Levent Köker - Modernizm, Kemalizm Ve Demokrasi

LEVENT KOKER 1958'de Ankara'da dodU.
Tarsus Amerikan Lisesi'nden, ardndan

Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi'nden mezun oldu (1980). 198Tde Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde yapu doktora almasm tamamlad.
1990'da doent oldu. Gazi niversitesi Iktisadi ve Idari Bilimler Fakltesi ve ayn
niversitenin Hukuk Fakltesi'nde uzun sre retim lyelii yapu. Bir sredir
Yakn Dou niversitesi Hukuk Faklltesi gretim yesidir. Levent Kkerin ok
sayda makalesi ve evirisi yannda yaymlanan kitaplan unlardr: lhi Farkl Siyaset (Aynnu, 1stanbull990}, Imparatorluktan Tann Devletine (M.A. Aaoullan ile
birlikte, Imge, Ankara 1991), Tann Devletinden Kral-Devlete (M.A. Agaoullan ile'
birlikte, Imge, Ankara 1991).
LEVENT KKER
Modernleme,
Kemalizm ve
Demokrasi
lletiim Yaynlan 90 Aratrma-lnceleme Dizisi l l

ISBN-13: 978-975-470-026-8
1990 Iletiim Yaynclk A. .
l. BASKI 1990, Istanbul
2. BASKI 1993, Istanbul
3. BASKI 1995, stanbul
4. BASKI 1999, Istanbul (500 adet)
B. BASK I 2004, stanbul (500 adet)
KAPAK mit Kvan
KAPAK FlLMl4 Nokta Grafik
DlZGl Maraton Dizgievi
DZELn Ahmet Abbas

BASKI ve ClLT Sena Ofset
lletiim Yaynlan
Binbirdirek Meydan Sokak lletiin1 Han No. 7 Caalolu 34122lstanbul

Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisi'lliletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr
r
c
IINDEKILER
NSZ ...................................................................................................................................... 7
GIRI ...................................................................................................................................... 11
BIRINCI AYRlM: Modernleme Kuram ve Eletirileri ..................................................... 25
S'yasaiGelime, Ideoloji llikis'n'n Kuramsal Sorunlar zerine ............................. 25
Birinci Blm: 'Siyasal Gelime' Kavramnn Gelimesi ............................................ 27
. Konjonktrel Etki ...................................................................................................... 27
ll. Sosyal Bilimlerdeki Kuramsal Gelimelerin Etkisi ............................................. 30
A. Siyasal Gelime Kavramnda Demokrasinin Anlam .................................... 31
B. 'Siyasal ~eli~me' Kavramnda Toplum. Oetjimeve
Siyasal Orgtlenme Ilikileri ........................................................................... 32
lll. Siyasal Gelime Kavramnn OeOien Anlamlar .............................................. 33
A. Demokratikleme Olarak Siyasal Gelime: Demokrasinin
Toplumsal Koullar Sorunu .............................................................................34
B. Istikrar ve Dzen Iinde Gelime .................................................................... 36
Ikinci Blm: Modernleme Kuramma Gre
Siyasal Gelime-Ideoloji llikisi ..................................................................................... 39
1. Modernleme Kuramnn Temel ncleri ............................................................ 39
A. Modern lnsan .....................................................................................................40
B. Modern Toplumda lnsan-Dota
ve Insan-Insan llikileri ......................................................................................... 41
C. Modern Toplumda lktisadillikiler..................................................................44
D. Modern Toplumda Siyasalilikiler ................................................................. 47
11. Geleneksel Toplumdan
Modern Topluma Gei Sreci .................................................................................48
A. Modernletirici lntelligentsia
ya da Modernlemeci Aktivizm ............................................................................ 50
B. Gei Srecinin Kavramlatrlmasnda Eletiri ve Yenileme .................. 55
C. Sanayileme Olarak Modernleme ................................................................ 61
1. 'Modernlemenin Siyasal Sonular' ........................................................ 62
2. 'Diktatrlk ve Demokrasinin
Toplumsal Kkenleri' ........................................................................................ 64
nc Blm: Modernleme Kuramnn Reddi ve
Yeni Bir Siyasal Gelime Kavramna Dogru ...................................... 73
1. Eletirel Sosyal Bilim Dncesinin TeQ:leli
OlarakAnti-Pozitivizm: Bilim, Ideoloji ve Utopya ................................................... 73
ll. Bat Demokrasisinin Eletirisi... ............................................................................ SO
A. Modernleme Kuramnn Ideolojik NiteJigi.................................................... SO
B. Bat Oemokrisisi9in Eletirisi .......................................................................... g3
lll. Yeni Bir Siyasal Gelime Kavramna Ootjru ...................................................... 91
A. zgrleme {Emancipation) Olarak Siyasal Gelime................................... 93
r
'
ve "".ar"h s.ck
.............................................................................. 97

nemve
. Nit e\j
~ .................................................... . 101
C. deoloernAnaznn
Drdnc BlDm: ~a~l ~!mayan Toplumlarda
ldeolojiDemokrasllks ............................................................................................ 107
B.
NSZ
. .
Determnzm
_(-
:-a:g~~i::inK~~~aer~:;&T~ri~~-~-~-~~~~---
108
B. Poplllizm ve Demokrasi: Ideoloji ile Utopya
.............................. 118
Arasnda
.
IKINCI AYRlM: Kema zm
Demokras k'.
s ................................................................... 123
Birinci Blm: Kemalizmin Kkenleri: Osmanl Modernlemesine

Genel Bir Bak ................................................................................... 125
Ikinci Blm: Kemalizmin Ilkeleri ................................................................................ 133
. Siyasal Rejimin Temeli: Halklk ......................................................................... 136
k ........................................................................... 137
.
A. Halklk ve Cum huryet
. lk Bilyil k Millet Meclisinde Halklk ...................................................... 138
2. Tek-Parti Dneminde Halklk ................................................................. 145
B. Halk k ve M.,,.yetk
.................................................................................. 149
C. Halklk ve laiklik ........................................................................................... 161
. Laiklik ve Cumhuriyet ................................................................................. 161
2. Laiklik ve 'Fikri lnklp' ............................................................................... 166
O. Halklk ve lnkliiphk ................................................................................... 169
._l~~sadiKalk~~a Sorununa
zum: Devletlk .................................................................................................... 177
A. M. Kemal Atatrk'n Szlerinde
ve CHP Programlarmda Devletilik ................................................................... 177
1. Genel kar- zel kar atmas ........................................................... 184
2. Bireysel Gelime ve Devletilik ................................................................ 185
B. Devletilik Hakknda 930'Iarda
Yaplan Degerlendirmeler: Bir lktisacfi
Kalknma Stratejisinin Siyasal Boyutlar .......................................................... 187
. Iktisadi Kalknma Sorun_u_na Geici
Bir zm Olarak Devletlk ........................................................................ 188
2. Iktisadi Kalknma Sorununa Kalc
Bir zm Olarak Devletilik ........................................................................ 191
C. Kemalist Devletiilgin agda Oegerlendirili Tarzlar. ............................. 199
.lktisadi Kalknma Sorununa Pragmatik
., . .
Bir zm Olarak Devletilik: 'Karma Ekonom Fkr ............................... ~00
2. Kapitalist Sermaye Birikiminin
zel Bir Yolu Olarak Devletilik .................................................................... 203
3.lktisadi-Siyasai-Kltilrel Boyutlaryla Devletilik .................................. 206
O_~~. Blilm: Kem!l~izm-~emokrasi
llksnn Oegerlendrlmes ......................................................................................... 211
. Vesayet Kavram Asndan Kemalizm-Demo k ras k'.
s ............................. . 211
11. Kemalizmde 'Muasr ~edeniyetSev!yesi'nin lerigi:
Demokrasi ve Bilrokratk Muhafazakarlk ......................................................... 221
~- Mu asr Meden_iyet ~.eviyesinin As~
Ogesi Olarak Poztif Blm ve Teknolo .............................................................. 222
B. Dayanmaclk ve 'Devletilik' ...................................................................... ~~
~~~~JKA::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: 239
Bu almada, Kemalizm ile demokrasi arasndaki ilikileri

yeniden deerlendirmeyi amaladm. Bunu yaparken de,
"Kemalist ideolojinin demokrasiye ynelik nitelii" 'biiminde
dile getirilen ve daha ok akademik sosyal bilim literaLrnde
benimsenen deerlendirme tarznn sorgulanmas zorunlu
oldu. Bu de;erlendirme tarznn kuramsal temelleriyle birlikte,
ayrntl bir biimde ve getirilen eletirilerin de ele alnmas
yoluyla gzden geirilmesi, Kemalizm-demokrasi ilikilerine
yeni bir bak asndan yaklamak iin kanlmazd. almann birinci ayrmnda bu bak asn ortaya koymaya
altm.
almann ikinci aynnncia ise, Kemalist ideolojinin geleri

arasndaki ilikiler iinde belirginletiini dnd;m
"toplumsal de;ime tasarm", bu tasann iinde demokrasinin
yerini gstermek amacyla ortaya konulmaktadr. Burada,

Kemalist ideolojinin ;eleri, esas olarak 1930'lardaki tarihsel
toplumsal baglam iinde belirlenen anlamlaryla ele alnm,
yer yer 1930 ncesine, yer yer de, zellikle devletilik ilkesi
tartlrken, 1930 sonrasna atflarda bulunulmutur.
7
tkinci ayrmdaki ele al tarz, Kemalizm'in soytt, btnlemi bir ideoloji niteliinde olduunu kabul etmektedir.
Byle bir btnlemi ideoloji olarak Kemalizm, kanmca,
Cumhuriyet Trkiye'sinin siyasal ve dnsel yaamnda,
az ok deimeksizin varln srdrm ve zaman zaman
da bana "resmi" sfat getirilerek, farkl siyasal dnce ve
eylemlerin hakllatnc temelini oluturmutur. Bu zelliiyle
Kemalizm'in, Cumhuriyet Trkiye'sinin toplumsal geli_i
minde, grelilii de aan zerk bir etkileyici gce sahip olduunu dnyorum. almarnn temel sorununun Kemalizm-demokrasi ilikisini yeniden deerlendirmeye ynelik
olmasnn esas gerekelerinden biri de, bu dncedir.
***
Bu alma, 1983-1987 yllar arasnda, YK sonras dzenleme uyarnca, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits'nde tamamladm doktora tezimin ok az deitirilmi
bir biimidir. almann gerisindeki. ~jrikimin olumasnda
bir0k kii ve kurumun katks bulunmaktadr. zellikle
1980-1982 yllan arasnda, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi'ndeki "Siyaset Bilimi" Yksek Lisans ve Doktora
programndaki ders, seminer ve tartma zenginliinin, bu
birikimin olumasndaki katksm belirtmenin benim iin
bir bor olduuna inanyorum. Ayrca, konu zerinde al
rken, 1984-85 akademik ylnda Oxford niversitesi'nde
bulunma olanan bana veren ngiliz Kltr Heyeti (The
British Council) yetkililerine; Oxford'da bulunduum sre
iinde ada toplumsal-siyasal felsefe zerindeki bilgimin
derinlemesini salayc katklardan tr Dr. Michael S.
Freeden'a; St. Antony's College'daki aratrmalanmda, grme
olana bulamadm birok kaynaa ulaman salayan
yardmlan ve dostluu iin Dr. Roger Owen'a teekkr ederim.
Daktilo edilmi iki metni okuyarak, yer yer ok karmak8
latn syledii yaz
diliminin akc klnmas iin deerli

nerilerde bulunan Aydn Uur'a da burada teekkr etmek
istiyorum.
almarnn bu biimi almas, hocam Prof. Dr. Mmtaz
Soysal olmasayd, neredeyse olanakszd diyebilirim. zellikle
tezin yazm sreci~de yaptg mdahalelerle bu zorlu sreci
aman kolaylatrd iin kendisine minnettarm. Tezin
savunulmasnda hazr bulunan ve aydnlatc eletiriler getiren
jri yeleri Prof. Dr. erif Mardin' e ve Prof. Dr. Ahmet Ycekk'e ayrca teekkr ederim.
Annem Glseren Kker ile babam Necmettin Kker'e,
akademik al.malanmn bu ilk evresindeki, ana-baba olmann
gereklerini aan katklarndan tr kran borluyum.
Kitabn yazlmas srecinde Eser ve Neveser de benimle
birlikteydiler. Her yazdn okuyup grlerime kar ileri
srdg, zaman zaman iddetli eletirileriyle srekli canl
bir dnme ortam salayan Eser, arkadaayd.
Levent Kker
Ekim 1989,
KlUkesat
r
GIRI
Trkiye'de demokrasinin kurulup yerlemesi bakmndan

ot'taya konulan abalar ve bu ynde karlalan engeller, tek
bana Trkiye toplumunun deiim srelerini anlamak
isteyenler iin olduu kadar, Batl olmayan toplumlar
karlatrmal olarak incelerneyi amalayan sosyal bilimciler
iin de nemini ve ekiciliini koruyan bir konu olmay
srdyor. Bir dier deyile, "Trkiye'de demokrasi sorunu",
bugn de her ynyle incelenmesi gereken bir konu olma
niteliini koruyor. Konunun ne denli nemli oldugu, bir
bakma, inceleni tarzlanndaki eitlilik iinde de gzlenebilir:
Konuya ilikin baz incelemeler bir tr "siyasal olaylar tarihi"
niteliini tarken 1 , baka bir grup oluturduu sylenebilecek
1 Bu incelemelere rnek olarak Mahmut Gololu'nun Tek Partili Cumhuriyet 1931 1938 (Ankara: Kalite M . 1974); Milli ef Dnemi (1939-1945), (Ankara: Kalite M.,
1974) ve Demokrasiye Gei 1946-1950 (istanbul: Kaynak Yay., 1982) balkl
yaptlaryla Kemal H. Karpat'n TOrk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik ve KO/Wre!
Temelfer(istanbul: Istanbul M . 1967) balkl almas ve Gernil Koak'n TOrkiye'de
Miffi ef D6nemi 1939-1945, (Ankara: Yurt Yay., 1986) adl yapt verilebilir. Bu
ll
r
olan incelemelerde ise Cumhuriyet Trkiye'Sinin tarihini
analitik-kuramsal bir ereve iinde ele almak eilimi gzlenmektedir.2 zellikle ikinci grupta yeralan incelemelere
bakldnda; (1) "demokrasi"den ne anlald sorusu ile
(2) farkl "demokrasi" anlayiarna gre Cumhuriyet Trkiye'sindeki toplumsal deiim srelerinin nasl yorumlanabilecei sorusunun yaklamlar arasndaki farkllklan
belirleyici temel noktalar olarak ortaya kt sylenebilir.
Cumhuriyet Trkiye'sindeki toplumsal deime srelerini
kuramsal bir ereve iine yerletirerek aklamaya veya
yorumlamaya alan incelemelerden byk bir blm, daha
ok Il. Dnya Sava ertesinde ABD'li sosyal bilimcilerin
nderliinde oluturulmu bir "paradigma"ya 3 dayanmaktadr. Szkonusu "paradigma", bilgi kuram bakmndan
deneyci (ampirist)-pozitivist, toplum kuram bakmndan
yapsal-ilevseki (structural-functionalist) ve tarih kuram
bakmndan da ilerlemeci (progressivist) zellikler gstermektedir. Bu almann birinci aynmrfta biraz daha ayrntl
yaptiann "siyasi olaylar tarihi" niteliinde olduunu belirtirken, onlarn hibir "kuramsal
ereve"ye sahip olmadklar veya tarihsel olaylar "olduklar gibi" aktarmaktan teye
bir ierik tamadklar ileri silrOimemektedir. Yalnzca belirli bir dnemin olaylarn
"aktarma" amacyla yaplm almalarda bile, "hangi" olaylarn "nasl" aklanlacana
ilikin olarak verilmi ak ya da rtilk cevaplar vardr. Yukarda rneklenen
almalarn daha ok "siyasi olaylar tarihi" niteliinde olduklarn belirtmen in nedeni,
bun!ann tarihi yazarken "toplum kuram(lar)"nn kavramiarna bavurmaktan ok tarihi
olaylar belgelere dayal bir biimde-derli toplu sunmaya arlk vermeleridir.
olarak ele alnacak olan bu paradigma, genelde Batl~ olmayan

toplumlardaki deiim srelerinin incelenmesinde esas olarak
"olaylar aklama"y4 hedeflemi ve zellikle "Trkiye'de
demokrasi sohnu"na ilikin zmlemelerde kullanlan
"modernleme kuram"n 5 da belirlemitir.
Bu kuramn ilkeleFi ve mant uyarnca, yukanda belirtilen
iki soruya verilen cevaplar yledir: (1) "Demokrasi", genel
ve eit oy hakk, belirli aralklarla (dzenli olarak) yaplan,
gizli oy ve ak saym ilkesine dayanan seim mekanizmasyla
siyasal iktidarn deitiritme olanann ve dolaysyla da
muhalefetin (yani dnce, ifade ve rgtlenme zgrlklerinin) kurumlat bir siyasal sistemdir. Modernleme
kuram, bylelikle, Bat siyasal sisteminin temel kurumsal
ve biimsel (procedural) ilkeleri ile "demokrasi"yi zde
letirmi olmaktadr. Bu zdeletirme, Batl olmayan toplumlardaki deiimierin zmlenmesi bakmndan baz n
kabnilere yolamtr. SYle ki: (a) Demokrasi Bat'da, Rnesans'la balayan bir dizi iktisadi ve kltrel evrimlemenin
rndr. Bu evrimleme sreci, demokratik bir siyasal
sistemin yerleme koullarn da ortaya koymu bulunmaktadr. (b) Dolaysyla Batl olmayan toplumlarda "demokrasi"nin yerieebilmesi bakmndan, hem iktisadi gelime
dzeyinin ykselmesi, hem de kltr deiimi gerekmektedir.
Demokrasi, ancak bu n koullarn gereklemesinden sonra
istenebilecek veya gerekletirilebilecek bir siyasal sistemdir.
rnein bkz. Ali Kazancgil, "Trkiye'de Modern Devletin OluLJmu ve Kemalizm",

Toplum ve Bilim, Say: 17 (Bahar, 1982), s. 64~87; Nermin Abadan Unat, "Patterns
of Political Modemization and Turkish Democracy", Turkish Yearbookof International

Relations, XVIII, 1979, (Ankara: SBF ve BYYOB., 1983), s. 1-26: Ergun zbudun,
"The Nature of The Kemalist Political Regime", E. zbudun ve A.Kazancgll, der.,
Atatrk, Founderof a Modem State (Londra: C.Hurst, 1981 ). s. 79-102: Kemal H. Karpat
ve di . Social Changeand Politics in Turkey, a Structurai-Historical Analysi~, (Leiden:
E. J. BriO, 1973); Emre Kongar, Atatrk ve Devrim Kuramlan(Ankara: Trkiye Bankas
KltorYay., 1981): Taner Timur, TOrk Devrimi ve Sonras, 1919-1945(Ankara: Doan
Yay., 1971).
3 "Paradigma~ kavram iin bkz. Thomas s. Kuhn, BJ1imsel Devrimierin Yaps, ev. NilOlar
Kuya, (Istanbul: Alan Yay., 1982).
12
---~~-~
"Doa bilimleri"yle "toplumsal bilimler" arasmda ze ilikin hibir farkirlk olmad

trnden bir "bilimin teklii" anlaynn uzants olan bu "aklama" mantnn
karsnda, toplumsal bilimlerde "anlama-yorumlama~ mant'nn geerli olmas
gerektii dOneesi bulunmaktadr. Bilime baktaki bu farklla ve sonularna ileride
deinilecektir.
Bu kurarn hakknda genel bilgi iin bkz. "Modernization-1. Social Aspects (Oaiel
Lemer), 11. Political Aspects (James S. Coleman), lll. The Bourgeoisie in Modamizing
Societies (Ronald P. Oorer, lntemationaf Encyclopedia of the Social Sciences, Ci lt
X, s. 386-409.
13
(2) Yuvarlak bir tarihlendirmeyle, 1500'lerden 1900'lere

uzanan drt yzyllk bir toplumsal deiimin rn olan
"demokrasi"ye ulamak isteyen Batl olmayan toplumlar,
Bat'nn bu sre iinde gerekletirdii dnmleri ok daha
ksa bir zaman dilimi iinde gerekletirmek durumundadrlar.
Bu nedenle de, deiim srecinin son derece yava iledii,
adeta duraan olan Batl olmayan toplumlarda insan iradesinin aktif mdahalesi (yani eylem) gerekmektedir. nsan
eylemi -igdsel deil de- nceden (zihinde) tasarlanm
olduundan, bu mdahaleyi ancak "modem devlet"in niteliklerini kavrayabilmi olan toplum kesim(ler)i (zellikle de
intelligentsia) yapacaktr. Batl olmayan toplumlarn deiim
srelerinde gzlenen bu "mdahale", modernleme kuramma
'gre "geleneksel toplum"dan "modern toplum"a gei aa
masnda zorunludur ve gei gerekleinceye kadar demokrasi sorununu askya almak, yani otoriter siyasal rejinlere katlanmak gerekmektedir. Byle bakldgnda, Batl
olmayan toplumlardaki toplumsal deiim srelerini
"aklama"nn temeli de, "geri"yi simgeleyen "geleneksellik"
(ya da "geleneksel ideolojiye gre _davranan halk") ile
l960'lardaki Bat statkosunun tm dnya toplumlar iin
idealle tirilmesini ifade eder tarzda kullanlan ve bu anlamda
da "ileri"yi simgeleyen "modernlik" (ya da "modern ideolojiye
gre toplumu dntrmeye alan intelligentsia") arasndaki
eliki olmaktadr.
Modernleme kuramnn
bu ncllerinden hareket eden

yerli ve yabanc birok aratrmac, Cumhuriyet sonras
Trkiye tarihinin zellikle "demokrasi sorunu" bakmndan
byk nemi bulunan 1923-1945 dneminin zmlenmesinde, aada zetlenneye allan u sonular genel
olarak benimsemilerdir:
(l) tk olarak, tek-parti dnemini "vesayet rejimi", dnemin
Cumhuriyet Halk Partisi'ni "vesayet partisi" ve dnemin
14
ideolojisi olan Kemalizm'i "vesayet ideolojisi" olarak nitelernek

szkonusudur. 6
Vesayet kavram, burada, rejimin, partinin ve ideolojinin
srekli ve kalc bir otoriterlik peinde olmayp, aksine,
toplumu, modernleme kuramnda anlald trden (Bat
tipi) demokrasiye hazrlamay amaladklar fikrini iermektedir.
1945'te, 1924 ve 1930 yllannda yaanm olan Terakkiperver ve Serbest Cumhuriyet Frkalar deneyimlerinden
sonra, ok partili siyasal yaama baarl ve "yumuak" bir
biimde geilebilmi olmas, tek-parti dneminin bu vesayeti
niteliiyle aklanmaktadr. Bu adan, Cumhuriyet Trkiye'sinde, nihai bir demokratiklemeyi kolaylatnc geler
de yle sralanmaktadr:
(a) Rejim, tek-partili olsa da snrl bir oulculua sahiptir.
Bir parlamentonun varln srdrmesi, rejimin hukuksal
temelini belirleyen 1924 Anayasas'nda muhalefetin rgtlenmesine (Cumhuriyet Halk Partisi'nden baka siyasal
partilerin kurulmasna) ynelik bir yasaklamann olmay,
zellikle Parti kongrelerinde lke sorunlarnn grece zgr
bir tartma iinde ele almabilmi oluu bu snrl oulcu
luun gstergeleridir.7
(b) Cumhuriyet Halk Partisi, hep bir kadro partisi niteliinde kalmtr. Trk devriminin bir "tepeden devrim" olduu
gr dorultusunda, Cumhuriyet Halk Partisi'nin hibir
zaman "kyl kitlesi''ni siyasal bir mobilizasyon iin kul-
6 Vesayet kavramn~n kullanl iin bkz. Tank Zafer Tunaya, Siyasal Kurarnfar ve
Anayasa Hukuku (Istanbul: lHF Yay., 1980), s. 314315; BOleni oaver, "AtatOrk
ve Sosyo-Politik Sistem GrQ", ada DOncenin fmda AtatOrk (Istanbul: Dr.
Nejat F. Eczacba Vakf Yay., 1983). s. 245-279; Watter F. Weiker, PoliQca/ Tutefage
and Democracy in Turkey, the Free Partyand/ts Aftermath (Leiden: E. J.Brill,
1973).
7 Ergun zbudun, "The Nature of the Kemalist Political Regime", s. 9S vd.
15
lanpadna
(kullanmak istemediine)B ve bu anlamda

sekinterin panisi olarak kaldna dikkati
eken zbudun, Cumhuriyet Halk Partisi'nin bu aidan bir
"dlayc tek-pani" 9 olarak glebilecei fikrini eletir
mektedir.10 "Dlayc tek-parti"nin daha ok etnik veya dinsel
temelli bir kutuplamann geerli olduu toplumlarda kalc
olabileceini; buna karlk Trkiye rneinde asl blnmenin
-modemlemenin ilerlemesiyle ve modem deerlerin nfusun
daha byk bir blm tarafndan benimsenmesiyle ortadan
kalkabilecek olan- modemletiriciler ile gelenekiler arasnda
olduunu ve sre iinde ortadan kalkabilecek bu tr bir
blnmenin srekli bir dlaycl merulatramayacan
belirtmektedir .11
(c) ideoloji dzeyinde, Cumhuriyet Halk Partisj'nin ve tm
tek-parti dneminin egem~n dnce tarz olarak Kema'lizm'de, bir tek-parti rejimini merulatracak herhangi bir
genin bulunmad belirtilmektedir. Kemalizm, Trk toplumunda hedefledii toplumsal, ekonomik ve kltrel dnmleri gerekletirdiinde, artk _,_bir tek-parti rejimini
merulatrabilecek zelliklerini de yitirmitir. 12
(2) Tek-parti dneminin "vesayeti" nitelii, Trkiye
Cumhuriyeti'nde demokrasinin kurulmasn kolaylatnc
zellikler asndan deerlendirilirken, baz aratrmaclar
da, genel olarak Osmanl- Trk toplumunun geleneksel birtakm zelliklerinin Trkiye'de demokrasinin kurulmas
asndan engelleyici faktrleri meydana getirdiklerini vurgulamaktadrlar._Daha ok kltUr dzeyinde ortaya konulan
modernletirici
A.g.e., s.80-87.
A.g.e., s.94.
10 A.g.e., s.94-95.
11
A.g.e., s.95
12
A.g.e.
16
r
~
bu engelleyici faktrleri ylece sralamak mmkn:

(a) Kltrde "byk" ve "kk" gelenek ayrmndan
hareket eden erif Mardin, Osmanl'daki byk gelenei
oluturan "devlet lslam"nda ve kk gelenei oluturan
"halk lslam"nda demokratik bir klttn gelerinin bulunmadn belirtmektedir. 13
(b) Trk toplumundaki geleneksel rgtlenmenin mahiyeti,
insanlar arasndaki ilikilerin karlkl anlama yoluyla
kuruldugu, "nza" (Concensus) gesine dayal bir rgtlenme
deildir. Ayrca, toplumda "merkez" ile "evre" arasnda bir
kopukluk, "merkez"in (devlet) "evre" (halk) zerinde mutlak
egemenlii ve denetimi szkonusudur. Geleneksel rgtlenmenin nitelii byle olan bir toplumda, demokrasinin asli
gelerinden saylan "concensus"un, bir dier deyile bir
"toplumsal szleme" dncesinin temellenmesi hemen
hemen olanak~zdr. Ayrca, Bat demokrasisinin geliimi
asndan nemli bir yeri bulunan devlete (merkeze) kar
halktan (evreden) gelen bakaldr ve muhalefet hareketlerinin sistemlemi ve kurumsallam bir "muhalefet gelenei"ni yaratm olmasna karlk; znde otoriteye boyun
emeyi vurgulayan Snni lslam geleneinin egemen olduu
Osmanl-Trk toplumunda byle bir ey gereklememi
tir.14
(c) Yenileme hareketlerinin nc gc olan "brokratik"
intelligentsia, modem bir toplum kurma hedefini sre iinde
benimsemi olsa bile, hem iinden kt bu kltrel zellikleri tmyle silkip atamam, hem de demokrasiye izin
verici gelerden yoksun bir kltr radikal bir biimde de13 erif Mard_in, "Tanzimatt~n Sonra Ar Batllama", in E. Tmertekin, F. Mansur,
P. Benedct (der.), TDrktye; Corafi ve Sosyal Arattrmalar (istanbul: istanbul O.
Edebiyat F . Corafya En s., 1971), s.422-458.
14 Kar. erif Mardin, "Opposition and Control in Turkey", Cilt (1966). s.375-387; .
Ma~in, "_TOrk Siyasasn Aklayabile~k Bir Anahtar: Merkez-evre ilikileri" (ev.
enz Gnen), DOn ve BugOn Fe/sefe{lstanbul: BFS, 1985) Kitap . s.167195.
17
itirneyi
hedeflernesi nedeniyle, devletle halk arasndaki

ilikileri salayacak ara yaplarl bulunmad bir toplumsal
rgtleurneyi hemen hemen aynen koruyarak "modernle
tirici" dncelerini pratie aktarmlardr .15
(d) "Kltr" dzeyinde yaplan bu zmlemelerin yamnda,
Bat demokrasisinin tarihsel geliimi iinde, bu demokrasinin
kuruluunda ba rol oynayan bir toplumsal g olarak
"burjuvazi"nin Bat'da devletin dnda gelimi olmas, buna
karlk Trkiye'de ise devlet eliyle gelitirilmesi de, Trkiye'de
demokrasinin kurulup yerlemesi asndan olumsuz bir etken
olarak k.lbul edilmektedir. "Burjuva siyaseti" veya "Bat demokrasisi", Trk toplumunda burjuvazinin devlet eliyle
gelitirilmi olmas, dolaysyla devletten bamsz bir nitelik
kazanamay ve bunun yannda, gelien burjuvazinin devlet
aygtn elihde tutan brokrasi tarafndan iktidarn dnda
braklm olmas (yani, burjuva siyaseti karsnda brokrasinin belirli bir "diren" oluturmas), Trkiye'de demokrasinin toplumsal yap baznda ortaya kan bir dier
olumsuz ynn meydana getirmektedir. 16
Il
Modernleme kuramnn ana
izgileri ile bu kuramn erevesi

iinde ulalm bulunan bu sonulardan bazlan bu almann
temelini oluturmaktadr. Bir dier deyile, burada iki sorun
ele alnmaktadr: (1) modernleme kuramnn zellikle "siyasal
gelime-ideoloji ilikisi" bakmndan, Batl olmayan toplumsal
deime srelerine yaklamnn eletirisi; (2) bu balamda,
15 erif Mardin, "Merkez-evre Ilikileri", s.167-195. GeleneQin demokratikleme
zerindeki etkisi iin ayrca bkz. Samuel P. Huntington ve Jorge 1. Dominguez, Siyasal
Gelime (ev. Ergun zbudun) {Ankara: S iD Yay, 1985), s.15.
16 Metin Heper, "The Recalcitrance ol the Turkish Public Bureaucrarcy to "Bourgeois
Politics". A Mulli-Factor Politica Stratification Analysis". The Middle East Journal,
Cil! XXX, say 4 (Gaz, 1976), s.485-500.
18
tek-partili Cumhuriyet dneminin "resmi ideolojisi" olarak

Kemalizm'in, modernleme kuram erevesindeki yorumlarda
yapld gibi, bir tr "demokratikletirici" ideoloji olarak
kavranmasnn ne lde yerinde olduun~n sorgulanmas.
Bu iki temel sorunu ele alrken, doal olarak, almann

de iki ana ayrm biiminde olmutur. Birinci
aynnda siyasal gelime kavramnn 1945 sonrasndaki ortaya
k- ve geliimi ele alndktan sonra, bu kavramn modernleme kuramyla nasl btnletii ve bU btnleme
iinde, Batl olmayan toplumlardaki siyasal gelime (modernleme) srelerinde ideolojinin rolnn nasl kavrand
ve bu kavrayn zaman iinde kuramn i deimelerinden
nasl etkilenerek deitii ele alnmtr. Bundan sonra da,
modernleme kuramnn aslnda tmyle reddedilmesi gereken bir kurarn olduu yolundaki "radikal" eletiriletin
blmlenii
boyutlar incelenmitir.
Modernleme kuramna
yneltilen eletirllerin bu erevede

ele alnmasndan sonra, Banl olmayan toplumlardaki toplumsal ve siyasal deime srelerinin nasl bir kavramsal
ereve iinde ele alnmasnn uygun olaca sorusunu cevaplandrnak amacyla, konuyla ilgili ada literatr taranmtr. Bylelikle, modernleme kuramma temel olu
turmu bulunan pozitivist sosyal bilim yntemi yerine,
zellikle "ideoloji"leri anlamak iin daha elverili bir ereve
ve buna bal olarak da, farkl bir "siyasal gelime" kavram
ortaya konmak istenmitir.
Son olarak, "azgelimi" lkelerde ortaya kan ideolojiler
hakkndaki genel kavramiatrma biimleri zerinde durulmu; bu balamda halklk (populism), milliyetilik ve
devletilik (etatism) gibi adlandrmalann ierii zellikle
incelendikten sonra, bu ideolojilerin daha genel bir dzeyde,
toplumu deitirici veya muhafazakar olarak nitelenmelerine
19
neden olan kavramsal ereve aklanmaya allmtr. Bu

yolla, modernleme kuramndan farkl bir "siyasal gelime"
kavramna ulama amacna uygun olarak, "azgelim~" lkelerde devlet ve kalknma ile ilgili sorunlarn nasl ele al
nabilecei sorusu cevaplandnlnak istenmitir. Bu balamda,
"devletin toplum iindeki doas ve rol"nn ne olduu;
devleti "kontrol etmeyi amalayan zel grup ve snflar" iin
ne lde arasal (instrumental) bir nitelik tadi; "devlet
aygt iinde otorite ve iktidar mevkilerini igal edenlerin"
niteliklerinin ne olduu sorularnn aklayc olabilecei
dnlmtr. 17 zellikle devlet aygt iinde iktidar ellerinde bulunduranlarn niteliklerini belirlemekte, bu kii
ya da gruplarn sahip olduklan "ideoloji"lerin byk nemi
bulunmaktadr. Dolaysyla, ideoloJi ve siyasal gelime arasndaki ilikiler asndan da, iktidardaki kii ya da gruplarn
benimsediklert ideolojilerin incelenmesi byk bir neme
sahiptir.
Birinci ayrmda gerekletirilen bu l5-uramsal aratrmann
nda, Trkiye Cumhuriyeti tek-p~~ti dneminde ideoloji-demokrasi ilikisi, almann ikinci ayrmnn konusunu
oluturmaktadr. Bu balamda, 1930'larda biimtenmi olan
Kemalizm'in temel geleri, "halklk" ve ''devletilik" ilkeleri
esas alnarak analiz edilmitir. Kemalizm ile demokrasi ili
kilerini analiz ederken halklk ve devletilik ilkelerini esas
almann gerekeleri iki grupta toplanabilir:
(1) Son yllarda olduka hzl bir biimde younlaan Trk
fikir tarihi aratrmalar, Kemalizm'in birok ynlerden IL
Merutiyet ortamnda biimlenmi olanJn Trk ideolojisinin
devam niteliinde olduu yargsm glendirecek bulgular
ortaya koymaktadrlar. Bu adan, gerek siyasal ve kltrel,
gerek iktisadi dzeylerde, Il. Merutiyet'e damgasn vurmu
17 Bkz. Hamza Alavi, "State and Class Under Peripheral Capitalism" in Alavi ve Shanin
(der.), a.g.y.,
20
dncelerin banda "halkhk"n yerald;
o tarihlerde
Trklk olarak telaffuz edilen milliyetiliin de halkln
bir sonucu olarak gelitii sylenebilir. Keza, Kemalizm'in
"devletilik" ilkesi de, byk lde IL Merutiyet halk
lnlll bir dier sonucu olarak grlen "milli iktisat" dnce
ve pratiinin zelliklerini tad anlalmaktadr. 1 8 Dolaysyla, halklk ve devletilik ilkeleri temelinde Kemalizm-demokrasi ilikilerinin analizi, Kemalizm'in oluu
mundan nce varolan dnce gelerinden hangilerinin aynen
korunduu, hangilerinin Cumhuriyet' e giden yolda anlam
deimesine uradklarn saptayabilmek ve bylelikle de
Kemalizm'in anlamn daha yerinde bir bakla ele almay
olanakl klan bir yaklam olmaktadr.
(2) Halklk ve devletilik ilkelerini esas almann ikinci
nemli nedeni, bu ilkelerin "demokrasi" asndan tadklar
nemde yatmaktadr. Toplumsal ve kltrel boyutlan yannda,
siyasal anlamyla demokrasiyi ifade eden bir biimde "halk
hkmeti" karlnda kullanlan halklk ilkesinin demokrasi asndan tad deer aktr. Devletilik ise, baka
birok zellikleri yannda, toplumsal kar ile bireysel kar
ayrmn temel alan ve bireysel kara kar toplumsal karn
stnln vurgulayan bir iktisadi politika ilkesi olarak ifade
edilmitir. Bu ynyle demokrasi ve halklk kavramlarnda
kuramsal olarak varolmas gereken eitliki bir boyutu ifade
etmesi ve bir baka adan da "hzl sanayileme"nin arac
18 Bkz. okrO Haniolu, Osmanlittihat ve Terakki Gerniyeti ve Jn Trklk {18891902}

Cilt 1, (istanbul: iletiim Yay., 1986), ilhan Tekeli ve Gencay aylan, "Trkiyede
Halklk ideolojisinin Evrimi", Toplum ve Bilim, Say 56, (YazGz, t 978) s.44-110,
Zafer Toprak, "Halklk Ideolojisinin Oluumu", Atatrk Dnemi'nin Ekonomk ve
Toplumsal Tarihiyle ilgili Soronlar Sempozyumu, 14-16 Ocak 1977, istanbul (Istanbul:
istanbul Yksek Iktisal ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yay., 1977) s. t 331,
Zafer Toprak, . Merutiyet'te Solidarist DOnce: Halklk", Toplum ve Bilim,
Say 1. (Bahar, 1977), s.92-123, Zafer Toprak, TOrkiye'de Milfi iktisat(1908-1918)
(Ankara: Yurt Yay., 1983).
21
niteliinde kavrannas, devletiliin
Kemalizm-demokrasi
ilikilerinin analizindeki vazgeilmez nemini ortaya koymaktadr.
Kemalizm'in milliyetilik, cumhuriyetilik, laiklik ve inilkelerini, bu iki nedenden tr halklk ve

devJetilik ilkeleri arasnda ele alrken, Kemalizm-demokrasi
ilikisinin anlalmas amacyla u sorulara cevap aranm
kliiplk
tr:
(1) lik soru, Kemalizm'in
azgelimi
bir toplumda, belirli

bir tarih kesitinde formle edilmeye allan bir ideoloji olarak
"anlam"n saptamaya yneliktir. Kemalizm'in temel geleri,
1930'lardaki formlasyonlan srasnda nasl ifade edilmi
lerdir? 1930'lardaki bu ifadelendirmeler ile, Trk fikir tarihi
iinde belirli bir gemii bulunan halklk, milliyetilik ve
devletilik gelerinde, gemie oranla bir anlam deiimi
grlmekte midir? Bir anlam deiimi varsa bunun nedenleri
nelerdir? Szkonusu ilkelerde bir anlam deiimi olmasa da,
Kemalist laiklik ve inklaplk ilkeleriyle cumhuriyetiliin
bu ilkelerle birlemesi bu ideolojiye, zelliklejn Trkler'in
siyasal fikirleri ve daha da nemli olarak Kurtulu Sava
srasndaki fikir tartmalar asndan nasl bir nitelik ka-
malizm'in kkenleri, Kemalizm'in ilkeleri ve Kemalizmdemokrasi ilikisi hakkndaki deerlendirmeler. Kemalizm'in

kkenieri esas olarak Kemalist ilkelerin anlamn saptamak
iin gerekli olan tarihsel perspektifi oluturmak amacyla
incelenirken iki temel nokta zerinde durulmutur. Bunlardan
ilki, Tanzimat sonras Osmanl "modemlemesi"nin, zellikle
".ynetenler" dzeyinde yaratm olduu sonulara ksa bir
bak; ikincisi ise Kemalist ilkelerin temellerini oluturanjn
Trk "Batcl"nn genel nitelikleri olarak ifade edilebilir.
Kemalizm'in ilkeleri ise, daha nce de belirtildii gibi, halklk
ve devletilik ilkelerinin odak noktalarn oluturduu bir
erevede, 1930'lardaki anlanlandnl biimleriyle incelenmi
ve bata Mustafa Kemal Atatrk olmak zere, bu ilkelerin
Kemalistler'ce farkl zaman ve mekanlarda nasl ifadelendirildiklerine, anlam deiimlerinin genel zelliklerine dikkat
ekilmek istenmitir. Son olarak da, Kemalizm ile demokrasi
ilikilerinin, tek-parti dnemi intelligentsias tarafndan nasl
yorumland, Kemalist ideoloji ile tek-partili cumhuriyet
rejiminin demokrasiyle ilikisinin dnem yazarlannca nasl
deerlendirildii incelenmitir.
zandrmaktadr?
L
,,
(2) tkinci soru, Kemalizm'in Trk toplumunun gelecei

hakkndaki tasarmnn niteliine ilikindir. Bu balamda
Kemalizm'in kurmay tasarlad "yeni Trkiye''nin iktisadi,
kltrel ve siyasal nitelikleri nelerdir? Benimsenmi hedefler
ve bu hedefler dorultusunda oluturulmak istenen bir pratik
olarak Kemalizm, iktisadi, kltrel ve siyasal hedefler arasmda
bir ncelik-sonralk ilikisi kurmusa, ncelikli hedefler
hangileridir?
Esas olarak bu sorularn cevaplandnlmaya alld ikinci
aynnda Kemalizm ile demokrasi ilikisi, yukanda belirtilen
ereve iinde, ana konuya blnerek incelenmitir: Ke22
23
BIRINCI AYRlM
Modernleme Kuram
ve
Eletirileri
Siyasal Gelime-deoloji llikisinin

Kuramsal Sorunlan zerine
nce siyasal gelime kavram, bu kaviinde yerald modernleme kuram ve bu

kurama yneltilen eletiriler ele alnacak, sonra da
genel olarak Batl olmayan toplumlarda siyasal gelime-ideoloji, zel olarak da popfilizm-demokrasi
ilikisi zerinde durulacaktr.
Bu
ayrmda,
ramn
25
BIRINCI BLM
"Siyasal
Gelime" Kavramnn Gelimesi
"Si}rasal gelime", kavram olarak, 2. Dnya Sava'n izleyen

yllarda arlkll olarak kullanlm ve hem bu dnemin dnya
siyasal konjonktrnden, hem de ayn dneme denk den
sosyal bilimlerdeki gelimelerden etkilenmitir. Kavramn
zellikle 1960'lann ortalarndan itibaren yaygnlaan farkl
kullanm biimleri de bu etkilerin izlerini tamaktadr.
Dolaysyla, ncelikle bu etkiler zerinde durmak ve ancak
bundan sonra kavramn modernleme kuram iindeki yerine
gemek mmkn olacaktr.
I. Konjonktrel Etki
2. Dnya Sava sonrasnda, kar

latrmal siyasal bilim (comparative politics) araunnalannda,
daha ok ABD'li sosyal bilimcilerin kullandklan bir kavramdr.
Nitekim, kavramn bu ilk kulland biiminin ortaya k,
1945'i izleyen yllarm dnya siyasal konjonktrO. iinde ABD'nin
kendi, konumunu nasl tanmladgyla yakndan ilikili olmunr. Huntington ve Dominguez'in de belirttikleri gibi, siyasal
gelime, "kinci Dnya Sava'ndan sonra (. .. ) Amerikan
Siyasal
gelime kavram,
27
bayrann peinden
yardm, iktisadi gelimeye katkda bulunacak ve iktisadi
Souk Sava'a katl(an)" 1
gelime
gide(rek) ( ... ) Sovyetler Birlii'ne kar

bilimsel faaliyetin bir rndr ve
o tarihlerde "Hr Dnya" ile zdeletirilen ABD yanls (pmAmerican) bir d politikann dnya leinde geerli klnmas
trnden bir pratik (reel) siyasal hedefle balantl bir biimde
kullanlmtr. 2 Yine o tarihlerde zerinde youn bir biimde
durolmaya balanan "iktisadi gelime (kalknma)" kavramna 3
kout bir biimde, siyasal gelime kavramnn bu ilk kullanl
biimine yansyan pratik siyasal hedef, "iktisadi ilerleme ile
siyasal istikrar"n hem Avrupa'da, hem de Batl olmayan
toplumlarda, ABD tarafndan desteklenmesi biiminde zetlenebilir. ABD'nin, yaklak bir tarihlendirmeyle 1945-1968
dnemindeki d politikasnda egemen olmu bulunan doktrinler bu destein niteliine ilikin zellikler tamaktadr.
l950'lerden itibaren balad kabul edilebilecek olan "Souk
Sava"tan hemen nceki dnemde (1945-1951) esas sorun,
Truman doktrini olarak bilinen d politikann gerekelendirilmesiydi denilebilir. Bu doktrin erevesinde ortaya kan
d yardm programlannn desteklenmesindeki temel nedenle-4, szkonusu lkelerin, bu destekten yoksun kalmalan
durumunda, Komnist olacaklan yargsna dayandrlmtr. 5
Bu dneme egemen olan yaklama gre, "iktisadi ve teknik
Samuel P. Hunlington ve Jorge . Dominguez, Siyasal Gelime, ev. Ergun zbudun,
(Ankara: SiD Yay., 1985), s.1 vd.
2 Mark Kessel man, "Order or Movement? The literatura ol Potilical Development as
ldeologyfl, World Politics, Cilt XXVI, Say (Ekim, 1973), s.139-154.
de, karlk olarak, siyasal gelimeye katk yapaBuradaki kullanh biimiyle "siyasal gelime" ise,
"istikrar, demokrasi, anti-Komnizm, 'dnya toplulugu', ban,
Amerikanclk yanll (pro-Amerikanizm)" terimleriyle
caktr."6
tanmlanmtr. 7
1951-1960 dneminde ise, d yardm programlan ile siyasal

gelime kavram arasndaki iliki, ABD'nin "Souk Sava ve
Gvenlik Doktrini"nin terimleriyle tanmlanmaya balanm
ve bu yardmlarta "siyasal istikrar gerekletirmek, Birleik
Devletler' e mttefik kazandrmak ve radikal veya Komnist
rejimierin ortaya kn engellemek" gibi amalarn gerekletirilmek istendii belirtilmitir. s
1960-1964 dneminde ise, yukanda sz edilen doktrinin
"( .. .)nc Dnya'da liberal-demokratik siyasal sistemlerin
gelimelerine ve glendirilmderine katk yapabilme eilimini
azamiletirmek zere dzeltilmeleri" gerektiini savunan
"demokratik doktrin"in egemen olduu grlmektedir.
1964-1968 dneminde ise, yeniden ikinci dakttinin egemenlii
gndeme gelmitir. 9
Dikkat edilecek olursa, "siyasal gelime" kavramnn
1945-1968 arasndaki d politika doktrinleri iinde yeralan
6 Robert A. Packenham. Liberal Amarica and the Third World. Pofitical Development
/deas and Social Science (Princeton, New Jersey; Princeton U. Press, 1973), s.4.
7
A.g.e., s.6.
Bkz. Aye Trak, "Gelime Iktisadnn Gelimesi: Kurucular", Yapt Toplumsal

Aratrmalar Dergisi, Say 5 (Haziran/Temmuz, 1984), s.S0-61.
Bu nedenler, "lke [ABD - L.K.] iinde iktisadi bymeyi tahrik etmek, !llke dnda
iktisadi yaylma umutlar yaratmak, hammaddelere eriebilmeyi gvence altna almak
ve batl olmayan devletlerdeki toplumsal siyasal deimenin korku verici etkilerini
denetim altna almak" biiminde ifade edilmitir. lrene Gendzier, Managing Pofiticaf
Change, Social Scientists and the Third World(Boulder, Colorado: Westview Press,
1985), s.23.
s. A.g.e., s.4. Nitekim, Birleik Devletler Ulusal GVenlik Kurulu'nun 24 Nisan 1952 tarihini
tayan bir almasnda. Ortadou'ya ilikin olarak. "Birleik Devletler'in veya _Birleik
Krallk'n ya da her ikisinin birlikte, blge.deki karlarn 19. yzyl yntemleryle [r.
Kaba g!l vetveya fiiiT askeri-idari varlk sayesinde -L.K.) sOrdrebilecekleri
kukuludur" denilerak ("United States Objectives and Policies with Respect to the
Arab States and lsrael", Gendzier, a.g.y., s.22'de zikredilmektedir), d yardm
programlarnn ve bu programlarla ilikili olarak tanmlanan siyasal gelimenin nasl
kavrand da aklanyordu.
Kesselman, a.g.m., s.139-140.
28
Pac-..enham,
a.g.y., s.4.-5.
29
pratik siyasal hedefler erevesindeki tanmlan biimlerinde

ge n plana kmaktadr: istikrar, demokrasi ve Amerika
yanlh. Yirmi yllk bu dnem iinde, pratik siyasal
oluumlarn dnda, ABD niversite evrelerinde, Batl olmayan toplumlardaki deiim srelerinin zmlenmesine
ilikin olarak yaplan almalarda gelitirilen siyasal gelime
kavramnn, bu siyasal hedeflerle rtt de grlmektedir.
Biraz ileride ele alnaca zere, karlatrmal siyaset bilimi
alanndaki ilk "bilimsel" alnalarda yeralan siyasal gelime
kavram nceleri "demokratikleme", sonralar "siyasal
modemleme" ve 1965'ten sonra da "istikrar ve dzen iinde
gelime" anlamlarnda kullanlmtr.
Bu noktada, "bilimsel" aratrmalar iinde ifadesini bulan

bu anlam deimeleri, yukarda sz edilen pratik siyasal
(konjonktrel) deiimierin yansra, genel olarak toplumsal-siyasal dncede, zel olarak da siyaset bilimi alannda
1950 sonrasnda ortaya kan deiikliklerden de etkilenmitir.
Bu nedenle, siyasal gelime kavramnn geirdii anlam deiimlerini ele almadan nce, bu ikinci etkiye de ksaca deinmek gerekmektedir.
II. Sosyal Bilimlerdeki Kuramsal Gelimelerin Etkisi
1950'li yllar, birok sosyal bilimci asndan, toplumsal-siyasal

dncede bir "dnm noktas"n belirlemitir. Bu dnm
noktasnn birbirine bal iki gesi ise, (l) "ideolojinin sonu"
tartmalarnda gzlenebilecei zere 1 0, toplumsal-siyasal
incelemelerin, tpk doa bilimleri alannda olduu gibi,
"nesnel gereklik"i aklamaya ynelik bir faaliyet niteliini
kazand fikri ile (2) bu dnce dorultusunda olarak da,
uygun yntem erevesinin, T alcott Parsons'n nderliinde
oluturulmu bulunan "yapsal ilevselcilik" (structural1 O D. BeU, The Endofldeology(Giencoe, lll.; The Free Press, 1960).
30
functionalism) 11 vehu dorultudagelien "toplumsal sistem"

kuram. ile davranlk (behavioralism) olduu fikridir.
Bu deiimin "siyasal gelime" kavram zerindeki etkisi
iki yonlt; olmutur: (l) nce, "siyasal gelime" kavramnn
nemli bir gesi niteliinde olan "demokrasi", "nesnel" (yani
"deer yarglan"ndan anndnlm) bir biimde tanmlanmaya
allm; (2) sonra da, dnya zerindeki tm toplumlarn
deiim sreleri, doa bilimlerindekine uygun bir "evrensel
yasalhk" anlayna uygun olarak aklanmak istenmitir.
A. Siyasal Gelime Kavramnda Demokrasinin Anlam
Siyasal gelime kavramnn ilk kullanlnda yeralan

"demokrasi" gesi, zgrlk, eitlik, katlma gibi deerlerden
soyutlanarak, bir tr hkmet oluturma yntemi olarak
tanmlanmtr. Demokrasinin bylesine salt bir siyasal iktidan
belirleme metodu olarak a:lalmasnn sonucunda, Bat
toplumlarnda, genellikle Rnesans'la balad kabul edilen
"bireyselleme"nin beraberinde getirdii oulculuk (dnce,
ifade ve rgtlenme zgrl), hukukun stnl (temel
hak ve zgrlklerin siyasal iktidann keyfi tasarruflanna kar
gvence altna alnmas), siyasal iktidarn genel ve eit oy,
dzenli aralklarla yaplan, gizli oy, ak saym ilkelerine dayal
seimlerle el deitirmesi geleriyle ifade edilen "biimsel"
(usuli-procedural-) bir demokrasi tanrnma ulalmtr.12
Buna gre, "demokrasi politik bir metottur, yani politik -terii
ve idari- kararlara varmak iin bir nevi tekilatianmadr ve
bu haliyle, belli t8.rihi artlar altnda varaca sonularla ilgili
11
Yapsal ilevsereilik hakknda genel bilgi iin bkz. Marion J. Levy, Jr., "Functionar
Analysis. StructuraiFunctional Analysis~. International Encyclopedia of the Social
Sciences, cm vrr, s.2128.
12
"Edimsel veya ampirik demokrasi kuram~ da denilen bu kurarn hakknda ve genel

olarak demokrasi kuramlarnn bir tasnili iin bkz. J. Roland Pennock. Democratic
Polltical Theory(Princeton, New Jersey: Prnceton u. Press, 1979), s.xvrr-xxrr.
31
olmakszn kendiliinden
bir ama olmaya uygun degil-
dir."13
Demokrasi, bu biimde, yalnzca bir tr "hkmet olu
turma yntemi" olarak anlaldktan sonra, byle bir yntemin
varolabilmesinin koullan niteliine ilikin sorulara sra
gelmektedir. Demokrasi denilen bu yntem, her toplumsal
rgtlenme iin geerli olabilir mi? Yoksa, bu yntemin geerli
olmas iin gerekli tarihsel-toplumsal koullar m vardr? Bu
sorularn cevaplandrlmas, bir toplum ve tarih kuramma
bavurmay gerektirmektedir.
R "Siyasal Gelime" Kavramnda Toplum,

Deime ve Siyasal rgtlenme 1Hhi1eri
Siyasal gelime kavramnn iinde yeraldg "paradigma"nn
zellikleri, pozitivist, yapsal-ilevseki ve davransalc olarak
belirtilmiti. Bu zellikler a,sndan, siyasal gelime kavramna
yansyan toplum ve toplumsal deime anlaynn bellibal
niteliklerini yle ifade etmek mmkndr:
(1) Sosyal bilimin konusu "sosyal oiaylar"dr. Sosyal olaylar,
insan "davramlan"ndan o1uurlar. Insan davran ise, insann
zerinde gzlem yaplabilir nitelikteki eylemlerini ifade eder.
Insan eyleminin "gzlenemcyen" boyutlan (deerler, saikler,
amalar vb.) sosyal "bilim"in konusu dndadr. 14
(2) Toplum, insan davrannn belirli biimlerde yaplat
bir "sistem"dir. Sistemin her gesi (insan davran, kltrel,
ekonomik ve siyasal kurumlar), sisteminin varln srdrmesi asndan belirli bir ilev grmektedirler. Her ge,
3 Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, /1, Sosyalfzm ve

Demokrasi, ev. R. Tnaz {Istanbul Varlk Yay., 1971), s.159.
14 Siyaset biliminde genel kuramsal bir ereve olarak "davransalchk" ve bu akmn

dayand kuramsal temeller hakknda bkz. irin Tekeli, David E:?aston'm Siyaset
Teorisine Katks zerine Bir Inceleme, Doktora Tezi (istanbul; i. . Yay., No 2129,
Iktisat F. Yay., No; 370, 1976), s.24-41.
32
bu biimde, sistemin varlgn srdrmesi bakmndan belli

bir iieve sahipse, toplumsal deime (yani sistemin deimesi)
nasl gereklemektedir?
(3) Toplumsal degime, "sistem" baknundan tarihsel sre

iinde ters ilev grr hale gelen gelerin varl nedeniyle
gereklemekte ve "sistem", tpk bir "organizma"nn deien
koullara kendisini uydutarak varlgn srdrmesinde olduu
gibi, varolabilmek iin yeni gelere sahip olmaktadr.
(4) Demokrasi, her toplumsal sistemde deil, ancak ilevsel
olabilecei bir toplumsal sistemde geerli olabilecek bir
"siyasal yntem"dir. Daha ak sylemek gerekirse, demokrasi,
"geleneksel toplumsalsistemler"de deil, "modem toplumsal
sistem" iinde ilevsel, bu nedenle gerekli ve yine ayn nedenden tr varolabilecek bir "siyasal yntem"dir. Bu nedenle demokrasinin varolabilmesi iin belirli iktisadi ve
kltrel koullarn varl gerekmektedir.
(5) Toplumsal sistemlerin zaman iindeki deiimleri,
geliigzel veya rastlantsal ya da her somut topluma zg
bir biimde deil, ortaya kanlmas sosyal bilimlerin grevleri
arasnda olan belli "evrensel kurallar"a (veya yasalara) gre
gereklemektedir. B:u degiim kurallannn belirlenmesi, ayn
zamanda bir siyasal yntem olarak demokrasinin geerliliinin
evrensel kurallann belirlemek anlamna da gelmektedir.
lll. Siyasal
Gelime Kavramnn Degien
Anlamlan
Karlatrmal
siyaset bilimi aratrmalarnda, yukanda belirtilen etkiler altnda kullanlan siyasal gelime kavram, (1)
"siyasal gelimenin ynelik oldugu dnlen hedef" anlamnda amasal, (2) "daha geni kapsaml modernleme srecinin siyasal ynlerini ve sonulann ifade eden" bir anlamda
trevsel ve (3) "etkin bir biimde ileyen modern toplum iin
gerekli siyasal artlar" anlamnda ilevsel olmak zere farkl
tanm grubu iinde yeralmaktadr.
33
A.
DemOkratikleme Olarak Siyasal i-elime:

Demokrasinin Toplumsal Koullar Sorunu
Siyasal gelime kavramnn kullamld ilk arat~larda,

daha ok "amasal" siyasal gelime tanmna dayanld ve siyasal- gelimenin yneldii amacn da "demokrasinin kurulmas" biiminde anlald grlmektedir. Nitekim,_
Packenham'a gre,
"(...) en )'ksek' veya en 'gerek' biimiyle siyasal gelime,
genellikle, aka veya rtk olarak, (. .. ) liberal, anayasal demokrasi ile ayn kabul edilmitir. (. .. ) Yazarlar, _ou kez, (demokrasiyi) tanmlama sorunundan kanmlar veya (byle bir
sorunu) yok saymlardr. Bazen, demokrasinin standard olarak,
aka, Ingiliz veya Amerikan demokrasisi kabul edilmi; model
olarak belli bir lkenin belirtilmedigi dnrnmlarda ise bu iki lkeden
biri rtk standart olarak varolmutur. Dolaysyla, yle veya byle,
siyasql gelime genellikle demokrasi demek olmu ve demokrasi
de hemen he:r zaman Batl, liberal anayasaalktan soyutlama
yoluyla eriilen belirli bir zellik ya da zellikler kmesinin terimleriyle -r. siyasal rekabet, siyasal oulculuk, dzenli ve genel
seimler, alt-sistem zerklii, sekinlerin halkn taleplerine ve kar
grubu hasklarna cevap v_ermeleri ve benzeri- tanmlanm
tr. "15
Grld
-rulu'nun Karlatrmal Siyaset Bilim_i Komitf!si'nin16 yrttg aratrmalarda siyasal gelime byle tanmlanmtr.
Bu tanm erevesi:de, "demokrasi" yerine "siyasal modernlik" terimi de kullanlm ve "temsilt demokrasi" ile ayn
ey olduu kabul edilen bu "demokratik idealin pratik baans(nn) en yksek noktasna Amerika Birleik Devl~tle
ri'nde eri(tii)"nden bahisle siyasal gelimenin, "geri siyasal
topluluklarn Amerikan modeline benzeme yolunda srekli
hzlanarak ilerleyecekleri bir 'gei' sreci olarak anlalmas"
gerektii ileri srlmtr .11
Siyasal gelime, bu biimde, "denokrasi"ye dorudeiim
olarak anlaldktan sonra cevaplandnlmas gereken soru,
byle bir deiimin gereklemesinin hangi koullara bal
olduudur. Seymour Martin Lipset, "Demokratik Dzenin
artlan"nda konuyu yle ele almaktadr:
"Siyaset sistemlerini toplumun diger yanianna balayan belki
en beylik genelleme, demokrasinin iktisadi gelime seviyesiyle
ilikili oldugudur. Bir ulusun hali vakti ne kadar yerindeyse, demokrasiyi yaatma ans o kadar yaksektir. (. .. )Byk bir yoksul
kitlesiyle kk bir ayncalkl elit grubuna blanm bir toplumda
ya oligari (kk yukan tabakann diktatrce ynetimi) ya da
tiranlk (halk temeline dayanan diktatrlk) olur (. .. ).
Ben bu varsaym somut olarak denemek iin, iktisadi geli
menin eitli ynlerini -servet, sanayileme, ehirleme ve egitim- ifade eden istatistikler kullandm. "18
gibi, bu "siyasal gelime" tanmnda iki temel

ge vardr: (l) Siyasal gelimenin hedefi "demokrasi"nin kurulmasdr; (2) demokrasi de, halkn siyasal iktidan ele geirmek
iin birbiriyle yanan sekin gruplan arasndan dilediini seim
yoluyla iktidara getirmeliktidardan drme olanana sahip
olduu "temsilt" siyasal kuruniamay ifade etmektedir.
1950'lerden balayarak, 1960'larn ortalanna kadar gerekletirilen ve arlkl olarak, Sosyal Bilim Aratrma Ku-
17 Donald Cruise O'Brien, "Modernization, Order, and the Erosion ola Democratic
Ideal: American Palilical Science 1960-1970", David Lehmann {der.), Development
Theory, FourCritical Studies (Londra: Frank Cass, 1979), s.51.
15 Packenham, a.g.y, s.202-204.
18 Seymour Martin Lipse1, Siyasi insan, ev. Mete Tonay (Ankara: TS ID Yay., 1964),
s.28-30. (lk kez taslak halinde 1959'cla yaymlanan bu almadan iki yl kadar nce,
Anthony Downs'n An Economic Theoryof Democracy(New York: Harper and Row,
34
16 Kuruluu 1954; {1954-1963 arasnda) ilk bakan Gabriel Al mo nd: bkz. Gendzier,
a.g.y, s.1-21; 84-86, 109-128.
35
Bu yaklam uyannca demokrasinin varolabilme koulla

nndan biri "iktisadi kalknma" olmaktadr. Bunun yannda,
"toplum yelerinin sfyasal nesneler karsndaki deerleri ve
dier ynelimleriyle anlatmsal siyasal semboller hakkndaki
ampirik inanlarndan" olutuu kabul edilen "siyasal kltr"n19 de demokrasiye izin verici gelerden olumasnn
gerekli olduu vurgulanmaktadr. Burada, "trevsel" ve
"fonksiyonel" siyasal gelime tanmlannn "amasal" tanmla
birarada varolduklan grlmektedir. Bir dier deyile, siyasal
gelimenin amac demokrasinin kurulmasdr; demokrasinin
kurulmas da iktisadi kalknma ve kltrel deiime bal
olmaktadr. Demokrasinin toplumsal koullarnn bylece
zmlenmesiyle, esas olarak, iktisadi kalknnay gerekletirmi, demokrasiye izin verici kltrel zelliklerle donanm "modern" toplumlarla geleneksel (modern -Batl
olmayan, azgelimi) toplumlarn zaman iinde, modernlik
nqktasndaaynlaacaklar kabul edilmektedir. 20
B. Istikrar ve Dzen Iinde Gelime __ _
Siyasal gelimenin bu biimde "demokrasi"ye doru bir

deiim sreci olarak kavranmas, 1960'lann ortalanna doru
baz itirazlara ve eletirilere konu edilmitir. Karlatrmal
siyaset bilimi alanndaki aratrmalarn bulgularna dayanan
bu itiraz ve eletirileri u noktalarda toplamak mmkndr:

(1) Siyasal gelimenin demokrasiyle zdeletirilm~si, bir
kere, "bilimsellik" as:dan doru deildir. Bilim, "nesnel
gereklik"in "dier yarglanndan arndrlm" bir biimde
analizini hedefler. yleyse, Batl olmayan toplumlarn deiim
srelerini aklamakta kullanlan kavramlarn bu nitelikte
olmas gerekir. Oysa, "siyasal gelimenin anahtar olarak
demokrasinin kurulmasndan szetmek, bylelikle, Amerikal
veya en azndan Batl deerleri bakalarna zorla kabul ettirmeye almak olarak grlebilir (. .. ). "21
(2) Karlatrmal siyaset bilimi alanndaki aratrmalar,
iktisadi ve toplumsal gelime yolunda hzla ilerlemek isteyen
Bath olmayan toplumlardaki somut oluumlarn "demokrasi"yle uyumadn ortaya koymutur. Bu bakmdan,
bu toplumlardan birou demokrasi ile "hzl gelime"nin
birarada bulunamayacaklarn kabul ederek, gelimeyi
"istikrar ve dzen" terimleriyle kavramaya ynelmilerdir.
Esasen, "bu toplumlarn demokrasiye 'hazr olmadklar'
genellemesincieki doru:luk pay(nn) yksek" oluu 22 ve
alternatifinin en azndan "belirsiz ve tehlikeli gelecek
kestirimleri" olmas halinde ortaya kabilecek "kt"l
karsnda, "istikrar gelime kavramyla ilikilendirmek
hakldr. "23
1957) adl almas yaymianm ve kapitalist iktisat ile liberal demokrasi arasn~aki
ilikiyi kuramatrma tarzyla dikkatleri ekmiti. 19SO'Ierle 1960'1arn Amerka_n
siyaset biliminde iktisat-demokrasi ilikileri hakkndaki temel yargsn, "demokratk
siyaset iinde partiler kB.r amal giriimcilere benzerler (s.295)~ ortaya koyan bu
yaptn "siyasal gelimeH kavramnn demokratikleme olarak tanmlanmasna ~lan
azmsanamaz. Bkz. Brian Barry, Sociologists, Economists and Democracy(Chcago:
The U. of Chicago Press, 1978).
Bu erevede istikrar, iktisadi ve toplumsal modernlemenin

siyasal dzeydeki yanklanlann aklamak zere gelitirilmi
bir kavram olarak, "siyasal rgtlerin ve usullerin kurumlamasn gerektirir; istikrarn derecesi de, siyasete katlmak
isteyen grup ve bireylerin siyasal katlmlar iin, siyasal
19 Huntington ve Oominguez, a.g.y., s.19-20.

20
36
Bu savn tartlmas iin bkz. S. N. Eisenstadt, "Convergence ~nd Oivergenc~ of

Modem and Modamizing Societies: lndications from the Analyss of the Structurng
of Social Hierarchies in Mi d die Eastarn Societies", International Journal of Middfe
EasternStudies, Cit VIII, {1977), s.1-27.
21
Lu can Pye, Aspects of Pofiticaf Development, s.41.
22 A.g.e. s.87.
23 A.g.e., s.41-42.
37
kurumlarn saglad imkaniann lsne baldr. "24 Batl
olmayan toplumlardaki iktisadi ve toplumsal modernleme

sTeci, topl_umsal hareketlilii ve dolaysyla siyasal katlmay
aritml, buna karlk siyasal kurunlama_dzeyl bu katlm
artn sistem asndan ilevselletiremedii iin o~ya siyasal
gelime deil, daha doru olarak siyasal bozulma olarak adlandrlmas gereken bir deiim sreci kmtr. 25 Bu bozulmann sonucu olarak da, szkonusu toplumlarda askeri
diktatrler ve/veya tek-parti hegemonyas biiminde grlen
demokratik olmayan siyasal kurumlar ortaya kmtr. 26 Bu
kurumlarn temsil ettigi "belli baz bask kurumlarn, modemlemekte olan bir toplumun rgtlenmes~ iin belki de
zorunlu olan kurumlar olarak grmek" gerekmektedir. 27
KINCI BLM
MODERNLEME KURAMINA GRE SIYASAL
GELIME-IDEOLOJI ILIKISI
Siyasal gelime kayramnda 1960'lann ortalanna doru oluan

ve zellikle de Huntington'n almalaryla, terim yerindeyse
kesinleen bu anlam deiiminde siyasal gelime daha geni
kapsaml toplumsal deime srecinin bir yn olarak kavranmaktadr. "Geni kapsaml toplumsal deime sreci"yle
kastedilen ise "modernleme" dir. Bir dier deyile siyasal
gelime, iktisadi ve toplumsal modernlemenin siyasal srece
yansmalann, yani "siyasal modemleme"yi ifade etmektedir.
Bu blmde, geni kapsaml toplumsal deiim srecinin
aklannasnda bavurulan bir kurarn olarak modernlemenin
temel ncileriiinde siyasal modernlemenin nasl anlald
ele alnacaktr.
24 Huntington ve Dominguez, a.g.y, s.9-1 O.
25 &:nue P. Huntington, "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma~, ev. Ergun zbudun,
A0HFD, Ci ll: XXII-XXIII. Say: 1-4 (1965-1966) ve S. P. Huntington, Political Order
in Changing Societies (New Have n ve Londra: V ale U. Press., 1968).
26 HunlingtOn bu kurumlan "praetoryen~ olarak nitelendirmekle ve bir sistem iin nemli

olan eyin ad de{jil, toplumu ynetebilme yetisi veya istikrar ve dOzeni salamadaki
becerisi olduunu vurgulamaktadr: Po/itical Order, s.1. vd.
27 David E. Apter, The Politics of Modemization (Chicago: The U. of Chicago Press,
1969), s.3.
38
I. Modernleme Kuramnn Temel nclleri

Batl olmayar
toplumlardaki deiim srelerini aklamak

amacyla gelitirilen modernleme kuram, her eyden nce,
"modern" ve "geleneksel" olarak nitelenen iki toplum tipinin
karlannlmasna dayanmaktadr. Bu tipletirmede esas olarak
modem toplum tipinin ne olduu ifade edilmi, geleneksel
39
toplum ise bir tr "modern olmayan toplum" biiminde alglanmtr. Dolaysyla ncelikle modem toplum tipinin ~emel
zelliklerinin nasl tanmlandgn incelemek gerekmektedir.
