You are on page 1of 122

Cultivo hidropnico de

hortalias
Simone da Costa Mello
Departamento de Produo Vegetal,
ESALQ/USP

Histrico

Willian Frederick Gerike (1930)


termo hidropnico
Inglaterra 1960- Allen Cooper
Hoagland & Arnon

Tipos de cultivo hidropnico

Sem uso de substrato


Sistema NFT
Aeroponia
Soluo nutritiva aerada

Com uso de substrato


Orgnicos, inorgnicos e mistos
Natural ou sinttico

Sistema NFT

Soluo nutritiva aerada

Soluo nutritiva aerada

Sistema aeropnico

Factor, T.

Desenvolvimento Inicial

Factor, T.

Desenvolvimento Inicial

Factor, T.

Tuberizao da batata

Pleno Desenvolvimento e Produo

Factor, T.

Com o uso de substratos - areia

Substrato l de rocha

Cultivo de pimento l de rocha

Sacolas plsticas l de rocha

Pimento l de rocha

Substrato- orgnico

Substrato-orgnico

Substrato- orgnico

Sem uso de substrato


Tcnica do fluxo laminar de
nutrientes
Usada por mais de 90% dos
produtores

Vantagens do cultivo hidropnico

Produto diferenciado
Reduo de mo-de-obra
Produto limpo
Maior estabilidade de preo ao longo do ano
quando comparado com o produto de campo
Uso racional da gua
Praticvel em pequenas reas e reas
urbanas
Menor perda de matria prima quando
minimamente processado

Produto diferenciado

Produto diferenciado

Reduo de mo-de-obra
Sistema automatizado

Sistema automatizado

Produto limpo

Menor perda de matria-prima


quando minimamente processado

Desvantagens
Dependncia maior de energia eltrica
Necessidade de limpeza do sistema a cada
cultivo
Necessidade de troca da soluo nutritiva
Necessidade de separao da produo por
setor para evitar contaminao de todo o
sistema

Principais hortalias

Alface
Rcula
Agrio
Almeiro
Menta
Salsa
Cebolinha
Manjerico
Tomate
Morango

Hortalias folhosas

Ciclo rpido
Maior precocidade
Produto diferenciado
Retorno rpido do investimento
Maior valor agregado do produto
Maior estabilidade de preos

Teixeira, 2008

Cultura hidropnica
mudas tabaco

mostarda

coentro

cebolinha

salsa

morango

pepino

pimento

tomate

chicria

almeiro

agrio

rcula

alface

Nmero de consultas
300

250

200

150

100

50

Hortalias de folhas

Hortalias de folhas

Cultivo de hortalias de frutos

Fases do cultivo
Produo de mudas
Espuma fenlica
Bandeja com substrato

Fase inicial de desenvolvimento

Fase final de desenvolvimento

Produo de mudas
Hortalia

Bandeja
sementes/clula

Perodo (dias)

Alface

1 (semente
peletizada)

288

30-35

Rcula

15-20

200

25

Salsa

8-12

200

30

Coentro

8-13

200

30

Manjerico

1-2

288

25

Produo de mudas em espuma fenlica

Suporte para espuma fenlica

Espuma fenlica

Fibra de coco

A fibra de coco no liberada


na soluo nutritiva;

Produo de mudas de alta


qualidade;

Muda produzida em
bandeja de isopor

Instalao do sistema

ESQUEMA DE MONTAGEM DO SISTEMA


HIDRULICO NO RESERVATRIO

Registro
Retorno

Bomba

Filtro

Soluo
nutritiva

Entrada
para
Perfis

Sada
alternativa
para
esvaziamento
do tanque

Sistema hidrulico
Reservatrio

Enterrado (abaixo da tubulao)


Oxigenao da soluo
15C 10 ppm
25C 8,5 ppm
35C 7 ppm
Filtro no retorno do dreno

Tubulao
Enterrada

Conjunto moto-bomba

Reservatrio
Distribuio setorizada
(reservatrios menores)

