAZAK
TOPRAKLARININ B1RLET1RtLMESt
e
Tarm problemini halletmek istikametind
u
2
nemli admlar 1931 de atlmt. Ayn yln
asiller
batnd a yaplan bir teblile eyalet, kilise ve
rn
akla
Kaz
lar
le hususi irketlere ait btn to prak
Ni
a 19
mlkiyetine iade ediliyordu. Bundan bak
sndaki
ky
sol
n
san tebliine uyarak Ural nehrini
arak
aln
dan
btn topraklar Ural Rus Kazakl arn
irya'daki Rua
Kazaklara veriliyor ve te yandan Sib
kendilerine ait
Kazakl ar on yedinci yzyldanberi
dar uzun bir
olan lrt nehri boyunc a alt millik
ayet yen i bir
sah adan mahrum braklyordu. Nih
ve Ukrayna
kanunla Kazaklara ve Krgzlara Rus
tutulu
Semirechie'de
tarafndan
gmenleri

344

Rusya'da Pan-Trldzm ve Msliia

.
azaklara veril iyordu. Kazak
K
zi
ara
tar
k
he
470.000
stnde durduklar bu arzularu
lar n uzun sredir
liler Sovyet iktidanna id
tatmin eden bu teb
Kazaklaryl a baz ekyalk .
detle kar olan Rus
nda bir baloi1 gibi patlad.
yapan gmenler aras
otonom cum huriyet
Aslna baklrsa Kazak
z bir ksm sahasn
idaresi altndak i blgenin yaln
zakistan'n kuzey ba
da Kazaklar sakindiler. Ka
mol insk ve Semipa.
tsndaki geni topraklar ve Ak
meskun blmleri
ara
latinsk eyaletlerinin Kazakl
Sibiryann blgesel idaresi altnda kalyordu, hal
buki gney Kazakistan'n bir ksm Takentin kon
trol altnda idi.
Mahalli Rus Kazaklar ve Rus Ukraynal ky
llerin topraklarnn alnmasna ait tarm reformu ,,
bunlarla Kazaklar arasndaki mnasebetlerin id
detlenmesine sebep oldu. sava esnasnda onla
r desteklemi olan kyller de Sovyet idaresine kar
kzmlard. Bunun sonucu Bat Sibirya'da ve
Dou Kazakistan'da Sovyet rejimine kar baz
yl ayaklanmalar oldu. te yandan Bat Sihir
ya'daki Komnist Partisi ve Sovyet tekilat b
yk apta kyllerden mteekkildi ve bunlar Se. mipalatinsk ve Akmolinsk itlerinin Kazakistan'a ter
kedilmesini reddettiler. Kyller arasnda onl.r
))tn mlklerinin Kazak idaresi tarafndan istir
dat edilecei hakknda kuvvetli bir kanaat vard.
121 ba ?anda Kazak Cumhuriyetin in merke
.z k_omtesnn ilk toplantsnda Komit e Bakan
.
Mindeef ayn zamanda Kazak halk komiserlik

t Sava ve Kazaklar

HS

lein ou, nun faaliyetlerine blam olduklarn ve

D Kaz toaklarnn hala Sibirya Sovyetin'in
.
elnde oldugunu ilan etti. Bu ayn sonuna do
b
Kaz he!e.ti Kaza.kistana Semipalatinsk ve
linsk illernn gemesi iin blgesel Sibirya idare
si le akrde bulunmak maksadyla Omsk'a
.
gonder!.di: Siba .kmn.istleri bu topraklarm
. verlmesn kabul etmedil
kontrolun
er ve bu g
ney dogu topraklarn Kazak cumhuriyetine 1921
yazna kadar vermeyi reddettiler. Sonra da hatta
bunu Moskova'nn basksyla kabul ettiler.

km:
v

Syr .: Darla ve Semirechie blgeleri Kazaklar

daha yl Trkistan.otonom cumhuriyeti idaresin
de kal dlar. 1921 yazndaki Alma Ata'daki g
ney Kazaklarn bir kongresi bu arazilerin Kazakis
tan topraklarna katlmasn temin iin bouna a
baladlar. Ancak 1924 de yaplan ve komnist par
tisinin milli problemlere kar tutumunun aikar
olarak dnm olduu RKP (b) VKP (b) nin on
ikinci parti kongresinden sonra gney Kazaklar
kendi cumhuriyetlerine kaWdlar. Cumhuriyetin.
imdiki ismi Kazak SSR dir ve 1925 de kurulmwr
tur.
Bununla beraber btn Kazak topraklarnn bir
cumhuriyette birlemesi Kazak milliyetilerin has
ret ektikleri bir zafer deildi. Ayn zamanda Ka
zak milliyetileri - Ala Ordistler - Cumhuriye
tin ilk yllarnda Kazakistan'm idaresinde nemli
rol oynuyorlard, ki komnistler milliyetiliin a
a vurulma.sna msaade etmemek hususunda ye
teri kadar uyankWar. !ki milyondan fazla Ka-

346

Rusya'da Pan-Trkizm ve l\fsllllllt

kuv.
z

ektii 12 ktl Ka akl

p
ra
'
zd
n
zak
rla.r gb .. z yflatmt. Milliyeti.
vetini tbk Bak
mun stler arasndaki
rnas yonalist ko
lerle ent e
kesilmeden devam ediyord. a.
tma hi arkas
ndisi. K za. ..otonomisinin dev:

Kazak dilinin ke
k memurlar ve sek
memt. Kuu
r
ve
olu
en
dili hem
hkumet balca Rus ve Trk ol
reterler mstesna
RKP
ca
t
nistler elinde kalm . An k
maya n kom
gresinden son ra Sovyet ida
(b) nin yir minci kon
a ok Kaza.k'm girmesi ii
recilerinin arasna dah
mt. Bu nu nla beraber ha,.
ciddi teebbsler y apl
raklarnda bam sz bir nn.
la Kazaklar kendi top
a dev am etm ekt eydiler. Bir
li geli me iin umutlarn
unu yazmt : clstik
milliyeti komnist 1922 de
l e olm ald r : Biz imdi
balde bizirri metodumuz y
zakistan'da) abalam
herkesten st n ol maya (Ka
izdir. Bunun iin
yoruz, fakat bu bizim hala g ayem
n ol mayacak
sava,sak bile, onu elde etm ek mmk
liin eiti
tr. Bu sebepten en byk gayret gen
on
mine ve onu istikbal iin bir kuvvet ka,yna
sna hazrlamaya kar gsterilecektir:

KISIM XV
ORTA ASYA VABALARINDA
t:rrtLAL
ada Orta Asya'nm iki Alm an tarihisi Ekim
191 7 de Takent'te Sovyet iktidarnn ele geirilmesi
Tr
ni dest ekleyenler hakkndaki yazsnda yerli
kst an llarn Ruslarn ve onlarn kendi ihtilalci traje
ola
disine kar hi bir ilgi duymayan mahitler
1917
ra k kaldklarn bildirmektedir. Hi phesiz
ca
onlar
ip
t.eak
ubatndan Ekimine kadar ve m
aylar-
yllarn kaderini tayin edE:n bunlarn sonrakl
Asya
Orta
r
a
k
ine
l
d a da siyasi hayatn ge imes
ilgi
az
ok
msl qmaniannm byk bir ounluu
a olmak
gstermilerdir. Bu tutum ok geni apt
i va
ktak
l
ha
bu
zere Orta Asya'ya yerlemi olan
mi ve da
ha psikolojisine:. bal idi. Tecrit edil
rlemi olan
nk bir halde olan vahalar oralara ye
iyle az ba
Dekkanlarda (yerli kyller) birbirler
e ve ekseriya
lanWar olan paralara blnmelerin
lmalarna,
ayr
ken di kendiierine tutunan, bgelere
birliklerin ge
her han gi bir milli veya blgese l
blgedeki ha
liememesine sebep olmutu.r. Bu
zayf su
y atiyet iin yalnz esas kaynak olan ok
te
m ve su
lam a kanallar sist.eminin verdii tar
i
imk
n
direnii
mininin fevkalade gl de aktif
myarak h att a
nn yalnz manasz yapmakla kal
zlie de yol
her han gi bir mcadeleye kar istek.si
e yllk tarihindeki sa
amt. Or ta Asy a 'nm binlerc
yerlemi halk
ysz gebe yaylmalarnn oluu bu
imkanszlna
l vaha bl gelerinin z aptedimesinin
iktidarn h akimisebep olmu ve bu da hak.sz bir

348

Rusya'da Pa.Trkiz m ve Mibl

olarak kabulne ecbur kl

yeti. n. bir kader
devletin ve anayasal dare hak.

ntr. Hukuk bir

. bir ak anlayn teekklne "1knda her hang
ikinci yansna hatta 1920 ye kadokucu .. zyln
yu
e Buhara hadiselerinde olduu gibi Or.
dar HY1;7 a v
hanlarn ve dier feodal
ta Asya da h akim volan
ayn derecede tnad
. ler.n orta ag rejinlen
amr
oluyordu.
1917 de btn halkn bete drd Amu ve Syr
.
ehirleri arasndaki merkezi Mez.opotamya
0
v:1:a:nda byk bir kalb halinde P.an
. gutledik.
t. Onlarn su dalmndaki ihtmamla or
leri sist.em dnda gerek Dekkhans'lar veya onlar.
la ehirde oturanlar arasna birlik uurunun Nlht
tlmesi iin ok az faktr girmiti. Sahann vam,
lar hakknda yalnz gebeler arasnda ka.b hat
lar mevcuttu , halbuki eski ehirli sanatkarlar ve
naf loncalar yerliler arasnda Orta Asya'nm Ru.
ya'ya ilhakndan sonra meydana kan yeni ekoo,
mik artlarn darbesi altnda bir dalma dumu
da idi. Bu sahann yerli halknn birlemesine hizmet
eden tek ku vvet Msmanla olan itikatlar, onu
din adamlar ve camileriydi. Bununla beraber 1
itikat tehlikeye girmemi ve buna kar gnah it
lenmemise bu inan pasif bir g olarak kai
ve siya.si ve askeri olaylarn dini meselelere mda
halesi olmadka mslman din adamlar ve mute
kidler tarafsz kalmlard.
Orta Asya'nn merkezi Mezopotamya'snn Vlf
rolanndaki yar gebe ve da
l kabileler - ve
mesela Hiyva'daki Yomud T
rkmenler, Fergana'

()rts Agya Vabalannda lhtilil

349

(*) daki Kp aklar, Buhara'daki, Lokaar ve araki

t y lar Karategin ve Darvaz n (guneydogu Bu
h:ra ) 'Tajik dallar - buraya geden yerlilerden
davran , dnce ve askeri hazrlk bakmndan ok
farkl idiler .

Kurak steplerin ve yaylalarn genliklerinde bir

ok Trk ve Tajik kabileler hala da 1917 de ecdad
dan kalma Hanlk tekilatn ve yallarn ve bala
rnn mstebit idaresini muhafaza ediyorlard. Yz
yllarca bu kabileler Hann idaresine direnen, get
mi halk talan eden bir sava ruhi idame ediyor ve
bereketli topraklara sahip olmak iin devaml harp
haline cr'et ediyorlard: 1920 den sonra Sovyet re
jimine kar steplerin ve dallarn bu kabileleri ka
rlan glklerin ve silahl direnilerin balca kayna
olmu ve Orta Asya'da Komnist hakimiyetini cid
di surette tehlikeye sokan Basmac gerilla hare
ketinin saflarn bunlar geni surette doldurmular
d. Bununla beraber onlar Sovyet idaresine kar
ancak i savan sonuna doru ve Buhara'nn zap
tndan sonra grnmeye balayan onlarn gelenek
sel hayat tarzna Bolevikler tarafndan bir tehli
ke grnmeye balaynca ayaklanmlard. Basmac
hareketinin balad 1918 yaznda Fergana'nm
istisnasyla ihtilalin ilk iki yl esnasnda bu kabile
ler komnistlerle bunlarn muanzlar arasndaki
savalara kanmamlard. Bundan baka bu saha
nn varolannn sakinleri ller ve yksek dalar
(*) Kazaklstan'o Kpaldanyla kanbrmamal. Kpak> Ku.ak
Jar ve Uzbekler arasuda miioterek Kabile ismi.dir ve bunlann
hepsine oildci yzyla kadar Kpaklar deoiyordo.

350

Rusy'da Pn-Tiirkizm ve MsJ...

tecrit edilmiler ve n...._

. le birbirlerin den .
.
vq,
sls
. .1 esy
dare merkezler tehlike
ehir
,
ca
bal
)"
Asya nn
beraber balangta So e
.
vy
. '
grmem'tiler. Bununla
.
her hang . b r c'ddi atn..
..
.......
.. .
in .verli halkla
reJmn
Asa uzern de k' tutumunu
Orta
n
eksizi
lm
girii
ya
kadar zaman vard.
salamlatr mak iin yeter
aralkl olarak fa.
l9l 7 de bile bu halklara kar
ok az azalmt ve
tihlerin elde ettikleri stnl

yeI'li halkn siyasi uyuukluu ve klt rel geri kaJ.

urmasn ic,
atle
dold
maklk Sovyet iktidarnn sr'
bettiren ar idaresinin dalmasndan sonra iktidar
da bir boluk yaratmt. Takent'te kontrol elinde
tutarak onlar gitgide otorielerini salamlatrdlar ve
hakimiyetlerini btn Orta Asya'da kabul ettirmlt
lerdi. Boleviklerin tedbirli olmas iin dier sebep
Orta Asya'da komnistlerden daha ok sayda olan
ve 1919'un bana kadar mahalli Takent Sovyet ht
kumetine hakim olan sol sosyalistlerle onlarn ittifak
yapmas idi.
1917 DE MOSLOMANLARIN

SYASI YO;NLER

Orta Asya'daki mslmanlarn siyasi faaliyet

leri 1917 de Volga Ural blgesi msltimanlarm
ve mahalli Tatarlarn (mutad olduu gibi) 13 20
Nlan 1917 de yaptklar konferansla. balamt
tr. Nisan'n 16 sndaki bu toplantya Martta uray+
.slami etrafnda birlemi olan balca Cedidler ol
mak zere baz Orta Asya Mslman aydnla n ka
tlmt. Konferans Mart - Nisan 1917 devresi iin
tipik olarak mslmanlara ayn hakkn verilmesi

orta Asya Vahalarnda ihtilal

351

ve mslman din adamlarnn artlarnn dzeltil

mesi gibi demokratik ve fedaratif prensiplere da
yanmak zere bir Rus anayasasnn tekam1 iin
arld. Bir Trkistan. mslman din adamlar bir
lii olan Ulema. Cemiyeti AK - Mechet'ten bir mol
la olan er Ai Liapin bakanlnda olarak organize
edilmi ve faaliyetini derhal kendini ileri derecede din
adan:tarmn muhafazakar karakterinde olmak ze
re izhar etmiti. Onun 26 Nisan'daki lwnferansn
son oturumunda sonradan Milli Merkez olarak
deitirilen ve daha ziyade Tatarlar ve mahalli
Cedidlerden mtekkil olan TMM veya Trki
tan Mslmanlar Merkezi uras olarak daimi bir
icra organ kudu. Onlarn liderleri Mustafa c,
kaef (Hyva aristokrasisinden bir Kazak ve evvel
ce Duma'da mslman kanadn ilk sekreteri), Ubey
dullah Hoca ve Asadullah Hoca idi. TMMS, hepsi
nin banda Cedidlerin bulunduu baz il ehirlerin
de ubeler kurdu. Semerkant ubesinin banda
Behbudi'nin kendisi vard. Fergana'da Nasr Han
Tiuria, Semirechie de nfuzlu Kazak mhendisi Ta
nbaef, Akabadda Rus ordusunda bir albay olan
Trkmen aristokrat Oraz Serdar idiler. TMM Rus
ya'daki dier Trk milli partileriyle mnasebetle
rini idame ettirdi, ayn zamanda btn Rus milli
Mslman urasna da katlmadlar.
Milli merkezin siyaseti itidal ve ilgisizlik vas
fn da idi. 1917 nin ilk aylarnda Orta Asya otono
misiyle ilgili her hangi bir mesele ortaya kmad ve
Takentteki Rus sosyal organizasyonlarn meclisiy
le mzakerelerde 26 Nisanda MslUmanlarn Orta

352

Rusya'da Pan-Trkim ve MsJ lt

na...

ne ramen
. olarak. stnl.
Asya'da sav
111111
kendi idarelerindek mevk ilenn says _. .slarda
daha ok olmas hakkn bahetmedgn get,
miti.

TMM ile Andijan'daki Rus sosyal orgau

yonlar meclisi arasnda baz srtmeler oldu.
rann mahalli ubesi mslmanlarn idari mey
lere atanmasn onlarn siyasi bakmdan ol
mam olmalar ve hala terkedilmi sosyal sist:eme
bal kaldklar iddiasyla reddediyorlard. Takent'.
teki Rus evreleri genel olarak bu tutumu Tr]d.
tan mslmanlarna kar da almlard. O zama
babakan olan Kerensky'ye verilen bir raporda lir ,
grup Takent hukukusu eer mslmanlara Dim,
di kendi mukadderatn tayin hakk verilirse istik
halde ayr ayr kabileler arasnda iktidar im kanl
katliama sebep olacak derecede bir mcadele man
zaras gsterecektir diye yazmt. Orta Asya'dald
btn Rus partileri arasnda yalnz Sosyal Demok
ratlar otonomiyi meydana karm ve onlarn 1911
Haziran kongresinde blgenin muhtelif halklarnm
milli kltrel otonomisi zerine dayana bir siyasi
n
bakmdan otonom Trkistan tee
kkln tavsiye
etmilerdi.
1917 Maysnda Rusya'da
ki btn mslmaD
larn birinci kongresind
en sonra otonomi meselesi
da ok had ekil a.'ld
. TMM de hakim olan t
ra slamn Cedidleri
bun
u ele aldlar. 1917 de Rusya'
.. .
daki di-ger mu
slu. manlann olduu gib onl da. otoJlO'
i
ar

Orta Asya Vahalanoda tltllil

353

mi vastasyla milliyetler probleminin halli imkru

na inanyorlard, fakat onlar iin Ruslardan sya
si bakmdan aynlma bahis konU3u deildi. Onlar
hatta bir Orta Asya'nn otonomisi iin de az gayret
gsteriyorlard. 1917 de Cedidler Rus iktidar ve
tilalinden ziyade mslman din adamlarnn reaks
yonuna daha ok hassastla?- ve bu korkulannn
bebi esaslyd. 1917 Austosunc:. Takent ehr
meclisinin tekrar seimi Orta Asya'nn en ok Av
rupai ve ilerici ehir olmasna ramen mafaza
karlann byk zaferiyle sonulanmt. Sagc Rus
grubu ile birlemi olarak reaksiyoner mslman
ulema oylarn % 60 m almt. Cedidler ve urai
tslamn dier Trk milliyetileri % 10, Sosyalist ih
tilalciler % 25, Boleviklerle beraber sosyal de
mokratar ise meclise hepsi yz olan yed ara
larnda biri Uzbek olmak zere ancak temsilci
gndermilerdi. Takent malubiyetinden sonra Cc
didler muhafazakar din adamlarnn zaferinin iller
arasnda daha byk olacan aka. idrak et
milerdi ve b u yzden Ulemaya kar tutumlarnda
ileri derecede ihtiyatl oldular.
mema ve din adamlar ne otonomiye ve ne de
bamszla kar ilgisizdi, fakat onlar sadece din
adamlanrun Orta Asya mslman halk zerindeki
nfuzunu korumay istiyorlard. Onlarn sac Ru&
larla birlemesi Allah'sz hainler diye suladklar
C-edidlere ve dier solcu partilere kar olan d
manlklarn aka gsteriyordu. 1917 yaz ve so
nu..'"lda baz liberal ve sosyalist mslmanlarm hat
ta ldrlme vakalar oldu.
i

354

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslnabk

plan taslana ba la
TMM otonomi iin bir
n otonominin hukuki
Ulema din adamlan n
tnln em inat alna
=:rai organla nnda
kontrolunu vermek in
almak ve onlara idarenn
un zerinde srarla dlf"
gerekli hazrl yaparak bun
makta idiler.
Seimlerin gsterdii gibi Ulemann Orta As
ya halknn byk bir ounluunu ve Ceddilerin u
rai . slamda az ve fakat milli aydnlar grubu
nun aktif grubunu temsil etmelerinden sol sosya
list mslman tekilatnn pratik bakmdan her
hangi bir destei yoktu. Takent, Fergana (Skobe
lev) ve Semerkant'da sosyalist eilimli baz msl
m:m ii tekilatlan vard ve mslman sosyalist
ler boleviklerle ibirlii yapyorlard:, fakat bu
grtplarn kuvveti ileri derecede snrlyd.
3 Eyll 1917 de toplanan ikinci mslman Or
ta Asya konferansmda yerli halk Nisanda yaplan
birinci konferansdan daha tam olarak temsil edil
milerdi. kinci konferans Orta Asya'nn demok
ratik Rus cumhuriyetinin bir ksm olarak teki
!atlanmak zere mahalli otonomi iin bir plan tas
la kabul etmiti. Fergana, Syr Darla, Semerkant
ve Transkafkasya vilayetleri otonom Trkistan fe
deratif Cumhuriyetini tekil edeceklerdi . Ulemann
arzusuna gre maha1li meclis eyhlslamn b
a
kanlndaki bir mslman dini Senato (Ma hke
meier'iye) olarak teekkl edecekti. Kon ferans
Orta Asya illerinde yerli halkn mah
alli adetleriy1e
uyumayan idari organlarn
kanunsuz mdahalele
_
rmden kendilerini korumak iin
kendi kaderine hk

