Z e r d t Di n

Irach J. 1. Taraporewala

Z e r d t n Gr t h r l p r i u n u t u l m u D n :
MTRflZM, Mr n h e z m , Ma z d r k zm

avesta I M EZOPOTAMYA KLTR: 128 I 7

The Religion of Zarathushtra

The Gathas of Zarathushtra
Three Forgotten Religions
Irach J.S. Taraporewala
(Tahran, 1980]
ngilizceden eviren
Nice Damar
Editr: Abdullah Keskin
Kapak: Ahmet Naci Frat
Kapak Fotoraf: Sami Solmaz
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Bask: 2002
kinci Bask: 2009, stanbul
Bask: Berdan Matbaas
Sadk Daden Davutpaa Cad.
Gven San. Sit. C Blok, No: 239
TOPKAPI / STANBUL
Tel: (02121 613 12 11
Avesta 2002
Tantm amacyla yaplacak alntlar dnda
yaynevinin izni alnmadan hibir ekilde oaltlamaz
AVESTA BASIN YAYIN
REKLAM TANITIM MZK DAITIM LTD. T.
Sakz Aac Caddesi, t Sokak No: 7
BEYO LU /STANBU L
Tel-Fax: (0212] 251 44 80 - (0212) 243 89 75
Ekinciler Caddesi Nurlan Apt. Giri Kat No: 2
OFS / DYARBAKIR Tel-Fax: (0412) 223 58 99
www.avestakitap.com
e-posta: infoOavestakitap.com
ISBN: 978-975-8637-31-7

RAf;:-: J,S. T A R A P Q R h v Y A L A

Zerdt Dini
Zerdtn Gathalar
Unutulmu Din: Mtraizm, Maniheizm, Mazdakizm
n j g l U c h v CVv/rn S u r D in a

avesta | MEZOPOTAMYA KLTR

NDEKLER
Sunu/ 9
nsz / l

ANA BLM I
ZERDT DN / 13
Birinci Blm
ESK RANIN ARLER / 15
kinci Blm
PEYGAMBER / 27
nc Blm
AANIN YOLU / 35
Drdnc Blm
Y VE KT / 43
Beinci Blm
EYLEM DN / 51
Altnc Blm
KUTSAL LMSZLER / 59
Yedinci Blm
TAPILACAK BIRILERI / 67
Sekizinci Blm
BAZI SEREMONLER VE ADETLER / 77
Dokuzuncu Blm
ZERDT DNNN GEM VE GELECE / 87

ANA BLM II
ZERDTN GATHALARI / 105
Giri / 107
KUTSAL ARK / 111
AHUNA-VAIRYA J 111

AEM VOHU / l i
YENGHE HATAM / l i
GATHA AHUNAVAT / 112
GATHA UTAVAIT1 / 142
GATHA SPENTA MAINYU / 161
GATHA VOHU-KATRYA / 172
GATHA VAHISHTA-ISHTI / 178
A1RYEMA-1SHYO /181
A N A B L M III
U N U T U L M U D lN / 1 8 3
MTRAZM / 185
MANHEZM (MANCLK) / 197
MAZDAKZM / 205

yi ve doru olan btn eylerin ok bol olduu ona

Dncede ve szde ve edimde:
Tanrnn yollarnda, doru
Ve iyi buyurulan ona:
retmen dorunun srasn tutan ona
Ve evim izdeki sevgiye, bizi gtren
Bizi hep yu karlara gtren ona,
nanl dosta,
El ele ve adm adma,
Yaamn zorluluunda ve yumuaklnda yrdmz
Barn yolundaki yolda Sevgiliye.

Sunu

Bu kitap, yaknlarda yitirdiimiz Dr. J.S.Taraporewala'nm

"Zerdt Dini" adl ilk basks 1926'da yaplm kitabnn yeni
den gzden geirilmi ve geniletilmi basksdr, ilk bask
1947'de baslm, Zerdt Gathalarmm ngilizce serbest ko
uk evirisi ve ran'n unutulmu dinleri Mitraizm, Manizm ve
Mazda dinleri zerine deneme de bu baskya eklenmitir.
Gathalarn evirisi, okurun peygamberin bildirisini, kendi
szcklerinden renmesini, ve ran'n unutulmu dinleri
zerine deneme ise, yaayan en eski dinlerden biri olan
Zerdt dinini kendi perspektifinden grmesini, ve bu inan
cn, neden hl gelimekte olduunu anlamasn salayacak
tr.
"Zerdt Dini" adl kitap ilk olarak, yeni baskya nezaketle
izin vermi olan, Theosophical Publishing House tarafndan,
Adyar, Madras, Hindistan'da baslmtr.
Unutulmu dinler zerine denemelerin ilk basks, 1950'de
9

Vergilisu Ferm tarafndan dzenlenen "Unutulmu Dinler"

adyla, yeni baskya da nezaketle izin veren Philosophical Lib
rary Inc., New York tarafndan yaplmtr.
Bu kitabn basm, iki dostun cmert balaryla olanakl
hale gelmitir.
Baskya gsterdii zenden tr Bombay Chronicle
Press'e, kitabn ortaya kmasndaki yardmlarndan ve reh
berliinden tr Evad M.F.Kanga ve Ervad K.P.Destura, ve
kapak ve kitap mizinin basks iin de Mr.V.R.Amberkar'a
teekkr ederim.
Babalarmzn inanc, onun ana eleri zerine kimi bilgile
rimizden sonra salamlamtr. Bu bask, okuyucunun Zer
dt Dini ile ilgili ilk bilgileri edinmesini salayabilirse ne
mutlu bize.
*

6 Haziran 1965
B .l. TARAPOREWALA

10

nsz

Zerdt dini iinde doduum ve bytldm iin, Zerd

ti olmayanlara bilgi vermek amacyla yazlan bu kk kitap
iin bir mazeret bulmakta zorlanyorum. Ama, onun amacyla
ilgili birka sz sylemek zorundaym. Kitabn hacmi, beni is
ter istemez, inancmn ana eleriyle, kendimi snrlamaya
zorlad. Bunlar, dnyann btn byk dinlerinin ana zellik
lerini oluturur, buradaki tek farkllk, Zerdtn kiiliiyle
sunulan ve onun retmeye geldii halknn karakteridir.
Bylece, yzlerce yllk geliimin ak iinde, evresinde b
ydmz saysz tren ve geleneklere deinmeden, kendi
mi inancmn ana retileriyle snrladm.
Eski metinlerden alntlar, bakalarnn almalarndan
zellikle belirtilmi olanlar dnda, orijinalinden kendim e
virdim. Bunlarda, Avesta rencisi, eitli uzmanlarn eviri
lerinden nemli farkllklar var, ama hibir zaman bir blmn
dilini kendi amalarma uydurmak iin, bilerek zorlamadm.

Dinimde, "Yaam Bilmecesi"nin tutarl bir zmn gr

meye altm ve kendi aklmda Zerdt retisinin yntem ve
konusunun bir eit genel dncesini oluturdum. Daha de
rin aratrmalar, beni bu grlerimi nemli lde deitir
meye gtrebilir (ve gerekten de, gtrmtr), ama, imdi
ye kadar hibir zaman babalarmzn dini zerine ana kavram
lar deitirmek iin bask altnda kaldm duyumsamadm.
Deimez bir inan buldum, yle ki, btn byk dinlerin
kurucular, biz sradan lmllerin ancak ok belirsiz bir d
nceye sahip olduu, tanrsal akln bolluuyla konuurlar.
Byle gl varlklarn szlerini anlamak iin onlarn reti
lerini alakgnll bir ruhla izlemeliyiz. Umarm, bunu yaa
mmda yapmaya alrm, ve "yksek seviyeler"den bana na
sip olan , buraya koymaya altm. Zerdtn retisini,
inacmzda sahip* olduumuz en yce ey olarak sayarm, ve
ruhumun, elinden gelen en byk yceliiyle onu anlamaya
altm. Sonraki cahillik ve insani snrlamalar en yksek
retileri glgeledi; ve ben, onlar bir kez daha anlamann en
salam yolunun yce benlie bavurmak olduuna inanyo
rum. Her insana en ok gereksinim duyduu ey gelir. "Gk
lerdeki kusursuz W toM P kadar kusursuz" olana dek, bu ko
nularda hi kimse son sz syleyemez.
Yani, okur, ileriki sayfalar zendirici bulmazsa, suu Zer
dt'e yklemesin, ama onun aklnn sonsuzluunu kendi s
nrl akllaryla lmeye alan sofu ve gsz, insanlara bak
sn.
I.J. S. Taraporewala

12

ANA BOLUM I
ZERDT DN

BRNC BLM
ESK RAN'IN ARLER

(Adam D arayavaush khshayathya v azarka, khshayathiya khshayathiyanam ,

...V ishtaspahya puthra, H akham atishiya, Parsa P arsahya puthra,
A riya Ariya-cithra.
"Ben Darius, byk kral, k rallarn kral,...Vitaspa'nn olu, Aham eni, bir
Parsi, b ir Parsinin olu, Ari soyunun Aryas."
(N aki Rstem'deki Byk Darius yazt)

Zerdt dinini tam olarak anlamak iin, Zerdtten nceki,

ran diniyle ilgili bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Yeni
inanlar, eskilerin stne alanr. Tm byk hocalar reti
lerini soylarnn gemiteki gelenekleri zerine kurmulardr.
Sonsuz antik akl, o soyun zel gereksinimlerine gre, o so
yun insanlk iin brakmaya yazgl olduu mesaja gre, dei
tirir ve uygularlar. Bylece, Efendi Zerdt de ran'da belli bir
gelenek bulmu ve bu insan soyuna verdii mesaj, karanlk ve
uzak bir gemiin miras zerine temellendirilmitir.
Ariler (szcn dar anlamyla; kendilerini bu gururlu ad
la aran iki halk; Hintliler ve Iranllar) uzun yllar birlikte
ayn lkede yaam, ayn dili konumu ve ayn dine balan
mlardr. imdi, Arilerin anayurdunun nerede olduunu be
lirleyecek aralarmz yok, ama oras, ran rivayetlerine gre,
kar ve buzun kaplayp tahrip ettii uzak bir kuzey blgesi gi
bi grnyor. Daha sonraki bir dnemde, bu insanlarn iki
ana kolu, beraberce, gneye g etmi, ve kuaklar boyu do
15

landktan sonra, byk Pamir platosu olarak bildiimiz yk

sek dalk blgenin yanma varmlar. Bu blgeden, gneyin,
batnn ve dounun, bereketli ve salam vadilerine inerek da
lmlardr. Afganistan ve Baktria diye adlandrdmz lke
ler, Arilerin uzun yllar etkinliklerini srdrdkleri blgeler
dir.
Bu insanlarn konutuu dil, Veda tarznda ilahilerin ve
Gatha tarznda Zerdt arklarnn sylendii dilin iki kolu
nun eski azdr. Bu ikisi arasndaki ar benzerlik Ari filolo
jisi ile uraan herkes tarafndan belirtilmitir. Bu iki dil bir
birine o kadar yakndr ki, yalnzca fonetik bir farkllk (ya da
daha dzgn sylersek, kk bir yanl vurgulama), ayn za
manda, duyguya hi dokunmadan, bir pasaj tekine evir
mek iin yeterlidir. Farkllklar, bir orijinal dilin iki "lehe"si
arasnda bulunanlardan ok deildir.
Dolaysyla, bu iki byk halka, Hindular ve Perslere, miras
kalan dini gelenekler, ortak Ari gelenekleridir. Avesta'da, Pariyotkaa'mn (antik inan) byk retmenleri anlm, ve
onlarn birou adlaryla belirtilmitir. Bu antik inan, Mazdayasni inanc-Mazda'ya, hereyin byk tanrsna tapnlan
inan diye adlandrlmtr. Zerdt dini ayn ad tar, ama
Zarathushtrish (yani Zerdt'n rettii) sfat ona eklenmi
tir. Bu, yukardaki, peygamberin kendi retisini, soyun antik
gelenekleri zerine kurar aklamasn dorular.
Bu antik inanla ilgili fikir edinmek iin, Avesta ve Veda'nm menkbe ve mitlerini zenle bir araya getirmeliyiz. ki
Kutsal Kitap'ta da birok ortak ad vardr, ve daha nemlisi, bu
adlarn ounluunun taban tabana zt anlamlarda kullanl
m olmasdr. Bu, Ari soyunun iki blm arasndaki dinsel
sorunlarn varln gsteriyor olabilir; ama, bunlarn, doru
dan Zerdt'n gelmesiyle ortaya kp kmadn, ve bu
farkllklarn Arilerin sonuta iki kola ayrlmalarnn nedenle

16

ri olup olmadn, burada tartmak yersizdir. Asl dikkat e

kici olan, oradaki itirazlarn en nemli baz noktalan da orta
ya kmasdr. Ama, daha nemlisi, aratrmaclar tarafndan
gzard edilen bir gerek, uzlamalarn itirazlardan sayca ok
daha fazla olmasdr.
Avesta'da sylendiine gre, Arilerin ("soylular") adil lke
si Airyanem Vaejah (Aryalarn anayurdu), Mazda'nn yaratt
"lkeler arasnda ilktir." O, dnyann merkezindeydi ve Harabareza dann da tam merkezinde duruyordu. Bu betimleme,
Meru Da'nn merkezinde olduu sylenen "Tanrlarn lke
si" betimlemesine ok yakndan uyuyor. O, kuzeye uzakt, ve
bu antik yurt hakknda en dikkat ekici nokta, "bir yln bir
gn gibi grnmesiydi." Hindular, Tanrlarn bir gnnn,
biz lmlerin bir ylma eit olduunu sylerler. Ariler'in her
iki kolu da evreni yedi blgeye" (Kivars diye sylenen) ayr
mt, ama bunun iklimsel blgeler mi (ki akademisyenlerin
syledii gibi), yoksa corafi blmlemeler mi, ya da daha
baka bir anlam olup olmadn aratrmak iin duraksama
mza gerek yok.
Ariler, maddeci uygarln syledii gibi, ok gelimi in
sanlard; tabii ki ziraati bir soydular. Dilleri, insan dnce
sinin tm hassas eitlemelerini byk bir incelikle ifade et
mesini salayabilen ok karmak ve ok gelimi bir arat, ve
bu onlara ok igzlem yapma olana salam grnyor.
Onlara, zaman zaman byk hocalar ve kraliyet bilgeleri
(Hinduizmin Rajarshisleri) tarafndan retilmi, gelimi bir
din sistemleri vard. Bu hocalarn ou adlaryla belirtilmitir
ve Veda dininde adlar belirtilen birkann, olduka ayrntl
hikayeleri vardr.
Ortak gelenee ait bu kraliyet bilgelerinin ilklerinden biri
Yima'dr (Yama; Pers kahramanlar evrimindeki Kral Cemid), "Kral", Vivanghana'nm (Vivavan) oludur. Avesta'da,

17

byk hkmdar ve Altn a'r hocasdr. Gnahkar dnya

nn kar ve buzla yaknda oluacak ykm hakknda, Mazda ta
rafndan uyarlm ve bir vara, ya da yeralt sma yapmas,
ve oraya bir grup seilmi insan, en iyi aalarn tohumlarn,
ve en iyi meyveleri ve en gzel kokan iekleri ve en iyi ve en
yararl hayvanlardan birer ifti de birlikte gtrmesi buyurulmutur. Orada da "kral" olsa da, bu ayrntlar Yima hakknda
verilmi Vedalara uymaz; ama yukarda verilen teki ayrntlar
sonraki Hint Puranalarmda (geleneksel bilgiler) geen Vivasvan'm olu da olan Manu'yla ilintilidir.
Bu ortak gelenee ait baka bir bilge de, Avesta'nm kraliyetbilgelerinden olan Kava-Uan'dr (Kavya-Uanas). Dualaryla
ktl yenen kutsal kraldr, ve ayrca ak-varecao (tam l
t) sfatyla da bilinen, kendisini evreleyen grkemli bir ay
layla zellikle n salmtr. Cennete ait bir kuun yardmyla,
havada umak gibi mucizevi gleri olduu da sylenir. Veda
onu ounlukla Kavya olarak belirtir, ve ounlukla Indra'yla
ilintilidir ve bir yerde kutsal atei oluturduu sylenir. Ama,
Hint destanlarnda Asuraslarm hocas (Ahura'nm yandalar)
olarak geer ve byk olaslkla dikkate deer aylasndan t
r teki ad ukracharya'la (ltl retmen) da bilinir.
nc bir kraliyet bilgesinden daha sz edilebilir. (Perslerin kahramanlar evriminde Feridun diye geen) Thraetaona'dr. Hastalklar, "bylerin" (manthralar) yardmyla sa
altmasyla zellikle ilgilidir, ve byk bir hekim ve saaltc
dr. Bu zellikler Trita diye anld Atharva-Veda'da geme
siyle de ilintilidir. ki gelenekte de Athwya (Aptya) lakabn
tar ve Haoma (Soma) ve lmszlk ikisinin hazrlanma
syla ilgilidir. Avur-Veda'da lmszlk balyor diye yazar.
Vedik geleneinde ayrca, yzyllarca dnyaya bask kuran
bal bir canavar ldren Traitana'd. (Avesta'da geen Thraetaona adna yakn). Ayn gelenek, nerdeyse ayn szcklerle

18

Avesta'da da bulunur; ve sonraki Pers "krallar destannda"

(ehname), bu bal eytan zulmnden ran' Kral Feri
dun'un kurtard, Sami zalimi Zohak (Azhi Dahaka) olur.
imdi Arilerin tapt tanrlara gelirsek, iki kolda da ortak
olan gerekten korkutucu bir ad listesi buluruz. Burada, yal
nzca birka ad belirtilmitir. Bunlar iki snfa ayrlabilir; ilki,
iki toplum arasnda taban tabana zt gleri gsteren adlar, ve
kincisi (bu adlarn ounu kapsyan), iki tarafa da kutsal sa
ylan tanrlarn adlardr. Daha yal akademisyenler, Zer
dt'n bir reformcu gibi geldiini dnrler ve o, tanrlarn
kalabal arasndan yalnzca Ahura'y (Asura) Bir stn Tan
r olarak ileri srmtr. Onlar, bunun bir ayrla ve Iranllar
arasnda kimi eski tanrlarn eytanlara dnmesine gtren
bir dinsel kargaaya neden olduunu ve Hindularn da bu v
gye karlk verdiini sylerler. Grnr biimde bir dinsel
kargaa vard, ama onun kayna hibir biimde Zerdt'n
stne atlamaz. Dahas, bu gr daha yal tanrlarn (her
dzeyde ou) ileriki alarda ran'da yeniden egemenlik ka
zanmasn aklayamaz. Panteon'un bu tam olmayan dn
mnn nedeni ne olursa olsun, olduka ilgintir.
Bu balamda aratrmaclarn akima gelen ilk ad, stn
Tanrnn kendisi-Ahura'dr-ki, Sanskritede "eytan" temsil
eden Asura'dr. Bu ad balangta, "Yaamn Efendisi"ni (Av.
ahu, Skt. asu, yaam) ya da hereyin iinden kt bir yaa
m gsterir. Sanskrite Asura ayrca balangta bir sonsuz ya
am gsterir, ve Rig-Veda'da (en eski blmlerinde) sonraki
alaltlm anlamnda kullanlmaz. Klasik Sanskritede Purvadevah (nceki tanrlar) ad Asuralar iin de kullanlmtr; ve
Hindistan'da gelimi bir sylenceye gre, sonraki alarda k
yasla daha yeni Daevalar (tanrlar) onlar yerinden edene dek
Asuralar oradan dnyay ynetmilerdir. Daha nceki Veda'larda, Asura sfat zellikle, gndzleri parlak ve geceleri

19

saysz yldzla birlikte prldayan, sonsuz gkyz kresinin

hakimi, Varuna iin kullanlmtr. Varuna, ayrca yaradla
ruh veren, her yana yaylan yaamdr. O, evrenin hakimi, do
ruluun tanrs, yasay ve doann dzenini oluturan varlk,
ve hereyin babasdr. Veda tarznda Varuna balamnda ok
nemli bir nokta da bu tanrnn moral ve etik yanna verilen
byk vurgudur. Varuna ilk olaanst doruluun tanrs
dr. Asura Varuna'nn bu grkemli kavram, nceki Avesta'nm
Ahura-Mazda's ile iyi rtr; ve byk olaslkla "Tanrlar
ve eytanlar" (Daevalar ve Asuralar) arasndaki ekimeler
hakkmdaki Brahman menkbeleri ve Hindu destanlar, tari
hncesi gnlerdeki Arilerin iki kolu arasndaki kimi dinsel ve
ulusal kavgalarn yanklardr.
Avesta'nm Daeva's, Ahura'nn doal tmlecidir. Balang
ta "prldayan biri"; bu szck ilk safln hemen hemen Hint
dillerinin tarihi boyunca srdrr. Ama Avesta'da, bu szck,
ilk blmlerde bile "tanr"nm en eski anlamnda hi kullanl
mamtr,1 ve sonraki Avesta'da deimez olarak "eytan" an
lamna gelir. Veda'da birka kez eytanlarn sfat olarak bulu
ruz.
Farkl tanrlardan ok az bu deiimden etkilenmitir.
Bunlarn en nemlisi, Vedik Panteon'undaki en byk tanr
larndan biri olan Indra'dr. Burada en dikkat ekici ey, Veda'lardaki en nemli tanrlardan ikisinin -Varuna ve Indra- bi
rinin ran'da en stn varlk, Ahura olmas, bu arada tekinin
kt birinin en nemli vekili olmasdr.
Ama daha dikkat ekici olan, Indra'nn sfatlarndan biri
nin -Vtrahan (eytan-dmanm katili)- nceden tannm bir
sfat-lran dininin tarihi boyunca tanrlarn en byklerinden
birinin, Verethraghna'mn (sonra Behram) ad olmay srdr1 Bu szcn daha nceki bir inanan (Zerdt ncesi) "birtanrs"n imliyor g
rnd bir ya da iki yer vardr.

20

n olmasdr. Behram'm yaptklarn anlatan Yat (Yat, xvi)

gzel bir destandr ve orada yazlm olan baarlarndan kimi
leri, Veda'da anlatlan Indra'nn yaptklarn anmsatr.
Vayu (Rzgar, iki dilde de tpatp ayn olan bir ad), antik
Ari tanrlarndan baka biridir. "O, Gathalarda ad geen tek
Veda tanrsdr," diyen Haug, eer aklamas doruysa, ger
ekten gzel bir ayrm yapmtr; ama, Bartholomae gibi mo
dern akademisyenler, Haug'un bu pasajdan yapt eviri hak
knda kuku yaratmlardr.
Nairyosangha, insan soyunun en stn Ahura-mazda'smn
habercisidir. Dnyada, byk kurtarclarn tecelli zaman
geldiinde onlarn nnde belirir. zel grevlerinden biri, in
san soyunun gelecekte doacak gnah balayclardan "Zer
dt tohumunu korumaktr." Ayrca, ilk insan iftinin, Maye-Mayane'nin yaratlna yardm ettii sylenir. Bu son iki
grevi, Pehlevi dneminde nem kazanmtr, ama Avesta'da
bir eit tanrsal atei temsil eder, ve Veda'da, Naraamsa (in
san soyunun vleni) ad altnda kutsal atei temsil eder.
Armaiti, hem Avesta'da ve hem de Veda'da topran ruhu
dur ve ayrca tanrsal akl ve ltuftur. Zerdt hiyararisinde
Ameha-Spenta (Kutsal bir lmsz, Hristiyanlkta karl,
en byk melek) seviyesindedir. Avesta'da, tanrnn sonsuz
yasasna itaat ruhunu temsil eder. Rig-Veda'daki birka pasaj
da da ayn dnceyi temsil eder, ama btnnde, Veda'daki
durumu Avesta'dakinden daha alakgnlldr, nk son
rakinde Zerdt inancnn koruyucusunu temsil etmektedir.
Baga, (Veda'da Bhaga'ya karlk gelir) Persepolis ve baka
yerlerdeki Eski Ahameni yaztlarnda stn varlk Ahuramazda'nn sfatdr. Veda'da, sonradan gnele temsil edilen
zel bir tanrdr.
Airyaman da antik Ari tanrlarndan biridir, ve Veda'da ad,
byk ikiz kardeler Mitra ve Varuna ile ilintilidir. ki ulusta
21

da, bu ad "dost" ya da "yolda" artrr, ve sonuta o, evli

lie bakanlk eden zel bir tanrdr. Benzer bir konum, evli
lik treni srasnda dua edilmesi gibi Veda'da da vardr, ve bu
gn Parsilerin arasnda ksa bir ilahi ona adanmtr, ve Airyema-ishyo diye arlr, ve evlilik seromonisinin nemli bir ks
m olarak halen kullanlr.
Ama, antik Hint-lran tanrlarnn iinde her ynden en
nemlisi gnei temsil eden Mitra'dr (Mitra). Veda'da o, st
kapal olarak Asura Varuna ile ilikilendirilir. Mamafih Avesta'da, Ahura-Mazda'dan ok, ayrlm ruhlarn iki korumayargcyla ilintilidir. lmn teki kysnda ruhlar bekler ve
Sraoa ve Ranu'nun yannda oturarak, onlar hakknda hk
mn verir. Hara-Bareza Dann tepesinde oturur. Avesta'da
O, bilge hkmdar, seven muhafz ve insanln tarafsz yar
gc olan yce varlktr, esas olarak etik bir kavramdr. Veda'daki konumu da benzerdir. Sonraki gnlerde Mitra klt
ran'da byk nem kazanm ve deierek ilk Hristiyanlar
olduu kadar sonraki Roma dncesini de derinden etkile
mi, nemli bir gizli gler okulu olmutur.
Haoma, Veda'da Soma olarak geen baka bir Hint-lran tan
rsdr. O, Avesta'da, yalnzca Soma bitkisinin kiiletirmesi
deil, ayn zamanda ocuk insanlmz ileri gtrmek iin
ilk gnlerde ortaya km byk bir hocadr; ve antik ran'n
byk hocalar tarafndan ok sevilmi biri olarak Avesta'da
temsil edilmitir. Yasna'da, (ix) Zerdt'n nne karak ge
mi alarda ran'daki kutsal retinin tarihinin ana hatlarn
ona anlatan olarak temsil edilmitir. Kimi akadamisyenler,
Ariler arasnda Haoma (Soma) kltn tantan ve balca
Hint-lran dini trenlerinde nemli bir para olan bitkiye ve
suyuna adn verenin o olduuna inanrlar. Hint ve Zerdt
dini trenleri, tmyle bu bitkinin su, unun sunulmasna da
yanr; ve Zaotia (Hota) ve Ratwi (Hint Advaryu'nun karl)

22

olarak bilinen iki rahip trende ayini ynetir.

Ari soyunun iki kolunda da bu trenlerin ou, kimi sosyal
ve baka adetler gibi, ok uzak tarihlere gider. Dini trenler
her yl mevsimlerin deimesine baldr. Bylece, Iranllarm
eski gnlerde kutlad ve bugn Parsiler tarafndan uyulan
yllk Gambar says altdr. Bunlar Veda'da grlen yllk kur
ban evrimine ok yakndan uyar. Bu iki ulusun tapnmasnn
en nemli ana unsurlar, eler -ate, su, toprak ve hava- ve
gkyznn klar -gne, ay ve yldzlardr. Bunlar gksel
varlklar olarak arlr, ama hepsinin stnde ve altnda Vedalarda grlen ve Zerdt tarafndan ok gl vurgulanan
bir stn tanr dncesi vardr. Ahura'nm stnl zerine
kurulu bu vurgu, ran dini dncesinin btn sonradan ge
len geliimini renklendirmitir.
Avesta'da toplum snfa ayrlr: Athravan ya da rahip,
Rathaetar ya da sava, ve Vastryo ya da ifti, Hintlilerin
" kast"na, yani "iki kez domu" (Dvija) snflarna kar
lk gelir. Bu ne sonraki bir dnemde (aynen Hindistan'da
ki gibi) drdnc bir snf Hutoka ya da el iileri eklenmi
tir. Kral, sava ya da hkmdar snfna aittir ve lkesinde
stn bir gc vardr; ama dini hoca "gerekten doruluun
dan tr" her ynden onunla eittir. Rahipler snfnn ad,
Athravan, byk hocann kesinlikle ran'da kurduu ate kl
tn iaret eder.
"Atalara" (Pitriler) tapma, iki kolun da ortak miras olarak,
antik Ari inancnn baka bir nemli yzdr. Bu tapnma t
reni "rek sunulmas" (Parsiler arasnda darun ve Hindular
arasnda purodasha) ve ran'da sonralar st ve Hindistan'da
ghi (artlan tereya) olan "inein bir rnnn" ilahlar ere
fine sunulmasndan oluur. Ama, ran'da atalara tapma, Hint
kolunda olmayan, Fravai'nin daha derin ve daha felsefi d
ncesine doru gelimitir. Fravai, btn zaman boyunca

23

sren ve alar boyunca gelien sonsuz bir ilkedir. Bir yazar

olarak (Zerdt'n kendisi) bunu iyi belirtmitir: "nsanlarn
Fravaileri, sonradan her insann modelinin yeryznde olu
tuu, semavi biimle giyinmi ruhlarn ilk rneidir... Her in
sann gvdesi kendi zel fiziksel, aklc, ahlaki ve ruhi yeterli
liiyle Fravai'nin sunduu her has modelden sonra, biim
lenmi ve olumutur." Her varlk, yukardaki Ahura'mn ken
disi de dahil, btn sonsuzluk boyunca varolan bir Fravai'ye
sahiptir.
Baka bir ilgin Hint-lran treni, Hindularm Upanayana
kutlamasna karlk gelen, dini ayinin balangc-Zerdt
Navjote'ydi (harfi harfine "yeni doum"). Veda'ya ait dne
min Hindular gibi, Zerdtler arasnda btn ocuklar, er
kekler ve kzlar, bu "yeni douma" eriir. Bu trenden sonra
onlar Zerdtlk ^katnn tam sorumlu yeleri olarak kabul
edilirler. Ve bunun ifadesi olarak kutsal gmlek (Sudreh) gi
yer, kutsal kuak (Kusti) takarlar ve balarn (en azndan du
alar srasnda), genellikle kk bir takke rter. Bu d
sembol, srasyla Hindu Yajnopavita'sma (kutsal iplik), Mekhala'ya (Kuak) ve Shikha'ya (ban tepesindeki sa peremi)
ok yakndan uyar. Hindular arasnda bunlarn ilki, antik
yontularda ve bugn bile Budist rahiplerde grlen, orijinal
olarak tam bir st giysisidir. kincisi, kuak, orijinal olarak
"iki kez doann" giysisinin en nemli blmdr. Avesta'da
Ahura-Mazda'nn ilk olarak getirdii, iki ruhun dokuduu yl
dzlarla ssl kutsal kuak Haoma'yd. Takke, bamzn
nemli blmlerini koruma amalyd2 ve Roma Katolik pa
pazlarnn balarnn stn tra etmesine benzer bir nemi
vard.
Bunlar, iki byk halkn, Iranllar ve Hintlilerin, miras al
2 Brahmarandhra.

24

d, kimi antik Ari gelenekleri ve trenleridir. ran'da, hoca

larnn, Zerdt'n baskn etkisi, sonraki gelimeleri tmyle
-glgelemitir. Onun felsefesinin ve yaam bilmecesinin z
m, bandan beri, btnyle ran ve Zerdt kkndendi. Bu
gelenekleri kullanmtr, ama en byk vurgusunu Ahura'nn
ahlak kavramnn ve Aa'nm (Veda'da geen Rita) Hint-lran
dncesinin zerine kurmu ve sonrakini dnya dininin ki
lit ta yapmtr.

25

KNC BLM
PEYGAMBER

Ushta-no zato Athrava, yo Spitamo Zarathustro.

Hoca, Spitama Zerdt doduu iin anslyz biz.
(Blm xiii. 94)

Modern bir aratrmac, hereyden nce, Zerdt'n yaad

zaman ve onun hakkmdaki mevcut teki maddi delilleri bil
mek isteyebilir. Onun yaad zaman imdi bile yeteri kadar
akla kavumad iin, ona atfedilenden ya da drt yz
yl nceki bir tarih, burada geici olarak kabul edilebilir. Bylece onu 10 ilk bin yln banda yaam olarak kabul eden
Prof.A.V.W. Jackson'la uzlaabiliriz. Ama burada, onun, im
di "tarih ncesi" olarak saylan, ok uzak bir ada yaadn
syleyen mistik bir gelenei de belirtmeliyiz, ve bir tane hoca
olmadn, ama, bu ada sahip eitli kiilerin bulunduunu,
ve sonuta modern bilimsel dnce ve Pehlevi gelenekleri
nin onun bu ad tayanlarn sonuncusu olduunu syleyen
baka bir gelenek de olduunu belirtmeliyiz. Varsn yle ol
sun, Pehlevi gelenekleri iinde bize gelmi ve modern bilimsel
dncenin bytt bir yaam burada aratrmaktan honutuz. Ama, peygamberin kiilii her ne olursa olsun, onun
retisi, insanla verdii en nemli armaandr. Yaam da,
27

Parsi geleneinde srdrlen, deerli bir yaamdr ve dersler

le doludur.
Yalnzca birka akademisyenin sorunu olmayan baka bir
konuya da burada deinilebilir. O da, Zerdt adnn nemi
dir. Ailesinin kurucusu bir atasnn ardndan, kiisel ad Spitama'dr. Zerdt, mesajn ilan ettikten sonra muhtemelen bi
linen nvandr. Prens Siddhartha'nn, aydnlandktan sonra,
Buda (aydnlanm biri) olarak ve sa'nn Hazreti sa (takdis
edilmi) olarak bilinmi olmalar gibi, Zerdt ad (genellikle
en stn biimiyle Zarathushtra) ran'da Zerdt inancnn
ba olduunu gstermek iin kullanlmtr. Adna eklenen
utra szcnn, bilinen anlam deve ile ilgisi yoktur. Kimi
akademisyenlerin nerdii, kk u "prldamak" olandan zaratha (altn) ve utra ("k") tretilerek oluan ad, ok daha
uygundur.1 Bylce, peygamberin bu ad, dnyaya k-getirenlerin en byklerinden birine verilmi bir ad olarak, "Altn
In Adam" anlamndadr.
Bir Hristiyan rahibin syledii gibi, "sann ha tm mu
cizelerden daha deerlidir." insanln btn byk hocalar
iin de bu byledir. Onlarn her biri, sonraki alarda mistik
gelenein aylasyla sarlm ve dnyadaki yaamlarna mucize
ler eklemitir. Btn bunlar yalnzca, onlarn, yandalar tara
fndan ortalama lml insanlarn ok zerinde sayldn ve
yaamlarnn insanlk iin ayrca deerli olduunu dndk
lerini gsterir; ama ne yazk ki, sonraki hurafeci alarn yara
ts olan bu sylenceler, onlarn retisinin deerini byk l
de engelleyebilir. Bu yce kurtarclarn yaamlar evresin
de bym bu mistik gelenekler arasnda ayrca kesin bir
"soy benzerlii" vardr. Ama, insanlarn onlara byklk at
fetmelerine ve minnettar olmalarna neden olan tabii ki yap
I Veda tarznda Ualarda (Tan) bulunur.

28

tklar mucizeler deildir. lan ettikleri mesaj, onlarn, erkek

ve kadnlarn yreklerinde, yeniden kurulduunu grdkleri
sonsuz gerektir; nvanlarm kurtarclar, efendiler ve dnya
nn tanrlar olarak oluturan, saysz ac eken yreklere ge
tirdikleri bartr. Akllar ve merhametleri ile dolu olarak, en
deerli ilahi armaanlar, Tanrnn kendisinin zendirdii me
saj getirmiler, ve bylece adlar anmsanm ve kuaklar bo
yunca milyonlarca insan tarafndan tapmlmlardr. Yani
ran'n kurtarcsnn da, ansnn, yandalarnn en kutsal mi
ras olmasna neden olan yapt mucizeler deildir, ama onun
byk Aa mesaj, ve iyi dnceleri, iyi szleri ve iyi edimle
ridir. Yine de, yukarda antrld gibi bu byk bilgenin ya
amndan bireyler bilmek, nsan Zerdt hakknda bir eyler
bilmek, ilgi ekici ve yararl olabilir.
Antik ran'n imparatorluk ailesiyle yakn ba olan Spitama'nm sava ailesinde, Pouruaspa adnda iyi ve bilgili bir
erkek vard. Dini almalara derinden bal, dindarlk ve akl
dan tr n salmt. Tanrnn kutsamas onun zerinde
durmu ve olu ona Tanrnn gzle grlebilir memnuniyeti
olarak gelmi denmektedir. Uygun zaman geldiinde, ran'n
baka bir soylusu, Frahimrava'nm kz Dughdhova ile evlilik
le birletirilmitir. Bu kadn da, Tanrdan korkar ve dindar ko
cas gibi, dine ve yaamn nemli sorunlarnn aratrlmasna
derinden balyd. deal bir ift olmulard ve ran'n gelecek
teki peygamberi iin doru ebeveynlerdi ve Spitama ncs olmak zere, be olan ocuklar oldu.
Byk Hocann geliiyle ilintili kehanetler, o ada da
ran'n gndemindeydi. Ari dnyasnn tm o zaman da kar
gaa iindeydi; ktlk denetimsiz srm, gereklik dnya
y brakm grnmekte, zayflarn ezilmesi ve hodbinlik va
rolan biricik eylerdi. Doal olarak insanlar, btn bu karga
aya dzen getirecek ve insan soyuna unuttuu doruluk der

29

sini yeniden retecek bir Kurtarc'y istekle bekliyordu.

Ahunavaiti Gatha'smn (Yasna, xxix) ikinci blmnn al
iiri, bunu ok iirsel olarak ifade eder, tnek'in ruhu (toprak
ana), altnda inledii bask ve zulmn yksek sesli ikayetle
riyle Kadir-i Mutlak'm taht nnde belirir. Btn bunlarn
anlamn acyla sorar ve niye yaratldn merak eder. Gerek
ten ezilenlerin iniltisi Gksel Baba'nm tahtna varm ve o ve
onun merhameti, ileri dzeltebilecek ve toprak anann ruhu
na erin getirebilecek bir kurtarc olarak Zerdt' gnder
mitir.
Onun doumuna elik edecek mucizeler arasndan ikisi bu
rada sylenebilir. Daha anasnn rahmindeyken bile, ocuk
yle bir ruhsal kla ldamtr ki, anasnn evresindeki herey prltyla aydnlanmtr, ve doum yaklatka m prl
ts artm, bize anlatlana gre, btn ev ve evresi grkemli
bir yalm olmutur. Ve tanrsal ocuk doar domaz glm
ser, ve btn doa neelenir,-aalar, sular ve btn yce ya
radl sevinle haykrr:
Hoca, Spitama Zerdt doduu iin anslyzocua, ailenin nl kurucusundan tr Spitama ad ve
rilir. Ktler onun doumunu renince titrer, ve daha kk
bir ocukken onu yok etmeyi denerler. Ama o, defalarca kur
tarlr, nk dnyada yerine getirecei bir grevi vardr, ve
onu inanla baarana dek, kimse sann bir teline bile doku
namayacaktr. Pouruaspa neelidir ve olundaki yceliin
iaretlerini merak ediyordur. Btn tehlikelerden saknmak
iin ailesiyle birlikte inzivaya ekilir.
ocuk dncelerini hemen gkyzndeki eylere evir
mi dindar ve ok akll bir babann ellerin .e, o gnlerin ola
an eitimini almtr. On be yanda (antik ran genliinin

30

dnyevi yaama girmeyi adet edindii zaman) yaratcsyla ko

numak ve byk grevine hazrlanmak iin gen Spitama ke
sin inzivaya ekilir. Nereye gitmi ve ne yapm olduu hibir
zaman tmyle aydmlanmamtr. teki hocalarda olduu gi
bi, korkutucu, sonsuz "yaam bilmecesi"nin yorucu dnce
leriyle geen zor yllarda yaamyla ilintili belirsiz rivayetler ve
sylenceler vardr. Avesta'nn bir blmnde (Vendidad, xix)
Angra-Mainyu'nun (eytan), gnaha davetiyle ilintili bir hika
yesi vardr. Ayn biimde, Mara'nm batan kard Siddhartha'y ve eytan'n batan kard sa'y okuruz. Kt kii,
"ktln yaradl" zerine dudaklarndan kacak bir kut
sama iin dnyann egemenliini nermitir; ama, Spitama
salamdr, yle yantlar:
Hayr, Mazda'ya tapanlarn byk dininden vazgemeyece
im, ne de yaam, uzuv ve ruh paralara ayrlmald.2
Bu son snavdr, ve eytan, kuzeye doru uluyarak kaar.3
yilik galip gelmi, peygamber, "Altn Ik'm ocuu" Zerdt
olarak tm varlyla nde durmaktadr. O zaman otuz yan
dadr.
Yeni peygamber, doduu lkede, Bat ran'da hi de iyi
karlanmamtr, ve uzun bir zaman tek mridi, Pouruaspa'nn erkek kardei Arasti'nin olu Maidhyoi-Maongha'dr.
Ama, yinelenen geri evirmelerle karlanmasna karn, asla
bocalamam ve asla kuku duymamtr.
On iki yllk rahiplikten sonra, peygamber doduu ili terk
etmi ve Vitaspa'nm ynettii Baktria'ya douya doru yola
kmtr. Kral onu kibarca karlam ve mesajna ilgi gster
mitir. Zerdt, kral ve saray halknn huzurunda eitli mu
cizeler ortaya koymu, ve oradaki bilge adamlarla uzun tart
malara girmitir. Yavaa ve kukusuzca, ilan ettii gerek,
2 Jackson, Zerdt
3 Kuzey, Zerdtiler arasnda, eytanlarn blgesidir.

31

kral ve halk zerinde kuvvetli bir etki brakmtr. eitli ge

ri dnler olmu ve bir kez peygamberin dmanlar onu ce
zaevine koymay becermiler ve bylece geici bir utku kazan
mlardr. Ama, sonunda Vitaspa, Zerdt inancn aka ka
bul etmitir.
Bu, dinin tarihindeki en nemli olaydr. Dnm noktasdr;
nk, bundan sonra, ran'n dnyevi gc Zerdt'n ret
tii inanla zdelemi, ve onun baarsn ve ilerleyiini sa
lamtr. Vishtaspa'nm dnmesinin ilk etkisi, kraliyet ailesi ve
saray halknn teki yelerinin de Zerdt' hocalar olarak
benimsemeleridir. Sonrakiler arasnda Hvogva ailesinden (so
yad "Bilge" olan) iki nl karde Fraaotra ve Jamaspa var
d. Onlarn ve Vitaspa'n adlar Gathalar'da gemektedir ve
biz onlar peygamberin kendisi gibi yaayan nemli kiiler
olarak duyumsarz.
Dinin ran'da ve teki lkelerde balayan yayl, olduka
hzl gelimi, ama bu kimi savalar ve mcadeleler olmadan
da gereklememitir. Pehlevi gelenei byle savalarn en
azndan ikisini belirtir ve Gathalar'daki kimi pasajlar da bu sa
valarn bazlarnn arifesinde peygamber tarafndan sylen
mitir. Ama bu savamalarn sonunda, din daha gl olarak
ortaya km ve daha salamlamtr.
nancn oluumu iin krk yedi yllk ok yorucu bir aba
dan sonra, yce peygamber yetmi yedi yanda lmtr.
ran gelenei, dmann saldrd ate-tapmam korumak
iin savaan bir savann lmyle karlatn syler.
"Cennetten gelen bir atele" ldrldn syleyen, Yunan
l yazarlarn yazd, baka bir rivayet daha vardr. Her durum
da, bu son, Byk Hoca'ya ve gereklik ve doruluk davasnn
ylmaz askerine yakr.
Yorucu aba ve gereklie kesin ka lmla gemi yaam
kadar, yce Zerdt'n insanla brakt en byk miras ad

32

m verdii dindir. Bugn, zamanndan yzyllar sonra bile, ve

doduu antik lkeden yzlerce mil uzakta, kurduu din ya
ayan bir inantr. Ardllarnn bugn az olduu sylenir, ama
yine de taraftarlarnn yaamlarnda yaayan bir gtr. n
k, Tanrnn sonsuz gerekliini ierir ve alar boyunca mil
yonlarca insana avun ve kutsama tamtr. Parsi toplumu
Hindistan'da hep gelimitir, nk onlar inanlarna sarsl
maz bir biimde balanmlar ve byle yapmay srdrdkle
ri srece de peygamberlerinin kutsamalarnn onlarla olaca
na inanmlardr.