Modern toplum kavram, belirli bir insan tipini, insanla
doa ve insanla insan arasndaki ilikilerin belirli bir kavran
biimini (veya belirli bir "kltr"). belirli bir iktisadi ilikiler
sistemini ve nihayet, genellikle bu gelerin oluturdugu
toplumsal ve iktisadi temel zerine bina edildi~;i dnlen
bir siyasal yapy iermektedir.28
A. Modern Insan
Modern toplumda varolduu dnlen insan tipinde

yeralan geler, olduka kapsaml bir biimde Alex nkeles
tarafndan yle formle edilmitir:
i- "( ... ) yeni deneyimlere hazr, yenilik ve deiime ak
olmak .. .
ii- "(Modern insan). Yalnz kendi yakn evresinde deil, onundnda da birok sorunlar ve konular hakknda kanaader edinme
ve tama eilimindedir. (. .. ) evresindeki tutum ve kanaatlerin
eitliliinin daha farkndadr. Bu farklan korkusuzca kabullenebilir ve onlara otokratik ve hiyerarik ekilde yaklama ihtiyacn duymaz. Ne iktidar hiyerarisinde kendisinden stte
olanlarn kanaatlerini otomatik olarak kabul eder, ne de kendi
altndakilerin kanaatlerini otomatik olarak redderler ( ... ).
28
40
Sosyal bilimlerin gOnOmOzde ortaya koyduu manzara, disiplinler (hatta alt-disiplinler)

arasnda belki de ar bir uzmanlamadr. Bu nedenle, her biri kendi iinde ayr bir
uzmanlk alan olutur'an eitli sosyal bilimiere mensup bilim adamlan, modem toplumu
kavramsallat r rken, bir anlamda olduka d$1 olarak, kendi uzmanlk alanlarn ne
karan tanmlar gelitirmilerdir. Bylelikle de, modernlemenin sosyolojik, iktisadi,
siyasal~ antropolojik ve sosyo-psikolojik kuramianndan szetmek mO mkan olabilmitir.
BatOn bu faldlklara ra:Qmen, modem toplum soyutlamasnn genel zellikleri Ozerinde
belirli bir consensus saland sylenebilir. Farkl modernleme kurarnlarn sosyal
bilimlerdeki disiplinler asndan snfiandran bir alma iin bkz. Baidya Nalh Vanna,
The Socio/ogy and Politics of Development: A Theoretical Study (Londra: Routledge
and Kegan Paul, 1980) Muhtelif yerler.
!
>
''
iii- "Gemiten ok bugne ve gelecege yneliktir(. .. ).

iv- "Planlamaya ve rgtlenmeye yneliktir ve bunlara ilgi
duyar; bu tr faaliyetleri, hayat dzene sokmann bir arac
olarak grr(,,).
v- "nsann, ama ve hedeflerini gerekletirebilmesi iin,
evrenin egemenliine girecek yerde, o evreye egemen olmay
renebileceine inanr(. .. ).
vi- "Dnyann tahmin edilebilir olduu, evresinde kurumlann ve dier kiilerin ykmllk ve sorumluluklarn
yerine getirecekleri konusunda daha ok gver- besler. Ona
gre davranlan kader veya kapris belidemez (. .. ).
vii- "Bakalarnn haysiyetinin .daha ok bilincindedir ve
bakalarna sayg gsterme eilimi daha gldr( ... ).
viii- "Bilim ve teknolojiye daha ok inan duyar( ... ).
ix- "Datc adalete, yani dllerin kaprise ya da kiinin
zel niteliklerine gre deil, yapt katk ya gre datlmas
gerektiine inanr. " 29
Inkeles'in bu zelliklere sahip olduunu belirttii modern
insan tipi geerli kabul edilirse, byle bir insan tipinin yerald
modern toplumda insann doa ve diger insanlar ile olan
ilikilerinde de, bu zelliklerden kaynaklanan zel dn
ve davran kahplannn varln grmek gerekecektir.
B. Modern Toplumda 1nsan-Doga ve 1nsan-1nsan Ilikileri
nsann
kendi amalarn
gerekletirmek iin evresine egemen olabilmesi, modern
insann doaya olan ilikisini belirleyen en temel zelliktir.
Bu egemenliin oluturulabilmesi iin de amalar ile aralar
arasnda rasyonel bir denge aray gereklidir. Rasyonel denge
29
kendi
ihtiyalarn karlamak,
Alex lnkeles, "The Modemization of Man", in Myron Weiner (der.) Modemization: The
Dynamics of Growth, Voice of Amarica Forum Sertes (Washington, 1977-i!k bask:
1966), s.154-157 (Buradaki eviri, baz kk dzeltmelerle, Huntington ve Dominguez,
a.g.y, s.35-36Hda yeralan E. zbudun evirisinden alnmtr).
41
ilikilerinin de "bireyleraras ilikiler" olarak anlaldn
aray ile ifade edilmek istenilen ise, znde, insann snrsz
ortaya koymaktadr. Birey kavramyla ifade edilmek Stenilenin
bir "tketici" olmas, buna karlk snrsz tketim isteklerini

karlayacak kaynaklann kt oluu varsaymna dayanmaktadr.
Bir dier deyile, mOdern toplumun insan snrsz ihtiyalan

ile kt kaynaklar arasndaki optimum dengeyi aramaktadr.
Modern insann kendi "bireysel yaran"n maksimize etme
aray iinde olmas ve bireysel mlkiyet kavramnn da byle
bir ereveye _oturtulnias, modern insan ile doal evresi
arasndaki ilikilerin temelini oluturmaktadr.30 Modem insan
asndan doal evre, uyum gsterilecek zorunluluklar reten
bir kaynak olmaktan km, maddi ihtiyalarn azami lde
karlanmas iin akl yoluyla (temelinde pozitif-arasal akln
yatt bilim31 ve teknoloji yoluyla) egemen olunmas gereken
bir nesneler evreni durumuna gelmitir 32
lnsan-insan ilikileri szkonusu olduunda, yukanda belirtilen insan-doa ilikilerinin kuruluunda yeralan temel
zelUkleri burada da grmek mmkndr. Modem toplum
kavram iinde yeralan insan tipinin gsterdii zellikler, bu
toplumda insann "birey" olarak alglandn, insan-insan
30
C. B. Macpherson, The p_olitical Theory of Possessive lndividualism, Hobbes

to Locke (Oxford: Oxford University Press, 1962) Muhtelif yerler. "Rasyonel Iktisadi
insan" kavramnn gelime kurarnlan iindeki yer ve nemi iin bkz. C. B. Macpherson,
"Reflections on the Sources of Development Theory", in Manfred Stanley (der.), Social
Development, Critica/ Perspectives (New York: Basic Books, 1972) s.206-220.
Kar.
31 Burada Max Weber'in rasyonalite trlerini ayrimrken ortaya koyduu bir ayrma
deinmek gerekmektedir: "(W eber), deere ynelmi aklc (Wertrational) ve amaca
ynelmi (ZWeckrational) aklc eylem ayrmn yapmaktadr -ilki belli bireylem biimi
iinde yeraldllna inanlan bir deerin gerekletirilmesine, sonuncusu ise belli bir
eylem biiminin sonucunda ortaya kmas beklenen biramacn veya arnaiann elde
edilmesine ynelmitir." (Rogers Brubaker, The Umits of Rationality, An Essay on the
Social and Moral Thought of Max W eber (Londra: George Alien and Unwin, 1964),
s.51). Bu aynm erevesinde modem insann eylemlerinin ikinci tr rasyonalitenin iinde
yerald sylenebilir.
32 Doal evrenin, zerinde egemenlik kurulacak bir nesne haline gelmesi, aydnlanma
dncesi iinde biimienan modem ideolojinin nemli bir zellii olmaktadr. Bkz.
Theodor Adomo ve Max Horkheimer, Dialecticof Enlightenment(londra: Verso, 1979)
Muhtelif yerler.
42
;.
''
ne olduunu anlatabilmek iin Louis Dumont'un u ayrnna

bavurabiliriz:
"1. btn toplumlarda bulunan, konuma, dnme ve irade

sahibi ampirik ve, insanln bolunemeyen birimi; 2. ncelikle
bizim modem insan ve toplum ideolojimizde bulunan bagmsz,
ozerk ve bu nedenle de (zUnde) toplumsal-olmayan varlk. 3 3
Bu ayrmdan anlalaca zere modem toplumda insaninsan ilikileri, Dumont'un ayrmndaki ikinci kategoride
yeralan bireyler a_rasndaki ilikiler anlamna gelmektedir.
Dumont'un bu noktadan hareketle, modern toplumda insan-insan ilikilerini ifade etmekte kulland kavram ise
'eitlikiliktir. Dumont'a gre modern toplumda her insan,
birey olarak, dierleriyle, dahil olduu toplumsal grubun
zellikleri dikkate alnmakszn, eit olarak kabul edilmektedir. erif Mardin'in "Turkey: The Transformatian of an
Economic Code" balkl almasnda ortaya koyduu u
saptamann yardmyla, Dumont'un kastettii eitlikilik
anlayn aklamak mmkndr. Mardin' e gre,
"Her bireyin, insan olma zellii iinde bir dier insanla eit
olduu fikri yzyllardr ve birok farkl uygarlklarda ileriye
srlmtr. Bireylerin kendi maddi ihtiyalannn kartanmasn
isteme hakkna sahip olduklan dncesi ise biraz daha yenidir
(... )."34
Mardin'in daha yeni bir dnce olduunu hakl olarak
belirttii "maddt ihtiyalann karlanmasn istemek", modem
33 Louis Oumont, From Mandeville to Marx, The Genesis and Triumph of Economic
ldeology (Chicago: The University of Chicago Press, 1977), s.8.
34 erif Mardin, "Turkey: The Transfonnation of an Economic Code", in E. zbudun ve
A. Ulusan (der.), The Politics/ Economyof Ineome Distribution in Turkey(New York:
Holmes and Meier Publishers, lcn. 1980) s.23.
43
toplumdaki insan-doa ve insan-insan ilikilerinin zerine

kurulu olduu birey anlaynn uzants niteliindedir.
Modern insann birey olma zelliini aklayan u ifadeler,
modem toplumda insan-insan ilikilerinin kuruldugu temeli
olduka ak olarak dile getirmektedir.
"-Insan insan yapan, bakalarnn iradelerinden bamsz
olmasdr.
-Bu bamszlk, bireyin 'kendi karlar'n gzeterek girdii

ilikilerin dnda baka hibir zorlayc ilikiye girmeme zgrllg anlamndadr.
- Birey, toplumdan bamsz olarak (topluma hibir borcu

olmakszn) kendi bedeninin ve yeteneklerinin sahibidir.
- Birey kiilii azerindeki 'tm' haklarn devredemese de
alma kapasitesini (emek gcn) devredebilmektedir. "35 '
lnsan-insan ilikilerinin byle bir birey anlay temelinde
kurulduu modern toplumda, insanlarn birey olarak (daha
dorusu "eit bireyler" olarak) yaamlarn srdrmelerini
mmkn klan bir iktisadi ve siyasal iUkiler sistemi bulunmaktadr.
'
C. Modem Toplumda Iktisadr Ilikiler
Modern insan tipinin belki de en nemli zellii, yukanda
da belirtildii gibi, snrsz bir tketici olmasnda yatmaktadr.
Bu zellikten kaynaklanan ve insann birey olarak d
nlmesini gerektiren modern ideolojinin, insann toplum
iindeki yerinin geleneklere, statlere veya ait olunan toplumsal gruba gre belidendii bir toplumda varlk bulamayaca aktr. Insann dier insanlarla eit ilikiler iinde
olduu yolundaki anlay, insann kendi emek gcn kullanarak kendi maddi ve manevi varln gelitirme imkanna
sahip olmas durumunda anlamldr. Geleneksel toplumdan
farkl
'
olarak modem toplumda insan eyleminin itici gcnn

"baan" (achievement) olduunun ileri sUrfilmesinde de bunu
grmek mmkndr. 36 Dolaysyla modem toplum, iktisadi
ilikiler dzeyinde insann kendi emek gc zerinde zgrce
tasarruf edebilecei bir durumu ifade etmektedir. Insann
kendi emek gc zerinde zgrce tasarruf edebilmesi dncesi ise, dorudan kapitalizm ad verilen iktisadi yapnn
ayrdedici zelliidir:
"(... ) Kapitalizm yalnzca piyasa iin retimin olduu bir

sistem-Marx'n deyimiyle bir meta-retim sistemi- deil, fakat
emek-g.cnn 'kendisinin bir meta haline geldii' ve piyasada
dier deiim nesneleri gibi alnp satld bir sistemdir. "37
Byle bakldnda, rnode..rn toplum soyutlamas iinde
iktisadi ilikilerin gsterdii zellikleri kapitalizm olarak
adlandrmak gerekmektedir. Kapitalist-olmayan iktisadi
ilikiler iinde de piyasa mekanizmalarnn varl bilinrnekte olduundan38 , modern toplumu modern-olmayan
toplumlardan ayrdedici zelliin insann emek gcnn
metalamas olgusunda yatt aktr. Insann emek gcnn metalamas ile emek gc zerinde zgrce tasarruf
edebilme imkannn ortaya k ayn anlamdadr ve
modern insan tipinin zellikleri gznne alndnda byle
36
Modernleme kuram iinde sklkla kullanlan "ascription-achievemenr iftinin yetkin

bir anlatm iin bkz. David McCielland, TheAchieving Socieity(Princeton. New Jersey:
D. Van Nostrand, 1961) Muhtelif yerler.
37 Maurica Oobb, Studies in the Development of Capitalism (Londra: Routledge and

Kegan Paul,1978), s.7.
38 Ticaretin, mal alm-satmlarnda para kullanmnn ilk alardan beri varolduOu
bilinmektedir. Ticaretin ve parann varolduu her yer ve zamanda kapitalizmin de
va1ndan szetmek, kapitalizmin ayrdedici zellii olarak emek gOCnn metalamas
kabul edildiinde, yalnzca biranakronizm olmaktan teye bir anlam tamamaktadr.
Keza, kapitalizmin varoluuyla e zamanl olarak ortaya kan modem insan ve toplum
anlayn da (rnein bu anlayn nemli ifadelerinden birisi olan liberalizm!) eski
aiara dek geriye gtrmek de ayn niteliktedir. Kar. Oobb, a.g.y, s. 32; Oumont.
a.g.y., muhtelffyerferve L Strauss, Uberafism: Ancientand Modem (New York: Basic
Books, 1968).
35 C. B. Macpherson, The Political Theory, s.263264.
44
45
bir insan tipinin ancak kapitalizmle birlikte
varolduu
aktr.
Tarihsel olarak, "bundan yaklak 10.000 yl nce gebelerin yerleik tarma geileriyle karlatnlabilecek
olan" dnmn, yani "Amerikan kolonilerindeki bamszhk hareketine ve Fransz Devrimi'nin ulus-devleti
yaratmasna rastlayan Ingiltere'nin iktisadi dnm
nn"39 modern toplum soyutlamasna zemin hazrlad
dnldnde, modern toplumun iktisadi dzeyde
kapitalizmi ifade ettii kohiylkla anlalabilir.
Bir iktisadi ilikiler sistemine kapitalizm adn vermek, bu
sistemin ayrdedici zellii olarak emek gcnn metala
masn grmeyi ve bu sistemdeki temel retim aracnn toprak
deil, sermaye olmasn ifade euneyi iermektedir. Bu anlamda,
BatAvrupa'da 1500'lerden sonra gelien iktisadi ilikileri genel
olarak kapitalizm bal altnda toplamak mmkndr. Buna
paralel olarak, modem toplumun oluumunun kkenieri de,
gene 1500'lere kadar geri gtrlmektedir. 40 Ancak,
1500'lerden balayan Bat Avrupa'nn tarihsel gelimelerinin
yaklak drt yzyl sonraki bir tarih anndan retrospektif
olarak soyutlanmasyla elde edilen modern toplum kavramndaki iktisadi ilikiler gesinin Ingiliz sanayi devrimi
ncesindeki "ticari kapitalizm"i deil, fakat 18. yzyl sonrasnn "sinai kapitalizm"ini ifade ettiini belirtmek gerekmektedir.41
Nitekim, grlerine daha ileride deinilecek olan Kautsky
39
Reinhard Bendix, "Tradition and Modemity Reconsidered". Embattled Reasan, Essays

on Social Knowledge (New York: Oxford University Press, 1970) s.250.
40
Kar.
Talcott Parsos, The Syst::,, s of Modem Societies (Englewood Cliffs, New- Jersey:
Prentice-Hall, Ine., 1971 ), s.29 vd.
41
"Modernleme
2. Dnya Sava'ndan sonra moda olmu bir terimdir. Bulanklj:jna

bir terimdir, OnkO gnmz okuyucularnda benzer anmlar
uyandrmaktadr. Bu okuyuculann ilk drtOsO, 'modern olan', jet-gezlleri, uzay
aratrmalan ve nkleergact ile b.gnOn teknolojisinin terimleriyle dOOrmektir. Ancak,
ramen kullanl
46
ve Moore gibi baz yazariann modern toplum tanmlamala

nndaki belirleyici ge "sanayileme" olarak ortaya konulmaktadr.42
D. Modem Toplumda Siyasalilikiler

Modem toplum soyutlamasnn siyasal boyutu, yukarda
ifade edilen bireyselleme kavramna bal olarak, oul
culuk, katlmaclk ve otoritenin rasyonellemesi gibi geleri
iermektedir.
Bir dier deyile, siyasal modernlik, Bat toplumlarnda
(en bata da ABD_, Ingiltere ve Fransa' da) varolan anayasal, liberal demokrasi olarak anlalmaktadr. Siyasal
gelimenin siyasal modernleme olarak anlalmas,
siyasal modernlemenin de, siyasal demokrasiye doru
ilerleme olarak kavranmas, modernliin siyasal boyutunun liberal demokrasi olarak soyutlandn gstermektedir.
Kltrel, iktisadi ve siyasal dzeylerde, bireycilik-kapitalizm
(sanayileme)-liberal demokrasi gelerinin btnlemi bir
soyutlamasn ifade eden modem toplum kavramnn pozitif
bir biimde tanmlanmasna karlk, geleneksel toplum
kavramnn modern toplumun bir negatifi olarak algland
grlmektedir.
Bir dier deyile, modernleme kuramnn temelini olu
turan geleneksel-modern ikileminde "geleneksellik", modem-olmayan her eyi ieren bir kategori olarak grn'modern' kelimesinin genel anlam, buharl makina ve krk makinas gibl toplumlan n
teknik temelini salam olan icatlarr ortaya kt
18. yzyldan sonraki !Om a iine almaktadr.~ (A.g.e.) Tcari ve snai kapitalizm
hakkrda bkz. Dobb, a.g.y., m. ve VII. blmler.
sanayilemelerinin balangtaki
42 John H. Kautsky, The Pofitical Consequences of Modemization (New York: John

Wi!ey and Sors, Ine., 1972); Barrington Moore, Social Origins of Dietatarship and
Oemoeracy, Lord and-Peasarl in the Making of The Modem World (Bostan: Beaeon
Press, 1967-ilkbask: 1968).
47
mektedir.43 imdi, bu iki kavramn, modernleme kuramnn

toplumsal deimeyi aklaynda nasl kullanldn grmek
gerekmektedir.
11. Geleneksel Toplumdan Modern Topluma
Gei
Sreci
Yukanda sz edilen geleneksel toplum-modem toplum ifti,

Batl olmayan toplumlarn iinde bulunduklar deiim
srecini aklamakta kullanlrken, tarihin (}rani Banh olmayan
toplumlarn iinde bulunduklar. deiim srecinin) balang
ve sonu aamalarn ifade etmektedir. Burada dikkat edilmesi
gereken nOkta, aka veya "insanlk" 44 kavram altnda Bat
toplumlannn gemi-imdiki-gelecek zaman boyutlanndaki
evriminin genel yasalarn bulma amacna ynelik 19. yzyl
tarih felsefelerinden45 farkl olarak modernleme kuramnn
Batl olmayan toplumlar iin gelitirilmi olmasdr.
43 ncelikle, birok modernleme kurarncsnn bizzat iaret ettikleri gibi, modemlik ve
geleneksellik asimetrik kavramlardr. Modem ideal ortaya konulmu ve dah<~: sonra
modem olmayan herey geleneksel olarak adlanQnlmtr.~ (Samuel P. Huntngton;
"The Change to Change, Modemization, DeveloPment, and Politics~. Comparatfve
Politics, Cilt lll, s.293-294.
44 Bat dOncesinde, aydntanma-sonras dnemin genel zellii, "insanln ile1~~si"nin
tarihsel yasalarm bulmaya ynelik yo{un bir abann varldr. Buradak nsanlk
kavramnn, ncelikle Bat insann merkez ald; bir dier deyile Bat hOmanizmasnn,
zO itibariyle, Bat ethnocentrisme'inin bir baka ifadesi olduu sylenmektedir. Bkz.
Robert C. Solomon, History and Human Nature, a Phi/osophical ReView of European
PhifosophyandCutture, 1750-1850(Sussex: Harvaster Press, 1980), Passim. Bat
dOneesi iinde yeralan her dilOnrn bu balamda deerlendirilarneyecei aksa
da, insanln, yeryzndeki en ileriyi temsil eden Bat uygarl ile zdeletirilmesi
torOnden bir ethnocentrisme'in, ileride de deinilecei gibi, modernleme kuramma
da yansm olduunu dilllnmemek iin herhangi bir neden bulunmamaktadr.
45 Sosyal bilimlerle doa bilimleri arasnda "bmm~ dllzeyinde bir birlik olduu anlaynn
uzants olarak, rnein fizikteki yasatar trnden toplumsal deime yasalannn
varln benimseyen ve tarihi, byle yasatan ortaya karma amacn gerekletirme
yolunda bir bilimsel faaliyet olarak kavrayan anlay ifade etmek zere "tarih felsefesi"
terimi kullanlmtr. Daha ok 19. yzyl dncesine zg olan bu anlayn
mdemleme kuramma nasl yasdma ileride deinilecektir. Tarih felsefesl.iin
bkz. Arthur Marwick, The Nature of History 2. basm (Londra: The Macmllan
Press,1979), s.182-190 ve R. G. Collingwood, The Idea of History(Oxford: Ciarendon
Press, 1983), s.1 ve 126-t33.
"Yrninci yzyl modernleme kuramalarnn iyimserlii,
(.. .) znde, gemiteki ilerlemeyi kapsayan bir iyimserliktir.

Bugnden honut olmak, gemi hakknda iyimser olmaya ve
(bu gemiin) baka toplumlar iinde aklayc olduu (duncesine) yolamaktadr. 1950 ve 1960'larn modernleme
kuramnn, modern toplumlarn gelecei hakknda syleyecekleri
ya ok azdr ya da yoktur; Bat'nn ileri lkelerinin (varlacak
yere) 'ulatklar 'kabul edilmitir; bu lkelerin gemi leri, kendi
gelecekleri hakknda deil, geleneksellikten modernlie gemek
iin miicadele etmeyi surdren baka lkelerin gelecekleri
hakknda ne syleyecekleri bakmndan nemlidir. "46
Byle bir ereve iinde kUllanlan geleneksellik modemlik
ifti etrafnda oluan modernleme kuramnn bir tarih felsefesi
olma zellii yle ortaya konulabili-4 7 :
1) Geleneksel toplumdan modern topluma doru evrilmek,
aamal bir sretir. "Btn toplumlarn geecekleri modernleme eVTelerini veya dzeylerini ayrtrmak mmkndr
(. .. ). Bu sre iindeki nderlik ve modernlemenin daha
ayrntl dzenekieri bir toplumdan dierine farkl olsa da,
btn toplumlar znde ayn aamalardan geeceklerdir."
2) Modernleme sreci, farkl toplumlarn modernlik
aamasna doru evrildike benzeeceklerini ifade etmektedir.
3) "Modernleme geriye evrilemeyen bir sretir. (. .. )
ehirleme, okur-yazarlk, sanayileme asndan bir dnemde
belli bir dzeye \,llam bir toplum, daha sonraki dnemde
nemli lde daha alt dzeylere inmeyecektir."
4) Modernleme "ilerlemeci bir sretir. (. .. )Uzun vadede
modernleme, yalnzca kanlmaz deil, ayn zamanda arzulanan (bir sretir.)."
Grlyor ki, geleneksel toplum-modem toplum ayrm,
46 Huntington, a.g.y., s.292.
47 A.g.e., s.289-290.
48
49
toplumsal evrimin genel yasalann arayan bir tarih felsefesinin

geleri niteliindedirler. 19. yzylda olduka yaygn olan
"tarihin yasalan"n arama anlay, yukanda da belirtildii
gibi, modernleme kuramma da damgasn vurmutur. Ancak,
bir nemli farkla: 19. yzyl dncesinde, Aydnlanma dneminin Condorcet gibi dnrlerinin temel sorunsalnn
bir yansmas olarak, genel anlamda insanln, zel anlamda
da Bat'r1n gemi-bugn-gelecek boyutlarn kapsayan bir
genel toPlumsal evrim emasn ortaya koyma abas vardr.48
Modernleme kuram ise, Bat'nn 1960'lardaki "bugn"n
idealletirerek, bir anlamda dondurulmu bir tarih felsefesi
niteliinde ortaya kmtr.
"Tarihin yasalar"n arayan tm tarih felsefeleri gibi modernleme kuram da byk lde determinist bir ierik
tamaktadr. Modernleme srecinin ilerlemeci, geriye
evrilemeyen, her toplum iin zorunlu aamalar ifade eden
. bir sre olarak kavranmas, bu determinist nitelii aka
ortaya koymaktadr. Ancak, yine her determinist tarih anlaynda olduu gibi, modernleme kuramnda da insann
kendi eylemiyle yapabilecei baz eyler vardr. Bunlar, tarihin
kanlmaz akn "geciktirici" olabilecekleri gibi, bu ak
"hzlandrc" nitelikte de grnebilirler. Nitekim, modernleme kuram daha ok bu ikinci tre giren eylemler zerinde
durmu ve modemlemekte olan toplumlarda intelligentsia'nn roln aratrma konusu yapmtr.
A.
Modernletirici
Modernlemeci
Intelligentsia ya da
Aktivizm
Gelep_~ksellikten modernlie "gei" aamasnda
bulunan
topluml~rda, iktisadi, toplumsal ve siyasal dnm sreci
iinde, bu toplumlardaki kii ya da gruplarn rolleri nelerdir?
48 Bkz. Robert Nisbet, History of the Idea of Progress, muhtelif yerler.
50
Bu sorunun cevab, szkonusu "gei toplumlan"nn Batl

olup olmamalanna gre deimektedir. Bat'da geleneksellikten modemlige gei, en azndan drt yzyllk bir srede
ve adeta kendiliinden gereklemitir. Yani, Bat kendi "i"
dinamikleri sayesinde "modernlemitir" .49
Buna karlk, Batl olmayan toplumlarda modernleme,
daha ksa bir zaman dilimi iinde, kendiliinden olmayan
ve d etkenierin youn itici gc etrafnda ortaya kmaktadr.
Bu degerlendirmenin bir. nemli sonucu, Batl toplumlarn
y~klak drt yzylda eritilj;i ideale (modernlik), ok daha
ksa bir srede eriiirnek istenmesinin bu toplumlarn "gei
aamas"ndaki kltrel ve siyasal oluumlannn aklan
masnda modernleme kuram iinde yeralan aklama biimi
yle ifade edilebilir:
i- Bat toplumlar srekli deien, hareketli toplumlardr.
Buna karlk Batl olmayan toplumlar, deiimin ok yava
olduu, ya da hi deimeyen duragan toplumlardr. Dolaysyla, Bath-olmayan toplumlarda modernleme, her
halC.karda, Batl topluniann dandan mdahalesi sonucunda
ortaya kan bir deiim srecini ifade eder. 50
ii- Modern topluma dogru degimek, Batl olmayan toplumlarda, kendiliinden bir sre olmadndan, toplumun
ouuluunu oluturan ve gelenekselliini srdren kitlelerin,
bu srete itici bir g olarak ortaya kmalan szkonusu deildir.
Dolaysyla, Batl olmayan toplumlarda yabanc aristolratik
bir sekinler zmresinin veya Batl modem. kltrn dnsel
aralaryla donanm yerli bir aydnlar grubunun yahut da
her iki grubun birlikte oluturaca bir gcn yol gsterici49 Modernleme sOrecinin di ve i faktrlerini siyasal adan ele alan birrnek alma
iin bkz. John H. Kautsky, The Political Consequences ot Modernization, muhtelif
yerler. Ayrca bkz. S. N. Eisenstadt, Modemization: Protest and Change (Englewood
Cliffs, N. J.: PrenticeHall, Ine., 1966), s.SS vd.
50 Kautsky, a.g.y., s.41-49, 60-74.
51
liine
gerek vardr.51
Bu aklama biiminin dikkat ekici zelliklerinden belki
de en nemlisi, geleneksellikten modernlige dogru ilerlemekte
olan "gei" toplumlannda iktisadi gelimilik dzeyi ve siyasal
kltr etkenlerinin belirledigi bir durum olarak. modernlik
aamasndan nce d"emokrasinin kurulmas olaslnn hayli
dk olmasd_r. 1960'larn ortalannda, Asya ve Afrika'nn
yeni bagmsz olmu eski smrgelerinde tek-parti ynetimlerinin egemen olmasnn bu baglarnda dndrdklerini
Apter yle ifade etmektedir:
<'(Bu toplumlardan) pek az totaliterdir. Hemen tml halk
ve gerek anlamda, antidemokratik olmaktan ok predemokratiktirler. (. .. ) (Bu toplumlar) olarak yaklamak, belli baz bask
kurumlarn, modernlemekle olan bir toplumun rgtlenmesi
ve btanlemesi iin belki de zorunlu olan kurumlar olarak
gnnemize izin vermektedir. "52
Apter'n Batl olmayan toplumlarda gei evresinde kurulan
tekparti rejimlerini "demokrasi nc~si" rejimler olanlk gr-
mesi, bu toplumlarn nihat olarak demokrasiye (modernlie)
eriecekleri konusunda iyimser bir bak yanstmaktadr. Bu
iyimserlik, bir yandan siyasal rejimler hakknda yaplagelen
"otoriter-totaliter rejimler" aynnma dayanmakta, diger yandan
da, zellikle 2. Dnya Sava'ndan sonra, Asya ve Afrika'da
birbiri ardna kumlan yeni devletlerdeki tek-parti rejimlerinin
nclgn yapan intelligentsia'nn niteliklerinden kaynaklanmaktadr.
Linz'e gre53 totaliter bir siyasal rejim

51
zellikleri
ta-
Eisenstadt, a.g.y.. s.SS-75, 137-140 ve Edward Shils, Pofitica/ Development in the

New States (The Hague: Mouton, 1968), s.19-24, Kar. C. B. Macpherson,
Demokrasinin Gerek DOnyast (ev. Levent Kker), {Ankara: Birey ve Toplum Yay.,
1984), s.33-48 ve 97-119.
makta~'r:
Bir kere, "monist, fakat monolitik olmayan bir

iktidar merkezi mevcuttur; eer kurumlar veya gruplar
arasnda bir plralizm varsa, bu merulugunu o merkezden
alr ve byk lde onun hakemlii altnda iler; bu plralizm, eski toplumun dinamiklerinin bir rn deil, temelde
siyasal yoldan yaratlm bir eydir." Sonra, "tekelci, zerk
ve fkren az ok gelitirilmi bir ideoloji mevcuttur. Ynetici
grup veya liderle onun emri altndaki parti" politikalarnn
temelini ve meruluunu, kendileriyle zdeletirdikleri bu
ideolojide bulurlar. deolojinin snrlan dna kmak yapanma baglanmtr. "deoloji, belli bir programdan veya meru
siyasal eylem snrlannn tanmndan ibaret olmayp, szm
ona bir nihat anlam, bir tarihsel ama duygusu ve bir sosyal
gereklik yorumu getirmektedir." Totaliter bir siyasal rejimin
nc zelligi ise, bu rejimde, "pasif itaat ve ilgisizlik'' yerine
"vatandalarn, siyasal grevlere ve kolektif sosyal grevlere
katlmalarnn ve bu amala aktif bir mobilizasyon iinde
olmalarnn" zendirilmesi, istenmesi ve dllendirilmesidir.
Otoriter rejimler ise, snrl bir siyasal ogulculua izin
veren, "ilenmi ve yol gsterici bir ideolojiye deil, kendine
zg zihniyetiere sahip olan; geliimlerinin baz aamalar
dnda, yaygn ve youn bir siyasal mobilizasyon yaratmayan;
bir liderin veya bazan kk bir grubun, biimsel ynden iyi
belirlenmemi, fakat fiiliyatta olduka tahmin edilebilir snrlar
iinde iktidar kullandklar" rejimler olarak nitelenmektedir.54
Totaliterlik ve otoriterlik kavramlarn, Bat liberal demokrasilerinden farkllatrarak tanmlamak, totaliterlikle
otoriterlii farkhlatrmaktan grece daha kolaydr. Bir diger
deyile, Bat liberal demokrasilerinin izdii ltler erevesi
52 Apter, The Politics of Modemizatfon (Chicago: University of Chicago Press, 1969.

53 Juan J. Linz, Totaliter ve Otoriter Rejimter(ev. Ergun Zbudun), (Ankara, Siyasal
IlimlerTrk Dernei Yay., 1984) s.25.
52
54 A.g.e., s.130.
53
iinde, totaliter ve otoriter rejimierin demokratik olmadklarn

sylemek mmkndr. Ancak. totaliter sistemlerin neden
otoriter olmadklarn veya otorileriikten nedenlerde aynidklarn belirlemek bu kadar kolay deildir. Dolaysyla,
totaliter rejimleri otoriter rejimlerden ayrmann, Linz'in
tanmlannda grlenlerden daha baka ldere de dayanmas
gerekmektedir. Bunlar arasnda, ltaliter rejimleri otoriter
rejimlerden ayrmann bir lt olarak, bu rejimiere egemen
olan tek-parti iindeki kadronun niteliklerine eilinmektedir.
Tek-partinin hedefinin yeni bir insan ve yeni bir toplum
yaratma, dolaysyla bu hedef dorultusunda topyekUn bir
toplumsal deime aray iinde olmas anlamnda "topyac"
nitelikte olduu rejimler "totaliter" olarak nitelenmekte,
hedefin ksmt toplumsal deime olmas ve siyasal iktidar
ellerinde tutanlarn "Batllama"y hedeflerneleri halinde
"demokrasi ncesi" evrede bulunan siyasal rejimlerden ya
da "otoriterlik"ten szedilmektedir.55
2. Dnya Sava ertesinde bamsz devletler halinde ortaya
kan yeni devletlerin nc gc olarak Intelligentsia'nn
nitelikleri, Shils'in almalarnda da grlebilecei gibi56,
onlarn Bat lkelerinde veya Batllar yahut da Batllarn
rencileri tarafndan eitilmi olmalarnda ortaya kmak
tadr. Modem okullarda kazanlm olan Batl deerlerin
biimlendirdii modernlemeci dnceler, bu intelligentsia
yelerinin Bat toplumlarndaki sosyalist grlerden etkileurneleri ve yoksulluk, eitsizlik ve adaletsizlk gibi sorunlan
ideolojilerinin merkezine yerletirmeleri de dikkate aln55 A.g.e., s.131 vd. opyac" dOOnO tarznn totaliterliin kkenierinden birini
oluturmas fikri iin bkz. Karl Popper, Ak Toplum ve DOmanlan, C.t, Platon'un
BOyOsO {ev. Mete Tunay), (Ankara: Trk Siyasllimler Dernei Yay., 1967) s.1 vd.
168 vd. ve s.322 vd.: K. R. Popper, The Poverty of Historicism, (Londra: Rougtledge
and Kegan Paul, 1979) Passim.
56 Edward Shils,' a.g.y., s.19 vd.
54
nahdr.
Bu
niteliiyle, Batl
olmayan
toplumlarn Batl
dneeye sahip intelligentsia's siyasal rejim
dzeyinde Batl
liberal demokrasi modelini bir hedef olarak benirusernekten
qk, daha acil olarak grdkleri iktisadi kalknma sorununa
ynelmektedir.57 Yine de nihat bir hedef olarak topyekUn
modernlemenin yelenmi olmas, bu intelligentsia'nn
kurmu olduu tek-parti ynetimlerinin demokrasi-ncesi
ve otoriter olatak nitelenmeleri iin yeterli grlmektedir.
B.
Gei Slrednin Kavramlatrlmasnda

Eletiri ve Yenileme
Modernleme kuramna,
bu
kuramn
genel izgisi iinden

yneltilen eletirilerde ilk sray geleneksel toplum-modern
toplum ayrmna ynelik olanlar almaktadr. joseph R
Gusfield'n, bu ayrma ve buradan kaynaklanan yedi yanla
ynelik eletiri ve itirazlan bu bakmdan dikkat ekicidir.
Gusfield'a gre modernleme kuramnn geleneksellikmodernlik ayrmndan kaynaklanan yanllklar yle ifade
edilmektedir:
"Yanl 1: Gelimekte olan toplumlar duragan toplumlardr. Geleneksel bir toplumun her zaman bugnk durumuyla
varolduunu veya yakn gemiin deimemi bir durumu
gsterdigini varsaymak yanltcdr. Bugn grlen ve geleneksel
toplum' olarak isimlendirilen eyin kendisi, ou kez deimenin
bir lrndr.
Yanl 2: Geleneksel kltr tutarl bir norm ve deerler
btndr. Kentsel merkezlerin 'bayak gelenei' ile krsal
topluluklarn 'klk gelenei' arasndaki ayrlma ve etkileimi
irdeleyen antropologlar, tek-biimli (unifonn) bir batn
olu-
57 2. Dilnya Sava sonrasnda ortaya kan yeni devletlerde, bamszlk mO cadelesini

yrOten nca kadronun kurduklar tek-partili siyasal sistemlerin Bat demokrasisi
karsndaki konumtann deerlendiren bir alma iin bkz. C. B. Macpherson,
Demokrasinin Gerek DDnyas, muhtelif yerler. Ayrca bkz. John W. Spanier, World
Politics in an Age of Revolution {New York: Frederick A. Praeger, 1967) s.151-195.
55
turdugt dinalen ey
iinde yeralan alternatiflerin eitliligine
lerne kuramnn
dikkatimizi ekmilerdir.
Yanl 3: Geleneksel toplum trde bir toplumsal yapdr.
Dier toplumlar gibi, Hint toplumu da, kast sistemi iinde ve
dnda yeralan farkl gruplarda farkl yaam 'biimlerini kurumsallatrmtr.
Yanl
4: Eski gelenekler yeni de;imeler tarafndan

yerlerinden edilir. Eski ve yeni kUltr ve yaplann atmadan
ve hatta karlkl uyum gstererek varolma kapasiteleri toplumsal
deimede sk goralen bir olgudur; eski yeniyle z:orurilu olarak
yer deitirmez:.
Yanl 5: Geleneksel ve Modem biimler daima atma
iindedirler: Oz:gu.l bir tarihsel ve kultu.rel durumdan ayr bir
ey olarak 'geleneksel toplum' soyutlamas, modernist biimlerini
kabulini, yadsmmasm veya birlemesini etkileyen zgl geleneklerin ieti'inin eitliligini grmemektedir.
Yanl 6: Geleneksellik Ye modemlik birbirlerini karlkl
olarak dlayan sistemlerdir. Verili bir kurumun ya da bir
klturel sistemin eitli ynleri veya bOyutlan vardr. Bir toplum
zerindeki yeni-etkiler karsnda her boyut ayn ynde ilev
grmez. Geleneksellik ve modernlik atma iinde olmaz:. Geleneksellik ve modernlik atma iinde olmaktan ok, ou kez,
birbirlerini gilendiren sistemlerdir.
Yanl 7: Modernleme sreleri gelenekleri zayflatr. (. ..)
Yeni kurumlar ve deerler eskiyle kaynaabiHr ve karlkl olarak
birbirlerinin iine girebilirler ki sklkla byle olur."5 6
Gusfield'm yukanda zet olarak aktanlan eletirileri, znde
modernleme kuramndaki geleneksel-modern toplum ayrmnn ampirik geerliligine ilikin eletirilerdir. Modern58 Joseph R. Guslield, "Tradition and Modernity: Misplaced Polarilies in the Study of
Social Change", Claude E. Welch Jr. (der.) Political Modemization, A. Reader in
Comparalive Political Change (Belmont, Califomia: Wadsworth Publishing Company,
1971), S.4956.
56
ampirik geerliliine ynelik bu ve benzeri

eletiriler,
hemen tmyle geleneksel toplum-modern
toplum ayrmnn metodolejik nitelii zerinde odakla
rnaktadr. Bir dier deyile, modernleme kuramnn bir tarih
felsefesi olma zelli;i zerinde durmaktansa, bu kuramn
aksayan ynlerinin ampirik almalann besledii gelimelerle
dzeltilmesi tercih edilmektedir.
Modernleme kuramma bu erevede yneltilen eletiriler
arasnda ilk sray, geleneksel toplum-modern toplum ayr
mnn ve toplumsal deimenin birinden dierine doru
gelien aamal ve teleolojik bir sre olarak kavramsalla
trlmasnn somut geree tekabl eden bir kavramsalla
trmay m, yoksa Weberci anlamda bir ideal tipi mi olu
turduu sorusu almaktadr.
1960'larn ortalarnda, modernleme kuramnn Batl olmayan toplumlar hakkndaki grlerinin ampirik olarak
yanllanmasnn etkisi altnda, geleneksel-modern toplum
aynmmn ve bu aynm zerine kurulu olan toplumsal deime
kuramnn W eber sosyolojisinin ideal tip anlay erevesinde
dzeltilmesi gerekti;i ar basan bir gr haline gelmitir.
Bu dorultuda modernlik ve geleneksellik kavramlarn yeniden ele alan Bendix, bu kavramlarn Weberci anlamda bir
ideal tip oluturduklarm, ideal tipierin ise-olgulardan
karlan ve/veya o lgulara tekabl etmesi gereken- genellemeler
olmadklarn belirtmektedir. 60 Gerekten Weber de, ideal
tipierin bilimsel analiz asndan nemini, insan davran59
1
i
59 Bkz. Joyce Appleby, "Modemization Theory and the Formatian ol Modern Social
Theories in England and America", Comparat/ve Studies in Society and History,
XX, s.259285; S. N. Eisenstadt, "Breakdowns ol Modernization", S. N. Eisenstadt
(der.), Readingsin Social Evo/ution and Deve/opment(Oxlord Pergamon Press, 1970),
s.42-452; Frank Taclau (der.) The Developing Nations, What Path to Medemizat/on
(New York: Dodd, Mead and Company, 1972), "Tradition and Modernity: Dichotomy
or Dialectic"ballkh birinci blOm, s.9-5a.
cm
60 Bendix, a.g.y., s.~75 vd.
57
ndaki irrasyond gelerin bu davranlan etkileyi biimlerini
anlayabilmenin bir arac olarak grdkleri ilevler asndan

kavramaktadr6 1 ; yoksa, ideal tipierin ne lde "gereklik"e
tekabl ettii bakmndan deil. Toplumsal deimenin anlalmas bakmndan ideal tipierin neminin ne olduu
hakknda da W eber unlar sylemektedir:
"Gelime aamalar da ideal tipler biiminde kurulabilir ve
bu kurgular nemli liide aklayc bir neme sahip olabilirler.
Fakat zellikle de bu durum ideal tip ile gerekliin birbiriyle
kartrlmas tehlikesini ortaya karr. (. .. ) Seilmi olan
kavramsal ltlerin sonucunda ortaya kan (ideal) tip dizileri,
bir yasal zonmlulugu.n aa kard tarihsel bir aama olarak
grniir. Bir yanda analitik kavramlarn mantksal snflan
drmas, dier yanda ise, olgularn ampirik diizenlenilerinin
mekan, zaman ve nedensel iliki iinde bylece kavramsalla
trlmas yle birbirinin iine geer ki, (kavramsal) kurgunun
gerekte de geerli olduunu kantlamak iin, gerekliin tahrif
edilmesine ynelik hemen hemen kar konulamaz bir eilim
ortaya kar. "62
W eber'in bu metodolejik grlerinden kanlan sonu ise,
g<';leneksel toplum ile modern toplum kavramlarn tarihin
balang ve biti noktalar olarak kabul etmek; toplumsal
deime srecini ise, geleneksellik ve modemlik gelerinin
her zgl toplumsal yapnn somut oluumlan iinde karlkl
ilikileri erevesinde analiz etmeye almak olmutur:
"Geleneksel toplum (-siyaset felsefesindeki L. K.- doal durum
gibi), uzak bir gemite yeralan hipotetik bir balang noktas
olarak varolm1.4: olabilir. Gerekten modern bir toplum, uzak
bir gelecekte geleneksel ka!mtlarn ortadan kalkmas halinde
61
Max Weber, The Tleoryof Social and Eccnomic Organization (der. Talcott Parsons),
(New YorK: The Free Press, 1964), s.90.
62 Max Weber, The Methodology of the Social Sciences (Giencoe: The Free Press, 1949),
s.101 ve 102-103'ten Bendix, a.g.y., s.276'da zikredilmektedir.
58
varolacaktr. Bylece, geleneksellik ve modemlik tarihsel aa

malar olmaktan kmakta ve tarihin balang ve sonu noktalan
haline gelmektedirler. Fakat, eger btn gerek toplumlar gei
toplumlanysalar. bu gei toplumlannda iiernekte olan degi
melin biim ve srelerini aklayacak bir kuruma gerek vardr."63
Huntington'un gerekli grdg bu "kuram" oluturacak

kavramsal geler, u noktalar etrafnda odaklaan yeni almalar iinde oluturulmak istenmektedir:
"Siyasal Gelimenin Krizleri" Sosyal Bilim Aratrma
Kurulu'nun Karlatrmal Siyaset Komitesi'nin siyasal gelime
serisi iinde yaymlanan on ciltteki "Siyasal Gelimenin
Krizleri" balkl incelemesinde Binder'in ifadeleri, 1960'lann
ortalanndan balayarak younlaan eletirllerin modemleme
kuram zerinde nasl bir etki yaptn aklayc niteliktedir:
"Gemi, gelenektir; gelecek -.tarihin sonu olmasna ramen
dnyann iinde varolmay sUrdrecei (gelecek)- modemliktir;
ve bugn ise geitir. (... ) Modemlik fikri geleneksel uzaklamaya
yolaan bir ekicilik olabilir ancak (modernlik), gelenein tarihsel deil, diyalektik kart olarak ilev grmektedir. Umut
dolu bir biimde gei olarak isimlendirdiimiz ey, elbette, bir
fikir olarak modernlik ile ampirik, tarihsel bir oluum olarak
gelenein sentezidir. Bu sentez modernliktir, ancak, onu farketmeyiz. iink bu nihai bir aama deildir. Aamalar fikri (. .. )
potansiyel olarak yanltcdr ( ... ). "64
Bu genel dnceler erevesinde, modernleme ile siyasal
gelime arasndaki ilikinin daha nceki iyimser (veya de63 Huntington, "The Change to Change~. s.296-297.
64 Leonard Binder, "Crises of Political Development", l. Binder, Crises and Seqences
in Pofitical Deve/opment(Princeton, New Jersey: Princeton University P;ess, 1971)
iinde, s.2o-21.
59
mokratikleme yanls)
kuramlardan65 farkl bir biimde

kavranmas gerekmektedir. Nitekim, yine ayn ciltte siyasal
gelime zerine yazan Coleman'a gre,
"(... ) siyasal' gelime sreci, yapsal farkllama stlreleri,
eitliin gerektirdikleri ve bir siyasal sistemin blttlnletirici,
(isteklere) cevap verici ve uyum gsterici kapasitesi arasndahi
srekli bir etkileimdir. Bu boyut arasndaki etkileim gelime
sendromu' dediimiz eyi olutunnaktadr. Bu terimler altnda
siyasal gelime, (1) artan farkllamann yaratt gerilim ve
atmalar ieren ve dzenleyen yeni btUnleme ve mdahale
biimlerinde ve (2) eitliin gereklerinden haynaklanan taleplere
uygun olacak bir biimde yeni kaynak dalm ve yeni katlm
biimlerinde ortaya kt gibi, bir siyasal sistemin bilinli olarak
amalanm ve nitelik asndan yeni ve genilemi siyasal kapasiteyi kazanmas olarak grlmektedir."66
Siyasal gelimenin bu ekilde anlalmas, gei toplumlarnda modernlemenin gerektirdii siyasal kurumlarn
olumas olarak siyasal gelimeden szedilmesi anlamna
gelmektedir. Burada nemli olan, her gei toplumunda zgf
olarak varolan ,"toplumsal gler" ile siyasal kurumlar arasndaki ilikilerin nasl olutuudur. Byle bir siyasal gelime
kavramnn, Humington tarafndan ifade edilen, "modernleme
srecinin etkisi altmda bulunan, fakat ondan bamsz bir
sre eklinde" dnlmek istenen67 siyasal gelime kavramyla akt sylenebilir.
Bylelikle 1960'larn ortalanndan balayarak gerekleen
65
rnein bkz.
!:'olitics and
Edward Shils, Po/itical Development in the New States w. w. Rostow.
C.
Sanayileme
Olarak Modernleme
Modernleme kuram
iinde gerekleen bu deiimler,

Karlatrmal Siyaset Komitesi'nin yaymlam olduu
Crises and Sequences in Political Development adl derlemenin ortaya koyduu zelliklerden grece farkl ve yeni
kavramiatrma biimlerine de yolamtr. Bu yeni kavramiatrma biimleri arasnda, modemlemenin sanayileme
olarak tanmland ve sanayileme srecinin farkl toplumlarda farkl sonulara yolat dncesi ilgi ekicidir.
Modernlemeyi sanayileme olarak anlayan ve Batl olmayan
toplumlardaki deime srelerini sanayilemenin tmtoplumsal (societal) etkileri asndan deerlendiren bir
rnek alma, John H. Kautsky'nin Political Consequences
of Modernization balkl incelemesidir.66 Kautsky'nin
sanayileme sreci iinde tm. Batl olmayan toplumlardaki
gelimelerin ortak ynlerini ierecek genellemeler peinde
koan bu incelemesi dnda, Barrington Moore jr. tarafndan
karlatrmal tarih asndan gerekletirilmi bulunan
Diktatrlk ve Demokrasinin Toplumsal Kkenieri adl
yapt ayr bir neme sahiptir. 69 Kautsky'nin tm Batl olmayan toplumlar iin geerli olabilecek genellernelere varma
abasndan farkl olarak, Moore'un yapt Bat toplumlarnn
(ABD, Ingiltere ve Fransa) sanayileme srelerinden -
tt:e Satges of Growth (Cambridge: At the University Press: 1971), zeJI~
ada gelimekte olan dOnyada siyaset ve demokrasi" balkl yedinci biOm,

s.267-301.
66 J~mes S. Cole:n:n, "The Development Syndrome: Difterentiation-Equality-Capacity",
B1nder, a.g.y., Iinde s.74.
67 S~~uel P. _Huntlngton, "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma" (ev. Ergun zbudun),
AUHFD, CIIt: XXII-XXIII, No. 1-4, (Ankara, 1965-1966), s.64.
60
kuramsal yenilikler, modernleme kuramma "gei toplumlan"nn farkl zelliklerini dikkate alan ve bu farkllklan
aklamaya alan bir ierik kazandrmlardr.
66
J. H. Kautsky, Political Consequences of Modemization (New York: John Wiley and

Sons, Ine., 1972).
69 Barington MoorEi, Jr., Social Origins al Dietatarship and Democracy, Lord and Peasant
in the Making of the Mod9rn World (Boston: Beacon Press, 1967 -ilk baSki 1966).
Diktat6rl0k ve Demokrasinin Toplumsaf Kkenferi, ada DOnyann Yarattlmastnda
Soylunun ve K6yfnOn Rol, (ev. irin Tekeli- Al8.eddin enel), (Ankara: Vyay.,
1989).
61
kard
tarihsel sonular Allll:~nya, Rusya, in, japonya ve

Hindistan rnekleriyle karlatrmakta ortaya kan so~
runlara deinn:ektedir.
Moore'un yapt, karlatrmal tarih araclyla yaplan
byle bir incelemede, toplumlar arasndaki farkllklan
gzard etme sakncasn en aza indirmeyi mmkn klan
bir yeni tipoloji denemesi olarak nitelenebilir. Her iki yaptn
temel argmanlarn ksaca aktararak modernleme kura~
nnn gei srecini nasl kavrad konusunu sonulandrabiliriz:
1.
"Modernlemenin
Siyasal Sonulan"
Gei toplumlarndaki
siyasal
gelimeleri
anlayabilmek
bakmndan nemli bir kavramsaliatrma biimi, siyasal
gelimeyi "sanayileme"nin toplumsal yapnn tmnde
yaratt komplikasyonlar erevesinde ve her toplumun farkl
ve benzeen ynlerini gznne alan karlatrmal tarih
araclyla irdelemekten yanadr.John H. Kautsky'nin Political
Change in Underdeveloped Countries adl derlemesinde
gelitirildii ne srlen bu yaklam, deimenin tek ortak
paydas olarak sanayilemeyi grmekte ve sanayilemenin
farkl toplumlar zerindeki etkilerini, deimenin yn
hakknda herhangi bir nyargya sapianmakszn ve farkl
toplumsal yaplarda deimenin ne tr siyasal gelimelere
yolaaca konusundaki alternatifleri snflandrmakszn
anlamaya almaktadr.70
Kautsky'nin 1972 ylnda yaymlanan The Political Consequences of Modemization adl almasnda daha ak ve
gelitirilmi bir biimde ifade edilen yaklam, u ana noktalar
zerinde younlam.aktadr.71
(a) Modemleme, Bat Avrupa'da grld biini altnda
sanayilemeyi iermekteyse de, her sanayileme modernleme
anlamnda gelimelere yolamaktadr. Sanayilemenin modem
topluma doru gelimek anlamnda modernlemeye yolam.adg blgeler ise, Bat Avrupa'nn dnda kalan blgelerdir.
Bu blgelerde -ya da, bir dier deyile, Batl olmayan toplumlarda- sanayileme, bu toplumlar sanayileme srecine
sokan d ve i faktrlerin etkileimi iinde anlalmaldr.
(b) Bat Avrupa'nn "ieriden" modernlemesine karlk,
Batl olmayan toplumlarda modernleme "dan"dan gelen
etkiler tarafndan gdlenmi bir sre niteliindedir. Bu
balamda, smrgecilik, aristokras ve yabanc ve yerli sermayenin ibirlii "dandan modernleme"nin balca faktrleri olatak grlmektedir.
(c) Geleneksel bir toplumla modern bir toplum arasndaki
temaslar bir kez baladktan sonra, sre iinde, artk sanayileme yoluna- girmi olan geleneksel toplumda bu srecin
gereklerini yerine getirme grevini stlenecek olan bir "entelekteller grubu" olumakta ve bu grup, modem ordu gibi
sanayi toplumuna zg deerleri benimsemi dier gruplarla
birlikte modernleme srecini "ieriden" besleyen "ajanlar"
oluturmaktadr.
(d) Kautsky'nin "modernletiriciler" olarak adlandrd

bu gler, geleneksel glerle bir koalisyon iinde iktidara
gelmeleri halinde dahi toplumsal deimenin yrtlmesinde
hakim bir konum kazanrnaktadrlar. Modernletirici glerin
byle hakim bir konum kazanmalan ise, bu srecin bir devrim
niteliini kazanmasyla gereklemektedir.
(e)
70
62
John H.Kautsky'nin Poli(icaf Change in Underdevefoped Countriesbalkl almas

(New YorK: John Wileyand Sons, 1962) hakknda bireletiri iin bkz. Ann Ruth Wllmer,
~he Underveloped Study ol Politlcal Developmenr, World Politics, c. XVI, Say 3,
Nsan 1964, s.468-482.
.
Modernletirici
sanayilemesini
71
glerin temel hedefi toplumlarnn

salamak olduundan, bu amaca uygun
KautskY,, a.g.y., muhtelif yerler.
63
politikalan retmek devrim sonras siyasal kurumsallamay

belirleyici bir zellik tamaktadr. Bu kurumsallama iinde,
yeni yeni ortaya kmaya balayan sanayi iilerinin, yerli ve
yabanc burjuvazinin, kyllerin rolleri de, modernletirici
glerle ilikileri iinde nem kazanmaktadr. rnein, i
bandaki mod~rnletirici grubun sanayileme asndan
baanl olmad durumlarda, o ana kadar fiili olarak iktidann
dnda kalm olan yeni bir modernletirici grup iktidar
devralmak zere bu toplumsal glerden yararlanabilmektediL
CO Byle bir ereve iinde, sanayileme srecinin siyasal
deime zerindeki etkilerini aklamaya alan Kautsky,
modemletiricilerin kurumsallanrd siyasal yaplar ikiye
ayrarak incelemektedir: Bir yanda, muhalefetin bask altna
alnmasn ve modemletiricilerin sanayileme sreci boyunca
iktidarda kalmalarn salayan siyasal yap; dier yanda ise,
modemletiricilerin dier toplumsal gruplarla iktidar paylatklar ve giderek bu gruplar tarafndan eritilclikleri bir .
'
siyasal yap. 72
2. "Diktatrlk ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri"
Barrington Moore'un ilk kez 1966'da yaymianm olan

yapt, "tarm toplumlarnn (nfusun byk ounluunun
geimini topraktan salad devletler olarak tanmlanmtr)
modern sanayi topluniarna dnmelerinde st toprak s
nflannn ve kylln cieien siyasal rollerini aklamaya
almaktadr. "73 Huntington'n klasik modernleme kuramn
eletirdii "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma" balkl almasnn yaymtanmasndan yaklak bir yl sonra ortaya
kan bu alma,
o dnemin modernleme kuramyla ilgilenen

sosyolog ve siyasal bilimcileri tarafndan pek byk bir ilgi
grmemitir 74 Bunda, Moore'un meslekten tarihi olmasnn
eve bir lde sosyal bilimlerdeki disiplinler aras blnmln) pay olduu sylenebilir. 1970'lerin sonlarna
doru Theda Skocpol'un States and Social Revolutions75 adl
yaptnn ve Trimberger'in Revolution From Above76 balkl
almasnn Moore'dan dorudan ve dolayl etkiler tamalan,
toplumsal degimeyi analiz eden sosyal bilimcilerin geli
tirmeyi amaladklan yeni kavramsal ereveler bakmndan
Moore'un sz edilen yaptnn yaygn bir ilgi ekmesine
neden olmutur.
Barrington Moore'un bu yapt hakknda birbirinden olduka farkl deerlendirmeler bulunmaktadr. Kullandg
kavramlarn, son zmlemede iktisadi niteliklerinin agr
bast kansnda olanlar Moore'u klasik determinist Marksist
izgi iine oturtmaya alrlarKen, bunun tersini ileri srenler
de vardr.7 7 Marksizm'in toplumsal evrim kuramyla modernleme arasndaki benzeriikierin tartlmas bir yana,
Moore'un yaptm modernlemeci revizyonizme rnek
oluturan nemli bir alma olarak grmek gerekmektedir.
Bir kere Moore'un diktatrlk ve demokrasi kavramlarn
tanrnlay biimi, modernleme kuramnn genel izgisine
74 Moore'un yaptnn yaymtanmasndan sonra, 1967'de yaymanm bir eletiri iin
bkz. Gabriel A. Almond, "Review of Social Originsw, American Pofitical Science Review,
C. 61.1967, s.769.
75 Theda Skocpol, States, and Social Revolutions, A ComparativeAnalysis of France,
Russia and China (cambridge: Cambridge University Press, 1980}.
76
~Ilen
Kay Trimberger, Revolution from Above, Military Bureaucrats and Development
m Japan, Turkey, Egypt and Peru (New Jersey ve New Brunswick: Transaction,
72
Kautsky"nin ikinci kategoride yeralan Olkeler arasnda TOrkiye'yi gsterdiini

belirtelim.
73
Moore, a.g.y., s.xi.
64
1978).
77 Bkz. Jonathan M. Wiener, "The Barrington Moore Thesis and lts Critics" Theory and
Society, C. U, Say 3, 1975, s.301-330.
65
uygundur.
Modern toplum kavramn sanayi toplumu kavramyla
zdeletirerek bir lde teleolojik ve ethnocentrique
gelerden arndrmaya alalayan Moore, modern sanayi
toplumuna gidiin temel yolu bulunduunu ileri srmektedir: Bunlardan ilki, Ingiltere, ABD ve Fransa'da kapitalizmle liberal demokrasinin birlikte varolulan sonucuna
varan "demokratik yol"; ikincisi Almanya ve japonya rneklerinde grlen "tepeden devrim" (ve faizm); ncs
ise Rusya ve in rneklerinde grlen "komnizm"dir. Tarm
toplumlarnn sanayi topluniarna dnmeleri srecinde
ortaya kan soronlara kar gelitirilen zmlerin rnleri
olarak ortaya km olan bu rejimler, Moore'a gre liberal
demokrasi ve sa ve sol diktatrlkler niteliindedir.
Modernleme kuramclarnn nce siyasal, daha sonra da
kltrel ve iktisacit ltler erevesinde yrttkleri karlatrmal aratrmalarn, genel olarak Parsons'a dayanan
toplumsal sistem kuramnn erevesini benimsemi olduu
daha nce belirtilmiti. Bu kuramn yapsal-ilevseki nitelii,
toplumsal deimenin aklanmasnda toplumu "dengede"
tutan ilevler ile kurumlarn analizi zerinde younlamay
zorunlu klmaktayd. 78 Moore'un kulland karlatrmal
tarih yntemi ise, deime srecinde toplumsal glerin
karlkl ilikilerinin nasl gelitikierine eilen ve deimeyi
"denge" ile deil, "denge"nin esasl bir ge niteliini tamad
"devrimci" (revolutionary) ve "tepkici" (reactionary) iliki
78
66
"toplumsal denge- zerinde durmas; bu denge vurgusunun

Robert K. Merton'n kuamsal katklanyta sre iindeki deiimi ve yapsal ilevselcililde
toplumu atma" kavram araetii ile tanmlamaya alian kurarnlar arasndaki
farkllklar iin bkz. Marian J. Levy, jr., "Functional Analysis: Structural Functional
Analysis", International Encyclopedia of the Social Sciences iinde, C .VII. s.21-28;
Jonathan H. Tumer, TheStructureof5ociologicaf Theory(Homewood, lll.: The Dorsey
Press, 1978) s.19-117; Plerre L van den Berghe, "Dialectic and Functionallsm: Toward
a Theoretical Synthesis", American Sociofogical Review, C.XXV!II, Say S, 1963.
s.695-705.
biimlerinde kavramaya alan zellikler gstermektedir.79

Moore'un kulland:ndan daha farkl karlatrmal tarih
yntemleri de modernleme kuramclarnn bazlarnca
kullanlmtr. john H. Kautsky'nin dnda, Cyril E. Black'n
a:dalamani ltici Gleri80 adl yapt buna bir rnektir.
Kautskyve Black'n daha ok Weberci ideal tipler erevesinde
ve Huntington'n klasik modernleme kuramma getirmi
olduu eletiriler dorultusunda almalar ortaya koymu
olmalarna karlk, Bottomore'un da belirtti:i gibi, toplum
iindeki snfsal ilikilerin "burjuva devrimi"ni, "tepeden
devrim"i ve "kyl devrimi"ni aklamakta kullanmas,
Moore'un ayrdedici zelli:idir.s1
Bu farkllklara ramen, modernlemeyi sanayileme olarak
tanmlamas, bu tanmlama erevesinde tanm toplumundan
sanayi toplumuna gei srecinde her toplumun zglln
aklamaya almas, vard: sonular ve kulland kavramlar
farkl olsa da, Moore'un yaptyla Kautsky'nin yapt arasndaki
nemli benzerlie dikkat ekmemizi mmkn klmakta
dr.
Moore'un almasn modernlemeci revizyonizm iinde

ele almamzn bir dier nedeni de, "tanm toplumlannda, bazan
parlamenter demokrasinin gelimesi lehinde alan, bazan
da byle bir gelimeyi gletiren ya da btnyle olanakszlatran yapsal farkllklar var mdr" sorusuna vermi
oldugu olumlu cevap nedeniyledir.B2 Moore da, rnein
Huntington ve Dominguez'in Siyasal Gelime adl yaptlannda
Yapsal-ilevselciliin
79 Moore, a.g.y., s.484-508.

80 Cyril E. Black, ada/aman m itici GOleri(ev. Fatih Gm), (Ankara: Trkiye i
Bankas Kltr Yay., 1986).
81
Tom Bottomore, "Competing Paradigms in Sociology" inT. Bottomore, Sociology and

Socialism (Brighton, Sussex: Wheatsheaf Books, 1984), s.18.
82 Moore,a.g.y., s.415.
67
szn ettikleri "gele'negin mahiyeti" kavramna benzer bir

biimde, Bat feodalizminin, diger toplumlardan farkl olarak,
demokratik olanaklann lehinde olan kurumlara sahip olduu
kansndadr. Dolaysyla, Moore'a gre de, tarm toplumunun
yapsal zellikleri (ya da, gelenegin mahiyeti) o toplumda
demokrasinin kurulabilip kurulamayaca konusunda neredeyse belirleyici olmaktadr. Bu balamda, Moore'un sanayileme srecinde burjuva devrimine ve bylece parlamenter
demokrasiye; tepeden devrime ve bylece faizme; kyl
devrimine ve bylece komnizme yolaan toplumsal koullar
hakknda verdigi sonular ylece zetlemek mmkn: 83
(a) Demokratik gelimenin koullar: Moore'un analizine
gre bunlar; gereinden daha gl bir kralln veya gereinden daha bamsz bir toprak aristokrasisini engelleyebilecek bir dengenin olumas; elverili bir ticart tarma doru
ynelme; toprak aris tokrassinin gszlemesi ve kyllere
ve iilere kar bir aristokrat-burjuVa koalisyonun nlenmesi
ve gemile devrimci bir biimde balan koparmak biiminde.
zetlenmektedir.
(b) Modern sanayi dnyasna doru gelien ikinci yol,
"kapitalist ve tepkici (reactionay)" yoldur. Krsal yrede
kapitalist tarm ilikilerinin gelimesi, bu ikinci yolda, Bat'da
19. yzylda ortaya kan demokratik kurumsal gelimeyle
sonulanmaz.
Moore'a gre tarmda kapitalist ilikilerin kapitalist ve
tepkici yol iindeki geliimi iki farkl tarzda ortaya kar. Ya,
Japonya'da olduu gibi, bir st toprak snf varolan kyl
83
68
Buradaki zellernede Moore'un parlamenterdemokratik gelimenin koullan ile "tepeden

devrim~ srecine ilikin aklamalarma yer verilmitir. Modem sanayi dnyasna doru
gelimenin bir nc yolu olan "kyl devri mr ve her yol asndan Hindistan'n
"bir drdnc yo~ olarak grlebilecek olan ayknl hakknda Moore'un szO edilen
yaptnn yannda iyi bir zet tartma iin bkz. Ahmet Ycekk, ~oetenninizm ve
Modernleme~, ASBFD, C.XXIV, Say2, Haziran 1969, s.27-51 ;ayrca bkz. Ahmet
N. Ycekk, Siyaset Sosyo/ojisi AlSindan TOrkiye'de Parlamentonun Evrimi, (Ankara
ASBFYay., 1983) s.13-29.
topluluUnun durumunu
aynen korur, fakat krsal yreden

kendisinin el koyabilecegi ve piyasada kar edebilecei artn
retilmesini salayacak deiiklikler yapar. Ya da st toprak
snf, byk tarm iletmelerinde kylle dayanan tmyle
yeni bir toplumsal dzenleme getirir.
Her iki tarzda da, temel ama tarmdan daha fazla artk
salamak olduundan, gl- siyasal mekanizmalara gerek
vardr. Bu siyasal mekanizmalar dar anlamyla, rnein "devlet
mdahalesi" biiminde grlmenin tesinde, "toprak beyinin
(landlord) konumunun temeli olarak geleneksel ilikilerin
ve tutumlarn kullanlmasna ynelik btn giriimleri" 84 ifade
edecek biimde anlalmaktadr.
Bu biimdeki gelimelerde, "modernlemenin daha ge bir
aamasnda( .. .) st toprak snflannn etkili kesimleriyle ticari
ve manifaktre bal karlar arasnda" oluan bir koalisyon
ortaya kar. SS Bu tr bir koalisyonun varolabildii durumlarda, uzun bir muhafazak1r ve otoriter ynetim dnemi
yaanr. Faizm' e benzemekten uzak olan bu ynetim biimi,
ksa aralkl demokrasiyi geniletme dnemlerine ve istikrarsiZ
demokrasilere yol verirse de, sonuta ortaya kan, bu ksa
ve istikrarsiZ demokratik dnemleri izleyen bir faizmdir
(Almanya ve japonya rneklerinde olduu gibi). Bu koalisyon
iinde, askeri-brokratik ge, st toprak snflar ile ticart
karlarn birlikteliinin hizmetinde bir ara niteliindedir.
Moore'un analizinde, tarm toplumundan modern sanayi
toplumuna gei srecinin demokratik ve demokratik-olmayan
biimleri arasnclki en temel farkllklardan biri, demokratik
geliimin gl bir burjuvaziye dayanmasdr. Moore'un
deyiiyle, "burjuva yoksa, demokrasi de yok"tur. 86
Moore'un Ingiliz, Amerikan, Fransz, japon ve in geli84 Moore, a.g.y., s.434.
as A.g.e., s.436.
86 A.g.e., s.41S.
69
melerini, Almanya, ltalya ve Rusya zerindeki zmlemeleriyle birlikte, somut tarihin verileri ~da karlatrmal
olarak incelemesi sonucunda gelitirmi olduu kavramsal
kategoriler, baka birok toplumun iktisadi ve siyasal gelime
srelerinin analizi iin ilgi ekici ereveler olarak grlebilir.
