kebike / 32 2011

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar:

Shakespearein
A Midsummer Nights Dreami iin
Can Ycelin
Bahar Noktas Bir htimal Midir?

Neslihan DEMRKOL

eviri ile uraanlar mutlaka duymutur: eviri kadn gibidir, gzeli sadk
olmaz, sad gzel. evirinin kadnla, dolaysyla ihanetle ilikilendirilmesi Lacanc
bir okumaya gerek brakmayacak kadar ak bir biimde ortaya koymaktadr ardnda
yatan dnce yapsn. Kadn ve eviri iin hem gzelliin hem sadakatin bir arada
bulunabilirliinin tahayyl edilememesi, bu iki znenin gzel ve sadk
sfatlarn ayn anda tayamamasndan kaynaklanmaz. Sorun, kadn ve eviri
konusunda kalplam dnce biiminin gzellik ve sadakat tanmlarndadr.
Bu yaz, her ikisinin mmkn olduu bir rnei serimlemeyi hedeflemektedir. Can
Ycelin Shakespeare evirilerinde Sadakat balkl yksek lisans tezimde Can
Ycelin Shakespeareden yapt oyun evirisi de (Bahar Noktas, Frtna, Hamlet)
ayrntl biimde incelenirken, yaznn snrlar nedeniyle savlarm sadece Bahar
Noktasndan rneklerle somutlatrmaya alacam.
ngiliz edebiyat, tiyatro ya da eviri ile bir biimde ilikisi olan herkes Can
Ycelin Shakespeare evirilerinden haberdardr ve eviriler konusunda bilgi sahibi
olmasa bile fikir sahibidir. Genel kan, Can Ycelin evirilerinin fazla serbest
olduu ynndedir, ki bu serbest nitelemesi yanl, eksik, kendine gre ve
benzeri sylenmeyen n yarglar da alt metin olarak iinde barndrmaktadr. Oysa
eviribilim alannda 1970lerden sonra yaanan paradigma deiimiyle birlikte eviri
eletirisinde bu nitelemeler deerini yitirmitir. evirinin yeniden yazm, farkllklarn
kazanm olarak deerlendirildii bu yeni eviri eletirisi anlaynda, metinleri
kuatan dier etmenler de, rnein metnin tr, evirmenin ideolojisi, sylem

Bilkent niversitesi, Trk Edebiyat Blm

187

kebike / 32 2011

evreni, poetikas, gz nnde bulundurulmaktadr. Dolaysyla Can Ycelin sz

konusu tiyatro oyunlarnn evirisi bu gzle yeni bir yoruma tabii tutulacak, kaynak
metinlerin yeniden yazlma / evrilme sreleri, iinde bulunulan yazn ve kltr
dizgesinin bu srelere etkisi ve Can Ycel tarafndan kaleme alnan bu stmetinlerin erek yazn dizgesi iinde yeri sorgulanacaktr.
William Shakespeare sadece ngilizce konuan toplumlarn deil, ngilizceden
eviri yapabilen hemen hemen btn toplumlarn yaznsal dizgelerinde bir rol
stlenmitir. Tez almam iin yaptm aratrma srasnda eviri st bal
tayan hemen her kitabn Shakespeare alt baln, hatta Shakespeare evirisi
baln tad; Shakespeare yaptlarnn sadece diller aras deil, dil ii evriminin
bile birok tartmaya neden olduu grmtm. Geni lekte bu kadar etkili olan
William Shakespeare, kk lekte Trke yaznsal dizgesi asndan da nemli bir
yere sahiptir. Trke yazn dizgesinde bat dillerinden eviri yaplr duruma gelindii
andan itibaren -bu dnem Tanzimat Devri ile rtmektedir- Shakespeare bu dizge
iinde yer almtr. nci Enginn, Tanzimat Devrinde Shakespeare: Tercmeleri ve Tesiri
adl kitabnda sz konusu dnemde yaplan Shakespeare evirilerini incelemekle
kalmaz, bu dneme ait edebiyat yaptlarnda grlen Shakespeare etkisinin de izini
srer. Jale Parlann Tanzimatta Shakespeare evirileri: Duyumlarn Fikirlere
evrilmesi ve Saliha Pakerin Trkiyede Hamlet balkl yazlar Shakespearein
Trke yazn dizgesi iindeki roln, tarih ve toplumsal bir arka plana oturtarak
deerlendirir. Erek Yazn Dizgesi inde Shakespearein Rol ve Almlan
balkl blmde bu yazlar zerinde ayrntl biimde durulacaktr. Bu alma, yakn
tarihte belirli bir evirmen tarafndan yaplan evirileri ele alp, kimi zaman
kendinden nceki grleri eletirerek, kimi zaman da onlardan destek alarak bu
eletiri izgisine eklenmeyi amalamaktadr.
Can Ycel bu yaznsal dizge iinde zaten bir konuma, bir poetikaya, bir
ideolojiye ve bir sylem evrenine sahip bir air, kendi ifadesiyle kayp iki tiyatro
oyunu bulunan bir oyun yazar, Yunanca-Latince eitimi grm (dolaysyla
Shakespearein yaptlarnn kaynaklarn hakknda bilgi sahibi olan), hem Trk hem
ngiliz edebiyatn, tarihini, sanatn tanyan, ngilizce bilgisi salam ve btn bu
zellikleriyle mkemmel bir Shakespeare evirmeni adaydr. Ne var ki bu iki
yazarn bulumasndan ortaya kan yaptlar baarsz damgas yemekten kurtulamad gibi, Can Ycel de kimi zaman ak bir biimde kimi zamanda st rtl
bir biimde Shakespearein oyunlarn arptmakla, Shakespearee ihanetle
sulanmtr.
Can Ycelin Shakespeare evirilerine kar taklan tavrn altnda, evirmeni
sadece aktarandan ibaret, erek metni ise zgn metne sadakati derecesinde deerli
gren anlay bulunmaktadr. Kemal Atakay, 1988 ylnda tamamlad
Shakespearein A Midsummer Night's Dream Oyununun Trke evirilerinin
Karlatrmal Olarak Deerlendirilmesi balkl yaymlanmam yksek lisans
tezinde, Can Ycelin evirisini yanl olarak nitelendirir. Can Ycelin
evirisindeki en byk yanl[nn] deiik snflar temsil eden ve temsil ettikleri
snflarn dilsel edimlerini konumalarnda somutlatran oyun kiilerini ayn azdan
188

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

konuturmas, her snfn zgl dilsel kullanmlarn gz ard etmesi (70) olduunu
belirten Atakay, bu nedenle Can Ycelin, dramatik anlam zenginliini
yoksullatrdn (81) ifade eder. Kemal Atakay, bir yl sonra yaymlanan
Shakespeare evrilmeli Mi? balkl yazsnda, Can Yceli bir anlamda
Shakespeare kullanarak kendini ycelten, dolaysyla Shakespearein yceliini
yanstamayan, bu yzden Shakespearein bykl karsnda ezilmek tehlikesiyle
kar karya kalan (78) evirmenler snfna dhil etmektedir.
Kendisi de bir Shakespeare evirmeni ve ngiliz Edebiyat profesr olan Blent
Bozkurt, Hamlet evirisinin 1999da yaplan ikinci basm iin yazd nszde
amacnn Hamleti Trke Sylemek, yani oyunu Trk okurun daha kolay anlayabilecei, Trk kltrne, Trk dilinin zelliklerine daha yakn bir ekle sokmak
(6) olmadn belirtir. Bozkurtun hedefi, akclk ve anlalabilirlik salamaktan
ok, Hamleti deitirmeme[k] ve arptmama[k]tr (6). 2003 ylnda Akam-lkta
yaymlanan Shakespearein Btn Szckleri balkl yazsnda Trke syleyenlerin Shakespearei uyarladklarn belirtir. Fakat Bozkurta gre, kimi eviri ve
uyarlamalarn Shakepeare hakknda eksik, yanl ve yanltc izlenim verdii sylenebilir (5). Bu ifadelerinin nda, Bozkurtun uyarlamay ve Trke sylemeyi,
kabul edilebilir bir Shakespeare evirisi yntemi olarak grmedii anlalmaktadr.
Trke syleyen nitelemesinin, Can Ycel tarafndan kullanld gz nnde
bulundurulduunda bu reddedici tavrn onun evirilerini de kapsad, hatta
Trke syleyen ifadesi bu kadar vurguland iin zellikle Can Ycelin evirilerinin hedef alnd karsanabilir.
Blent Bozkurtun tavr, Shakespearein yaptlar kar taknlan iki tavrdan
birinin ifadesidir aslnda. Sahnelenmek amacyla kaleme alnan Shakespeare yaptlar
bir grup akademisyen ve eletirmen tarafndan okunmaya ynelik, dolaysyla
deimez edebiyat metinleri olarak deerlendirilmektedir. Dolaysyla Blent
Bozkurtun eviri tavr, kendi konumuyla tutarl grnmekle birlikte, bu anlay
erevesinde ortaya konan eviriler sahnelenmeye uygun olmamaktadr; nk
tiyatro metinleri grece deiken ve dinamik yaptlardr. Farkl dil, toplum ve
dnemler arasndaki oyunlar bir yana, ayn dile, topluma ve dneme ait bir eserin
sahneleniinde bile dramaturg ve ynetmenin yorumu erevesinde deiiklikler
grlebilir. leride daha ayrntl biimde deinilecei zere, tiyatro metinleri
eklemelere, karmalara, bundan tr deiikliklere yatkn yaptlardr.
Can Ycelin sadece Shakespeare oyunlar evirileri hakknda deil, btn tiyatro
evirileri hakknda byle bir genel kabul bulunmaktadr. Zehra pirolu, Tiyatroda
Devrim adl kitabnda Can Ycelin evirilerinde Brechtin incelmi gldr
anlay[nn] bol bol argo szckler, belden aa svgler ya da gndermelerle dolu
kaba saba bir halk gldrsne dn[tn] (115) syleyerek evirileri eletirir.
1989 ylnda Metis eviri Dergisi iin Can Ycelle yapt syleide Suat Karantay, bu
eletiriden hareketle Gorki, Weiss, Lorca ve Shakespeare evirilerinde yazardan
koparak eviri yapt ynndeki eletirileri yantlamasn ister Can Ycelden.
Sorunun altnda bu eletirileri olumlar bir tavr da sezilmektedir.
189

kebike / 32 2011

Son olarak Sha Sertabipolu, Cumhuriyet Kitap ekinin 2006 yln iinde
yaymlanan 841. saysnda yer alan eviri ve evirmenlik zerine Tezler balkl
yazsnda Shakespearein 66. sonesinin Can Ycel tarafndan yaplan evirisini
garabet (23) olarak nitelendirir. Sertabipoluna gre, Can Ycel okuyucu ile
Shakespearein arasna girmektedir, oysaki bu tavr bir evirmen iin kabul
edilemezdir: yi evirmenin ise varl hi hissedilmez. Bunu iine sindiremeyen,
yani mutfaktan hi kmamay kabullenemeyenler eviriyi brakp kendi kitaplarn
yazmay denemelidirler (23).
Can Ycelin evirilerine kar sert eletiriler olmakla birlikte, Can Ycelin
metinlerinin kabul edilebilir olduunu savunanlar da bulunmaktadr. Zeynep Oral,
Bahar Noktasnn sahnelenmeye balamasndan bir ay sonra 1 ubat 1981de, Milliyet
Sanat Dergisinde yaymlanan Tiyatro: Bahar Noktas ya da Yaasn Tiyatro balkl
yazsnda imdi biliyorum Shakespearei kutsal, tabu, dokunulmaz sayanlar, Can
Ycelin byle zgr biimde sylemesine ok kzacaklar (46) diyerek eviriye
yneltilebilecek eletirileri ngrp, eviriyi savunur. Shakespearein dili mthi
iirseldir (46) diyerek metne ilikin birka zellii daha sralayan Orala gre Can
Ycelin metninde kaynak metnin btn belirleyici zellikleri bulunmaktadr.
Ayn vesileyle 7 ubat 1981de kaleme ald zgrlne Kavuan Shakespeare balkl yazsnda Cevat apan, Can Ycelin Bahar Noktas evirisinin
baarsnn zgr eviri anlay ve oyunun zn kavrayan bir sahne yorumuyla tamamlanmasndan kaynaklandn belirtir. apana gre, Can Ycel Shakespearein bu oyunda ne sylemek istediini anlayp onun syleyi zelliklerini
Trkenin olanaklaryla dile getiren bir oyun metni (31) ortaya karmtr. Mart
1981de yaymlanan Hemerimiz Shakespeare balkl yazsnda Bahar Noktas
evirisini Nurettin Sevinin evirisiyle oynanabilirlik asndan karlatran apana
gre, [Nurettin Sevinin] eviri[si] zenli bir alma olmakla birlikte, Shakespearein znden ok szne bal kalmaya alm (18-9), dolaysyla oynanabilir
bir metin olma niteliini kaybetmitir.
Aye Nihal Atay Akbulut, 1994 ylnda tamamlad Trk Yazn Dizgesinde
Shakespeare'in Bir Yaz Gecesi Ryas evirileri: eviri Kuramnda Norm Kavramnn
Deerlendirilmesi balkl yaymlanmam doktora tezinde, 1933-1987 yllar
arasnda, kimi oynanmak, kimi okunmak zere, kimi de ocuk edebiyat kapsamnda
yaplan A Midsummer Nights Dream evirilerini, Itamar Even-Zoharn oul-dizge
ve Gideon Tourynin norm kavram asndan ele alr. Can Ycelin Bahar Noktas
baln tayan evirisi de 7 numaral erek metin kaynakas olarak kullanan Akbulut, Can Ycelin metnin kabul edilebilirlik ve yeterlilik kutbunu dengeleyen bir
alma olduunu belirtir (155).
In Bengi ner, 2001 ylnda yaymlanan Eskiler.. Yeniler.. iirler.. eviriler..
Eletiriler.. Kuramlar Dkkn 1 balkl yazsnda Shakespearein 66. sonesinin Can
Ycel ve Saadet-Blent Bozkurt tarafndan yaplan evirilerini Gideon Tourynin
kabul edilebilirlik ve yeterlilik kavramlar balamnda zmler (93-101).
nere gre, Can Ycelin metni her ne kadar eviri olup olmad tartlyorsa da
190

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

(101) eviridir. Kabul edilebilirlik ve yeterlilik kutuplarnn ikisine de eit

uzaklkta bulunan eviri, kaynak metnin ilevini erek metne tayabilmitir.
Can Ycelin Shakespeare evirilerinin dnda kalan iir evirilerinin bazlar da
eletirmenler tarafnda olumlanmtr. Sabahattin Eybolu, Can Ycelin dnya
airlerinden yapt iir evirilerini bir araya getirdii Her Boydan adl kitabnn
baslmas vesilesiyle yazd Can Ycelin iir evirileri balkl yazsnda, Can
Ycelin evirilerinin Trke'de iir evirisinin ulaabildii son basama gsterdiini (330) belirtir. Eyboluna gre, bir bakma en yaygn dncelerin en
mahrem, en kendince sylenii (330) olan iirin evirisinde Can Ycel, tre zg
bu nitelii Trkeye aktarmaya baarmtr. Gelebilecek eletirilerin farknda olan
Eybolu:
Can Ycel pek mi kendinden yana ekmi evirdii airleri? Hep bir azdan
m konuturmu deiik airleri? Kaldrm, meyhane Trkesi -ki tadna doyamaz oluumuzun bir hikmeti vardr elbet bu yllarda- fazla m ar basyor yer
yer? Kalem efendilerinin inadnalk, melee kar pden, retmene kar
renciden, padiaha kar Kelolan'dan, kasabn kedisine kar sokak kedisinden yanalk, szn biberlisini, kfrn sunturlusunu tutarlk tutamyor mu
kendini baz iirlerde? (331)
sorularn sorarken aslnda okuyucunun dikkatini farkl bir noktaya, Can Ycelin
ideolojisiyle evirilerinin bulumasna dikkati eker. Bu yorumlar doru olabilir,
fakat nemli olan bu arlklarn Can Ycel evirisinde bir arlk olmaktan kp
biimiyle ve manasyla doal, zgn bir syleyie dnmesi ve evirilerin iir olarak
benimsenmesidir.
Saliha Paker, 1988 ylnda Metis eviri Dergisinde yaymlanan eviride
Yanl/Doru Sorunu ve iir evirisinin Deerlendirilmesi balkl yazsnda,
eviride yanl olarak nitelendirilebilecek tek eyin bir szcn anlamnn doru
anlalmamas ve aktarlmamas olduunu belirtir (153). Bunun dnda kalan
farklklarn yorumlanmasnda ise Anton Popoviin deyi kaydrma kavramnn
kullanlmasn nerir (154). Bu grne uygun olarak T. S. Eliotn The Love
Song of J. Alfred Prufrock iirinin aralarnda Can Ycel tarafndan yaplan da
olmak zere farkl evirisinin karlatrmal zmlemesini yapar. Can Ycele
ait olan evirinin iirin iir olarak evrilmesi ilkesine uygun olarak yapldn
belirtir. Dolaysyla bu amaca ynelik deyi kaydrmalar da kabul edilebilirdir (1623).
Bu yazda da ama, kaynak metne belli bir ycelik atfedip evirmenden
kendinden hibir iz brakmadan metni evirmesini bekleyen anlayn dnda bir
bak asyla Can Ycelin evirilerini yorumlamaktadr. Zira belirtilen anlaya gre
zmleme yapldnda, evirilerin tamam zgn ve yce bir yaptn eksik,
kt, yetersiz bir kopyas olmaktan teye geemeyecei iin sonu her zaman
evirmenin aleyhine olmaya mahkumdur. Oysa Walter Andrewsun Ottoman Lyric
Poetry adl kitaba yazd nszde belirttii gibi eviri aktarm srasnda birka enin
kaybolmas deil, aksine her eyin kaybedilip sonra o kayp olann kendine
191

kebike / 32 2011

benzeyebilecek bir imgesinin bir baka dilde ve kltrde kurulmasdr aslnda.

Dolaysyla ayn kaynak metnin, hakknda sylenmek istenene gre deiiklik
gsterebilecek onlarca farkl evirisi olabilir. Mesela E. J. W. Gibb, Osmanl iirini
arkaik, zaman gemi, sadece biimsel zellikleri zerinde durulan, dili zor,
gndermeleri mulak, basmakalp duygularn anlatld bir iir olarak grmektedir.
Dolaysyla bu anlayna uygun bir eviri yapar ve kaynak metni erek dilde kendi
yorumlad biimde yanstr (9). Oysa Ottoman Lyric Poetryi hazrlayan ekibin amac,
bunlarn da aslnda iir olduunu gstermek ve evirileri -dolaysyla kaynak metin
zerine erek dilde sylenenleri- oaltmak ve farkllatrmaktr (10-11). Ayn ama,
Can Ycelin Shakespeare evirileri iin de geerlidir. Shakespeare oyunlar dokunulmaz kutsal metinler deil, belirli bir dnemde belirli dizgelere uygun olarak retilmelerine ramen, her zaman seyircisiyle etkileim halinde olmas gereken dinamik
metinlerdir. Bu nedenledir ki, nemli olan kaydrma yaplmamas deil, yaplan
kaydrmalarn neden ve nasllarnn yorumlanmasdr. Dolaysyla Can Ycelin
evirilerini zmlemede Anton Popoviin deyim kaydrma ve Andr Lefeverein yeniden yazm kavramlar tutamak salayacaktr. Oyunlarn dramatik
ynn yadsmamak iin Susan Bassnett-McGuirein drama evirisi zerine
grlerinden faydalanlacaktr. Sistem olarak Raymond van den Broeckin nerdii
eviri zmlemesi yntemi kullanlacaktr.

I. Yeniden Yazm ve Yeniden Yaratm Dolaymnda

eviriye Bir Bak
Teo Hermans, The Manipulation of Literature (Edebiyatn Maniplasyonu) adl kitaba
giri yazs olarak kaleme ald Translation Studies and a New Paradigm (eviribilim
ve Yeni Bir Paradigma) balkl yaznda eviri metinlerin ve eviri almalarnn yazn
dizgesi iindeki konumuna deinir. Hermansa gre, eviribilim almalar gnmz
yazn dizgeleri iinde snr durumdadr ve yaznsal evirinin varl kuramlar ve edebiyat
tarihleri tarafndan grmezden gelinmektedir. Bu yok say, sanatsal deha, zgnlk, yaratclk gibi aslnda olduka romantik kavramlarla ve ulusal edebiyatn nasl
olmas gerektiini belirleyen birok kat kuralla hareket eden zihniyetin bir sonucudur.
Yazarn doutan yetenekli bir edebiyat dahisi ve anadilinin ustas olarak kabul edildii
durumlarda, doal olarak bu yazarn kaleminden kan yazn rnleri dokunulmaz,
yce yaptlar olarak grlr. Buna ek olarak, dilin ulusallkla ve ulusal ruhla
ilikilendirildii toplumlarda ulusal edebiyat oluturan yceltilmi yaptlar bir dokunulmazlk halesiyle kuatlr. Bu anlayn nda, zgn metnin stnln kabul
ederek balanlan eviri eletirisi erek metindeki hatalarn ve yetersizliklerin dkmnn
yaplmas suretiyle zgn metnin muhteem zelliklerinin vurgulanmas amacna hizmet
eder. Dolaysyla erek metnin ya greceli olarak kaynak metne sadakatinden ya da
dpedz ihanetinden sz edilir. Sonu olarak geleneksel anlayta eviri, sadece ulusal
yaznn kysnda ikinci el bir rn olarak grlmekle kalmaz, ayn zamanda ikinci snf
bir rn olarak da kabul edilir (7-8).