33

NC BLM
AANIN YOLU

Aevo pantao yo Ashahe, vspe aryaesham apartam.

Bir tek yol vardr, Aa'nn yolu, btn teki yollar yanl yollardr.
(Yasna'ya sonsz)

lk blmde belirtilen geleneklerin yansra, Hint-lran halkla

rnn paylatklar ortak bir ana inan doktrini,- Aa ya da Rita'nm byk kavram- vard. Elimizde bu doktrinin dinlerine
ne zaman geldiini sorgulayacak aralarmz yok, ama Avesta'daki Gathalar'n ilklerinde bile, Veda tarzndaki ilahilerin
en eskilerinde olduu gibi, bu dncenin tmyle gelimi
olduunu grrz. Profesr Chr. Bartholomae'nin gstermi
olduu gibi iki szck, aa ve rita fonetik olarak bile ayndr.
Ama bu fonetik zdelik sorunumuzun en nemsiz blm
dr.
Burada gznnde tutulacak en nemli nokta, bu iki sz
ck arasndaki kavram zdeliidir. Bu iki szcn orijinal
kavram o kadar yce ve sradan maddi dncenin o kadar
stndedir ki, bunun, yalnzca Tanrdan gelen tam bir ilham
la konumu olan Byk Hoca'dan gelmi olmas gerektiini
belirtmeliyiz. Ruhsal yaamn bu en yksek kavramlar ilk n
35

ce tam bir akla sahip biri tarafndan verilmitir, bu kavramla

r gkyznden yeryzne indirmek biz lmllerin baara
bildii bir i deildir. Eer Hoca'nm gerek mesajn almak is
tiyorsak, dinlerin byk kurucularnn rettiklerini, mm
kn olan en yksek ve en ruhsal anlamyla edinmeliyiz. Yani,
Aa szcyle birlikte.
Szck yaklak olarak "saflk" ya da "doruluk" diye ev
rilmitir. Pratik amalar iin yeterli olsa da, bu eviriler zgn
kavram tam olarak ifade etmez. Sonraki Avesta ve Pehlevi ya
ptlarnda kullanld gibi, "saflk" ya da "doruluk" szck
lerinin, aa szcnn az ya da ok tam evirileri olduu
dorudur. Ama geriye, daha nceki alara dndmzde
kavramn yava yava btnletiini farkederiz, ancak Gathalar'da -akln byk stad Zerdt'n dini arklar- bu kavra
mn bize gsterilen tam genilik ve derinliini elde ederiz. Ho
ca'nm kendi dncesine ulaana dek, bu kavram azar azar
byyen halkalar halinde izlemeyi denersek, tabii ki daha iyi
olur. Ama, hem ran ve hem de Hindistan'n ortak miras olan
antik akl dncesini Zerdt'n yalnzca canlandrp vurgu
ladn anmsamalyz.
Biz bugnn Parsileri, bu dnceyi ok eski bir gelenek
ten miras aldk. oumuza, bu stn dnce maddi ya da
dnyevi saflktan gelse de, biz onu hemen hemen ayn szck
olan, aoi diye adlandrrz. Bu yalnzca, bedensel temizlik -y
kanmalar, temiz giysiler, vb- deildir, ama ayrca aklc safl
da antrr. Yine de o esas olarak, burada, aadaki dnyevi
yaammzla snrlanmtr. Daha yksek dereceden "ruhsal
safl", bu aoi szc belli belirsiz ierir. Kesinlikle ayn
ey, Hint tarihinde antik Veda tarz szck rita'nm yerini alan
dharma szc iin de szkonusudur. Dharma'nm modern
anlam, onun Manu'da geen ve daha es! i Hint yasa yapcla
rn verdii anlamdan olduka farkldr. Ya da "doruluk" sz

36

cnn Dadaki Vaaz'daki kullanm ile sradan konuma

dilindeki ok renksiz kullann karlatrabiliriz. Btn bu
szckler ilk bataki "yksek durumlar"ndan dmlerdir;
nk Hoca onlar ister istemez, biz sradan lmllerin sr
drebilecei ne akl ne de gte olmadmz tam doru ruh
sal anlamlaryla kullanr. Gkyzndeki Gangeler'in indii
Hint sylencesi, olduka yerinde bir aklamadr. Gangeler,
yaratcnn ayaklarndan yeryzne indiklerinde, bir tek b
yk Tanr iva'nm onu bann stnde karlayacak gc
vard. Benzer olarak Tanrsal lham Irma yalnzca Byk
Hocalar tarafndan karlanr, sradan lmller ancak tanrsal
derenin alt seviyelerinde ykanabilir.
Parsi aoi kavram, bylece, temiz bir gvde ve insanlara
kar iyi ve drst davranlar, genelde, dnyada doru dav
ranmaktr. -ran peygamberinin bundan anlad biraz daha
derin ve genitir. Bylece, onun zamanna daha yaklatka,
ister istemez Aa kavramnn daha ak hale geldiini, ve ruh
sal anlamnn daha ykseklere ktn farkederiz. Peygambe
re doru geriye bir adm atarsak, Hristiyanlk ann ilk yz
yllarnda yazm Zerdti din adamlarnn gnmzn Parsilerinden daha ak bir Aa kavramna sahip olduunu gr
rz. Sasani mparatorluunun byk desturlarndan (Yksek
Rahipler) Adarbad Mahraspandan ve Arda Viraf gibi kiiler
hi phesiz kendi i ruhsall deneyimlerine dayanarak, daha
ak bir Aa kavramna sahiptiler. Bylece, o dnemde derlen
mi Avesta kitaplarnda, Aa kavramnn kesinlikle daha yk
sek dzeyde olduunu farkederiz. Hatta, dnyevi safl be
lirtmek iin, ruhsal saflk anlamna gelen Aa'dan farkl baka
bir szck (yaozhdao) kullanlmtr. Sonraki Sasani gnle
rinden balamak zere ruhsal saflk dncesinin, her snftan
kitleler tarafndan yavaa arka plana doru ekildii grlr.
Toplu olarak ulusun ruhsal ideallerinin rmesi, kendileri

37

dndaki tm dinsel inanlara bitmeyen zulm kullanan, ve

Mani ve Mazdekin ardllarn bastrrken ar gaddarla ka
an rahip snfnn hiddetli hogrszlyle birleerek, Sasani Hanedan son gnlerinde Zerdt inancn kesin ve hzl
bir ke gtrmtr. Ve, eski inan, kendisine kar Islamm yeni ve daha canl kutsal kitab ktnda, slam tarafn
dan hibir zorlama gelmemesine karn hemen hemen kuru
mutur. mparatorluk byk olmasna karn, yalnzca dinin
verebilecei isel ruh gcnden esasen yoksundu. Halkn do
al ruhani liderleri, Athravanlar, cemaatlerinin dini gereksi
nimlerini karlamada grnr bir biimde ipin ucunu kar
m, ve daha gen ve dolaysyla daha din bir iman, eski
inanla arprken, ktlelerin tm yrekten desteini alama
mlardr. Dini beslenmeye gereksinimi olan insanlar, resmi
liderlerinden hibir ey alamam, ve bylece kardelik ve do
al demokratik idealleriyle daha pratik bir abas olan slam
doktrinlerine doal olarak dnmlerdir. slam, dahas, kitle
lere kesinlikle daha uygun bir hale getirilmi ve kardelik ve
komu sevgisi idealiyle ilham vermitir, bu arada o yozlama
gnlerinde eski Zerdt inanc, olanakl ve olanaksz, btn
durumlarda, da dnk trensel ve yalnzca bedensel temiz
lenmeler ve ykanmalar ve kefaretlere o kadar yklenmitir ki,
insanlar, onlara ne ilham veren, ne de dinsel alklarn doyu
ran safln byle yalnzca d biimlerini umursamamlardr.
Daha nceki bir dnemde, ge Avesta ilahileri, Yatlar ve
Yasna'larda olduu gibi (Gathalar dnda) Visperad'larda da,
Aa szcnn ruhsal nemini daha da ok anlarz. "Tapla
cak birileri"nin (Yazadlar, Hindularm Daevalar ve Hristiyan
ln melekleri) Aa'lar sayesinde ruhsal dnyada daha yk
sek bir duruma ulatklar dncesine yaklarz. Bu balam
da Aa, ruhsal dnyann balca gereidir ve bu gerek anla
ldnda ve uyulduunda yce varlklar ne olduklarna g

38

trr. Aslnda, Ahura'nm kendisi bile "Aa'dan geerek en

yksee vardn "-derin anlam olan bir pasaj,- sylemitir.
Bu ilahiler bize yzyllardan geerek tmyle neredeyse hi
deimeden gelmitir, nk ou, zellikle Yasnalar, dini t
renlerde kullanlm ve bylece, Hindistan'daki Veda ilahileri
gibi, uzun bir hocalar zincirinden geerek szl olarak kuak
tan kuaa ulatrlmtr.
Sonunda, Gathalar'daki Aa kavramna gelirsek, Be Gatha,
stadn kendisinin szckleri olarak tannr. Her durumda,
onlar dilsel olarak ve ayrca isel kantlaryla Avesta metinle
rinin kalan en eski paralardr. Zaman ynnden, olduka er
ken (ok olmasa da), peygamberle ayn zamana aittirler. On
lar kimin yazd konusunda baz tartmalar olsa da, ran so
yu zerinden insanla getirilmi Dnya Hocasnn mesajnn,
onun retisinin en yksek ve en iyisini ierdiini kabul et
mek zorundayz. Burada, Zerdtn yaam felsefesini ve va
rolu sorunlarnn zmnn en saf biimini buluruz. Ve
burada, Aa bu yapnn ana kilit tadr. Kimi zaman belirsiz
ce kiileerek (ama, asla yeteri kadar insan biiminde olma
dan) Aa, gl varlk, Tanrnn kendi grn, ve srada
Ahura Mazda'nm yannda ikinci olarak, oradadr. Ama, en sk
olarak anlam, evrenin ynetiminin dayand derin ruhsal
gerek ya da ruhsal yasadr. Bu dnyada olan herey Aa'dan
geerek gerekleir, Aa'ya boyun emeliyiz, ve bizi sonunda
Tanrnn varlna gtren Aa'dr. Aa'nm bu derin ve temel
nemi Zerdt'n retisinin tmne anlam verir.
Ve sonra nedir bu Aa? Akademisyenler onu "saflk" ya da
"doruluk" ya da "gerek" diye ayr ayr evirirler, ama o, en
sradan anlamnda, bu szcklerin herhangi birinden ok da
ha fazladr. O, btn gerekleme ve btn evrimin ana kay
na olan sonsuz gerek, tek dorudur. Bu kavram yalnzca
szcklerle ifade etmek ok zordur; o, derinden dnlmeli

39

ve iimizde tannmaldr. O, Tanrnn kendi tahtn tutan ger

ektir. O, evrenin kendisine gre yapld byk yasa, Tanr
nn plandr. Aa'nm en iyi betimlemesi yalnzca Tennyson'un
yle esinlendii szcklerle verilebilir:
Yaayan ve seven o Tanr
Tek Tanr, tek yasa, tek ge,
Ye u zaktaki bir tanrsal olay,
Btn yaratln devindii.
Aa, ksaca, btn grnen yaratl yneten, Tanrsal plan
ya da yasadr. Onunla, ruh maddenin iine iner ve yine yk
selir. Aa'nm almasnn bir yz, iyilik ve ktlk arasn
daki sonsuz kavgadr; baka bir yz Hindistan'da karma ya
sas olarak bilmen etki (ve tepki) yasasdr. Aa'nm bu iki y
n de, Zerdt'n felsefesinde olduka ak olarak ele alnr.
Aanm bu tm anlalmas, insan ruhunu kanlmaz olarak,
Tanrnn bu byk planna yardma, "Aa'nm yaratlyla"
birlikte gitmeye -ileri ve yukar ulamak iin uraanlarla bir
likte- gtrr. Bylece aa szc sk sk Tanrnn yolunun
ikinci anlam olarak kullanlmtr. Ve nk, tabii ki, bu yo
lu yrme dncesinde, onu baaryla yrmek iin insa
noluna uygun gerekli nitelikleri ister istemez antrmtr,
orada aa szcnn "nc anlam" denebilecek, zellik
le sa'nn kulland "doruluk" anlam bymtr. Bu sz
cn bu balamda ierdii son anlam daha nceden gr
mtk.
Veda'daki Rita szc, Avesta'daki Aa szcyle kesin
likle ayn neme sahiptir. Sonraki dharma szc de ilk ba
ta ayn neme sahipti, ama sonradan zgn dini neminin o
unu yitirmi, ve imdi modern Hint ualk dilinde yalnzca
dinle ilintili trensel usuller anlamndadr. Veda'da, Varuna'ya

40

"Rita'nm Efendisi" denmektedir ve tanrlarn yerlerini Rita'dan tr tuttuklar sylenir. Rii (Pir) szc, Avesta'daki Aavan szcne ok benzer olarak, ilk bata Rita'y izle
yen biri anlamnda, byk olaslkla birleik szcktr. Son
raki szck, Avesta'daki tm tanrlarda, tm Kutsal Pirler ve
nsanla I Getirenler'de olduu gibi kullanlmtr. Bylece, Avesta'da geen Ratu (Dini Hoca) szc baka bir birle
ik szcktr, ve Sanskrit Rii'yle hemen hemen ayn anlam
ldr, ve o yolda yryerek ve Aa'nm sonsuz yasasn tanya
rak en yksek bilgelik dzeyine ulam Hoca iin kullanl
mtr.
Avesta'da Aa'nm yceliini salayan, ok eski, nerdeyse
Zerdt ncesi devirden diye bilinen belli ksa dualar vardr.
Bunlar sonraki blmde ele alacaz, ama teki dinlerin tm
yce dualar (Hristiyanlarn Paternoster ya da Hindularm Gayatrisi) gibi anlamlar yalnzca szcklerin belirttiinden ok
derinde aranmaldr, ve anlam sonra yava yava yaam ilerle
dike ve yol grndke alr: Aa'nm yolunu izlemeye al
rken, Aa daha iyi anlalr.
Aa'nm bu yolu, Hobam'm (afak lahisi) son dizelerinde
aka gsterilmitir:
En iyi Aa'dan geerek, geerek en y ksek Aa!dan, grebiliriz
seni (Ahura), y aklaabiliriz sana, tam bir birlik iinde olabiliriz
seninle!
Burada, Tanrnn grntsnn evresinin, Tanrya yak
lama ve Tanrnn iinde btnleme Aa'dan, en iyi ve en
yksek Aa'dan, geerek baarld, aka belirtilmitir. Bes
belli bu Aa'nm, en derin dini anlam, gemiin byk hoca
larnn anlad anlamda, Zerdt'n onu kulland anlamda
izlenmesi demektir.

41

Veda kadar Avesta da, insanolunun cennetteki babasna

ulat yolu antrarak Aa'nn yolunu (Ashahe pantao, Veda
tarznda Ritasya pantha) syler. Ve gnmze ulaan Avesta
kitaplarnn en nemlisi, Yasna Kitab'nn son satrlarndaki1
sorunlarla olduka uym iinde, Zerdt'n tm retilerini
bir araya getirerek, Aa'nm yolundan sz eder:
aevo pantao y o Ashahe, vispe anyaesham apantam.
Bir tek y ol vardr, Aa'nn Yolu, btn teki yollar yanl y o l
lardr.

I Gerekten o sonszdr.

42

DRDNC BLM
Y VE KT

At-ca hyat ta hem Mainyu

jasaetem paouym
dazde gaemca ajyaitm-ca
Ve imdi, hu iki ruh bir araya geldiinde,
onlar balangta yaratt Yaam' ve yaam-olmayan.
(Catha, Ahunavaiti, Yasna, xxx, 4)

Kt sorununun zm btn byk peygamberler tarafn

dan ele alnmtr. Farkl lkeler ve dnemlerde bak alar
deisse de, hl zmde nemli yntem benzerlikleri vardr.
Zerdt soruna kendine zg tarzyla yaklam ve Aa'y
retisinin ana kilit ta yapmtr. Aa onun iin, btn yarat
l Tanr'ya doru ilerlemeye zorlayan bir sonsuz yasadr.
Dnya zerindeki yaam ona, bu yolda yrmek iin srekli
bir aba anlamna gelmektedir. Yaam, bylece, bitmeyen bir
aba, srekli bir etkinliktir -Hindularm karma Yoga ya da ey
lemden geen din adn verdikleri. Peygamber tm ardllar
nn, Aa'nn etkin taraftarlar olmalarn beklemiti; sonuta,
insanln ileri gidiine yardm edenler iyi, onu engelleme ei
liminde olanlar Kt'yd.
Zerdt iki ruh zerine vaaz vermi, ama felsefesi, hibir bi
imde dualistik olmamtr. Dualizm dncesi, aslnda, geli
imin sonraki evrelerinde dine sokulmutur; ama, Hocanm
43

kendi gnlerinde ve kendi szcklerinde, gelien dnce,

kesinlikle dualistik deildir. Birbirleriyle srekli savaan, bir
iyi ve bir kt, yani iki, birlikte-sonsuz ve birlikte-eit gler,
genelde anlald anlamda dualistik deildir. Zerdtlk
kavram, tmyle farkl bireydir. O bize, birbiriyle savaan
iki ruh -iyi ve kt- olduunu anlatr. Onlar her konuda bir
birlerinin anti-tezini olutururlar. Ama en nemli iki konuda,
onun retisi genellikle bilinen "dualizm" kavramndan fark
ldr. lk nce, bu atmaya bir son vermek zorundayz. Ki
taplar, hatta bu sonraki dnce karmaasndan sorumlu olan
son kitaplar, iyi ruhun (Spenta Mainyu) son utkusundan ve
kt birinin (Angra Mainyu) "yeralt"nda gizlenmesinden sz
ederler. Ve peygamberin kendisi, kesinkes Gatha'da (Yasna,
xxx, 10), "Sonra gerekten yalann destei yklacak, ve gc
krlacak" diye ktln sonunda yok olacan bildirir.
Eer, yani, szde "Dualistik" sistemin iki yznden biri so
nunda yitecekse, sistemin rettii bu iki gcn birlikte -eit
ya da birlikte- sonsuz olmasnn akla yakn olduunu syleye
meyiz.
Ve yine baka bir adan, daha temel bir adan Zerdt sis
temi dualistik deildir, iki ruh, gerek bir "dualistik" sistem
den beklendii gibi, "kendilerini yaratm" deillerdir. n
k, ikisi de Ahura-Mazda'dan kar ve onun yaratsdr. Bu
ikiz ruhlar ondan, btn yaamn sonsuz efendisinden tre
mitir ve bu ikisi birlikte alarak btn evreni yaratr ve sr
drr. Prof. Jackson'un ok iyi belirttii gibi, bu ikiz ruhlar
bamsz olarak varolmazlar, ama birbirleriyle ilintilidirler;
Ahura-Mazda'nn y ksek birliinde buluurlar.1 Dnyann ba
langcndan nce vardrlar, ama onlarn kartl ifadesini yal
nzca grdmz dnyada bulur.
Bu iki ruhun Mazda tarafndan yara ldm aka belirtI talikler benim.

44

memesine karn, yine de Gathalar'da (Yasna, xxx, 1) en azn

dan bir yerde, inanyorum ki byle bir aklama yaplmtr.
Bu tartmal bir pasajdr ve Pehlevi gelenei bu eviriyi des
tekler grnyor. Buras, bu pasajn anlam asndan byle
dille ilgili bir tartmaya girmek iin uygun bir yer deil, ama
o iirin al dizelerini ben yle evirirdim,
imdi (duym ak) isteyenlerle konuacam, (retisi) gerek
ten bilgeler iin olan, Mazda'mn yaratt bu ikisi hakknda.
Sonra yine Yasna, xix, 9'da, Ahura Mazda, ikisinin de on
dan ktn antrarak, kendinin iki ruhuyla konuur. Bylece, kesin olmasa da, yine de, sonsuz "tecellinin iine soluk
verirken", iki ruhun sonsuzdan iki kn temsil ettii sonu
cuna varabiliriz. Yce Tanr vara'dan kt sanlan, Hindis
tan'n Yoga felsefesi postulat, Purua ve Prakriti (ya da ruh ve
madde), iki ynl glerle karlatrlabilirler. Tabii ki, bura
da Zerdt'n retisinde Yoga sisteminin btn incelikleri
nin bulunduunu antrmak istemem, ama yalnzca kaba bir
benzerlik izilebilir. vara'da tecellinin ana blmnde ileri
srlen bu ift -ruh ve madde- ayrca tecellinin nedenleri a
sndan da, Zerdt'e gre, "Mazda'mn yaratt" ikiz ruhlar,
iyi ve kt, olmalydlar. Onlar btn tecellinin ve evrimin
zerinde dnd iki kutbu temsil ederler. Her adan, birbir
lerine kar karak, aklanan evreni yaratmak ve tutmak iin
ikisi de gereklidir. Kartlklar Gathalar'da (Yasna, xxx, 4)
aka sylenmitir:
Ve imdi, bu iki ruh bir araya geldiinde, onlar balangta
yaratt yaam ve yaam -olm ayan.
Ve baka bir yerde Zerdt yle der (Yasna, xxx, 2):

45

Yaamn en bandaki ift ruhtan konuacam: Byle ko

nutu kutsal kii kt olanyla:
Asla uyumaz akllarm z, ne de retilerimiz; ne arzularm z,
ne de inanlarmz; ne szlerimiz, ne de edim lerim iz; ne y rekle
rimiz, ne de ruhlarmz.
Yukarda verilen ilk alnt -"yarattlar yaam ve yaam-olmayan", ok nemlidir. Bu, belirtilen iftin ana kartln
oluturur, ve Purua ve Prakriti ya da ruh ve maddenin esas
n oluturan ana dnceyle ilintili olduunu sylemeye varr.
Bu alnt aslnda Zerdt yaztlarnda bulunan iki ruhun temel
farkllnn en ak ifadesidir. Eer onlara Tanrnn sonsuz et
kinliine, yani yarat ve yokedii temsil eden bir anlamda ba
karsak, onlarn gerek nemini daha iyi anlarz. Byk olas
lkla bu anlamda sonradan Zerdt rahipleri kt ruhu, ar
scak ve ar souun, bit vebas ve zararl yaratklarn yarat
cs "ktler" olarak nitelemilerdir.
Zamanla peygamberin gerek retisi gittike daha ok
unutulduka, yeni ve garip bir dnce bu orjinal iki ruh d
ncesini sarmaya balamtr. Sonraki Zerdt dinbilimciler yok etmenin de Tanrnn iinin bir blm olduunu
unutmu grnrler; ki Tanrnn etkinliklerinin bir yan, ev
renin geliiminde grld gibi, yaratn ileri doru yr
yn kesen ve bylece "kt" olan, yok etmeden olanaksz
olan, yenilenme ve yenilemeden oluur. Tanrnn kendisinin
bir yn olarak, kt Biri ana kavramnn bu unutuluu, son
radan Angra Mainyu (madde ya da Tanrnn yaam-olmayan
yn) ile Spenta Mainyu'nun (ruh ya da Tanrnn yaam y
n) grevleri arasnda nemli bir ayrla gtrr. Ve, kt ve
iyi ruhlara bal olarak biri tekinden yaba clam, ve ilki de
yaratcsndan yabanclamtr. Ve, iyi ruh Ahura-Mazda'yla

46

gittike daha ok zdelemitir. Sonunda Sasani dneminde

(Vendidad dinbilimcilerinin temsil ettii gibi), iyi ve kt
ruhlar yerine, Ahura ve Ehriman' (Angra Mainyu) ana ifti
olutururken buluruz. Bu grn, Yahudilik, Hristiyanlk ve
Budizm (daha gncel biimleriyle eytanlar ve kt tinlerin
kalabalyla birlikte) retilerinden ne kadar etkilendii kar
latrmal dinlerde ok ilgi eken bir alma olabilir. Bura
da, Vendidad'daki Angra Mainyu'nun, Tanrnn yaratsndan
ok uzak olduunu ve eytann "Cennetten dtkten" sonra
olduu gibi, Kadir-i Mutlak'n ba-rakibi olduunu belirtmek
yeterli olabilir. Bylece, bu kitabn ilk blmnde, Ahura
Mazda'nn insanlar otursun diye eitli gzel topraklar yarat
tnda, bu Ba-Zebani Ehriman'm, Tanrnn kendi insanlar
evlerinden srlsn diye eitli belalar "karlk olarak yarat
tn" okuruz! Bu sonraki Ehriman'm dncesi, ayn zaman
da ileri srlm, ve Tanrnn mutlak gc olan teki dog
mayla birlikte kesin olarak felsefeden uzak ve uyumsuzdur.
Ve, nceden grdmz gibi, hi kimseyi Tanrnn dzeyin
de kabul etmeyen Zerdt'n zgn retisine kesinlikle kar
dr. Bu sonraki anlay, peygamberin retisinin bir yanl
anlalmasndan tr, byk olaslkla Sami dinbiliminin et
kisi altndadr. Ve bu sonraki Ehriman dncesi kukusuz,
felsefi karklklardan ve Sami Zerdtlne sokulan batl
inanlardan, ve ayrca yabanclar arasnda Zerdt dininin
"dualistik" olduu inancndan sorumludur.
Kt ruhun, ran dinbiliminde sonraki tarihi ne olursa ol
sun, hi kukusuz, Zerdtn kendi aklndan kan ve Gathalar'da cisimleen zgn anlay, ktln varlnn ve kay
nann en saf ve en felsefi aklamasdr. "Yaam ve yaam-olmayan", bu ifade btn retinin zn anlatr. O, aklda
domu olmaldr, ki Gathalar'da yalnzca, "ilintili" bir sistem
den ok, yalnzca retinin ana noktalarm yazlm buluruz.

47

Her iir ksa ve kesin ifade edilmi bir ya da iki dnceden ve

olduka yksek bir iirsel dilden oluur. Her iir kimi dn
celeri temsil eder, ama iirlerin kendileri arasndaki ilinti o
unlukla ifade edilmemitir. Yalnzca uzun ve sabrl bir d
nce ve dnceye dalma, retilere gre yaanm bir ya
amla birlikte, yavaa ilintili balar aka ortaya karr.
imdi bir kiinin btn yapaca, Gathalar'm eitli iirlerin
den ve teki ilahilerden salm ipularn toplamak ve onla
r mantksal sonularna gtrmektir.
ki ruhun -"yaam" ve "yaam-ol.nayan"m yaratclar ola
rak- tanmndan karacamz ilk sonu, ikisinin de btn
yaamn ayn sonsuz kaynann iki kutbu olmalardr; ikisi de
(metaforlarla deierek) ilk yaratklar ve onun arzusunun ilk
hizmetkarlardr. Mutlak, gstermek istemi, ve birlikten bu
dualite olumutur. Angra Mainyu, Spenta Mainyu kadar, ya
ratl ve gerekleme iin nemlidir. Bu nokta Sro Yat'ta
(Yasna, lvii) ok gzel ortaya kmtr.
O ilahinin, ilk iirinde, Sro evrenin yaratlmasna yardm
etmi btn Varlklar'a ballk yemini ederken betimlenir:
Byk Ahura'nn yaratclar arasnda,
lk tapandr o, sonsuza;
Kutsal lm szlere tapt ilk,
Mazda'nn taht evresindeki alt kiiye;
Tapt ilk ikiz korum alara,kiz yaratclara,-birlikte yaratan
evremizdeki eitli yaratl.
Sro (tanrsal arzuya boyun eme) burada ikiz ruhlara tap
ma olarak gsterilmitir; yani, o, sonsuzluk arzusunun stn
gereklemesi arasnda ikisini tanyor g bi gsterilmitir. yi
nin sonunda galip gelebilmesi iin, kt dnyada gereklidir.

48

Tm yeteneklerini tanmak iin ruh kendisini maddeyle birletirmelidir. yinin sonunda galip gelecei, Zerdt dinbiliminin uzun tarihi boyunca ileri srlmtr. Ve, kty "yaam-olmayan" olarak karakterize ettiimiz zaman, ruhun k
t sonsuz kaynaa dnene dek, maddenin glge gibi hizmet
edeceini, yalnzca kt olarak grneceini antrrz. Yani,
kt kendisinde varolmaz; ya da paradoksal olarak ifade eder
sek, ktnn olumsuz bir varoluu vardr.
kinci bir ierme, insan davranyla ilintilidir. Kt, onu
yenmeyi renerek kendimizi glendirebilmemiz iin dn
yada bulunur. nk yaam, gerek bir Zerdt yanda iin,
yalnzca iyi olmak deil, ama ayrca ktyle savamak ve onu
yenmek olan srekli ve yorucu bir abadr. Yani, kt, bir
Zerdt iin, kararlln sivriltmek iin bir bileyta gibi be
nimsenmelidir. Kt, Goethe'nin Faust'undaki Mefisto gibi,
Hep ktlk planlarken halen
iyilik reten gcn parasdr.
Bu dncelerin baka, ve belki daha uzak, bir anlam da,
sonsuz savata bireyi kendi yann semeye brakan tam z
grlktr. Ylmaz Zerdti kendi ayaklar zerinde durmal
dr. Hibir peygamber, hibir kurtarc onun iin araya girmez
ya da ykn tamaz. Efendi Zerdt yolu gsterir ve tm in
san soyuna grkemli bir rnek olarak durur, ve yol gsterme
ye ve yardm etmeye ve ilham vermeye hazrdr. Ama bir bire
yin yaamda kendi yolunu semek iin tam bir zgrl var
dr; ve bir kez seim yapldnda, seilen yoldaki her adm
Kendi ayaklar tarafndan atlmaldr. Zerdt dinbilimine ge, her insanolunun genellikle "ruh" diye evrilen, kendisine
u van denen bir ilkesi vardr. Urvan'm gerek anlam "seici
dir"; nk onun snrlar iinde insanolu doru ile yanl,

49

geici ile sonsuz arasnda seim yapabilir. Zerdt, mesajn

ilk ilan ederken bile, yle demiti:
Duyun kulaklarnzla yce gerekleri, duru dnceyle benim
seyin onlar, karar vererek ikisi arasnda ve seerek,-adam a r
dndan adam, her biri kendisi iin bir tane.
Bir kez seim yapldnda, bir adamn ektiim tam biece
ini ilan eden sonsuz yasa, ie karr ve bireyin gelecekteki
ilerleyiini tayin eder.
Bylece, Efendi Zerdt'n varolu sorununun ve Kt'nn
kaynann olduka doyurucu bir zmn bulduunu g
rrz. O, "yaam~olmayan" yarattt iin, Kt'nn ancak
tanrsal yaamn kart grn, yalnzca "sonsuzun glge
si", olduunu retmiti. Kt, kendi kendine varolamaz;
ama bireyin durduu Aa yolunda, Tanrya uzaklyla ilinti
lidir. Angra Mainyu, insanlar maddesel ve geici mutlulukla
batan karma ya da akllarn ve ruhlarn kartrma gc
olduu srece gerekten korkuntur. Pirleri hep batan kar
m ve genellikle ok baarldr. Yima'y batan karm ve
dne nclk etmitir. Efendinin kendisini (Buda ve
Isa'y da sonra batan karm) batan karmaya alm,
ama baarsz olmutur. Bu son batan karma baarsz olun
ca, stad, dnyann hocas, Zerdt (altn n ocuu) ola
rak tm grkemiyle dikilmitir. Sonra insan soyuna Kt ger
einin -sonsuz n glgesi, Tanrnn kendisi- ne olduunu
aklamtr. Angra Mainyu'yu yendii iin, kukusuz, insan
la ktnn gerek doasn aklamak en byk hakkdr.

50

BENC BLM
EYLEM DN

Ushta ahmai yahm ai ushta kahmai-cit.

Mutluluk (neden olsun) bakasndan tr mutluluk (olsun) ona.
(Gatha, Utawad Yasna, xliii, 1.)

Aa yasas, yukarda grdmz gibi, btn grnmlerinde

dzgn ve dzenli bir gelime ierir. Tm varlklar Tanr'ya
doru eilimlidir, ve insanoullarnm kendi kurtulularn
kendi abalaryla kazanmalar beklenir. Tanr onlar urvan'la kendileri iin seim yapmalanna olanak veren bir yetenekledonatmtr. Ve bir kez seim yapldnda, ister istemez so
nularna katlanma zorunluluu vardr. Urvan ac ekerek
dersini renebilir, ve deneyimsiz yaplan kt seimden de
geri dnlebilir, sonunda doru yolda yrmek renilebilir;
ama kt seim bir kez yapld m, acya gtrr. Bu, btn
byk hocalar tarafndan tannm byk yasadr. "Ektiine
gre, tabii ki bieceksin" tm byk peygamberlerin retisi
olmutur. Hindular buna karma yasas, vb, etki (ve tepki) ya
sas demektedir.
Hint felsefeleri, hem Hindu ve hem de Buda sistemlerinde,
bu yasay ayrntlaryla, zenerek hazrlam, ve onu tm
51

m antksal sonularna tamlardr. O nlar, ara sra y a p tk la r

m zn sonularna b ir yaam n sn rlar iin d e katlanlm adn v e sonunda tm den eyim lere sahip o lm a k v e bu yasann
retm ek istedii dersi ren m ek iin bird en o k yaama gerek
sin im oldu u nu kabul etm ilerdir. Y ery z n d ek i ksa yaam
la rm zn snrlar iin d e yaplm btn ey lem lerim iz iin
h ibir durum da sonsuz b ir cennet ya da sonsuz b ir ceh en nem
yoktu r. Bylece, karma yasasnn ge rek li b ir sonucu olarak
Reenkarnasyon d ok trin in i oluturm ulardr; v e bu balam da,
H in t sistem leri, "O rto d o k s" H ristiyan v e slam dogm asyla
kesin b ir kartlk iindedir.
Zerd t d in b ilim in d e, etki ve tepki yasas, b iro k yerde,
h em Gathalar'da, hem de tek i kitaplarda aka ifade ed ilm i
tir. B ylece, Yasna, x x x , l l 'd e , "M a zd a 'n m m u tlu lu k ve ac
takdir ettii yasa$nda-druj (ya n l lk ) yandalarna uzun ac
lar v e doruya m u tlu lu k", anlatlr. D ikkat ed ilm elid ir ki, Gathalar'daki bu pasaj, sonsuzluk boyu n ca m ah ku m iyet ya da
d ld en sz etm ez. Sonraki alarda bile, sonsuz cennet ya da
cehennem , ileri s r lm em itir v e nerede b y le b ir aklam a
yaplsa, b y k olaslkla Sami etkisin den trdr.
A m a, yin e kabul etm eliyiz k i G athalar'm h ib ir yerin d e
yan llarn telafi etm ek v e derslerini re n m ek iin in sano
lunun tekrar tekrar bu dnyasal varolua d n m esin i g e rek ti
ren kesin b ir aklam a yoktu r. B yle b ir sonucu antran pa
sajlar vardr, ama on lar da o k kukuludur. Zerd tl n tm
dinsel literat r d izisin d e bu reenkarnasyon dncesinin be
lirtild i i b ir tek kitap vardr; ve o da, h a k ik ili i yetk in akade
m isyen lerin kukusuyla karlalan D esatir'dir. Reenkarnas
y o n dncesinin baz ierm elerin d en sonu kartlm o la
b ilec e in i s yley eb iliriz, ama bu h ibir y e rd e aka ileri s
rlm em itir. V e b e lirtm eliy iz k i n cek i m etin lerd e de, hibir
d zeyd e, b yle b ir dnceye kar km a yoktu r. Karm a ya

52

sasyla oldu ka ak b ir biim de ileri srlm esine ve bek len

d i i g ib i vurgulanm asna karn, gen ellik le, Zerdt inancnda
reenkarnasyon d ok trin in in olum lu kantlar yoktur.
Aa y o lu boyu n ca aka b elirtilen ilerlem e dncesi, ruh
sal yaam n d evrelerin i ve bireyin geliim in i antrr grnr.
. Bu da, tabii ki, k im ileri tarafndan reenkarnasyon dncesi
ni oldu ka dorulayan b ir kant olarak alnabilir. Am a btn
b yle ierm eler, daha ok inanma arzusunu antrr, v e o lu m
lu kant olarak belirtilem ez. Brakn yleyse, yani, ne Zerdt
d in b ilim in d e b y le b ir kantn oldu u nu , ne de byle b ir inan
c doru dan yalanlam a oldu u nu syleyelim .
H erhalde, insan yaam nn am ac peygam ber tarafndan
aka b elirtilm itir -ve bu, A a'n m yolu n d a yrm e, v e o y o l
boyu nca Ta n rya ulamaktr. Bu, eitli yn tem lerle- b ilg i,
b a llk ya da eylem le- baarlabilir. A vesta'n n iinde d a l
m, bu y o lla ilin tili antrm alar vardr; ama vurgulanan
y n te m eylem in k id ir. Zerd tl k h ereyin stnde, -H in d u
ifadesiyle Karm a Y o ga -ey lem dinidir. H oca n n mesaj, z e llik
le ey lem le -iyi ruha ya rd m eden v e kt b irin i yenen ey le m
le- ilin tilid ir. Btn reti em ird e -Humata, Hukhta, H u varshta'ya (iy i dnceler, iy i szler, iy i eylem ler)- yo u n la
trlm tr. V e ister istem ez, btn ey lem in kkeni olarak, ilk
d ncelerin gelm esin e karn, A a'n n yolu n u yrrken iy i
ey lem ler y in e de ana n itelii oluturur. "Aa'nn yandalar'nn " yannda savalar olm ak, h arekete gem ek iin , T a n r
bize g v e yeten ek verm itir.
Btn tek i d in ler gibi, Zerd tl n de kutsal saylan d i
ni arklar vardr. Bunlardan b iri A h u n a-V airya diye b ilin e n
ksa duadr. Avesta'da b ir yerde, bu dua eer b ir kez d oru ri
tim ve tonlam ayla ve anlam n doru anlayarak dzgn olara k
yinelenirse, b ir arada bulunan y z ilah in in yin elen m esine eit
etkide oldu u sylenm itir. O n u batan karmaya g e ld i i z a

53

man, kt ruhu yen m ek iin Zerdt'n ken disin in de bu du

ay oku du u sylenir.

"A h u n a-V airya b en lii koru r"

diye

A vesta'da b iro k kez b e lirtilir.1

N iy e bu tek duann te k ilerin stnde ze l b ir etkisi va r
dr? N e d e n in i uzaklarda aramam al. Bu tek iir, Zerdt re
tisin in esasn iin de toplam d iy e kabul edilir. Yani, anlam
n d zg n olarak anlayarak oku nm asnn olaanst etkisi o l
duu sylenir. A hu n a-V airya'm n anlam nn doru kavranm a
s, H o ca n n retilerin in doru anlalm as anlam na gelir. Bu
n e m li iiri evirm eye girien h er akadem isyenin, bunu ken
din e g re yapm as ok dikkat ek icidir, v e evirm eye y e lte
n en ler ne kadar oksa, o kadar ok, fark l evirisi vardr. Bun
larn tm ne, burada ken di versiyon u m u da ekliyoru m .
Bu iir ge n ellik le herkesin kabul ettii gib i A vesta'daki en
esk iler arasndadr, birok larn a g re Pre-Zerd tl k dnem in den dir. O rijin a l olarak, ona adn -A hu n aw ad- verm i olan
ilk G atha'nm bandadr. Bu iir d ized e d zen len m i v e her
szc Zerdt ya ztla rn n orijin al y irm i b ir kitabn tem sil
eden, y irm i b ir szc kten oluur. iir yle akar:

Yatha A hu v airy o, atha Ratush-Ashat chit hacha;

Vangheush dazda M anangho shyaothananam angheush
M azdai;
Kshathrem cha A hura i a y im drigubyo dadat v astar em.

A a d a k i evirisin i neririm :

H km dar erkekler arasnda en gls olduu gibi, nitekim

ruhsal hoca da yledir, gerekten onun Aa'sndan dolay: y i ak
ln yetenekleri yaamn efendisi iin alanlarndr; ve A h u I T a n u 'd a kullanlan szck harfi harfine 'g v d o ' aG am ndadn ama szck genel
likle Sanskritedeki gibi 'ego', 'b e n lik ' a n la m n d kullanlr.

54

ra'nn gc balanm tr ona, yoksul kardelerine yard m ede

ne.

d izen in her b iri sonsuz gere i ierir.

lk dize, ruhsal h ocalarn stn b ir insan sn f olarak v a rl
n ileri srer. O nlara Ratu'lar denir, ve onlarn ruhsal d n
yadaki durum u, b iz im bu aadaki d n yam zdaki hkm dar
(A h u ) gibidir. Bu ok n em li b ir savdr. Ratu'lar, A vesta'n m
her yerin d e sk sk gem ektedir, ve nerdeyse h er zam an o n la
ra A sh ah e Rathw o (A a 'n m E fe n d ile ri) denir. Ahu n a-V airya'n m ilk d izesi aka "Aa'sm dan d ola y" Ratu'nun y ce o l
duunu syler:

D urum unu, A a'n m yolu n u y rd

ve

onu n zerin de dnyadaki sradan l m l lerden daha uzaa

ile rle d i i gerein e borludur.
Bu iirin sonraki ik i dizesi, bu A a'n m ierd ik lerin i gsterir
ve ayrca y o lu izleyen kiiyi b ek leyen d lleri syler.2 Burada,
en ak terim lerle ey lem din in in kesin b ir b iim d e ifade e d il
d i in i gr rz. tek i y o lla r da kurtulua gtrr: A m a ran'n
peygam b eri, eylem yan n ze llik le vurgulam tr. Bu dn
ce, tarih boyu nca inanca h km etm itir, nk asla dnyadan
ve d n yevi g revlerd en ek ilm e Zerdt inancnn b ir ya n n
oluturm az. Tanr, b ize ayrlan g re v i ya p a b ilm em iz iin b iz i
dnyaya gn derm itir. Btn yaam larm z ve iim izi d oru
yapm alyz.
B ylece, ik in ci d ize bize, "y i akln yeten ek lerin in yaam n
efendisi iin alanlarn" oldu u nu syl yor. alm a burada
en n em li szcktr. Parsiler kutsal kua b ellerin e sararlar,
ve dua zam an onu zer ve ye n id e n balarlar. O , ikisi n d e
ve ik isi arkada drt d m le sarlm aldr. V e n d ek i ik i d
m bu iirin yin elen m esiyle balanr, asl balam a, Shyaothananam (a lm a) szc n de yaplr. Bu bize, T a n rn n ii2 Bu dizelerin en basit olas evirisi bana zgn olana en yakn ola ra k g r n yo r.

55

leri, onun yannda asker olm a k iin d m a tt m z anm sa

tr. Yaam m z, yaln zca uzun u zadya dnm ek ve iy iy i d
lem ek iin kararlatrlm am tr, ama iy in in etkin izin d e v e ay
rca kt l e kar etkin savan iin de o lm a m z gerekir. y i
iler yaparak ve btn kt l e ve adaletsizlie kar savaa
rak iy i olm alyz. G erek b ir Zerdt yanda, bakalarnn g e
reksin im duyduu h er zam an yardm a h azr olan, h ep adalet
v e gerein yannda saf tutandr. B yle b ir insana, "yaam n
efen d isi iin alyor" den ilir. V e ona d l olarak "iy i akln
ye te n ek leri" gelir. V o h u M en ah (iy i a k l), alt kutsal l m s z
den biri, A h u ra'm n yannda duran b y k g lerden , yaam n
k en d i efen disidir.3 Bu kutsal l m s zler aslnda "T a n rn n
k en d i n ite lik leri"d ir, b io k yerde, ama ze llik le rt l b ir b i
im d e Gathalar'da kiiselletirilm ilerdir. y i akl, T a n rn n
k en d i akldr; ve ondan gelen yeten ek ler, en y ksei kavra
m ak iin yu kar km aya abalayan insanoluna gelen anlay
v e ilham dr. Biz ilerled ik e, gittik e daha berraklaarak, d
m zd ek i T a n rn n plan n n gittik e daha b y d n g r
rz. Eer, b iz g re v im iz i y e te n ek lerim izi en iy i kullanarak y e
rin e getirirsek, ondan sonra g e len daha iyi olacaktr, nk ilk
g re v , anlaym z berraklatrr, ve nasl d erlen ece in i daha
iy i gr rz. y i akl b ize ya rd m c olm u, o b ize anlay y e tis i
n i verm itir, nk bunlar, yaln zca T a n r iin alanlara ay
rlm tr. Tan rn n iin in d oru anlalm as -tek n em li i- y a l
n zca d gren, ken di bana sessizce dnceye dalarak o tu
ran ren ci iin deildir. Bundan tr n cek i b l m d e, Gathalar' (T a n rn n k en disin in s zc k lerin i), orada buyurulan
yaam yaam ay den eyerek daha iy i anlarz d iy e ifade etm i
tim . D nyadaki h ibir yazt, yaln zca onu n szc k lerin i v e d i
lin i in celey erek anlalm az; yaanm al ve uygulanm aldr. V e
b ir yaam yaztta b elirtilm i kurallara gre yaadm zda,
3 S onraki b l m e baknz.

