Gurkan Ergin - Anadolu-Da Roma Hakimiyeti Direniş Ve Düzen

TARH
GRKAN ERGN
ANADOLU'DA ROMA HAKMYET
DREN VE DZEN
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI, 2008
Sertifika No: 11213

EDTR
EMR YENER
GRSEL YNETMEN
BROL BAYRAM
GRAFK TASARIM UYGULAMA
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

I. BASIM: MART 2013
ISBN 978-605-360-813-4
BASKI
K TAP MATBAACILIK SAN. TC. LTD. T .

DAVUTPAA CADDES NO: 123 KAT: 1
TOPKAPI STANBUL
(0212) 482 99 10
Sertifika No: 16053
Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.

Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda gerek
metin, gerek grsel malzeme yaynevinden izin alnmadan hibir yolla oaltlamaz,
yaymlanamaz ve datlamaz.
TRK YE BANKASI KLTR YAYINLARI

STKLAL CADDES, MEELK SOKAK NO: 2'4 BEYOGLU 34433 STANBUL
Tel. (0212) 252 39 91

Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr
Grkan Ergin
Anadoliu9 da Rona
HaR{iJniyeti
direni ve dzen
TRKiYE
$BANKASI
Kltr Yaynlar
NDEKLER
......................... .. VII
. .... ......... ................... .....IX
Teekkr.....
Okuyucuya Notlar
..............................................................................................................................................................................................................................................................
Kaynaklar ve Kavramlar.
Foucault, ktidar ve Direni
Antik ve Modern Baklar
syan, Ayaklanma, Devrim, Direni: Hangisi? .
Yzsz Kalabalklar
Kent ve KrsaL. . .
Arkeolojinin Anlattklar.. .
M 1 2 9 ncesinde Roma-Anadolu likileri
9
9
18
.. .. . 26
. 30
..... . ................. .36
. . ............. .. .... ... ............. ........... 43
...... .. . .. ............... .. 5 1
..
57
Yzeydeki atlaklar . .
Anadolu'nun Direnen Krallar.
Aristonikos ve Gnein Vatandalan
Doudan Gelen Kurtarc VI. Mithradates ..
Gizli Tehlike: Yasal Krallklar
Eski Haydut Yeni Hkmdar: Yerel Slaleler..
Sahte Liderler ve Taht Kavgalar .
Dokuz Canl mparator Nero ve Dierleri .... ..
mparatorunu Tan: Propagandann Gc .....
Valiler ve Generaller
Her Valinin Ryas Anadolu
Sorumsuz G: Generaller....
Byk Ordu, Byk Dert. ...
Ekonomik Skntlar .....
Genel Bak ....
Gda Sknts. ....
Vergiler
Meslek Birlikleri.
Din, iddet, Direni
Her Zaman Aznlk, Bazen Dman: Yahudiler
"Sefil Klt" Hristiyanlk..
Tanrlarn Kaaklar
mparator Klt
Kehanetler ve Sahte Peygamberler .
.
.
....
..
59
59
. . ...... 71
. ... ......... ....
85
.... .....88
. . .. ............... . . .
.91
91
. . ... . ...... 98
111
...... . ............. ...... 1 1 1
. ........ .. .. 1 18
.. ........... ........ ... 129
. ............... 1 3 9
. ............................ .. ..... 1 39
.. ......... .................... 1 44
..... . ........ .......... . ..... ........... 1 5 1
165
1 69
..169
.. . .. .. .......... . ...... . .......... .... 1 73
. . . . ............. ...
. 19 5
. . .. ...... .........
197
. . .... . 201

....... . .
........ .
.
.
Kurtuluun Simgesi Dionysos .....

Entelektel Muhalefet .....
Kle Ayaklanmalar
"nsanln Ortak Dmanlar":
Anadolu'da Korsanlk ve Haydutluk.
Kilikia Korsanl: Frsatlk m, Tepki mi? ....
Dalardan Saraya Isauria Haydutlar
Araba Yar Sadece Araba
Yar Deildir: Maviler ve Yeiller
Firar ve Terk
.. ............ .2 1 1
............... .2 1 5
.229
..
.23 9
.................. 240
........... .26 1
. . .......287
.......... ...297
Dzen Nasl Korunur?
..........
letiim.
Eyalet daresi ve Yasal Krallklar
deoloji ve Sylem
nn Gremeyen mparatorluk
Ynetici Snflar ve Kurumlar ...
Devlet Adaml ve Felsefe ...
mparator ....
Valiler ....
ehir Meclisleri ve Eliler .....
Silahsz zm: Davalar ve Mahkeme Sreci ...
Ekonomik nlemler ...
Askeri nlemler ......
Bir ktidar Teknolojisi Olarak Roma Ordusu..... ...
Anadolu'da Roma Birlikleri ve Asker Kolonileri
Yerel Asayi Kuvvetleri .....
Anadolu ve tesi: Bir Karlatrma ..
Gemi Sorunlar, Modern Kavramlar.
Romallatrma.....
Emperyalizm ........
Milliyetilik... .
Snf Mcadeleleri
Kltr atmasL ..
.......................3 0 7
.................. 3 1 3
.................... 327
......... .. 337
.......... . . 347
............... 347
.. .. .350
. ....... 357
............. . 366
... .... 375
.........389
.......................403
.......... ..403
.. .....4 1 4
. .... ......... .. 435
.
. ..443
. .......... 457
.459
.. .............. .....464
..476
. . ..........483
. ... .............. 490
Sonu... .
. . .....
Notlar
Kaynaka .....
Dizin
301
497
511
5 95
.............. .......... 639
Teekk r
stanbul niversitesi Eskia Tarihi Anabilim Dal'na sundu

um doktora tezimin gncellenmi ve geniletilmi hali olan
bu alma, aada ad geen kiilerin yardm ve emekleriyle
gereklemitir:
Prof. Dr. Ouz Tekin ve Prof. Dr. Vedat elgin'e neri ve
destekleri; Do. Dr. Hamdi ahin'e yardm ve paylamlar; Dr.
zgr Kolak ve Melahat Fndk'a Osmanl tarihi konusundaki
nerileri; TTK editr Serap imek'e baz kaynaklara ulamamda
gsterdii kolaylk; Prof. Dr. Noel Lenski ve Prof. Dr. Clifford
Ando'ya tavsiyeleri iin teekkrlerimi sunuyorum.
Bilgisi ve grgsn karlk beklemeden sunan hocam Prof.
Dr. M. Taner Tarhan'a; yurt d aratrmalarm iin desteini
esirgemeyen merhum Prof. Dr. Ali Dinol'a; heyecanma her za
man ortak olan dostum Yrd. Do. Dr. Ekin yken'e; editrm
Emir Yener, grafik tasarmcs engl Terim ve Bankas Kltr
Yaynlar Genel Mdr Ahmet Salcan'a ayrca minnettarm.
Bu kitap, her kelimenin ardnda byk emekleri sakl olan sev
gili annem ve babama adanmtr.
Okuyucuya Not
Antikala ilgili eserlerde Eski Yunanca ve Latince isimlerle te

rimlerin nasl kullanlacana dair bir fikir birliine henz varl
m deildir. Bu yzden elinizdeki kitap kendi iinde tutarl olmay
amalamaktadr. Konuyla ilgili, fakat akademik eitim almam
okuyucular dikkate alarak baz noktalar aklamay uygun g
ryorum:
Eski Yunanca ve Latince zel ahs isimlerinde zgn yazlla
ra sadk kalnm, ama Trkeye nispeten dierlerinden daha iyi
yerlemi cins ve baz zel isimler olduu gibi braklmtr: Trium
virlik, Tetrari, Byk skender, Galya, gladyatr, konsl gibi. Eski
Yunanca ve Latincede kavim adlar ouldur: Kennatai, Boukoloi,
Iceni, Batavi, Brigantes vb. Dolaysyla metinde bunlarda Trke
oul ekleri kullanlmamtr. Kitapta eer bir blgeden bahsedi
liyorsa, sz konusu blge ve halk Eski Yunanca yazlna uygun
olarak belirtilmitir: Lykia/Lykia'llar ya da Kilikia/Kilikia'llar
gibi. Anadolu'daki Roma eyaletleri adlarn Eski Yunanca blge
adlarndan almtr, ancak eyalet snrlaryla blge snrlar her za
man rtmemektedir. Dolaysyla Roma eyaletleri iin zgn La
tince isimleri kullanlmtr: Lycia-Pamphylia Eyaleti, Asia Eyaleti
ya da Cilicia Eyaleti gibi . . . Bylece mesela "Kilikia'llar" ile kaste-
Xll ANADOLU'DA ROMA HAKMYET
dilenler, Cilicia Eyaleti'ndeki Roma vatandalarndan ziyade genel

anlamda Kilikia blgesiyle zdeleen halka/halklara iaret eder.
Ayn ekilde, kitapta ska geen Suriye'nin ya da Msr'n ayn adl
modern devletlerin snrlaryla ilgisi yoktur. Bu durum Trakya, n
giltere, Makedonya ve kitapta kullanlan dier benzer antik blge
isimleri iin de geerlidir. Sz konusu isimler modern siyasi bir yap
yerine belirli bir corafyay temsil eder. nemli bir istisna "Asia"
isminin kullanldr. Kitapta " Asya" antikada kabaca Ege'nin
bat kylarndan Hindistan'a kadar uzanan topraklara (ve halk
na), Asia Eyaleti ise Trkiye'nin batsn iine alan Roma eyaletine
denk gelir. Kk Asya ise yine Anadolu'nun bats iin kullan
lan blge addr. Asya/Asyal ad ieriine gre "Anadolulu" ya da
"Doulu" anlamnda yer alr. ou Anadolu ehir Roma'nn geli
inden nce kurulmu olduundan bunlarn Eski Yunanca isimleri
kullanlmtr. Baz mevcut ehirlere ya da yeni kurulanlara Roma
imparatorlarnn ad verilmitir. Bu gibi rneklerde yine Eski Yu
nanca yazl (Claudius'un adyla anlan Klaudiopolis gibi) rnek
alnmtr.
Tarihler aksi belirtilmedii srece milattan sonradr.
--
...
500km-
Hrt. 1:
Mithradates Savalar (Brill's New Pauly Supp.