Reposio diria de gua


e nutrientes

Bancadas

SISTEMA NFT - CCLICO

CANAIS COM PLANTAS

registros

Tanque
Tanque
GUA +

Bomba
dgua

NUTRIENTES

Temporizador

Lenol plstico e arame


Travessa
Lenol de
polietileno
Suporte da
planta

Canal

Orificio

Arame
galvanizado

Base

Telhas de cimento amianto


Suporte das
plantas

Telhas
sobrepostas

Orifcio

Canal

Tubos de PVC
Suporte
das plantas

Orificio
Canal

Metades de
PVC
Fixao do
suporte

Cano de
drenagem

Base da
mesa

Cola de
Silicone

Tubo de
PVC

Encaixe de
tubos de
PVC

Canais de polipropileno
Maior area
para as
folhas

Orificio

Maior area
para as
raizes
Canal
hidropnico
em posio
normal

Canal
hidropnico
em posio
invertida

Base

Canal de colorao clara na parte


externa e escura na parte interna

Canais para cultivo

Bliska, 2008

Tamanho dos canais de cultivo


Rcula, coentro, salsinha, cebolinha
Perfil de 75 mm
Alface, escarola, agrio, almeiro
Perfil de 100 mm
Morango, couve, tomate, pimento, pepino,
melo, salso
Perfil de 150 mm

Dimensionamento dos canais Hortalias


de folhas
CULTIVO

TAMANHO
DO CANAL

DISTNCIA ENTRE
CANAIS

PLANTAS
cm

ALMEIRO

MEDIO

12,5 20

12,5 20

AGRIO

MEDIO

12,5 25

12,5 25

CEBOLINHA

MEDIO

12,5 25

12,5 25

COUVE-FOLHA

GRANDE

50 100

50 100

ALFACE

MEDIO

25 30

25 30

SALSA

MEDIO

12,5 25

12,5 25

RCULA

MEDIO

12,5 20

12,5 20

Dimensionamento dos canais Hortalias


de frutos
CULTIVO

TAMANHO
DO CANAL

DISTANCIA ENTRE
CANAIS
PLANTAS
cm

MELO

GRANDE

75 100

50 100

MORANGO

GRANDE

25 - 35

25 - 35

PEPINO

GRANDE

75 100

50 - 100

PIMENTA

GRANDE

50 100

50 100

PIMENTO

GRANDE

75 100

50 100

TOMATE

GRANDE

75 100

50 100

Cultivo

plantas/m2

L min-1

Alface

8-16

1,5-2,0

Agrio

25-64

1,5-2,0

Rcula

25-100

1,5-2,0

Salsa

22-50

1,5-2,0

Cultivo

plantas/m2

L min-1

Melo

1-4

2,0-4,0

Morango

8-16

2,0-4,0

Pepino

2-4

2,0-4,0

Tomate

2-4

2,0-4,0

Arquitetura dos canais de cultivo

Sistema horizontal

Sistema piramidal

Sistema vertical

Bliska, 2008

Sistema horizontal com andares

Sistema espiral

Declividade do canal
3-7%
Declividade acentuada:
Menor absoro de gua e nutrientes

Desinfeco do sistema
Deve ser realizada aps cada colheita
Lavagem dos canais de cultivo
Dixido de cloro (5%) Tecsa Clor

Temperatura da gua
Ideal entre 22 e 25C
Maior que 25C:
Favorece o aparecimento de doenas
fngicas
Menor concentrao de oxignio

Teixeira, 2008
Fungos

agente causal

No
diagnosticado

Abiticos

Pragas

Vrus

Bactrias

Nmero de consultas
300

250

200

150

100

50

Pythium spp.