56

tanrsal haberciyi iz liy o r ve T an r iin alm ay den iyoru zdu r;

sonra iy i akl b ize an laym z netletirm ek v e A a'n m y o lu n
da yu kar doru y r d m zde atlacak sonraki adm gs
term ek iin y e tile rin i gn derir.
Son dize, Tan r iin alabilm em izin en iy i yolu n u gsterir.
Bu, h izm et yo lu da "yoksu la yardm etm ektir" d iy o r iir. V e
b iz "yo k su l"u , d nyann m addi varlklarndan yoksu n , sra
dan anlam yla anlam am alyz, ama daha geni anlam yla h er
hangi m addi, akli ya da ruhsal eylerden yoksu n anlam nda
anlam alyz. Eer b iz k a rd eim izde olm ayan bireye sahipsek,
grece olarak b iz zen gin leirk en o yoksu llayordu n Z e n g in
lik lerim iz, bedensel g, ya da servet ve d n yevi g lerden
oluabilir; her ne olursa olsun, Tan r onlar b ize ken di yarar
m z iin balam am tr; ama onlar kard elerim izle paylaa
b iliriz ve bu yeten ek lere sahip olunca dnya zen gin leecektir.
T a n rn n arm aanlar istiflen m em elid ir, ama k a rd elerim ize
h izm et iin serbeste ku llanlm aldr. "Serbeste aldn, ser
beste ver"-b t n d in lerin retisi byled ir. H i b ir insan tek
bana ve kendisi iin kurtulam az. Byle b ir dnce b e n c illi
in en yksek noktas ve bu ilk olarak b en lii dnm e d
ncesi, kt b irin in en gl silahdr. T a n rn n arm aanla
rn yaln zca kendisi iin kullanan, h ibir b en cil kii, yan i o n
lar kt kullananlar, on u n gz n d e ba bulam az. T a n rn n
arm aanlarn yoksu l kardeleriyle paylaanlara "T a n rn n g
c" gelecektir. Bu da kutsal l m s zlerden b irid ir.4 Kutsal
adam, in sanln h izm etkar, n n deki yo lu aka g rm ek
iin "iy i akln yeten ek lerin i" ilk olarak alr, v e sonra onu n
zerin de yrm esine ya rd m c olm ak iin "T a n rn n gc"
gelir. G, hep artan l de, daha yoksu l kardeleriyle cen n e
tin kutsam alarn paylat oranda zerine akar. Bir insann
sahip oldu u yeten ek ler ne kadar oksa, ya rd m ed eb ilecei
4 Sonraki b l m e baknz.

57

insanlar da o kadar oktur; ve bu yeten ek ler karde-insanlarm

h izm etin d e ku llanldka, Tan r ona daha b y k h izm etler
iin g balar. B ylece, insanla h izm etin en iyi dl, da
ha byk h izm etler yapm ak iin gtr. Bylece, b irey gittik
e daha b y k v e daha akll ve daha gl olur, hep daha
y ksek ve daha tanrsal g ler yayar. V e b ireyin ruhsal va rl
bydke, daha o k sayda "yok su l" kardelerini m erham et
le kucaklar, sonunda b iz onu, Zerdt gibi, dnya hocas de
recesine ulam, sevgisi ve gc in sanln tm n saran,
dnya kurtarcs, "E fen d ilerin Efendisi, H ocalarn H ocas" g i
bi duran b iri olarak grrz.

58

ALTINCI BLM
KUTSAL LMSZLER

Y oi hapta ham o-m anangho, y o i hapta ham o-vacangho, y o i hapta ham o-shyaothnaongho; yaesham asti hamem mano, hamem vaco hamem shyaothanem:
hamo pata-ca jrasasta-ca, y o Dadhvao A h u ro Mazdao.
B ir dncenin yedisi, b ir szn yedisi, b ir edimin yedisi; dncesi ayn, sz
ayn, edimi ayn: baba' ve efendisi-yaratc, A h ura Mazda, ayn.
(Yat, x iii, 2 3 .)

A n tik A ri dini, ran'da M azdayasni inanc, ya n i M azda'ya, hereyin b y k tanrsna tapm ay buyuran inan olarak b ilin m i
tir. eitli "doa g leri" de, b ir byk va rl n gr n leri
olarak alnm ve b yle tapnlm lardr. Byk E fendi, herey in stnde doru lu u n efen d isid ir -Ritasya Patih ya da Aahe Ratu- v e ona taparken, gcnn ve b y kl n n etik
grn u ygun b ir b iim d e vurgulanm tr. A r i insanlarnn
ik i kolu nda da, A a'y (R ita ) -ilk ilah ilerde b ile b y k nem
kazanm T a n rn n gr n lerin den biri- buluruz. H em A h u
ra, h em de Asura Varuna, gerek ve doru lu u n en yksek
idealin i cisim letirir. tek i taplan varlklar, tan rln etkin
lik lerin in ok eitli gr n leri olarak saylrlar. A m a zam a
nn aknda, bu y a rd m c A ri tanrlar gittik e daha ok nem
kazanr v e hatta on lar b ir zam anlar en y ce va rl n tek ba
na oturduu yeri zorla alrken buluruz. T a b ii k i bu yalnzca
"p o p ler din " olarak adlandranlara u ygun der, nk P ir

59

ler, V ed a tarz s yled ik leri gibi, hep tem el b irli i tanmtr:

Bir tanedir gerek, ok eitli yolla rd a arr onu akl.
Y a rd m c tanrlarn ne km asnn n eden in i anlam ak o k
z o r deild ir. Y ce va rln saf etik kavram , A a'n n (R ita )
E fendisi olarak, Ahura ya da A sura Varuna'da bu ldu u m u z g i
bi, o k g rk e m li olm asna karn, b iro k kii tarafndan y a l
nzca ak l ile kavranabilir. D in, ya ln zca b eyin tarafndan ka
bul ed ilm ek ten daha ok ey gerektirir; ve b yle saf b ir etik
kavram , za va ll l m l lerin ou n u n y rein i titretm ez. Ba
lan abilecei daha m addi bireye gerek sin im i olan insan y re
in in zle m in i doyurm az. B ylece, P ir v e felsefeciyi doyuran,
daha alt d zeylerd ek i sradan insan, durum u akl ile kabu l
len m esin e karn, doyurm az. Daha sradan d zeylerd ek i in
sanlk, daha az aba ile anlayaca, alm alarn daha k o la y alglayacab ilecei,*ve sonunda daha o k honutlukla k en d ileri
ne d erin sev giyi ve y rek lerin in zle m in i boaltabilecei b ir
T an r'ya gerek sin im duyar. B ylece, A rile r arasnda, Indra
(b e re k e tli yam u rlar getiren g rle y ic i), M itra (G n e ), A g n i
(A te ) v e vb gib i ya rd m c g ler srayla n e kar. Bunlar
n em kazandka, tanrln daha saf etik kavram geri plana
ekilir: B ylece, Veda'da, Asura Varu n a'm n , ze llik le ilk ila h i
lerde, Indra ya da A g n i ya da M itra'd an daha stn olm ayan
bir k on u m u oldu u nu gr rz. A sln da, im d ilik bir p o p ler
ilahide yakarlan tanm n stn olduu izlen im in i ediniriz. B y
lece, A ri kalabalklar birine tapmaktan "oktanrcl"a gem i
tir, ve Aa yasasnn, Asura Varuna yasasnn z de az ya da ok
unutulmutur. Sk sk Vedalar', eski gerei "akln birok yolla r
da ard tek gerei" yine vurgularken buluruz; ama genelde
insanlar btn olarak, kalplerinin ve beyinlerinin daha iyi algla
d ldayan birilerine, "tannlar"a tapmay srdrmlerdir.
Peygam b er, m esajyla g e ld i in d e A r i u ininin durum u b yleydi. Bir kez daha onu d in in in kilitta yaparak sonsuz Aa

60

yasasn balatt, b ir kez daha yaln zca yaam n tek efendisine

-Ahura M azda'ya- taplacam v e onun dnda kim seye tapl
m ayacam retti. Bir k ez daha M azdayasn i in an cn n o ba
langtaki safln ve tek ona taplm asm yen id en salad.
A h u ra'm n yannda h ibir tanry eit durum da ben im sem edi
ve bu anlam da tam b ir tektanrcyd. Bu tektanrclk din in e o
kadar derin d en dam gasn vurm utur ki, tarihin btn bu biny l boyu n ca d eyim yerin deyse tektan rclk dnda birey o l
mad. Sonraki alarda, daha eski tanrlara p op ler tapnm a
byk oranda yen id en salansa da, A hu ra M a zd a 'n m durum u
yin e ilk yaratc Ve hereyin babas olarak kald. B ylece onlar,
onu n eiti deil, ama k leleri v e rah ipleridirler. Bu, tapnla
cak b irileri (Y a za d la r) arasnda en y ce leri b ile Ahura'ya tapar
ve A a 'n m yasasna uyarlar.
Bu, tapnlacak b irileri arasnda ilk sradakiler kutsal l m
szler, A m ea Spentalar diye b ilin en sonsuz altlardr. Bu alt
ve tek i -Sro, A i ve Atar- Gathalar'da ad geen yegane
"tan rlar"d r. Zerdt, ken di yaam tarzn yoru m larken , geri
kalanlarla konum ak gerein i du ym az v e b ylece, onlar ya d
sr grnr. Bu doku zdan, peygam b erin ken d i vaazlarnda be
lirtilen sekizi, elle tutulur kiiletirm elerdir. O nlar, yaam n
efen d isin in n itelik lerid ir, ama k im i zam an h afife rt ldr
ler; v e doku zu ncu -Atar- Zerdt in an cn n sim gesidir.
A lt kutsal lm sz, stad tarafndan Sonsuz E fen di'n in al
t ana grnn tem sil eder diye betim lenir. K im i zam an
A h u ra'm n kendisi de onlarla b irlik te an lr ve Ahura, hem en
h em en iftler arasnda b irin ci "prim u s in ter pares" olm a k ze
re onlara y e d i kutsal lm sz denir. E vren in y n etim in d e
hepsi b ir arada alrlar ve alts A h u ra'm n ilk yaratlar ara
sndadr. Gathalar'da, b ek len d ii gibi, on lar en saf ve etik g
r n leriyle grrz. Orada, onlar kukusuz stn va rl n
g leri ya da n itelikleridir.

A lt kutsal lm s zn nn T a n rn n e r il1 g r n m leri

n i v e te k i nn diil g r n m lerin i tem sil etm esi ilgin tir.
A m a bu, Zerdt din inde, cin siyetlerin kesin eitliin in b iro k
antrm asndan biridir.
Bunlar arasnda ilki, Gathalar'da Aa V ahita'dr (e n y ce
veya en iy i A a). Peygam b er tm retisin i A a'm n zerin e te
m ellen d irerek , d oal olarak ilk y e ri Aa'ya verm itir. G atha
lar'da Aa szc tayabilecei en y ksek anlam da k u lla n
lr. ou n lu k la b elli bir kiiletirm e vardr, ve Aa, T a n rn n
yan n d a duran, m elek ordusunun en ycesi, gerek b ir en b
y k m elektir. Gathalar boyu n ca Aa szc, bu terim in en
soyu t anlam nda, ya da evren i d o ru lu k yolu n a yn len d iren ,
g l b ir m elek olarak alnr.
A a 'm n en y ce kavram , Zerd t retisin in z n olu
turm asna karfn, uzun zam an en y ksek ruhsal ve akli d zey
de k a lm a y srdrem ez. Sradan in sanolu bu soyut A a d
n cesin den daha o k elle tu tu lu r bireye gereksin im duyar,
v e b y le c e b iz A a'y m elek h iyerarisin de gittik e daha aa
b ir y e rd e bu lu ru z, v e daha k o la y anlalm iy i akl, ilk bata
A a 'm n sahip oldu u , A h u ra'n n yan n d ak i y e ri alr. V e Aa,
p ey ga m b erin m esajnda en n e m li b l m d e oldu u iin, d o
al olara k d in in gr n en sim gesiyle -atele, birleir. Bylece,
o k n ced en , atei tem sil eden A a V ah ita'y Zerdt d in in in
sim gesi olarak buluruz. Peygam b er, atei sim gesi olarak se
m itir, nk o Tan rn n yaratlar iin d e en saf olandr. Bun
dan baka, ik i ze l ruhsal n ite li in i sim gelem ek iin k u lla n
labilen , ik i n em li ze lli i daha vardr. lk bata atein, d o
ku n du u h ereyi k en din e b en zeten , h em en ek lini deitirm e
gc vardr. V e ik in ci olarak, atein a levleri hep yukar doru
e ilim lid ir, v e b ylece u ygu n olarak daha y ksek yaam a z
le m im iz i sim geler. B ylece, sonsuz yasa, A a'm n bu ilikisiyI Bu ad, g e r e k te n t r ola ra k cinsiyetsizdir.

62

le, btn geliim yukar doru y n eltilir, v e ate burada ok

d o a l b ir adm olm utur. V e Sasani dn em in de, kutsal l m
szn ad -P eh levi d ilin d e A rdib eh it- ate iin kullanlm tr,
ve o, atein efendisi olarak benim senm itir.
Yu karda b elirtild ii gibi, m elek hiyerarisinde ilk y e r son
radan, balangta ik in ci kutsal lm s z olan, V o h u M en ah
tarafndan alnm tr. A d , iy i akl anlam na ge lir ve alt soyu t
lama arasnda en m eydanda olandr. Bu balam da, Gathalar'da
her d zeyde, kiiletirm esi de o k siliktir. Zerdt d in in in
bu yruu arasnda, humata (iy i d n ce) ilk sradadr. Bylece, sonraki alarda, V o h u M en ah kavram nn daha g zel etik
d n ceyi sim geleyerek daha n em li olm as gibi, daha karm a
k b ir Aa da, m addi b ir sim ge atele zd eleerek n em ka
zanm tr. Yani, sonraki Zerd t d in b ilim in d e, A rd ib eh it kut
sal l m s zler arasnda ik in ci sradayken, Bahman (V o h u M e
n ah) b irin ci sradadr.
Gathalar'da da V o h u M en ah o k y ksek b ir y e r tutar. O ve
Aa, A hu ra M azda'm n ik i yan nda durur, in sanolu n u Aa'ya
gt ren V o h u M enah'tr. A a 'n m yolu n d a y r m eyi sem eyen
bir insan iy i akldan yardm alamaz. "y i akln yeten ek leri
T an r iin alanlar iin d ir." Bunlarn tm nde, bu kutsal
l m s z n saf etik kavram n gr rz. O , ksaca, b ir in sano
lunun baarabilecei en y ksek ak lc safl tem sil eder. O,
stn va rln sevgi "y n d r."
y i akl, doal olarak btn canllar seven iy ilik ve iy i n iyet
ierir. Bu iy i n iyet ve sevgi ya ln zca insanolunu kapsam az,
ama hayvan yaratlnn daha gen kardelerini de iin e alr.
H ayvanlara iyilik , ze llik le insanlarn ku llandklarna v e bu
g eliim e ve uygarla ya rd m c olanlara iyilik , Zerd tl n
em rettii en n em li erdem dir. Btn hayvan yaratl, iy i ak
im ze l korum as altndadr ve hayvanlara kar idd et ona
kar ilenm i b ir gnahtr. Yani, Parsilerin ileri srd gibi,

63

ilk Zerd tilerin et yem ek ten kanm olm alar, oldu ka

m an tkldr. "K an adaklar" ve tanrlara st dnda hayvan
r n leri sunma, bam elek'in "hayvan yaratln n koru yu cu
su" olm as kavram yla kesin likle elikilidir. Sonradan y a p l
m , v e gerekte, im di b ile yaplan kutlam alarda, hayvan eti
su nulm aktadr, ama bu konu da cid d i olarak dnen g n
m z Parsileri, b y le uygulam alarn uygunsuzluunu g rm eye
balam, v e yava yava ama kesinlikle, m od ern Zerdt ku t
lam alarnda et sunma ortadan kalkm aktadr.
n c kutsal lm s z, Katra V a irya'dr (stn g, tam
tam na arzu g c ).2 O, kusursuz k u vveti, tam v e m u tlak gc
v e tanrnn evren sel eg em en liin i tem sil eder. O da Gathalar'da n erdeyse saf b ir soyutlam adr. T a n rn n yasasna boyu n
een insan, tanrsal gc eld e eder. Y o l boyu nca b ize daha fa z
la y a rd m etsin diye tanrsal k u vvete dua ederiz. Ahu n a-V airya iirin d e Aa, V o h u M en ah ve Katra V airya'dan nasl sray
la konu u lduu nu n ced en grm tk.
S on raki alarda ahrewar (Katra V a iry a ) M in era l K ra ll
n n efen disi, m aden lerin v e b y k top ran d e erli eylerin in
koru yu cu m e le i olur. Bu ksm en, "k ya m et gn " nde tinin
gem esi gereken, ve g ve n lik le ilerlem esi iin ister istem ez
T a n rn n ku vvetin e gerek sin im duyulan yerde, "E rim i Kurun'un etin d en ey im i"n e ait sonraki dogm a gib i grnr. B
y k olaslkla ahrewar' m a d en lerin koru yu cu lu u katm a g e
tirm en in baka bir nedeni, m adenlere sahip olm ann d n yevi
eg e m e n li i gsterm esi gerein d e yatar. D n yevi efe n d i altn
v e g m n yannda, d em ire ve eli e ve bakra ve tunca da
sahip olm aldr. A sk erlerin zrh v e s ila h rm salayan son
drd , ilk ikisin d en daha etk ili olarak gc tem sil eder.
Spenta A rm a iti (ku tsal b a llk ), kutsal l m s zlerin dr2 Bu ad "K rallk iin arzulanan olarak e v ire c e k Batl H ristiya n akadem isyenlere
t m y le k a tlm y o ru m . O da sa'nn nl b ir Latince duasn anm satr.

64

dncsdr ve diil yanda ilk sradadr. O ldu ka ak olarak

ortaya konm am asna karn, kutsal l m s zlerin , eril v e diil,
bu ik i grubu arasnda b ir eit ilin ti var g ib i grnr. Y in e de
her grubun banda duran Aa ve A rm a iti k esin lik le ilin tilid ir
ve b elli bir sayda ortak ze llik le ri vardr. A rm a iti inanta Aa
kadar n em lidir. Y rei kutsayan b a llk old u u iin, insa
nolunu n ilk gereksin im idir. Y rekten b a l olan, yo ld a g
v en lik iin de ge zeb ilir, v e Spenta A rm aiti, Zerdt'n yaam
boyunca d eim ez reh beri v e dostudur. Zerd t credo'sunun
en banda, ibadet eden yle konuur: "K e n d im iin g rk em
li K utsal B allk ' seiyoru m , ben im le olsun o ." 3 V e in an l k i
i, A rm a iti'n in yannda Aa'yla yaklam asnn zle m in i eker.
Zerdt ld nde, A rm a iti'n in m fik h im ayesine brak l
mtr. l g vd e Sessizlik K u lesi'n in iin e ye rletirild ik ten
sonra v e kularn k y m baladnda, orada toplan anlarn t
m "A rm a iti'y e selam lar" yineler.
A rm aiti h ereyi koyn u n d a tutan v e besleyen top rak ana ile
zdelem itir. O ndan d o a rz, o b iz i yaam da besler v e l m
den sonra yin e onu n koyn u nda din len iriz.
k iz A m ea Spentalar, H aurvatat v e A m eretat, "b t n l k"
ve "l m s zl k" anlam na gelir. Gathalar'da onlardan hep
birlikte sz edilir. Haurvatat, ruhsal btnl v e ruhsal sa
l, yan i g k y z n d ek i babam zn kusursuzluunu tem sil
eder. A m eretat, lm s zlkt r, hep kusursuzlua elik eden
l m den kurtulutur. A n cak Gathalar'da bu ik i ad o k az y e r
de geer.
F izik sel alanda H aurvatat v e A m eretat, b iri sularn, tekisi
bitki alem in in koru yu cu lardr. M ec a zi olarak on lar g k y z
nn tanrsal gdasn v e oluan lm s zl tem sil ederler.
( )nlarm , tapanlar kutsamas fizik sel salk ve g v d e n in dayaf Yasna xii, 2.

65

n k ll b iim in i alr, ve b ylece onlarn iyiletirici ve salk

v eric i sular v e b itk ilerle ilin tisi, ideal ada insanolunun tek
gd asn oluturur.4
Zerd t' n insanoluna verm eye abalad, stn gcn
ana doasn n k im i d ncelerinden geerek, kutsal l m s z
ler h akkm dak i olaanst ve iirsel reti yle toparlanabi
lir: "H e r insan ge re in sonsuz yasasn v e doru lu u (A a )
anlam aya abalam al ve onu g n l k yaam nda gerek letir
m e yi den em elidir. Bunu yapm ak iin sev giyi -evren sel sevgi(V o h u M en a h ) ge litirilm eli v e onu k en d in in iin d e derinde
gerek letirm elid ir. Bu gerek letirilen gerek v e sevgi sonra
h izm et ed im lerin e (K a tra ) evrilm elid ir. T m n den geer
ken b iri sarslm am inanca -ana tanrsallk v e tm yaratln
iy ili in d e k i inan (A rm a iti)- sk sarlm aldr. V e b ylec e biri
kusursuzluk v e l m s zl e (H au rvatat ve A m ereta t) ular
ve g k y z n d ek i babam zn kusursuzluu g ib i kusursuz olu r
v e l m y e n e r ."

4 Y u ka rd a n c e d e n antrld gibi, G a th a la rin g n le rin d e e t yem e n in kural o l

m adn be nim sem i b ir ksm Parsi aka dem isyen le r vardr. Byle olsa bile, G atha lar'da hayvan ld rm e gnah zerine kesin b e lirtile r vardr. En dikkate d e
e r pasaj, ifin d e Y im a 'n n dm esini, o n u n "insanlan h o n u t etm e yi arzulayarak
halkm za y e m e k iin k z eti v erdii" ne d e n in en t r o ldu unu syledii
Yasna, xxx ii, 8 'd ir. V e ge le n e k o ldu ka ak o la ra k altn ada, Y im a'nn d
nden nce, insanolunun y e m e k iin e t kullanm adn be lirtir.

66

YEDNC BLM
TAPILACAK BRLER

M ainya va -ca y a zota yazamaide, y o i vanghazdao ashavaro.

Daha iy i ( d lle r) veren ve Aa ile dolu ruhsal Yazatalar'a taparz.
(G ah, ii, 6 .)

/.erdt yaln zca b ir stn varla, tek, bana b y k Tanrya,

l incisi olm ayan b irin e tapnm ay kabul etm itir. A yrca, T a n
r n alt n ite li in in sevgim ize d eer oldu u n u ilan etmi, ve
birok yerd e onlardan tanrsal, kutsal l m s zler d iy e bahset
mitir. Zerd t in an cn n yaayan sim gesi, ayrca Gathalar'da
da ad geen b ir tek A tar (A te ) dnda, A r i tanrlarnn tm
kalabal arka plana ekilm itir. A lt kutsal lm s z ve
A iar'n yannda, -Am ea Spentalar g ib i deerlen d irilen -, Gatlalar'da ad geen baka ik i v a rlk -Sro v e A i- daha vardr.
Hu ikisi ayrca, eril ve diil b ir ifti de olutururlar.
Sonraki Zerdtlkte, bu doku zu srm tr, ama kutsal
lm szler, bam elek diye adlandrlanlar, k en d i balarna bir
snf oluturur. tek i , Yazatalar (taplacak b irile ri) diye
,u bandrlan tanrsal va rln en n em li y ele rid ir ve bunlara
m elekler de den ilebilir. T m n n en yals v e en trel olan
Sro, d oal olarak aralarnda en bydr. A m a Yazatalar

67

ya ln zca d e ild ir.1 Aralarnda, tanrsal olarak eski n em in i

y e n id e n kazanm ok sayda antik A r i Tan rs bulunur. V e
ayrca b ir sonraki Yazatalar arasnda yaln zca "kiiletirilm i"
tanrsal n ite lik le r olarak saylan k im i y e n i adlar vardr. M am a
fih, b iz, gen eld e kavram sal olarak n cek i Gathalarda geen
tanrsal n ite lik lerin sonrakilerin t m nden daha y ce v e daha
y ksek ruhsal d zeyd e oldu u n u b elirtm eliyiz. H er zam an
anm sanm as gerek en baka b ir n e m li n okta da, Yazatalar
bataki ilk dncesi ne olursa olsun, onlar t m yle Ahura
M azda'ya tabi g ler v e arzusunun h izm etkarlar olarak b e
nim sen irler. V e ayrca taplacak b irile ri ile birlikte, ruhsal d
ze y le rin in son alarda, onlara ilk ta p m ld g n lerin dekinden daha dk o ldu u nu gr rz. Bu alalm a sonraki alar
da, k im i durum larda id o llerin in yaplm as v e onlara tapm lm as derecesip e kadar varm tr.2
Yu karda s ylen ilen lerd en , Yazatalar' kabaca yle sm fland rab iliriz. ( i ) "K iiletirilm i tanrsal n ite lik ler olarak Yazata
lar, ( i i ) o rjin a l H in t-lra n tanrlarn tem sil eden Yazatalar, ve
( i i i) d o a n n elerin i v e g leri tem sil eden Yazatalar. Son
ikisi ister istem ez, az ya da o k b irb irin e karm tr. lk grup
z e llik le Zerd t tarzndadr v e bu Y azatalar'm iin de, bu d
n ceye en yakn , kukusuz kutsal l m s zlerdir. Bunlar b
y k o la slk la panteona eklen en son raki Zerd tl n ilk r
n ek lerid ir. Yazatalar arasnda, G athalar'da b elirtilen tabii
ki stndr.
Bu arasnda, Gathalar da bile, Sro en nem lisidir. O ra
da o, kutsal l m s zlerle hep ya k n v e ilin tili olarak geer ve
b ylece, son raki d in b ilim d e d o a l olarak taplacak b irileri ara1 Kutsal l m s z le ri d e kapsayarak, Y azatalarm says genellikle o tu z ola ra k v e
rilm itir. H in d u D a e v a la rin n esas says da ayndr.
2 rn e in , Y una n yazariannn b e lirtti i A n a h ita ir jesi, ve ayrca K em ir ve baka
y e rle rd e k i m a d e n i paralann ze rin d e b u tunm u ran ta n n la n n n im geleri.

68

snda ilk sradadr. Kavram olarak k esin likle Gatha tarznda

dr v e te k i kutsal lm s zler g ib i o, n em li b ir erdem i tem
sil eder. A d sru (Sanskrite sru ), "d u ym ak "ta n trem itir ve
lam tam na "du ym a" anlamna gelir. "T a n rn n bu yru klarn
d in lem e" ya da "Tan rn n bu yru klarna u ym a" anlam ndadr.
Sro, b ylece, insanolunun en y ce erdem in i, tanrsal yasaya
uym a v e boyu n em eyi tem sil eder. G athalar'm sk sk y in e le
nen pasajlarndan birinde, peygam b er,

M a zd a 'n m

sevd ii

adam, "Sro, iyi aklla yaklaabilir" der.3 Yani, o, yo lu y ryen

btn in sanou llarm n ak b ir anlay (iy i a k l), ve uym a ar
zusu (S ro ) olm asn, ve yaln zca k r in an cn ardllarna ilh am
verm em esin i ister.
Bu, o rjin al Sro dncesi olarak, sonraki alarda onun
Yazatalar'n ba olm as gerektii, doaldr. T m Gatha tarzn
daki id ea lleriyle birlikte, zam anla gittik e daha o k insan b i
im in e girer. n cek i dn em A r i tanrlarnn k im i ze llik le ri
Sro'a eklenm itir; yle ki, rn ein , o, ift silahn, havaya
doru tutarak, gece ve g n d z M a zd a 'n m tm yaratklarn
korur. Sro, insanln koruyucu m eleid ir, nk M azda ya
sasna uym a, insanln sahip o la b ilece i en y ksek koru m a
dr. V e ayrca okuduum uza g re on u n en etk ili silahlar kut
sal arklardr,4 onlarla idd etli b ir darbe in d irir ve topran
y z nden kt birin i ve tm ta k m n yok ed er. Zerdt top
luluunun ze l korum asdr. Y a rd m , ze llik le kt l n
g lerin in sinsice dolat, g e celey in a rlr v e gndz g e
tiren bayku, Sro'a gre kutsal b ir kutur.5 O , hem m addi,
lern de ruhsal, ktln v e te h lik e n in saatlerinde koru m ak
iin arlr. N erey e arlsa v e ho karlansa, orada insanlar
dncede, szde v e edim de daha d oru olurlar.
3 Kem -na M azda ilahisi (Yasna xliv, 16).
4 S roun o k n e m li b ir lakab T a num anth ra, "gvdesi kutsal arklar ola n d r.
H i b ir o rto d o k s Parsi h o ro z -e rk e k ku- yem ez.

69

n sa n ln koruyucusu olarak Sro, ister istem ez, g vd en in

l m n d en sonra, insan ruhuyla o k ya k n olur. Btn l m
t ren leri onunla o k yakn dan ilin tilid ir. Cenaze ayin i onu a
rarak balar v e biter, ve ilk g n dek i tren ler de onunla
ya k n d a n ilin tilid ir. D rd n c gnn sabahnda, tin "k p r "d e n te k i dnyaya geer, v e orada, tek i yanda, dnyada
y a p t btn ed im leri iin yarglanr; ve yarglam a srasnda
Sro l m n y ce ya rgla rn n n n de tinin ba ya rd m cs
dr.6
S on raki alarda, Zerd t' n ilk kral m ridi, K ral V ish tasp'm Sro'un canl tim sali oldu u gibi, o k tuhaf b ir dn
ce gelim itir. Bu, krala v e rile n tm sfatlarn, Sro'ta bu lu
nanlarla g e n ellik le ayn old u u gerein d en dom utu r.7
A i (A s h i) V a n gu h i (ku tsal kutsam a) h ep Sro'la ilin tilid ir.
A d , Sanskrite s zc k ashes'le (ku tsam a) ayndr. Gathalar'da
o Sro'un b ir tr d iil ka rld r, v e sonsuz yasaya uym adan
sonra g e len g k y z n n kutsam alarn gsterir, nk ran
p ey ga m b erin in retisi yleyd i: "lk bata T a n rn n krallk la
rn v e doru lu u n u arayn, v e btn bu nlar size ek len ecek
tir. " S on raki alarda kutsam alar m add i anlam da z e n g in lik v e
sa lk l olm a k olarak daha iy i anlalr v e A i b ir tr talih tan
ras olur; gerek ten ;N a iryo sa n g 'm (S 1200 civarn da) A vesta m e tin lerin in Sanskrite versiyon u n da, Lakm i tarafndan
hep H in d u T a lih T a n p a s olarak evrilm itir. Btn b y k
p ey ga m b erler v e Iran jta h ram a n la r onu n ya rd m n istem i
olarak tem sil edilm itir, ya n i on la r A i'n in esas olarak tem sil
e ttii ruhsal kutsam a iin dua etm ilerdir.
Burada, aadaki insan iin m u tlu lu u n en b y k kayn ak
larn dan b iri, b irb irleri v e ocu k la r iin kutsal sevgin in sa
lam balaryla r lm , erk ek v e kadn b irliid ir. E vlen m e
6 M itra ve Ranu, aaya baknz.
7 Karlatrnz, rn e in Yat, xiii, 99'la.

70

durum u, tm A riler tarafndan yaam da en o k arzu edilen

durum olarak kabul edilm itir. Soyun srm esi v e sonuta, A ri
id ea lleriyle de, h em H int, h em de ran iin h er erkek v e kad
nn hep en kutsal g re vi olarak benim senm itir. V e A i Vanguhi, kutsal evlili in ze l korum asdr. O , kadn n nam usunu
ve evin ku tsalln korur. Bu, yan i, Sro'la ya k n ln n baka
bir n eden idir.
Atar, Gathalar'da ze llik le b elirtile n Y azatalar'm ncsdr. Zerdt, A tar' daha o k h er insann y rein d e alevlen en
tanrsal k vlc m , tanrsal a levin k v lc m anlam nda kullanr.
Peygam ber, atei in an cn n d sim gesi olarak sem iti, nk
onu n iin atein, doa g lern in en kutsal olarak, z e l b ir
n em i vard. V e aslnda ate, sonsuz gerek liin ruhsal d o a
sn en u ygun ekilde tem sil eder. O , yapsal olarak atele z
deletirilse bile, Avesta boyu n ca ruhsal d zeyd e kalm b ir
Yazata'dr. Bunun nedeni, yapsal olarak atein b ile daha y k
sek b ireyi sim gelem esidir v e gdsel olarak "on u n dnya de
il, d n yevi" oldu u duyum sanr. Bu ayn n eden den tr
Atar, Zerdt yaztlarnda h i insan biim sepetirilm em itir.
Sonraki ila h iler b ile ondan h ep Pu thro A hu rah e M azdao, A h u ra M a zd a 'n m olu olarak sz eder, tm g nahlarn ba te m iz
leyicisidir. O, ayrca, b iro k Parsi evin d e halen kutsal olarak
korunan atei tem sil eder. Yukarda, sonraki alarda Aa V ahita'nm atein bam elei oldu u n u grm tk ve A ta r bu
kutsal l m s zle ister istem ez yakn dan ilin tilid ir. V ereth raghna (g a lip ) sfatyla birlikte, A ta r'm 8 ad Parsi tapm aklarn
daki en kutsal ateleri tem sil eder. Bu kutsal atein h ib ir k o
ulda sndrlm esine izin verilm ez. V e Ata B ehram lar olarak
bilin en tapnaklar, bugnk Zerd t kutsal y e rleri arasnda en
kutsal olanlardr. T m dnyada ondan fazla bu tip kutsal yer
yoktu r. Bunlarn en eskisi, B om b ay'n y z m il k u zeyin de, im 8 A ta r-V e re th ra g h n a sonraki dilde A ta B ehram olur.

71

d ik i U dw ada'da bulunur, orada halen Parsilerin gm enleri

nin anayurtlarn igal eden A rap istilaclara kar m cadele ve
ac ylla rn d a hep yanlarnda tadklar ran ahnn (ran'n
efen d isi) kutsal atei yanar.
Daena (in a n ) baka b ir "kiiletirilm i soyu tlam adr"; ve
ad Gathalar'da gem ez, ama sonralar, A vesta'da vardr. A d-

m , baka b ir "k iiletirilm i soyu tla m a "- ti (a k l), ile birlik-

te buluruz. Zerd t' n "kzla rn d a n " b irin e v erilen ad olan

P o u ru - ti (ku su rsuz a k l) da olaanstdr.9
Sonraki A vesta 'd a k i ik i n em li tanr, len lerin ruhlarn
yarglam a iinde, Sro'la yakn dan ilin tilid ir. O n lar Rashnu ve
M itra'dr. Ruh g v d e d e n "a yrld k ta n "10 sonraki drd n c g
nn sabahnda, in w a d -K p r s n d en geer. Bu, iyi v e kt
nn a yrld , te k i dnyaya gid en kprdr. tek i yanda, ay
rlan tin i ya rgla ya n v e d nyadaki davranlaryla d oru oran
tl u ygu n d ller b elirleye n , yarglar oturur.
Bu ik i yargtan, Ranu hep Razita (en d r st) sfat tar.
l m d e n sonraki ya rg oldu u iin, o tm gnahkar insan
larn d m andr. Ranu kim i'zam a n , len lerin y a rg c Sro ile
de ilin tilid ir. Burada yin e, zg n dnce, A h u ra'n n yasas
olan etk i v e tep k i yasasyla en sk tarafszlkla v e u ygu n lu k
iin de, burada, aada, yaplan ed im ler iin d l v e ceza da
tan tanrsal adaletm i g ib i grnr. A y rlm ruh yarglarn
n n de, tm p la k l yla , bu d nyadaki yaam boyu nca giyd irild i i btn g rk e m in d e n soyulm u olarak durur. V e bu
yarglam a saatinde, ruha, dnya zerin de yaptklar dnda
h ib ir ey elik edem ez, insan tinin in yaarken sonsuz ken di
yolu n u sem e zg rl v a rd ,11 ama b ir k ez seim y a p ld
nda, gelecek sonulara katlanlm aldr. Bir yerd e (Yat, x x ii)
k pr n n yarsnda ruhuyla karlam ve ya rgla rn nn9 P eygam berin o cu kla r"n n m ecazi oldu una inan,yorum .
10 A v e sta 'd a kullanlan szc k irista "aynlm " anlam ndadr.
I I B ylece on a urvan "seici" denir.

72

I< ona elik etm i, kadns b ir b iim in -yaarken yaplan

ilim lerin cisim lem esi- (o n u ya p t gib i g zel ya da irk in )
,11t iirsel b ir betim lem esi vardr.
Mitra, yarg olarak Ranu ile yakn dan ilin tilid ir v e o, an t A ri k tanrlarndan biridir. O , antik V eda tarznda M it.'dr ve Asura Varuna ile yakndan ilikilidir. ran m ito lo ji
sinde, o, tek i gne tanrs H vare-Kaeta ile b irlik te tapm lm lr ve Zerdt'n g n l k sabah duasnda bu ik i tanrya ses
lenilir. Yatlar'm en u zunlarndan b iri ( v g la h isi) M itra'ya
adanm tr.12 Bu ilahi k im i zam an destan g rk em in e ulaan
g zel bir antik ran iiri parasdr. Ik veren , yaam n efen
disi ve ilh am kayna, M itra, d o a l olarak tm karanlk g le
n il ve m an evi dnyada on larn tem sil ettiin i, kt l n d
mandr. M itra ayrca in saf v e adaleti de tem sil eder, v e de
dnya zerin de adalet m ah kem elerin in bakanlk yapan efen
disidir. A n tik Iranllarn sz hep kutsal tutulm utur ve tm
yasaya v e adalete bakanlk eden M itra, adn yasal szlem e
lere v e rir.13 Sonraki A h a m en ilerin zam annda, M itra klt
dinsel b ir dnce okuluna dnm ve bu kly ile erken
ilin tili b e lli m istik g iz li tren ler v e sim geler olumutur. Ku
kusuz ada Yunan gizem lerin in de M itra kltnn son b i i
m ini almasnda, Yunanistan'da yaylm asnda etkisi olm utur
ve sonraki Rom a dnyas gerek ten olaanstdr. Btn A v
rupa'da, o k uzaktaki n giltere'd e bile, M itra kutsal yerleri bu
lunm utur, ve H ristiyan ln ilk gnlerinde, bu antik A ri g
ne tanrsna tapma o k egem en b ir kltt v e ye n i dine de et
kisi olmutur.
Sonraki Avesta g n lerin de ibadetin in can lan drld baka
bir A ri tanrs-ba zeban inin katili, Vritra, Verethraghna'yd
(V ed a tarznda V rtrah an). H in du lar arasnda, V ritra'nn katili
12 Y at x.
13 M itra szc cins ad olarak "szlem e" anlam ndadr.

73

sonradan t m tanrlarn efendisi olan Indra'dr. M am afih,

Iranllar arasnda, ndra bir eytandr, yaln zca Ehrim an'a
ik in ci olarak gelir, ama Verethraghna tanrlarn en b y k le
rin den birid ir. U zu n ilahi (Yat x iv ) V edalar'n Indra ila h ile
rin den b irin i anm satr. O ok k u vve tlid ir v e destansal g r
kem le d olu du r, v e nerdeyse arpm alar duyulur. O , zafer m e
le id ir ve savata d izilm i rakip ordu larn ikisi tarafndan da
dua ile y a rd m istenir. O nun n em li b ir z e lli i de eitli b i
im lerd e gr n m esid ir; ilahi, eitli hayvanlar kapsayan b y
le on tane sayar.
Eski H in d u -lra n tanrlar arasnda, post-Zerd t d n em in
de ye n id e n tapnlan , b ir grup g k y z da b elirtileb ilirH vare-Kaaeta (Surya, G ne), M aongha (M a sa ), A y ve Uah
(Uas, T a n ). B unlarn ilk i H vare-Kaeta (son ra H u rid ) hep
gnele M itra olarak yakndan ilikilidir. V eda tarznda Surya'ya ya k n b ir b e n z e rlik gsterir. " l m s z, ltl v e h z l
d r"; E fen d i A h u ra 'm n gzdr. O na adanan ilah iler (N iy a y e
i, ve Yat v i) A vesta 'd a k i en g zel iirlerden birkadr. G ne
parlad srece, m ritler g erek efen d iye v e dnya sistem inin
yaam -veren in e yaklarlar.
M aon gh a ( A y ) h ayvan yaratl ile yakn dan ilin tilid ir. O ,
"sr toh u m u n u n sahibi" diye anlr ve b ylec e V oh u M enah,
hayvan d n yasn n koru yu cu m e leiy le ve ayrca srlara v e
tm hayvanlara sa lk ve ku vvet veren Dravaspa'yla14 (d i il
tanr) yakn dan ilin tilid ir.
A vesta 'd a k i U ah, V edalar'daki kadar sk dua ed ilm ez; O 'na
sylen en ancak ksa b ir ilahi vardr, ve eitli kaynaklardan
oluturulm asna karn, halen ok y ce etik dncelerle d o
lu g zel b ir paradr. T m Gah v ,1 ayn T a n rn n eril cinsi,
Uahina'ya yalvarr.
14 A yn , V o h u m a n o , M aongha, D ravaspa (G o ) ve l^ m a 'y a (V ayu) aynlm g n
lerin d e o rto d o k s P arsiler e tte n ekinir.
15 G n geceyars baladna g re ge re kle bu Gah. i'dir,

74

A ralarn da en dikkat ekicisi Titrya, k p ek -y ld z olan e

itli baka yld zla rla ili k ili tanrlar vardr. tek i H in du -A vru pa uluslar g ib i yam u rla yakn dan ilik ilid irler. O na adanan
Yat ( v ii) g zel ve gl b ir destan parasdr. O nun, K u rak
lk eytan A paosha'yla kavgasnn ve sonundaki zaferin in y
ksnde, sular tutsak etm i eytan V rtra'n m Indra'yla kavga
snn antik A r i betim lem esin in ya n k la r vardr.
A vesta'da dua ile yakarlan tek i "D o a G leri", sular, r z
gar v e topraktr. Sonraki A h am en iler dn em in de, A rdvisu ra
Anah ita (su larn tanrs), krallar kraln n v e lin im e ti olarak
A hu ra M azda ve M itra'yla yan yana ad anld n da o k n em
kazanm tr. O zam an ran'n kraliyet k u vvetin in koruyucula
rndan b iri olarak saylm tr. Anahita'ya tapm a ok uzaklara
kadar ya y lr v e o b iro k y n d en M itra 'n m diil karln
tem sil eder. U zu n b ir Yat ( v ) ona adanm tr. O , orada antik
ran'n btn b y k kahram anlarnn srayla tapt ve z o r za
m anlarnda onlara ya rd m eden g zel v e g rk em lU b ir bakire
olarak betim lenir. Yunan yazarlarn k a yd ettii gibi) onun tas
v irin e ran'da da taplrd, ve k im i akadem isyen ler Yat v'd e
ve rile n b etim lem en in A rtakserleses16 M n em o n u 'n u n ya p t
gerek tasvire yakn dan uyduu dncesindedir.
Ram an (a n tik V a y u ) r zgar tem sil eder. O n u n zerin e ya
an sfatlar A hu ra M azda'n n k en disin in ku llandklarn n nerdeyse aynsdr. O na adanan Yat'ta ( x v ), ona yakaranlarm lis
tesinin banda A h u ra'n n ken disi vardr. ran 'n ard ardna
gelen hkm darlar da ona dua ile yakarm v e o, tm iyilere
ya rd m etmi, ama kt lerden ya rd m n esirgem itir.
Zam 'a da (T o p r a k A n a ) yakarr. A m a, Z a m Yat (x ix ) ola
rak b ilin en Yat, ran'n im paratorlu k g rk em i (K a va em Kvare n o ) tarihine, sah iplii topran sah iplii de anlam na gelene,
16 Dhalla, Z e rd t T a n n b ilim i, sayfa 138. 8u b l m d e bu lunanlann oundan
t r bu almaya o k b o r lu o ld u u m u kabul etm e liy im .