Ancak, gerek Moore'un ve gerekse Kautsky'nin karlatrmal
analizlerinde, klasik modernleme kuramndan farkl bir boyut
bulunmaktadr. Bu. farkllk, klasik modernleme kurarnc
larnn "modern zihniyetli intelligentsia"nn geleneksel
toplumlan modernletirmek (ve bu anlamda demokratikletirmek) konusundaki "iyi iradeleri"ne (good will) gvenen
ve geleneksel toplumlardaki intelligentsia'ya toplumsal
gereklii deitirme misyonunu ykleyen dnceleri ile
karlatrldnda ortaya kmaktadr.
Moore'un ve Kautsky'nin analizlerinde, belirli bir tanihsel
dnemde varolan toplumsal rgtlenme tarzlannn olduklan
gibi kabul edildiklerini grmekteyiz. rnein Moore, in
Devrimi'ni aklarken, in toplumunun devrim-ncesi tarihsel
geliimini analiz etmekte; Fransz Devrimi'ni analiz ederken
de, bu lkede parlamenter demokratik kurumlarn yerletii
19. yzyl gelimelerini adeta feodalite'den balayarak gelien
tarihsel srecin nihai evresi olarak ele almaktadr. Bir baka
deyile, Moore ve Kautsky iin, belki de tarihsel yntemin
zorunlu bir sonucu olarak, toplumsal deime srecinin belirli
bir tarih kesitinde dondurulmas szkonusudur. Klasik
modernleme kurarnclan ise, Bat toplumlarnn modernlik
evresine kadarki tarihsel gelimelerini 1960'larda dondurmular (yani "iyi toplum"a bu tarihte ulairln aka veya
rtk olarak kabul etmiler), buna karlk, Batl olmayan
toplumlarn geliimini tarih ve gelecek boyutlannda tasarlamaya almlard.
Gerek Moore'un ve gerek Kautsky'nin analizlerinde, sanayileme srecinin tm-toplumsal (societal) etkileri incele70
nirken, toplumsal yapnn belirleyiciliine arlk verilmi,

insann "amal toplumsal eylemi"nin "tarih yapc" nitelii
ve dolaysyla bu eylemi belirleyen "ideoloji .. lerin tarihsel
gelime sreci iindeki rolleri zerinde gereince durulmamtr. Tarihi kahramanlarla aklama anlaymn, rnein
Moore ~rafndan reddedilmesi, determinist bir aklama biimi
arayna girmenin zorunlu olmas sonucunu dourmutur.
Buna karlk, klasik modernleme kuramnda da, tarihsel
geliim srecinde, zellikle modernlemekte olan toplumlardaki
intelligentsia'nn "modemletirici" ideoloji ve eylemlerine
gereinden fazla bir zerklik tannd sylenebilir.
Modernleme kuramnn gzden geirilerek dzeltilmesine
ynelik olan eletiriler, esas olarak Batl olmayan toplumlardaki deiim srelerinin aklanabilmesi bakmndan daha
elverili bir yaklama doru anlaml yenilikler getirmilerdir.
Buraya kadar yaplan aklamalann da gsterdii gibi, bu
yenilikler arasnda en nemlileri, (a) modernlik ve geleneksellik kavramlannn birbirlerini dlayan, birinin varl
dierinin yokluu demek olan tarihsel kategoriler olarak kabul
edilmemesi; (b) tarihin, evrensel yasalar olan, belirlenmi
bir sre olmadnn dnlmeye balanmas ve son olarak,
(c) modernlemekte olan toplumlarda, geleneksel birtakm
gelerin modernleme srecini hzlandnc etkilerinin olabileceinin dnlmesi olarak zetlenebilir.87
Modernleme kuramnn sre iinde bu biimde yenilenmesi, klasik kuramda varolan teleolojik ve ethnocennique
kavramsal gelerin ayklanmas yolunda, zellikle de sosyal
antropologlann katklar sonucu gerekleen nemli admlar
olarak grlebilir. 88 Ancak, bu yenilenmenin, genel olarak
87
Kar.
S. N. Eisenstadl, Modemiza.tion, Protest and Change, muhtelif yerler.
88 Sosyal antropologlann "baka~ bir kltr "anlama"ya almalar, bu ilim dal iindeki
aratrmalarda ethnocentrismein daha kolaylkla farkna varlmas ve geleneksellik
ile modemlik gibi dikatomllerin anlamszl sonucuna daha rahatlkla varlabilmesini
salamtr denilebilir. Bu konuda, Clifford Geertz'in The lnterpretation of Cultures
71
----~-
modernleme kuramnn Batl
varhgn
olmayan toplurnlara baknda

srdren bir diger noktay gzden karmamza
neden olmamaldr.
Gzden geirilerek yenilenmesine allan modernleme
kuram, Batl olmayan toplumlarn siyaSal rejimleri konusunda Bat demokrasisini evrensel birdeger olarak gren ilk
bak asndan farkl olarak, otoriter rejimleri "gei dnemi"nin zorunlu gesi olarak merulanrmaya alan zelliini
korumaktadr. Bu durumun nedenleri ve sosyal bilim ara
trmalannda yaratt temel sorunlar, modernleme kuramma
yneltilen radikal eletiriler tarafndan gndeme getirilmektedir.
NC BLM
Modernleme Kuramnn Reddi Ve Yeni
Siyasal Gelime Kavrimna Doru
Bir
Modernleme kuramnn
tmyle reddine ynelik eletiriler,

BaU toplumsal ve siyasal dncesinde, 1960'lann ortalanndan
balayarak hz kazanan yeni gelimelerin rnlei olarak ortaya
kmlardr. Bu yeni gelimeler, esas olarak dorudan modernleme kuram ile ilgili olmayp, daha ok u ana konular
zerinde younlamaktadrlar: (a) Sosyal bilimlerde antipozitivizm ve (b) siyasal felsefede Bat demokrasisinin ele
tirisi.
I. Eletirel Sosyal Bilim Dncesinin Temeli Olarak
Anti-Pozitivizm: Bilim, Ideoloji ve topya

Modernleme
{New York: Basic Books, 1973) adl yaptnda derlenmi almalanna baklabilir. Ayrca
bkz. Cornelis J. J. Vermeulen, "Anthropology and Politics: The Logic of Their
lnterrelationshipw, Dialectical Anthropology, C. ll, 1977, s.235-244 ve Peter Worsly,
The Three Worlds, Culture and World Development (Londra: Weidenfeld and Nicholson,
1984), zellikle s.41 vd.
72
kuramma radikal eletirilerin ilk dayanak

noktas, sosyal bilimler hakkmda gelitirilen anti-pozitivist
eilimlerde ak bir biimde ortaya kmaktadr. Higgot'n
da belirttii gibi, modernleme kuramma yneltilen eleti
rllerin temelinde, "olgularn kuram rtm olmasndan
ok -ki aslnda nc Dnya 'gelimesinin veya azgelimesinin olgulad modernleme kuramnn normatif ve
kural koyucu ynleri bakmndan olduka anlamszdr73
1960'larn sonlannda sosyal
bilimlerin. 'metafizik' alanndan

kurtulup 'deerlerden arnm' bir alana girme abalarnn
byk lde baarsz olduu yolundaki yaygnlaan inan"89
yatmaktadr. Bir dier deyile, metafizik ile bilimi birbirinden
ayrmak ve bilimsel dn egemen klmak isteyen pozitivist
anlayn sosyal bilimiere ykledii "deerlerden annmhk"
hedefinin gereklemesinin olanakszl ynnde giderek
yaygnlaan bir eilimin ortaya kmas, modernleme kuramnn temel zelliklerine getirilen radikal eletirilere de
te.mel oluturmaktadr.
Bu balamda, soSyal bilimlerin "bilimsellii" hakknda
ileriye srlm olan grleri ele almak gerekirse, bunlar
iki ana grup etrafnda toplamak mmkndr: Birinci grupta
yeralan grler, sosyal bilimlerin bilimselliinin ltlerini
doa bilimlerine bakarak oluturmakta ve doa bilimlerinin
gzlem-deney ilikisi iinde yeralan somut pratiinden
karlan temel ilkelere uygunluu lsnde sosyal bilimlerin
bilimselliinden szedilebileceini dnmektedirler. Sosyal
bihmlerle doa bilimleri arasnda bir "birlik" olduunu kabul
eden bu anlayn temel varsaymlan ise yle zetlenebilir:
1) Insann anlamaya ve aklamaya alt bir d (nesnel)
gereklik alan vardr. Bu d gerekliin uygun yntemlerle
(gzlem-deney) aklanmas, belirli bir mantksal biim iinde
oluur ki bu mantk "dedktiP' (tmdengelimci) tir. Yani
gzlem yoluyla (tmevarm yntemiyle) elde edilmi genellemelerden tmdengelirnci mantk uyarnca kanlan
sonular araclyla d gerekliin bilgisine ulalabilecei
kabul edilmektedir. Tmdengelirnci aklama biiminin
zellii ise, gemiteki bir olayn aklanmasnn ayn zamanda
gelecekte ne olacan sylemeyi de iermesidir. Bu mant,
rnein modernleme kuram iinde yeralan ve siyasal ge89
74
Richard A. Higgott, Political Dev81opment Theory, The Contemporary Debate (Londra

ve Canberra: Croom Helm, 1983) s. 11.
limeye ilikin bir aklama biimine uyguladmzda unu

grmekteyiz: Sosyo-ekonomik modernleme, toplumu
oluturan bireylerin siyasete katlmalarm arttrr; siyasal
katlmann artmas ise -kurumsallamann yeterli olmad
durumlarda- siyasal sistemin bozulmasna (istikrarn ortadan
kalkmasna) yolaar. Bunun bir dier ifadesi ise, siyasal kaulmay arttran sosyo-ekonomik modernlemenin gerekletii
bir toplumda, siyaSal sistemin de bir bozulma sreci iine
girecegini sylemek olmaktadr.
2) Doa bilimlerinin yntemsel ilkelerinin sosyal bilimler
iinde geerli olduu dncesinin bir dier anlam ise, faydac
anlayta ortaya kmaktadr. Bir baka deyile, bilime yklenilen grev, insann yeryzndeki yaamnn iyiletirilmesi
bakmndan karlalan problemlere somut zmler getirmek
olarak tanmlanmtr. Doa bilimlerinin bu problem zc
grevinin sosyal bilimiere de yklenilmesi, yukanda ksaca
zetlenneye allan dedktif (nomolojik) aklama biiminin
sosyal bilimlerin bu grevi yerine getirmesi bakmndan ne
denli elverili olduunu ortaya koyabilmektedir. Modernleme
kuram szkonusu olduunda, bu problem zc grevin
iki ynl olarak ortaya kt grlmektedir. Sosyo-ekonomik
modernleme sreci iinde bulunan gei toplumlannda (veya
azgelimi lkelerde) ortaya kan iktisadi ve siyasal problemlerin, bu lkelerle yakndan ilikili (rnein ABD gibi)
gelimi lkelerin ne tr d politikalar reterek zlebilecei
sorusunu yantlamak ve ikinci olarak da, azgelimi lkelerin
kendi iktisadi ve siyasal problemlerini zmekte dikkat etmeleri gereken ana noktalan saptamak.
Byle bir genel ereve iinde yeralan modernleme kurammn "gei toplumlan"na ynelik olarak getirdii betimleme ve aklamalarn, bilimsel yntem, kavramsal ereve
ve "metateorik ilkeler" alarndan geerli olmadklan ve
alternatif kuramsal araylar iine girilmesi gerektii belir-
75
tilmitir. 90 Bu baglarnda getirilen eletiriler iinde, zellikle,

kullanlan kavramiann yeterince berrak olmad; azgelimi
lkelerdeki iktisadi ve siyasal oluumlarn "nedenleri"

aklamaya alrken getirilen aklamalann, soyut ve kapal
bir model erevesinde ortaya konuldugu ve sonuta "model
geregi yle olduklar iin" azgelimi lkelerdeki iktisadi ve
siyasal oluumlarn ortaya ktklan trnden totolojik
aklamalara vanldg yolundaki eletiriler dikkati ekmektedir.91
Sosyal bilimlerin bilimsellii konusunda bir baka grubu
oluturan grlerin temel izgisi ise, sosyal bilimlerle doa
bilimleri arasnda temel nitelik farklannn bulunduunu ve

aradaki en nemli farkn da sosyal bilimlerin konusunun
"anlamsal ve kural-bagml" insan eylemi olmasnda ortaya
ktn benimsernek dorultusundadr.92 Bu anlaya gre,
"(. .. ) toplumsal olaylar dogal olaylann gibi ele alnamazlar.

nk, toplum anlam sistemi ile temellendirilmi bir )'aam
biimi'dir. Baka bir deyile, toplumsal~ ilikiler nedensel degil, .
anlamsal nitelik tarlar. (. ..) Winch'e gre, davran veya etkinlik
temelde nedensel nedene (causality) degil, anlamsal nedene
(reason) dayanr. (.. .)
Winch'e gre, insan etkinligi anlamsal oldugu kadar kuralbagmldr. Toplumsal gereklik bu kurallar ile temellenmi oldugu
iin, toplumun yaam biimini bu kurallardan bagmsz olarak
anlamak mmkn degildir. Toplumsal gereklik evrensel degil,
90
Dean C. Tipps, "Modernization Theory and the Comparalive Study of Soclelies~.

A Critica! Perspective~. Comparative Studies in Society and History, Cil! XV, 1973,
s.199-226. Tipps kadar radikal grleri dile gelinnemekle birlikte benzer noktalar
vurgulayan iki atma iin bk:. Gabriel Ben-Oor "lnstituionalization and Politicat
Development: AConceptuat and Theorelical Analysis", Comparative Studies in Society
and History, Cilt XVII, 1975, s.309-325ve Kessel man, "Order or Movemenf', a.g.y.
91 Colin Leys, "Samuel Huntington and the End of Classical Modernization Theory~.
Bkz.
a.g.y.
92 ilkay Sunar. DOn ve Toplum (Ankara: KQII(lr Bakanl Yay.: 335, Felsefe Dizisi:
3, 1979), s.126vd. (altn ben izdim).
76
baglam-baml, zgl bir gerektir. Bu nedenle, pozitivist

nomolojik yntemin toplumsal gereklii aklayabilmesi
szkonusu olamaz: Ne toplumsal olaylar evrensel bir gereklik
niteligi, ne de toplumsal ilikiler nedensel bir karakter tarlar.
Her toplum kendi geregini yaratr; ussallk (rasyonalite) her
toplumun zgl gerekliginin bir trevidir.'93
Konuya byle yaklaldnda, belirli ve zgl bir yaam

biiminin (Batl, modem yaam biimi) btn dier yaam
biimlerinin (Batl-olmayan, geleneksel yaam biimleri)
evrimlerinin yneldigi nihai hedef olarak grlmesi; farkl
toplumlardaki zgl degimelerin byle bir evrimin genel
yasalan iinde yeralan "aamalar" olarak kavranmas ve byle
bir kavrayn pozitivist bilim anlay dorultusunda "gerek
gerek"i yarsttnn benimsenmesi mmkn olmamaktadr.
Dolaysyla da, Bat tipi demokrasiye doru evrilmek anlamnda bir siyasal gelime kavramnn "gerek gerek"i yanstmad grldnde, bu gerei yanstacak, rnein
"istikrarl ve dzenli deime" gibi kavramsal arayiann iine
girilmesinin de, Batl-olmayan toplumlarm zgl gerekliklerini aklayc olamayacaklann belirtmek gerekmektedir.
Bylelikle modemleme, bir sosyal bilim kuram olmaktan
ok, zgl bir toplumsal gerekligin ifadesi olan bir "toplumsal
kurulu teorisi" 94 olarak anlaml olmaktadr.
Bu noktay biraz daha amak gerekmektedir. Pozitivist bilim
93 A.g.e., s.127-128. (a.b..).
94 "'Salt alglama' (ernpirisizrn) varsaymna da ya( nan)" pozilivizm, bilgi ile "d dnya"
(veya nesnel gereklik) arasnda bir denklik (correspondence) ilikisi olduunu kabul
etmekte ve dolaysyla d dOnyann kuarncla yansyacan dnmektedir. "Toplumsal
kurulu~ kavram ise, bilgi ile d dnya ilikisinin byle bir yansma ilikisi olmayp;
"d dnyann dzeninin kurulmasn" sa\)layan bir ara nitelii tadn kabul
etmektedir. Bu erevede, doa bilimleri ile toplumsal bilimler arasndaki temel fark
yle ifade edilmektedir: "(... )(O)oa bilimeisi daha nceden-oluturulmu bir gerekle
deil, belirsiz bir gerekle kar karyadr. Bu nedenle, fziki kendi kurduu teori yoluyla
doaya yaklar. Halbuki toplumsal bilimci nceden biimtendirilmi bir gerekle
karlamaktadr; bu gerek sembolik olarak aratrmacdan nce 'oradad.r'. Bu
77
anlayna
gre insan ile insann dndaki "nesnel gereklik"

birbirlerinden ayndr. Insann uygun yntemlerle d dnyann
gereklii hakknda edindii bilgi, bu nesnel gerekligin insan
zihnindeki yansmasdr. Bu genel-anlay dorultusunda,
pozitivizm gerei yanstmaya alan sistemli bir aba olarak
"bilim" ile bu gerei arptan veya nesnel gereklik karsnda
testedilmeleri (dorulanmalan veya yanllanmalan) mmkn
olmayan nermelerden oluan "ideoloji" ve "metafizik"i
ayrmak ve bilimsel dn tarzna bu anlamda bir stnlk
kazandrmak amacndadr.9S
Anti-pozitivist anlay ise, insanla "d dnya" arasmda bir

yapmamakta, dnyann dzeninin (veya anlalabi
lirliinin) insann toplum iindeki yaammda retmi olduu
sembolik sistemde gerekletiini kabul etmektedir. Byle
olunca, pozitivist anlay da, "gerek gerei" yanstan bir
bilim anlay deil, dnyann anlalabilirliini salayan
sembolik sistemlerden yainzca biri olmaktadr.
Insan ile d dnya aynmnn yaplmam olmas, zellikle
sosyal bilimler alanndaki almalarda insann "anlamsal ve
kural-baml" eyleminin "anlama" yntemine dayali olarak
incelenmesi gereini gndeme getirmektedir. 96 Anlama
ynteminin, genel olarak anti-pozitivist bir sosyal bilim anlayn benimseyenlerin tamamnca kabul edilmeyen, fakat
anlama yntemini "eletirel sosyal bilim" anlaynn telneline
yerletirmek isteyenlerce dile getirilen bir baka boyutu daha
ayrm
bulunmaktadr. Giddens'n deyiiyle,
nceden kurulmu gerekliin "arkasnda', ondan bamsz birgerek yoktur." (A.g.e.,

s.130). Sosyal bilimlerde bu ikinci izginin farkl formlasyonlarm irdeleyen bir di!;Jer
alma iin bkz. Richard J. Bemstein, The Restructuring of Social and Pofiticaf Theory,
muhtelif yerler.
95
Bkz. Anthony Giddens, "Pozitivism and lls Crilics" in Tom Bottomore ve Robert Nisbet
(der.) A History of Sociofogical Analysis, (londra: Heinernan n, 1979) s.237-286.
96
Bkz. Paul Rainbow ve William M. Sul!ivan (der.) lnterpretive Social ScienC8, A. Resder
(Berkeley: University of Califomia Press, 1979), muhtelif yerler.
78
"Eletirel
kurarn olarak sosyoloji, toplumsal danyay olduu

gibi kabul etmez.. fakat u sorulan ortaya atar: gerekletirilmesi
mamkan olan ve arzulanabilir nitelikteki toplum-deime_ tarleri
nelerdir ve bunlara erimek iin nasl aba gstermemiz gerekir. '197
Giddens'n eletirel sosyal bilim anlaynn temel zellii
olarak dikkati ektii bu sorular, sosyal bilimi klasiksiyaset
felsefesine yaknlatrmaktadr. Bir dier deyile, eletirel
sosyal bilim anlay, yukandaki sonlan ortaya atan bir anlay
olarak kavrandnda, bir anlamda "iyi toplum nedir?" sorusunu cevaplandrmaya alan bir bilimsel giriim nitelii
kazanmakla ve bu ynyle de rnein Platon ya da Aristoteles
dncesillin temel sorusunu ada dnyann sorunlar
balamnda yeniden gndeme getirmektedir.98
Toplumsal deimenin incelenmesinde "iyi toplum nedir?"
sorusundan yola klnas yalnzca eletirel sosyal bilim
anlayna zg degildir. "Iyi toplum nedir?" sorusunu ideoloji'
veya metafizik alannda yeralmas yznden "bilimsel olmayan" bir soru olarak gren pozitivist anlayn kendisi de,
rtk olarak bu soruya verilmi bir cevab iermektedir.
Pozitivist anlayn cevab, bilimsel dnceyi yalnzca varolann aklanmasyla snrl tutmas, toplumsal dnyann'
olduu gibi kabul edilmesi ya da yaanlan dnyann "iyi"
olduunun benimsenmesi anlamna gelmektedir. Buna
karlk, eletirel sosyal bilim anlay yaanlan dnyann
nasl daha iyi bir duruma getirilebileceinin yollanm aratran
bir faaliyet olarak kavranrnaktadr. Mannheim'n ykledii
97 Anthony Giddens, Socio!ogy, A Brief But Critica! Introduction (londra: Macmillan,
1982) s.166.
98 Bkz. l!kay Sunar, a.g.y., s.1 vd. ve Sh2fdon W ol in, Politics and Vision (Boston: Little
Brown and Co., 1960), Passim. Kar. Eugene F. Miller, "Leo Strauss Siyaset
Felsefesinin Yeniden Canlan~ (ev. A18.eddin en el) in Anthony de Crespigny ve
Kenneth R. Minogue (der.) ada Siyaset Felsefecileri (ev. der. Mete Tunay),
(istanbul: Remzi K., 1981) s.7S-106.
79
anlamlar
kullanarak, pozitivizm'in status quo'dan honut,

onun devamn salayan bir "ideoloji", buna karlk eletirel
sosyal bilim anlaynn toplumsal gereklii deitirme
amacn gden bir "topya" olduunu sylemek mmkndr99 Nitekim, eletirel sosyal bilim anlay dorultusunda
modernleme kuramma getirilen eletiriler arasnda, bu
kuramn bir "ideoloji" olduu vurgulanmaktadr.
II. Bat Demokrasisinin Eletirisi
Modernleme kuramna,
anti-pozitivist sosyal bilim anlay

temelinde ve sosyal bilimlerin karlat felsefi sorunlarla
ilgili olarak getirilen eletiriler, sz edilen "iyi toplum nedir?"
sorusuna verilmeye allan cevaplarla birlemektedirler. Bu
balamda, modernleme kuramma yneltilen radikal ele
tiriler, modern toplum kavramnn ieriini belirleyen Bat
toplumsal ve siyasal rgtlenmesinin eletirisinden hareket
etmektedirler. Mannheim'n terimleriyle sylersek, nce
modernleme kuramnn statkoyu korumaya ynelik bir
"ideoloji" olduu gsterildiktensonra,-Btlt toplumsal ve siyasal
rgtlenmesinin eletirilmesine ve "insani zgrleme"
kavramnn temel alnd bir toplum tasarm ile bu varolan
rgtlenmenin almasna ynelik dnceler gelitiril
mektedir.
A.
Modernleme Kuramnn
Ideolojik Nitelii
"Gerek gerei yanstma, bir dier deyile, 'gerek dnya'

ile teori arasnda birebir (isometric) bir iliki olduu" savna
dayanan pozitivist anlayn1oo toplumsal deimeyi aklamaya
ynelik zel bir biimi olarak ortaya kan modernleme
kuramnn bir "toplumsal kurulu teorisi" olarak anlam, bu
99
Karl Mannheim, ldeology and Utopia (londra: Routledge and Kegan Paul, 1976) s.49
vd.:s.173vd.
100 Sunar, a.g.y., s.14.
BO
kuramn, Batl
toplumlarda 1950'lerde kurumsallam olan

bir yaam biiminin btnyle iyi olduunu benimseyen
statkoca bir ideoloji nitelii tamasnda belirginlemekte
dir.
1960'larn ortalanna gelinceye dek, modernleme kuram
iinde yeralan temel varsaymlarn ana zellii, o dnemin
ve zellikle de Amerikan toplumunun deer yarglarnn bu
varsaymlar iine entegre edilmi olmasndadr. 1. ve 2. Dnya
Savalar'nn yaratt ktmser havann 1950'lerde, tm
sorunlarm zld, bata ABD olmak zere tm Bat
dnyasnda salanm olan refah ve istikrarn egemen klnd
mkemmel bir yaam biimini ifade ettii trnden iyimser
bir dnya gryle yer deitirdii grlmektedir. "Yirmi
yllk bir kargaadan sonra, sava sonrasnn refah ve istikrarnn getirdii sknet .ok byk bir baar olarak gro.lmekteydi. " 101
1950'lerden 1960'larn ortalarna kadar geen sre iinde,
dnemin iyimser havasn yanstan modernleme kurarnc
larnn almalar, bir yandan Bat toplumlarnda ortaya
kmaya balayan ve Batl yaam biimini eletiren radikal
hareketlerle, dier yandan da "nc Dnya" lkelerindeki
siyasal ve toplumsal gelimelerin kuramca ngrlen yolu
izlemedikleri gereiyle karlanca deiime uramtr. Bu
deiim srecinin, ierde (Batl toplumlarda), statkoyu
eletirmeye ve deitirmeye ynelik radikal hareketler karsnda statkoyu korumaya ynelik "muhafazakar" bir siyaset
kuramna; danda (Batl-olmayan toplurnlara ynelik olarak)
ise, demokratik olmayan veya antidemokratik olan siyasal
rejimler arasnda da, demokratiklik ltnden bamsz hale
gelmi Pir istikrar ve "hr dnya"nn yesi olma ltleri
erevesinde yer verilen deerlendirmelere yolat grl101 Tipps, a.g.y., s.208.
81
mektedir. 102
Bu nitelikleriyle modernleme kuram, (1) iktisadi alanda
kapitalizmi ve (2) siy3.sal alanda da liberal demokrasiyi idealletirmekte; Batl olmayan toplumlarn erimeleri gereken
bir ideal toplum dzeni olarak kapitalizmle libetal demokrasinin birlikte yrrlkte olduu Bat toplumsal ve siyasal
rgdeniini benimsemektedir. 103 Bat toplumlannda varolan
bir iktisadi, kltrel ve siyasal yapnn bu biimde idealle
tirilmesi, bir yandan baz deer yarglannn evrensel bir statye
kavuturolmak istenmesi anlamna gelmekte, dier yandan
da bu deer yarglar Batl olmayan toplumlardaki deiim
srelerinin analizinde bavurulan ltler niteliini kazanmaktadrlar. Szkonusu deer yarglarn, sanayileme
ve teknolojik ileriemelerin insan daha zgr kld dncesi;
yalnzca ulusal gelir art olarak deil, artan ulusal gelirin
adil dalmn da ifade edecek biimde tanmlanan bir iktisadi
kalknmann (ya da refah devleti kapitalizminin) benimsenmesi ve "bireysel zgrlk" kavram zerine ina edilmi
olan, dnce, ifade ve rgtlenme zgrlkleriyle tanmlanan
oulculuun egemenliinde bir siyasal-kltrel sistem olarak
liberal-demokrasinin olumlanmas biiminde zetlemek
mmkndr.
Modernleme kuramma yneltilen radikal eletiriler, temelde bu "ideolojik" ierikte yeralan deerlere kar kan
102 Bu deiimi, bir dier deyile 1950 ve 1960'1ann "klasik modernleme teorisinin sonu~nu
ifade eden en nemli alma olarak Huntington'n Political Orderin Changing Societies
(a.g.y.) adl yapt gsterilmektedir: Leys, a.g.y. Modernleme kuramclarnn Bat
toplumlannn siyasal ve toplumsal gelimeleri karsndaki muhafazakar" tutumlar
ile bu tutumun batl olmayan toplurnlara ynelik incelemelerde yansmas konusunda
bkz. Leys, a.g.y., "Huntlngton's Work as ldeology~ alt bal, s.342-346; O'Brien,
a.g.y.: Tipps, a.g.y., s.209 vd.; Gendzier, a.g.y., s.109 vd:
103
Bat
demokrasisinin bir ideal olarak, en ak biimiyle klasik modernleme kuramnda

biliyoruz. Bunakar lk. geleneksellik ve modemlik kavramlan n, tarihin
"ba ve sonu"nu ifade eden, "hipotetik" modeller veya "ideal tipler" olarak gren sonraki
kuramlarda, en azndan "hipotelik" olarak Bat demokrasisinin idealletirilmekle olduu
sylenebilir.
benimsendiini
82
gelimelere
de dayanmaktadr. Sosyal bilimlerde anti-pozitivist

bir anlayn geliimi, modernleme kurannn yukanda sz
edilen ideolojik ierigi.ni a;a kanrken, kapitalizmle liberal
demokrasinin biimlendirdii Bat toplumsal ve siyasal r. gdeniinin eletirilmesi de, be~irtilen deer yarglarnn
evrenselliini sorgulamaktadr. Bu erevede, Bat demokrasisinin eletirisi, yalnzca siyasal-hukuksal kurumlar dzeyinde de;il, ayn zamanda Bat demokrasisinin .tarihsel
geliimini ve bu sistemin dayanan da sorgulayan zellikler
gstermektedir.
B. Bat Demokrasisinin Eletirisi
Modernleme
kuramma yneltilen radikal eletirllerin temel

dayanaklarndan ikincisi, Bat demokrasisinin eletirisinde
ortaya kmakta4r. Bu erevede Bat demokrasisine getirilen
eletiriler iki ana konu zerinde younlamaktadrlar. Bunlardan ilki, Bat demokrasisinin tarihsel geliimi hakknda,
modernleme kuramnca geerli kabul edilen yorum tarznn
reddi; ikincisi ise, Bat demokrasisinin kurumsal yaps (biimi) ile bu kurumsal yapnn ortaya knda benimsenmi
bulunan deerler (ierik) arasnda bir ayrln ve elikinin
ortaya kt fikridir.
(I) Kapitalizm ve liberal demokrasi arasndaki tarihsel
balantnn reddi, modernleme kuramma yneltilen radikal
eletirileTin ilk odak noktasn oluturmaktadr.
Modernleme kuramnn Bat tarihi hakkndaki soyutlamas,
feodal ilikilerin zlmesini salayan kapitalizmin geliimini,
sonuta liberal demokrasiye doru gelien bir sre olarak
deerlendirmek biimindedir. Bu adan, ticari ve snai kapitalizmin gelimesi toplumsal rgtlenmenin hiyerarik
niteligini deitirerek, insanlarm "birey" olarak eit hale
geldikleri yeni bir toplumsal rgtleurneyi ortaya karmtr.
Bu yeni toplumsal rgtlenme, u esaslara dayanmaktadr:
83
ncelikle, devlet ile bireyler arasndaki zel ilikilerden oluan

toplum birbirinden aynlm ve devletin toplumsal alan karsndaki durumu, bireylerin "doal haklan"yla snrland
rlmtr. Sonra, toplumdaki stn iktidarn "seim" esasna
bal olarak el deitirmesi kabul edilmitir. Bylece, devletin
topluinsal alana mdahalesinin snrn izen doal haklarn
koronmasnda en uygun yntemin bulunduu dnlmtr.
Barrington Moore'un ifadesiyle, kapitalist gelimenin Ingiltere,
Fransa ve ABD'nde "burjuva devrimleri"yle demokratik bir
yOla girmesi, bu srete "1) keyfi yneticileri denetlemek,
2) keyfi yneticilerin yerine adil ve rasyonel olanlar geirmek
ve 3) kurallann yapmnda nfusun ogunluunun da paynn
olmasm salamak" gibi zelligin ortaya kmas szkonusudur .104
Bat'da kapitalizmin gelimesinin bylece demokratik bir
nitelik kazanm olmas, modernleme kurarnclan tarafndan
adeta kapitalizmin doasnda demokrasinin bulunduu trnden bir yargnn ortaya atlmasna neden olmutur. Birdier deyile, tarihsel sre iinde ncttkapitalizmin gelimesi,
arkasndan da siyasal yapnn demokratiklemesi, kapitalizmle
demokrasi arasnda bir neden-sonu ilikisinin varlnn
dnlmesine yolamtr.
Bat tarihinin deerlendirilmesinde, kapitalizmin demokratik doasn kabul etmeyen yorumlar, modernleme kuramnn bu yargsm da reddetmektedirler. Tarihsel olarak
nce kapitalizmin gelimesi, sonra da siyasal yapnn demokratiklemesi, bireysel zgrlk kavramn temel alan bir
yeni toplumsal rgtlenme tarzn ortaya karm gibi grnyorsa, bu, kapitalizmin doasnn bir gerei olarak deil,
kapitalizme kar olan toplumsal glerin mcadelelerinin
rn olarak ortaya kmtr. Bu adan, sermaye birikimine
dayanan kapitalist gelime srecinde, toplumdaki stn

iktidarn doal haklarla snrlandrlnas biiminde ve iktisadi
alanda devletin mdahalesinin reddine ynelik klasik liberalizmin savunusunda ortaya atlm olan yorumlar, tarihsel
gereklie Uymam.aktadr. 105 rnein, Poggi'ye gre:
"Liberal devlet, ~nde, bwjuvazinin bir btn olarak toplum
zerindeki hakimiyetini ynetici eylemleri araclyla kolaylatrmak ve glendinnek iin ina edilmiti. Bu, devletin kurumsal ilkelerinin nihat olarak yneltildii hedef olduu kadar,
bu ilkelerin toplumunkilerle ak kartlgnn da nedeniydi.
Ornein devlet, tUm bireylere, soyut bir eitlik iinde, kendi
kaynaklarm zgrce kullanabilme haklarn tanmt; bunun
nedeni, kapitalist retim tarznn bireysel, i szlemeleri araclyla satlan emek gcne gerek duymasyd. (.. .) Tiim bireylerin hukuk nnde eit olmalar bir anayaSal ilk~ olarak
anlamlyd, nk zel mlkiyelin hukuk tarafndan korunmas,
doal olarak dzenin snnesini, mevcut hukukun uygulanmasn
ve polis ile mahkemelerin mlk sahibi gruplarn karlar
dorultusundaki baskc eylemlerini ynlendirmitL "106
Kapitalist gelimenin sanayi devrimiyle hzland lngiltere'de, 19. yzyl ortalarna doru balayan siyasal rejim
sorunu zerindeki tartmalar da, Poggi'nin grlerini
destekleyici niteliktedir. 1832 ylndaki oy hakkn genileten
reforma, o dnem "liberalleri"nin olumlu yaklamadklar;
en temel endienin cahil kitle karsnda "dzen"in nasl
konanahilecei olarak ifade edildii grlmektedir.1o7 Sre
iinde genel ve eit oy ilkesinin benimsenmesi ve _dnce,
105
Bkz. H~nnah Arendt, The Origins of Totalitarianism, Londra: 1967 s.143 vd., ve Karl
Polany. The Great Transformation, The Political and Economic Origins ofOur Time
(Beacon Hill, Bostan: Beacon Press, 1957). Muhtefif yerler.
106 Gianfranco Poggi, The Development of the Modem State, a Sociologicallntroduction

{Londra: Hutchinson, 1978), s.119.
107 Anthony Arblaser, The Rise and Decline of Westem Libera.lism (Oxford: Basil
Blackwell, 1984), s.75vd.: 189.; vd.; 264 vd.
104 Moore, a.g.y., s.414.
84
85
ifade ve rgtlenme zgrlklerinin gvence altna alnmasyla

s~lanan -bir oulculuun yerlemesi, cahil kitlenin
1830'lardan 1900'lerin ilk yarsna dek geen srede "aydnlatlm" olmalan sonucu sistem iin bir tehlike olmaktan
kmalanyla deil, 108 artk dnya leinde yaylm bulunan
kapitalizmin smrgelerden lke iine aktard kaynaklann
sanayi devrimiyle yoksullaan kitlelerin taleplerini karla
yabilecek tarzda kullanlmasyla mmkn olmutur.109
Dolaysyla, merkantilist dnemin mutlakiyei kralikianna
ve krallarn kutsal haklar retisine, devlet gcnn insanlarn doal haklanyla snrlandrlmasn savunan dnce
ve eylemlerle kar klarak gerekleen liberal devletin sre
iinde demokratiklemesi, kapitalizmin doal sonucu olmaktan ok, kapitalizmin rahatsz ettii kitlelertn sisteme kar
mcadelelertni engelieyebilecek bir zm olarak, kapitalizmle
"halkn siyasal hayata aktif katlm" alannda demokrasi
arasnda gereklemi bir uzlamann rn olmutur. Ksaca
ifade edilecek olursa, kapitalizm, doas gerei demokratik
deil, otoriterdir. Kapitalist iktisadi ve toplumsal rgtlenme
tarznn gerek kuramcs, bu adan bakldinda Thomas
Hobbes'dur. 110 Snrsz ihtiyalarn kt kaynaklara azamt
lde tatmin etmek, yani "mlkiyet" peinde komak durumunda bulunan modern toplumlin "birey"lerini "insan
insann kurdudur" deyiinden daha iyi bir biimde betimlemek
olanakszdr. Byle bir toplumsal ilikiler rnts iinde en
uygun zmn bir "Leviathan" olaca olduka kolay bir
biimde anlalabilir. lktidarn seimle el deitirebildii,
108
"Fayclacw dncenin
109
110
Kar.
86
bu yndeki nerileri hakknda bkz. G. H. Sabine, T. L Tlorson,

A History of Politicaf Theory(Hinsdale, lllinois: Dryden Press, 1973), s.629 vd.; Eli e
Hal6vy, The Growth of Phifosophic Radicafism (Londra: Faber and Faber, 1972),
s.282vd.
Arblaster. a.g.y., s. 254295.
Kar.
Brian Barry, Sociologists, Economists and Democracy(Chicago: The University
of Chicago Press, 1978), s.76vd.
temsili
kurumlarn varolduu
"Leviathan"dr.
bir siyasal sistem, znde bir
111
Kapitalizmin doas gerei demokratik deil, otoriter oldugu

liberal demokrasinin kurumsal pratiine meruluk
kazan~rn olan deerlerin, bu pratikle sre iindeki atmalar gznne alndnda daha kolaylkla anlalabil
mektedir.
(2) Kapitalizmin tarihsel sre iinde demokratiklemesi,
Bat'da liberal demokrasinin kurumsal -hukuksal dzenlemeleriyle salanmtr. Bu kurumsal-hukuksal dzenlemenin
temelinde ise, Locke'un formlasyonu ile sylemek gerekirse,
bireylelin "yaam, zgrlk ve mlkiyet" haklannn korunmas
ile ierii belirlenmi olan bir "bireysel zgrlk" anlay
yatmaktadr. Feodalizmin zlmesiyle balayan ve mutlakiyeti
krallk dzeninin nce devlet-toplum ayrmas temelinde
"liberalletirilmesi"ni sonra da bu liberal devletin "demokratiklemesi"ni ifade eden sre iinde, karlan birbiriyle atan
bireylerin oluturduu toplum ile devlet arasndaki ilikilerin
yeniden kurumsallamas szkonusu olmutur.
Bu yeni kurumsallama (ki ou kez "modem devlet" olarak
adlandnlmaktadr), 112 devletin bireylere egemen olmasn
deil, tersini, yani bireylerin siyasal yaama katlarak, siyasal
kararlar kendi karlar dorultusunda belirleme imkanna
sahip olmasn ifade e~mektedir. Bylelikle, liberal demokrasinin kurumsal-hukuksal yapsnn temelindeki bireysel
yargs,
111 Hobbes'un esas olarak, "bireyci" ve "materyalisr bir felsefe temelinde, monarizmin
savunusunu yaptO kabul edilmektedir. Ancak, bu dOnOrn tomerkesahip siyasal
kttrum olarak, e1<:in "blnmemesiw ve "smrlandnlmamas" kaydyla, mona1<: m,
yoksa bir kurulu mu (r. parlamento) yegleyeOOOi pekak deildir. Kald ki, kuramca
fa1<:1 olmakla birlikte, tek kiinin tm-erkli ynetimi ile bir parlamento ounluOunun
"tiranl" arasnda zgrlkler dOzeni asndan ok bQyOk nitelik fa1<:1ar da olmasa
gerekir. Bkz. ve kr. Sabine ve Thorson, a.g.y., s.422-440. "ounluk tiranlO"mn
tart~lmas hakknda bkz. R. A. Dahi, A Preface to Demecratic Theory (Chicago:
The University ot Chicago Press, 1956), Muhtelif yerler.
112 R. MaC lver, The Modem State, (Oxlord: Oxlord University Press, 1962).
87
zgrlk anlaynda ierilen iki genin gerekletirilebilecei

dnlmektedir. Bunlardan ilki, bireyin her trl d mdahale ve baskdan uzak olmas; ikincisi de byle bir mdahale
ve basknn bulunmad durumda bireyin kendi kiiliinde
tad potansiyel glerini azamt lde gerekletirebile
ceinin dnlmesidir.113
Bat
demokrasisinin zellikle 20. yzyln ikinci yarsyla

birlikte ortaya kan zellikleri, bu iki ynl bireysel zgrlk
anlayyla liberal demokrasinin kurumsal- hukuksal yaps
arasnda bir elikinin varlna iaret etmektedir. Bu eliki,
bir ynyle kapitalizmin znde varohn toplumsal atmann
sistemin varln tehdit etmeyecek bir biimde zlebilmesi
kaygsnn rndr.
Demokratik siyasal sreci, "devlet ile yurtta arasndaki
kpr" olarak niteleyen Offe, 114 bu kprnn, birey asndan,
toplumdaki atan karlan siyasal dzeye yanstma ve bylece
bireye siyasal karar alma srecini kendi karlar dorultu
sunda etkileme olanan salayan bir i.lev yerine getirdiini;
"kamusal iktidarn kurumsallam dzeni" olarak devlet
asndan ise "atmann zme balanmas"n saladn
belirtmektedir. Bu adan, Bat demokrasisinin mant,
"eitlilik ve birliktelii rgtlernek-bylece birey ile devlet
arasnda srekli bir baianty salamak"tr. (s. 162)
Demokratik siyasal sre iinde, atmann ifadelendirilmesi ve zme balanmas, baz snrlara tabidir. Bu snrlar,
liberal demokratik devletin izin verdii siyasal katlma biimlerinde ortaya kmaktadrlar:
"Siyasal haklar, uygulamalarnn bakalarnn siyasal hak113 lsaiah Berlin, "Two Co ncepts of Uberty", Four Essays on Liberty iinde, (Oxford:
Oxford University Press, 1969).
114 Claus Offe, "The Separation of Form and Content in Liberal Democracy,
Contradictions of the Wellare State iinde, (Londra: Hutchinson, 1984) s.162-178
(Alntlardan sonraki sayfa numaralar buraya ilikindir).
BB
larna mdahale etmemesi lsnde tannmtr. DoZ.aysyla,

liberal-demokratik devletin her biimi ya da birey yurtta ile
devlet arasndaki her kpr balants, kendisinin ortaya kard
atmay snrlandran bir dur-emrini iermektedir." (s.
163)
Birey yurtta ile devlet arasndaki dolaym (mediation)
salayan liberal-demokratik siyasal kurum ve srelerdeki
bu "dur-emri", liberal dncenin temel deerleri arasnda
en nemli yere sahip bulunan bireysel zgrlkle elikilidir.
Offe'nin deyiiyle, birey yurtta ile devlet arasndaki baianty
salayan kpr "yklm"tr. Bireylerin isteklerini, liberal
demokratik rgtlenme iinde devlete yanstmalanyla ortaya
kan "atma"nn zlmesinde kurumlarn kapasiteleri
yetersiz kalmakta ve ortaya, cret ve sosyal hak talepleri gibi
refah devletinde gerekleen oluuiniarn sonucu olarak, bir
"yneltilmezlik" (ungovernability) durumu-kmaktadr.
Birey yurtta ile devlet arasndaki ilikilerin salanmasnda
ortaya kan bu kopukluun "yneltilemezlik" biiminde
tehis edilmesi, Offe'ye gre yanltcdr. Bunu aklamak iin,
Offe u rnei vermektedir:
"Bir iftligin doal evresi iinde yaayan bir tavuk ile modern
bir tavuk fabrikasnn teknolojik olarak gelimi ortamnda
yetitiriZmi tavuk birbirleriyle karlatrlabilir. Ona kendi
iinde bulunduu fiziksel ortam denetleme ve bu ortama uyum
salama olanan salayan igdlerini uygulama olanandan
kopanlm bulunan ikincisinin, kendisine doru kesin, s, temiz
hava, kzl-tesi nlar ve antibiyotikler, vb. salayan her trl
destekleme sistemlerine baml hale_gelecei aktr. Bu durumda,
btnyle acizlikten ve bamllktan kaynakland_klarnn ak
seik grnd durumlarda, 'artan beklentiler'in veya artan
taleplerin kurucu gesi olarak artan ihtiyalardan szetmek
sama olacaktr. Ayn biimde, byk apta kentlemi, toplumsal
ve iktisadi olarak gvensiz yaam koullar altndaki insanlarn
B9
refah devletine arzettikleri fiziksel ve toplumsal ihtiyalar da

byledir." (s. 165)
Birey yurtta ile devlet arasndaki kpry oluturan kurum
ve sreler, byle bir yneltilemezlik olgusu iinde bulunuyorlarsa, bunun dauraca iki sonu daha vardr: Bunlardan ilki, siyasal atmann ifade edildii kurumlar olarak
parti sistemi, seimler ve parlamenter ynetim dnda yeni
ve alternatif kanallar ortaya kar. tkinci olarak, atmay
zme veya idare edebilme konusunda demokratik kururolann
yetersizlii, hkmetlerin demokratik kurum ve srelerin
dnda kalan baka kaynaklara bavurmalan sonucunu yaratr.
Bu durumda, sre iinde birey yurttalarn demokratik
katlmlarnn hibir neminin olmad, rnein "neokorporatist" siyasal karar alma biimlerinin ortaya kmas
szkoiusu olur (s. 168).
Bylelikle, Bat demokrasisinin pratii, hem d mdahale
ve baskdan annm olmak ve hem de kiisel potansiyellerini
zgrce gerekletirebilme anlamnda bireysel zgrlkle
atmaktadr.
Pratikteki bu atma, Arendt'e gre, liberal zgrlk anlaynda da vardr:

"Liberal zgrlk kavram siyasal iktidan zgrlkle atan
bir ey olarak anlamakta ve dolaysyla .mutluluu btnyle
ev yaamnn zel alan iine oturtmaktadr. Iktidarn geni
apta snrlandrlmasyla insanlar, kendi setikleri zel
mutluluklarnn aralarn kovalamakta zgr klnrlar.
Arendt, aksine, siyasal iktidarn salkl bir blm ile zdeletirmekte ve bylece bir kamu alannn bakalaryla
paylamann cokunluu (anlamnda) bir kamu mutluluu
kavramnn snrlarn izmektedir. Bir kimsenin bakalaryla
birleerek dnyay etkilernesi anlamnda iktidarda olma fr
satnn yaygnlamas lsnde, hem siyasal zgrln n,
hem de kamu mutluluunun etki alannn genilemesi daha
90
yksek olacaktr." 115

Arendt'in bu dncelerine karlk, Bat demokrasisi bireysel iliki alanyla siyasetin birbirlerinden aynlmasn, bu
aynlmann yaratt atmann ise Offe'nin szn ettii
kpr ile giderilmesini ifade etmekte, fakat birey ile siyaset
arasnda gerek bir btnlemenin saland katlmc bir
dnce asndan, "demokrasi"nin bir hayli uzanda bulunmaktadr.
III. Yeni Bir Siyasal Gelime

Modemleme kuramnda
Kavramna Doru
siyasal
gelimenin,
nceleri
Bat
demokrasisine doru gelimek anlammda kullanld,

sonradan bu kavraym yerini, (a) dzen ve istikrar iinde
gelime veya (b) geleneksellikten modemlie "gei" evresindeki toplumlarda, sosyo-ekonomik modemlemenin siyasal
etkileri olarak tanmlanan bir siyasal gelime tanmnn ald
belirtilmiti. Modernleme kuramma getirilen radikal ele
tirilerin ieriinde, zellikle Bat demokrasisine ynelik
eletiriler, Batl olmayan toplumlardaki siyasal deiim srecinin daha farkl bir kavray iine otunulmasn zorunlu
klmaktadr.
Bu erevede, modernleme kuramn klasik ve gzden

geirilmi biimlerinde, esas olarak Bat demokrasisini lt
alan kavramlatrmalann yerini alabilecek alternatif bir siyasal
gelime kavramnn henz tm boyutlaryla ortaya konulmadn belirtmek gerekmektedir. Bununla birlikte, yakn
zamanlarda yaplan almalarda yeni bir siyasal gelime
kavramnn ana izgileri ortaya kmtr.
Modernleme kuramnda varolan siyasal gelimeden farkl
bir kavramn ieriinde, nce, siyasal gelimeden ne anla115 Ronald Beiner, "Action. Natalily and Citizenship: Hannah Arendt"s Concept of
Freedom~ in Z. Pelezynski ve John Gray (der.), Gonceptions ot Liberty in Pofitical
Phifosophy(Londra: The Athlone Press, 1984), s.3S3.
91
lamayaca
konusundaki grler nem kazanmtr. Bunlar,

yani yeni siyasal gelime anlaynda hangi gelerin yeralmarln yle sralamak mmkndr: 116
- Bir kere, tarihsel deiim srecinin evrensel, yani her
toplum ve her zaman iin geerli yasallklarnn bulunmad
belirtilmektedir.
- lkinci olarak, toplumlarn tarih iindeki ilerlemelerinin
itici gleri olarak sanayileme ve teknolojik ilerlemenin
benimsenmesi mmkn deildir. Insann, doa zerindeki
egemenliinin bir ifadesi olmann tesinde, bireysel "iliki
alanlar da dahil, devlete tm toplumsal alanlan denetim
altnda bulundurrna, hatta, Offe'nin de deindii gibi, yaratlan
yeni ihtiya kategorileriyle insanlarn kendi yaamlann nasl
srdreceklerini dahi belirleme olanan salayan teknolojik
ilerlemeler, kendi balarna veya "demokratikletirici" bir
deer olarak benimsenemezler.
- Liberal demokratik devlet modeli, toplum iinde gelir
dalmn daha adil bir biimqe salamak gibi -liberal ereve
iinde, zellikle 19. yzyln laissez faire politikalannn
"merhametsizlii"yle kyaslandnda olumlu saylabile
cek- uygulamalara bavurmakla, aslnda devletin toplum
zerindeki denetiminin genilemesini ifade ettiinden, Batl
olmayan toplumlarn erimek isteyecekleri bir zgrlk
ideal toplum niteliinden olduka uzaktr. Bat demokrasisinin
byle bir ideal niteliinde grlemeyecei dncesinin bir
dier boyutu, "tarihin sonu"nu ifade eden bir "ideal tip" olarak
Bat demokrasisinin, Batl olmayan "gei" toplumlarnda
yaanan otoriter rejimin (Bat demokrasisinin "yneltilemezlii"ne kar "yneltilebilirlik" dzeyi yksek bir "praetorianism"in)117 "geici" olarak merulatrlamayaca
fikridir.
116 Kar. Chilcote, a.g.y, s.69-7S.
117 Bkz. S. Huntington, a.g.y.. s. ve BOleni OAver, Siyaset Bilimine Giri {Ankara}.
A.
zgrleme
(Emancipation) Olarak Siyasal
Gelime
Modernleme kuramnda varolanlardan farkl bir siyasal

gelime kavramnn
kurucu gelerinin nelerden olutuu

sorusu, genel olarak siyasal gelimenin "kurtulma", insani
zgrleme" (human emancipation) veya "smrnn ortad3.n kaldrlmas" gibi tanmlamalarla cevaplandnlmak
istenmektedir. 118 rnein Ocampo vejohnson'a gre, "gelime, insann smr ve bask koullanndan kurtulmasn
ierir. Siyaset de, insann kurtuluunun aracdr. " 119
Siyasal gelimenin bu biimde tanmlanmaya ahlmasnda,
Seers'n gelime kavramna kazandrmak istedii ierik nemli
bir k noktas niteliini kazanmtr. 120 Seers, gelime
kavramnn normatif veya deer yargs tayan ve bu adan
da "iyilemeyle eanlamh" bir kavram olduunu belirttikten
sonra, bu kavrarnda "iyi"nin, yani deer yarglannn nereden
kaynaklandn sormaktadr. Gelime, eer "iyi"ye doru
evrilmek anlamna geliyorsa, szkonusu olan "iyi", (1) hkmetlerin ksa vadeli iktisadi politika tercihlerinde ortaya
kan hedefler tarafndan;(2) baka lkelerin "ideal" olarak
benimsenmesinin bir sonucu olarak, o lkelerin "gelime
yollarnn kopya edilmesi"yle veya (3) "insan kiiliindeki
potansiyelin gerekletirilmesi" gibi bir amacn gerekleti
rilmesinde gereken koullann neler olduu sorusuna verilecek
cevaplar tarafndan belirlenir. Birinci durumda, rnein tarm
rnlerinin fiyatlarnda dn nlenmesi amacna ynelik
politikalar baarl olmaya baladnda gelimeden szedilebilir. Ikinci durumda ise gelime, "iyi'' olduklar kabul
118 RandallveTheobald, ag.y., s.193.
119 J. F. Ocampo ve D. Johnson, "The Concept ot Political DevelopmentMin D. Cockroft
ve A. G. Frank (der.) Dependerce and Underdevelopment, Latin America's Political
Economy (New YOrk, Anehor Books, 1972), s.424.
120 Dudley Seers, "The Maaning ol Development, witt a Postscript~. D. Lehmann (der.),
DevetopmerJt Theory Four Critica! Studies {Londra: Frank Cass, 1979), s.930.
92
93
toplumlan gibi olinak anlamnda "Bat

llama"yla, bu da iktisadi alanda kapitalist sanayileme hedefiyle eanlaml bir nitelik kazanabilir. ncsnde ise
gelime kavramnn hem ksa vadeli iktisadi politika tercihlerini, hem de baka lkelerin idealletirilmeleriyle belirlenen
"kopya"y, daha evrensel bir nitelikteki bir baka kavram
asndan deerlendirme olanan veren bir ierik kazanrrias
szkonusudur.
"Dolaysyla, bir alkenin gelimesiyle ilgili olarak sorulacak
olan sorular unlardr: Yoksulluun durumu nedir? Isizligin
durumu nedir? Eitsizligin durumu nedir?"121
Bu sorulara gre, Seers iin gelime kavramnn "insan
potansiyelj"nin gereklemesinin salanmas anlamndaki
ierii, ncelikle ge tarafndan belirlenmektedir: Yoksulluun, isizliin ve eitsizliin ortadan kaldrlmalar.
Yoksulluun ortadan kaldrlmas, her trl geliimin ilk n
koulu olan insann fiziksel varln devam ettirecek yeterli
beslenmenin salanmas anlamna gelmektedir. Isizliin
yokedilmesi ise, zorunlu olarak herkesin cret karl almasndan farkl olarak, insann potansiyelini (yaratc
gcn) gerekletirebilecei aralarasahip olmas demektir.
Eitsizliin giderilmesi iSe, gelir dalmyla ilgili olarak anedilen,
mein Bat
lalmaktadr.
Bu geye ek olarak, insan potansiyelinin gereklemesi

anlamnda gelime kavramnda daha baka gelere de yer
verilmesi gerektiini belirten Seers'a gre, bu kavram "elverili
eitim dzeylerini (okur-yazarlk), ynetime katlmay ve
bir kimsenin kendi hkmetinin byk lde baka hkmetlerin grlerince nceden belirlenmemesi anlamnda,
hem iktisadi, hem de siyasal olarak gerekten bamsz bir
ulusun yesi olmasn da ierir."122
121 A.g.e.,s.12.
122
94
A.g.e.
Seers'n szn ettii bu gelere bakalarn da eklemek

mmkndr. rnein, isizliin ortadan kaldrlmas, bir
kimsenin kendi insani potansiyelini kendi istekleri dorul
tusunda deil de, bu potansiyelin en azndan bir blmn
bakalarnn emrine sunmak zorunda olmas biiminde bir
"i sahibi" olmas anlamna geliyorsa, bunu, "zgrleme
olarak siyasal gelime" kavramnn bir gesi olarak yorumlamak gtr. zgrleme olarak siyasal gelime, nihai ama
olarak insan potansiyelinin btnyle gerekletirilmesi
amacn gdyorsa, bu, zorlayc almann da ortadan
kalkmasn gerektirir.t23
Seers'n yoksulluk, isizlik ve eitsizlik ltleriyle tanmlamaya alt gelime kavram, bu nitelikleriyle daha
ok iktisadi bir ierik tamaktadr. Iktisadi boyutta
dorudan yeralmayan en nemli ge ise, "ynetime katlma"
olarak ifade edilmitir. Bunu biraz daha amak gerekmektedir.
Insan potansiyelinin btnyle gerekletirilmesi anlamnda
bir gelime kavram, zorunlu olarak, insanlarn kendi yaamlarn kendi iradeleriyle belirledikleri biimde srdrebilmeleri olanagn da iermektedir.
Bu durumda, rnein sanayileme ve teknolojik ilerleme,
isizliin, yoksulluun ve eitsizliin giderilmesinde nemli
katklar yapabilir. Hatta bunlar tmyle ortadan kaldrabilir.
Buna karlk, toplumsal yaamn yrtlmesinde insanlarn
dorudan ve belirleyici etkilerinin olmamas, "gelime" ile
karlanamayacaktr.
Bir
dier deyile,
lamnda
123
insan potansiyelinin gereklemesi anbir gelime kavramnn vazgeilmez gesi, siyasal
C. B. Macpherson, ~oemocratic Theory: Ontology and Technology" Democratic

Theory, Essays in Rerrieval iinde, {Oxford: Oxford University Press, 1973).
s.24-38.
95
dzeyde tam bir-demokratiklemedir. 124 Burada demokrasi

ne Batl anlamda bir liberal~demokrasiyi, ne halk demok~
rasilerini, ne de azgelimi lkelerdeki tek-parti "demokrasile~i"ni ifade etmektedir. Demokrasinin gnmzdeki geregnden bamsz ve her toplumdaki siyasal deiim srelerini degerlendirmeye olanak veren bir ltler btn
ve yaanlan toplumsal gereklii degitirmeye ynelik
Mannheim'n kulland anlamda bir "topya"dr. Dolaysyla:
Seers'n daha ok iktisadi bir dzlemde gelimeye ilikin
sorular olarak formle ettii grlere, siyasal dzleme ilikin
sorular eklemek gerekmektedir.
zgrleme olarak siyasal gelimeye ilikin en temel soru
"insanlarn siyasal karar-alma srelerine katlma ve bu s~
releri etkileyebilme olanaklarnn ne durumda olduu"dur.
Katlmann olabildigince dorudan ve gerekten zgr iradelerle mi, yoksa dalayl ve/veya yntendirilmi bir biimde
mi gerekletigi, bu konuya ilikin ikinci nemli sorudur.
Dikkat edilecek olursa, zgrleme _olarak siyasal gelime
anlaynda, belirli bir dnem ve toplUmun rn olan herhangi bir iktisadi gelime tarz veya bir siyasal kurumsallama
biimi evrenselletirilmemekte; evrensellik, modernleme
kuramnda varolan trden bir ethnocentrisme'de deil, tanm
yerindeyse "hmanist" bir ideal erevesinde yakalanmaya
allmaktadr. Bu balamda, Chilcote'un deyiiyle "evrimci,
tek-izgili, materyalist, ilerlemeci" zellikler tayan "ortodoks
paradigma"nn gelime anlay yerine, "devrimci, ok-izgili,
materyalist ve tm insanlarn gereksinimlerine dikkat gs124 ~in Habenn~s, "demokrasi"yi yle tanmlyor: ~(Teknoloji), Aratrma ve tekniin
ktisat ve ynetmden gelen etkilerce daseklendii sistemi ifade etmektedir
'DemokraSi'den, ins~nlarn, s_Orekli genileyen denetim glerinin nesnel koullar;
altnda nasl yaayableceklen ve nasl yaamak istedikleri pratik sorusuyla ilgili olan
genel ve kamusal iletiimin kurumsal olarak gvence altna alnm biimlerini
anlamaklayz.H (Jrgen Habermas, Toward a Rational Society, Londra: Heinemann
1971, s.57).
'
96
tennesi bakmndan hmanist" olan "radikal paradigna"nn125

anti-pozitivist sosyal bilim anlayn da dikkate alrsak, bu
yeni siyasal gelime anlay hakknda daha yerinde bir deerlendirme yapmak mmkn olacaktr.
Daha nce de deiniirlii gibi, anti-pozitivist sosyal bilim
anlaynn en gl temsilcisi olan yorumsamac dnce,
sosyal bilimlerin grevinin nce "anlamak", sonra da "yarglamak" oldugunu ifade etmektedir.
"zgrlk olarak siyasal gelime'' anlay da, bu dogrultuda, her tarihsel-toplumsal oluumu kendi somut gereklii
iinde nce anlamak, sonra da, modemleme kuramnda
yapldg gibi zgl bir tarihsel gereklii evrenselletirerek
deil, insan potansiyelinin gereklemesi amacn lt olarak
yarglamak durumundadr. Bu baglamda, pozitivist, determinist bir zellik gsteren "ortodoks paradigm.a"nn en gl
alternatifi olarak "tarihsicilik" (historicism) toplumsal ve
siyasal deiim srelerini anlamak iin gerekli olan ereveyi
salamaktadr.
B. Determinizm ve Tarihsicilik
19. yzyl Alman dncesinde nemli bir tartma konusunu ifade eden tarihsicilik, bugne dek genellikle iki
deiik anlamda kullanlagelmitir:
"Friedrich Hayek ve Karl Popper, kavram, sosyal bilimcinin
asl grevinin, tm toplumlarn gelime yasalarn kefetmek
ve bu tarihsel gelime yasalar temelinde, gelecek hakknda
ndeyilerde bulunmak olduu grn ifade eden metodolajik
bir anlamda kullanmlardr. (. .. )
(T)arihi Friedrich Meinecke, ( ... ) (1936)'da bu terimi, kkleri
baz on sekizinci yzyl yazarlarnda bulunan, tm tarihsel
olgularn tekil ya da benzemez karakteri zerindeki vurguyu
125 Chilcote, a.g.y., s.72, Tablo 3.2.
97
ifade eder bir biimde kullanmtu:"128

Birinci anlamyla tarihsicilik, toplumsal deiiDenin evrensel
yasalannn olduunu ve sosyal bilimlerin bunlar ortaya
kartmakla ykml bulunduunu ileri sren her trden sosyal
bilim anlayn kapsamna almaktadr. Pozitivist, yani doa
bilimleri ile sosyal bilimler arasnda, d gerekliin nesnel
yasalarm ortaya karma faaliyeti esasnda en azndan metodolojik bir birlik olduunu savunan anlayla birletiinde
determinist bir tarih yorumuna neden olan bu anlamda bir
"tarihsicilik"tir. Pozitivist bilim anlayyla birleen bu tarihski
yaklam, insan zihnini "pasif' olarak, insan eylemini de tarihin
yasalarnn belirlenimi altnda ele almaktan yanadr. Insan
zihnininaktif olmas szkonusu olmadndan, insan eylemi
de tarihsel srecin akn "deitirici" bir etkiye sahip bulunmamakta, insann "amal toplumsal eylemi", tarihsel
yasalara uygunluu veya ayknh erevesinde deerlendi
rilmektedir. Dolaysyla, bu yaklam asndan, toplumsal
deimenin aklanmas, rnein "modernlik" e doru belirli
evrelerden geerek ilerleyen bir sre iinde, insaniann kendi
tarihsel ve zgl balamlar iinde, kendi eylemlerini nasl
anlamlandrdklanndan bamsz olarak incelenmesi biiminde
ortaya kmaktadr.
Buna karlk, alternatif siyasal gelime kavram tarihsiciliin
ikinci anlamna arlk vermekten yanadr. Byle bir arln,
zellikle Batl olmayan toplumlardaki deiim srelerinin
anlalabilmesi asndan ne denli gerekli olduunu, Mafeje
yle ifade ediyor:
"Azgelimi lkeler, hem Eski-Dnya'nn ustalarna, hem de
nc Dnya'nn acemilerine ayn lde yabanc bir olgular
kannaasn temsil etmektedirler. Gene de, Avrupa'da kapitalizme
geii aklaYan ayn temel yasalarn azgelimi lkelere de
126 Eugene F. Miller, "Posilivism, Historicism and Pollticallnquiry", TheAmen'can Palilical
Science Review, Cil!: 66 (1972), s.797.
98
uygulanabilirliini kabul edenlerle, kukucu ve azgelimi. lkelerdeki toplumsal gelimelerin sui generis karakterini yanstan
zgr d.Unce-kategorileri gelitirmenin zamannn geldiini
dnmeye eilimli olanlar arasndaki blnme saptanabilir. 127
Mafeje'nin szn ettii kukucu, yani toplumsal dei

menin evrensel yasalannn bulunmadn ileri sren yaklam
asndan, Batl olmayan toplumlardaki deiim srelerinin
anlalabilmesi iin, zerinde durulmas gereken noktalar,
Owen ve Asad'n grlerinden hareketle saptamak mmkndr:
"(Modemlemeyi eletirenler) (g)ibi biz de bu dnm,
sonuta idealle.tirilmi bir modern topluma doru giden bir yol
olarak gnnyoruz. Fakat, ayn biimde, (bu eletiricilerin) tekil
toplumlarn 'zgll' veya potansiyel dnUm yollarnn
'oulluu'nun bulunabilecei trnden niteleyici kavramlar
kullanarak sorunu zmekten ok gei.tirdiklerine inanmaktayz.
Gelimenin kalplar iinde, tm Ortadou toplumlarnn bal
olduu belirli dZenlilik ve snrllklar aka yeralmaktadrlar.
Tm bu toplumlarda, ileri idealletirilmi bir modernlik ynnde
deitirmek iin atak veya ekingen giriimler bulunmaktadr.
Ancak, idealletirmeler hibir zaman ayn deildir. Siyasal
adan, parlamenter zgrlklerin gvence altna alnndan
kitle karlarnn zgn bir temsiline; iktisadr adan, piyasann
serbestf: yaygnlamasndan daha etkin merkezi planlamaya;
kltrel adan hakiki tinselliin zellemi bir dini olarak lslamiyet'ten modern dnyann tm moral ve toplumsal sorunlarn
gslerneye ynelik bir hareket olarak lslamiyet'e kadar uzanan
bir alanda yeralmaktadrlar. Bu atan idealletinnelerin ulusal
ve uluslararas gler balamnda nasl gerekletirildii, kendi
127 Archie Mafeje, ~aeyond 'Oual Theories' of Economic Growth" Science ldeology and
Development, Three Essays on Development Theory iinde, (Uppsala, Sweden:
Scandinavian lns. of Alrican Studies, 1978), s.69-70.
99
zel terimleri altnda incelenmelidir." 128

Owen ve Asad'n ana hatlarn ortaya koymak iStedikleri
yaklam, toplumsal ve siyasal de;imenin, zellikle Batl
olmayan toplumlarda ald biimlerin anlalabilmesi bakmndan, "idealletirmeler"in nemini vurgulamaktadr.
"ldealletirmeler" veya bir baka deyile, iktisadi, siyasal ve
kltrel dzeylerde benimsenmi olan "hedefler", aslnda
insann amal toplumsal eyleminin rasyonelitesini de ifade
etmektedirler. W eber'n kavramiatrmasm kullanrsak, sz
edilen idealletirmelerin, olumlu bir deer yklenmi hedefleri,
bu hedeflere "nasl" ulalmak istendiini ifade etmeleri
asndan, "bir de;ere ynelmi rasyonel" eylemlerin temelini
oluturmaktadrlar.129 Bu idealletirmelerin kendi terimleri
altnda incelenmesi gerektiini vurgulamak ise, determinist
tarih anlayndan olduka farkl bir biimde, iktisadi, siyasal
ve kltrel hedeflerin insann amal toplumsal baiarn iinde
incelenmesini, bir dier deyile ele alnan tarihsel dnemin
zgn koullar altnda, insanlarn amal toplumsal eylemlerine kendilerinin nasl bir anlam verdiklerini aratrnay
gerektirir. Bu znelli;in tabi klnaca bir "nesnel" de;er
lendirme erevesi ise, belirli bir tarihselliin rn olarak
ortaya km bulunan somut bir toplumsal rgtlenme
tarznn idealletirilmesinde deil, her trden iktisadi, siyasal
ve kltrel deiimi "zgrleme" kavram asndan belirlenebilir.13o
C. Ideolojinin Analizinin
Oneni
ve Nitelii
Byle bakldnda, toplumsal deime srelerinin anlaideolojilerin analiz edilmesi temel

neme sahip bir konu niteliini kazanmaktadr. Bu balamda,
ideolojiterin analizi iki dzeyde gerekletirilebilir: Bunlardan
ilki, "bir kltrel sistem olarak ideoloji"nin ele almmasdr. 131
Burada, genel olarak toplum iindeki insanlarn kendi
kimliklerini, kendi toplumlarnn dnya toplumlar iindeki
konumunu nasl tanmladklar; bu tanmlama biimlerinin,
evren ve insanl;m genel dunmu hakkndaki grler btnn ifade ettii gznnde tutularak, bu grler btnnn niteliinin ne olduu incelenir.
Jdeolojilerin analizindeki ikinci dzey ise, toplum iindeki
belirli bir grubun, toplumu deitirmek veya toplumsal deimeyi salayabilmek amacyla, kendi benimserlikleri deerler
(veya hedefler) clo;rultusunda oluturduklar bir toplumsal
program nitelii bulunan "sert ideOloji"leri konu almaktadr.132 "Gereklik" hakknda, benimsenmi belirli deerler
do;rultusunda sahip olunan bir kavrayn, yine bu kavray
iinde yeralan deerlerle hakllatnlan bir eylem programyla
btnleerek, "daha saf, ve bylelikle daha dogmatik bir temel
yarglama boyutu ile daha arqlm ve dolaysyla daha
pragmatik ve edimsel bir boyut" kazand 133 sert ideolojilerin
analizi, zellikle Batl olmayan toplumlardaki iktisadi, siyasal
ve klt.rel deiim srelerinin anlalmas bakmndan nem
labilmesi bakmndan
kazanmaktadr.
Bir kltrel sistem (veya semboller sistemi) olarak ideo128 RogerOwen ve Talal Asad, (der.) Sociofogy or~oevefoping Societies", "The Middle
East (Londra: Monthly Review Press. 1983), "General lntroductionH, s.2-3
(a-b-.).