Manejo da soluo nutritiva

Valores mximos na gua para fertirrigao


Caracterstica

pH
CE, dS/m
Bicarbonatos
Na
Ca
Mg
N total
NO3
NH4
NO2

Mximo
mg/L
7 - 7,5
0,5 - 1,2
60 -120
50 - 70
80 - 110
50 - 110
5 - 20
5 - 10
0,5 - 5
1,0

Caracterstica

SO4
H2S
K
P
Cl
Fe
Mn
Cu
Zn
B

Mximo
mg/L
100 - 250
0,2 - 2
5 - 100
30
70 - 100
0,2 - 1,5
0,2 - 2
0,2 - 1
1 - 5
0,5 - 1

SOLO

HIDROPONIA

FRAOES
ORGNICA E INORGNICAS

SAIS INORGNICOS
LIBERAO DE MINERAIS

DISSOLVIDOS EM GUA

DISSOLVIDOS EM GUA

SOLUO DO SOLO

SOLUO NUTRITIVA

Soluo nutritiva
Nutriente
N-NO3P-H2PO4S-SO42K+
Ca2+
Mg2+
N-NH4+

A
207
84
64
330
168
48
--

Soluo Nutritiva
B
C
D
168 196 168
31
31
40
112
64
48
270 234 156
180 160 160
48
48
36
-14
--

E
70
40
112
156
160
36
70

Soluo Solo
F
G
H
7
44 1057
0,1
0,1
1,9
4,2
8,6 246
3,5 10,5 331
45
133 1116
6,2
22
67
-1,7
--

SOLUES NUTRITIVAS: A= COOPER; B= STEINER; C= HOAGLANG &


ARNON; D,E= LONG ASHTON;
SOLUES DE SOLO: F= SOLO MINERAL APS PASTAGEM ; G= SOLO
MINERAL APS CEVADA; H= SOLO ORGNICO

Concentraes de micronutrientes

Sol. de Solo

Sol. Nutritiva

mg/L
B

0,11

0,22

Cu

0,02

0,04

Fe

0,28

2,80

Mn

0,27

0,38

Mo
Zn

0,001 - 0,01
0,03

0,07
0,05

O FERRO ABSORVIDO PELAS RAZES NA FORMA


BIVALENTE
OS SAIS DE Fe2+ APRESENTA UMA SOLUBILIDADE MUITO
BAIXA, E OS DE Fe3+ APS DISSOCIAR SOFRERO REDUO
E FORMAO DE COMPOSTOS POUCO SOLVEIS

Fertilizantes empregados na
hidroponia

Sal ou Fertilizante

Nutriente

Concentrao

Nitrato de potssio (13-0-44)

K
N-NO3

%
36,5
13

Nitrato de clcio Hydro

Ca
N-NO3

19
14,5

N-NH4
N-NH4
P
K
P

1
11
26
29
23

K
Cl
K

52
47
41

S
Mg
S
P

17
10
13
27

Fosfato monoamnio (MAP) (11-60-0)


Fosfato monopotssico (MKP) (0-52-34)
Cloreto de potssio (branco)
Sulfato de potssio
Sulfato de magnsio
cido fosfrico 85%, D=1,7

Sal ou Fertilizante

Nutriente

Concentrao
%

FeEDTA

Fe

13

FeEDDHA

Fe

FeEDDHMA

Fe

FeDTPA

Fe

11

cido brico

17

Brax

11

Sulfato de cobre

Cu

23

CuEDTA

Cu

14,5

Sulfato de mangans

Mn

26

MnEDTA

Mn

13

Sulfato de zinco

Zn

22

ZnEDTA

Zn

14

Molibdato de sdio

Mo

39

Molibdato de amnio

Mo

54

Solubilidade em gua de alguns


adubos usados em hidroponia
Sal
Solubilidade (g/mL)
Uria
0,50
Nitrato de clcio
0,50
Nitrato de potssio
0,15
Nitrato de magnsio
0,70
Fosfato monoamnio
0,20
Fosfato monopotssico
0,20
Sulfato de magnsio
0,50
Sulfato de potssio
0,10

Potencial salino dos fertilizantes


ndice salino do adubo (ndice global);
ndice salino por unidade de nutriente
(ndice parcial);