Orta Asya Vahalannda lbtilal

355

meden bir vilayet meclisini tavsiye ediyordu. Konfe

ra nsn tavsiyeleri Takent ili hkumetinin temsilcisi
General Korovnichenko tarafndan sempati ile kar
land. Mslman idare ile Rus tekilat arasnda yeni
Orta Asya vilayet meclisini tesis iin derha1 mzake
reler balad, fakat otonomi iin olan dier btn
planlar gibi bu da boleviklerin Ekim darbesi ile ke
silmiti.
TAKENT'TE EKM AYAKLANMASI
Yerli mslmanlarn duygusuzluu aksine
R\IS ve dier Orta Asya'nm Avrupal gmenleri
hararetli siyasi faaliyet gsteriyorlard. Trkistan'
n en byk ehir merkezi olan Takent ubat ih
tilaliden sonra sosyal kkrtclar iin bir ar ko
van olmutu. ehirin tren yollar binalar ve bara
kalarnda yedek askerler yerlemiti (bunlann o
u sosyalist propogandas i.in kolay kurban olmu
lard) ve Takent btn Orta Asya siyaset sahne
lerine tamamen hakim bir ihtilalci radikalizmin ka
lesi olarak bymt. 1917 Austosu sonunda
Babakan Kerensky ile bakomutan general L.
Karnilof arasnda atma olduu haberi Takent'e
ulanca mahalli radikaller kendi saatlerinin artk
geldiine karar verdiler. Bolevikler Takent'te ha
la ok zayftlar, fakat onlarn mttefikleri olan
sol sosyalist ihtilalciler ve sol menevikler beraber
har eket ediyorlard. Eylln 12 sinde onsekizi sol
ihtilalci sosyalist, onu sol menevik ve yedisi bol-

356

m ve Msltnalk
RusYa'da Pan-Trklz

meclisi ve
.
re Takent .askerl. eri
. r k
gevk olmak u" ze
'tes. ola.
yen
y
kii
12
rak
; ali :reye el
i meb uslar ola
.
yeni teekk .
\
rak setiler. Bu
:
ve ko

bir
zulmu
. h:rr;:
koydu, moralleri bo
. arzusu
ve iktid ih; a '
mut asn zerine ald
.
deruhte ett
ve Sovyetler adna
erken hareketi
. beraber boleviklerin bu .
Bununla
rg da'rbesy1. e son btionu takibeden Petersbu . "
vlayet darene sadk baz
mutu. te yandan geici
gana ya katlar ve
t dil ve Mslman liderleri Fer
de Sovyetlerin aley
:oelef ve Kokand ehirlerin
masn tecrbe et ti
hine l:,llk gsterenlerin toplan
arak onlarn
a
ter ve dierleri Takent garnizonund kal
t

dnnde solcular tutuklamaya ve Taken ayak

!anmasna abuk bir son vermeye baktlar. Geici Vi
la.yet hkumetinin otoritesi 16 Eyll'de iade edil
miti.
Lenin'in Petersburg'da hakimiyeti kurduktan
sonra Ekim 26 da Takent'in radikal sosyalist li
derleri Kzl muhafzlarn, iilerin ve sosyalist ihti
lal sebebiyle kazanlm baz muntazam bir
liklerin ve az bir mslman yedek erlerin des
teiyle bir defa daha Takent'te idareyi ele
geirmeyi denediler. Sava 28 Ekimde balad ve
geici hkumetin mahalli temsilcisi general Ko
t
rovnichenko'nun teslim a!lnmasndan sonra Sovye
hakimiyeti Takent'te il edildi. Gerekten ilk
haftalarda Sovyet hakimiyeti yalnz ehr e ve
onun en yakn evresinde snrlyd, fakat ()rt& Af'
ya'nn ba ehri olmas nemi ihtilalcileri btn
blgenin az veya ok hakimi yapyordu. Eyli.il ba

Orta Asya Vahalanncla thtilil

357

arszl ve 1 Kasm'da iktidarn ele geirilmesin in

her iki::sinde rol oynayan Takent Sovyetinin ihti
lalci komitesinin terkibi akca mslmanlarn Sov
yet kargaalnda ok az pay olduunu gsteri
yordu. Revkom drt Rus Kolesof, Kazakof, Pers
hin ve Tomilin ile bir Alman Bauman'dan; drt ya
hudi Zwilling, Weinstein, Solkin ve Tobolin, bir
moldavyal Cirul, bir Polonyal Czerniawsk.i'den
mUteekkildi. Siyasi bakmdan sol ihtilalci sosya
listler hakimdi, komnistler hala zayf ve Orta As
ya'da bozuk tekilatl idiler. Yerlilerin arasnda
balantlann olmay ve mahalli Rus halknn bil
yk bir ksm tarafndan desteklenmiyerck bu kil
k fakat azimka.r sergzei sosyalist grup bun
dan sonraki iki yl iin Orta Asya'ya Sovyet hUk
meti adna hkmediyordu. Onlarn nfuzlu kimse
leri demiryolu iileri (Orta Asya'da balca pro
letarya kuvvet), Kzl muhafzla dnen baz mu
vazzaf askerler, komnistler, Macaristan, Avus
turya ve Alman sava esirleri arasndan center
nasyonalisb ikmal taburlaryd. Bu sonuncu cret
liler i sava esnasnda Orta Asya'daki Kzl zafe
rinden byk vi.is'atte sorumlu idiler.
Ekim ihtilalini izleyen haftalarda Rus Kazak
generali tarafndan idare edilen Orta Asya'y Mos
kova ile Rusya'nm dier ksmlarndan tecrideden
gney Urallarda bir antikomnist ayaklanma oldu.
Bu suretle Takentin Kzl amirleri ancak kendi
kendilerini desteklediler ve 1919'un sonlarna ka
dar Moskova'dan ayn olarak bamsz kaldlar ve
te yandan i sava Rusya'y tahribetmitL

izm ve Mslmanlk
Rusya'da Pan-Trk

358

SLOMANLARI
ORTA ASYA Mt}
VE
soVYE'J'LER

.. u anlar arasnda varsa bile

.
.
Orta Asya musl"m
gramnn n:y, vadetti.
pro
vik
le
Bo
l
nda
s
ok az a
yerliler arasmne kadar uema
gn biliyordu. . Her
.
u tekil ediyorsa da bunlar
da n ok n uzlu grub
atlanma.m
f 1 'tlelerinin pasif ve ekil '
k
.,_
yerl halk
..
hang b r s,..,
v. . te kil ediyorlard ve her .. ..
destegn
s1umangn n
u. Onlarn slogan mu
progranu yokt

.
' rdu.
v
edyo
" t"unl"ugu" nun" savunmasna inhsar
han. us
ve malaal
uray slam ve Cedidler kltr reormu
l.i otonomi programyla mcehhezdile; fakat o
n destekleyenlerin bariz bir kuvvet yoktu. Ekim
kargaalnda Sovyet iktidan mslma tar
fndan henz mslnanlar iin dman br dare ad
dedilmemiti, fakat btn halklar iin eit olma
fikrini tayanlann otoritesi dounun ve mslti
manln uyanmas iin msait artlar yerletirebi
lecek bir idare olabilir diye grld. Bunun sonu
cu Orta Asya'daki liberal grup Boleviklerin iktidar
ele almasn mitle karladlar. urai slam lideri 'ft
Aralk 1917 den sonra Kkand otonomisi baka.Dl
olan okaef sonradan Bizim inanmaya hazr ol
duumuz ve gerekte Moskova'daki Bole viklere
inand:mz bir zamand diye yazmtr. Ancak
sonralar Sovyet tatbikleri btn memlekete bol bol
yaydklar ihtilalin sloganlarna olan inancmz tah
ribetmilerdi. Mfrit mslmanlarn birlikleri
Boleviklere kar hatta ok sempati duyuyorlard,
fakat hi beklenmeyen olay yeni Sovyet iktidarnn
v

Orta Asya Vahalanoda ihtilal

35f

desteklenmesi ve Takent hkumetine katlma iin

Ulemann karan idi. er Ali Liafn ve Konervatif
mslman din adanlan Boleviklerin milliyeti slo
ganlarna ve onlann doun:.n zgrl arsma
grnte aka deer veriyorlard.

15 Kasn:'da Sovyetlerin nc blgesel Kon

gresi ve Orta Asya Mslman Konferans Ta
kent'te ayn zamanda toplanmt. Tamamen lflev
mann hakim olduu bu mslman konfP.ransna
er - Ali Liapin bakanlk ediyordu. Baz mslU
man sosyalist gruplar da katlmt, fakat Cedidler
ve onlarn uray slam davet edilmemi!erdi. Kon
feranstaki mhafazaka.r c-u.nluk Ekim darbesini
yapan Takent galip!eriyle alts Ulemay tel
eden, ehir meclisinden ve Takent Sovye
ti ve Revkom'dan olmak zere bir koalisyon hk
meti tekil ederek ibirlii yapmaya karar verdi
ler. Sovyet ve Revkom Kongresi mslmanlann hU
kfmete katlmasn esassz bularak teklifi reddet
tiler. Bunun yerine onlar sekizi sol sosyalist ihtilll
ci ve alts Bolevik olarak F. Kolesof bakanln
da bir halk komiserleri meclisi tekil ettiler. Bun
larn hepsi Rus veya dier A vnpa nremleketleri
meneliydi. Sovyet kongresi onyediye kar dok
sanyedi oyla una karar verdi :
htilalci iktidanrl st toprak rgtne msl
manlarn sokulmas bu zamanda gerek yerli hallon
Sovyet iilerinin ve kyllerinin idaresine kar
olan
belirsiz tutumu ve gerekse yerli sa.kinlerin arasnda
proletarya snfn olmamasndan dolay her iki
ba
kmdan kabul edilemezdi.

360

ve Msltnablt
Rsya'da Pan-Trldm

gelimesine
Tatar ve Ba
. kr
.
B11 nun sonucu
t Asya'nn syas merkezlerden
benzeme v Or
:orlu olarak Boleviklerin ufa.it
tecrit edilmesne
.stler mahalli halkn hkQ
yal
sos
sol
ve
u
bir grub
baardlar.
met dnda kalmasn
KOKAND OTONOMSi'
vet hkumeti tarafndan reddedi
Ta.kent Sov
. . ul - Mslim.n d enen br
' ,,.,
. ' br"'"l"
len uema ttifak. . . ral
e
ura Islama
mi !sla.m tekil etmek n lib
dndler. Kasmn sonuna doru Ulema ve urai
slam Kokand'da drdnc mslman Orta Asya
konferans olarak topland. Hi phesiz Takent
Sovyet rejiminin konferansn toplanmasl1'a mani
olmay tercih edeceine phe edilemezdi, fakat
onun iktidar Orta Asya'nn btn ehirlerinde yer
lememiti ve toplanmay engellemede acizd. Ka
sm 1917 de Orta Asya'da hkm sren ana.rp
artlarna bal olarak Kokand konferansndaki de
legelerin hakiki bir halk oyunu emsil ettii phe
li idi. Her halde muht.elif blgeler nisbetlerine g?1'
temsil edilmilerdi. Fergana ili (Kokand ehr bu
i
rada idi) 150 delege tarafndan tem
sil ediliyordt
- emen mevcut total saynn
te drddr. Syr
Dara ve Semerkand blgeler
i 22 ve dolaysyla 23
dlege gdermiti. Tran
skJ,Spien blgesi ya.ln1
br delege le msil edili
.
yordu ve kongre ald r.a
ma Semreche hi te
msil edilmiyordu. Mteaddi'
antsovyet Rus temsilc
ileri de - daha ziyade s
ai
sosyalist ihtilalci - or
ta Asya tek"lA
atnda 'd". Ka
sm 25 de konferans
alnca 180 delege vard ve Ksr
sm 28 de says 203'e
ykseldi.

a
()rta Asya Vabalannd thlilal

'

3'1

Gndemde drt esas mesele vard

idare sistemi ve Sovyet hkumetiyle olan

esas.
ilgilerin
2 _ General Dutof'un Sovyetlerle btn ili
kilerin hazrlanmasna ait teklif ve Ural, Oren:
burg, Sibirya ve Semirechie Rus Kazak blgelen
Bakr, Kazakistan ve Orta Asya'dan mteekkil
tasarlanan antikomnist gneydou birliine gir
me bakmndan dnlen tutum.
3 - lcra

komit.esinin seimi.

4 - Orta Asya iin bir kanun koyucu mecli

sin kurulmas.
Konferans ne Takent veya ne de Moskova ile
ciddi ilikilerin kurulmamasna karar verdi. By
lece otomatik olarak gney dou federasyonu iin
olan Dutov'un teklifi reddedilmiti ve Boleviklere
kar savata birlemeye meylediliyordu. Bylece
Orta Asyann Tatar ve Bakrlan gibi Kokand kon
gresinde ne Sovyet otoritesine tamamen dahil olun
mu ve ne de onunla ak atmaya giriilmiti.
Hatta Takent hkumet i - nasl arz olarak te
ekkl ettii nemli olmayarak Moskova tarafn
dan desteklenmiti - Kokand konferans tarafn
dan tamamen meru bir hkumet olarak kabul
edilmiti. Orta Asya'llar konferansda kendilerini
Takent'in gazabna maruz brakmaya isteksizdiler;
ve. bu sebebten Takent'le olan karlkl ilikilere
dair mzakereye girmilerdi.

362

.........

Rusya 'da Pan-Trki zm ve M

,.
i cevabn be k lemeksizin il'_
Tak ent n niha
qo.
Kasm 1 917 d e Trk'stan'n ot.o.
nferans 27
kan
Tebli konferansn Trkit-...

n ila n etti.
noms
' 1 --
. tien. Br
Cumhurye
gi iRus Demokratik
A
.
ld
o

m
ugun
otono

b
u
'lan editopra k t nlkl
u umet' ve ne de Ant,_
....
du. Bu tebli ne Sovyet h""kA
.
....,..
.
k
b"
rea
r
s
syon
husu
uy
nda
taraf
an
er
dr,
evikl
d. Dou ve Rus halklarna 24 Kasm arlarud
Bolevikler onlarn milli haklarn yalnz kendi kadderatlarn kendilerinin tay.in etmekle deil ,,
n zamanda tamamen serbest brakmalar sureu,.
le tandklarndan onlar Orta Asya'nn otono
deklarasyonunu resmen protesto edemediler. Ba
dan baka Orta Asya'da bu esnada So9J1t
iktidar olarak a ncak bulunan Kolesof'un T
kent hkumeti Kokand'a kar her hangi bir edWr
t
almak iin ok zayft. Antisovyet Rusya grup1n
iin onlar otonominin ilanm Sovyetlere kar
ha lefetin bir tezahr olarak ho karladlar.
X.
ferans otuzalts Mslman ve onsek izi Rus
olk
zere yeni bir milli meclis iin ye
ler seti. Pet
rograd'n ihtilalci sosyalist gazete
si Volia ani
aznda sakz gibi Bolevi kler
in ilan ettikleri
gibi milletlerin kendi mu k add
eratlarn kendilffl.
nin tayini forml esasn
a gre mslman mele,
keer kongresi Ekim da
rbesinden sonra Tqk.et'
.
t.e ktd
ar
n
ge
ic
i
bir
ze
r k hk metini tekil
.
Inl ve onu Trk
istan'da biricik otorite ola
rak lll
etmiti diyordu.
Kk
- k onferans bundan
baka her i,i
ayr hr
bolume ait olara
.
k on .k k""den
-"'.
mu".....,..
kil b"r c
ra komitesi
de seiyordu. Aslnda Tllt'

Orta Asya Vahalannda thtilil

363

ta n hilkfmeti olan komite balangta Kaza k Bele. Tanbaef'in bakanlnda idi. Onun 17 Ocak
918 de ayrlmasndan sonra dier Kazak olen MU&
tafa okaef bakan olmutu. Yerli Orta Asya Uzk
liderlerinin olmayndan Kongre Ota Asya ml
!etlerine ait olmayan ahslar komteye semeye
zorluyordu. KomitE:de iki Kazak iki Azerbaycanh,
bir Bakt, bir Avusturyal harp esiri ve drt Uzbek
va.rd. Baimirza Hajit'in bildirdiine gre Eitim
komiseri olan Nasr Han Tiuria o zaman Avrupa
standartlarna uygun eitilmi ve modern idareye
katlm aya elverili topu topu krk veya elli Uzbekin
olduunu ikayet ediyordu.
Orta Asya'da sonulanan durum bir derece K&,
ramen Koka.n4
Takent'e balanmad ve her iki idare ayn za.man
J:a.rda yrd, yani nizamnameler yaynland ve tam
bir mutabakat oldu. Mesela Kokand'n ehir idar&
si yalnz Takent'e tabi idi ve Kokand icra
tesinin otoritesi yalnz 7 ubat't a Kokand otoo
sinin derhal deceine inanyordu. Moskova ihti
yatl olarak Takent - Kokand atmasna kar-,
mamt. 14 Aralk 'ta Andijan mslman iileri
Meclisi Stalin'den t.elgrafla Takent hkumetini
reddetmesini talebedince Stalin Kokand'n askeri
bir kudreti olmadn bildiinden alayl bir cevap
olarak Sovyetler i ilerinde otonomdurlar. Bu se
bebten Trkistan'n mcahitlerinin Takent'in Sov
yet komiserliini tanmamak iin Petrograda sorma
larna lzum yoktur, fakat eer kuvvetleri varsa
kendileri datmaldrlar:. diye cevap verdi.
za.n'dakinin ayn idi. Grmelere

364

Rusya'da Pan-Trldzn ve Ma
ll

Aralkta Takent hkumeti Rus subaylar "

yer alt .muhafazakar mslmanlar rgt taratu,.
dan yaplan bir ayakl_anma bstrd, s.onra Ollu
Transcaspian blgesinn otontesne verd ve Tiirt.
men askeri birliklerini datt. 1918 Ocanda Ura.
lara ve Sibirya'ya !ran'dan geri ekilen baz R
Kazak alaylarn silahtan tecrit etti. Bu srada Ko
kand hkumetinin nfuz sahas yerli halkn biltilJt
atmalara kar ilgisizliinden dolay bymen.
ti. Hatta Fergana vahalarnda bile Kok and h
meti aktif destek bulmamt.
19 Ocak 1918 de Orenburg'un Kzllar ta
dan alnmas zerine gitgide Moskova ile irtiba
r alm ve General Dutof'un Orta Asya'y Kt,
reybatdan ayrmasn Takent'in silah ve mahe
teminine msaade ederek kesmiti. Cesaretlee;
Takent idarecileri faaliyete baladlar. 31 Ocak
'fa
Takent'teki Sovyet drdnc blgesel ko
okand hkmetini datmak iin bir karara
t . Kzl muhafzlar, Avusturya, Macar
istan hra,
esirlerinden mteekkil askeri m
frezeler ve Jlll.t
halli Ermeni milis birlikleri Ko
lcand'a doru h
ket etmilerdi. Kokand msl
manlarnn Rus
Ermenileri katlettikleri ve
ehrin Avrupa ks
tahribettikleri rivayeti So
vyet birliklerinin h,.oaa
ni alevlendirmeye yara
mt. Kokand hkumeti
ba polis birlikleri ve atl Kpk mi slerin
li
baretti. Ne ehrin
kendisinden ve ne de Fera:lli
:
Vaha blgesinin dier
ksmlarndaki hi bir Yed!
savun maya katlma
mt. gnn gemesin
sonra 19 ubat'ta
Trkist an otonomi idaresi d
ve ayn zamanda eh
rin talan srd. Binlerce

Orta Asya Vabalannda thtiW

365

.
h rli ld ve ancak demir yolu irleri taburunun
gelmesiyle kan dklmesi durdu. Eski ve zengn es
af ehri Kokand yerle bir olm v-e harabeleri yl
a.rca kalmt. Kokand hkumeti inhilal etmiti, fa:
kat onun ateinden bir yerli mukavemet hareketi
domutu. 19 ubat Fergana'da Basmac hareke
tinin doum gn oldu.
Kokand'n dmesiyle Takent Sovyet Hafk
lan Komiserleri Semirechie'yi kazandlar. Mart
1918 de Kolesof'un ordusu gen Buharallann des
teini umarak Buharaya hcum etti, fakat pskr
tld. Nisan ve Mays byk askeri arpmalara
ahit olmad, fakat Haziranda i sava orta Asya'
y kartrd.
ORTA ASYA'DA i SAVA

Trkistan' Moskova'nn byk bir ksmndan

ayran i savan bir buuk yl esnasnda Takent
Sovyet halk.lan komiserlii cephede savayor
du. 1 Temmuz 1918 de Sovyet ordusu ikinci defa
olarak Rus antikomnist ordularn basks altn
da Orenburg'u terketti. Avrupa Rusya's ile ba
lantlan Orenburg - Takent demir yolu boFa
kureybat Orta Asya'da Aktiubinsk cephes ile
13/10/1919'a kadar yapmt. Orenburg'u Beyz
lara dmesinden iki hafta sonra Rus demryolu
ileri gebe Trkmenler tarafndan eteklenerek
Transkaspiada tarihte ilk antisovyet ayaklan
m as balad. Burada sava bilhassa uzamt ve bu
saha yalnz 6 ubat 1920 ye kadar Kzla; afm
dan tutulmutu. nc cephe Semireche de d. Bu

366

Rusya'da PanTrkizn ve Ms

temmuz 1918 den mart 1920

rada Rus Kazaklar
Ye
u
savat1 ar. -B''t
. .un bu cephekadar Kz 1 partz. anlarla
dan dierine yer degt r mek zel1'tl.
lerde .b.r vaha
: 'da . 1941 n..""

.::: 'di Sav Orta Asva

tipik o.1 sav"""'
sav
l
sefer
. esn asnda
dek. Genera1 Rom mel'in
. .
gb
olu
ayn
.
rol
demiry
u
oynay.
Libyadaki Kuzey
.
yol
emr
la
r
n
b
v
Oren
e
ve

Sibiryg
an

Transkaspi
e

ern
yap
.
zgl

t
Tilt.
lant
ana hattna ba
menler ve Kazaklar sava yalnz ara ara katlnt
lard, Uzbekler ise Fergana'daki baz B asmac n1if.
rezeleri hari hi bir yerde katlmamlard. Her ikt
tarafn ordular esas olarak Ruslardan mteet.
kildi ve Sovyetlerde ise savaan Alman, Avusturya;
Macar esirleri olarak enternasyonal alaylard;
Birliklerin kuvveti asgari derecede idi. Bu her
hede ikiden on bine kadard.
Orta Asya'daki i sava 1919 - 1920'n.in sonu
knda. sona erdi. Bundan sonraki mcadele
halkn pasif, Basmaclann aktif direnmesi ve
mnist parti iindeki i siyasi atma eklinde
du. Fergana'da 1918 yaznda blya.n An
mslman Basmac gerilla hareketi 1921 de
klstan boyunca yayld ve te yandan 1919 - 1920
Uzbek Cedidleri Komnist partisine nf
uz ed
Trkistan'da iktidar ele geirmeyi den
ediler.
\.