192

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

evirmeni sadece aktarandan ibaret, erek metni ise kaynak metne sadakati
derecesinde deerli gren bu yaklamn, Can Ycelin Shakespeare evirilerinin zmlenmesinde de benimsendiini daha nce belirtmitim. Oysa eviri almalarnn bir
yanl avclna indirgendii, evirmenin metinde izi grlmemesi gereken bir
aktarmc olarak kabul edildii anlay, eviribilim alannda uzun sre nce tasfiye
edilmitir.
Susan Bassnett-McGuire, Translation Studies (eviribilim) balkl kitabnda 1960larn
eviri tarihinde nemli bir dnm noktas olduunu syler (5). Dilbilim ve biembilimin
edebiyat eletirisi alannda giderek daha fazla kabul grmesinin yan sra, Rus
Biimcilerinin almalarnn yeniden kefiyle birlikte eviribilim alan da nemli
deiikliklere sahne olmu ve eviride edeerlik (equivalence) kavram yeniden sorgulanmtr. Aralarnda Ji Lev, Anton Popovi ve Frantiek Mikonun da bulunduu,
eviribilim alannda alan bir grup ek akademisyen, Rus Biimcilerinin grlerinden
hem yararlanp hem de belli noktalarda onlardan ayr tutumlar iine girerek eviri
zmlemesine farkl bir bak as kazandrmlardr. Edwin Gentzler, Contemporary
Translation Theories (ada eviri Kuramlar) adl kitabnda Rus Biimcileri ile bu
akademisyenler arasndaki en nemli farklardan birinin edebiyat kavramnn
tanmlanmasnda ortaya ktn belirtir. Rus Biimcilerine gre edebiyat, d dnyadan
tamamen yaltlm, zerk edebi yaptlar olarak tanmlanrken Lev, eviri ve zgn
metnin yapsna ilikin yasalarnn hem erek kltrn hem de kaynak kltrn yazn
gelenekleriyle etkileim iin olduunu gstermektedir (80-1).
Erek kltr dikkate alan ve evirmenin yaratc mdahalelerini deerli gren
akademisyenlerden biri olan Anton Popovi, erek metinlerin zmlenmesinde alana
kazandrd yeni bak as nedeniyle bu alma asndan nemlidir. eviri
zmlemesinde Deyi Kaydrma Kavram balkl makalesinde yeni bir kavram
neren Popovi, erek metin ile kaynak metin arasndaki farkllklar kayp, evirmenin
hatas, yetersizlii, sadakatsizlii (bir anlamda kutsal kabul edilen asl metne
saygszlk olarak da alglanr) ya da iki dil arasndaki badamazlk (bu da genellikle
eviri dilinin kaynak metindeki ifadeler iin yetersiz olduu imasn ierir) olarak
tanmlanmasna kar kar. Popovie gre, amac belli baz zihinsel ve estetik deerleri
bir dilden brne aktarmak olan eviri srasnda verilen kayplar, aslnda gerek bir
kazan olarak da yorumlanabilir (133). Bu yorumla birlikte eviribilim almalar yeni
bir boyut ve yanl avclnn tesinde bir ama kazanr.
Bu kayplarn nasl kazanca dntn irdelemek iin ncelikle eviri ediminin
kayplara neden olan temel zellii ortaya koyulmaldr. Popovi, eviri yaptn iki-yanl
niteliine dikkati eker. eviri, farkl dilsel ve yaznsal normlarn, geleneklerin, dizgelerin
kar karya geldii bir alan olduu iin iki metin (kaynak metin ve erek metin)
arasndaki ayrlklar da iki dil, iki yazar ve iki yaznsal durum arasndaki ayrmlar belirler.
Popovie gre, evirinin geliimini belirleyen biem olarak adlandrlan btnleyici
ilke, bu ayrmlarn tamam tarafndan belirlenir ve zmleme srasnda bu ayrmlar
btnlk bir yaklamla ele alnmaldr (133).
Dil dzeyindeki ayrmlar kanlmaz ve nemsiz addeden Popovi, yazar ve
evirmen arasndaki ayrmlarn da gnn beenisi olarak adlandrlabilecek toplumsal
193

kebike / 32 2011

ve yaznsal durumlarn bir sonucu olarak grr. Bu ayrmlar, uygulama srasnda eitli
katmalarda yaplan kaydrmalarla belirlenebilir. Bunlarn nda Popovi, deyi
kaydrma kavramn kaynak metne gre yeni gibi grnen, ya da yeni grnmesi
gereken yerde yle grnmeyen her ey (134) olarak tanmlar. eviri srecinde metnin
anlamsal zelliklerinde kaydrmalar yapmak, evirmenin kaynak metnin anlamsal
ekiciliini azaltmak istemesi olarak deil, aksine evirmenin kaynak metnin
normunu koruma abas olarak yorumlanmaldr, nk her evirmen yola kaynak
metne bal kalma amacyla kmakla birlikte, kaynak metinle zdeleip saydam bir
eviri yapmakla ykml deildir. Fakat
[b]u istee uymak ya da hi deilse uyma abas gstermek, biemsel gereklerin
belirginlemesini salayacak bir temel oluturur. Bu nedenle kaydrmalar
evirmenin yapt deitirmek istemesinden deil, ona olabildiince bal
kalarak yeniden yaratmaya almas, rgensel bir btn olarak, btnl iinde
kavramaya almasndandr. (134)
Bu anlay evirmene kaynak metinden organik olarak ayrlma ve bamsz davranma
hakkn verir. Bu bamszlk kaynak metnin aktarlmas amacyla kullanlan bir yntem
olduu srece, kaynak metnin temel anlamsal zyle onun baka bir dilsel yapya kaydrlmas arasnda ballk-zgrlk ekseni boyunca bir eytiimsel gerilim oluur (134).
Popovie gre, tutarl ve nemli bir eviri anlaynn balca gstergeleri deyi
kaydrmalarda, estetik aracn seiminde ve yaptn anlamsal ynnde bulunur (135).
Kaynak metin ile eviri arasndaki zdelik ve ayrlk sorunu tam olarak giderilemeyecei
iin, erek metinde baz deiiklikler olmas kural olarak kabul edilmelidir. Erek yaptn
kaynak yaptla zde olmas edimin doasn niteleyen tek zellik olamaz. Popovi,
yaratma edimi ve bu edimin farkl malzemeler kullanlarak yinelenmesi noktasnda
kaynak metinle erek metnin aktklarn belirtir. Yine de eviri ediminin amac da
kaynak metinde yaratlan izlenimi okurun kafasnda somutlatrmak, bir anlamda ona
bal kalmaktr. Fakat bu somutlatrma byk oranda alglayan topluluun ve alglanan
zamann kendine has zelliklerinden etkilenecektir ve bu bakmdan evirmen tamamen
farkl olan her eyi olduu gibi korumaya almayacak, tersine kendi zaman ve
toplumsal ortam iinde ona uygun edeerler bulmaya alacaktr (136). Baarl bir
eviride iki biimsel normun -kaynak metnin normu ile erek metnin normu- btnsel
zdelik iinde bulunduunu ifade eden Anton Popovi, eviri zmlenmesinde
sadece kaynak yaptn bal bulunduu yazn ve yaznsal geleneklerin deil, ayn zamanda
evirinin yapld dnemi belirleyen yazn ve yaznsal geleneklerin de gz nnde
bulundurulmas gerektiini belirtir (136).
Kaynak metin ile eviri arasndaki ilikinin dikkat ekilen bir baka yn, bu ilikinin
aslnda sabit bir yapyla deiime ak bir edim arasnda kurulmasdr. Kaynak yaptn
normu / biemi, evirinin deimez esi iken, bu deimez yapnn aktarm bir yandan
evirmenin kiisel grne ve yaratclna, dier yandan da -yukarda da belirtildii
zere- erek dildeki yaznn ve yazn geleneinin normlarna baldr. Dolaysyla kaynak
metnin brakt dilsel izlenim, ancak uygun kaydrmalar sayesinde yeniden
yaratlabilir. Bu kaydrmalar farkl dzeylerde zmlenmeli; zmleyici nce bireysel
194

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

nitelikleri gz nne almal, sonra toplulua, sonra kuaa, daha sonra da dnemin
gstergelerine ve deerlerine gemelidir (137).
Translating Literature / Translated Literature: The State of the Art (Edebiyat
evirisi / eviri Edebiyat: Sanatn Ulat Son Nokta) balkl makalesinde, eviriyi
zgn yaptla baz noktalarda rten, fakat ayn zamanda baz noktalarda zgn
yapttan sapmalar gsteren metin (154) olarak tanmlayan Andr Lefevere, Popoviin
deyi kaydrma kavramn alntlayarak bu sapmalara genel olarak kaydrma ad
verilebileceini ifade eder. Lefeveree gre, eletirmenin asl zerinde durmas gereken
kaydrmalar kaynak metnin semantii ve iletiim deeriyle ilikili olan ve istee bal
kaydrmalardr; nk bu kaydrmalar sadece evirmenin tercihinin bir sonucudur ve
evirmen rettii metin zerinde etki brakmak iin bu kaydrmalar biimsel zellikler
olarak kullanabilir. Genelin zelletirilmesi, soyutun somutlatrlmas gibi
biimlendirmeler bu anlamda dikkate deer kaydrmalar olarak kabul edilir (155).
Grld zere Anton Popovi, eviri zmlemesinde dilbilgisel edeerlilikler,
szc szcne, cmlesi cmlesine aktarmlar bekleyen anlay reddetmekte, kaynak
metnin sabitliine ramen evirinin dinamizmini vurgulayp, tarihsel ve ideolojik
boyutlar da iin iine katarak metne, erek dile ve evirmene ait bir deerler dizgesi
iinde eviri zmlemesi yaplmasn nerir. Bu anlayta eviri zmlemesi
edeerliliklerin belirlenmesi zerinden deil, farkllklarn yorumlanmas zerinden
yrr ve evirmenin yaratc ynn de gz nnde bulundurur. Eletirel dikkatin
younlatrlmas gereken alanlara kk anlatm birimlerinde gzlenen kaydrmalar da
dhildir, nk ou zaman, grnte nemsiz olan bir ayrnt, eviride anlatm
zenginliinin niteliini belirlemekte ok yararl olabilir (eviri zmlemesinde
139). Can Ycelin evirileri ile Shakespearein metinleri arasndaki sapmalar yorumlamak asndan bu kavram ve Popoviin bak as nemli bir tutamak oluturmaktadr.
Anton Popoviin eviri anlayn bir adm teye tayan Andr Lefevere, 1985
ylnda yaymlanan Why Waste Our Time On Rewrites? (Zamanmz Yeniden
retilen Yap tlarla Neden Boa Harcayalm?) balkl yazsnda hem erek yaptn kaynak
yaptn bir kopyasndan ibaret, bundan tr ikinci snf rn sayld anlay reddeder,
hem de evirinin tbi olduu sistemleri belirler. Lefevere, sistem szcn en geni
ve nesnel anlamyla kullanarak, kendilerini, sisteme ait deilmi gibi grlen dier
elerden ayran belirli zellikleri paylaan birbiriyle bantl unsurlar btn (223-4)
olarak tanmlar. Lefeveree gre eviri srecini etkileyen ve erek metnin zerinde etkili
olduu drt dizge vardr. Bunlar poetika, ideoloji, sylem evreni ve dildir (232-3).
Lefevere, poetikay edebiyatn nasl olmas gerektiine dair belirli bir kavram (217),
ideolojiyi dnyann nasl olmas gerektiine dair belirli bir gr (217) olarak tanmlarken sylem evrenini de belirli bir kltrde belirli bir rol stlenen kiiden beklenen
davran kalb (Lefevere Translation, Rewriting and 89) olarak tanmlar. Kii bu
davran, bir tr kltrel senaryoya gre yerine getirir ve bu davran kiinin belli bir
zamana ve kltre ait bilgisinden, tecrbesinden ve geleneklerden beslenir. deoloji ve
poetika, evirmenin benimseyecei temel stratejiyi belirleyecei gibi, kaynak metnin dili
ve sylem evreni asndan karlayaca sorunlarn zmn de sunar (Lefevere 1992,
195

kebike / 32 2011

41). Dolaysyla eviri zmlemesinde bu drt dizge incelenmeli ve yapta bu erevede

yorum getirilmelidir, nk eviri bu dizgelerin etkisinde yeniden yazlm bir
rndr.
Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame (eviri, Yeniden Yazma ve
Yaznsal nn Maniplasyonu) adl kitabnda Andr Lefevere, radikal bir tavrla
edebiyat tarihlerini, eletiri yazlarn, antolojileri de yeniden yazma tanmna dhil
eder. Bylece eviri, adaptasyon, yknme gibi aslnda bir yapt yeniden
retmenin trevleri olan trler arasna snrlar koyarak bir tanm yapma zorunluluu
ortadan kalkar (Lefevere 1992, 47). Ad ne olursa olsun sonuta yaplan eylem bir
yeniden yazmadr ve ortaya kan rn erek yazn, kltr ve toplum dizgesiyle
dinamik bir iliki ierisindedir. Bu balamda, Lefevere yeniden yazlan metnin ikinci
snf rn olarak grlmesine kar kar. Bu rn de en az zgn yapt kadar
nemlidir, nk birok okuyucunun zgn metinlerle karlamas bu yeniden yazlan
metinler araclyla mmkn olabilir (3-4). Lefeveree gre,
eviri zgn metne kar deildir, eviri en basit anlamyla zgn metindir.
Yeniden yazanlar ve yeniden yazlanlar, zgn yaptn, yazarn, yaznn ya da
kltrn ou zaman zgn metinden ok daha fazla kiiyi etkileyen imgelerini
yanstr. [] [B]u tr yeniden yazmlar, genellikle sonu olarak bir yaptn, bir
yazarn, bir edebiyatn ya da toplumun zgn metnin ait olduu kltrden farkl
bir kltr iindeki alglann biimlendirir. (110)
Lefevere, ayn kitabnda John Hookham Frereden alntlayarak iki tip evirmenden
sz eder. Bunlardan ilki sadk evirmendir (faithful translator). Lefeveree gre, bu tr
evirmen ideolojik ve poetik adan muhafazakrdr (buradaki muhafazakr szc
mdahaleye kapal, metni olduu gibi koruma eilimi gsteren anlamnda okunmaldr).
eviriyi, kaynak kltrn tad saygnl gzeterek yapar. Bu evirmene gre, kaynak
kltre gsterilen sayg ne kadar bykse, eviri de o kadar mantkl ve dilbilgisi
asndan doru olur. Erek metne eklenen dipnotlar, okuyucuyu doru bir okuma ve
yoruma yneltme, kaynak metinle erek metnin yorumlanmas arasnda oluabilecek
herhangi bir elikiyi nleme amacna hizmet eder. zellikle ncil, Kuran, Komnist
Manifesto gibi belirli gruplar asndan temel metin nitelii tayan yaptlarn evirisi sz
konusu olduunda bu tutum geerlilik kazanmaktadr (49-50).
kincisi ise yaratc evirmendir (spirited translator). Sadk evirmenin aksine yaratc
evirmen, ideolojik ve poetik asndan muhafazakr deildir. Kaynak metnin
zgnl ve saygnl karnda hayranlkla kendinden gemi deildir. eviride
ada karlklar kullanmaktan ekinmedii gibi, aslnda amac -anakronizme dme
tehlikesini seve seve stlenerek- kaynak metni gncelletirmek, seyirciyi / okuyucuyu
artmak ve kaynak metnin klasik yapt olma zelliini sarsmaktr. Bu tip evirmenin
yapt bir anlamda ykcdr, okuyucunun kaynak metnin saygnln ve erek dildeki
yorumunu hem poetika hem de ideoloji asndan sorgulamasn ister (50).
Sadk evirmen szck ve cmle dzeyinde sadakat ararken, yaratc evirmen
kaynak metni btnlkl bir kltrel yapt olarak ve o kltr iindeki ileviyle birlikte
alglayarak eviriyi buna gre dzenler. eviri de sadakat ve serbestlik ikileminin
196

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

etrefilli bir konu olduu ifade eden Lefevere, sadk evirinin kaynak metnin bir
grntsnn oluturulmasnda benimsenebilecek bir yntem olduunu kabul eder.
Fakat bunun kabul edilebilir tek yntem olarak yceltilmesinin verimsiz bir tutum
olduunu belirtir. Farkl kltrlerin etkileim alan olan eviride, Lefeveree gre bir
szcn doru evrilip evrilmedii grece nemsiz bir konudur (51). nemli olan
eviriye yn veren dizgeleri doru biimde ortaya konabilmesidir. Kitabnda
Aristophanesin Lysistrata adl tiyatro oyununun Gilbert Seldes tarafndan yaplan evirisine deinen Andr Lefeveree gre, evirmenin daha ada grnmesi iin oyuna
yeni sahneler eklemesi kabul edilebilir bir stratejidir. Bu sapmann nedeni, Aristophanes
ve Gilbert Seldesin metinleri arasndaki dizgeler farklldr. Lefeveree gre, sahneleme
teknikleri yzyllar iinde deitii iin Aristophanesin metninin evirinin yapld
zamann sahneleme biimine uyarlanmas gerekmektedir. Seldesin amac da hem kendi
zamannn tiyatro seyircisinin beklentilerini karlayacak hem de sahnelenmesi mmkn
bir metin ortaya karmaktr. Bunun aksi bir strateji, oyunu sahnelenemez klacaktr.
Dolaysyla Seldesin niyeti -byle bir mdahale ile- Aristophanesin oyununu bozmak
ya da ona sadakatsizlik etmek deil, kendi dnemi iin oyunu yaatmaktr. Bir klasik
edebiyat profesr iin Aristophanesin oyunu ve poetikas deimez, mutlak bir olgu
iken, bir tiyatrocu iin bu gr geerli olmayacaktr (47). Grld zere bu durumda
bir klasik edebiyat profesr ayn yapt metne mdahale etmeden szc szcne
eilimi gsteren sadk evirmen olacakken, oyunun sahnelenmesini amalayan Gilbert
Seldes, erek yaznda geerli olan poetika, ideoloji, sylem evreni ve dil sistemlerini
dikkate alarak eviri yapan yaratc evirmen olacak ve bu durumda metne mdahale
etmek, metni katletmek deil, yaatmak anlamna gelecektir. Benzer bir elikinin
bir edebiyat profesr olan ve okunmaya ynelik eviriler kaleme alan Blent Bozkurt
ile air, dolaysyla yaratc yn daha ar basan, sahnelenebilirlii n plana karan Can
Ycel arasnda da grlmektedir. Dolaysyla Lefevere asndan, Can Ycele akademiden gelen eletiri yukarda sz edilen muhafazakr tutumla aklanabilir.
retimi srasnda farkl sistemlerden etkilenirken, rn olarak ortaya ktktan sonra
bu sistemleri de etkileyen yeniden yazlan yaptn zmlenmesinde benimsenecek
yntem, szcklerin, cmlelerin tek tek karlatrld, bir edeerlik arayna
giriildii bir eviri almas olmamaldr. Bunun yerine, belirli bir dnemde, belirli bir
kltrel dizge iinde ve kullanlan yntem her defasnda koullar iin uygunlatrlarak
yapt ile yeniden yazlan yapt arasnda dinamik bir iliki kurulmal ve eviri bu adan
deerlendirilmelidir. Byle bir aratrma iin sadece metni deil, en geni ve nesnel
anlamlaryla poetikalar, ideolojileri, edebiyat retimine yn veren patronlar ve sylem
evrenini de gz nnde bulundurmak gerekir.
Yaznn konusu olan Shakespeare oyununun evirisi zmlenirken kullanlacak
olan kavramlar yukarda sralanm olmakla birlikte, bir noktann gzden karlmamas
gerekir. Her ne kadar zmleme basl metinler zerinden yaplacak olsa da tiyatro
metinlerinin kaleme alnmasndaki asl ama okunmak deil, oynanmaktr. Fakat zaman
zaman sahnelenme amac unutularak metin, okunma amal yaznsal bir rn haline
gelir. Shakespeare oyunlar da -zaman zaman- sahnelenme amalar gz ard edilip
okuma amacna ynelik yaznsal rnler olarak kabul edilir. Min Urgan, Shakespeare ve
197

kebike / 32 2011

Hamlet adl kitabnda bu grte olan Charles Lambi eletirir. Bir deneme yazar olan
Charles Lamb, Shakespeare tragedyalarnn sahnelendii zaman deerini yitirdiini
dnmektedir. Ayn biimde Logan Pearsall Smith de oyunlarn sahnelenmekle
gzellemediini belirtir (83-4). Oysa Shakespearein tavr, bu yorumlar haksz
karmaktadr. Shakespeare, oyunlarn okunmak iin deil, oynanmak iin yazmtr.
Urgana gre, Shakespeare bu yazdklarnn gnn birinde okunabileceini aklndan
bile geirmedii iin onlar yaymlamay hibir zaman dnmedi. Bunu dnseydi,
zellikle mrnn sonuna doru, vakit ve paras olduu srada, [] oyunlarn bastrma
zahmetine katlanrd (84). Fakat Shakespearein oyunlarn kendisinin bastrmad, iki
arkadann giriimiyle oyunlarn yazl hale getirildii bilinmektedir. Sk bir denetime,
tiyatro oyununun birebir olarak metne evrilmesine gerek duymad iindir ki, basklar
arasnda farkllklar bulunmaktadr.
Shakespeare oyunlarn sadece okunma amacna ynelik olarak evirmek ve
sahnelemeye ynelik bir metin (performance text) ortaya karmamak evirmenin tercihine
kalmtr. Fakat kaynak metnin amac sahnelenmek olduuna gre bu amac gz ard
etmemek yerinde olacaktr. Benzer hatay bu zmlemede yinelemek eviri
zmlemelerinin gvenilirliini tehlikeye atacaktr, nk eldeki veriler, eviri srecinde
Can Ycelin metinlerin sahnelenme amacnn ayrmnda olduunu kantlamaktadr.
Can Ycelin ilk Shakespeare evirisi olan Bahar Noktas (A Midsummer Nights
Dream) 1981 ylnda Tepeba Dram Tiyatrosunun istei zerine ortaya kmtr. Baar
Sabuncunun Bahar Noktas iin kaleme ald Bahar Noktasnda enlikli Direni
balkl giri yazsnda Can Ycelin Shakespearei o tadna doyulmaz Trke syleyii,
Dragos bulumalarmzda blm blm olutu; belli bir sahneleme iin, nceden
belirlenmi -gnmzn moda deyimiyle- bir konsept uyarnca (11) diyerek oyunun
eviri srecine de aklk getirir. leride daha ayrntl olarak ele alnacak olmakla birlikte,
bu ifadeden Can Ycelin eviriyi sadece sahnelenme ltlerini gz nnde
bulundurarak deil ayn zamanda tiyatro evirilerinde olmas gereken bir zellik olarak
kabul edilen evirmen-ynetmen ibirlii iinde, stelik kendisinden istenilen belirli
bir yoruma uygun olarak evirdiini gstermektedir. Bunlara ek olarak Can Ycel, Suat
Karantay ile Metis eviri Dergisi iin yapt syleinin bir blmnde tiyatro evirisi
konusundaki dncelerini dile getirir ve oyunlar sahnelenmeleri iin evirdiini belirtir
(15-8).
Bu veriler, erek metinde grlen deyi kaydrmalarn yorumlanmasnda tiyatro
evirisi iin ngrlen ve yer yer yaznsal metin evirilerine gre daha esnek ltlerin
de gz nnde bulundurulmasn zorunlu klmaktadr. Susan Bassnett-McGuire,
Labirentin inde: Tiyatro Metinleri evirisi iin Yntemler ve Stratejiler balkl
yazsnda, tiyatro metni evirmeninin dier evirmenlerden farkl bir zorlukla kar
karya olduunu belirtir (33). Bu zorluk, oyun metinlerinin evrilme srecinin belli bir
kaynak metni erek dile aktarmaktan ibaret olmamasndan kaynaklanr. Bu zel alann
evirmeni, metinde yazl olan dilsel birimlerin yan sra bir dizi baka kodu da erek
metne aktarmak durumundadr. Oyun metni, konumalar ve sahne talimatlarndan
olutuu iin biim sorununun yan sra konuma ritmi sorunu, gnlk dil kullanm,
198