1,
Vol. 3)
44
H
Artabes, licinius Nwrera

Mihrodaes Sava. iM 89-851
73-68}
Sa.:>., IM 74-631
Eyoletsnm
Krolhl;/eyolet ad
Dier devletler ve le.avm organizasyonlar
tokalizasyonu kesin deil
dari merkez, dier yerleimler
Devla baken</saray
Roma
Tauro
Blge/egemenlik olan/daQ sras/deniz
CJ Atina egemenlik alom

CJ Rod03 egemenlik alam
Preruh'.j {Asla Eyaleti'nin M
Kl\>;trati.
84 ten ltboren paras)
Bllhynla
0 0o
00
-------
-----
Devlet snn
Roma zafer-, Roma olubiyetf,

kuatmos
Mthrodotes k.arh direni
t<yzlkos
mmo
IN\ 67-631
Savo ldenlz, Kora)
Pompeius J\.\agnus
Terentius Varro lucullus Vv\ 72-701
licinius lucuf.s w 71-67}
\il. Mihradaes IM 67-63)
\il. Mihradates IM
IU. Mihradaes
il. Mih<adcrtes Sa.o., (M 83/82}
Comelius Sullo [N\ 87-85)
licinius lucullus IM 89/88-851
Mithrodotes'in generalleri (M 88-85)
v. Mihrodcrtes IM 89-851
1.
Pompeius [koroan yeriemeleril
Mithrodates,
xtl'!!I
EJ
""'" ('il')
Roma eyaletleri
Pontos mttefil<lerlnin .soldmkm
,-n sonunda
(M0631
IM 69)
U. TigranesJn tahta ktnda Armenia

Kroll, (MO 95)
En geni hliyle Armenio Kroll,ij
25 "/
Cr_renae l
M075'ten /
;tibacen
Ptolemaioslar
1. Gadara
2. Skythopolis
l. Pella
4. PompeJopolis
B!es&ltoprak tahsisi,
l./'06665
------ Eyalet snn tPompeius'lcm ncel
Dier ehirler
Bakent,
Tauros. Blge/de sras/deniz
lberes Kavim
Iudaea Yasal hollk.
+ Ge;
fi: Korsan yerleimi

[g] ..!(... Kara sava, deniz sovo
Bamsz ve vergiden muaf ehir
Rodos
Atino
d
e(lfn e
Bamszlar ve mtt efikler:
@ Yasal krcrlk merkezi
C=1
ITIIJI] lyca et Pamphyha (64'ten tibarenl

!:=: :: ::::I Carla et Phrygia 1250'den itibareni
C:=J Bihynia 1741
LJ Bihynia 11. yzyll
CJ Bithynia et Pontus (/V\ 64/631
-- Pontus ksmi eyolett

(AugustlJ$'ton itibaren)
CJ Genileme (68'e kadar

LJ Paphlagonia {6/51
J>>,j Pontus Ga1aticus (M 3/2)
C:=J Cappadocia {l7 /18}
E::J
D
C:=J 't"lm v_ .sonra yeniden birletirilmi,
'""---1
--3Qo
r--_ Coppodocio'nn br ksm 226/229'dan

_
L__J 250'ye kadarki denem
ncesi!
[///.J
CJ
Cilicio (fv\ 74
ve
NS 721
::::J ";; lemoniacus ksmi eyaleti
D i z;;;inr
Parore-s
Blge
TYANA Koloni
Clllcla Eyalet ad
13 mparator saray
Eyo!et idari bolenti
C Dioceses kiori bakenti
Lycoonia (3711
------ Eyalet snm
4 ve erken 5. yzyllardolti deiimler
------ 230'a kadar Pontus Eyaleti
--Eyo!et snn
-- Armenia 1, Armenia il [386)
3..--
Tahk.imatsz snr yo da Traianus'un

salonatnda (1 18) Roma
nfuzunun snrlar
limi!es tarafndan korunan snr:
lejyon kamp 11 l 8)
kesintisiz sur ya da set

A AAAA Mnferit kalelerle korunan snr
---
A r r i c"
Eyalet bakenti
Eyalet ya da baka kraUk ad
C:::J Roma mpora1oriuu 11 1 81

C:::J Yasal krallk 11 1 81
-------- Eyalet snr
Romo lmporotorlugu'nun snrlar, 2. Yzyl (Brill's New Pauly Supp. 1, VoL 3)
50
'V
C>
o=>
GJ
t:::P
orf
Q""
Anemounon
Anadolu'da korsanln (mavi)_, haydutluun (krmz) ve Aristonikos'un (yeil) balca faaliyet alanlar (Yazarn).
GR
Bunu sekiz yz yllk kader ve disiplin yaratt; onu yok ede

ceklerin kendileri de yok olmadan yklamaz. . O yzden her iki
tarafn -hem fatihlerin hem de fethedilen/erin- eit haklara sahip
olduu bu ehri ve bar sevin, kucaklayn; isyan ve perianl
sadakat ve gvene tercih etmeyin.
.
Cerialis'in isyanc Batavi kavmine hitabndan

(Tact. Hist. 4.74)
Cerialis'in imparatorluk ideali, ou insan iin 50 ve 60'larn
Hollywood filmlerinde, hatta Gladiator gibi yakn tarihlilerde
bile grmeye altmz iddet, gaddarlk, yozlamadan ibarettir.
Filmlerden aklda kalan bu manzarann Anadolu'dan rneklerine
elinizdeki kitapta fazlasyla yer verilmitir: katliamlar, yamalar,
emperyalizm, agzl valiler ve vergi tahsildarlar, acmasz gene
raller, disiplinsiz askerler, ehliyetsiz imparatorlar . . . Bardan dolu
tarafn ise Monty Python's Life of Brian adl filmdeki tek bir sah
ne zetlemeye yeter sanrm: mparatorluun en sorunlu blgele
rinden biri olan Kuds'teki Roma kart gruplardan biri direnii
tartmaktadr. Liderleri sorar: " Roma bizim iin ne yapt bugne
kadar? " Aralarndan bir tanesi safa cevap verir: "Yol yapt. " Li
der sorusunu tekrarlar: " Onu bo ver; baka ne yapt ? " Ayn kii
ard ardna sralar: " Ev, hastane, okul, su kemeri . . . " Lider sonun
da sinirlenir ve " Roma bizim iin gerekten ne yapt ? " diye kr.
Ksacas, Roma'nn ekonomik kalknma, kanuni dzenlemeler, e-
4 ANADOLU'DA ROMA HAKMYETi
hirleme, vatandalk haklar gibi toplumun refahna ynelik ba

arlar iin ok ey yazlabilir. Ama te yandan Roma mparator
luu'nda isyanlar, tepkiler, huzursuzluklar, emperyalizm zerine
de rahatlkla saysz cilt doldurabiliriz
Bu ciltlerin iinde Anadolu nemli bir yer tutacaktr phesiz.
Anadolu Roma'y bazen kucaklad, bazen eletirdi bazen de sila
hna sarlarak onun karsna kt. Bazen bu zorluklar brokra
si sayesinde zlebildi, bazen binlerce insannn kan akt. Bu,
yzyllar kapsayan bir hikayedir; M 129'da Anadolu'daki ilk
Roma eyaletinin kuruluundan Iustinianus dneminin sonuna
(MS 565) kadar geen yaklak yedi yz senelik bir zaman dilimi
sz konusudur. Neden bu kadar uzun? Bunun tek nemli nedeni
var: Anadolu'da isyan ve huzursuzluklarn incelenmesi ou kez
blgeler, halklar veya liderlerle snrl kald; bunun tesine nadi
ren geti. Oysa daha uzun bir sre iinde ve imparatorluktaki
farkl blgeler kadar genel olarak Akdeniz dnyas ve Osmanl
mparatorluu'nu da iin iine katarak Anadolu'da nelerin de
itiini, nelerin deimediini; Roma'nn hatalarndan ders alp
almadn, yeni yntemler gelitirip gelitirmediini bilmek ok
daha aydnlatc olacaktr.
Dolaysyla Anadolu'yu kapsamakla birlikte, imparatorluun
dier blgelerinde cereyan etmi olaylara da sk sk deineceiz.
Roma mparatorluu sadece Anadolu'dan, ngiltere'den ya da Af
rika'dan ibaret deildi . ou yerli ve yabanc modern alma
larda grlen nemli bir eksiklik, sadece bir blgenin, eyaletin,
ehrin ya da halkn tarihi ve arkeolojisine verilen arln tab
lonun btnn grmemizi engellemesidir. ngiltere'yi veya Orta
talya'y ele alan bir eser, imparatorluun geri kalan %96-99'unu
gz ard eder. Snrl corafi alanlarda yaplan almalarn sakn
calarndan biri de imparatorluklarda srekli bir yerel/blgesel di
reniin bulunmas gerektiine ve bunun evrensel olduuna dair
uyandrdklar kandr 1 Direni eer yazl kaynaklarda yoksa o
zaman arkeolojide aranr. rnein Wells, Germania'da gelenek
sel evlerin, anak mlein, fibulalarn, gm gelenekleri vb.nin
"kltrel direnii " gsterdiine inanr2 Oysa Roma'nn yerel hal-
GR 5
kn geleneklerini serbeste yaamasna karmad ya da halkn