KISIM XVI
CED1DLER VE KOMNST PARTS

Takent Sovyetinin Kokand otonomisini boz

guna uratmas Orta Asya'nn yr . mla.n
temsilcileriyle Bolevikler arasndaki .c:brlg m
ka.nn zahiren bertaraf etmi oluyordu. Bununla
beraber ubat 1918 olaylarndan hemen sonra bir
grup Uzbek Takentte Sovyet halklar komiserle
riyle temas kurmak istedi ve bu olay Orta Asya'da
Sovyetlerin tutunmasn geni surette kolayla
nyordu. Bunlar Buhara emarine kar savalannaa
bir mttefik arayan gen liberal Buharallard.
Bunlar Ekim ihtilalinin ilk haftalarnda Bu
hara'da anayasal kurucu bir rejimin yaplmas
vaadi ile Petrograd ihtilalciler.inin rneini izle
milerdi. Rusya'daki olaylardan tedirgin olan Bu
hara emiri gen Buharallann arzularn tamamla
maya zorlanm ve 17 Mart 1917 de bir irade ile
reformlar ve bir anayasay vadetmitir. nceki
reaksiyoner mavirler srgn edilmiti ve Ortaa
olmasna ramen parlamento hayat ve demokrasi
domu gibi grnyordu.
Bunun.la beraber hi ummadan muhafazakA.r
Buha rallar Rus muarzlarndan daha ok sadk ve
daha ok muannit olduklarn isbat ediyorlard.
Emirin maviri Nizamettin hocann - ekseriya Bu
hara'nn zafer getireni denen - idaresinde nisann

..

368

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslr

lllll

. onerl er srg nden dnd ve bir 8.llt!

banda reaksy balad. Bu halk zerind e iYi te.
ya
. .
Ube ral kamoan irin tutumu d eg-
t. Br a.nayaaa
Em
. sag
e
v

sr _
am
degl fa k at Allah'sz Cedidleri ve Muh
. re l'l'WIA.
"""111
1
ze
k
rma
y
i cezaland
ler
den
r
e
.
c.
..
k
n
.

emrlern
ksiyon
la d. Gen Buharal1an br rea
.. teri ba
b\r gos
YY'l,o.
O
n
t
nlar ou tutukland, bir
dalgas1 kap1au>-W;j'
dl
k ence edl
nlara
V&o
katlar ve kaamaya
a
r
tar
n
f
kla
d8.IJ
ua
l,.
irin
Em
ksm
ya. ayak bkm ve
'daki R us clipl
drilldler. Yalnz Buhara
.
..
efaati ve onlarn asken mudahalesm
.an
imha edilmekten kurbdi=e ge:. Buharallar
tuldular.

Bununla beraber emir.i malup etme umutla

rn yitirmeyen bir grup Buharallar Em ayt.
anmasndan sonra Mslman kongresmden lir
yardm dnerek Kokand'a gittiler ve Takttl
temasa getiler. Heyete Buhara'nn rengin tiicW
ailesinin bir ferdi olan Feyzullah Hojaef ba
ediyordu. Mart 1918 banda Hojaef Takent Sat
yet Halklar komiseri Kolesof'u Buhara emhN
kar askri bir sefer yapmak z.ere ikna etti. 1'f.
sefer Orta Asya i sava tarihinde Kolesof'un II
ceras:. diye anlr ve sonu da baarszlk omut&
Kolesof ve onun birlikleri Avusturya, Macar, 4
man cretli askerleri, Kzl muhafzlardan ve llt
bela kamay beceren baz Buharallardan mW..
ekkildi. Hayatta kalan gen Buharallar Bulal'Q
y acele terkettiler ve bundan sonraki iki, yl 'r.t
kent Boleviklerinin yardmyla Semerkant ve Tal
kent'te mlteci olarak geirdiler. Onlar Cedidltll

Cedidler ve Komnist Par&i

369

katldlar ve onlarn arasnda Sovyet otoritsiyle

sk bir ibirlii kurmak zere aralarnda birlik
kurdular. Cedidler bu suretle komnist par
tisiyle birlemeye baladlar ve muhtemelen 1919
- 1920 yllarnda Moskova'nn desteiyle partinin
kendisi iinde nemli bir kudret kazanmaya mu
vaffak oldular.
TAKENT'E MOSKOVA'NIN MDAHALES
anssz Buhara seferi, Kzl muhafzlarn yer
li halka yaptklar apulculuk ve Takent idarecile
rinin sosyalist grle ilgisi olmayan tutumu kar
s)Dda 1918 baharnda Moskova'nn dikkati Trkis
tan durumu zerine ekilmeye balad. Ha:la esas ola
rak sol sosy alist ihtilalciler ve Boleviklerden teek
l eden Takent'i idare eden grubun faaliyeti Orta
Asya'daki Sovyet siyasetini tehlikeye sokuyordu. Du
rumu dzeltmek zere Nisan 1918 de Moskova Ko
bozef isimli birini hususi bir komiser <>larak Ta
kente gnderdi. Onun tarafndan toplanan yeni ba
inci Orta Asya Sovyet kongresi 30 Nisanda RSFSR
ile federal bir Trkistan Otonom cumhuriyetin ku
rulduunu ilan ediyordu. Daha ziyade Cedidler ol
mak zere aralarnda bei mslman olan otuz alt"
yeden mteekkil bir yeni Trkistan merkezi cra
komitesi (Turk Ts IK) kongre tarafndan seilmi
ti. Bununla beraber Takent idare grubu bir sene
den fazla bir zaman Moskova'dan tamamen ayr
olarak yerli halkla ibirlii yapmakszn iine d<?
vam ediyordu.

310

ve Mslm anlk
Rusya'da Pan-Trkim

.
altnda yeni Otonom Cum
Kobozef ,n nezareti
t tekilatn iskeletini
li b'r komnis
buryefn ve yer
an'.
ediyordu. 17 - 22 Hazr
kur ma alm:s d vam
ni st parti sinin gstermelik
da Orta Ay d b; kom
birinc i blges el Parti kon
kurlmas ;KP ( b) nin
terkibi Sovyet rejimi
gres topl.an ; Bu kongrenin
Trkstan ,dak' hak'ki durum unu ve zafiyetini
nn
da Orta Asmeydana koymutu Kongre zam ann
..11yes oldu
u
gun
ya'da heps. 1500 kadar part
.
..
k
'

s
ongre
50
an
lard
degosteren ste karld. Bun
..
.yd,' fakat onlarn aras nda yalnz be m
1eges
hl>'
lmand. Bir buuk milyonlk Takent ehnnn
.
sinde 261 Avrupal> ve 50 mslman komtlnst
vard.
Moskova'nn basks altnda ve Kobozef'in. ia
resiyle bu kongre mahalli mslman hal kla ubr
lii yapma b lmn:ndan bir sra kararlar ald. Bun
lara gre :

- Parti rgtne ve Sovyet temsilcilerine

bal bir mslman seksiyonunun yaratlmas.
2 - Rus diliyl e ayn eitlikte olmak zert
cMslman> dilinin resmi dil olarak kabul.

3 - Mslman dilinde mecmualar yayn

!anmas.
4 - Mahalli artlar bilen tecrbeli iilerii
idareye getirilmesi.
5 - Mslman askeri birlikler

tekili.

6 - Yerli dille komnist edebiyatnn

la.nmas.

yayn

Cedidler ve Komnist Partisi

371

Trk Ts IK 14 Temmuz'da aksine aadaki ka

rarlara vard :
1 - Resmi dil olarak Mslman> dilinin ta
nnmas.
2 - Mahalli halkn haklarnn Rus ve dier
Avrupallarla eit olmas.
3 - Mslman dekkan (kyl) ve
ya tekilatn n derhal kurulmasL

proletcr

Fakat Takent klii yerli halkla ibirliine is

teksiz kal vordu ve bu kararlarn yaynlanmas kon
grenin kpanmasndan bir buuk ay sonra olmak
zere 23 austosa kadar gecikmiti. Kasma ka
darda Takent Sovyeti ne bir mahalli milli organ
ve ne de milli iler iin bir komiserlik tekila.tru
kurmaya balamad. Bununla beraber Temmuzda
Trk Ts IK Mo skova'dan Kobozef'le beraber ge
len Tatar Klevleef tarafndan ttiraldyyun isimli bir
Uzbek gazetesiyle mahalli lzvestia'nn Uzbek yay
nna balad.
t sava, i ahenksizlik, mahalli halktan zorla
para ve vergi toplama (ki ok kere yama oluyor
du) ve kendi iktidannn korunmasna devam etme
Takent hkumetinin zamann ve gayretlerini he
ba ediyordu. Lenin'in merkezi hkmeti ve bahu
sus Stalin idaresindeki Narkomnatlar onun Ort:
Asya'ya olan dikkatini gevetmemiti. Takent ida

3,

a n-Trldan ve Miislmalk
RusY a'da P

. r Asva ihtilali iin Moskova'nn plln.

b
. n
recilern
. _. n. go. . ryorlard.
tg
et
e
ot
sab
tarn

yal ist ihtilalci, yan

.. Ts IK daki yan sos ndan Moskov
Trk
a'nn
rubu bakm
Bolevk Takent
askeri bir tecridi asndan
durumu Orta Asv!nn asnda onlar uzakl ara t.
.. e d
. i 1 ava esn
.. lukt
gu.
inden
.
tehlik
edece
e sya.nn teivik
menin onlarn
..
. ve
yet mumessenne
li idi ve bunun sonucu Sov ubat 1919 da Sta

12
Trkistan oart. tekilatna
bu
ke
rak
nar
ola
l
yat
. yapt-g bildiride ihti .
. ,n
ln
. .1. k'tle1enn
..
lern
o gelerindek. m. llet
mem1eket b"l
.
.
. sosyar15t devlet kurmak n gene1 b'r o. deve ek.
br

yordu. Bu
menn> }Uzumu ihtiyatl olarak bild'ril'
a
ma.
n
- t aLi
bildiriden hemen sonra Moskova'da ldg
.
la Kobozef mahalli mslma.n!lar arasnda br ko
mlinist hareketine balamak zere Takent'te tek
rar grnd.
Bu esnada Kobozef'in heyeti byk baar el
de etti. Ocak 1919 da Takent'te savunma komise
ri olan Osipof tarafndan rgtlendirilen antko
mnist darbe esnasnda sosyalist liderlerinin kitle
halindP. yok edilmelerinden dolay Takent'in emek
ti askerleri ok azalmt. Bu yzden sosyalist ga
Lip nderler, grubundan arta kalanlarn Lenintul
lokal idarenin milliletirilll1si siyasetine kar di
renii nemli olarak azalmt. ubat 1919 da topla
nan Orta Asya Sovyetleri yedinci kongresi bilhas
sa Cedidlerde olmak zere yE'rli aydular arasnda
komn;st partisine olan ilgide artma gstermiti. BU

Cedld ler ve Komnist Partisi

37l

kongrenin hemen hell1n yar delegesi mslUmand

ki Kobozef hemen bir irtibat ve aktif gruba dahil
oldu. Bir ka gn sonra Kobozef geri kalan Tat"
kent idareci grubunun muhalefeti Uzerine RKP (b)
nin bir blgesel Mslman rgt Brosunu ku
rarak bir karara geti. Eski Cedid milliy'?ti hare
ketin ilk liderleri olan Tursun Kojaef, T. Riskulof
ve Nizameddin Hojaef'in dahil olduu bu Bro ba
arh olarak Mslmanlar komnist partisine
kaydettirmi ve onlarn ksa bir zamanda nder bir
iktidara sahip olduklar RKP (b) de mliflman M
lmlerini tekil etmitti.
24 - 30 Mays 1919 da Orta Asya'da mtislilman
komnistlerin birinci konferans topland. Bu tarih
te Uzbek komnistleri siyasi ikayetlerini belirtme
ye hakikaten frsat bulmulard. 1919 da komn1et
partisi iindeki ilikilerin karakteristik taraf olarak
parti yeleri zamann geleneklerini muhafaza ederek
akca ve icabnda tenkitler yaparak konuuyor
lard. Mslman delegeler hararetli olarak Takent
Sovyet komiserlerini ve Trk Ts IK' yle tenkit
ediyorlard :
Fakir 4i kitlelerine kar bir ksm eski lm.tiyazl mflan
mi.imessillerinin
lhmalkir tutumuna tahamml etmeye lal1

a*

mecbunz. Bu turum hatb kendisinin komnist olduklanu yle

yeolein arasnda n - sakl imir gibi - mlmanlan olana
tab'alan olarak grenlerde de miiaMde edibiliyordu.- Fepu
blgesindeki Soryet faaliyeti yn del:l5fu'erek qk.l yaJp lwt mii
cadele yeri.oe ekiyaln yaylmasu ve yalnz miilmau toph
lua deil mslma komistlen kar da yaplan lflwcelerib
genilemesini tevik eder oldu.

374

Rusya'da Pan-Trklzn ve Ms1nan1k

bu konferan sd a Kok and'.

Uzbek komnistleri
katlm olan ve bilh assa mfu.
10 yerle bir olmasna
ri Ermeni milis birlikleri
anlarn nefret ettikle
arl olm ut u. Onlar ay.
nin terhis edilmesinde ba
al mslman idar esi ni des
n zamanda partiyi ve lok
rdi. Bundan baka kon
teklemek zere kaydetmile
distan, Afganist an,
ferans Dou halklarna Hin
Buhara, Anadolu ve Dou Asya'daki
tran 1 Cin
'
olanlarn ve
tazyik altndaki Tuzaa drlm
herkesin ihtilali desteklemesi iin a nda bulun
el dounun
du. Bu bakmdan ihtilali her eyd en evv
s
manasnda an
batllarn basksndan kurtulma
layan Vahitof, Sultanga:lief, Validof ve dier ms
lman kominstlerin atklar yolu yerli Orta As
ya komnistleri izliyorlard.
CEDlDLER KTDARA GELYORLAR
Moskova'nn ve onun temsilcisi Kobozef'in ma
ha:lli parti tekilatna daha ok mslmanlarn kay
dolunmasna ait srekli gayretleri nihayet ya.kn
bir zamanda komnist olan Cedid.lerin Sovyet tel
kilatma kitle halinde girmeleriyle sonuland. 1 Ha
ziran 1919 da Takent'te alm olan nc bl
gesel parti kongresinde Orta Asya'nn yksek par
ti organndaki - Blgesel bro - yedi mevkiin
.rd mslmanlara tahsis edilmiti. Bunlardan
Cedid hareketinin eski elleri olan Rskulof, N.
Hojaef ve Alief idi. Drdnc eski bir Osmanl 01"
dusu subay Efendief idi. ay sonra Asya Sovyet
lerin sekizinci kongresinde bu baar Trk Ts IK ya
da yaylmt. Orta Asya'da Sovyet organn idare

Cedldler ve KomoJ.st Partisi

375

etmek iin bir msl man oun) gu

. .ti. Bun
..
elm
dan baka kongre yeni Trk s Kn RKP
(li:)
I

se k'znc
nn
tm Rusya part kongres. ve
i.in
.
cll
.
entenasyonaln birinci kono
-- snce
,..e
son zam anda
!an dlm olan Sovyet idaresine alnan
.
rensp
.
kararna. gre yerli halkn katlnasnn ternn
tav.
.
. .
sye edhyordu. Benc
blgesel part konferans
(1920 Ocak ortas) sekreteri rok
tannm Cedd
Y

.
_
ursun
T
Hoj
l d_er
.. n ogunaef
bir
mutl
ak m"us1uma
.
. .
..
lugunu partnn bolge
sel brosuna bu esnada gon..
. ..
.
dererek muslumanlan veya daha arkc
as Ced'd
hay
k. . . .
myetn Orta Asya parti cihaz zerinde kuvvet1end.r d'.
_. . rta ya Sovyet tekilatndaki bu esasl de
gklle: hala 917 Ekim darbesinin hayattaki
emekhlernden mtiteekkil olan Takent'in esas 1'd
ri kliinin direnmesi olmakszn elde olunmam
Partinin j..inc blgesel kongresi tarafndan :l
gesel broya seilmeden evvel bu Takent kliinin
:liderlerinden biri olan Gridnef Takent ve 120.000
proleterin ehri adna bu eski muhafzln yerinin
mslma.nlar tarafndan alnmasnn kongrenin si
lahlannu iileri tarafndan datlmasna sebep
olabileceini bildiriyordu. Kongre ne Gridnef'in ef
sanevi 120.000 proleteryas veya onun tehditleri
ne nem vermedi ve parti tarihi hatralarndan hi
hissedilmeden abucak kaybolan Gridnef'in tekrar
seilmesini reddetti.

Bu esnada Kobozef - Mslman grubu Mosko

va'daki Merkezi komiteden tam destek bulmutu ve
Moskova 12 Temmuz 1919 daki bir radyo telgrafm

376

Rusy'da Pan-Trklzm n Mslm atk

anlarda nisbi ola.r. ak .temsil

da yerl. halkn idari org
Sovye tler b unyesndeki
e1 ern talebediyor ve
' ed. lm
adaylarndan olabi.. uman ilerin
adayIarn mUS
nna lzum olmadan - bilun st olm
kom
leceg ala
. of , un Bakr
halefd.ncymdu. Son zamanda Vald .
hr sra . Kazak Alaieri ile bir anlamaya varan ve
kez komitenin
Orda liderlerini kazanm olan Mer
y
Orta Asya Cedidleriyle bir anlama vardklan
akca grnyordu. Ayn zaman da .guney ve bat
cepheleriyle igal edilmi oarak . S:ln Orta AP.ya'.
nn balca rol oynad doguda ihtilaln manzaraa
n kaybetmiyordu. Bundan baka Avrupa Rusya'
sndan douya doru hareket eden Kzl ordulan
Orta Asya'ya yaklayorlar ve Takent'in tecridi
sona erivordu. Moskova imdi Takent eski muha
rip!erinl her hangi bir ihanetinden korkmaks.zm
onlar kolayca databiliyordu.

Eer Moskova'nn merkezi komitesi ve Halt

komiserleri meclisi Takent'te Kobozef'den baka
bir mahit bulundursayd Kobozef'in ok ileriye
gittiini nceden haber alm olabileceklerdi. phe
siz.ki Kobozef, Douda mslmanlara kar gster
dikleri msamahal davranla partilerinin politika
'Sn uzlatran Ekim darbesi emeklilerini, merkezi .At
ya partisi nclnden 'le yneticiliinden atmakta
haan gstermiti. Fakat imdi smrlerin>
-yerini ellerine iktidar bir defa geirince nihai
amalarn aa vuracak olan daha ok tehlikeli
Cedid komnistleri almlard. Mslmanlara bu
radaki mevkilerin ounu veren ayn beinci blge
eel parti kongresi ayn tarihte toplanm olan n

cedldler n Komnist Partisi

371

c m slman komnistleri ile beraber Trkistan

re smi bir Trk otonom cumhuriyeti olarak ilan et
mey e karar vermiti. Ayn zamanda RKP (b) nin
Trkistan rgtnn ismini Trk komnist partisi
olarak deitirdi. Mslman komnistler bununla
kalmadlar. Onlar kendi ihtilalci komnist hareke
tini yrtmeye ve Rusya'run tm Trk halklann
tek bir toprak ve poiitik birlik yapmak iin birle
meye karar verdiler. Bu yolda 1917'nin Tatar po
litikaclarnn yolunu akca izlediler, fakat bu es
nada Rusya'daki Pantrkizm hareke tininmerkea
Kazan yerine Takent idi.
nc blgesel Mslman konferans tara
fndan alnan bir kararda Cedid komnistlerinin ni
hai amalar yanstlmt. Kararn madde alts bir
derece kark olarak tarif ediyordu.
iilerin ve ezilmi, balklann milletlenns rgtiin llgjl
olarak komnist propoganda ile Trk haWan.on Tatarlar, Krgz,,
lar Bkrlar, Uzbekler vesaire ismi altnda ve tabaa olarak aynJ
mas meyline ait fikri bertaraf etmek lb ayn mahalli cumhuriyet
tekil etmeli ve bunun yerini salala$tmDak ve RSFSR'in bir l
mn tekil etmeyen Trk soyu die.r milletlerin de ce.bedilerek
etraftoda birletimeUyiz ve bunun mmkn olmad yerde her bir
Trk milletini topraldanu gre birlrmeli.

Dier, daha ak tabirlerle Uzbek komnistle

rin dndkleri :
1 - Rusya'daki btn Trkleri rnein Tr-
ki.atan Cumhuriyeti olarak bir Trk - Sovyet Cum
huriyeti olmak zere birletirme.

378

-.....

Rusya'da Pan-Trkizm n Miisr

n
2 _ Rusya' nn bir ksm tekil e tmeyen
hatta bu s i!asi birlie :
er Trk halklar.n a
_
_y
mak (Afganistan, lll, lran ve Trk e 'l'rkl

,in ).

er,.

3 _ rnein . Ta tarar _veya. Bakrlar di

Trkistan Sovye t Cumhuryetiyle Jeografik
!erden dolay kaynamayan RSFSR'in Trk halk.
! ar gibi topluluklar byk toprak birlikleri halinde
birle tirmek.
Trk milli devletili in ve Pan - Trkizm'in ..
yas i gayelerinin hak iki tezahr olan bu karar
mnist partisin in Orta Asya blmn bir mili
Trk komnist > partisine evirmeyi tecrbe et,
mi oldu ve onun lide rliini Ced id komnistleii.
ellerine devretmeyi ama edinmiti. Bununla ben,
ber Moskova'daki Merkezi hkumet Orta Asya'ct.
ki g elimenin kontrolnden km olduunun far
knda deildi ve Trkistan'daki komnist partisi n
-ertinin genel yoluna ve ne de Leninizmin esu
prensiplerine uygun b ir istikamet te hareket etmeye
rek daha ziyade Trk milliyetilii gayesine uygu
olarak eyleme balamt.