75

adanm tr. Bu grk em in , birbiri ardna ran'n kraliyet p irle

rin in h er b irin in stne in d ii ve onlar ld n d e ya da d e e
rin i y itird i in d e a yrld sylenir. Bu Yat'n tm, b ylece,
Iran llarn tarihidir. V e, sonraki Iran destan ehnam e'nin,
ran'n " ilk yasa k o ya n la r"n n 17 tarih inin A vesta'daki h ik a ye
sine o k ya kn dan uym as dikkat ekicidir.

17 Bu a n tik ra n 'n ilk ha nedanna verilm i adn, Pedadian, anlam dr.

76

SEKZNC BLM
BAZI SEREMONLER VE ADETLER

"B ir gn gelir, Spitam a Zerdt, y a da b ir gece, s rla r sahibini brakrken,

ya da sahip s rla r brakrken, ve ruh b ra k r a rzu la rla dolu gvdeyi.
D o ru lu k tek bana, varoluun tmnn en byk, en iyi ve en gzeli,
asla a y rlm az insandan... nk, kz toza dnr,
a ltn ve gm toza dnr, tm l m l ler toza dnr:
Tek toza dnmeyen, insann dnyada y a p t d o ru lu k tu r."
Aogemadaeca

Parsiler H indistan'a geld ik lerin d en beri, bu lke h alk n n

eyini ben im sem itir -dil, giysi v e evlen m e tren in in b ir b l
m. T a b ii ki, bu lkede yaadklar y zy lla r boyu nca Parsi ya
amna giren o k sayda daha n em siz serem on iler v e batl
inanlar vardr. Bunlarn kim isi, eski serem on in in n eden i
unutulduu v e yaln zca ekil olarak kalm asndan ve eski ritelin kan lm az bozulm asndan trdr. V e k im i de, d o ru
dan ev red e k i Gucarat'm H in du h alkndan alnm tr.
Bugnk Parsi toplum u, H indistan'da, saysal olarak ancak
birka y z b in i gem esine karn, antik gelen ek lerin i k o ru
mu ve bireysel va rl n srdrm tr. im di, o n b ir y z y l
d r H indistan'da yaam ve lk en in d il ve giysisin i b en im se
mi olarak, Parsiler lken in b iro k toplum u ndan b irin i olu
turarak, H in t halkyla gr n te birlem ilerdir. A m a insan
yaam nn en n em li olaylarnda -din e giri, e v lilik v e lm Parsiler aka, teki H in t soylarn dan grece fark llk larn ,
ayr b ir halk olarak bireysel va rlk la rn gsterirler.
77

D in e giri treni, ya da N a vjo te, ocu u n Z erd tl k katna

kabul edilm esi, v e sonra ocu a inancn d sim geleriyleg m le k (su d re) v e kem er (k u s ti), giydirilm esidir. Bu tren
o k eski b ir A ri ge len e id ir ve 'Pre-Zerdt' adandr. Zam a
n b ilin m ey ecek kadar eski alardan beri tm A rile r arasnda
uygulanm tr. H em H in du lar, h em de Zerd tiler onu g n
m ze kadar getirm ilerdir. A m a, bugnn ik i h alk arasnda
n em li fa rk llk lar grlr. lk bata, Parsiler arasnda, h em
erkeklere, h em de kzlara g m le k ve kem er giyd irilir, halbuki
H in du lar arasnda, tren yaln zca erkekler iin dir, k z la r1 iin
d eild ir. Zerd tiler giysin in antik b iim in i, yan i g m le k ve
kem eri,

n erdeyse

h i deitirm ed en korum ulardr.

A m a,

H in d u lar arasnda, g m le k ya ln zca b ir fileye-g s v e sol

om u za kon u lan kutsal file-dn m , bu arada kem er, tren
zam an ku anlm olm asna karn, nerdeyse t m yle y itm i
tir. G m le k v e kem erle b irlik te ge rek li b ir nc ey de, ba
n rt lm esid ir. E lli y l nce, h ib ir Parsinin g n d z ya da
gece ba ak kalam azd; v e bu g n b ile, her ne kadar erk ek ler
A vru p a giy silerin i ben im sem i v e ou zam an ba ak gezse
ler de, dua zam anlarnda yin e, tapm aklarn iin de v e tm d i
n i kutlam alarda k k b ir kadife ya da ip ek ten tepe takkesi
ku llanlm as zoru nlu du r. Tu tu cu v e eski m oda kadnlar bala
r hep rt k olsu n d iy e balarn beyaz, keten b ir ba rts
balarlar, v e bu g n ba rt s nden va zgeilm i olm asna kar
n, y in e de dua zam an balar b ir ba rtsyle ya da ip ek b ir
sari ile rt l r.2 H in d u la r arasnda, erkeklerin ban tepesinde
braklan sa p erem i -shikha- zg n am acyla Parsilerin tak
kesine karlk gelir.
N a v jo te (ta m tam na "Y en i D o u m ") treni, ocu u n ikin1 H in d u kzlar eski g n le rd e rt n rle rd i; v e bugn bile b ir adam evlen irke n olay
ifin iki kutsal iplik takar.
2 H ristiya n la r ve Y a h u d ile r arasnda, d u a la r srasnda, kadnlann b e n z e r dzenini
karlatnn.

78

ci doum unu; yani Zerd tl k katna giriini, gsterir. Tren ,

yed i ile o n be ya arasnda ya p lm a ld r diye buyurulm utur,
ama nadiren ergen lik sonrasna ertelen ir ve gen eld e y e d i ile
doku z yalar arasnda olur. Bu kutlam adan sonra, Zerdti
g m le k v e kem eri, g n d z ve gece (ykan m a dnda) g iy in
m elidir, ve bunlar, son d in len m e yerin e tamana kadar Zerd tinin g vd esin in giysisin i oluturur.
G m lek , beyaz keten den , ren gi Aa'y, Zerdt in an cn n
ana retisin i antran, b o l b ir giy sid ir.3 Ona, k im i akadem is
y en lere gre "iy i y o l" anlam nda, sudre denir. G en eld e ksa
kollu du r ve neredeyse d izlere kadar uzanr. Yakas yoktu r ve
gsn altna kadar kesiktir; ve ortasnda kk bir kese ya da
cep b iim inde dikilm i b ir takma para varlr. Buna giriban de
nir. G iysinin en n em li parasdr, nk/giyenin iyi dnce
lerinin, iyi szlerin in v e iy i edim lerin in sim gesel deposudur.
K usti ya da kutsal kem er, giy en in kuak ba la d n v e us
tas, Zerdt' izlem e ye h azr oldu u nu antrr. Kusti, beyaz
kuzu y n nden dokunm utur; v e doku m a y n te m i o k kar
maktr. O, kural olarak, yaln zca, ruhban sn fn dan kadm arca hazrlanr, yin e de g n m zde k im i zam an rahip o lm a
yan kadnlar da onu d o k u ya b ilir.4 lk bata y n iy i b ir ip li e
sarlr, v e ge rek li uzunlukta ik i ip lik , ik i ruhun birlem esini
sim gelesin diye, b irlik te burulur. Sonra b yle ik ili yetm i iki
ip aln r ve b irlik te uzun, ince, ii bo b ir eridin iin e d o k u
nur. Yetm i ik i says, yaztlarn en n em li kitab Yasna'nn
yetm i iki bl m n sim geler. Sonradan tren le ykanacak
olan iki bo erit, doku m an n ardndan ters y z ed ilir v e so
nunda skca sarlr. K u sti'n in h azrlan m n h er ayrnts sim
geseldir; yetm i ik i ip, h er b iri o n ik ilik alt gruba bl n m
tr, bu saylarn da b elli b ir anlam vardr.
3 D aha serin olan ran'da, beyaz y n d e n yaplm olabilir.
4 H e r d u rum d a, o b ir Z e rd ti tarafnda n d o ku n m u olm aldr.

79

Sudre'nin stne sarlan, Zerdt'n buyruuna dalalet

eden-hum ata, hukhta, huvarshta-kuak, kusti bele kez d o
lanr. n d en v e arkadan "b ir gem ici d m "y le salam lat
rlr. Bu d m lerin her b ir bkm , giy en in aklna n em li
b ir gere i hatrlatm ak iin tasarlanmtr: 1) T a n r tek sonsuz
varlk tr, 2 ) M azdayasn i inanc gerek inantr, 3 ) Zerdt
T a n rn n ge rek ilh am gelm i peygam b eridir, v e 4 ) giy en bu
buyrua u ym ay deneyecektir.
E v lilik durum u, btn A rile r tarafndan h er zam an yaam n
en n em li b l m olarak saylm tr. V en didad'da, A hu ra
M a zd a 'n m e v li b ir insandan, evlen m em i olandan daha h o
nut oldu u , v e on u n ocu klu b ir insandan, ocu ksu z b irin den
daha honu t old u u aka b elirtilm itir.5 E vlen m e v e b ir aile
oluturm ak, b y le c e soyu n ve din in srm esini salam ak, her
Zerd tin in b o yn u n u n borcudur.
Parsiler Gucarat'ta Sanjana'ya inerek, Yadava Prensi'nden
b lgesin d e6 ye rlem ek iin iz in istedik lerin de, onlardan b ek
len en lerden birisi, e v lilik tren in de b ir d e iik lik yaplm as
oldu u sylen ir. K u tlam a zam an g nd zden, gn batm n dan
h em en sonraya a ln m tr.7 T re n in esas bl m , e v lilik s z
lem esinin tren i yapan din adam tarafndan k ez anlatl
m asndan oluur. z g n ekli, ran'n A rap istilas srasndaki
d ili olan P e h le v i d ilin d en d ir. A y n e v lilik treni, lkesin e y e r
lem esine iz in veren Yadava Prensine anlalr b ir d il ku llan
lacana dair v e rile n s zd en d ola y ekseri Sanskrite olarak da
yin elen ir.
E v lilik tren in in ana bl m yle geliir:
Rahip: " ...ken tin de, uurlu ran'n Sasani hanedanndan8
5 V e n d id a d iv.47. b id ayn y e rd e iii, 2'yle: "D in d a r b ir adam n ate, srlar, o
cu kla r v e iyi ardllarla z e rin d e b ir ev yapt o y e r m u tlu d u r."
6 Bu prens Parsiler ta ra fn d a n genellikle Jadi Rana diye adlandrlr.
7 ran Z e rd tile ri arasnda e vlilik halen gndz saatlerinue yaplr.
8 P arsiler im di, ra n'n son Z e rd ti im p a ra to r (S 6 3 2 -6 5 1 ), Y azdegerd ehri-

80

m parator Y a zd eza rd ahriyar'm ...ylnn... aynn... gnnde

bir araya gelm i bu top lu lu u n varln d a, ...adl bakireyi
M azda'ya tapm anlarn din i tren leri ve ge len ek lerin e gre,
ona 2000 d irh em saf beyaz gm v e standart N iabu r para
sndan ik i dinar altn d em eye sz vererek bu g veyle evlen
dirm ek zere alm aya karar verd i in iz i syl yorsu n u z?"
D am adn T a n :9 "K arar verd im ."
Rahip: "V e siz v e ailen iz, iy i n iyet v e d oru dnceler, sz
ler ve ed im lerle v e doru lu u n b y m esi iin, sonsuza dek,
bu g e lin i e v lilik iin ....verm eye karar ve rd in iz m i?"
G elin in T an : "K arar verdim .
Rahip: "Bu szlem eye iy i n iyetle

l m sizi ayrana dek

katlm ay arzu e d iy o r m u su n u z?"

Dam at v e G elin : " y le arzu ediyoru m ."
T ren in geri kalan, ya n i birlem i ifte, T a n rn n kutsama
larna v e Am ea-Spentalar'a ve Yazatalara dua edilm esi ve Rayar'dan (Y azdegerd III) beri, Yazdezardi ta rih hesabn kullanr. Yani (S 1965)
Y.S. 13 34-3 5'tir. ra n'da yeni yln balangc o k eskiden be ri ilkbahar g n d Y m n n d e n (21 M a rt) hesaplanr. H indistan'd a h e r naslsa, Parsilerin b ir b l
m yeni yla T e m m u z d a b ir zam anda balar, bu srada baka b ir b l m ta m
alarak A u sto sta n o tu z gn sonra bu nu yapar. Bu eliki, a n tik ra n'da 36 5 gn
l k dnyevi yln, ge rek yla, h e r 120 ylda b ir ay eklenm esiyle eitlem e k iin
dzeltildii ge reinde aranm aldr. A ra p igalinden be ri halkn b ir b l m bu
eklen m eye ancak b ir kez u ym utur, am a die rle ri b ir kez bile b u n u yapm am
tr. V e b yle ce iki hesap y n te m i arasnda kesinlikle b ir ay ve a n tik ran ta k v i
m i ile m o d e m Parsi ta k v im i arasnda yaklak on aylk b ir fa rk vardr. ran'da es
ki ah M ajesteleri Rza ah Pehlevi, a n tik ran (yani Z e rd ti) aylannn 2 1 M a rt
1926'da eklenm esini b u y u rm u tu r. Bu yl, sonunda fazladan be gnle birlikte,
o n iki aylk h e r b ir 3 0 g ne sahipti. H e r d rd n c ylda (A v ru p a 'n n a rtk ylna
karlk gele rek) yln son unda fazladan b ir altm c gn hesaplanm olm aldr.
H indistan'd aki kim i P arsiler bu yeni ran ta kvim in i sevinle be nim sem itir, ve
H indistan'd aki to p lu m u n da yaknda bu k on uda ran'n n d erliini izleyecei
z a n nedilm ekte dir.
9 A v ru p a lkelerind eki "sad"a karlk gelir. O , genellikle yakn b ir akraba ya da
o k sam im i b ir a rk a d a tr.'H e m o, hem de gelinin ahidi evlilik d e fte rin i imzalamaldr.

81

h ip 'in onlara yaam daki davranlar iin b ir sylevdir.

l m n g rk e m li saati v e sonrasndaki trenler, d o a l o la
rak, h er din de rit elin en n em li ve en e tk iley ici bl m n
oluturur. Z erd tiler arasnda, b y le b ir anda le n kulaklara
A em V o h u v e A h u n a V arya'nm kutsal iirlerin i y in elem ek en
yakn akrabalarn boyn u nu n borcudur. lm ek te olan kim se,
eer b ilin c i yerin d eyse bu dualara katlm ak zoru ndadr.
S olu k onu terk eder etm ez, g vd e k irli saylr, nk h e
m en r m eye v e paralara ayrlm aya balar. B ylece en ksa
zam anda, yaam a en az zarar verecek ek ilde y o k ed ilm elid ir.
l m adde h em en r m enin m erk ezi olur, v e b ylec e l
g v d e n in tem izlen m esin d e, A hu ra M a zd a 'n n saf elerin in
k irlen m em esi iin ze n gsterilm elid ir. M azda'ya tapana, " l
g v d e y i gnee b ra k m a s"10 buyurulur. G v d e yaklm ayaca
gibi, ne g m le c e k ne de suya atlacaktr. Bu nedenle, Parsilerin sayca o k o ld u u yerlerde, top lu m yaam na uygun, ya da
Zerd t d in in in iy i dnlm kurallar b ozu lm adan l le
rin b ra k ld "Sessizlik K u leleri" diye b ilin en yaplar ku ru l
mutur.
S essizlik K u le le ri gen ellik le, tm evresi kaln b ir duvarla
ev rili v e st g k y z n e ak, yaklak 20, 30 ayak y ksek
liin d e, bask s ilin d irik biim dedir. Braklan tek giri, g ven
le k ilitli tutulan, d u va rn dou yan ndaki d em ir b ir kapdr.
K u len in iin d e ayn m erk ezli em bere bl nm yekpare
ta b ir p la rfo rm v e tam ortada, derin ve yu varlak b ir ukur
vardr. Bu u ku r da yekpare tatan yaplm tr. tek i p lat
form , h afife ortadaki ukura doru eim lid ir. ayn m er
k ezli em b erin h er b irin in iin de, farkl boyutta s g irin ti
ler radyal olarak d zen lenm itir. 1 in dtaki em ber bu nlarn
en b y k lerin i kapsar v e erkeklerin g vd e le rin i alm ak iin ta
sarlanm tr, ortadaki em berin kadnla
10 V e n d id a d v, 13.

82

iin tasarlanm bi-

raz daha k k girin tileri vardr, ve en itek i em ber en k

k girin tileri kapsar ve bu nlar ocu klarn g v d e le ri iin dir.
Bu em b er arasnda tm ev rey i dolanan, onlar b irb irin
den ayran dar kn tlar vardr; v e bunlar orada n ced en k o n
mu g v d e le rin zerin e basm adan ierin in herhangi b ir b l
mne yaklaabilin ecek y o lla r olarak h izm et verirler. A yrca,
tm svla rn sonunda iin e akabilecei ortadaki ukura, g i
rin tilerin h er b irin i balayan dar kanallar vardr. O rtadaki u
kurun dibin e, kusursuz b ir filtre ilem in i salam ak iin taba
ka tabaka ku m v e k o k km r tozu serlbitir; v e buradan ay
rca, ayn filtre tabakalar olan d rt yera lt kanal kar. Bu ka
nallar sonunda top ran d erin lik lerin e ilerler v e bylece, top
raa giren tm svlar sonunda b t n yle filtre edilm i v e za
rarsz hale getirilm i olur.
Ruh ayrldktan h em en sonra, g v d e yk an r v e beyaz ke
tenden eski giy siler giyd irilir. Sudre giy d irilm esin in ardndan,
en ya k n erk ek akraba (g e n e llik le en b y k o u l) u ygun du
alar oku yarak ku sti'yi balar. T m g vd e , sonra yaln zca y z
ye kulaklar g r n ecek biim d e, beyaz, u zun b ir kaftana sar
lr. Bu arada evd ek i b ir oda tem izlen ir ve b ir k ed e ye re ku m
y e rilir ya da zerin e ta levh alar konur, v e bunun zerin e ay
rlm a saati gelen e dek g v d e saygyla yatrlr. G vd e, k u leye
g n d z saatleri dnda tanamaz, v e cenaze iin allm za
man, sabah ya da led e n sonradr. G v d e evd e ka ld sre
ce b ir rahip dualar okuyarak ve tts ve sandal aacnn s
rekli ya n d b ir atei koru yarak yakn n da oturur. Nasasalarlar ( l tayclar) dnda h i kim se g v d e y e dokunam az ve
ln n adm yakn n a h i kim se yaklaam az.
Kararlatrlm zam anda, ik i Nasasalar zerin d e cesedin ta
nmas gerek en b ir d em ir sedyeyle g e lir;11 v e ik i rahip odann
I I M aden ya da tatan yap lm la r dnda, l g v d e y e srnm h e r m a dde y o k
ed ilm elidir. l g vdeyi tarken yardm e d e n le rin t m giysileri, t m y le h e r
cenazeden sonra y o k edilir.

83

kapsnda durur ve ayrlana dnerek, y ksek sesle A hu n aw ad

G atha'y (Yasna x x v iii- x x x iv ) okur. E zbere okum a b ittiin de,
toplan m arkadalar ve akrabalar, ln n n n de eilerek ,
ayrlandan son izn in i alrlar. Sonra sedye beyaz b ir arafla
kaplan r v e tanr. k i "l tayc"ya ya rd m eden baka
adam lar da vardr, ama bunlar sedyen in u zun k olla r dnda
b ir ye re dokunam azlar. G v d e y i tayanlar, dualar oku yan ra
h ip ler v e "Sessizlik K u lesi"n e kadar onu izleye n dostlar, b e
yaz giy in m eli, ve aralarnda b ir b eyaz m en d il tutarak, h ep ift
ler h alin d e gitm elid irler. G iysilerin ren gi safl gsterir ve
iftler h alin de gitm ek ac saatlerinde karlkl ya rd m ant
rr. K u ley e varnca top lu lu k ondan b e lli b ir uzaklkta durur,
sedye ye re kon u r v e y z son b ir k ez gsterilir. T m toplan an
lar e ilerek son k ez selam larlar; v e sonra ik i " l ta y c "12
sed yey i ku len in j in e tar. eri, bu ik i kii dnda h i kim se
girem ez. O rada g v d e u ygu n em b erin iin e kon u r v e tm
g iy sileri karlr. nk dnyaya plak gelm iizd ir v e ondan
p la k g itm e liy iz .13
S essizlik Ku lesi, y rtc kulara -T a n rn n l g v d e le ri y e
m esi i in kararlatrd yaratklar- serbest girii salar. Yani,
kular l g vd e lerle beslem ek, l m d e b ile Zerdt'n iy ilik
erd em in i vurgular. O ldu ka b y k Zerd ti nfusun oldu u
ken tlerd e, b y le kularn yu va la rn ku lelerin yakn m a ya p
m alar zen d irilir. B om bay g ib i y e rlerd e kular etleri ya rm sa
at iin d e bitirirler, v e k em ik leri gne ve hava birka g nde
aartr. Bunlar sonra b ir araya top lan r ve paralanp toz o la
caklar, ortadaki ukura konurlar. B ylece, zen gin v e yoksu l,
12 Bunlar, to p lu m tarafnda n bu am a iin ze llikle baklan zel b ir snf insanlar
dr. D z e n li ola ra k d e m e le ri y a p lr ve baka b ir h iz m e te giriem ezler. H e r na
slsa, bam sz b ir m eslei s rd re b ilirle r, am a anldklan gn ya da gecenin
herhangi b ir saatinde h iz m e te ha zr olm a ldrlar.
13 l g v d e n in ilk o la ra k ba kuleye girer, nk insanoullannn ilk n ce ba
dnyaya gelir.

84

erd em li ve gnahkar, erkek, kadn v e ocuk, herkes sonunda

ayn d zeyd ed ir v e tozla r karr. Z en gin in yoksuldan l m
de b ile a yrd ed ilm em esi iin h ib ir ant dikilm ez.
Yam u r, k u leyi y k ar ve ukura akan su oradaki kem ik to z
larndan v e filtre yataklarndan v e d rt kanaldan geerek filt
re ed ilir v e sonunda saf ve berrak olarak topraa ular.
Bu sistem in salk kurallarna u y ^ n lu u y zlerce y llk
ku llanm dan geerek y e te rli derecede/kantlanm tr. K u leler,
bu yurulduu gib i, k en tin yaknnda, ama insan yerleim ind en
uzak b ir tepen in zerin e yaplm tr. Bu, olas b ir pis koku nun
yaayanlar rahatsz etm em esin i salam tr. A m a, ku lelerin
yerleim lerle sarld B om bay v e Kalkta gib i yerlerde bile,
bir koku dan ya da baka b ir skn t veren eyden yaknm a o l
m am tr.14
Bu kadar, g vd e n in y o k edilm esi iin dir; ama Zedtlk,
ruhu o k daha d e erli sayar. "A y r lk "n drdnc sabahn
dan sonra, ruh iyin in kt d en a yrld , n ivad K pr s nden
geer v e tek i tarafta Sro'un g zetim in d e, o y ce yarglar,
M itra v e Raau tarafndan yarglanr. Yarglar, dnyadaki ya
am nda btn yaptklar iin, ayrlana tam dln verirler.
A y rlm iin dualar, Zerd t rit elin in en n em li b l m
n oluturur. l m y ld n m lerin e dikkatle uyulur. B irok
tren in n em li b ir bl m , ayrlan n Fravaisi iin duadr.
Fravai dncesi, biraz H in d u larn Pitrilerin e ve Rom allarn
M an elerin e benzer. A m a, o k n em li farkllklar vardr. Bu
dncenin tam felsefi geliim i ancak son alarda bulunm u
tur. Fravai b ir in saolu n daki en y ce ve en sonsuz "ilk e"d ir.
Yaln zca in sanou llarn n deil, b itk ilerin bile, Fravai'leri
vardr. O n lar tm sonsu zlu k boyu n ca dayanr, yaratln ba
ndan b eri varolm u ve sonuna kadar sreceklerdir. O n lar
14 Bu k o n u n u n o k dikkatli b ir aratrm as B o m b a y 'd a birka yl nce b y k b ir
salgn srasnda yaplm tr, ki sonulan yuka rda be lirtilm i olanlarla uyuur.

85

ayrca, srekli b ir durum dan tek in e y kselerek v e kutsallaa

rak g e liiy o r grnrler. Yazatalar ve A m ea Spentalar'm da
Fravai'si vardr. A hu ra M a zd a 'n m b ile k en d i Fravai'si vardr.
A m a, b ir Zerdti, ya ln zca iyin in Fravai'sine dua iin yaka
rr, nk onlar yaratln koru yu cu lar saylrlar, v e tm iyi
ilerin d e dindarlara ya rd m ed erler v e gelim e v e doru lu k ta
k i h er abay kutsarlar. O nlara ed ilen uzun dua (Yat x iii) g e r
ek "Byk A d a m v e K adn larn T a k vim i"d ir.
H er n em li kutlam ada -m evsim lik festivaller, kran duas
tren leri, l m y ld n m leri, vb - b y k ayrlanlara dua ed ilir
ve a d la n anm sanr. A n tik ran 'n tm kahram anlar, H in d is
tan'a g ten beri top lu m a h izm et etm i olan lar da dah il olm a k
zere, m in n etle anm sanr. B irisinin adn n bu listeye ek le n
m esi b ir Parinin u laabildii en b y k onurdur. B yle o la y
larda, H in distan'n h er yan n d ak i Parsilerin k u lla n d gen el
b ir liste ve her kasabann ayrca ken d i y e rel listesi vardr. Par
si l lerin in anlarna d ik ilm i h ib ir ant olm am asna karn
-bir ta yapdan daha g rk e m li bireyleri- h izm et ettikleri
dostlarn n seven anm say vardr. G erekten , sevm i v e h iz
m et etm i o ld u k la rm zn y rek lerin d e yaam ak, h ep b ir h iz
m et rn ei olarak anlm ak, insan y rein in arzu layabilecei
en b y k anttr.

86

DOKUZUNCU BLM
ZERDT DNNN GEM VE GELECE

Byk Peygam ber Zerdt'n soluunun, antik tapnaklarn sunaklarndaki

k llerin i fleyerek, y in e tapnaklarn sprecei gn dlyorum,
ve her sunak ldayarak atee dnecek,
ve y in e gkyznden karlk veren alevler,
ran dininin b ir kez daha olmas g erektii gibi,
insan tin lerin in iaret fiei,
dnyann en byk dinlerinden biri, yaparak decek.
A nnie Besant: D rt Byk D in

Baktriya'nn E fen disi Vitaspa'nm derin b a llk v e yan dal,

Zerdt d in in in ksa srede btn ran'da kabul ed ilm esin i
salam tr. A n tik ge len e e inanacak olursak, m cadelen in ar
dndan peygam ber, yetm i be yanda ld nd e, in an cn
ran'da kesin olarak yerletiin d en em indi. n an cn ardllar
kuaktan kuaa artm v e Byk Darius'un g n lerin d e (1 0
521 -485), hatta daha ncesinde b ile, Zerdt in an cn n ran'n
resm i d in i oldu u na in an m ak iin yeterli n ed en lerim iz var.
G elen ee g re Darius tahta iyice yerletikten 1 sonra Zerdtln tm kutsal kitaplarn b ir araya toplatm . O n lar par
I Bu, Z e rd t dininin D arius yaztlannda ad olarak niin b e lirtilm e d i in in b ir n e
deni deil midir? B yk B ehistun yazt, t m y le , dmanlara, eitli ayaklanm a
lara ve eitli yollaria saltanat ele g e irm eye alan kiilere kar savaarak ve
g cn salam latrarak gem i ilk o n be yllk ya da saltanatnn o unda ki baanlann b e tim le r. D oal ola ra k Z e rd tl n kutsal yazm alann to p la m a y d
necek zam an olm am tr.

87

m en zerin e altn harflerle yazdrm tr. T m kolek siyon , ana

konu larn a gre, Na denen, 21 kitaba blnm tr. Bu k o
lek siyo n Persopolis'teki m p a ra torlu k K itapl'n a konm utur.
Byk K yros (C y p ru s ) (1 0 558 -529) v e Darius, ikisi de d in
lerin in gl savunuculardr v e ya ztla r A hu ra M azda'ya al
akgn ll inanlarn v e b a llk la rn kantlar. O n larn ikisi
de antik d nyann en b y k hkm darlar arasnda saylm a
larna karn, yin e de yaztlarn da tm b y k l k lerin i A hu ra
M a zd a 'n n ltfuna atfederler. B ehistun'daki b y k yaztn d a
Darius yle syler:
"N e yaptmsa, tmn A hu ra M azda'nn ltfuyla yaptm :
A hu ra M azda ben ii tamamlayana dek, y a rd m n balad ba
na. A h u ra M azda koru y a b ilir beni... ve evim i ve bu topraklar
da! Bunun iin dua ediyorum A h u ra M azda'ya: A hura M azda ba
la bana bunu!t
"Ey insan! Bu sana A h u ra M azda'nn buyruu: K tlk d
nme; doru yoldan ayrlm a; gnah ilem e !"
Son raki A ham eni ya ztla r old u k a farkl b ir ruh gsterir.
A h u ra M azda'ya saf etik tapnm a biraz geri plana ek ilir v e ad
b elirtilm esin e karn, M itra v e A n ah ita g ib i tek iler de on u n
yan nda dua ile yardm a arlr. Bu, kukusuz antik in an cn
za yfla d n n iaretidi.2 V e bununla beraber, krallar kraln n
n van la rm m gittik e daha tu m tu rakl v e m arur oldu u n u da
gr rz. Bu ya ztla r A n tik ran'da sahip oldu u m u z tek ka
bartm alardr, ama on lar yk m d a n n ce k i gururu en iy i ek il
de ifade ederler. Zerdt in an cn n gerek ruhu gitm itir v e
2 B ro w n e , L ite ra ry H is to ry o f Persia, I, sayfa 93 sonrasnda, D arius yaztlan s t
ne, "o n la n n iinde g e r e k ed ebi b i e m e sahip saym am za hak veren b ir d o ru
lu k b ir arballk, b ir sylem akl v a rd r" der. S onraki A rtakserkses O k h o s
( 3 6 1 -3 3 6 ) yaztlannda, dilin kendisinin yozlatn "ve sonuta dildeki bu
r m e y le im anda yozlam a iaretleri grndm "'- A h u ra M azda'nn b u ndan
b y le te k bana du rm adn, am a te k i ta n rla r M itra (G ne) ve A n a h ita 'yla
(V en s) ilintili o ldu unu " syler.

88

im parator ailesi, ka rlkl kskanlklarla ve i h izip lem eler

le paralara ayrlm v e ar lks yaam dan tr ku vvetten
dmtr. Y an i gen M aked on yalI, Byk skender, Yunan
ordu larn ran'a kar srdnde, tm Aham eni gc k
mt (1 0 330 ).

Sonraki tm y zylla rd a Irarrllar, sken der'in adndan, y a l

nzca A h am en i gcn y o k ettii iin deil, ama daha d eer
li b ir eyi -Zerdt'n kutsal kitaplarn - y o k ettii iin n efret
etm itir. Bir sarholuk n betin de Persepolis'teki saray atee
verm i v e tm k ita p lk yan gnda yitm itir.
sken der'in l m n den sonraki ik i y z y l boyunca Zerd t
d in in in ne oldu u konusunda elim izd e h ibir kayt yok. K u
kusuz, istiladan kurtulm u b ilg ili v e sadk din adamlar, inan
c insanlarn y rek lerin d e canl tutmu v e b y k olaslkla
y o k edilm i kutsal kitaplarn b y k bl m n anlarnda da
koru m u lardr.3 D in h ibir b iim d e lm em itir; nk ran'n
ye n i hkm darlar, sken der'in ardllar, din i konularda o l
duka hogrlydler. Am a, dinin, im dilik resm i din olm as
sona ermi ve belki de bu geri ekilm e ve bu belirsizlik, zam an
geldiin de yenilenm i bir ku vvetle dirilm esine neden olmutur.

J sken der istilasnn h em en ardndaki gnlerde, Zerdtln ana kolu nu n yeraltna srlm esinden sonra, o k eitli
din i d nceler ran'a akm tr. lk planda, b ir taraftan M itraiz m (A h a m en i'in son g n lerin de ran'da ykselen bir g iz e m
li o k u l) ve dier taraftan, eski M sr din in d en etkilenm i Y u
nan d in i vardr. Sonra yine, sken der'den sonraki ik i y zy l
boyu nca tm Bat Asya'ya yaylm Budist m isyon erleri va rd .4
D nce dnyasnda n em li bir gc olan Y a h u d ili'i de
u nu tm am alyz. V e ran'da Zerd tl k yen id en d irild iin d e,
H ristiyan lk da gelm i bulunuyordu.
3 Kutsal Kitaplar, D o u 'd a hep anm sanm ve k o ru n m u tu r.
4 A o ka 'n n ( 2 7 2 -2 1 2 ) dine verdii srkleyici g fte n sonra.

89

Partlarn y kselii (1 0 2 4 ), ran'n tarihinde ye n i b ir a

iaret eder. Partlar balangta Zerdti ve b y k o laslkla A r i
b ile d e ild ile r.5 H anedann kurucusuna, Zerdt d in in in ilk
kabul e d ild i i lke olan B aktriya'nm hkm darlarnn y a r
d m c old u u sylen ir. G r n e g re Partlar Zerdt din in i,
onlara y a rd m c olan Baktriya Zerd tilerin den alm lardr, ve
Parth gc doru u n a ulatnda, Zerdtln de ran'da y i
tirilm i h ak im iyetin i ye n id e n kazanm aya baladn gr rz.
Bir d n em , b y k ran (Z e rd ti) gcn Bat A sya 'n n t
m ne h k m ederken buluruz. Bunlar Pontus, Erm enistan v e
Parthia'yd. Sonunda bu rekabetten Partlar galip km tr.
S on raki Part h k m darlar k es in lik le Zerd tiyd i v e eski ku t
sal kitaplardan kalm paralar b ir araya g etirm ek iin o k a
lm lardr. A vesta m etin lerin in ye n id e n derlem e ii k es in lik
le Parth V a lk h a *(V o log esu s) 1 (S 51-7 7) tarafndan balatl
m , am a i sonunda ancak, Byk lakapl, Sasani ahpur II
(S 3 0 9 -3 7 9 ) y n e tim in d e tam am lanm tr.
im di, ran'da y e n i b ir g y kselm ek tedir. Daha n ce A h am en ileri dou ran Pers ilin de, Sasani hanedan6 dom aktadr.
Son Part h k m darn d ev irerek (IS 2 2 6 ) A rd eir K y ro sun
tahtna km tr. Y e n i hanedan; A ri, Parsi ve Zerd tiydi. A r
deir, b ir k ez daha ran 'n tm n ken d i h ak im iyeti altnda
birletirerek, A h a m en i g n lerin in kayp g rk em in i eski d u
rum una getirm itir. O , Zerd t E fen d i'n in ateli b ir h ayran y
d v e n ced en son Part h k m darlarn n balatt, A vesta
kutsal k itaplarn n y e n id e n d erlem e v e halkn dilin e (P e h le v i)
evirtm e iini, b y k b ir abayla srdrmtr. I on u n h5 ehn am e'n in P arthianlan hi de h k m d a rla r olarak deil, am a ran krallannn
saray halkndaki va lye le r o la ra k b e lirtm e s i dikkate deerdir. G e r e k te bu
kahram anca va lye ler iin kullanlm ad, P arthava'yla (P arthian) fo n e tik o la
rak b e n z e r Pehlevidir.
6 Bu ailenin ge le nek olarak, sken der'in fe th in d e n sonra H indistan'a snm b ir
A h a m e n i slalesi pre n s in d e n getiine inanlr.

90

k m d arlm da b itirilem em i v e o lu ve ardl ahpur I (S

240-271) tarafndan srdrlm tr.7 H em babaya, h em de
oula, aralarnda en nl oln lar ik i Dastur (Y k sek R a h ip )
A darbad M ahraspandan v e A rd a V ira f olm ak zere b y k ve
b ilg ili adam lar y a rd m etm itir. Bu kutsal din adam larnn ik i
sinin de antik ran in an cn n ye n id e n kurulm asnda v e kutsal
kitaplarn h alkn d ilin e evrilm esin d e b y k pay olm utur.
A yrca , ik isi de n em li d in b ilim alm alarnn yazarlarydlar.
lk Sasaniler, A n tik Zerd t d in in in sadk ve, tek i inanla
rn yelerin e de h ogr l yd ler. T m din ler yan yana bar
iin d e yayordu. T a b ii k i, Zerd tl k, krallar k raln n d in i o l
m asyla, lk ed ek i h akim gt. A m a , ne h k m darlarn ken
d ileri a yrm clk ya p yor, ne de te k i inanlara zu lm e d iy o r
du.8 N e ya zk ki, bu h ogr p o litik a s uzun srm edi. ahpur
I'in

h k m darl srasnda,

olaanst

b ir adam, M an i,

ran 'n d in i ufkunda belirdi. H ristiy a n lk oktan ran da y e r

lem i v e A su r kilisesinin, ya ln zca Zerd tl kten sonra g e le
cek kadar, b y k b ir gc vard. M an i, olaanst b ir k iiydi;
zam ann n en keskin zek a l aydn , gr leri an n ge li im i
n in tesindeydi. H o g r v e in sa n ln kardelii zerin e ilejn gr leri vard. lk e v e top lu m u n rg tlen m esi zerin e g
rleri ar dem ok ratikti ve b y lec e an n aristokrat A r i y
n etim in ce ze llik le ben im sen m esi bek len em ezdi. Yaam , ka
rm am kt l k olarak g rm esi kadar, u zlalm as z or, din in
yasaklarndan saknmas, Zerd t din adam larnca kabul e d i
lem ezdi. K en d i yaam , en ar d in in yasaklarndan sakn
m akt v e karakteri oldu ka saft v e bundan tr b ir sre p r o
pagandasn srdrm esine iz in verild i. A m a, Sonunda, h alk
retisi A ri-lra n y n etim in i b a lta lyo r diye tanm lanm ve
7 V aleria fatihi.
8 Z e rd t dini baka lkelenn ve inanlann kutsal e rk e k ve kadnlann t m y le ta
n r ve sayg gsterir. Karlatnn, Y at xiii, 143-145

91

Behram I (IS 272-275) tarafndan ba kesilm itir.

Bundan ksa zam an sonra Rom a m paratorlu u , K onstantin
y n e tim in d e H ristiy a n l resm i din olarak benim sem itir.
Sonunda ran H ristiyan lar, R um (B izan s) im paratorlu u n u
d in i lid erleri olarak g rm eye balam lardr. Rom a, Pom peu s
g n lerin d en beri, ran'n gl b ir rakibiydi, v e bu ik i ruhani
g ten h er b iri s rekli tek in e sorun karm aya hazrd. D o
al olarak, sonuta, Iran H ristiyan lar Bizans'a ruhsal b a llk
laryla siyasal adan kukulu saylm lar ve bu kuku tabii ki
ge rek olaylarla da h ak l karlm tr. ahpur II k esin lik le H
ristiyanlarn ran v e Sasani hanedanna sadk o lm a d k la r g
rn benim sem itir. O zam andan beri H ristiyan lar o k zu
l m grm ler v e zam an zam an ac ek m ek zoru nda kalm
lardr.
IS 487 dolaylarm da baka b ir tarikat ortaya km v e tm
ran v e Erm enistan'da oldu ka h zl b ir ek ilde yaylm tr. Bu,
M a z d e k in kurduu tarikattr. Ruhsal y n d en M azd ek , d in in
yasaklarndan saknm a v e h ayvan yaam nn ku tsalln
retm itir, ama sosyal y n d en gr leri m od ern b ir B olevie
g re b ile fazla ileridir. Y a ln zca dou m da deil, yaam b o yu n
ca, tm insanlarn kusursuz eitliin i id d ia etm i, v e n itek im
m a ln da eler g ib i ortak ku llanlm asn retm itir. Bu d e v
rim c i re tile rin

o k

h z l yaylm as, Sasani y n etim in in

z n d e, tem elden yan l bireyler oldu u nu aka gsterir.

D e v rim c i retiler, gerek ten, aristokrasinin, h alkn d o a l li
d erleri olarak onlardan -noblesse ob lige- sz n de oldu u g ib i
d in lem e v e b o yu n e m e b ek lem elerin e karlk olarak g re v
lerin i ye rin e g e tird ik leri yerde, yaylam az. Sonunda, M azdaklar acm asz b ir zu l m le yen ilm i ve bu insanlara S 523'te
balayan b y k apta b ir so yk rm u ygu la n m tm
Daha o k Drst N u ireva n diye b ilin en K eyh srev I, S
531-578 arasnda h k m srm ve zam annda Sasani im p a

92

ratorluu g v e g rk em in doruuna ulamtr. O nun zam a

nnda Arabistan'n b y k peygam b eri dom utu r (S 570).
G erekten, peygam b erin gururla, o byk kraln g n lerin de
dodu u nu s yled ii a n la ttr. Bu gl Sasani m paratorlu
unun, en b y k Sasaninin lm nden eyrek y zyld an
az b ir zam an sonra paralanm as ve bunun da tm Iran llarm
o zam ana kadar k k grd l gcnn ilk saldrsnda
olm as kadar h ibir ey olanaksz gr nm em itir. Bu, b iro k
larn n dnd gib i kesin likle bir m u cize d eild i; bu
ran'n "ansszl" d e ild i, nk b yle eyler, drst Ahura
M azda'n m h k m ettii b ir dnyada oluam azd. Btn bunlar,
ran'da kuaklar boyu n ca srenlerin kan lm az sonucudur,
nk

Tanrn n deirm enleri tyor yavaa, ama son derece k

k tyorlar,
Yine de sabrla ayakta bekler O, tmn kesinlikle tr.9

^Sasani H anedannn b y k kurucular v e onlara ya rd m et

m i b y k Dasturlar, T a n rn n gerek adam lar v e ran p e y
gam berin in m ritleri g ib i derin d en drsttler. Bu d izin in so
nunda10 N u irevan g ib i g rk e m li b ir k iili i de buluruz. A m a
iten lik le kabul etm e liyiz ki, kalabalklar arasnda antik ileti9 ile ride anlatlanlarn b y k b l m n n Parsi kardelerim e kabul e d ilir g e lm e d i
ini b iliyo ru m . H e r naslsa, Sasani ve Z e rd t gcnn, ze llikle gizlenm em i
k k g rm e y le baklan b ir gcn e lle rin d e b ird e n v e b t n y le knn
g e re k aklamasn bana g r n d gibi o lutu rm a lym . G er e k te , hi kim se
bu fe th e A ra p la n n ke n d in d e n o k arm am tr, v e o n la r b u n u d o ru olarak
yeni inanlarnn cokunluuna ve rm i tir. Bize, Parsilere, bu g e r e k sevimsiz gel
m e kte d ir, am a on unla yzleilm elidir. Bylece, Parsi ka rd e le rim d e n hogr
istiyo ru m ve onlardan g r m "kibarca d inlem e le rini, sevecen yarglam alann" diliyo ru m .
10 Bu b y k krala adaleti ve d o ru lu u ve dindarlndan t r b u ad, N uireva n
(A nuak-ruban, "tini kutsanm ") verilm itir.

93

nin gerek ruhu, Sasani h k m darlndan sonraki ilk ik i

y z y l boyu nca onlara doru yo ld a n d e rlik ed ecek hi kim se
bu lunm am as gib i basit b ir n eden den tr yitm itir. N u irevan, le n b ir davann son k vlc m d r v e ld n d e yerin e
alacak h i kim se yoktu. Zerd tl n son y z e lli y llk y n e
tim in d e, Iran k itlelerin in ruhsal yaam nda yavaa, ama k e
sin lik le srnerek ilerleyen deiim in , h i doru d an k aytlar
n n kalm am as ansszlktr. M a zd ek v e daha ncesind e M a
n i'n in n em li baars, ilerin Zerd tl kte daha u zun b ir za
m an d ilim in d e h ite iy i olam ayacan g steriyo r gib idir. A y
rca, d n em in d in i literat r nde b e lli b ir m iktarda i k an t bu
labiliriz. V en d id a d (sosyal adetler v e rit el zerin e o k n em
li b ir alm a), A vesta tarznda olm asna karn, bu d n em e
aittir. D ilin d e b ile Yasna ya da Yat11 ila h ilerin d en sonraki b ir
d zen lem en in dam gasn tar. V e o k eski b ir ge len e in z
n ierm esin e karn, kitabn t m ruhu yin e de d o a l olarak
Yasna'dan farkldr. V en d id a d 'm im d ik i d zeltilm i m etn in in
i e rd i i h ereyin, daha n cek i b ir aa ait oldu u n d an em in
olam ayz. B yk v e gerek an tikiten in k im i g e len e k leri va rd r
v e b etim len m i k im i o k eski adetleri vardr, am a kitabn b
y k b l m y in e de l g v d e y i evreley en pislik , kadn n
hastalk d n e m in d e k i d o a l p s ik o lo jisi v e h am ilelik le ilgilid ir.
Bu kayn aklardan kan p islik ler ve bu n lar tem izlem ek iin
sonsuz yk an m a la r v e kefaretler, kitabn b y k bl m n
olu tu ru r v e onu o ld u k a skc, um arsz b ir oku m a haline g e
tirir. Bunlara ek len en , b ir k p e in ya da b ir su sam urunun e
itli o rga n la rn yaralam a v e in sanou llarm a v e te k i canllara
kar trl trl d e i ik sular g ib i "g n ah lar" iin katlanlan
I I V e n d id a d 'm dilini g z n n d e tu ta ra k , bana, yazann A v e s ta d ilin d e d n m e
dii, am a Pehlevi d ilin d e (o an dili) dnd, ve o unlukla Pehlevi dilini
koruyara k, o n u A v e s ta dilin e evirdiini g s te rir gibi b jz k m t r. Tabii ki, bu
kita b n t m n e u y g u n dm ez, am a kesinlikle b y k b l m n e uyar.