129 Brubaker, a.g.y., s.51.
130 me~in bkz. T. Shaninve H. Alavi.
100
131 Clilford Geertz, "ldeology asa Cultural System" The fnterpretation ofCuftures iinde,
s. 193-233.
132 Bkz. eril Mardin. Din ve ideofoji(lstanbul: Iletiim Yay., 1983).
133 M. seliger, ldeology and Politics, (Londra, 1976) s.97, 119, 120den aktaran C. V.
Findley, "The Advent ol ldeology in The lslamic Middle East {Partr, Studia fslamica,
No.55, 1981, s.144.
101
lojilerin analizi ile, bir toplumsal grubun (rnein, Batl

olmayan toplumlarda intelligentsia'nn) toplumsal deimeyi
yrtmek ve ynlendirmek zere formle edilmi sert ideolojilerinin analizi arasndaki etkileimierin ilginlii bir yana,
zellikle ikinci grupta yeralan ideolojilerin analizinde u
noktalar zerinde durulmas gerekmektedir:
(1) ncelikle, grup ideolojisindeki deerlerin (veya hedef
ya da idealletirmelerin) kkenlerini, bu deerlerin ediniminde
etkin olan faktrleri aratrmak gerekmektedir.
(2) Buna ek olarak, toplumsal deimeyi yrtmek ve
ynlendirmek amacyla oluturulmu bulunan bu ideolojilerin
pragmatik boyutu dikkate alnmaldr. Bu ideolojiterin pratie
aktanldklannda ne tr snrlamalar veya engellemelerle kar
karya bUlunduklan incelenmelidir.
(3) Sert ideolojiterin iinde yeralan deerlerin birbirleriyle
olan ilikileri, bu ilikiler iinde uyum ve atma noktalannn
saptanmas, incelenmesi gereken bir dier nokta olarak nem
kazanmaktadr.
(4) Btn bunlara ek olarak, ideolojilerin hem kendi i-
lerindeki elikiler ve hem de pratie ak tanidklarnda kar

karya bulunduklan snrllklar veya engellemeler karsnda
nasl bir deiim sreci iine girdikleri ise, ele alnmas gereken
konular arasndadr.
Bu drt nokta etrafnda gerekleen incelemelerle, bir
ideolojinin-kendi zgn terimleri altmda ele alnp anlalmas
szkonusudur. Bunun bir adm tesi ise, szkonusu ideolojinin niteliinin deerlendirilmesi olmaktadr. Bu balamda,
"modernletirici", "geleneki", "ilerici" veya "gerici" ideolojileri ayntrmann pek anlaml sonular vermediini belirtmitik. ideolojinin deerlendirilmesi bakmndan, elimizde,
zellikle Batl olmayan toplumlardaki deiim srelerinin
analizi bakmndan nemli iki lt bulunmaktadr. Bunlardan
ilki, bu ideolojilerin, statkoyu veya kendi iinden ktklar
102
toplumsal gereklii korumaya m. yoksa dntrmeye mi

ynelik olduklar sorusuyla belirlenir ve Mannheim'a gre
birincisine ideoloji, ikincisine de topya demek gerekir.
Statkoyu korumaya ynelik bir dnce sistemi olarak
"ideoloji"nin muhafazakar bir ierii bulunmaktadr. inden
kt tarihsel-toplumsal balama gre farkl nitelikler alabilen
"muhafazakar" dUnce tarz, varolan toplumsal gereklii
korumaya almasnda bavurduu dnsel kategorilere
gre farkl biimlerde ortaya kabilmektedir. Bununla birlikte,
muhaJazakar dnce tarznn birtakm genel zelliklerini
belirleyebilmek de mmkndr.134
Muhafazakar dnce biimi, ncelikle, toplumsal deimenin hz kazand dnemlerde ortaya kan ve hzl
toplumsal deiim :Iinde, toplumun bir btn olarak yeniden
dzenlenmesine ynelik "topya"lann olurumlduu dnce
tarzianna bir tepki niteliindedir. Bu balamda, rnein insan
aklnn yeryzndeki yaam, insan iin daha iyi (daha zgr)
klahilecei trnden bir anlayn topyekn toplumsal deime isteine kar, muhafazakar dnce, tarihsel sreklilii,
gelenei, insann "bilgi"yi "akl'' yoluyla deil "alkanlklar"
yoluyla, toplumsal evre iindeki geleneklerin aktarmyla
edindiini kabul etmektedir.
Toplumsal rgtlenmeyi, belirli bir ideal urunda ve bir
btn olarak yeniden dzenlemeyi ngren her "topyac"
dnce tarzna kar muhafazaklrlk, sorunlarn tarihsel
sreklilii bozmayacak, gelenekleri koruyacak bir biimde,
adm adm ve blk prk (piecemeal) zlmesini savunmaktadr.135
Muhafazakar dnce
tarz,
bu niteliklerinin yansra, bu
134 Karl Mannheim, "Conservative Thoughr. Essays on Sodofogy and Social Psycholcgy
iinde, {der. P. Kecskemeti), {londra: Routledge and Kegan Paul, 1969),
s.74-164.
135
Bkz. Karl R. Ropper, ThePovertyofHistoricism.
103
dnce tarzna
sahip ola'n toplumsal gruba gre de de:iik

zellikler almaktadr. me:in "aristokrasi"nin toplumu
ynetme hakknn kendisine ait oldugunu ve kendi yneticilik
konumunu merulatnnakta tarihsel sreklilii ve gelenekleri
kullanmak istemesi gibi. Bunun yannda, toplumsal dzeni
hukuk normlannn belirledi:i bir "rasyonalite" iinde kavrayan ve bu yolla kendi konumunu (varola"n toplumsal gereklik iindeki karlarn) muhafaza etmeyi amalayan
"brokratik dnce" tarz da genel olarak muhafazakarl:n
bir alt kategorisi niteliindedir. Mannheim'a gre "brokratik
muhafazakar dnce" tarznn genel zellikleri unlardr:
"(. .. ) Tm siyasal sorunlar ynetimle ilgili sorunlara dnturmek. Tm siyasal sorunlan ynetim rts altnda gizlemek, memurun eylem alann yalnzca halihazrda formle
edilmi yasalarn snrlar iinde varolduu gereiyle akla
nabilir. Dolaysyla hukukun genesis'i veya gelimesi onun eylem
alannn dnda kalmaktadr. Toplumsal olarak snrl ujkunun
bir sonucu olarak grevli, yaplm her yasann arkasnda zgl
bir toplumsal grubun toplumsal olarak Viimlendirilmi dnya
grnn bulunduunu grememektedir. (. .. )
Ynetimsel, hukuki dn, kendine zg bir rasyonalite tipine
sahiptir. O ana dek harekete geirilmemi glerin ortaya k
masyla, rnein bir devrimde kolektif enerjilerin patlamasyla
olarak deiebilmektedir. Bu adan, rnein kronolojik zaman

itibariyle "gemite" yaanm olduu dnlen bir "altn
a"n aynen ve yeniden ihyas biiminde "gerici" (veya reactionary) topyalar olabilecei gibi, hibir zaman yaanmam
bir yeni toplumsal tasanma sahip topyalar da ortaya kabilir.
Bir dier adan, insann btnyle zgrletii bir topya
tasarm olabilecei gibi, insan zgrlnUn yokedildii,
otoriter ve baskc toplum tasarmlar da topya niteliini
kazanabilirler (r. kara topya").137
Yeni siyasal gelime kavraynda, toplumsal deimeyi
yrtme ve ynlendirme konumunu stlenmi gruplarn "sert
ideolojileri"ni kendi zgn terimleri altnda incelerken, bu
ideolojileri anlama"nn bir adm sonrasn ifade eden yarglama" evresinde, szkonusu ideolojinin, Mannheim"n
kulland anlamda ideoloji" mi yoksa "topya" m olduu,
muhafazakar veya baskc yahut da zgrlemeye mi ynelik
olduu, ayrdedici ltler olarak kullanlmak durumundadr.
kar karya kaldnda, bunlar yalnzca anlk rahatszlklar
olarak kavrayabilmektedir. Dolaysyla, her devrimde brokrasinin, siyasal durumu kendi temelleri zerinde karlamak
yerine, keyfi talimatlarla bir are bulmaya almas artc
degildir. " 136
Muhafazakar dnce tarznda olduu gibi toplumsal
gereklii bir btn olarak dntrmeye ynelik "topyac"
dnce tarznn zellikleri de "topya"nn niteliine bal
136
104
Mannheim, ldeologyandUtopia,
s.105.
137
"Kara~ veya "ters"
topyalar iin bkz. Nail Be:zel, Yeryz Cennetlerinin Sonu, Ters

Otopya/ar(lstanbul: Say Yay., 1984).
105
DRDNC BLM
Batl
Olmayan Toplumlarda
deoloji-Demokrasi llikisi
Modernleme
kuramma getirilen eletirtlerin.rn olarak

ortaya kan bu yeni siyasal gelime kavraynn gnda,
Batl olmayan toplumlardaki deiim srelerini, ideoloji
ve demokrasi arasndaki ilikiler asndan nasl ele atabiliriz?
Sorunun cevaplandrlmasna gemeden nce, Batl olmayan topluniann gsterdikleri eitlilie dikkatleri ekmek
gerekmektedir. Benimsenen kavramsal ereveye gre, azgelimi, gelimekte olan, modemleen, veya gei toplumlan
olarak da adlandrlan bu toplumlar iinde, Asya, Afrika ve
Gney Amerika'nn, tarihleri, toplumsal yaplan birbirlerinden
ok farkl birok toplumun yeraldn grmekteyiz. Bu
toplumlar, sz edilen adlarn ifade ettii tek kavram altnda
birletirmeyi, sakncalarna ramen mmkn klan zellik,
herhalde bu toplumlarm tm-q.nn, terim yerindeyse, bir
"ilerleme sendromu" iinde bulunmalardr. Iktisadi olarak
kalknmak ve bylece toplumdaki refah dzeyini ykseltmek,
bunu -ou eski smrgelerden oluan bu toplumlardayabanc boyunduruundan kurtularak, "tam bamszlk"
107
ortak hedef niteliindedir. Sanayive teknolojik Herlernelerin insanla sunduu olanaklardan azamt lde yar-arlanmak, bu toplumlarn ortak
ve adeta "kanlmaz" istekleri niteliindedir. Bu "ilerleme"
hedefiyle, iktisadi kalknmann toplum iinde yarataca
deiimleri uyum iinde tutabilmek, siyasal rejimle ve kltrel
deimelerle ilgili bir dizi sorunu da beraberinde getirmitir.
tlerleme olarak grlen hzl toplumsal deimenin yaratt
sorunlar karsnda, genellikle benimSenen zmler, bu
toplumlardaki "poplist" ideolojiler tarafndan ortaya konulmutur.138 Bu nedenle, nce genel olarak poplizm kavramn ele almak, sonra da Batl olmayan toplumlardaki
poplist ideolojilerin iktisadi, siyasal ve kltrel dzeylerdeki
grnmlerini saptamak, Batl olmayan toplumlardaki deiim srelerinde ideolojiferin yerini ve niteliini anlayabilmek bakmndan uygun bir yaklam olmaktadr.
iinde
gerekletirmek,
lernek
A. Poplizm Kavram ve "nc Dnya"

Poplizminin Genel zellikleri
Farkl
zaman ve mekan boyutlannda ortaya km farkl

dnsel ve siyasal akmlarn, ortak bir kavram olarak poplizm ad altnda toplanmas, poplizmin aslnda ne olduu
konusunda bir belirsizliin ortaya kmasna neden olmutur.
Sir Isaiab Berlin, bu duruma "Sinderella kompleksi" adn
vermektedir:
"Sinderella kompleksiyle unu anlatmak istiyorum: bir yerde
uygun bir ayan varolduu bir ayakkabnn -'poplizm' szcnn- varolmas. Bu ayakkabya hemen hemen uyan ok
eitli ayaklar vard;fakat bu hemen hemen uyan ayaklar bizi
kandrmamaldr. Prens, srekli olarak ayakhabyla birlikte
138
Azgelimi Cikelerdeki
k:leolojiler hakkndagenel birderleme iin bkz. Paul E. Sigmund

(der.), The ldeologies of the Devetoping Nations (New York; Friedreck A. Praeger,
1968).
108
aranmahtadr;
ve bir yerde, saf poplizm denilen bir uzvun

beklemekte olduundan eminiz. Bu, poplizmin ekirdei, onun
zdr. "139
Poplizmin zn saptamaya ynelik eitli giriimler,
Conovan tarafndan, yedi balkta toplanmtr. Buna gre
poplizm,
"1. 'Modernleme sorunlanyla kar karya kalan geri kyl
lkelerinde ortaya kan sosyalizmdir.'
2. 'Genileyen sanayi ve finans kapital tarafndan tehdit edilen
sradan krsal halkn ideolojisidir.'
3. 'Esas olarak ... degien bir toplumda geleneksel deerleri
gerekletirmenin aray iinde olan bir krsal harekettir.'
4. 'Halk ounluunun hanaatinin sehinci bir aznlha denetlendii inancdr.'
5. 'u ana ncle dayanan herhangi bir reti veya harekettir:

erdem, en etkili ounluu oluturan basit insanlarda ve onlann
kolektif geleneklerinde yatmaktadr.'
6. 'Poplizm, halk iradesinin kendi bana, dier herhangi bir
standarttan stn oldugunu kabul etmektedir.'
7. 'Kentteki ii snf kitlesinin ve/veya kyllan desteini
kazanm, fakat bu iki sektrn zerk rgtsel gcnn sonucu
olmayan bir siyasal harekettir.' "140
Bu farkl tanmlar, kendi iindeki ilikileri asndan deerlendiren Conovan, farkl toplumlarda poplizm ad altnda
toplanabilecek dnce akmlar ile siyasal hareketleri yle
bir snflandrmaya tabt tutmay nermektedir:
"Tarm Poplizmleri
1. ifti radihalizmi (r., ABD Halk Partisi)
2. Kyl hareketleri (r., DouAvrupa Yeil Hareketi)
3. Entelehtel tarm sosyalizmi (r., narodnikler)
139 J. B. Allcock, 'Populism'; A Brief Biographyt Sociology, September, 1971, s.38S'ter
aklarar Margaret Corovar, Popu/ism, (Londra; Jurction Books, 1981 ), s.?.
140 A.g.e., s.4.
109
Siyasal Poplizrnler
4. Poplist diktatrlk (r., Peron)
5. Poplist demokrasi (yani, referandum ve
'katlm' arla
n),
6. Gerici poplizrn (r., George Wallace ve izleyicileri),

7. SiyasetiZerin popZivni (yani, 1alk'n birletirici zelliinin
ekiciliinden yararlanan, geni kapsaml, ideolojik olmayan
koalisyon oluturma). "141
Conovan'n nerdii bu snflandrma iinde, hem gelimi
sanayi toplumlarnda ve hem de azgelimi, nc Dnya
lkelerinde ortaya kan poplist dnce ve hareketler birarada yeralmaktadrlar. Birbirlerinden olduka farkl toplumlarda ortaya kan dnce akmlanyla toplumsal-siyasal
hareketleri tek bir kavram, poplizm kaVTam iinde biraraya
getirmeyi salayan temel geler nelerdir?
Poplizmi, iyi tanmlanm bir ideoloji dorultusunda
biimlenen bir toplumsal-siyasal eylem program, bir reti
deil, fakat bir "syndrome" olarak gren Wiles'a gre bu temel
geler yle zetlenebilir:142
- Anti-elitizm,
-Aydn aleyhtarl (anti-Intellectualism)
- Siyasetilere kar gvensizlik,
- Kurum aleyhtarl (anti-estahlishment),
- Dinsellik ve bilim ve teknoloji dmanl,
-Gemie duyulan zlem (nostalji).
Wiles'a gre bu "syndrome", kendilerini iktidar merkezinin
dnda kalm hisseden insanlar arasmda ortaya kmakta
dr.
Gelimi
141
ya da gl bir sanayi sektrne sahip toplumlarda,
Ag.e.. s.13.
142 Peter Wiles, "A Syndrome, not a Ooc1rine-, Ghi1a lonescu ve Emest Gellner, deri.,
Populism, its Meanings and National Characteristics, (Londra: Weidenfeld and
Nicholson, 1969), s.166179.
110
zellikle krsal yrelerde "gelenekselliin" korunmas ynnde

biimlenen bir tepkinin ifadesi olarak, byle bir "syndrome"dan szetmek mmknse de, bu azgelimi veya yeterince
gl bir sanayi sektrne sahip olmayan toplumlarda,
aznlktaki bir "aydn" grubun yoksul (ve genellikle "kyl")
kitlesi hakknda oluturduu 'bir fikirler btn olarak poplizmin kavranmas bakmndan yetersiz kalmaktadr.
Bu adan, ABD ve Rus poplizmlerini karlatran Worsley,
aradaki en nemli farkllklan yle dile getirmektedir:
"rgtsel adan, Rus poplizmi Kuzey Amerika poplizminden pek farkl deildir. (Rus poplizmi), her eyden nce,
'halk' (zellikle kyll) ve onun kurumlann (zellikle mir'i)
putlatran ve kendi yaamlarn ve zgrlklerini halk iin
kurban etmeye hazr olan bir aydn hareketiydi. Ancak, Rus
poplivni, ncelikle kyller tarafndan yaratlan veya kkleri
kyllkte bulunan bir ideoloji deil, kyllk hcikknda bir
ideolojiydi. ( ... )
Kuzey Amerika hareketlerinin ideologlar, ifti cemaatinin
kendi iinden kmlard. Ulusal veya kozmopolit deil, yerel
bir intelligentsia idiler. (...)Biroklar gibi, halktan olmasalar
bile, halkn iinde yaadklanndan 'halka dorn gitmek' zornnda
deillerdi.
Iki poplist kmenin belirledii dman -ve bu dmanla baa

kmak iin nerilen strateji- de farklyd. Elbette, her iki hareket
kmesinin de, daha yksek bir soyutlama dzeyinde, benzer
eylerden szettikleri ileri srlebilir. Her ikisi de, 'sradan insan'dan, kk reticiden szetmilerdir-fakat bunlar farkl
'kk reticiler'dir. Ikisi de, finans-kapital sanayiciligini ve
sornmsuz hkmeti, ilerlemenin ana engelleri olarak grmlerdi.
Temel farkllklarn asl kayna gemiten edinilen kltrel
mirastr. (. . .) Rusya'da gemi her eydi; gelecek ise, devrimciler
iin apocalyptic birgrnt. Birleik Devletler'de ise gemi
yoktu; gelecek de sadece insancllatrlm, ussalatrlm ve
lll
daha adil klnm bugtnd. (. .. )

Popiilizm (Rusya'da) devleti yadsymda <anarist' fakat mir'e
dayannda 'cemaat)'d ve yeni toplumsal diizenin zerine
kurulabilecegi bir ke ta olarak toplumsal rgitlenmenin bir
ara diizeyini, -mir'i- dikkate alyordu. Amerikan poplizmi, devlet
personeline ve devletin arasal kullanm biimine gvenmemekteydi, ancak bu rnekanizmaya ihtiyac vanl ve devleti ortadan
kaldrmaktan ok, yalnzca halkn denetimine tab klmay ve
onu sorumlu hale getirmeyi nermektey di. "143
Worsley'in Amerikan ve Rus poplizmleri arasnda varolduunu belirttii bu farkllklar, Wiles'in szn ettii
"kurum aleyhtarh" gesiyle birletirildiinde, poplizmle
demokrasi arasndaki ilikiler bakmndan dikkat ekici baz
noktalar ortaya kmaktadr. Gerekten, aralarndaki farkllklara ramen, Amerikan ve Rus poplizmlerinin bir ortak
noktas, kurum aleyhtarlnn glendirdii bir "cemaathk"
(connunautarianism) olmaktadr. Bu cemaat zellik,
poplizmin, ortaya kt zaman ve mekan boyutlarna gre
deiik biimler almaktadr. Worsley-'in ifadesiyle, kurum
aleyhtarh, sa veya sol poplizmlere neden olabilmektedir.
Worsley'in buradaki hareket noktas, Edward Shils'in, The
Torment of Secrecy adl yaptnda yer verdii poplizm tam mdr:
(Shils'e) gre poplizm, iki ana ilkeye balanmay iermektedir: (a) halkn iradesinin, 'dier herhangi bir standarttan,
geleneksel kurumlarn standardndan ve dier tabakalarn
iradelerinden' stnl, 'poplizm, halkn iradesiyle adalet ve
143 PeterWorsley, "The Conceptof Populism~, Ag.e., s.221. Rus poplizmindeki "anarisr
eilimler hakknda bkz. Franco Venturi, Roots of Revolution, a Historyo/the Populist
and Socialist Movements in Nineteenth Century Russia, {Ing. ev. F. Haskell) (New
York: Alfred A. Konpf, 1946) s.389 vd., 469 vd. ve l5aiah Berlin'in bu yapla yazd
"Giri" yazs, 5.vii-XXX. Aynca bkz. Andrzej Walicki, The Controversy overCapitalism,
Studies in the Social Philosophy of the Ru5sian Populists, (Oxford: atthe Ciarendon
Press), 1969.
112
ahliik zdeletinnektedir'; (b)

rumlarn araclk etinedii
bir
halk ile nderlik
arasnda
'dorudan' ilikinin
kuistenilirli-
i. 144
halk ile nderlik arasndaki

dorudan ilikilerin kurulmas, iki biimde ortaya kmak
tadr. Worsley'e gre,
Halk ile nderlik arasnda dorudan temas aray, bir urunda
halk kitlesinin btnyle katlmdan yoksunluunun, dierinde
ideal anarist kendi kendine ileyen cemaatn yerald _bir izgide
bulunan bir noktadr. Bana gre bu iki u, 'Sa' ve 'Sol' terimlerini
kullandmda anlatmak istediimin bfyfk bir bllmfn
oluturmaktadr (sosyolojik olarak hibir mutlak anlam olmayan, ancak anlamlan halkn kendi toplumlannn gidiatndaki
hatlmlanyla ilikili olmalarndan treyen parlamenter kurumlar, milliletirilmi sanayi, vs., vs.) "145
Buradan hareketle, Worsley, Shils'in tanmndaki "katlm"
gesine biraz daha deiik bir ierik kazandf!Uaktadr. Buna
gre, katlmn gerek ve sahte biimleri bulunmaktadr. Bir
dier deyile, "ciddi, etkili ve bamsz" halk katlm ile
"ynlendirilmi, tmyle hayali veya sembolik" sahte katlm
birbirinden ayrlmaktadr.t46
Worsley'in szn ettii sahte ve gerek halk katlm arasndaki aynm, poplizm ile demokrasi arasndaki ilikilerle ilgili
nemli bir soruyu gndeme getirmektedir. Halkn, halk tarafndan, halk iin ynetimi olarak demokrasi, ''ciddi, etkili ve
bamsz", yani gerek halk katlmn ifade ediyorsa, bu "gerek
halk katlm "nn pratikte geerli klmaca zaman ve mekan
boyutlanndan bamsz, eVTensel bir model var mdr?
Bu erevede
bakldnda,
144 Edward Shils. The Torment of Secrecy: the background and consequences of
American Security Policies, (Londra: Heinemann, 1956) 5.98-104'ten nakleden
Worsley, a.g.y., 5.244.
145 Worsley, a.g.y., s.245.
146 A.g.e., 5.245246.
113
Modernleme kuram, bilindii gibi,
bu soruya olumlu cevap

vermi ve gerek halk katlmnn pratikte gerekletirilmesinin
tek evrensel modeli olarak liberal demokrasiyi, bir dier
deyile, Bat parlamentarizmini benimsemitir. Dier birok
yazarla birlikte, Worsley'in de kar kt temel noktalardan
birisi de budur.1 47 Liberal demokrasinin, belirli tarihsel ve
toplumsal koullar iinde biimtenmi bulunan kurumsal
yaps (parlamentarizm), o tarihsel-toplumsal balam iinde
"gerek halk katlm"ru salayabilmi olabilir. Ayn kurumsal
yapnn, farkl toplumlarda, gerek deil, sahte katlm biimlerine varlk vermesi ise -daha muhtemeldir.
Soruna, azgelimi lkelerde ortaya kan poplist akmlar
erevesinde bakldnda, u genel noktalar dikkati ekmektedir.148
(i) Azgelimi lkelerin byk bir ounluu, tek-parti
tarafndan ynetilmektedirler. Tek-partinin varln ve eylemlerini merulatran geler ise; (a) ou eskinin smrgeleri
olan azgelimi lkelerde, partinin bamszh salayan tek
rgt olmas; (b) bu toplumlarda toplumun "piyasa modeli"ne
gre yaplanmam olmas nedeniyle, siyasal oulculuun
"nesnel" temellerinin olmay; (c) parti-devletinin, ulusal
ilerlemeyi salayabilecek tek rgt duru:~mnda olmas ve (d)
147
C. B. Macpherson, Demokrasinin Gerek Dnyas1tda, azgelimi lkelerdeki

tek..parti rejimlerini demokrasi asndan deerlendirmenin ltn, demokrasinin
Bat toplumlarnda varolan ampirik ileyiinde (liberal demokratik kurumlarda) deil,
demokrasi kavramnda ierilan zgrlk, eittik gibi ideallerin benimsenip
benimsenmediirde aramak gerektiini ortaya koymaktadr.
148 Worsley'in "nc Dnya Poplizmi" olarak da adlandrd bu akm iin bkz. Alistair
Hennessy, "Latin America~,John Saul, "Airica~.lonescuve Gellner, a.g.y., s.28-61
ve 122-150; Paul E. Sigmund, "lntroduction", Idam, dert., The ldeofogies of the
Devetoping Nations, s.3-66; lyman T. Sargent, Contemporary Potirical fdeologies,
a comparative anafysis, (HOmewood, lllinois: The Oorsay Press, 1970) s.131-147;
Karl Dietrich Bracher, The Age of Jdeologies, a History of Political Thought in the
Twentieth Century, (ing. ev. E. Osers) (Londra: Mathuen, 1985) s.260-277; Emesto
Laclau, ideoloji ve Politika, (ev. Hseyin Sarca) (istanbul: Belge Yay. 1985),
5.156-215.
114
rnein
"ulusal birliin tek-parti iinde ifade edilmesi ve bazen de

parti, ulus, ky-yaam ve kendi kendine ileyen. 1
birimlerin/ bir ideolojik kompleks iinde aynntlaryla I
lenmi" ohrias olarak sralanmaktadr. 149
(ii) Bu ereve iinde, azgelimi lkelerin byk bir ounluunda, Bat parlamentarizminin kurumsal zellikle_ri
deil, poplizmin temel zelliklerinden olan halk ile nderlk
arasnda dorudan ilikilerin kurulmasna ynelik, dorudan
ya da yan-dorudan demokratik srelerin varl gze
arpmaktadr. Bu toplumlarda parlamentarizmin benimsenmesi, yukarda (i) kkncia belirtilen toplumsal yapnn
zelliinden dolay olduu kadar, 11 nc Dnya poplizmi"nin ska vurgulanan bir baka nitelii yllznden de
glemektedir.150 Azgelimi lkelerde ortaya kan poplist
dnce akmlar ile toplumsal-siyasal hareketler, toplumsal
ilerlemeyi, zellikle de iktisadi kalknnay hedeflemektedirler.
Byle bir hedefin benimsenmesi ise, ou kez, poplizmin
ortaya kt toplumlarn, kendilerinden daha "ileri" toplumlarla karlamalan sonucunda gereklemektedir. Ancak,
poplizm, bu "ileri" toplumlarn tm zelliklerine sahip _ol~k
istememekte; hedeflerini daha ok iktisadi kalknma fkryle
snrlandrarak, ya kendi gemilerine bakarak idealletir-
149
150
Worsley, a.g.y. s.230. zellikle eski smrgelerin bamszlklann eld~ ~!melerinde

tek rgtl g olarak askeri bir nitelik tayan ba{jmszlk hareketlannn baar ya
ulamalarndan sonra kurulan tek-parti rejimlerinin zellikleri hakknda bkz. Rupert
Emerson, Smrgeterin Uluslama s, Asy~ ve Afrika Halklarm m Ortaya klari
(ev. TO1<;aya Atav) (Ankara: Trk SiyasT llimler Dernei Yay., 1965). Ayrca bkz.
Mmtaz Soysal, Anayasaya Giri, s.138 vd.
Worstey'in Tanzanya rneini vererek belirttii u noktalar burada zellikle dikkat
ekmektedir: Gol bir kitle destei ve (send~kalarla rencile~e. kar zor ~ullanlm~
olsa da) etidil bir muhalefetin yokluu nedenyle, Tananya gb lkeler, b~r tek-p~rt
devleti erevesinde, belirgin bir lOda seme ve zgr ifadeye izin veren birden~ym
yaamlardr. Bu trbir siyasal programn temel ierii, bu rej_imlerin, yle veya byle,
ulusal birlik ve mernezi!eme( ...} programndan baka br eye dayanmayara~
gelitiklerinden, 'popOiizm' gibi yeni bir terime gereksinme duymamakta ve esk
'milliyetilik' terimiyle de pekalA ifade edilebi!mektedirler.~ (Worsley, a.g.y., s.230).
115
dikleri bir toplumsal-siyasal rgtleurneyi (r. mir'i ycelten

narodnik hareket) veya belirli bir ideoloji iindeki "eitliki"
ahlak degerierini benimseyen yeni bir toplumsal yaplannay
hedeflemektedir (r. birok Afrika lkesinde ortaya kan anti-emperyalist ve anti-kapitaliSt bir retorigi bulunan "sosyalist"
rejimler) .151
(iii) "nc Dnya poplizmi"nin bir dier nemli zellii
de, poplist dnce gele.rinin milliyetilikle birlemesinde
ortaya kmaktadr. "Poplist milliyetilik"in ilk ayrdedici
zellii, "millet" ile "halk" zdeletirmesi olmaktadr.
Stewart'a gre, "poplist milliyetilii; tasarmnda 'halk',
'basit insanlar'dan olumaktadr. "152 Poplist milliyetiliin
kulland "halk" kavram, bu kavramn kullanld tarihsel
ve toplumsal balama gre deiebilmektedir. rnein, "basit
insanlar" olarak "halk", toplumsal ve iktisadi gelimilik
dzeyi dk olan Afrika toplumlannda, smrgeci glerin
dnda kalan yerli nfusun tamamn ifade eden bir anlamda
kullanlmtr. Buna karlk, iktisadi gelimilik dzeyi daha
yksek olan Rusya gibi lkelerde ortaYa kan poplist hareketlerde halk, "yoksulluk" ltne gre belirlenmi ve
lkede yaayan herkesi deil, nfusun belirli bir blmn
kapsayan snfsal bir ierikle kullanlmtr. Bu ikinci kullanm
biiminde halk ile millet kavramlarnn zdeliine dayal
bir poplist milliyetiliin ortaya kmasna pek rastlanmad
halde, birinci kullanrnn poplist milliyetilikle birlikte ortaya
kt grlmektedir.
Poplist milliyetiliin bir baka zellii, halk ile milleti
zdeletirmesiyle ilgili olarak beliren, "millet oluturma"
(nation-building) konusunda ortaya kmaktadr. Ortaya
151
Bkz. Macpherson, Demokrasinin Gerek DnyaSI, 5.33-48. Kar. Bracher a.g.y.,

5.260 vd. ve Shils, Politics/ DeVelopment in the New States, 5.19-24.
152 Angus Stewart, "The Social Aoots", lone5cu GeUner, a.g.y., 5.183.
116
kt topluniann ounda
varolan isel blnmeleri,

hatta eitsizlikleri, btnlemi bir siyasal topluluu ifade edecek biimde oluturulan millet kavramyla
ama abas olarak deerlendirilen poplist milliyetilik,153
bu adan, poplizmle demokrasi ilikisi balamnda zerinde
durulmas gereken nemli bir noktaya da dikkatleri ekmektedir.
Anderson'a gre, "doas geregi hem snrl, hem de egemen
olarak tasarlanm bir siyasal topluluk" olan millet,
"egemen olarak tasarlanmtr nk, kavram, Aydnlanma
ve Devrim'in kutsal olduu dnlen, hiyerarik hanedan
dnyasn tahrip ettii bir ada ortaya kmtr. Insanlk tarihinin, herhangi birdinin en banaz taraftarlarnn bile ka
nlmaz olarak, byle dinlerin yaayan oulluu ve her inancn
antolajik savlar ve dnya zerindeki yaygnl arasndaki
alomoifizmle kar karya geldikleri bir aamasnda olgunlaan
milletler, Tanr'nn buyruu geregi bile olsa, dorudan zgr
olmay dlemilerdir. Bu zgrln ls ve amblemi
egemen devlettir.
(. .. ) (B)ir topluluk olarak tasarlanmtr nk, her birinde
hkm sitren fiili eitsizlik ve smr ne olursa olsun, millet,
daima derin, yatay bir yoldalk olarak kavranmtr. "154
Anderson'n, genel olarak tm milliyetilik akmlar iin
ortak zellikler arasnda sayd bu gelerin "millet"ten nce
"milliyetilik"in olutuu toplumlarda daha ak ve gl
bir biimde grld sylenebilir. Bir dier deyile, Bat
toplumlarnda kapitalizmin gelimesi srecinin bir rn
olan milliyetilik hareketleri, kapitalist gelimeye sonradan
katlan (latecomers) lkelerle 20. yzyln azgelimi toplumlarnda, zgrln devlete bal olarak, bireysel deil,
farkllklar,
153. A.g.e.,5.183-185.
154 Benedict Anderson, /magined Communities, Reflections on the Origin and Spread
of Nationalism (Londra: Verse, 1985) 5.15-16.
117
toplulua
(millete, ya da halka) ilikin bir biimde kavranmasn; toplum iindeki fiili (gerek) eitsizliin tasarmsal
(ya da, kimi zaman hukuki) bir eitlik kavrayyla aldnn
dnlmesini daha belirgin bir biimde grmekteyiz.
B. Popalizm ve Demokrasi:. Ideoloji ile topyaArasnda
Belirtmeye altmz bu genel nitelikleriyle poplizm,

Batl olmayan toplumlardaki iktisadi, siyasal ve kltrel
deiim sreleri iinde, genellikle u biimler altnda karmza kmaktadr: iktisadi alanda, sanayilemenin ve teknolojik ilerlemenin itici gc olarak "devlet"e bavurulmas;
siyasal alanda "snfszlk" esas zerine kurulmak istenilen
bir "tek-parti" rejimi, kltrel alanda ise, "yozlam" Batl
deerler yerine, "halk"n saf, eitliki kltr zelliklerine
balanma.
ktisadi,
siyasal ve kltrel alanlardaki bu grnmler,

poplizme, "Bat'nn teknii" ile "toplumun zgr kltr"
arasnda bir "sentez" oluturmaya alan bir ideoloji nitelii
kazandrabilir.
zellikle demokrasinin Bat liberaldemokrasilerinden farkl olarak, bir ynetim (veya hkmet
oluturma) ynteminin tesinde, insani zgrlemeyi salayc
bir tarzda anlalmas durumunda, bu sentez abas daha ak
olarak kavranabilir.
Bu balamda, Macpherson'n "azgelimi" lkelerdeki ideolojiler hakkndaki s.aptamas anlamldr. Macpherson'a gre,
azgelimi lkelerin byk ounluunda hkm sren tekparti ynetimleri, demokrasinin "liberal" versiyonundan ok,
Antik Yunan anlamna yaknlaan zellikler taimaktadr.155
Demokrasi szcne, Antik Yunan dncesinde nasl
bir anlam yuklenmitir" Sorunun cevab, liberal demokrasi
kavraynda, "halkn, halk tarafndan, halk iin ynetimi"
155 C. B. Macpherson, "Yirminci YOzyl Sonlannda Devrim ve ideoloji", Demokrasinin
Gerek Dnyasi iinde, s.97 -119.
118
formlasyonunda Geliner'n saptad "elikiler" den hareketle verilebilir. Gellner'a gre, modern, ''ampirik" demokrasi
kuramianndan farkl olarak;
"Klasik kuramn anahtar kavramlan halk, irade ve nzadr.
Demokratik ynetim, bu kurama gre, halkn iradesinin egemen
bldugu ynetimdir. Bir dierine gre ise, bir demokraside ynetim
rzaya dayanr.
Bir eletinnen halkn, halk tarafndan, halk iin ynetimi

fikrinin, bir anlamszlk ile bir eliki ve umutsuz bir bulankln
birleimi olduunu gzlemleyebilir. Ynetim, tanm gerei, halkn
ynetimidir: baka ne olabilir ki? Ynetim, ayrca, dzenin
salanmas amac ve belki baka amalar iin, iktidann younlamas demektir. Dolaysyla, halk tarafndan ynetim
kendisiyle elikilidir. Iktidann younlamas olmakszn iktidarn younlamas demektir. Ve nihayet, halk iin ynetim, genel
yarann yle veya byle belirlenmi olduunu ve bulank olmadn nceden kabul etmektedir ki ak bir biimde doru
deildir. "156
Abraham Lincoln'le nlenen "halkn, halk tarafndan, halk

iin ynetimi" olarak demokrasi, Geliner'n szn ettii
elikileri ve anlamszlklar her zaman tam mdr? Demokrasi szcn siyasal dneeye armaan eden Eski
Yunanhlar, bu szckten ne anlyorlard? Bir dier deyile
halk olarak tercme edilen demos ne anlama geliyordu?
Sorunun cevabn, Aristoteles'in nl yapt Politika'dan bir
alntyla verebiliriz.
"Tiranlk, daha nce sylenilmi olduu gibi, devlet dediimiz
siyasal birlik Ustande despota yrtiilen monari biimidir;
egemen erk miilkiyet sahiplerinin ellerinde bulununca oligari
olur; birikmi bir serveti bulunmayanlarn, varlksziann el156
Emes Gellner,
"Oemocracy and lndustialization", in S. N. Eisenstadt, {der.), Readings

in Social Evolution and Development, s.248.
119
lerinde olunca demokrasi. (. . .) (G)erekte, sraladuiz alt

anayasadan (krallik, aristokrasi, siyasal ynetim-politeia, tiranlk, oligari, demokrasi -L. K.) baka anayasa tr yoksa,
imdi sylenen ikisine -birinde zenginlerin daha ok sayda,
tekinde zengin- olmayanlarn daha az sayda olduu. ve her
birinde bu snflarn ynetime egemen bulunduu anayasalara
ne ad vereceiz? Bu dnce, gerek ayracn mllkiyet olmas
gerektiini, erk banda bulunanlarn oligarilerde azlk ya da
demokrasilerde okluk olmalannn bir rastlant olduunu gsteriyor gibidir. Her yerde zenginler azlk, yoksullar okluk olduu
iin oy le olmaktadr, yalnzca. Dol~syla, ayrln temeli yanl
gsterilmitir; oligariyle demokrasiyi birbirinden ayran, servetin
varl ya da yokluudur. Esas nokta, siyasalerkesahip olmann
ekonomikerkeya da servete sahip olmaktan ileri geldii yerde,
kiilerin says ok da olsa az da olsa, bunun oligari;- mlkiyetsiz
snferkesahip olunca da bunun demokrasi olmasdr. "157
Demokrasinin byle bir snfsal balamda dnlmesi,
demos szcne yklenilen anlarula yakndan ilgilidir. Halk
olarak evrildiinde, ulusal devletleri{ ortaya kmasndan
sonra belirli bir "lke" zerinde yaayan "herkes"i kapsamna
alan bu szce Eski Yunan'da yklenen anlam, "herkes"i
deil, kent-devletindeki yurttalar topluluu iinde, sekinterin dnda kalanlan ifade etmekteydi:
"Bir yanda avam halk, demos vardr, te yanda yksek kimseler,
ileri gelenler (eraf) dediklerimiz. Bunlarn her birinde eitli
trler ya da snflar bulunur. Omein,_halkn arasnda birtakm
tarmla uran; bir bakas el sanatlaryla, bir llncsl de
pazaryerinde bulunur, alveri yapar. Dahabaka birtakm denize
alr ve orada eitli uralar tutar-savarlar yahut ticaret
yaparlar yahut yolcu tarlar yahut balk avlarlar. Bunlara ii
snfn ve bo zaman bulamayacak kadar mal-mlkl az olanlar,
sonra her iki yandan dd zgr yurtta doumlu olmayanlar ve

bunlara benzeyen daha baka kimseleri de ekleyebiliriz. Yukan
snfn ya da ileri gelenlerin, aync zellikleri servet, doum,
erdem, eitim ve benzerleridir. 158
Grlyor ki, "halk tarafndan ynetim" olarak demokrasi,
demos szc zorunlu olarak bir lke zerinde yaayan
"herkes"i iine almadndan kendisiyle elikili bir kavram
niteliinde deildir.
Bu ereveden bakldnda, "azgelimi" lke poplizminin

demokrasiyle olan balantsn u ekillerde ayrtrabil
mekteyiz:
(l) Bir yanda, "Bat demokrasisi"ni, Antik Yunan'da olduu
gibi "snfsal" balamda dnlen "halk"n gerek siyasal
katlm asndan ideal bir kurumsallama biimi olarak
grmeyen, demokrasiyi halkn dorudan siyasal erke sahip
olmas biiminde anlayan "poplizm" yeralmaktadr.159
(2) Ikinci olarak, yukanda belirtilen trden, kurumsallam
siyaseti reddeden, ancak "halk" ile siyaseti temsil eden
"nderlik" arasndaki dolaysz ilikileri, nderliin benimsemi olduu "ideoloji" (ya da "hedefler btn" dorultu
sunda) mobilize edilmi ve ynlendirilmi bir "siyasal kanlma"
iin kullanarak otoriterliin pekitiritmesini salayan bir
"poplizm"e rastlanmaktadr. 1 60
(3) Nihayet, esas olarak "iktisadi kalknma" (yani, sanayileme ve teknolojik ilerleme) hedefine ncelik veren ve
"siyasal rejimi" bu hedef iin bir ara olarak deerlendiren;
"intelligentsia" ile st toplumsal snflar arasnda bir koalisyon
niteliinde olan bir siyasal rejim tarznn varlm meru158 Ag.e., s.116-117. Anbl<dOnyada siyasetin mahiyeti ve demosile popu/oskaVramlarnn
karlatrlmas iin bkz. M. 1. Finley, Politics in the Ancient World (Cambridge:
Cambridge University Press. 1983).
159
157 Aristoteles, Politika (ev. Mete Tunay) (istanbul: Remzi Kit., 1975) s.81-B2.
120
Kar.
R. Dahi, a.g.y., s.34-62 (" Populistic Democracy" blm).
160 Bkz. PeterWorsley, The]hree Worfds, s.293-295.
121
latrmak amacyla, snfsz, dayanmac
"halk"a
dayandn
bir kitle olarak

ileri sren bir "poplizm" ortaya k
maktadr.161
Bu poplizm trnden son ikisi, halkn siyasal yaamda

sz _sahibi olmasn, gerek bir ideal olarak deil, varolan
toplumsal gerekliin srdrlmesi bakmndan bavurul
masnn gerektiine inanlan bir "retorik" olarak grmektedirler.
Bu adan, srasyla "otoriter poplizm" ve "siyasetiterin
poplizmi" olarak adlandnlabilecek olan ikinci ve nc
tr poplizmlerde demokrasi, statkoyu korumaya ynelik
bir "ideoloji" niteliindedir. Buna karlk, birinci kategoride
yeralan poplizmin demokrasiyi, "halk"n siyasal iktidara
dorudan sahip olmas anlamnda zgrletirici bir deer
olara.k benimsedii sylenebilir.
Batl olmayan toplumlarn pratiine bir gzatldnda,
birinci kategoride dile getirilen "topik" poplizmin ikinci
ve nc kategorilerde yeralan "ideolojik" poplizmlerle
iie geebiirlii grlmektedir. Bu tarihsel, somut gereklik
karsnda, Batl olmayan toplumlarda "demokrasi" sorununun ideoloji ve topya arasnda bir yerde olduunu belirtebiliriz. Sorun, topyann gerekletirilmesi, yani zgrleme anlammda bir siyasal gelimenin ya da "demokratikleme"nin salanmas iin tarihin hangi terimlerle yarg
lanacanda ve demokratikleme iin "insann amal toplumsal eylemi"nin ortaya konmasnda hangi toplumsal glere
KINCIAYRlM
Kemalizm Deriokrasi llikisi
Bu blmde, Trkiye Cumhuriyeti'nde tek-parti

dneminin ideolojisi olarak Kemalizm ile demokrasi
arasndaki ilikiler incelenecektir. nceleme, esas
olarak, Kemalizm'in gelerince oluturulmu bulunan
anlam sistemini tek-parti dneminin tarihseltoplumsal balan iinde ortaya karmay ve bu
sistem iinde demokrasinin yerini belirlemeyi
amalamaktadr. Bu amaca uygun olarak, ncelikle
Kemalizm'in ortaya kn hazrlayan tarihsel gelimelere deinmek yerinde olacaktr.
dayanlacanda dmlenmektedir.162
161
A.g.e.
Wallerstein'n da syledii gibi, "ilerleme (demokratikleme diye de okunabiRr,.
-L. K.) kanlmaz deildir. Onun iin mcadele ediyoruz ve mcadele. sosyalizm le
kapitalizm arasnda deil, fakat grece snfsz bir topluma geile (tarihsel
kapitalizmden farkl, ancak ondan daha iyi olmas gerekmeyen) snftemeline dayal
yeni bir retim tarzna gei aasndadr. ~ ( Historical Capitalism, Londra: verse, 1983,
162 1.
s.107).
122
123
BlRlNCl BLM
Kemalizmin Kkenleri:
Osmanl Modernlemesine Genel Bir Bak
Osmanl
Devleti'nin Bat karsndaki konumu hakknda,

ynetenler katnda varolan kendini tanrnlay biimi, 17.
yzyl sonlarnda balayan askeri yenilgilere ve toprak kayplanna ramen uzunca bir sre, "cihan imparatorluu" olma
dncesinin yaratt
bir gurur ve stnlk duygusu tara-
fndan belirlenmiti. Dolaysyla,
askeri yenilgileri ve bunlann

sonucunda ortaya kan toprak kayplann, "dman"n her
ynyle stn bir toplum olduuy1a deil de, sadece askeri
teknik ve taktik geler asndan deerlendirilen bir ilerilie
balamak da doald. Nitekim, Osmanl Devleti'ndeki ilk
yenileme hareketleri daha ok askeri tekniin Bat'dan
alnmasna ynelik olmutur.
Tanzimat'tan nceki evrede gerekletirilen yeniliklerintemel
zellii, Berkes'in deyiiyle, "Osmanl Devleti'nin geleneksel
kunlulann diriltneye dnme yerine ada Bat'ya ynelme
eihmi"nin varhdr. 1 Yine Berkes'e gre, 18. yzylla birlikte
ortaya kan ~u eilim dorultusunda iki "yeni fikir" belirmiti:
1 Niyazi Berkes, TOrkiye'de adatama {istanbul: Dou-Bat yay., t.y., 1978 ?)
s.69.
125
"Bunlarn biri, devlet gcn modem- yntemlere gre yeti

tiritmi bir ordu ile desteklemek; teki bunun gereklemesi
iin teknolojik ve ekonorik kalknmann zorunlu olduu
fikriydi. 2
Berkes'in szn ettii bu fikir, Osmanl yenileme hareketlerinin temelinde varolan bir ikilemin ifadesi niteliindedir.
Gerek modem bir ordu ile, gerek bu modern orduya ek olarak
teknolojik ve ekonomik kalknmann da salanmasyla vanlmak istenilen hedef, "devletin glendirilmesi"dir. Devletin
kaybedilme yolundaki gcnn ihyas, yenileme hareketlerinin ana hedefi olunca ve zellikle de ~. yzyl boyunca
gerekletirilen reformlar yoluyla Bat'nn idare, eitim ve
hukuk alanlanndaki kurumlar Osmanl Devleti iine aktanldnda, temel sorun ortaya kmtr: Devleti glendirmek
amacyla alnan Bat kurumlar, devletin temelini oluturan
en nemli ge olarak din ile atmakta mdr?
Sorunun olumlu bir biimde cevaplandrld, Osmanl
yenileme hareketlerinin yaratt tartmalarda grlebilir.
IL Merutiyet'le birlikte grece daha zgr bir ortamda
aklanabilir olanana sahip olan dnceler, yenileme
hareketlerinin toplumsal dzende yaratt Batl ve Batl
olmayan kurumlar arasridaki ikiliin almas ynndeki
grleri bakmndan yle snflandrlabilirler: Bir yanda
modern Batl kurumlarla Osmanl Devleti'nin geleneksel
kurumlannn birarada ve uyum iinde tutulmaya ynelik
"badatrmac" grler, dier yanda ise Osmanl Devleti'nin
geleneksel kurumlarnn tmyle ihyasn savunan dn
celer.3
Batl kurumlarla Batl olmayanlar arasndaki atmann
2 A.g.e.
3
Bkz. M. kr Haniolu, Osman/tlttihat ve Terakki CemiyetiveJn TOrk/Dk, s. 17vd..

Tank Z. Tunaya, TOrkiye'nin Siyasi Hayatmda Batlllama HarekeNeri (istanbul: Yedig~
M., 1960), s.51 vd.
126
giderilmesi ynndeki bu dnceler, Osmanl Devleti'nde,

ynetenler katnda varolan kendini alglama biiminin, yava
yava "Bat'nn stnl"n kabul etmeye dntn
gstermektedir. Bu alglama deiiklii, Bat'nn StnlnUn
"ilim ve fen"den kaynaklandg; Bat bilim ve teknolojisinin
toplum iine aktanlmasyla devletin glendirilebilecei;
ancak "pozitif' nitelikli bu bilim ve teknoloji ile lslam arasndaki uzlamann nasl salanabilecei noktalarnda aka
grlebilmektedir.4
Bat stnl karsnda
devleti glendirmek iin ne

yaplmas gerektii konusunda ortaya kan bu tartmalarda,
Batllama yanllar ile kartlar arasndaki atmann iki
ilgin yn bulunmaktadr. Bunlardan ilki, "bilim"in artk
gereklilii tarUlmayan bu "ilerletici g" olarak kabul edilmi
olmasdr. Haniolu'nun deyiiyle, "(h)er iki grubun 'bilim'
sznden anlad en azndan Liberaller ile Marksistler'in
'zgrlk' tanm kadar birbirinden farkl" olsa da, "(a)rtk
'bilim' sistemde yeni roln almtr". Jn Trkler'i~ ortaya
kna dek varolan tartmalarn dier ilgin yn ise, bu
tartmalarn ''toplumu 'ilerleme taraftarlar-kartlar' eklinde
ikiye blm olmas ve her iki tarafn da kendilerini byle
birer grup olarak alglamalandr. " 5
llerleme taraftarln ve kartlan arasndaki bu blnmede,
her grubun kendisini ilerleme taraftar olarak grmesi dolaysyla da karsndakileri ilerlemeye kar gler olarak
deerlendirmesi- Jn Trk dncesine yansyacak bir genel
eilimin de ifadesi olmaktadr. Bu genel eilimi yle ak
lamak mmkndr: llerleme, eer toplumun daha iyiye doru
deimesini ifade ediyorsa, toplumun ynelecei "iyi"nin ne
4
Haniolu, ag.y, s.29 vd.; aynca bkz. erif Mardin, "lsl<'irncrlk~, Cumhuriyet Dnemi Trkiye
Ansikiope!Si, Cil! VII, s. 1936-1940 ve . Mardin "19. yy'da Dnce Akmlar ve Osmanl
Devleti", Tanzimattan Cumhuriyet'e TOrkiye Ansiklopedisi, Cil! ll, s.342351.
Haniolu,
a.g.y.,
s.34-35.
127
olduu
da, ancak "ilerleme taraftarlar"nca bilinebilir. Dolaysyla, toplumsal sorunlann zmleri de, "iyi"yi bilenlerin
ynetimi altinda gerekletirilmelidir.
Bu tr bir eilimin g kazandjn Trk hareketi, rn
olduu tarihsel gelimeler erevesinde oturtulduunda, ortaya
yle bir tablo kmaktadr: 18. yzyl sonlarnda balayan
yenileme hareketlerinin lll. Selim ve Il. Mahmut dnemlerinden ve Tanzimat'tan sonraki sonularn, Stanford Shaw,
iki nok~da zetlemektedir. 6 Bunlardan ilki, Osmanl Devleti'nin, sz edilen yenileme hareketleri sonrasnda
"otokratik" bir nitelik kazanmas, ikinc-isi ise yeni bir ynetici
snfn ortaya kmasdr. Shaw'a gre,
"Tanzimat'n en nemli hedefi otokrasi ve merkezllemeydi.
(. .. ) 19. yzyla gelinceye dek devletin alan, byk lde imparatorluk gelirlerinin geniletilmesi, kullanlmas ve savunulmasyla ilgili konularla snrlandrlmt. Bugnlerde hkmetin temel grevleri arasnda dnlen birok konu, uynklarn kendi zerk, dinse-l millet cemaatlerinde, iktisadi lancalarda ve tarikatlarda, diledikleri gibf ilgilenmeZerine n raklmt. Salk, eitim, toplumsal gavenlik, iletiim ve sanayinin,
ticaretin ve tarmn yrtlmesi ve benzeri konular; bylece byk
lde geleneksel Osmanl ynetiminin alannn dnda kalmt.
(. . .)Ayrca ve aslnda daha nemli olarak, geleneksel Osmanl
ynetim sistemi ademimerkeziydi. ok byk bir imparatorlukta
iletiimin zayfl nedeniyle ynetim, hibir resmi grevlinin
kendisini dier grevlilerden ve merkezi otoriteden bamsz
latrmasna yetecek lde glenebilmesineizin vermeyecek
geni bir fren ve denge sistemi kurmay gerekli grmt. "7
6 Stanford J. Shaw, "Some Aspects ol the Aims and Achievements of the f',jneEent Centmy
Ottoman Reformers" in W. R. Polk ve R. L Chambers {der.), Beginnings of Modemizatkm
in the Middle East{Chicago: The University of Chicago Press, 1968), s.29 vd.
7 A.g.e., s.32. Ayrca bkz. . Mardin, "Some Notes on an Early Phase in the Modemization
of Communications in Turkey~. Comparative Studies in Society and History, Cil! lll
{1960-1961 ), s.250-271.
128
Bylece, Tanzimat sonrasnda, merkezi iktidarn toplumu

btn ynleriyle denetleyebildii otokratik ve merkezilemi
bir yeni sistem ortaya kmt. Bu yeni sistem, brokrasinin
glennesini de beraberinde getirmi ve eski ile yeninin
birarada korundu u, alan grece snrl bulunan "geleneksel
reform" hareketini yrten "Tanzimat adamlan"ndan farkl
biryeni ynetici snf yaratmt:
"Bu yeni kuak, esas olarak grece orta hall i ailelerden gelen
ve ordu ve Tanzimat'n yaratm olduu modern okullardan
geerek ykselen insanlardan olumaktayd. Kendilerinin ve
ailelerinin eski dzene bal karlannn azl y.znden, radikal
deiiklikleryapmak konusunda, 'Tanzimat adamlan'ndan daha
istekliydiler. "8
Byle bir ereve iinde, yenileme hareketlerinin ba
langcnda "bu devlet nasl byle olur?" sorusuyla temellenen
"reform" dnceleri, Tanzimat'la glenen merkeziyetiliin
rn olan brokratik intelligentsia'nn "bu devlet nasl
kurtarlabilir?" sorusuna cevap aramasna dntnde,
Jn Trkler'~n "radikallik"leri de ortaya km oluyordu.
Shaw'un "eski dzene bal karlarnn azl" veya yokluu
ile, Findley'in9 de bu brokratik "orta snP'n iktisadi olarak
dk gelirli ve dolaysyla sistemden honutsuz kimselerden
olumasyla aklamaya alt "radikal" deiiklik istekleri,
1908 sonrasnda gereklee!l olaylarla birlikte deerlendi
rilmelidir. Bu balamda deerlendirildiinde, Kemalizm'i
neeleyen Jn Trk ideolojisinin nemli ynleri yle ortaya
konulabilir:
(a) Siyasal ve toplumsal rgtlenme konusunda, Jn
Trkler'in dncelerine egemen olan geler, pozitivist bir
8 Shaw, a.g.y., s.37.
9 Carter Vaughn Findley, "Economic Bases of Revolution and Repression in the Late
Onoman Empire", Comparative Studies in Society and History, Cil! XXV111, {1986)
s.81-106.
129
akchk,
anayasal bir rejim (merutiyet) istei ve halklk

olarak grnmektedir: Toplumu ilerietmek ve "devleti kurtarmak" iin, Bat bilim ve teknolojisini rnek alan, bu bilim
ve teknolojide ifade edilen aklc esaslara gre belirlenmi yeni
bir dzenlemenin gereklilii; bu dzenleme iinde anayasal
ve parlamenter bir siyasal rgtlenmenin yerletirilmesi ve
"iyi"nin ne olduunu bilen eitimli "aydnlar"n "halka doru"
giderek, halk aydnlatmas. 10
(b) Esas olarak bu gelerin egemen olduujn Trk ideolojisi, zgrlk ve demokrasi sorunlan karsnda nasl
deerlendirilebilir? Bir dier deyile, yukanda belirtilen gelere
bakarak;] n Trk ideolojisinin "zgrlk" ve dolaysyla
demokrat bir ieriinin bulunduu sylenebilir mi?
zgrlk ve demokrasinin temeli olarak parlamenter sistemin varlm bir an iin kabul edersek, jn Trk ideolojisinin
"hrriyeti" ve "merutiyeti" retoriinin arkasndaki gerei
yakalayabilmemiz de mmkndr. Mardin'e gre, jn Trkler,
"yan aristokratik bir brokratik zmreyi denetim altna almak
iin, parlamenter kurumlarn yerlemesine almlard.
imdiye kadar imparatorluun dna kalarn izledii_miz
aydnlarn ortak nitelii ise hrriyetiliklerinin pek derin
dnlmemi olmasyd. "11
Mardin'in bu saptamasma ek olarak, parlamenter bir siyasal

rejim istei,] n Trkler iin, zgrln ger_ekletirilmesinde
bir ara olmaktan ok, devletin farkl "milliyetilik akmlar"
sonucu paralanmasn nlemek iin ortaya atlmt. Yani,
parlamentonun yerlemesini istemek, zgrln gerekletitilmesi iin deil, devletin glendirilmesi ve kurtanlmas
iindi.
1o Bkz. Haniolu, a.g.y., s.51-72; Zafer Toprak, "Osmanl Narodnikleri "Halka
Gidenler", Toplum ve Bilim, Say 24, (K 1984), s.69-81.
11
Doru'
erif Mardin, Jdn TDrkferin Siyasi Fikirleri 1895-1908 {Istanbul: Iletiim Yay., 1983),
s.35.
130
Haniolu'nun deyiiyle,
"(S)istemi kntaden kurtarmak n varol(an) bu

imkanlardan birincisi, bir Osmanl vatandann yaratlmasyd.
Modernleme taraftarlar, ancak anayasa erevesinde byle
bir vatanda yaratmakla mevcut gidiin nlenebilecegine
inanmlard. Kanun-i Esasi ve parlamentonun da Osmanl
Devleti'nin, Batllama abalan sonrasnda bile knnt dzeyinde
kalan temsil fikrinin gelimesi veyahut yeni beliren gruplarn
iktidardan pay almaya almas gibi bir nedenden degil de,
yukarda belirttiimiz 'Osmanl vatanda' yaratmak, bylece
devleti kurtannak fikrinden kaynaklandgn belirtmemiz gerekir."12
(c) Byle bakldnda, Shaw'un szn ettii "yeni kuak"taki radikallik eilimlerini fazl~ca abartmamak gerekmektedir. Mannheim'n ykledii arilamlar erevesinde, "bir
toplum iinde kilit mevkileri tutmu olanlarm kendi mevkilerini ve bu itibarla iinde bulunduklan toplumun sosyal
yapsn savunmaya yarayan fikri yaptiara 'ideoloji"', buna
karlk "toplumun erevesini krmaya ynelen teorilere
'topya'" dersek, jn Trk dncesi 'radikal' deil, 'muhafazakar'dr. " 13
(d) Bu balamda Jn Trkler'in 'halklk" ideolojisi de,
demokratik ve zgrlk bir boyut tamaktan ok, eitilmi
sekinlerin halk aydnlatmalar, daha dorusu sekinlerin
kendi "iyi"lerini halka benimsetmeye almalan gibi bir
grnm ortaya koymaktadr. Halkhn, IL Merutiyet yllar
iinde "milliyetilik"le (Trklkle) rtmesi, 14 birynyle
12 Haniolu, a.g.y., s.70.
13 Mardin, a.g.y., s.220-221.
14 "Halka Doru" ile "Trk Yurdu"nun halkhkmilliyetitik rtmesine bir rnek
oluturduu sylenebilir. Bkz. Z. Toprak, "Osmanl Narodniklen-. Z. Toprak, "0s~an1
Devleti'nde Korporatf Dnya GilO: Meslekilik' ve Z. Toprak, "Osmanl Devlet'nde
Uluslamann Toplumsal Boyutu: Solidarizm", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e TOrkiye
Ansildopedisi, Cil! ll, s.371-381.
131
yaratmak yoluyla devleti kurtarmann

olanakszlmn anlalnasna ve Ittihat ve Terakki'nin "gizli
milliyetilii"ne 1 5 bala~abilecei gibi, bir dier adan da,
milliyetiliin Tanzimaem glendirdii brokratik sekinterin kendi "iyi"leri dorultusunda toplumu "ilerletme"
-ve bu yolla da toplumsal yapdaki konumlarn.pekitir
me- amacna uygun bir ara olarak alglannda grlebilir.
Osmanl modemlemesinin otokrasi ve merkezllemeye
yolam ve bu dorultuda "yeni ynetici snf" olarak gl
bir brokrasi yaratm olmasnn rn olanjn Trk ideolojisinin geleri; Kemalizm'in Cumhuriyet'le birlikte devrald dnce mirasn meydana getirmektedir. jn Trkler'in
"devlet kurtarma'' misyonuna bal olarak ve brokrasinin
kendi konumu gerei "muhafazakar" bir zellik gsteren
dnce yaps, Kemalizm'de ne lde deimitir? Bu sorunun yant, ayn zamanda Kemalizm'in, Cumhuriyet'in
kurulmasyla birlikte gndem d kaldm syleyebileceimiz
"devleti kurtarma" sorunundan ayn olarak, "muasr medeniyet
seviyesi"ne doru toplumsal ilerlemeyi tanmlaynda zgrlk ve demokrasi sorununun nasl deerlendirildiini de
aka ortaya koyacak niteliktedir. Bu balamda, Kemalizm'in
kar karya bulunduu iki temel sorunu, siyasal rejim ile
iktisacit kalknnay nasl zmek istediini, l930'lardaki
oluumlar balamnda ve Kurtulu Sava'ndan Cumhuriyet'e
ve tek-parti ynetimine giden yoldaki anlam deimeleri
erevesinde inceleyerek, Kemalist ideolojinin anlam sistemini
ortaya koymak gerekiyor. Kemalizm ile demokrasi ilikilerini
ise, ancak bundan sonra deerlendirmek mmkn olabilir.
KINC BLM
"Osmanl vatanda"
15 Sina Akin, 100 Sonda Jn TOrkler ve ittihat ve Terakki{istanbul: Gerek Yay., 1980),
s.79vd.
132
Kemalizmin llkeleri
Kemalizm'in temel ilkeleri, 16 Cumhuriyet Halk Frkas'nn lO

Mays 1931 tarihli Byk Kongresi'nce kabul edilmi, 17 1935
Program'nda nemsiz baz deiiklikler geirdikten ve 1937
tarihinde de Tekilat Esasi}re Kanunu'nun 2. maddesine aktanldktan sonra deimeksizin varhklanm korumulardr .18
16 ilk defa, Cumhuriyet Halk Partisi'nin 1935 Program'nn "Giriinde, "Partinin gtt
btn bu esaslar, Kemalizm prensipleridi" denilmitir. CHP Programi, Partinin
DrdOnc(J BOyk Kurultayi Onaylamtr. (Ankara: Ulus Basmevi 1935), s.3. CHP
Program!anna, 1930'1arda alt ok olarak yansyan ilkelerdeki ifadeler, ileride de
deinilecei gibi, genellikle Mustafa Kemal'in eitli zamanlarda ve trl vesilelerle
sylediklerinden ya aynen alnm veya bu szlerden esinlenilerek bu ilkeler
tanmlanmtr. Ancak, 1930'1ardan nce Mustafa Kemal'in kiisel dncelerinden
szetmek, 1930'1arla birlikle ise bu dncelerin sistemletirilmeye allan bir ideoloji
olarak nesnel bir varlk kazandn kabul etmek gerekmektedir.
17 Bkz. CHP Programi (Frkann 1O Mays 1931 'de toplanan nc Byk Kongresi
tarafndan kabul edilmitir), (Ankara: TBMM Matbaas, 1931).
18
1935'teki Kurultay'da Program asndan en nemli deiiklik, alt okta ifade edilen
ilkelerin tmnn "Kemalizm" olarak ifade edilmesi ve dilinin ztrkeletirilmesidir.
{Kemalizm yerine, Kemal'in ztrkesinin Karmil olduunun kabul edilroesi sonucunda
Kam<llizm'in kullanlmas hakknda bkz. Mete Tunay, "Atatrk'e Nasl Bakmak?n,
Toplum ve Bilim, Say: 4 (K 1978), s.89/dn.2. 1939'daki Beinci Kurultay"da
Program'n dili yeniden eskiye evrilmi, ancak ilkelerin tanmlan deimemitir.
1939'daki bu dil deiiklii hakknda bkz. Ce mil Koak, TOrkiye'de Mifff ef D6nemi
{19381945}, (Ankara: Yurt Yay., 1986), s.459.
133
Kemalizm'in temel ilkelerinin nitelii, "yalnz birka sene

iin deil, istikbale de amil olan tasavvurlanmzn ana hatlan"
olarak ifade edilmi ve ilkeler yle tanmlanmlardr:
"'A) Frka, Cumhuriyetin, milli hakimiyet mejki.resini ei eyi
ve en emin surette temsil ve tatbik eder devlet ekli olduuna
kanidir: Frka, bu sarslmaz kanaatle Cumhuriyeti tehlikeye kar
her vasia ile madafaa eder (Cumhuriyetilik).
B) Frka, terakki ve inkiaf yolunda ve beynelmi_lel temas ve
mU.nasebetlerde batan muasr milletiere muvazi ve onlarla bir
ahenkte yU.rli.mekle beraber Trk itimat hayatnn hususi seciyelerini ve bal bana mstakil hviyetini mahfuz tutmay
esas sayar (Milliyetilik).
'
C) Irade ve hakimiyetin kayna millettir: Bu irade ve hakimiyetin, devletin vatandaa ve vatandan devlete karlkl
vazifelerinin hakkiyle lfasn tanzim yolunda anlmas Frkaca
byk esastr.
Kanunlar nU.nde mutlak bir msavat kabul eden ve hibir ferde,
hibir aileye, hibir snfa, hibir cemaate imtiyaz tanmayan
fertleri halktan ve halk kabul ederiz.
(Halklk - 1931 Program'nda, ilkelerin tanmland Ikinci
Ksmn l. maddesinden ayr olarak, 2. maddede Trkiye
Cumhuriyeti halkn ayr ayr snflardan mrekkep deil ve
fakat ferdt ve itimal hayat iin i blm itibariyle muhtelif
mesat erbabna ayrlm bir camia telakki etmek esas prensiplerimizdendir" deniliyor. Bu madde 1935 Program'nda
halklk ilkesinin tanmland 5. maddenin C bendine tmyle (dili ztrkeletirilerek) alnmtr.)
) Ferdi mesai ve faaliyeti esas tutmak la beraber mmkn
olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi
mamuriyete eritirrnek iin milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde -bilhassa iktisadi sahada- Devleti
fiilen aldkadar etmek mhim esaslanmzdandr: (Devletilik 1935
Program'nda, ek olarak, devletin fiilen iktisadi alanda i yapaca
134
ve devletin yapacag ilerle zel giriiminin faaliyet alanlannn

akmas halinde hangi esaslara gre davranlaca aklan
mtr:)
D) Frka, Devlet idaresinde btan kanunlann, nizarnlarn ve

usullerin ilim ve fenlerin muasr medeniyete temin ettii esas
ve ekiliere ve dnya ihtiyalarna gre yaplmasn ve tatbik
edilmesini prensip kabul etmitir.
Din telakkisi vicdan olduundan, Frka, din fikirlerini Devlet
ve d:nya ilerinden ve siyasetten ayr tutmay milletimizin muasr
terakkide balca muvaffakiyet arnili grli.r. (Laiklik).
E) Frka, milletimiz birok Jedakarlklarla yapt inklaplardan doan ve inkiaf eden prensipiere ~ad k kalmay ve
onlar mdafaa etmeyi esas tutar (lnkl.plk- 1935 Program'nda bu ifadenin bana 'parti devlet ynetiminde, tedbir bulmak
iin dereeel ve evrimsel prensiple kendini bal tutmaz' ifadesi
getirilmitir.) "19
CHP programnda temel ilkelerin bylece tanmlanmasnda
ve 1935 Program'nn .. Giri"inde "partinin gtt btn
bu esaslar, Kemalizm prensipleridir" denilmesine20 ramen,
bu ilkelerin aynnth bir biimde ve karlkl balantlar
irdelenerek aklanmas szkonusu olmamtr. Daha doru
bir deyile, bu trden aklama giriimleri bireysel bir dzeyde
kalm, 21 Kemalizm'in resmt bir yorumu yaplmamtr. Bu
durumda, Kemalizm'in nasl bir ideoloji olduunu anlayabilmek iin bizzat Mustafa Kemal Atatrk'n syledikleri bata
olmak zere tek parti dneminde konuyla ilgili olarak ortaya
19
s.5-6. Keli parantez iindeki eklemeler 1935 Program'na gre

Eklernelerin dili, henz ztrkeletirilmemi olan Cumhuriyet Halk Partisi
D6rd0nc0 Byk Kurultay GOrmeleri Tutalgas, (Ankara, Ulus Basmevi. 1935)
s.59'dan aktarlmtr.
1931
Program,
yaplmtr.