Hi phesiz hakiki ihtilalciler olarak Ta

kent 'teki partiyi ve i dareyi bu esna da ellerinde bu
lund Uzbek Cedidleri Dou halk
larna yaptk
lar gar da smrcln,
sofuluk ve der&

beylign zncrlerini krp atma

larn sylyorlardL
Fakat onlarn ihtilalci sloganlar
a. olan yaklama
lan onl sosym ve ekonom
ik kalknmaya olaD
arzudan zyade yrmi yld
-A..
anber. sofulua ve so.-

Cedfdler ve Komnist Parti5'

379

rc e mperyal izme kar atklar savatan mene

ini alyordu. Orta Asya'nn esnaf snf veya med
rese vresi rencilerinden olan Cedidlerin Msl
nanl a.rla veya Rus iileriyle hemen ok temaslar
-vard ve akca snf mcadelesini ve proleterya dik
t atrl teorisini tanmyorlard. Bu bakmdan
1905 banda Rusya'nn hak im tanmsa.l mslman
sosyetesinin snflara aynlmayacan ve bu sebep
le on un iinde bir snf savann geliemi yecein.i
bildirmi olan smail Bey Gasprinsky'i izliyorlard.
1920 de komnist parti liderleri arasnda. balca
dava. olan esas itibariyle Gasprinskiy'in gelitirdii
bu teoriyi Trk milli komnistler arasnda. onlar ilk
defa meydana koymulard.
Trk bi rliine olan Cedid'in inan ve onlarn
snf mcadelesini tanmamalar onlarn eitim po
litikalarnda ve parti yelerinin kaydnda sr'atle
pratik tezahrn buldu. Orta Asya Cedid kom
nist idarecile ri tarafndan alan yeni okullarda mil
l endie stnd ve renciler Marksist teoriler
de akide sahibi deillerdi fakat Trk milliyetilii
ruhu hakimdi. Trklk okullarda proleterya bir
liinden daha ok ye rlemiti. Yeni Takent hk
metinde Eitim komiseri hatta bir Uzbek deil, Os
manl Tr kiyesi topu subay ve evvelce harp esiri
olan Ef endiyef'ti. Moskova deil, galip batllara
kar Kemal Paa'nn gsterdii direniten dolay
stanbul ve Ankara Trkstan komnist p artisi r
gtnn Cedid yelerinin sempati ve ilgisini cezbe
diciydi . Cedidlerin nutuklar snf sava ve enter
nasyonal idealleri tamyor, fakat kendi memle.

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mii.slt,..

380

ifade ediyordu. Onlarn nder

ketlerinin geleceini
kulof :
nazari yetis i olan Ris

Trkstao halkn komnistlere

ftll
r rk milliyetileri
i
hatalanm dzeltneHdirle r... Tiirt q,
rih
ta
etmekl: yaptJdan
ve demi.ryolu prolet eryas (fa,ket "'
miioistleri yalmz fabrika
diktatrlne dair bir referans) IDellff
tenn kl iinin iki yllk
mil geoi.5Ukteld lle rde
. in del ayn z.amanda oou binlerce
11
r
gi
:!aklarda yaayan ve ilerine kadar ttikleri halklano klt el 11
onlarn devi olanJ
ekonomik ilgilerini teminat altna almay

ryorlar.

diye bildiriyordu.

Bundan baka Riskulof Kazak.lan ve Uzbet

leri parti saflarna girmeleri iin aryor ve Oft
duyu gnlllerle dolduruyordu. Bu suretle Cedfd
nfuzunu Sovyet cihaznda ve Orta Asya'da Ordu
yu Trk vatanseverleriyle doldurarak kuvvetlendl,.
riyordu.
TRK KOMSYONU VE CEDDLEB
;9 Kasm 119 da Sovyet hkumeti ve
kent e gelen p,art merkez komitesi bir hususi
kis kmisyonu tayin ettiler. Orta Asya iletindl:i
tecrubes olmayan yel eri Cedid politikasnn ha
ki tabiat n balangta anlamamla
Jl;ll'
rd. .
ava, Ya. Z. Rudzutak. M. V. Fr
unze, F. Gatoego
kf ve
V. Kuibief'den mteekkil olan bu ko
mson dareyi tanmak ve
partiyi Moskova'nm l
tem ve tatbikleriyle uzla
.
.
trmak . n
ge1 ti Ko
misyon hemen Orta As
ya oa
.
- rt cazn emizledl
ve dare
de Takent veteranlar
ndan:. kalm olan1anndan bazlarn Or
ta Asya'dan kovdu. 1920 Oca-

z.

Cedidler ve Komnist Partisi

381

nda yaplan ve Trk Ts IK'de kontroln Trk Ko

mnistlerinin eline gemesiyle sonulanan beinci
blgesel parti kongresinde blgesel idarede ve par
ti cihazna kar Moskova komisyonu tarafndan
her hangi bir. tepki gsterilmedi.
1920 baharnda Trk komisyonu bununla be
raber en son Takent veterann da ekarte ederek
iktidan sosyalist sergzetilerin elinden alarak
Trk milliyetilerine devretmek suretiyle realize
etmeye balad. Sovyet hkumeti tarafndan hala
tamamen kontrol edilen blgedeki yalnz kuvvet ola
rak Takent'te Kzl ordunun komutan olan Frunze
gelien durum ve askeri karklklardan dolay bil
hassa huzursuzdu. Onun kuvvetleri ok mtevazi
idi ve hepsi onalt bin olan bunun onbirbini piyade
ve bebini svariydi. Bu birliklerin ou Orta As
ya varolarnda yerlemiti ve Transkaspiye ve
Semirechie'de, Fergana'da Basmac ile savaan
veya Takenti ve dier ehir merkezlerini saran ar
ta kalan Beyaz birlikleri tasfiye etmekle ykml
idi. Bu esnada yazm olduu notlarda Frunze du
rumu anlam olduunu aklam ve Uzbek kom
nistlerin amalarnn ktidar tekelinin ufak bir
gnip mslman parti liderlerinin elinde tutulmas
n... ... yalnz mslmanlar idareye getirmeyi> ve
Trkistan komisyonunun siyasetine:. muhalefet ol
duunu bildiriyordu. Frunze onlarn arzular par
ti konferansndaki kararlarda akca meydana ko
n8:Il Trk Cumhuriyeti ve Trk Komnist Partisi
tekiliyle bamszln azamisine ulamak olan>
isteklerini ok iyi anlamt.

382

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mstalk

. komu.. nistlerinin M.erk ezi kom. it enin gene

Cedd
uc Trk progr anq.
..
rkistan'da br m ..
hatlar de T
in olan srekli m cadelesi dier
n yerle tirm ek )i
n komnist
yetlerindeki m slma
.
Sovyet c umhu
e tlenm t. Onlar kolay le daha kuvv
. destegy
. Volga Ural b
lern
o ges. ve Ra.

gb
..

g
aca
l
o
..
k

b"r1g
ca mum un
1e
yapmada
erlery
lid
Trk
ki
e

d
zak step1ern
.
.
.
. anlamaya gitmilerdi. Uzbek. Ceddlernn partf.
br
.
. Trk Ts Ik yi ele germelermden sonra Cedidbalayan TW:k ko,
e te
ier:: faaliyetlerie muhale f
.
ksmeye gttiler
n
.
misyonu ile ilikilerini tamam
a
erm
sav
stl
,
Ord

Ta
Ala
tar
iin
Kazak otonomisi
otonomisinin yarat lmasndaki Tatar komnistlerinin
baars ve intikam alnmam 1920 Ocak Bakr
darbesi gibi dier mslman blgelerindeki olaylar,
dan cesaret alarak onlar daha cr'etlendiler. Onlar
btn Rusya Merkezi komitesine Kazak Bakr fe,
derasyonu tekil iin Validof tarafndan yaplan tek
lifi-biliyorlard. Kafasnda kendilerinin hatta ok ih
tirasl gneydou Trk Birlii veya Cumhuriyeti (ki
Takent'teki nc milli mslman komnist kQt
feransnda yanstld gibi) planlan idi.
Zaman bu amalarn baarlmas iin ok uyo
gun grnyordu. nk; maysta Validof Mosko:
va'da Sovyetlerin mays 1920 deki teblii ile kesilmi
olan Bakr otonomisi iin ricada bulunu.yordu. U
beklerin talebindeki Trk Komisyonunun yeliinde
deiiklik yaplmasn temin iin Validof teebbs et
mi ve yelerin saysnda Trk ve Trk olma.yan
komnistlerin saysnn eit olmas emrini elde et
miti. Validof ve Trkistan delegasyon ile mzake
u

------

CedicUer ve Komnist Partisi

383

rede olan Lenin haftalarca kesin bir cevap ve

mekten kamyordu. Haziran 19 da yaplan nc
Enternasyonalin ikinci kongresi iin Lenin'in tezle
rinin kaba taslanda onun bu mslman komnist
leriyle olan grmeleri yanstlmt. Lenin Pan-s
lam izmin tehlikesinden bahse derek Bakrya, Kazak
istan ve Trkistan'n problemlerini s ralamt. Bu
nunla beraber kongrenin kendisinde Trk komnist
le rinin faaliyetlerini tartmadan kanm ve cSov
yet hareketinin tohumunun btn douda, Asya'nn
her tarafnda, btn smr ha lklarnn ar asnda
yaylmtr diye kesin kanaatini izhar etmiti. Va
kit kazanmak iin Lenin Validofu Stalin'e havale et
ti (bahis Xill'e baknz). Stalin Ukrayna'da askeri
hareketle meguldu ve o da ak cevap verm e di. An
cak haziran sonuna doru Polonyallarn Ukrayna'
mn byk ksmndan atlmalarndan sonra Validof
ve Trkistanllar bir cevap aldlar.
Merkezi komite Trk Komisyonuna her hangJ
bir mslmann atamnasm reddediyor ve onun yen
ne yeni yeler olarak: L. Kagonovich, G. Safrarof,
G. Sokolnikof Brillant ve dile dm Letonyal
Chekist, Ya. Peters'i semiti. Bunlar tarafsz ha
kem olarak vazife greeeklerdi, zira bunlarn hi
biri ne Rus ve ne de mslmand. Komisyonun yeni
te rkibi Cedid komnistlerinin bundan sonra bir m
samaha beklemediklerini gsteriyor du. Tecrbeli
bir ek olarak karakteristik koku alma kabiliyetiy
le Peters derhal Uzbek komnistle rinin gayele rinin
1) Sovyet rgtn kontrol, 2) Milli propoga.nda
iin eitim enstitlerini merkezlere nakletme,

Rusya'da Pan-Trkim ve Msla.a

384

sonucunu
destekleme olduu
3) Ba smaclar
Ccdid koJJril.
irleri
ka onu n muhb
a
b
dan
un
B
d.
r
ka
Terakki isimli gizli bir
&.
. . n Ittihat ve
. tlern
ns
arasnda
Ru
yeleri
sy

a.
n
ar
un1
.
kurduklarn ve b nist gruplar ile
n
A
Orta
s
- er T" r k kom
daki. dg

b"ld"
r
u
dil
er.
rlerinin bulundugun
gnplar nn lde
BUHARA SEFER
Frunze idaresinde yeni Trk komisyonu ve K
zl Ordu austosta bir zafer kazand. Orta As
ya'daki iktidarn muvazenesini deitrd_i e Sovyet
kudretini mahalli olarak daha pekletrd. Bu Bu
hara'daki Emir rejiminin tasfiyesi idi. Buhara sef&
rine balama iin seilen zaman msaitti. Budenny
ve Tukhachevsky'nin ordularnn Varova'ya ilerle
mesiyle bat cephesinde elde olunan zafer i savau
sonu geldiini gsteriyordu. Cedidlerin Takent'te
iktidara kmalarndan cesaretlenen gen Buharal
lar Buhara'da kontrol ele geirmilerdi. Trk ko
misyonu ve Uzbek Homnistlerinin basksyla sonra
dan kartklar Buhara komnist partisiyle bir bloJc
tekil etmilerdi. Kzl birliklerin Hanla ilerlemes(
austos 29 da balamt. ki gnlk iddetli sava
n sora ehir ellerine dt. Emir hkmn yl
rutmey denemek iin dou Buhara
dalarna ka
mt.
Bakentin Kzl b"rk
.
elm
l erm
e gemesyle ge,11.
Buharallar bir hkume
t rgtlemeye koyuldul&rj:

ll-----

385

Cedidler ve Komnist Partisi

Buha ra Halk Cumhuriyetini ilan ettiler, fakat bu

n un komnist veya sosyalist idaresiyle az bir itira
ki vard. Bakanlklarn veya mstearlarn ou zen
gin esnaf ailesi olan Maksudof ve Hojaef'in eline
gemiti. Bunlar Dani'in ilk zamanndaki liberal
Buhara ampiyonluunu yapmlard (Ksm Vl'e
bakn). Gen Buharallar, programlar Kur'ann ve
eriatn hkmleriyle desteklemi olarak ve halk
Avrupa sosyalizminin basksna kar btn g
leriyle savaacaklarn vadederek teskin ediyorlar
d. Bununla Avrupa'nn komnist olmayan Emr
kuvvetlerini kasdediyorlard. Onlarn eitim prog
ram komnistlerinkine benzemiyor ve aikar olarak
Pan-Trkist eilimde idi : Yerli dil yalnz ilk okullar
iin Milli Trke literatr dili> - Osmanl Trk
esi - olarak dnlmt. Onlarn programlar
mn ihtilalci noktalan an dindarla kar sava,
Orta Asya'da cAvrupa ticaret ve sanayi firmalarnn
ve fabrika sahiplerinin nfuzunu bertaraf etmek,
idareyi dzeltmek ve Enirin ve aristokratlarn top
raklarnn msadere edilmesini vadetmekten
ibaret

ti. Proletaryann diktatrlnden veya hususi

mj.ilklerin tasfiyesinden hi sz edilmiyordu. Gen
Buharallann btn program komnist doktrinle
rinden ziyade milli slogan.lan gsteriyordu.
Buhara'da konan siyasi rejim ve aa yukan
Hyva'da d a ayn zamanlarda olarak ada Orta
Asya sosyetesinin burjuvazi bnyesini komnist
sistemin kontrol ile birletirmiti. Bu sonradan
1921 de Moolistan'da ve 1945 de Merkezi Avrupa'
da yaplm olan Halk Demokrasisi'nin ilk rkek

38'

Rusya'da Pan-Trkim ve MsJna.

bu nu Lenin tarafndan
.
denemes. d. Komnistler
Sovyet ss't emme go"t"uren ore.. e sur
ab
m
nor

en
u
..
on
. . b'r devre olarak gryorlard. Her ne hal ise
c
.. .
Asya 'da k' komunst olOrta
yeti
huri
Cum
ara
Buh
" an1g bertarat
dum
mayan siyasi evirmeye olan
n
ve Hanl yabanc mdahale iin bir atla a
etm
t'. Ne gen Butahtas olarak kullanmay menetm
al Basmac'nn
harallar ve ne de Bolevikler Gener
ayaklanmasndan bir snden daha az ir . anda
gen Halk Cumhuriyetnn Sovyet otontes n
ta Asya'da muazzam bir tehdide dneceini hi kim
se nceden grmemiti.
v

BAKO KONGRES ve DOGU HALKLARI

Cedldler ve Komnist Partisi

317

rn

Trtdstan'n ibtilikllerinin temslldleri olan bWer her nnel

bir ulemann, kara cbbeli yzlerce mollannm hi blrlndca
k orkmuyoruz. Biz onlara kar bayraldanm kaldranlarn Hklylz ve
onu son una k.ad2r aal lodi rmiyeceiz. Biz ya mahvolacaju. ve,.
ya galip geleceiz.
Sovyet liderleri bununla beraber Narbutabekof'un u tenkitle
rtnl de g7.den karmyorlard :
Trkhtan balklan Od cephede sav,syorlard. Bfr eliyle kendi
aralanda]d siyah cbbelJ mollarla, tel.l eliyle mahalli Avnpah
arm dar milliyeti tarafilyle. Ne yolda Zloo,ief, oe yolda,
Trotsky ve ne de Lenin Trldsta'dald i$1eria hakiki durumunu bil
memektedirler ... Biz bayatta zgrlk, eitllt Ye kardelik prer.Glp
lerinl kat zerinde deil lakild manada gereklenmeslnl lal
yoruz.

CEDDLERN UYSAIJ,AMASI
Buhara'nn zapt Asya'da Bolevik ihtilalci g
lerin ok bariz gsterilerinden biri olan Dou Halk
tarnn birinci kongresinin arifesinde olmutu. Bura
ya yalnz Rusyfnn btn Trk ve dier dou grup
lar temsilcileri katlmakla kalmayp, fakat ser
best eyaletlerden ve Asya'nn smrgelerinden tem
silciler de katlmlard. Bak'de 1 9 eyll 1920 de
toplanan bu kongre nc Enternasyonal liderleri
G. Zinovief ve Kar Radek tarafndan rgtleruni
ti. Buhara seferi ve kongrenin her ikisi Sovyet iti
barna Douda byk yardm olmutu ve bu ola.y
Asya'nn Avrupa smrsne ve yerli feod cemi
al
y ar istikbaldeki isyann bir m
jdesi olarak
.
gorunu
yordu. Cedid komnist liderlerinden bir olan
i
Narbutabekof unu bldiriyordu
:

Narbutabekof Zinovief, Trotsky ve Lenin'in

Trkistan'daki ilerin hakiki durumundan haberle
ri olmadn bildirdii zaman ok yanlyordu. Sov
yet hkumeti ve Komnist liderleri olan bitenler
hakknda ok iyi bilgi sahibiydiler ve bu esnada du
rumun kontrol altna alnmasna karar vermilerdL
Trk komisyonundaki temsilcileri - Kaganovich,
Saf ar of, Sokolnikof ve Peters - ile beraber Le
nin ve Trotsky Narbutabekof'un nutuklar ve Ce
didlerin manevralarndan uygun neticeler karyor
lard. Cedidlerin kendileri cAvnpal smrcler>
den az olmayarak ksa bir zamanda Orta Asya'daki
idarenin nder mevkilerinden ve partiden uzaklat
r ldlar. Ceddiler komnizmi yayma plann ve Dou

--

388

Rusya'da Pan-Trklm ve Mslanhk

mesine yardm eni ap

da ihtilalci glerin by
n daha f.la ulenmele,
ta tamamlamlard. Onlar
n Ba ku dek nutuklar
r tehlikeli olabilecekti. Onlar . ..
.
, IU.
uphesz
ya 1nz
Le in ve Trotsky tarafndan h
lm t. Bundan
zusuz deil kkrtc olarak gr
an pek c,k
baka onlar Ubek milliyetilr. arsnd
gvenilmeyen kimseleri part uyes olarak kaydel
milerdi. Trkistan'da parti rgtnn kendisi en
ternasyonal komnizmden ziyade Trk milliyetilii
nin aleti olmutu.
Hatta Buhara'nn zaptndan ve Bak kongre,
sinden evvel 29 haziranda Takent'e yeni Trk ko
misyonunun gelmesinden ksa bir zaman sonra M
kova'daki Merkezi komite Trkistan'daki smru
'
cln ve kabilevi feodal Miras1> m son eserlerini
bertaraf etmek iin bir karara varmlard. Ta
kent Ekim Emeklilerinin hareketleri takbih edil
niti, Otokratik, emperyalist ar rejiminin siyaseti:, aknlk verecek yeterlikte idi ve 1) btn. s
mrclerin. egoistlerin, ve eski Rus burjuvazi
terin, Orta Asya'dan kovulmas, 2) yerli halk ve
Rus halk arasnda gda rasyommun ve toprak da
lmnn eitli ve 3) Kulak rgtne gidi tar edi
liyordu.
RUE burjuvazi, ve Smrclerinin Orta AJ
ya'dan tasfiyesini gsteren bu karar Sovyet mer
keziyetciliinde Cedidlerin basksn bertaraf ediyor
du. Trk komisyonu bu merkeziyetilii Byk
Rusya ovenizmine, kar bir mcadelede Orta Al'
ya'daki Rus antikomnistlerini kitle halinde tutuk

Celidltr ve Komnist Partisi

lama ve l?resi idare etmek suretiyle kolaylatr

may, temn etmiti. Muhtemelen, bu yerli politk
&
clarn milli duygul.arm yattracakt.
Rus emperyalizminin ve burjuvazisinin son
a tklar nn asiyesi arkasndan Orta Asya parti
cihaznn kablev feodal Miras m destekleyiciler
olarak bata proleterya diktatrl ve snf mca
delesini kabul etmeyi reddeden ve bunun yerine mi!
liyeti Trk ideolojsini koymak isteyen Cedidlcr ol
mak' zere bu gibi Uzbek komnistlerinin parti r
g tnden atlmasna sra gelmiti. Eyllde Frunze
ordusunun dayana altnda komisyon Trk TsIK
ile mavereye balad. G. Safarof bu istiarelerin
snoucu Ryskulof hareketine (Cedidlerin) katlan bil
tn mmtaz itrakilerin atlmas idi diye yaz
mt. Daha ziyade Ryskulof'u izleyenlerden mte
ekkil olan Blgesel Bro datlmt. Yeni Bro
mahalli parti kongresince seilmemiti. Bunun ye
rine Trk komisyonunun tavsiyesi zerine Mosko
va tarafndan tayin edilmiti. Yeni yeliklerin o
unluu bir ou Uzbek ve Kazaklard. Bu adamlar
Cediciler de olduu gibi kltrl deildiler, fakat
Enternasyonalist iler olan Tiuriokulof, Ata
baef, Sultan Hojaef, Rakhimhaef ve dier merke
zin talimatlarna itaat ederek balanmlard. 'rrk
Ts IK bu esnada Cedidlerin ounu bertaraf etti ve
Rakhimbaef'i bakan seti.
yllk nisbi zgrlkten sonra imdi Tilr
kistan 'daki komnist partisinin blgesel rgt ni
hai olarak Moskova'nn sorgusuz kontrolne ge
miti ve Smrc, veya Trklk ruhu yerine

ve Mslmanlk
Rusya'da Pan-Trklzm

390

ku
olmutu. Cedidler parti ve h
al.
yon
as
rn
e
nt
e
dur umarn kaybettiler. Onlan
'
uta
kom
metteki
'r oK antikomnist Ruslarnki
b

k
de
0
192
i
er
d
k .
..
Onlar .liderlikten atmllar, fakat
gb traJk degildi .
.. . ade edilmiti. Bunlardan
mus:.
ma
alar
m
a
k
e
d

rt
pa
..
si imdi MoekoRiskulof gibi

. c ih azda t ekrar g
.
ou hatta ornegw 0

idar
n
ola
a
nd
alt
t.
va'nn nezare
rnmt.
w

lanan Trkistan Sov

1920 eylln sonunda top
. Bl..g l
e s v b'e
yetlerinin dokuzuncu kongr

z . r gn. gos :."