Adubos
ADUBOS NITROGENADOS
Nitrato de amnio(35,0%)
Sulfato de amnio (21,2%)
Nitrato de clcio (11,9%)
Cianamida clcica (21,0%)
Nitrato de sdio(13,8%)
Nitrato de sdio (16,5%)
Fosfato monoamnico (12,2%)
Fosfato diamnico (21,2%)
Uria (46,6%)
ADUBOS FOSFATADOS
Fosfato monoamnico (61,7%)
Fosfato diamnico (53,8%)
Superfosfato simples (16,0%)
Superfosfato simples (18,0%)
Superfosfato simples (20,0%)
Superfosfato triplo (45,0%)
Adubos patssicos
Cloreto de potssio (60,0%)
Nitrato de potssio (44,0%)
Sulfato de potssio (54,0%)
Sulfato de potssio + Mg (21,9%)
OUTROS
Carbonato de clcio (56,6%)
Calcrio dolomtico (19,0%)
Gesso (32,6%)

ndice global

ndice parcial

104,7
69,0
52,5
31,0
73,6
100,0
29,9
34,3
75,4

2,99
3,25
4,41
1,48
5,34
6,06
2,45
1,61
1,62

29,9
34,3
7,8
7,8
7,8
10,1

0,49
0,64
0,49
0,43
0,39
0,22

116,3
73,6
46,1
43,2

1,94
1,58
0,85
1,97

4,7
0,8
8,1

0,083
0,042
0,247

Condutividade eltrica
Habilidade de uma soluo em permitir
a passagem de corrente eltrica
A corrente eltrica proporcional ao
nmero de ons

Condutivmetro

CONDUTIVIDADES ELTRICAS DE
SOLUES DE ALGUNS FERTILIZANTES
USADOS EM HIDROPONIA
FERTILIZANTE/SAL
NITRATO DE CLCIO
NITRATO DE POTSSIO
FOSFATO MONOAMNIO
FOSFATO MONOPOTSSICO
SULFATO DE MAGNSIO

dS/m
1,2
1,3
1,0
0,7
0,9

QUELATOS DE FERRO
FeDTPA
Fe - DietilenoTriamino Penta Acetato
FeEDTA
Fe - Etileno Diamino Tetra Acetato
FeEDDHA
Fe - Etileno Diamino Di-orto Hidroxi fenil Acetato
FeEDDHMA
Fe - Etileno Diamino Di-orto Hidroxi paraMetilfenilAcetato

EDTA
Fe PO4

Fe EDTA

Fe (OH)

120

% FORMADO

100
80
60
40
20
0
4

4.5

5.5

6.5

7.5

pH DA SOLUO NUT RIT IVA

8.5

DTPA
Fe PO4

Fe DTPA

Fe (OH)

120

% FORM A DO

100
80
60
40
20
0
4

4.5

5.5

6.5

pH DA SOLUO NUTRITIVA

7.5

8.5

EDDHA
Fe PO4

Fe EDDHA

Fe (OH)