20
1935 Program, s.3.
21
Bu giriimlerin en Onls: Tekip Alp, Kemalizm, (istanbul: Cumhuriyet M., 1936)"dr.

BirKa rnek iin bkz. M. Saffet Engin, Kemalizm ink/Abmm Prensipleri, evket Sreyya
(Aydemir), lnkll~ ve Kadro (inkl8.bm ideolojisi), (istanbul: Muallim Ahmet Halil K.,
1932); Sadri Elem (Ertem), TOrk inkl8bnn Karakterleri, (Istanbul: Devlet M., 1933).
135
konulan grleri sistematik olarak incelemek gerekmektedir.

I. Siyasal Rejimin Temeli: Halklk
halkln
esas alnmas elverili bir yol olmaktadr.

Trkiye'de halklk ideolojisinin evrimi konusundaki
almalannda Tekeli ve aylan halkln boyutu zerinde
durmaktadrlar. 25
tarthi zerine, zellikle yakn zamanlarda

sayla~ gitgide artan aratrmalar, Kemalizm'inJn Trkler'in
fikirleriyle olan balantlann daha ak bir biimde ortaya
koyabilmemizi salamaktadrlar. 22 Bu balant noktalarnn
en nemlilerinin pozitivizm ve halklk olduunu sylemek,
yanl olmayacaktr. 23 Kemalizm'de ierilen "muasr medeniyet
seviyesi" kavram pozitivist-bilimseki dnya grn
yanstrken, halklk da Cumhuriyet'in ve Kemalist reformlarn temelindeki en anlaml ilke haline gelmitir.
H~lkln bu temel nitelii, Kemalist reformlardan birounun ll. Merutiyet'teki Trk ve Batc programlarda
halklk ideolojisi iine yerletirilmi olmasndan kaynak-
Buna gre halkln birinci boyutu "halkn siyasal hayata

ve ynetime katlmas"na ilikin olan "siyasal" boyutudur.
tkinci boyut, "halkn deer ve zlemleri ya da Trk halkna
zg nitelikler" in toplumsal deime sreci iinde nasl
korunacana ilikin olan kltrel boyuttur. ncs ise,
"toplumsal dzen veya sosyalsistemin yapsal zellikleri" ile
ilgili olarak toplumsal snflar sorunu karsndaki tutuma
lanmaktadr.24
edilmitir.
Trk
dnce
Bu nedenle, Kemalizm'in nasl bir ideoloji olduu sorosunun

cevaplandrlmasnda, zellikle de KeTalist ilkelerin kendi
ilerinde nasl ilikilendirildiklerinin kavranabilmesinde
22 Bu konuda bkz. erif Mardin, Jn Trkterin Siyasl Fikirleri 18951908, (istanbul: iletiim
Yay., 1983); erif Mardin, "Yenifeme Dinamiinin Temelleri ve Atatrk", ada
Dncenin ft~mda Atatrk. s.21-48; erif Mardin, "Atatrk ve Pozitif Dnce", Atatrk
ve Cumhuriyet Dnemi Trkiyesi, s.57-67; Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras
1919-1946, s.127-153; Zafer Toprak, "Halkhk Ideolojisinin Oluumu", AtatOrl<
Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle ilgili Sorunlar Sempozyumu, 1416 Ocak
1977, (istanbul: I.Y.I.T.M.M.D. Yay.) s.13-38; Zafer Toprak, "ll. Merutiyet'te Solidarist
Dnce: Halklk", Toplum ve Bilim, Say: 1 (Bahar, 19n). s.92-123. Ayrca bkz.
kr Haniolu, "Osmanl Aydn ve 'Bilim', Toplum ve Bilim, Say: 27 (Gz, 1984),
s.183190; kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanlt ittihat ve Terakki Gerniyeti
ve Jn Trl</Ok {1889-1902}, (istanbul: iletiim Yay., t.y, [1986], "Bir Zihniyet Olarak
Jn Trklk: Kkeni ve Temelleri" balkl ikinci blm, s.974.
23
Mardin, "Atatrk ve Pozitif DnceH; Tekeli ve aylan, "Halk lk ideolojisinin

EvrimiH.
24
Kar. Tank ZaferTunaya, Trl<iye'nin SiyasiHayatmda Batt!Jiama Hareketleri, (istanbul:

Yedign M., 1960), s.75-99 ve Peyami Safa, Tri< inktli!1btna Baktlar, (Istanbul: inktap
Kitabevi, 2.
136
bask,
t.y. (ilk bask: 1938) s.27-63.
ilikin olmaktadr.
A.
Halklk
ve Cumhuriyetilik
Halkln
siyasal boyutu, Kemalizm' de, Cumhuriyetilik

ilkesi iinde deerlendirilen ulusal egemenlik fikri ile ifade
Halkn
siyasal hayata ve ynetime katlmas anlamnda

demokratik bir ilke olan halklk, Kurtulu Sava'ndan
1930'lara dek ilgin bir evrim geirmitir. Bu evrimi, bizzat
Mustafa Kemal Atatrk'n szlerinde ve ilk Byk Millet
Meclisi'ndeki "Tekilat Esasiye Kanunu Iayihas" zerindeki
grmelerle, Cumhuriyet Halk Partisi'nin 1931 ve 1935
tarihlerindeki byk kongre tutanaklarnda izlemek mmkndr.
1920'lerden 1930'lara kadar uzanan dnem iinde halklk
ilkesinin geirdii evrim iki aamaldr:
.
Kurtulu Sava'n ve Cumhuriyet'in ilk yllarn kapsayan
birinci aamada halklk, "hakimiyet. b ila kaydart milletindir" ve "halkn kendi mukadderatna bizzat ve bilfiil sahip
olmas" gibi formllerle ifade edilmitir. Bu ereve iinde
25 Tekeli ve aylan, "Halklk ideolojisinin Evrimi", s.64-65.
137
halklk tartmalan, dorudan
demokrasi ile temsili demokrasi kavramlannca belirlenen bir platformda yerlerini

almlardr.
1930'lardaki ikinci aamada halklk, "halk iin halka

ramen" formlyle ifade edilmi; halkn siyasal hayata katlmas asndan Trkiye Byk Millet Meclisi'nin varl
yeterli grlm; biimsel olarak varl srdrlen Meclis'te
halkn dilek ve zlemlerinin zgrce yansmasma izin verilmemitir.
Terakkiperver ve Serbest Frka deneyimlerinin kurulu

iktidan tehdit eder boyutlar kazanmas grldnde ise,
halkn yeni rejimi benimsernesi iin daha bir sre hazrlanmas
gerektii dnlmtr.
Halklk ve Cumhuriyetilik;Kemalizm'de demokrasinin

yerini belirleyen en nemli ideolojik geler olduundan, bu
aamalara biraz daha yakndan eilrnek gerekmektedir.
1. llk Byk Millet Meclisi'nde Halklk

MU:Stafa Kemal Atatrk'n Nunk'taki u szleri, Kemalizm'i
inceleme konusu yapan birok aratrmacnn, halklk ilkesiyle (ve bu arada halk idaresi, halk hkmeti terimleriyle)
aslnda cumhuriyetin ifade edildiini dnmelerine neden
olmutur:
TUr k ata yurduna ve Trkn istiklaline tecavz edenler

kimler olursa olsun, onlara btn millete msellahan mukabele ve onlarla mcadele eylemek icabediyordu. Bu mhim
karann btn icabat ve zaruriyatn ilk gnnde izhar ve ifade
etmek elbette musibolmazd. Tatbikat birtakm safhalara
ayrmak ve vakayi ve hadisattan istifade ederek milletin
hissiyat ve efkarn izhar eylemek ve kademe kademe yryerek hedefevasl olmaya almak lazm geliyordu. "26
26 Kemal AtatOK, Nutuk, Cift: 1, 1919-1920, Istanbul TOrk Devrim Tarihi Ensti!OsO, 1960,
s.14-15 (a.b..).
138
rnein
Arar, bu szler temelinde, Mustafa Kemal'in

Kurtulu Sava srasnda halkl cumhuriyedeayn anlamda
ve cumhuriyet kurma niyetini gizlemek amacyla kullandm
belirtmektedir. 27
Byk Millet Meclisi aldktan hemen sonra, bir hkmet
oluturulmasn isteyen Mustafa Kemal, 24.4.1920 tarihli
nergesinde 1920'lerdeki halklk anlayn aklayc baz
ipular vermektedir. Sz edilen nergenin banda klasik
parlamenter sistemin hkmet oluturulmasnda dikkate
alnabilecek esaslardan biri olduunu belirttikten sonra yle
devam etmektedir:
"Biz ittifak cmhura her kuvvetten ziyade selahiyet baheden
Islamiyel esasatn nazan dikkate alarak Meclis-i Alinizi, kajfei
umuru. millete dogrudan doruya vazlyed tanmak taraftaryz.
( .. .) Binaenaleyh Meclis-i Aliniz. haiz olduu selahiyeti
fevkclladeye binaen karsna kacak bir kuvvei icraiyeyi yalnz
mrakabe etmek ve mesaili hayatiyei millet zerinde byle bir
heyetle mcadeleye mecbur kalmak gibi vaziyeti hazrann
mtehammil olamayaca mahdud bir vazifei teriiye ile deil
idarei umumiyei milleti fiilen deruhde ve selameti memleket ve
hilajeti bizzat temin ve mdajaa vazife ve selahiyetile teekkl
etmitir ve artk Meclis-i Alinizin fevkinde bir kuvvet mevcud
deildir. "28
Mustafa Kemal'in bu nergesi Byk Millet Medisi tarafndan kabul edilmi, ancak bu nergeye dayanlarak Hukuku
Esasiye Encmeni'nin hazrlad sekiz maddelik "Byk
Millet Meclisi"nin ekil ve mahiyetine dair mevadd kanuniye"
balkl tasar 22.8.1920 gnk oturumda btnyle red. dediimitir. 29
27 f. Arar, AtatOrk'n Halklk Program ve Halklk ilkesinin Tarihesi, (istanbul: Saha
M., 1963), s.tt-12.
28 Arar, a.g.y., s.2932'de
aktanlyor.
29 A.g.8.,S.910.
139
Bu tarihten sonraki ilk halklk tartmas; Mustafa Kemal'in

13.9.1920 tarihinde Meclis'e sunduu "Halkhk Program"
zerinde gelimitir. Sz edilen programn bir hkmet
program m, yoksa bir kanun tasans m olduu konusundaki
tartmalar sonunda, "Tekilau esasiye kanunu layihas" olarak
grlmesi kabul edilmi ve konu Encmeni Mahsus'a havale
edilmitir. 30
"Maksat ve meslek", "Mevdadd esasiye" ve "idare" balkl

ksmdan oluan" halklk program"nda nemli grnen
balca noktalar yle zetlenebilir:31
- Trkiye Byk Millet Meclisi'nin amac bamszl
salamak, hilafet ve saltanat kurtarmak ve halk "emperyalizm
ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden tahlisederek idare
ve hakimiyetinin hakiki sahibi klmak"tr.
-Ikinci ama, halkn refahn salamak ve btn toplumsal
ilerde "asnn icabna ve halkn hakiki ihtiyacna gre muktazi
tecedddat ve tesisat vcuda getirmek"tir.
- Programn 5. maddesinde Padiah ve Halife'nin, kurtulutan sonra, "kavanini esasiye dairesnde" yerini alaca
belirtilmekte; 6. maddede "hakimiyet bilakayd-art milletindir. Usul idare, halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare
etmesi esasna msteniddir" denilmektedir. Bu esaslar erevesinde yasama ve yrtme yetkilerinin de Byk Millet
Meclisi'nde topland kabul edilmektedir (madde 7).
Encmeni Mahsus'un "Tekilat esasiye kanunu l:iyihas" ad
altnda bu program grtkten sonra yapt en nemli dei
iklik, 4. maddede mesleki temsil esasna yer vermesi olmutur.32
Halkn kendi mukadderatm bizzat ve bilfiil idare etmesi
TBMMZabtCeridesiCilt: 4, Devre: 1, itima Senesi: 1, 18.9.1336 (1920), s.179-186
30
{Bundan byle
31
ksaca
Zabit Ceridesi diye anlacaktr.)
esasnn
en yetkin yolunun mesleki temsil olduunu beninseyen Encmeni Mahsus'un "Mazbata Muharriri" Soysallolu tsrnail Suphi Bey, Kurtulu Sava srasndaki
halklk anlaynn ierii hakknda fikir verebilecek uzun
bir konuma yapm ve mesleki temsil esasnn kabul edilmesinin gerekesini aklamtr. Memleketin o anki perian
ve zavall durumundan aydnlar kadar memurlann da sorunlu
olduunu ifade eden Isnail Suphi Bey' e gre,
Memurin snf bu memlekette kendilerinin Cideta idareye
mintarafilM m1ekkel olduklarna kani idiler ve kylnUn
azerinde kendilerinin bir hakk amiriyet sahibi olduklarn, bu
olmazsa memleketin idare edilemeyeceini her zaman sylemilerdi. Binaenaleyh efendiler, snf m1nevver azlyle,
memleketi anlamamas ile ne kadar kabahatl ise, memurin snf
-kendilerini bu memlekette tehirekadar gitmiyelim- bu memleketin srtndan geinmek suretiyle, amiri mekkel suretiyle
hareket ederek ok hata etmilerdir."33
Bu durumda yaplmas gereken, Isnail Suphi Bey'e gre,
halkn kendisini memleket ileriyle bizzat-ve bilfiil uraabitir
hale getirmektedir. Bu dorultuda hareket eden Encmen,
"(...) memurin ekli idare i hazrasna resmen ilan harp etmi,
vilayetlerde dahi memurin teselsln1 ve memurin ebekesini
krmaa ahdetmitir. Binaenaleyh, Enc1men vilayetlerde memurinin mahallerinc~ halk tarafndan intihap edilmesini ve bu
suretle halkn dorndan doruya kendi iini kendi grmesi esasn
kabul etmitir. Eer encmenin kabul ettii mevadd kabul
ederseniz badema vilayetlerde hakim, Cimir, cebbar bir nahiye
mdr, cebbar bir mutasarnf, cebbar bir vali bulamyacaksnz.
Bundan sonra viltiyet memurlar, o vilayet halknn mahsul
intihab olan, o vilayet halkiyle hsn1 suretle geinrnee mecbur
olan adamlardr. Binaenaleyh, halk kendisi intihap edecek, se-
A.g.e., s.179-180.
32 "Encmeni Mahsus Mazbatas Esbab Mucibe'", ZabtCeridesi, D: 1, i: 1, 18.11.1336

{1920) C. 4, s.368-369.
140
33 A.g.e.. s.364.
141
merisini yine kendisi iktitaf edecektir. Sernerisini iktitaf edecek
szane bilhassa nazan dikkatinizi celbederim. Eer iyi ekmise

iyi biecektir. Iyi intihap etmise ilerini iyi memur grecektir.
Eer halk iyi intihap edememise, bazlanmzm zannettiimiz
gibi, halkmzda henuz bu seviye hasl olmamsa, halkmz bunu
tecrbe sahasnda renecektir. Bunun baka aresi yoktur. N e
vakit balam olsak ge balam olacaz. Hemen balamalyz,
vakti gelmitir. Halk kendisi intihap usuln ve Jevaidini, mazarratm bilfiil tecrbe eder ve arneli tecrbe her dersin Jevkinde
bir kymeti haizdir. >34
Soysallolu !smail Sup hi Bey'in bu szlerinde ieriten ve
bir tr dorudan demokrasi esasn ifade eder grnen meslekt
temsil savunusu, halklk ilkesinin ilk Byk Millet Meclisi'ndeki tartmalar srasnda snfsal bir temelde ele alnmas
sonucunu da ortaya karmtr. Bu dorultuda, parlamentarizmin gerek halk egemenliini salayacak yollardan
yalnzca biri olduunu ve "bir milleti dorudan doruya i
bana getirecek yollardan" olmadn belirten Mahmut Esat
(Bozkurt) Bey, meslekt temsil esas lehinde yapt konu
masnda yle deme~tedir:
"Efendiler; memleket demek, o memleketin iktisadyat demektir. Hibir zaman o memleketin yalan yanl politikaclan
demek deildir. Fakat o memleketi, sapaniyle, elinde o mbaret
ekiciyle alan demi reisi, iftisi temsil eder ve memleket onlardan terekkp eder. Memleket manas onlarda mndemitir
ve o tabaha reishara gelmedike, bu memleketin muhadderatn
dorudan doruya eline almadka, memleketin Jelaha doru
yaritmesinin imkan yoktur, btn Kanunu esasilere ve btn ekli
merntiyete ramen halasa doru yrUmesi imkan yoktur. Zavall
halk Kanunu esasilere ramen esirdir; yine inlemektedir; yine
a ve sefildir."35
Halkhk, bu ifadeler erevesinde, dorudan demokrasiye

benzer bir ierik kazanrken, halk kavam da daha ok emeiyle
ge~nenleri kapsayan smfsal bir kategori olmaktadr. 36 Nitekim
mesleki temsil esas benimsendiinde baz toplumsal gruplann
Meclis'e giremeyecekleri yolundaki kukular karsnda, yine
Mahmut Esat (Bozkurt) unlar sylemitir:
"Binaenaleyh mnevver tabaka Meclise girebilecek mi? tehlikelerden biri budur.
Ikincisi hristiyanlar da ginnez mi? Efendiler mnevver tabaka,
mesleki temsili kabul etmekle Meclisten tatdediimi olmayacaktr.
Avukatlk da bir meslektir ve takdir buyurursunuz ki, bu
memleketin ilim ve iifann temsil eden en mhim tabaka avukatlardr ve bir takm hoca efendiler kabul edilecektir. nk
o da bir meslektir. Olsa, olsa, tanzimattan beri bu memleketin
belli bal (burjuva) tabakasn tekil eden: ve bu memleketin
srtndan geinmei kabul eden memur tabakas girmiyecektir. 37
Mustafa Kemal, mesleki temsil ilkesinin savunulmas

srasnda ortaya konulan bu "radikal demokrasi" dnceleri
karsnda hep olumsuz bir tavr alm ve esasen kendi
programnda yer vermedii bu ilkenin benimsenmemesini
istemitir. Soysalholu Isnail Suphi Bey ile Mahmut Esat
(Bozkurt) Bey'in konumalarndan rneklerneye altmz
halklk, Mustafa Kemal tarafndan btn geleriyle benimsenmemi olsa da, onun dncelerinde, intelligentsia
ile halk arasndaki kopukluun farkna varlmas ve bu ezeli
soruna bir zm bulunmasnn gerektii kayglarnn ifade
edilmesi biiminde yansmtr.
34 A.g.e., s.367.
36 Mesleki Temsil esasnn grOOimesi srasnda, lAzisiar mebusu Dr. Abidin Bey'in
"milletin fukaray kasibesine (alan yoksullanna) bu hakk vermeliyiz, yani temsili
meslekiye tamamen vermeliyiz" demesi zerine !smail uphi Bey "emeki, emekr
diyerek "fukaray kasibe~ terimine mdahalede bulunmutur. Zabt Geridesi, Ci!!: 5,
D: 1, 1: 1, 20.11.1336 (1920), s.410.
35 A.g.e., s.389.
37 Zablt Ceridesi, Ci lt: 4, D: 1, 1: 1, s.390.
142
143
Konya Trk Oca'ndaki bir "ay ziyafeti"nde Mustafa

Kemal yle konuuyor:
"1nhitatmzn bu ana sebebini u nokta tekil ediyor: Islam
alemi iki snf ayr heyetlerden mrekkeptir. Biri ekseriyeti
tekil eden avam, dieri ekalliyeti tekil eden mnevveran.
Bozuk zihniyetli milletlerde ekseriyeti azime baka hedefe,
mnevver denen snf baka zihniyete maliktir. Bu iki snf
arasnda zddiyeti tamme, muhalefeti tamme vardr. Mnevveran kitlei asliyeyi kendi hedefine sevketmek ister; kitlei
halk ve av am ise bu snf mnevvere tab olmak istemez. O
da baka bir istikamet tayinine alr.
Snf mnevver telkinle, iradla kitlei ekseriyeti kendi
maksadna gre iknaa muvaffak alamaynca, baka vastalara
tevessl eder. Halka tahakkm ve tecebbre balar; halk
istibdatta bulundurmaa kalkar. Artk burada asl tahlili
noktaya geldik. Halk ne birinci usUl ile ne de tahakm ve
istibdat ile kendi hedefimize srklernee muvaffak olamadmz gryoruz; neden?
Arkadalar,
Bunda muvaffak olmak iin mnevver snfla halkn zihniyet

ve hedefi arasnda tabii bir intibak olmas lazmdr. Yani snf
mnevverin halka telkin edecei mejk.Ureler, halkn ruh ve vicdanndan alnm olmal. Halbuki bizde byle mi olmutur. O
mnevverlerin telkinleri milletimizin umku ruhundan alnm
mejkreler midir?
phesiz hayr, mnevverlerimiz iinde ok iyi diinenler
vardr. Fakat umumiyet itibariyle u hatamz da vardr ki, tetkikat
ve tetebbuatmza zemin olarak aleZekser kendi memleketimizi,
kendi tarihimizi, kendi ananelerimizi, kendi hususiyetlerimizi
ve ihtiyalarmz almalyz. "38
38 Atatrk'n SOy/ev ve Demeleri, Cilt: ll (1906-1938), Ankara: TO1: inkilap Tarihi
EnstitOsO Yay.: 1, 1952, s.140-141. (bundan byle ksaca 5ylev ve Demelerdiye
anlacaktr.)
144
203.1923 tarihli bu konumasndan sonra, Mustafa Kemal'in eitli vesilelerle cumhuriyet ile halklk arasndaki
balantlar yukardal;<i zemin zerinde kurmak istediini
grmekteyiz. rnein 31.10.1924 tarihinde Cumhuriyet'in
yldnm mnasebetiyle Vakit muhabirine verdii demete,
"Trk milletinin tabiat ve iarna en mutabk olan idare,
Cumhuriyet idaresidir. (. .. ) Trk milleti hakimiyetini en
mull surette tecelli ettiren yeni idareye kavuuncaya kadar
daima mevcut messesat- siyasiyeye yabanc kalmtr"
derken, hem ulusal egemenlik "mefkresi"nin halkn "umku
ruhundan" (ruh derinliinden) alndn, hem de Cumhuriyet'te intelligentsia ile halk arasndaki kopukluun aldn
ifade etmektedir. 39
2. Tek-Parti Dneminde Halklk
Kemalizm'in henz olumad bir dnemde Mustafa Kemal'in halkln siyasal boyutu zerindeki bu aklamalan,
1930'larda nemli bir deime gsterecek ve tek parti rejiminin
kurulmasyla birlikte oluturulacak olan halklk anlay
yukandakinden daha farkl bir ierik kazanacaktr.
Tek parti dnemi halklnn siyasal boyutu yine cumhuriyetilik ilkesinde ve ulusal egemenlik kavramyla ifade
edilmi, ancak nce Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve
sonra da Serbest Cumhuriyet Frkas deneyimleri, ulusal
egemenliin ok partili bir siyasal rejim iinde kullanlmasnn
baz sakncalar olduunu ortaya karmtr. Bu sakncalar,
1922'de Saltanat'n kaldnlmasyla balayp gelien inklaplann
tehlikeye dmesinde ifade edilmitir. Dolaysyla tek parti
dneminin halkl, oulcu bir siyasal rejime izin vermeyecek bir tarzda formle edilmitir. Tek parti dneminin
39 AtatDrk'On &;y/ev ve Demeleri, Cilt: lll (1918-1937}, Ankara: TITE Yay.: 1, t 962,
s.?S-75.
145
halkh. en ak bir biimde Mustafa Kemal'in siyasal partiler
zerine sylediklerinde, Recep Peker'in lnklap Dersleri'nde

ve Byk Kongre konumalannda ve Cumhuriyet Halk
Frkas'mn 1931 tarihindeki nc Byk Kongresi'nde frka
tekilat zerinde yelerin sylediklerinde grlebilmektedir.
Mustafa Kemal. 7.2.1923 tarihindeki Balkesir konuma
smda siyasi partiler sorunu karsnda olumsuz bir tutum
iindedir:
"Bu milletin siyasi frkalardan ok can yanmtr. unu arzedeyim ki, memaliki sairede frkalar behemahal iktisadi
maksatlar zerine teesss etmi ve etmektedir. nk o memleketlerde muhtelif snflar vardr. Bir snfn menfaatini muhafaza
iin teekkl eden siyasi frkaya mukabil diger bir snfn
menfaalini muhafaza maksadyla birfrka teekkl eder. Bu pek
tabidir. Ga.ya bizim memleketimizde de ayr ayr sunuf varm
gibi tesessa.s eden siyasi frkalar yznden ahit olduumuz
neticeler mal-C.mdur. Halbuki Halk Frkas dediimiz zaman bunun
iinde bir ksm degil, bii t n millet dahildir. "40
Halk Frkas kurma karann akladktan sonra ortaya
bu grleri karsnda Mustafa Kemal'in tek partili
bir Cumhuriyet kurma isteinin ok nceden belirlenmi
olduunu sylemek mmkn grnmektedir. Buna karlk,
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn ortaya kmasndan
sonra, Times'n Istanbul muhabirinin yazl sorularna verdii
cevapta ise "Hakimiyet-i Milliye esasna mstenit ve bilhassa
Cumhuriyet-iidareye malik bulunan memleketlerde siyasi
frkalann mevcudiyeti tabitdir. Trkiye Cumhuriyeti'nde de,
yekdierini mrakip frkalar tekevvn edeceine phe
yoktur" demektedir. 41 Her iki konuma arasnda acaba bir
koyduu
40
41
s.96-97.
1. XII. 1924 tarihli deme, Sylevve Demeler lll, s.77.
SCJylevveDemeler/1,
146
eliki mi vardr? Bir dier deyile, siyasal partiler snf esas

zerine kurulduuna ~e Trk toplumunda da snflar bulunmadgna gre, birden ok partinin varolmas nasl "tabii"
olabilmektedir?
Terakkiperver Frka ile ilgili szlerin baglam dikkate
alnarak, bunun bir eliki olmad sylenebilir. 1924'te
Cumhuriyet Halk Frkas kurulmu ve Gazi Mustafa Kemal
Paa'nn genel bakanlnda iktidardadr. Byle bir durumda
Gazi'nin Terakkiperver Frka'ya aka kar kmak istemedii
ve bu frkann varln "murakabe" greviyle snrlandrmak
istedii sylenebilir.42
Siyasal iktidarn bir baka parti eline gemesi ihtimalinin
artt durumlarda muhalif partilerin akbctlei,43 bu gr
destekler niteliktedir. Nitekim tek parti dneminin halklk
anlay, siyasal dzeyde ortaya konulurken sylenilenler,
"halkn kendi mukadderatn bizzat ve bilfiil elinde bulundurmas" dncesinin 1930'larda nasl deitiini gstermektedir. rnein 1931 ylndaki Byk Kongre'de, Cumhuriyet Halk Frkas Nizamuarnesi grlrken, Ktahya
delegesi Alaeddin Bey'in Frka yelii konusundaki u szleri
bu bakmdan ilgi ekicidir:
"Evveld nizamnamemizin yedinci maddesiZe siyasi haklara
malik her Tti.rk,
Frkamzn azas
olabilir.
Vaka inklap
ol-
42 Trk toplumunun demokratiklemesi srecinde iktidar-muhalefet ilikilerinin, daha

ok iktidarlar tarafndan bir "denetim" ilikisi olarak alglanmasnn Trk siyasal
yaamnda bir genel :ellik olup olmadna ileride deinilecektir.
43 ilk ByOk Millet Meclisi'ndeki birinci-ikinci grup mcadelesinin bir uzants olarak ortaya
kan TerakldperverC~mhuriyeti Frkas'nn 1925'te Takrir-i SkCn Kanunu ve fstiki.J
Mahkemeleri araclyla kapatlp eski ittihatlann susturulmalarndan sonra 193D"da
bi::at M. Kemal Paa'nn -iktidardaki CHF'ni denetleme ilevini yerine getirmesi
amacyla- nayak olduu Serbest Cumhuriyet Frkas olaynn iktidarn yeterince salam
olmadn gstermesi zerine sona erdirilmesi konulannda bkz:. Mete Tunay, Trkiye
Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmasi (1923-1931}, (Ankara: Yurt Yay.,
1981 ), s.99-163 ve 245-273; etin Yetkin, SerbestCumhuriyet F1rkas1 Olay1, istanbul:
Karacan Yay., 1982; Walter F. Welker, Political Tu telage and Democracy in Turkey,
The Free Partyand/ts Aftermath, Le iden: E. J. Brifl, 1973.
147
rnayan ve nihayet btn emeli rnevkii iktidara gelmekten ibaret

olan frka1arda bu usul ok gUzeldir. Fahat Frhamz her eyden
evvel inklap ve inklabn dourdugu ideolojiyi, mefkureyi
memlekette tatbik etmee azmetmi bir frkadr. Bu ideolojiyi
rnemlekette tatbik etmek gibi mhim bir vazijeyf derohte etmitir.
Yolunda yriirhen Frkamzda ufak bir ziifn z:annederim tarih
karsnda mesullyeti ok agtdr. (.. .) imdi mzakere edeceimiz
nizamnamede takip edilen rh, espri aadan yukar gelen bir
tekiliittr. ii.phe yok hi demin arzetti"itn gibi ok gzel bir
idealdir. Ancak ok tehlikeli olabilir. ( .. .)Arkadalar, milletleri
ykselten inkliiplar Fransa'da olduu gibi yalnz aadan
yukanya gelen inklaplar olamaz. Oyle inklaplar vardr ki bazan
da yukardan aaya o1ur."44
1930'daki Serbest Cumhuriyet Frkas olaynn, Cumhuriyet
Halk Frkas'nn yaptklannn halk tarafndan benimsenmediini gstermesi ve halkla siyasal iktidar arasndaki
uzakln giderHememi olduunun ortaya kmas zerinde,
CHF'nin kendisini yenHemesi ihtiyacl!n nasl karlanaca
sorusuna bir cevap olarak sylenilen bu szler, tek parti
dnemindeki halklk anlayn temsil eder niteliktedir.
Nitekim "Trk inklab"nn riitelii zerine Frka Genel
Sekreteri Recep (Peker)'in degerlendirmeleri de bu dorul
tudadr. Recep (Peker)'e gre, "Trk inklab halktan gelerek
oteritelere kar yaplmtr. Fakat inkhip iktidar mevkiini
alnca otoriteden halka doru devam etmitir. Bu devam esnasnda halkn hakikatiere uzak kalm tabakalanndan mukavemetler ve zorluklar grlmtr. "45
Bu aklamalardan da grlecei zere, tek parti dneminin
halklk anlay, halkn siyasal hayata ve ynetime katlmas
asndan olumsuz zellikler gstermektedir. Halklk ve
44
CHF Oica BUyk Kongre Zabtlar, 1018 Mays 1931, istanbul: Devlet M., 1931,
s.229-23o.
45
Recep Peker, inklp Dersleri, istanbul: Iletiim Yay., 1984 (ilk bask: 1935), s.20.
148
Cumhuriyetilik ilkeleri arasndaki ilikinin tek parti dne_ninde ald biim, bu adan yle ifade edilebilir:
- Cumhuriyet, ulusal egemenlik dncesinin en mkemmel
olarak gerekletirildii bir rejim olarak kabul edilmektedir.
- Cumhuriyetilik ilkesinin ikinci gesi olan rejimi her trl
tehlikeye kar korumak dncesi, halkn siyasal tercihlerinin
serbeste belirlenebilecei bir ok partili siyasal yaama izin
vermemenin gerekesi olarak grlmektedir. Bir dier deyile,
bir yandan ulusal egemenlik dncesi savunulurken, dier
yandan ulusun egemen olduu bir siyasal rejime kar ykc
tehlikelerin yine ulus iinden gelebilecei dnlmekte
dir.
Bu durumda, tek parti halklnn cumhuriyetilik ilkesiyle
bir eliki iinde bulunduunu sylemek mmkn mdr?
1930'larda formle edilen "halk iii halka ragmen" dn
cesinin cumhuriyetilikle elimesi, halklk ilkesi "milli
irade" ve 'milli hakimiyet' gibi Rousseaucu kavramlarla" tanmlanarak almak istemhitir. 4 6 Sonuta, tek parti dnemindeki halklk anlaynn siyasal ierik asndan 1920'lere
oranla zayfladn, buna karlk halkl~n .kltrel ve
iktisadi boyutlarna daha ok arlk verildiini sylemek
mmkndr.
B.
Halklk
ve Milliyetilik
Kemalist halklk
anlayyla
milliyetilik ilkesi arasndaki
iliki, halkln kltrel boyutu zerine dikkatleri ekmektedir. Alt ok iinde yeralan milliyetilik ilkesinin de,
halklk gibi, iki gesi vardr: bunlardan ilki d ilikilere,
ikincisiyse ieriye dnktr.
Kemalist mil1iyetilik anlaynn d ilikilerle ilgili olan
46 Tunay, Tek-Pam: s.209.
149
gesi, Trk milletinin ada milletler topluluunun eit

haklara sahip bir yesi olduunu, ada uluslarla uyum iinde
ilerleme yolunda yrdn belirtmektedir. Bu anlamda,
ada milletler topluluunun eit haklara sahip bir yesi
~lmak ifadesi, Trk milletinin hkmranlk hakianna (bagmszlna) sayg gsterilmesi talebini iermektedir. "Yurtta
sulh, cihanda sulh" dsturu, byle bir e:evede, ~emalist
milliyetilik anlaynn d ilikiler le ilgili gesini aklkla
ortaya koymaktadr. Ksacas, Kemalist milliyetilik ilkesi
"irredentist" olmayan bir anlam tamaktadr.47
Kemalist milliyetilik anlaynn ie dnk gesi ise, u
noktalar etrafnda gzden geirilmelidir:
1. Millet Anlay: Bu noktada, Kemalizm'in millet kavramna kazandrmak istedii yeni ierii kavramak gerekmektedir:
Bilindii gibi millet kavram, Osmanl siyasal ve toplumsal
dncesinde dinsel nitelikte bir kavramdr; hemen tmyle
dinsel nitelikte olan bir semboller sistemini, aidiyeti simgeler.
Bu niteliiyle millet, bir yandan devletin uyruklann tanmlama
arac olarak kullanlrken, dier yandan da devlet iinde ya-.
ayan insaniann kendi kimliklerini ifade edi biimi olmaktadr. Millet kavramnn bu dinsel nitelii, bu kavramn
dinsel olmayan farkllamalan gideriCi, birletirici bir zellik
ve ilev kazanmasnda da ortaya kmaktadr. lslam dininin
etnik farkllklan giderici bu ilevinden, Cumhuriyet ncesinde
-ve Cumhuriyet' e giden yolda- yararlanld da bilinmektedir.
rnein, ilk Byk Millet Meclisi'nde hkmet tekilat
konusundaki grmelerde Mustafa Kemal Paa unlan
sylemektedir:
Efendiler, meselenin (hkmet tekilindeki esasn Trklk
ya da mslmanlk olup olmayaca -L. K.) bir daha tekerrr
etmemesi ricasile bir iki nokta arzetmek isterim: Burada maksud

olan ve Meclisi alinizi tekil eden zevat yalnz Trk deildir,
yalnz erkes degildir, yalnz Krd deilc#r, yalnz Laz "degildir.
Fakat hepsinden mrekkeb anasn Islamiyedir, samimi bir
mecmuad: Binaenaleyh bu heyeti aliyenin temsil ettigi, hukukunu, hayatn, eref ve ann kurtannak iin aznettiimiz
emeller, yalnz bir unsuru. Islama mnhasr deildir. Anasn
Islamiyeden mrekkeb bir kitleye aiddir. Bunun byle olduunu
hepimiz biliriz. Hep kabul ettigirniz esaslardan birisi ve belki
birincisi olan, hudud meselesi tayin ve tesbit edilirken, hududu
millimiz Iskenderunun cenubundan geer, arka doru uzanarak
Musulu, Sleymaniyeyi, Kerkk ihtiva eder. Ite hududu millfmiz
budur dedik! Halbuki Kerkk imalinde Trk oldugu gibi Krd
de vardr. Biz onlar tefrik etmedik. Binaenaleyh muhafaza ve
m.dafaasile itigal ettigirniz millet bittabi bir unsurdan ibaret
deildir. Muhtelif anasn Islamiyeden mrekkebtir. "48
Kurtulu Sava iinde dinsel zelliklerle tanmlanan millet
kavram, 1930'larda oluan Kemalist ideoloji iine laiklik
ilkesinin bir sonucu olarak, dinsel zelliklerinden arndrlm
birbiimde girmitir. 1931 Program'nda "Trk itimal heyetinin husust seeiyelerini ve bal bana mstakil hviyetini
mahfuz tutmay esas sayar" denilmi, ancak bu "husust seciyeler"den neyin kastedildii aka belirtilmemiti. Bu
eksiklik 1935 Program'nda giderilmi ve bu husus! seciyelerin
2. maddede izah edildii belirtilmitir. Buna gre, "ulus; dil,
kltr ve lk birlii ile birbirine bal yurddalardan meydana
gelen siyasal ve sosyal bir btndr. "49 Bir dier deyile,
"terakki" olarak kavranan toplumsal deime sreci iinde
Trk ulusunu oluturan dil, kltr ve lk birliinin ko48 ZabtCeridesi, D. 1, 1: 1, Ci lt: 1, 1.5.1336, s.165.
49
47
Kar.
Jacob M. landau, Pan-Turkism in Turkey: a Study of Turkish lrredentism,

(Hamden, Conn: Archon Books, 1981).
150
Ayn
madde: dili zUlrKeletirilmemi olarak 1931 Program'nda da vardr. Ancak

milliyetili!')inin tanmlannda bu maddeye atfta bulunulmas 1935 Program'nda
yeralmtr.
..
151
:
runmas hedeflenmitir.
Burada dikkati eken nokta, dil, kltr

ve lk birlii terimleriyle tanmlanan millet (ulus) kaVTamnda, zellikle kltr terimi iinde dnlebilecek olan
din gesinin -parti programlannda deil, fakat baka vesilelerle
yaplan aklamalarda- aka dlanm olmasdr. rnein
Medeni Bilgiler'de, M. Kemal Atatrk'n
verdii
"millet"
tanmnn ierii yledir:
"Trk milletinin teessllsllnde mllessir olduu grlentabit ve

tarihi vakalar unlardr:
a) Siyas varlkta birlik.
b) Dil birligi.
c) Irk ve mene birlii.
d) arihi karabet.
e) Ahlakt karabet. >So
Bu tanm iinde zellikle ahlak kavram ile birlikte d
nlebilecek olan din konusunda da, M. Kemal Atatrk, yine
Medeni Bilgiler'de, ahlak ile dini birbirinden ayrmak ve millet
tanmndan din gesini dlamak eilimindedir:
"Ahlak dediim zaman, ahlak kitaplarinda yazl olan nasihatleri murat ~tmiyorum; zira ahlakllktr diye yaptmz iler
ve yapmaktan sakndmz iler; kitaplarda yazl olan veya
birtakm ahlak hocalarnn tavsiye ettikleri eylerden daha evveldir ve o szlerden, o nasihatlerden ayr olarak, onlara asla
kulak vermlyerek insanlar tarafndan yaplmaktadr. ( .. .) Din
birliinin de bir millet tekilinde messir olduunu syliyenler
vardr. Fakat biz, bizim gzftmz nUndeki Trk milleti tablosunda bunun aksini kabul etmekteyiz. Trkler Islam dinini kabul
etmeden evvel de byUk bir millet idi. Bu dini kabul ettikten sonra,
bu din, ne Araplarn, ne ayn dinde bulunan Acemlerin ve ne de
sairenin Trklerle birleip bir millet tekil etmelerine tesir etmedi.
Bilakis, Trk milletinin millt balarn gevetti; milli" his lerini,
SO A. Afeti nan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n El
Kurumu Yay., 1969, s.22.
152
Yazlar,
Ankara: TOrk Tarih
milli heyecann uyuturdu. Bu pek tabii idi. ankl Muhammed'in

kurduu dinin gayesi, bUtun milliyellerin Jevkinde, amil bir
Ummet siyaseti idi. "51
Aka grlyor ki, Kemalizm'in milliyetilik ilkesine
yansyan millet kavram dinsel ieriinden ayrlm bir
kavramdr. Millet kavramn dinsel olmayan gelerle ta.:
nmlamarun tesinde, Kemalist ideolojinin milliyetilii, slam
dininden ayn bir deerler sistemi olarak ortaya koyma
amacnda olduu grlmektedir. Daha doru bir deyile,
Kemalizm, Trk toplumunda yaayan insanlarn kendi
kimliklerini tanrnlay biimlerini deitirmek amacyla,
onlara yeni bir alternatif kimlik sunmak istemektedir. Bu
zellii ile de, Kemalist milliyetilik ilkesinin, "Trk halknn
kendine zg niteliklerinin korunmas" olarak ifade edilen
halkln kltrel boyutuyla eli.kili olduu yargsna
varmak gerekmektedir. Aslnda bir soyutlamay ifade eden
"Trk itimal heyetinin hususi seciyeleri"nden Kemalizm'in
anlad ile halkn -yerleik dinsel ideoloji etkisinde- anlad
rtmekten ok, atmaktadr.52
2. Milliyetilik ve tlerleme: Cumhuriyet Halk Partisi
Programlar'nda yer verilmi olan "terakki ve inkiaf yolunda
(. .. ) btn muasr milletiere muvazi ve onlarla bir ahenkte
yrmek" ifadesi, Kemalizm'in Trk toplumt... hakkndaki
gelecek tasarmn dile getirmektedir. Jn Trk dnce
geleneinde ilerleme (terakki), pozitivist bir dnya gr
iine yerletirilmi bir dncedir ve ilerilikle geriliin aync
ltleri Bat uygarl standardna gre belirlenmitir. Kemalizm, milliyetilik ilkesini tanrolarken Bat uygarl
standardm daha mutlak bir biime sokmaktavebu bakmdan
zellikle l l Merutiyet'in birok reformcu dncesinin ortak
51
A.g.e, s.20-21.
52
Bkz. Binnaz Sayar, '"TOrkiye'de Dinin Denetim ilevi" A0SBFD Cilt: XXXIII, Say:
12 (Mart-Haziran 1978), s.176.
153
zellii
olan Bat teknii ile kltr arasnda uzlama yollar

arayn bir kenara brakmaktadr. Pozitivist dnya gr
dorultusunda ilerlemenin "dzen"le baml olarak kavranmasjn Trk dncesinin "ittihad"la (Osmanl Devleti
iinde yaayan farkl unsurlarn birliktelii ile) ifade ettii
dzen anlayn "millet" kavramyla dile getirmektedir. Bir
dier deyile, Kemalist milliyetilik ilkesi, "dzen iinde
ilerleme" formlnn benimsendiini, dzenin "milli btnliik" fikriyle temellendirildiini, bu [milli) btnln
"muasr medeniyet seviyesi"ne ulamlmaya alldn ifade
etmektedir.53
3. Milli Devlet: Kemalist milliyetilik ilkesinin bir dier
nemli gesi de, ok milledi bir devletten yeniden tanmlanm
tek bir milletin egemen olduu yeni bir siyasal yapya geii
ifade etmektedir. Bu balamda Kemalist milliyetiligin, siyasal
dzeyde, boyut etrafnda deerlendirildii grlmektedir.
Bunlardan ilki devletin (siyasal iktidarn) meruluk temelleriyle; ikincisi siyasal eitlik ve halkn ynetime katlmasyla;
ncs de siyasal bamszlk fikriyle ilgilidir.
M. Kemal Atatrk' e gre, "Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran
Trkiye halkna Trk milleti denir" ve "Trk milleti, halk
idaresi olan cumhuriyetle idare olunur bir devlettir. "54 Buradan da aka anlalaca gibi, Kemalist ideolojide devlet
53
Bu adan M. Kemal Atatrk'l)n u szleri kayda deer. "Biz, bu milleti bugOnkO eklinden
daha yOksak derecelere kannakla yOkOml adamlarz.fl {TOrk Ziraat Tarihine Bir
Bak, Birinci Ky ve Ziraat Kalknma Kongresi Yay., istanbul, 1938, s.258259'dan
aktaran Utkan KocatOrk {haz.), Atatrk'Un Fikir ve DDiJnceferi, {Ankara: Tutan K.,
1984, 3. basm, s.255; ab..). ~ilerlemeyi, ykselmeyi ve asnn icabn seven ve isteyen
gzide bir halkmz vardr. Trk'e msbet ve iyi bir ey veriniz, bunu reddetmesi ihtimali
yoktur. ( )Halkn karanl amak ve refaha ve iyilie varmak arzusu el ile tutulacak
kadar barizdir. Cumhuriyetin eli bu arzuyu tutmutur. ( .. (A.g.e, s.68Reit Metal.
Atatrk ve Donanma, Istanbul, 1966, "Mem/eketimizi asrifetirmek istiyoruz. Bton
mesaimiz T1r(ye'de asrf, binaenaleyh galbl bir hkmetvcude getirmektir. Medeniyete
girmek arzu edip de, garba tevecch etmemi milfet hangisidir?" {SlJyfevve Demeler,
fff, s.68; a.b..).
.r
54 Medeni Bifgifer, s.18 ve 26.
154
ile millet ayn eydir. Devlet ile millet zde varlklar olarak
kabul edilmekte ve bu zdelik de, aslnda toplumdaki en
stn g olarak egemenliin millete ait olmasyla aklan
maya allmaKtadr. Bu ereve iinde Kemalizm'in, Osmanl' dan farkl yeni bir meruluk anlayn yerletirmek
istedii aktr. Ancak, devlet-millet zdeliine dayal bir
siyasal rgtlenmede, "hakimiyetin bila kaydart millete
ait olmas" biimindeifade edllen bu meruluk anlaynn
somut grnmnn ne olduu sorusunu cevaplandrl
maldr.
Bilindigi gibi, siyasal iktidarn meruluunu toplumda gren

fikirler, genellikle bu meruluu toplumsal szleme kuramyla aklamak istemektedirler. Toplumsal szleme kuramlar ise, genel olarak, ikiye ayrlabilir: Bir yanda toplumu
"atomistic" bir grle deerlendirenler, dier yanda da
toplumu birlemi, btnlemi, tek bir varlk olarak kavrama
eiliminde olanlar. Birinci grup toplumsal szleme kuramlarnda devlet, "toplumun" deil, tek tek bireylerin
haklarn gvence altna alan bir stn g olarak grlmektedir. Burada bireyler, byle bir gvence iin ya tm
haklarn devlete devretmektedirler (Ho b bes) ya da devlete
yalnzca bireysel haklarn koruma ve kollama yetkisini
vermekte ve dier temel haklann devletin faaliyet alannn
snrianm belirleyecek bir biimde kendilerinde. tutmaktadrlar
(Locke). lkinci grup szleme kurarnlarnda ise toplumun
kendisini oluturan bireylerden ayr ve stn bir "genel
iradesi"nin olduu, bu iradenin ona ters den bireyleri de
kapsad ve devletin bu genel iradenin somutlat rgtlenme olarak toplumu ynettii kabul edilmektedir (Rousseau).SS
Kemalizm'in Trk toplumu hakkndaki deerlendirmesinin,
55 Bu konuda bkz. Ernest Barker, The Social Contract, {Oxford: Oxford University Press,
1962).
155
"farkllamamlk", btnlemilik
terimleriyle ortaya konulmasna ve "milli irade" kavramnn kullanlmasna bakarak

Kemalist milli devlet anlaymn Rousseaucu bir temele dayand~
sylenebilir. Toplum (millet) ile devlet arasndaki zdeligin genel
(milli) irade ile kurulduu byle bir devlet anlay iinde milli
iradenin belirlenmesi nasl mmkn olabilmektedir?
Millt iradenin belidenebilmesi asndan, Kurtulu Sava
srasnda da tartlm olduu zere, iki yol izlenebilir:
Bunlardan ilki, "halkn bizzat ve bilfiil kendi mukadderatna
sahip" klnmas fikrine uygun olarak "dorudan demokrasi"
formlnn benimsenmesi; dieri ise milli iradenin, milletin
setii vekilleri araclyla belidendii temsilt kurumlarn
kabul edilmesidir. Kema1izm 1in bu konuda ikinci yolu benimsemi olduu aktr. Yine Medeni Bilgiler'de temsilt
kurumlar ile halkln siyasal boyutu olarak ifade edilen
demokrasi arasndaki iliki yle aklanmaktadr;
"Madem ki, devlet bir iradeye, bir hakimiyete maliktir, onu ifade
ve infaz iin birtaRm vastalara muhtatr. Bu vastalar ihtiva eden
devlet tekilatnda millet meclisi ve hkUmettekilat esastr.
Asrm_zda, bu esasi olan tekilatn istinat ettii an'ane haline
gelmi, birtakm esas prensipler vardr.
a) Demokrasi prensibi, halklk: Bu prensibe nazaran, irade
ve hakimiyet, milletin umumuna aittir ve ait olmaldr. Demokrasi
prensibi, hakimiyeti milliye ekline tnklap etmitir.
b) Temsili hkUmet prensibi: Bu prensip, milli hllkimiyetin
tatbik ve icrasn tanzim eder.
c) Devletin tekilat esasiyesini tespit eden kanunun, dier
kanunlara tefevvuku prensibi: Bu prensip, asli tekilat esasiyede,
kanuniyelin ve adli istikrarn mvellididir.
Bu saydmz prensipler (a, b, c) demokrasi prensibinin binas
. gibi grlr. Filhakika demokrasi prensibi, arneli kymetini ancak
bu saydmz prensipler sayesinde iktisap eder."56
56 Medeni Bilgi/Br, s.27.
156
Atatrk'n milli devletin nitelikleri hakkndaki bu ak

lamalan, stat ayncahklanna kar kan, yasa nnde eitlie
dayal bir hukuk devleti anlaynn ifadesi olarak deer
lendirilebilir. Nitekim, 23 Mays 1938 tarihinde Ankara
Halkevi'nde verdii bir konferansta Yavuz Abadan, halklk
ve milliyetiligin birlikte varolulannn Trkiye Cumhuriyeti'nin siyasal ve hukuksal niteliinin demokratikliini
saladn belirtmektedir. 57 Cumhuriyet'in siyasal rejimini
liberalizmle kartldk iinde aklamaya alan Abadan'a
gre,
"Bir kerre her ikisinin istinad ettii prensipler ayrdr. Demokraside msavat, liberalizmde hrriyet esastr. Birinin
yurttaiara bahettii hak ve hUrriyet mutlaktr. Demokrasi ferde
ll, liberalizm lsz bir kymet bier: Birinde ahlaki kymet,
sosyetede belirdii iin okluk iradesi hakim, dierinde ahlaki
kymet ferdde tecelli ettii iin onun iradesi esastr. (...)
Organizasyon itibarile de her ikisinin k noktalar ve
vardklar neticeler yekdierinden ayrdr. Demokrasi kuvvet
birlii ve lstnllii, liberalizm ise kuvvet ayr l prensibinden
hareket eder. Kuvvet birlii esas, hakimiyetin icrasnda milleti
en yksek mevkie kararak btn selahiyetleri onun manevi
ahsiyetinde toplar. (.. .) lnklap kendi esiz zaferine messir olan
bu esasa sadk kalm; bugiink esas tekilat hanunumuzda teri,
kaza, icra seliihiyetlerini esas itibarile millete ve onun biricik
ve hakikY mmessili olan meclisde toplam tr. (4, 5, 6)
Halbuki liberalizmin kuwetleri ayrma prensibi, evvela Devlet
?rganlar arasnda bir selahiyet muvazenesi kurmak, sonra da
ferdler lehine 'Devlet faaliyetini tahdid ve kontrol eden kaideler
yekanundan' ibaret bir engeli Devlet cihaz nne karmak
suretile hareket ve faaliyeti g:letirir. Bylece birbirine dman
ve zd iki uzuvlu bir devlet tekilat vcut bulmu olur.
57
Yav.z Abadan, Hukuku G6z0 i/B Milliyetilik ve Halk/k. Ankara Halkevi, 235-1938
tarihli Konferans, Seri: 1, Kitap: 2- CHP Yay.
157
Trk demokrasisi byle iki ez birbitine yan bakan,ferdlerin

haklarile devlet faaliyetini zd kudretler halinde karlatran
liberal muvazene ve kontrol konstrUksiyonunu kknden yk
mtr."58
Kemalist ideolojide, halklk ilkesiyle ifade edilen toplumsal

snflarn yokluu fikri: milliyetilik ilkesinde siyasal hukuki
eitlik fikriyle btnlenmey~ allmtr. Toplumsal farkllamann yokluu, iktisadi, toplumsal ve siyasal boyutlanyla
bylece ortaya konulduktan sonra, halkn siyasal hayata ve
ynetime katlmas iin tm halk bnyesine alan tek bir siyasal
rgt (CHP) ve milletin manevi varlnn so~ut ifadesi olarak
TBMM'nin egemenlii yeterli olmaktadr. Meclis stnlne
dayal bir tek-parti rejimi bylelikle merulatrlmakta ve
bu rejimin demokrasi olduu da ifade edilmektedir. 59
Kemalist milliyetilik ve halklk ilkesinin meruluk kazandrma grevini stlendii byle bir siyasal rejim iinde
halkn siyasal hayata ve ynetime katlmas karsndaki tutumu nedir? Sorunun yantn millet ve halk kavramlar
arasndaki farkllkta grmek mmkndr. Halk kavram,
snfsal bir temele dayanmad durumlarda, belirli bir zaman
ve mekan boyutu iinde fiilen yaamakta olan bir insan kitlesini ifade eder. Buna karlk millet, dil, tarih, kltr birlii
fikri zerine kurulmu olan ve tm zamanlar iin geerli (yani
ayn birliin yeleri olmak kaydyla, yaam, yaayan ve
yaayacak herkesi kapsayan) soyut bir kavramdr.60 Kemalist
ideolojide "halkn kendi mukadderatna bizzat ve bilfiil sahip
58 A.g.e.,
s.9-10.
59 Trkiye Cumhuriyeti'nde tek parti ynetiminin snrl bir oulculua yer verdii ve
Kemalist ideolojinin hibir gesinin 'lek-parti sisteminin kalc bir hakhlatrmasn
salamad" yarglarn (zbudun, "The Nature of the Kemalist Political Regime",
s.95-96 ve 91) burada anmsatmak gerekmektedir.
60
Bkz. Hugh Seton-Watson, Nations and States, An Enquiry into the Origins of Nations
andthe Politics of Nationalism, (Londra: Methuen, 1977), s.1-13; Margaret Conovan,
Populism, (Londra: Junction Books), 1981, s.294-29S.
158
olmas"
ilkesinin yerini soyut millet kavramnn almas, bu

soyut varln iradesinin, tqplumdaki en stn g olarak
devlette somutlamasn; devletin ise, fiilen TBMM'nde te
kiladanm olmasn; TBMM'ndeki fiili durum ise Meclis'in
CHP elinde olmasn; CHP'nin de fiilen bata M. Kemal Atatrk
olmak zere partinin ynetici kadrolarnngdmnde olmasn ifade etmektedir. Dolaysyla, Kemalist ideoloji iinde
milli devletin ana zellii millet-devlet-parti zdeliiyle
zetlenebilmektedir. Bu z;deliin anlam, halk iin neyin
iyi olduunu bilenlerin, halka ramen bu iyilii gerekle
tirebilecekleri bir siyasal mekanizma kurduklandr.61
Kemalist milliyetilik anlaynn ierdii milli devlet gesi
asndan, milli devletin demokratiklii sorunundan ayr
olarak ve belki de demokratiklikten daha da nemli olarak
zerinde durulan konu milli birlik ve btnln, huzur ve
.gvenin ve bylece de bamszln korunmasdr.62 Milli
devletin bamszln ve btnln koruma dncesi,
bir yandan, doal olarak, ieriden ve dardan gelebilecek
iddet ve zora dayanan eylemiere ynelik olurken, dier
yandan da fikir hareketlerine ynelmitir. Bir adan "Trk
itimal heyetinin hususi seeiyelerinin korunmas" dn
cesinin bir uzants olarak grlebilecek olan bu yneli
bakmndan Recep Peker'in u szleri ilgi ekicidir:
"Corafya bakmridan Trkiye dnya iinde yle bir vaziyettedir ki imdiden, cenubtan, doudan, Batdan her taraftan,
her eit rzgarlar bizim zerimizden geer. Yurdumuz iin
corafi bakmdan bu her cereyana maruz kal hali, fikir; politika
61
E. K. Trimberger, kitle katlmn ve seferberfiini iemeyen bu mekanizmann Japonya

ve Trkiye'deki tepeden devrimin zellii olduunu belirtmektedir: Revolution From
Above.
62
Binnaz Sayan, "Mustafa Kemal'in nderliindeki milliyeti hareket"in amalarn, "1.

( .) ~lusal devl_ete ve ulusal devletin amalarna meruiyet salayacak bir ideolojinin
~en~senmes, 2. (: .. ) toplumdaki bireylerin ve etnik, dinsel ya da baka gruplarn
uzernde devletotorttesinin salanmas, 3. (. )kitleleri mobilize etmek amacyla ulusal
bilincin yaratlmasM olarak zetlemektedir. ("Dinin Denetim ilevi", s.175 a.b..).
159
propagandalar bakmndan da ayndr. Anarist,
marksist, faist,
hilttfetilik ve beynelmilelcilik propagandalar ve buna benzer
propagandalar hep Stmzden geer. Btn bunlar karsnda
Trkiye ancak sk bir ulusculuk imanna sanlm olmaktadr
ki, biri tekini besiiyen cereyanlara kar kendini koruyabilsin.
Bu cereyanlar karsnda Trkiye halkn korumak iin imdiye
kadar Parti'nin ana vasflarndan biri olarak saylan ulusculuk
kilidi ile Trkiye'nin kapsn smsk kapamak iin bu vasf da
devlete malolacaktr. "63
Peker'in bu szleri, bir ynyle Kemalizm'in temel ilkelerinin aklanmasnda ska bavurulan "biz bize benzeriz"
fikrinin t~melindeki kaygy y;anstmakta, dier ynyle de
milli devlet rgtlenmesi iinde demokrasi sorusuna nasl
yaklaldnn anahtarn vermektedir.
Dnemin Istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Devletler
Umumi Hukuku Doentlerinden Dr. Orhan Arsal'n Devletin
Tarifi baln tayan konferansnn son paragraf da, bu
balamda, devlet-millet zdelii yolundaki Kemalist anlay
gayet ilgin bir biimde aklamaktadr: "Demek oluyor ki bugn
milleti devlete zt bir mejhum gibi ne snnek bilhassa biz Trkler
iin yanltr. Trk dehdsnn, iinden yetitirdii, Trk dehasn
cisimlendiren bir Trk ocuu bugn milletin bandadr. Bizde
frka yoktur,frka ayrlk, parti, para ifade eder. Devlet denen
seldhiyetler btnln u veya bu vasta ile ele geirmek ve
devlet iktidarn dier gruplar aleyhinde istismar etmek bahis
mev.zuu deildir. Bugn kendisine 'Cumhuriyet Halk Partisi'
yerine pek gzel 'Cumhuriyet Halk Taazzuvu' denebilecek olan
teekkl, milletin kendi mukadderatn bizZat idare edebilmek
iin kendine rehber setii yurddalarnn toplantsndan ibarettir,
ve elbette ki rehberierin de bir rehberi vardr, ve o da en byk
Trk, Atatrk'tr, ve bu aadan yukanya doru, milletten devlet
reisine mlteveccih taazzuv teselsl devlet tezile millet antitezinin

Trklk sentezi halinde tahakkukundan ibarettir. O halde Trk
inkldb ideolojisine gre devleti u ksa cmle ile tarif mmkndar. 'Devlet, Atas etrafnda toplanan millettir."63a
C.
Halklk
ve Laiklik
Trkiye Cumhuriyeti tarihini inceleyen pekok yazar,

laikliin, Kemalizm'e temel zelliklerini veren ve yeni T(irkiye'nin toplumsal:.siyasal temellerini belirleyen en nemli
ilke olduu yargsn paylamaktadr. 64 Laikliin bu temel
nemi, ilkenin kapsamndan ileri gelmektedir. Genel olarak
laiklik ilkesinin ifadetendirili ve uygulan biimine bakarak,
ilkenin kapsamn iki nokta etrafnda belirginletirmek
mmkndr: Laiklik, her eyden nce, Cumhuriyet rejiminin
ve bu rejim iindeki siyasal iktidarn konum ve eylemlerinin
meruluk zeminini oluturmaktadr. Bu adan gl bir
siyasal boyutu bulunan laiklik, ayn zamanda ve en az siyasal
yn kadar nemli olan kltrel bir ierik de tamaktadr.
Trk toplumunda genel kabulgren dinsel nitelikli deerler
sistemini deitirmek anlamnda bir ''fikri inklap"tan szetmek, laiklik ilkesiyle anlam kazanmaktadr.6 5
1. Laiklik ve Cumhuriyet
Kemalist laiklik anlay, ilk ifade edilmeye baland tarihten itibaren hep din ve devlet ilerinin birbirinden ayr
tutulm..'l.s, dinin siyasete <3.let edilmemesi zerinde durmutur.
Bu vurgulamann, ileride deinilecek ok nemli kltrel
sonular yannda, zellikle M. Kemal Atatrk ve evresi
63a Dr. Orhan Arsal, Devletin Tarifi, CHP Yay., Konferanslar, Seri: 1. Kitap: 22, Ankara
Halkevi, 19.5.1938, s.32. {Bu konferans metnini grmemisalayan Esat Z' e burada
teekkr ederim L. K.).
64 rnein zer Ozankaya, Atatrk ve Laiklik, muhtelif yerler.

65
63 CHP OOrdncil Byk Kurultayi G6rmeleri Tutalgas1, s.45.
160
Kar. Afet inan, Atatork Hakkmda Hiitralarve Belgeler, {Ankara: TOrkiye i Bankas
Kltr Yay., 2. bask, 1968), s.291 vd.
161
asndan byk bir siyasal anlam da bulunmaktayd.
Kemalizm, yaratmak istedii yeni toplumsal rgtlenmenin

temelini "millet"e dayandntak ve milleti de dinsel olmayan
gelerle belirlenen bir kavram olarak ele almak eilimin
deydi. 66 Bylelikle devletin millet tarafndan oluturulduu
kabul edilirken, millet kavramna kazandrlan yeni ierik
sonucu devlet ile dini ayrnak.da, Kemalistler iin, mmkn
olabilmekteydi. Kemalist milliyetilik ilkesi ile laikliin
birbirlerini pekitiren bir biimde bylece formle edilmeleri,
aslnda, bir dier adan, bata M. Kemal Atatrk olmak zere
Kemalist kadronun arzularlklar toplumsal deiiklikleri
gerekletirmek iin gereksindikleri siyasal iktidar asndan
da deerlendirilmelidir.
Kurtulu Sava gnlerinde Byk Millet Meclisi iinde
oluan ve nceleri aka teM.ffuz edilmernekle birlikte gitgide
daha da belirginleen siyasal rejim sorunu zerinde,67 birinci
ve ikinci gruplar arasndaki farkllama, laikliin Kemalistler
iin ne denli nemli olduunu ortaya koyabilecek niteliktedir.
9 9-1946 yllar arasnda Trkiye'de muhalefetin geliimini
konu alan incelemesinde bir yabanc aratrmac, l. Dnya
Sava sonrasnda, "biri laik kaytlamalarla ve corafi snrlada
bal olmayan heybetli ve yaygn bir etkiyi kullanan, dieri
ise taleplerinde olduka snrl ve oluum halindeki gcn,
ncelikle nderlerinin askeri mcadele ve o mcadele iindeki
olaylara kar duyarllkla zdelemesinden alan" iki uzlamaz
gcn ortaya ktn belirtmektedir.
"Dolaysyla, karlannn bir yanda dinsel ve hanedanlk la
ilgili dUncelere, dier yanda ise ulusal birlemenin etkin gc
66
Kar. Genelkurmay Bakanh) (haz.), Atatrkolak (Birinci Kitap) Atatrkan Gr

ve Direktifleri, (istanbul Milli Eitim Basmevi, 1984), s.4690'da yeralan Atatrk'ten
alntlar. (Bu derlernede bir sayfa orijinal, di)er sayfa ise sadeletiriimi metinleri
iermektedir.)
67 Bu konuda bkz. mr Sezgin, Trk Kurtulu Savar ve Siyasal Rejim Sonnu, (Ankara:
Birey ve Toplum Yay., 19B4).
162
olarak yeni milliyetiliin gelimesine skca bal olmas yUZiinden, iki ndeY kiiliin- Istanbul'da sultan- halife ve Anhara'da
Mustafa Kemal- konumlan ilk bakta grandugnden daha uzak
ve daha uzlamazd. "68
M. Kemal Paa'nn amalannn yalnzca askeri zaferle snrl
olmad, bu saya sonrasnda toplumda istedii dnmleri
gerekletirmek iin iktidan kendi elinde tutma isteinde
olduu gereini bu uzlamazhkla birletirerek, laikliin
siyasal ieriini kavramak mmkndr.69
Kurtulu Sava'nn gelimeleri, M. Kemal Paa'ya, halife-sultan'n varln s.rd.rdtl Qir d;ende ik~idar ans
vermemektedir. Dolaysyla, Kurtul"f:l S,ava iinde slam
esaslarna uygunluunun da vurgulannasyla benin1.Senmesi
kolaylatrlm olan Tekilat Esasiye kanunundaki ;.halk
hkmeti" sisteminin,70 aslnda zaten Cumhuriyet olduunu
belirterek yeni bir rejime gemek, M. Kemal ve evresinin
gereksindii iktidan salayacak uygun bir ~m niteliin
dedir.
Dinsel olmayan gelerle tanmlanm bir millet kavram
ile temeltendirilen milli hakimiyet dncesi ve din ile devlet
ilerinin ayrlmas olarak belirlenen bir laiklik ilkesi olmakszn, Cumhuriyet' e gemenin hemen hemen olanaksz
68 A. A. Cruickshank, The Growth of Opposition in Turkish Politics, 19191946, (Oxford:
St. Antony's College, yaymlanmam doktora tezi, 1963-1964), s.13.
69
Bilindii gibi, Birinci Byk MRiet Meclisi, varlk nedenini bamszlk savana balamt
ve millet ve saltanat yabanc boyunduruundan kurtaniinea grevini tamamlam
olacakt. Zellikle istanbul' da, ll, Merutiyet politikaclar arasnda M. Kemal Paa'nn
kazand baanlan salt askeri alanda bal tutmak ve M. Kemal ve evresine "siyaset"'i
yaktrmama eilimieli bulunuyordu. Bir rnek iin Ltfi Fikri Bey'in Merutiyet ve
Cumhuriyet (1339) adl risalesine baklabilir. Keza, Halide Edip Advar da, TrkOn
Atele imtihan/nda, M. Kemal Paa'ya "lzmir'i aldktan sonra artk biraz dinlenirsiniz
Paam. ok yoruldunuz" dediini yazmaktadr. Paa'nn cevab ise kendisinin zorlu
bir i siyaset mcadelesine balama kararnda otdu)unu yanstmaktadr. (istanbul:
Atlas K., 8. bask, 1935, s.227).
70 Bu konuda Gizli Gelse Zabtlan'n da incelemi olan mr Sezgin'in TOrk Kurtulu

Savas adl almasnda, zellikle s.3-52'ye baklmaldr.
163
olduunu,
Cumhuriyet olmadan da M. Kemal Paa'nn iktidarda olamayacan vurgulayarak, laiklik ilkesinin siyasal
iktidar mcadelesi asndan anlamn bylece ortaya koyduktan sonra, bu ilkede ifade edilen dln ve devlet ilerinin
ayrlmasnn nasl aklandn ele almak gerekmektedir.
M. Kemal Paa'nn 1923'te yapm olduu bir konuma,
bu bakmdan olduka aydnlatcdr:
"(. .. ) 'B)tn mstebit h-akmdarlar hep dini alet edindiler;
ihtiras ve istibdatlarn tervi iin hep snf ulemaya mracaat
eylediler. Hakiki ulema, dini btii.n alimler hibir vakit bu
mU.sebit taeidariara inkiyad etmediler. Onlarn emirlerini
dinlemediler, tehditlerinden korkmadlar. (..J Fakat hakikat
halde alim olmamakla beraber, snf o kisvede bulunduklar iin
alim sanlan, menfaatine dkn haris ve imansz birtakm
hocalar da vard. Hkmdarlar ite bunlar ele aldlar ve ite
bunlar muvafk dindir diye fetvalar verdiler. (. ..)Artk bu milletin
ne byle hkmdarlar, ne y'le alimler grrnee tahamml ve
imkan yoktur. Artk kimse yle hoca kyafetli sahte alimierin
tezyirine ehemmiyet verecek deildir. En Cahil olanlar bile o gibi
adamlarn mahiyetini pek ala anlamaktadr. Fakat bu hususta
tam bir emniyet sahibi olmaklmz iin bu intibah, bu teyakkuz:u, onlara kar, bu nefreti, halas hakiki anna kadar btn
kuvvetiyle hatta mtezayit bir azimle muhafaza ve idame etmeliyiz. Eer onlara kar benim ahsmdan bir ey anlamak
isterseniz, derim ki, ben ahsen onlarn dmanym. Onlarn
menfi islihametle atacaklar bir hatve, yalnz benim ahsi
imanma deil, yalnz benim gayeme deil, o adm benim milletimin hayatiyle alakadar, o adm milletimin hayatna kar
bir kasd, o adm milletimin kalbine havale edilmi zehirli bir
hanerdir. Benim ve benimle hemfikir arkadalarmn yapaca
ey mutlaka ve mutlaka o adm atan tepelernekti r.
phe yok ki, arkadalar, millet birok fedakarlk birok kan
bahasna, en nihayet elde ettii umdei hayatiyesine kimseyi
164
tecc:~vz
ettinneyecektir. Bugnk hkUmetin, meclisin, kanunlann, Tekilat Esasiyenin mahiyet ve hikmeti hep bundan
ibarettir.