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

toplumsal konum, toplumsal balam, ton gibi deiiklikler de eviriye yanstlmaldr

(35).
Bassnett-McGuire, bu alanda kullanlan eviri stratejilerinin zaman iinde byk
farkllklar gsterdiini kabul etmekle birlikte, bu stratejileri be balk altnda toplar (356). Tiyatro metni bir yazn yapt olarak ele almak olarak tanmlanan ilk strateji,
genellikle st kapal bir kaynak metne sadakat anlayn alt metin olarak barndrmaktadr. Kaynak yazn dizgesindeki bir yazarn btn oyunlarnn sahnelenmek
deil, yaymlanmak / okunmak amacyla yapld durumlarda bu yntem benimsenir
(35). rnek olarak, Blent Bozkurtun evirilerinin daha ok byle bir amac gzettii
sylenebilir.
Kaynak dilin ekinsel balamn ereve olarak kullanmak olarak adlandrlan ikinci
stratejide, kaynak dil ve kltr dizgesine ait kalplam ifadeler kullanlarak gln bir
ereve oluturulur. Genellikle bu tr bir strateji sonunda, kaynak metin ile eviri
arasnda kayda deer bir ideolojik kayma sz konusu olur. Susan Bassnett-McGuire,
rnek olarak Dario Fonun Bir Anaristin Rastlantsal lm adl oyunun ngilizce
evrimini gsterir. Erek metinde oyun, polisin ve iktidarn yozlamasnn sert bir
eletirisi olmaktan kp talyanlarn ve g odaklarnn garipliklerini anlatr hale gelir
(35).
Sahnelenebilirlik zelliini evirmek ise genellikle yeniden retilecek metnin
gsterim boyutunun da eviri srecinde dikkate alnmasdr. Fakat sahnelenebilirlik
kavramnn mulakl nedeniyle, strateji kesin ifadeyle tanmlanamaz. Kaynak dildeki
yresel syleyileri ama dilde de benzer syleyilerle karlamak, kltrel ve dilsel
balama ar derecede bal blmleri karmak gibi zellikler bu stratejiye aittir (35-6).
Bu strateji, yaznn ilerleyen blmlerinde ayrntl biimde grlecei Can Ycelin
oyunlarn evirisinde benimsedii temel stratejidir.
Drdnc strateji kaynak dilde kouk tiyatronun deiik seeneklerle
yaratlmasdr. Kouk tiyatrolarda kaynak metnin manzum biimleri erek dile
aktarlamadnda, erek dildeki kouk biimlerinden yararlanlr. Son strateji ise ortak
eviri yapmaktr. En az iki kiinin oluturduu ortak evirinin taraflar kaynak ve erek
metni anadil dzeyinde bilen iki kii ya da yapt sahneleyecek ynetmen ve / veya
oyuncu(lar) olabilir (36). Bu yntemde evirmen, tiyatro iin oyun reten birine dnr
ve yazl metin zerinde sahnelenebilirlii gsterme abas ortadan kalkar. evirmen
yazl ve szl dil oluumuna ayn anda katlm olur. Susan Bassnett-McGuire, btn
stratejiler arasnda en iyi sonucun bu yntemle elde edildiini syler.
Susan Bassnett-McGuire, gz nnde bulundurulmas gereken birok etken olduu
iin tiyatro evirisinin imknsz bir edim olarak grldn belirtir. evirmenlerin de
zaman zaman kaynak metnin bir eitlemesini ya da uyarlamasn rettiklerini
yolundaki beyanlar, Bassnett-McGuirea gre ileri daha da kartrr. Sadk kalnmas
gereken bir ideal metin gndermesini rtk biimde dile getiren bu adlandrmalar artk
bir kenara braklmaldr (37). Bassnett-McGuiren bu konudaki tespiti olduka
yerindedir, yle ki Suat Karantayn kendisiyle yapt syleide Can Ycel, evirilerini
savunabilmek iin benzer bir aklamada bulunur, tiyatro evirilerini uyarlama olarak
199

kebike / 32 2011

adlandrr. Suat Karantayn Peki efendim, o zaman neden uyarlama diye nitelendirmiyorsunuz oyun evirilerinizi? sorusu zerine, Can Ycel Uyarlama yapyoruz.
Tercme ediyorum diye bir ey sylemiyorum diye cevap verir (16).
Ne var ki Susan Bassnett-Guiren nerisi, tiyatro metinlerini yeniden yaratm
olarak ele almak, dolaysyla eviri, uyarlama gibi farkllatrmalar tek bir at altnda
toplamaktr. evirinin yeniden yazma edimi olduu konusunda Andr Lefevere ile
ayn kanda olan Bassnett-McGuiren grlerini dayandrd Luigi Piradello,
evirmenin kaynak dil yazarnn metnine kendi biemini ve yorumunu mutlaka kattn,
dolaysyla sadk bir evirinin sz konusu olmadn ileri srer (37). Fakat yine de
yaratc evirinin geliebilmesine izin verilmesi gerektiini dnr, nk ancak bu
biimde hem mesela Shakespeare gibi bir Rnesans dnemi yazarnn zgn metninin
evirisi, hem de kendi iinde tam bir erek kltr -rnek olarak talyan ya da Rus- yapt
saylan metinler ortaya koyulabilir (37-8).
Susan Bassnettin tiyatro metinleri iin nerilen eitleme, uyarlama, eviri ayrmn
bir kenara brakma nerisi bu yazda da kabul edilen grtr. Sonu itibariyle ortaya
kan metin her halkarda hem eviri hem de yeniden retilmi bir metindir.
Dolaysyla Can Ycelin szlerine ramen, Can Ycelin kaleme ald metinler
yeniden yazlan, ama ayn zamanda evrilen Shakespeare metinleri olarak kabul
edilmelidir.
Raymond van den Broeck, Second Thoughts on Translation Criticism: A Model of
Its Analytic Function (eviri Eletirisine Yeni Bir Bak: evri Eletirisinin Analitik
levi zerine Bir Model) balkl yazsnda eviri edimi ve zmlemesinde deer
yarglarnn nemli bir rol oynadn kabul etmekle birlikte, bunun sistemli bir
betimleyici eviri almasnn nnde engel oluturmadn, byle bir durumda da
eletirinin nesnel kabul edilebileceini ileri srer (54-56). Bu grten hareketle eviri
almalarnda ortaya atlan ve kabul gren baz kavramlar bir araya getirerek nesnel bir
zmleme dizgesi ortaya atar.
Raymond van den Broeck, aamadan oluan bu yntemde yeterlilik (adequacy),
deyi kaydrma, betikbirim (texteme)1 kavramlarnn kullanlmasn nerir. Eletiri
ynteminde ilk adm kaynak ve erek metnin karlatrmal zmlemesi oluturur. Bu
karlatrmaya sadece metindeki yaplar deil, ayn zamanda metinlerin bal olduklar
yaznsal dizgeler de dhil edilmelidir. Eletirmen, evirmenin poetikasnn yan sra
metnin alcs olarak ngrlen zel hedef kitleyi dikkate almal, evirmenin kulland
eviri yntemini ve bu yntemin ilerlik kazanmas iin izledii politikalar, yapt
tercihleri irdelemelidir. rdelemenin ortaya koyduklarna eletirmenin getirecei
yorumlar, bizi zmleme sonucuna ulatracaktr (56).
Bu yntemin ilk aamas olan karlatrmal zmlemede, kaynak ve erek metin
arasnda kurulan olgusal edeerliin (factual equivalence) dzeyi belirlenir. Olgusal
edeerlik ile kast edilen, her iki metnin paylatklar ilevsel zelliklerin niceliksel ve
niteliksel olarak saptanmasdr. eviri ediminin bir ynn oluturan kaynak metin,
1 N. Berrin Aksoyun Gemiten Gnmze Yazn eviri balkl kitabnda texteme terimi betikbirim
olarak Trkeletirilmektedir (192).

200

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

deimeyen bir e olduu iin, karlatrmada ister istemez merkeze yerleecek,

zmlemede ncelik tannacaktr. Kaynak metin zmlemesi iin Gideon Tourynin
In Search of a Theory of Translation (Bir eviri Kuram Aray) adl kitabnda nerdii
yeterlik (adequancy) kavramn kullanlr. eviride yeterlik / yeterli eviri kavram,
kaynak metnin btn dizgeleriyle, eksiksiz olarak erek dilde yeniden oluturulmasdr.
Fakat Tourye gre kayplar kanlmaz olduu iin, hibir eviri tam anlamyla yeterli
olamaz, bundan tr kavram aslnda varsaymsal bir metni imler. Broeckin nerisi ise
bu varsaymsal metnin karlatrmada nc bir metin olarak kullanlmas ve deta
kontrol metni ilevi grmesidir. Bu varsaymsal metnin oluturulmas iin kullanlan
kaynak metnin, metinsel ileve sahip btn elerine betikbirim (texteme) ad verilir.
Itamar Even-Zohardan alntlanan bu kavram, yazarn The Textemic Status of Signs
in Translation (Gstergelerin Betikbirim Olarak evirideki Konumu) balkl yazsnda
yaznsal szdiziminin bir birimi, zgl olarak snrl metinsel ilikilerin bir ilevi (247)
olarak tanmlanr. Broeck, kaynak metnin betikbirimlerin belirlenmesi srasnda dilbilime
ve dilbilim-d alana ait ilevsel her enin saptanmas gerektiini belirtir. Bu
zmlemeye sesler, szckler ve szdizim ile ilgili paralar; deiik dil kullanmlar;
retorik, anlatmsal ve iirsel yapya ilikin biimler ve temaya ilikin eler dhil
edilmelidir (57-8).
Kaynak metnin varsaymsal bir yeterli evirisi iin gerekli olan betikbirimler bu
ekilde ortaya koyulduktan sonra, kaynak metin ile erek metnin bir karlatrmas,
Anton Popovie ait olan ve yukarda ayrntl biimde ele alnan deyi kaydrma
kavram erevesinde yaplmaldr. Erek metinde zorunlu ve istee bal olmak zere iki
tr kaydrma sz konudur. nceki blmde ayrntl biimde ele alnd zere,
eletirmenin asl dikkate almas gerekenler, erek metnin kltr, dili vb. tarafndan
dayatlan zorunlu kaydrmalar deil, evirmenin normu tarafndan belirlenen istee bal
kaydrmalardr. Boreckin belirttii zere ikinci trden kaydrmalar evirmen tarafndan
kabul edilebilir -dier bir deyile erek dizgenin normlarna uygun- bir metin ortaya
karma amacyla yaplabilir. Yine de evirmenin erek dizgenin normlarn ihlal etmesi ya
da kurallarn ykmas da mmkndr (57).
Karlatrmal zmleme aamasnda son olarak kaynak metin ile erek metin
arasndaki olgusal edeerlik ile yeterli eviri arasnda betikbirimler temel alnarak genel
bir karlatrma yaplr. Byle bir karlatrma, kaynak metin ile erek metin arasndaki
edeerliin olgusal dzeyinin ya da trnn belirlenmesine olanak tanr (58).
zmlemenin ikinci admnda metin yaplarnn ardndan metin dizgelerinin
zme geilir. Broeckin yntemi, esas olarak bir evirinin yeterli, doru ya da
baarl olup olmadn ortaya koymay deil, nasl, neden ve niin sorularn
yantlamay amalamaktadr (58). Betimleyici eviri almalar evirmenin normlarn ve
seeneklerini, hangi kstlamalar altnda altn, bu koullarn eviri srecini ve bu
srecin sonunda ortaya kan rn nasl etkilediini saptamak durumundadr.
Dolaysyla kaynak metin ve kaynak dilde, kltrde ve toplumda retilen benzer ve /
veya farkl metinlerin dizgesi; erek metin ve okuyucular; erek metin ve kaynak metnin
hem erek dildeki hem de farkl dillerdeki dier evirileri vb. arasndaki oklu ilikileri
201

kebike / 32 2011

irdelemelidir. Bu ilevsel yaklam sonucunda metinler ve dizgesel ilikileri hakknda

hkm verilebilir (58-60).
zmlemenin son aamas, eviri normlarnn eletiri normlaryla karlatrlmas,
bu iki norm dizgesinin yorumlanmasdr. Burada evirmenin hem kaynak metne ilikin
akademik bilgileri hem de eviri normlaryla ilgili kiisel deer yargs ne kmaktadr.
Erek metnin kaynak metinle edeerlii konusunda okuyucuyu ynlendirecek olan
eletirmenin yarglardr. Fakat eletirmen kendi balang ilkelerini, evirmenin balang
ilkeleriyle kartrmamaldr. evirmen, erek metin, erek yazn dizgesine ait zgn bir
metinmi gibi kaleme alm, dolaysyla sz konusu dizge iin kabul edilebilir bir metin
oluturmay amalam olabilir. Bunun tersi olarak, erek metin kaynana yeterlik
dzeyinde bal kalmak uruna erek dizgenin estetik normlarna kar gelebilir veya
bunlarn ortasnda bir konumda bulunabilir. evirmenin ilkeleri yeterli biimde
zmlendii takdirde, eletirmenin yorumlar nesnel olacaktr (60-1).
Erek metinlerin kaynak metin ile karlatrmal zmlemesine gemeden evvel
hem kaynak hem erek yazn dizgesi iinde Shakespearein roln ve yerini belirlemek
gerekmektedir. Erek dizgede grlen Shakespeare alglarn serimlemek, erek yazn
dizgesi iinde kendine ait bir sesi, dili, slubu olan Can Yceli hem eviri hem iir
poetikas asndan konumlandrmak ve Shakespearein kaynak yazn dizgesi iindeki
yerini saptamak zmleme srasnda eviriye yneltilecek neden ve nasl
sorularnn yantlanmasna katkda bulunacaktr.

II. Kaynak Dizgesi inde Shakespearein Yeri

William Shakespearein dhil olduu dizgedeki yerini belirlemek, erek metinlerde
bu zelliklerin ne derece grldn saptamak asndan yerinde olacaktr. Paula
Gaj Sitarz, The Curtain Rises (Perde Alyor) balkl kitabnda ngiliz tiyatrosunun
Yunan ve Roma dnemindeki kkeninden ngiliz Restorasyon dnemine kadarki
tarihini irdeler. Elizabeth dnemi, dier bir ifadeyle Shakespearein de yaad dnem, ngiliz tiyatrosu asndan nemli gelimelere sahne olmutur. Kralie Elizabethin ortaaa ait din oyunlar yasaklamas, oyuncular ve tiyatrolar Pritanlara
kar korumas ve maddi-manevi desteini hep srdrmesi, tiyatrolarn din d
konulara ynelmelerini salamtr (71). Bylece ngiliz oyun yazarlar talyan Rnesansnn gn na kard eski Yunan ve Roma almalarna ynelir ve dnemin
tiyatro seyircisinin hemen her konuda oyun yazlmas ynndeki talebini karlamaya
alrlar. Oyunlarn byle bir tiyatro ortamnda yazan Shakespeare de hemen her
konuda ve trde -trajedi, komedi ve iki zellii de yapsnda barndran romancelar- tiyatro oyunu kaleme almtr. Elizabeth dneminin tiyatro seyircisi, yeni
ykler deil, yeniden yorumlanm eski ykler seyretmeyi tercih etmektedir. nemli olan yeni yazarn o ykye katt yorumdur (80). Konu seiminde eski
kaynaklar tercih eden Shakespearein oyunlar da birka kaynaktan beslenmektedir.
Andrew Sanders, The Short Oxford History of English Literatureda (ngiliz Edebiyatnn
Oxford Tarafndan Yazlan Ksa Tarihi), Shakespearein oyunlar ile adalar Kyd
ve Marloweun oyunlar arasndaki simbiyotik ilikiye dikkat eker. Shakespearein
beslendii kaynaklardan biri bu metinlerdir (151). Shakespearein oyunlarnn
beslendii bir kaynak da ngiliz tarihi ve edeb geleneidir. Yakn dnem ngiliz
202

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

tarihinin kurulmas, mitler ve halk anlatlarnn bir kere daha kefedilerek yeniden
kullanlmas gibi Tudor dnemi tarihilerinin de younlatklar konular, Shakespeare oyunlarnda kendilerine yer bulur. Bu nedenle, Shakespeare ulusal bilincin
oluturulmasnda ve gelecek tiyatro metinlerinin douuna da zemin hazrlayan bir
biemin kurulmasnda rol oynayan ana figr olarak grlr (152). Trajedilerinde
insann lmllne yapt dramatik vurgu, ngilterede ve Avrupada dneme
hkim olan iddetin bir yansmas olarak kabul edilebilir (156).
Paula Gaj Sitarzn belirttii gibi, Shakespearein oyunlar klasik dnemin kurgu
anlayyla rtmez. Klasik tiyatro iin ngrlen zaman-mekn-olay birlii, Shakespearein oyunlarnda grlmez (80). Yan planlarn zenginlii oyunun tek kii
zerine kurulmasn engeller ve bylece seyircinin ilgisini her zaman oyuna yneltmeyi bilir.
Shakespeare oyunlarnda kii kadrosu kalabalktr, her eit insan Shakespearein
sahnesinde kendine yer bulur. Oyun direktifleri olmad iin oyuncular sahnede
serbesttir ve karakter sahnede yaratlr. Ayrca Shakespearein oyunlar okunmak
deil, oynanmak iin yazlr (80). atma ve duygu ykl olan oyunlar, sarsc bir
iirsel dille ortaya kar.
Robert M. Adams, The Land and Literature of England (ngilterenin Vatan ve
Edebiyat) adl kitabnda, nemli Fransz eletirmenlerin Shakespearei grgsz ve
dikkatsiz bir barbar olarak nitelendirdiklerini belirtir (190). Adamsa gre bu
yorum, Shakespeare oyunlarnn temel zellii ile Fransz eletirmenlerinin poetika
anlaylarnn -iyi bir oyunu belirleyen ltlerin- paralel olmamasndan kaynaklanr.
Shakespearein oyunlar, Fransz eletirmenlerin bekledii biimsel anlamda
btnlkl bir yapdan ziyade, anlam btnlne dayal bir biime sahiptir. Adams,
Shakespearein oyunlarn yapsnn baarsn tek kelimeyle psikolojik szyle
niteler. Adamsa gre oyunlarda yaratlan uyum, okuyucudan / seyirciden bamsz
nesnel bir eylem yapsyla deil, okuyucunun / seyircinin tepkisiyle tanmlanr (190).
Bu ifadeden hareketle, okuyucusuna/seyircisine yabanc duran, onlar tarafndan tam
anlamyla anlalmayan bir Shakespeare oyununun eksik kalacan sylemek
mmkndr. Dolaysyla bu oyunlarn evirisi sz konusu olduunda, okuyucu /
seyirci ile oyun arasnda etkileimi salamak zorunlu hale gelmektedir.
Can Ycel, Frtna iin yazd nszde bu iirsel dilin zellikleri zerinde durur.
Shakespeare, oyunlarn blank verse (serbest vezin) ile yazar. Shakespeare ve
Marlowedan nce, bu vezin iki heceli olan be ayakl msralarla kurulur. Vurgu ikinci hecenin zerindedir ve her msrann sonunda (uzun ya da ksa) bir duraklama
vardr. Bu nedenle endstopt (sonu durakl) olarak da bilinir (14). Anlam, her msra ya
da beytin sonunda tamamlanr. Oysa Marlowe ve Shakespeare yaptklar
deiikliklerle bu vezni, konuma diline ok daha uygun bir biime sokmulardr.
kinci hece zerindeki vurgular zayflar ve zaman zaman vurgu birinci heceye kayar.
ki hece kural ihlal edilip fazladan hece kullanlr ve msra sonundaki duraklama
kaldrlr. Bylece msrann tek dzelii giderilmi, daha akc bir konuma dili elde
edilmi olur. Ayrca anlamn beyit sonunda tamamlanmasndan vazgeilerek takip
eden msralara sarkmas sz konusu olur (14-5).
203

kebike / 32 2011

Min Urgan, Shakespeare ve Hamlet adl kitabnda Shakespeare ann tiyatro ve

sahneleme anlayna ilikin bilgiler verir. O dnemde tiyatrolar bin ile iki bin
arasnda seyirci alabilen, yuvarlak ya da sekiz keli yaplardr ve seyircilerin birou
oyunu ayakta izler (76). Bin ile iki bin kiilik bu seyirci topluluunda en zengininden
en yoksuluna, en eitimlisinden, en cahiline kadar farkl toplumsal tabakalardan
kiiler bulunur (81). Seyirci ve oyun arasnda sk bir etkileim vardr. Seyirci heyecanlandnda, zldnde ya da oyununun bir blmn beenmediinde tepkisini ortaya koymaktan, oyuna mdahale etmekten ekinmez. Bu nedenle Shakespearein oyunlarn kaleme alrken seyircisinin niteliini ve seyirci topluluunu
oluturan farkl toplumsal snflar gz ard etmesi mmkn grnmemektedir. Hem
sarayda hem halka ak tiyatrolarda sahnelenen Shakespeare oyunlar her iki kesime
de seslenen nitelikleri bnyesinde barndrmaktadr. Bu niteliklerin sadece sekin
aznla hitap eden blmn dikkate alp ounlua, kitleye hitap eden blmlerini
yok saymak sekinci bir tutum olmann tesinde, oyunlarn zn arptlmas
anlamna da gelir.
u halde Shakespeare, hem saraya hem sokaa seslenebilen bir tiyatro kurmay
baarmtr. zgn konular retmek yerine, Yunan ve Roma kaynaklar da olmak
zere halihazrdaki konular kullanan Shakespeare iin nemli olan, halihazrda
ilenmi bir konuya kendi yorumunu katmasdr. Bir anlamda Shakespeare, bu eski
kaynaklarn ngilizce ve Shakespearece syleyenidir. Kendi edebiyat dizgesi iindeki
bu konumu, kendi metinlerini Trke syleyen Can Ycel ile paralellik gstermektedir. Yaad dnemde oyunlarn bastrmayan Shakespeare iin nemli olann
okunmak deil, izlenmek olduu aktr. Sahne direktifi vermemesi, oyuncularn
sahnede zgr brakmas metnine ilikin muhafazakr, korumac ve yceltici bir
tavr olmadn da gstermektedir. Dolaysyla Shakespearei Trke sylemek,
karakterlerini bu dizgeye uygun olarak biimlendirmek, ihanet deil olmas
gerekendir.