Parti kongresi Merkezle snr
gres
n part kon

yordu. Uzbek ilerini temsil,, ede,

s tutu
. b a hatibi Turiakulof Moskova nn sya
nn

d
nW
ger b'r
u.
r
unun desteklenmesini ne sruyo
:uzbek isi Hakimof Orta Asya'da snf mcade
lesinin kanlmazln bildiriyordu. Dekkanlar
Kosi Birliinde (Fakir Kyller Birlii) zengin
ky beyleri ve serkzetiler le savamak mks
dyla rgtlenmiti. Trk komis yonu ve Merkez hu
kfmet eski smrclerin ve Milli gruplarn tas
fiyesi ve sk bir enternasyonal siyaset iin hr
yin yaplm olmasndan dolay> tatmin edilm
lerdi.
SOVYET OTONOMS
1920 1921 kl esnasnda parti cihaznn ve
idarenin Trkistan'da daha da deitirilmesine de
vam edildi. Yerli halkn eitiminde ve dini hayatn
da bir sra ufak msaadeler yapld : Cuma gn Pa
zar yerine tatil gn yapld. Uzbek dili idareye ve

Cedidler ve KomJst Parflsl

391

partiye olduu gibi posta ve te lgraf ilerine kon

du.
Bir ok yerli hkumet cihazna atand. Ayn za
manda blgesel idarenin balca organ Moskova ta
rafndan sk bir kontrol devam etti. 11 nisan 1921
de Tm Rusya merkezi cra komitesi RSFSR iinde
bir Otonom Sovye t Cumhuriyeti olmas yolunda Tr, kistan Cumhuriyeti iin yeni bir anayasa teklif edildi.
Buhara ve Hiyva 1924'e kadar Cumhuriyetin s
nrlan dnda kalmt. 1921 anaya.sas yabanc ili
kile ri, silahl gleri, yabanc ticaretin Takent'teki
Sovyet Halklar Komiserliini selahiye ti dnda b
rakt . te yandan maliye, posta telgraf ve demir yol
!arnn komiserlikleri RSFSR'in ilgili Halk Komiser
liklerine bal tali grevler olarak kalyordu. Geri
kalan komiserlikler Trkistan ASSR inin Merkezi
cra Komitesinin kontrolnde braklyordu.
Merkezi dare ve balarn idamesi> amac iin
Trkistan ile rini tanzim etmek zere I. Rudzutak
ve Tomsky'nin dahil olduu br geici komisyon ku
ruldu. Bunun devi 1) Merkezi hkmetin kontrol
dnda kalan ilere yn verme , 2) Takent'te Mos
kova'nn temsilciliinin kurulmas ve 3) Merkezi h
kmet tarafndan ilenen direktiflerin tatbikine ne
zaret.
1924'de Trk.istan'n Rus villye tleriyle eski
Hiyva ve Buhara Hanlklar arasndaki idari snr
lar kaldrlmt. Tamamen milli prensiplere gre
drt yeni Cumhuriyet kuruldu. Bunlar : Uzbekis
tan, Krgzistan, Trkme nistan ve Tajikistan'd.
Bunlardan ikisi Uzbekistan ve Trkmenistan Birle-

. t (Sovyetler Birlii'nin tam selihiyeta

. Cumhlll"_1:Y
ilt
alillUJt. Taj ikistan 1929'a
yesi) status derhal
om Cumhuriyet olarak
kadar Uzbek R inde Oton ii olmutur Krgzq.
Birl
.
kalm ve sonra o da SSR

t.n_de kal
vesay
SSR
k
Uzbe
dar
m
.
tan i936 ya ka
se lt i mt. B u yeyk
kne
mev
i
Birlig
SSR
ve sonra
rk Devlet1
me Cedidlem Orta Asyay b.r b.T
n. ooun
r

darbe 1dL
r

olarak birletirme hevesine k

ve
md. onun Trk halk U rulli vucuda ayrlnse tll
ak
r
yk
ola
dil
bir
l
m h \u dilin her biri milli
Ta
k
t
olara
uriye
.
cumh
a
farsc
an
t. Tu. rk olmay
m'}
1
jikistan'n yaratlmas Orta Asya'nn ge eg '"illA
ek byk nem tayordu. B elime burasmm
Trkletirilmesine bir son vermt. Bu suretle Orta
Asya'nm gelecei bir ok yllar iin tayin edil
miti.
V

'""'

KISIM XVII
mu AZERBAYCAN'IN
tK1 YU..I

Tatarlar , Bakrlan, Kazaklar ve Orta A!Jya.

Trk lerini iine alan Volga'dan Pamirlere kadar
uzanan - Rusya'nn Trk kemeri - nin muhte
lif halklar aras ndaki milli hareket bu halklarn bir
birlerine jeografik balantlar dolaysyla iyice
kaynamt . Eski Rus 1mparatorluunun g
ney do1su ksmnda yerlemi olan btn bu Trk
Halklar Sovyetlerle dou Rusya ve Sibirya'nn an
tikomnist ordular arasndaki i savan ayn olay
lanna karmlard. Bu faktrler onlarn ar asnda
i atmalar, birinci ve ikinci Sovyet igalleri, Ko
much ile ibirlii ve otonomilerini 1920'ye kadar
uzatma gayretleri gibi birbirinin ayn ve ayn za
man iindeki gelimelere sebep olmutu.
Krm Tatarlar ve Azerbaycanllar gibi mil
li siyasi hayatlarn daha iyi rgtlenme frsatlarn
bulan bu Trk kemeri dnda kalan Rusya'nn Trk
halklarnn ihtilal devresi esnasndaki hikayesi ok
baka idi. Krmdaki Tatarlar Knn balknn te
birinden az olarak ancak 170.000 180.000 kadard
lar ve bunlar kendi hkmranlklarn rgtleme ar
zularn iki rnekte yapmlard : Ocak 1918 de ya
nmadann Sovyetler tarafndan birinci defa r.ap-

394

Rusya'd Pan-Trklzm ve Miis

snd nisan_-kasm a 1 .
tndan evvel ve bunun arka
y
l
rndaki Alman igali esnasnda, lder er ola n Cater
deste'"..1
Sey'd Ahmet Alman yksek komutasnn
. . z .
C)
e
ul
dar
e
w
neral
si
s

Ge
n
ve

d
e
bir
kazanm
.
.
_.
.
Krm Tatar bkmetn orgutlemt. Almanlar l.Jk.
rayna'dan ve Krm'dan ekildikten son ra bu hkft.
met kt ve yerine Krm yarmadasnn mst
man olmayan halklarndan yeni bir temsilci geldi.
Bununla beraber 1921 ekiminde Sovyet hkfneu
Knn Tatar Cumhuriyetini tekrar ihya etti ve Ta
tar dili, ounluu Trk olmayan sakinleri ne ra
men idare ve eitimde ba dil oldu.
Transkafkasya'dak.i olaylar siyasi adan da
ha ok nemde idi. Kafkas da silsilesiyle tecrt
edilm ve Kuzey Kafkasya'daki Beyaz Rus ordulan
tarafndan korunmu olan buralarda milli rejim
1918 baharndan 1920 maysna kadar kalabilmtf.
1917 de .l{afkasya'y her gn savala temasa geti
ren Trk cephesindeki askeri harekatn yaknl "
1905 1907 nin katliamnn hatralar ve ihtilalin et
k\.leri mahalli halkn ihtiraslar zerine bir Perde
ekmiti. Mart 22 de Kafkasya'y genel vali oJa,
rak idare eden Grand Duke Nikolai Nikolaievich
yerine Transkafkasya'nn drt byk milli gruplt
nn temsilcilerinden mteekkil drt yeli hususi bir
Transkafkasya komitesi (Osoby Zakavkazskil Koo
mitet veya Ozakom) olarak geici bir hkumet aJ,,
mt. Bununla beraber demokratik ve muhtelif ml
!etlerden teekkl etmesine ramen Oza kom b
bir otoriteye sahip olamad ve Tra afkasy&'
nsk
idaresi 1917 boyunca daha ziyade ma
halli hw''.iM'-..
ler ve lediye idareleri tarafn
dan yrtWdiL

MJltt Aurbaycan'a tkJ Yl

395

Beklenildii gibi Azerbaycan halk arasndaki

balca siyasi rol aslnda kurulduu 1912 den beri
yalnz bir glge gibi kalm olmasna ramen Trans
kafkasya'daki en kuvvetli mslman partisi olan
Musavat oynuyordu. Mart 1917 den itibaren Musa
vat Azerbaycan halknn siyasi temsilciliine byk
apta hakimdi. Onun Trk milli duygulan harp es
nasnda bir derece azalmd. Osmanl Trkiye'sine
olan ak sempatisine ramen Musavat liderleri 1917
de Rusya ile yakn fedaratif balar kurmulard.
Musavat 19 20 nisanda Resul Zade'nin bakanln
da yapt Tra.skafkasya mslman kongresinde
Rusya'nn federatif rgtlenmesi iin bir program
teklif etti. Bu teklif maysta yaplan Moskova'daki
tm Rusya mslmanlannn birinci kongrsinde
resmen kabul edilmiti. Bu plana gre Azerbaycan
ve Rusya'nn dier Trk topraklar olarak milli
toprak btnl federatif prensiplere gre> rgt
lenmi bir blnemeyen demokratik ve Cumhuri
yetci Rusya snn otonom birimlerini tekil ediyor
lard. Btn bu her eyin stndeki hkumet sis
temine savunma, maliye sistemi ve gmrk rgii
t balanmt. Bu konferansta Musavat Azerbay
can illerinde eitim reformu yaplmasn tavsiye
ediyordu: Azerbaycan dili mahalli ilk okullarda oku
tulacak, mterek Trk edebi dili> Osmanl Trk
si olarak zaten mecburi olan Rusca ile beraber Or
ta ve yksek okullar programna alnacakt. Alnan
dier bir karar geici hkumetin siya.setinin des
teklenmesinde ve mihver kuvvetleriyle Trkiye'ye
kar savan srdrlmesinde srar ediyordu.

396

Rusya'da Pan-Trkizm ve Msliint

e Stalin'in r g tledii (K:1904 de Hemmet'd

ycan Sosyal Dem okratlan l'I
sm v e bakn) Azerba
gruplar Musavat'n Oto,
er mahaili sosyalist
dg
hatta ilp
heciy.
modern prog ramna. kar ..
nom. n
. .
1
k
J
d
11.
11
eo
y

et
ek
ger
i esa
diler. Sosyalistle r onun
ple

prens rn
reddedi
sn ve gerekse rgtleme
met
ve
Hem
Bol
k
evi kler
yara
yorlard. Daha az olma
tarafndan temsil edilen Musavat ve Sosyal Deznot.
ratlarn sol kanad - bunlar kendi zgr rgtl en,
ni Transkafkasya'da 1917 yazna kadar yerletir,
memilerdi - birbirine kar ahsi ve taktik sebep
lerden dolay her hangi dier Transkafkasya parti
lerine kar olandan daha ok bar idiler. Mart .
Haziran 1917 de yalnz onlar Rusya'da sav811l
srdrlmesine muhalefet eden siyasi rgtlerdi
(Musavat da bunu akca ilan etmemiti). te yan
dan Bolevikler sava proleteryann dikkatini onun
ihtilalci amalarndan uzaklatran bir emperyalJ
tik gizli anlama olarak gryorlard. Musavat
Trkiye'ye olan sempatisinin grnde dmanlk
larn kesilmesi iin gayretli idi. Boleviklerle ba
Musavat politikaclarnn arasndaki dostane iliki
ler onlarn Hemmet'deki ve dier sosyal demom
tik rgtlerle 1904-1907 de pesinledikleri bal
arn
da yanstlyordu.
Nisan 1917 banda Transkafkasy M ma
a
sl
kongresinin toplanmasndan ks
a bir zaman enel
mu hafazakar bat Azerbayca
nllar - balca aa
lar (hanlar, beyler( sultan
lar) denen maham
tokratlar ve din ada m
an
- bakanlgna zen. .
gn
r m.. lk sahibi N.B. Usubbekof'u (Yus Meyli)
uf
setiler. Bu parti a
nn
c. Tu.. m AzerbaycanWan
v

MflJj Aurbaycan'm lk1 Yl

kongresini maysda yapt ve Transkafkasya Tilrk

Jeri arasnda baarl bir kampanyaya balad. Bu
vakit sola kayan Musavat'tan daha mtevazi olan
yeni prti aalarn arazi btnlnn milliletiril
aesine muhalefet ederek thnamen islamc idi Bu
parti feodal ilikiler ve sadakatle hala birbirlerine
bal olan tara halk arasnda nemli destek ka
zand. Bu parti de mahalli otonomiyi ve Rusya ile
federatif balanmay destekliyordu ve liderleri
lenekci mslman kyller arasnda her zaman bir
cevap almaya muktedir olmayan ve daha ziyade ra
dikal ve ehirli olan Musavata kar ciddi bir rakip
ti. Bunun sonucu olarak Resul Zade Federalistlerle
mnasebete gemeye karar verdi ve 20 haziranda
iki partinin yapt bir konferansta birlemeye ka
rar verildi. M. E. Resul Zade, A. N. Topubaef,
M. H. Gajinski ve N. B. Usubbekof'un lider olduk
lan yeni birlemi partinin ismi Fedaralist Trk
Parti - Musavat ismini almt; fakat herkes ona
yine Musavab diyordu. Bu parti melez bir prog
ram olarak Musavatn sosyalist eilimi - keza bir
i gn, iilerin korunmas ve tanm reformu dahil
- Federalistlerin daha ok konservatif ideolojisiy
le birlemiti. Trk halk.mm hakim olduu bir Oto
nom Azerbaycan'n tekili aslnda yeni partinin her
iki blm tarafndan yalnz tam ittifakla kabul
edilen programn ksm idi. Ekim 1917 de Resul
Zade Bakan seildi ve Musavat'n sola kar genel
bir kaymas daha aikar oldu.
Bununla beraber kon.servatif federalistlerle libe
ral musavatelar arasndaki hakiki birlie hi bir za
man ulalamamt. Gence ilinden aristokrat Fe-

398

RusYa'da Pan-Trkizm ve Msltanhk

siyasi hayatl arna d e.

taradaki haki,m

deralstler
. er. Halbuki Baku de . Resu z ad e'nn esas
vam ett1
er1e ve ba z rnekSosyalstl
- Ittih t
.
eh. r1. Musavat grubu
a part. s ta
. de hatta Boleviklerle sagc
..
.
lern
, mus1umanlardan
konservat'f
rafndan temsil edilen
ndlar.
ziyade ibirliine yatk
AZERBAYCAN'IN BAGIMSIZLIGI
Transkafkasya'nn siyasi hayatnn nemli bir
tarihiyle v;uf.
olay onun 1917 - 1920 yllarndaki
dard. Bu Transkafkasya'nn balca milll grup,
lan olan Ermenilerin, Grclerin ve Azerbaycanh,
lann her birinin milli partilerinin arasnda ig al et
tikleri daha ziyade tekelci durumlar idi. Ermem,.
tan'daki ihtilalci sosyalist partisi 'Tanaksiyon Ru
sosyalist ihtilalcilerinin programna ok yaknd,
fakat siyasi sahneye tamamen hakim olan daha r.i
yade milliyetiler idi. Grcstan'da yerli Menevik
ler Ermenistan'daki Tanaklarn ayn bir tutumd&
idiler. rnein ekim 1917 deki tm Rusya Kurucu
Meclis seiminde Transkafkasya'daki btn Ermet
nilerin oyu olan 419.887 oyu Tanaklar toplamtt
Transkafkasya Menevikleri Grclerin % 80 oym
da.n fazlas otan 660.216 oy almlard.
Musavatn durumu Azerbaycan'da Ermeil'
tan'daki Tanaklar veya Grcstan'daki Menevik
ler kadar kuvvetli deildi, fakat hala en kuvvetli tek
mslman partisiydi. Ayn seimlerde musavaf4t"
lar Transkafkasya mslmanlarnn % 63' olan
405.917 oyu, onlarn mslman din adamlar ve
sosyalist rakiplerinin aldklar 228.889 oyuna ka'P'

Milli A.erbaycan'n iki Yl

399

Bu grnteki kuvvet bununla bera

lk almlard.
yanst
ber Azerbaycan'daki durumun kendisini tam
ou
enlerin
bir
destekley
lar
myordu. Musavatc
Kars ve Erivan illerinden Osmanl Trkleri veya
Batum ve Zakataly blgelerinden mslman gr
clerdi (Ajariar ve Inghilcis) ki bunlarn hepsi Azer
baycan snr.lar dndandlar. Baku ve Gence illerin
deki mslmanlann kuvvetleri daha ok dalmt,
halbuki enternasyonal Bak oylarnn ounu Er
menilere, Ruslara ve milli olmayan komnistlere ve
Sosyalist etiketlilere veriidi. Azerbaycan'da Musa
vatn nisbi zafiyeti 1918 sonunda Musavatn Azer
baycan parlementosuna 120 milletvekil iin ancak 38
milletvekili gnderebilmesiyle aikar olmutu. Bu se
bepten Azerbaycan'n bamsz bir devlet olduu
devre esnasnda Mu.savat, Grc ve Ermeni rakip
lerine nazaran daha az salam tutumda iq.i ve dier
partilerin ve bilhassa sosyalistlerin ve daha ok kon
servatif milli demokratlarn ibirliinin desteini
temine devaml olarak mecburdu. Bununla beraber
onun Azerbaycan'd.aki mstesna olmayan duru
mu onun nemli mahalli nufuzunun yrtlmesine
engel olmuyordu.
Bu popler Transkafkasya partilerine kyasla
Bolevikler zayft. Kurucu meclise Transkafkasya
seimlerinde onlar tm 1.996.263 oyun 85.960 m ka
zanmlard. Hatta onlar Bak'de bile esasl bir des
tek bulmamt ve ehir 1917 de Boleviklerin kendi
leri de dahil muhtelif sosyalist partilerin koalisyo
nunun hakimiyetine devam ediyordu.
Ekim ihtlfilinden sonra Transkafkasya'nn ba
lca milleti - Ermeniler, Grcler ve Azerbay

400

Rusy a'da P an-TrkJzm ve Mi ist nal

canllar _ Sovyet reji mini anmay reddettiler,

u ve Boleviklert
Kafkasya dalaryla korunm
aret laak bir bl
balangtaki zafiyetlerine ce .
_
n orgutlennesil
tm
ume
huk
ya
fkas
nska
Tra
l
gese
baardlar. Rusya'dan ayrlmay istemeyen bu b61gesel hkumet lm geici hkumetin bir ka ay,
lk mahalli ekliydi. Bununla beraber Rus Partiler(
esasna gre deil de mahalli milli siyasi rgtleri
ne gre tekil edilmiti. Mevcudiyetinin beinci ayn.
dan sonra bu Transkafkasya geici hkumeti Al
nan ve Osmanl Trkiyesi 'bakomutanlnca mn,.
cut olmayan demokratik Rusya ile olan nazari haf,
larn kesmesine ve bamszln ilana zorlandlar.
Bu l milli cumhuriyet bir ay ve bir gn Yaacl.
Dier d basklar ve i gerginlikler karsd&
Grcstan, Ermenistan ve Azerbaycan'a ayrlaU'
26 mays 1918 de bir Grcistan Cumhu riyetinin ve X
mays 1918 de bamsz Azerbaycan'n kuruldup
ilan edildi. Bir ka gn sonra Ermeni Cumhuriyet
dodu. Azerbaycan'n bamszlnn ilan ve Soy.
yet hkmetiyle ilikilerin kesilmesi yalnz mUD
duygunun artmas ve ayn zamanda Osmanl gezt
rallerinin deil, fakat komnistlerle Bak elriDill
durumu zerindeki iddetli atmalarna da baih
idi. Bolevik ihtilalinden bir ka ay sonra nemli bif
ksm hala onlann Stalin ve dier Bolevik liderie
riyle Hemmet'deki ibirlii gnlerini hatrlayarak
bu yzden milli program iin yaplm olan birDI
Sovyet tebliinin nemli derecede etkisi altnda
iken Musavat liderleri Moskova ve Bak komUit'
!eriyle ilikilerini hazrlamak iin ii geciktiriyordu'
lar. Yalnz 13 mart 1918 deki Bak'deki Bot,evik

Milli Az.erbaycan'n :tJ,J Yh

ayaklanmas ve Ermeni Tanak askesi teekkl

!erin mslman halkn katliama uratmas niha
yet Musavat'n kararszlna bir son verdi. N:san'
dan itibaren Azerbaycan liderleri tamamen Trki
ye'ye bakyorlard.
Azerbaycanllarn Bak'y tekrar ele geirme
!eri ancak Osmanl Trkiyesi birliklerinin yard.
myla baarlmt. Gen Cumhuriyetin ne silah ve
ne eitilmi subaylar vard ve kendi silahl kuvveti
Azerbaycan'n bamszlnn sonuna kadar ivi r
gtlenmi ve disiplinli bir organ olmamt. Bu :;e
bepten mslnan halk Trk ordusunu Bak Sovye
tine kar onlar koruyucu ve Ermenilere kar sa
vata bir mttefik grerek heyecanla selamladlar.
Bundan ziyade Musavat liderleri onlarn Trkiye ile
birlemeleri zamannn artk geldiini umuyorlard.
Bu kendisini Azerbaycan'n babakan Han Ko
isk'nin Osmanl kuvvetlerini selamlayan nutkunda
ki apak ifadede buluyordu :
Aurbaycan nJbayet gayesini elde etti n y6z yllk eski ideali
olan btii Trk balkJann - SuJtau bayra altnda birle,tir
me - 1albt oldu. Volga'mn Tatarlan, Tnmluflusya'an artla
n ve Orta Asya'nm Uzbek, Krgz n Hiyn ve Blara balk biiyk
bir umutla Trk ordmunun getirecei zgrl beklemektedirler .t

Han Koiski devamla Azerbaycanllarn bil

tn hayatnn Osmanl mparatorluunun geni dn
ya siyasetiyle tam bir anlama iinde olmas, n bil
dirmekte ve hkumetinin eskisi gibi hayatnd'l
planlarnn tam ahenk iinde olmas fikir ve siy83i
faaliyetlerinin Osmanl lmparatorluunun siyaseti
istikametiyle yiitlmesine, devam edeceini va-

402

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslmanlk

.
v hem Azerbaycanllar hem
dedyordu. Bu syle
Ordusu,
. fndan Yaa sn Trk
.. yaa.
Trkler tara
ur
atla se
tezah
diye
birlemesi
sn T rk halklarnn nda P nt"urk' m du gularn.
itab

_
laml and. Sultana h

an
opuba
Ba
n
tn
iye
ur
mh
da Azerbaycan Cu
:
ef daha az kesin deildi

;alhm: Hali
elde etmek iin
.. feyi
.
. padiah
Allabn (nayetiYe ga. yemi
a
olar
k
gonn
n
..
"
ek.
kler
Tr
u anlarn ve btn
b''t n m l"m
ti,
v
D
bir
e
Trk
kk
le
evvel

...., zaman
ustme.ap, b'r u uHme
Siz
ycanllar
erba
b
Az
enm
ve
iz
ettin
,
l
Azerbaycan n beye tini kahu
.
.
..
tttnz. Bz Azerbaycanllar bu
sevgu ocuklarmdr demeyi .. lutfe
..
.