Sizlere bunun da fevkinde bir sz S_Yliyeyim Farz muhal eer
bunu temin edecek kanunlar olmasa, bunu temin edecek meclis
olmasa, yle menfi adm atanlar karsnda ekiise ve ben kendi
bama kalsam, yine tepeler ve yine ldrrm. "71
Bu szlerden de anlalaca gibi, Kemalizm'in laiklik anlay dinin kiisel kar ve siyasal amalar iin kullanlmasna
kar kmaktadr. Kemalist ilkelerin henz sistemletiril
medii bir tarihte, l927'de CHF Nizamnamesi'nin 3. maddesinde laiklik yle ifade edilmitir:
"Frka; itikadat ve vicdaniyat siyasetten ve siyasetin mtenevvi
ihtilalatndan kurtararak milletin, siyasi, itimat, iktisadi bilcmle kavanin, tekilat ve ihtiyacatn msbet ve tecrbevi ilim
ve fenlerin muasr medeniyete bah ve temin ettii esas ve ekale
tevfikan tahakkuk ettirmei, yani devlet ve millet ilerinde din
ile dnyay tamamen birbirinden aynnay en mhim essalarndan addeyler.''72
1927 Nizamnamesi'nde, laiklik szc kullanlmakszn
yer verilen bu ifade, CHP'nin sonras programlannda da, ok
byk deiikliklere uramamtr. 73 imdi, buradaki ifadede,
ilk bakta laiklie "milli hakimiyet" ve vicdan hrriyeti
asndan yaklald sylenebilir. Din, milli devletin deil,
"ehas devleti"nin temelini oluturmaktadr. Dolaysyla dini
devletten ayrmak milli devleti kurmann ilk ve zorunlu adm
olmaktadr. Bylelikle dinin yalnzca bireysel inan alanyla
snrl olaca dnlmektedir.
Yeni rejimin temellerinden biri olan laiklik, bylece, vicdan
71
Sylevve Demeler ll,
s.146147.
72 C.H.F. 1927 Nizamnamesfnin metni iin bkz. T unay, Tek-Parti, s.

73 Kar. yukanda s.157-158.
136.
165
zgrl:nn,
dil, din, rk ve snf ayrm yaplmakszn

herkesin kanun nnde eitliinin ve bu erevede ulusal
egemenliin gvencesi olarak sunulmaktadr. Burada,
slamiyet'in zelliine balanan bir paradoks ortaya k
maktadr.74
Dini, devlet ilerinden ayr ve bireyin vicdanyla ilgili bir

inan sistemi olarak grmek ve gstermek sorUnu zmenektedir. nk slamiyet din ve dnyann, din ve devletin
birlikteliine, iie gemi olmasna dayanmaktadr. Dolaysyla Islam dininin egemen olduu bir toplumda laiklik
ilkesinin gerekletirilmesi iin, nce dinin devlet tarafndan
denetim altna alnmas, sonra da din ve devletin birliktelii
inancnn, bireysel dzeyde deitirilmesi gerekmektedir.
Nitekim, gerek 1927 Nizamnamesi'nde ve gerek daha sonraki
parti programlarnda sz edilen yeni rgtlenmenin esas
"msbet ve tecrbevi ilim" olurken, bu esasn uygulama
alannn siyasetin yannda, sosyal ve iktisadi alanlar da
kapsad grlmektedir.
Ksacas, Kemalist laiklik ilkesi, din ve devletin ayrlmasna
deil, dinin devlet tarafndan denetlenmesine ve "fikri inklaba" ynelrnitir.
2. Laiklik ve
"Fiknlnklap"
Cumhuriyet'in yerletirilip salamlatrlmas iin zorunlu

olarak dinin devlet tarafndan denetim altnda bulundurulmas ynnde gerekletirilenler, bu yeniliklerintoplum
tarafndan benimsenmesini salamak amacyla, toplumsal
74 Laiklik konusunu ele ajan birok yazar, Hristiyanlk'la lsl&miyet arasmda din-dnya
ilikilerini dzenleyi bakmndan onemli bir fark buluncuunu; Hristiyanln, znde,
"Kayzer'in hakkn Kayzer'e, Tann'mn haklan Tann'ya veriniz" zdeyiiyle ifade edildii
gibi, din ile dnyann ayrlmasna izin verici niteliine karlk istmiyet'in din ve dQnya
ilerini birlikte dzenleyen bir inan sistemi olduunu vurgulamaktadrlar. Bkz. Niyazi
Berkes, "laikliin Tarihsel Kaynaldanw, Teokrasive Laiklik, (Istanbul: Adam Yay., 1984),
s.24-44 Kar. etin zek, Devlet ve Din, (istanbul; Ada Yay., t.y.), s.t3-65 ve
233-338.
166
deer
sistemini deitirmeyi hedefleyen giriimler le hemen

hemen e zamanl olarak ortaya kmtr. Bireyin toplumsallama srecinde edinecei deerleri, bu srece devletin
aktif mdahalesini salayarak biimlendirme istegi, bu
bakmdan Kemalist laiklik politikasnn ayrdedici zelliidir.75
Bu adan bakldnda, Kemalist laiklik politikasnn,

"fertleri mtefekkir klmak", bo inanlan yoketmek ve yeni
toplumun temeli olarak dnlen "msbet ve tecrbevl ilim"
anlayn geerli klmak ncllerine dayandnld grl-.
mektedir.
Sz edilen ncilere dayal bir laiklik politikas, her eyden
nce egitim alannda kendisini gstermitir. Tevhid-i Tedrisat,
eitimin adalamas oldugu kadar, ayn zamanda tm
eitim kurumlarnn devlet eline (veya, en azndan, devlet
denetimine) gemesi anlamna gelmitir. Bundan sonra artk,
din eitimi de, gerektiinde devlet tarafndan verilecektir.
Bu nokta, M. Kemal Paa'nn 31 Ocak 1923 tarihli bir konumasnda olduka ak bir biimde ortaya konulmutur.
zmir'de halkla sohbet ederken, medreselerle ilgili bir soru
zerine M. Kemal Paa'nn cevab yledir:
"Bizim dinimiz en makUl ve en tabii bir dindir. Ve ancak
bundan dolaydr hi son din olmutur. Birdinin tabii olmas iin
akla, fenne, ilme ve manta tetabuh etmesi lazmdr. Bizim
dinimiz bunlara tamamen mutabhtr. Islam hayat itimaiyesind6 hi himsenin bir snf mahsus halinde muhafazai
mevcudiyete hakk yoktur. Kendilerinde byle bir hak grenler
ahkam diniyeye muvafk harekette bulunmu olmazlar. Bizde
ruhhanlk yoktur, hepimiz mUsaviyiz ve dinimizin ahkamm
matesaviyen renmiye mecburnz. Her fert dinini, diyanetini,
imann renmek iin bir yere muhtatr. Oras da meh75
Berkes, bu durumun lsliimiyet'in zellii)inden kaynakland kansndadr: a.g.y., s.25.
167
teptir."'76
Bu konumadan da anlalaca gibi, Kemalist laiklik ilkesinin hedefledii deerler dnm, dorudan doruya
dinin kendisine deil, din ad altmda aktanlan bo inanlara
ynelmi olmaktadr. "Mektep"te verilecek olan eitim, akla,
bilime uygun bir "tabii din" eitimi olacak ve bu yolla bo
inanlar ortadan kaldrlacaktr.
~ikliin eitim yoluyla hedefledii de;erler dnm,
M. Kemal Pa.a ve evresinin "msbet ve tecrbevl ilim" ad
altnda ifade edilen pozitivist anlaylan baknundan olduka
ilgin bir zellik gstermektedir. Pozitivizmin Jn Trk
dncesine ve oradan da Kemalizm\! Comteu biimiyle
yansdn kabul edersek, Kemalist laiklik anlay ve uygulamasnn, eski lslam inancnn yerine yeni bir inan sistemi
(bir yeni "din") yerletirmek istediini kabul etmek gerekmektedir. Auguste Comte'un " Hal Yasas" uyannca teolojik-metafizik-pozitif evrelere blnm bir insanlk tarihi
szkonusu olup, her evre bir inan ve rgtlenme sistemince
belirlenmektedir. Pozitif evrede egeme-n inan sistemi "bilim" dir. Daha doru bir syleyile, pozitif evrede bir "bilim
iman"nm geerli olmas szkonusudur.77 Kemalizm'in
a:dalk anlay da temelde "hayatta en hakiki mrit ilimdir"
dsturuna dayandnlm; laiklik de, bu erevede, lslamt inan
sisreminin yerine bilimsel inan ve rgtlenme sisteminin
geirilmesi anlamn kazanmtr.
Bu adan, harf inklab da nemli bir zellik gstermektedir.
Dinsel ieri:inden anndnlm bir millet kavramyla halka yeni
bir kimlik sunmak; ahlakda dinden farkllatrarak yeni davran
kalplan belirlemek ve nihayet bu ikisini de ieren yeni bir
"ha.kikat dzeni" ni, siyasal, iktisadi ve sosyal alanlarda "msbet

ve tecrbevl ilim" esasn hakim klmak olarak beliren Kemalist
laiklik, tm bu yeniliklerlu pekitirilmesi asndan harf inklabna da ynelmitir. Latin harflerinin kabul edilmesindeki
gerekeler arasnda ifade edilmemi olmakla birlikte,78 harf
inkla.bmn, B. Sayan'nn da belirttii gibi, Kemalizm'in Trk
toplumuna kazandrmak istedii yeni kimliin yerlemesi a
sndan~"unutkan bir toplum" yaraunak anlannnda kolaylaonc
bir ge olarak dniiidn de sylemek gerekmektedir.19
Btn bu zellikleri dikkate alndnda laiklik ilkesi ile
halklk arasndaki ilikilerin, zellikle Kemalizm'in olu
masndan sonra birer atma ilikisi olduunu sylemek
gerekmektedir. Halkn byk bir ounluunca benimsenmi
olan dinsel ierikli deerler sistemi, ncelikle siyasal iktidar
bakmndan, sonra da' arzulanan toplumsal yenilikterin
gerekletirilmesi asndan Kemalistler'in en etkili ideolojik
rakibi olmutur. 00 Dolaysyla Kemalizm, kltrel ve iktisadt
program erevesinde halkn duygu ve dn biimleriyle
atm tr. Bu atmann almas ise, inkhiplk ilkesiyle
76 Sl:iyfev ve Demeler JJ, s.SSJ (a.b..).
eo Bkz. erif Mardin, "ld&ology and religion in tte Turkish Revolution rntemationai.Jovmal
o!Middle Easrstudies, Cilt: . 1971.$.197-211.
77 Bto:: Stanislav Ardresk\ (der.), The Essential Comte, {Londra: Croom Helm. 1974),
s.20 vd. Auguste Cornte'un Pozitif Felsfe Dersleri"nden denemni. bu yaptn yannda,
bkz. Antlony Giddens, 'Positilfism and lt$ Critics'. T. B. Boltomare ve Robert Nisbet
(der.), A History al Sodological Anafysis, (londra: Heinernan n, 1979). s.238249.
168
j
j
j
j
j
gerekletirilmek istenmitir.
D.
Halklk
ve lnk1aplk
Kemalizm'in alt ilkesinden sonuncusunu oluturan inklaplk (devrimcilik), bizzat M. Kemal Atatrk tarafndan,
farkl zamanlarda, farkl biimlerde tanmlanmtr. 81 ln-
78 latin tarterinin kabul edilmeSinde ortaya konulan gerekeler, Arap ta!fleirin TOrke'nir
lonetiine uygun olmamas, do!aysyta zor(enUen bir yaz dili ortaya kmas ve
ou nedenle de okur-yararlk orannn dUk kalmas olarak zetlenebilir.
79
Binnaz Sayan, "Tlirkiye'de Dirin Denetim itevteri'", a.g.y., s.H6.
H.
1}1
Bu tanmlar iin bkz:. Genell<urmay Bakanl (haz.), AtaWrkOik (Bfrinci Kitap),

s.112-119, Ar \nan (der.), Oncelef"iyJeAtatrk, s.8788 ve U !kar KocatOrk (haz.),
Atatrk'n Fikir ve Diince/eri, s.71$3.
169
j
J
klaplk
ilkesine yklenen farkl anlamlar, u nokta

etrafnda ortaya koyarak, Kemalist inklaphn ieriini
belirlemek mmkndr.
. Kemalist inklaplk ilkesi, her eyden nce kavramsal
dzeyde ortaya konulmaktadr. Bu anlamda inklapln
ilerleme fikri ile ilikilendirildii ve evrimsel gelimeye kart
bir biimde tanmlanmaya alld grlmektedir. Yaplacak
ilerin okluu ve zamann azlg, Trk toplumuna getirilmesi
istenilen yenilikterin hzla gerekletirmesini zorunlu kl
dndan, ilerleme evrimci deil, devrimci (inklap) olmak
zorundadr.
Isnail
Habib Sevk, 892 Eyll'yle 923 Nisan' arasnda

Gazi'nin Millet Meclisi'ndeki siyaset odasndaki konuma
lardan birinde, "Trkiye'yi tedrici mi ilerletmeli, ani olarak
m" sorusunu ortaya atarak yle dediini aktaryor:
"Iki sistem var, (. .. ),biri malUm, byk Fransz ihtilalindeki
tarz: Rejimler deiecek, ihtilaliere kar mukabil ihtilaller
yaplacak. Sa solu tepeler, sol sa sprrken bir de baklacak
ki bir buuk asrlk zaman gemi. (. .. ) Bu milletin damarlannda
o kadar kan ve nnde o kadar geni zaman var m?" 62
935 tarihli Byk Kurultay'da konuan Recep Peker de,
inklaplk ilkesini benzer bir biimde aklamaktadr:
"Her eyimiz tamdr, dzenimiz yolundadr der ve Devletin
tekaml usul ile ileri gitmesini muvafk bulacak olursak, ileri
gitmek iin btn mklleri yenmek hususunda da bu surette
hareket edersek, yalnz ileriyi deil, imdiye kadar elde ettiimiz
btn inklap neticelerini de tehlikeye drm oluruz. Bu
anlay devrim fikrinin anas olan kutsal heyecan sndrr. Bu
asrlann biriktirdii hakmu fikirlerden mlhem karanlk yollara
dnmekten ve dnyann bugnk ilerleyii hzna ayak uydunna
brakarak dirilik ve adamlk savanda yzgeri etmekten baka
82
ismail Habib Sevk, Atatrk iin, (Ankara; Kltr Bakanl Yay., 1981), s.67 (inkl&plar
ve O" balkl yazdan).
170
bir ey deildir." 83
Burada zerinde durulmas gereken nokta, genel olarak
pozitivist felsefenin temel zelilgi olan dzen iinde ilerleme
fikriyle, Kemalist inklaphk ilkesinin nasl badat:dr.
Afet lnan'm Atatrk'ten aynen aktard:n belirttii bir dier
inklap tanrnma bakarak soruyu cevapland1rmak mmkndr.
"1) lnklap mevcut messeseleri zorla degitinnek demektir.

2) Trk milletini son asrlarda geri brakm olan messeseleri
ykarak yerlerine, milletin en yksek medeni icaplara gre
ilerlemesini temin edecek yeni messeseleri koymu olmaktr. "84
930'larda, Kemalizm'in alt ilkesi formle edilirken inklaplk ilkesinin tanml:innda, nce o ana dek yaplan
atlmlarn "korunmas", sonra da 930'lara dek gerekle
tirilen inklaplarn gereklerinin yerine getirilmesi iin aba
gsterilmesi vurgulanmt. Bunlardan ilki mevcut messeselerin deitirildiini, ikincisi ise bu deitirmenin salad
"yeni dzen" iinde muasr medeniyet seviyesinin dier
gereklerinin yerine getirileceini ifade etmektedir. Dolaysyla,
Kemalizm'in inklaphk ilkesi, topluma yn vermek iin gerek
duyulan siyasal mekanizmann ele geirilip yeniden dzenlenmesi anlammda "ani deiim" yanls, bu deiim gerekletikten sonra ise "dzen iinde ilerleme"cidir. 85
83
CHP Drdnc Byk Kurultay
G6rflmeleri Tutalgas,
s.46.
84 Afeti nan, Atatrk Hakknda Hftrafar ve Belgeler, s.259.

85 M. Kemal AtatOrk'n Sylevve Demaieri ile 1930'Iann Kemalist literatrO tarand!;jnda,
benimsenen deer yarglannn bamda ~gl bir ulusal devlei'', bu devletin temelini
oluturan m"lli birfk ve btnlk ve byleb'rbtniUk inde gerekleecek olan "ktisadi
kalknma ve botn bu deerlerin topyekn ifadesi olan "muasr medeniyet seviyesi~nin
yerald!;l aka grlmektedir. Bu adan, Kemalizm, Aydnlanma felsefesinin ilerleme
anlayna, bu anlaynA. Comte pozitivizmindeki "dzenci"versiyonu bakmndan
baldr. Kar. Macit Gkberk, "Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk", ada
Dncenin fmda Atatrk, s.281-333.
171
2. Kemalist inklaphn nemli bir boyutu olan siyasal

iktidan ele geirme konusunda ve inklaplarn gerekleti
rilmeSinde halka ya da, bir dier deyile, genel bir "consensus"
arayna bavurulmasnn dnlp dnlmedii konusunda da baz dikkat ekici noktalar bulunmaktadr. M.
Kemal Paa Karlsbad'daki gnleri srasnda, 6 Temmuz 1918
tarihindeki bir akam yemeinde, sohbet srasnda, Banl yaam
biiminin bizde "teesssnn ne kadar mkl" olduunun
sylenmesine,
"(. . .) (B)en her vakit sylerim, burada da bu vesile ile arzedeyim, benim elime byk seliihiyet ve kudret geerse, ben hayat- itimdiyemizde arzu edilen inklab bir anda bir 'Coup' ile
tatbik edeceimi zannederim. Zira, ben, bazlar gibi ejkar-
ava.m, ejkar- ulemay yava yava benim tasavvuratm derecesinde tasavvur ve tefekkar etmee altrmak suretiyle bu iin
yaplacan kabul etmiyor ve boyle harekete kar ruhum isyan
ediyor. Neden, ben, bu kadar senelik tahsil-i a.lr grdkten, hayat- medeniye ve ictimaiyeyi tetkik ve h.rriyeti tezevvuk iin
saf- hayat ve ev kat ettikten sonra, avin1; mertebesine i neyim.
Onlar kendi mertebeme karaym, ben onlar gibi deil, onlar
benim gibi olsunlar"86 karln vermitir.
1918'de sylenilen bu szler, aka, M. Kemal Paa'nn,
tm toplumsal ilikiler alannda getirmek istedii yenilikler
bakmndan siyasal iktidan ele geirmek istediini gsterir
niteliktedir. Bu adan siyasal iktidar, M. Kemal Paa'nn inklaplnda bir ara niteliini tamakta ve siyasal iktidar
eline almas iin de bir siyasal inklap zorunlu olmaktadr.
Ancak, burada kullanlan "Coup" szne dayanarak, M. Kemal
Paa'nn siyasal iktidan gerektiinde zorla da ele geirmek
isteyebileceini sylemek mmkn mdr? Bir dier deyile,
M. Kemal Paa'nn inklapl, ne lde zora, ne lde
86 A. Aletinan, M. Kemal AtatOrk'n Karsbad
Yay., 1983), s.43.
172
H~tralar,
{Ankara: Tilrl< Tarih Kurumu
"consensus" arayna dayanmaktadr? M. Kemal Paa'nn

hep vurgulanan gerekilii ve pragmatizmi dikkate alnrsa,
iktidara gelebilmek iin, farkl zaman ve koullarda farkl
biimlerde davranlacan sylemek gerekmektedir. Bu
bakmdan, zellikle Kurtulu Sava iinde M. Kemal Paa'nn
Meclis temelinde belirli bir "consensus" araynda olduu
sylenebilir. Ancak uras da bir gerektir ki, uzlama ve
anlamaya dayanmaya alt dnemlerde bile M. Kemal
Paa'nn bu abalannn bir snr vardr: tasarlad yenilikleri
gerekletirebilme olanaklannn elde edilmeleri. Uzlama
ve anlamann bu olanaklan kendisine salamayaca grndnde, siyasal inklaplm aka ortaya koymaktadr.
Bunu, stanbul gazetecileriyle zmit'te yapt 16/17 Kanunusan 1339 (1923) mlakatnda grmek mmkndr:
"Efendiler! biz hakiki bir inklap yaptk ve inkl.bmzda
devam ediyoruz. Biliyorsunuz ki, memleketin birok yerleri
bilerek veya bilmeyerek isyan etti. Asiler- (i) tedibe mecbur olduk.
imdiye kadar yaptklanmz ancak ondan sonra teesss edebilmitir. Ve biliyorsunuz ki, Fransa inkl.b- kebiri hemen 100
sene devam etmitir. 3 senede esasl bir inklabn ham bulacan
kabul etmek hata olur. Belki zaman zaman yleveya byle bir
eyler olacaktr! Kanaatimizi sabit Umid-i muvaffakiyeti hakim
bulundunnak sayesinde galebe bizimdir. Fakat hocalan memnun
edeyim, Alem-i Islam memnun edeyim, hepsini memnun edeyim
dersek mitmkndr. Hepsi memnun olur, ama biz maksadmzdan
dUr kalm oluruz. Idare-i maslahatlar esasl inklab yapamaz.
( .. .)
Efendim, Halk Frkas dediimiz zaman bunun bir medlal.

olmak lazmdr. Yoksa cihanda medlUI-i hakikisi olmayan bir
ey yaptmz zaman hibir ey yapmyoruz demektir. Bu
memleketi u istikamete sevkeden bir ey yaptmz ifade etmeliyiz! Bir de daima muteber ve mevzuubahs olan ekseriyettir:
Bu milletin ekseriyeti bizimle beraberse, frka deyiniz, ne
173
derseniz deyiniz, yrmek mmkndr. Ekseriyet beraber

deilse grup deyiniz, heyet deyiniz buna istinaden inkla.bta
muvaffakiyet mmkn olamaz.
Suphi Nuri Bey - O zaman ne yapmak lazm? Gazi Paa O zaman inklabn te'mini iin tarihin gsterdii vasrtaya
mracaat edeceiz! Suphi Nuri Bey -KanUnda bir sarahat
yok.
Gazi Paa -nkM.bn kanUnun (Kanunu olacak L.K.) mevcut
kavaninin fevkindedir. Bizi ldtlrmedike ve bizim kajalanmzdaki cereyan bomadka, baladmz inklab- teceddtkdYane biran bile durmayacaktr. Bizden sonraki devirlerde
de hep byle olacaktr! "87
Bu anlay, Cumhuriyet Halk Frkas'nn lzmir tl Kongresi'nde, 27 Ocak 1931 tarihli konumada da vurgulanmaktadr:
"Arkadalar, zaman,J~ni
hadisat, takip ettiimiz istikamette

bizi aldatmamtr. Bu yol zerinde her gn daha ok tenevvr
ederek hedefe yryeceiz. Bizimle beraber yrmek istemiyeniere
bir ey diyemiyeceiz. Onlar da istedikleri gibi hareket ederler.
Bizim hedefe ~oru ytlnlrken isabetli olduumuza ye en nihayet
muvaffakiyetle hedefe vasl olacamza itimadtmz o kadar
kuvvetlidir ki, unun ve bunun mteessir olmas. bizi asla mteessir etmez. Belki tenbih eder, daha ok dikkatli yapar. Yalnz
bizi geriye gtrecek olanlarn takibedecekleri istikamete asla
msait davranmayz. Kanunlarmz msait deilse o. kanunlan
tadil ederiz. yeni kanun yaparz. En nihayet lzu.m ve mecburiyel
grrsek bu yolda her eyin fevkine kararak hedefimize yrmekte asla tereddt etmeyiz. "88
1923 ylndakilzmit konumalar srasnda sylenenlerle,
Kemalist ideolojinin belidendii l930'lann banda syle87 Ar inan (haz.), Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n 1923 Eskiehir-izmir Konuma/an,
(Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1982), s.8283. (a.b..).
88
Sylev ve Demeler If, s.264.
174
nilenler arasnda gze arpan ortak zellikler yle ifade

edilebilir: Bir kere inklaplk, siyasal iktidar ele geirmek
ve bu iktidan elde tutmak iin gereken kurumsal ereveyi
oluturmak anlamnda kullanlmaktadr. Bu adan Cumhuriyet, siyasal bir inkhiptr. Cumhuriyet'in rgtlenmesi
ve bu rgtlenmenin yeni bir meruluk zemininde (milliyetilik) tanmlanmas, Kemalist inklapln siyasal ynn
ortaya koymaktadr. kinci olarak, inklaplk, hem yeni
siyasal rgdeniin korunmas, hem de bu yeni rgtlenmenin
salad imkanlada gerekletirilen ve gerekletirilecek olan
yenilemelere kar ortaya kabilecekdirenmelerinde nne
geilmesini ifade etmektedir.
3. Bu ikinci ynyle inklaplk, l930'larn rn ola~
Kemalizm'de "halk iin halka ramen'' formlnn de temelini
oluturmutur. Bir dier deyile, "muasr medeniyet seviyesi"ne erime yolunda ilerlemek iin yaplan yeniliklerin
"yukardan aaya" olaca ve aadan gelebilecek direnmelerin almas iin "inklaplk" ilkesine ba~rulaca
belirtilmektedir.
Cumhuriyet'in ilanndan. balayarak gerekletirilen inklaplara bakldnda, bunlarn en net,li ortak zelliklerinin
bir kanuna dayanmak olduunu sylemek mmkndr. Yani,
Kemalistler iin inklap yapmak nce kanun yapmak demektir.
Kanun yapldktan sonra, bu kanunda ierilen yenilikterin
toplum tarafndan benimsenmesini salama giriimleri ortaya
kmaktadr. Topluma benimsetme giriimleri baarl olduu
lde inklaplann korunmas ve srdrlmesi de gerekleecektir. Benirusetme giriimlerinin baarsz kald veya
istenilen lde baarl olamad durumlarda da inklaplardan vazgeilmesi szkonusu olmamaktadr. Bu son
durumda inklaplar da, milli iradeyi temsil eden TBMM'nin
yapaca kanunlara dayanarak korunacaktr.
Kemalist inklaplk ilkesinin, bu nc nokta ere175
vesinde, halklk ilkesi asndan bir paradoks ortaya koyduu

grlmektedir. Bu paradoks, iki ynldr:
ncelikle, halklk ilkesinin siyasal boyutunu ifade eden
halkn siyasete katlmas asndan bu paradoks ortaya k
maktadr. Halkn siyasal hayata katlmas asndan temsili
kurumlar yeterli kabul eden Kemalizm'de halk iradesi ile
zde kabul edilen milli iradenin temsil! organnn yapaca
kanunlar, inklaplgn gerekletirilmesinin aralandr. "Halk
iin halka ramen" ve "yukardan aaya inklaplk" formlleri ise, aka, milli iradeyi temsil eden kurumlarn tasarruflann, belirli bir zaman ve mekan iinde iradeleriyle
o kurumlan oluturan insanlarn (halkn) benimsemeyeceini
kabul etmektedir. Soyut milli irade ile somut halk istekleri
arasndaki bu elikinin farknda Olan Kemalistler, inklaplk
ilkesi iine, bu elikiyi girlerneyi amalayan bir halk eitme
(veya halka inklap ruh alama) dncesini eklemektedirler.89
Szkonusu paradaksun ikinci boyutu ise, Kemalist inklaplk ilkesi ile Cumhuriyet dzenin'n temelini oluturan
yeni meruluk kavramnn zorunlu gesi olan "hukuk devleti"
anlay arasndaki ilikide glmektedir. "Ehas devleti'"'nden
"milli devlet" e gei, egemenliin millete ait olmasn kabul
etmenin yanmda ve bu kabuln doal sonucu olarak, siyasal
iktidar tasarruflarnn kanunlar biiminde ortaya kmasn
gerektirir. Kemalizm'in amalarln belirttii modern milli
devlete, anayasa da dahil olmak zere tm pozitif hukuk
89
Kemalizm, bu paradeksun farkna vardktan sonra. halkla parti rgotO ve halkla yeni
rejim arasnda bOtn!emeyi salayacak yoUann aray iine girmitir. Bu btnleme
araynda halkevleri ve CHP byk kongrelerine halkn taleplerini aktaracak ile ve
il dilek komisyonlan iki rnek olarak verilebilir. Dilek komisyonlannn beklenen ileri
yerine getirmekle ne derece baanl olduklan tart labilir. Ancak, Halkevleri uygulamas,
aydn-halk kopukluunu giderici olmaktan ok bu kopukluun artmasna neden olmutur
denilebilir. Bu konuda CHF "Umumi idare heyeli tarafndan ihzar. umumi reislik
divan nca kabur edlen HalkevlenTalfmatnamesi(Ankara: Hakimiyeti Milliye M., 1932).
Kemalistler'in "halka doru" nasl gittiklerine gzel bir rnektir.
176
kurallar, temelini.insan hak ve zgrlklerinde bulan genel
hukuk ilkeleriyle baldrlar. 9 Kemalist inklaplk ilkesi,

kanuna dayannay genel olarak. benimseyiinde modern
hukuk devleti anlayna yaklamakta; ancak, inklap lann
korunmas amacyla ve somut koullarn gerekleri erevesinde hukuk devleti ilkesinin gzard edilebilecegini de ngrmektedir.
Il.
ktisadi Kalknma
Sorununa zm: Devletilik
Kemalist ilkelerin oluumu srasnda en ok zerinde durolup

tartlan ilkelerden biri de devletiliktir. Bu ilkenin Kema-
lizm'deki tanmlam biimi ve bu ilkeyle halklk arasndaki
ilikilerin dnl tarzlar, 1930'lardaki tartmalarda
skl~la ne karlmlardr.
A. M. Kemal Atatarh'n Szlerinde ve
CHP Programlarnda Devletilik
Cumhuriyet Halk Partisi'nin l930'lu yllar iinde kabul

edilen programnda devletilik ilkesinin tanmlanmas
bakmndan byk deiikliklerin olduu sylenemez. Ancak,
1931 Program'ndaki devletilik tanrnma 1935'te getirilen
eklemeler, tek parti dnemi iinde devletiliin nasl anlald konusunda baz tartmalarn temelinde yatmaktadr.
1931 Program'nda devletin iktisadi alandaki faaliyetlerini
"ferdi mesai ve faaliyet" esas ile snrlayan ve devletiliin
gerekesini, "mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti
refaha ve memleketi marnuriye te eritirmek" amacyla ifade
eden tanmlamaya, 1935 Program ile getirilen ekleme aynen
yledir':
90 Modem devletin en temel zelliklerinden ol~.n "hukuk devleti" ilkesi iin bkz. Mmtaz
Soysal, 100 Soruda Anayasa'nn Anlami, (Istanbul: Gerek Yay., 1986. Devletin
"modernlii" ile "hukukilii"nin tarihsel sosyolojik bir analizi iin bkz. Gianfranco Poggi,
The Development of the Modem State, A Sociological /nlroduction, (Londa: Hutchinson,
1978), s.86-116.
177
"lktisad ilerinde Devietin alttkas fiilen yapclk oldugu kadar

teebbSleri tevik ve yaplanlar tanzim ve murakabe
de etmektir.
Devletin hangi iktisadi ileri fiilen yapacann takdiri milletin
umumi ve yksek menfaatlerinin icabna baldr: Eer Devletin
bu icab yolunda fiilen yapmaga karar verdigi i hususi bir teebbs
hususi
elinde bulunuyorsa bunun alnmas her defasnda bir kanun

yapmaa baldr. Bu kanunda hususi teebbsn bu yzden
urayaca
Zararn
zarann Devlet tarafndan tazmini ekli gsterilecektir.

takdirinde istikbale aid muhtemel kar di.iintll
mez.'>91
1935 Program'nda devletilik ilkesinin tanrnma byle bir
aklk getirilmesi,92 gerek szkonusu programn tartld
Drdnc Kurultay iinde ve gerekse parti dndaki evrelerde, devletiliin "mutedil" ve "ar" biimleri zerindeki
tartmalarn hzlanmasna neden olmutur. rnein, yukandaki eklemeyle devletilik tanmnn daha belirsizletiini
ne sren EminSazak yle konumaktadr:
"(. . .)Devletilik tarifinde bendeniz biraz mbhemiyet grdm.
Bu erbab teebbs eskisinden daha fazla mbhemiyete gtrecek. Acaba Devlet hangisini kendi yapmay uygun grecek?
diye bir tereddd hasl olacaktr. Eskisinde bu madde Jerdin
yapamayacag ie Devlet mdahale eder eklinde idi. Bu o kadar
tereddd mucib olmamt. Bilhassa Atatrk'n szleri ve
HkUmeti n de tatbikatile byle anlalm olduu iin miller de
yapabilecei ileri kendiliinden yapabiliyordu. (. . .) Fakat yine
de Devletin yapaca bu ie ihtiya var m? Devlet bu ii yapmazsa
ben yapabilir miyim diye dnyor ve kanaat hasl ederse tebbs ediyordu. imdi burada hi hudud yoktur. Her sahay iine
91
CHP Program, 193S, md. 5/, s.6.
92 Getirilen aklk, Giritli~lu'nun belirttii gibi, Kemalist devletiliin sa ve sol akmlardan

farldln vurgulama isteinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. F. Giritliolu, Trk
SiyasiTarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevki/, Cilt: 2, {Ankara: Ayyldz M., 1965),
s.90.
178
alm
oluyor. Nerede Devletin mdahale edecei malUm deil.

Bu, ok sakat ve btn ferdi teebbsleri akim brakacak e
"kildedir.'>93
Emin Sazak'n ar devletiliin benimsenip benimsennedii konusundaki kukulan, aslnda, Parti Genel Sekreteri
Recep Peker'in daha nce Parti'nin genel vasflar hakknda
vermi olduu izahatta giderilmiti. Devletilik tanmndaki
deiiklii ve genel olarak devletilikten ne anladklann Peker
yle izah etmiti:
"Arkadalar; yeni programda devletiliin tarifini ak bir
hale koyuyon.z. Eski programdaki tarifte (Hususi teebbs
serbesttir; devlet de iktisadi bakmdan istedii eyleri yapmakta
serbesttir) diyorduk. Samzda koyu liber.al fikirdekiler ikinci
cmleyi almadan diyorlar ki bana Devlet karamaz. Benden
ne hesab sorabilir; ne beni kontrol edebilir; ne yapacam iin
mahiyetini, ne kullanacam ilk maddeyi, ne mstehlikten isteyeceim fiat, ne kullandm iinin hakkn sorabilir.
te tarafta bir kzl marksist de her eyi devletin yapacan,
husust teebbse bir ey braklmayacagn ifade ediyor. Hakikat
ne yle, ne de byledir. Bu noktay yeni program aydnlatyor.
Bizim devletiliimizin hakiki manas (hususi teebbsn serbest
olduu) fakat umumt menjaatler noktasndan gerek olan her
ekonomik teebbste devletin yapclk saha ve salahiyetini ak
bulunduruyor. Pevlet kendi yapacak ve kurulmasn tevik ve
himaye ettii endstriyi de kontrol edecektir."94
Peker'in alklamasmdan da anlalaca gibi, Kemalist
devletilik ilkesi, biri sanayileme yolunda olumlu grlen
zel teebbs faaliyetlerinin tevik ve himaye edilecei, di~ri
de bizzat devletin iktisadi iletmeler kurarak "ulusal kalknma"
srecini luzlandrmaya alaca olmak zere iki geden
olumaktadr.
93
CHP [)tjrcJOncO BOyk Kurultayi G6rme/eri Tutalgast s.5960.
94 A.g.e., s.48.
179
koyduklar grlerinde bu ilikilendirmenin nasl yapldn
Recep Peker'in ifadelerinde ortaya kt biimiyle devletilik, liberalizmden de, sosyalizmden de farkl bir ilke olarak
anlalmtr. 1930'lardaki iktisadt politika tartmalarnda
devletiliin, Trkiye'ye zg bir "nc yol" olarak deerlendirilmesi sklkla grlen bir durumdur.95 Ancak,
devletiliin resmt yorumu, Kadro hareketinin yorumundan
farkl olarak, bu ilkenin hzl kalknma iin bir ara olarak
kavranmas ynndedir. Burada nemli olan nokta, devletilik
ilkesinin arasal zelliinin mahiyetini kavrayabilmektir.
Devletilik, CHP evrelerinde hzl kalknma iin bir ara
olarak anlalrken, bu ilkenin srekli mi, yoksa geici mi
olduu zerinde bir gr ayrlnlll ortaya kt gzlenmektedir. Tekeli ve tlkin'in belirttikleri gibi, "lsmet nn
ve CHP brokratlarnn 'Devletilik' gr", devletin iktisadt
alandaki mdahalesinin bilfiil devlet iletmecilii eklinde
ve srekli bir uygulama olarak devletilik dorultusundadr.
Bir dier deyile, "bu devletilik anlay ( ... ) liberalist devletilik yorumunda olduu gibi geici bir sre iin raz olunan
ikincil bir zm deil, srekli olarak ekonomide birincil
nemi olacak bir zm diye dnlmektedir. "96
Devletilik ilkesi, Kemalist ideoloji iinde bylece anla
lrken, dier ilkelerle olan karlkl ilikilerinin kurulduu
bir sistem olarak sunulmam olsa da, devletilie geiin ve
devletin iktisadi alandaki varlnn gereketendirilmesi nde
bavurulan noktalar, bu ilkenin halklkla ilikilendirilmeye
alldn dndrmektedir. Mustafa Kemal Atatrk, tsrnet
lnn ve Recep Peker'in devletilik ile ilgili olarak ortaya
grelim.
Mustafa Kemal Atatrk'n toplum yaamnda iktisadn
nemi veya iktisadi kalknma ile topyekn toplumsal kalknmann ayrlmazl zerine, eitli vesilelerle grlerini
aklad bilinmektedir. Buna karlk, yalnzca devletilik
iin syledikleri ise hemen tmyle Afet Inan'n Medeni
Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n El Yazlan'nda belgelenmilerdir. 97
Mustafa Kemal Paa'nn Izmir Iktisat Kongresi'ni a
sylevine98 bakldnda, iktisadi kalknma sorununun ele
alnd ereveyi u noktalar etrafnda zetleyebilmekteyiz:
1) Tam Bamszlk: "lstiklal- tam iin u dstur var:
Hakimiyet-i Milliye, hakimiyet-i iktisadiye ile tarsin edilmelidir."
2) Halk Devri-Iktisat Devri: "Dahil olduumuz halk devrinin, milli devrin milli tarihini yazahilrnek iin kalemler,
sapanlar olacaktr. (Alklar) Bence halk devri, iktisat devri
mefhmiyle ifade olunur. yle bir iktisat devri ki, memleketimiz mamr, milletimiz mreffeh ve zengin olsun."
3) Iktisacit Kalknmann Aralar: Mustafa Kemal'e gre
iktisadi kalknmann aralar, ncelikle ulus iinde iblm
yapm olan meslek zmreleri, sonra da yabanc sermayedir:
"Arzumuz udur: Bu memleketin efrad ellerinde nmuneleriyle, ziraat, ticaret, sanat, say ve sapann mmessili olsun. Artk
bu memleket fakir, millet hakir deil, belki memleketimiz zenginler memleketidir. Bu yeni Trkiye'nin adna, alkanlar diyan
denir. (Alklar) Ite millet byle bir devir iinde bulunuyor, bu
byle bir devri ala edecek ve tarihini yazacak tr. Bu tarihte en
95 CHP'nin Genel Sekreter Recep Pekertarafndan dile getirilen resmi grnn bu

dorultuda olmasnn yannda, Kadrocular ile Ahmet Harndi Baar'n da devletilii;ji
kapitalist ve sosyalist kalknma y.:llanndan farkl o:arak algladklan grlmektedir.
"nc yol" gr yalnzca bunlarla snrl olmayp, 1930'Iarn genel atmosferini
96
yanstmaktadr.
97 zellikle s.44-49 ("Vatandaa Kar Devletin Vazifeleri").
ilhan !ekeli, Selim Ilkin, ~/amaya Geetken Trkiye'de DevfetifikOiuumu, (Ankara:

ODTU, Trkiye BelgeselikiisalTarihi Serisi, No: 3, 1982), s.106.
98 A. Afetinan. izmir iktisat Kongresi, 17 ubat- 4 Mart 1923, (Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yay., 1982), s.64-65.
180
181
buyuk makam alkaniara ait olacaktr. {Alklar)

(.. ) Efendiler; Iktisadiyat sahasnda dtlnii.r ve konuurken
zannolunmasn ki, ecnebt sermayesine hasmz; hayr bizim
memleketimiz vcisi'dir. ok sdy ve sermayelerine ldzm gelen
teminat verme'e her zaman haznz. Ecnebl sermayesi bizim
sdy'imize inzimam etsin ve bizim ile onlar iin Jaideli neticeler
versin."
Mustafa Kemal Paa'nn lzmir ktisat Kongresi'ni aarken
sylediklerinde, iktisadi kalknmada devletin rolnn ne
olaca hakknda ak bir ifadeye rastlanmamaktadr. Bu
durum, cumhuriyet dneminin iktisat tarihi zerine alan
aratrmaclann genellikle kabul ettikleri bir nokta olan o
dnemin "liberal" iktisadi politikasnn sonucu olarak gr,lebilir.99 Bir dier deyile, o dnemde iktisacit kalknmada
arln zel teebbse verilmesi ve devletin rolnn "dzenleyici"likle snrlandrlmas, sz edilen al konu
masndaki eksiklii aklayahUecek bir zelliktir. Ancak, terim
olarak devletilikten szedHmemesi ne Mustafa Kemal Paa'nn, ne de Cumhuriyet Halk Partisi evresinin iktisacit
kalknma srecinde devletin konumunu pasif bir biimde
algladklannn dayana olabilir. Aksine, iktisadi kalknmada
devletin rol, bizzat Mustafa Kemal tarafndan, daha 920'lerde
vurgulanmaktadr. Eyll 920 tarihinde Byk Millet Meclisi'ne sunulan Halklk Program'nn 4. rraddesinde, "Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmeti ( ... ) toprak, maarif, adliye,
maliye, iktisat ve alelumum itimat mesailde asrn icabna
ve halkn hakiki ihtiyacna gre muktazi tecedddat ve tesisat
vcude getirmegi balca vazife addeder" denilmitir.100
99 Bkz.
Korkut
Boratav,
"19231939
Yllannn
Iktisat
Politikas
182
ZabstCeridesi, D: 1,1: 1, Cilt:
1, s.180.
manas udur:
Fertlerin hususi teebbslerini ve faaliyetlerini esas tutmak,

fakat btyiik bir milletin biitn ihtiyalan m ve birok eylerin
yaplmadn gznnde tutarak, memleket iktisadiyatn
Devletin eline almak.
Ttrkiye Cumhuriyeti Devleti, Trk Vatannda as rlardanberi
ferdi ve hususi teebbslerle yaplamam olan eyleri bir an evvel
yapmak istedi ve grld gibi ksa bir zamanda muvaffak oldu.
Bizim takip ettiimiz yol grld gibi liberalizmden baka
bir sistemdir. "101
Kemalist devletilik ilkesinin bizzat Mustafa Kemal Atatrk
tarafndan, 936 ylmda -Birinci Sanayi Plan'nn baarsnn
verdii gveni de yanstarak- yaplan bu izah, dnemin
egemen devlet~lik anlayn aklamaktadr. 930'lann
devletiliini temellendirirken, M. K. Atatrk ve CHP evresi
eitli ideolojik gelere bavurmulardr.
Bunlardan ilk gze arpan, zenle ve srarla, devletiliin
liberalizmden ve sosyalizmden farkl oldugu yolunda "biz
bize benzeriz" fikridir. Mustafa Kemal Paa'nn yeni Trkiye'nin siyasi rejimini aklamakta kulland bir cmleye atfen
Asndan
Dnemlendirilmesi~. Atatorl< [)(jneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyfe ilgili Sonn/ar

Sempozyumu, s.3952.
100
Devletilik ilkesinin, devletin iktisadi kalknmadaki rolnn

sonucu telaffuz edilmege baland gerei
karsnda, M. Kemal Paa'nn 930'lardaki grlerine deinmek gerekmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin tkinci Sanayi
Plan'nn bana, "M. K. Atatrk'n Devletilik" prensibi iin
u szleri konmutur:
"Ttrkiye'nin tatbik ettii Devletilik sistemi XIX. asrdanberi
sosyalizm nazariyedierinin ileri surdakleri fikirlerden alnarak
terctme edilmi bir sistem deildir. Bu, Trkiye'nin ihtiyalannclan domu Tarhiye'ye has bir sistemdir. Devletiliin bizce
genilemesi
101
Afetlnan, Tiirl<iye Cumhuriyeti'nin ikinci Sanayi Plan 1936, Ankara; Trk Tarih Kurumu
Yay., 1973, zel sayfa.
183
halklk
ideolojisi iine giren bu fikir,12 devletiliin de

temellendirilmesinde kullanlmtr.
Devletilik ilkesinin temellendiriliinde kullanlan ideolojik
geler bununla snrl deildir. Ksa zamanda kalknmak
gerektii de, bir dier ideolojik ge olarak kullanlmtr.
Ayrca, M. K. Atatrk'n Medeni Bilgiler'de yazdklarna da
bir gzatarak 1930'larda devletiliin ne denli kapsaml bir
ilke niteliini ald grlebilir.
Medeni Bilgiler'in ''Vatandaa Kar Devletin Vazifderi"
balkl blmnde Atatrk, devletiliin tanmlanmasnda
u fikri geleri de kullanmaktadr:103
I. Genel kar-
zel kar atmas
Devletin grevlerini, ierde huzur ve gveni, adaleti sa

lamak, vatandalarn haklarn gvence altnda tutmak, d
anda da iyi uluslararas ilikiler kurmak ve vatan savunmasn
salamak olarak snrlayan "ferdiyeti" dnce ile her eyi
devletin yapmasn savunan "devleti" gr ayrdettikten
sonra yle yazmaktadr:
~
"Grlyor ki, iktisadi ve baz itimar iler, bir taraftan
fertlerin menfaatleri ile aldhadardu: Bunun iindir kiferdiyetiler,
102 1921 sonlannda, "Heyeti Vekillerin vazifesi ve mesuliyetine dair olan Kanunun~
mzakereleri srasnda, kuwetler ayrln savunan ve Meclis bakan ile hkmet
bakannn ayr kiiler olmas gerektiini. kuwetler birliinin kiisel diktatrle
varabitecei endiesini ortaya koyanlara kar Gazi Mustafa Kemal Paa Kuwetler
birliini savunurken. "Efendiler, bizim hkmetimiz demokratik bir hkmet detjildir,
sosyalist bir hkmet deildir ve hakil~oaten kitaplarda mevcudolan hkilmetlerin,
mahiyeti ilmiyesi itibariyle, hibirine benzemeyen bir h.kmettir. Fakat hakimiyeti
milliyeyi, iradel milliyeyi yegane tecelli ettiren bir h.ilkmettir, bu mahiyette bir
hkilmettir. (. . ) Binaenaleyh, bu ve bu gibi terihatta ve izahalla h.kOmetimizin
lsUnadettii esasatn ilmi iilmaiye mstenit bir esas olduunu bariz bir surette grrz.
Fakat ne yapalm ki, demokrasiye benzemiyormu, sosyalizme benzemiyormu.
hibir eye benzemiyonnu. Efendiler, biz benzernemekle ve benzetmemekle iftihar
etmeliyiz. nk, biz bize benziyoruz, efendiler". (Zab1t Cerides1; O. 1, 1: 2, Cilt 14,
1.12.1937 {1921 )l. s.428.
103 A.g.e. s.44-49.
184
bu ilere devletin kanmasn ahsi hniyete tecavzgibi grrler.

Fakat bu iler iinde, dolaysiyle btn milletin mtterek
menfaatine temas ve taallak eden noktalar da vardr. Bu sebeple,
devletHerin hakl olduklar noktalar kabul etmek muvafh
olur.
Husust menfaat, ehseriya, umumi menfaatle, tezat halinde

bulunur.
Bir de, hususi menfaatler, en nihayet, rekabete istinat eder.
Halbuki yalnz bununla iktisadi nizarn tesis olunamaz. ( ... )
FertTer, irketler, devlet tekilatma nazaran zayftr lar, serbest
rekabetin, itimat mahzurlar da vardr; zayflarla kuvvetlileri
msabakada kar karya brakmak gibi... ve nihayet fertler
baz bayk mtterek menfaatleri tatmine muktedir olamazlar.
Bu gibi ilerde, fertleriri tesisine imkan bulamayacaklan geni
ve kuvvetli tekilat icap edebilir; yahut bu gibi ilerde, fertler
kafi menfaat elde edemeyecehleri iin o ilerden vazge erler.
Halbuki, o iler, millete hayati bir ehernmiyeti haiz olur ve
devlet onu yapmak mecburiyetinde bulunur. (... )
Bundan baka devletin,ferde nazaran hrs baka mahiyettedir.
O, umumun mterek menfaatini ve terahhisini dlnr. "104
2. Bireysel Gelime ve DevletiJik
Devletiliin,
M. K. Atatrk'n yazdklarnda bir dier

temeliendirtl i biimi de, bireyin gelimesiyle devlet faaliyetleri
arasnda kurduu ilikide grlmektedir. Bu noktada devletin
faaliyet alannn da snrn izmek isteyen Atatrk'e gre,
"Prensip olarak, devlet,ferdin yerine haim olmamaldr. Fakat,
Jerdin inkiaf iin umumi artlan gznnde bulundunnaldr.'
Bir de, ferdin ahsi faaliyeti, iktisadi terakkinin esas menba
olarak kalmal dr. Fertferin inkiafna mani olmamak, onlarn
her noktai nazardan olduu gibi, bilhassa iktisadi sahadaki
104
Ag.e., s.46-47.
185
hrriyet ve teebbsleri nnde, devlet kendi faaliyeti ile bir mfui

vcuda getirmemek, demokrasi prensibinin mhim esasdr.
O halde diyebiliriz ki, Jerdiyet inkiafnn, mdni karsnda
kalmaya balad nokta, devlet faaliyetinin hududunu tekil
eder'. " 105
Burada sz edilen bireysel gelime fikrinin zellikle iktisadi
ya da maddi zenginlik art olarak anlald, M. Kemal
Paa'nn 7 ubat 1923 tarihindeki u ifadeleriyle birlikte
olara_k Kemalist ideolojinin devletilik anlaynn salt

iktisadi kalknma ile snrl olmadn, topyekn toplumsal
kalknmada devletilik ilkesinin geerli kabul edildiini
gstermektedir. Nitekim, gene Medeni Bilgiler'de "her
lulde, devletin, siyasi ve fikri hususlarda olduu gibi, baz
iktisadi ilerde de nazmln, prensip olarak, kabul etmek
caiz grlmelidir" szyle ifade edilmek istenen budur.106
okunduunda akhk kazanmaktadr:
"Bir defa halkmz gzden geirelim. (. . .)Ka niilyonerimiz

var? Hi. Binaenaleyh biraz paras olanlara da dman olacak
deiliz. Bilakis memleketimizde birok milyonerlerin, hatta.
milyarderlerin yetimesine alacaz. "106
z itibariyle devletiliin temellendirildii bir ge olarak
bireyselliin gelimesi fikri, felsefi bir anlam tamaktan ok,
devletin, somut koullara gre, kah gzeterek, kah yardm
ederek iktisadi olarak zenginleecek olan bireylerin iktisaditoplumsal kalknma iin vazgeilmezlikleri olmaktadr.
M. Kemal Atatrk, iktisadi alandaki devletilii byle
temellendirirken, devlete ok daha geni kapsaml grevler
de yklemektedir.
rnein daha 28 Aralk 1920'de, "Ankara 1leri Gelenleriyle Bir Konuma"da "fertlerin mtefekkir olmad()"
bir toplumun kolaylkla "iyi veya fena istikametlere sevk
olunabil(ecei)"nden szederek, fertleri "yukardan aa
ya" -devlet eliyle- "mtefekkir" klmann zorunlu olduunu belirtmektedir. 107 Bu da, M. K. Atatrk'n ve genel
105 A.g.e., s.47.
Ha!lda Konuma, 7 ubat 1923, SOy/ev ve Demeler ll, s.93. Bu dorultuda
bir baka ifade iin bkz. izmifte Halkla Konuma. 19.1.1339 (1923), An (inan, (haz.).
Gazi Musrafa Kemal Atatrk'n 1923 Eskiehir-Izmit Konuma/an, (Ankara: TOrn
Tarih Kurumu Yay., 1982), s.120vd.
107 Ankara ileri Gelenleriyle Bir Konuma'dan, {18.12.1920), SCJylev ve Demeler tl,
106
Balkesir'de
s.11.
186
B. Devletilik Hakknda 19301arda Yaplan Deerlendirmeler:
Bir Iktisadi Kalknma Stratejisinin Siyasal Boyutlan

1930'larda, iktisadi kalknma sorununu zmeye ynelik
bir strateji olarak benimsenmi_olan devletilik, dnemin
belki de en ok tartlan konusu niteliindedir. Devletilik
hakknda, ksa mrl Serbest Frka olay ile ezamanl
olarak gndeme gelen "liberalizm-devletilik" tartiDas
etrafnda ortaya konulan grler, daha ok iktisadi ynyle
ortaya atlm bir ilke olarak devletiliin gl bir siyasal
ierie sahip olduunu gstermektedirler. 109 Bu balamda,
devletiliin nasl tartirln belirleyebilmek iin, Ernest-Hirsch'in 1936 ylnda verdii bir "Konferans''taki
grlerine bavurabiliriz. Hirsch'e gre, "devletle fertlerin
ekonomik bakmdan, rabta ve mnasebetlerini en mtenasip
ve mtevazin bir ekilde tesbit eden bir telakki, bir nazariye"
olarak devletilik ya da "devlet entervansiyonizmi"
ekilde ortaya kar: Birinci ekilde devlet ekonomiyi "nizam
altna" alr (Reglementation); ikincisinde "srf mali bir esasa
- 108 A.g.e.,s.47.
109 Devletilik Ozerindeki tartmalarm siyasal rejim sorunu ile ilikili boyutlar iermesi,
muhtemelen devletirOin bir iktisadi kalknma stratejisi olarak benimsendii 19301arda,
ksa mOriO Serbest Frna olaynn da ortaya koyduu gibi, siyasal rejim sorununu
aka tartma olanann bulunmas nedeniyledir. Bir dier deyile, devletiliin
tartlmaya balanmas, aslinda tek-parti rejimini de demokrasi asndan eretirrnek
isteyen, mein Ahmet Aaolu gibi aydnlar iin bir zemin olutu 1 ,nutur.
187
mstenit (. .. ) (olan), yani bununla devlet iin muayyen bir

gelir kayna(nn) temini" istenen "imtiyaz verme ekli"
(Concession); ncsnde ise devletin bizzat kendisinin
"mteebbis olarak ekonomik hayata itirak etmesi" szkonusudur.110
1930'larda yaplan devletilik tartnalan, Hirsch'in belirttii
bu ekilden birinci ve ncs ile ilgili olarak ortaya
kmlardr. Bir dier deyile devletilik, 1930'lardaki tartmalarda, devletin "ekonomiye dardan mdahalesi" ve
"devletin ekonomik faaliyet ii_nde bizzat yeralnas" gleri
etrafnda deerlendirilmitir. 111 Szkonusu deerlendirmelerde
devletin ekonomiye mdahalesinili snrlannn ve kapsamnn
belirlenmesinin yannda, devletilikle gdlen amacn ne
olduunun- da tartirln grmekteyiz. Bu erevede bakldnda, devletilik tartmalarn iki ana kategoriye ay
rabiliriz: Devletin ekonomiye, devlet iletmeleri araclyla
mdahalesini geici bit zm olarak grenlerle, devlet i
letmeciliinin kalc bir sistem haline gelmesini savunanlar.
I. iktisadi Kalknma Sorununa

Geici Bir zm Olarak Devletilik
Aye Trak'n da iaret ettii gibi, l930'lar Trkiye'sinde
devletin iktisadi alana mdahalesini, "piyasann serbeste

ilemesini sal~mak amacn fazlasyla aan bir biimde"
gerekli grenler, politikaclarla aydnlarn hemen tmn
kapsamaktadr.112 Ancak, devletin iktisadi alana devlet i
letmecilii biiminde yapt mdahalenin niteliini, sana110 Ernst E. Hirsch, Devletilik ve Ticaret Hukuku, Hukuk ilmini Yayma Kurumu
Konferanslar Serisi: s, (Ankara: Adiiye Ceridesi B., 1936), s.3-5, 9, 11-12.
111
Aye Trak, "Uberalizm-devletilik Tartmas (1923-1939)", Cumhuriyet D6nemi Trkiye

Ansiklopedisi, Cilt IV, s.1 089.
112 A.g.e.
188
yileme
olarak kavranan iktisadi kalknmann gerekleti

rilmesine kalc olmayan, ikincil bir zm olarak grenlerin
dnceleri, devlet iletmeciliini srekli bir zm olarak
savunanlardan baz temel noktalarda farkllamaktadr.
Bu grupta yeralan grlerin devletilie ilikin temel
savlarn yle sralayabiliriz.113
- Trkiye Cumhuriyeti, gl bir mteebbis snfndan

(ya da yerli bir burjuvaziden) yoksundur. Bu nedenle, 1923
!zmir iktisat Kongresi'nden sonraki dnemde izlenen iktisadi
politikalannda zel teebbsn gszln ortaya kard
gerei karsnda, devletin sanayileme atlmn gerekletirmek iin bizzat bir mteebbis roln stleurnesi zorunludur.
- Devletilik, zel teebbsn yetersizliklerini giderici ve
zel teebbsn glendirilmesiyle birlikte terkedilmesi
gereken bir "geici zorunluluk"tur. Trkiye iin asl hedef
"Batllamak", yani Bat gibi olmaktr. Bat sistemi ise, Ahmet
Aaolu'nun da belirttii gibi, bireyin devlet karsnda her
bakmdan zgr olmas esasna dayanr. Iktisat, bireylerin
zgr faaliyet alann oluturur ve devletin mdahale etmemesi
gereken bir alan niteliindedir. Trkiye Cumhuriyeti, Bat
gibi alacaksa, nce devlet eliyle sanayileme atlmn ba
latmak ve yine devletin salayaca imkanlarla zel teebbs
glendirmek durumundadr. Devletilik de, bir yandan
devletin temel sanayi yatrmlarn stlendii, dier yandan
da sanayileme atlrnma katlmak arzusunda olan, zel teebbs tevik ve himaye edici bir politika olarak anialmak
gerekir.
Esas :larak Cumhuriyet Halk Panisi iinde, Celal Bayar'n
nclk ettii genellikle kabul edilen, I Bankas evresince
113 Bkz. Korkut Boratav, Trkiye'de Devletilik (Ankara: Sava Yay., 1962), s.33-62,
ilhan Tekeli ve Selim ilkin, Uygulamaya Geerken TtJrkiye'de Devieliliin Oluumu.
(Ankara: ODT Yay., 1962), s.79-106, zellikle s.97-102.
189
savunulan bu devletilik anlay, Serbest Frka'nn kuruluunda ortaya atlan ve "liberal" olarak ifade edilen grfilere
de uygun dmektedir. Ancak, "devlet eliyle zengin yaratma"
biimine dnt yolunda, zellikle Ahmet Aaolu tarafndan yneltilen eletirileri burada amnsatmak gerekmektedir.114
Devletin iktisadi alana mdahalesini, sanayilernek iin bir
zorunluluk olarak deerlendiren Aaolu, bu mdahalenin
asl amacnn bireysel zgrl ortadan kaldrmak deil,
aksine, Pireyin zgrln gelitirmek olduunu ifade etmektedir. Bu balamda, Aaolu'nun 1930'larda uygulamaya
konulan devletilie ynelttii eletiriler, iki noktada odaklayor. CHP devletilii, Aaolu'na gre, halkn zerinde
bir brokrat hegemonyas kurmak anlamna geliyor. Ayrca,
devletin sanayileme atlrnma katlmak isteyen zel teebbs
tevik ve himaye etmesi de, "devlet eliyle zengin yaratmak"
iin brokrasiye bal eidi yolsuzluklarn ortaya kmasna
ve bu yolsuzluklara gz yumulmasna neden oluyor. Dolaysyla, 1930'larda uygulanan biimiyle devletilik, bireysel
zgrl ortadan kaldran ve brokrasinin yolsuzluklara
dmesine izin veren bir nitelik gsteriyor.
Buna karlk Aaolu'nun nerileri, devletin iktisadi alana
mdahalesini bireysel zgrl gerekletirecek ve bu zgrl gelitirecek bir devletilik anlayna ynelmektedir.
Sanayilernek iin zorunlu olan devlet mdahalesi, ayn zamanda, eitim, salk, sosyal sigorta ve emeklilik gibi baz
temel hizmetlerin de devlet tarafndan yerine getirilmesini
de iermektedir. Aaolu'nun Bat'daki gelimeleri ne denli
gngnne izleyip izlemediini kesin olarak saptamak114 Ahmet Aaolu. Devlet ve Fert(istanbul: Sanayi Nalise M . 933), Ahmet Aaolu,
Serbesr insanfar lkesinde(istanbul: Sanayi Nefise M.. 1930) ve Aye Trak, "Devlet
ve Fert: Gecikmi Bir Kitap Eletirisi", Toplum ve Bilim, Say 14 (Yaz, 1981),
s.64-83.
190
olanaksz. Ancak, devletilik hakkndaki bu grleri, 20.

yzyln balannda Ingiltere'de arln duyuran "yeni liberalizm"in grleriyle byk paralellikler gstermektedir.
~~akmn grleri, bireysel zgrln, devletlerin -bugn
n refah devleti politikalar olarak bilinen uygulamalarda
ortaya kt biimiyle- birtakm hizmetleri yerine getirmeyi

isternek anlamnda "pozitif' bir boyut kazandn ve liberalizmin klasik "laisse~ faire" anlaynn geersizligini
vurgulamaktayd.115
20. yzyl balanndaki Ingiliz "yeni liberalizmi"nin bir dier

zellii de, klasik liberalizmde varolan "demokrasi korkusu"nu am olmas, ve halkn siyasete katlmasnn geni
Jetilmesini savunmas olarak grlmektedir.116 Aaolu'nun
da, Bau tipi bir ok partili demokrasiyi savunusunda bu boyutu
yakalayabilmemiz mmkn. Ksacas, CHP iindeki I Bankas
evresinden farkl olarak, Aaolu'nun grleri adeta ada
Bat modeline uygun bir "refah devleti" modeline ynelmektedir.
2. ktisadi Kalknma Sorununa
Kalc Bir z.m Olarak Devletilik
Devletin iktisadi alana bizzat bir mteebbis gibi mdahalesini, iktisadi kalknma sorunu iin kalc bir zm olarak
grenler, ayr grupta ortaya kmlardr_ Bunlardan ilki
CHP iinde Isnet Inn ve evresinden; ikincisi Kadrocu~
lar'dan, ncs ise Ahmet Harndi Baar'dan olumakta
dr.
a) smet nn ve CHP Brokratlar: Isnet lnn ve CHP

brokratlarnn devletilik anlaylar, l Bankas evresinde
115 Bu konuda bkz. Michael S. Freeden, The New l.Jberalism, an fdeo/ogy of Social Reform
(Oxford: Oxford University Press, 1978).
116 Kar. Grace ~ll, ':he lmportance of Political Participation for Sustained Capitalis
Development. ArchJVes Europeens de Soctotogie, Cilt XXVI (1985), s.93-127;
Artlaster, Rise and Decfine of Western Liberalism, s.76 vd.
191
savunulan ve Ahmet Aaolu'nun yaptlannda daha sistemli

bir biimde ilenmi bulunan devletilik grlerinden baz
noktalarda nemli farkllklar gstermektedir. Recep Peker'in
ve tsrnet nn'nn devletilik hakkndaki aklamalanndan
hareketle bu farkllklan saptayarak, devletiliin lsmet nn
ve CHP brokratlarnca anlal tarzn belirleyebilmek
mmkndr. Recep Peker'e gre,
"Vazifesi dahilde emniyet ve asayii temin ve ecnebi devletlerle
mnasebetleri tanzim etmekten ve nihayet vatan mdafaasm
hazrlamaktan ibaret olan basit (devlet) telakkisi oktan tarihe
karmtr. Gittike nevileri artan beeri ihtiyalar, gittike
oalan ve byyen snai messeseler, toprak istihsalatnn oalmas, nevilenmesi, umumilemesi, nakil vastalannn bymesi
sratlenmesi ve ticaret teebbaslerinin kt'alar, bahri muhitleri
aan dnya mul bir azarnet almas ve bilhassa batn dnyann
yeni ve mulak iktisat vaziyeti iktisadi faaliyetlere girift ve
birbirine bal bir mahiyet vermitir. .. Bu yeni vaziyette bir
milletin baka milletlerle iktisadr mtlnasebetlerini tanzim etmek
bayk ve mhim bir mesele olduu gibi -v'atan hudutlar iindeki
yaayn artlarn, hazanmann yoUarn kunnakta byk bilgili
ve dikkatli bir almay istilzam ediyor. Fertleri veyahut irketleri
bu mutlak ve tefenuatl almann yegane unsuru olarak gnnek,
bu ilerde devlete faaliyet hissesi ayrmamak ve hatta icabnda
devletin tanzim ve mdahale hakkn tanmamak liberal meslein
artk dnyann her tarafnda hatras kitaplarda kalan prensiplerinden ibarettir. "117
Recep Peker'in bu szleriyle, devletiliini bireysel faaliyet
yannda, devletin de iktisadr faaliyetlerde bulunmas hakknn
tannmasn istedii sylenebilir. Bu adan, Recep Peker'in
devletilik anlaynn ilk bakta, "ferdin yapamadn
devletin yapmas" biiminde anlalan bir "mutedil devletilik"
117 Recep {Peker), CHF Programnn izah, (Ankara. 1931): s.10'dan aktaran Tekeli,
ilkin, a.g.y., s.103104.
192
gryle uyumlu olduu da dnlebilir. Oysa, tsrnet

nn'nn Kadro dergisine yazd "Frkamzn Devletilik
Vasf" balkl yazsnda da belirttii gibi118, ferdin yapamadn devletin yapmas anlamnda bir "mutedil devletilik"
basiretle mtalaa olunmaldr." tsrnet nn'ye gre, "bir iin
efrada veya devlete ait olmas, o iin talep ettii vesaitle llemez. Meselenin. btn memlekete alakas veya hususi:
menfaatlere terkedilebilmesi ihtimalidir ki, bu hususta-karar

esas olacaktr. "119
Aynca, yine smet nn'ye gre devletilik, "yalnz mdafaa
gibi bir noktai nazardan deil, ilerlemek ve inkiaf etmek gibi
genileyici politika iinde mspet ve en messir" bir vas
tadr. 120 Bir dier deyile, devletilik, yalnzca lke ekonomisinin korunmas iin bavurulmas gereken tedbirleri deil,
toplumsal ilerlemenin gerekletirilmesi iin gereken bir
st~tejiyi de ifade etmektedir.
Rec~ _Pe~er ve smet nn'nn yorumlanyla, devletiliin,
devleun ktsadi alanda bizzat iletmedlik yapmak biimindeki
v~rl~n sre~li ve kalc bir hale getiren bir tarzda anlald
gorulmektedr. Bu balamda devletilikten beklenen yararlar,
u noktalarda zetlenebilir:
- ktisadi kalknma srecinin ilerlemesiyle birlikte glenecek olan zel teebbsn yarataca bireysel zenginiikierin
genel toplumsal kada atmasn nlemek;
- Topyekn toplumsal kalknmann hzl bir biimde
gerekletirilmesinde devletin ynlendirici ve yol gsterici
gcnn yannda, bizzat devletin bu ilerlemeyi salamas;
- ~~plumsal ilerlemenin aynlmaz bir gesi olarak deer
lendnlen bireysel zenginlemenin gerekletirilmesinde
verrnee
116 Bavekillsmet [lnnO), "Frkamzn Devletilik Vasfft Kadrq, Say 22, Terinievvel
1933 {Ankara: AITIA Yay., 1979-tpk basm, haz. cem Alpar), s.46.
119 A.g.e., s.6.
120 A.g.e., s.4.
193
devletin koruyucu ve tevik edici rolnn benimsenmi 91mas.121
Bu beklentiden ilk ikisi, "smet inn ve CHP brokradarn deerlendiren "liberal" yorumlardan farkllatr
maktadr.
b) Kadro: Devletilii salt bir iktisadt kalknma stratejisinden farkl olarak, bir toplumsal-iktisadt ve siyasal rgtlenme sistemi olarak kavrayan Iadrocular'n grleri, Tekeli
ve tlkin'e gre yle zetlenebilir:
"Kadrocular"n ilevini ok aktif olarak belirttikleri (. ..)
devletilik, yinninci yazyl balannda Adol[Vanger'in fikriyatn
yapt 'devlet sosyalizminden' daha derin blr anlayt. Almanya'da gelien devlet sosyalizmi kapitalist sistemi yadsmayan,
tm sorunlarn nedenini izlenen liberalst politikada bulan,
'mdahalecilikle' "bu sorunlarn .zlebileceine inanan bir
akmd. Kadrocular'n bu tr devletilik anlayn 'bir itimat
sistem olmaktan ziyade bir devlet politikas' olarak grmektedir.
Oysa Kadrocular'a gre 1akiki devletilik cemiyetin bnyesinde
bir istihaleyi tazammun eden bir sistemin ifadesi' olmal
dr. "122
Fazla ayrntya girmeksizin, Kadro tarafndan savunulan
devletilik grnn ana izgilerini yle belirleyebiliriz:123
- Devletilii geici bir zm veya ilerleme iin gerekli
kalc bir uygulama olarak grenlerden farkl olarak, Kadrocular'n devletilikle ifade etmeyi amaladklar toplumsal
sistem, Bat'nn "muasr medeniyet"i temsil edici bir model
121
ismet lnnO bunu yle ifade ediyor: en selbest zannotunan bir sanat~ya t_i~ret.
mreffeh olabilmek iin, mutlaka devletin yard!mna ve mdahalesne htya
gstermektedir'" (A.g.e., s.S).
122 Tekeli, Ilkin. a.g.y., s.84.

123 Bu konuda bkz. evket Sreyya (Aydemir), inkt/Bp ve Kadro(Ankara: Mua11im Ahmet
Halil K., 1932); lhan Tekeli ve Selim Ilkin, "Bir Aydn Hareketi: Kadro~, Toplum ve
Bilim, Say: 24 (K, 1984), s.35-67.
olarak alnmasnn karsndadr. Kadrocular'da devletilik,

bu bakmdan, Marksizm'den esintenmi "anti-emperyalizm"
fikrinin uzants niteliinde olan ve "liberalizm" aleyhtarh
ekilnde dile getirilen bir "Bat" aleyhtarl niteliindedir.