basite geleneksel deerlere bal kalmak istedii gibi bir aklama
kulaa daha mantkl gelebilir ve bazen bu basit zm gzden
kolayca kaabilir. Farkl blgeleri deerlendirme zorunluluunun
baka bir nemli nedeni daha vardr: Roma mparatorluu'ndan
gnmze kalan tarihi anlatlar kanlmaz olarak kazanann ka
leminden kmadr; alternatif anlatlar (Kartaca, Anadolu, Ger
mania vs. ) basklanmtr. Bu durum Roma tebaas ve kartlarnn
nadir yazl kaynaklarn daha da nemli klar. Ne var ki bu deerli
kaynaklarn yanl deerlendirilmesi sz konusudur. rnein bir
ok modern kaynak Yahudi direniinin zgn karakterine vurgu
yapar, ama bu hareketin dier imparatorluk halklarn tepkilerine
dair tipik bir rnei yanstabilecei ihtimali gz ard edilir3 Do
laysyla eldeki Anadolu kkenli olmayan az saydaki "sra d"
kaynan zel durumlar ifade etmeyip imparatorluk geneli iin
bir fikir verebilecei ihtimalini dnmeli ve Anadolu'yu daha iyi
anlamak iin imparatorluun geri kalanna da kulak vermeliyiz.
Bunu yaparken sadece antika ile snrl kalmak yerine,
anakronizme kamadan modern karlatrmalar yapmann fay
dal olacan dnyoruz. Bu adan, Anglo-Sakson bilim ev
relerinde allageldii gibi Roma mparatorluu'nu zellikle ngi
liz mparatorluu yerine Anadolu corafyasnda hkm srm
Osmanl mparatorluu'yla karlatrmak daha verimli sonular
verebilir. Hem Romallarn hem de Osmanllarn Anadolu'da
ki fetihleri askeri ofansifle vuku bulmutur, fakat ikisinde de iyi
planlanm bir askeri stratejiden ziyade ngrlemeyen olaylar
rol oynamtr. Artan g ve ihtiyalar belirleyici etkenlerdir. lk
zamanlarda Roma ve Osmanl'nn Anadolu'ya duyduu ilgi ne
olursa olsun ok gemeden Anadolu'yu kontrol altnda tutmann
askeri avantajlarn fark etmilerdir4 Rnesans ve Endstri Devri
mi'ni yaam ngiltere'ye kyasla Osmanl hakimiyetindeki Ana
dolu ok daha yakn paralellikler sunar. Mesela hem Roma hem
de Osmanl dnemlerinde demografik yap, krsal nfus, ehir do
kusu birbirine yakndr; her iki imparatorluk da ngiltere'nin ge
irdii trden sosyoekonomik deiimlere ahit olmamtr. Bu ve
6 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYET
benzer zellikleriyle Osmanl-Roma karlatrmas her nedense

zerinde pek durulmam nemli bir aratrma konusudur.
ilk bakta Anadolu Kuds ya da imparatorluun bat
blgelerine nazaran sakin bir yermi gibi grlebilir, ancak kay
naklar daha yakndan incelendiinde olaylarn eitlilii bizi a
rtr: bir topyann peinden gidenler; bir gecede en az 80.000
Romaly katleden ehirler; " kez dirilen" bir imparatorun ard
na taklanlar; talya limanlarna saldran korsanlar; ehir kuatan
haydutlar; kyleri talan eden babozuk askerler; agzl vergi
tahsildarlar, rveti valiler, acmasz generaller. . . Sonularla
orantl olarak sebepler de eitlidir: gsz bir Senato; generaller
de toplanan geni yetkiler; yetersiz personel; idari dzenlemelerde
etnik eitlilik, demografik yap, corafya gibi unsurlarn gz ard
edilmesi; sosyoekonomik nlemler yerine maliyeye nem verilme
si; yerel kurumlara mdahale . . .
syanlarn ve tepkilerin nasl ortaya kt kadar neden
kmad sorusuna cevap bulmadan byle bir alma yarm
kalacaktr. Bu noktada, kitabn ikinci blmnde Roma'nn
kurduu idari, ekonomik ve askeri dzenin sadakati salamada
ya da skntlar gidermede nasl bir rol oynadn gstermek he
deflenmitir. Roma'nn hukuk alanndaki stnl, vatandalk
kavramn hayata geirilebilmesi, dikey sosyal hareketlilie imkan
tanmas, Romallarn nerdeyse saplant dzeyindeki her eyin
dkmn karma ve arivleme tutkusu (meruiyetin nemli bir
gstergesi), ordunun Foucault'nun deyimiyle " uysal bedenler"
yaratmadaki baars gibi zellikleri bu adan ne kar. Ancak
unu unutmamalyz: Roma'nn Anadolu' da ve Anadolu dndaki
eyaletlerde benimsedii ynetim biimi, yerel aristokrasiler ze
rinden ilemiti. Dolaysyla bu kitapta deinilen olaylarn oun
da ba aktrler olarak karmza kan halkn bak as ou kez
ya karanlkta kalr ya da antik yazarlarn kalplam ifadelerine
tabidir. Elbette bu, st snflar dndaki nfusun Roma'ya kar
her zaman direni halinde bulunduu anlamna gelmez. Anado
lu'daki hibir isyann Roma'dan ciddi anlamda bir kopua neden
olmadn belirtmek gerekir.
GR 7
Bu kitap temelde Foucault'nun bir tespitinden yola kar: kti

dar yok edilemez; iktidarn yok edilmesi toplumun yok edilmesi
demektir ve bir direni ayn zamanda Foucault'nun deyimiyle bir
"kart iktidar" olduundan, kendi iktidar teknolojilerini yara
tacaktr5. O yzden, sadece direnii ya da iktidar tek bana in
celemek yeterli deildir. ktidar ilikilerinin aa kmas ancak
direnile mmkn olduundan u iki soru nem kazanyor: Antik
kaynaklarmz direnilerden bahsetmeseydi Roma emperyalizmi
nin boyutlarndan ne kadar haberdar olacaktk? Belki de daha
nemlisi: syanlar neden alrz? syan edeni mi, yoksa kendisi
ne isyan edileni mi anlamak iin?
Kaynaklar ve Kavramlar
Foucault, ktidar ve Direni

Potansiyel bir direni ya da isyan olmad srece iktidar da
yoktur. Aksi takdirde kendimiz deil; zerimizde otorite kuranlarn
elinde sadece ara oluruz.
Michel Foucault
En azndan Roma mparatorluu'nda isyan ve direniin teorik
yan ou kez gz ard edilmitir. Bu noktann 20. yzyln nemli
sosyal tarihisi, filozofu ve kltrel eletirmeni Michel Foucault
( 1 923-1984)'nun iktidar, zne ve ynetebilirlik/ynetim mant
(governmentality) hakknda grlerinden yola karak daha iyi
anlalabilecei kansndaym. Nedense Roma tarihileri arasnda
Foucault genellikle hak ettii ilgiyi grmemi gibidir. Bunun bal
ca nedeni Foucault'nun bu konulardaki fikirlerinin srekli evrim
geirmesi, elikileri, kant toplamadaki hatalar ve slubu nede
niyle takibinin zorlamasdr. Buna ilaveten, direni ve iktidar ara
sndaki ilikilerin ileyii Foucault'da her zaman somut bir ekilde
aklanmaz 1
Foucault zellikle birey, sosyal kurumlar ve yaplar zerinde
durmutur. ktidarn bir zmre ya da bir kurumun elinde tuttu
u bir " ey" olmadn vurgular. Aksine, iktidara sahip olun
maz, iktidar uygulanr. ktidar mnferit bir varlk deildir; bir
strateji, bir iktidar ilikileri adr. stelik iktidar baskc deil,
1 0 ANADOLU'DA ROMA HAKMYET
retken olabilir ve belirli davran biimlerini sona erdirmtk ya