Karclennz 0s nanl T"urklen.

erefi hatrhyoruz. Ve bizim buyuk
1
.
.
na
yetty e y aaya.
balesinio
nin Padisah
. ' btn mslmanlann

calz.

Resul Zade ve Azerbaycan heyetinin dier

yeleri 6 eyll 1918 de 1stanbul'da Halife sultann
iyimser himayesi altnda tazimatlarn ayn tarzda
ifade ediyorlard.
Bu medhiyeler hi phesiz dou usulubunda
ki tipik ssl formilerle doldurulmutu, fakat a.z
olmamak zere Trk - Azerbaycan ilikilerinde Mu
savat liderlerinin Alman - Trk zaferinin sonucu
olarak aslnda Trkiye tarafndan idare edilen b
tn Trk halklarn birletirmenin bir devlet veya
fedrasyonun yaratlmasn umut ettiine ahadet
ediyordu. Trk Azerbaycan askeri ve siyasi ittifak
bu nihai amacn elde edilmesinin ilk adm olarak g
rlyordu. Bu durum Trk ordusunun Bak'y ir
gal ettikten sonra Daitan'a da girerek Rusya'
nn mslmanlarla meskun topraklarnn kontro
ln ele almak suretiyle Trk ordusunun mte&
kip hareketleriyle daha da destekleniyordu.

Mill Azerbaycan'n tki Yl

403

Bununla beraber mttefiklerin orta Avrupa.

kuvvetlerine kar zafer kazanmalaryla Yakn - Do
uda durum deiti. Trk ordusu ilerlemesini tlur
durdu ve ngiltere komutanlnn talebi zerine
Trkler ancak iki ay Bak ve Transkafkasya'y i
galden sonra buralan terkettiler. Ksa tecrbe bu
nunla beraber Trk ve Azerbaycan ilikilerine l
zum olmadn gsteriyordu. te yandan Musavat
ve Azerbaycan hkumeti, Trkleri Aabey:. gibi bir
mttefik ve hami olarak grmekte ve i meselelerini
bamsz olarak halletmek istemekteydiler. Fakat
Trkler grnte Azerbaycan' sadece yeni bir
Osmanl vilayeti olarak ayn zamanda geici olmak
zere kendi mukadderatlarn tayin eden ve belki
Trkiye ile birleecek bir memleket olarak gryot
lard. Haziran ve Temmuz 1918 de Trk ordusunun
igalini memnunlukla ,arlayan Han Koiski
ayn yln sonunda Osmanl mparatorluunun as
keri temsilcilerinin Azerbaycan hkumetini hi
hesaba katmadan Azerbaycan'n i ilerine karma
larma ait vakalann pek ok olduundan:. Nuri Pa
aya ikayet etmiti. Bunu gsteren bir olay ola
rak Osmanl Komutanl Han Koiski'yi hku
metten onun sosyalist meslekdalarn uzaklatrma
s iin zorlam ve Azerbaycan'n ticari birliklerini
ve muhtelif sosyalist rgtlerini datmt. 1.tti
malden daha ok olarak eer Trkiye Birinci Dn
ya Sava zaferle sonulansayd Azerbaycan'n ba
mszl sona erecek ve bu gen Trk Cumhuriyeti
ilk admda Ziya Gkalp'n tasarlad Trk genile
mesinin balang devresinde onun daha kuvvetli
komusu tarafndan yutulmu olacakt (Ksm VIll

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslii.aa:1t

.
Carr'in 1918 in Musavat h\iktt
k E. H
bak1,n ).
nl n n kuklas. den:e
Tu: aske;i komuta
metne
Han Koiski' nin idaresine Oaf
.
si ok sertt, akat
akca ha k'm oldug- una phe
n
ini
ller
ra
gene
manh
edilemezdi.
'
.
'y terkettikleri ayn
Tu. rk b.rlklerinin Bak .
.
. .
rnce gal edld. A:ll!r.. de eh'r ngiliz mfre
zele

gun
_ dolaysyolan dost1ugu
baycan hkumeti Trlrle
bulunacaklarndan
1a mu Ltefiklerin msllemede

bak Zthanot
1
er

korkmaya balad. Yeni d , h

'
tfndan General Thompson a o ge dnz nut
aa
m
kunda tngiltere'yi Azerbaycan'n sada kat'ilm
d nyor ve Mttefiklerin alcenapll ha kknda
Koiski'nin Nuri aaya drt ay evvel ho gedl
nutkunda syledii Mterek sulh abasna daya
nan yeni bir parlak beraberlik devrin btn nifat
iinde, kanayan ve cefake insanlk iin aldn...
Halkmzn tamamen..... . onun byk kardeleri
olan Avrupa halknn ...... yksek ve mukaddes ide
ali adna kendi ailesi iine alacan reddetmiyecelde
rini mit ettiklerini bildiriyordu. Bu vakit Musa
vat liderlerinin nutuklarnda bat Demokrasisinin
sloganlar ark uslub ile meharetle yer bulmutu.
TOPRAK DAVALARI VE POLTKA
Yabanc siyaset ile kafalar igal edilen ve h
gn artan i gerginlikle Musavat hkumetinin her
hangi bir hakiki reform iin ok az vakti vard. Ba
kU'deki rejimin bir ok defa deimesine ve l"
gallere bal olarak dnya apnda olduu kadar

Milli Azerbaycan'n Ud Yl

405

k endi

Azebaycan halk zerinde de geici bir

rejimin alaca tedbirlerden fazla yeter bir oto
riteye hk metmeye muktedir deildi. mr kavga
ar Ermeniler;- Grcler, Beyaz gnll ordusu ve
hatta ran'la dmanlklarnn srmesine sebep olu
yordu. Pantrkizm ideolojisine ramen hkmP.t
kendi Pa n tslamik yaylmas damgasn ilan edi
yor ve Trk olmayan snr topraklarndaki mUs
umanlarla birlemeyi dnyordu. Paris'teki sulh
k on feransnda
Musavat heyeti tarafndan aa
karld gibi Byk Azerbaycan'n snrlar Ba
k ve Gence illerinden baka Dastan'n msl
man hal k n , Zakataly'nn Grc dili konuan ngh
lois mslmanlarn, Erivan ve Kars'm Trklerini ve
hatta Karadeniz'in Azerbaycan'dan tamamen Gr
c Ermen iler tarafndan tecrit edilmi olan Grc
dili konuan gney kylar mslmanlarn da
iine alyordu. Bundan baka Musavat hkumeti
Ermenilerin Karaba Zengezur blgesini katmay
talebediyor ve hatta buralar zapta balyordu. Bu
tutumlar Azerbaycan ile komular arasndaki ili
kilerin iddetlenmesinin kanlmaz sonucu ile neti
celeniyor ve tecrbesiz A.erbaycan idarecilerinin i
ilerine bakmak iin vakit bulamyacaklar kadar
dikkatlerini bu konulara evirmeyi foabettiriyordu.
Cumhuriyetin iinde halkn te birini tekil
eden onun iki ba aznl Ermeni ve Ruslarla olan
ilikileri tehlikeli k almt. Esasl ekonomik ve ta
rm problemleri de halledilmeden duruyordu. Trans
kafkasya Cumhuriyetinin dalmasndan evvel 1918
in balarnda Meclis bir kanun kararak byk

Rusya'da Pan-Trldm ve Miislmant1t

406

n asillerin mallarnn .is

apta toprak sah'bi ola
un Agalann Gence
cadm karar. 1.tr dBu kan
nden dala fazlaslinin
br
tte
dr
olbtn ara zsnn
.
erin 2.800.000 ne kar lk
. re . koyu
.
mak uze
klan bat Azerbaycan
1.120.000 desitine sahip old
Azerbaycan h
assa nemliydi. Bagmsz ence,nn
. . b"lh
n
.
. tokars
sonra
G
lnden

'
teekk
kfmetmm
ekk"l
esk' federal st
rat mlk sahiplerinden mute
fndan bu katara
ad
1er o1an Musavatn sa kan
"
nun yeni bir bildiriyle kaldlmt. yem. hku
tin konservatif tarm siyaset 1918 de Osmanl aske
ri gcnn yardmyla ok :kerre tazyik altnda
tutulan bu politika kyllerde karkla sonulan
mt. Ekim 1919 da, Azerbaycan bamszlnn
sona ermesinden alt ay evvel Musavatn sol kanad
sosyalistler ve baz dier solcu gruplar tarafn
dan desteklenerek orijinal tann kanununu d
zeltmek 'zere bir deneye geti, fakat partinin sac
grubunun muhalefetini nleyemedi.
Azerbaycan'n ba kayna olan Petrolun ihr&
cndaki glkler bir ekonomik krize sebep oldu.
Petrol iilerinin yevmiyeleri dkt ve ii mem
nuniyetsizlini komnist propogandasyla iyice k
krtlarak bir ok grevlerle gsteriyordu.
Ksa mrl Azerbaycan hkumeti bir alands
ok baarlyd. Bu eitim ebekesinin Trkletiril
mesiyle Azerbaycanca ve, Osmanl Trkesi btn
resmi okullarda Ruscann yerini alyordu. Bir ok
yeni Trk orta okullar ve bir niversite almtl.
Milli basn da geliiyordu.
1918 - 1919 knda Tr k birliklerinin ayrlma
sndan sonra ve ngiliz endielerini tesk
in iin bir
A

Milli Azerbaycan'o lkl Yl

407

Azerbaycan parlementosu topland. Bununla beraber

bu ancak snrl biir rol oynad, zira iktidar petrol
adalan ve Gence mlk sahiplerinin ve Musavat:.n po
litikaclarnn ellerinde kald. Firuz Kazemzade hakl
olarak bu atan kark elemanlarn etkisiz koa
lisyonunu A.I. Krylov'un hikayesindeki kuu kuuna,
stakoza ve turna balna benzetiyordu. Seim es
nasnda yaplan idari baskya ramen Musavat yeni
parlementoda ounluu derleyememi ve yz yirmi
sandalyadan otuzunu kazanm, Han Koiski ba
kanlndaki milli demokratlar yedi mebusluk, hkf
metin mslman sosyalistler birlii on iki, Azer
baycan'n kuzeybat kesiminden ilerici bir sunu gru
bu Ebrar yedi mebus g9ndermiti. Parlementonun
ar sa kanad olan Musavat'n ezeli dmanlar It
tihat (Konservatii elin adanlan) otuz delegeden m
teekkildi. Aznlklar yirmi bir Ermeni ve on Rus
delegesiyle temsil ediliyorlard. Geri kalan sandalya
dank gruplarnd.
Azerbaycan'm bamszlnn kaderi iin ma
alesef balca hakim parti olan Musavat homojen si
yasi bir rgt deildi. Resul Zade, Gajinski ve di
er aydnlarn nderliindeki Musavatn sol kana
d liberal ve ok defa radikal eilimli idi. Bat Az.er
baycan aristokratlarndan mteekkil sa kanad
1918 bahanndan 1919 - 20 kna kadar hkumetin
banda kalan Han Koiski'nin sosyal demokrat
lannca destekleniyordu. Her iki kanad srekli ola
rak ekime iinde idiler. Bir mali s1fandal Khan
Koiski ve bakanlann ekilmeye zorlaynca onla
nn yerine eski federalist ve sa kanadla sk ba;la

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslmanlk

408

Zade ve Gajinski'nin nufuzu

o
rna ragmen .n:;,,. sul
siyle desteklenyordu. YeN. B. Usubbekof'un kabine
. Resu l zade ve
bakan 'd'
. .
n kab'nede GaJ'inski de
..
kilernn
l
le
Gajinski Sovyetler Birlii' .
alli komunst temin ettiler ve her ks mah
mesn
.. .
snn
part
t
Azerba.yer iin olduu kadar komnis
m
mu
bak
nda
duru
n da
ki
huku
da
can'da 1920 ban

arac
ta
idiler.
mak
ha yattrc siyasete bala
v

ye:n

Sovyet hkumetine yaklamaya ait yeni siya

set yalnz Musavatn sol kanad ve mslman sos
yalistler arasnda deil an sac ittihat tarafn
dan da destek bulm utu. Bu sonuncu grup Musavat
tan daha az milliyeti idi ,ve partisinin esas tab a
nmda mslmanln dini prensipleri yer almt,.
iilerle Snniler arasndaki geleneksel dmanlk v
ii din adamlarnn - lttihadda hakim - ran di
ni hayat ve kltryle olan eski balar Ittihad'n
Pantrkizme kar olmas iin hi phesiz hayati
nemi vard. Dil veya rk birlii prensiplerini dinin
stnde tutan Pantrkistlerin milliyetilii onlarn
gznde peygamberin renilmesine karydlar.
Mslmanlk daima umull olmu ve milli hare
ketlere inhisar etmemitir. lttihad'n yeleri yalnz
slam birlii asndan dnmelidirler... . Partimizin
hakiki bnyesine yalnz Azerbaycan
Trkleri de
il, fakat ayn zamanda lran'n ve Kafkasya'nn Da
gstanllan da katlmaktadrki bu
peyo-amberin tara
fndan telkin edilen enternasyona
li derinligini
teyt etm
tr>. Snni PanTrkistler
inin muhalifi
olarak Ittihat istemeyerek, En
tern
asyon alist doktri'.
.
.. .
n ve komun
zm propagandasn deste
klemitir. Ken
v

Milli Azerbaycan'n ki Yl

savata
dilerince Bolevikler ittihad Musavata kar
millet
ustalkla desteklemiti ve ar sa ile an sol
birle
le r st birlik prensibi altnda geici olarak
miti.
AZERBAYCAN BA(.HMSIZLIGININ SONU
t blnme ile kopmu ve komularyla a
maclan zayflam olan Azerbaycan iin 1920 nin ilk
aylarnda mart - nisan 1918 Bak katliamndan beri
btn ilikilerini kesmi olduu Sovyet hkumeti ve
komnist partisiyle dostane siyaset gtmeye ba
lamaktan baka yapacak bir ey kalmamt. Trans
kafkasya'dan ngiliz kuvvetlerinin ayrlmas ve 27
mart 1920 de general Denikin'in Beyaz ordusunun
kmesi ile - ki bu durum Azerbaycan hkumeti
ni de bir alarma frsat vermi ve onu iki yl sre ile
kuzeydeki Sovyet kuvvetinden korumutu - Mu.sa
vat kendini Kzl ordu ile kar karya bulmutu.
Moskova merkez komitesi Ermeni komnisti Anas
tas Mikoyan, 1918 de Bak'y terkettikten son
ra Bak komnistlerinden yirmi beiyle beraber
Menevikler tarafndan ldrlen Shaumian'n yeri
. ne Azerbaycan Bolevik rgtnn liderliini al
mak zere grevlendirilmiti. Bak'de Mikoyan, Va
hitof, Sultangalief ve Validof'un Volga Ural ve
Rusya'nn dier Trk blgelerindeki Trk milli ko
mnistlere benzeyen bir rol oynayan ayr bir A.ur
baycan komnist partisini rgtledi. Bu yeni parti
gayretlerini Trk halk arasnda Mu.savatn nfuzu
nu kmsetmeye younlatrmt. ubat 1920 de
yaplan birinci kongrede t>arti liderleri amalarnn

it

R-ya'da Pan-Trklzn ve M

Sovyet sistemini Azerbaycan'da yerlemesi old

nu akca bildiriyorla ve kongre : o yaa At.e,.
.
baycan Sovyet Devlet. .. ok yaasn dunya ihtlllll,
szleriyle sona eriyordu. 1920 banda Moskova h;;
susi bir Kafkas brosunu (Zakavkaz koe Buro, v
Kavburo) bir Grc olan S. Ordzhonikidze ve
Rus olan S. M. Kirof'un - ki bunlarn her i kialck
Transkafkasya'da uzun ihtilal pratiine sahip
- idaresi altnda kurdu. Kavburonun devi G
tan, Ermeni ve Azerbaycan komnistlerini deste
Iemek ve bu milli cumhuriyetlerin Sovyet peyki
olmalarn hazrlamakt.
Mikoyan ve Kavburonun Azerbaycandaki
Kemal Paa ("Atatrk) nn bakanlndaki Osmanh
Trkiyesi'nin bu cumhuriyetin olduu kadar
meni ve Grc cumhuriyetlerinin Moskova'nn kot
rolne gemesine mani olmamas, hatta yardm .,.
mesiyle kolaylamt.
Yunanllarla savata,
mttefikler ve Ermenilerle atmada Kemalistler
Moskova'ya bir mttefik olarak bakyorlard.
Sovyetler bunun yannda Kemal Paaya silah
ve cephane ile yardm ederek hazrlyorlard. On,
lar Orta Asya'da Cedidlerin ve Kazan'dan Vahidof'
un mslman komnistleri gibi Kemal Paann do
uda onlarn ihtilalci hareketleri iin, uygun bir !!et
olabileceini umuyorlard.
..
Azerbaycan Komnistlerin ve Kemalistlerin
mterek gayretlerine kar direnememiti zira bil
hassa Richard Pipes'in ia:et etii gibi Kemal paa
bu sahadaki btn ilgilerini her eyden nce ak

Milli Azerbaycan'n ki Yl

411

am., her ne hal olursa olsun buralarn komnistler

tarafndan zaptn iyi karlamtr:. diye bilhassa
bildirmitir. Hkumet iinde anlamazlk hkm s
ryordu. Han Koiski ve konservatif burjuva kanad
Resul Zade ve Gajinski'nin tavsiye ettikleri kom
nistlerle ve Sovyet hkmetiyle sulh iinde ibirli
i yapmay kabul etmeyerek reddettiler. Fakat on
bebin kadar olan onbirinci Kzl ordu Dastan'da
Azerbaycan snrnda yer almt ve Mikoyan'n
mnist yuvalan Kavburonun idaresinde gitgide kuv
vetleniyordu. Kavbro ile faaliyetini tanzim eden
Bak parti rgt o zaman Astrahan'da bulunan.
S. M. Kirof'a unu bildirmiti :
Bizim planmz udur: Biz sava blmleri i.lni kuvvetlendlre
cei.z, yer alt sav317 glerimizi rgtJeyeceiz. Bizim hareketimiz
Astraban'dan yaplacak saldnyla ayn zamanda olacaktr, nk
ODSUZ bizim hareketimiz anlalamaz. BaJ. ehrinde 20.000 30.000
iman emrimizde, fakat bunJan silah yoktur. Mungan stepinde
silahl 8 10.000 insanmz var. Ell7.avetopol (Gence) UiDde halk
ihtilale eilmi;r ve ayn BaJ.'de de hls.wdlmekted.ir. Bir ayaJ.lan..
ma halinde kuvvetti olacaz. 2.500 tfek, cephane, bomba ve ta
bancamz vardr. Sizi sabrszlkla bekliyoruz.

Ayaklanmann olmasndan iki evvel 9 mart 1920

de Kirof Bak yuvalarna gnderdii yazda :

Blrlikleriiz arasnda muntazam balar rgtleyiniz, blrlik1e

rinizi oobirinci ordu ile mterek baraket etmek zere bazrlayz.
Dmanlann silahl trenlerii tabliyesini nlemek iin kprleri
tahrip etmek zere bilhassa dikkatinizi vermelisiniz." Zeliz art
hno Dmana (Azerbaycanllar) kar onun geri sanan.oda bu
hangi byk bir hareket ancak bizim komutamzn imlyle o..
caktr.