III. Erek Yazn Dizgesi inde Shakespearein Rol ve Almlan

William Shakespeare, etkisi lkesinin ve dilinin bu derece dna yaylan ndir
yazarlardandr. Avrupadan ine, smrge devletlerden ulus devletlere edebiyat
tarihi boyunca hemen hemen her meknda karmza kmakta, ortaya atlan yeni
sosyal bilimler ve edebiyat kuramlar erevesinde onun yaptlar da mutlaka tekrar
tekrar incelenmektedir. Dil balamnda bu kadar farkl topluluklara nfuz ettii iin,
Shakespeare ile en ok karlalan alanlardan biri de eviri almalar olmaktadr.
eviri kuramlar zerine yazlm neredeyse btn kitaplarda Shakespearein ad
geerken, sadece Shakespeare evirisine ayrlm almalar da bulunmaktadr. Trk
yazn dizgesi de Shakespearein bu etkisinden payna deni almtr. Dolaysyla Can
Ycel evirilerine kadarki srede Shakespearein Trke yazn dizgesi ile ilikisini
irdelemek ve evirilerinin etkilerini zmlemek yerinde olacaktr.
Susan Bassnett, Shakespeare: The Elizabethan Plays (Shakespeare: Elizabeth
Dnemi Oyunlar) adl kitabnda Shakespeare yorumlarnn birbirinden bu derece
204

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

farkllamasnn ardndaki nedeni anlayabilmek iin Shakespeare dncesinin

evrensel nemine dair yanltc ve bu kavramla ortaya koyulmaya allandan evrensellikten- daha derin meseleleri gizleyen klasik savlarn gz ard edilmesi
gerektiini belirtir. Bu klasik savlarn yerine, tarihin eitli dnemlerinde Shakespeare oyunlarna nasl tepkiler verildii, farkl toplumsal ve tarihsel balamlarda
Shakespearein grmnn nasl oluturulduu, nasl deiiklikler gsterdii
irdelenmelidir (1). Shakespearein yaptlarnn ngiliz kltr ve yazn iin bir kutsal
metne dntn belirten Bassnett, ngilizce dndaki diller iin bu durumun
geerli olmadna dikkat eker. Shakespeare evirilerinde oyunlar zincirlerinden
kurtulur ve oyunlara ikin olan enerji aa karak geleneinde bulunan deneysellik
baat hale gelir (4).
Bassnettn Shakespearein kutsallna ve doasnda bulunan deneyselliin
eviride ortaya ktna ilikin yorumlar Shakespearein Trke edebiyat dizgesi
iindeki konumunun yorumlanmas asndan nemlidir. Bu blm iinde ayrntl
biimde ele alnaca zere, Shakespeare Trke edebiyat balamnda hem kutsal
hem de deneysel tiyatro konumuna sahiptir. Kltr alannda izlenen politikalar
sonucu cumhuriyet projesinin ithal yceltilmi metinler listesinde, dolaysyla
kurulmak istenen kltrel anlayn kayna konumunda olan Shakespeare, -eviri
metinler olmalarna ramen- ngilteredekine benzer tavrla kutsanm ve
dokunulmaz kabul edilmitir. Bassnettn vurgulad deneysellik, farkl tezahrler ve
dinamik yap ise ancak Can Ycelin evirilerinde ortaya kmtr. Ancak Can
Ycelin evirileri klasik yorumlarn tesine geip yceltilmi bir metni erek kltre
yaknlatrd ve eviride cesur admlar atmaktan kanmad iin tepki grmtr.
nci Enginn, Tanzimat Devrinde Shakespeare Tercmeleri ve Tesiri adl kitabnda
dnemin edebiyatlarnn, Avrupa edebiyatnn dier yazarlar gibi Shakespearei de
Franszca araclyla tandn belirtir (2). Shakespeare oyunlar ilk olarak Ermeniler
ve Rumlar tarafndan 1840l yllarda sahnelemilerdir (14). Trkedeki ilk Shakespeare oyunu ise 1876 ylnda Hasan Bedrettin ve Manastrl Mehmed Rifatn
Ducisin Franszca uyarlamasndan yaptklar eviridir. Shakespearein soneleri de
yine bu yllarda evrilmitir. 1885te Muallim Naci sekiz sonesini, 1887-1888de
Mehmet Ndir 41 sonesini evirmitir (24-5). Bu dnemde yaplan eviriler, dnemin yazn dizgesinin biimlenmesinde de etkili olmutur. nci Enginn, kitabnda
birok yazarn yaptnda grlen Shakespeare etkisini ayrntl biimde sergiler.
zellikle Namk Kemal ve Abdlhak Hmitin romanlarnda ve tiyatro oyunlarnda
Shakespeare etkileri grlmektedir. Enginne gre, Mehmed Ndirin yapt eviriler sayesinde Trkeye aktarlan Shakespeare imgeleri, Servet-i Fnn slbunun
hazrlaycs olmutur (252). Enginnn saptamasna gre Shakespeare, dnemin
edebiyatna hkim olan Fransz edebiyat etkisine kar bir denge unsuru oluturur
ve Trk edebiyatna kendi havasn sokar (254). Dolaysyla yeni trlerle, yeni
imgelerle tanmakta olan Trk edebiyatnn yararland kaynaklardan birinin de
Shakespeare yaptlar olduunu sylemek mmkndr.
Jale Parla, Tanzimatta Shakespeare evirileri: Duyumlarn Fikirlere
evrilmesi balkl yazsnda evirileri farkl bir bak asyla yorumlar. Tanzimat
205

kebike / 32 2011

dnemi yazarlarnn reformcu abalarnn en dn vermez bir idealizm iinde dile

getirilen gl mmet balar ve normlarna sahip, kusursuz bir toplumu gerekletirmeye ynelik (23) olduunu belirten Parlaya gre, Tanzimat dnemindeki
Shakespeare evirileri yukarda erevesi izilen epistemolojik yapya ve Osmanl
kltrne uyarlanarak yaplmtr. Dolaysyla zgn metinde soyuttan somuta
doru (mesela Hamlette mesaj br dnyadan bu dnyaya gnderilir) uzanan
dnce silsilesinin evirilerde ve uyarlamalarda tersine evrildii ve iirsel dilin,
soyut idealist bir dile dnt gzlemlenir (24). Dnemin ideolojisinin bu
eviriler zerindeki youn etkisi grlmekle birlikte, Trkiyedeki siyasal, toplumsal
yap ve artlar ile Shakespeare arasndaki yakn iliki bununla snrl kalmamaktadr.
ehnaz Tahir Gralar, Tercme Brosu Nasl Dodu, Birinci Trk Neriyat
Kongresi ve eviri Planlamas balkl yazsnda Cumhuriyet sonras dnemde
eviri faaliyetine yklenen misyonu tanmlar. Tercme Brosu, Avrupa edebiyatnn
hmanist kltrne ait metinleri Trkeye kazandrmak ve bu ithal yceltilmi
yaptlardan hareketle ulusal bir kltr ve ulusal bir edebiyat repertuar oluturmak
amacyla kurulur. Maarif Vekili Hasan li Ycel toplantda bu amac yle aklar:
Garp kltr ve tefekkr camiasnn sekin bir uzvu olmak dileinde ve azminde bulunan Cumhuriyeti Trkiye, medeni dnyann eski ve yeni fikir
mahsllerini kendi diline evirmek ve alemin duyu ve dn ile benliini kuvvetlendirmek mecburiyetindedir. Bu mecburiyet, bizi geni bir
terceme seferberliine davet ediyor. (Alntlayan Gralar 51)
Hatta Tercme Encmeni, listedeki eserler arasnda, manist kltre taalluklu
olanlara bilhassa ehemmiyet verilmesini (alntlayan Gralar 54) ister. Bu
ifadelerde kast edilen hmanist metinler aslnda Rnesans dnemine ait yaptlardr.
Yaplacak olan evirilere hem kaynak metne sadakat, hem de erek dile uygunluk
normu getirilir. Bylece evirinin, yukarda belirlenen iki ilevi, eitme ve
dntrme ilevini yerine getirmesi hedeflenir (54-6). Gralarn yapt
saptama, nci Enginnn Tanzimat dnemi iin yapt saptamayla bir anlamda
paraleldir. Tanzimat dneminde gelenekten farkl bir edebiyatn kuruluu iin seilen imgelerde, konularda, biimde vb. etkili olan Shakespeare, Cumhuriyet sonras
dnemde, etkilemenin tesine geerek oluturulacak ulusal kltrn ve edebiyatn
kaynaklarndan biri konumuna getirilmitir. Bu konumun Shakespeare oyunlarna
bir anlamda kutsallk ve dokunulmazlk atfettii savlanabilir. Bu nedenle, eviriler de
deitirilmeden oynanmas, sadece zne deil, szne ve biimine de sadk
kalnmas art aranmtr.
Shakespeare oyunlarnn Trk edebiyat, toplumu ve kltr asndan sadece
evrilen deil, ayn zamanda etkileyen bir metin olduu aktr. Cumhuriyet
sonras dnemde byle bir metnin evirisinde geerli olacak normlar da rastlantya
braklmam, Tercme Brosu dneminde hem kaynak metne sadakat hem de erek
dilde akclk art getirilmitir.

206

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

O yllarda uygulamaya koyulan kltr inas politikasnn bandaki ismin Can

Ycelin babas Hasan li Ycel, Can Ycelin edebiyat retmeninin Tercme
Brosu bakan Nurullah Ata, Tercme Brosunda grevli Sabahattin
Eybolunun aile dostu olduu dikkate alndnda Can Ycelin Shakespeare
evirilerindeki belirleyici normlarn, bu dizgenin yannda ya da karsnda olmak
asndan sorgulanmas gerekir. Blent Aksoy, Cumhuriyet Dneminde eviri
Anlaylar adl yazsnda bu dneme Gralardan farkl olarak kurumlar zerinden deil, kiiler zerinden bir yorum getirir. Yaznn bu almann sorunsal
asndan en nemli saptamas, Can Ycelin Nurullah Ata-Sabahattin Eybolu
eviri anlay izgisinin en u rnei (274) olarak konumlandrlmasdr. Aksoya
gre Can Ycel, Ata ve Eybolunun getirdii evirinin eviri kokmamas
ilkesini ap Trke sylemek yntemine dntrmtr (275-6). Blent Aksoy
un bu saptamasndan hareketle -ileriki blmlerde daha ayrntl olarak ele alnacak
olmakla beraber- iirleri ve evirileriyle genel olarak hkim dizgeyi krmay
hedefleyen, siyasi tavr ve dil kullanmyla hkim olana muhalif kalan Can Ycelin,
bu noktada Cumhuriyet dneminin kltr planlayclaryla -belirli bir dnemin
hkim poetikasyla- ayn konumu paylat sylenebilir. Cumhuriyet dnemi kltr
hareketinin en etkili dneminde, ifade yerindeyse bu anlayn rahle-yi tedrisinden
geen Can Ycelin muhalifliinin eviri anlay noktasnda -Trke sylemekkrlmas anlalrdr. Fakat Shakespeare yorumu sz konusu olduunda, Can Ycel
muhalif tavrn srdrmeye devam eder. evirilerinde, Shakespearei kutsal bir
metin olarak kabul ederek sadece biimsel zelliklerini gzetmeye ve Shakespearein
iletisine sadk kalmaya kar kar. Can Ycel, evirilerinde Shakespearei kendi
anlamlandrmasyla yourduu gibi, bu yorumun gerektirdii syleyilere -tepki
ekeceini bile bile- metinde yer vermekten de kanmaz.
Bu karmlara ek olarak, Shakespeare oyunlarnn erek kltr iin nasl
almland sorusu cevaplanmaldr. Daha net bir ifadeyle, erek kltre gre
Shakespeare kim iin ve nasl yazar?.
Bu soruya yle bir cevap verilebilir: On altnc yzylda Kraln Adamlar
unvann alm, dolaysyla kraliyet ailesi tarafndan korunan ve kollanan, sarayda
oyunlar sahneleyen bir tiyatro topluluunun yesi/orta/yazar olarak Shakespeare,
toplumun yksek kesimi iin ve onlara uygun sekin bir dille yazar. Nitekim Nvit
zdoru, Oyun dergisinde yaymlanan Shakespearee Sayg balkl yazsnda
Sabahattin Eybolunun Macbeth evirisini tam da bu nedenle ar dille eletirir 2.
Bu eletiriye cevap olarak kaleme ald ayn balkl yazsnda Sabahattin Eybolu,
cmle/szck seimlerinin tesinde Shakespeare algsn ne kararak evirisini
savunur. Eyboluna gre, Nvit zdorunun eviriye ynettii eletiriler Shakespearei bir saray airi, kibar evre mensubu olarak grmesinden kaynaklanr (184).

2 Oyun dergisinin sz konusu tarihli saysna ve Nvit zdorunn eletiri yazsna

ulalamamtr. zdorunun eletirilerinin belirlenmesinde, Sabahattin Eybolunun cevap
yazs kaynak olarak kullanlmtr.

207

kebike / 32 2011

Nvit zdorunun Shakespearei kral ve kralielere toz kondurmaz, [] krallar

her zaman kral gibi, kralieleri her zaman kralie gibi konuturur (185).
Sabahattin Eybolunun Shakespearei ise bundan bambaka bir portre
izmektedir. Eyboluna gre Shakespeare, saray iin deil saraya kar yazm bir
halk airidir. Oyunlarnda halkn dili, zaman zaman en kaba biimiyle kullanmaktan
ekinmez. Shakespeare, hmanist dncenin kabul grmesinden nce tragedya ile
komedyay birbirine kartracak kadar kltrsz bir avam sanats olarak
kmsenmitir (vurgu Eyboluna ait, 185). Oyunlarnda saray evresini
olumlamak yerine, zellikle sarayda dnen dolaplar, soylularn soysuz yzn, rtbe
sahiplerinin aalklarn gstermeyi semitir. Dolaysyla Eybolunun Shakespeareinde krallar ve kralieler kfredebilir, avama ait dille konuabilir. Dahas
Shakespeare, Nvit zdorunun ucuz melodram (186) olarak adlandrd tiyatroyu yapmaktan ekinmemi, aksine byle bir tiyatrodan klasik karmay baarmtr. Btn bu almlay farkllndan dolay Nvit zdoru, Sabahattin
Eybolunun metnini yanl ve eksik bulurken (189), Sabahattin Eybolu ise
Nvit zdoruyu Shakespearei insanlk tarihine doru biimde yerletirememekle
eletirir (185).
Kim hakl sorusunun cevabn aramak, almann alanna girmemekle birlikte bu
yaz Trkiyede Shakespearein almlannda iki farkl grn sz konusu olduunu
gstermektedir. Zeynep Oraln Bahar Noktas ya da Yaasn Tiyatro adl yazsndaki, imdi biliyorum, Shakespearei kutsal, tabu, dokunulmaz sayanlar, Can
Ycelin bylesi zgr sylemesine ok kzacaklar (46) cmlesi bu kutuplamaya
iaret eden bir baka rnektir.
Baar Sabuncu ise, A Midsummer Nights Dreamin eviri srecini anlatt Bahar
Noktasnda enlikli Direni adl yazsnda Shakespearein eletirel yn konusunda
Sabahattin Eyboluyla ayn dncededir. Sabuncuya gre Shakespeare, iktidar
kavgalarn konu alan bayaptlarnda bireye, topluma ve tarihsel olgulara acmasz
bir nesnellikle bakan, insan duyarll ile ilikilerini didik didik eden bir ustadr (112).
Shakespearei halka yakn konumlandran tek isim Sabahattin Eybolu deildir.
lk Tamer, Bahar Noktasnda Mzeyyen balkl yazsnda lisede bir yl
boyunca Shakespeare dersi aldn syler. Balangta lk Tamerin zihnindeki
Shakespeare imgesi, sekin bir okur ve seyirci kitlesiyle eletiren anlayla benzerdir.
Fakat dersi veren retmen Prof. MacNeal, aralarnda lk Tamerin de bulunduu
rencilerine Shakespearein bir halk yazar olduu grn alar. Tamere gre,
Shakespeare bir halk yazardr. nce ykleriyle, yaratt servenlerin kurgusuyla
ilgisini eker seyircinin (2). Fakat yine de s bir yazar deildir Shakespeare ve
her tr seyirciye/okura seslenmeyi bilir: Dileyen sadece servenlerle ilgilenir;
dileyen daha derinlere iner; ykleri, olaylar, kiileri, onlarn davranlarn, aralarndaki ilikileri inceler, yorumlar, bunlardan toplumsal, tarihsel, siyasal, ruhbilimsel
dersler karr (2).

208

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

Bu Shakespeare algsn paylaanlar isimlerden biri de Fatih zgvendir.

Trke Syleyen: Can Ycel balkl yazsnda Can Ycelin evirilerinin baarsn
tiyatro dilinin, zellikle de Shakespeare dilinin doas itibariyle avam olmas
gerektii gereini kavramasndan kaynaklandn belirtir, nk dil, zellikle
sahne gibi yerlerde, yaanan gnn btn inceliklerine sahip olduu lde gerekten konuuyor, bize acil bir ey sylyor demektir (8). Shakespearei Elizabeth
dneminin bir eit Glhane Park Konserleri ortam iin yazan bir yazar, Hamleti
ise Mehurlarn Hayatlar gibi kitaplardan derlenip atlan Danimarkal bunalm
bir prens olarak tanmlar (8). Bu tanmlamada Shakespearei ve Hamleti
aalamann tesinde, sadeletirme, kutsallndan arndrma amac sezilmektedir. Bu anlaya gre popler olmakla, halk iin yazmakla Shakespeare, deerinden bir ey kaybetmez.
Bu yorumlar nda Trke yazn dizgesi iinde yle bir Shakespeare imgesi
kmaktadr: dhil olduu dizgenin hkim gleriyle mcadele halinde, eletiriden
kanmayan, hem halk dilinde hem halk iin konuan, oynayan, yazan bir
Shakespeare. Dolaysyla Can Ycel metinlerinin de bu imgeye katks ya da bu
imgeden fakll nda yorumlanmas yerinde olacaktr.

IV. Can Ycelin eviri Poetikas

Can Ycelin evirisi poetikas ya da Raymond van den Broeckin
adlandrmasyla evirmenin balang ilkeleri, kaynak metin ile erek metin arasndaki
farkllklarn, dei kaydrmalarn -zellikle istee bal kaydrmalarn- anlamlandrlmas
asndan nemlidir. air/evirmen Can Ycel, kendisiyle yaplan syleilerde eviri
poetikasndan sz etmekte ve eviri anlaynn ana hatlarn ortaya koymaktadr.
Suat Karantayn Metis eviri Dergisi iin yapt ve Can Ycel ile Sylei adyla
yaymlanan yazda Can Ycelin eviri ilkelerine yer verilir. iir ve tiyatro evirilerinden
bahsedilen syleide Can Ycelin her iki trn evirisi iin belirledii ilkeler bu
almann sorunsal asndan nemlidir; nk Shakespeare oyunlar (manzum tiyatro)
bu iki trn birletii yaptlardr.
Can Ycele gre, iir sz konusu olduunda yaplacak olan ana iir olayn
evirmektir (11). Ana iir olayn evirmek, dier bir ifadeyle tek tek birimler yerine
iiri btn olarak ele alp bu btnl erek dile aktarmaktr. evirecei iirde sadece
anlam deil, kafiyeyi, grsel yapy da dikkate alan ve bu btnl aktarmaya alan
Can Ycele gre, aksi yaklamlar, iirin bir nevi ncilmi gibi ele alnmas, iirin elden
kap gitmesine neden olur. Bu yorumdaki ncil gibi (11) ifadesi dikkat ekicidir. Bu
ifadeden hareketle Can Ycelin iirin kutsallatrlmasna kar kt sylenebilir. Kar
kmaktadr, nk iiri kutsallatrmak onu dokunulmaz, deitirilmez bir metin haline
getirmek demektir. Ne ki, Can Ycelin eviri poetikas dnldnde, byle bir
dokunulmazln iirin btn olarak evrilmesinin nnde engel oluturaca aktr.
nemli olan sadece szcn, anlamn karl vermek olmadna gre, iirsel
btnln oluturulmas adna gerektiinde btn oluturan paralar deitirilebilir.
Fakat bu yorumun sonucunda, Can Ycelin tamamen serbest eviri yapan, kaynak
209

kebike / 32 2011

metinden yalnzca esinleme derecesinde faydalanan bir evirmen olduu izlenimi

edinilmemelidir, nk bu tavrn altnda -Anton Popoin dikkai ektii gibi- iirin
zne, sorunsalna sadk kalma dncesi yatmaktadr.
Can Ycelin dnya airlerinden yapt iir evirilerini bir araya getirdii Her Boydan
adl kitabnn arka kapanda air/evirmen Ycelin iir evirisine ilikin dncelerine
yer verilir. eviri kadn gibidir, gzeli sadk olmaz, sad gzel diye bir atasz
var. ou atalar gibi, o Rus atas da yanlm. eviri kadn gibidir, doru. Doru
ama, gzeli sadk olur onun da (arka kapak) diyen Can Ycel yine de sadk
olmak uruna iirin tnsn karan evirmenleri eletirir. Can Ycele gre, iir
evirisinde nemli olan szck, cmle dzeyinde sadakat deil, dakikliktir:
iir (ses demiyorum, anlam safd klyor nk) tnlarla zaman ire yaratlm, parlatlm bir olaydr. airinin btn znelliine karn, iirin nesnellii
de buradan ileri gelmektedir. eviri denen ura, sz konusu olay baka bir
dilde yeniden yaratmak, yeniden parlatmaktr. Dakiklik de tam bu balamda ite devreye girmektedir. Sadakat demiyorum, dikkat edin. (arka kapak)
Grld zere eviride gzetilmesi gereken erek dilin iinde yaad zamandr.
Nitekim Can Ycele gre, en kk birimlerine kadar inceleyip irdeleyecek olan
evirmen iiri yeniden yaratacaktr:
evirmen, bir taharri memuru veya bir Simenon gibi asl olayn dizeleri
arasnda kol gezecek, seyirtecek, ayrntlar kurcalayacak, ipularn yoklayacak, parmak-izlerini toparlayacak, iin etelesini tuta tuta, olayn knhne
varacak, btnn, tnn kavrayacak, sonra da onu baka bir dilin (mekn
deil) zaman iinde yeniden yaratacaktr. (arka kapak)
Bir yeniden yazma, yeniden yaratma edimi olarak grd iin evirilerinin altna
Trke syleyen kaydn dtn ifade den Can Ycele gre eviri serhad,
yani iki dil arasndaki snrdr, dolaysyla amac da fethetmektir. Dier bir deyile
dil snrnn zerinden ap dier yakaya ulaan ()evrilen, yeniden yazlan, yeniden
yaratlan, yeniden sylenen iir elbette kar kyda kendine yer edinmek, fetih amal
gittii bu dil topranda kalc olmak abasnda olacaktr.
Milliyet Sanat Dergisinde yaymlanan iir evirisinde Yntem, Balca Glkler,
Anlam ve iirin Yazaryla li Dl Olmak zerine balkl soruturmada Can
Ycel, sadakatin sadece iirin sorunsalnn aktarlmasyla snrl olmadn ifade
eder. irin sorunsal doru biimde erek dile aktarlrken, biimsel zellikler de
dikkatle ele alnmaldr: yleyse sorunsaln anlalmas denen soyut sreci, somuta
indirgemeye sra gelince, biim byk nemiyle karmza kar Olayn tekrar,
yinelenmesi, (yenilenmesi deil) arlk kazanr. Yani vezin, yani kafiye (9). Bu
ifade, Can Ycelin sadakat derecesini anlamak asndan olduka nemlidir.
Grld zere yeniden kurarken, yeniden yaratrken ya da yeniden yazarken
amac yeni bir yapt ortaya koymak deildir. Varlmak istenen sonu, kaynak
yazarn sesini en sadk biimiyle, fakat iirselliini koruyarak erek dil iinde
yanklatmaktadr.
210