94

saysz cezalar ve p e rh izle r vardr. Zerd t' n m esajnn y k

sek id ea lizm iy le ya da Yasna ve Yatlar'n sonraki ila h ileriyle
hile karlatrldnda, V en d id a d aka id ea llerin alaldn
gsterir. V e verilm i ayrntlarn b y kl , btn bu kefaret
ve tem izlen m elerin gerek ten u ygu la n d n gsterir gibidir.
B yle yk an m alar v e p erh izlerle v e "C esed in eytan", ve
V endidad'da oku d u u m u z tek i eytan saplantlaryla, h ibir
ulus ruhsal yaam n srdrem ez. nsan y rei tanrsal sevgi
ve ltufun ek m ein e gereksin im duyar, v e V en d id a d onu n y e
rine yaln zca b ir ta sunar. Daha eski Yatlar ve Yasna ve Gathalar'm, daha doyu ru cu d n celeriyle bu d n em d e va ro ld u
u yadsnam az, ama, on larn P eh levi yo ru m lar da, ou n lu k
la V en d id a d 'm 12 ruhuyla boyanm grnr. V en d id a d ' derle
yen ler h i kukusuz oldu ka b y k dereced e fizik sel saflk
am alam tr, ama gerek , abalarnda yan lm ve konu yu ta
kn t noktasna tam lardr.
Bu ruhsal doyu m su zlu ga eklenen , aristokrasi arasnda,
\

ze llik le N u ireva n g ib i g l hkm darlar ek ild ik ten sonra

\ grnen, siyasal k a rclk vardr. Son Sasanilerin tarihi, h
km darn v e soylu la rn s rekli y kselm e kavgasdr. O n larn
/ruhsal ya da siyasal kararlarndan halk honut deildir. V e so^

nunda, ye n i v e g l Islam m ilk darbesiyle, ran 'n eski gc

nn n eredeyse erid i in i gr rz. H em en h em en yaln zca ik i
z o r sava; K a d isiye (S 6 3 6 ) ve N eh a ven d (S 6 42 ) savalar
yaplm tr.
A raplar lke zerin d e g lerin i oluturduunda, kalabalk
lar on larn yannda toplan m v e y e n i d in i, Islam kucaklam 12 B om bayl D r. John W ils o n b ir yzyl n c e Parsi dinine iddetli b ir sulama ya
ym lam tr. A m a o n u n b t n V e n d id a d 'd a anlatlm y n te m le rin stne ku
ru lm utur. M erakl o k u r, aynca, Sir W illia m Jones'un Z e rd t kutsal kitaplarnn
A n q u e til-D u p e rro n evirisi, A v ru p a dilin e yaplan ilk eviri, ze rine eletirisinde
yapt uyanlara ba vurabilir.

'

95

lardr.13 Sasani ynetim inin son gnlerinde uygulanm ek

liyle eski dinle karlatrldnda yeni dinin eitli iyi ynle
ri vard. lk nce, ibadet ve serem onilere uym ak daha kolayd
ve bylece onlarn zlem eken yreklerine daha doyurucu
gzkm t. Ve hereyin stnde, slam 'n rettii en b
yk ey ve Islam m o gnlerde uygulad, Sasani gnlerinin
hem soylular, hem de din adam larnn gururlu aristokrat so
ukluuyla karlatrldnda da nem li bir kartlk iinde,
gerek, canl kardelikti.14
Bylece, Ardeir'in kurduu, iki ahpurun bytt ve
Keyhsrev N uirevan'm dorua tad byk imparatorluk,
lden gelen gebe Araplarn saldrsndan nce, nerdeyse
sava yapm adan yitmiti. Bylece, doduu lkede asrlk Zer
dt dininin yerine, Arabistan'dan gelen yeni kutsal kitap ge
ti. ran'da, Islami ynetim in ilk gnlerinde, Zerdtiler'e ne
inanlar nedeniyle eziyet edildi, ne d e zorla dinleri deitiril
di. Kendi inanlarn yaymaya gayretli ve istekli olmalarna
karn, Arap liderler byk oranda hogrlydler ve onla
rn doutan dem okrat ruhu, k u k u su z kendilerinin sahip ol
may istedikleri ayn dini zgrl, bakalarnna da uygula
m alarna yardm c oldu. Ayrca bu hogr iin, ok salam
ekonom ik nedenleri de vard. Daha nceki Islami yasaya gre,
13 Parsiler arasnda allm geerli sylenti, A raplann kitlelere klcn ucuyla din
deitirttiidir. Byle dnm eler olmutur, ama birka yzyl sonra. Araplar b
tnnde ok hogrl bir soydur; onlann dem okrat ruhu ve ocuk yetitir
mesi, tekilere kendilerinin holand kadar o k dini zgrlk vermelerini sa
lamtr. istilann ilk gnlerinde Mslman olm ayanlar kelle vergisi demek zo
runda braklmlardr, istilaclann ruhu, Erm enistan'daki bir kasabann halkyla
daha eski dinlerin gvenliini garanti ederek yaplan bir anlamadan, yaplan
ilerdeki alntda grlebilir "Gvencedesiniz v e bu anlamay siz ona uyduu
nuz, kelle vergisini ve toprak vergisini dediiniz srece, bizim uymamz zeri
mize der." Bak, Browne, ad geen kitap, sayfa 200 sonras.
14 Tabii ki, gz kamatran bireysel istisnalar vardr. Yukat ua yaplm konumalar
soylular ve rahiplerin ounluuna uyar anlamndadr.

96

yalnzca slam olmayan kiiler vergi dyordu; ve slam impa

ratorluu snrlarn genilettike, idame harcamalarna katk
iin ok sayda slam olmayan kiilere sahip olmak, devlet iin
ok nemliydi. Bu, kendi dinine evirme abasna, kesinlikle
uzun zaman gem vurm utur.15
ran Zerdtilerine gerek zulm , Arap egemenlii uzakla
tktan sonra balad. Hristiyanln balangcndan dokuz
yzyl sonra balad, ve yaklak olarak dokuz yzyl boyunca
onlar, ayaklar altnda inenen ve ok ac eken bir toplum
olarak kaldlar. Yine de, yalnzca bir avu kalsalar da -birka
bin16 olduklar sylenir, babalarnn inancna balydlar. Kut
sal m etinlerin M slm an yobazlarn elinde tehlikede olduu
grlnce, korunabilecek deerli elyazmalar Hindistan'a yol
land. Bu eski ran metinleri, sekiz ya da dokuz yzyl sresin
ce Hindistan'da kald. Ama, antik m etinlerin byk blm,
tm kurtulu um utlarnn aksine, tamamyla yok oldu. Kalm
eyler, gnlk tapnma ya da sk yaplan ayinlerde kullanlan
Avesta m etinleridir, ve din adamlar tarafndan anmsanmlardr. Kalanlardan yalnzca ksa paralar kurtulm utur. ran'
da), toplum o kadar vahice zulme uratlm tr ki, eski dinle
rini canlandracak frsatlar hi olmamtr. Srekli ayaklar al
tnda inenip zulm edildikleri iin, ksa srede bilgisiz kalm
15 Dinkard (Din Edimleri), Pehlevi almalarnn en nemlisi saylr, ve Harun-rReid'in olu Calip El-Mamun'un (S 813-833) isteiyle-Faruk-zad olu Zerd
Dastur Atur-fambag- tarafndan yaplmtr, O, Mazda dininin retileri, alkanlklan, gelenekleri, tarihi ve edebiyatn gznnde tutan byk bir bilgi ko
leksiyonudur. Oradaki aynntlar bylece bizi, Avesta metinlerinin okuyucuya
elverili Sasani geri ekilmesinin nerdeyse eksiksiz basksna gtrmesi gerekti
ini anjtnr. Bundan baka tm Pehlevi dini literatr elinin altndadr. Bunla
rn ounluu Iran kaynakl islami din adamlarnn banazlndan tr tm y
le yitirilmitir.
16 u anda ran'daki Zerdti nfusunun yaklak 10,000 kadar olduu sanlmak
tadr ve byk olaslkla son birka yzyl boyunca gze arpacak biimde ar
t olmamtr.

97

ve yoksullua dmlerdir. Bylece, ran'n m odern Zerdtileri, kural olarak bilgisiz ve batl inanlara balydlar. Yine
de kim i antik gelenek ve greneklerini H indistan'n Parsilerinden daha iyi korum ulardr.
Yalnzca yaklak bir yzyl ya da biraz daha nce, ran H
km eti Zerdtilere ac veren alnm haklarn geri vermeye
balam , ve onlarn zarar grd yasalarnn ounu, ya kal
drm , ya da gevetmitir. Ve ok yaknlarda, ran'n eski h
km dar, m paratorluk Majestesi ah Rza Han Pehlevi, Zerdtileri Mslm anlarla nerdeyse eit koullara getirerek, tm
askeri atam alar onlara da amtr.
Arap istilas srasnda, halkn ve lkenin byk blm de
iimi kabul etmeye raz olmasna karn, yine de belli toplu
luklarn, belli blgelerde, gsterdii ok inat bir direni var
d. Kitleler Islam kucaklamaya hazr olmalarna karn, yine
Z erdt'n antik m esajndan ilham alan ve iinde dini cokun
ateinin yand, kk ama sadk, bir Zerdti grubu vard.
Bunlar ran'n antik inancna katlm larnda glydler, ve
onlar ayrca Zerdt hanedannn sadk taraftarlarydlar. Ho
rasan eyaletinin Kuhistan tepeleri arasna, yanlannda ran'n
kutsal ateini tayarak, snmlard. Orada, yaklak bir yz
yl, Arap istilaclara dayanmlar ve onlar rahatsz etme frsa
tn hi karmamlardr. O nlar kararl vatanseverler ve z
grlk sevdallar, Ahura M azda'nn ateli tapanlar ve hocala
r, Z erdt'n hayranlardr. O nlar sonunda dadaki sm ak
larnda bulunm ular ve ran Krfezi'nin azndaki Hrm z
adasna snmlardr. Burada bile ok bask altnda kalm,
sonuta douya, Hindistan'a yelken amlar. H indistan'n
kendi dini gelenek ve inanlarnn ok benzer olduunu,17
17 ran ve Hindistan arasndaki iliki, ilk gnlerinden beri ok samimiydi. Onun ta
rihi yavaa zlmektedir. Hindulann Bhavishyat-Pu.ana's, kukusuz iranl olan
Maya Brahm anlar snfn betimler. Merhum Dr. Spooner'n aratrmalan tm y
le benimsenmemesine karn, eski gemi gnlerdeki bu Hint-iran ilikileri ko-

98

karde Arilerin lkesi olduunu iyi biliyorlard. Dinlerine gs

terdikleri sevgi nedeniyle, ve kendi tanrlarna, kendi usulleri
ne gre, eksiksiz bir zgrlkle tapnmalarna izin verilmesi
ni istedikleri iin, bu inat "Gmenler", bile bile dost H in
distan lkesinde srgn kabullenmilerdir, ilk bata Kathiavar kysnn uzanda, Div adasnda birka yl kaldlar. Ama,
yeri uygunsuz buldular ve dolaysyla oray braktlar ve G
ney Gucarat'ta, H indistan'n bat kysnda, anjan adn ver
dikleri limana vardlar.18 Burada, Yadava Prensi19 tarafndan
iyi karlandlar. Prens onlara yerlemeleri ve ran ah20 ad
na ate tapma kurm alar iin yer verdi.Bu, Arap igalinden
yaklak yz elli yl sonra olm utu. Hindu Prensinin bu iyili
ine karlk olarak, Zerdtiler, lkenin halkyla bar iinde
yaayacaklarna, Prense ve ardllarna sava zaman yardm
edeceklerine, halkn giysisi ve dilini benimseyeceklerine, ve
evlilik trenine kesin deiiklikler getireceklerine sz verdi
ler. Bu koullan, Parsiler o gn inanla benimsediler. Delhi
Kral on drdnc yzyln banda Gucarat' aldnda ve
nusuna olduka byk lde k tutmutur. Tarihi kaytlarn eksiklii ve D o
u ran'da kapsaml kazlann olmay, Zerdtlk dneminde Iran ve Hindistan
arasndaki ilikiler hakkndaki tm bilgisizliin nedenidir. Paikuli'de yaplan son
alma, ilk Sasanilerin gnlerindeki bu ilikilere olduka nemli lde k tu
tabilir.
18 anjan adnn, Iranca szck hanjamana'nn (toplanma yeri) Hinteletirilmi
biimi olduu sylenir.
19 Halk geleneinin "jadi Rana"s. Asl ad bilinmiyor.
20 irka yzyl sonra yazlm bir ran iirinde, Kisseh-i-Sanjan, verilmi geleneksel
hikaye byledir. Bu hikaye kimi Parsi akademisyenler tarafndan yadsnmtr.
Onlar, Parsilerin esas grubunun Pencap'tan geerek karadan Hindistan'a var
dn savlar. Arap istilasndan sonra Hindistan'a snm birden fazla topluluk
olma ihtimali fazladr. Sanjan'a varan topluluk en nemli olan olarak gzkr,
ve kesinlikle bunlardan Bat Hint Parsilerinin ounluu kmtr. Kisseh-i-Sanjan'de verilmi hikaye, gelenein nasl kuaktan kuaa getiinin aynntlann
gznnde tutarak, fazla kapsamldr, ciddi olarak yadsnmtr. Yazar yalnzca
antik gelenein saygnln azaltarak yazdn syler.

99

Sanjan'a saldrdnda, Parsiler, Hindu kardelerinin yannda

benim sedikleri anayurtlar iin savatlar ve ldler.
Bu "Gmenler" lkelerim vicdanlar ve ibadet zgrl
adna terk etmi ve onlarn zerine Tanrnn vaadi -tm insan
lar ve tm zamanlar iin, gerek tapm an asla yzst brak
mayan- bol bol yerine getirilmitir. Parsiler, H indistan'da kal
dklar srece bollua kavumu ve saylar lkenin kalabalk
n fusunun yalnzca kk bir paras olmasna karn, Bat
H indistan'a damgalarn vurm ulardr. On iki yzyl nce, ata
lar tarafndan Sanjan'm Yadava Prensine verdikleri sz
inanla yerine getirmi,21 ve Ahura M azda'nm kutsamalaryla,
bu byk lkenin yaamnda, onurlu bir yer edinmilerdir.
Halkn yaamn paylamlar, neelerinde ve hznlerinde
onlarn yannda durm ular, onlarn dilini konum ular ve on
larla karde olarak yan yana yaamlardr. H indistan' kendilerininm i gibi, ikinci analar olarak sevmeyi renmilerdir.
Bat retisi Hindistan'a ilk geldiinde, Parsiler onu edin
m ek iin halkn arasnda ilk sradaydlar. Ksa zam anda Bat
kltr nedeniyle, kendilerini, yeni hareketin ve H indistan'n
m odern yaam nn liderleri durum unda buldular. Son yzyl
boyunca, H indistan'n sosyal, entellektel ve siyasal kalkn
m asndaki her byk hareket, zellikle eski Bombay Eyalet
M eclisi'nde,22 Parsilerin nclnde olm utur. H int ulusal
hareketinin ilk kurucusu ve ilham kayna, kendisine seve
cenlikle "Hint Dadas (byk baba)" nvann kazanm olan
Dadabhay Naorozcidir. H indistan'da Bat izgilerinde kadn
eitim inin ncs de odur. Ve en doru Zerdtilerden biriy
di. H indistan'da endstriyel canlann, bu lkede dem ir ve
elik endstrisinin kurucusu baka bir Parsi Zerdti, Cametci Tata'yd. H indistan'n kaynaklarnn bilimsel aratrmas2 1 Esas sz verdikleri, tm Hintlilerle bar iinde yamayacaklaryd.
22 Doal olarak, nk Parsiler balca Bat Hindistan'la snrlandrlmlard.

100

na yardmc olmak iin Bangalore'da Hindistan Bilim Aratr

ma Enstits'n de kurm utur. Baka bir Zerdti, Cametci
Jeejeebhoy, tm Hindistan'da grkemli ve geni dnceli iyi
lii, ve gerekten arbal, ama alakgnll tavrndan tr
kendisi ve toplum u iin evrensel bir sayg kazanmtr.
Bat retisiyle birlikte, bir materyalizm dalgas ve yalnzca
dnyevi zevk ve m utluluk furyas gelmitir. Ama, akm n im
di tersine dndne inanacak nedenler var. Dnya grn
de ok fazla Batl ruh ve tm batl inanlarn braklm as iin
gsterilen ar gayret, on dokuzuncu yzyln sonundaki
olaylarn korkutucu boyutundan sorum ludur. "Batl inanlar
la" birlikte gerek dinin byk bir blm de braklm, ve
uzunca bir sre, dindar olmak "batl inanlar olmak" olarak
anlalmtr. Ama imdi, deiimim kesin iaretleri var. Top
luluk yzlerce yllk deerli mirasna geri dnyor. Ve yalnz
kr bir inanla deil, bu kez anlayla, antik din seviliyor ve
arkasndan gidiliyor. Bylece imdi, hem kafa, hem de yrek,
.Zerdt dininin hizm etinde birleti. Soyun yrei hep efendi
sine bal kalmtr, ama Bat bilim inin erken (ve biraz sapkn)
cokusunda, kafa tuhafa ardn duyum sam ve toplum
y >ir an aresizce yok olmaya srklenm e tehlikesinde grn
mtr. imdi tehlike gemi gibi grnyor. Ve toplumda
kk bir deiim var gibi gzkse de, ykselen kuan y
reindeki i deiim en um ut verici belirtidir. Dine tmyle
duyarszlk, ya da en hafif deyimiyle, antik inancn sembolle
rine yalnzca hogr gsteren, geen yzyln sonlarnn or
tak grn karakterize eden bir eit tarafszlk yerine, bu
gn dine kesin ve gelien bir yaknlk vardr. Ve din bugn,
yalnzca dini kurallara uym aktan ok daha nemli bir nokta
ya gelmitir. Bu, yalnzca yzeyde grnen, ince bir deiim
dir, ama yine de ok um ut vericidir. Ykselen kuak, dnya
nn tm gibi, yaama nderlik edecek bir ideal gereksinimi
101

ni anlamaya balamtr. Ve bu ideal, ran'daki Efendi Zer

dt'n insanlk hizm eti diye vaaz ettii mesajdr. Bu mesaj
Zerdti yreklerini bir kez daha harekete geiriyor ve kafalar
bir kez daha bu antik mesaj yantlamaya balyor; ve peygam
berlerinin kutsamasyla, onlar dinlerinin dnyann byk
dinleri arasnda, insanln kalknm asnn ve gelimesinin g
c olarak, uygun yerini bir kez daha alacan um uyorlar.
ran'daki canlanm a baka bir um ut dolu iarettir. ran ruhu
slama taze bir kuvvet ve canllk alamtr, ve slam kltr
genelde ruhunda Iranldr. Mamafih, alarn aknda, Islam m kuvveti de ran'da azalm, ve az ya da ok, batl inanla
r olan ve hatta bilgisiz kalabalklarn yreklerine hakim olan
bilgisiz din adam larnn ellerine dm grnyor. Asya'nn
teki uluslar gibi, ran da geen yzyln sonuna dek derin bir
uykuya dalm tr. ,Ama, imdi sarslp uyand. Uyann ilk ia
reti, Bab, hogr ve insani kardeliin yeni kitabn ilan etti
inde, 1850'de gelmitir. Bu, ran'n yobaz slam din adamla
rna dorudan indirdii ilk darbedir. Bab'm kendisi ve onun
binlerce izleyicisi kanlaryla Tanrya inanlarn damgalamtr. Ve bu ehitlerin kanndan, onsuz ran'n hibir gelecei
olamayaca, bugnn zengin hogr ve dinsel zgrlk ha
sad fkrmtr. ran hzla yzyllar sren uykusundan uyan
yor, ve M slm an ve Yahudi ve Babi ve Hristiyan ve Zerd
ti, tm , sevdikleri ran iin gemiinde olduundan daha
grkemli bir gelecein dleriyle heyecandan titriyorlar. Bu
nun iin, tm Iranllar gemie -Islam dan nceki gemie-yitmi alarn byk hkm darlarna, Nuirevan'a ve ahpur'a
ve Ardeir'e, Darius'a ve Kyros'a, onlara gayret ve cokuyla il
ham veren yaayan idealler olarak bakyorlar. T m nn s
tnde, insan soyunun en byklerinden biri ve en byk
Iranl olarak Zerdt' gryorlar; ve mesajn, m odern dilde
yeniden yorum landnda, ran'n insanla armaan olarak
102

grmeye balyorlar. Zerdt'n mesajnn, Tanrnn peygam

berinin, bugn Iranllarca yeni bir anlam var. O nun iinde,
lkesinin um udunu, ran'n geleceini gryorlar. Ve ran
ulusu, H indistan'n Parsilerine, ran'n byk yazgsnn bu
oluan baarsnda yardmc olarak bakmaya balamtr. Parsileri, byk babalarnn lkesine, insanln liderlerinden bi
rini doru yere bir kez daha koymaya yardm etmeleri iin ge
ri aryorlar.
Asya'da gl insan eseri ve kltr -in, Hindistan ve
ran- vardr. Bu de bin yldr zerlerine kapanan uzun uy
kudan yeni uyanyor ve kendi grkemli miraslarn geri alma
ya alyorr. M odern ran airlerinin en iyilerinden biri, lqi,
gelecein grkemli bir grntsn grmtr:
Yeni tan
Kzartyor yine Dou lkelerinin gn
Ey^Douyksel, ve ret Bat'yayeniden
nsanhk ve doruluun ne anlama geldiini.
Haydi um ut ve dua edelim, Dou btnyle uyandnda,
Ve yine gl, yeni bulduu gcn kullanacak
Getirmek iin ac snanm dnyamza erincin armaann,
yi niyetin ve insann kardeliinin.
Bundan byle, esir olmayacak hibir halk;
Tanr'dan doar tm Uluslar: zgr olmal iiler!
Gemite, ran, Aanm byk mesajn dnyaya ve Tanr
nn buyruunu -Humata (iyi dnce), H ukhta (iyi sz) ve
Huvarshta (iyi eylem)- insanoluna vermitir. Bugn dnya
mesaja bir kez daha gereksinim duyuyor; ve o, Zerdt'n
tm izindekilerin, ve peygamberin lkesinin um ududur; ve
yeni bir ran ve dirilmi Zerdtlk, bu Tanrnn sevgisinin
mesajn, insanln kardeliini ve Aa'nm yolunu bir kez da103

ha dnyaya verme ayrcalna sahiptir. Byledir um udum uz.

"Brakn Efendi yorumlasn istedii gibi."

'f ,
104

ANA BLM II
ZERDTN GATHALARI

Giri

Zerdt n athalar' imanm zn gerek temelleridir. Ve ok

doal olarak, onlarn mesajn anlam ak iin yeterli gayreti gs
term ek bize dmektedir. Anquetil du Perron'dan beri, Batl
akademisyenler eitli Avrupa dillerinde -Latince, Franszca,
Almanca, ngilizce, vb- birok Gatha evirisi yapmlardr.
Bizde de bunlara dayanlarak yaplm Gucarat dilinde baz e
viriler ve son zamanlarda Prof. Pour-e D avud'un ran diline
yapt bir eviri vardr. Bu m odern evirilerin yannda, Sasani dnem inin geleneksel Pehlevi evirileri ve de bunlarn Dastur Nairyosang Dhaval tarafndan yaplan Sanskrite versiyo
nunu da sayabiliriz.
Bu evirilerde, Gathalar'm ok yksek ahlaki ve dini kural
lar ierdii grlebilir. Ama ben bu evirilerin, onlarn ana
zelliklerini oluturm as gereken ilham dan bir ekilde yoksun
olduunu hep duyumsammdr. Bu noksanln bir ana ne
deni, evirmenlerin, ok bilgili akademisyenler ve sekin dil
107

bilimciler olmalarna karn, yine de Avrupal ve Hristiyan ol

m alarndan kaynaklanan iki kere pein hkm llkleri var
dr. Onlar, bilinli ya da bilinsiz olarak, Hristiyanlktan ok
nce ve uzak bir Asya lkesinde verilen bir mesajn, ister iste
mez, kendi inanlar ve kendi ideallerinden daha aa bir d
zeyde olmas gerektiini dnm eden edemezler. Byle yk
sek bir ahlaki retinin o kadar uzak bir ada nasl verildii
ne gerekten arrlar. Ksaca, onlar Zerdt'e ilkel ada ya
am byk bir nemli adam olarak bakarlar, ve dnem inde
o kadar yce olmasna karn, Iran peygamberinin mesaj, ke
sinlikle, Isa'nn vahyiyle kyaslanamayaca inanna sahiptir
ler. Bylece, Gathalar'm retisinin yceliini benim seseler ve
beenseler bile, onlardan hibir ekilde ilham almazlar. Ve e
viriler akllarmzda beeni ve aknlk uyandrr ama, orada
kalr -okura ilham( verm ekte baarszdrlar.
Bu ok gereksinim duyulan ilham salamak grevi, imdi
bize, Parsi Zerdtilere dm ektedir. imdiye kadar Parsi aka
dem isyenler Batl gurular (otoriteler) tarafndan ynetilm ek
ten ve onlarn bize rettiklerinin tm n benim sem ekten
honut olmulardr. ok azmza, onlarn ayaklarnn dibinde
oturm ak ve onlarn zenli ve dikkatli dncelerini ve aratr
ma yntem lerini renm ek ayrcal verilmitir. Ve biz, gurularm zn sahip olmad bir eye -Zerdt'n mesajnn canl,
cokulu inancna- sahibiz. Bize gre Gathalar yalnzca Antik
ran'n ilgin belgeleri deil, ama ayn zamanda ruhsal yaam
nn sonsuz pnarlardr. Ve bu inancmz, tm farkll yarat
maldr.
Halkm zn nne, iki kat kuvvetli inancmla Gathalar'm
benim kendi versiyonum u koymaya kalktm. Zam annn en
byk Iran uzm an Alman Bartholomae'nin nclnde,
Avesta'y renm e ansna sahip oldum. O, karlatm en
iyi hocalardan biriydi, ve byk Efendi Zerdt'n hayran ol
108

duunu kesinlikle ileri srebilirim. Ben, alakgnll bir bi

imde, ve yeteneklerimi en iyi ekilde kullanmaya alarak,
O nun retisinden anladklarm yaamda uygulamay dene
dim. Tabii ki, sradan halk iin yaplm bir versiyonda, filolo
ji ve bilgi tartmalarna yer olamaz. Ben, yine de, okurlarm a
orjinal m etnin her szcn dikkatle ele aldm ve gramer
ve yapyla ilgili her noktann tm ayrntlaryla incelendiini
tem in ederim. Bunlarn tm defterlerimde yazlmtr ve ilk
frsatta baslmaya hazrdr.* Ben, yine de, Gathalar'n mesaj
n yorum lam a grevimde bana nclk etmi ana ilkeleri, ge
nel bilgi iin burada tek tek sralayacam.
1. Gathalar kendilerince ve ieriklerinin nda anlalma
ldr. Yani, sonraki Zerdt literatrnden edinilmi anlamda
bir Gatha szcn almak doru olmaz.
2. Gathalar'a en yakn, hem literatrde, hem de ruhta, H in
dis tarinV eda tarz literatr durur. Bylece her admda, dik
katle Veda'da geen zckleri, deyimleri ve dnceleri kar
latrdm.
3. Gatha iir sanat, Veda tarznda da olduu gibi, "bir bi
rim iir, ayrca bir birim anlamdr" kuraln srekli izler. Bu
nokta, hem en hem en nceki evirm enlerin hepsi tarafndan
atlanmtr.
4. Gathalar tm temel Kutsal Kitaplar'da da olduu gibi, biem ve sylemlerinde tmyle yaln ve dolayszdr. Dil, kolay
ve karm aklk ya da szokluundan bamszdr. ok derin
olan dncedir.
5. Gathalar szcn tm anlam nda ruhsaldr. Bu yzden,
onlarn mesajn asla maddi dzeye indirmemeliyiz. ncil "yi
oban"dan sz ederken, H indu kutsal kitaplar, Krina olarak
"neklere bakmay" anlatr ve ira, Paupati (Davarlarn Efen* Bu notlar, evirilerle birlikte 1951 ylnda "Zerdt'n lahi arklar" ad altnda
yaymlanmtr, (y.n.)

109

disi) olarak adlandrlm tr. Ruhsal anlam da "kuzular",

"inekler" ve "davarlar" insan ruhlardr. Eer Gathalar'da yal
nzca "sr bakcl" ve "yem" ve "otlaklar" grrsek, onla
rn ilham n tmyle yitiririz. imdiye kadarki tm evirilerin
bize gerek anlamda ilham vermeyi baaramamasnn asl ne
deni budur.
6. Zerdt gemite, ve u anda, en gerek dnya hocasdr
ve mesaj tm zam anlar iin, tm insanlndr.
7. Zerdt, tanrsal bilgeliin doluluuyla konuur. O nun
belirttii gibi, ruhsallm yolunu yrmeye balaynca, onun
mesajn anlamaya balarz, ve ilerledike azar azar daha de
rinden kapsadklarm alglarz. Ama, bu sonsuz mesajn dolu
luu, yalnzca onun ulam olduu bilgelik seviyesine ulat
mz zam an anlalacaktr.
Gathalar'dan yaptm eviriyi basit okunabilir dilde ifade
etmeye altm ve m m kn olduu kadar orijinalinin ruhuna
yakn tutm aya abaladm. iirler arasnda gerekli yerlerde
aklayc uyarlar ekledim.
Bu kk almay halkn nne, ran peygamberinin m e
sajn daha iyi anlamay amalayan tm istekli arayclara yar
dm edebilir um uduyla koydum . ok snrl gcmle bu d n
ya hocasnn ulat ruhsal ykseklikleri lmeye altm. Bu
kitapta her ne kusur varsa benim dir; burada her ne hakikat
varsa, o n u n kutsam a ve efkatinden geerek gelmitir.
O bizi hep kutsasn ve sonsuz a doru giderken bize n
clk etsin
Bombay,
Irach J.S. Taraporewala

110

 KUTSAL ARKI

AHUNA-VAIRYA
(Yasna 27.13)
lml efendiler gerekletirirken iradelerini dnya zerinde,
Byle onlarn Aa Hocalarnn bilgeliiyle;
Vohu M enah'm armaanlar gelir dl olarak
Yaamn Efendisi iin sevgiyle yaplm eylemlere;
Tabii ki Ahura'nm Katriya's aaya gelir
Hizmet edenlere gayretle alakgnll kardelerine.

(Yasna 27.14)
iyi olanlarn en iyisidir doruluk,
Iltl amacdr dnya zerindeki yaamn;
Bu Ik'a ular biri dorulukla yaarken
Yalnzca en yce doruluk adna.
YENGHE HATAM
(Yasna 27.15)
Taparz bu erkeklere ve kadnlara,
H er ibadetleri
Aa, yaamn sonsuz yasas ile dolu olan;
O nlar Mazda Ahura'nm gznde
En iyi ve en soylu lmllerdir;Bunlar en gerek liderleridir insanolunun.

111

GATHA AHUNAVAT
Kutsal Sz'n Gathas

GR R (YAN-MANO)
0*

Kutsal Zerdt'n dnceleri ve szleri ve davranlar

Tm insanoluna gsterir M utluluk Yolu'nu,
"lmsz kutsal"-AmahraspandlarKabul etsinler bu arklar, onlarn vgsn onun
syledii.
Derin ve candan saygyla eiliriz
Tanrm zn kutsal Gathalar' nnde.

A H U N A V A T I

(Yasna 28)
1

Ona dua ederim alakgnll m innettar yreimle,

Ve kaldrlm ellerle, kusursuz m utluluk iin,
nce M azda'nm kutsal ruhuna1 dua ederim;
Aa'nm eelemleriyle elde ederim gerek bilgiyi
Ve Vohu M enah'n seven aklyla da,
Ve bylece avuturum topran ruhunu.

Kvanla ben, Mazda Ahura, sana

Ularm Vohu M enah'm , adanm sevgisiyle,
Balanaym, ey Tanr, iki dnyada da-

* Bu, tm Gathalarin giri iiridir ve bundan tr Geldner (eviri iin standart

metni izlenmi olan) onu Yasna 28'in balangcna koymutur ve 0 diye numaralandrmtr.
I Mazda'nm kutsal ruhu, Vohu Menah ya da sevgidir.

112

Bu dnyasnda cismin ve ru h u n ,Kutsamalar akar Aa'nm hakikatiyle

manly a gtrdn yerde.
3

Ey Aa, sana ilahiler oluturacam,

Ve Vohu M enah'a, nceden hi olmayan,
Ve Mazda Ahura'ya da;
Sonra senin ltfunla, senin snrsz Katriya'nla
Armaiti byyecek yreklerimizde
Gel armza ve bala bize kusursuz m utluluu.

Onlarn yce evine,/gerekten,

Gtreceim Vohu^Menah'm sevgisine uygun ruhlar:
Ayrdmda olarak dklen kutsam alarn
Mazda Ahura adna yaplm ilere,
radem olduu ve kontrol edebildiim srece gc
reteceim insanoluna sevmeyi ve hakikat iin
abalamay.

Ne zaman greceim seni, Aa, hakikatin efendisi?

Ne zaman greceim sevgide bilge Vohu Menah'?
Ne zaman Sro'un2 sznn nclnde,
Yryeceim gl Ahura'ya giden yolda?
Kutsal sz3 ilan ediyor bizim
Sz gcyle u yolunu aranlar deitirebileceimizi.

Gel, ey Tanr, seven Vohu Menah'la bize,

Ve getir uzun erimli armaanlarn hakikatin,
Sz verildii gibi, Mazda, senin yce szlerinde;3

2 Sro (ya da Saroa), Ahura Mazda'nn iradesine itaattir.

3 Ahuna Vairya.

Bala Zerdt'e4 ruhsal yaamn neesini,

Ve tm m ze de, ey Ahura,
Ki hakkndan gelebilelim dm anlarn nefretinin.
7

O kutsam ay bala, ey Aa, zerimize,

Vohu M enah'm zengin dl gibi akan;
Armaiti, kutsal ana, bala sen,
Vitasp'n5 her dileini, ve adamlarmn;
Ve, Mazda, senin gcn, bylece buyurur,
Biz, senin m ritleriniz, uyarz szne.

Sana, Ahura, zlemle dua ederim

En yce ev iin;6 ey yce Tanr,
Uygunluk iinde Aa'nn yce hakikatiyle;
Deerli Fjaaotra7 ve adamlarm iin,
Hatta u balayacan
Vohu M enah'm kutsam alar iin, tm zamanlarda.

Asla, ey Mazda Ahura, bunlarla,

Kkrtmasn fkeni, ktye kullanm adk senin
arm aanlarn,
Ne Aa'nm, ne de yce Menah'm;
abalarz almaya senin vgn arklar iin
nanrz size, tanrlar, yakarlacak en deerliler
Kutsal arklarda, -ve gl Katriya'ya da.

4 Tm Gathalar boyunca bu ad zellikle peygamberi, bu iirlerin arkcsn antnr. Am a aynca, Zerdt'n gerek izleyicilerinden biriyle ikincil ilintisi vardr.
5 Peygamberin ilk kral mridi. Baktria kralyd.
6 Vahita, en yce gk.
7 Zerdt'e en yakn mridiydi. O ve kardei Jamasp, Vitasp'n gvenilen hizmetkarlanydlar.

Ve olacaksa birileri, doruluklaryla

Ve seven yrekleriyle grnrse sana,
Gerekten gren ve drst, ey Tanr,
Bala onlara ruhlarnn arzuladnn tm n bolca;
nk inanrm hakikat iin hibir candan duann
Yantsz kalmayacana senin tarafndan.
Ve bu dualarla tutarm sonsuza dek
Aa'y ve Vohu M enah' yreimde;
Sen, Ey Mazda Ahura, kendin
ret bana hakikati, ki ben, bylece ilhamlanm,
Senden, senin tanrsal sesinle, duyururum
Hangi glerin ilk yaamnz dourduunu.

A H U N A V A T II

(Yasna 29)
1

"Sizlere1 toprak anann ruhu yaknd:

"Niin dourdun beni? Kim biim verdi bana?
"Tutku ve yama, zorbalk her yerde
"Ve iddet ama drr her yandan beni;
"Sizinkinin dnda hi yardm grmyorum, siz tannlar;
"Aklayn bana gl birini, kurtarabilecek."

Sonra toprak anann yaratcs

Sordu Aa'ya: "Kim kurtarcs olacak onun?
"Ferahlk getirmemiz iin ruhuna,
"Gayretle koruyacak?
"Kimin onun tanrs ve rehberi olmasn istersin,
"fkeli kalabal tm yle geri savmak iin?"

Aa, Tanr, tm yaam birine balayan,

Yaayan hibir yaratktan nefret etmeyen, yantlad:
"Aadakilerden hibiri bilinm iyor benim
tarafmdan,
"Yalana kar hakikat saf tutabilir;
"lml insanlarn en gls olmas gerekiyor
onun,
"arsn aceleyle yantlayabileceimiz.
(Aa srdrr:)
"Mazda en iyi akim da tar tm yardm dualarn
"Ona ulam , uzak gemitekileri bile

I Tm Gathalar boyunca nerede oul olarak siz11kullanlmsa, tm Yedi Amaspandlar anlatlmak istenmitir.

116

"Daevalar'm2 ve onlarn m ritlerinin;

"Ve gelecektekileri de duyacak;
"Yalnzca Ahura yarglar neyin en iyi olduunu,
"Yani, o ne isterse olur bize.

(Aa srdrr:)
"Yani gerekten, taan yrekler
"Ve uzanm ellerle, A hura'nn ltfunu isteyen,
"Ruhum ve toprak anann ki -ok um ut dolu"Seslenir sana, Mazda, bu dilekle,
\Asla doru yaam zarar grmez
Ne de onlarn oban, kuatsa da dmanlar.'"

/ Sonra konutu Ahura Mazda, o, soluu,

Her yana yaylarak, yaam n an canlandran;
"Tek bir hoca yok mu gznde,
"Ne de doruluu engin bir kurtarc?
"Bundan tr geirilmedin mi baa,
"oban ve benim yeryznn koruyucusu olarak?"

(Ahura Mazda srdrr:)

"zverinin o kutsal sz3 kt
"Ahura'dan -sonsuz yasas olan;
"Mazda'nm kendisi bu sz yazgl kld
"Herkese hizm et eden toprak anann sevilenlerine.

(Bir aradan sonra Ahura Mazda, Vohu Menah'a

dner)
2 Daevalar antik inancn tannlan ve hizmetkarlanydlar.
3 Ahuna Vairya.

I 17

"Kim var, Vohu Menah, senin gznde,

"Kim imdadna yetiebilir tm insanolunun?"
8

(Vohu M enah'm yant yoktur, bylece

Ahura M azda'nm Kendisi srdrr:)
"Byle biri, burada hazr, iyi biliniyor benim tarafmdan,
"Tm buyruklarm z tutan tek kii"Kutsal Zerdt Spitama;4
"Hevesli o ve duyurm aya arzulu
"arklar ve ilahilerle M azda'nm sonsuz yasasn,
"Konumann tatlln, yani, ona balarz."

Buna toprak anann ruhu yerindi:

"Byle gereksinimlere bir gsz destek kabul etmeliyim,
"Gten yoksun birinin szn,
"Halbuki, gerekte, gl bir prens arzuladm:
"Orada dn grdm biri kmayacak m,
"Beni gl sa koluyla koruyacak?"

10

(Bir aradan sonra, toprak ana, sonunda yazgsyla

uzlam, konuur:)
"Ey Ahura, bala ltfunu bunlarn5 zerine,
"Bala yaamsal gc, ve bala, ey Aa,
"Bala unu, ey Vohu Menah, ona,
"Ki o nderlik edebilsin tm m ze bar ve erince
doru;
"nk imdi, ey Mazda, kabul ederiz,

4 Peygamberin kiisel ad Spitama'yd. Zerdt, mesajn ilan ettikten sonra bili

nen nvandr. nvan, "Zaratha" (altn) ve "ldamak" anlamndaki "u kkn
den gelen "Utra''dan (k) tremitir. Peygamberin bu sfat, dnyann en b
yk k getiricilerinden birine verilmi uygun bir d, "altn n adam" anlam
na gelir.
5 Yani, Zerdt'e ve yardmclanna.

118

"Onu rehberim iz ve efendimiz olarak, senin en soylu

olunu."
11

Ne zaman siz tm nz, Aa ve Vohu Menah

"Ve Katriya, getireceksiniz ho giriimlerinizi bize?
"Ey Mazda, ki bu reti yaylabilsin uzaklara,
"Onun iyilik dolu kardeliini6 benim seriz seninki
-

gibi;
"Ahura, imdi yardm geldiine gre yanmza,
"Hizmet edeceiz gayretle hem sana, hem senin
/ olanlara."

6 Zerdt ve mritlerinin byk Maga kardelii.

A H U N A V A T II

(Yasna 30)
1

imdi duym ak isteyenlerle konuacam

M azda'mn yaratt iki ruhtan:
Bu, bilge iin;-Ahura'ya ilahilerimi
Sunacam, ve arklarm Vohu Menah'a;
Ve Aa'nn kutsal ilm ini aklayacam,
Ve siz, eksiksiz ulaacaksnz onun na.

Duyun kulaklarnzla tlediim en yce hakikatleri,

Ve aydnlanm akllarnzla onlar zenle tartn,
Semeden nce iki yoldan hangisinde yryeceinizi,Karar versin her adam kendi iin birini;Byk yeni a balam adan nce
Uyann, hazr olun Ahura'nn szn yaymak iin.

ilk yaratlmlar, ift ruhlarm ,

kiz yoldalar diye tantrlar kendilerini;
Yine de, her dncede ve szde ve edimde bu ikisi
Asla anlaamazlar;-biri iyi, teki kt;1
Ve bu ikiden bilge seer doru olarak
Bilge olmayan seemez bylece, -ve yolunu arr.

Ve bu ift ruh bir araya

Geldiinde yaratln erken afanda,
Yaam yapm biri, teki yapm yaam olmayan;
Ve bylece gerekletirilmi yaratln amac;
Yalana taklanlarn karanlktr akl

I Zerdti tannbiliminde Spenta Mainyu ve Angra Mainyu (ya da Ehriman) ola

rak bilinir.

120

Ama hakikati tutanlarn akl ldar parlaka.

5

Bu ift ruhlardan yalanc olan o

Hep seer kt edim ler yapmay,
Ama doruluk seer kutsal birini;
G kyznn yla kendini kaplayan o,
EfenctrAhura'y honut eden o,
Hakikatm edimleriyle sesin M azda'nm yolunu.

Daevalar/bile seemedi doru olarak,

nk ba sahtekar yakndr onlara
Yaklat onlar kararszlk iinde tartrken;
Bylece setiler en kt dncenin ruhunu,
Kandrlarak onun tarafndan, fkeye hamlettiler,
Ve bylece kirlettiler lm l yaammz.