da sansrlemek yerine yenilerine nclk eder. Foucault'nun asl
amalarndan biri, insanlar ve kurumlar arasndaki gnlk iliki
lerde iktidarn nasl ilediini aa karmaktr. Bylece bireyler
pasif kuklalar olmaktan kar ve aktif zneler haline gelir2
Foucault 1 7. yzyldan itibaren iktidarn farkl zellikler ka
zandn syler ve bu yzyldan nceki geleneksel iktidar "ege
men iktidar" (sovereign power) ya da "hukuki-sylemsel" (juri
dico-discursive) olarak niteler. Bu model bir yasa, yasaklama ve
itaat sistemi iinde tasarlanmtr. Bireylerin yaam ve lm hakk
zerinde mutlak sz sahibi olan egemen iktidar biiminin yerine
geen 1 7. yzyl sonras iktidar modeli pozitiftir ve yaam verimini
kstlamak yerine arttrmay amalar. Bugn geleneksel iktidar ha
len iler, ancak imdi "disiplin" ve "biyo-iktidar" gibi iktidar tek
nolojilerini kullanr. Aada greceimiz zere 1 7. yzyl sonras
iktidar biimlerini benimseyen Fransa, Hollanda, Almanya ve son
rasnda Osmanl mparatorluu, "uysal bedenler" yaratma yolun
da Roma'nn zellikle orduda kulland Foucault'un iktidar tek
nolojilerini adapte edecek ve gelitirecekti. Unutulmamas gereken
ey, iktidarn sadece zgr znelere uygulanabileceidir; zgrlk
iktidarn nkouludur. ktidarn asl amac gnll klelik deil
dir. ktidarn znde olan ve onu tevik eden iradenin itaatsizlii
ve zgrln uzlamaz karakteridir. Dolaysyla Roma'nn yerel
ynetimlere belirli zgrlkler tanmas bir anlamda iktidarn z
neler zerindeki gcn kullanabilme alann arttrmakt.
Foucault'da gre iktidar ve direni birbirinden ayrlmayan iki
kavramdr; bir arada var olurlar: " ktidarn olduu yerde direni
de vardr; yine de veya bunun sonucu olarak direni iktidarla olan
ilikisinde dsal bir konumda deildir. O halde her zaman iktida
rn 'iinde' bulunulduu, ondan ka olmad sylenebilir mi? "
Foucault'ya gre tpk iktidar gibi direniin kendisi d e tek bir b
yk direni odandan ibaret deildir. Btn isyanlarn kayna ya
da devrim kanunu gibi bir eyin sz konusu olmadn, toplumun
tamamna yaylm bir direni andan veya noktalarndan bahse
dilmesi gerektiini vurgular3 Yine iktidar gibi direni noktalar da
KAYNAKLAR VE KAVRAMLAR 1 1
sosyal tabakalar ve bireyleri bir utan dierine kat eder. O halde,

belli grup ya da kurumlar ( burjuva, ordu, devletin basn organ)
egemenliin kayna olarak gren Marksizm'in, bu kaynaklarn
yok edilmesi ya da dizge iinde eritilmesiyle zgrle giden yolun
alaca inanc geerliliini kaybeder. ktidarn sarayda ya da bir
ka balantl kurumda topland modern ncesi dnyada byle
bir devrim baarl olabilirdi, ancak ynetim kurumlarnn, askeri
klalarn ve resmi gazetenin devralnmasndan sonra bile devrime
direnecek saysz iktidar noktas bulunacaktr. Devrimcilerin iste
dii dnm bireyin yaamnn en ince ayrntlarna inilmesini
gerektirir. Bu direni noktalarnn stratejik kodlanmas devrimi
mmkn klar. Bu zmleme anlaml bir devrimin dolaysyla da
zgrle kavumann imkansz olduu sonucunu dourur4
Nitekim Foucault'nun bahsettii tr direni -tahakkm bi
imlerine (etnik, toplumsal ve dinsel) bireyleri rettiklerinden ay
ran smr biimleri ve bireyi kendisine balayarak dierlerine
tabi klan bir duruma (tabi klmaya ve boyun edirme biimleri
ne) kar- u ya da bu iktidar kurumuna, elit zmreye veya snfa
deil, daha ziyade bir iktidar teknolojisine ya da biimine ynelir.
nsanlar " asl dman" yerine " birincil" ya da "yakn" dma
na, yani onlara en yakn olan ve faaliyetlerini bireyler zerinde
uygulayan iktidar teknolojilerine kar karlar5 Bu adan ba
kldnda Roma mparatorluu'nda direnilerin benzer zellikler
tadn syleyebiliriz. rnein Stoa Direnii monariyi ortadan
kaldrmay hedeflememi, ama monarik iktidarn nasl yrtl
mesi gerektiini tartmt. Senatrlerin zerlerinde tahakkm
uygulayan en yakn iktidar biimi olarak imparator (Nero ve
Flavius'lar slalesi) monari yerine direniin asl hedefi olmutu.
Ayn ekilde tahta ortak kanlar Anadolu' da yeni bir rejim getire
cekleri iin deil, mevcut rejimi onaracaklar, eski altn gnlerine
dndrecekleri beklentisi ya da " iyi imparatorlarla" kurdukla
r ounlukla yapay ba sayesinde rejimi devam ettireceklerinin
garantisini verdikleri lde desteklenmitir. Yine Anadolu'da
census (nfus saym) gibi uygulamalara verilen tepki aslnda bir
iktidar teknolojisini hedef alr, zira bu uygulama iktidarla zne
arasnda yeni bir iliki kurmaya yneliktir. Bunlarn hibiri rejime

dorudan saldr iermez. Romallarn kendisi de cumhuriyet ve
monari arasndaki geii ynetimdeki yapsal bir deiiklik de
il, iktidarn bireyler arasndaki dalm baznda dnyorlard.
Romallarn bizim anladmz ekilde "devrimleri" yoktu. Me
sela Catilina takipilerine yeni bir idari yap deil, refahn, me
murluklarn, rahipliklerin vb. yeniden datlaca sz vermiti6
Carausius ve Allectus ngiltere'de kendilerine bir " imparatorluk"
kurduklarnda, aslnda amalar aday Roma mparatorluu'n
dan ayrmak deil, kendi yarattklar rnek devlet sayesinde Ro
ma'y yozlamam ve bozulmam ilk zamanlarna dndrmekti7
Dolaysyla bu ve benzeri isyanlar Marksist anlamda bir devrimi
hedeflememiti. El deitirmi, fakat toplumsal hiyerariyi, aile
yaamn, cinsellii ve bedeni kar kt iktidardaki halleriyle
brakan bir anlay ortaya koymaktaydlar.
Roma'ya kar yeni bir iktidar ann kurulmasna ynelik en
ciddi ve baarl teebbs kukusuz Hristiyanlk tarafndan ger
ekletirilmitir. Foucault'ya gre yeni dinin baars yeni bir ikti
dar an, yani "pastoral iktidar" hayata geirmesinde yatyordu8:
Pastoral iktidarn merkezinde insanlara hayatlar boyunca rehber
lik eden bir oban figr bulunur. Bu kavram Hristiyanlkta so
mutlatran piskopostur. Piskopos takipilerinden farkl deildir;
onlardan mevkii, i ya da ahlak asndan ayrlmaz. Geleneksel ik
tidarn aksine pastoral iktidar herhangi bir toprak parasna ba
l deildir. oban bir toprak deil, birok birey zerinde hkm
srer. Pastoral iktidarn hedefi zafer kazanmak, fetihler yapmak,
ganimet ve esir ele geirmek deildir. Ksacas dmanlarna zarar
vermek yerine gz kulak olduklarna iyilikte bulunmay amalar
ve zaferlerini boyun edirilen halklara sergileyen geleneksel ikti
darn aksine, hem bireyi hem de toplumu korur. Pastoral iktidarn
bir dier zellii obann " srsne" olan sorumluluudur; ah
laki temeli piskoposun kendisini srs iin feda etmeye gnll
oluudur.
Geleneksel iktidarda iyi bir yurtta olabilmek iin kiinin ken
disini imparator veya kral iin kurban etmesi gerekir. Pastoral
iktidar ise bireyseldir. mparatorun asl ilgisi devletin, ehirlerin,

topran ve bir btn olarak vatandalarn refahyken, iyi oban
hem bireylere hem de cemaate zen gstermelidir. Bu iktidar iin
de piskoposun gc, insanlar kendi iyilikleri iin her eyi yapma
ya zorlayan otoritesinden ileri gelir. Her bir bireyin yaptn, ayn
zamanda ruhlarn ve en derin srlarn bilmek zorundadr. Bunun
iin de bireyin srekli bir itirafta olmas gerekir. Yani pastoral ikti
dar bu ekilde bireyin ruhundan "geer. " Yeni dinin organizasyon
ilkeleri ve idari uygulamalar devletinkilerle benzer olduuna gre
onu nasl bir direni noktas olarak tanmlayabiliri1.? foucault in
sanlk tarihinde Hristiyanln zel bir yere sahip olduunu, n
k " ayn siyasi yap iinde bireyletirme ve btnletirme teknik
lerinin byle hnerli bileimine rastlanmadn" syler9 Bu yeni
iktidar ilikisinde hakikatin (yani bireyin hakikatinin) retimi
esasken, Hristiyanlk ayn zamanda mevcut iktidar ilikilerinden
de yararland. Dier taraftan Yunanlar ya da Romallar ne her
birey iin hakikat esas yaratma gerei duymular ne de bireysel
iktidar a kurmulard. mparatorluk ehirler, topluluklar ve bi
rey kategorileriyle ilgiliydi. Hristiyanlk ise siyasi, fiziksel, kamu
sal ve zel, kolektif ve bireysel, birey ve egemen g arasnda bir
ayrm yapmyordu. Nitekim aada deineceimiz Anadolu'daki
pagan-Hristiyan ya da mezhep atmalarnda piskoposlara bal
cemaatlerin sergiledikleri zaman zaman vahete varan iddet olay
lar ite piskoposlarn -dolaysyla Hristiyanln- bireyler zerin
deki bu otoritesinden kaynaklanr.
Foucault'ya gre mutlak monaride mutlak hibir ey olmad
iin en gl hkmdarn bile karar verme aamasnda etki altn
da kalaca gereini bilen zmreler ve insanlar her zaman var
dr10. Sonuta, Roma imparatorlar halk, senato ve ordunun mu
tabakatyla iktidarda kalr11 Bu yzdendir ki Marcus Antonius
ldkten sonra Roma'nn tek hakimi olan Augustus (M 3 1 -MS
1 4 ) buna ramen mutabakat zellikle aramt ve soyu mulak
imparatorlar kendilerinin baarl bir slale ya da imparatorla
zdeletirerek iktidar ilikilerini dengeleme yolunu semiti12
Elbette yeni iktidar ilikileri yaratmaya ynelik hevesli giriimler
1 4 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYET
oldu ve tam da bu yzden imparatorlua dddi sorunlar kardlar.