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

Yeniden yaratma ediminde hedef, kaynak metnin sesinin erek dilde yanklanmas
ve ana dncenin, duygunun erek dile aktarlmasdr. Zeynep Oraln Can Ycel:
iir Dzerken Kahkaha iekleri retmek! balkl yazsnda Can Ycel ile yapt
syleiye yer verir. eviriden de bahsedilen syleide Can Ycel, Bu adam ne
sylemi, ne yapmak istiyor, hangi olay durumu kurmak istiyor deyip, onun
sylediini yeniden sylerim (7) demektedir. Dolaysyla kaynak airin kurmak
istediinin dna kmay, eviride ho grmez. Suat Karantayla yapt syleide
Can Ycel, Edgar Allan Poeun Annabel Lee iirinin Melih Cevdet Anday
evirisini yanl olarak nitelendirir. Annabel Lee hayali varlklarla ilgili bir iirken, Melih Cevdetin evirisindeki gelinim, karm szckleri kaynak iirde
olma-yan bir tensellik katmtr eviriye. Oysa Can Ycele gre, bu tensellik
Poenun dnya grne, iir anlayna aykrdr (15). Grld zere Can Ycele
gre, iir evirisi sz konusu olduunda bir yandan btncl bir yaklamla yeniden
yaratma giriilirken, dier yandan da kaynak metnin betikbirimlerine (anlam, dil,
kafiye, d biim vb.) sadk kalnmaldr. Bu sadakat anlay erevesinde airin
kendi dncelerine uygun bir grntsn, gerektiinde eitli deiiklikler yoluyla,
erek dilde oluturulmaldr. Nitekim kendi iir anlayna uygun eviriler yapt
eletirisine kar kan Can Ycel, ayn syleide evirdii gibi iirler yazmadn
ifade eder. Fakat zgn bir iir yapsna vard (14) iin evirileri dierlerinden
ayrt edilmektedir. zgn bir yap ifadesi, kaynak metinden farkll vurgulamaz.
Bu ifade, Trke yazn dizgesi iinde yadrgatma, yabanclk etkisi yaratmayan,
Trkenin akclna sahip iir evirileri olarak yorumlanmaldr. Can Ycel
evirilerinde iire zg ezgiyi, ritmi, yapy bir btn olarak aktarabildii iin,
eviriler eviri iir olmann tesinde Trkede kaleme alnm zgn yapt
izlenimini brakmaktadr. Can Ycel evirilerinin zgn yaps ve ayrt
edilebilirlii bu zellikten kaynaklanmaktadr. Halbuki ben eviri yapyorum
aslnda (14) diyen Can Ycel, kendi iirleriyle eviriler arasna bir izgi eker, nk
eviri sz konusu olduunda Can Ycel yenilememekte, sadece yinelemektedir.
Ayn syleide tiyatro evirileriyle ilgili sorular da yantlayan ve Brecht, Gorki,
Weiss, Lorca, Shakespeare evirilerinde svgler, argo kullanmlar, gnmz
Trkiyesine gndermelerle yazarlardan koptuu ve oyunlar kaba bir halk
gldrsne dntrd eletirilerine cevap veren Can Ycele gre mesele
tiyatroda iirden daha serttir (15). Daha serttir, nk tiyatroda okuyucuya, elindeki
iiri okuyup anlamaya alan kiiye deil, seyirciye hitap edilmektedir. Etki-tepki
srecinin oyuncuyla seyirci arasnda o anda yaanmas, metnin iletisinin, duygusunun, fkesinin seyirciye sahneleme srasnda aktarlmas gerekmektedir. Dolaysyla kaynak metinde yer alan kaynak dile, kltre, topluma ya da edebiyata ilikin
gndermelerin erek dilin seyircisi tarafndan anlalmas beklenemez. Seyirci ngiliz,
Alman, Fransz edebiyat ve sosyal tarihi bilgisiyle gelmemektedir tiyatroya ve tiyatro
evirmeni byle bir gerei gz ard ederek eviremez oyunu.
Can Ycele gre, dikkate alnmas gereken bir baka nokta da oyuncudur.
kt zaman sahneye aktr anlamal. Aktr anlamazsa oynayamaz (15) diyen
Can Ycel, kendi sahnelenebilirlik ilkelerinin ikincisini de belirlemi olur. Demek
211

kebike / 32 2011

ki iki nemli etken vardr tiyatro evirisinin baarsnda: 1. seyircinin oyunu

anlamas, 2. oyuncunun oyunu anlamas ve ruhuna nfuz edebilmesi. Can Ycele
gre, Adalet Cimcozun Brecht evirilerinin sahnelenemezlii de bundan kaynaklanr. yi eviriler olmakla birlikte Alman kuruluu (16) iindeki eviriler sahnelenebilme zelliklerini kaybetmitir.
eviride dil meselesine de deinen Ycel, kaynak metinlerdeki dil katmanlarn
Trkedeki farkl ivelerle yanstma taraftardr. Tabii bu ivelerin aktarmnda
kiinin toplumsal rolne denk bir seenek tercih edilmektedir. Karantayn Karaderili ngilizcesinin Trkede nasl karlanabileceine dair sorusunu yantlarken,
Karantayn getirdii standart Trke ile evirme nerisine Can Ycel kar kar.
Ycelin zm Krte krma yahut Almanca krmadr (17). Burada seilen
iveler nemlidir. Syleide Can Ycel ksa bir cevapla yetinmekle birlikte, A.B.Dde
belli haklardan yoksun braklan, ezilen, uyum sorunu yaayan bir topluluun
ivesini Karadeniz, Edirne ya da Konya ivesiyle deil de Krte ya da Almanca
krma ile aktarmak dikkate deer bir tercihtir. Burada mesele sadece iveyi aktarmak,
standart dilden farklln vurgulamak deil, erek kltrde de aznlk stats iindeki
bir topluluun ivesiyle aktarp oyunun iletisini bozmamaktr. Nitekim bu almaya
konu olan erek metinlerde, zellikle Bahar Noktasnda, farkl gruplarn farkl
biimlerde konuturulduu, fakat bununla dil eitliliinin tesinde toplumsal
tabakalamay yanstma amacnn gdld grlmektedir. Sonu olarak, tiyatro
metinleri sz konusu olduunda Can Ycelin metne sadakat kavramn dilbilgisi
ve szck anlam dzeyinde deil, zgn metnin atmosferinin yeniden yaratlmas
anlamnda kulland sylenebilir.
Btn bu bilgilerin nda Can Ycelin eviri poetikas u biimde ele
alnabilir. iir evirisi sz konusu olduunda, kafiyeden anlama, d yapdan szck
seimine kadar her e tek tek irdelenmeli, ama bu eler bir btn halinde erek
dile aktarlmaldr. Ama, salt anlam aktarmak yerine erek yazn iinde yine iir
olarak kabul grecek bir metin ortaya karmaktr. Tiyatro metinleri iin kullanlan
eviri aralarndan en nemlisi deyi kaydrma yntemiyle, gerekirse eklemelerkarmalar yaparak kaynak metni, seyircide ayn tepkileri uyandracak biimde
aktarmaktr. Dolaysyla gndermeler, alaylar, hicivler, espriler, snfsal eitlilik,
dilsel zenginlik erek dilin seyircisinin bildii dizgeler ierisinden seilerek
aktarlacaktr. Bahar Noktasnn zmlenmesi srasnda Can Ycelin eviri iin
koyduu bu genel balang ilkeleri dikkate alnmtr. Dahas Bahar Noktas,
eviride benimsenen ilkeleri ortaya koyan aydnlatc bir giri metnine sahip olduu
iin bu oyuna zg eviri tercihlerini tespit etmek de mmkn olmutur. Bu zel
koullar bir anlamda Can Ycelin Shakespearei almlay biimini de ortaya
koymaktadr. Can Ycelin Shakespearei nasl almlad nemlidir, nk erek dilde
yineleyecei yapt bunun zerine kurar.

V. Can Ycelin Poetikas, deolojisi ve Sylem Evreni

212

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

Bu almann konusu Can Ycel iirini zmlemek ve bu iire ilikin yeni bir
bak as gelitirmek olmamakla birlikte, evirmen Can Ycelin ayn zamanda
tad air kimliinin gz ard edilmesi almann gvenilirliini zedeleyecek bir
tutum olacaktr. eviri poetikas iinde de belirtildii zere evirdii iirlere benzer
rnler ortaya koymadn, hatta iirin ve yazarn zne sadk kalma amacn
gttn belirtmesine ramen, Can Ycelin air kimliinin evirilerdeki seimler
zerinde hibir etkisi olmadn ne srmek mmkn grnmemektedir. Andr
Lefeverein eviri zmlemesinde gz nnde bulundurulmasn nerdii dizgeler
hatrlandnda Can Ycelin sadece poetikas deil, ideolojisi ve sylem evreni de
gz nnde bulundurulmaldr.
Can Ycel deyince Can Baba lakab bata olmak zere, edebiyatla asgari
dzeyde ilgili birinin zihninde bile oluacak bir imge, ona atfedilen bir dil kullanm
ve sylem evreni bulunmaktadr. Egemen yazn dizgesinin dlad ve siyasi dizgeye
muhalif bir air olarak (ne orta retim ne niversite dzeyindeki edebiyat derslerinde ad anlmad gibi iirleri, tavr ve evirileri nedeniyle hem egemen eletirel
sylemin hem de resm otoritenin hedefi haline gelmitir), bu dizgelerin iinden
deil, kendi muhalif grleri iinden konuacaktr. Dolaysyla poetikas ve
ideolojisi evirideki istee bal kaydrmalarn yorumlanmasnda yol gsterici
olacaktr.
Selhattin Hilv Bir Felsefecinin Notlar: Can Ycel zerine balkl yazsnda,
Can Ycelin irinin temel elerini yle belirler:
Kendisinden bakasna gnderme yapmayan imgenin ya da nesne/szckn
kullanlmas, dil simyas, tresel/resmi dil anlaynn arptt szsel dnyaya kar k ve iirsel daarcn pervazszca geniletilmesi; mizah, alay,
yergi, fke, sevecenlik, lirizm ve bunlara altyaplk eden kapsayc bir kltr ve
bilgi, her an ileyen bir eletirel dnyagr, siyasal bilin ve kendini
durmadan sorgulayp deen bir znellik, Cann iirinin temel eleri. (24)
Bu temel eler zerine iirini kuran Can Ycelin yaptlarnda bu almann
sorunsal asndan en dikkat ekici yn, Selhattin Hilvn dil simyas olarak
nitelendirdii dil kullanmdr. Hilv imgeler, kelime oyunlar ve cinaslarn tesinde
Can Ycelin szckleri fiziksel anlamda bozarak, eip bkerek iirini in ettiini
grndedir. Fiziksel anlamda bozmaktan kast ise szcn harf ve hece
dzeninin bozulmas, bylece hem tandk hem de yeni ve etkileyici szcklerin
ortaya kmasdr. Aslnda Can Ycelin sz-bozumlarna sadece iirlerinde deil,
konumalarnda da rastlanr. Zeynep Oraln kendisiyle yapt syleiyi aktard
yazs Can Ycel: iir Dzerken Kahkaha iekleri retmek!te Can Ycel kavgac
olmadn, ama heyecan, heylican olsun istediini syler (8). Renghenk adl
kitabnda yer alan Hyarari adl iki dizelik iirinin bal (Hyar diyorum / Yoo,
ben turuyum diyor) (294) ve Poetika adl iirinde yer alan slogan szc
(yazdklarmsa hep nafile/hep nianl angaje sloganl) (25) de rnek gsterilebilir.
Hilva gre bu tavryla Can Ycel, kurulu dzenin taycs ve koruyucusu olan
belli bir sylemi ykma uratma (25) abasndadr; nk airin devrimci
olabilmesi iin dilde ve deyite kendi iir devrimini gerekletir[mesi] (25) zorun213

kebike / 32 2011

ludur. Grld zere, Can Ycelin iiri ile ideolojisi i ie gemi durumdadr.
Poetikasn ideolojisinden ayr tutmak mmkn olmad gibi ideolojisi iir
estetiinin, dilinin, szcklerinin belirlenmesinde de nemli bir etkiye sahiptir.
Can Ycelin iirindeki devrim, bu kadarla kalmaz. Szck dzeyinde bozmalara,
arptmalara ve yeni bululara ynelen Can Ycel, yazn dizgesinin edebiyat d
sayd kullanmlar -kfrleri, kaba szleri ve mstehcenlii- iirine dhil eder.
Hilva gre bu tutum, nezih iire alm okurlarn armasna ve burun kvrmasna yol aa[caktr] (25). Burada nezih iir ifadesiyle anlatlmak istenen, iinde
bulunulan yazn dizgesinin poetikasna, ideolojisine ve sylem evrenine uygun,
okurun iir olarak onaylad ve benimsedii yaptlardr. fke ve sevginin, nefret
ve lirizmin yan yana bulunduu iirlerindeki en nemli yergi aralarndan biri de
mizah ve ironidir (27). Dolaysyla komnistlik ve mstehcenlik sulamalaryla
resm otoritenin gazabna urayan Can Ycelin, geerli olan poetika, ideoloji, dil ve
sylem evrenine kar kutupta yer ald aktr. Hilva gre, kltr, dnya gr,
siyasal bilin ve zgr znelliin bir birleimi ve tm dnya kltrnn szl ve
yazl rnleri iinden yolunu aan bir iirdir (30) Can Ycelin iiri. Tanzimattan
Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisindeki Ycel, Can maddesinde bu saptamalara ek
olarak, iirlerinde halk kaynaklarna bavurduu belirtilir. Kulland yresel deyiler,
deyimler, argo szckler, diyaloglar ve ataszleri iirini etkin klan elerdir (926).
Can Ycel, birka syleisinde bu saptamalar destekleyici aklamalarda bulunur.
Varlk dergisinde Bir Sanatnn Gnlnden balyla yaymlanan, Gne
Buharal ile yapt syleide [B]u benim politik grlerimle, dnyadaki yerimle
ilgili. [] Marangoz olarak deitiremeyeceime gre dnyay, air olarak deitirmeye alyorum (11) szleriyle iiri ile ideolojisinin rttn ifade eder.
Merve Erol ile yapt ve Can Ycel: Gen Bir htiyar adyla Hrriyet Gsteri
dergisinde yaymlanan syleide ise iirinde iki nemli enin -sevgi ve fkeninyan yana geldiini syler: fkenin sevgiden ayrlmayaca bir anlay iindeyim ben.
Ondan dolay iirde ikisini her zaman yan yana gtrmmdr (19). Dil konusunda ise yukarda saptananlarn yan sra sadeletirme hareketinin yanllna
deinir. Zeynep Oral ile yapt syleide dil reformunu yle eletirir: Goethe der
ya: Dil orman gibidir. Aalar rr, orman kalr. Bizde aalar kesmeye kalktlar.
Biz de katldk buna. Hl kahroluyorum. Yanlt (7). Bu dncesinin yansmas
zellikle bu almaya konu olan evirilerinde rahatlkla grlebilmektedir.
evirilerinde sadeletirme hareketi ncesine ait szcklere yer verdii gibi, bunu bir
toplumsal snf eitlilii esi olarak da kullanr.
Yukarda yaplan saptamalarn nda Can Ycelin iirinde hem siyasi hem
toplumsal ironi ve yergiyi kulland, yan yana gelmesi dnlemeyecek duygular
ayn potada erittii, szcklerin hem artrdklaryla hem de fiziksel yaplaryla
oynad, fakat bunun yan sra yazn dizgesinde iirin esi olarak kabul edilmeyen dil katmanlarn -argo, mstehcen szler, svg, halk iveleri vb.- iirine dhil
ettii grlmektedir. Dolaysyla erek yazn dizgesi iin Can Ycel, aykr bir konuma
sahiptir ve yazn dizgesinin ngrdnden farkl olan syleme eilimindedir. Trk
yazn dizgesi iinde byle bir konuma sahip olan air/evirmenin eviri metinlerdeki
214

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

istee bal kaydrmalar bu konumuna uygun decek biimde yapaca ngrlebilir.

VI. A Midsummer Nights Dreamden Bahar Noktasna

Uzun Bir Yolculuk
Tez almam kapsamnda William Shakespearein Can Ycel tarafndan
Trkeye kazandrlan oyunu -srasyla A Midsummer Nights Dream, The
Tempest ve Hamlet- yukarda ortaya koyulan kavramlar ve belirlenen strateji
erevesinde zmlenmitir. Can Ycelin kaleminden kan erek metnin
ortak zelliinin iirsel dile zel bir nem verilmesi olduu sylenebilir.
Shakespeare oyunlarn manzum tiyaro metinleri olarak niteleyen Can Ycel,
kaynak metinlerin sadece dramatik ynn deil, iirsel ynn de eviri
srecinde dikkate almtr. Shakespearein btn oyunlarnda olduu gibi
Frtnann vezni de Shakespearein, Marlowedan alp onun getirdii yenilikleri
bir adm teye tayarak gelitirdii blank versedr (serbest vezin). Can Ycel,
Frtna evirisine yazd nszde oyunun vezni olan blank versei Shakespearein
getirdii esneklikleri dikkate alarak Trkeye uyarlamaya altn belirtir (14).
Bu dikkatin dier iki eviri iin de geerli olduunu sylemek yanl olmaz. Can
Ycelin bu zel dikkati sayesinde erek metinlerde sadece dramatik eler deil,
iirsel dil de korunmu ve baarl biimde erek dile aktarlmtr. Tez
almasnn amac, kaynak ve erek metin arasndaki paralelliklerden ziyade
farkllklar zerinde younlap bu farkllklar yorumlamak olduu iin bu
konuya ayrntl biimde deinilmemitir. Fakat bu almann, erek metinlerin
bu zelliinin ayrmnda olduunu belirtmek gerekli grlmtr.
Bu yaz kapsamnda ise oyun ierisinde en arpc rnek olan Bahar
Noktas zerinde durulacaktr. A Midsummer Nights Dreamin, Bahar Noktasna
()evrilirken kat ettii mesafe, bu dilsel ve kltrel yolculukta kaybettikleri /
kazandklar Raymond van den Broeckin nerdii zmleme modeline uygun
olarak belirlenen kavramlar erevesinde tartlacaktr.

215

kebike / 32 2011

A. A Midsummer Nights Dreamin Kaynaklar ve Balam

Shakespearein en ok sevilen
gldrlerinden biridir A Midsummer
Nights Dream. Kesin tarih bilinmemekle birlikte 1595-6 yllarnda yazld sylenebilir. Oyun, 1600de ve
1619da olmak zere iki kere quarto
biiminde baslmtr (A Midsummer
15). Mina Urgan, Shakespeare ve Hamlet
adl kitabnda bu oyunu kaleme alrken
Shakespearein, Chaucer n The
Knights Talei (valyenin yks),
Plutarkhosun Theseusun yaam,
Ovidiusun Metamorphosesi (Dnmler), Huon de Bordeauxnun Oberonun yks gibi farkl kaynaklardan
yararlandn ve ortaya kan metnin
btn bu kaynaklarn yeni bir yorumla
birletirilmi hali olduunu belirtir
(112).
Jan Kott, adamz Shakespeare
adl kitabnda oyunun yazl srecine
ve amacna ilikin aydnlatc bilgiler
verir. zel bir komedi nitelii tayan
A Midsummer Nights Dream, ilk kez bir
dn kutlamasnda sahnelenir. Dn, muhtemelen Southampton ailesinin
dndr (176). Oyunun oynand sahne, Southampton ailesine ait, eski Londra
saraydr (174). Bu bilgiden hareketle A Midummer Nights Dreamin smarlama bir
oyun olabilecei, farkl bir ifade ile belirli bir ama gzetilerek kaleme alnd
sonucuna varlabilir.
Oyunun kaynak metne dayanan zeti yledir: Atina Dk Theseus, Amazon
Ecesi Hippolyta ile evlenmek zeredir. Saray evresinden Egeus, kz Hermiann
Demetrius ile evlenmesini istemekte, fakat Hermia babasnn isteine kar karak
sevdii ve kendisini seven Lysander ile evlenmek iin diretmektedir. Theseus, Atina
yasalarna gre ocuklarn babalarnn kararlarna uymalar gerektiine hkmederek
Hermiann Demetrius, manastr ve lm arasnda bir tercih yapmasn ister. Bunun
zerine iki k -Hermia ve Lysander- kamaya karar verir. Hermia, bu kararn en
yakn arkada ve Demetriusa sevdal Helena ile paylar. Helena da sevdii adama
iyilik yapmak amacyla bu srr Demetriusa syler. Bylece bu drt n o gece
ormanda bir araya gelmesi salanr.
klarn buluaca Atina orman sadece insanlarn deil, cinlerin perilerin de
mekndr. Kavgal kar-koca Periler Kral Oberon ile Periler Kraliesi Titania o
gece ormanda karlar. Oberon, yanndaki Hintli yetim ocuu uak olarak
216

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

kendisine vermedii iin bir sredir arasnn bozuk olduu kars Titaniay grnce
isteini yineler. Titania, bu istei bir kez daha reddedince atrlar. Bunun zerine
Oberon, Titaniadan intikam almak iin bir oyun tezgahlar. Cin Puck (nm- dier
Robin Goodfellow), sihirli bir iei getirmesi iin grevlendirir. Bu iek uyuyan
birinin gz kapaklarna srldnde, kii gzn at anda grd ilk kiiye k
olur. Oberonun amac, Titaniann gzn bu sihirle boyamak ve Hintli olan
elinden almaktr.
Ama o gece ormanda tezgahlanan tek oyun Oberonun oyunu deildir. Atinal
zanaatkrlar da Dkn evlenme enliklerinde sahnelemek zere hazrladklar
oyunun provas iin o gece ormandadr. Onlarn provalarn gren Puck, aralarndan
birini (Bottom) eek bal yapnca, dier zanaatkrlar korkudan orman terk eder.
Bu olaylar zinciri sonunda hem cinlerin, perilerin, insanlara kart hem de
Erosun ak oklarnn ynn arp olmayacak iftleri yan yana getirdii o gecede
orman tam bir cmb alanna dner. Oberonun yardmcs Puck, ondan ald
talimatla Demetriusu Helenaya k etmeye alrken Lysanderi de efsunlaynca
daha nce Hermia iin dven bu gen adamlar, bu sefer Helenann kalbini
kazanmak iin yarrlar. Bu arada uykusundan uyanan efsunlanm Titania, muzr
cin Puckn eek bal yapt Atinal zanaatkr Bottoma vurulur ve onunla sefahat
iinde bir gece geirir.
lerin sarpa sardn gren Oberon, Pucktan klarn arasn dzeltmesini
ister. Ardndan Titaniann gzn kr eden akn bysn bozup Bottomu
yeniden insan bal yapar. Kar-koca periler barr. Her eyden bihaber Atinada
ml ml uyuyan Atina Dk, sabah av iin koruya geldiinde her eyi tam olmas
gerektii gibi, klar ise dengi dengine bulur. Geceyi sa salim atlatanlar ise olanlara
akl sr erdiremeyip, her eyi renkli bir dten ibaret addederler. Dahas Atinal
zanaatkrlar da Hngr hngr bir gldr, gldr gldr bir ldr olan
Pyramus ve Thisbenin hikyesini anlatan oyunlarn Dkn evlilik treninde
oynama frsatn yakalarlar.