Ve bylelerine2 gelecek Tanrnn kendi gc

Vohu M enah'm ve Aa'nn da armaanlaryla birlikte;
O nun z benlii eriecek daha ykseklere
Armaiti'nin iyilik dolu sevgi ve zeninin nderliinde;
Ait olacak onlara, gerekte, sana,
nk geti o hakikatin ateli snavn.3

te yandan, verilenlerin vadesi geldiinde

tekilere, tm yle denir gnahlar,
Sonra, Mazda, hereyin efendisi, senin stn yasan
Aklanacak onlara Vohu Menah tarafndan;
Sonra, ey Ahura, renecekler, gerekten,

2 Yani, "Mazda'nm yolunu seen kiiler (iir 5).

3 Harfi harfine "erimi metal snav". G e Zerdti tannbiliminde, bu harfi harfine
anlalmtr. Ama Gathalar'da, belirtilen "hakikatin ateli snav", tm gnaha da
vetleriyle dnya zerindeki yaammz antrr.

Tm yalan vermeyi Aa'nm ellerine.

9

Biz ayn yoldan4 ait olalm size

Ve o, dnyamz yenileyenlere,
Ey m addenin efendileri ve ey yaamn5 efendileri!
Aa'yla bir olalm sizinle
Akl ve yrek bir ynelmi dneriz size
Ne zam an kukularm z aklmza baskn ksa.

10

Cezalandrldnda yalanc biri,

Ve tm utkularn hi ettiinde hakikat,
O zam andan balayarak akim n izini srerek geriye
gidecek;
zleyecek yrei kutsanm evine ulamay
Mazda'nn, Aa ve Vohu Menah'm,
Srekli erimeye abalayarak onlarn ltfuna.

11

Eer yalnzca bilecek ve reneceksen bu yasalar,

M azda'nm senin iin yazgl kld, ey, insan,M utluluun yasalar, acnn yasalar,Ve yalan asrlk cezay getirir,
Ve hakikat gtrr daha dolu, daha yksek, yaama,Tm bylelerinin stne tanrsal n doaca.

4 "Hakikatin ateli snavndan gemi" kiiler gibi (iir 7).

5 Mazda Ahura ad, (buradaki gibi) oul saylarla kullanldnda, en yceyi de
kapsayarak tm yedi Am ea Spenta'y antnr.

122

A H U N A V A T IV

(Yasna 31)
1

Gzeterek bu senin m utluluk ve ac yasalarn,

Uzun zatnairaldr edilmemi mesajn aklayacam,
Batan karc yalan tarafndan ayartlanlarm 1
Hakikat dnyasna ykm getirmek iin;
Ama o zellikle duymaya deer olanlar,
Yreklerini Tanrya adayanlar iindir.

Bu hilelerle kandrlm , aka gremezsin

Yksek yolu, seimin olmas gereken,
Bylece sizin tm nze, A hura'nm 2 gnderdii, ben
Hoca olarak gelirim; Mazda yazgl kld
retmeliyim her iki yana nasl yaayacan
Yaamlarn Aa'nm yasasyla uygunluk iinde.

Ruhsal ateinle akladn ey,

Aa'nm tm m ze vadettii m utluluktur,
Anlayan ruhlar iin tanrsal yasa;Bunlarm hepsini, ey Mazda, aka syle,
Azndan kan ilham szleriyle,
Tm yaayan insanlar deitirmemize yardm etmek
iin.
i

Aa armz gler yzle dinlerken,

Ve siz, ey m addenin ve yaamn3 efendileri,
Armaiti, kutsal olan, da duyar,

1 Yasna 30.6'ya baknz.

2 Yasna 29.8'e baknz.
3 Yasna 30.9'a baknz.

123

Sonra benim en iyi aklm, Vohu M enah'la alarak,

Gl Katriya'y -hizmet etme gcn- kazanmak iin,
Glenmi, yeneriz tm yalan.
Benim daha iyi yolu seebilmem iin, gster,
Hangisidir yazgl kldn hakikate uygun;
Sevgiyle bana akla, Vohu Menah'la,
Ki ben ykseltilebileyim ve em in olaym,
Senin buyruundan ne gelse en iyisidir
Benim iin dl ya da deil.

En yksei ve en iyisi gelecek ona

O ki, akl renerek, mesajm yayacak,
Kutsal sz, kusursuzlua nclk edecek,
Ve sonsuz yaama -hakikatin sz-,
M azda'nm kendi gc gelecek ona b u n u n iin,
Vohu Menah'la byyecek kuvvetten kuvvet.

O, onun kutsal szyle, ilk ilan etti,

Akacak onun yukardaki tm klardan geerek;
Kendisi, ok bilge, hakikatin yasasn ilan etti,
Ki onun prldayacak yce sevgi gibi;
Daha yksekte ldat onu, Mazda, ltfunla
Senin kendi tininin, hep ayn sonsuza dek.

Bylece kavrayabileyim seni, ilk

Ve de Sonuncu4 olarak, ey Mazda, aklmda,
Babas olarak tm sevginin -Vohu M enah'm;
Bylece tutabileyim seni sonsuza dek gzmde,
Sonsuz yasann gerek babas olarak,
Yce yargc olarak insann her eyleminin.

4 Harfi harfine "en genc''i.

124

enindir Armaiti, salam sarslmaz inan,

enindir, bilgelik de, yaam yaratmSenin ru h u n u n bilgelii, -yce Tanr;
Yollarn seimini yaayanlarn tm ne verdinoban
li yann brakmay
Ya da d
obanlarn yalanndan.

10

Bu ikis:
an hep semeli lmller
Koruyucular ya da gerek obanlar olarak
Aa'ya sadk bir hocay,
Vohu M enahm sevgisini yaymaya yardm eden,Ey Mazda, asla klk deitirmesin kurt
Dindar oban, senin kutsal hakikatini paylarken.

11

M ademki bizim iin, Mazda, balangtan beri yaptn

lk ruhlu gvdelerin iinden alglayabilen
Senin dncenden verdin bize dnce gcn;
M ademki kafese koydun tenin iindeki yaam,
Yine de harekete gemek iin g ve yol gstermek
iin szler baladn,
Bylece seeriz zgrce yryeceimiz yolu;-

12

Bylece her biri yksek sesle duyurur kendi inancn,Ya yalan konuur ya da konuur hakikati,
Bilgiyle birlikte ya da onsuz konuur;Ama her birim izin yreine ve kafasna,
Dorudan onun ruhuyla, Armaiti
Yalvarr, onun kukularn zmek iin yannda
durduu iin o kz.
Her ak kuku iin yalvardnda o kz,
Ya da, ey Mazda, gizli bazlarn hallettiinde;
125

Ya da yalnzca nemsiz hata yaptnda bir insan

Boyun eer uzun ve korkun cezalara;Iltl gzyle izlediklerinin tm,
Ve yakndan incelediin, senin yasanda belirttiin
gibidir.
14

Sorarm, Ahura, senden renirim,

Yazgnn nasl geldiini, ve geleceini bize;
yi ve doru insanlarn zlemleri nasl sessizce
Yazlmtr yaam kitabna,
Hangi zlemler izler yalan;
Nasl dayanr bunlar, hesap kapandnda?

15

Bunu sorarm -nedir ceza

Yalanc biricin gcn ykseltenler iin,
Ktlk yapanlarn yann tutanlara, Ahura;
Yaamlarnda yalnzca bir ii gerekletirmeyi
dileyenlereGerek obann ayrlmas
Ve sevmesi gvendii insan srsnden?

16

Bunu sorarm -eer bir insan, gerekten,

Bilgelikle dolu, hizm et gcyle abalar
Evi, kasabas, kenti5 ya da lkesi iin,
Tm yreiyle ve bylece ilerleterek senin hakikatini,
Ne zaman byle bir adam, ey Mazda Ahura,
Ve ne edim lerden geerek, sende tmyle birleecek?

17

kisinden hangisini doru biri seecek,

Ve hangisini yalanc biri, iyi yol olarak,-

5 Bu szck Geldner'in zgn metninde yoktur. Am a ben onu hem zgn iire
ve hem de evirisine ekledim. iir 18'e baknz.

126

Bilge birileri bilgeye bu gizi anlatsn;

Cahiller batan karm asn insanlar;
Akla, ey Mazda Ahura, bize
Senin sevginin, Vohu M enah'n gizini.
Yalanc hocaca aldrm asn kimse
Ne de szlerine ve retilerine kulak assn;
nk evi, kasabay, kenti d e ,.
Ve lkeyi bile, yalanc biri frlatr
Aaya, ezin ve lm dnyasna;Kar koy onlara i ru h u n u n klcyla.
H akikati duyan ve yaam nda onu yaayan,
Ruh saaltan bilgeliin tanrs olur;
Gerek retileri yaymak iin, Ahura, onun szleri
Gzel ve inandrc;
Ey Mazda, duru prldyan ateinle,
Ayrrsn her insana yerini.
Bilge, ruh saaltan Tanry izleyen,
Sonsuz k evi olacak onlarn;
Ama yalanc birileri alar boyu oturacak
Karanlkta, syleyerek hzn szleri;
Byle yaamlar um utsuzlua hkm ldr
Kendileri tarafndan, kendi kt edimleriyle.
Mazda Ahura balar kutsam alarm Kusursuzluk dolu ve lm szlkTam bilgelikle verir Aa'nm hakikatini;
O nun yaamsal Katriya's hizm et etme gcn verir
bize,
O nun btnyle destekleyen Vohu Menah' sevgiyi
getirir
9
127

Tini ve gvdesi sadk kalanlara.

22

Bilgeliin Tanrs aka bilir yasay;

Onlar bilir ayrca arayanlar akllarnda
[Ve hakikatle Vohu Menah'la gerekleen];6
Bylece, onun Katriya's yardm ederek, yceltir
Szleri ve edim lerindeki Aa'nn yasasn;
Byle insanlar, ey Mazda, hep senin yanndadr,En candan ve en baldr onlarn yardm.

6 Bu fazladan dize, yoksa evrilemez olan, orijinal szcklerin ikili anlamn gs

term ek iin eklenmitir.

128

A H U N A V A T V

(Yasna 32)
1

Hep ona 'Gvenli'1 dua eder

Ona dua eder 'yoldalar',1 ayrca 'arkadalar'1 da;
Gerekten ona Daevalar bile dua eder,
Ahura Mazda'ya yce m utluluk iin:Syleyerek, "mesajm uzak ve engine yayacaz,
Ve senin kutsal adndan nefret edenleri uzakta tutacaz."

T m nn stne Tanr Mazda Ahura,

Vohu Menah'la hkm eden dnyalara, o sevgisi
Ve tanrsal gcyle, yle yantlad:
"Skca balan Aa'ya, Armaiti,
"En iten im annn kutsal koruyucusunu,
"Seeriz senin iin. Sk tutun ona."

Ama, ey siz Daevalar, batan ktnz,

Yalanclar srs, Ako insansnz,
Ve ktdr, sizi izleyenler de;
Yalandan ve sizin bencil akllarnzdan
Tm iki yzl edimleriniz frlar,
Bundan tr irenilir ve nefret edilirsiniz bu dnyada.

Saptrdnz iin iyinin almasn,

Bylece, en kt yaayan ve davranan insanlar,
Gsterilir byk gzdeleriniz olarak;
likilerini keserler Vohu Menah'la,
Mazda Ahura'nn iradesinden sapar,

I Gvenli', 'yolda' ve 'arkada', aralannda ilki en yce olan, Zerdt'n mritle

rinin aamasnn adlardr. Yasna 33.4'e baknz.

129

Ve uzaklarlar Aa'nm yolundan.

5

Bylece siz, Daevalar, aldatrsnz tm insanoullarm

Kusursuz yaamn ve lmszln;
Kendi kt aklnza kt biri
retti bunlarn tm n, ey Daevalar, size;
Dnya zerinde sahte byklk vaadiyle
Aldatlm kiileri batan kard o kt yollarla.

Bylece aldatlm bir gnahkar baarabilir

lk bata, ve eriebilir yksek ne;
Yine de, ey Ahura, senin yce akimda
Anm sanr tm , ve drtler yarglanr;
nk gerekten, Mazda, 'senin egemenliinin
yayld yerde,
Ve senin sonsuz yasan, hkm srer hakikat.

Anlamaz hibiri tm bu gnahkarlarn

Gerek ve sren ilerlem enin neyi antrabileceim,
Bu yalnzca renilebilir dnya zerindeki yaamdan,'Erimi kurun deneyi'2 duyurulmutur senin tarafndan;
G nahkarlarn kesin sonu, Ahura,
En iyi, ey Mazda, yarglanr yalnzca senin tarafndan.

Byle gnahkarlarn arasnda birinin bilinir n,

Yima, Vivangha'nm olu,3 nldr eskiden;
insanlar burada aada m utlu etm ek istemi,
ekici bir hale getirdi dnyay;

2 Yasna 30.7'de belirtilmi "hakikatin ateli snavi'dr.

3 Yima (Cem it), halkn daha nce hi bilmedii maddi refaha eritii "ran'n al
tn ann hkmdaryd. Yima'nn gerekten byk bir adam olduu sylenir,
ama ar gururundan tr dmtr. Bylece o, .uhsalktan ayrlm saf mad
di bykl temsil eder.

130

Ama, Mazda, onun gibi yarglama beni,

Ben hep abalarm ykseltm ek iin ruhu.
9

Kt hoca, M azda'nm szn arptr,

Ve bozulur szleriyle yaamn plan;
Kaltmz bizden uzaa evirirVohu M enah'la akan deerli sevgiyi;
Benim bu szlerim anlatr iten dncelerimi,
Bavururum sana ve Aa'ya byk istekle.

10

Onlar bozanlardr eljette onun szn,

insan lekeleyen az ok lm l gnahkarlar olarak,
Bakarlar bo gzlerle dnyaya ve gnee;4
Dindar akllar bile evirirler yalana doru,
Ve zehirlerler bylece ruhum uzun gdasn;
O onlarn ykseltilmi silahdr hakikate kar.

11

Byle kiiler bu yollarla kirletir yaamlarmz,

Dnyevi grkemle gzleri kamam sayarlar
G nahkar dnyann en bykleri olarak;
Burada aada engel olurlar tm yaplanlara,
Ey Mazda, yaam n en yksek hakikatinden
D ndrrler doru insanlarn akllarn.

12

Onlar rettikleriyle denerler ellerinden gelenin en

iyisini
Byle insanlar brakabilir drst alma yolunu,
Ama Mazda onlara hakl cezay yollar;
Kandrc arklarla batan karrlar tm yaam

1 Peygamber tarafndan salk verilen ak doal mekanlardaki gne ve dnya iba

detine kar olarak, bu, Daevalar tarafndan uygulanan gizli ve karanlk byl
ayinleri antrr.

Hakikat olmayanla, ama a kurtlarla biz karlaana dek,

Baka hereye duyarsz5 ve yalanda gldrler.
13

Hangi um utlarla bu kurtlar elde etmek zorunda

olsalar da
Yalanlar ve kt akllar lkesinde g,
Bu gcn kendisi yok eder onlarn ruhsal yaamn;
Sonra onlar, Mazda, uzun yllar duymay zleyecekler
Senin ilahilerini syleyen arkclardan
Hep uyank hakikatin dm anlarna kar, mesaj ilan
etmelerini.

14

Bu kurtlar, ok eski gnlerden beri yneltir

Yreklerini ve kafalarn, krlem i6 aldatlmlarn
yardmyla,
Yakalamak iin senin ilahilerinin imanl arkclarn;
Batan km larn yardm n isterler,
Arzularlar dnyadan uzak olmasn Ahura'nm
yaamnn,
Ve insanoluna hkm etm ek iin um ut ederler
grnmez olmay.

15

O nun grkem ine kr ve onun szne sar,

Boa km tr onlarn bu planlar tmyle;
Klelie m ahkum ettii kurbanlar
Hep uygun olmayan dnyaya hakim olmaya ve
ynetmeye,
K usursuzluk ve sonsuz yaam elde edecekler,

5 Bunlar "kendi istekleriyle sardrlar"; onlar Karapanlar, Daeva ibadetinin ayin

dkn rahipleridir.
6 Bunlar "kendi istekleriyle krdrler"; Kavayalar diye i linirler. Aralarna, peygam
berin ada olan birok .prens ve bakanlar katlmtr.

132

Ve bylece ulaacaklar Vohu M enah'm lkesine.

16

Bu gerekten, son evidir m utluluun,Bu hakikati bizim iin getirmi bilge hocalar;
Onlarn edimleri beni nefretle tehdit etse bile,
Hepsi senin ellerindedir, ey Ahura;
Bu insanlarn nefretini, yalann yol gsterdii
Engelleyeceim semin m ritlerine kar.

133

A H U N A V A T VI

(Yasna 33)
1

Yasa'ya uygun davranacak tm insanlar,Tm yaamn esasn oluturan yasaya;Tam adaletle Ratu1 yarglayacak
Doru ya da yalanc adam;
Ondaki yanla kar zenle
Tartacak birlikte kart tm hakikati.

Engel olmak istediinde yalann yolunu yryenlere,

Bir adam urar, ister konutuu szlerle,
Kesin kararl ya da doru davranlaryla,
Ya da yrmeyi rettiinde onlara doruluun yolunu,
Elbette yerine getirir T anrnn kendi iradesini,
Mazda Ahura'ya olan sevgisinden kan.

Kim uygun davranrsa dorulua,ster 'Gvenli'2 diye bilinsin,

ster 'Yolda'2 diye adlandrlsn, ya da 'Arkada'2
denilsin,Ve her kim zendirirse gayretle tm yaam,
Bir yer salar kendine
Aa'nn ve Vohu M enah'm krallnda.

Bylece dua edeceim uzak olmasna tm man isteinin,

Tm kt amalarn, Mazda, senin srnden;
'Gvenli'den,3 sapkn dncelerin,
'Yolda'tan,3 dm an konu kom unun,

1 Kurtarc ya da peygamber.
2 Yasna 32.1'e baknz.
3 Yasna 32.1'e baknz.

134

'Arkada'tan,3 kara alan tabann ve yalanc o b a n n

Senin dnyann otlaklarndan dua edeceim.
5

Senin en byk hizm etkarn,4 Sro'a, yalvarrm,

Yardm etmesi iin yaamn son amacna ulamamza,
Sonsuz yaam elde ederek, seninle birlikte biri olarak,
Vohu M enah'n al iinde, senin sevgine;
Aa hakikatiyle/birlikte yrrz dar yolu,
Ve ularz Tanr Ahura'nm tek hakim olduu yere.

Sana tapm an biri olarak, Aa'ya salam,

Tm yreimle, senin en kutsal ruhuna
Yavarrm onun koruyucu ltf iin;
Yerine getireceim onun tasarlad koruyuculuu;
Bylece, Ahura Mazda, isterim senden
Senin bir grn ve konumay seninle.

Gel bana, en kutsal ve en iyi olan sen,

Grkemli biimlerinle gel bana,
Ey Mazda, Aa ve ey Vohu Menah;
Bizim topluluumuzdan fazlasna ulaabilir senin szn,
Yreklerimize ve aklmza aka gster
Sana gstermemiz gereken grev ve saygy.

Yargla, Mazda, tm amacm dikkatle,

Benim gerek ballmla izlediim,Tapnmak olan sana ve seninle olanlara,
Doru yrekle sylenmi vg szlerine;
Bala bana lm szln,
Kusursuz yaam n daha byk doruklarnda nderlik
et bana.

4 Yasna 28.5'e baknz.

135

Bu kisi,5 gerekten, ey Mazda, senin glerin,

Tm doruluun gl kurucular,
Onlarla k ve bilgelik kazanrm ben;
Yce Vohu M enah indirsin
Senin evinden bu ikisinin kutsam alarn,
Tek bir aklla alan gl birilerinin.

10

Tm kutsal yaamlar konm utur senin ellerinin iine,

Tm gemitekiler, ve tm bugnkler,
Ve tm, ey Mazda, gelecektekiler;
Ltfunla izin ver bizim bunlar paylamamza;
nsanlk sevgisiyle, derin sayg ve hakikatle,
Ykselt ruhlarm z senin nn lkesine.

11

Gl Ahura Mazda, dua ederiz

Sana ve senin m erham etli Armaiti'ne,
Aa'ya, tm yaama kutsam alarn gnderene,
Vohu Menah'a ve Katriya'ya da:
Kulak verin bize, m erham etli olun bize,
Datrken gelmesi beklenen dl her birinize.

12

Gster kendini, Ahura, yreimde,

Armaiti'yle verin bana ru h gcn;
En kutsal ruhunla, Tanr Mazda,
Bala bana tm yilii dualarm n dln;
Aa'nn aklyla balayn bana ruhsal gc,
Ve tm n kucaklayan sevgiyi, Vohu Menah'la.

13

Uza gren Tanr, kazanabileyim ltfunu,

Akla bana u senin paha biilmez arm aanlarn,unlar, ey Ahura, senin Katriy J n m getirdii,

5 Bunlar Haurvatat ve Am eretat'dr.

136

Vohu Menah'la akan kutsamalarm

Ey kutsal Armaiti, ret bize aka
Hakikatle kendi z benliimizi anlamay.
14

Sana getirir kurban olarak Zerdt

Tm yaamn ve kendi varlm;Mazda'ya, sevgi dncelerini, ve onlann ilk meyvelerini,
Aa'ya, tm edimlepkrvef szlerin en iyilerini;
Senin yasana imaml itaati getirir o,
O nun ruhunun gcn ve cism ini sana sunar.

137

A H U N A V A T VII

(Yasna 34)
Yaptm ilerle, sylediklerimle,
imdeki derin dncelerle,
Sonsuz yaam ve hakikat getiririm insanoluna,
K usursuzluktan tr g, Mazda, ben getiririm;
Birleebiliriz onlarda ve sende,
Ahura, cokun zverimizle.
Yalnzca hep seni dnrz,
Ve lp bieriz Vohu M enah'm szlerini;
Dnrz kutsal insanlarn davranlarn,
Ruhlar hakikatle en kusursuzca uyuan;
Bylece geliriz yaknm a senin ve senin olanlarn,
Sevgiyle, Mazda, ilahiler syleyerek.
Ne gerekliyse, Ahura, sana,
Ve Aa'ya, deriz alakgnllkle,Senin dingin krallnda yaayan biz tm m z,
Senin Vohu M enah'mla yerine getireceiz;nk hakikati arayanlar bulur yukardaki krallklarda,
T m nzn arasnda, ey Mazda, eksiksiz m utluluu.
Senin i ateini, Ahura, grm ek iin
zleriz, -o ok prldayan hakikatle;
O senin gcne sahip; amacmz ve um udum uz o,
Aydnlatr inanan aka yaamla;
Ama Mazda, inanm ayanlarn yreklerinde
Grr gizli ktl bir bakta.

138

Ne kadar byk gcn! zlyorum derinden

Hizmet etmeyi, ey Mazda, ve seninle olmay,
Aa'yla ve Vohu Menah'la olduu kadar!
Bilerek senin m ritlerini koruduunu,
Seni sayarz en yksekteki varlklar olarak,
Daevalar ve kt insanlardan ayr olarak.

Ve byle, gerekten ok hakikisin,

Ey Mazda, Aa ve ey Vohu Menah,
Bylece varsn bana yardm eden yol gsterici ellerin,
Ki dnyadaki yaam mn tm deiiklikleriyle
M ridin ve arkcn kalaym,
Ve bylece kraym ruhum un prangalarn.

Mazda, nerede m ritlerin, bilen

Vohu Menah'? Zorluk ve skntda
Onlarn tanrsal kaltnn bu bilgisi
zgrlk getirir onlarn akim a ve dncesine;
Tanmayz senin dnda hi kimseyi;
Bylece koru bizi sonsuz yasann altnda.

ok korkuyor byle davranlarm zdan dmanlarn:

Tehlike var onlarn saflarndan ouna,
Hep ezdii yerde gllerin zayflar;
Hakikatin yasasna, ey Mazda, meydan okur onlar,
Aldrmazlar Aa'nn retisine;
Bylesinden uzak durur senin Vohu Menah'm.

Dmanlarn, kutsal Armaiti ile alay eden,yle ok saygn ki, ey Mazda, bilgelerce,Ktlk yaparken yine ona meydan okurlar,
Vohu M enah'm sevgisini bilmemezlikten:
139

Aa'yla defeder o bylesini,

Bizim bu evcillememi yabandlara yaptmz gibi.
10

Ama senin dm anlarna Vohu M enah'm iini

Senin pirin aklar, ve retir onlara sevmesini,
Ve sz ederler onlara kutsal Armaiti'den
Her yrekte bulunan Aa'nm kkeni olarak;
Tm dm anlarn gelecek sana sonunda,
Ahura Mazda, rendiklerinde bu hakikati.

11

Sonra senin iki grkem li gcn, Haurvatat

Ve Ameretat gtrecek onlar a,
Vohu M enah'm sevgisiyle ve Katriya'nn gcyle;
Aa'nm yardmyla Armaiti salar
Sonsuz yaam ve ru h gcn onlara;
Bunlarla birlikte, ey Mazda, alr ve kazanrsn.

12

Nedir senin yol gsteren kuraln? Nedir arzun

Nasl velim, nasl tapalm sana?
nderliin ak, ey Mazda, ret bize;
Bylece gelsin bize sz verdiin kutsam alarn
Uymak iin buyruklarna; nderlik et bize hakikatin
Yollarnda, ki bylece anlayalm sevgini.

13

Yolu, ey Ahura, Vohu Menah'm,

Bana iaret ettiin tek yol,En eski retisidir tm kurtarclarn,O nlarn hatrna yaplan iyi edimler gtrr ok
uzaklara;Bu reti gtrr insanolunu doru bilgelie,
Yaamn bu tek dlne-senin amacna.

140

14

Bu dl en deerli olacak, ey Mazda, eminim

Kazanldnda lm l gvdelere giydirilmi ruhlar
tarafndan;
Vohu Menah tarafndan retilen sevgi edimlerinde;
nk onlar bereketli dnya anaya en iyi hizm et
Ve yardm ederler, Ahura, senin kutsal plannla;
Aa'nm grevini yerine getirir onlar; yaparlar senin
arzunu.

15

Hangi szler ve iler en yce ve iyi ise,

Bana ret, ey Mazda, yaamm gstersin,
Arkada sevgisiyle, hakikat arayyla,
zlemlerimi ve yreim in dualarm;
Yeniden yenile, Ahura, hizm et gcyle,
Yaamm, ve istediin gibi -doru yap onu.

141

GATHA UTAVAITI
Aydnlatma Gathas
U T A V A IT I I

(Yasna 43)
1

Kim getirir bakalarna , kendisi k alr,

Mazda Ahura, Tanrnn, balad;
lerleme iin, Aa'nm yasasn korum ak iin,
Dua ederim yeniden yenilenmi yaam ve ruh gc
iin;
Armaiti, kutsa bizi tanrsal kla,
Ve biim ver yaammza buyurduu gibi Vohu
Mgtah'n.

Bylece alr o T anrnn baladnn en iyisini;

Ik iin alann kendisi grr ,
Senin en kutsal ruhun, Tanrnn rettii gibi;
Bilgelii, Vohu M enah'n rettii, yazgl kld
Hakikat yasasyla, geliecek gnden gne,
Ve kutsayacak ve uzun yllar boyunca destekleyecek onu.

Bu adam kesinlikle ulaacak en yce iyiye,

Bize iaret eden m utluluun yolunu,
Dnya zerindeki yaammz ve gelecekteki iin;Hakikatin dnyasna karan yolu,
A hura'nm oturduu yere, ve sevgide bilge,
Senin m ritlerinin, ey Tanr, seninle bir olduu yere.

Biliyorum seni, ey Tanr, hem kutsal, hem de gl

olan,

142

Senin ellerinden yreklerimizin arzusunu kazandmz,

Sen, yalan ve doruya dln baladn zaman:Sonra yreimde senin alevin parlaka ldayacak,
Ruhum duyumsayacak Aa hakikatinin gcn,
Ve Vohu M enah'm gc benim olacak.
Kutsalsn sen, biliyorum, ey yce Tanr,
Birinciydin sen, biliyorum, yaam baladnda;
nsanlarn tm dnceleri ve szleri ve edimleri
meyve
Verecek, belirtildii gibi senin sonsuz yasandaKtlk ktye, iyiliin nim etleri iyiyeSenin bilgeliin bylece yazgl klar zam ann sonuna
dek.
Sen ve yaamn gerek ruhu amac gsterdiinde,
Dineldii yerde senin Katriya'nn, M azda'nm ve
sevginin,
Bizimle alrlar ve hakikate gtrrler bizi;- \
im anl rehberim iz, kararl Armaiti, gsterir
]
Takdir edilmi Amac, ve bozamayacak hi kimse
Yerine getirilmesini senin iradenin ve p lan n n ./
Kutsalsn sen, biliyorum, ey yce Tanr,
Sevgiyle iyilik yreime girdiine gre;
Sordu bana sevgi: "Kimsin sen? Ve kim indir yaamn?
"Hangi yolu setin, saldrdnda kukular yreine?
"Kardelerin arasnda, kim durur yannda,
"Ve senin kendi yararna hangi yol olacak senin?"
(Ben, Zerdt, yantladm:)
Zerdt'm ben, sevgiye ve iyiye ahdetmi,
143

Tm yreimle kar kan tm yalana,

Getirerek yaamn doru sevincini;
Bylece enin sonsuz gcne katlacam,
Ve m ritin olacam her zaman
Ve, Mazda, yalnzca senin iin oluturacam ilahilerimi.
Kutsalsn sen, biliyorum , ey yce Tanr,
Sevgiyle iyi yreime girdiine gre;
Sordum: "Nedir senin kutsal iraden? Kime
"Her gn en ok saygm sunacam?"
O zam andan beri senin ruhsal ateine sunarm
Saygm, ve senin sonsuz yasana.
Yani nderlik et bana senin Aa'na doru, zlem
duydum
Ona, Armaitiye bal gelirim;
Sorgula bizi imdi, ve dene imanmz
Kantladmz; senin denemen seip ayracak yrekliyi;
Bu ncler, doru ve salam, senden ilham alm,
G trecek imanly, ve yerine getirecek plann.
Kutsalsn sen, bilirim, ey yce Tanr,
Sevgiyle iyilik yreime girdiine gre,
Ve bu retiyle doru ve bilge oldum;
Zorluklar geldiinde, insana imanm
G trr beni senin rettiini olmaya ve yapmayaBenim kendi gerek benliim olmaya ve en iyisini
yapmaya.
Ve sen buyurduunda, "izleyin hakikati,
"Ve bylece bilgelii kazann" d4 e,-benim kendi
arzum du bu;

Arzularm almay, yreim de

Sro ykselene dek, -senin yasana itaat ederek;
Yaylacak o yreime tanrsal kla,
O dllendirirken bizi neyi her birimiz hak edersek.
Kutsalsn sen, bilirim, ey yce Tanr,
Sevgiyle yilik yreime girdiine gre;
Bilebiliriz arzularmzn bizi nereye gtreceini,
Az kiinin sorma yrekliliini gsterecei iyilii
bala bize,Bala bize armaann uzun yaamn,
U zun sren hizmet yaam nn, senin Katriya'nn
gtrd.
Byk Tanr Katriya o sevdiklerine getirir
Senin huzur ve bilgeliini; kazanr bu insanlar;
Bu severek yaptklar hizm etler iin armaanlar;
Bu senin dzenlerine uyanlar birleecek
Tm doru hizm et edenlerle kutsal bir toplulukta,
Senin mesajn aklamak ve insanolunu kurtarm ak
iin.
Kutsalsn sen, bilirim, ey yce Tanr,
Sevgiyle iyilik yreime girdiine gre,
Bu retti bana srekli i gelime iin
Dingin ve sessiz dnceye dalmann en iyisi olduunu;
Uzlamamaldr hibir nder yalanc birileriyle,
Doruluun dm anlar olduunu dnenlerle.
M ademki, Ahura, Zerdt'n seimi
En kutsal ve en iyi olduuydu senin ruhunun;
H akikatin yaammz gle doldurm asn bala,

Ve senin Katriya'nla birlikte, gne gibi parlak,

Armaiti otursun aramzda; getirebilsin
Vohu M enah'm yaptrd iler iin kutsamalarm.

IISIITAV AITI II

(Yasna 44)
Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle,
Alakgnlllkle sorarm: Nasl tapnacam sana?
Mazda, senin iin sevgiyle dolu yreim,
Seni bilen biri nderlik etsin bana yolda;
Aa akllarmzn bym esi iin yardm et bize,
Vohu Menah aa gelsin ve otursun bizimle.
Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:
Nasl varacaz kutsal yaam n amacna?
Kim yukar kacak ve yol gsterecek zlemli
ruhlarmza?
Senin hakikatinle kutsal olacak nderimiz,
O, gerekten, ieidir soyum uzun,
Koruyucusudur, Mazda, ve ru h saaltan dostu.
Bupu sorarm, Ahura, bana gerei syle:
Byk yaratc Aa'ya hangi yer verilmitir?
Kimdir sonsuz yasann ilk babas?
Hangi varlk yollar dem itir gne ve yldzlar iin?
Kim yapmtr Aym bym esini ve erkenden
klmesini?
Tm bunlar ve daha ounu kvanla sorarm, ey
Tanr.
Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:
Kimin gc tar dnya ve gkyzn ayr ayr?
Kim bakar sulara ve bitkilere yerinde?
Kim nderlik eder rzgarlara aklarnda?
147

Kim yamur ykl karanlk bulutlar uzaktan ar

ar tar havada?
Ve kim ilham verir Vohu Menah'm sevgisine?
5

Bunu sorarm, Ahura bana gerei syle:

Hangi mimar biimlendirdi n kralln,
Ve karanln kralln da? Kim bylece planlad
Bizi hem uyku, hem de uyanma-dinlenme ve alma
iin?
Kim yaratt tan ve gndz ve geceyi
Bilgeye tm yaamn amacn retmek iin?

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Syle bana eer rettiim eyler gerekten doruysaArmaiti eylemle arttracaksa
Hakikat birikimimizi; sevgiyi izleyen gc?
Kime miras kalacak, bana gerekten syle ey Tanr
Bereketli toprak anann tatll?

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Kim verdi bize deerli Armaiti'yi ve gc
Kardeliimize hizmet etmek iin? Kim neden oldu
oulun
Yaayan soluuyla babaya boyun emesine?
Kvanla bilirim seni, Mazda, yce Tanr,
Bunlarn tmnn yaratcs kutsal ruhla.

148

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Akla amacn, Mazda, ruhum iin;
Doru retini ararm Vohu Menah'la,
Aa'nn bilgeliiyle ararm yaamn amacn;
Tm ruhumla boyun eeceim buyruklarna,

Ve bylece erieceim sana ve sonsuz a.

9

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Nasl adarm tm benliimi sana
Tm gcmle yaptm kutsal hizmeti?
Bu dindir, bana bilgelik retti.
Senin sevgili mridin oturacak seninle,
Hizmetinde, insan ve hakikat sevginde gl.

10

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Akla bana imann, en iyisini insanlk iin,
Senin hakikatin ykseltir, ilerletir tm yaam;
Armaiti'yi yreklerimizde tutmay ret ki bize,
nsani davranlarm^ doru ynetsin o;
ret bize zlemli akllarmz sana evirmeyi.

11

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Nasl yaayacak Armaiti yreklerde
Her kime man aklanacaksa?
Sen Beni setin bu grevi yerine getirmek iin;
Boyun eenlersenin kurallarna arkadalarn olacaklar,
Gerisi hep saylacak dmanlarn.

12

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Hangi yanda duracam, dorunun mu, yalann m?
Grecek miyim yalanc birileriyle, ktlk yapan,
Ya da onlarn kurbanlaryla, ac eken hakikat iin?
Yanl, hep yadsr senin deerli armaanlarn,
Yaylmaz m yalan onlarn akllarna ve yreklerine?

13

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Nasl tutacaz yalanc birini bizden uzakta?
149

Uzakta kalacaz iman olmayanlardan;

Uzakta kalacaz birlemek iin abalamayanlardan
Hakikat ve bilgelikle; ayrca kalacaz
Uzakta sevgide sevin bulmayanlardan.
Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:
Tek dmanlarmz, yalanc birilerini, nasl
Getireceiz Aa'nn kutsal ellerine?
Sonra kutsal szlerinle temizleyeceim onlar;
Ve kt umutlarna engel olarak,
Ac ve hznle kurtaracam yaamlarn.
Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:
Hakikatinle beni yalandan korurken,
ki tararda yardm iin sana yalvarp dururken,
Sonra, Mazda, uygunluk iinde kendi yasalarnla,
Doru ve yanltan, hangi yana balayacaksn
Kutsamalarn ve utku tacn?
Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:
Hangi kahraman koruyacak bizi senin szlerinle?
Gster bana bilge ruh saaltan rehber ve arkada,
taat ve insan sevgisiyle dolu;
kisini de elde edebilir, ey Mazda, senin ltfunla,
nk senin sevgini kazananlar zengindir ikisinde de.
Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:
Nasl ben, Mazda, senin ynetiminde erieceim
Cokun amaca, ve seninle birlikte biri olmaya?
nandrc bir sesle gtrrm insanolunu
Kusursuz sonsuz yaama, senin uakikatinleBizim en iyi ve tek rehberimiz-senin kutsal szne.

18

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Nasl kazanacam Aa'yla o dlOn ksrak, duyularm,1 aygr akln nclnde,
Ki ksraklar tayacak beni gvencede senin na;2
Kusursuz Sonsuz Yaama erieceim yere,
Ve ayrca getireceim bu armaanlar tm insanoluna.

19

Bunu sorarm, Ahura, bana gerei syle:

Hakikat-szcs dl yerine
Kt kabul grrse dnyann byk birilerinden,
Bu bolama iin burada aada ne der?
ok iyi bilirim bylesi iin neyin yattn ilerde,
Gelecekte-doru saykcak Mazda'nm yasas.

20

Mazda, niye gnahkar gl?

Sorarm dahas: Birou bencil amalar iin
Attlar dnyamz nefrete, kavgaya ve kedere,
Baladlar onu sana hem sar, hem de kr olan insanlara;Bunlar onu gvenli yapmaz m Aa'nm ellerinde,
Ve bar ve sevgi dolu, gtrmez mi onu sana?

1 Orijinal szckler "bir aygr ve bir deve nclnde ksraklar" anlamnda "aspao arnavaiti utrem-a"dr. O n ksrak, be alglama duyusu ve be eylem du
yusudur. Aygr bu duyulan kontrol eden akldr. Bu imgelem "Katopaniad" ve
Plato'nun Phaedros'unda da bulunur.
2 "Utra" szc "aydnlanma" anlamndadr. Ge Avesta'da szck "deve" anla
mndadr.

UTAVAITI III
(Yasna 45)
1

imdi konuacam; kulak ver ve dikkat et hem de,

Tmnz, yakn ve uzaktan renmek iin gelenler,
yi anmsayn bu ak hakikatleri, retirim ben;Asla yine kt hocalar aramayacak
Yok etmek iin yaam, ne de aldatlmlara
neremeyecekler
Kandrc szlerle yanln ho yollarn.

imdi konuacam ift ruh hakknda

Bir araya gelen yaratln afanda,
Bylece konutu kutsal biri ikiziyle: "Aramzda ne dnceler, ne arzular, ne de szler,
"Ne retiler, ne inanlar, ne de edimler uyar;
"z benliklerimiz ve ruhlarmz olduka uzak."

Ve reteceim yaamnzn ilk hakikatini,

Eksiksiz-bilge Ahura'dan rendiim;
Aklayacam Mazda'nn bana rettii gibi,
Yaamda yapmaya altm;
O boyun emeyenler Mazda'nn kutsal szne
Yaamn tek sonu hzndr onlar iin.

Ve gstereceim yaamn yce amacn;

Aa'nm bilgeliiyle anladm
Ki Mazda yazgl kld yaamn yasalarn;
Babasdr o alkan seven akln;
Kz Armaiti hep alr iyilik iin;
Kandramaz hi kimse kadiri mutlak Tanry.

152

Ve reteceim bana aklanm olan

En kutsaln syleriyle-dinlemek iin en iyisini;
Onlara yreklerinde gerekten itaat edenler,
Onlara gelecek kusursuz sonsuz yaam;
Ve Vohu Menah gtrecek onlar edimlerine
Sevginin; ve bylece varrlar Ahura'nn na.
Konuacam hereyin en ycesi stne,
Onu verek, hakikatiyle bilgeliin tanrs,
Ve onun olan bilgeliin tanrlar1 stne;
u Menah'la,
O, bilgeliiyle gtrr beni na.
Ltfuyla karlar tm arayanlarn aradn,
Tmnn imdiki, ya da gemiteki, ya da gelecekteki:
Doru ruh stn gelecek ve kazanacak
Sonsuz yaam; ama yalanc bulacak
Hep yeniden yenilenmi acy; -bylece Mazda Ahura,
En gl, planlad bunu, kendi yasasn.
Onu bize dndrmeye alrz biz arklarla,
nk onu tam grdm ruhun gzleriyle;
yi dnceler, iyi szler ve iyi edimler retti ilk bana,
Ve sonra Aa'yla anladm
Mazda Ahura'nn yce Tanr olduunu;
Ballk arklar sunacaz ona.
Onun yardmn arayacam ve Vohu Menah'mkini,
nk plannda hem mutluluk, hem de dert bulunur;
Gl Katriya'sm gnderdi obize
Spenta.

Karde insanlara nasl hizmet edileceini retmek

iin,
Ve ileri, hakikate doru ilerleyecek soy
Derin bilgeliiyle seven bir akim.
10

Armaiti'yle onun yardmm arayacam,O hem biimin Ttanrs ve hem de yaamn tanrs;
Budur onun sz verdii tm yaayanlara:
Aklve sevgi sakland ruhlarmzda,
Hizmet etme gc getirin; kusursuz sonsuz yaam
Kazanrz, glendi ruhlarmz, yeniden yenilendi
yaamlarmz.

11

Daevalar ve taraftarlarn yadsr o

Onlar onu^hereyin efendisini yadsrken,
Kar karlarken onlar ona her dnce ve edimde;
Bylece ona kim itaat eder ve sayg gsterirse
Krtarc, bilgeliin tanrsdr,-aklar o,
Ey Mazda Ahura, yaam yolunu;Arkadamz, kardeimiz, babamz olur o.

154

USHTAVAITI IV
(Yasna 46)
1

Hangi lkeye yneleceim? Nereye evrilir

admlarm?1
Gvenli rencilerden2 ve arkadalardan2
Ayr ve uzak tutuyorlar beni;
Yoldalarmdan2 biri bile bana sevin vermez,
Ve yalana tutunmu hkmdarlarn tm;
Sonra nasl sevindireceim Mazda Ahura'y?

Mazda, biliyorum dnyevi gcmn yoksunluunu,

nk sahip olduklarm ve arkadalarm az;
Ama Ahura, sana bavuruyorum,
Sevenin Sevilene3 yapt gibi; ret bana nasl
Seninle kusursuz mutlulukta birlikte olabilirim;
Aa'yla sevginin gcn duyumsamam sala.

Ne zaman, Mazda, Aa gnlerinin afa aaracak,

Ne zaman bilgelii kurtarclarnn prldayarak
nsanoluna gerekten hzl gitmeyi retecek
Hakikatin yolu zerindeki Aa dnyalarnda?
Kime doru onlarn seven kutsal kitab nderlik edecek?
Sizleri setim ben retmek iin.

Yalanc engel olur doruya her yerde

Yardm etmesine insana yoku yukar yolda;

1 Peygamberin yaamnda ona yardm edecek kimsenin bulunmad ve kendini

tek bana dmanlarla evrili grd bir zaman gelir. Ruhu yardm iin ba-

nr.
2 Yasna 32.1'e baknz.
3 Burada "tasavvuf felsefesi'nin z bulunabilir.

155

almaz arkada gibi, tehlikelidir;

inde yardmc olarak arma onu;
Ona kar kanlar, Mazda, yrek ve ruh,
Gerek nderlerdir, itaat edenlerdir senin iradene.
Gl bilge insan, rehberliinde tanrsal yasann,
Ya da kendi insan yreiyle, alr sevecenlikle
Gelen tm yalvaranlar, yalanc olsalar da;
zler Aa'nn yolunu, hakikat iin yaar,
Ruhu yok eden yollardan onlarn gnahkar admlarn
Bilgece gtrecektir gvenliye.
Ama eer gl biri bylece yardm etmezse
deitirmek iin
Kty, tuzaa decektir kendisi;
Yalann kar durmadan varolmasna izin verenin,
Kendisi destekleyicisi olur yalann;
Doruluk sevmektir gerei syleyen insan;
Budur yasa ruhlar ilk aaya gnderildiinden beri.
Kimi gndereceksin, ey Mazda, korumak iin
Tmmz, yalan gzda verdiinde nefretle,
Senin kendi atein ve sevgin dnda?
Bunlarn ikisi de uyandrldmda yreklerimizde,
Aa'ya uyulacaktr, ey Ahura,Ruhum anlasn bu kutsal hakikati.
Ama, tabii ki, biri dnrse yaama zarar vermeyi,
Onun alevlenen nefretinin edimleri dokunamayacak
bana;
Kendi bana geri dnecek bu nefret;
Nefretinin edimleri nleyecek kendinin

Kusursuz yaam bilmesini; ama bu ayn nefret

Hibir biimde, Mazda, koruyamayacak onu yanl
yaamdan.
9

Senin hangi mritlerin retecek bunu:Yakarlacak en deerli kii sensin,

Edimlerin kutsal yargc, hakikatin tanrs sen?
Kendi plann kuran yaamn gizemleri
Aklar d n y am ^ ratcs;
Sevgiyle zmeye lacaz bu gizemleri.