Anadolu'da Aristonikos ile Mithradates'in giriimleri bu trden
faaliyetlerdi ve Foucault'nun baarl bir direni iin gerekli baz
artlarn yerine getirdikleri iin Anadolu'daki en nemli hareket
ler oldular. Dikkat ekici olan ise Anadolu'daki bu ve benzeri r
neklerde isyanclarn, m utabakatn genellikle dnda kalan ya da
tutulan marjinal topluluklar (kleler, korsanlar, haydutlar ya da
obanlar) veya ksmen Romallam ya da hi Romallatrlma
m kesimlerden kmasdr.
ktidarn kendisini iyi gizleyebilmesi onu katlanlr hale getirir.
Anadolu'da Romal idari personelin sayca yetersizlii, Roma'nn
grnmezliine imparatorluk genelinde idareyi yerel ynetimlere
brakm olmas ve i eyaletlerde lejyonlarn bulunmamas Roma
iktidarnn katk salayan unsurlard. Nitekim Roma'nn iktida
rn yeni ehirler, yaplar, kurumlarla dorudan belli ettii bat
eyaletlerinde ok daha ciddi direniler sz konusudur. Ge m
paratorluk Dneminde idarenin merkezilemesi iktidarn kendi
sini gizleme biimi nemli lde etkiledi. Foucault'un deyimiyle,
"mutlak monari dneminde iktidarn merkezilemesi brokratlar
ve burjuvann daha ok ne kmasna yol aar. Bunlar iktidarla
rnn g ilikileri dengesine dayal olduunu gizlerler. " Drdnc
ve beinci yzyllarda imparatorlukta otoritenin merkezilemesi
ve imparatorluk vekillerinin yerel hayata daha fazla sirayet etme
si, blgesel siyasi kltrlerin homojenlemesine ve kemikleme
sine neden olmu, Roma sosyal dzenini bir zamanlar yaatmak
iin serbest brakt yerel seslerden mahrum etmiti13 Dolaysyla
Roma'nn yerel ok seslilie, kltrlere ve kurumlara gsterdii
hogr sayesinde srdrd iktidar ilikileri dengesi zld.
2. yzylda Roma Bar (pax Romana) dneminde bile patlak
vermi yzlerce isyan ok da artc deildir, zira Foucault'nun
dedii gibi iktidarn bulunduu yerde direni de vardr. Fakat
direniin varl ayn zamanda Romallarn sahip olduu ya da
olmad iktidar teknolojileriyle yakndan ilgilidir. Foucault'ya
gre direnii tamamen yok edebilmek iin ncelikle " ngrle
bilirlik " faktrnn ortadan kaldrlmas gerekir. Bu sadece in-
Augustus (Octavianus), Ulusal
Mze, Roma.
sanlar sinirsel dzeyde kontrol edebilirsek ya da davranlarn

nceden tahmin edilebilir hale getirirsek gerekleebilir. lki bu
gnn standartlaryla imkanszdr, ama ikincisinde disiplin ve bi
yo-iktidar sayesinde baz ilerlemeler kaydedilmitir. Mikropolitik
olan disiplin iin bugn okullar, fabrikalar ve ordular mevcuttur;
bunlar insanlar kontrol etmenin ve bedenlerini eitmenin yolunu
arar. Makropolitik biyo-iktidar ise nfusu kitle gzetimi ve kont
rolyle (nfus saym, eitli salk kampanyalar vb.) tesis eder.
Roma'nn census uygulamas byle bir rnektir. Bunlar bir dere
ceye kadar egemen iktidar modeliyle eliir, nk sadece iddetle
deil, insanlar eitirken onlar hayatta tutma yoluyla ilerler 1 4
Psikoloji, sosyoloji, bilgisayar modellemeleri bir anlamda toplum
larn ya da bireylerin davranlarn ngrmeye ynelik teknolo
jilerdir. Romallar bu tip teknolojilere sahip olmad ya da bun
lar ilkel ekilde kullandklar iin ngrlebilirlik faktr azalr;
onunla birlikte direni noktalar artar.
Btn bunlarn yannda cezalarn bireyler zerindeki ileyii
de imparatorun iktidarn pekitiren unsurlardan biriydi. Bunu
daha iyi anlayabilmek iin antik kaynaklarmzda iyi belgelenmi
Hristiyanlara verilen cezalara ve Foucault'nun gzlemlerine ba
vurabiliriz15: Hristiyanlarn herkesin nnde infaz " geici olarak
yaralanm egemenliin yeniden kurulduu bir trendir. Onu en
muhteem haliyle sergileyerek yeniden kurar". Dier bir deyile
halk nndeki infaz sadece korkuyla boyun edirmek ya da su
luyla susuz arasnda bir balant kurmak deil, ayn zamanda
sulunun harcanabilir bedenini hkmdarn kutsal ve merkezi
bedeninden ayrmaktr. Btn bunlarn kalabaln karsnda ya
plmas gerekir, nk hi bir ey kanunun zaferinden kaamaz.
Dier biyo-iktidar teknikleri gibi halka ak infaz da toplumsal
gvenin azald ve huzursuzluun artt zamanlarda ortaya
kar: Nero (54-68 )'nun saltanatnn ilk alt ylndan sonraki skn
tl dnem, krizlerin ba gsterdii nc yzyl gibi . . . nfazn
ilevi Foucault'nun deyimiyle " adaleti yeniden salamak deil, ik
tidar yeniden iletmektir. " Ancak sulu bedeninin caydrc unsur
ya da ceza alan olarak snrlar vardr. Beden sadece belli dereceye
KAYNAKLAR VE KAVRAMLAR 17
kadar acya dayanr ve bu dierleri zerinde etkili olmayabilir.

stelik ie yaramas iin infazn kalabaln nnde gerekleti
rilmesi gerekir. Ne var ki bu bir yere kadar geerlidir, zira infaz
yerinde ayn anda bulunabileceklerin says snrldr. Hkmdar
da ayn anda her yerde olamayacandan onun fiziksel varln
dan yararlanlamaz. mparatorun fiziksel varl ya da yokluu
nun politika oluturmada ve isyanlarn bastrlmasnda nemine
aada deineceiz. Dolaysyla yasalarn asl ilevi hkmdar
yokluunda temsil etmekti. Artk hedef seyircilerin gzleri deil,
akllardr: " Gsterge bilim arac olan iktidarn yaz alan; fikir
lerin kontrolyle bedenlerin boyun emesi . . . " te yandan Roma
mparatorluu'nun -ve dierlerinin- uygulad trden infaz yn
temleri, Foucault'ya gre 1 8 . yzyldan itibaren deiime uram
ve cezalar bedene deil, ruha ileyecek ekilde bir dnm geir
miti. Roma'nn Hristiyanlara yapt infa z ve ikenceler, iktida
rn beden deil, ruh zerinde gsteren bu yeni dinin mensuplar
iin caydrc olmaktan kmt.
syan ve kargaa gibi olaylarn i yzn anlamak ve bunlarn
tarihini yazmak sadece antika deil, genel olarak btn
dnemler iin sorunludur. Foucault'nun syledii gibi tarihte
olmu her ey bir perspektiften grlmek zorundadr. nsanlarn
en temel tarihi olgular olarak grdkleri eyler bile kendi balarna
var olmazlar. Foucault'da ima edilen ey, tarihte nesnelliin asla
edilemeyeceidir. Buna ilaveten, yine Foucault'nun sylediklerine
bakarsak dier bir sknt, tarihi olaylarn niteliidir: "Bir olgu
netice itibaryla bir karar, bir antlama, bir saltanat ya da sava
deil; fa kat g ilikilerinin deimesi, iktidarn ele geirilmesi,
bir sz daarcnn bir zamanlar onu kullananlar aleyhine
benimsenmesidir. " 1 6 Yani bir isyann baarl olmas ya da sava,
aslnda sadece sylemlerin ve iktidar ilikilerinin deimesinden
baka bir ey deildir. Dolaysyla bir bu trden olaylarn mevcut
iktidar dzenini gerekten ne lde deitirmi olduunu -sa
dece siyasal deil, sosyal ve ekonomik adan da- iyi anlamak
gerekir.
1 8 ANADOLU'DA ROMA HAKiMiYETi
Antik ve Modern Baklar