B. A Midsummer Nights Dreamin Betikbirimleri

Kaynak metin be perde ve dokuz sahneden oluurken, erek metin iki perde ve
dokuz sahneden olumaktadr. Perde says zerinde yaplan bu deiiklik oyunun
yapsnda herhangi bir farklla neden olmamtr. Sz konusu deiikliin oyunun
sahnelenme sresini ksaltmaya ynelik bir aba olduu dnlebilir. Kaynak
oyunlarn, kaleme alnan ilk biimlerinde Shakespeare tarafndan perde ve sahnelere
blnmedii, bu blmlemelerin oyunlar zerinde alan editr ve uzmanlar
tarafndan daha sonra yapldndan Baar Sabuncu ve Can Ycelin perde says
ilikin dzenlemesi makul grlebilir. Bu deiiklie ek olarak, kaynak metinde
nc perdenin birinci sahnesinin sonundaki uzun bir blm erek metinde
karlmtr (51-2). Bu sahnede gzlerini aar amaz Bottoma ak olan Titania,
onu perileriyle tantrr. Bu tanma sahnesinde Bottomun perilerden ok korktuu
ve onlara saygszlk etmemek iin elinden geleni yapt grlr (Perde 4, Sahne 1,
217

kebike / 32 2011

68-9). Oysa Titania ve Bottomu ikinci karlamamzda Bottom, periler zerinde

ban Peaseblossoma katacak kadar hkimiyet sahibi olmutur. Erek metinde
seyirci /okuyucu bu ifti Mzeyyenin ikinci perdenin ikinci sahnesinden alntlanan
(95) kafiyeli, istekli szleri ve Mendelssohnun dn mar eliinde gerdee
gnderir (Perde 1, Sahne 5, 75). Yeniden karlatklarnda ise reke artk
periler ecesinin sevgilisi konumunda olduu iin perilere stten bak, mesela
ban katmas, yadrganmaz. Oyundan bu blmn karlmasnn yine oyunun
sahnelenme sresini ksaltmaya ve rekenin perilere kar iktidarn glendirmeye ynelik bir mdahale olduu sylenebilir. Byle bir eksiltme oyunun
genel yapsna zarar vermemektedir. Bu nedenle kabul edilebilir deiiklikler
arasndadr.
Oyunun dikkati eken birok zellii olmakla birlikte, Mina Urgann
Shakespeare ve Hamlet adl kitabnda dile getirdii ilk zellik, bu oyunda farkl
grup insann bir araya getirilmesidir. Atinal iftler ve saray evresine mensup
kiiler, (Hermia ile Lysander, Helena ile Demetrius, Theseus ile Hippolyta,
Egeus ve Osrick) birinci grubu oluturur. Doast varlklar (Oberon, Titania,
Puck, periler) ikinci grupta yer alr. Son grupta ise oyunun en gereki kiileri
olan, Atinal zanaatkrlar bulunur. Urgana gre Shakespearein ustal birbirinden farkl bu grubu bir yamal boha izlenimini verme[den]; alacak bir
uyum iinde birbiriyle kayna[trmasdr] (112).
Jan Kott, adamz Shakespeare adl kitabnda A Midsummer Nights Dreami
Shakespearein en erotik, en gereki, en vahi ve en kaba (175-7) oyunu olarak
nitelendirir. Bu metindeki cinsellik, hayvan erotizmine varan boyutlara ular.
Atina ormann dolduran btn o hayvanlar, perilerin isimleri, klarn birbirine
yalvarlar okuru/seyirciyi azgn bir cinsellie boar. Bu hayvanlar, isimler,
yakarlar Freudun kitaplarndan, cadlarn kazanndan, antik alarn dnyasndan frlayp bu oyunda bulumutur (180-1). Hayvan erotizminin izlerini
youn biimde Helena ve Titaniada bulan Kott, bu oyunun dnyann ve akn
en lgn haline tanklk ettiini dnmektedir (189).
Jan Kott, ayrca bu oyunu ak zerine yazlm modern bir metin olarak
nitelendirir. Hermia, Lysander, Helena ve Demetrius arasndaki yanl
anlalmalara dayanan ak oyunundan hareketle klarn karlkl olarak deitirilebilmesi, sevginin ak arkadalklarna indirgenmesi, sevgilinin adnn ve yznn siliklemesi bu oyunun en ada zellikleri olarak yorumlanr. Bu
oyunun ada ak hakknda bir oyun olduunun farkna varmak aktr,
tasarmc ve ynetmen iin gereklidir (176-7).
Grld zere A Midsummer Nights Dreamin ana hatlarn, cinsellie
yaplan vurgu ve farkl toplum katmanlarndan gelen karakterlerin dilsel
zelliklerinin bir btnlk oluturacak biimde bir arada kullanlmas
oluturmaktadr. Olgusal edeerlilikte bir erek metnin oyunun diline yansyan
toplumsal eitlilii ve cinsel armlar da yapsnda barndrmas gerekir.
Dolaysyla Can Ycelin evirisi betikbirimler asndan irdelenirken bu iki
enin aktarm zerinde durulacak ve aktarmdaki kaydrmalar yorumlanacaktr.
218

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

219

kebike / 32 2011

C. Bahar Noktasnda Can Ycelin Balang lkeleri ve Balam

Bu blmde Can Ycelin A
Midsummer Nights Dreami Bahar Noktasna evrilme srecinin ncesinde,
bu srece yn veren evirmene ait
ilkeler ve toplumsal balam irdelenecektir. Bu ilke ve koullarn erek
metin zerindeki biimlendirici etkisi
tartlacaktr. Bahar Noktas evirisi,
Tepeba Dram Tiyatrosu ynetmeni
Baar Sabuncunun istei zerine
yaplmtr. Baar Sabuncu, Bahar
Noktas iin kaleme ald Bahar
Noktasnda enlikli Direni balkl
yazsnda oyunun seilme, evrilme ve
sahnelenme srecine ilikin aydnlatc
bilgiler verir. 12 Eyll 1980 askeri darbesi ncesinde Tepeba Dram Tiyatrosu oyuncular yeni bir oyunu sahneye
koymak istemektedirler, fakat kasvetli
oyunlardan ve siyasi ortamdan bunaldklar iin ynetmen Sabuncudan en
azndan kendilerini elendirecek bir oyun semesini isterler (10). Can Ycel, A
Midsummer Nights Dreami evirisini tamamladktan sonra Baar Sabuncu oyunculara
Bahar Noktasn oynamay nerir. Oyuncular bu neriyi kabul eder ve Tepeba Dram
Tiyatrosu lkenin katlanlmaz gerilim ortamnda seyirci[sini] de, kendi[sini] de
elendirmeyi se[er] (12).
Baar Sabuncu, siyasi adan gergin ve boucu ortamda belirli bir sahneleme anlaya
gre evrilen A Midsummer Nights Dreamin evirilme srecine de yazsnda deinir.
Sabuncunun aktardna gre evirmen Can Ycel ile ynetmen Baar Sabuncu eviri
srecinde metin zerinde birlikte alrlar. Hatta eviri tamamlandktan sonra Can
Ycel, oyunun provalarna katlr: Sevgili Can da, srtnda Hasan Alinin o grkemli
paltosu, elinde kitaplar, iir msveddeleri ve tabii oyuna ilikin notlarn sktrd hasr
zembiliyle hep yan bamzda; keyfimize keyfi katmakta (20). Soylu bir ailenin dn
iin smarlanm bir oyun olmasna ramen, ne Baar Sabuncu ne Can Ycel
iktidar kavgalarn konu alan bayaptlarnda bireye, topluma ve tarihsel olgulara
acmasz bir nesnellikle bakan, insan duyarll ile ilikilerini didik didik eden
Shakespeare ustann, komediye geldi mi [] cinlerle, perilerle, byyle bezeli s bir
elencelik yazabileceini kabullenir (11-2), iin iinde baka bir hinolu hinlik
(12) olmaldr.
Baar Sabuncu, giri yazsnda Jan Kottun adamz Shakespeare adl kitabn
okuduunu ve sadece Shakespearee deil, tiyatroya baknn deitiini belirtir.
Sabuncunun verdii bu bilgi, eviri zmlemesinde nemli bir ileve sahiptir,
220

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

nk A Midsummer Nights Dreamin Bahar Noktasna dnmesi srecinde bu

yorumlardan yararlanlmtr. Kott, oyunu bol elenceli, bol arapl bir maskeli balo
srasnda ve ardndan yaananlar olarak yorumlar. Bahar Noktas da bu maskeli
balo kavram zerine kurulur (13-5). enlik srasnda altst olan dzen ve anlatlan
glmece, enliin bitmesiyle sona erer. Artk herkes dengiyle beraberdir. Gerek
dnyaya dn nitelemek adna, ynetmenin istei zerine Bahar Noktasnda
Atinal zanaatkrlarn Dk karsnda oynadklar Pyramus ile Thysbenin ackl
yks, elenceli bir parodi olarak deil, ney eliinde byk bir ciddiyetle oynanr
(18-9). A Midsummer Nights Dreami sadece bir gldr deil, ayn zamanda bir
hesaplama (15) olarak gren Sabuncu, bu hesaplamay asl oyun olan Bahar
Noktas ile oyun iindeki oyun olan Pyramus ve Thisbenin yks arasnda
yaratr:
Bu itenliin karsnda bir mrlk ak eitlemelerini bir geceye
sdrabilen yeni evli soylularn ak aclarna duyarszl; glmeleri,
beceriksiz ama cokulu oyunculara alayc satamalar; onlar gltke,
berikilerin daha da comas [] isyankr bir kasap havasyla sonulanan
bu sahne, iki snf arasnda bir delloya dnyor, neredeyse bir seime
zorluyordu seyirciyi. (19)
eviri srecinde yukarda sralanan metinsel eler ve ilevler dikkate alnr ve
ortaya bu anlaya uygun bir erek metin kmas hedeflenir.
7 Ocak 1981de ilk gsterimi yaplan Bahar Noktasnn, o dnemin erek seyircisi
asndan stlendii rol de metnin ilevinde nemli bir kaydrma olarak ele alnabilir.
Sabuncu yle yazar:
enlik srdke, giderek, farkl bulumalara da sahne olur Deneme Sahnesi:
retim yesi, sendikac, ii, memur Tandk tanmadk, nice 1402zede
Bahar Noktasnda alyordu soluu; tiyatronun bysne snyor[du] [] Hi
istemeden, enlikli bir direni odana dnmt tiyatromuz; kimilerinin
gznde ise, er odana. (26)
Baar Sabuncunun direni noktasna dnen oyunun seyircisi farkl
toplumsal snflar bir araya getirir grld gibi: retim yesi, sendikac, ii,
memur. Fakat sadece siyasal anlamda belirli gr paylaanlar asndan deil,
tamamen farkl bak asna sahip kiiler iinde anlalr bir oyundur Bahar Noktas.
Skynetim uygulamas gerei sahnelenmeden nce, sivil giyim yzba ve
eleri tarafndan izlenen oyun, bu seyirciye de mesajn iletmeyi baarmtr (21).
Baar Sabuncunun ifadesiyle, oyun alanndan fkran enerji denetiler ile elerini
de sarp sarmalam[tr]; erkekler alabildiine elendiklerini saklamaya alsalar da,
hanmlar -zellikle cinsellie ilikin geler geldi mi- pek uh kahkahalarla ortal
nlatmakta[drlar] (21). Grld zere erek metinde yaplan maskeleme
almas, kaynak metni bilmeyen kitle iin bile anlaml bir yap oluturmutur,
Shakespeare tiyatrosu iin vazgeilmez olan oyun-seyirci etkileimini erek dizge
iinde salamtr. Metnin siyasal yorumu ylesine anlalrdr ki, bu oyun daha
sahnelenmeden oyununun sahnelenmesinde grev alanlardan Baar Sabuncu,
221

kebike / 32 2011

Gkhan Mete, Oktay Szbir, Ergn Ildar ve Hikmet Karagz 1402lik olmaktan
kurtulamamtr (22).
Bu bilgilerin nda hem kaynak hem erek metnin smarlama metin olduu
anlalmaktadr. Dolaysyla tpk Shakespeare gibi, Can Ycel de belli bir ama iin,
belli bir kitleye, onlara zg gndermeler ieren bir metin olarak yeniden yazmtr
bu oyunu. Kaynak metin bir gldr ve dizginsiz bir cinsel enlik olarak, iktidar
elinde tutanlar iin yazlp oynanr. Bahar Noktas ise dnemin erek yazn ve kltr
dizgesinde bambaka bir kisveye brnp siyasi iktidarn hedefi olmu toplumsal
grubun hem direni arac hem de sna haline gelir. Oyunun kltrel ilevinde
byle bir kayma meydana gelirken, metinsel elerinde de kimilerine gre
Shakespearee saygszla kadar uzanan, bu tezin savna gre ise belirlenen amaca
ve A Midsummer Nights Dreamin betikbirimlerine uygun bir kaydrma dizgesi
grlr. Bu kaydrmalarla maskelenen kaynak metin, erek dizge seyircisi iin
anlalrln korumu ve belirli bir anlam, hatta siyasi yan olan bir oyun olarak
grlmtr.

D. Bahar Noktas: ()evrilen mgelerin Grkemli Dnyas

ki perde olarak sahnelenen Bahar Noktasnda maskeli balo kavram btn
kaydrmalarn kayna gibi grnmektedir. Can Ycel, oyunda bir maskeli balo
anlatrken, oyunun metinsel birimlerine de maske giydirmitir. Bu nedenle Hamlet ve
The Tempest evirilerinde grlmeyen bir zellik olarak mekn ve kii adlarnda
kaydrmalara gitmitir. Bu kaydrmalar ileride rneklerle ayrntl biimde irdelenecektir. Maskeleme oyunun adnda balar. Shakespearein A Midsummer Nights
Dream oyununu bilen, ama bilgisi bununla snrl olan bir okuyucu kitabevine
girdiinde byk bir ihtimalle Can Ycele ait olan Bir Yaz Gecesi Ryas evirisini
isteyecek, ama bulamayacaktr. Baar Sabuncu, 12 Eyll 1980 darbesi bizi bahar
noktasnda yakalad. Bu deyimi daha nce duymuluum yoktu dorusu, ama Can
Ycel A Midsummer Nights Dreamin Trke sylenii budur! dediyse, akan sular
durmaz m? (9) szleriyle ifadenin Can Ycele ait olduunu onaylar. O zamana
kadar duyulmam olan bu ifade, erek yazna eviri yoluyla kazandrlr; bu bulu ve
yeniden yazm Can Ycele ait olmakla birlikte yine de kaynan Shakespeareden
almaktadr. Can Ycel, kaynak metindeki nemli bir ayrnty yakalam, bunu
bala tamtr. Ormandaki ilk karlamalarnda Mzeyyen, uzun tiradnda btn
o iolan ve kskanlk tartmalar yznden dikkatlerinden kaan bir konuyu
Babarona hatrlatr (54-5). Aralarndaki btn bu hrgr yznden bahardan bu
yana bir araya gelememektedirler. Onlarn kavgalarna kzan rzgar, ortal sise ve
sele verir. Kyller ekinlerini kaybeder. Gelgitlerden kendisi sorumlu olduu iin
rzgarn ortal sele vermesini saygszlk addeden ay ise havay hastalkla doldurur,
insanlar hastalktan krlmaya balar. Ksacas mevsimler birbirine girer, yaz
ortasnda gz yaanr. Mzeyyen, suun kendilerinde olduunu dnr: Bizim
yzmzden oldu bunlar elbette, bizim kavgalarmz, geimsizliimiz yznden
koptu bu kzlca kyamet! (Perde 1, Sahne 3, 55). Dolaysyla bu oyun -adnda
yazdnm szc bulunmasna ramen- insan ilikilerine ve doaya henz
222

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

gelmemi bir baharn ncesinde, hl btn skntlaryla, aclaryla yaanan bir kn

ortasnda yer almaktadr aslnda. Bu gecede yaanacaklar, dnemi bahara
eritirecektir. Can Ycelin kefi, metnin bu ynn, bir deiimin kysnda olma
zelliini vurgulamaktadr. evirinin
yapld dnemin siyasal ve toplumsal anlamda skntl havas dnldnde erek metnin bir anlamda toplum iin bir bahar noktas
olmas amac sezilmektedir.
Balktaki maske kaldrlp oyunun gerek yz anlaldktan sonra,
okur herhalde ilk olarak Kiiler
blmne bakar. Oysa A Midsummer
Nights Dream ve Bahar Noktas
metinlerine sahip olmas muhtemel
bir okuyucu, karlat farkl
Kiiler kadrosu yznden aknla der. Baz kiilerin adlar eviri
metinde rahatlkla bulunsa bile, dierleri iin ayn eyi sylemek mmkn olmamaktadr. Daha nce de
belirtildii zere, A Midsummer Nights
Dreamde kii grubu sz konusudur. Bu gruplarn adlar arasndaki farklar kaynak metinde bile dikkati ekmektedir.
Birinci grup olan Atinal soylular, kaynak metinde konumlarna uygun isimler tarken
erek metinde bizi artacak sapmalar gstermezler. Atina soylularnn isimlerinin
kk kaydrmalarla ama kaynak metne mmkn mertebe bal kalnarak evrilmesi
Baar Sabuncu ve Can Ycelin oyuna getirdii yorumla yakndan ilgilidir. Yazar ve
evirmen tarafndan bu oyuna siyasi bir anlam yklendii nceki blmde belirtilmiti. Bu siyasi anlam, avamdan kiiler ile soylular arasndaki ekime, ikinci
grubun ilkine kar taknd kmseyici tavrda gizlidir. lerleyen blmde grlecei zere, Can Ycel avama dhil olan Atinal zanaatkrlar benimseyip erek
dizgeye dhil ederken (bir anlamda bizim ve bizden klarken), iktidar sahiplerine
mesafeyle yaklar. Soylular, benimsenen ve bizden olanlar deildir. Onlarla ancak
mcadele iinde olunabilir. Dahas onlar da avam ancak kmser, ona hakk olan
deeri vermez. Bu nedenle, soylularn isimleri kaynak metne yakn syleyilerle aktarlr, yabanclatrma ve dlama bu yntemle salanm olur. Bu tavra uygun olarak
Theseusun Tezeus, Hippolytann polita, Philostratein Filostrata, Hermiann
Hermiya olarak Trke okunuuna uygun biimde yazld; Egeusun Ege,
Helenann Eleni, Lysandern skender, Demetriusun Dimitri gibi tandk
syleyilerle deitirildii grlr.
Atinal zanaatkrlarn lakplar, erek dilde anlaml olduu iin yaptklar ilere
uygun olarak Trkeletirilir. Fakat bu noktada alma iin nemli olan istee bal
223

kebike / 32 2011

bir kaydrmann devreye girmesidir. Atinal zanaatkrlarn kimlikleri ve isimlerinde

yerel kaydrmalar grlr. Atinal zanaatkr kimlii, Rum zanaatkr kimlii ile,
isimler ise Rumca isimlerle deitirilir. Can Ycel, Yunan kimliini toplumun
yazn ve kltr dizgelerinde zaten mevcut olan Rum kimlii ile deitirerek,
metne erek toplumun kltr hafzasnda bulunan bir e ile seslenir. Rum
aznlklarn Osmanl kltr tarihinde zanaatkr olarak ne kmalar kaynak
metindeki kimlikleriyle rtmektedir. stee bal olarak yaplan kaydrma, bu
eleri erek kltrde halihazrda zaten mevcut olan ve kaynak metindeki amala
paralellik gsteren yap iine yerletirme amacn gtmektedir. Ayrca bu yolla, Can
Ycelin politik olarak sahiplendii kesim olan zanaatkrlar, seyirci tarafndan da
sahiplenilir, bizden biri olur kar. Bu kaydrma sonucunda Marangoz Peter Quince
(Perde 1, Sahne 2, 29) Testere lakapl Marangoz Petraki (Perde 1, Sahne 2, 48);
dokumac Nick Bottom (Perde 1, Sahne 2, 29) reke lakapl Dokumac Niko
(Perde 1, Sahne 2, 48); krk tamircisi Francis Flute (Perde 1, Sahne 2, 30) Krk
lakapl Krk Lambo (Perde 1, Sahne 2, 49); lehimci Tom Snout (Perde 1, Sahne
2, 30) Teneke lakapl Lehimci Mavridis (Perde 1, Sahne 2, 49); terzi Robin
Starveling (Perde 1, Sahne 2, 30) ise Yksk lakapl Terzi Yani (Perde 1, Sahne 2,
49) olur. Bu kaydrmay tamamlayc bir unsur olarak zanaatkrlarn konumalarnda
da Rumca szcklere ya da Rum ivesini temsil eden syleyilere yer verilir. rnek
olarak, rol datm srasnda geen konuma srasnda kendisine Tisbenin annesi
rol verilen Yksk, kaynak metinde yer almad halde erek metinde eklenen bir
replikle Madam pek iman olmasn, be Ustaki! (Perde 1, Sahne 2, 49) diye cevap
verirken, ayn konuma ierisinde Tenekenin kaynak metindeki Here Peter
Quince (Perde 1, Sahne 2, 30) cevab, Rumcada efendim buyurun anlamna
gelen oriste (Perde 1, Sahne 2, 49) szc ile karlanr. Bir baka blmde de
kaynak metnindeki I believe we must leave the killing out, when all is done
repliinin karl olarak Krkn Biz de atlarz, vre, o kendini intiyar
numarasn replii kar karmza (Perde 1, Sahne 5, 69). reke, ikinci perdenin
drdnc sahnesinde arkadalarna Rumcada delikanl anlamna gelen palikarya
szc ile hitap eder (104).
Oyunun kiilerinin nc grubu olan periler dnyas da Can Ycelin yeniden
yazma ve yerel kaydrmalara bavurduu alanlardan biridir. Periler Sultn Oberon
Babaron, Periler Ecesi Titania Mzeyyen, Jan Kottun bir eytan, kr tanrs
(174) olarak nitelendirdii Puck (Robin Goodfellow) ise Cin, nm- dier Babacan
Bican olur. Perilerin isimleri ise bir by tarifini andrrcasna kaynak metne uygun
olarak Trkeletirilir: Peaseblossom Mrdmk, Cobweb rmcek, Mustardseed Hardal olurken, erek metinde replii olmayan Moth (Pervane) kiiler listesinden karlr. Babaron kaynak isimden hareketle bulunmu bir isimdir. Bataki
baba ibaresi sultanlna, iktidarna iaret eder niteliktedir. Erek kltr iin baba
zaten iktidar dorudan imleyen bir szcktr. Mesela, erek kltrde devlet
babadr. Mzeyyen ise Titaniann karakteri ve Jan Kottun tarifi gz nnde
bulundurularak seilmi bir isim olabilir. Jan Kott kitabnda Titaniay ok uzun,
duru tenli ve gzel bir kz (182) olarak dndn syler. nce sesleri bir araya
224