- Kadrocular, devletilii, halklk ilkesinde ierilen smfsz,
imtiyazsz, "dayanmac" bir toplumun yaratlmas amacyla
savunmaktadrlar. Devletiliin gerekli kld planlama,
planlamada dzenlenecek olan iblm esaslar, Trk
toplumunun snfszlnda temellenebilecek ve iktisadt
kalknmann yaratabilecei snf atmas da bylece engellenmi olacaktr.
-Bu .erevede, Kadro deVletiliinin rgtleniinde, "inklab"n bitmediine inanan, "antuziyazm" iindeki, "mnevver" genlik kadrosu, halka ilerlemenin ve kalknmann
yollarn gstereceklerdir. Bu balamda Kadrocular, Kemalist
halklk ilkesinin dayanmaclk fikrini, srekli ve kalc
bir tek-parti rejimini merulatrmak iin kullanmak istemektedirler.
- Kadro'nun devletilik anlay, "ferdiyetiliin sadece
iktisadt alanda deil, tm toplum hayatnda yadsnmasn"
ifade etmektedir. 124 Anti-emperyalist ve anti-kapitalist bir
"Kurtulu Sava"n yaayan ve ulusal sanayiini kurma abas
iinde bulunan Cumhuriyet Trkiye'sinde devletilik, "millt
vahdet iinde fertlerin itimat ve iktisadt hareketlerinin millt
menfaatler narnma birtakm normlar, kaideler ve llerle
baland" bir sistem olacaktr.125
Devletiliin bu biimde, otoriterlii ar basan, tek-partili
bir siyasal rgtlenme erevesinde sosyalizan bir kalknma
yolu olarak dnlmesine, Kadrocular'n dnda da rastlanmaktadr.
124 Tekeli, Ilkin, a.g.y., s.S4-a5.
125 i smail HOsrev, "Milli Kurtulu Devletilii". Kadro, Say 19, Temmuz 1933, s.30'dan
aktaran Tekeli, ilkin. a.g.y., s.85.
------------------------------------------194
195
rnein, Suphi Nuri (lleri)nin "kooperatifilik"i de by.

ynde gelerle ykldr:
"Evet anladk ... Siyasi liberalizm umumi harbi dourdu. Ik-
c) Ahmet Harndi Baar ve Iktisadi Devletilik: Kadrocular'dan farkl olarak, halkn siyasal katlmm da gerekle
titilrnek istenen hedefler arasna katan Suphi Nuri (lleri) gibi,
Ahmet Harndi Baar da devletilie "demokrasi"yle ilgili bir dzlemde egilmektedir.
Ahmet Harndi (Baar )n grne gre devlet, "idari" ve
"iktisidt" olmak zere ikiye aynlmal, "i~i devlet"in "iktisadi
devlet"e mdahalesini nleyecek bir "iktisadi devletilik"
politikas izlenmelidie Grlerini, kendisinin kard Kooperatf dergisinde ve seri halinde yaymlanan Iktisadi Devletilik adl almalannda 1 27 ortaya koyan Ahmet Harndi
(Baar), iktisadi devletilik haklandaki somut nerilerini , 1959
ylnda yaymlanan Demokrasi Yolunda Nereye Gidiyoruz?
. balkl almasnda, bir kez daha yle zetlemektedir:
"(. ..) tktisadf meslek mmessillerinden ve ihtisas adamlanndan
mu.teekkil bir ikinci meclisin, seim yoluyla tekil edilmesi, iktisadi
mevzulara ait plan, kanun ve btenin evvela bu mecliste gr-
tisadi liberalizm bugank umumi buhrana sebep oldu.

Evet yine anladk. Komnism mthi bir esarettir. Ve btnn
dlnya komnist olmazsa bir mahalde tatbik edilen komnistnden
faide yoktur. Fakat biz ne yapacagz? ..
Ite biz kooperativiler ifrat ve tefritten uzaklaarak kendi
meslekimiz:i teklif ediyoruz. Buglnk siyasi devlet bir de iktisadi
ube asn. Yaii bir tekilat, yeni bir zihniyet, yeni bir ihtisas ile,
ie balasn. Bu iktisadi ubenin gayesi, esas, usul kooperativilik, Trk kooperativi olacak, her kooperativ devletin bir
ubesi olarak. Devlet istihsal ve istihldki bu ihtisas ubeleri
vastasile idare edecektir.
Tabii bugnk gibi deil. Politika tesiri yok, frkaclk yok,
Jzuli mdahale yok, mes'uliyetsizlik yok, ihtisasszlk
yok.
Siyasi ve iktisadf devlet bugank gibi h':freket edemiyecei iin
kooperativleri devlete vermekte bir korku olama:. Zaten kooperativ demek devlet demektir neticesi hdsl olacaktr. Bu suretle
hem lnenjaat ahsiye, hem_mlkiyeti ahsiye kalaca gibi ~n
zamanda da zamrenin menfaat ve mlkiyetide mevcut olacaktr.
Ahenk ve muvazene. Bizde zaten snflar mevcut olmad iin
tabif snf mcadelesine de lzum yoktur.
Kooperativ nizarnnda frkaclk yoktur. Fakat basit ve us lu
bir intihap vardr. Bylece halk intihap mekanizmasna hrsz
olarak alacak. Tabiri dierle devlet kadrosu byyecek. Idare
edenler ile idare edilenlerin miktan deiecek, ha1szlk1at;
speklasyonlar, byk zenginlikler kalmayacak ve millet almadan, alnmadan yaayaCak. "121
lmesi, iletme ilerinin
de mmkn olduu nisbette Devlet'in

yardmyle hususi teebbs1ere terki (...) "128
Ahmet Harndi (Baar)n idari devlet ile iktisadi devleti
birbirinden ayrmak biiminde telaffuz edilen grlerinde
bir nokta dikkati ekmektedir. Ahmet Harndi (Baar)a gre
zgrlk, devletle atmaktadr. "Devlet her ey olunca
hrriyet olmaz." Bu dnce, Ahmet Harndi (Baar )n Bat
demokrasisini deerlenciiri tarzna temel oluturmaktadr.
Nitekim, Baar'a gre "garpta hrriyet ve demokrasi, ancak
127 1932-1934 arasnda yaynlanan Kooperatif dergisinden seme yazlar, 1982'de
yeniden yaymlanmtr {Yayma hazrlayan: BOient Varlk, Ankara: Gazi niversitesi
Basn-Yayn Yksek Okulu Yay.), iktisadi Devfetifikln :ellikle ilk iki cildi {istanbul:
1931 ve 1933), Ahmet Harndi {Baar)'n dev1etHik graOnn anlalmas bakmndan
nemlidir.
128 ~hmet Harndi Baar! Demokrasi Yolunda NereyeGidiyoruz-En BOyk Miflf oavam1z
Uzertne f!!r Tahlil, (Istanbul: Baar Yay., 1959), s.1 O, 165. Ahmet Aaolu, Devlet
ve Fert, (Istanbul: 1933). Aynca bkz. Tekeli ve Ilkin, Trkiye'de Devletiliin Oluumu,
126 Suphi Nur' {ileri). Devletilik ve Kooperatffifik. TOrk Iktisatlar Cemiyeli Konferanslar
Serisi, No. 5 (Istanbul: Matbaachk ve Neriyal T.A.. 1932), s.1819.
!96
197
Devlet'e (glge etme baka ihsan istemem) diyebildii, iktisadi istiklalini kazand; zaman elde edilmi bir
ferdin
artk
eydir." 129
Buradan hareketle, Ahmet Harndi (Baar)n bir tr "anarizm'e _ya da en azndan bireycilie ynelmesi, zgrlkle
devletin att;n belirten bir gre uygun olurdu. Oysa
Baar, Bat demokrasisi hakkndaki deerlendirmesini, Trk
toplumunun Bat'dan farkll;n balad bir devletilik
dncesiyle birarada ortaya koymaktadr. yle ki:
"Trkiye'de fert, devlet olmadan hibir i gremeyecek haldedir
ve geni manada iktisadi istihletlden mahrumdur. Biz (. . .) garpl
bir millet olmaktan hayli uzaz. Btn iktisadi snflar Devlet'ten
yardm bekliyor. Hangi sosyal yahut iktisadi snflar hrriyet
peindedir? Burjuva m?
Yani u Garp'ta hrriyet inklabnyapan snf m? Ne gezer1 ..
Bilakis, her snftan ziyade burjuvann g.z Devlet'i temsil eden
iktidardadr. Kim i banda ise ona nfuz etmek, onunla dost
olmak ve i gnnek peindedir. Garp'ta hrriyet inklabnn
alemdarln yapan bu ileri snf, bizde bilakis irtican elemandr.
En fazla hrriyet dman burjuvadr. "130
Baar'n bu grleri, hrriyet ile devlet arasndaki at
madan devlet eliyle hrriyete kavumak gibi bir dneeye
ulamasna iaret etmektedir. 1956 ylnda yaymianm
Demokrasi Buhranlan'nda,
"Bizde hrriyet ve demokrasinin ancak Devlet eliyle ve yardmiyle doup yaayabilecek bir ey olduunu bilmek ve kabul
etmek, ddvalanmzn yandan ounu halletmek demektir. Nasl
iktisadi hrriyetimize kavumamz, millete kalknmamz iin
Devlet'e muhtasak, siyasi hrriyetimizi de ancak o yolla elde
s.97-102; Aye Trak, "Devlet ve Fert: Gecikmi Bir Kitap
Say: 14, (Yaz, 1981), s.64-83.
129
Baar,
C. Kemalist Devletiliin ada Deerlendirili Tarzlar
zetlemeye alt;mz tartmalar, devletili;in ilk ortaya atld 1930'larda varolan bir kavram anlamazl;nn rn olarak grlebilir. Bu durumda, zaman
iinde uygulamann gelimesi sonucunda Kemalist devletili;in niteli;i zerindeki tartmalarn sona ermesi beklenebilirdi. Ancak, Trkiye Cumhuriyeti'nin tek-partili yllarn
konu alan incelemelerin, devletiliin nitelii konusunda farkl
degerlendirmeler ortaya koymakta devam ettikleri grlmektedir. zel olarak Kemalist iktisadt kalknma stratejisinin,
genel olarak da Kemalizm'in anlalabilmesi bakmndan,
devletiliin bu sonraki deerlendirili tarzlarn ksaca gzden
geirmek yararl olacaktr.
Ana
hatlarn
Toptum ve Bilim,
Demokrasi Yolunda, s.7.
130 A.g.e. s.7-8.
198
Eletirisi",
edebiliriz"131 diye yazmaktadr. Hrriyet ile devlet arasndaki

atma ile devlet eliyle hrriyet ve demokrasiye kavuabilecei
grleri arasndaki elikiyi' amak zere "kendimize zg
bir hrriyet anlay" gelitirmekten ve idart devletin (brokrasi ve hkmetin) iktisadi devlete mdahalesini snr
landrmaktan szetmek durumunda kalan Baar'n, hrriyet
ile devletin attn, demokrasinin devlete kar bir hareketin
sonucu olarak (Bat'da) ortaya ktn telaffuz etmesi
nemlidir. Baar'n devletilik ve demokrasi arasndaki ili
kilere k tutabilecek bir dier gr de, "burjuva" ile
hrriyet arasnda kurduu ilikidir. Baar, devletin "kanatlar
altnda" byyen byle bir toplumsal snfn, Bat'daki hrriyeti ve demokratik ilevini yerine getiremeyece;ini belirterek, CHP brokratlarnca benimsenmi olan devletilik
ile bu devletili;in siyasal sonularn eletirmektedir.
131
Ahmet Hamdi Baar, Demokrasi Buhranlart (Istanbul: Trldye B., 1956), s.67.
199
1. Iktisadi Kalknma Sorununa Pragmatik Bir zm

Olarak Devletilik: "Karma Ekonomi'' Fikri
1930 tarihinde Sivas demiryolunun ahi. dolaysyla bir
konuma yapan Bavekil smet Onn), CHP'nin "mutedil
devleti" oldugunu ilan etmi, 1 32 buna karlk Serbest Fr
ka'nn da "liberal" olduu ortaya atlmt. Bu balamda,
devletilik ile liberalizm arasnda balayan tartmalarda,
devletiliin bir ideoloji olarak yorumlanmasna alanlarla
devletilii geici bir zm yolu olarak grenlerin dn
cekrine deinilmiti. Uygulama gelitike, Kemalist devletilik
hakknda yaplan deerlendirmeler de daha farkl bir nitelige
brndler.
Bunlardan en yaygn olan, genel olarak Kemalizm'in
"dogmatik" ya d3. "doktriner" olmad yargs dogrultusunda,
devletiligi pragmatik bir Zm olarak deerlendirmek
eilimindedir.
Hi'in de belintlgi gibi, "Atat.rk'n uyguladg ve devletilik

olarak adlandnlan zel ekonomik rejim, do_gmatik yahut doktriner
deil, tamamen pragmatik esaslara dayanmaktayd. "133
Bu balamda, devletiliin hangi nedenlerle ortaya kt _
da yle aklanmaktadr. Dnya bulrannn lke ekonomisinde yarattg sorunlar devletilie bavurmann zel
nedeni olarak anlalrken, iktisadi kalknmann hzl bir
biimde gerekletirilmesi istei de, devletiliin ortaya
knn genel nedeni olarak dile getirilmektedir. 134 Bir dier
132 Emre Kongar, "Devletilik ve Gnmzdeki Sonular H, Atatrk_D6neminin Ekonomik
ve Toplumsaf Tarihiyle ilgili Sorunfar Sempozyumu, s.150-151.
133 Mkerrem Hi, Kapitalizm, Sosyalizm, Karma Ekonomi ve Trl<iye, (istanbul: iOiF
Yay., 1979), s.116.
134 Osman Okyar, oevelopment Background of the Turkish Economy 19231974",
fntemationafJoumalofMkidle East Studies, CiltX (1979), s.329; Yksel lken, Atatrk.
ve iktisat, iktisadi Ka/kmmada Etkinlik Sorunu ve Eklektik Moder(Ankara: Trkiye
i Bankas Kltr Yay., 1984), s.223 vd.; Sabri F. lgener, "Takdim: Trkiye'de
Planlama ve Planl Dneme Gei~. TOrkiye'nin iktisadi Gelime Meseleleri, Cilt
(Istanbul, lO IF Yay., 1971), s.39.
200
adan, devletiligin dou nedeni olarak,
"yerli kapitalisder"in
yabanc mlkiyetinde o lan teebbsleri satn alma konusundaki "yeteneksizligi (veya isteksizlii)"nin, bu ii devlete
brakm olmas gsterilmektedir.135
Bu nedenlerin bir rn olarak granen devletilik, ilk
ortaya kt 1930'larda, zihinlerde uyanan "sosyalizm" mi,
"liberalizm" mi sorulannn anlamlann yitirdii bir uygulama
biiminde grnmektedir. Bir dier de}rile, tek-parti dev-letilii, zel teebbse hibir faaliyet alan tanmayan, devlet
iletmeciliginin lke ekonomisinin tmne egemen olduu
bir "sosyalizm" olmad gibi, klasik anlamda "braknz
yapsn"c bir "liberalizm" niteliginden de uzaktr. Devletilii
"karma ekonomi" sistemi olarak deerlendiren birok ara
trmac, Hershlag'n da iaret ettii gibi, "bir uzlamadan, bir
'dengeli' deerlendirmeden" yanadrlar.136 Bu deerlendirme
tarzmda devletilik, "orijinal" (yani tam anlamyla kapitalist
ya da sosyalist olmayan) Trkiye'ye zg bir sistemdir ve bu
sistemde devlet iletmecilii ile zel teebbs birlikte varlklarn srdrmektedirler.
"Karma ekonomi sis~emi" olarak devletiliin anlalmas,
baz noktalarm aklanmasn gerektirmektedir. Bunlardan
ilki, bu "sistem"de devletin faaliyet alannn nitelii ile
snrlarnn nasl belirlendiidir.
Hi'e gre karma ekonomi sisteminin amalar, hzl

iktisadi kalknma ile sosyal adaleti gerekletirmektir.
Bu amalar dorultusunda devlet eliyle giriilen yat
rmlarn, "sosyal ve verimli alt-yap alanlar yannda
st-yap alanlarna da ynel(mesi)" szkonusudur. Bu
135 Richard O. Robinson, The First Turkish Repubfic, a Case Study in National
Development(Cambridge, Mass.; -:aNard University Press, 1965), s.105.
136 Z. Y. Hershlag, "Atatrk's Etatism", in J. M. Landau, (der.) Atatrk and the
Modemization of Turkey (Boulder, Colorado: Westv1ew Press, 1984), s.171.
201
durumda, karma ekonomi sisteminin "dar ve kati" bir

biimde tanmlanmas szkonusu olamaz. Kamu yat
nmlannn, veya ekonomide devlet iletmeciliinin yannda
zel teebbsn de varl, iktisadi gelime sreci iinde,
iki sektrn toplam ekonomi iindeki paylarnn dei
mesini gerektirir.
Dolaysyla, iktisadi gelimenin balangcnda devletin
itici gc gerekli olduundan, kamu yatrmlarnn pay
fazla olabilecek ve bu pay zel teebbsn gelimesiyle
birlikte azalabilecektir. Bylece, "kamu yatrmlar sratli
ekonomik gelimenin salanmas bakmndan zel yat
rmlar destekleyici ve tamamlayc durumuna decek
tir."137
zerinde durulmas gereken ikinci nokta, "karma ekonomi
sistemi" olarak devletilikte iktisadi planlamann gerekli olup
olmaddr. Hi'e gre planlama, karma ekonomiin asli
unsurlanndan deildir.
Ancak, hzl iktisadi kalknma ve sosyal adaleti gerekletirme veya toplumsal refah arttrma amalar
dorultusunda kamu ve zel sektrlerin birlikteliini ifade
eden "karma ekonomi"de iktisadi faaliyetlerin kamu
kesimi iin emredici, zel kesim iinse snrlayc ve yol
gsterici bir planlama mekanizmasn gerektirdii sylenebilir.138
zetleyecek olursak, Kemalist devletiliin bir "karma
ekonomi sistemi" olarak yorumlanmas, bu yorumdaki -belki
de Kemalizm'in bir etkisi olarak grlebilecek olan- devletiliin "zgnl" fikrinin aksine, Bat'nn iktisadi gelime
modelini esas alan bir "refah devleti" anlayna dayanmaktadr.
137
Hi, a.g.y.,
s.79-81.
138 Bu konuda bkz. Mmtaz Soysal, Demokratik iktisadi Planlama iin SiyasT Mekanizma
{Ankara: ASBFve TODAiE Yay., 1958), s.11 vd.
202
Bu yorum, 1930'lardaki tartmalar erevesinde deer

lendirilmek gerekirse, "demokratik devletiliin yararl dzenleyici rol ile faist-komnist devletiliin tekelci, mdahaleci davrann ayntran" -ve bunlardan ilkini }'eleyen
Ahmet Aaolu'nun139 ve sanayileme srecinin ilerleyii ile
devlet iletmeciliinin ekonomi iindeki paynn azalacan
ngren l Bankas evresinin devletiliine uygun d
mektedir. Tartlmas gereken temel sorun, bu tr bir gelimenin salanmas ile "demokratikleme"nin nasl iliki
lendirildiidir.
2. Kapitalist Sermaye Birikiminin

zel Bir Yolu Olarak Devletilik
Devletiliin
bir "sistem" olmad, gerek 1930-1940

arasndaki ve gerek daha sonraki deerlendirmelerde devletilii kapitalizm ve sosyalizm dnda bir nc yol veya
bir "karma ekonomi sistemi" olarak deerlendirmenin doru
olmad grn ileri sren Boratav'a gre,
"(S)iyast iktidara hakim olan sniflann (. .. ) arta el koymalan
ve onu kullanmalan dalayl yoldan ve zel ekonomik mekanizmalarla olur. Kapitalist bir sistemde, yaygn devlet iletme
ciliinin varl bu yzden ayrca incelenmesi gereken bir sistem
sorunu olarak ortaya kar ve bazen devlet kapitalizmi' kavram
ile tahlil edilir. (. .. )Bu anlamda devletilik, Cumhuriyet Trkiye'sinde kapitalist sennaye birikiminin zel bir yolu olarak
tezahr etmitir. "140
Byle deerlendirildiinde, devletilik, esas itibariyle kapitalist bir "sistem" iinde bavurulmu bir iktisadi politika
ilkesidir ve "1923'ten sonra Trk burjuvazisinin sermaye
birikiminin ve kapitalist gelimenin en 'kolay', en elverili
139
Hershlag,
a.g.y.s.171.
140 Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, s.2.
203
yollarn araynn" 141
rn olarak grlmek gerekir. Bu

ynde benzer bir dej;erlendirme yapan Tezel de, 1930'lar
ve tkinci Dnya Sava yllannda hkmetin sanayileme
politikasnn ana zellii(nin), devletin sermaye birikiminde
birincil ara olarak kullanlmas" 1 42 olduunu belirtmektedir.
Devletilik, bu adan, kapitalist gelimenin zel bir yolu
ise, bu durumda, devletilik ile vanlmak istenilen amac
yeniden deerlendirmek gerekecektir. Hershlag, devletili~n.
pragmatik kayglarla bavurulan bir uygulama olmayp, derinlii olan bir ideoloji"nin asit paralanndan biri olduunu
vurgularken, 143 bu noktaya dikkatleri ekmektedir. Devletilikle vanlmak istenilen hedef, sanayilemi bir toplum
yaratmaktr. Ancak bu "sanayilemi toplum" iinde, Kemalist
ideolojinin bir dier gesi olarak halklgn snfsz ve imtiyazsz toplum" tasanm ile "kapitalist" gelimenin yarataca
"snflhk" olgusu nasl uzlatrlabilecektir?
Bu noktada, "ideoloji" den pratie.zeerek, Kemalist devletiliin bir kapitalist gelime stratejisi olarak gerekieriini
belirleyebiliriz. Trkiye Cumhuriyeti'nde, tek-parti ynetiminin bir "koalisyon" manzaras gsterdii birok aratmac
tarafndan ortaya konulmutur. 144 Bu koalisyonun geleri,
asker-sivil brokratlar, eraf ve tccar ile byk toprak sahiplerinden olumaktadr. Bu erevede, Kurtulu Sava'nn
yrtlmesindeki tarihsel beraberliin, Cumhuriyet sonras
iktisat politikalannda da elliili olduu sylenebilir. Dolaysyla,
1930'lardaki devletilik uygulamalarndan nceki yedi yllk
141
A.g.e.
142 Yahya S. Teze!, Cumhuriyet Oneminin iktisadi Tarihi (1923-1950), {Ankara, Yurt
Yay., 1982),.s.221.
143
Hershlag, a.g.y.. s.l72.
144 ~bkz. Tezel, a.g.y., 121-13.2; alar Keyder, "The Po!ijieal ECQnomyafTurki.sh
Democracy", New LeftRevJew. No. 115 (Mays-Haziran, 1979}, s.3-.21.
204
srece bakldnda, belki de en nemli uygulama olarak ortaya

kan aann kaldnlmasnn bu koalisyonun varln kantlayc bir rnek oarak grndn belirtmek mmkndr. 1923-1930 arasnda uygulanan politikalar, bu adan,
kylln varolan durumunu aynen koruyucu) fakat tanmsal
retimden "yerli varlkl snflar" m daha fazla pay almalann
salayan ek deiiklikler getirici niteliktedir.145
1930'lara gelindiinde. ynetenler katnda, szkonusu
koalisyonun asker-brokrat kanadnn, kendi hedefleri
dorultusunda belli bir zerklik elde ettiklerini grmekteyiz.
Bu erevede devletilik, bir ynyle bu kesimin hedefledii
"muasr medeniyet seviyesi"nin asli unsuru olan hzl sanayilemenin arac olarak, dier ynyle de, dandan kaynak
aktannnn byk lde olanakszlat bir dnemden,
tanndan sanayileme iin gerekli kayna ekmenin bit yolu
biiminde ortaya kmtr .146 Devletilik konusunda, rnein
CHP iindeki byk toprak sahiplerinin ifade ettikleri ku
kular (ki bu, 2. Dnya Sava sonrasnda DP hareketiyle
sonulanacaktr), tarmdan ekilen kaynan "devletilik"
araclyla -ve devletiligin glendinneyi dnd "sanayici" (veya "yerli burjuvazi") "iine szan"- "affairiste"lere
j
'
j
j
1
j
i
1
1
'
kaymasndan kaynaklanmaktadr.147
Dolaysyla, tek-parti devletilii, toplum iindeki snflann

kendi aralanndaki mcadelelerini yanstan uygulamalan ifade
eder niteliktedir. Bu durumda, bir yandan toplumda snflarn
bulunmadn ifade eden halklm, aslnda "snflar vardr,
fakat s1nflar arasnda t).cadele ve atma olmamaldr"
biiminde anlalmas gerektiini, dier yandan da, devletilik
j
j
~45 Bu balamda CumhuriyetTOri<Jyesi'nin "tepldc-kapltalisl'"bir"modem!eme" yaad

sav olduka akla yatkndr: A.g.e., s.20.
146
B!<:. a!)Jar Keyderve Faruk Birtek, "TOrkiye'cle Devlet-Tarm lkileri 1923-1950",
. Keyder, Toplumsal Tarih 8fmafarr (Ankara Dos Yay.. 1983) iinde, s.191-220.
Kar. Tezel,a.g.y,, s.226-233.
147 Bl<.z. Yakup Kadri KaraosmanC>lu, Politika'da 45 Yl (Ankara: Bilgi Yay.. 1968).
205
ilkesine, iktisadi iler yannda siyasi ve fikrt nazmlk grevini

devlete ykleyerek, kapitalist gelimenin yaataca elikileri
otoriter yntemlerle bastrmann temeli olarak eilrnek gerektiini vurgulamak gerekmektedir.
3. Iktisadi- Siyasal- Kltrel Boyutlanyla Devletilik

Kemalist devletilik ilkesi, daha ok iktisadi ierii ile ortaya
atlm olduundan, yaplan deerlendirmelerin de arlkl
olarak iktisadi bir boyut tamas kanlmaz olmutur. Oysa,
Kemalist devletiliin, Ittihat ve Terakki'nin "milliiktisat"
dncesiyle tarihsel bir akrabal olduu, ttihat ve Terakki'nin milli iktisat anlaynn ise, Alman iktisat dn
cesinden nemli lde etkilendii de bilinmektedir. Bu etkileim zinciri iinde bakldnda, Kemalist devletilie hem
1930'larn deerlendirmelerinden ve hem de "Karma Ekonomi" yorumlanndan daha farkl bir ierik kazandrmak
mmkndr.
19. yzyln ikinci yansnda gerekleen Alman milli iktisat
deneyiminin mimar saylan List'in grlerinde yeralan bir
nokta burada dikkat ekicidir.
Liberalizm'in soyut ve evrensel bireycilik anlay zerine
ina etmi olduu klasik "braknz yapsnlar" retisinin
siyaset ile iktisad birbirinden ayrmasna kar kan List,
"gelime aamalar teorisi" ile uluslar arasndaki farkllklara
dikkati ektikten sonra, "gerekli insan kaynana ve dier
kaynaklara sahip olan" uluslarn, devletin iktisadi alana
mdahalesiyle uygarln "yksek basamaklarna" eriebi
leceklerini ileri srmekteyciL List'in, devletin iktisadi kalknmadaki roln, "tarm ve sanayi arasnda denge" kurmak
ve daha da nemlisi, "imal&t sanayiinin kurulmasm salamak"
biiminde ortaya koyduu ifade edilmektedir. 148
148
206
GOlten Kazgan. iktisadl DOOnce veya Politik iktisadm Evrimi, (Ankara; Bilgi, Yay.,
1974), s.201 vd.
Kapitalist gelimeye sonradan katlm bir lkede, sanayilernek iin devletin iktisadi alanda koruyucu, ynlendirici ve
mdahaleci bir rol stlenmesinin zorunlu olduunu ortaya
koyan bu grlerin, zellikle IttihatveTerakki'nin milli iktisat
fikrini etkilemi bulurian bir dier yn ise, Zafer Toprak'n
da vurgulad gibi, "iktisatla siyaseti ayn potada eritmek"
isteiydi. "Braknz yapsnlar"cliberalizmin soyut bireycilii
ile evrensellik iddias, List tarafndan kabul edilmemi, "bireyle
insanlk arasna ulus gerei" yerletirilmitir.149
List'in devlet mdahalesini sanayilernek iin kanlmaz
olarak gren dncelerinin ierdii "ulusal kalknma" anlay, 19. yzyl sonlarna doru Avrupa'da ortaya kan
ilerleme fikriyle yakndan ilikilidir. Aydnlanma dncesi
iinde bir toplumsal program nitelii kazanan ilerleme fikri,
19. yzyl Avrupa'snda iki farkl tarzda ortaya konulmutur.
Bunlardan ilki, toplumsal ilerlemeyi bireyin zgr iradesiyle
giritii eylemler araclyla gerekletirme grdr. Bu
gr de, liberal dncenin insan doasna ilikin "soyut,
rasyonel birey" modeline dayandrlmaktadr. tkinci gr
ise, daha ok Aydnlanma dncesine bir tepki olarak ortaya
kan Alman romantiklerinin birey ve toplum ilikisi hakkndaki grlerinin izlerini tamaktadr. Bu gr asndan
bireyler, somut bir tarih ve kltr ifade eden toplumsal
btnln paralandr ve toplumsal btnlk de, bireylerin
basit bir toplamndan ibaret olmayan, kendi bana ayr bir
varlk niteliindedir.1SO
Alman romantizminin izlerini tayan bu ikinci gr temelinde, 151 ilerleme, bireylerin deil, bireyleri de kendi iinde
149 Zafer Toprak, Trkiye'de Milli iktisat {1908-1918), s.25-30.
150 levent Kker, "YokoJmann Eiinde Bir Fikir; ilerleme", Toplum ve Bilim, Say 27
(GOz, 1984), s.202-209.
151
Bkz. Eric Rol!, A History ot Economic Thought (londra; Faber and Faber, 1973),
s.211-231.
207
toplayan ulusal varln ilerlemesi olarak anlalnca, "stn

ulusal devlet iktidar" da ilerlemenin asl itici gc olmakta
ve buradan, kolaylkla iktisadi ka~knmada devleti bir dnceye geilebilmektedir.
Burada vurgulanmak istenen nokta, devletiliin yalnzca
bir iktisadi kalknma stratejisi olmad, iktisadi, kltrel ve '
siyasal iliki alanlarnda, hem toplumda varolan stn bir
otoriteye balanma dncesinin, hem de devlet gcnn tm
bu alanlar denetleyebil~ii bir toplumsal rgtlenme tipinin
ifadesi olarak anlalddr.152 Gl bir toplumsal felsefe
gelenei bulunan Almanya'da inceden ineeye ilenmi bir
nitelik gsteren bu dn tarznn baz genel zelliklerini,
azge!imi lkelerdeki devletilik grlerinde ve uygulamalannda da grmek mmkndr. Cumhuriyet Trkiye'sindeki devletilik deneyimi de, yalnzca bir iktisadi kalknma stratejisi olmann tesine uzanan zellikler tamak
mesleklere hazrlamak". 1 53 Bu ilke asndan Kemalist

ideolojinin ieriine bakldnda, "fikri hr, hfan hr,
vicdan hr" kuaklar yetitirmenin, bfr baka ifadeyle,
"demokratik zihniyetli" bir toplum yaratmann hedeflenmesi,
ayn zamanda "yeni rejime uygun vatandalar yetitirmek"
anlamna da gelmektedir. zellikle laiklik ilke ve uygulamas.
dikkate alndnda, Kemalist devletiliin, salt bir iktisadi
politika olmayp, brokratik-otoriter bir toplumsal ve siyasal
rgtlenme tipinin ifadesi olduu grlmektedir.
tadr.
Kemalist ideoloji, iktisadi, kltrel ve siyasal ynleriyle

bir btn olarak Bat uygarl standardna gre kavranan
"muasr medeniyet"i "devlet" eliyle gerekletitneye ynelmitir. Bu erevede devlet, hen iktisadi kalknnay
salayacak, hem Trk halkna Batl normlara uygun bir
kltr verilmesi grevini stlenecek, hem de -siyasi ve fikri
nazmlk-grevini yerine getirecektir. Bu adan, halkn nasl
eitilecei de devletle ilgili nemli bir konu olmaktadr.
Nusret Kemal (Kymen), 1934 tarihinde yaymlanan
Halklk ve Kyclk adl almasnda yeralan "Halk
T erbiyesi" yazsnda, bu konuda esasn bulunduunu
belirtmektedir: "yeni rejime uygun vatandalar yetitirmek
(. .. ) vatandaa geni bir kltr verilmesini istihdaf (etmek)
(. .. ) (ve) vatandalar mesleklerinde ilerletmek ve yeni
152 R. Nisbet, History of tte Idea of Progress. s.267 vd.
208
153 Nusret Kemal (Kymen), Halklk ve Kyclk(Ankara: Tark Edip ve . K., 1934),
s.2829.
209
NC BLM
Kemalizn - Demokrasi llikisinin
Degeriendirilmesi
Buraya kadarki incelememiz, Kemalizm'in anlam sistematiini

ortaya koymaktadr. imdi, bu sistem iinde Kemalizm ile
demokrasi arasndaki ilikilerin deerlendirilmesine geebiliriz. Qnce, Kemalizm-demokrasi ilikisini vesayet kavram
asndan deerlendiren grleri ortaya koymak gerekmektedir.
. Vesayet Kavram AJSndan Kemalizm-Demokrasi llikisi
Kemalizm-demokrasi ilikisini vesayet kavram asndan

deerlendirenlere gre Kemalizm, kkleri Tanzimat'a dek
uzanan Batllama hareketlerinin Kurtulu Sava sonrasnda
ald "radikal" bir biimdir. nceleri Osmanl Devleti'nin
Bat stnlne kar korunmasn salamak iin, daha ok
askeri alanda, Bat teknolojisinin alnmas olarak gerekleen
Y.eformlar, sre iinde, hukuk ve idare alanlannda da Bau'nn
rnek alnmas sonucunu dourmutur. 154 Bylece, Osmanl
Devleti'nin iinde, zellikle de hukuk, idare ve eitim alan154 Bkz. Niyazi BerKes, TO!kiye'de ada/ama; Tank ZaferTunaya, TOrkiye'nin Siyasal
Hayatmda Batiiiama Harekelieri, Istanbul: YedigOn M., 1960; erif Mardin, "Batcllk",
Cumhuriyet Dnemi TOrkiyeAnsiklopedisi, Cilt 1, s.245-250.
211
egemen de:erlendirne, Kemalizm'in esas olarak liberal-
lannda, biri geleneksel, dieri Batl olmak zere ikili bir yap
ortaya km; bu ikili yap iinde, devleti kurtarmak dncesiyle hareket eden yeniliki kadrolarn temel sorunu,
devletin "kurtanlmas" 1in kanlmaz oldugU dnlen
Batllamann toplumun kltrel deerlertyle nasl birarada
bulunaca haline dnmtr. Ziya Gkalp'in harsmedeniyet ayrm bu sorunu zmeye ynelik olarak geli
tirilmise de, baarl olamamtr. Ite, byle bir ereve iinde
"Remalizm, topyekn, dnsz bir Batllama program olarak
grlmektedir . 155
Kemalizm'in radikal bir Batllama program olarak grlmesi, Bat'nn simgeledii "ileri" toplum dzeni karsnda
"geri" oldugu dnlen Trk toplumunun ilerletilmesi
asndan da radikal-ilerici bir ideoloji olarak Kemalizm'in
deerlendirilmesii: iermektedir. Bu genel deerlendirme
tarznda, toplumsal, iktisadi ve siyasi ynlerden Kemalizm'de
hedeflenen Batllamann ierii nedir?
ktisadi alanda Kemalizm'in "sanayileme"yi hedefledii
konusunda herhangi bir kuku yoktur. 156 Toplumsal ilikiler
alannda da, zellikle hukuki reformlarda Batl yasalar;n
iktibas (reception), Kemalist ideolojinin toplumu her alanda
Batllatnna isteinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir.157
Buna kal"lhk, siyasi olanda Kemalizm'in hedefinin ne olduu
yeterince ak olarak ortaya konulmu deildir. Bu konudaki
demokrasiyi hedefledii, ancak bu hedefe ulamak balannndan
zo~~lu ol.an r~form~nn gerekletirilmesi iin gereken bir

gec
etonter sstemn kurulmu olduudur.158 Genel olarak

"vesayet': kavram 159 altnda yer verilen bu deerlendirme
tarzna braz daha yakndan eilrnek gerekmektedir.
1945'de ok partili demokratik siyasal yaama adm atlmas
~e 19~0 seimleriyle iktidarn ban bit biimde el degi
trm~, genel olarak otoriter rejimierin demokrasiye dnmelen asndan istisnai bir durum olarak kabul edilmektedir.
~rkiye'nin bu istisnai konumu, zbudun'a gre "Kemalist
syasal rejimin mahiyeti" tarafndan aklanabilir_1so Kemalist
siyasal rejimin mahiyetirii belirleyen deikenler arasnda
yeralan "ideoloji" konusunda Linz'in totaliter ve otoriter
rejimler ayrmna 161 dayanarak yapt zmlemede zbudun, "CHP ideolojisi(nin) vesayet rejimlerinde ortak olarak
grlen isel elikileri sergiledii"162 kansndadr. Buna gre,
"Ksm ~~lum~al dnmn snrl hedefleri byk lde

gerekletgnde, deoloji bir meruluk kayna olmaktan kar.
Tam da arasal karakteri nedeniyle rasyonel eletiriye ak bir
duruma g~li~ Laik, cumhuriyeti bir u1us-devlet bir kez salarnca
k_uru~u~ gb ~l~uktan sonra, Kemalist hedeflerin, rekabeti bir
syas sstem nde daha iyi bir biimde izlenip izlenemeyeceini
158
155 Mete Tunay,
Cumhuriyeti'nde Siyasal DOnce Akmlanfl, Cumhuriyet

Dnemi Trkiye Anslklopedfsi, Cilt 7, s. 1924-1928.
156 Kemalist iktisadi politikalannn lledelinin sanayneme olduQu konusunda t.emen
ller yazarayn dOOncedeyse de, bu lle<lele erimek iin 1930annn sonra izlenen
"devletUik"in nasl deQertendirilmesi gerektiQi konusunda farkllklar bulunmaktadr.
Kemalizm'in devletilik ilkesinin bu farkl deQerlendirili biimlerine ileride
deQinilecektir.
157 BkZ. Nuin Ayiter, "Atat1<. ve Zel Hukuk Reformu~, Atatork'an Dnce ve
"Tl1<.iye
Uygulamalannn Evrensaf Boyut/an, Uluslararas ~m. (Ankara: A Ae~O
Yay., 1981), s.325-330; At.met Mumcu, "AtatOrkve Hukuk~ A.g.e., s.331-3$3.
B.llent DA~er, "Atalrk ve Sosyo-Politik Sistem Grofl ada Dncenin fttnda
(Istanbul: Or. Nejat F. Eczacba Vakl Yay., 1983), s.254-255.

Un~e gre_": ~sa~eti demokrasiler... demokratik devletin biimsel normlarnn
benmsend!:j; ~htlern devletlerini demokratlatma amacn gtlkleri, ancak belki
bu~_un gereklen konu_~urda pek ak olmadklan rejim!el"dir. Totallter ve Oton~er
Rejmler, ev. Ergun Ozbudun, (Ankara: S Yay., 1984), s.S.
160
Erg_~n zbudun, "The Nature of the Kemalist Political Regimefl, A. Kazancgil ve
E. Ozbudun, (d&rl.), Atatork, Founder of a Modem State, s.80.
161 A.g.e., s.87.
162 A.g.e., s.90.
Atati1rk,
159
212
213
sormak da meru olur. (. .. ) Dolaysyla,_ gerek bir anlamda,

Kemalist refonnlann baans, Trkiye'de tek-parti sisteminin
uzun-dnemdeki merulugunu ortadan kaldnntr. "163
Burada, ksrnt toplumsal dnm" ve "arasallk" kavramlan zerinde durmak gerekmektedir. Clement Moore'un
totaliter, chiliastic, vesayeti ve idari tek parti ideolojileri
ayrm erevesinde, Kemalizm'in vesayeti ideolojiler kategorisinde deerlendirilnesinden164 hareket eden zbudun'a
gre,
"Vesayeti ideoloji, ksmi bir toplumsal dnU.m hedefiyle
arasal' bi~ ilevi birletiren bir ideolojidir. Bu niteleme genel
olarak Kevtalivn'e uymaktadr. Gerekten de, Kemalizm, TU.rk
toplumunun bU.tU.ncl deil, ksmi bir dnmne ynelmitir.
Ska belirtilen bir Kemalist deyimi kullanrsak, Kemalizm
Trkiye).ti modern, gl, tam bamsz bir ulus-devlet haline
getirerek <ada uygarlk' dzeyine kannay amalamtr.
Totaliter ideolojilerin yapt gibi, tmyle yeni bir toplum veya
yeni bir insan tipi yaYatmay dlememitir. Kemalizm, eylemin
yakndan iinde olmas anlamnda arasaldr; yukanda da iaret
ettiimiz gibi, birok Kemalist ilke, eylem iinde ve somut gereksinimlere ve durumlara bir yant olarak gelimitir." 165
zbudun'un vesayeti ideoloji veya vesayeti rejimler
kavramyla yer verdii zmlemeleri, bu ideolojiye sahip
olanlarn veya byle bir rejim kuranlarn, sonuta liberaldemokratik bir sisteme gemeyi bilinli olarak istedikleri
dncesine dayanrnaktadr. 1 66 Bu dorultudaki bir dier
163 A.g.e.. s.90-91.
164 cement H. Moore, "The Sirgle Party as Source of Legitimacy', Samuel P. Huntington
ve Clement H. Moore, deri., ArJthoritarian Politcs in Modem Society, The Dynamics
of Established One-Party Systems, (New York, london: Basic Books Ine., 1970),
s.57 vd. Kar. Linz, ag.y., s.34 vd., 130 vd.
165 zbudun, "The Nature of the Kemalist Political Regime~, s.90.
166 Bu do{lruhuda bkz. Ergun zbudun, "Established Revolution Versus Unifinished
Revolution: Contastirg Patterns of Democratlzation in Mexico and Turkey", Humington
214
zmleme, vesayet kavramn ilk kullananlar arasnda yeralan

Tunaya tarafndan da yaplmaktadr:
"(...) Baz tek parii. rejimleri, geici olduklann ve demokratik
ve uygarca bir da.zene vannak iin kprU olduklann ilan etmilerdir. ( ... ) Byle bir tek parti bir eit vesayet rejimi kurar.
(. .. ) Bu sistemlerde, baka partiler ve belli hUniyetle; Anayasa'da
kurulmalanna ve kullanlmalanna bir hukuki engel bulunmad
halde, kurulmazlar ve kullanlmazlar. Daha dorusu kurdurulmaz:lar ve kullandnlma~lar. ( ... ) Ne var ki, totaliter olmamakta, olamamaktadr. Ve, demokratik bir sistemin hazrlaycs
oldugu iin, kendi sonunu kendisi hazrlamaktadr."167
Kemalizm ve Cumhuriyet Halk Partisi'nin tek parti dnemi
zerindeki zmlemelerde kullanlan vesayet kavram1,168
1945'te gerekleen ok partili siyasal yaama geiin daha
nceden hedeflenmi olduu dncesini iermektedir. Bu
balamda, Kemalizm'in kurucusunun demokrasi konusundaki
bireysel tutumu da szkonusu edilmektedir. rnein Daver'e
gre,
Atatrk siyasal rejim konusunda, esas itibariyle, demokratik
rejimi benimsemektedir. Bu rejimin stnlgne ve deerine
yrekten inanmaktadr. Trk milletinin dogutan niteliklerinin
de demokratik rejimi kabul etmeyi kolaylatrdn ileri sr-
W: Moore, (dert), a.g.y., s.393: "...CHP bir kadro partisi, bir elitrgtO olarak kalmay
bilerek ve isteyerek semitir. Gerekten de, CHP'nin yaps, yirminci yzyln totaliter
ve otoriter lek partilerinden ok. Avrupal bir liberal partiyi hatrtatmaktadr... Bu kadro
~isi yaps hem devrimci koalisyonun birfeimiyle, hem de, temel bileenleri
mllyetilik, aklclk, laiklik, anti-klerikalizm ve nihaT siyasal demokrasi olan parti
felsefesinin doQasna iyice uymulur." (a.b..).
167 Tank Zafer Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, ]stanbul:
1980,s.314.
.
168
IOHF Yay.,
lunaya'nn yannda,
vesa.yet kavramn kullanan Waller F. Weiker'in Pofitica.l Tutefage

and Democracy in Turkey, The Free Party and its Attermath (le!den: E. J. Brill, 1973)
adl almas da belirtilmelidir. Bu kavram, aslnda, modernleme kuramn
benimseyen birok yazarca kullanlmtr. Bu kuramn yrttO mantk gerei,
gelenek ile modemlik arasnda ileyen tarihsel gelime SOrecirde "modemletriciler"in
kurduklan siyasal rejimierin "vesayeti" olmas gerekmektedir.
215
mektedir. O'nun, demokratik cumhuriyet hunltay daha Kurtulu

Sava banda, hatta. belki daha nceleri kararlatnn olmas
ok olasdr ve bunu dorulayan belirtiler az deildir. Bununla
birlikte o, bu gnln balangta pek aa vunnam; lkedeki
eitli siyasal eilimleri ve Meclis'teki gruplan gznnde tutarak
olduka hapal ve ll konuma yolunu tutmutur. Bunalml
sava yllannda demokrasi verumhuriyet szcklerini Mustafa
Kemal Meclis'te ya da kamusal yaamnda kullanmamt. Ancak
zaferden sonradr ki, nce <halk ynetimi' diye and rejimin
aslnda bir rumhuriyet, hem de Batl demokratik bir cumhuriyet
olduunu gitgide daha byk bir: hesinlik ve aklkla ortaya
kapitalist ve bu yZden de demokratik bir dzen kurmak

anlamna geldiini syleyebiliriz. O dnemlerde ve iyice yakn
zamanlara kadar; kapitalizmin gelimesinin, kkleri ekonominin
zayflnda olan siyasi istikrarszl giderek demokrasfnin
kurulmasna yolaaca efsanesi hkiim sryordu. Dolaysyla
demokrasi, tanm gerei rekabeti olan kapitalizme zg siyasal
giitlenme yntemi olarak grlyordu ve rekabeti bir parlamenter sistem de kapitalizm ile badaan biricik siyasi rejimdi.
Bu dnce izgisi, Max Weber ve Harold La.ski gibi Batl aydnlar tarafndan savunulmu ve Kemalistler de, burjuva devrimini gerekletirme sreci iinde bu eitlerneyi rtk olarak
koymutur."169
kabullenmilerdi. "171
erii bakmndan farkl, ancak yrtt mantk asndan

benzer bir deerlendirme de, "nclk" kavram altnda ortaya
atlmtr. Bu adan, "milliyetiliin ve demokrasinin nemli
rol oynayaca bir burjuva devrimini gerekletirme kararll"nn, Kemalizm'deki demokratik ieriin ilk kaynak~a
nndan biri olduunu ileri sren Ahmad'n170 deerlendirmesi
Kemalist hareket ile Fransz Devrimi (1789) arasnda

balant kurma abalan birok araurmac tarafnda:n izlenen
anlamldr:
"Eer Mu.stafi Kemal
Atatarh'n cumhurbakanl dneminde

Trkiye'de biimsel demokrasi neredeyse tmyle mevcut deildiyse, o zaman Kemalist ideolojide demokratik bir ynelimden
szedilebilir mi? Kemalistler'i, onlarn kendilerini grdkleri
gibi Trkiye'yi ada Bat uygarl dzeyine kannay
amalayan bir gei rejiminin kurucular olarak kabul edersek,
bu sorunun cevab ihtiyatl bir 'evet' olur. Bu amac, onu basite
'modernleme' ya da 'Batllama'ya eitleyerek tanmlayabiliriz.
Ama daha titiz davranacak olursak, bunun Kemalistler iin
169 Oliver, AtatOrk ve Sosyo-Politik Sistem GrOo-, s.252.
170 Feroz Ahmad, "Kemalist TOrkiye'de ideoloji Aray 1919-1939", ittihatsfsktan
Kemalizme, ev. FatmagOl Bektay, {istanbul: Kaynak Yay., 1985), s.215. Ayn yazarn,
oncOik- kavramyla Ittihat ve Terakki'yi de zmiedii grlmektedir. Bkz.
"Oomakta Olan Bir Burjuvazinin ncOs: Gen Trklerin Sosyal ve Ekonomik
Politikas1909-191s-. A.g.e., s.34-80.
216
biryoldur. 172 Bu dorultuda hareket eden Ahmad da, .Fransa'da

Tiers Etat'n ndediini yapan burjuvazinin Trkiye'de
yokluu nedeniyle, "btn snf karlarndan zerk olan
Kemalistler"in, bu snf adna "bir burjuva devrimini gerekletirme grevini stlendikleri"ni belirtmekte; Kemalistler'in "siyasal demokrasinin Avrupa'daki buriuva devriminin zorunlu bir paras olduunu ve ayn sreci~ Trkiye'de
de tekrarlanmas gerekeceini bildiklerini" ileri srmektedir.173 Mustafa Kemal'in, Sovyet elisi Aralov'a hitaben sy171
Ahmad, "Kemalist Trkiye'de Ideoloji Aray", s.217.
172 Toynbeeve Kirkwood'un 192Tde yaymlanan incelemelerirideki u yarg bu bakmdan

arpcdr: Ankara'ya o yl [1923] yaplan bir ziyaretin, Batl birgzlemcinin zihninde
Fransz Devrimi esprisini yeniden yaratmasna yardmc olduu doruysa, bunun
tersi de ayn biimde dorudur, yani, Paris'te 1789'dan 1795'e kadar hOkOm srm
olan espri hakknda herhangi bir kavrayasahip olmakszn, Trkiye'nin 1920'den
bu yana geen siyasal tarihi {le anlalmaz." (Amold J. Toynbee ve Kenneth P.
Kirkwood, The Modem World, Turkey, (New York: Charles Scribner's Son s, 1927),
s.129. Gene aym yaptta Mustafa Kemal ile ingiliz Devrimi'nin (1640) Onf ismi
Crommwe arasnda da benzerlikler olduundan szedilmektedir (s.79).
173 Ahmad, "Kemalist TOrkiye'de ideoloji Aray", s.220 vd. (Ahmad'm bu yargs Mahmut
Esat [Bozkurt]'m Kasm-Aralk 1921'de yazm olduu makaleler dizisine
dayanmaktadr.)
217
ledii,
"Trkiye'de snflar yok. .. Trkiye'de ii snf yok,

nk gelimi bir sanayi yok. Bizim burjuvazimizi ise henz
burjuva snf haline getirmek gerekiyor. Ticaretimiz ok clz,
nk sermayemiz ycik" 174 szlerini de zikreden Ahmad,
Kemalizm"in yzyze olduu grev, snflan ortadan kaldrmak deil, tersine eski rejimin snflama srecini geciktiren
engellerini. ykarak, snflarn gelimesini salamakt"175
dnm hedefledii dorultusundadr. Buna karlk

Tunaya veDaver'in yorumlaynda Kemalizm'in hedefledii
dnlen dnmn btnsel" olduu vurgulanrnaktadr.177 Alrnacl'n ve "burjuva devrimi" kavramn kullanan
dier yazariann da bu ikinci tarz benimserlikleri sylenebilir.178
Kemalizm'in Trk toplumunun geleceini nasl tasarm
lad konusu bu noktada nemlidir. "Muasr medeniyet
seviyesi" terimi, Kemalistler iin ierikten yoksun bir ideal
niteliinde olmadna; Kemalistler'in iktisadi, toplumsal,
siyasal alanlarda yaratmay tasarladklar "yeni toplum"u
belirtmek iin bu terimi kullandklan sylenebileceine gre,
sz edilen farklln kayna ne olabilir? zbudun, "yeni
bir toplum veya yeni bir insan tipi yaratmay dlememitir"
deyimiyle iki eyi if~de etmek istemi olabilir: Ya Trk toplumu, Kemalizm'in ortaya kna kadar geen yenileme
sreci iinde ksmen "muasr medeniyet seviyesine" ulamnr,
dolaysyla Kemalizm'in hedefteyecei dnmler de bu
srecin kalan ksmn tamamlamaktan ibarettir. Ya da, Trk
toplumunun topyekn yeni bir nitelik kazanmas demek olan
"muasr medeniyet seviyesi", Kemalistler iin, 1930'larda
varolan somut bir toplum tipinin (Bat uygarlnn) biimsel
normlarn hayata geirme hedefini ifade etmektedir. Dolaysyla Kemalizm, totaliter ideolojilerde olduu gibi bir
"topya" peinde deil, potansiyel olarak liberal-demokratik
bir rejime dnmeye ak, Batc bir "zihniyet" niteliin-
yargsna varmaktadr.
Alrnacl'n "burjuva devriminin ncs olarak Kemalizm"

ve zbudun ile Tunaya'nn "vesayet ideolojisi-rejimi olarak
Kemalizm" yorumlan, aka ya da ~k olarak benimsenmi
bir tarih anlayna dayanmaktadrlar. Alrnacl'n yorumundaki
snflamann nndeki engelleri kaldrmak deyimi, snf
lamann olmad ve bu nedenle de deimeyen, duraan
toplurnlar (Dou) karsnda snflam, dolaysyla da dinamik toplumlar (Bat) ikiliine dayanan klasik arkiyatln
bir trevi olarak grnrnektedir. 176 Vesayet ideolojisi rejimi
olarak Kemalizm yorumlarnda ise, geleneksellikten modernlie geite ilerici .bir aama anlaynn varl grlmektedir. Her iki yorumda da Kemalizm, toplumu "ilerleme"
yoluna sokan iyiletirici bir ideoloji olarak kavranmaktadr.
Yorumlar arasndaki bu mantk birliine ramen, Kemalizm'in nasl bir ideoloji olduunu kavrariakta nemli grnen
bir noktann tartmal olduu .sylenebilir. Sorun, Kemalizm'in Trk toplumunu "btnsel" olarak deitirmeyi hedefleyip hedeflemediidir. zbudun'un yorumu, vesayeti
ideolojinin tanm gerei, Kemalizm'in ksmi bir toplumsal
,
174 S.
i. Aralov, Bir Sovyet Diplomattntn
1985), s.253.
TrkiyeAmfar, (Ankara: Birey ve Toplum Yay.,
175 Ahmad, a.g.y., s.224.

176 Bkz.. Huricihan lnan, "Osmanl Tarihi ve DOnya Sistemi: Bir Oeerlendinne". Toplum
ve Bilim, Say: 23, (GOz, 1983), s.1120 ve orada belirtilen kaynaklar.
218
177 paver, Atatrk Ideolojisi ve Devrimi'in "TOrkiye Nasl Kurtulur?~ sorusuna verilmi
"radikal bir cevapH olarak, "yeni bir devlet, yeni bir toplum ve yeni bir insan yarat(mak.)"
ana-:n ortaya koydu{junu dOnrreldedir. (Daver, loc.cil., s.247). Tunaya'nn Devrim
Harekeneri iinde Atatrk ve AtattkOfOkadh yaptnda da eski-yeni kartli;j byle
bir anlay erevesine oturtulmutur.
178 Bkz. Sungur Savran, "Osmanl'dan Cumhuriyefe: TOrkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu",
s.191 vd. Kar. Ahmet YOcekk, TOrkiye'de Parlamentonun Evrimi, s. 141.
219
dedir.179
Burada u sorun akla gelmektedir: Dandan bakldnda,
bir "topya"y deil, varolan bir toplum modelini hedeflemi
olarak kavranabilen Kemalizm, ieriden, yani 1930'lar Trkiye'sinden bakldnda bir "topya" peinde olarak grlebilir. "Muasr medeniyet seviyesi"nin ierii Kemalizm'in
alt ilkesi ve bu ilkelerle uyum iinde olduu dnlen reformlar tarafndan beltrleniyorsa, Kemalistler, Moore'un
deyimiyle "mantksal olarak olanaksz bir grev" stlenmi
olabilirler .180
Kemalizm'in nasl bir ideoloji olduu konusunda ortaya kan
bu glkler, bir baka noktaya dikkatleri ekmektedir. Gerek
vesayet, gerek nclk kavramlan, ex post facto aklama~ar
getiren kavramlardr. Bir dier deyile", her ey olup bittikten
sonra, geriye doru baklarak bu kavramlar devreye sokulmaktadr. Buna bir rnek olarak halklk ilkesi zerindeki
deerlendirmeleri verebiliriz. Mustafa Kemal'in bir "Halk
Frkas" kurma kararn aklad gnlerde, Ltfi Fikri Bey,
yeni frkann "mfrit bir sol frka" olaca endiesinin olduka
yaygn olduunu belirtmektedir. 181 O dnemin siyasal gruplamalar gznne alndnda "anlaml" olabilecek bu deerlendirme, diyelim 1970'lerde bakldnda a~lamsz gr179 Linz, otoriter rejimierin tammlamnd8. bir ge olarak, "ilenmi ve yol gsterici bir
ideolojiye deil, kendine zg zihniyetlere sahip ol(mak)" deyimini kullanmaktadr.
(Totaliter ve Otoriter Rejim/er, s.130).
180 Clement H. Moore, "The Single Partyas Source of Legitimacy", s.57181 Ltfi Rkri, Merutiyet ve Cumhuriyet, (istanbul, y.y., 1339 [1923], s.3 _vd. Vaz~n
Istanbul Mebusu Ali Rza'nn 7 Kanun-sani 1339 tarihli leri gazetesindeki rnakalesne
aten bu endieleri dile getirmi olmasna ramen, endielerin temelinde, Anadolu'daki
ittihatlarn Kurtulu Sava srasnda hazrladklar "Mesai", "Halk Crala~ F~~
Program 8 ve "Halk Zmresi Siyasi Program" adlan attndaki ~ programn en~n~
benzer nitelikleri, Mustafa Kemal ve evresince hazrlanan 13 Eyll 1920 _tanhl
"Halklk Program" bulunmaktadr. Bkz. ihan Tekeli, Gencay aylan, "Trkye'de
Halkbk Ideolojisinin Evrimi", Toplum ve Bilim, Say: 6-7, Vaz-G~z 1?:8- s.~S-71_
Ayrca bkz. !smail Arar, Atatrk'n Halklk Program ve Halklk Ilkesnn Tanhes,
(Istanbul: Baha M., 1963).
220
nebilir. nk, aradan geen zaman iinde Trkiye Cumhuriyeti'nin siyasal rejim tercihi Batl bir demokrasi dorultusunda
olmutur. Dolaysyla, 1950'de siyasal iktidarn bar bir
biimde el deitirebilmesine bakarak, bu geii halklk ilkesinin doal sonucu olarak yorumlamak mmkndr.182 Bu
yorumlama tarz ise, ideolojinin oluumu srasnda, insanlarn
kendi sz ve eylemlerini nasl tanmladklarn anlamakta
yetersiz kalabilme tehlikesini tamaktadr.
II. Kemalizm'de "Muasr Medeniyet Seviyesi"nin
Demokrasi ve Brokratik Muhafazakarlk
erii:
Kemalizm-Demokrasi ilikisinin vesayet kavram araclyla

deerlendirilmesi, byk lde, adal temsil ettii
dnlen Bat toplumlanndaki statkonun eriilmesi gereken
bir hedef olarak olumlanmas anlayna dayanmaktadr. Bu
erevede, gerek tek-parti yneticilerinde, gei-ekse tek-parti
dnemini vesayet kavram araclyla deerlendiren sosyal
bilimcilerde, Bat toplumlarn demokratiklik ve zgrlk
kavramlan asndan eletiren grlerin herhangi bir etkisinin
olmadn syleyebiliriz. Bir dier deyile, jn Trkler gibi
Kemalizmi oluturan intelligentsia da, Bat'ya bakarken,
buradaki egemen, pozitif sylemi dikkate alm ve ideolojisini
buna gre biimlendirmitir. 2. Dnya Sava sonrasnda, "Hr
Dnya"nn "demokratiklii"ni ve Batl olmayan toplumlarn
bu demokrasiye doru evrileceklerini/evrilmeleri gerektiini
ileri sren modernleme kuramnn etkisindeki sosyal bilimciler de, tek-parti dnemini -bu kez demokrasi boyutu iyice
belirginlemi bulunan- ayn "pozitif" sylem iinde deer
lendirmilerdir.183 Buna karlk, Bat toplumlarndaki sta182
bkz. Tanyol, Atatrk ve Halklk (Ankara: TOrkiye I Bankas Kltr Yay.,

1984).
183 Bu sylemin bir deertendirilmesi iin bkz. Huricihan inan, "Osmanl Tarihi ve Dnya
Sistemi, Bir Deerlendirme .., Top/um ve Bilim, Say 23- (Gz, 1983), s.9-39.
rnein
221
l
tkoya eletirel bir bak getiren ve bu anlamda "negatif" bir
sylemi temsil eden, bu almann ilk blmnde ortaya
koymaya altmz grler, Kemalizm-demokrasi ilikisinin
deerlendirilmesinde daha deiik sonulara ulanaya olanak
salayc boyutlar tamaktadrlar. Kemalizm'in incelemeye
altmz anlam sistemi iinde n plana kan iki temel
zellii zerinde durarak bu boyutlar aklamak ve bylece
Kemalizm-demokrasi ilikisini daha farkl bir adan deer
lendirmek mmkndr.
A. Muasr M~deniyet Seviyesinin Asli gesi Olarak
Pozitif Bilim ve Teknoloji
Taner Timur'a gre, "Gen Osmanllar'la balayan ve

jn-Trkler-lkinci Merutiyet-ttihat ve Terakk_i izgisini
takibeden" reform sreci iinde, "bir Batl ideoloji zellikle
nem kazand: Pozitivizm. " 164 Osmanl intelligentsias'nn,
Ittihat ve Terakki adnda da simgeledii gibi, Auguste
Comte'un "dzen (order) ve ilerleme (progress)" dsturonu
benimseyii, yine Timur'a gre, bir yandan "Bat'nn stnln aklayacak 'bir sihirli denek" olma, dier yandan
da "Hristiyanla bulamami olmak" erdemlerini tayor
du.185
jn Trk ideolojisinin Kemalizm tarafndan devralnan
dnsel mirasnn en ?nemli ilk gesi bu pozitivist anlaytr.
Kemalizm'in "muasr medeniyet" idealinin asli gesi olarak
karmza kan bilim ve teknoloji, Comte'un etkisindeki bu
pozitivist boyutuyla, genel ve zel baz sonular yaratm
tr.
Genel sonulardan en nemlisi, pozitivizmin sosyal dnce

bakmndan gsterdii ierikte yeralmaktadr. Pozitivizm,
184 Taner Timur, TOrk Devrimi ve SonraSI, s.132.
185
222
insann dnda
varolan ve elverili (bilimsel) yntemlerle

bilinebilecek nitelikte olan bir "nesnel gereklik" alannn
varln kabul eder. Dolaysyla, nesnel dnyay elverili
bilimsel yntemlerle bilebilme olanana kavumu "eitilmi"
insaniann toplum ynetiminde egemen olmalann arzulamak,
pozitivizmin doal uzants olmaktadr. 1 8 6 Pozitivizmin,
zellikle Auguste Comte'daki biiminde olduka ak olan
bu siyasal sonulan, bu anlay benimsemi bulunan Osmanl-Trk intelligentsias'na da damgasn vurmutur. Bu
balamda, "hakikat" bilenlerin "halka doru" giderek, onlara
ne yapnalar gerektiini retmeleri anlamna gelen IL
Merutiyet halklnn, bu elitist boyutuyla Kemalizm'e
aynen yansm olmas bir rastlant deildir. Dolaysyla, erif
Mardin'injn Trkler iin yapt saptamann, aniann "derin
anlamyla" halk olmadklar saptamasnn, Kemalizm iin
de geerli olduunu belirtmek gerekmektedir.
Pozitivizmin, Kemalizm-demokrasi ilikisi asndan yaratt zel sonulan ise, iktisadi, kltrel ve siyasal dzeylerde
ayr ayr ele almak doru olacaktr. ktisadi dzeyde, hzl
kalknma ve sanayilemenin gerekletirilmesi amac, pozitif
bilim ve teknolojinin insanla salad olanaklardan yararlanarak toplumu muasr medeniyet seviyesine eritirme
anlamna gelmektedir. Bylelikle, Bat stnln salayan
arac (bilim ve teknolojiyi) kullanarak Bat'y yakalamak, ve
"muasr milletlerle" uyum iinde, ilerleme yolunda yrmek
mmkn olacaktr.
Kltrel dzeyde, pozitivizmin sonular, Kemalist laiklik
anlaynda ortaya kmaktadr. Auguste Comte'un, insanln
evrimiyle ilgili l aamalar fikrini hatriayarak bu sonular
daha iyi saptayabiliriz. Bilindii gibi, Comte, insanln teolojik, metafizik ve pozitif evrelere ayrlan bir evrim sre186 l3kz. Stanislav Andreski (der.), The Essentiaf Comte (Londra: Croom Helm, 1974),
muhtelif yerler.
A.g.e.
223

cinden getiini ileri srmtr. Bu evrelerden pozitif evre,
dierlerinden stn, adeta mkemmel bir toplumsal rgtlenmeyi temsil etmektedir. 1 8 7 1te, Kemalizm'in muasr medeniyet seviyesinin de, bo inanlara dayal dinsel dnya
grnn egemen olduu bir topluma, "hayatta en hakiki
mrit(in) ilim" olduunu retmek anlamn tadn
syleyebiliriz. Bu nedenle, Kerullizm'in din ve devlet ilerinin
ayrlmasnn tesine geerek, "dini denetim altna almak"
biiminde beliren laiklik politikasnn188 yalnzca lslamiyet'te
gl bir siyasal boyutun varlyla aklanamayaca; "m_aarifin, ailenin, ekonomik hayatn, hatta muaeret, kyafet ve
sairenin deimez din llerinden ayrlarak zamann ve
hayatn zaruretlerine uyma zorunluluu" olarak laikliin
(laicite)189 pozitivist anlay dorultusunda, din adamlannn
bir "layisizm"e dntn kabul etmek gerekmektedir. 190
Bylece, pozitivizmin biimlendirdii Kemalist laiklik anlay
ve politikas, "slamiyet'te reform" dncesini kabul etmeyen,
ancak Tuia'y'n da belirttii gibi, dinin ortaya kn hazrlayan koullar deitirmektense, yeni bir "inan sistemi"ni
benimsetmeye alan bir ideolojik ge olarak deerlendi
rilmelidir.191
Pozitivizmin Kemalizm'de rastlanan siyasal sonucu ise, bir
yandan siyasal rakipierin ve muhalif glerin "dincilikleri"ne
kar klnasn salamada, dier yandan da pozitivizmin
gerei olan "dzen iinde ilerleme" iin gereken gl bir
merkezi devleti srdrmekteki katksnda ortaya kmaktadr.
Demokrasi, ister Bat tipi parlamenter biimler altnda olsun,
ister baka biimlerde anlalsn, gl bir merkezi devletle
187
188
189
190
191
224
A.g.e.,s.19vd.
Bkz. M. Tunay. Tek-Parti, s.218vd.
BOlant oaver, TOrkiye Cumhuriyetinde L8ik/ik (Ankara: ASBF Yay., 1955). s.6.
Kar., A.g.e., s.4-5.
Tunay, Tek-Parti, s.211 ve 224-225.
deil, halkn katlm olanaklarn genileten yaygn
bir
ademtmerkeziyetilikle daha tutarldr. Bu adan, demokrasinin, erif Mardin'in terimleriyle sylersek, evreden
merkeze doru gelen etkilerinin artmas lsnde adyla
tu-tarl bir nitelik kazanacan syleyebiliriz. Bu adan bakldnda, muasr medeniyet idealinde ierilen pozitivist
boyut, Tanzimat sonrasnn bir rn olan otokrasi ve
merkezileme eilimlerini srdrc ve merkezden evreye
doru gelien eski reformcu gelenei devam ettirici bir siyasal
sonu dourmutur. 192
B. Dayanmaclk ve "Devletilik"
Jn Trk dncesinin Kemalizm'e brakt ikinci nemli

miras, Durkheim-Gkalp etkisinde kalm bulunan dayanmac (Solidarist) anlay_t. Tekeli ve aylan'n belirttikleri
gibi, Ziya Gkalp'in ttihat ve Terakki'nin "ideologu olarak''
gelitirdii halklk dncesi,
"1ki boyutta gelimitir. Birincisi daha geni halk kitlelerinin

siyaset alanna katlmasdr. T. Z. Tunaya'nn szleriyle Tabai ahane'nin vatandalk mertebesine ykselmesidir. Ziya Gkalp'n 'umumculuk' dedii bu katlmn art ile toplum so~
runlanna ya da imparatorlugun kne .zm bu lmay kend
sorunu haline getiren, kk burjuva snifmn iinden gelen geni
bir grup ortaya kmtr. Bu dnem halklnn ikinci boyutu,
ngrlen toplum dZeni ile ilikilidir. Ziya-Gkalp'te halkln
siyasal boyutlar kalkm, Trkle ve ulusalcla indirgenmitir. Bu indigeme, Durkheim'n 'toplumsal dayanma'
kuramma dayanlarak yaplmtr. Ulus, karlar elimeyen
bir btn olarak ele aln(m) ( ... ) bylece milli ekonomi, millt
uiccar, milli burjuva yaratmak tm toplumun zlemi haline
gelebil (mitir). "193
192 Kar. erif Mardin, "Merkez-evre llikilen-. muhtelif yerler.
193 Tekeli ve ay1an, "Halk lk ideolojisinin EvrimiH, s.61-62.
225
Trk toplumunun snfsz, imtiyazsz, kaybir kitle olarak anlalmas, "1924'lere ulaldnda
(. .. ) yeni bir boyutun, 'eit'liin nem kazan(masyla)" birlikte,
"iktisadi devletilik" fikrine de temel oluturmutur. 194 Bu
erevede Gkalp halkl, snfsz, dayanmac bir kitle
olarak kavranan Trk toplumunda, eitli toplumsal kesimler
arasnda eitliin salanmas ve iktisadi gelimeyle birlikte
doabilecek olan eitsizlikleringiderilmesi iin devletiliin
benimsenmesi gerektii dncesine ulamtr.