. . . ve eitli yerlerde ok sayda huzursuzluk ba gstermitir,
ama bunlardan nemli bir sonu kmad iin Romallar savata
olduklarn dnmemilerdir. Kendi adma, bunlar hakknda yaz
mam gerektiren dikkat ekici bir ey bulamadm.
Cassius Dio (5 1 . 20.5)
te, "Tarih yoktur, sadece tarihi vardr" diyen Lucien Febvre'e
hak vermemiz iin bir neden. Cassius Dio'nun nemsiz bulduu
olaylar bilseydik, belki bahsettii dnemin ( Ge Cumhuriyet)
tarihini farkl ekilde yazardk. Antik tarihileri elbette bunun
iin sulayamayz, ama birok rnekte byle olaylarn zerinde
keke daha fazla sz sylemi olsalard diye hayflanabiliriz.
mparatorluun uzak kelerinde km sorunlar genelde sadece
Romallar ciddi biimde uratrd zaman bahsedilmeye deer
grlmtr. Florus'un Sicilya'da byk bir kle ayaklanmas
balatan Eunus hakknda syledikleri iyi bir rnektir:
"Eunus adl bir Suriyeli (malubiyet/erimizin ciddiyeti bu kiinin

adnn hatrlanmasn gerektiriyor}, vahiyle kendinden gemi gibi
davranarak Suriyeli tanrann onuruna darmadank salarn
sallayp tanrlarn istei zerine kleler silaha sarlmaya, zgrlk
lerini elde etmeye tevik etti. "
(Flor. 3 . 1 9.4)
Bazen sorun yazarlarmzn seicilii ya da znellii deildir;
rejimin deimesi ya da gvenilir bilgi elde etmede yaanan sorun
lardan ikayeti olurlar. Yeniden Dio'ya dnelim:
"Fakat o zamanlarn sonrasnda, meydana gelen birok olay

gizli tutuldu. Bazlar bir ihtimal halka aklansa bile bunlara gve
nilmiyordu, nk sylenen ve yaplan her eyin o srada iktidarda
bulunan kiilerle onlarn dostlarnn istekleri dorultusunda uydurul
duu phesi yznden dorulattrlamyorlard. Sonuta, aslnda
olmam birok ey uzak yerlerde konuuluyor ve olmu birok ey
de bilinemiyordu. Hemen her olayn gerekle alakas olmayan bir

uyarlamas geerlilik kazanyordu. stelik imparatorluun bykl
ve meydana gelen olaylarn okluu, bunlarn doru alglanma
sn zorlatrlyordu. Mesela Roma'da birok ey vuku bulmaktadr
ve egemenlii altndaki topraklarda her gn olaylar meydana ge
lir. Bunlar hakknda, olaylara katlanlar hari kimse doru bilgilere
sahip deildir ve ou insan olanlar duymamtr."
(Cass. Dio 5 3 . 1 9.2-6)
Dio Cumhuriyet tarihisi olsayd, ki " o zamanlar" dan kast
Cumhuriyet Dnemidir, muhtemelen pek ikayet etmeyecekti.
Principatus'taki tek yanl tarih geleneinin karsnda Cumhu
riyet'in farkl partilere ve liderlere destek veren tarihileri, ile
ri gelen kiilerin anlar, gnlkleri ve Senato kararlar vard 17.
Komutanlarn raporlar, zafer alaylarna ait dkmler, Senato
kararlar ve otobiyografiler sayesinde Cumhuriyet tarihileri d
ilikiler ve eitli halklarn etnografisi hakknda bilgi sahibi ola
biliyorlard. te yandan Principatus'ta imparatorun faaliyetle
rini Senato'ya bildirmesi gerekirken, elbette kimse onu zorlaya
myordu18.
Augustus'la balayan Principatus dnemi her alanda olduu
gibi edebiyatta da baz yeniliklerin grld bir zaman dilimiydi.
Tarih yazcl alannda iki ana unsur gze arpar: ulusal bilin
ve bu bilinci gelitiren, ycelten ve alayan eserlerin ne kmas.
Tek kiinin hakimiyetine dayal, stelik ou yazarn imparato
run yakn evresinde bulunduu bir ortamda isyanlarn tarafsz,
ayrntl ve eletirel gzle tarih kitaplarna girdiini sylemek her
zaman mmkn deildir. Romal tarihilerin genellikle anlattk
lar olaylardan yzyllar sonra yaam olmalar, bu yzden de
ada tanklklar ve yorumlardan yoksun kalmalar da buna etki
eder. zellikle M 1. yzyla ait tarih eserleri Roma merkezlidir;
" sanki ehir, imparatorluun dier blgelerinden daha fazla Ro
malym gibi bir izlenim brakrlar. " 1 9
Bunlara bilgi elde etmekteki zorluklar ekleyebiliriz. Herodi
anus imparatorlarn faaliyetlerini saklayamayacan dnm-
20 ANADOLU'DA ROMA HAKiMiYETi
t20, ama Eunapius Gratianus'u aratrmaya giritiinde impa

ratorun hayat ve ileri hakknda bilgi toplamann ne kadar zor
olduundan yaknyordu, nk bunlar sarayda olaanst bir
abayla saklanmaktayd21 Sonuta hem Dio hem de Eunapius
makul bir eser verdiklerine inandklarn sylerken ayn zamanda
eserdeki olaylarn gerekliini deerlendirebilecek bir temelden
yoksun olduklarnn da farkndaydlar22
syanlarn daha geni ele alnd durumlarda bile olaylarn
arka plann, sebeplerini anlayabilmek genelde mmkn olmad
gibi sradan insanlarn iktidara kar tutumlarn tespit etmek de
kolay deildir. Eldeki kantlar daha ziyade dncelerini yazya
dkebilecek st snflardan kiilerin eilimlerini yanstr. Tacfari
nas'n balatt ayaklanma kaynaklarmzn isyanlara nasl bak
tklarna dair iyi bir rnektir: Ayaklanma Afrika'da 1 7-24 arasn
da srm olmasna ramen Tacitus'un ada tarihi Velleius
Paterculus tarafndan yok saylmtr. Kendisini zet tarih yazar
olarak tanmlayan Paterculus'un Tacfarinas'tan bahsetmemesi bir
yana, bu kadar ksa tutulmu bir eser iinde herhangi bir isya
n gerektii gibi ele almasnn zorluu ortadadr. Belki de daha
nemlisi, yukarda bahsettiimiz zere mparatorluk Dnemin
de Roma tarihinin ulusal bak asndan yazlmas ve geleneksel
Roma vatanseverliiyle hareket eden tarihilerin imparator odakl
bir tarih yazmn tercih etmi olmalaryd. te yandan Tacitus,
Tacfarinas'la mcadele eden Tiberius ( 1 4-37)'un tahttaki ilk
yl iin yirmiden fazla davay kaydetmiti23 Kaynamzn impa
ratora kar besledii olumsuz duygular bizim iin bir avantaja
dnmtr ve kendisi Tacfarinas isyan iin elimizdeki yegane
kaynaktr. stelik Tacitus Anadolu'daki olaylar hakknda baka
kaynaklarda gemeyen ve devlet arivlerinde bulunmas zor gr
nen ayrntl bilgiler verir24
Tacitus ve Anadolu'da grev yapm Cicero ya da Gen Plini
us gibi kaynaklarmz olduu iin ansl saylrz, ancak bunlar
sonuta st snftan Romal brokratlard. Bunlar ok deerli ol
malarna ramen ciddi bir eksikliimiz yine de vardr: Anadolu
ehirleri, blgeleri ya da halklarn konu alan yerel tarih eserleri.
Ne yazk ki Anadolu iin Flavius Iosephos gibi bir kaynaa sa

hip deiliz. Iosephos'un eserleri olmasayd, Roma'nn 1 . yzyl ve
sonrasnda Yahudiler zerindeki etkisi ve blgedeki faaliyetleri
hakknda bildiklerimiz ok eksik kalacakt. Herodes hakknda
yazdklar drt kitab doldurur ve bu, bir vasal kral hakknda
elimizde bulunan en kapsaml tarihedir. Maalesef Anadolu'daki
hibir vasal kral bu kadar ayrntl ekilde ele alnmamtr.
Bize ok farkl bir Anadolu tarihi sunabilecek baz temel kay
naklar kayptr veya elimize zetler halinde gemitir. rnein
Sallustius ve Trogus gibi yazarlar Mithradates'e yakn kaynaklar
kullandklarndan, resmi tarihin dnda deerli bilgiler sunarlar.
Onlarn yararland kaynaklar ise bugn bizim iin isimlerden
teye gemez. Her iki yazarn da Mithradates'le ilgili blmle
ri gl Roma kart argmanlar ierir25 rnekleri oaltmak
mmkn: Mesela Mysia ve Ida Da'nda ( Kaz Da) mesken
tutmu nl haydut Tilloboros 'un biyografisi, Pamprepios, Kh
ristodoros ve Kapiton'un Isauria tarihi zerine olan eserleri . . . 26
Bunlar gnmze gelmi olsayd Toroslarda haydutluk yapan
Isauria'llara nasl bakardk? Bu eserlerin ok ge dneme ait
olmas, Isauria'l imparator Zeno'nun dalarda yaayan halkna
saygdeer bir gemi vererek aristokrasi arasnda kabul grme
lerini istemesiyle ilgili olabilir27 Ama zaten bu, " hareketli ve iz
lenmesi zor bir tarihtir. Da mekann, yani karanlk tarih alann
terk eder etmez ovalar ve kentlerle birlikte tasnif edilmi arivler
alanna girmektedir. Dal ister ilk kez ehre insin, ister bu konu
da sabkal olsun, aada ona her zaman kayt fii verecek birini
bulmaktadr. "28 Fileyen Romallar olunca, Isauria'daki haydut
luk faaliyetleri hakknda bildiklerimiz sosyoekonomik deerlen
dirmeler yapmamz zorlatryor. Bu kadar byk apl haydut
luk olaylarnn sebebi yerine, daha ziyade Isauria'llarn nerelere
saldrdn veya Roma birlikleriyle arpmalarn okuruz. te
bu yzden haydutlar ve korsanlara tarih eserlerinden ziyade Ep
hesiacorum, Metamorphoses, Phonikikia gibi antik romanlarda
daha sk rastlarz, nk " Bu ylesine bir savatr ki byk tarih
22 ANADOW'DA ROMA HAKMYETi
ona kulak asmamakta ve onu ikincil bir olaym gibi denemeci ve