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

toplayan ve sslenmi, bezenmi anlamna gelen Mzeyyen hem bu gzellii

hem de bir para cinsellii, gc iinde barndrr gibidir. Zaten Titaniann kk
kabul edebileceimiz titan szc byk bir gc elinde bulunduran kii ya da
nesne anlamna gelmesiyle, istediini elde etme zelliini artrmaktadr.
Dolaysyla Mzeyyen ismi, karakterin erek metinde doru biimde temsil
edilmesi asnda uygun bir seim gibi grnmektedir.
Bu grubun birbirlerinden ayrlarak sosyal eitliin korunmas amacyla isimler
aktarlrken taknlan tutum, konumalarn evrilmesi srecinde de geerlidir. rnek
vermek gerekirse, Tezeusun konumalarnda bir i kafiye ve ahenk, dier kiilerinkine nazaran bir dil tedbiri sezilmektedir. Konumalarndan anlald kadaryla, babacan, fakat otoritesinin farknda bir tavr taknmtr. Ahengin kafiyenin,
ok stten, resm ve tumturakl bir dilin alternatifi olarak kullanld grlmektedir.
Ayrca cinsellik ykl bu maskeli balonun balamna uygun olarak, yerinde benzetmelerle ile mstehcen gndermeler Tezeusun bilgisine ve konumuna yakr bir
syleyi iinde verilmektedir. Syleyiin doall okuyan zerinde kaynak metinden
fazlasyla uzaklald izlenimini verse de karlatrmal rnekler yle olmadn
gstermektedir.
Shakespeare evrilmeli Mi? balkl yazsnda Kemal Atakay, Shakespearein
hem dil ii (Elizabeth dnemi ngilizcesinden gnmz ngilizcesine) hem de diller
aras eviriminde karlalan sorunlara ve metinde oluan kayplara deinir.
Eletirisinde Can Ycelin Bahar Noktasna da deinen Atakay, Can Ycelin Trkeye yabanc saylabilecek imgeleri yerelletirme abasnn baarszlkla sonulandn ifade eder (73). Atakaya gre, Can Ycel bu yerelletirme kaygs nedeniyle
oyundaki sosyal eitlii yok etmi ve farkl dilsel kullanmlar tek bir dile
indirgemitir. Ne Theseusun siz-bizli konumas, ne de bu dnyann, bu kltrn
deil, bir baka dnyann, doastnn yaratklar (73, vurgu Atakaya aittir) olan
perilerin ayrtrc sylemi fark edilmektedir. Oysa Atakayn gzden kard bir
ayrnt vardr. Bu dnyadan, bu kltrden ayr kabul ettii perilerin sultn
Oberon, Hippolyta ile perilerin ecesi Titania ise Theseus ile cinsel anlamda beraber
olacak, onlarn dnne katlacak kadar insanlarn dnyasna ve kltrne dhil
olmu durumdadrlar. Bu adan bakld zaman Theseus ve Oberon, ikisi de (farkl
lemlerde olmakla beraber) bir topluluun lideri ve iktidar elinde bulunduran kiiler
olmalar itibariyle aslnda ayn konumu paylamaktadrlar. Dolaysyla eviride de
ayn dili, ayn sylemi paylamalar bir fakirletirme, bir kayp olarak nitelendirilemez. eviride Babaronun fark, tecrbelerinden kaynaklanmaktadr. Atina
dnda bambaka meknlar grme yetisi sadece ona ve kars Mzeyyene aittir.
Bunlara ek olarak asl dikkate deer olan Filostratann sylemindeki farkllktr.
Kibar snfa hizmet eden Filostratann konumu, sylemiyle son derece baarl bir
biimde belirlenmektedir. Kulunuz her zamanki gibi, hnkrm, hki payenizdeyim (Perde 2, Sahne 4, 106) diyen Filostrata deta Tezeusun huzurunda elpene divn durmaktadr. Her tavr ve konumasyla saray evresine mensup biri
olduu anlalmaktadr. Osmanl saray hizmetlilerinin konumasn artran
225

kebike / 32 2011

syleminin gzel rneklerinden biri, dn gecesi Atinal zanaatkrlarn gsterisi

konusundaki dncelerini dile getirirken grlr:
Ben msaadenizle syleyim, mr ciznemde rastlamadm byle ksa, byle
muhtasar temsile. On kelimeyi gemiyor, korkarm, bu muazzam oyunun tekmili. Lkin yle uzuyor, yle zyor ki, bu on kelimeyle bile kabak tad
veriyor tbiri mahssiyle. Bir tek yerinde sarfedilmi kelime, yerine oturmu
tek bir oyuncu yok iinde. Hngr hngr diyorlar ya, o da doru bir bakma:
Provalarn greyim diye gitmitim geende, Piramus'un kendini ldrd
sahnede tutamadm, valla, kendimi, yalar boand gzlerimden, alamaktan
deil, glmekten ama. Kusurumu balayn, efendim, yallk, galiba kardm
da biraz altma. (Perde 2, Sahne 4, 107-8)
Tezeusun oyunu grmek istemesi zerine itirazlarn srdren Filostrata yle
devam eder:
Aman, sultnum, aman! Size gre deil, efendim, teeddp ederim. Bu
pespaye oyunu seyrettim ahsen ben ta bandan. Tutulacak bir yan varsa,
ben de anlamyormuum demek ki hi tiyatrodan. Ama zatlinizi memnun
etmek iin nasl arpnp rpndklarn grmek zevk verecekse size, ona
karmam. (Perde 2, Sahne 4, 108)
Bir baka grup olan Atinal zanaatkrlarn dilinin dier kii gruplarndan farkll
ise hemen gze arpar. Erek kltre zg argo kullanmlarna arlk verilerek bu
grubun toplumsal konumu, dilsel farkllklar sergilenerek vurgulanmtr. Kimi
szcklerin metin iinde okunduklar biimde yazlmas, kaynak metinlerde sahneleme direktifleri olmayan Shakespeare oyunlarnda sylemin iine gizlenen direktiflerin erek metindeki karlklar olarak adlandrlabilir. rnek olarak di mi,
zaar, purova (Perde 1, Sahne 3, 51), anald m (Perde 1, Sahne 5, 70) gibi
szckler verilebilir. Bu szckler araclyla oyuncu ve okuyucu telaffuz
konusunda ynlendirilmektedir. Metin ierisinde bu grubun azndan erek kltre
ait birok argo szck dklmektedir. Bu argo szckler birok yerde, kaynak
metnin zorunlu kld deil, Can Ycelin gruplar arasndaki farkll gsterme
abasyla tercih ettii kaydrmalar olduu iin zmleme asndan nem
tamaktadr. Fikir vermesi asndan kabaca yle bir liste oluturulabilir: Birinci
perdenin nc sahnesinde daraacn boylamak (50), kibar paoz (50), fiyakasn
bozmak (50), ipte sallandrmak (50), lolo (50), eek cennetini boylamak (50), su koy
vermek (51), bokunu karmak (51), kirii krmak (51); birinci perdenin beinci
sahnesinde akaralmaz (69), kavat (69), yrek Selanik (69), postu kaptrmak (70),
drz (70), fiskoslamak (71), anann rekesi (72), volta almak (73); ikinci perde
nc sahnede kyak (103), nekeslik etmek (104), racon (104), azn kokutmak
(105). sluba bir rnek oluturmas asndan rekenin ryadan uyandktan
sonraki monologu incelenebilir:
Bottom: When my cue comes, call me, and I will answer: my next is, 'Most
fair Pyramus.' Heigh-ho! Peter Quince! Flute, the bellows-mender! Snout, the
tinker! Starveling! God's my life, stolenhence, and left me asleep! I have had a
226

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

most rare vision. I have had a dream, past the wit of man to say what dream
it was: man is but an ass, if he go about to expound this dream. Methought I
wasthereis no man can tell what. Methought I was, -and methought I had,but man is but a patched fool, if he will offer to say what methought I had.
The eye of man hath not heard, the ear of man hath not seen, man's hand is
not able to taste, his tongue to conceive, nor his heart to report, what my
dream was. I will get Peter Quince to write a ballad of this dream: it shall be
called Bottom's Dream, because it hath no bottom; and I will sing it in the
latter end of a play, before the duke: peradventure, to make it the more
gracious, I shall sing it at her death. (Perde 4, Sahne 1, 75-6)
Bu monolog yle aktarlr:
Verin tyoyu yolaym tynz! Bu merkep yarnda Benim ate yeleli,
kheylan Perimuzum diye girecektim, di mi, sahneynen ve starta? Hey be,
heeey! Vre Petraki, alk Yani, mavra Mivrides, nerdesiniz kftehorlar?
Terkettiniz, terkettiniz beni kendi terkemde finie! Katr karyla biz ifte
bahis oynarken, ne ganyan kald, ne pilase! Etmiim ben byle be kar
yarn iine! Kaplmm ki, yau, yle olmadk bir de; sorsan mehule
naslm bir d diye, adam bodoslama decek diin diine! Anlatrsa, o
biim, bu biim deil, kendi biiminden beter bir eeolueeyim! Nasl syleyeyim vre, diyemem ki ben yle bieyim! nsan ksm zurnadan perev bir
ney, cazgrlar alyor onu, neyleyim! Bu d var ya, bu dman, benim dibini
boyladm ve anamn anasn alatan gr; ne el tatm, ne gz duymu, ne
kul kokmu, ne bur demi, ne dil grm; anlatana deh, anlatmayana !..
Yar dostum, yar postum, Petraki, benden kapp kaacana, yle bir koma
yaz ki Niko'cuuna! reke'nin Komas de stelik adna! Dinleyenlerin
tm Anann rekesi! deyip; giydirsin anana, avradna! Belki de bizim
oyunun sonunda, Dkmzn karsnda trkler de bunu, bitemiz ddkler
topumuzu! (Perde 2, Sahne 3, 102-3)
Grld zere Atakayn dilsel eitliliin tek bir sylem biimine indirgendii
ynndeki eletirisi pek de geerli deildir. Bu yanlgy yaratan bir evirinin, stelik
klasik kabul edilen bir yaptn evirisinin bu kadar doal, akc ve ilgi uyandrc
biimde Trkeye aktarlm olmasdr. Zor, anlalmaz, ura gerektiren
kodlaryla tanmlanan klasik bir yazarn, byle rahat anlalr hale gelmesi yazara ihanet ediliyormu hissi uyandrabilir. Oysa Can Ycelin amac yazara ihanet deil,
aksine tam anlamyla yazara sadakattir.
Bunlara ek olarak Can Ycelin metninde yer alan Theseusun bir konumasn
snfna zg dilsel nitelikleri kaybetmesi nedeniyle eletiren Atakay, ayn metnin
szc szcne eviri anlayn benimseyen Nurettin Sevinin evirisini ne
dramatik ne dilsel ilev asndan yeterli bulur (78-9). Demek ki dilsel yapy ya da
gndermeleri birebir aktarmak da ie yaramamakta ve kaynak metnin erek yazn
dizgesinde kabul grmesi iin yeterli olmamaktadr.

227

kebike / 32 2011

Btn bunlarn nda, syleyiteki serbestlie ramen kaynak metinle

arasndaki sadakat ban ortaya koymak adna Theseusun konumasndan bir
rnek de zmlenecektir. Alntlanan blm, Tezeusun babasnn szn dinlemesi iin Hermiyaya t verirken yapt bir konumadr.
Either to die the death or to abjure
For ever the society of men.
Therefore, fair Hermia, question your desires;
Know of your youth, examine well your blood,
Whether, if you yield not to your father's choice,
You can endure the livery of a nun,
For aye to be in shady cloister mew'd,
To live a barren sister all your life,
Chanting faint hymns to the cold fruitless moon.
Thrice-blessed they that master so their blood,
To undergo such maiden pilgrimage;
But earthlier happy is the rose distill'd,
Than that which withering on the virgin thorn
Grows, lives and dies in single blessedness. (Perde 1, Sahne 1, 23)
Bu konumay betikbirimleri, dier bir deyile deimez eleri olarak unlar
saptanabilir: lm ve inzivaya ekilme / erkeklerden vazgeme arasnda bir tercih
sz konusudur. Manastr karanlk bir yer olarak, orada geirilen hayat ise tutsaklkla
nitelenir. Tek eylem seenei souk ve ksr sfatlaryla daha da yalnzlatrlan aya
yine gszl ve aresizlii vurgulanan zayf ilahiler sylemektedir. Byle bir
erdem iin kez kutsanma ngrlr. Gen kz bir gle benzetilir: damtlan /
suyu karlan gln evli kadna; daldaki gln ise bakire gen kza benzetildii bir
metafor dizgesi oluturulur.
imdi de Can Ycelin evirisine bakalm:
Ya leceksin tezelden, ya da vazgeeceksin erkek denen cinselden. Onun iin,
Hermiya, dn tan! Dan o gen yana! Demek istiyorum ki, dan
kannn dolamna! Dayanabilecek misin, bakalm, emrine uymazsan
beypederin, dayanabilecek misin, yaamna rahibelerin? Bir manastrda, dar
bir hcrede lo, uyurken dekte, dnn ve dnn yars bol... Dzdn, dzldn btn bumbuz ve ksr bir aya o kslm sesinle okuduun mayalanm bir maya! Byle bir hac yoluna, kannn donduuna raz
olan kz olan kza tepsi nur indirir ya tanr, sen yine inan bana, yavrum
zeker diye bir dikenin stnde bekr, mr tketen glbe eker, Isparta'da
imbiklenen glyana hasret eker. (Perde 1, Sahne 1, 41)
Aka grlmektedir ki, eviride belirlenen betikbirimlerin dna klmamaktadr. Tezeusun sylemindeki ahenk dikkati ekmektedir. Metnin cinsellikle
228

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

ykl havas nedeniyle, gl dikenin erkek cinsel organyla ilikilendirilmi ve yine gl

balamnda yerel bir e olarak Isparta metne dhil edilerek yerel bir kaydrma
yaplmtr. Btn bunlarn nda Can Ycelin, kaynak metnin dizgelerinden
dn vermeden erek metinde doal bir syleyie ulat, kaynak metnin barndrd
dilsel ve sosyal eitlii erek metinde yanstmay baard grlmektedir.
Can Ycelin erek metinde yapt istee bal kaydrmalar bununla snrl
deildir. En nemli kaydrmalardan biri Babaronun sihirli ak iei ile ilgili hikyeyi anlatt blmde grlr. Kaynak metinde Oberon, bir zamanlar yerletii bir
burunda bir yunus zerinde kagelen bir denizkzndan ve tank olduu bir olaydan
bahseder. Ak Tanrs Cupid, okunu bir Vesta rahibesine yneltir, ancak hedefini
tutturamaz ve ok bir iee isabet eder. Vurulmadan nce bembeyaz olan iek, ak
yarasyla mosmor kesilir. Bu iein uyurken kimin gz kapaklarna srlrse, o kii
uyandnda grd ilk eye ak olur. Oberon, Pucktan bu iei kendisine
getirmesini ister (Perde 2, Sahne 1, 37-8).
Can Ycelin Babaronunun anlatt yknn dizgesi kaynak metindeki
yknn dizgesiyle ayndr. Fakat kaynak metinde herhangi bir mekn, kii, hatta
iek ismiyle belirli bir corafya ya da kltre balanmayan, deta bolukta yzyormu gibi duran bu yk, Can Ycelin metninde mekn, kiileri, hatta belki
zaman belli bir anlatya dnr. Yer stanbul Boaz, Babaronun mesken tuttuu
knt ise Kz Kulesidir. Babaron Emre adl bir yunus zerinde kp gelen bir
denizkzyla tanr. Bu arada yaramaz Ak Tanrs, Yahya Kemalin yedi kara
sevdalsn anlatt iirden kp gelen ve o anda Salacakta bir salncakta mehtaba
kar sallanan ay yzl Mehlika Sultna dorultur okunu. Ok yaydan kar, ama
Mehlika Sultan o anda havalannca salncakla, onun yerine hanmna gm tepsi
iinde buzlu erbet getiren hercai bir cariyeyi vurur. Teni bembeyaz olan cariye,
mosmor kesilir ve boynunu bkp ylece kalakalr: Bin yllk meeler bile at bu
ie. O zaman, bu zaman, Trkler mor meneke diyorlar o iee (Perde 2, Sahne 1,
57-8). Tam da bu alntdan yola karak Can Ycelin amacna ulaamadn belirten
Kemal Atakaynn aksine (73), bu yaznn sav Ak Tanrsnn olmasa da Can
Ycelin eviri metinde hedefledii amaca ulat ynndedir.
ncelikle btn bu deiikliklerin oynanmak iin hazrlanan bir tiyatro metni
zerinde yapld ve hepsinin ynetmen tarafndan onayland hatrlanrsa, Bahar
Noktas evrildii koullardan soyutlanarak deerlendirilmemi olur. Eer ama
sahnelenmek ise ve ynetmen bu metni onaylayp sahneliyorsa, bu durumda tiyatro
metni her eyden nce ilk amacna ulam demektir. kinci olarak metin iine
yerletirilen bu anlatnn amac, istenilecek olan ak iksirinin ortaya kn iinde
lirik gndermeleri bulunan bir ykyle anlatmaktr. Anlat, kaynak metindeki biiminde yerel kaydrmalar yaplmadan brakldnda da erek dilin seyircisi ne demek
istenildiini anlar. Fakat denizkz, yunus, Vesta rahibesi ve ne olduu bilinmeyen
mor bir iek, bu iksirin nemli zellii olan ak youn bir biimde hatrlatacak
gerekli armlar yapmayacaktr. Oysa Shakespearein amac da kaynak dilin
seyircisi zerinde byle bir etki brakmaktr. Dolaysyla yknn stanbul Boazii,
Kz Kulesi, Yunus Emre, Yahya Kemal ve iiri, bu iirde anlatlan yedi kl Mehli229

kebike / 32 2011

ka Sultn ve mor menekenin armlaryla anlatmak, aslnda ynetmenin ya da

evirmenin deil Shakespearein amacn erek dilde yerine getirmek demektir. Btn
bu eler bir araya getirildiinde ak imgelemi seyircinin/okuyucunun zihninde
youn biimde oluturulmaktadr.
Bu kaydrmalara ek olarak, yine istee bal yerel kaydrmalara rastlanr. Mesela
Krke, sahneleyecekleri oyunda kadn rol oynayaca sylenince Zenneye
karacaksn beni, di mi, ille! (Perde 1, Sahne 2, 49) diyerek itiraz eder. Oysa
kaynak metinde Krkn bu role itiraz etmesi ya da kadn klnda sahneye
kmaktan duyduu rahatszl dile getirmesi sz konusu deildir. Bu repliin
eklenmesiyle erek tiyatro dizgesinde zaten yeri olan bir tiyatro geleneine atfta
bulunulur. Kaynak metinde bir Tatar yayndan km bir ok kadar hzl gidip
geleceini syleyen (Perde 2, Sahne 1, 56) Babacan Bican, eviride gittim bile,
gittim, gittim. Ben, Fuzulnin yayndan km berceste bir beyitim (Perde 2, Sahne
1, 80) diye cevap verir. Bylece hz Tatar yayyla deil, berceste beyit ile
anlatlm olur. Zahmetsizce hatra geliveren, fakat yksek bir mn tayan msra
(Develliolu 86) olarak tanmlanan berceste beytin Fuzulye ait olmas da ayrca
nemli tamaktadr. Erek yazn dizgesinin iir geleneinin nemli isimlerinden olan
ve ak airi olarak nitelendirilen Fuzulnin beytine benzetilmesi karkl
dzeltmek ve klar bir araya getirmekle grevlendirilen Babacan Bicann oyundaki nemini de glendirmektedir. Kaynak metinde Oberonun Titaniadan
kendisine vermesini istedii ocuu henchman (Perde 2, Sahne 1, 36) yapmak
isterken, erek metinde bu ifade uak yerine iolan olarak aktarlmtr. olan, erek kltrde sarayda hizmet eden anlamyla kullanlmakla birlikte, ecinsellie
bir gnderme olarak da yorumlanabilir. Bylece kaynak metnin cinsellikle ilgili
gndermelerine yeni bir boyut eklenmitir. Oyunlarn sergileyecekleri gece, dolunay
olup olmadn bilmeyen arkadalarn reke yle azarlar: Hi mi nasibiniz yok
be ilimden, irfandan? Bir Maarif Takvimi edinip, bakn lan! (Perde 1, Sahne 5, 70).
Grld zere kaynak metinde danlacak kaynak olarak gsterilen calender ve
almanac szckleri erek kltr asndan ok daha uygun gndermeleri olan
Maarif Takvimi ifadesiyle deitirilmitir.
Son olarak yine istee bal kaydrmalar iinde ele alnabilecek, ancak kaynak
metnin erek kltr yapsnda farkl bir ilev stlenmesi amacyla yaplan
deiikliklere deinilecektir. Bahar Noktasnn oynand dnemin siyasal koullar,
ynetmenin ve evirmenin kaynak metni sadece gldr deil, ayn zamanda
hesaplama olarak almlad, ayrca izleyici profili dikkate alndnda erek metinde
siyasal eletiriler ve gndermeler bulunmamas dnlemez. Bu amaca ynelik
olarak metinde zaten var olan sosyal farkllklar keskinletirilirken, bunun dnda
eklemeler de yaplmtr. rnek olarak Atinal zanaatkrlarn oyunundaki intihar
sahnesi ve aslann rol, oyunu izleyen st snf korkup kzmasn diye bir girile her
eyin bir oyundan ibaret olduunun anlatlmas, kostmlerin de buna gre
hazrlanmas kararlatrlr; nk orta oyununda bile aslanlamasna gelemez
bunlar ayak takmnn (Bahar Noktas 69). Atinal zanaatkrlar, soylularn gznden
bakp kendilerini ayak takm olarak nitelendirmekte haksz deildir aslnda. Nitekim
230