Gkalp halklnda gzlenen bu katlmc-eitliki ierik,
Kurtulu Sava srasnda, dorudan demokrasiye ynelen
siyasal programlarn temelini oluturmutu. Buna karlk,
Cumhuriyet'e ve tek-parti dnemine gelindiinde, Durkheim
araclyla Gkalp'in kulland "kolektifbilin" kavramnn
"genel (milli) irade"ye, halkln da milliyetilie dn
trldn grmekteyiz. Bu biimi altnda Kemalist halklk, dayanmac anlayn snfsz, imtiyazsz bir ktle olarak
halk "millet"le zdeletirmi ve pozitivist anlay dorul
tusunda pekimi bulunan brokratik-elist ynelimlerini
merulatrmak iin, "milli irade"nin temsilciliini tekeline
alm grnmektedir. Devletilik de, iktisadi, kltrel ve
siyasal tm ilikileri merkezi iktidarn denetimine ve ynlendiriciliine tabi klan brokratik, otoriter bir nitelik kazanm olduundan, Kemalizm'in pozitivist-milliyeti-devleti
Bu
balamda,
nam
ierii belirginlemi bulunmaktadr.
Kltrel ierii itibariyle,
"muasr
medeniyet" kavramnn
belirledii "modernlemi" bir nitelik gsteren Kemalizm,
bu adan bakldnda, Batl olmayan toplumlarda modern
zihniyetli intelligentsia'nn, kar olduu, koptuu ve deitirmeyi hedefledii geleneksel (halk) kltrnn etkisi
altnda bulunduunu da ortaya koyucu niteliktedir. Shils'in
deyiiyle,
"Yeni devletin 'siyasallam nderlriyle halk kitlesi arakopukluk. genellikle, kendi yurttalannn geleneksel
kltUrayle olan balants~ yitirmi veya koparm bulunan
kk eitilmi sekinlerin cemaat balannn _zlmesine, eit
olmayan modernlemelerine (veya Batllamalarna) balan
mtr. Oysa, gerek b~ka yerdedir. Kitlenin geleneksel kltr
ile eitilmilerin modern kltr arasndaki ak aynikiara
ramen. "siyasal' ynelimleri asndan, eitilmi sekinler,
kknden koptuklar iddia edilen kltar ile nemli bir yaknlk
-gstermektedi rler. " 195
Bu yaknlk, erif Mardin tarafndan, "mmet" strktrnn
Osmanh-Trkaydn zerindeki etkisinde tehis edilmitir.
Devleti kurtarmak iin gzlerini Bat'ya evirmi olan Osmanl- Trk aydn, Bat'daki dnce sistemlerinden yalnzca,
kendi sekinci eilimlerine uygun den pozitivizm ile,
"mmet" strktrnn besledii, "Osmanl Imparatorluu'ndaki 'communautaire' unsur( un), kapsayc, bireye nem
vermeyen ve bu anlamda otoriter bir milli kltr kavram iin
zemin hazrlam" olan dayammacl almt. 196
Pozitivizm ve dayanmachk,Jn Trkler'de olduu gibi,
Kemalizm'de de, "hrriyetle bir ilgisi olmayan 'uzmanlk'
teorileriyle (. .. ) vatanperverlik ve aktiviz:n(in) birle(tii)
olduka otoriter" bir ideoloji oluturmutu. 197 Bu ideolojinin
Trk toplumunun gelecei hakknda koyduu ve benimsedii
hedefler arasmda bir ncelik-sonralk ilikisi de bulunuyordu.
ncelik sanayileme ve toplumun kltrnn modernle
tirilmesine verilirken, halkn siyasal hayata katlm anlamnda
sndaki
195 Edward Shils, "The Concentration and Dispersion of Charisma-Their Bearing on

Economic Policy in Underdeveloped Countries" in Center and Periphery, s.406.
196 Mardin, Jn TOrk/erin Siyasi Fikirleri. s. 223. Kar. Mardin, Din ve ideoloji, s. 101
vd.
194 A.g.e., s.62-63.
226
197 Mardin, Jn TOrk/erin Siyasi Fikirleri, s.219.
227

demokrasi, gerektiginde ve toplumun.hazrhk dzeyine bal
olarak izin verilebilecek, snrh bir hedef olarak alglan
rnaktayd. Kemalizm'in bu pozitivist-dayanmac-devleti
nitelii asndan, bu ideoloji ile demokrasi arasndaki ilikiler,
ana noktada zetlenebilir:
- Toplumsal farklihJara dayanan ve cansensus iinde bir
atmay ifade eden demokrasi fikri, dayanmac, atmay
yadsyan bir toplum kavrayna olduka yahancdr.
- Kemalizm'in Trk toplumu iin tasarm!ad gelecekte,
Kemalizm'i temsil edenlerin zaman zaman ortaya koyduklar
"oto ri terlikten yaknmalar"a bakarak, demokrasinin de bir oge
olarak varln syleyebiliriz. Ancak, burada tasarlanan demokrasi, gl bir merkezi devletin varlgna ve atmaya de'il,
dayanmaclga ve her eyden nce de, siyasal rejimin temeli
olarak alglanan "miiJt devlet" fikrine bal, ikincil bir ko-
ilemi ile ona temel oluturan ideolojinin, Shils'in kulland

anlamda, "geleneksel"likle olan yaknl, merkezi iktidar ile
halk arasndaki kopukluu srdren "yukardan aa" ve
brokratik nitelii, Kemalizm'in brokratik -muhafazak<ir
zelliinin arlna iaret edici niteliktedir.
numdadr.
- Kemalizm'in demokrasiyle olan bu ilikileri, vesayet kavzellikler tayorsa da; bunu, vesayet ideolojisinin demohratiklemeyi kolaylatr'ic bir ideoloji olarak
yorumlamak yerine, demokratiklemeyi gletirici bir oze1lik
olarak grmek gerekecektir: nk, toplumun demokrasiye ne
vakit- hazr olduuna, yani demokratikleme iin "rtn" ispat
ettiine karar verecek olan, yine "vesayet ideolojisi "ni benimsemi
ramn artran
olanlardr.
Bu balamda, Kemalizm'in, "hkmeune" veya 'egemenlik'

olarak evrilen "Henschaft" srdrdn1 9 8, yani bu
ideolojinin iinden kt toplumun erevesini deitirici
olmayan brokratik- muhafazakar niteliinin agr bastm
syleyebiliriz. Tek-parti dneminde gerekletirilmi olan
reformlar, Osmanl'dan miras kalan toplumsal ereveyi
deitirmeye ynelik boyutlar ieriyorsa da, bu deitirme
198 Mardin, Din ve ideoloji,
s.ao.
228
229
SONU
Batl
olmayan toplumlardaki deiim srelerini aklamak

iin gelitirilmi olan modernleme kuram, ethnocentrique
ve teleolojik zellikler tamaktadr. Gzden geirilerek
dzeltilmi biimi altmda bile, modernleme kuram Batl
toplumsal ve siyasal rgtleni tarzn, yeryzndeki tm
"modernleen toplumlar" m varmalar gereken nihat (ideal)
toplum olarak benimsemitir. Klasik modernleme kuramnda
daha belirgin olarak gzlenen, Batl olmayan toplumlarn
Bat tarihinden karsanan "yasalar"a gre belirlenen bir evrim
srecini yaadklar fikri, siyasal gelime asndan, Bat demokrasisine doru bir evrimin varln iermektedir. "Geleneksellik"ten "modernlik" e gei evresinde bulunan Bat
olmayan toplumlarda ortaya kan otoriter siyasal rejimleri,
nihat demokratiklemeyi gerekletirmeye ynelik oluumlar
olarak de;erlendirmek gerekir. Gzden geirilmi biimiyle
modernleme kuram, "ideal tipler" olarak tarihin "hipotetik"
balangcn ve sonunu ifade eden geleneksellik ile modemli;in birarada varoldugu "modemleen" toplumlarda,
toplumsal de;ime srecinin rn olarak de;erlendirilen
231
"siyasal gelime"yi, her Batl olmayan toplumun kendine

zg tarihsel koullan altmda ele almay uygun gnnekteyse
de, bu zgn aratrmalarn yrtld genel ereve, Bau'nn Batl olmayan karsnda daha ileriyi (daha demokratik
olan bir toplumu) temsil ettii anlayn srdrmtr. Bu
balamda, Bat'nn 1500'lerde balayan ve kendi "i dinamikleri"nin bir rn olan "modernlemesi"ni ok ksa bir
zaman iinde gerekletirmek isteyen Batl olmayan toplumlarda, modemletirici intelligentsia'nm eylemleri de,
dedktif manta dayal bir biimde aklamaya allmtr.
Bylelikle, Batl olmayan toplumlardaki ynetici snfn
dnce ve eylemlerine, bu dnce ve eylemlerin ortaya
kt tarihsel-toplumsal balamda yeralmayan anlamlar
atfedilmitir.
Modernleme
kuramma radikal eletiriler getiren ve bu

eletiriler iinde daha farkl bir "siyasal gelime" anlayn
olutunuaya alan grler ise, ncelikle sosyal bilim
aratrmalannda pozitivizmin egemenliine kar kmlardr.
Doal bilimlerle sosyal bilimler arasnda ~etodolojik bir birlik
olduunu kabul eden pozitivizmin dedktif manta dayal
"aklama" fikri, sosyal bilimlerin metodolejik ilkelerinin
"yorumsama" (hermeneutic) programndan kartlmas
gerektiini ileri sren radikal-eletirel sosyal bilim anlaynca
reddedilmitir. Anti-pozitivist anlaya gre sosyal bilimlerin
amac, aklama deil, "anlama" ve "yarglama" dr. Dolaysyla,
Batl olmayan toplumlardaki deiim sreleri, belirli "ideal
tipler" araclyla deil, her toplumun kendi zgn tarihi
iinde ve kendi zgn terimleri altnda incelenmelidir. Byle
bir inceleme, toplumsal deimenin nceden belirlenmi
"yasalar" olduu fikrini reddederek, her toplumun kendi
zgn deiim sreci iinde, irisanlarn kendi "amal toplumsal eylemleri"ni kendilerinin nasl anlamlandrdklarn
ortaya koyma olanan salamaktadr. Bu biimde gerek232
letirilen
"anlama"dan sonra, her toplumun kendi zgn

deiim sreleri iinde insann amal toplumsal eyleminin
"yarglanmas" iin gerekli olan ereve belirlenrnek istenmitir. Modernleme kuramnn, yeryzndeki tm toplumlarn deiim srecini aklayc "evrensel" ereveyi
varolan bir toplumsal-siyasal rgtleni tarzn idealletirerek
yakalamaya almasnn aksine; radikal eletirel kuram,
evrensellii "bireysel zgrleme" kavramyla temellendirilen
ve tm "statko"larn almasn gerektiren, "topik" boyutu
ar basan bir "demokratikleme" kavramn benimsemi
tir.
Radikal-eletirel kuramn gelitirdii bu yeni siyasal gelime
anlay dorultusunda bakldnda, Batl olmayan toplumlarda gerekleen deiim srelerinde, bu deiim srelerinin itici gc olan ynetici snf iinde ortaya kan
"poplist" ideolojinin deerlendirilmesi, modernleme kuramnn "aklayc" erevesinden farkl bir biimde yapl
maktadr. "nc Dnya" poplizminin temel zellii,
"demokrasi" ideali asndan Bat modelini yeterli grmeyen
ve en azndan retorik dzeyinde "dorudan demokrasi"ye
yaknlaan bir ideali benimseyen bir ideoloji olmasnda grlmektedir. Byle bakldnda, radikal-eletirel kuramn
siyasal gelime anlayndaki "topik" (katlmc-demokratik)
boyut ile rten nc Dnya poplizmi, bir dier ynyle,
demokratiklemeyi hedefledii dnlen reformlarn gerekletiriliindeki siyasal zellikleriyle, varolan eitsizliki,
demokratik-olmayan yaplanmalar koruyucu bir ideoloji
olarak grnmektedir.
Modernleme kuramma yneltilen radikal eletirilerce
biimlendirilmi olan siyasal gelime kavram asndan
Trkiye Cumhuriyeti tek-parti dneminde ideoloji-demokrasi
ilikilerini incelediimizde, tek-parti ideolojisi olarak Kemalizm'in, nc Dnya poplizmine benzer bir zellik
233
gsterdiini
grmekteyiz. :
"Osmanl modemlemesi"nin
bir sonucu olan otokratik

ve merkeziyeti zellii glenmi devletin reformcu etkin
gc olarak brokrasi, 19. yzylda pozitivist ideolojisine
uygun bir otoriter dnce ve eylem programna sahiptir.
Yapmay tasarlad reformlarn tm toplumun ulamas
gereken "iyi"yi yansttn dnen jn Trk ideolojisi,
reformlan yrtnde otokratik merkeziyeti devlet gcn
kullanmakta ve bylece sistem iindeki konumunu peki
tirmekle; benimsenmi olduu ideolojinin de iinden kt
toplumsal gereklii deitirmeye deil, bu toplumun
"communaut.aire" yapsna uygun bir "dayanmaclk" fikrinin etkisinde olarak, statkoyu koruyucu bir zellik ta
masyla, radikallii ve zgrlkl derinlemesine dnlmemi bir ".muhafazakarlk" olarak deerlendiril
mektedir.
Kurtulu Sava'ndaki siyasal rejim tartmalar iinde biimlenmeye balayan, ancak 1930'larda kesin formlasyonunu
kazanan Kemalizm, Jn Trk ideolojisinden baz ynlerden
farkllamakla birlikte, esas olarak ayn yapy koruyan bir
ideolojidir. Ziya Gkalp'in "hars" ve "medeniyet" ayrroma
uygun bir biimde, Bat'nn kltrel olarak kml
inancndan farkl olarak, Kemalizm, topyekn ve dnsz
bir Batllama programna sahiptir. Bu ynyle Jn Trk
ideolojisinden grece daha radikal olan Kemalizm, jn Trk
ve Osmanl geleneinden miras ald pozitivizm ile dayanmacln etkisinden kurtulmu deildir. Pozitivist anlayn
etkisi, Kemalizm'de, reformlarn "eitilmi sekinler''ce ve
gl merkezt devlet eliyle yrtlmesi biiminde varlrt
srdrm~ dayanmaclk da, bir yandan halk ile ulusun
eitlenerek halkln milliyetilikle yer deitirmesine ve
bylece Kemalizm'i benimseyen "kentli-brokrasi"nin "genel
(millt) irade"yi temsil ettiini dnmesine; dier yandan
234
da
"snfszhk" anlayna
uygun olarak tek-parti rejiminin

merulatrlmasna zemin oluturmutur.
Bu erevede, Kemalizm'in bir vesayet ideolojisi olarak
deerlendirilmesi pek yerinde bir yaklam olarak grnmemektedir. Kemalizm'in, modernleme kuramma uygun
bir biimde ve 1945 -sonras ok-partili siyasal yaama geiin
pekitirdii bir yargyla, vesayet ideolojisi olarak deerlen
dirilmesi, Trkiye'de Bat modeline uygun bir demokrasinin
kurulmas abalann "aklama" amacnn rn olarak ortaya
kmtr. Bu "aklama", Kemalizm'i "anlamak"ta yeterli
grnmemekte ve Kemalizm' e, olutuu tarihsel-toplumsal
balamda bulunmaya (veya yeterince vurgulanmam olan)
anlamlar atfetmektedir. Buna karlk, kendi dnemi iinde
deerlendirildiinde, Kemalizm, vesayet ideolojisinden daha
farkl boyutlan olan bir ideoloji olarak grnmektedir.
Her eyden nce, Kemalizm'in etkisi altnda bulunduu
pozitivizm, 19. yzyl pozitivizmidir. Bu ideolojinin gl
ve merkezt bir devleti ycelten sekinci ierii bir yana, tarihsel ilerleme fikri de otoriter ve demokratik olmayan bir
zellik gstermektedir. Aynca, 19. yzyl sonlaryla 20. yzyl
balannda,Jn Trkletaraclgyla Kemalizm'e yansyan Batl
dnce gelerinde demokrasinin evrensel bir ideal niteliinde
olmad grlmektedir. Bat'nn egemen sylemi iinde 19.
yzyl liberalizminin "demokrasi korkusu"nun baatln
koruduu bir tarihsel dnemin baglam iinde, Kemalizm'in
Bat tipi bir demokrasiyi" gelimenin nihai: hedefi olarak benimsediini ileri srmek kolay deildir. Kald ki, Bat oulculuunun snf temeline dayand, Trk toplumunun
ise snfsz, imtiyazsz, dayanmac bir toplum olduu anlayna uygun olarak, "siyasi frkalar"n gereksizliinin
dnlmesi szkonusudur. Kemalist halkln bu zellii
karsnda, Kemalizm'in nihai: demokratiklemeyi amalayan
bir ideoloji olduunu ileri srmek, Kemalizm'in, 1930'larda
235
1
'
uygulamaya koyduu "devletilik"le gerekleecei dnlen

hzl iktisadi kalknma sonucunda Trk toplumunda da
oulculuun zeminini oluturacak snf farkllklannn
kmasn amalarln sylemek anlamna gelir. Oysa Kemalizm, genel yarar gzetici bir ilke olarak da dndg
devletilie, byle bir snfiamay engelleme grevini de
knnann
bu greli demokratikleme zerindeki etkisi ve

Trkiye'de demokrasinin geliiminde 1945-sonrasnda ortaya
kan sorunlarn ideoloji-demokrasi ilikileri erevesinde
zmlenmesi, bu deerlendirmenin ne denli yerinde olup
olmad asndan gerekletirilmesi gereken yeni aratr
malarn gerekliliine iaret etrri:ektedir.
yklemitir.
Kemalizm'de bir tek-parti rejimini merulatrabilecek hibir

kalc genin bulunmad savnn aksine, halkln ve
devletiliin bu boyutlan, ok-partili Batl bir demokrasiye
izin vermeyi gletiren kalc gelerdir. Devletiliin salt
bir iktisadi politika ilkesi olmann tesinde, "siyasi fikri
nazmhk" grevini de iermesi, Kemalizm'in Trk toplumunun gelecekte erimesini tasarlad hedefler arasnda,
iktisadi kalknmaya, ulusal-merkezi devletin glendirilmesine
ncelik verdiini, demokratikleme ile "bireysel zgrlk"
ideallerinin, konjonktrel dalgalanmalara tab ikincil bir
konuma sahip olduunu gsterir nitelikt~dir.
M. Kemal Atatrk'n kiisel ve 1930'lanll ortamnda grece
radikal dncelerinden bamsz olarak, reform hareketlerinin Osmanl geleneine uygun bir biimde "brokratik"
intelligentsia tarafndan yrtlmesinin tarihsel zorunluluu,
Kemalizm'in topluma Batl deerleri alama abasnn ksmi
baansna lrlk, bu ideolojinin brokratik intelligentsia'nn
anlam dnyasn oluturmas; Trk devriminin "siyasal"
niteliinin arl, Kemalizm'in bro~ratik-muhafazakar bir
ideolojiye dnmesi sonucunu dourmutur. Cumhuriyet
Trkiye'sinde 1945-sonras ok-partili Batl bir demokrasiyi
kurma abalannn greli baans, Kemalizm'in dolaysz sonucu
olarak deil, tek-parti dneminde ynetici sekinler iinde
varolan atmada, iktidan ele geirmek iin topluma dayanma
zorunluluunun ortaya kmas asndan deerlendirilmelidir.
1930'larda uygulanan devletiliin salad iktisadi kal236
237
1'
KAYNAKA
A~ Modernleme
Kuranu Ve Eletirileri lle ligili Kaynaka
Theodor W. Adomo ve Max Horkheimer, Dialectic ofEnglightenment (Londra; Verso,

1979).
Hamza Alavi, "Srate and Class U nder Periferal Capitalism" in H. Alavi veT. Shanin
(der.) Ind roduction on the Sociology ofDeveloping Socie:ties.
Hamza Alavi ve Theodor S. Hanin, (der.), Introduction to the: Socioiogy ojDeveloping

Sode:tit:s (Londra: Macmillan, 1982).
Gabiel Almond, "Review of Social Origins", American Political Science Review, Cilt
LXI (1967).
Gabriel Almond ve Sidney Yerba, The Civic Culture, Political Attitudes and Democracy
in Five Nation5 (Boston: Liule Brown and Co., 1965).

Benedict Anderson, Imagin:d Communities, Refle:ctions on the: origin and Spread of
Nationalism (Londra: Verso, 1985).
Joyce Appleby, "Modemization Theoy and the Formatfon of Modem Social Theoies
in England and AmericaH, Comparative Studies in Society and History, Cilt XX
(1978), s. 259-285.
David E. Ap ter, I1e Politics ofModerni,zation (Chicago: University of Chicago Press,
1969).
Anthony Arblaster, I1u:.Rise and Decline ofWestern Liberalism (Oxford: Basil Blackwell,
1984).
Hannah Arendt, The Origins ofTotalitarianism (New York: Harcaurt Brace, 1968).
Aristoteles, Politika (ev. Mete Tunay), (lsmnbul: Remzi K, 1975).
Brian Barry, Sociologists, Economists and Democracy (Chicago: The University of
Chicago Press, 1978).
Hans Bart h, Tnth and Ideology (Berkeley ve Londra: University of Califomia Press,
1976).
Ronald Beiner, ~Action, Natality and Citizenship: Hannah ArendtS Concept of
Freedom" in Z. Pelczynski vej. Gray (der.), Conceptions of Liberty in Political
Philosophy (Londra: The Athlone Press, 1984).
Reinhard Bendix, ~Tradition and Modemiry Reconsidered", Embattled Reason, Essays
on Social Knowledge (New York: Oxford University Press, 1970).
Gabriel Ben-Dor, ~nstitutionalization and Political Development: A Canceptual
and Theoretical Analysis," Comparative Studies in Society and History, Cilt XVU
(1975), s. 309-325.
lsaiab Berlin, uTwo Concepts ofliberty" Four Essays on Liberty iinde (Oxford: Oxford
University Press, 1969).
Henry Bemstein (der.) Underdevelopment and Development, The Third World Taday
(Harmondsworth, Middlesex: Penguin, 1981).
Richardj.Bemstein, The Restructuring of Social and Politica1 Theory (New York:
239

HarcourtBracejovanovich, 1976).
Cennetlerinin Sonu, Ters OtorYalar (Istanbul: Say yay., 1984).
Leonard Binder, ~crtses ofPolitical Development", in L. Binder, Crises andSequences
in Po1itica1 Development.
Leonard Binder, "Crises ofPolitical Development", in L Binder, Crises and Sa{Uences
in Political Development (Princeton, New jersey: Princeton University Press,
1971).
Cyn1 E. Black, agdalamann Itici Glleri (ev. Fatih Gm), (stanbul: Trkiye
I Bankas Kltiryay., 1986).
Magnus Blomstrom ve Bjom Hettne, The Depertdeney Debate and Beyond: Third \Vbrld
Respanses (Londra: Zeal, 1984).
Tom Bottomore, "Competing Paradigms in Sociology" Sotiology andSodalism iinde
(Brighton, Sussex: WheatsheafBooks,l984).
Kad Dietrich Bmcher. The Age oj Ideologtes a History of Po li tic al Thought in the Twentieth
Century (Londra: Methuen, 1985).
Rogers Brubaker, The Limits ofRationality, an Es say on the Social and Moral Thought
ofMaxWeber(Londra: George Alien and Unwin, 1984).
Eric Carlton, Ideology and Social Order (Londra: Routledge and Kegan Paul,
Na1 Bezel, Yeryl:z
977).
Ronald H. Chilcote, Thories of Comparative Politics, The Sean:hfora Paradigm (Boulder,

Colorado: Westview Press, 1981).
D. Cockroft ve A. G. Frank(der.), Dependence and Underdevelopment, Latin Americal
Pelilical Economy (New York Anehor Books, 1972).
james S. Co leman, "Modemh:ation-11. Political Asped:s" International Encydopedia
of the Social Sdences iinde, Cilt X.
James S. Co leman "The Development Syndrome: Differantiation Equality-Capacity"
in L. Binder, C ri ses and Sequences in PaliLical Development.
R. G. Collingwood, The Idea of History (Oxford: Ciarendon Press, 1983).
Margaret Conovan, Populis m (Londra: junction Books, 981).
Ro ben A. Dahi, A Preface to Democratic Theory (Chicago; The University of Chicago
Press, 1956).
Blent Diver, Siyaset Bilimine Giri (Ankara: Kalite M., 1976).
Anthony de Crespigny, Kenneth R. Minogue (der.), agda Siyaset Felsefecileri
(stanbul: Remzi K, 1981).
Maurice Do bb. Studies in the Development ofCapitalism (Londra: Routledge and Kegan
Paul, 1978).
Ronald P. Dore, "Modemiution -lU. The Bourgeoise Modeni:zing Societies' In
International Encydopedia of the Social Sdences iinde, Cilt X.
Anthony Downs, An Economic Theory of Democracy (New York Harper and Row,
1957).
Louis Dumont, From Mandeville to Marx, The Genesis and Triumph ofEconomic Ideology
(Chicago: The University of Chicago Press, 977).
S. N. Eisenstadt, Modernitation: Protest and Change (Englewood Cliffs, N.j.: Prentice

Hall,lnc. 1966).
S. N. Einsenstadt, "Breakdowns ofModemization", in S. N. Eisenstadt (der.) Reading
in Social Evalutian and Development, s. 420-452.
S. N. Eisenstadt (der.), Readings in Social Evelutian and Development (Oxford:
Pergamon Press, 1970).
S. N. Eisenstadt, ~Convergence and divergence of Modem and Modemizing Societies:
lndications from the Analysis of the Structuring of Social Hierarchies in Middle
EastemSocieties". International]ou~l ofMiddle Eastern Studies, Cilt lll, (1977),
s. 1-27.
Rupert Emerson, Smrxelerin V1s1amas, Asya ve Afrika Halklannn Ortaya klan
(ev. Trkkaya Atav), (Ankara: Trk Siyasi Ilimler Dernei yay., 1965).
Carter Vaughn Findley, ~The Advent of Ideology in the lslamic Middle East (Part
r, Studia Islamica, Say. 55 (1981).
M. 1. Finley, Politics in the Ancient World (Cambridge: Cambridge University Press,
1983).
Clifford Geertz, "Ideology asa Cultural System" The Interpretation ofCultures iinde,
s. 193-233.
Clifford Geertz, The lnterpretation of Cultures (New York: Basic Books, 1973).
Emest Gellner, "Democracy and Industrialization", ln S. N. Eisenstadt (der.), Readings
in Social Evelutian and Development.
lrene Gendzier, Managing Political Change, Sacila Sdrntists and the Third World
(Boulder, Colorado: Westview Press, 1985).
Anthony Giddens, Sodology, a Briefbut Critica! Introduction (Londra: Macmillan,
1982).
Anthony Giddens, "Positivism and lts Critics" inT. Bottomore veR. Nisbet (der);
A History ofSociolcgical Analysis (Londra; Heinemann, 1979).
j. R. Cresfield, ~Tradition and Modemity: Misplaced Polarities in the Study of Social
Change" in C. E. Welch,jr. (der.) Political Modeni:zation, aAcader in Comparative
Political Change.
Jilrgen Habermas, Toward aRaticnal Society (Londra: Heinemann, 1971).
Elie Halev, The Growth of Philosophic Radicalism (Londra: Faber and Faber.
1972).
David Held, Introduction to Critica! Theory (Londra: Hutchinson, 1983).
AlaistairHennessy, "LatinAmerica" inG. lonescu ve E. Geliner (der.), Populism Its
Meaning and National Characteistics.
Richard A. Higgot, Political Development Theory, the Comtemporary Debate (Londra
ve Canberra: Croom Helm, 1983).
Samu~l, P.
Huntington, "Siyasal Gelime ve Siyasal Bozulma" (ev: Ergun zbudun)
AUHFD, Cilt. XXli-XXUI, Say.: 1-4 (Ankara, 1965-1966).
Samuel P, Huntington, Palilical Orderin changing Societies (New Haven ve London:

Yale University Press, 1968).
240
241
Samuel P. Huntington, "The Change to Change, Modemization, Development and

Politics", Comparative Politics, Cilt ll, (1973).
C. B. Macphexson, "Dem.oaatic Theoy. Ontology and Tecluology" Democratic Theory,

Essay5 in Retrieval iinde, (Oxford: Oxford University Press, 1973).
Samuel P. Huntington vejorge I. Dominguez, Siyasal Gelime (ev. Ergun zbudun),

(Ankara; Siyasi tl imler DemeAi Yay., 1985).
Archie Mafeje, "Beyond Dual Theories of Economic Growth" Science Ideology and
Development, Three Essays on Development Theory iinde, (Uppsala, Sweden:
Scandinavia Ins. of African Studies, 1978),
H urlcihan lnan "Osmanl Tarihi ve DU:nya Sistemi; Bir Degerlendinne", Toplum ve

Bilim, Say. 23, (G:tz, 1983).
Alex lnkeles, "The Modemization of Man" ,In Myron Weier (der.) Modemi:zation:
11te Dynamks of Growth.
Ghita lonescu ve Ernest Geliner (der.), Populism, Its Meanings and National
Characteristics (Londra; Weidenfeld and Nicholson, 1969).
Harry M. Johnson, "Ideology-11. ldeology and the Social Systeme" International
Encyclopedia of the Social Sciences iinde, Cilt VII.
BarbaraHockey Kaplan, Social Change in the Capitalist World Economy, Cilt I, Political
Economy of the World System Annuais (Beverly H ilis ve Londra; Sage, 1978).
john H. Kautsky (der.) Political Change in Underveloped Countries (New York, Wiley
and Sons, 1962).
John H Kautsky, 11e Po Iilical Corsequences ofModeni;zation (New Yorkjohn Wiley
and Sons, Ine., 1972).
Mark Kesselnan, "Order or Movement? The Literature of Political Development
as Ideology", World Politics, Cilt XXVI, Say 1 (Ekim, 1973) s. 139-154.
Thomas, S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions (Chicago; The University
of Chicago Press, 1970).
Ernesto Laclau,ldeoloji ve Politika (ev. H. Sanca), (stanbul: Belge yay., 1985).
David Lehnann (der.), Development Theory, Four Critica! Studies (Londra; Frank
Cass, 1979).
Daniel Lemer, "Modernization-1. Social Aspects" International Encyclopedia of the
Social Sciences iinde, Cilt X.
Marionj. Levy;jr. "Functional Analysis: Sttuctural-Functional Analysis" International
Encyclopedia of the Social Sciences iinde, Cilt VII, s. 21-28.
Co lin Leys, ~samuel Huntington, and the End of Classical Modernization Theory"
in H. Alavi veT. Shanin (der.), Introduction to the Socioiogy of Devdoping
Societies.
juanj. Unz, Totaliter ve Otoriter Rejimler (ev. Ergun zbudun), (Ankara: Siyasi
tlimler T Urk Dernei yay., 1984).
Seymour Martin Lipset, Siyasi Insan (ev. Mete Tunay), (Ankara: T Urk Siyasi tlimler
Dernei yay., 1964).
C. B. Macpherson, The Politica1 Theory ofPossessive Individualism, Hobbes to Locke
(Oxford: Oxford University Press, 1-962).
C. B. Macpherson, "Reflections on the Sources of Development Theory" in Manfred
Stanley (der.), Development Theory Critica! Perspectives.
C. B. Macpherson, Demokrasinin Gerek Danyas (ev. Levent Kker), (Ankara; Birey
ve Toplum Yay., 1984-).
242
Maurice Mandelbaun, History, Man and Reasor, a Study _in Niu:teenth Century Thought
(Londra ve Baltimore,1971).
Karl Mauilieim, "Conservative Thought", Essays on Sociology and Social Psychology
iinde, (Londra: Roudedge and Kegan Paul,l969) s. 74-164.
Karl Mannheim, Ideology and Utopia (Londra; Routledge and Kegan Paul, 1979).
erif Mardin, "Turkey: The Transformatian of an Economic Code" in E. zbudun
ve A. Ulusan (der.), The Politicai Economy ofincome Distribution in Turkey.

erif Mardin, Ideoloji (Ankara: Turhan K, 1982).
erif Mardin,
Iletiim, 1983).
Nature of History (Londra: The Macnillan Press, 1979).
David McClleland, TheAchleving Sodety (Princeton, New jersey; D. van Nostrand,
1961).
Cemil Meri "Batllama", Cumhuriyet Dnemi TirkiyeAnsiklopedisi, Cilt I (stanbul;
lletiim yay., 1984).
Eugene E Miller, "Positivisrn, Hictoricism and Politicallnquiry," The American Political
Science Review Cilt LXVI (1972).
Eugune E Miller, "Leo Strauss-Siyaset Felsefesinin Yeniden Canlan" (ev. A. enel)
inA. de respigny ve K. R. Minogue (der.), ada Siyaset Felsefecileri, s.
75-116.
Barrington Moore jr., Social Origins ofDictatorship and Democracy, Lord and Peasant
in the Making of the Modem WOrld (Boston: Beacon Press, 1967).
Robert Nisbet, History of the Idea of Progress (Londra; Heinenann, 1980).
Donald Cruise O'brien, "Modemization, Order, and the Erosion of a Democratic
Ideal: American Political Science 1960-1970, in David Lehmann (der.) Development
Theory Four Critica! Studies.
J. E Ckampo ve D. johnson, "The Concept ofPolitical Development" in D. Cockroft
ve A. G. Frank (der.) Dependence and Underdevelopment, Latin America~ Political
Economy.
Claus Offe, ..The Separation of Fonn and Content Liberal Democracy" in
Contradictiors of the Welfare State iinde, (Londra: Hutchinson, 1984-).
Ro ger Owen ve Talal Asad (der.), Sociology of"Developing Socieieso -The Middle East
(Londra; Monthly Review Press, 1983).
Ergun zbudun ve Aydn Ulusan (der.), The Political Economy of Ineome Distribution
in Turkey (New York Holmes and Meier, 1980).
Robert A. Packenham, Liberal America and the Third World: Political Development
Ikas in ForeignAid and Social Science (Pinceton, N.j.: Ptinceton University Press,
1973).
Din ve Ideoloji (Istanbul;
A~hur Marwick,. The
243
Talcott Parsons, The Systems of Modem Societies (Englewood Cliffs, New jersey:
Prentice Hall, Ine., 1971).
Talcott Parsons, 11e Evoldion of Soci<:ties (der. jackson Toby), (Englewood Cliffs,
N.J. Prentice Hall,lnc., 1977).
Zbigniew Pelczynski ve john Gray (der.), Conceptions ofLiberty in Political Phiiosophy
(Londra: TheAthlone Press, 1984).
Roland Pennock, Democratic Politica1 J1eory, (Princeton, New Jersey: Prin<~eton

University Press, 1979.
Gian{ranco Poggi, The Development of the Modem State, a Sociological Introduction,
(Londra: Hutchinson, 1978).
Karl Polanyi, 11e Great Transformation, the Political and Economic Orlgins of Our
Time <Boston: Beacon Press, 1957).
Karl R. Popper, The Poverty of Historicfsm (Londra: Routledge and Kegan Paul,
1979).
Karl R Popper, Ak Toplum ve Datanlan, Cilt I, Plator'n Bfiytisl (ev. Mete Tunay),
(Ankara: Trk Siyas1 llimler Demeg:i yay., 1967).
Lucian Pye (der.) Commnications and Political Development (Princeton: Princeton
Lucian Pye, "Conegst of Potilical Development~ in L Pye, Aspects of Political
Development, s. 33-45.
Lucian Pye, Aspects of Poiitical Development (Boston ve Toronto: Little Brown and
Co., 1966).
P. Rainbow ve W Sullivan (der.), Jnterpretive SocitdScience, aRe-ader (Berkeley:
University of Calilomia Press, 1979).
Vicky RandaU ve Robin Theobald, Political Change and Underdeveiopment, a Critica!
Introduction to Third World Politics (Londra; Macmillan, 1985).
W W Rostow, Politics and the Stages of Growth (Cambridge: At the University Press,
1971).
Ian Ro:x:borough, Theories ofUnderdevelopment (Londra: Macmil\an, 1981).
George H. Sabine veT. L Thorson, A History ofPolitical Theory (Hinsdale, lllinois:
Dyden Press, 1973).
Lynan T. Sargent, Contemporary Political Ideologfes, (Illinois; The Dorsey Press,
1966).
Giovanni Sartori, Demokrasi Kuram, (ev. Deni~ Baykal), (Ankara: Siyasi Himler
TD Yayn, t.y).
John Saul, "Africa" inG. Ionescu ve E. Gellner, Poplism, its Meanings and National
Characteristics.
joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, Cilt 2: Sosyalizm ve
Demokrasi, (ev. R. Tnaz), (Istanbul: Varlk Yaynlar, 1977).
Dubley Seers, 'lhe Meaning of Development with a Pos&ript", in D. Lehmann (der.),
Development Theory, Four C rilical Studies, s. 9-30.
Sami Seluk, "Sekinler ve Azgelimi lkelerde Konum ve llevleri", Seha L. Meray'a
244
Armagan, C.ll (Ankara: ASBF, yay., 1982) s. 563-628.

Edward Shils, Political Development in the New States (The Hague: Mouton,
1968).
Edward Shills, ~ Ideology 1. The Concept and function ofldeology" International
Encyclopedia of the Social Sdences iinde, Cilt VU.

Edward Shils, "The Millitay in the Political Development of the New States" Center
and Periphery, Essays in Macrosadology iinde, (Chicago ve Londra: The University
of Chicago Press, 1975), s. 483-516.
Paul E. Sigmund (der.), The Ideologies of the Developing Nations (New York: frederick
A. Praeger, 1968).
Theda Skocpol, States andSocial Revolutions, a ComparativeAnalysis ojFrance, Russia
and China (Cambridge: Cambridge University Press, 1980).
Robert C. Solomon, History and Hman Nature, a Philosophica1 Review of European
Philosophy and Culture 1750-1850 (Sussex: Harvester Press, 1980).
Mmtaz Soysal, Anayasa Giri (Ankara: ASBF, yay. 1969).
Manfred Stanley (der.), Social Development, Critica! Perspectives (New York: Basic
Books, 1972).
john W. Spanier, WorldPolitics in an~ge of Revolution (New York: Frederick A. Praeger
1967).
Angus Stewart, ~The Social Roots" inG. lonescu ve E. Gelin er, Poplism, Jts Meanings
and National Characteristics.
Leo Strauss, Liberalism: Ancient and Modem (New York: Basic Books, 1968).
1\kay Sunar, DlUn ve Toplum (Ankara: Kltr Bakanl yay.; 335, Felsef~ Di~isi;
3, 1979).
frank Tae ha u (der.), The Devdoping Nations, What Path to Modemization (New York:
Dodd, Mead and Co., 1972).
irin_ Tekeli, David faston'un Siyaset Teorisine Katks Ozerini Bir lnceleme (lstanbul:
lUlfyay., 1976).
Dean C Tipps, ~Modernization Theory and the Comparative Study of Societies:
A Critica! Perspective~, Comparative Studies in Sodety and History, Cik XV (1973),
s. 199-226.
Aye Trak, "Gelime iktisadnn Gelimesi: Kurucular~, Yapt Toplumsal Aratmalar
Dexisi, Say:
El~n
5 (1984).
Kay Trimberger, Revolution from Above, Military Bureaucrats and Development
n]apan, Trhey,
Egypt and _>eru (New jersey ve New Brunswick: Transaction,
1978).
jonathan H Tumer, The Structure ofSociological 11eory (Homewood, lll.: The Dorsey
Press, 1978).
Pierre L. Van den Berghe, ~Dialectic and Functionalism: Toward a Theoretical
Synthesis", American Sociological Review, Cilt XXVUl, Say 5 (1963), s.
695-705.
Baidya Nath Yarma, The Sedology and Politics oj Development (Londra: Routledge
245
and Kegan Pnl,1980).

Franco Venturi, Roots ofRevolution, a History of the Populist a(ld5ocialist Movements
in Nineteenth Century Russia (New York: Alfred A. Knopf, 1964).
Comelis J. J Vermeulen, "Anthropology and Politics; The Logic of Their
Interrelationship~, Dialectical Anthropology, Cilt Il, (1977), s. 235-244.
Andrzej Walicki, The Controversy Over Capitalism-Studies in the Social Philosophy
of the Russian Populists (Oxford: At the Ciarendon Press, 1969).
Immanuel Wallerstein, The Capitalisi WOrld Et:onomy ( Cambidge ve Pais: Cambidge
University Press ve Editions de la Maison des Science de l'Homme, 1980).
Immanuel Wallerstein, Historial Capitalism (Londra: Verso, 1983).
Max Weber, The Theory of Social and Economic Organization (der. T. Parsons), (New
York: The Free Press, 1964).
Jonathan M. Wiener, "The Sanington Moore Thesis and hs Critics~, Theoryand Society
Cilt ll, Say 3, (1975) s. 301-330.
Myron Weiner (der.) Modernization: The Irynamics ofGrowth (Voice of America Forum
Series, Washington, 1977).
Peter Wiles, "A Syndrome, not a DoctrineM inG. lonesu ve E. Gellner, Populism,
Its Meanings and National Chimu:teristics, s. 166-179.
Ann Ruth Wllner "The Underdeveloped Study of Political Development" World
Politics, Cilt XVI, Say 3 (Nisan, 1964), s. 468-482.
Sheldon Wolin, Politics and Visian (Boston: Litde Brown and Co., 1960).
Peter Worsley, "The Concept of Populism" inG. lonescu ve E. Gellner, Populism,
Its Meanings and National Characteristics.
Peter Worsley, The Three Worlds, Culture: and WOrld Development {Londra: Weidenfeld
and Nicholson, 1984).
Ahmet N. Ylcekk, "Determinizm ve Modernleme", ASBFD, Cilt XXIV, Say 2
(Haziran, 1969), s. 2 7-5 L
Ahmet N. Ycekk, Siyaset Sosyolojisi Asndan Tarhiye'de Parlamentonun Evrimi
(Ankara: ASBF yay., 1983).
B- Kemalizm Ve Demokrasi lUkisi zerine Kaynaka
Yavuz Abadan, Hukuku GZii ile Milliyetilik ve Halklk (Ankara Halkevi,

23-5-1983 tarihli Konferans, Seri: I, Kitap: 2, CHP, yay.).
Nennin Abadan-Unat, "Pattems ofPolitical Modemization and Turkish DemocracyM,
The Turkish Yearbook of International Realitons (1979), XVIU, (Ankara ASBF
ve BYYO 8,1983).
Halide Edip Ad var, TUrkan Atele Imtihan (Istanbul: Atlas K., 1985).
A. Afetinan, lvnir Iktisat Kongresi, 17 ubat -4 Mart 1923 (Ankara: TOrk Taih Kurumu
yay., 1982).
A. Afetinan, Tarhiye Cumhuriyeti'nin Ikinci Sanayi Plan, 1936 (Ankara: Trk Tarih
Kurum yay., 1973).
A. Afetinan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler (Ankara: TOrkiye l Bankas
Kltr yay., 1968).
A. Afetinan, M. Kemal Atatarh'-an Karlsbad
yay.,1983).
Hatralan
(Ankara; Trk Tarih Kurum
A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal AtatUrk'an Yazlan (Ankara: Trk Tarih

Kurumu yay., 1969).
Ahmet Agaoglu, Serbest Insanlar lkesinde (Istanbul; Sanayii Nefise M., 1930).
Ahmet Agaoglu, Devlet ve Fert (Istanbul: Sanayii Nefise M., 1933).
Feroz Ahmad, lttihatlktan Kemalizme (ev. Famag::l Berktay), (stanbul: Kaynak
yay.,1985).
Sina Akin, 100 Sorudajn Ttirkler ve Ittihat ve Terakki (stanbul: Gerek yay.,
1980).
Tekin Alp, Kemalizm (stanbul: Cumhuriyet M., 1936).
Stanislav Andreski (der.), The Essential Comte (Londra: Croom Helm, 1974).
S. 1. Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Tarhiye Anlan (Ankara: Birey ve Toplum yay.,
1985).
tsrnail Arar, Atatarh'Un Halklk Program ve Halklk hesinin Tarihesi (Istanbul:

Baha M.,1963).
Kema!AtatOrk, Nutuk, Cilt 1, 1919-1920, (Istanbul: Trk Devrim Tarihi Enstitis,
1960).
Atatarh'Un Sylev ve Demeleri Clt: ll (1960-1918), (Ankara: Trk lnklip Taihi
Enstits yay., 1952).
Atatarh'Un Sylev ve Demeleri Cilt III (1918-1937), (Ankara: Trk lnkliip Tarihi
Enstits yay., 1962).
Toktarn Ate, Kemalizmin Oza (Istanbul: Der yay., 1 981).
evket Sreyya (Aydemir),lnkldp ve Kadro (1nkldbn Ideolojisi), (istanbul: Muallim
Ahmet Halit K, 1932).
Nuin Ayiter, "Atatrk ve zel Hukuk Reformu H, Atatarh'an Diliince ve
Uygulamalannn Evrensel Boyutlar, Uluslararas Sempozyum (Ankara: A. .
Rektrlgo yay., 1981).
Emest Barker, The Social Contract (Oxford: Oxford University Press, 1962).
Ahmet Hamdi,
(Baar),
Neriyat TA,
Iktisadr Dev4tilik, Cilt I ve II, (Istanbul:

1931; 1933).
Mabaaclk
ve
Ahmet Harndi Baar, Demokrasi Buhranlan (stanbul: TUrkiye B., 1956).

Ahmet Harndi Baar, Demoku.si Yolunda Nereye Gidiyoruz? En Byk Milli Davamz
zerine Bir Tahlil (Istanbul: Baar yay., 1959).
Niyazi Berkes, Tarhiye'de agdalama (stanbul: Dogu-Ban yay., t.y., 1978 ?).
Niyazi Berkes, ~Laikligin Tarihsel Kaynaklan M, Teokrasi ve Laiklik (stanbul: Adam
yay., 1984).
(*) ,8da zikredilen kaynaklara burada tekrar yer verilmemitir.
246
247
Korkut Boratav,
~1923~1939
Yllannn
lktisat Politikas Asndan
Dnemlendirilmesi~, Atat.rh Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle llg(Ji
Sorunlar Scmpozyumu; 14-16 Ocak 1977, (istanbul: \stanbul Yksek tktisat ve
Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei yay., 1977), s. 39~62.
Korkut &ra tav, Ttlrkiye'de Devletilik (Ankara: Sava yay., 1982.).
CHP Program, Partinin Drdtlnctl Byk Kurultay Onaylamtr (Ankara: Ulus B.,
1935).
CHF Program (frkann lO Mays 1931 'de toplanan nctl Btlytlk Kongresi u.rtjrula:
kabul edilmitir), (Ankara: TBMM,1931).
Cumhuriyet Halk Partisi DrdUncU Bytlk Kurultay Grmeleri Tutalgas (Ankara:
UlusB.,1935).
Cumhuriyet Halk frlu.s tlnctl Bay.k Kongre Zabtlan, 1()..18 Mays 1931 (btanbul:
DevletM.,1931).
Cumhuriyet Halk Frkas, Halkevleri Talimatnamesi (Ankara: Hakimiyeti Milliye
M., 1932).
A. A. Crukkshank, The Growth of Opposition in Turkish Politics, 1919~1946, (O:!{ford:
St. Anthony's College, Yaymlanmam doktora teZi, 1963~1964).
Blent Diver, Tarhiye Cumhuriyeti'nde Laiklik (Ankara: ASBF yay., 19S5).
Blent Diver, "Atatrk ve Sosyo~Politik Sistem Gnl~, agda Daancenin lgnda
Atatarh (istanbul: Dr. Nejat F. Eczacba Vakf yay., 1983), s. 245~279.
M. Saffet Engin, Kemalizm fnkldbnn Prensipleri, 3 Cilt, (istanbul: Cumhuriyet B.,
1938).
Sadri Et.em (Ertem), Ttlrk Jnkldbnn Karakterleri, (b~nbul: Devlet M., 1933).
Lt[i Fikri, Merutiyet ve Cumhuriyet (istanbul: y.y., 39~1923).
Michael S. Free den, 11e New Uberalism an Ideology of Social Reform (Oxford: :!{ford
Carter Vaughn findky, "Economic Bases ofRepression and Revolution in the Ottoman
Empire", Comparative Studies in Society and History, Cilt XXV1l1, (1986).
Genelkurmay B;kanl (haz.), Atatarl:tlltll (Birinci Kitap) Atattlrk'tln Grtl ve
Dire:ktijleri (istanbul: Milli Egitim B., "984).
Fahir Giritliolu, Tarh Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi'nin Mevlii, Cilt: 2,
(Ankara: Ayyldz M., 1965).
Mahmut Gologlu, Demolrasiye Gei I 946-1950 (istanbul: Kaynak yay., 1982).
Grace Goode:l, ~The Importance of Political Participation for Sustained Capitalis
Development", Archives Europeers de Sociologie, CiltXXVl (1985), s. 93~127.
Macit Gkberk,~ Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk", agda Diiii.ncenin
Jgnda Atatarh (istanbul: Dr. Nejat F. Eczacba Vakf yay, 1983).
Metin Heper, ~The Recaldtrance of the Turkish Public Bureaucracy to 'Bourgeois
Politics': A Multi-FactorPolitical Stratification Analysis", The Middi e East]oumal,
Cilt XXX, Sa}'l4 (Gz, 1976), s. 485~500.
z. Y. Hershlag, "Atatrk's Etatism",J. M. Landau, Atattlrk and the Modemization of
Turhey (Boulder, Colorado: Westview Press, 1984), s. 171~180.
248
kr Haniol.u, "Osmanl Aydm ve 'Bilim'",
Toplum ve Bilim, Say. 27 (G, 1984),

s. 183-190.
M. lkr Haniogl.u . Ittihat ve Terakki Gerniyeti ve Jn Tlrklah 0889~1902) Cilt I
(stanbul: lletiim yay., 1986).
Mkerrem Hi. Kapitalizm, Sosyalizm, Kanna Ekonomi ve Trkiye, (tstanbul: llF
yay.,1979).
-
Ernest E. \"{irsch, Devletilik ve Ticaret Hukuku, Hukuk tmini Yayma Kurumu

Konferanslar Serisi: S (Ankara: Adiiye Certdesi B., 1936).
Suphi Nuri (lleri), Devlet1ik ve Kooperativcilik, Trk iktisatlar Cemiyeti
Konferanslar Serisi, No: S (stanbul: Matbaaclk ve Neriyat, T.A.. 1932).
Art lnan (haz.), Gazi Mustafa Kemal Atatarh'an 1923 Eshiekir-lzmit Konumalan
(Ankara: Trk Tarih Kurumu yay., l 982).
Art inan, (der.), Daanceleriyle Atatlrk (Ankara: Trk Tarih Kurumu yay., 1983).
Bavekillsmet (lnn)>"Frkamzn Devletilik Vasft", Kadro, Say 22, Terinievvel
1933 (Ankara: AlTtA yay., 19 ~tpk basm, yaz. haz. Cem. Alpar).
Yakup Kadri" Karaosmanolu, Politikada: 45 Yl (Ankara: Bilgi yay., 1968).
Kemal H. Karpat, Ttlrl Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik ve Kaltard Temeller
(stanbul: stanbul M, 1967).
J.(ezna] H. l<apat, Social Change and Politics In Turkey, a Structural-Historical Analysts
(Leiden: E. J. Brill, 1973).
Ali Kazancgil, "Trkiye'de Modern Devletin Oluumu ve Kemalizm", Toplum ve
Bilim, Say 17 (Bahar, 1982).
GOlten Kazgan, ktisadt Diance veya Politik lhtisadn Evrimi (Ankara: Bilgi yay.,
1974).
aglar Keyder, "The Political Ec ono my of Turkish Democracy", New Left Reviev.:
Say llS (Mays~Haziran 1979) s. 3-21.
aglar Keyder ve Faruk Binek, "Trkiye'de: Devlet~Tanm 1\ikileri 1923~1950M,
. Keyder, Toplumsal Tarihalmalan (Ankara: Dost 'PY 1983), s. 191~220.
Utkan Kocatrk (h:u.), Atatrk'n Fikir ve Datlnceleri (Ankara: Turhan K.,
1984).
Cemil Koak, Tarhiye'de Millt efDonemi (1938~1945) Ankara: Yurt yay., 1986).
Emre Kongar, "Devletilik ve Gnmzdeki Sonular" ,Auuark Dneminin Elonomik
ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar Sempozyumu (stanbul: l.Y.l.T.M.M.D. yay.,
1977).
Emre Kongar, Atatrk ve Devrim Kurtmlan (Ankara: Trkiye l Bankas Kltr yay.,
1981).
Levent Kker, "Yokolmann Eiinde Bir Fikir: tlerleme", Toplum ve Bilim, Say 27
(Gz,1984).
Nusret Kemal (Kymen), Halklk ve Kycalal (Ankara: Tank Edip ve . K.,
1934).
Jacob M. landau, Pan~Turkism in Turkey: a Study of Turkish Irredentism (Hamden,
Conn: Archon Books, 1981).
249
erif Mardin, ~Some Notes on an Early Phase in the Modemization of Communications
in Turkey", Comparative Studies in Society and History, Cilt lll (1960-1961), s.

250-271.
erif Mardin, "Opposition and Control in Turkey", Gowrnment and Opposition, Cih
(1966), s. 375-387.
erif Mardin, ~ Tanzimattan Sonra Ar Batllama", in E. TO.mertekin, F. Mansur,
P. Benedict (der.), Tarkiye: Cop-c:f ve Sosyal Aratnnalar (Istanbul: stanbul O.
Edebiyat F., Corafya Ens., 1971), s. 4-11-4-58.
erif Mardin," ldeologyand Religion in the Turkish Revolution", btenational]ounal
ofMi4Jle East Studies, Cilt ll (1971), s. 197-211.
erif Mardin, "AtatO.rk ve Pozitif Dnce", AtatUr k ve Cumhuriyet Dnemi Tarhiyesi
(stanbul: Trkiye Ticaret Odalar, Sanayi Odalan ve Ticaret Borsalan Birlii yay.,
1981).
Serif Mardin, jn Tarklerir Siyasf Fikirleri 1895-1908 (stanbul: lletiim yay.,
1983).
erif Mardin, Dir ve Ideoloji (stanbul: lletiim Yay., 1983).
erif Mardin, "Yenileme Dinamiinin Temelleri ve Atatrk", ada Dlncenin
I rda Atatark (stanbul: Dr. Nejat E Eczacba Vakf yay., 1983), s. 21-4-8.
erif Mardin, "1 9. Yzyl'da Dnce Akmlan ve Osmanl Devleti", Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Tarhiye Arsiklopedisi, Cilt II, s. 342-351.
erif Mardin, "lsl.mclk", Cumhuriyet Dnemi Tarhiye Arsiklopedisi, Cilt VII, s.
1936-1940.
erif Mardin, "Batc lk", Cumhuriyet Dnemi Tar k iye Arsiklopedisi, Cilt I.
erif Mardin, "Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre Ilikileri"
(ev. eniz Gnen), Dln ve BugUn Felsefe (stanbul: BIF/S, 1985) Kitap I, s.
67-195.
dement H. Moore, "The Single Partyas Source ofLegitimacy", Samuel P. Huntington

ve Cement. H. Moore (der.), Authoritarian Politics in ModemSociety, The Dynamics
ofEstablishedOne-Party Systems (New York, Londra: Basic Books, 1970).
Alunet Mumcu, ~Aatrk ve Hukuk", Atatarh'un Diruce ve Uyg.!amalannn Evrensel
Boyutlan, Uluslararas Sempozyum (Ankara: A. O. RektrlO. yay., 1981).
Osman Okyar, "Development Background of the Turkish Economic 1923-1974",
lntematioral]ournal ofMiddle East Studies, Cilt X (1979), s. 325-344.
zer Ozankaya, Ataturk ve Laiklik, Atatl.rkl. Dncenin Temel Nitelii (Ankara:
Trkiye l Bankas Kltr yay., 1981).
Ergun zbudun, "Established Revolution Versus Unifnished Revolu tion: Contrasting
Pauens of Democratization in Mexico and Turkey", S. P. Huntington ve C. H.
Moore, Authoritarian Politics in Modern Society, The Dynamics of Established
One-Party Systems (New York, Londra: Basic Books, 1970).
Ergun zbudun, "The Nature of the Kemalist Political Regime", in Ali Kazancgit
veErgun zbudun (der.), Atatarh, Founder of a Modern State (Londra: C. Hurst
and Co., 981).
Ergun zbudun, "Atatrk Dnce Sisteminin Demokrasiye Ynelik Nitelii"
250
(Trkiye'de Demokrasi ~ketlei Konfenus., 6-8 Kasm 1985- Ankara), HaceUepe

niversitesi Edebiyat Fakaltesi Dergisi, Cih IV, Say. (1986), s. 165-72.
etin zek, Devlet ve Din (stanbul: Ada yay., t.y.).
Recep Peker,lnkldp Dersleri (stanbul: lletiim Yay., 984-llk bask 935).
Richard D. Robinson, The First Turkish Republic, a Case Study in National Development
(Cambridge, Mass; Harvard University Press- 965).
Eric Roll,A History ofEconomic Thought (Londra: Faber and Faber, 1973).
Peyami Safa, Tlrk lnklabma Baklar (stanbul: lnkl\p K., t.y.-tlk bask 1938).
Sungur Savran, "Osmanl'dan Cumhuriyet'e Trkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu",
Onbirinci Tez Kitap Dizisi, (stanbul: Uluslararas yay.).
Binnaz Sayan, "Trkiye'de Dinin Denetin.llevi",ASBFD, Cilt XXXIII, Say 1-2
(Mart-Haziran 1978).
Hugh Seton-Vatson, Nations and States, Ar Enquiry in to the Origins of Nations and
the Politics of Nationalism (Londra: Methuen, 1977).
Isnail Habib Sevk, Atatrk Iin (Ankara: KO.ltO.r Bakanl yay., 1981).
mO.r Sezgin, Tark Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu (Ankara: Birey ve Toplum
yay., 1984).
Edward Shils, ~The Concentration and Dispersion of Charisma-Their Beaing on
EconQ,TII.ic Policy in Underdeveloped Countries~, Center and Periphery, Essays
in Macrosociology iinde, (Chicago: The Univ:rsity of Chi~go Press, 1975).
Mmtaz Soysal, Demokratik Iktisadi Planlama Iin Siyasf Mekanizma (Ankara: ASBF
yay., 958).
Mmtaz Soysal, 100 SorudaAnayasann Anlam (Istanbul: 1986).
Stanford J. Shaw, "So me Aspects of the Aims and Actievement of the Nineteenth
Century Ottoman Reformers" in W. R. Polk veR. L. Chambers (der.), Begirnings
of Modernization in the Middle East, The Nireteerth Century (Chicago: The Un.
of Chicago Press, 1968), s. 29-39.
llhan Tekeli ve Gencay Saylan, ~Trkiye'de Halklk Ideolojisinin Evrimi", Toplum
ve Bilim, Say5-6 (Yaz-Gz, 1978) s.44-ll0.
tlhan Tekeli ve Selim Ilkin, TO.rkiye'de Bir Aydn Hareketi, Kadro", Toplum ve Bilim,
Say 24 (Gz 1984), s. 35-67.
llhan Tekeli ve Selim ll kin, Uygulamaya Geerken Tlrkiye'de Devletiliin Oluumu
(Ankara: ODT yay., 1982).
llhan Tekeli ve Selim Ilkin, 1929 Diirya Buhrannda Tarhiye'nin Iktisadr Politika
Araylan (Ankara, ODT yay., 1983).
Yahya S. T~el, Cumhuriyet Dnemiin Iktisadi Tarihi (1923-1950), (Ankara: YUrt
yay., 1983).
Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, 919-1946 (Ankara: Doan yay., 1971).
Zafer Toprak, Tlrkiye'de Milli Iktisat (1908-1918), (Ankara: Yurt yay., 1983).
Zafer Toprak, "Il. Merutiyet'te Solidarist Dnce; Halklk," Toplum ve Bilim, Say
I (Bahar, 1977), s. 92-123.
Zafer Toprak, "Halklk Ideolojisinin Oluumu" ,AtatUrk Dneminin Ekonomik ve
251
Toplumsal Tarihiyle Hgili Soronlar Sempozyumu. -14-16 Ocak 1977, (lswb{l;

Istanbul Ylksek Iktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlan Dernei yay., 977), s.
13-31.
Zafer Toprak, "Osmanl Devleti'nde Korporatif Dlnya Gr; Meslekilik",
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 11.
Zafer Toprak, "Osmanl Devleti'nde Uluslamann Toplumsal Boyutu: Solidarizrn",
Tanzimattan Cumhuriyet'e Trkiye Ansihlopedisi, C.II.
Zafer Toprak, "Osmanl Narodniklei; 'Halka Doru' Gidenler", Toplum ve Bilim,
Say.: 24 (K 984), s.69-8l.
Arnold). Toynbee ve Kenneth P. Kirkwood, The Modem World, Turkey (New York
Charles ScribnerS Sons, 1927).
Aye Trak, "Devlet ve Fen: Gecikmi Bir Kitap Eletirisi", Toplum ve Bilim, Say; 4
(Yaz, 981), s. 64-83.
Aye Trak, "Liberalizm-Devletilik Tartmas" (1923-1939), Cumhuriyet Dnemi
Trkiye Ansiklopedisi, Cilt IV.
Tank Z. Tunaya, Trkiye'nin Siya.sf HayatndaBatllama Hareketleri (stanbul: Yedigln
M., 1960).
Tark Z. Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku (Istanbul: lHF yay.,
1980).
Tank Z. Tunaya, Devrim Hareketleri Iinde Atatrk ve Atatarkii.IUi (Ankara: Turhan
K., 1983).
Mete Tunay, "Atatrk'e Nasl Bakmak?", Toplum ve Btltm, Say 4 (K. 1978).
Mete Tunay, Tarhiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Ynetiminin Kurnlmas (1923-1931),
(Ankara: Yurt yay.,198).
Mete Tunay, "Trkiye Cumhuriyeti'nde Siyasal Dnce Akmlar", Cumhuriyet
Dnemi Tii.rhiyeAnsiklopedisi, Cilt VII, s. 1924-1928.
Trkiye Buyuh Millet Medisi Zabt Ceridesi, Cilt I (1920).
TUrkiye B ayak Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Cilt IV ( 920).
TUrkiye Buyuk Millet Medisi Zabt Ceridesi, Cilt V (1920).
TUrhiye BUyUk Millet Medisi Zabt Ceridesi, Cilt XIV (921).
Sabri F. lgener, "Takdim: Trkiye'de Planlama ve Phlnl Dneme Gei'", Tarhiye'nin
lktisadf Gelime Meseleleri, Cih (stanbul: 101F lktisad1 Gelime Ens., 971).
Yksel lken, Atatii.rk ve ktisat, Iktisadr Kalknmada Etkinilk Sorunu ve "Eklektik
Model", (Ankara: Trkiye l Bankas Kltr yay., 984).
Walter F. Weiker, Political Tutelage and Democrac:y in Turkey, The Free Party and its
Aftennath (Leiden: E.j. Brill, 1973).
iletiim'den
Arat1rma-lnceleme
TBMM Devleti (1920-1923)

R1dvan Akm
447 SAYFA
Trkiye Cumhuriyeti'nin
(1923-1924)
Kuruluu
Faruk Alpkaya
432 SAYFA
"Grbz ve Yavuz Evlatlar"

Erken Cumhuriyet'te Beden Terbiyesi ve Spor
Yiit Akn
253 SAYFA
Askeri Mdahalelerin Orduya Etkisi

Hiyerari D
rgtlenmeden Emir Komuta Zincirine

Doan
Akyaz
444 SAYFA
AP-Ordu
likileri
Bir kilemin Anatomisi

mit Cizre
285 SAYFA
Muktedirlerin Siyaseti
Merkez Sa - Ordu mit Cizre
197 SAYFA
252
Dizisi
1slilmclk
1
1
'
Iletiim'den
iletiim'den
'!
Trkiye'de Milli Eitim deolojisi
Birinci Meclis'te Muhalefet
lsmail Kaplan
(Ikinci Grup)
407 SAYFA
Ahmet Demirel
638 SAYFA
Umumi Mfettilikler (1927-1952)
Adalet Partisi
Cemil Koak
341 SAYFA
Ideoloji ve Politika
Tansel Demirel
376 SAYFA
Osmanl'dan Cumhuriyet
Trkiye'sine iler; 1839-1950
vERLEYENLER Donald Quataert - Eri k Jan Zr~her
EvtREN CAHlDE EKtZ 1 24 2 SAYFA
Trkiye'de Demokrasiye Geite

Basn (1945-1950)
Milli Mcadelede ttihatlk

Erik Jan Zrcher
EVIREN NZHET SALlHOCLU /293 SAYFA
Trk D
Politikas
Kurtulu Savandan
Bugne Olgular,
Belgeler, Yorumlar; 1919-1980
ClLT
EDITOR Baskm Oran
900 SAYFA
Nilgn Grkan
481 SAYFA
Trkiye'de Milli
ef
Dnemi (1938-1945)
Dnemin 1 ve D Politikas zerine Bir Aratrma

ClLT
Cemil Koak
Trk D
Politikas
Kurtulu Savandan
Bugne Olgular,
Belgeler, Yorumlar; 1980-2001
C1LT2
EDITR Baskn Oran
637 SAYFA
726 SAYFA
Trkiye'de Milli
ef
Dnemi (1938-1945)
Dnemin l ve D Politikas zerine Bir Aratrma

C1LT2
Cemil Koak
639SAYFA
Modern Devlet ve Polis

Osmanl'dan
Cumhuriyet' e
Toplumsal Denetimin Diyalektii
Ferdan Ergut
400 SAYFA

Levent Köker - Modernizm, Kemalizm Ve Demokrasi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Levent Köker - Modernizm, Kemalizm Ve Demokrasi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LEVENT KOKER 1958'de Ankara'da dodU.

Tarsus Amerikan Lisesi'nden, ardndan

lletiim Yaynlan 90 Aratrma-lnceleme Dizisi l l

KAPAK mit Kvan

KAPAK FlLMl4 Nokta Grafik

DlZGl Maraton Dizgievi

DZELn Ahmet Abbas

Binbirdirek Meydan Sokak lletiin1 Han No. 7 Caalolu 34122lstanbul

Birinci Blm: Kemalizmin Kkenleri: Osmanl Modernlemesine

Bu almada, Kemalizm ile demokrasi arasndaki ilikileri

almann ikinci aynnncia ise, Kemalist ideolojinin geleri

yerini gstermek amacyla ortaya konulmaktadr. Burada,

latn syledii yaz

diliminin akc klnmas iin deerli

Trkiye'de demokrasinin kurulup yerlemesi bakmndan

olarak ele alnacak olan bu paradigma, genelde Batl~ olmayan

rnein bkz. Ali Kazancgil, "Trkiye'de Modern Devletin OluLJmu ve Kemalizm",

of Political Modemization and Turkish Democracy", Turkish Yearbookof International

"Doa bilimleri"yle "toplumsal bilimler" arasmda ze ilikin hibir farkirlk olmad

(2) Yuvarlak bir tarihlendirmeyle, 1500'lerden 1900'lere

bu ncllerinden hareket eden

ideolojisi olan Kemalizm'i "vesayet ideolojisi" olarak nitelernek

(kullanmak istemediine)B ve bu anlamda

bu engelleyici faktrleri ylece sralamak mmkn:

hedeflernesi nedeniyle, devletle halk arasndaki

izgileri ile bu kuramn erevesi

tek-partili Cumhuriyet dneminin "resmi ideolojisi" olarak

Bu iki temel sorunu ele alrken, doal olarak, almann

yneltilen eletirllerin bu erevede

neden olan kavramsal ereve aklanmaya allmtr. Bu

dncelerin banda "halkhk"n yerald;

18 Bkz. okrO Haniolu, Osmanlittihat ve Terakki Gerniyeti ve Jn Trklk {18891902}

niteliinde kavrannas, devletiliin

Kemalizm'in milliyetilik, cumhuriyetilik, laiklik ve inilkelerini, bu iki nedenden tr halklk ve

(1) lik soru, Kemalizm'in

bir toplumda, belirli

malizm'in kkenleri, Kemalizm'in ilkeleri ve Kemalizmdemokrasi ilikisi hakkndaki deerlendirmeler. Kemalizm'in

(2) tkinci soru, Kemalizm'in Trk toplumunun gelecei

Siyasal Gelime-deoloji llikisinin

nce siyasal gelime kavram, bu kaviinde yerald modernleme kuram ve bu

Gelime" Kavramnn Gelimesi

"Si}rasal gelime", kavram olarak, 2. Dnya Sava'n izleyen

2. Dnya Sava sonrasnda, kar

yardm, iktisadi gelimeye katkda bulunacak ve iktisadi

Souk Sava'a katl(an)" 1

gide(rek) ( ... ) Sovyetler Birlii'ne kar

1951-1960 dneminde ise, d yardm programlan ile siyasal

Bkz. Aye Trak, "Gelime Iktisadnn Gelimesi: Kurucular", Yapt Toplumsal

Kesselman, a.g.m., s.139-140.

pratik siyasal hedefler erevesindeki tanmlan biimlerinde

Bu noktada, "bilimsel" aratrmalar iinde ifadesini bulan

1950'li yllar, birok sosyal bilimci asndan, toplumsal-siyasal

functionalism) 11 vehu dorultudagelien "toplumsal sistem"

Siyasal gelime kavramnn ilk kullanlnda yeralan

"Edimsel veya ampirik demokrasi kuram~ da denilen bu kurarn hakknda ve genel

bir ama olmaya uygun degil-

R "Siyasal Gelime" Kavramnda Toplum,

3 Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, /1, Sosyalfzm ve

14 Siyaset biliminde genel kuramsal bir ereve olarak "davransalchk" ve bu akmn

bu biimde, sistemin varlgn srdrmesi bakmndan belli

(3) Toplumsal degime, "sistem" baknundan tarihsel sre

Gelime Kavramnn Degien

DemOkratikleme Olarak Siyasal i-elime:

Siyasal gelime kavramnn kullamld ilk arat~larda,