romanclara brakmaktadr. "29
Bir dier ilgin nokta, kaynaklarn Anadolu ve batdaki isyan
liderlerine yakla mdr: Batda Viriathus, Boudicca veya Civilis
gibi isyan liderleri "konu ur. " Bylece sz sanatnn rnleri bile
olsa, Roma'nn dier halklar tarafndan nasl grld, politika
lar, yanl larna dair bir bak asna sahibiz. Oysa Mithradates
gibi birka figr bir yana braklrsa kaynaklarmz ne Aristoni
kos'a ne Kilikia Korsanlar'na ne de Isauria'llara konu ma hakk
tanm tr. Bu ilgin ayrmn ne anlama geldii pek belli deil, ama
ksmen kaynaklarn korunma durumuyla ilgili olduunu syleye
biliriz.
syanclarn saylar hakknda kaynaklarn verdii eli kili
rakamlar olaylarn boyutlarn anlamaya engeldir. Bu durum
sadece Anadolu deil, imparatorluun dier blgeleri iin de
ayndr. Kaynaklar isyanclarn saylar, yarallar, ldrlenler
hakknda inanlmas g rakamlar telaffuz ederler. Tacitus
Boudicca isyannda 70.000 Romal ve mttefikin ldrldn
aktarr; Dio'da bu rakam 80.000 olduu gibi Boudicca'nn ordusu
da 230.000 ki iliktir ve Suetonius Paulinus bunlardan 80.000'ini
sadece 400 kayp vererek ldrm tr30 Iotapa'nn aln n
da 40.000 isyanc hayatn kaybetmi , Severus ise Britannia'da
50.000 adamn yitirmi tir31 Cicero'nun Cilicia valilii srasnda
yapt bir sefer sonrasnda zafer alay dzenlediine bakarak, bu
hakk elde etmek iin gerekli 5000 ila 1 0 .000 ki iyi ldrm ol
duu sylenebilir. Isauria'llar iin bir say verilmez, ancak baz
saldrlarda lejyonlarn mdahaleleri gz nne alnrsa, bunlar
sradan haydut etelerinden ok daha ciddi bir tehdit olmalydlar.
Prokopios'un sylediine gre Konstantinopolis'teki Nika Ayak
lanmas'nn sonunda 30.000 ki i katledilmi ti32 Kilikia Korsan
lar'na gelirsek, Plutarkos ve Strabon srasyla bin ksur ve 1 300
rakamlarn vermektedir; Appianos ise on binlerden bahsederken,
gemileri mi yoksa insanlar m kastettii belli deildir. En d k
rakamlar kabul etsek bile antikan en byk filolar hibir za
man bu bykle ula amam tr. Sadece M 1 . yzyln ikinci
yarsnda, o da Akdeniz' deki tm antik filolar toplandnda yak

la k 1 000 rakamna eri ilmi ti33 Elbette bu yuvarlak saylarn
gereklii tart maya aktr. Bunlar ideolojik amalara gre e
killenmi , bazen de okuyucunun ilgisini ekmek iin kullanlm t.
Yksek rakamlar ayn zamanda Romallarn intikam seferlerini
hakl karan bir arat34 Antik kaynaklarn genellemeleriyle eli
mizdeki salam bilgiler arasndaki tutarszlklar genellikle modern
tarihilerin dzeltmelerine ihtiya duymaktadr.
D oal olarak direni ve isyan zerine birok modern al ma
mevcuttur. Bunlara ileriki sayfalarda etraflca deineceiz, ancak
baz gr ve eilimlerden ksaca bahsetmemiz gerekiyor. Herhal
de en belirgin tutum, Bat uygarlnn k e ta larndan biri ve
Mattingly'nin deyimiyle " btn alarn model imparatorluu"
olarak Roma'y olumsuz ynlerinden b yk lde arndrarak
sunmaktr35 Mesela etkili The Roman Revolution eserinin yazar
nl tarihi Ronald Syme'a gre imparatorluun kurulu u birka
ihtirasl adamn eylemleri ve bir dizi tesadf neticesinde yar
gnlsz olarak meydana gelmi ti36 Yine Syme, kitabnn e itli
yerlerinde imparatorluk iin " Commonwealth" gibi bir yandan
ngiliz mparatorluu'nu, dier yandan da bir refah ve huzur or
tamn ima eden bir tanm kullanr. Roma mparatorluu'na dair
stanlatlar (metanarrative) onun ihti amn, grece homojenli
ini, uzun mrn ve klasik uygarln e itli alanlarna olumlu
etkilerini vurgular. Bu adan bakldnda, Roma'ya dair yzlerce
sayfalk giri niteliindeki eserlerin direni ve tepki gibi konulara
ancak birka sayfa ayrd fark edilecektir. Ancak Roma . mpa
ratorluu ayn zamanda kan dkmekten, on binlerce insan kle
yapmaktan ekinmeyen bir imparatorluktu.
Bir ba ka konu Anadolu'da Roma'ya kar direni gster
mi Hellenistik krallarn ele aln biimidir. Bu konuda zellik
le Mithradates'e dikkat ekmek gerekir. Reinach'n 1 890 tarihli
antsal eserinden beri Mithradates doulu yozla m bir despot
olarak tanmlanmaktan kurtulamam tr37 Aslnda Roma kay
naklarnda bu tavr hemen hemen btn Hellenistik krallar iin
geerlidir38 Lkse d knlk, gaddarlk, efemine tavrlar, sava ta
24 ANAOOLU'DA ROMA HAKiMYETi
beceriksizlik vb. Romallarn bu krallar iin kulland tipik s

fatlardr. Anadolu'daki Roma hakimiyeti zerine temel eserlerden
birini kaleme alm Magie'ye gre kraln yannda yer alan alanlar
basite " balarndaki hkmdar deitii zaman bir ey kaybet
meyecek maceraclardan" (adventurers who had nothing to lose
by a change of the ruler) baka bir ey deildi39 Bu oryantalist ba
k as 2000'li yllarda Mithradates'e halen "g a acmasz
despot" gzyle bakan yazarlarda izlenebilir40
Kralla ilgili olan, fakat onun dnda Aristonikos'un direniiyle
de yakndan balantl bir dier konu, bu hareketlerin devrim
ci niteliidir. Genel eilim bu tanma ihtiyatl yaklamak, hatta
reddetmek ynndedir. Burada devrimden ne kastedildii nem
tar. Mithradates'in kleleri serbest brakmas, Anadolu sakinle
rinin ve ehirlerinin borlarn silmesi bir devrim ya da Mayor'un
deyimiyle " yeni dnya dzeninin" bir gstergesi miydi?41 Bu tip
davranlara benzer durumlarda dier krallar ya da isyan lider
leri de bavurmutu. Ancak tek kstasn sadece bunlar olmamas
gerektiini syleyebiliriz. Aristonikos'un direnii ok daha ilgin
bir zelliiyle tarihileri megul eder: Kendisi M 1 3 3 'te balat
t direnite takipilerine " Gnein Vatandalar" adn vermiti.
M 3 . yzyla ait bir "Gne lkesi" topyasyla ilikilendiren
sz konusu ifade burada deineceimiz birok almaya konu
oldu, ama tarihiler tanmn devrimsel niteliini gz ard etmeye
meyillidir. Aristonikos'un bunu tek bana dnm olamaya
ca, projenin ona danmanlk yapan filozof Blossius tarafndan
gelitirildii ileri srlr. Burada da modern tarihiler bir Helle
nistik kraln "yetersizliklerini" dolayl yoldan ima eder.
Bireysel anlamda Hellenistik krallarn kaynaklardaki olumsuz
imajyla balantl olarak, genel anlamda da Hellenistik monar
ilerin Roma'yla karlatrldnda szde belirgin despotluklar
ve zayflklar ne karlr. Edward Gibbon 1 776'da yazmaya
balad antsal eseri Decline and Fail of the Roman Empire 'n
banda zamanmza kadar -etkisi azalarak- gelen bu grn te
mellerini atmt:
"Eer gzlerimizi Asya'nn monarilerine evirirsek, merkezler

de despotizm snrlardaysa zayflk; ordunun varlyla yerine getiri
len vergi tahsili ya da adalet; lkenin gbeine yerlemi barbarlar;
eyaletlerin egemenliini ele geiren varis satraplar; isyana meyilli
ama zgrln kazanmaktan aciz halklar grrz. Ama Roma
dnyasnn sadakati birrnek, gnll ve kalcyd. Tek bir halkn
iine karan malup milletler, bamszlklarn geri kazanma umut
larndan, dahas isteklerinden vazgetiler ve kendi varlklarn Ro
ma'nn varlndan nadiren ayr tuttular. "
(Gibbon 1 998 : 3 6)
mparatorluk iinde eriyen bu halklar ve birle tirilen millet
ler elbette Gibbon syledii kadar tek vcut deillerdi. Caesar
gibileri rklar, blgeleri, uluslar, zihinleri birbirinden ayran
snflandrc bilgi birikimini zenginle tirdiler. Onlar gibi emper
yalist bir gelenekten gelen modern Batl tarihilerin ve yazarla
rn bak as uzun sre, kkleri Homeros'a, Pers Sava lar'na
kadar giden bir imgelemin devam olarak varln srdrm
tr42. Sonuta antik kaynaklardaki yzlerce halk genelde sadece
isimlerden ibaretti; Roma'nn kar snda hepsi aslnda Asyallar,
Suriyeliler ya da Isauria'llar gibi st kimliklerin iine istenildii
gibi sokularak kli e hale getirilebilecek isimler . . . Sebai''nn vur
gulad gibi Berberiler Romallar kar snda bir toplumu ifade
eden bir isimdi, bu isim ama ayn zamanda geni bir nfusun
iindeki farkl kesimleri, e itlilikleri gizlemekteydi. Ayn eyler
antik kaynaklarn corafi snrlar ya da hangi halklar temsil
ettii zerinde fikir birliine varamad Isauria'llar iin de sy
lenebilir. Yazarn da belirttii gibi modern al malar Romallar
- Berberiler gibi etnik unsurlarn arasndaki ihtilaflardan ziya
de farkl sosyal gruplar/kategoriler (Marksist anlamda snflar
deil) arasndaki gerilim ve mzakerelere dayal bir yakla m
benimsemek tercih edilebilir43.
syan, Ayaklanma, Devrim, Direni: Hangisi?