Bu titizlikle yaplan hazrlklar byk apta l

zumsuzdu, zira Mu.savat hkumeti Sovyetlerin he
sabettiklerinden zayft. Cumhuriyetin kk ve
fena rgtlenmi ordusu Osmanl Trkiye'si su
I

412

Rusya'da Pan-Trldm ve MsJnat

baylarn komuta snda yaptklar Err_nenistan 'dakf

sava ta komnistlere kar memleket sav una cak
gte olmamt, nk Trkler byk bir arzu ile
Kemalistlerle Sovyetler arasnda topra k temasn n

kurulmasn bekliyorlard ve Sovyetlerin nilfus e

t
melerine kar deillerdi.
27 nisan 1920 de Kavburo Sovyet htikfmeti ve
Bak komnistleri adna iktidarn on iki saat i ind e
devrini talebetti. Bu ultimatomun arkasn bekle
yen Ordzhonikidze emrindeki onbirin ci ordu tabu
lar Bak'den yalnz otuz mil uzaktaki Dasta n'da
mevzi almt. Azerbaycan parlementosu son ot uru
munu yapt ve Bak Komnist mfrezeleri binay
sarmlard. Ultimatom hi muhalefetsiz kabul edil
di. Parlemento kendi ve milli hkumetini feshet
mek zere oylad ve iktidar Boleviklere devretti.
Ertesi gn Bak komnisti ve evvelce Hem
met yesi olan Neriman Nerimanof hkmeti ku
ruldu. Kabineye sekiz Azerbaycan mslmanlarn
dan (komnist, Hemmet yeleri, biri ii ran Ko
mnist rgt Adalet Han), Rus komnisti da
bildi. Han Koiski ve evvelce Savunma bakan
olan General Mehdaro olmak zere bir ok Musavat
liderleri ve Sa kanadndan aristokratlar tutuklan
dlar. Resul Zade Stalin'in ahsen komnist partisi
ne katlma davetini reddetti ve 1921 de memleket
ten kat. Bu ara dier sol kanat Musavatclar ko
mnist sralarna Azerbaycan'da 1920 balar nda
Sovyet, rejiminin belkemiini tekil iin katldlar ,
fakat onlarn ou bir ka sene sonra partiden
karldlar.

Mini Az,erbaycao'n_ tki Yh

,u

Bamsz Azerbaycan'n iki yl sonra hukuki

roevc udiyeti sona erdi. 12 mart 1922 de lm olan
A zerbaycan, Grcistan ve Ermenistan Transkaf
kasya Federasyonu tekrar Sovyet kontrolne gir.
30 aralkta bu federasyon RSFSR, Belonssa
ve Ukrayna ile Sovyet Birliini tekil etti ve bu za
.
'mandan itibaren Azerbaycan Sovyet cu mhurye tieri ailesine resmen ait oluyordu.

KISIM XVIII
SONU
1920 de Rusya'da i savan sonu ve Sovyet re
jiminin tutunmasyla Rusya Trklerinin tar ihi nde
nemi bir devir kapanm oldu. Bu yl iinde be
Trk Sovyet Cumhuriyetinin doduu veya nih ai
rgtlenmesi grnyordu. Bunlar Azerbayca.n
n durumunda olduu gibi bamsz bir Sovyet
devleti, veya Tataristan, Bakrya, Kazakistan ve
Trkistan gibi otonom birliklerdi. Bunlara 1920
de hkumetin hanlarn elinden komnist grup
lara ve onlarn Cedid seyyar mezlerine e
mi olduu Buhara ve Hiyva'nn Halk demokrasi
leri de eklenebilir. Otonom Trkistan'n 192S-de
bunu izleyen Cumhuriyete blnmesi - bunlardan
her biri netice olarak USSR ( = Sovyet Sosyalsit
uralar Cumhuriyeti? nin tam selahiyetli yesi
durumunu almlard - Orta Asya'daki siya
si durumu deitirmemiti. nk btn pratik
maksatlarla onun gelecei daha yln evvelinden
tayin edilmiti. Sovyetler grnte bu Trk otonom
cumhuriyetlerin yaratlmasyla Trk vatanseverle
rintn bir nesil boyunca savatklar gayeye eri
mi olmalaryla milli itiyaklarnn tatmin edilm"
olduklar eklinde mlahaza ediyorlard. Onlarn dil
leri Tr.it halknn ve Trk kltrnn yuvalan ol
duklar ilan edilen cumhuriyetlerin resmi dili yapl

4L5

Sonu

t. Bu Trk Sovyet Cumhuriyetlerinin statleri

nihai olarak tayini bununla beraber Trk milli
:ygular n ancak boa karabilmiti. Bu_ cumhuri
etlerin domasyla beraber olarak bu yen otonom
iopraklar Sovyet devletinin ve komnist partisin
kontrol altna girdi. Azerbayc nisan 1920 d
Sovyet peyki ve sonra 1922 de Sovyetler Brg
yesi olunca kuvvetli olmamakla beraber hala mill
ve bamszd. Mays 1920 de ilan edilen Sovyet
Bakr anayasasnn dzeltilmesi bu kk Ural
olan
topraklarn hakiki otonom gelimesi iin
Asl
d
a
d
n
ediyordu.
mahrum
da

frsattan
son
nlen Idil Ural devletinin sadece bir glgesi olan
Tatar otonom cumhuriyetinin mays 1920 de kurul
mas geni apta Bolevik propogandas dnceleri
ile meruttu ve bu cumhuriyet Sovyet idaresi ve
komnist partisinin daha balangcndan itibaren
sk kontrol atnda idi. Aym olaylar austos 1920 de
daha evvelki yllann Ala Orda otonomisinin yeri
ni alan Kazak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriye
ti rgtn tasvir ediyordu. Nihayet Cedidler tara
fndan 1919 da tatbik edilen Trkistan'daki Trk
Sovyet Cumhuriyeti ismi yerine eyll 1919 da Oto
nom Sovyet Cumhuriyeti ismi konmu ve Cedidle
iktidardan karlmt.
A

MSLOMANLIK - LAY1KLET1R1LME VE
MLLYETLK
Trklerin milli abalar hi phesiz 1920 de
son bulmam ve bununla beraber Trk milli hare
ketin tarihinin son sayfalar bu tarihle kapanma

416

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mstlllal

ve nisbeten siyasi dil

mt. Fakat 1905 de balayan
nceleri serbestce ifade etme ve ge'1 nesli nUt
ruhla eitme frsat 1920 de aka sona ermiti,
Rusya .'daki Trkler iin Sovyet tab.'alarnn hay a
tnn ve dncelerinin daha evvelk zamanlarda ta
savvur edilemeyen totaliter kontrol ile ken dini
gsteren yeni bir devir balamt.
Belki Rusya'daki Trklerin tarihi iin hala btl
yk nemi olan 1920 den sonra onlarn, kltr ve
hayatndaki mslmanlk etkisinin birden bire kay
byd. Gerekten Trk medeniyetinin layklerne ola
y dnceleri bildiimiz gibi son yz yln ortasua
doru inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa'nn TUr
kiye'de eski edebiyat ve basma kalp dnceleri
reddettikleri zaman balamt. Bu kltrel layt
leme onlarn arasna smail Bey Gasprinsky'nin

ni metod okulunun girmesinden sonra Rusya Trk

lerinin hayat iin hususiyet arzetmiti. Akora ve

Agaef rk olarak Trklk ideallerini mslmanlk
tan stn tutmalaryla bu gelimeyi bir adm daha
ileri gtrmlerdi. Bununla beraber bu, aydnlarn
bir hareketi olmaktan ileriye gitmedi ve ne btn
halka ve ne de devlet tarafndan alnmad ve Kaf
kasya ve Orta Asya'da ve hatta Volga Ural b&,
gesinin ehir blgelerindeki mslnanlarm konser,
vatif dncelerini ok az etkilemiti. 1920 den son
ra layikleme hkumetin programnda ve ideolojisin
de mecburi ve daimi bir olay olmutu. Geici baz un
tiyazlar dnp.a Trk ocuklarnn bulunduu okul
larda mslmanln retilmesi son bulmutu. MJl.
ezzinlerin namaz vakitleri minareden ezan okumlt
lan yasaklanmt. Camiler ksmen kapanmt. "

ll-----

SoDO

41'7

renciler, says azalm olan medreselere gitmekden

ekiniyorlard. Bundan baka arap harflerinin yel'in
1939 da K
1925 - 1927 de la.tin harflerinin ve 1937
m.lman
i
Trklerin
ril alfabesinin konmas Rusya
dnyasndan kltrel olarak ayrmakla sonuland.
Aslnda mslmanlarn layikletirilmesi bu
meme ketteki islam dininin durumunu sarsmas yal
nz Sovyetler Birliine snrl kalmamt. Osmanl
Trkiyesi - ki Kemal Atatrk'n kuvvetli davra
nyla 1920 de yeniden canlanm olarak milli Trk
Cumhuriyeti olmutu - en azdan otuz yl halk ze
rindeki uzun yllarn islam dininin nfuzuna kar
ok kere iddetle savamt. Trkiye'de Kur'an ba
slamyordu, arabca dua yaplmas kesilmi ve la.tin
harfleri Trke kitaplarda arapcann yerlerini al
mt. Sovyet hkumeti gibi Kemal Atatrk rejimi
dervi tekkelerini, drt yz yetmi dokuz medres
nin hepsini kapam ve din derslerini okullardan
karmt. Trkiye'de mslmanlk ok nazik bir du
ruma girmiti ve Kemal Atatrk'n reformist a
balan allah inkar eden komnist siyaseti iin uy
gun durumlar yaratyordu. Bu sebepten 1920 de is
lam dininin, felsefesinin, sosyal koullarnn ve hu
kuk sisteminin halk zerindeki hegemonyasna son
vermek zere btn Trk soyundan memleketlerde
manevi bir buhran gelimiti. Rusya'nn Trk saha
snda byle siyasetlerin nihai sonucunu daha n
ceden her ne kadar grmek gse de yeni devrin
1920 de baladna da az bir phe olabilir ve bu
devir iinde Kazan, Bak ve Takent ada ba
t kltrnn la.yik koullarna hala Karai, Mekke

,us

Rusya'da Pan-Trk.izm ve Mslman,l(

ve Kalire'nin dini tutumlarndan daha ok ba

lanmt.
slmanln ruh ykseliinin Rusya 'l'rk
le inin dncelerindeki azalmas ister istemez on
la n mill ahlaktan mahrumiyetini veya hatt a milli
duygularnn zayflamasn zmnen gsteriyordu. Bu
nu aksine Sovyetlerin Trk soylu halk arasnda
bu dini etkinin azalmas nihayet onlarn milli hvi
yetin:n daha kesif olarak kristalize olmasyla sonu
lanacan tahm:n etmek mmkndr. Mslman
larn geleneksel siyasi kavramlarnn ve Pan-isla
mizmin bymesinin Rusya'da 1905 - 1917 yllarn
da nslmanlarn siyasi. faaliyetlerinde onlar bir
letirmeye ve tesirli olmasna yardm ettiine p
he edilemez. Ayn zaman iinde ise mslman
cemaatiyle sk iliki kurma duygusu milli h
viyeti ve meydana kan engeller Trk milliyeti
liinin teekkln ve bunu halkn benimsemesini
gletiriyordu. slamiyet ok defa Rusya mslman
lan arasnda milli dnmeyi glgelemitir. Ako
ra'nn Pan-Trkizm yolunun Panslamizmin reddi
ne gtrmesi veya PanTrkizmin veya Pan-Tura
nizmin Agaef, Hseyin Zade ve Ziya Gkalp gibi g
ze arpan temsilcileri Trklerin dine kar tutumla
rn esasl bir gzden gerilmesinde israr edilmesi
sadece bir tesadf deildi. Buna benzemek ze re
Kemal Atatiirk'n layikletirm siyaseti pek tabii
olarak manevi etkisinin snrlandrlmasndan ka;
nlmayan zaruretini daha da ortaya karmt.
1005 - 1906 da Rusya'daki Trk liderleri kon
gre!erini ve siyasi partilerini rgtledikleri zaman

...,
onlarn millet ve Trkler yerine din> ve ms
lmanlar tabirlerini kullanmalar ar idarecileri
nin pheli dikkatinden kendi gerek amalarn giz
leme arzusu mantk olarak izah olunabilmektedir.
Bununla beraber 1917 de demokratik geici hku
met idari mdahaleye ait her hangi bir belirti izhar
etmeyince milliden ziyade dini tabirlerin kullanl
masna devam edilmesi Rusya'daki hala gelenekleri
ne ok bal mslman halk iin tamamen milli si
yasi bir programn yetersiz bir ansn yalnz yan
stmakta idi. Mays 1917 de yaplan Rusya'daki b
tn mslmanlarn birinci kongresinin karar olan
icra organ iin bir Trk - Tatar yerine. mslman
meclisini semesi Rusya'daki Trkler arasnda
Trk milli duygularn zafiyeti iin ok bariz bir gs
terisiydi. te yandan temmuz, austos 1917 de kl
tr otonomisi iin projeleri ?..erinde titizlikle al-
an Tatarlar bile ona Rusya ve Sibirya msli.i
manlarnn bir otonomisi olarak hviyet kazandr
mada israr ediyorlard.
Orta Asya'da ve Kafkasya'nn bir ok sahala
rnda durum hatta daha karkt; nk oralarda
mslmanlar ayn cinsten Trkler deildi ve tama
men milliyeti veya rk bayraklarn etrafnda hi
bir zaman baarl olarak toplanmamlard. Mus;.
vat liderlerinin kendileri daha ziyade Trk milliyet
ileri iken onlann partisi mahalli halkn mslnan
sloanlarnn kuvvetlenmesi ile besleniyordu. in
ogrusu Musavatn baars Transkafkasya'nn, Da
gstan'm, Ajarlann, nghiloist'lerin ve Farsca konu
an Talis ve Tatarlarn halklarnn geni surette

420

Rusya'd Pan-Trkizm ve Mslmanlk

desteine balyd. 1950 sonuna kadar Resul Zade

Dastan'n ve Kuzey Kafkasya'nn Azerbaycan ile
hala birleecei grnde idi, zira aslnda bu saha
larn halk mslmandlar.
Resul Zade, Topubaef ve Agaef gibi Azel'
baycan liderlerinin ilk yazlar onlarn siyasi mes
leklerinin banda her hangi bir Trk milli mlah a
zadan ziyade ranl idealist Cemaleddin Efgani'nin
Panslamik hutbelerinin etkisi altnda kaldklarna
en iyi ahittir. Bu yazlar btn mslman dnya
snn yeniden canlanmasn ve birlemesini yan
styordu ve onlar iin slam kltr ve dini deil, mil
let daha Herdeki siyasi faaliyet iin ok uygun bir
esas olarak grnyordu.
Orta Asya'da Trklk tabiri siyasi yazma
larda ve nutuklardan ancak 1919 sonunda Q::didlerin
komnist parti cihazna ve Sovyet idaresine szma. larna msaade edilince Mslman tabirinin yerini
almaya balaynca bu terminolojik deiiklik byk
vs'atta komnist nfuzunun layikletirme te
siri olarak yanstyordu. Bu Pantrkist Cedid
lerin taraf tarlar hala ileri derecede snrlan
dnlmt. Yerli halkn ounluu bu ak dnce
ile milliyetilere hemen hemen komnistlere old
u kadar kzyorlard.
Sovyetler Birliinin mslmanlar arasndaki
yalnz kuvvetli bir antikomnist hareket i sava,
esnasnda Basmaclarnki idi ve bu hareketin Trk
milliyeti amalarla her hangi bir itiraki varsad.
bu ok azd. Basmaclar daha ziyade cedlerinin ha
yat tarzlar; kabilelerin sosyal dzeni ve slam aki
desi iin savayorlar ve Allahsz komnistlere

Sonu

411

ve Allahsz Cedidlere de karydlar. Cedid orta

mnn tipik temsilcisi olan Validof hatralarnda Bas
maclarn tutumunu gsteren bir hikaye bildirmitir:
Dou Buhara'daki Lokai kabilesinin reisi ve Basmac
zmresinin ba olan Togai bir cep dolusu kula u
mlahaza gstererek bunlarn kendisi ve adamlan
tarafndan ldrlen Cedidlerin kulaklar olduunu
bildirmi ve bunlardan daha ounun kesileceine sz
veriyordu. Basmaclarn Trk milliyetileri iin nefre
tini bundan daha inandrc olay gsteremez. Sov
yetler mslmanlara kar daha ok uzlatrc dav
ranlarndan sonra Sovyetleri tutan bir grup mol
lalarn direktifleriyle Kur'ann hkmlerine gre her
otoriteye itaat edilmesi lazmgeldii ve komnist
liin retilmesinin mslmanln esas hkmle
rine kar olmadnn bildirilmesiyle Basmac hare
keti geni apta azalmt. Din adamlarnn ok ol
duu Volga - Ural blgesinde (Mft Barudi ba
kanlnda) Cedid hareketi birlemi ve mslman
ln hi bir zaman derin kklememi olduu Ka
zak stepinde geleneklerine bal Ulemalar liberal mil
1i!etilere kar koyacak derecede kuvvetli deil
dlr. Fakt Kafkasya'da Azerbaycan'n iki yll
bagmszlgnda ttihadn konservatif dini eyh
ad mlar Musavata byk endieye sebep olmutu.
ltihad'n muhalefeti mslmanlann siyasi felsefe
sne d yanyordu : slamn milli taassubu yoktur
ve o mlli Pan-Trkizmden stndr ve milliyetilie
kar olan her hareket onun en esasl iman ikrar
dr. Bu felsefe eyhin etkisindeki halk arasnda Mu
savatn milliyetiliini iyice zayflatyordu ve grn

Rusya'da Pan-Trklzm ve Mslnanl(

d gibi bu Azerbaycan'n Sovyetlere kar direnii

ni.n zayflamasndan pratik olarak ksmen soru mluydu.
MlLLI GELENEGtN ZAYIFLAMASI
! sava yllarnda Trk milli hareketin etki
siz olmas sebebinin dier bir faktr tam mana
syla ve realist milli programn olmaydr. Akora
ve mlteciler tarafndan gelitrilen Pan-Trkist ide
aller ok mphem, tarihi temelleri ok uzak ve
Rusya'daki mslman halka telkin edebilmek iin
corafi mevkileri ok yetersizdi. Atila, Cengiz Han
ve Timurun ansl askeri hareketleri Ziya Gkalp ve
dier Pan-Trkistler tarafndan o kadar ok b
ytlmtki halkn ok byk bir ounluu bun
lar sylemeyi unutmulard. Beinci, on nc ve
onbeinci yzyllarn bu imparatorluk kuruculannn
hareketlerinin bir araya toplanmasnn yirminci yz
ylda kurulacak bir siyasi faaliyet iin tatmin edici
bir esas t.ekil etmesi ok gt. Bu orta a impara
toruklarn topraklar birbirlerinden corafi ili
kilerini kaybetmiler ve Transkafkasya'nn Azer
bayncanllan, Volga Tatarlar veya Tien Shan Kr
gzlar imdi birbirleriyle temaslarn kaybetmiler
di. Hazer Denizi ve snrsz genilikteki ovalar im
di Ruslar veya dier Trk olmayan halklar tarafn
dan iskan edilmi ve bu suretle Azerbaycan, Tatar
ve Bakr blgeleri birbirlerinden ve Orta Asya'
daki Trk soyundan yaknlarndan ayrlmlard.
J;usya'daki Trk soylu halkn topraklarnn merlre
zi olan Kazakistan'm kuru, ok seyrek halkl step
li ve lleri Orta Asya'nn Trklerini, kuzey step-

Sonll(

423

lerin Kazaklarn ve Avrupa Rusya'snm Tr soy

n halkn birletirecei yerde blmt. ihayt
y zyllarn Rus smrs Trk soylu mlletler
topraklarn birbirinden ayr gruplara paralanma
sna zorlamt. Bu halklarn dilleri o derece farkl
idiki bu mterek bir edebi dil almalarn nlyor
du. Bu halklarn corafi, sosyal ve ekonomik art
lan yirminci yz yln balarnda deiik olmasn
dan Pan-Trkizm veya Trk soylu halkn mterek
bir dayanmas ancak ok az bir aydn gruba olan
sadece karlkl sempatiden baka bir mana ta
mamakta ve bu insanlar da milli bir birlik ifn bir
ok engeller amaya muktedir deillerdi.
Yeni balamas ve ok defa mahalli siyasi gelene
in hi olmay ayn surette milliyetiliin blgesel
bir zeminde kuvvetlenmesini nlemekteydi. Bildiimiz
gibi Rusya'daki Trk soyu dnyasnn baz ksa
rmda yirminci yz yln balangcnda yerli halkn
aydnlar hala ran kltr hakimiyetinin etki
lerine kar savata idiler. Rusya'.nn bir ok Trk
.soyu sahalarnda blgesel milli birlik 1917 den ev
n hakimiyeti altnda dou Transkafkasya birbir
leriyle gevek olarak balantl feodal prenslikler
den ibaret cemaatlere blnmt. Sonradan Azer
baycan Cumhuriyetini tekil eden Elizavetopol ve
Bak illeri iin 1917 den evvel Azerbaycan:. haki
ki tabiri nadiren kullanlmt. Bu isim Rus Trans
kafkasya snrndaki yalnz ran illeri iin mtere
ken kullanlrd. Bu artlar altnda Azerbaycan mil
li uurunun bymesi Azerbaycan'n Sovyeter Bir-
liine balanmasndan evvelki bamszlnn ksa
devresinde az inkiaf ede,cekti. Hemen hemen ayn

424

'

Rusya'da Pan-Trkizm ve Miiak

durum Ort Asya'da idi. Daha evvelce bahsettikler i

miz gibi Tatarlar kendi paylarna ve Rusya'nn di
er mslmanlar iin Rusya'nn btn kltrel oto
nomisini bir otonom toprak btn olarak tercih et
mekteydiler, halbuki Bakrlar onlarn otonomilert
nin snrlarnn tayinine uzun zaman tereddtte kal
mlard. Bu belirsiz haller karsnda her ha ngi
bir milli siyasi hareketin bir blgesel zemin ze..
rine olan etkisi kanlmayacak surette azalm ve
ok defa ekingenlie ve tevekkle sebep olmutur.
SYAS RADKALZM
Rusya Trklerinin 1917 1920 ihtilal yllarn
daki tutumu onlarn 1905 ihtilalindeki durumlanndan
ileri derecede ayr idi. Bu devrede sosyal radikaliz
min kesin iaretleri meydana kmt. Bu deiik
lik Trk soylu halkn 1917 de denemi olduu genel
sosyal huzursuzluk olan Avrupa Rusya'smda bil
hassa ehemmiyete deerdi ve Sosyalist kanadn
sahneye hakim olduu birinci kongreden temmuz
austos 1917 de Kazan'da yaplan ikinci msl
man kongresinin kararlarnda daha radikal eilim
. olarak ifadesini bulmutu. Solun stnl kurucu
mecliste semenlere sunulan mslmanlarm liste
sindeki isimlerle kendisini gsteriyordu : Bunlarn
hepsi demokratik sosyalist bloka dahildiler. Bir
rakip solcu listesi daha radikal ve tam sosyalist
grup tarafndan sunulan liste idi ki buna Vahitof,
Sultangalief, Manatof, Validof ve Sovyetlerle iler
ibirlii yapanlar dahildi. Bunlar Volga blge
de
.
sinde btn mslman bloktan ok oy kazanm-

S o n

415

kurucu meclise ms
d Kazan ilindeki seimlerde
an milliyeti blo
!n sosyalis tler btn mslm
.451 oy. tplaml1un lOO.OOO oyuna kar 153ekim
n
semnde butu

Kazan Belediye meclisine

sandalyaya kar n:1smsl man blokun ald bir
lard. Ufa ln
1ma n sosyalistler otuz yer kazanm
nn % 25 n v:
de btn mslman blok yalnz oyla
lan ha
bir veya iki (saylar farkl) sandalya aldk
nmlard.
de o"tekiler yzde 75 ini ve be yer kaza
a
ern en vr
rnein Gney Urallarn baz blgel'd
dof' un radikal destekleyicileri mslmanlarn oy
tarnn hemen hemen yzde 90 n kazanmlar ve
Cheliabinsk y'de btn mslman blok radikal ra
kiplerinin 20.978 oyuna kar ancak 2.609 oy al
mlard.