10

Erkek ya da kadn, Mazda, getirdiin

Yaama, buyurdun en iyisi diye,Aa'nn en iyi kutsamalarm, and Vohu Katriya,
Hizmet etme gc, ki gelir Vohu Menah'la,reteceim tmne byle tapnmasn sana ve senin
olanlara,
Onlarla birlikte geeceim senin yarg Kprnden.4

11

Gururdan krlemi, ve sar olmu yalan retiden,

Prensler ve rahipler holanr boyunduraa komay
insanolunu
Kt edimlere ve bylece yok etmeyi gerek yaam;
Ama geldiklerinde senin yarg kprnn durduu
yere,
z benlikleri azarlayacak onlar derlerken,
Yalann evinde5 oturacaklar.

12

Turan'm6 Fryana'smm gl akrabalar

4 Aynlanlarn ruhlarnn yargland ve dllerinin belirlendii kpr.

5 Yalann evi bizim sradan dnyamzdr.
6 Turanllar, ran'n geleneksel dmanlarydlar. Liderlerinden birinin ad "Fryanayd, Zerdt'n vazettii iman benimsemitir.

157

Armaiti'ye eilimli, Aa'nn ynelttii

lerlerler insan yaamnn mutluluuna;
Sonra, Fryana, skca birletirir onlar bir btne
Vohu Menah'la ve aklar onlara
Mutlulua gtren Mazda Ahura'nn yasalarn.
13

Spitama'nm yreini doyuran insan

Ve Zerdt'e grevini yerine getirmesi iin yardm
eden,
n kazanacak drst ve doru bir insan olarak;
Dolu bir yaam Mazda Ahura balayacak ona,
Daha geni evrelerde sevgisi yaylacak
Skca bal sayacam onu Aa'nm hakikatine.

14

Kimdir senft arkadan, Zerdt, hakikatle bal?

Kim nlendirir senin byk kardeliini?
Kava Vitasp7 bu insandr,
Dnyaya bar getirecek olan, insana iyi niyet;
Mazda, tekilere de, senin gnderdiin,
Sevgi mesajn vereceim.

15

Ey byk Spitama soyunun evlatlar,8

Ey oullar Haechat-aspa'nm,8 reteceim
(Duymanz sizin iin ok iyi olan u eyleri;)9
Ki ayrabilirsiniz bilgeyi bilge olmayandan;
Edimlerinizle eriebilirsiniz Aa'ya kendiniz,
Ahura'nn rettii onun ilk yasasyla.

7 O, Zerdt'n ilk kral mridiydi. 'Kava'yd, yani Bakan ya da Kral'd. Bakteria'da

hkm srmtr. Yasna 28.7'e baknz.
8 Spitama, Zerdt'n nl bir atayd. Haeat-aspa, pevamberin byk dedesiydi.
9 Tm elyazmalannda bu iir bir dize eksiktir, be yerine drt dizedir. Bu eksik
dizeyi tamamlamaya altm.

158

16

Frashaoshtra,10 topla Mritlerini,

Ey Hvogva,10 gtr onlar daha yksek krallklara

Sonsuz a ikimizin de arzulad gibi;
Hakikatle skca bal olduu yere Armaiti'nin,
Kitriya'nn, sevgiyle kazand, mutlak hkm
srd yere,
Grkemiyle ldad yere Mazda Ahura'nm.
17

Ey bilge Jam asp11 Hvogva,11 rettim

Eylemi, eylemsizlii deil, daha yksekte duran,
taat ederek, sonra, onuniradesine, tapnrz
edimlerimizle;
Byk Tanr, dnyalarn olaanst koruyucusu,
Sonsuz yasalaryla ayrdma varan,
Kimin gerekten bilge ve kimin bilge olmayan
olduunun.

18

En iyisini sz veririm gerekten insana,

Bu iimde bana en iyi yardm edene;Gnderirim kutsamalarm ve sevgimi ona;
Ama kar koyarm bana kar koyana;
Bylece, Mazda, yerine getiririm senin isteini ve
yasan;
Bu yapt seimdir aklmn ve yreimin.

19

Kim ki Aa'yla tmyle baarr

Dnya zerindeki yaammz yenilemeyi,Zerdt'n grevini, iradesini Ahura'nm,-

10 Fraaotra, Zerdt'n mridiydi. Hvogva onun soyadtdr. Vitaspin rahibiydi.

Yasna 28.8'e baknz.
I I Bilge Jamasp, Fraaotra'nn erkek kardeiydi. Vitasp'n da rahibidir. Z e r
dt'ten sonra imann lideri olmutur. Yasna 28.8 ve 46.16'ya baknz.

159

Sonsuz yaam kazanr dl olarak,

Miras alacaktr tm dnyann verdiini;
Mazda, en bilge, byle bana akland.

GATHA SPENTA MAINYU

Kutsal Tinin Gathas
SPE N T A M A IN YU I
(Yasna 47)
1

X\
Senin kutsal ruhun ve sevgin gtrr,
Yol gstericiliinde hakikatin dnceleri ve szleri
ve edimlerinin,
Kusursuz sonsuz yaama ulaacak insan;
Katriya ve kutsal Armaiti'yle,
Balayacak Mazda Ahura tm bunlar.

En iyiye kutsal ruhun gtrr,

Dili syleyecek yalnzca sevgi szlerini,
Yerine getirecek elleri Armaiti'nin grevini,
Bir tek dncenin yol gstericiliinde yaamKi yalnzca Mazda'dr hakikatin kayna.

Bu kutsal ruhun sensin gerek babas,

Bize sevin vermek iin sen yarattn bu dnyay;
Ve sen gnderdin Armaiti'yi korumak iin,
Bar getirir bize o, ne zaman sevgiyle dolsa,
Vohu Menah'la birlikte, Mazda, konuuruz.

Senin kutsal ruhun iini bozar kt birilerinin,

Ama, ey Mazda, doru insann deil;
Burada aada az varl olan insan
Eilimlidir hakikate, ama
Mutsuzdur ok varsl olan, ey Tanr.

Ve Senin kutsal ruhunla, Tanr Mazda,

Kazand doru, en iyilerin tmn;
Yalanc biri uzak kalacak senin sevginden;Kt akldan kar tm davranlar,
Karartr ve bulandrr ruhunu ktlkleri.

Bu kutsal ruhunla onaylarsn sen,

Ey Mazda Ahura, yazgmz;
Balayacak atein beklenen dlmz;
Armaiti ve Aa byrken ilerinde,
Gerei arayanlar yneltilecek senin yoluna.

162

SPENTA MAINYU II
(Yasna 48)
1

Biri yendiinde yalan hakikatle,

Sonunda elde eder
Yanl h o rla rn aklad 'dlerini';
Senin mutluluklarnla, ey Ahura,
Artacak ballk yreklerimizde.

Aklmdaki savam balamadan nce,

Anlat bana, Ahura, tm bilmem gerekeni,
Bana bilgi ve gvence ver, ey Tanr,
Ki doruluk yenecek yalan;
Byledir senin planm-yaamm son biimi.

Bu hakikat en iyisidir tm bilgelerin bileceinin,Aa'yla retir bunu bilge Ahura;Tm kutsal azizler, tm bilge birileri, tm vaaz edenler
Senin gizemli b; ini, anlad bu hakikati,Hazrdr sana Vohu Menah'm sevgisiyle.

Hangi edimler ya da szler ykseltir akl

Ya da indirir onu,-benlik kesin izleyecek;Bir kere yaptn seimi, ruhsal irade benimser
Usu rehber olarak, daha iyi ya da daha kt iin;
Onlarn yazglarn farkl yapar senin bilgeliin.

Kt hkmdarlar ynetmesin bizi-ama iyiler ynetsin

Senin iyi bilgeliinin rehberliinde, Armaiti;
Yaammz hakikate adamak en iyisiydi,
Didinmek toprak ana iin; yrrz yolu
163

Onun tm yaratklarm a gtrerek.

O1 gerekten gvenli barmamzdr; getirir o

Ruh gcn ve yenilenmi yaam, sevginin ikiz
armaanlarn;
Mazda kaplad onu insan iin yiyecekle,
Besledi tm insanolunu yaamn afandan beri;
Byledir Ahura'nn plan-ve yasas Aa'nm.2

Uzak tutun nefreti sizden; imrendirmesin hibir ey

Uslarnz zorbala;-tutunun sevgiye:
Kutsal hocalar kurdu hakikate kpry,
Ve gtrecekler kalabalmz senin evine,
Ahura, senin Aa'nm hep oturduu yere.
*
\
Mazda zlerim Katriya'y, tanrsal kuvveti,
\
Yine de zlerim senden gelen kutsamalar, ey Tanr,
Cokun mritlerinin kalabalnn zerine;

Aayla gster kendini, akla iradeni,

Ve yardm et kutsal ruhuna iinle.
9

Nasl bileceim hereyi ynettiini,Hatta onlarn zerinden, kim, Mazda, gzda verir;
Gster bana sevginin eklini,
Vohu Menah'mkini, ve nasl onun kutsamalarnn
aktn;
Emin olmal peygamberiniz nasl davrandnzdan.

10

Ne zaman varacak arkadalarm senin imann

yaymak iin?

1 Toprak ana; sonraki Zerdti tanrbilimince onun koruyucu melei, Armaiti de

burada antnlmtr.
2 Vendidad 3.31e baknz; "O, tahl yetitirmi olan, doruluk yetitirmitir."

164

Ne zaman bu ryen yalanlar yn yok olacak,

Rahiplerin aldattklarnn byledii,
Kt hkmdarlarn lkelere
Hakim olduu, ve kt amalarn gerekletirdii?
Ne zaman Armaiti gelecek ve Aa da,
dllendirerek derin hizmeti, getirerek ban ve huzuru?
Kanl tiranlar; yalan izleyen,
Saldrdnda nSr yandan, kim duracak ayakta
Ve dimdik, Vohu Menah'n sevgisinde salam?
Byledir, gerekten, dnyann kurtarclar,
zinden giderler grevin arsnn, arsnn sevginin:
Mazda, onlar dinler Vohu Menah';
Yaparlar Aa'nm isteklerini, ve senin buyruklarn;
Tabii ki nefreti yenenler onlar.

165

SPENTA MAINYU III

(Yasna 49)
1

Yine inanla direnir ayartc,

Onu ktlklerinden kurtarrken,
Ve gsterirken ona, merhametin tanrsn, Aa'nm
yolunu;
Balarm sevgiyle ele geirdiimi ona, ve kazanrm
Sapkn ruhlar kurtarmann iyi dln.

Kaygl dnceler verir bana onun ayartc akl;

retir yalan ve ikiyzll,
Ve bylece batan karr yandalarn;
Onun iin deil Aa ve Armaiti,
Ve o asla dnmez Vohu Menah'.

Mazda, gsterdi insann nasl seeceini ,

Hakikatin yolunu ve bylece engel olacan, yalana;
Hakikatin yolu ama sevginin yoludur,
Yani, insan konumaldr Vohu Menah'la,
Ve kesmelidir tm ilikisini yalanla.

Kt niyetli engel olur gerek alanlara,

ok dedikodu yaparlar, yrekte nefret,
Sevmez bu gnahkarlar hakikatin eylemlerini;
Yalana bal, zbenlikleri dntrr
Onlar insan biimine brnm canavarlara.1

Ama Mazda, yrein drtsyle o,

zn esirgemez, balar kendim,

Ve kendi zbenliini Vohu Menah'a,

Armaiti'yi bulur, ve Aa'nn bilgeliini de;
Katriya'nm kanad altna alnr, oturacaktr onlarla
birlikte.
6

Mazda ve Aa'va dua ederim,

Akla bana kutsal plann,
Aklnda bizim iin yaptn;
Ki seerek ilan edebilelim
Hangi imann, ey Tanr, senin mritlerinde olmas
gerektiini.

Her biriniz duysun, Vohu Menah' yreinde

Ve Aa'y aklnda; ta sen tankl, ey Tanr,
lan ederken ben insana senin kutsal szn;
Ki bylece "Gvenli"2 ve "Arkada"2
Yerine getirecek senin iradeni ve "alanlar"2 izler
onlar.

En iyi kutsamasn Aa'nm-onunla birlikte olanBala Frashoshtra'ya,3 Mazda Ahura,

Tm insanlarma da bala bu armaan;
Hizmet edebiliriz senin kutsal Katriya'nm
nderliinde
Ve hep alabiliriz senin gerek ilhamn.

Her yardm eden, hizmet etmek iin domu,

tayacak aklnda,
Ve hep uzak duracak tm yalandan,
Bylece onun ykselen benlii birleecek

2 Yasna 32.1'e baknz.

3 Yasna 28.8'e baknz.

167

Aa'nn bilgeliiyle-onun yce dl;

Bylece bilge Jamasp,4 balayacak yeni a.
10

Bu deerli eyleri, ey Mazda, bulurum

Senin evinde: Vohu Menah-doru ruhlar,
Onlarn dualar-Armaiti ve ruhsal istek,Ve hizmet etmek iin tanrsal g, hepsi glyor aa-

ya
niyor dnyaya, yardm etmek ve desteklemek iin.
11

Ama z n donuklatrmay srdren ruhlar,

Henz grmeyenler hakikatin n,
Bu yalan evi5 ne dnecektir,6
Yalanc nclerle evrili, yanl benliklerle,
\
Yalan dnen ve syleyen ve davranan birileriyle. \

12

Sana tapmana hangi yardm gelecek?

Nasl yardm edeceksin Zerdt'ne, ey Tanr,
Bilge Aa'yla, seven Vohu Menah'la?
verim seni ilahilerimde, ey Mazda, bala
Bana, Ahura, neyi en yce tutuyorsan.

4 Yasna 28.8, 46.16 ve 46.17'e baknz.

5 Yani, dnya zerine; Yasna 46.1 l'e baknz.
6 Bu, ruhlann geri gelmesi ya da dnmesiyle -yani, reenkamasyonla, ruhsal
kararm ruhlarla ilintili Gathalar'daki tek belli ant, madr. Yasna 51.12'de, bu
nunla birlikte, "Dnyadaki bu tek yaamn uzamnda, cokun ruhlar varabilir ku
sursuzlua." diye belirtilmitir.

168

SPENTA MAINYU IV
(Yasna 50)
1

Kimden ruhum yardm alabilir?

Kim koruyacak srm blgesinde?
Kim tehlikeden koruyacak beni ve benim olanlar?
Senin dnda hi kimse Aa, Mazda Ahura,
Senin dnda hi kimse en yce sevgi, hakikatle
yakarlan.

Nasl elde etmeye alacak biri nee getiren toprak anay,

Kendi bencil kazanlarn dnerek?
Doru insan, izler Aa'nn yasasn,
Senin gneinle prldayan blgelerde oturacak,
Bilgeliin kendi evinde olacak yeri.

Ve eminim, Mazda, ona dnecek o kadn,1

Aa'yla birlikte, Katriya ve Vohu Menah'la birlikte,
Bize sz verdiin gibi: Ve kutsayacak o kadn
Onun abalarn, kaldrana dek o dnyasn
Konu komunun, yalann hakim olduu.

Ve gklere kararak tapnrm sana,

Mazda Ahura, Aa, Vohu Menah,
Ve Katriya'ya da;-ben, istekli, duracam
Yolunun zerinde, notalar yakalamaya hevesli
Senin yksekteki evinden sevenlerinin syledii
arklarn.

Yukardaki krallklardan, ey Mazda Ahura,

I Dnya-Ana.

169

Kutsamalar yayor arkcnn ba zerine;

Bu sz vadedilen kutsamalar gelir yardm biiminde:
Senin arkm yantlayan davranndr bu,
Bu yardm senin na doru beni yukar kaldrr.
6

Senin arkcn, Mazda, sesimi ykseltirim,

ark syler sevgi dolu Zerdt,
Aa arkadalk etti ona-yol gster sen dilime,
Sen, bilgeliin tanrs yol gster ona iinde,
ret bana yol gsteren sevginin ilkelerini.

Amacma boyundurua koulu, gtrsn beni hedefime,

Senin evine girii kazanacam vgyle;
En ok hak eden yalvarlmay ve en gl,
\
ensin, ey Mazda, Aa, Vohu Menah,
Siz azad edenler, yardm edin bana grevimde.

Yreimin en iinden fkran arklarla,

Ellerimi kaldrrm, Mazda, yalvarrm,
Ben, senin alakgnll seyenin, sana erimek,
Yaklamak iin sana Aa'nn yardmyla,
Harikalar yaratan sevgisiyle Vohu Menah'm.

Bu ilahileri syleyerek dnerim sana,

Bilge yap, ey hakikatin tanrs, sevgi edimleriyle;
Yazgm anlarm bylece;
stekle zlyorum erimeyi
En eski ve yce olan bilgeliine.

10

Gemi gnlerde yaptm edimler

Ve yapacaklarm sevgiden ilham alarak,
Onlarn tm deerli olabilir senin gznde;

170

Onlar ama yanstrlar senin grkemini, yazgl

klnd gibi,
Gne ve kzaran tanlar gibi, ey Tanr2
11

Aa retti bana sana vgler sylemeyi, ey Tanr,

rade ve gce s^Jip olduum srece;
Yalnzca sevgiyle yerine getirilir yaamn yasalar;
Yenilenir yaam-doldurulur-Vohu Menah tarafndan,
Ahura'nn yce iradesinde olduu gibi.

2 Yasna 3 1,7'ye de baknz.

171

GATHA VOHU-KATRYA
Sevenlerin Hizmet Gathas
(Y asna51)
1

Katriya, tanrsal g, en deerli armaan,

ndin 'yavaa yamur gibi' dnyamzn zerine,
zbenliin insanoluna hizmet etmesini isteyen,Aa yazgl kld byle ball;En yceye eriilecek yalnz edimlerle,
nk doru davranmaya abalar ve hep isterim.

lk sana adanmtr bu edimler,

.
Aa'ya ve Mazda Ahuraya,
Ve ayrca sana, Spenta Armaiti;
ret bana iradeni tanmay, senin gcn kazanmay,
Senin doru ve inanl tapmanma
Bala Vohu Menah'n getirdii kurtuluu.
j

inde sana tm yardm edenler

Toplansn bir araya, yardm etmek iin toprak anaya;
Hep doru szler syler Ahura'nm dili,
retir bize Vohu Menah'm sevgisini;
Bunu retiyorsun, ey Mazda, Tanr,
Balangtan beri tm insanoluna.

Nerede durur senin hereyi kucaklayan sevgin?

Nereden akar zerine sana tapmann?
Nerede buluacaz Aa'nm hakikatiyle?
Nerede bulacaz senin kutsal A r 'aitini?
Nerede oturur senin en ok sevdiin Vohu Menahm?
Ve nereden, Mazda, senin Katriyan ykselir?

172

Bu sorularn her birini oban sormal;

Doruluun edimlerini yapacak o, ve arayacak
Aa'nm yasasyla yaam besleyen tm yollar;
Derin bilgelii kazanacak o alakgnlllkle;
Gsterecek kendim bilgelere
reterek, kutsama getirecek hakikati insanlara.

Kim kendini iyiden daha iyi kantlar,

Ve yukarya ykseliinde yardm eder yaratla,
Mazda'nn gcyle stadmz olur;
Ama beslemeyen toprak anay,
Ktden daha kt davranr,Cezayla karlar sonunda.

Ey sen, yaratcs toprak anamzn,

Yaratcs, sen, sularn ve bitkilerin,
Bala bana kusursuzluu ve lmsz yaam
Senin en kutsal ruhunla, Tanr Mazda;
G bala ruhuma sen ve yenilenmi yaam,
Senin tarafndan retilen Vohu Menah'm1
armaanlarn.

Senin mesajn, Mazda, tabii ki tleyeceim,

nk aklanmal bu bilgeye;Kt yazg bekler tm yalanc olanlar,
Doruya tanrsal k doarken;
Yalnz o insan mutlu ve bilge olacak,
Her kim bilgeye aklarsa senin kutsal szn.

ki taraf da, doru ve yalan, denenir

Ey Mazda, senin prldayan tanrsal atein tarafndan;

I Ahuna Vairya'da.

173

Bu alevli snav aa karr onlarn iindeki

ruhlarn ounu,
Her birine senin dln gsterirken;Btnyle zarar grecek yalanc biri,
Senin tm kutsamalarn doru biri elde edecek.
10

O insan, gerekten, dnyay batan karan,

Uzakta, ey Mazda, hakikatin yolundan,
Kendisi yalan lkesinin cuu,
Anlay ok az, gerekten;
Kendi halkmz iin Aa yakarrm,
Ve dua ederim senin sevgi ve hakikatinden gelen
kutsamalar iin. ^

11

Kim arkada olacak Spitama'ya, ey Tanr?

Kim gelecek, Mazda, Zerdt'n yardmna?
Kiminle Aa birlik iinde olacak?
Kiminle grecek Spenta Armaiti?
Ve, Vohu Menah'a bal olan kim

Doru yaayacak kardeliimizde?

12

Bu yaamdan geen yanl binlerinin aldatlmlar,

Doyurmaz Spitama'y,
!
Hi sevin vermezler Zerdt'e;
Dnyadaki bu tek yaamn uzamnda
Cokun ruhlar2 varabilir kusursuzlua,
abasnda gayretli, uranda iten.

13

Yalanc biri onun zbenliinin nne koyar

Hakikat yolunun arptlm re. mini;
Ama yarg kprsnn3 zerinde ruhu yorulacak

2 Bu, her Zerdti iin nemli bir derstir. Yasna 49.1 l'e baknz.
3 Yasna 46.10'a baknz.

174

Onun bu yanl retisi, bu arpk resmiyle,

Kendi edimleri ve yalanc diliyle
Batan kar, kayar Aa'nn yolundan.
14

Yalan rahipleri aslalayg gstermez

Senin buyruklarna ve yasalarna sevmek ve korumak
iin
Toprak anay,-aldadrlar onun hizmetkarlarn;
Bu yanl birileri yanl retileri, kt edimleriyle,
En sonunda ykma urayacaklar,
Oturduklar yaland evinde.4

15

Vadettii tm kardelerine
Zerdt'n, ki onlarn dl
Yksekteki ev olacak, iinde oturduu
ilk ve en nde olarak Mazda Ahura'nn;
Byle bir dl Vohu Menah balar,
Onlara sz verdiim byle kutsamalarn Aa'nn'.

16

Kral Vishtasp5 eri buna,

Bu gcyle kutsal kardeliin,
Vohu Menah'a sevgi ilahileri syleyerek;
Bilgelik elde etti Aa'yla, buyurduu gibi
Kutsal Mazda Ahura'nn kendisinin,
Bylece gtrr tmmz a.

17

Frashaoshtra Hvogva6 oluturdu zerime

Deerli benliinin tm balln
Hizmet etmek iin Mazda imannn kutsal nedenine;

4 Bu dnyevi yaam. Yasna 46.1i 'e baknz.

5 Yasna 28.7 ve 46.14'e baknz.
6 Yasna 28.8 ve 46.16'a baknz.

175

Hereye gc yeter Mazda Ahura

Balayabilir ona ruhunun zleminiErierek Aa'ya-hakikati tanyarak.
18

Im zlemini eken Jamasp Hvogva,7

Seti Aa'nm bilgeliini-bilge7 o;
Katriya'y, tanrsal gc seti, akar o
Kazanlm bilgiden Vohu Menah'm sevgisiyle;
Bala Ahura, bu kutsamay bize
Ki biz hep, Mazda, tutunuruz sana.
i

19

Ey Spitama boyunun Maidyo-Mah',8

Yani bir insan onlara9 vermeli tmyle kendini,
Ve tanmal onlar o zbenliinde;
Gerek yaam anlamaya ve ulamaya abalayan,
Anlatmal Mazda'nn yasasn insanoluna
Szlerden ok hizmetiyle.

20

Bir akldansnz siz tmnz iyi niyetinizde,

Tm insanoluna kutsamalar balayarak;
retirsiniz hakikatin yasalarn ve tanrsal sevgiyi,
Bylece iimizde byyebilir Armaiti,
Tapnrz size seven yreklerimizle,
Mazda'nn mutluluunun en stlerine ulamay ok
isteyerek.

21

Hep temizdir Armaiti'ye tapman,

Usu, szleri, edimleri, zbnlii

7 Yasna 28.8, 46.16 ve 46.17e baknz: Jamasp hep "bilge"diye arlr.

8 O, yeni Zerdt imanna ilk geendir. Peygamberin baba tarafndan amcas
Arasti'nin oludur.
9 "Kutsal lmszler."

176

Hep alr Aa'nn hakikatinin yaylmasna;

Vohu Menah ve tanrsal gle
Aktacak Mazda Ahura kutsamalarm;Tm bu grkemli kutsamalar iin dua ederim.
22.10

O insan, gerektei^her hareketini

Tapnma olarak yapan, Aa'nn yasasna gre,
Mazda Ahura tarafndan en iyi saylr;
Bu insanlarn her birinin, gemite ve imdi,
Saygyla anmsayacam adn,
Ve yknmeye abalayacam kutsal eylemlerine.

10 Bu, Yenghe Hatam'n ak bir yorumu olan zgn Gatha iiridir.

177

GATHA VAHISHTA-ISHTI
En Yce stein Gathas
(Yasna 53)
1

Yerine getirildi peygamberin her istei

Spitama Zerdt'n, nk ona
Baland Mazda Ahura'nn en iyi armaanTm sonsuzluk boyunca bir kutsal yaam;Ona kar kanlar, onlar bile rendiler
Onun imannn retilerine sayg duymay
Ve izlemeyi bu iyi inancn her hareketini.

Bylece urasn onlar dnce ve sz vedavranla

birlikte,
Mazda'y honut etmeyi-sesin her biri
yiliin tm edimleri olarak onun gerek ibadetini;
Kral Vishtap, inanl mrit
Ve Maidyo-Mah ve Fraaotra da,
Onun gsterdii kutsallk yollarnda yryor,Soshyant'n1 Ahura'dan getirdii imann.

Mazda iman tabii ki doldurulacak

Peygamberin ruhunun son "dl"yle birlikteSpitama'mn evinin Pouru-ita's,Haechat-asp'm2 "kusursuz bilgeliiyle"
retir o Vohu Menah'a eksiksiz gveni,
Tm insanlar Mazda ve onun hakikatiyle birletirir;

1 Peygamber, Zerdt.
2 Peygamberin "kusursuz akl''ndan burada iirsellikle, Zerdt'n "dl", Haeatasp'lar

ailesinin ve Spitama'lar boyunun tm geleneksel

noktas olarak sz edilir. Yasna 46.15'e baknz.

178

retisininenyce

Bylece konusun her biri zbenliiyle,

Ve Armaiti'yle kazansn sezgi.
4

Bu zellikle insanlar iin yaratlm bir imandr,

Babann ve stadn adM,
Ayrlm her birinin goevi her birine,obana ve Gvenliye3 de;Doru insanlar iin kutsal imandr bu;Tanr Mazda tm alarda balar
Grkemli kaltn Vohu Menah'm.
Bu szleri sylerim gerekten evlenen kzlara
Ve onlann gen arkadalarna; tayn onlar aklnzda,
Ve anlayn ruhlarnzn derinliinde,ndirin Vohu Menah' dnya zerindeki yaamlarnza,
stn kmak iin abalayan her biri tekinden
Aa'nm hakikatinde, sevgisinde Vohu Menah'm;
Bylece elde edecek her biriniz zengin dlleri.

Dnyadaki yaamda bile iyi saylr bu hakikatler,

Ey erkekler ve kzlar; yalann cezbettii,
Daha ho bulursunuz yoldan kmay;
Ama srkler bu gerek benliinizden sizi;
Dnyaya bal yreklerde ki k donuk ve karanlktr,
Glkle iine girdii yerde hakikatinin nlarnn,
Ve bu daha yce bir yaamn tm gelimesini nler.

Bir kez bizim kardeliimize geldiinizde,

Anlayacaksnz gerek yaamn deerlerini,
nanl abadaki mutluluu,

3 Yasna 32.1'e baknz.

179

ster bu yaam ya da teki iin abalayn;Ama bu kardelii brakmay seerseniz,

Yalann ruhuyla kandrlm,
Sonra hzn ve dert szleri olacak sonunuz.
8

Tm ktlk yapanlar, ama sonunda aldatlmlar

nsanln yergisiyle yaral, paylarlar kendilerini;
Ama yardm eder iyi nderlerimiz kzlara ve erkeklere
Bu sonsuz hakikatleriyle; iner bar
Mutlu srmzn stne, ve onlarn yreklerinden
Dertler gzden kaybolur sonsuza dek;
O, en byk,4 yine nclk eder bize;
En byktr o, nk yendi lm.

Kt niyetli nefret eder iyiden ve temizden,

Nefretle doludur onlarn yrekleri, kledirler
Kendi tutkularna; amanszca savarlar;
Kimdir doru Tanr, karsnda duracak
Tm ktle ruh gc ve zgrlkle?
O, Mazda, senin Katriya'ndr, getiren
Drst mazluma gcn, ve onlarn dln.

4 Zerdt.

180

AIRYEMA-ISHYO
ok stenen K ardelik
(Yasna 54)
1

; (
insann kardelii, zlert duyduumuz,
insin aramza ve sevindirsin yreklerini
Zerdt imannn erkek ve kzlarnn.
Vohu Menah'a uyarak;
Alrken insan ruhlar en deerli dl,
Dua ederim Aa'ya balamas iin ltfunda
insan ruhlarnn ok istedii bu kutsamay,
"Tm iin kararlat Mazda Ahura'nn.

I Bu iir, ok tuhaf ama Gathalar'a katlmamasna karn, hemen beinci Gatha'dan sonra gelir. Hem dili ve hem de vezni, beinci Gatha'nnkilerle tpatp
ayndr. Byle olmasndan tr bu kitaba alnmtr. Bu iir, Zerdti evlili ayi
ninde "kutsama"nn bir blm olarak ezbere okunur.

181

ANA BLM III

UNUTULMU DN

MTRAZM

Bir dinin tarihini incelemeye, hereyden nce, o inancn yan

dalar tarafndan derlenmi hakikilii dorulanan kutsal ki
taplarla ya da o inancn yesi olmayan adalarnn brakt,
bu doktrin ve inanlarn onlar nasl etkilediini anlatan be
timlemelerle balarz. kinci olarak, o imann mritleri tara
fndan uygulanan eitli dini tren ve kutlamalarda bir btn
oluturan "deiken gelenek" ve folklor denebilecek eyler ge
lir. Ve sonra, muhtemelen onunla alay eden, "dine kar say
gsz "lardan kskanlkla korunan ve yalnzca ok az kimse ta
rafndan bilinen "kutsal" ya da "gizemli" gelenek ve retiler
den belli bir miktar vardr. Bu "kutsal", ve sonuta gizli ilim
yalnzca, iin esasn renmi birka kii tarafndan bilinir,
ama sonra bunlarn hafzalardan tmyle yitmemesi iin, bu
gizli retinin ou, halkn nnde yaplmak zere bir eit
sembolik ritelde cisimletirilmitir. Bu ak ayin, ruhun Tan
rya doru ilerleyiini, kt ve yalann son yenilgisini, vb gibi,
185

insan yaamnn ana hakikatlerini sembolik olarak sergiler. Bu

kutlamalar, ait olduu dinin tarihe karmasndan ok sonra
bile yaamakta direnmi ve hatta eskisinin yerini alan daha ye
ni bir inanca kendilerini balamlardr.
Mitra dininin tarihi btn bu noktalar aklar. Burada, e
itli lkelerde eitli inanlara kendini baaryla balayan ve
kendisini benimseyen halkn gereksinimlerine uyarlayan ok
antik ve "gizemli" bir gelenek buluruz.
Mitra, yce varlk -Asura Varuna- ile yakndan ilintili, antik
bir Ari tanrsyd. Varuna her eyi kucaklayan gkleri antnrd ve Mitra, gksel kt, ve bylece Mitra'ya, hereyin ba
bas, Varuna ile birlikte yakardrd. Hem Zerdt Avesta'smda
ve hem de Veda tarznda Hindu ilahilerinde Mitra'ya1 gksel
n tanrs olarak yakardrd. O, ktr, gne deil; gne
onun maddi araddr. Zerdt ritelinde Mitra'ya yaplan ayin
hep Hurid'e (maddesel olarak gne) seslenen ayinden sonra
okunur. Mitra hep uyank ve tetiktedir. Bin kula ve on bin
gz vardr. Bunlarla btn yaratklar izler, tmn duyar,
tmn grr. Hi kimse onu aldatamaz. Bylece o hakikat ve
balln tanrsdr. Ve ne zaman bir ant iilse ona yakarlr.
O, tm szlemeleri ve verilen szleri garanti eder ve tm sz
lemesini bozanlar ve szn tutmayanlar cezalandrr.
ran'da byle su ileyenlere Mitro-Druj (Mitra'ya kar gnah
ileyen) denirdi, ve nlar en kt gnahkarlar olarak saylr
lard. k olarak o ayrca (dii hayvanlarda) iftleme istei ve
yaam temsil eder, ve bylece "geni otlaklarn tanrs" diye
adlandrlr ve o "verimlilik tanrs"dr. O art vermi, bolluk
vermi, srler vermi, soy ve yaam vermitir. Sular aktm
ve bitkilerin bymesine neden olmutur. O, tapanlarna sa
lk, bolluk ve yetenekli ocuklar balamtr. Ve bu maddi
rahatlklarn yannda bar, ve grkem de balamtr. In
I Vedalarda Mitra, ama Avesta'da Mithra diye yazlmtr.

186

tanrs olarak karanln ve gnahn ve pisliin dmandr,

gkyznn ordularn, cehennemin srlerine kar gtrr.
Bir anlamda Mitra, bamelek Michael'in prototipidir.
Hindistan'da, Mitra hep Varuna ile ilintilidir. Bunlar, Byk
ikiz kardelerdir ve burada da ikisi aka sonsuz n iki g
rn olarak saylrlar/ve tm Veda tarznda ilahilerde Varuna'ya Ari Panteon'unuh yce ba olarak tapmlrken, Mitra
onun ikiz kardei olarak yanndaki konumunu korumutur.
ran'da ise, Zerdt, Ahura ad altnda, Ari Asura-Varuna'nm btn ve kesin stnln zellikle vurgulamtr.
Bylece doal olarak onun ikiz kardei Mitra eiti olarak say
lamazd. Gerekte Mitra Zerdt Gatha'larmda bir kez bile
gememitir, nk kiz Kardei Ahura, ikisinin tm nitelik
lerini kendinde toplamtr. Ama sonraki Avesta literatrnde
Mitra yine Ahura'yla ilintilendirilmi, iki varla birlikte son
suz, yce ve kutsal iki tanr olarak yakarlmtr. Yine de b
tnnde, sonraki Zerdti din biliminde, Hurid (Gne),
Mitra'nm en yakn arkadadr. Sonraki Zerdt din biliminde
Mitra'nn en nemli grevi, Ranu'yla (Adalet) ilintili olarak
"ayrlan ruhlar" iin yarg olarak bulunmasdr. Ve "geni ot
laklarn tanrs" olarak, sulara hkmeden tanr, Aredvisura
Anahita ile ilintilidir.
ok eski alardan beri, ran halk hem Babilliler ve hem de
Msrllarla yakn bir ilikiler iindeydi. Bylece, doal olarak
ran'n Ari dinine bu iki ulustan da "etkiler" gelmitir. Bu l
kelerin ikisinin de -Babil ve Msr- verimlilik ve refahlar b
yk rmaklara, Frat-Dicle ve Nil'e dayanyordu. Bu rmakla
rn her baharn balangcndaki yllk taknlklar, doal ola
rak sular ve verimlilik tanrsna tapnmalar ile yakndan ilin
tili bahar festivaline neden olurdu. Bylece Babil'de Itar ta
pnmasnn ve Msr'da sis kltlerinin olutuunu grrz.
Babil'de Itar klt nceleri astroloji ve byyle birlemiken,

187

Msr'da Isis klt "kusursuz insan", Osiris'in gizemleriyle ka

rmtr. Bylece, Ahameni ran'nda verimlilik tanrs klt
nn, sularn tanrs Anahita'ya tapnmayla birletiini gr
rz. ilki, doann baba tarafn temsil ederken, Anahita, gl
bir soy salamak iin tm erkeklerin tohumlarn ve tm ka
dnlarn rahimlerini artyor saylarak, doann anne tarafn
temsil eder.
Babil ve Msr ile yakn ilikisi olan Hititler de, teki Ari
tanrlar ile birlikte Mitra'ya da tapnlardr. Hititlilerin Aha
meni ran'nda Mitra kltnn geliiminde birletirici olarak
hizmet ettiine inanmak iin yeterli neden vardr.
Ayrca, Yunanistan'dan gelen Dionysos ve Dermeter'e ya
kndan benzer bir bahar klt, farkettiimiz bir ters aknt da
vardr. Hatta bu klt tarih ncesi Girit'te de uygulanm gr
nyor. Yunanistanda bu Dionysos-Demeter tapnmas, her yl
byk sevinle kutlanm ve hep nemli miktarda fuhu, ak
sak konumalar ve sefahat alemleriyle elik edilerek, bahar
enlikleriyle de birlemitir.
Hindistan'da da, klasik Sanskrit eserlerde betimlenmi ba
har festivali, ak festivali (Madanotsava) vard. O, ak tanrs
na ve verimlilik tanrs (Madana) ve ei bereketlilik ruhuna
(Rati) tapnmayla yakndan ilintilidir. Sonraki zamanlarda bu
tapnma kendini tanrsal srtma, Krina ve onun st sac
laryla, zellikle kz Radha tapnmas ile birletirmitir. Bu
sonraki gnmze kadar srmtr ve her yl, baharn ilk do
lunay gnnde, Holi festivali olarak tm Hindistan'da kutla
nr. Ak sak arklar ve kaba tavrlar ve kfrlerin tm, ve
rimlilik ve ak tanrsnn antik festivalinin artklardr.
Bylece, ran'da, ge Ahameni gnlerinde Mitra'ya tapn
mann gittike arttn farkederiz. Daha nceki Ahameni ya
ztlarnda yalnzca Ahura Mazda'ya "tanrnarn en by" di
ye yakarlmtr, ama sonraki yaztlarda Ahura Mazda'ya ek

188

\
olarak Mitra ve Anahita'ya da yakarlmtr. ne de impara
torluk slalesini ve krall kutsamalar iin yakarlr. Herodot
ve teki tarihiler, ran'da onun tasvirinin yerletirildii gr
kemli bir Anahita tapnann olduunu syler. Sonraki Avesta metinlerinden birinde (Yat V), tmnn tarihilerin yaz
dklarn destekleyen, Anahita'nm zel grntsnn ve enfes
giysi ve s s le m e l e r i n i n ayrntl bir betimlemesini buluruz.
ran'da, Ahameni ann sonunda, kitlelerin olduu gibi,
imparatorluk ailesinin dini de Zerdtlkt. Yine de nemli
oranda Babil bys ve yldz klt, Yunan ve Msr'n eitli
kltleri de eklenip kartrlmt. Ve Mitra-Anahita kltnn
kitlelerin arasnda ok gl bir etkisi vard. Ahameni stn
lnn gnlerinde Iranl Zerdtiler, geni imparatorluun
her kesinde ve snrlarn tesinde bile yerlemilerdi. Ve ne
reye gitseler, inanlarn ve adetlerini de birlikte tayorlard.
skender istilas, ran kltr stne gelen Yunan etkisini da
ha da fazla glendirmiti. Ve o an Yunan yazarlar arasn
da, kendi tanrlar ile Iran'nkilerin arasnda yakn benzerlik
ler bulma eilimi vard. Aslnda Yunanllar, ran tanrlarna
uygun Yunan adlar vermilerdir.
Ahameni byklnn anlar uzun yllar boyunca sr
mtr. skender imparatorluunun paralanmasndan sonra,
Pontus ve baka yerlerdeki eitli hanedanlarn tm, antik
Kyros ve Darius slalesinden geldiklerini iddia etmi ve antik
Ahameni inanlar ve adetlerini canl tutmaya almlardr.
Bylece Mitra tapnmas, Anadolu'da kurulmu btn krallk
larda srdrlmtr. Bunun kant olarak, bu yeni krallkla
rn hkmdarlar ve onu izleyen Arsacid hanedannn da,
Mithradates (Mithrdad) adn tadn syleyebiliriz. Bir d
nem (yaklak 10 130), ran'daki tm hkmdarlar bu ad ta
mtr.
Sonra Roma, Bat'daki byk g olarak dnya sahnesine

189

gelir. Ve bir dnem, o ve ran, bilmen btn dnyay aralarn

da paylarlar. Galerius kral sarayndaki bir ran bykelisi,
iki imparatorluun "insan soyunun iki gz" gibi olduunu
sylerken olduka haklyd. Roma'nm gc douya doru ge
nilemeye baladka, Bat'nm ran zerindeki etkisi gittike
artt, ve benzer biimde ran'n Roma zerindeki etkisi de da
ha byk lde duyumsanmaya balad. lk bata, Anado
lu'da yerlemi Iranllar aracl ile, Roma yalnzca ran kl
trnn kenarna dokundu, ama Hristiyan ann ilk yzy
lnda, ikisi arasndaki iliki ok yakn ve ili dlyd. lerleyen
Romallarn nnde Anadolu ve Kommagenedeki nemsiz
ran hanedanlar yok oldu. Ve Romallar nereye girseler, uzak
taki kasabalar ana karargahlarna balayan yol alar yaptlar.
Bylece, Trajanus zamannda (S 98-117), Roma ve Partlarm
Frat'ta yz yze geldiini ve Roma alaylarnn Frat'tan Erme
nistan'a kadar yayldn ve Pontus ve Kapadokya'nm tm
nn Latin dnyasyla sk ilikiye girdiini grrz. Dnte
Roma alaylar, ran dnce ve kltrnden etkilenmi olarak
Anadolu'dan Roma mparatorluunun teki kentlerine getik
lerinde, kendileriyle birlikte Avrupa'nn her kesine ran d
ncelerini tamlardr.
Mitraizmin Roma mparatorluunda yaylmas Kilikya'nm
Pompeus tarafndan 10 67'de alnmasyla balamtr. Plutarkhos, Pompeus'un, "bir Likya volkan, Olympos'un zerinde
tuhaf kurban trenleri dzenlediini ve dier Mitra yandala
ryla birlikte gizli ayinler yaptn" kaydeder. Pompeus'un al
d lkeler Perslerin orijinal ana vatanna -Pers ya da Parsi l
kesi- hem iklim ve hem de toprak olarak benziyordu. Bylece
iki tarafn iftilerinin ounluu, o blgenin (Kilikya) soylu
lar da dahil olmak zere, hem kan, hem de kltr olarak saf
Iranlydlar. Bu Iranllar arasnda, Mitra kltnn, "savalarn
yenilmez tanrs "na kesinlikle tapnlmtr. Bu Iranllarn di