% FORM A DO

120
100
80
60
40
20
0
4

4.5

5.5

6.5

7.5

pH DA SOLUO NUT RIT IVA

8.5

Preparo de solues concentradas


Soluo concentrada A
Fertilizante

Conc. g/20L

Nitrato de clcio

6200

Nitrato de potssio

2000

Soluo de micros em mL

1000

Quelato de Ferro 6%

300

SOLUO CONCENTRADA A
Formas livres de NO3 (= Ca, K, Mn), Cu y Zn
Zn2+

Cu2+

NO3-

120
100
80
% 60
40
20
0
4

4,5

5,5

6,5

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

7,5

SOLUO CONCENTRADA A
Quelatizao de Fe3+e de Cu2+ em funo do pH
EDDHA Fe3+

EDDHA Cu2+

% Form ado

120
100
80
60
40
20
0
4

4,5

5,5

6,5

pH da soluo nutritiva concentrada

7,5

Soluo concentrada B
Fertilizante

Conc. g/20L

Nitrato de potssio

2000

Fosfato
monopotssico
Sulfato de magnsio

1200
2000

SOLUO CONCENTRADA B
FORMAS DE FOSFATO EM FUNO DO pH
compl. Mg2+ PO4

H+ PO4

solido Mg2+ PO4

120

% FORM ADO

100
80
60
40
20
0
4

4,5

5,5

6,5

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

7,5

SOLUO CONCENTRADA B

% FORMADO

FORMAS DE MAGNSIO EM FUNO DO pH


metal livre Mg2+

SO4 Mg2+

compl. PO4 Mg2+

solido PO4 Mg2+

80
70
60
50
40
30
20
10
0
4

4,5

5,5

6,5

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

7,5

SOLUO CONCENTRADA B
FORMAS DE POTSSIO EM FUNO DO pH
metal livre K+

SO4 K+

120

% FO R M A D O

100
80
60
40
20
0
4

4,5

5,5

6,5

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

7,5

SOLUO CONCENTRADA B
FORMAS DE SULFATO EM FUNO DO pH
ligante livre SO4

Mg2+ SO4

K+ SO4

90

% FORM ADO

80
70
60

50
40
30
20
10
0
4

4,5

5,5

6,5

pH DA SOLUO NUTRITIVA CONCENTRADA

7,5

SOLUES CONCENTRADAS
Tanque A
Nitrato de clcio
Nitrato de magnsio
Quelato de ferro (EDDHA ou EDTA)
Sulfato ou Quelato de mangans
Sulfato ou Quelato de zinco
Sulfato ou Quelato de cobre
cido brico
Tanque B
Nitrato de potssio
Fosfato mono potssio ou mono amnio
Sulfato de potssio
Molibdato de sdio ou de amnio

C Nitrato de clcio

C Nitrato de magnsio

C Nitrato de potssio

C Sulfato de potssio

Fosfato
monoamnio
monopotssico (MKP)

C Sulfatos de ferro, cobre, mangans e zinco

C Molibdato de sdio ou de amnio

Quelatos de ferro, cobre, mangans e zinco

(MAP)

ou

Sulfato de magnsio

cido fosfrico

cido brico
Compatibilidade entre diferentes fertilizantes:
(C compatvel; I incompatvel; R compatibilidade reduzida).

Composio das solues


nutritivas

Concentraes de nutrientes recomendadas por


diversos autores para o cultivo de alface
N-NO3

NNH4+

Ca

Mg

SSO4

Cu

Fe

Mn

Mo

Zn

Refe
renci
a

-------------------------------------------------------------g/1000 L-----------------------------------------------------------------86,5

8,7

12

145

45

12

16

0,2

0,01

2,0

0,2

0,00
5

0,02

266

18

62

430

180

24

36

0,3

0,05

2,2

0,3

0,05

0,05

156

28

252

93

26

34

0,5

0,05

3,0

0,5

0,05

0,1

238

62

426

161

24

32

0,3

0,05

5,0

0,4

0,05

0,3

166

30

279

149

46

90

0,5

0,02

2,5

2,0

0,05

0,1

206

50

211

200

29

38

0,5

0,02

3,0

0,5

0,1

0,15

165

35

339

78

23

49

0,1

0,1

5,0

0,2

0,03

0,14

174
24
39
183
142
38
52
0,30 0,02 2,0
0,4
0,06 0,06 8
1- Sasaki (1992); 2- Sonneveld & Straver (1994), acrescentar 14 g de Si 1000 L; 3- Muckle (1993); 4- Castellane
& Araujo (1994); 5- Lim & Wan (1984); 6- Adams (1994); 7- Carrasco & Izquierdo (1996); 8- Furlani (1998)