Kafka.syada nde gelen parti olan Musavat ih

tilal artlan ve semenlerinin radikal merebi altn
da tamamen solcu, hemen hemen tam sosyalist
porgrama zorlanmt. Musavatn muhalifleri ara
snda mslman sosyalistler en kuvvetlisiydi ve
konservatifler en zayf partiydi. Musavatn, Cedid
lerin, Tatar urann ve Bak1r sosyalistlerinin
Sovyet rejimi baklmndan durumlarnn tayini
mslman halk arasnda radikal fikirlerin yayl
mas hzna ve sonunculann ,milli ve siyasi problem
lere kar gsterecekleri genel ilgisizlik artlarma
balyd. Trk aydn snf bilhassa kuvvetli radi
kalizasyonda tecrbeli olanlar ve milliyeti gruplar
kendilerini her hangi messir bir gen lidersiz bul
mulard. Bununla beraber Orta Asya'da ve Ka
zakistan'da radikalizasyon ancak batllam ve la

426

ltusya'da Pan-Trkizn ve MsJiinaJl

yik aydnlarn ufak gruplarn ve bir der ece eb'

proleterler arasnda tesirini gstermi ti ; hal kn ru
geri kalan buna kar ilgisiz kalmt.
Orta Asya'da kurucu meclis seimler j yapl
ma
mt. Fakat seim birlii oylarn stn m"
lman sa kanadla grltl, fakat hala kk
did cephesi arasnda akca byk farklar old .
unu gsterdii ihtimalinde idi. Sac Ulema ba
rnda N. Ostrumof olan Rus monarist grupla bir
anlamaya vard. Bu ittifak Tatarlan o derecede
rahatsz ettiki din adamlarndan kurulu bir heyeti
Ulemay daha milliyeti ve mslman olmaya ik
na etmek zere Takent'e gnderdi. Kendi hesapla
rna Cedidler Rus sosyalistleriyle bir anlama ya
tlar ve listelerinin bana Orta Asya'da domu
olan A. Kerensky'yi ve Cedid politikacs M. oka
ef'i getirdiler.
slmanlarn Rus Kazaklaryla yanyana ol
duklar Orenburg ilinde Rus partileriyle buna ben
zer ittifaklar yapld. Ufa'da sac mslma nlar
Rus asiller Birlii ile bir seim koalisyonu tekil
ettiler. Ve daha bir sra yerlerde de mslman se
menleri ayran ve kartran bu ittifaklara ilaveten
kurucu meclis seiminde mslmanlarn grn te
nemli says btn muhtelif Rus ve bilhassa solcu
partileri - tihlalci sosyalistler ve Bolevikleri semi olmalar aklda tutulmaldr.
MOSLMANLIK ve KOMONtZM

Sovyet rejimi tarihinin

banda en

olaylardan biri konservatif mslmanlarla

kuvvetli

Son

nistlerin arasndaki ittifak rneiydi. Mslman d

adamlar' ne siyasi ve ne de ekonomik zorla degil
enternasyonalist ve sosyalist sloganlarnn mar
fikren sac idiler ve Marksistlerin ve Sovyetlern
. enternasyonalist ve sosyalist sloganlannn marksiz
mi reten mnkir esaslannn mslmanlkla ba
damasna imkan vermemesine ramen bu durum
onlar korkutmuyordu. Byle bir olay kuzey Kaf
kasya'daki v:e bir derecede Tatarlar arasndaki
Sovyet eriatcilerinin hareketiydi. Konservatif Ule
malarn lideri olan er Ali Liapin tarafndan
kasm 1917 de Takent'te teklif edilen bir Ulema
- Sovyet koalisyonunu ancak Takent komnist
lerinin ksa grll nlemiti. 1922 - 1924 de
Sovyet hkumeti Ulemann dmanln geici ola
rak mslma.n okullarnn ve mahkemelerinin yeni
den almas suretiyle yattrmay dnm ve
onlarn Basmaclara kar, mcadelede desteini
kazanmt. Kur'andan her hangi bir amire itaat
tavsif eden sreleri iktibas ederek Orta Asya mol
lalar Sovyetlere Basmaclan yattrmak iin yardm
ettiler. Baz mslman politikaclar komnist par
tisine girdiler ve onlar mslmanlkla komnizmin
bir ok mterek esaslan olduunu hissettikle
rinden Sovyetlede ibirlii yapyorlard. Takent'
te yaplan birinci komnist partisinde bir Tatar ko
mnisti olan M. Klevleef grne gre Kur'an dik
katle okuyunca onun hkmlerinin marksizmdeki
kozmopolitlik ve sosyalizm kadar yakn olduunu
ilan etti. Sovyetlerle bir yaknlamay aratran
Bak'deki Ittihad'n dini liderleri Kur'ann kozmo
politliin ve milliyetiliin zdd olmas karsnda

428

Rusya'da Pan-Trkizm ve Msina.l

k

naile arasn bulmaya almlar ve bu onlara r

ki
veya milli Trkl reddetmeye sebep olmutur.
0
zamanki snf mcadelesi ve Allah inkar zerin
yaplm propogandann az gsterili olmasnde
israr edilmesi Rusya mslmanlar arasnda iht
lalin ilk devresi esnasnda elde edilende n ko mniz.
min hatta daha kuvvetli destek kazanm 'olabil ce
e
ine phe edilemez.
Beyrut'taki Amerikan niversitesinde Arap in
celemeleri bakan selahiyet sahibi Lbna nl d
nr Nabih Amin Faris Kur'ann hkmle ri hakkn
da Klevlef'in ve Ittihatlarn tefsirlerin i aada
geni apta izah etmitir :
Batda yaygn olan fikir Orta Dounun komnist davasua
miislman dininin bunu reddetmesinden dolay emniyette olcbu.
dur. Tamamen doktrin gr asndan bu inan dorud ur. Biri
manevi, dieri maddeci olan bu iki akideyi birbirleriyle badatr
mak imkanszdr .Mslmanln en ba prensibi Allah'n varlp,
.
dr; hakiki komnistlerin onlann her hangi bir itikad gibi Allah'u
varlm reddetmes lazmdr. Komiinistlerin hususi mlkiyet ya
nn reddi Kur'anda teyit edilmektedir, Daha bir sra bkalan da
gsterilebilir, fakat mesele bu deildir.
. _Daha nemli olan mslnanlkla komnizm arasnda bir ok
beDUrliklerin mevcut olmas olaydr. Eer bir mslman ferdi
ret yerine bu geici dnyaya nem verebilirse onun mslnalk
tan komnizme gemesi mmkn ve hatta ok tabiidir. Msla
di inkar eden veya ona kar lakayt olan biri bile komnizmde
benzer kurulular ve fikir mutabakah grerek komnizmin bmln
verdii veya verir gibi gsteren hali karsnda onun arlara onda
olumlu etki yaratr.

Bundan baka slam ve Komnist sistemlerinin

her ikisinin aslnda otoriter karakterde olduu bil
dirilmi ve Profesr Faris iki ideolojinin supranar
tional karakterindeki benzerliini nemle ifade et

Sonu

429

manlk canu
ktedir. Komnizm gibi Msl
insanlar bu nana
:uk iddia ej:mekte ve btn
ayrmakmak
m kmak iin milletleri birbirinden
an yazarla:dr . o bir ok ada mslm
nemle beyan
n tslam dinini renmek grn
btn msl
:erek yeniden arda bulundu ve
iin dil ve
manlarn bir vatanda birlemesini tem in
devleti
milli snrlarn stnde modern bir slam
iin arda bulunuyordu. Sosyal meseleleri bak"
mndan Faris'e gre Komnizm ile Mslmanl
n nemli benzerlikleri olduu zira her ikisi sos
yal hakkaniyeti evreleyen bir retim yapyordu.
O devam ederek bu d nyay bozan btn sosyal
hakszlklar ve hastalklar dzelecektir ve d fak
tTler sosyal muvazeneyi bozunca hakl olacak bir
takm hayali fikirler atlacak ve muvazene bir ms
lmai {Cih3:,Ilumul) devletin kurulmasyla tekrar
dzelecektir. Komnister de proleteryann hayali fi
kirlerinin bir ksm d faktrn baka birinin yerine
gelmesiyle komnizm.in {Chanumul bir seviyede)
kapitalizmin yerini alacana inanyorlard. Bu adan
mslmanlkla komnizm arasndaki yalnz fark bu
hayali fikirlerin hangi yollarla getirilebileceidir.:.
Muzaffer bir cihanuml ideolojinin kazancyle
ktlklerden kurtulmu olan mstakbel dnya hak
kndaki bu Mslmanlarla Komnistlerin mterek
h yali .dncesi, elbette ki 1917 den sonra ve hi
.
uphesz son yllarda Orta Dou'da ayn ekildeki ih
vanlar ve Rus Mslmanlar arasnda komnizmin
retilmesinde salanan baarda bir alet olmutur.
Faris'in iki doktrinin mukayeseli tahliline ms
..
lumanlann ve komnistlerin de kabul ettikleri ve

430

Rusya'da Pan-Trkizm ve Mslnant

pratikte ideallerini ve sistemlerini ar derecede

telkin ettikleri de ilave olunabilir. Marksist - Leninist
bir dnya ihtilali fikrinin ve niversalist komn izn
retiminin kuvvet kullanlarak yaYJlma s, baar
Arap ve Trk fatihlerinin yapt gibi sl amln Ya.
ylmasndan ve dnmnden ok farkl bir ey de
ildi. slam dnce ve politik davranlanyle yeti
tirilmi entellekteller ve bihassa daha ok laiklet i
rilmi kimseler iin, Komnistlerin metodu allma
m ya da sarsc birey deildi ve tarihe doru bir
faaliyetti. Bu gr noktasndan, Komnistler in dav
ran, ikna ve tedrici bir ilerleme bakmndan Ms
lmanlara, Batl inantan ok daha aina idi. Ayni
ekilde sosyal adalete ynelmi bir halk idaresi kav
ram, herhangi kesin sosyal unsurlardan yoksun hal
kn idaresi altndaki Bat dncesine nazaran Ta
tarlar ve Uzbekler'e daha anlalr bireydi.
Mslman ve Komnist siyasi anlaylarn ara
sndaki bu paraleller nnde Rusya'da niin bu ka
dar ok Trk soylu mslmanlarn komnist pro
pogandasnn ne kadar ok tesiri altnda kaldklan
ve Sovyet otoritelerine direnmeden vaz getikleri ve
milli gayelerini feda ederek bir ok rneklerinde ko
mnist partisine katldklarn anlamak g deildi.
Bilhassa bu vakada batl olmayan slam dnya
snn Avrupa emperyalizmine olan isyan ve niha!
zaferi iinde kaynamas Vahitof, Validof, Sultan
galief, ve Hatta Tsalikof'un gzlerinde sosyal ihti
lalin gr ile onlar n balang milli dini amala
rn mulak yapmt.

Il--------

431

Sonu

AYRILMA PROBLEM
in milli hareketleri tarafnd
Rusya Trklerin
..
bl
u ler hi p
- hesiz onl arn
karlalan bu gul"k
"
'
hu

k
etn
slardan ayn
hassa kltrel birlii veya Ru
_
. te sah'p olduklarnn farkna varlmasn zayf
vye
onla rn kl't"ulatmamtr Fakat ihtilal zamannda
b
g g .
mad
ulan
son
eyle
em
birl
si
siya
bir
i
rel birli
l
onlarn ayr bir milliyet olmas uru.. oa1;11 po
v
tik ayrlmasna fazla tesir etmdi. y de
Almanya'da oturan bir avu multecler stsn a edi
lecek olursa 1917 den evvel ve bu yl iinde Ruya'
daki hi bir Trk lideri milli progra mlarna syas
bamszln dahil etmemilerdi . Onlarn arasnda
daha ok radikal milliyeti olan Akora bile Rusya
Trkleri iin isteklerine milli bamszla eriilmekle
tam hukuki ve ktrel otonomi arasnda kararszd.
Rusya'daki Trk milliyeti partisinden hi biri 1928
baharnn sonuna kadar Rus devletinden ayrlmak
iin sesini ykseltmemiti.
Trklerin Rusya'da aldklar durum bu esna
da imparatorluun dier halklarndan az farklyd.
Geici hkmet amannda yalnz Polonyallar ve
Finliler siyasi bamszlklarn istiyorlard. Hku
met bu istekleri sempatiyle karlam ve 29 mart
1917 bildirisiyle Polonyallarn bamsz milli devlet
olmas tannmb. Rusya'daki dier gruplardan d a
otonomi iin arla rduyulmu, faka t ayrlma
istek
lerinde bulunmamlard. Siyasi zgrlkler
bakmn
dan ayrlma iin olan onun davetiyle mtere
k olarak
Lenin'in tutumu nihayet 1917 1918 k
nda bir sra ,

432

Rusya'da Pan-Trklm ve l\fsl nanbk

bamszlk ilanlanyla sonulanm.. :3unr mu te

yle
reJm
cdd;i iliki
lif halklarn ousunca Sovyet
m
grl

ve yoks a
olarak
ri
sle
ler kurulmas teebb
a
Rusy
'dan
aynma
bamsz bir mevcudiyet uruna
ldi.
dei
ran
feve
isteine ait bir
6 aralk 1917 de Stalin bizzat Finlandiya'nn ba
mszlk ilann selamlamt. Zira Bol evik hk,.
meti burada proletarya glerinin ksa zamanda ye
ni cumhuriyette iktidan ele alacan umuyordu. Bu
nunla beraber alman komutasnn basks altnda
Litvanya ve Latvia'nn Rusya'dan 11 aralk ve
Ocak 12 de birbiri ardndan ayrlmasnn ilan kar
snda Sovyet hkmeti alarma gemiti. Bunu izleye:
rek Bolevik birlikleri Kiev'e yrmeye balaynca
Ukrayna Merkezi Rada bamsz bir Ukrayna ilan
etmiti.
Rusya'da 1917 de imparatorluun balannm
dalmas iin ok defa ok ak olarak tarif edilen
merkezi idarenin kmesi ve btn memlekette
anarinin yaylmas idiki bu esnada btn eski res
mi makamlar zgrle kar olanlar ve dmanlar
olarak bellenmiti. 1917 de Rusya devletiyle rgt
lenmi balar koruma niyetini Trk soylu halkn bl
gelerinde onlarn ayrlma yerine yalnz otonomileri
nin ilannn teyidi gsteriyordu. Bwlar Trkistan,
Bakrlar, Tatarlar ve Kazaklar<l. Bu halklann
Rusya ile siyasi birliklerinin idamesini istemeleri
ni gsteren rnek Btn Rusya Mslmanlan
Meclisi Bakan Tsalikof, 1917 1918 de Trkistan
Otonomisi.lin ba olan Chokaev, 1918 1921 de

433
Sonu

. t .
ye mm Bakan olan Noah Jor
ur
mh
Cu
n
sta
rci
G
.
Dosmuhammedo f
dana Kazak Otonomisi bakan
ev

soy
liderler
ve daha bir oklan gib i bir k
km aya k
lerinde ve yazlarnda gsterilyordu .
.. kistan'daki durumu tasvr eden Cho
!anmasnda Tur
kaef yle diyordu :
slyaseti
Bizim o zaman kesin olarak belli her hangi bir milli
miz yoktu. Biz Trkistan' Rusya'nn bir paras olarak gnneye
devam ediyorduk ve onuo gelecekteki kaderini Rusya'ya balan
mak olarak gryorduk. Petersburg'da tekiledilen yeni ii ve
tutumu takm
Kyl Hkmeti> bakmndan byle bir bekleme
mtk. Eer mahalli Rus iileri, askerleri ve kylleri bizi mahal

ei
t Sovyet iktidandan (bu Takent hkmeti) ayrmaya
lbnli ise merkezi Sovyet hkmetin her milletin hakk, gemesi de
recesi ve gemii gznne almnayarak oolann kendi milli ba
msz devlet olmalann ve bu kuvvetli milletin silillanm at
ma baklu isteyebilmeleri bizim iin Rusy'daki yeni devlet reji
mi Trkistanllara msait olarak grnmektedir...
Fakat Bolevikler tarafndan iktidann cebren alnmas bi
zim halkmzn siyasi baklann kaybettirmeyi izliyor du
ve bu bize
sr'atle gasplarn kararlanna kar halkmzn
tedbirler m
zorluyordu.

Sovyet rejimine bal olm aya rak ge

ici bir
hkmet rgtlemek zere 11/Kasm
/1917 de Noah
Jordania Transkafkasya konfer
ansn toplad ve
Transkafkasya yzyllarca Ru
sya ile el ele bera
ber ?m ve onunla ayn
lm ay ac ak ekilde bir
lemtr dye btidiriyordu Jor
dania tarafndan
.
tekil edilen yeni Transkafk. y
as a
u
huk
metin.n b .u
.
t"un Rus Kurucu meclisinin
Rusya'nn her t
da hukuki ikdan dltec
eini ve Transkaf::r:.:
nm onunla bag larn ida
me ettirece i u mudu ile

iu-

Rusya'da Pan-Trklzn
ve Msl
lllltk

434

rulmutu. Transkafkasya hkmetinin yarat

karar btn Rusya iin K urucu Meclis neb"l
..... IU'
nn seimine ve tannm' m :kez. d emokratik iku.
darn tekiline ve otoratf t um R usya kuncu
mevcudiyeti tneclisin almas zamanna kadar
sn.r. . .
landnlmt. Kazak otonomsnn b olan Dosnu1 k bula m as
hammedof kendi payna ..o8 ev
nn
k
ftepe nfuzundan kanma uzere otononiyi
ettik diyordu.

ilan

Ekseri Trk ve dier liderlerin 1917 de siYll

dncelerinde bu ayrlmama ruhu hakimdi. Bo!e.
vik rejiminin balangcnda balangtaki an8l1inin
ve ihtilalin zor devresinden sona Sovyet hkmetinin
meru bir Rusya rejimi. . ol:.ca, Trk Kltur.
dini ve siyasi geleneklernn tannacag ve onlarn
mill otonomi iinde teneffs edilecei nden hail
umutlu idiler. Ancak Lenin'in siyasi metodlarnda
sonra imparatorluun psikolojik ve siyasi dalnat,
nn veya daha akca Sovyet rejiminden uzaklama
nn hakikaten balad meydana kmtr.
\

Tatar, Kazak, Bakr ve dier Trk soyu

kn milli ve kltrel otonomisini tanmay . vaade
den Samara'da sosyalist tm Rusya hkUmeu,.
nin 1918 yazndaki rgt grnd gibi otu
bu ksa mrl Komuch idaresine katlanla milliyet
lerin liderlerinin mutalluk olduklar destekleriyle ur,
lamtr. Bununla beraber ksa grl Beyu ge,
nerallerin Rus merkeziyetiliine olan kesin balant
lar onlara otonomi vadeden Sovyetlerin tarafna bir
ok Trk soylu liderlerin yer deitirmesinden

l--------'--

435

Soou

Ka
.
. tave etmek lazmdrki R us . .
derecede s orum l u .d
1
k
kyl lerin ve ekoslova eJ
zak larnn, Beyaz R us. .
ve Dog u Rusya'daki ha
nerlerin bilhassa Sbrya
n, Let ony a m sell ah tbur
Y\
re eteri Kz l muhafzlar
enternasyonalstle
larn, Avusturya ve Macaristan

da
sav z a mann
.
rin inli gnlllerin ve g.r
r
th
aske
ucre
ve
Sovyet iktidarnn dier gn llle r
de
leri destekleyenlerin ktlklerinden pek farkl
Be
rla
zlla
ilildi. i sava nadiren ekici idi ve
yazlardan da ken dilerini kurtarma n Rusya
Trkleri ekseri vakalarda tarafszlg korum a ve
karde kardei katliamdan kanmak iin tercih et
miti . Ancak byle bir tarafszln bununla b era
ber hakiki siyasi olgunluu ve basitce arkvari ekim
serlik olarak yanstt sorusu kalmaktadr. Fakat b u
halklarn nazarnda sosyal ve kltrel artlar ve i
sava' durumu karsnda onlarn liderlerinin bu esna
da gerek realist ve gerekse eriilebilen bir siyasi
program gelitirebilecekleri ok g umulmut u.
Her halde, 1917 ihtilali Rusya Trkleri dnyas
n tir gei dneminde olduu zaman yakalam t
Trk soylularn tarihinin devresi bir ok b
akm dan
Byk Petro zamanna benziyordu ki
bu esn ada Ru s ya eski Bizans kltr mirasn br
akm aya bal am
v onun ye:ine yeni ba t metodlar
m ko ym ut u. Byle
b.U: ava T. rk halklar iin do
makta idi ve Rus ih
tlal amannda onlarn ide
olojileri ge ni lem i ve
li
:erl n kuruls yolunda idi. Netice ola ra k
on la r
en kaderlernn tayini
.
nde da ha kesn
ro l oynamaktan alkonmulard.
S O N

..

..

....
-l

...

,#

INK MATIIAA91 TEL. 171712 ANKARA

,..

FIATI 20 T. L.