190

ni, Zerdt'n rettii Mazda\ tapmmasyd, ama zamann

aknda olduka deitirilmi ve pre-Zerdtln "doaya
tapnma" dinine yaklamtr. O blgelerin yazl dili SamiArami dilinin bir eidiydi. O dnemin Yunan yaztlarnda, bu
Iranllarn rahiplii, bu rahiplerin zgn adnn bir kopyas
olan Magus diye adlandrlmtr. Kilikya'nm Iranllar tarafn
dan uygulanan bu din Mazda'ya tapma ve Babil inanlarnn
bir tr senteziydi. Ahura Mazda Bel'e (Merodah), Anahita Itar'a ve Mithra ama'a (Gne) benzetilmitir. Ve kukusuz
bundan tr Mitra Romallar arasnda hep Sol Invictus diye
bilinmitir.
Anadolu'da, Dlk (Doliche) kasabasnn yaknnda, ad,
daha sonra Romal yazarlar tarafndan Jpiter Dolichenus ola
rak yazlan bir tanrya taplmtr. Onun zel silah, hem Girit
ve hem de Msr'da sayg gsterilen antik bir sembol, ift az
l bir baltayd. Bu tanr sonra Sami, Baal-amin'a uygun hale
getirilmi (benzetilmi) ve nitelik olarak tmyle Sami olmu
tur. Ama, Kyrus bu blgeyi aldnda, bu antik tanr AhuraMazda'ya benzetilmitir, nk Herodot bu tanrnn "tm
gkyzn temsil etmi ve dalarn doruklarnda ona tapmlmtr" diye anlatr. Post-Ahameni dneminde bu blgede
kk yerel bir hanedan -yar Iranl, yar Yunan- hkm sr
m ve onlar Dlk (Doliche)'n bu antik tanrsn, Zeus
Oromasdes diye adlandrm ve bu tanrnn en yce semavi
blgede oturduu farzedilmitir. Bu ayn tanr, Romallarn
Jpiter Caelus'udur. Romallar da bu zel Jpiter'i Mazda'ya
tapanlarn panteonunun ba olarak tanmlardr. Ve sonra
bu ayn Zeus Oromasdes, Mitra tapnmasyla yakndan ilintilendirilmitir.
Romallarn ilikiye girdii Mitra klt, "Anadolu'nun yerel
tapnmalarnn belli elerini de iine alan, Sami dinbilimiyle
Pers inanlarnn bir senteziydi." Orada Hitit dininden de ki

191

mi etkiler olduu grlr. Bu blgenin Roma istilasndan n

ce, orada Yunanllar hakimdiler ve bu klt kendi usullerine
gre deerlendirmi ve kendi gizemlerinden kimi ritelleri be
nimse tmilerdir. Bu "yabanc" etkilerin tmne karn, Mitra izm belli bir oranda Keldani (Babil) dinbilimiyle karm ola
rak, kendi z Zerdt Mazdakizminde kalmtr.
Yunanllarn asla Mitra tapnmasndan holanmamalar tu
haf grnse de bunun nedenleri anlalabilir. yleki: (i) Yu
nanllarn Iranl olan hereyden kaltsal nefreti, (ii) onlarn
kendi rk gururu ve buna bal olarak dar grllkleri, ve
muhtemelen de (iii) mistik sembolizme kar ruhsal yetersiz
likleri, ve (iv) Mitra mezhebinin alad disiplin konusunda
ki yeteneksizlikleri. Yine de ran'n MakedonyalIlar tarafndan
istilas, Mitraizmin son ve kesin biimlendirilmesine nclk
eder. Makedon istilasyla kkrtlan moral ve dini mayalanma
dneminde, kesinlikle Mitraizm aa yukar son eklini al
mtr.
Romallarn kabul etmesiyle, klt ok byk hzla yaylm
tr. Onu Tuna ve Ren kylar boyunca izleyebiliriz. Onun iz
lerini ngiltere'deki Roma surlarnda, Byk Sahra'nm snrla
rnda ve ayrca Ispanya'da Asturias vadilerinde buluruz. Roma
mparatorluu ve Akdeniz ticareti (zellikle dousundaki Asyal Levanten tccarlarn ellerinde) bu kltn yaylmasna
nemli lde yardm etmitir. Mitraizm misyonerleri byk
bir oranda Romal aristokrat ailelerindeki kleler ve erkek
hizmetkarlardr. Klt o kadar hzl yaylmtr ki, S 367'de
Tuna zerindeki bir tapnan en kutsal yeri, Mitra'ya "mpa
ratorluun koruyucusu" olarak adanmtr (fautori imperii
sui).
Mitraizmin, ran'dan yaylan bu akmn yannda, ran'n g
neyinden ve batsndan yaylan baka bi ran kltr akm da
ha vardr. Bu zellikle tr insan ekiyordu: (i) Tren albe192

niine kaplmlar, (ii) zevklerden\el etek ekmi ve mistik

eilimleri olanlar, ve (iii) entellektel dnceli olanlar. s
kenderiye'deki byk kitapln, Iran kltrnn bu yannn
yaylmasnda byk pay vardr. Mitra klt, bir ekilde, zel
likle Roma savalarn etkilemi, onlarn disiplin duygusu ve
yiitliine hitap etmitir. Isa'nn nc yzylnda ran kl
trnn bu iki akm birlm gibi grnyor. rnein, Porfir'in Mitra gizemlerini ok iyi bildii kadar Zerdt'n "Keldani ilmini" de bildiini grrz. Bu zamandan balayarak,
sonraki tm Platonistler, hem Zerdt kehanetlerinin, hem de
Mitra gizemlerinin derin rencileridir.
Roma imparatorluundaki yaygn etkisine karn, Mitraizm
Bat'nm iman olarak saylmamtr. Roma Imparatorluu'nun
dini olmay, hemen hemen baarm, ve bunu gerekletirir
ken de, Roma putperestliinin zerinde Hristiyanln son
byk zaferi iin yolu amtr. Aslnda Konstantin'in tahta
kndan az nce, Mitraizm tmyle ancak yenilmitir. Bu din
sonunda yenilmitir, nk "Hristiyanlk Sezarlarm tahtna
km ve Hristiyanlk Sezarlamtr." Mamafih, Mitraizmden Hristiyanla gei, birden bire olmam, nk Mitra gi
zeminin yerini alan sa gizemi de ayn nemli konuyla, yani
insann kusursuzluuyla ilgilenmitir.
Mitraizmi eski durumuna getirmek iin dnme Julien tara
fndan yaplm son bir giriim vardr, ama o da baarsz ol
mu; ve Julien'in lmnden sonra bu din Bat'da azar azar
gzden kaybolmutur. ran'da, doduu lkede, "grnmez
tanr" Mitra'ya tapnma yerini Ari Verethraghna's, Sasani
Behram', "savalarn ve zaferin tanrs"na brakm ve byle
ce antik Mitra klt Dou'da da gzden kaybolmutur. Ama o
tmyle yitmeden nce, antik Mazda tapnmas Hristiyanlk
ve Budizmin en iyi eleriyle karm olarak, st kapal bir
biimde eklektik Mani klt eklinde yeniden ortaya km

193

tr. Mani'nin dini de yaamn mutlak safl, insann disiplini

ve kusursuzluuna byk nem vermitir. Mitraizmin ran'da
kesin yitii kukusuz slam istilasndan ve Mazda tapnmas
nn antik mistik ilminin slami retilerle sentezinden tr
olmutur. Hi kukusuz Mitraizmdeki tasvirlere tapma, slami
dnceye taban tabana ztt ve bu Mitraizmin ran'da son yok
oluunu hzlandrmtr. Yine de, insann tanrsalla katlma
snn antik nedenleri baka bir klkta, seven ve sevilenin sen
tezi olarak olaanst Tasavvuf iirinde srmtr.
imdi Mitraizm'in niin byle yaygn bir etkisi olduunu ir
deleyebiliriz. Kltn, antik dnyann en byk imparatorlu
unun paralann izleyen aklc ve ahlaki kargaa gnlerin
de kristalize olmaya baladn grmtk. Yasay, dzeni ve
disiplini -zellikle Roma'nn sava akl- seven Roma dn
cesi, Perslerin tuhaf dini disiplinlerine verdikleri nem ve uy
guladklar iddetten zellikle etkilenmiti. Persler dnya fa
tihleriydiler ve bylece kendine hakim ve disiplinli olmann
deerini anlamlard ve pratik Roma akl, geni imparatorluk
larnn ynetim ve kontrol iin bu erdemin deerini anlam
t. Roma dini oktan beri uslu, ciddi ve ar balyd; bylece
onlarn riteli yalnzca Roma'nn yal kendini beenmi aris
tokratlarna uyuyordu. Ama ayn zamanda bu nedenlerden
dolay Roma'nn putperest dini halk kitlelerini ekmede baa
rsz oluyordu. Bu sonrakiler, ilk olarak Suriye'den gelen ilkel
ve daha duygusal bir kltten etkilendiler; ama Mitra tapnma
syla karlar karlamaz hemen susuzluunu ektikleri ve
yllardr aradklar eyin ne olduunu anladlar. Burada kendi
leri kadar mkemmel bir ulusun klt vard, ve o Roma gn
lne ok kutsal gelen dzen ve disiplini alyordu. Tmnn
stnde o, "bireyi idare eden ve devler n mutluluuna katk
da bulundurtan, kullanl bir din arzusunu" doyurmutu.
Mitraizm, Roma dinine Perslerin zorunlu ahlak bilimini -as194

keri bir ulusta ok deer verilen birey- sokarak yaam ala

d.
Mitra, n tanrs, gereklik ve adaletin tanrs olarak hep
kt birine karyd. Bylece inancn kefili ve ant iilmi s
zn koruyucusuydu. Bylece Mitraizm yandalarn samimi
yet ve balla zorlad ^Taraftarlarna, imdi onur szcy
le anlatlan, bir doruluk ykmll getirdi. Buna ek ola
rak, Romallarn geni ve heterojen bir imparatorluunda ger
ek bir balayc olarak beraberlik ruhu, grubuna ballk ve
gerek kardelik yaratt.
Sonra, saflk ideali vard. Mitra, her eit pisliin dman
olarak, ideal ve kusursuz bir insan olarak durmutu. Kutlama
lar ve din ulularna verilen nvanlarn tm, derece derece
saflk idealini vurgulamaya eilimliydi. Roma mparatorlu
unda da kabul edildii gibi, bir zellik Mitra idealini dierle
rinden ayrr ve bu da onun kesin safldr. Osiris'in sis'i,
Bel-Merodah'm da ei vard, ama Mitra hep tek, ve bekard.
Ge Ahameni gnlerinin arkada Anahita tmyle atlmt.
Yabanc lkelerden ithal edilmi verimlilik kltnn arlk
lar, kusursuz iffet taraftarlarnda doal bir tepkiye neden ol
mutu. Bylece Mitra, terimin gerek anlamyla Sanctus'tu.
Bahar festivalinin sefahat alemlerinin yerine, imdi Roma'da
Mitraizmin iffete saygs vard.
kiz ruhlarn Zerdt retisi, her bireyi yaam savanda
bir asker yapmt ve bylece Mitraizm "bireysel aba ve insa
ni enerjinin geliimi iin zellikle uygundu." Bu, Roma'da
herkese, hem kle, hem de efendiye uymutu. Gnaha ar
ya ve etin kkrtmasna diren, iyi ve ktnn sonsuz sava
nda byk kahramanlklar olarak grlm, ve herkes "g
rnmez" Mitra'nn ordusunun bir askeri olmaktan gurur du
yuyordu.
Tmnn stnde, Mitraizm yenilenmenin, ruhta yeniden
195

domann gizini retmiti. O, insan tanrsallnn tam boyu

na erimenin yolunu gstermi ve ritelinin tm bu amac
aklamak ve bireyin sonunda babasyla bir olmasnn admla
rn gstermek iin bilinli olarak planlanmt.
NOT: Bu denemedeki alntlarn ou Franz Cumont'un
"The Oriental Religions in Roman Paganism" (Open Court Pub
lishing Co., Chicago, 1911) ve G.R.S.Mead'm "Echoes from the
Gnosis", Cilt V, "The Mysteries ofM ithra" (Londra, 1907)'dendir.

196

MANHEZM (MANCLK)

Sasani Hanedan, tm byk grkem ve debdebeli d grn

yle ran' drt yzyldan fazla (S 226-642) ynetmitir.
Ama, Islamn yeni kutsal kitabndan ilham alan l Araplaryla karlar karlamaz, bu geni ve kusursuz yap ksa za
manda paralanmtr. Sasani hakimiyetindeki ran'n toplum
sal yapsnda kkl bir yanllk vard. Sasanilerin grkemi ve
byk askeri baarlarnn altnda gizlenmi rmenin to
humlar ylece duruyordu. Drt yzyllk Sasani hakimiyeti
nin tm boyunca, Zerdtlk "lkenin resmi dini" olmay
srdrmt, ama tarihiler eitli "aykr dnceli tarikat
lar" dan da sz ederler. Grnte bunlar bastrlmt, ama
"burada bir karara varmak iin gerekli malzemeden yoksu
nuz, nk Ortodoks retinin zaferi ondan tremi grle
rin ounu unutulmaya mahkum etmitir." Zerdt Orto
doksluunun bu grnteki baarsna karn, zaman zaman
olduka fazla sayda "aykr dnce" ortaya km ve bunlar
197

kitleler arasnda gerekten olduka nemli karlklar bul

mutur. Byle aykr dncelerden biri Sasani ann tam
balangcnda Mani tarafndan ilan edilmi, ve bir dieri ise
aa yukar Sasani hakimiyetinin sonlarnda Mazdakm orta
ya koyduu "aykr dncedir." "Manieizm ve Mazdakizm
gibi byle aykr dnce hareketlerinin varl, ran'daki ulu
sal inancn son yklnn belirtisi olan rme tohumlarnn
varlnn gstergesi saylabilir."
Sasani Hanedan, S 226 ylnda Sasani ailesinden Ardeir
Papakan tarafndan kurulmutur. Ardeir, karde kym m
cadelelerine ve ran'n Arsacid (Parth) hkmdarlarnn dine
aykr kt ynetimine kar gelien ulusal ayaklanmann ba
n ekmitir. Arsacid hkmdarlar szde Zerdti'ydiler,
ama lkeleri ve dinlerinden ok kendi g ve durumlarn d
nyorlard. Siyasal olarak tm dnyann gz nnde ulus
ok ac ekmi, lkenin bakenti bir yzyl boyunca kere
den fazla Romallar tarafndan zaptedilmi ve yamalanmtr.
Bu utanca ek olarak, Ardeir ve onun yandalarn en ok in
citen, Arsacid hkmdarlarn "dind" ve kt ynetimiydi.
Ardeir, halkn, lkeyi ykmn kenarna gtrdne inand
Arsacidlere kar oluturduu ulusal harekete bakanlk et
mitir.
Ardeir'in hakim olduu Pers ili, antik Zerdt inancndan
canl kalan hereyin merkezi ve yeniden dzene sokulduu
yerdi. Ardeir ve yandalar, ancak antik dinin yeniden kurul
masyla dengeli bir dzenin kurulabileceine ve halkn mutlu
olabileceine inanyorlard. Bu cokuyla yanan Ardeir antik
Zerdt imannn yeniden kurulmas ve lkede saf Ari tarzda
bir hkmetin oluturulmas hareketlerini ynetmitir. Arde
ir'in kendisi rahipti ve rahiplii atalarndan ona miras kalm
t. Tm ulus, arsyla ayaklanm ve Ardeir iki amacnda da
tmyle baarl olmutur. Ve S 242'de ldnde, yeni kur
198

duu imparatorluu olu ahpur I'e brakmtr. Oluna "va

siyeti" aadadr:1
"Krallar onur verdiinde
"mana u halde o ve kraliyet kardetir, ,
"nk karmlar/Jsbbylece sylersiniz: '"Onlar tek harmam giyer1diye. man dayanamaz
"Tahtsz ne de krallk kalr
"mansz; iki para ilemeli kuma
"Oluturulur tmyle birbirine rl
"Bilgelerin nnde...
"Her biri gereksinir tekine, ve grrz iftin
"yilikte birletiini."
Bu inanla Ardeir, ran'da tam bir teokrasi oluturmutur.
Kendisi de bir rahip olarak, imannn buyurduu tm kark
tren usullerini skca izlemi, ve cokulu ve samimi bir inan
sahibi olarak, imparatorluunu dinin salam temelleri zerine
oturtmutur. Bu, onun ve Sasani a boyunca baslm tm
madeni paralar inin zerinde aka betimlenmitir. Her ma
deni parann arkasnda, iki yannda tam silahl birer insan fi
grnn durduu bir ate suna grrz. Bunlardan biri kra
liyeti, dnyevi gc ve teki ruhsal gc temsil ederek, Dasturan-Dastur'u (imparatorluun yce rahibi) betimlemitir.
Bunlar "iki kardetirler."
Ardeir I'in kurduu bu teokratik devlette, oktan saklan
m rmenin grnmez tohumlar duruyordu. Byle bir te
okratik yap doal olarak zel bir dinin rahipliine ayr bir
arlk verir ve zel inanlar ve dogmalar topluluuna da ayr
bir nem verirdi. Ahamenilerin ynetimi altndaki imparaI ran'n ulusal destan ehname, bunu gzel Pers iirleriyle vermitir. ngilizce e
virisi W a rn e r kardeler tarafndan yaplmtr (Londra, 1912), Cilt vi, sf.286-287.

199

torluk Sasanilerinkinden ok daha byk olmasna karn,

onlarn dini politikalar, uyruklarnn eitli inanlarna kar
tmyle hogrlyd. br yandan, Sasaniler, dayanma ve
birlii, inan benzerliinde (en azndan uyruklarnn oun
luunun) baarmay denemi ve devlette zel bir imana ve bir
grup dini uygulamalar ve dogmalara kesinlikle daha nemli
bir yer vermitir. Zerdtilie balanan bu stn yer, doal
olarak Zerdt din adamlarnn kendilerini Tanrnn bir eit
"seilmi insanlar" olarak dnmelerine nclk etmi ve
yavaa ama kesinlikle onlara tm teki inanlara kar ho
grsz bir ruh eklemitir.
Yeni eklektik Mani imannn ilk duyurusunun Sasani hane
dannn kurucusunun olu ve ardl ahpur l'in Ktesifon'da
(20 Mart, S 242) tahta kt gn yaplmas gerekten ok
nemlidir.
,
Mani'nin yaam boyunca anavatannda bu yeni inanca kar
, "Ortodoks Zerdtlk, batya Roma'nn imparatorluk top
raklarna yaylrken, Ortodoks Hristiyanlk tarafndan yapl
d gibi savalm ve nefret edilmitir." sa'nn yirminci yz
ylnn balangcna dek Mani ve retisi hakknda tm sahip
olduumuz bilgi bu iki kaynaktandr ve daha fazla birey yok
tur. Zerdti rahiplii onu, "insan biiminde zebani" ve "sakat
eytan" (nk topald) diye adlandrm ve Hristiyan yazar
larn ifadeleri de ayn ekilde aalaycdr.
1902-1903'te Orta Asya'da Turfan blgesine ilk aratrma
grubu Grmvedel ve Huth bakanlnda Berlin'den gnderil
mitir. Bunu 1904'te, Le Coq'un ynetiminde bir kincisi izle
mi ve bir ncs Le Coq ve Grmvedel'in nclnde ol
mutur. Bu nc, 1905'ten 1907'ye kadar ii srdrm ve
Berlin'e Manici metin paralarndan "gerek bir kayp hazine"
ile dnmtr. Turfan'dan gelen bu dokumanlar, Mani iman
nn zgn yaptlarndan paralan, ve bir zamanlar yaygn Ma
200

ni yaznnn nemli blmlerini ierir. Bunlar, Pehlevi lehe

sinde, Sodca, eski Trke ve incedir. Tm deifre edilmi
ve ustalkla yayma hazrlanarak evrilmitir, ve Mani'nin yaa
m ve >fetilerini nemli lde aydnlatmtr. Bunlardan
"Maniheizmin, yalnzca bir tr Zerdtln kolu ve Hristi
yanlktaki eitli dine aykr hareketlerin kkeni olmad,
ama Orta ve Dou Asya'nn dini yaamnn yzyllarca bir un
suru olduu" sonucunu karabiliriz.
Mani Iranlyd ve muhtemelen bir Zerdti olarak bytl
mt. Babas olduka bilgili ve aka din konularna semeci eilimi olan zengin bir adamd. Mani S 216'da domutu.
Yirmi yanda dinsel bir gr vard ve tanrsal vahiylerden
ilham alarak yeni bir peygamber olarak ortaya kmt. aba
s, "znde semeci, ulusal snrlarla kstlanmam, ama ev
rensel olarak benimsenmesi gereken, kendi idealist cokusun
dan ilham alan, yeni bir din oluturmak iin eitli mevcut
dinlerin elerinden bir sentez" yapmakt. Baka trl syle
yecek olursak, Mani'nin zlemi, gnnn bilinen inanlarna
dayal, birlemi bir imandan geerek, Dou ve Bat dnyasn
sk bir birliktelie gtrmekti.
Mani'nin retisi bilerek yaplm bir sentezdir. "Uygula
maya geldii gerekliin nc aklayclar" olarak sayd,
Zerdt, Buda ve sa'ya borlu olduunu zellikle kabul et
miti. Zerdtilikten, iyi ve kt sorunsalnn temeli olarak,
ruh ve madde arasndaki ana savam retisini almt. Buda
retilerinde, her yerdeki insanlar tarafndan benimsenmesi
gereken, yaam ynetimi iin ana dersleri bulmutu. Ve Isa'da,
"yaamn dorulanm idealini" tanmt. Yaayan eski Babil
inanlar ve Hinduizm kuramlarn birletirerek retisine ek
lemiti. Ve retisinde, Gnostik ve Neo-platonik kuramlarn
gl bir karmnn da izleri vard. Mani'nin retisinin se
meci z, herhangi bir inanca sahip olan bir insann onu be
201

nimsemesini kolaylatrmtr, nk onlar kendilerini zgn

inanlar olan bir cemaat gibi tantmlardr. Bylece, Ma
ni'nin retisi nce iyi karlanm, ve Kral ahpur 1 bile onun
dostu ve koruyucusu olmutur.
Ama bu yeni reti, Ortodoks ve dar kafal Zerdt rahipli
ine oka uymamtr. Mani'nin grlerine olan muhalefet
gn gn artarak glenmi ve sonunda ahpur I, Mani'ye l
kesini terk ederek srgne gitmesini salk vermitir. Mani,
bylece ran' terk etmi ve in dahil olmak zere, yllarca
tm Orta Asya'da dolanmtr. Bu gezdii yllarda, sonradan
yazlacak olan retilerine son biimini vermitir. retisi
hzla Orta Asya'da yaylm ve inliler arasnda nemli sayda
yanda olmutur. nanc yaklak sa'nn 17. yzylna dek
Dou'da srmtr.
Mani, S 272'dp ahpur I'in lmne kadar srgnde kal
mtr. Sonra ran'a geri dnm ve ahpur l'in ardl Hrmz
I tarafndan iyi karlanmtr. Ama ksa bir saltanattan sonra
(S 272-273) Hrmz 1 lnce, ardl Behram I, Mani'ye g
l nefretini onu korkun bir biimde ldrerek gstermitir.
Yandalarna acmaszca zulmedilmi ve Mani iman tm ran
mparatorluunda yasaklanmtr. Bylece, onlar batya ve g
neye doru g etmilerdir. Din Msr'dan geerek Afrika'nn
tm kuzey kysnda yaylm ve oradan Sicilya ve Ispanya'nn
iine girmi ve bylece tm Avrupa'ya yaylmtr. Birka yz
yl boyunca, Hristiyanln eitli "dine aykr" cemaatleri gi
bi gizlenerek tm Avrupa'da etkinliini srdrmtr. ok
nemli bir Manici, sa'nn kilisesinde etkin olmadan nce,
genliinde bu imanla bym St.Augustindir. Bulgaris
tan'da Maniheizm, Bogomiller (Tanrnn sevileni) cemaati ola
rak grnr, talya'da, baka bir "aykr" cemaat, Cathari ola
rak grnmtr.
Bu din son olarak, oradaki ortodoks Katolikler tarafndan
202

acmaszca katledilen, Gney Fransa'daki Albigensler arasnda

gnilr.
J b ou'da Manicilerin kalesi Uygur krallyd, ve Uygurlar
kendi krallklarn yitirene kadar dinginlik iinde gelimitir.
in'de yava yava yok olmulardr.
Mani'nin ana retisi, iyi ve kt arasndaki savamdr. Bu
nun nedeni, ona gre, balangtan beri ikiz ilkelerin varl
dr, ve savam tm sonsuzlukta srecektir. Mani, n ruh
ve bylece "iyi" ve karanln, madde ve sonunda "kt" ol
duunu retmitir. Mani ana "a" tanmtr. lk "a",
iki ilkenin tmyle birbirinden ayrld, bu grnen evrenin
varolmadan ncesiydi. kinci "a", imdiki amzda, karan
lk, blme duvardan geerek n blgesine birden alm ve
bu evrensel uyumazlkla sonulanmtr. on tamamlanmay
greceimiz nc "a", hakikat ve n son zaferini ve ilk
"a"daki gibi, n krall ve karanln krallnn tm ay
rlmasn getirecektir.
Mani'nin kozmolojisi karmak ve oka dseldir. Karanl
n gleri n krallna zorla ilk girdiinde, tm dnyevi
ktlkler balamtr. Karanln bu aknm pskrtmek
iin, yce tanrlk byk gc "armtr." Bu byk
glerin ncs Mitra'nn zelliklerini ierir grnr.
Mani, cinsiyetlerin ayrlmasn zellikle kt birinin ii ola
rak saymtr. "eytani amac bu yolla, dnyevi gvdenin ba
larndaki srekli hapsetmekti." Ve bylece eksiksiz cinsel
saflk ve bekarlk gereksinimini vurgulamtr. Dinin kuralla
rna uygun ve yalnzca zevklerden el ekmi bir yaam yoluy
la, biri bu kusursuzlua eriebilir. Mani, her insanda n bir
kvlcm olduunu ve orada son kurtulu umudumuzun yat
tn retmitir.
Mani izleyicilerine, eitli sralanm "dzenler" hazrlam
tr. Kadnlar zgrce bunlarn iine kabul edilmitir. Bu "d
203

zenler" Budizmde bulunan dzenler ynnde modellenmitir.

Mani, yandalarm "duvarsz manastr dzeninin" temsilcileri^
olarak rgtlemeye abalamtr.
Mani izleyicileri iin ayrca "buyruklar" datmtr. Bunlar,
Ahdi Atik, dan zerindeki vaiz ve Budizmde bulunanlara
ok benzerdir. Uyulacak bu buyruklar stn tanrlk iin sev
gi, her insandaki sonsuz ge iin sayg ve insanln byk
hocalarnn tanrsal ilhamnn tannmas olmutur. Bunlara ek
olarak, Mani, dnce, sz ve edim saflnda srar etti. O, ko
ulsuz olarak tm sava durumlarna karyd.
Mani, insann kusursuzluuna sk skya inanrd. Kuralla
r izleyerek herkesin "gittike kusursuzlua doru ilerleyece
ini ve hereyden sonra, karanlk maddeden ayrlacak tm
ltl paracklarn; en sonunda yeniden n krallna d
neceini retti."
Maniheizm imdi "ldr", ama o gerek bir dindi ve tan
rsal saylan kurucusunun idealleri ve yksek ilkelerinden il
ham alarak, ok sayda yandalarnn yaamlar zerinde, bin
lerce yl ok etkili olmutur."
NOT: Bu denemedeki alntlar A.V.W.Jackson'm "Researc
hes in M anichaeism with special reference to the Turfan Frag
ments" (Columbia University, New York, 1932) ve ayn yaza
rn "Zoroastrian Studies" (Columbia University, 1928)'dendir.

204

MAZDAKZM

Mani'nin semeci iman, Sasani toplumundaki rme to

humlarnn gstergesi olduu gibi, Mazdakn retisi de, Sa
sani mparatorluu'nun ilerledii kanlmaz kn gster
gesiydi. Mani, ran'da Sasani hkmdarlnn oluumundan
bir kuak sonra gelmiti; Mazdak ise, imparatorluun Araplar
tarafndan yklmasndan yaklak bir yzyl nce, bu hkm
darln sonlarna doru ortaya kmtr. ki hareket de k
kenlerinin lkesinde iddetle ve acmaszca skp karlm,
ve grnte, teokratik devlet otoritesi gereinden ok korun
mu gibi gzkmektedir. Ama, Mazdakizme kar zafer ksa
mrl olmutur. Bu iki hareket arasnda baka bir benzerlik
daha vardr: Zerdti, Hristiyan ve slamc yazarlar ikisine
kar da snrsz hakaret yadrmtr. Bu dmanca yazlar
Mazdakm retileri ile ilgili biricik bilgi kaynaklarmzdr.
Mani konusunda bol miktarda yeni ve deerli bilgi 1902'deki
Turfan buluntularndan sonra gnna kmtr. Bunlar
205

Mani'nin gerekten byk bir kii ve yeni bir imann kugtfctn

su olduunu gstermitir. Ama Mazdak'a eski saygnln ge
ri vermek iin henz byle buluntular ortaya karlmamtr.
Yine de Mazdakizm, Sasani ran toplumundaki derin kan
seri gsteren bir belirti olarak grlebilir. Dolaysyla, bu ha
reketi "sonularndan onlar bileceksiniz" atasznde bulu
nan ilkeyi kabul ettikten sonra yarglamalyz.
Sasani hanedannn kurucusu tarihin stn insanlarndan
biriydi. Doutan liderdi ve lkesini ve halkn yenilenmi bir
yaama doru gtrmtr. Kararl bir insan olarak, grevini
tmyle yerine getirmi ve oluna yeni kurulmu bir impara
torluk, yenilenmi bir din, ve grevini tamamlamaya hazr
yzlerce iyi eitilmi ve cokulu erkek ve kadn brakmtr.
Kurucu Ardeir I'in olu ahpur I, babas kadar deerliydi,
nk o da ortalamann ok stnde, byk bir liderdi. Yeni
imparatorluu oluturmu ve Zerdtilii canlandrma gre
vini, ilgili herkesi honut edecek ekilde tamamlamtr. ma
n ve kraliyeti kardeleri sayarak ballkla babasnn dn
yerine getirmitir.
O, skca ve deimesine izin vermeyerek yeni kurulmu
Sasani mparatorluunun teokratik yapsn oluturmutur.
Bylece, Zerdti rahip snf, yalnzca kraldan sonra gelenle
rin sahip olduu bir gc elde etmitir. Ve doal olarak ran'n
toprak sahibi aristokrasisi de siyasal bir g ve kazan pay
salamtr.
Tabii ki, ran toplumunun bu iki byk grubunun -Zerd
ti rahipler snf ve toprak sahipleri- kitlelere zulmetmesini ne
Ardeir I ne de ahpur I asla amalamamtr. Ve tepedeki kral
gl olduu srece, bu snflar kontrolnde tutabilir ve on
larla kitlelerin arasnda durabilirdi. Hem Ardeir I, hem de
ahpur I, krallarn adil olmalar kouluyla, kitlelerin devlete
tam destek vererek bal kalacam anlamlard, bylece bu
206

iki hkmdar da uyruklarnn en sradanna bile adil davranldn grmek istiyorlard.

Ama bir kez tepedeki kraln gl eli uzaklatrldnda,
bu iki gl grup doal olarak, kitlelerin zerinde kendi g
lerini salamlatrmay ve yeni ayrcalklar kazanmay dene
milerdir. Mamafih, Zerdti rahipler snfna hakszlk etme
mek iin, ran'da Hristiyanln yaylmnn yeniden canlanan
Zerdt dinine srekli ve gittike artan bir tehdit olduu be
lirtilmelidir. Bu zorluklara ek olarak Hristiyan Roma impara
torluu srekli byyen tehdit edici ve saldrgan bir hal al
yordu. Roma, ran'la savamak iin hep bahane aryordu, ran
ise sava iin hibir mazaret peinde deildi. ki imparatorluk
arasnda stratejik bir konuma sahip Ermenistan, Ermeni Zerdtiler ve Hristiyanlarn dini ekimelerinden tr para
lanmt; ve ikisi de teokratik olan Roma ve ran iin, Erme
nistan'daki olaylar nerdeyse her zaman sava nedeni olmu
tur. Ve bu savalarda toprak sahipleri, ran'n zaferini sala
dklar iin hep nemli unsurlardr. Ve bylece hem Zerdti
rahipler snfnn ve hem de Iranl toprak aristokrasisinin g
cn gn be gn daha salam ve daha sk yerlemi bir geli
im iinde buluruz. Kral babacan ve uysal bir adam olduu s
rece, bu snflarn ikisi de kazanlarm iyice pekitirmi ve da
lla ounu elde etmeyi denemilerdir. Ve bunlarn tm kitle
lerin zararna olmutur.
Ardeir I ve ahpur I kitlelerin adil bir paylam elde etme
leri iin ellerinden gelen hereyi yapmlardr. Ama onlar git
tiinde, menfaat sahiplerine devleti kendi iradelerine gre
kullanmaya yetecek kadar zaman kalm, srayla gelen daha
gsz insanlar imparatorluu S 272'den 309'a kadar ynet
mitir.
Sonra tarihte tek olan ahpur II (Byk) gelmitir. O, baba
snn lmnden sonra domu bir ouldur, ve domadan
207

nce imparatorluu miras almtr. Menfaat sahipleri doal

olarak olduka uzun sren bir ocukluk dnemi (en azndan
on be yl) beklentisi iindeydiler ve bebek kraln karakterini
kendi amalarna uygun olarak ekil verme umutlar vard.
Ama ahpur bir stn insandr, kendi slalesinden ilk iki h
kmdardan bile daha byktr ve ok erken bir yata kendi
ne gre bir kafas olduunun ve istedii hereyi elde edecei
nin ve insanln su katlmam bir lideri olduunun ak be
lirtilerini vermitir. ahpur II, Zerdti rahipler snfnn ve
toprak sahiplerinin gcne gem vurmay istemitir, nk
onlar denetimsiz brakrsa olacak tehlikeleri deerlendirecek
kadar aklldr. Ama ran dndaki baka olaylar onu rahip s
nf ve aristokrasiyle ayn yanda olmaya zorlamtr. Roma im
paratoru Konstantin, Hristiyanlk hevesiyle coarak, kendini
dnyadaki (tabii ki ran'daki Hristiyanlar da dahil) tm Hris
tiyanlarn ruhani reisi ilan etmitir. Bu, Sasanilerin en gurur
lusu ahpur H'nin kabul edeceinden fazla bireydi. ran'n
zavall Hristiyanlar kendilerini ok yanl bir konumda, ken
di lkelerinin kralna ve imanlarnn bakan Roma imparato
runa kar, iki ballk arasnda paralanm buldular. Ne za
man ran ve Roma arasnda sava olsa (ki bu hemen hemen
hep oluyordu), ran'n Hristiyanlar dman ve hain olarak
grlm ve bedel demek zorunda kalmlardr. Bu, menfaat
evrelerine, ahpur H'nin gcenmi gururuyla desteklemedii
Hristiyanlara kar iddetli kym uygulamalan iin iyi bir fr
sat vermitir. Bylece ahpur II, uzun saltanatnn (yetmi yl
sren) tmnde, menfaat sahipleri gl krala karn az ya da
ok kendi karlarn korumulardr.
ahpur II 'den sonra uzun bir sre ok sradan krallar gel
mitir ve bir yzyldan uzun bir zaman (S 379-487) sresin
ce gerekten ortalamann ok st; de bir tek kral vardr. O
da, Behram V'tir (Behramgore, yabanl eein avcs), ama o da
208

zamann ounu Hunlarla savamakla geirmitir. Behram

V'in gnlerinde geen nemli bir olay, ran Hristiyan Kilise
sinin Ortodoks Bizans Kilisesinden kesin ayrlmas olmutur.
Hristiyanlar ve Zerdtiler arasndaki i kavga ahpur H'nin
gnlerinden beri hep artan kyclk ve iddetle srmtr.
Binlerce insan yaamlarn yitirmitir; Iranl erkekler, kesin
likle, lmne kan dkmlerdir. Ama, ran Hristiyan Kilise
si Bizans Kilisesinden ayrldktan sonra grece bir bar gel
mitir. Yine de her iki yandaki nefret ve banazlk o kadar b
ykt ki tmyle yok etmek iin ok uzun bir sre gerekmi
tir. iddetli polemik yazlar iki yanda da srmtr.
Bu arada kitlelere menfaat sahipleri tarafndan acmaszca
zulmedilmi ve yoksulluk ve sefilliin en derinine batmlar
dr. Firuz I'in Hunlara kar baarsz savalar sregelen ho
nutsuzlua eklenmitir. Firuz I'in lmnden sonraki ran'n
koullar, Fransz Devrimi arefesinde Fransa'da ve Birinci
Dnya Savann sonunda Rusya'da hkm srenlerle nerdeyse ayndr. Bu zulm yzyllarnn sonular, almasna S
488 dolaylarnda balam Mazdakn devrimci ve komnist
vaazlarnda hemen grnmtr.
Ama biz ran kitlelerinin toplumsal koullarn, Mazdakn
vaazlarndaki ar iddetli dili ve retilerinin gittii arlk
lar inceleyerek tahmin edebiliriz. Daha nemlisi Mazdakn
retisinin kitlelerce kabul ediliinin ar hzdr. Birka ay
sresince yandalar yz binlere ulamtr: Ve geni impara
torluun her blgesinde onlar hkmdardan balayarak aa
ya doru toplumun her kesimini ekmitir. O zamanki kral
Kubad'dr (IS 488-531) ve balangta aka bu yeni retiye
sempatisini ilan etmitir. Ama menfaat sahipleri cidden rahat
sz edilmi ve o kadar fazla tedirgin olmulardr ki kral birka
yl sreyle tahtn brakmaya zorlanmtr (499-501).
Charles Dickens, devrimler ve nedenleri arasndaki ilintiyi
209

gsterdii A Tale o f Two Cities' in (ki ehrin Hikayesi) son b

lmnde harika bir pasaj vardr. Giyotinin mutsuz kurbanla
rn Paris'in sokaklarndan geerek tayan alt mahkum ara
basn tanmlarken yle syler:
"Alt mahkum arabas sokaklar boyunca gider. Deitir
bunlar geriye eski durumlarna sen gl sihirbaz, zaman, ve
dnsn onlar arabalarna grkemli krallarn, araba takmla
rna feodal soylularn, sslenme masasna prldayan kt ka
dnlarn, babamn evi olmayan, ama hrszlarn sna, mil
yonlarca a iftinin kulbeleri olan kiliselere. Hayr; yaratc
nn kararlatrlan buyruuyla halleden byk byc, asla
tersine eviremez dnmn." Sonra yle ekler:
"Ayn ekilerle biimlendir insanl, ve o kvrsn kendini
ayn ikence edilmi formlara. Ek agzl ar serbestliin ve
zulmn tohumlarn yeniden ve verecek o kendi trne uy
gun ayn meyveleri." Gerekten bu meyvelerden bileceksiniz
onlar. ran'da ekilmi tohumlarn tarihi kaytlarna sahip de
iliz, ama, Tanrnn yasalarnn anlam varsa, tohumun doa
sndan karabileceimiz iren meyvenin bizde pek ok kan
t var.
Mazdak, tarihteki ilk Bolevik olarak tanmlanabilir. Ger
ekten, Bolevikler kimi ynden Mazdak'la karlatrlmca du
yarsz saylabilirler: O- komnizmi yalnzca dnyevi mallar
zerine vaaz etmemi, ama ayrca erkekler arasnda kadnlarn
eit blmn de savunmutur.
IS 501'de Kubad yeniden tahta knca, geirdii deneyim
den akllanm olarak, Mazdakitlerden ak desteini ekmi
tir. Mazdakizmin korkun aacnn gelitii tohumu, kuku
suz tanm ve saltanatnn kalan otuz yln kitlelerin koulla
rnn daha dayanlabilir olduunu grmek iin elinden gele
nin en iyisini yapmtr. Ama M .dakzmin asl nedenlerini
uzaklatracak kadar gl deildir. Bu, Kawadh'dan daha
210

gl bir insana ayrlmtr. O, ran' Mazdak lkesinden kur

taran, tm Dou'da ad Nuirevan olarak bilinen olu Hsrev
I'dir.
Hsrev, Kubad'm en beenilen olu, babasnn en yakn ar
kada ve Kubad'm saltanatnn son yllarnda danmandr.
Hsrev kesinlikle ran'n gelmi gemi en byk hkmdar
dr. Gerekten o dnya tarihindeki en byk alt hkmdar
arasnda saylabilir. Mazdak retisinin devlet iin ne kadar
tehlikeli olduunu aka grm ve yapt ilk i onu demir
bir yumrukla bastrmak olmutur. Ama, ayn zamanda, kitle
lere yaplm adaleti grmtr. yi bir doktor gibi, yalnzca
hastaln belirtilerini uzaklatrmam, ama hastaln kendi
sini de yok etmitir. Eit kararllkla kitlelere zulmedenleri
kontrol altna almtr. Olduka erken 'adi' (drst) nvanm
kazanm, nk adalet onun paralosu olmutur. Onun gl
ve adil hkmdarl altnda,'bar ve bolluk ran'a dnm,
ve kitleler mutlu olmutur. Bu baarsndan tr kran do
lu uyruklar onu bir azdan Anuak-Ruban ya da Nuirevan
(lmsz ruhun kendisi) diye armtr. Gelecek kuaklar
ca o yalnzca, bir dnyevi hkmdara balanm en grkem
li ad olan Nuirevan olarak bilinecektir.
Mazdak kesinlikle Mani'nin ardldr, nk hareketi yal
nzca toplumsal deil, ama esas olarak dinidir. Ar dnce
leri, hem topluma, hem de dine kar kukusuz bir tehdit
oluturmutur. O kesinlikle Zerdti rahipler snfnn gerek
varln tehdit etmi, ve bylece doal olarak Zerdti yazar
lar tarafndan iddetle svlp saylmtr. O, Aemaoa (ger
ei arptan) olarak adlandrlm, ve bir dini metinde bir yo
rumcu bu sfat "Bambad'n olu, Mazdak gibi" diye ekleyerek
aklamtr. Zerdtiler tarafndan onun iin kullanlan en
yumuak sfat "uursuz"dur.
Mazdakn dnceleri o gnlerin ran devletinin ve kendi

gzleriyle grd kitlelerin koullarnn doal bir sonucu

dur. Ar komnizmi ve kadnlar dahil, mallarn kesin ortak
lamasn vaaz etmeye kendini zorunlu hissetmitir. Muhte
melen umutsuz hastalklarn umutsuz arelere gereksinimi
vardr dncesinden etkilenmitir. Ayn zamanda da daha
yksek bir yaam ideali tlemitir. llln deerine
iaret etmi ve hayvansal gdalar dahil tm duyusal zevklerin
braklmasn istemitir. Bu son retisinden tr "yemek ye
meyen eytan" diye adlandrlmtr. Zevk ve mal arzusunun,
tm nefret ve bozumalarn evrensel temelini oluturduunu
ileri srmtr. Ayrca, Mani gibi, dnyadaki yaammzn her
yanna yaylm Zerdt retisinin iki ana ilkesi iyi ve kt
y vurgulamtr. Tanrnn "eleri" ate, su ve topran safl
n da buyurmutur. Ama onun gerekten ne rettii hak
knda ok az bilgiye sahibiz.
Mazdak haince ldrlm ve en yakn taraftarlarnn ou
da ayn zamanda yaamn yitirmitir. Sonra, tm Mazdakitlerin sistematik ve kanl bastrlmas izlemitir. Ama grnte
kknden koparlm ve tmyle yitirilmi olmasna karn,
Mazdakm retileri ldrlmesinden sonra birka yzyl bo
yunca gelimeyi srdrmtr. Badat'n Islami halifelerinin
ynetimi altnda, eitli "dine aykr tarikatlar" tarihilerce
kaydedilmitir. Onlarn tm ilhamn Mazdakm retilerin
den alm grnrler, ou onu otoriteleri olarak belirtmiler
dir. Ama daha artc ve nemli olan, bu "dine aykr tarikat
la r n ounun Mazdakm adn, antik ran'n peygamberi Zer
dt ile birletirmeleridir.

212

Byk Peygam ber Zerdt'n soluun u n, an tik ta p n aklarn

su n aklarn daki kllerini fleyerek, yine ta p n akla rn sprecei
gn dlyorum , ve her sunak ldayarak atee dnecek, ve yine
g ky z n d e n karlk veren alevler, ran dininin bir kez daha olmas
g e re kti i gib i, insan tinle rin in iaret fiei, d nyann en byk
dinlerinden biri, yaparak decek.
A n n ie Besant
Bu kitap. Dr. J.S.Tarapo rew ala'nin "Zerdt Dini" adl ilk basks
1926'da yaplm kitabnn yeniden gzden geirilm i ve geniletilm i
basksdr. Kitap ta ayrca Zerdt G ath alarn n n gilizced en yaplm
serbest kouk evirisi ve ran'n unutulm u dinleri M itraizm , M anizm
ve M azda dinleri zerine denem e de yer alyor.
G athalarn evirisi, okurun peygam berin bildirisini, kendi
szcklerinden renm esini, ran'n unutulm u dinleri zerine
denem e ise, yaayan en eski dinlerden biri olan Zerdt dinini kendi
perspektifinden grm esini ve bu inancn, neden hl gelim ekte
o ld u u n u anlam asn salayacaktr.

. Bask

www.avestakitap.com

9789758637317

avesta L