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

Filostrata, bu oyuncu grubunu Dke tantrken yle diyecektir: Atina'nn

topaltnda alan, eli nasrl takmndan bir avu palikarya, sultnm. Keser
grmemi o tomruk kafalaryla tn tn, frsat bu frsat, kmak iin huzurunuza
belleklerinin merhum valdesini belleyerek, olur olmaz bieyler ezberlemiler
ha huzurunda (Perde 2, Sahne 4, 108). Oyunun sahnelenmesi srasnda da
soylularn, alayc tutumlar deimeyecektir:
Tezeus: Ne dersin, aslan da konuacak m, ona da gelecek mi sra?
Dimitri: Bu kadar eek, sultnm, bu kadar konutuktan sonra (Perde 2,
Sahne 4, 111)
Bunlar kaynak metnin iinde zaten bulunan atmalarn ne karlm
biimleridir. Bunlarn yan sra erek metnin siyasal koullarna ynelik kaydrmalar ve eklemelerle eletiri yaplr. Oyun srasnda dolunay kapal salonda
canlandrmann yolunu ararlarken rekenin ortaya att fikir bu tavra bir rnek
olabilir: Onun da kolay var, be Ustaki. Bte a mavrasna, usturubunla ak
brakrsn pencerelerden birinin kanadn, ay da vurur ieri Maral Yardm
hesab (Perde 1, Sahne 5, 70).
Deinilmesi gereken son bir nokta bulunmaktadr. Daha nce Baar
Sabuncunun Jan Kottun A Midsummer Nights Dreamin ak zerine ada bir anlat
olduuna dair yorumunu dikkate aldn aktarmtm. Bu durumda erek metin
iinde bir de akn adalatrlmasna dair bir ipucu aramak gerekmektedir. Aranan
ipularndan biri Hermia ile skenderin katklar gecenin anlatld sahnede
bulunur. Kaynak metinde bu sahne kamaktan yorulan klarn dinlenmek istemeleriyle balar (Perde 2, Sahne 2, 42-3) . Hem yorulduunu hem de gecenin
karanlnda yolunu ardn syleyen Lysander durmalarn teklif edince, Hermia
da itiraz etmez. Fakat Lysanderin birlikte yatma teklifini geri evirir. Sonu olarak
iki k ayr ayr yatarlar.
Oysa erek metinde olaylar hi umulmadk bir biimde geliir (Perde 2, Sahne 2,
63-5). skenderin hep sylerim, karanlkta g oluyor direksiyon cmlesiyle
seyirciyi/okuyucuyu irkiltir. Ardndan gelen Ha, onu soracaktm: Senin ktn
okul? Bilmez miyim, canm, tabiy, Damdasyon!... cmlesiyle klar erek dizge
seyircinin yaad zamana tanm olur. Fzeyle aya kma teklifinin ardndan
skenderin hayaline gem vurmasn istese de Hermiya Marlen Mura benzetilecek,
gelinen krlk alan ise Koru Park Motel olarak adlandrlacaktr. Hermiya,
skenderle birlikte yatmak istemediini ima edince skender, Haklsn. Demek
istiyorsun ki sen, resepsiyondaki siyasall ktip bizden nfus soracana gre, ayr
odalarda kalacaz mecbur diyerek aklk getirir duruma. Dolaysyla btn ada
ve yadrgatc gndermelerine otomobille yaplan gezilere, batl anlamda eitim
veren okullara, Marilyn Monroeya benzeyen kzlara, konaklanan lks otellere
ramen, cinsellik yine de resepsiyondaki grevlinin ve gsterilecek evlilik czdannn
iznine tabidir. Erek metnin sahnelendii aa gndermelerde bulunan yerel
kaydrmalarn grld bu ksm erek kltrde cinselliin genler arasnda nasl
yaanamadn gstermesi asndan nemlidir. Bu deiiklik byk bir ihtimalle,
231

kebike / 32 2011

ynetmen Baar Sabuncunun sahne yorumuna uygun olarak ortak bir karar sonucu
yaplm bir gncelletirmedir. Bilindii zere tiyatro oyunlar ok daha esnek bir
dzlemde ele alnmaktadr. Mesela 1996 ylnda Tiyatro Boazii tarafndan, Can
Ycel evirisi sahnelenen Frtna oyununa, topluluun dramaturji almasna uygun
bir sahne eklenmitir.
Cinsellikten bu kadar bahsedildiinde anlmadan geilemeyecek bir isim daha
vardr ki, o da Sigmund Freuddur. Nitekim daha ilk karlamalarnda Mzeyyen
Babarona yle seslenir: Bu sen sendeki kskanlktan da te bir kompleks, bir
nevroz! Furoyt diye bir Yahudi doktor var, ona grn sen istersen! (Perde 2, Sahne
3, 54). Daha sonra melek libidou (Perde 2, Sahne 5, 74) uykusundan
uyandrlacak olan Mzeyyen cinsellii eski alarn bereketli kutsal hayvan eek
bal sevgili reke ile doyasya yaayacaktr. Dokumac Nikonun reke lakabn
almas da bu adan anlamldr. Kaynak metindeki Bottom lakab da argo bir
anlam bulunmaktadr. Fakat Can Ycel, k ya da gt szckleri yerine
(dnemin siyasal gerginlikleri dikkate alndnda) hem oyunun sansrlenmesini
engelleyecek hem de yeterli cinsel arm salayacak reke szcn semitir. Yn eirmede kullanlan atal ulu denek anlamna gelen reke
szc, erkek kltr argosunda kadn cinsel organ anlamnda kullanlmaktadr. Bu
bilinli tercihlere ek olarak, Freuda ve onun teorisine ait bu kavramlara oyunda yer
verilmesi, erek metinde oyunun cinsel potansiyelini arttrmaktadr. Son iki rnek,
istenilen etkileri yaratmalar asndan ilevlerine uygun kaydrmalardr.
Can Ycel, Shakespearein 400 yllk oyununa ada motifler ve yerel renklerle
sslenmi bir maske giydirmitir. air/evirmen Can Ycelin yaratc gc,
neredeyse erek dilde kaleme alnm zgn bir yapt niteliinde bir erek metin
ortaya kard iin, eviri genellikle Shakespeareden bamsz ve yetersizmi
gibi alglanmtr. Fakat Can Ycel, bu maskeyi hazrlarken kaynak metin iindeki
betikbirimleri de dikkate alm, bu eleri mmkn olduunca erek kltre
aktarmtr. Bu maskeyi takan oyun, 80li yllarn erek yazn ve kltr dizgesi, tiyatro
seyircisi ve okuyucusu iin stlendii Shakespeare oyunu olma ilevleri yerine
getirebilmitir. Dahas zerinden 20 yl gemesine ramen, metindeki kaydrmalar
bugn bile geerliliklerini korumakta, dolaysyla kaynak metni erek yazn dizgesi
iinde en iyi biimde temsil etmeyi srdrmektedir.

VII. Sonu
Toparlamak gerekirse, bu almann amac Can Ycelin Shakespeareden
yapt (A Midsummer Nights Dream rneinden hareketle evirinin ve eviriye
bakn yeniden tanmland bir perspektifle eviride sadakat kavramnn
sorgulanmas, belki yeni bir tanmnn yaplmasdr. imdiye kadar evirileri
serbest eviri olarak nitelendirilen, ama bu serbest eviri ifadesiyle, aslnda
rtk biimde eksik, yetersiz ve yanl olarak yaftalanan Can Ycelin
evirileri, bu yeni anlayla deerlendirildiinde bu metinlerin erek yazn ve tiyatro
dizgesi iindeki konumu ortaya kmaktadr.
232

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

Edebiyat metinlerinin evirilerinin yorumlanmasnda kullanlagelen sadk

eviri ve grnmez, varl hissedilmez evirmen nitelemelerinin, kaynak metne
atfedilmi bir ycelikin rtk bir ifadesi olduu grlr. Kaynak metne ilikin
zgnlk, kutsallk ve dokunulmazlk algs balamnda yaplan eviri zmlemesi sonucunda erek metni, kaynak metnin -en iyi ihtimalle- eksik bir kopyas
olarak nitelendirilmek kanlmaz bir sonutur. Anton Popoviin, eviribilimin
kullanmna sunduu deyi kaydrma kavram, kaynak ve erek metin arasndaki
farkllklar, evirmenin yanl, erek dilin yetersizlii, kaynak metnin stnl vb. snflandrmalarn dnda ele alnmasna imkn tanmaktadr. Her evirmen aslnda kaynak metne bal kalmak amacyla ie koyulduuna gre, yaplan
kaydrmalar aslnda kaynak metni arptmay deil, en doru biimde yanstmay
hedeflemektedir. evirmenin grnmezlii sz konusu olmadna gre, yaplmas gereken grnen evirmenin tercihlerinin yorumlanmasdr.
Bahar Noktas, bir ynetmenle ibirlii iinde, dolaysyla bir tiyatro oyunun
evrilmesi iin benimsenebilecek en uygun strateji ile evrilmitir. Ynetmen Baar
Sabuncunun belirledii maskeli balo kavramna uygun olarak, Can Ycel erek
metindeki kaydrmalarla bir anlamda kaynak metni maskelemitir. Oyunun adnda
balayan maskeleme, kii ve mekn adlarnda da grlr. En nemlisi kaynak
kltre ait imgelerin, gndermelerin, anlatlarn ve alntlarn hepsi biimsel yapya
sadk kalmak artyla erek kltre ait elerle deitirilmitir. nemli
deiikliklerden biri de oyunun ilevinde grlmtr. Kaynak metin, soylu bir
ailenin dnn de sahnelenmek zere kaleme alnrken, erek metin bask
dneminin hedefi haline gelen kesimin direni noktas olmutur. Bylece kaynak
dizgede zararsz bir oyun olan Bahar Noktas, erek dizgede snf atmasna bile
yer veren siyasi bir oyuna dnmtr.
Can Ycelin kaleminden kan metin de kaynak metne bal metinlerdir. Bu
balamda, Andr Lefeverein de ifade ettii gibi, bu metinler erek yazn dizgesi
iinde ikincil yaptlar olarak deil, zgn metinler olarak kabul edilmelidir. Can
Ycelin baarl dil kullanm, bu zgnle zel bir katk salamakta,
Shakespeare oyunlarn Trke sylemektedir.
Can Ycelin tiyatro evirilerine ilikin belirledii en nemli ilke
sahnelenebilirlik olduu iin, kaynak metinlerin evriminde bu ama baattr.
Sahnelenebilirlii, oyuncunun ve seyircinin oyunun zn kavramas olarak kabul
eden Can Ycel, bu amaca hizmet eden kaydrmalar yapmtr. Her eye ramen,
Can Ycel in amac -Anton Popoviin de belirttii zere- oyunlar yenilemek
deil, yinelemek olduu iin, btn kaydrmalar sonuta ortaya kaynak metnin
zne sadk yaptlar kmasn salamtr.
yle grlmektedir ki eviride sadakat, imdiye kadar dilbilimsel dzeyde, doru
szck kullanm, birebir ayn cmle yapsnn oluturulmas gibi ltlere gre
deerlendirilmitir. Byle bir deerlendirme halen yaplabilir, ancak bu eviri eletirmenini neredeyse her seferinde eksik, hain bir eviri yorumunu yapmak zorunda brakacaktr. Oysa sadakatin tanm deitirildiinde, evirinin anlam dnyas
da genilemektedir. evirmen neye sadk kalmtr? Trn zelliine mi, edebiyat
233

kebike / 32 2011

akmnn belirleyici niteliklerine mi? Yazarn oyunlarna m? Cemal Yardmc,

George Perecin La Disparition adl e kullanmadan yazd romann yine e
kullanmadan Kaybolu olarak Trkeye evirdiinde kopan frtnaya karlk kendi
sadakat anlayn Okur Bekleniyor! balkl yazsnda savunmak zorunda kalr.
Yardmcnn tek yapt, George Pereci Franszcada okuyan okurla Trkede
okuyan okurun ayn kurguyu ve ayn oyunu grebilmesidir. Sadakat, sadece szc
evirmenin yetmedii bir alan olarak, evirmen tarafndan her eviride bir kere daha
tanmlanmal, eletirmen de bu yeni tanm bulmak gayretiyle metne yaklamaldr.

Kaynaka
Adams, Robert Martin. The Land and Literature of England: A Historical Account. New York : W.W.
Norton, 1983
Akbulut Atay, Aye Nihal. Trk Yazn Dizgesinde Shakespeare'in Bir Yaz Gecesi Ryas
evirileri: eviri Kuramnda Norm Kavramnn Deerlendirilmesi. Yaymlanmam doktora
tezi. stanbul: stanbul niversitesi, 1994.
Aksoy, Blent. Cumhuriyet Dneminde eviri Anlaylar. Rifat 2003, 269-288.
Andrews, Walter G., Najaat Black ve Mehmet Kalpakl ed. ve eviren. Ottoman Lyric Poetry.
Austin: University of Texas Pres, 1997.Atakay, Kemal. Shakespeare evrilmeli mi?. Adam
Sanat Dergisi 36 (Kasm 1988): 70-79.
Andrews, Walter G., Shakespeare'in A Midsummer Night's Dream Oyununun Trke evirilerinin
Karlatrmal Olarak Deerlendirilmesi. Yaymlanmam yksek lisans tezi. stanbul:
Mimar Sinan niversitesi, 1989.Bassnett-McGuire, Susan. , Labirentin inde: Tiyatro
Metinleri evirisi iin Yntemler ve Stratejiler. ev. Fatma Gnal. Metis eviri Dergisi 19
(Gz 1989): 33-39.
Andrews, Walter G., Translation Studies. Londra: Methuen, 1987.
Bozkurt, Blent. Shakespearein Btn Szckleri. Akam-lk (18 Nisan 2003) (Akam
Gazetesinin kitap eki): 4-5.
Broeck, Raymond van den. Second Thoughts on Translation Criticism: A Model of Its Analytic
Function. Hermans 54-62.
apan, Cevat. Hemerimiz Shakespeare., Gsteri 4 (Mart 1981): 18-20.
apan, Cevat. zgrlne Kavuan Shakespeare. Shakespeare 2003: 31-34. (Cevat apann bu
yazs ilk olarak 7 ubat 1981 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yaymlanmtr.)
Develliolu, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar, 2002.
Enginn, nci. Tanzimat Devrinde Shakespeare: Tercmeleri ve Tesiri. stanbul: stanbul niversitesi,
1979.
Even-Zohar, Itamar. The Textemic Status of Signs in Translation. Poetics Today 11.1 (1990): 247251.
Eybolu, Sabahattin. Sanat zerine Denemeler ve Eletiriler. stanbul: Cem Yaynlar, 1997.
Eybolu, Sabahattin. Shakespearee Sayg. Rifat 2003, 184-189.
Eybolu, Sabahattin. Can Ycelin iir evirileri. Eybolu 1997: 329-332.Gentzler, Edwin.
Contemporary Translation Theories. Londra: Routledge, 1993.
Gralar, ehnaz Tahir. Tercme Brosu Nasl Dodu, Birinci Trk Neriyat Kongresi ve
eviri Planlamas. Rifat 2003, 48-58.

234

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

Hermans, Theo (der.). The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation. Londra: Croom
Helm, 1985.
Hermans, Theo Translation Studies and a New Paradigm. Hermans 7-15.
Hilv, Selhattin. Bir Felsefecinin Notlar: Can Ycel zerine. Adam Sanat 76 (Mart 1992): 2331.
Hobbyhorse. <http://www.m-w.com/dictionary/hobbyhorse> (1 Mays 2006)
pirolu, Zehra. Tiyatroda Devrim. stanbul: Mitos-Boyut Yaynlar: 2000.
Kott, Jan. adamz Shakespeare. ev. Teoman Gney. stanbul: Metis-Boyut Yaynlar,
1999.Lefevere, Andr. Translating Literature/Translated Literature: The State of the Art.
Zuber: 153-161.
Kott, Jan. Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame. Londra: Routledge, 1992.
Kott, Jan. Why Waste Our Time On Rewrites?. Hermans 215-243.
Oral, Zeynep. Tiyatro: Bahar Noktas ya da Yaasn Tiyatro. Milliyet Sanat Dergisi 17 (1 ubat
1981): 46.
zgven, Fatih. Trke Syleyen: Can Ycel. Radikal ki (5 Eyll 1999): 8.
zgven, Fatih. Eskiler.. Yeniler.. iirler.. eviriler.. Eletiriler.. Kuramlar Dkkn 1. Bengi
ner 2001: 93-101.
Paker, Saliha. eviride Yanl/Doru Sorunu ve iir evirisinin Deerlendirilmesi. Rifat
2003, 153-164.
Parla, Jale. Tanzimatta Shakespeare evirileri: Duyumlarn Fikirlere evrilmesi. Metis eviri
Dergisi 1 (Gz 1987): 22-26.
Popovi, Anton. eviri zmlemesinde Deyi Kaydrma Kavram. Rifat 2004, 133-140.
Rifat, Mehmet, haz. eviri Sekisi I: eviriyi Dnenler. stanbul: Dnya Yaynclk, 2003.
Rifat, Mehmet. eviri Sekisi 2: eviri(bilim) Nedir? Bakasnn Bak. stanbul: Dnya Yaynclk, 2004.
Sabuncu, Baar. Bahar Noktasnda enlikli Direni. Shakespeare 2003: 9-30.
Sanders, Andrew. The Short Oxford History of English Literature. Oxford : Oxford University Press,
2000.
Sertabipolu, Sha. eviri ve evirmenlik zerine Tezler. Cumhuriyet Kitap 841: 22-23.
Shakespeare, William. A Midsummer Nights Dream. New York: Dover Publications, 1992.
Shakespeare, William. Bahar Noktas. ev. Can Ycel. stanbul: Okuyan Us Yayn, 2003.
Shakespeare, William. Frtna. ev. Can Ycel. stanbul: Adam Yaynlar, 1991.
Shakespeare, William. Hamlet. ev. Can Ycel. stanbul: Adam Yaynlar, 1992.
Shakespeare, William. Hamlet. ev. Blent Bozkurt. stanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
Shakespeare, William. Hamlet. Maryland: Barnes & Noble Books, 1992.
Shakespeare, William. The Tempest. ngiltere: Hutchinson, 1985.
Sitarz, Paula Gaj. The Curtain Rises. White Hall, Virginia: Shoe Tree Press, 1991.
Tamer, lk. Bahar Noktasnda Mzeyyen. Milliyet Pazar (9 ubat 2003): 2.
Yaln, Murat haz. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar,
2001.
Urgan, Mina. Shakespeare ve Hamlet. stanbul: Altn Kitaplar 1984.
Yardmc,
Cemal.
Okur
bekleniyor!
Radikal
gazetesi
(3
Mart
2006).
<http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=4969>

235

kebike / 32 2011
Ycel, Can. Beibiyerde. stanbul: Adam Yaynlar, 1985.
Ycel, Can. Bir Sanatnn Gnlnden: Can Ycel. Syleiyi yapan: Gne Buharal. Varlk
886 ( Temmuz 1981): 11.
Ycel, Can. Can Ycel ile Sylei. Syleiyi yapan: Suat Karantay. Metis eviri 8 (Yaz 1989): 11-19.
Ycel, Can. Can Ycel: Gen Bir htiyar. Syleiyi yapan: Merve Erol. Hrriyet Gsteri 193
(Aralk 1996): 16-21.
Ycel, Can. Can Ycel: iir Dzerken Kahkaha iekleri retmek!. Syleiyi yapan: Zeynep
Oral. Milliyet Sanat 463 (1 Eyll 1999): 4-8
Ycel, Can. hamlet dedi ki. Gece Vardiyas Albm. stanbul: Korsan Yaynlar, 1991: 72.
Ycel, Can. Her Boydan. stanbul: Adam Yaynlar, 1985.
Ycel, Can. Hyarari. Beibiyerde: 294.
Ycel, Can. Poetika. ok Bi ocuk. stanbul: Papirs Yaynlar, 1992: 25
Ycel, Can. Shakespeare zre. Canfeda. stanbul: Doan Kitaplk, 2001: 24.
Ycel, Can. iir evirisinde Yntem, Balca Glkler, Anlam ve iirin Yazaryla li Dl
Olmak zerine. Milliyet Sanat Dergisi 172 (20 ubat 1976): 7-9
Ycel, Can. Trkiyede Shakespeare. lm ve Olum / Gkyoku. stanbul: Papirs Yaynlar,
1992: 63.
Zuber, Ortrun ed. The Languages of Theatre. Oxford: Pergamon Press, 1980.
zet: Bu yaz, Can Ycelin Shakespeare evirilerinde Sadakat balkl yksek lisans tezi
almasna dayanmaktadr. almann amac Can Ycelin William Shakespeareden yapt oyunun
evirilerini, Raymond van den Broeck nerdii evirinin analitik ilevini sorgulayan yntem temel
alarak zmlemektedir. Bu yntem erevesinde poetika, ideoloji, dil sylem evreni dizgeleri hem
kaynak hem de erek metin iin zmlenmi, Can Ycelin eviri ilkelerinin yan sra bu dizgelerin
eviri srecine etkileri de erek metinlerin zmlemeleri srasnda dikkate alnmtr. Bu verilerin
nda tez almasnda Can Ycel tarafnda evrilen Bahar Noktas (1980), Frtna (1991) ve Hamlet
(1992) ile Shakespeare tarafndan yazlan A Midsummer Nights Dream (1595- 1596), The Tempest (16101611) ve Hamlet (1600-1601) oyunlar karlatrmal zmleme yntemi iinde ele alnmtr. Bu yaz
kapsamnda ise sadece Bahar Noktas ile yetinilmitir. Sonu olarak, Can Ycelin kaynak oyunlarn
zn ve biimini deitirmeden Trkeye aktarma kaygs tad grlmtr. Ayrca kaynak
metinlerin aslnda birer tiyatro metni olduunu, dolaysyla sahnelenme ilevlerini gz ard etmeyen Can
Ycelin bu almaya uygun olarak kaynak oyunlar erek dilde de sahnelenebilir metinler olarak
evirdii sonucuna varlmtr. Sadakat kavram ise bu srete yeni bir anlam kazanm, sadakatn
farkl ltleri olabilecei grlmtr. Hem Raymond van den Broeckun nerdii yntem, hem de
Can Ycelin eviri ilkeleri erevesinde Bahar Noktasnn sadk bir eviri olduu saptanmtr.
Anahtar Szckler: Can Ycel, William Shakespeare, sadakat, eviri, Bahar Noktas, A Midsummer
Nights Dream
New Definitions of Loyalty in Translation:
Is Can Ycelin Bahar Noktas An Equivalent for Shakespeares A Midsummer Nights
Dream?
Abstract: This paper is based on the M.A thesis entitled Loyalty in Can Ycels Shakespeare
Translations. The study aims at analysing three translations of Shakespeare by Can Ycel using
Raymond van den Broecks method regarding the analytic function of translation. Within the scope of
this paper, I only made use of the translation of A Midsummer Nights Dream, Bahar Noktas in Turkish.

236

eviride Sadakatin Yeni Tanmlar

DEMRKOL

The poetics, the ideology, the language and the discourse universe of both source and target texts were
examined. Can Ycels own ideas on translation were also taken into consideration during the
analytical process. The target texts by Can Ycel, namely Bahar Noktas (1980), Frtna (1991) and
Hamlet (1992) were compared with the source texts by Shakespeare, entitled A Midsummer Nights
Dream (1595-6), The Tempest (1610-1611) and Hamlet (1600-1601) and were analysed. I reached the
conclusion that Can Ycel aimed at translating the source texts without sacrificing their sense and
form. I also concluded that Can Ycel did not disregard the fact that the source texts were originally
performance texts and that their function of performability should be taken into account. Can Ycel
meant to translate the source texts to the target language in a form which would also be a performance
text. The term loyalty had a new perspective in this analysing process and I argued that the target
text, Bahar Noktas, by Can Ycel is loyal both according to Raymond van den Broecks method and
in the frame of Ycels own translation principles.
Key Words: Can Ycel, William Shakespeare, loyalty, translation, Bahar Noktas, A Midsummer Nights
Dream

237

kebike / 32 2011

238