Clculo da soluo nutritiva


Extrao de nutrientes pelas plantas
Relao entre os nutrientes nas
plantas

ABSORO, mg por planta

EXTRAO DE MACRONUTRIENTES POR


PLANTAS DE ALFACE HIDROPNICA
500.0
450.0
400.0
350.0
300.0
250.0
200.0
150.0
100.0
50.0
0.0

N
P
K
Ca
Mg
S

10

20

30

40

DIAS APS O TRANSPLANTE DE MUDAS

SOLUO NUTRITIVA - CLCULO DAS


RELAES ENTRE OS MACRONUTRIENTES
EXTRADOS
EXTRAO DE MACRONUTRIENTES - ALFACE
mg/planta
relao
x 100
NITROGNIO (N) 400
84
FSFORO (P) 70
15
POTSSIO (K)
475
100
CLCIO (Ca)
160
34
MAGNSIO (Mg)
48
10
ENXFRE (S)
30
6
(FAQUIN et al, 1996)

SOLUES NUTRITIVAS - FORMULAO PARA GUA


COM pH NEUTRO OU LIGEIRAMENTE ALCALINO

FERTILIZANTES / SAIS

QUANTIDADE (mg/L)

NITRATO DE CLCIO - Ca, N

34 / 0,19 = 179

FOSFATO MONOAMNIO - P, N 15 / 0,26 = 58


SULFATO DE MAGNSIO - Mg, S10 / 0,09 = 111
NITRATO DE POTSSIO - K, N 100 / 0,36 = 278

CONCENTRAO DE NITROGNIO SOLUO COM FOSFATO MONOAMNIO


FERTILIZANTES / SAIS

NITROGNIO
(mg/L)

NITRATO DE CLCIO - Ca, N


179 * 0,155 = 28
FOSFATO MONOAMNIO - P, N
58 * 0,11 = 6
NITRATO DE POTSSIO - K, N
278 * 0,13 = 36
TOTAL
70 ( 84 )
A DIFERENA ( 84 - 70 = 14 ) via NITRATO DE CLCIO =
14 / 0,155 = 90 mg / L

SOLUO NUTRITIVA COM FOSFATO


MONOAMNIO

FERTILIZANTES / SAIS

g/L

NITRATO DE CLCIO(0,179 + 0,090)

0,269

FOSFATO MONOAMNIO

0,058

SULFATO DE MAGNSIO

0,111

NITRATO DE POTSSIO

0,278

CONDUTIVIDADE ELTRICA DA SOLUO


NUTRITIVA COM FOSFATO MONOAMNIO

FERTILIZANTES / SAIS

CE, dS/m

NITRATO DE CLCIO (0,179 + 0,090)

0,269 * 1,2 = 0,32

FOSFATO MONOAMNIO

0,058 * 1,0 = 0,06

SULFATO DE MAGNSIO

0,111 * 0,9 = 0,10

NITRATO DE POTSSIO

0,278 * 1,3 = 0,36

TOTAL

0,84 dS/m

SOLUO NUTRITIVA COM FOSFATO


MONOAMNIO - CE = 1,50dS/m
fator de correo = 1,50 / 0,84 = 1,786
COMPOSIO DA SOLUO NUTRITIVA
g/L
NITRATO DE CLCIO

0,269

0,480

FOSFATO MONOAMNIO

0,058

0,104

SULFATO DE MAGNSIO

0,111

0,198

NITRATO DE POTSSIO

0,278

0,497

SOL. DE MICROS 10x, mL

100,0

100,0

QUELATO DE FERRO 6%

30,0

30,0

C.E., dS/m

0,84

1,50

Soluo com 1,5 dS/M

N = 145,6 mg/L
P = 27 mg/L
K = 178,9 mg/L
Ca = 91 mg/L
Mg = 17,8 mg/L
S = 25,7 mg/L

SOLUO NUTRITIVA COM MAP ou MKP


CE = 1,50dS/m
fator de correo:
1,50 / 0,84 = 1,786 (MAP) ou 1,50 / 0,86 = 1,744 (MKP)
COMPOSIO DA SOLUO NUTRITIVA
MAP

MKP

NITRATO DE CLCIO

480

616

FOSFATO MONOPOTSSICO

104

119

SULFATO DE MAGNSIO

198

194

NITRATO DE POTSSIO

497

392

SOL. DE MICROS 10x, mL

100

100

QUELATO DE FERRO 6%

30

30

1,50

1,50

C.E., dS/m

You might also like