syanc kimdir? "Hayr" diyen kimse.
Albert Camus
Antik kaynaklar olaylara ve olaylara kar anlara Camus ile
ayn basitlikte yakla maz. Benzer nitelikteki ya da ayn olaylar
aktaran farkl Latince ve Yunanca kaynaklarda bunlar tanmla
mak iin kullanlan ifadeler byk e itlilik gsterir. Ancak tek
sorunumuz bu deildir. Trkede sz konusu olaylar tanmlaya
cak kelime daarc Latinceye ya da rnein ngilizceye nazaran
kstldr.
Trk Dil Kurumu'nun szlne gre isyan 1 ) herhangi bir
amala kurulu dzene veya devlet glerine kar gelme, ba kal
drma, ayaklanma; 2) Bir dzene veya emre boyun ememe, uy
mama, itaat etmemedir. Szlk " isyan" kelimesinin e anlamllar
olarak " ba kaldrma" ve "ayaklanma"y verir. te yandan, me
sela ngilizcede aralarnda irili ufakl fa rklar bulunan ve tam anla
myla e anlaml sayamayacamz revolt, rebellion, riot, uprising,
insurrection gibi kar lklar vardr. Ne yazk ki Trke bu konuda
ngilizce ve Latince kadar zengin bir kelime daarcna sahip de
ildir. Latincede " isyan " iin duruma gre birka farkl kelime
kar mza kar ve bazlar iinde hem isyan hem de huzursuzluk
anlamlarn barndrr. Burada antik kaynaklarda en ok ne
kanlara ksaca gz atmak yeterlidir: rebellare 1) " bir fatihe kar
ba kaldrma, isyan etmek, ayaklanmak, 2 ) direni gstermek, bir
rahatszlk kar snda isyan etmektir; seditionis 1 ) kar t grupla
rn eki mesi ya da bir grubun yerle ik otoriteye kar gelmesi, 2)
silahl kuvvetler iinde ba gsteren isyan, topluluk iinde ortaya
kan i eki me, 3 ) "karga a, uyu mazlk, fikir ayrl, ihtilaftr;
movere kar klk, dzensizlik, toplumsal karga a ve huzursuzluk;
bel/um movere at ma karmak, mcadele yaratmak; arma mo
vere ihtilafa, ayaklanmaya k krtmak, at ma karmaktr.
Rebellare kelimesi, daha ok silahl bir kuvvetin bir blgeyi
i galine kar ba latlan bir ayaklanmay tanmlar. Roma mpara-
torluu'nun bat eyaletlerinde meydana gelmi isyanlar; rnein

Caesar'n Galya'daki kabilelere kar yapt savalar ya da Iceni
kraliesi Boudicca'nn faaliyetleri bu tanma uyar44 te yandan
seditionis, daha ziyade siyasi ve askeri huzursuzluklar bnyesinde
barndran bir szck gibi grnr. Augustus'un ldn duyan
Pannonia birliklerinin cretler ve dier baz isteklerle ayaklanma
s ya da Otho (69)'nun Galba (68-69)'ya kar planlad komplo
dahilinde ordunun isyan etmesi gibi askeri isyanlar bu szck ile
aklanr45 Ayn zamanda, M. Aelius Lepidus'un Sulla'nn l
mnden sonra kard huzursuzluk gibi siyasi yn ar basan
olaylar yine bu kelimenin kapsam dahilindedir46 Arma move
re Tacitus tarafndan Otho'nun 1 7. cohorsu Ostia'dan Roma'ya
silahl olarak gnderme emri vermesi sonucunda kan kark
lk iin kullanr47 Ayn Tacitus, L. Arruntius Camillus Scriboni
anus'un 46'da Dalmatia'da Claudius ( 4 1 -54)'a kar balatt
ayaklanmay da bu kelimeyle karlar48
syanla yakndan ilgili baka bir kelime olan ihtilal iin res no
vare kullanlr ve siyasi anlamda mevcut devlet dzenini deitir
me, bir hkmeti devirme, yani tam anlamyla devrim yapmak
anlamna gelir. Kelime Tacitus tarafndan Batavi lideri Civilis'in
ayaklanmaya karar vermesiyle ilgili olarak kullanlr49 Galya ka
bilelerinin Caesar'n karsndaki direnileri genellikle organize
deildi. Civilis ise byk apl ve planlanm bir isyann ban
dayd. syana ihtilal sfatnn yaktrlmasna sebep, Roma idaresi
altnda bulunan bir blgede Civilis'in yeni bir siyasi yap kurmak
istemesi olmaldr.
Annales'te ise Tacitus farkl bir olay iin yine ayn kelimeyi
kullanr. Yedi yl boyunca Germania'da baarl bir ordunun ku
mandan olarak grev yapm Gaius Silius ordusunun sadakatiyle
gereinden fazla vnmekte, hatta Tiberius'un tahtta kalmasn
ordusuna borlu olduunu ileri srecek kadar ileri gitmekteydi50
Roma lejyonlarnda patlak veren isyanlar genellikle seditio ile ta
nmlanrken, Silius'un ordusundaki muhtemel isyan giriiminde
Tacitus novareyi tercih etmitir. Bu kelimenin kullanlyla, Sili
us'un byle bir isyann olmas halinde Tiberius'un tahtn terk et-
mek zorunda kalaca imas arasnda bir iliki vardr. Tiberius'un

tahttan inmesi, ihtilalin gerekletii anlamna gelecekti.
Latince kaynaklarmz Anadolu'daki isyanlar konusunda yu
kardaki eitlilii gstermiyor. Livius, Aristonikos'un Asia'y " ele
geirdiini " belirtmekle yetinir; herhangi bir isyandan bahset
mez51. Velleius Paterculus ayn ifadeyi kullanr; bir isyan yerine
blgenin igali sz konusudur52. Florus sadece Aristonikos'un baz
ehirleri kazandn belirtir53. Ge bir kaynak olmasna ramen
Eutropius isyandan bahsetmez ve Aristonikos'un Asia'da " sava
kardn " syler54. Mithradates iin de kaynaklar benzer ifade
ler kullanr. Velleius Paterculus kraln Asya'y igal ettiini yazar55.
Eutropius Mithradates iin isyan kelimesini kullanmaz; bu bir sa
vatr56. Her ne kadar modern literatre Aristonikos'un hareketi
bir isyan (revolt) olarak gemise de Roma'nn blgeyi resmen ha
kimiyeti altna almad, daha dorusu eyalet haline getirmedii
iin Aristonikos'un tutumunu direni olarak alglamalyz.
te yandan, Isauria'llarn faaliyetleri genelde haydutluk ola
rak nitelenir. Ancak Ammianus Marcellinus dou eyaletlerinden
bahsettii bir pasajda, Isauria'nn tehlikeli bir isyankar olduunu
syler57. Historia Augusta Isauria'llar iin ayn ifadeyi kullanr.
Ancak bu sefer, onlarn lideri olarak gsterdii Trebellianus'a ti
ran sfatn yaktrr58. Isauria'da tekrar bir isyan kmamas iin
blgedeki topraklarn Claudius Gothicus (268-270 ) tarafndan en
yakn dostlarna verildiinden bahseder59. 36 ve 52'deki olaylar
da Kennatai kavminin Toroslardaki faaliyetleri dorudan isyan
olarak nitelendirilmemiti60. lkinde Tacitus direnii dalara ekil
mekle ifade eder; ikincisinde ise isyan deil, saldr sz konusudur,
ama burada da yine dalar rol oynar. Ovadaki ehirlere akn et
meden nce Kennatai'n ilk yapt ey "dada bir blgeyi tahkim
etmek" olmutu. En iyi adamlar uzak lkelerde askerlik yapmaya
zorlanan Trakyallarn Romallara cevab dalarn doruklaryd61.
ehirlerin kendi ilerinde ya da birbiriyle olan ihtilaflar La
tincede genellikle bir dizi baka kelimeyle karlanr. rnein Ti
berius'un saltanatnda Anadolu ehirlerindeki kutsal alanlarna
snarak dokunulmazlklarndan yararlanan kaaklar, kleler,
hrsz ve katillerin kard sorunlar iin Tacitus seditionis keli

mesini uygun grmt62, zira bunlar znde ehirlerin i ileriyle
ilgiliydi. Suetonius Claudius'un i ekimeler yznden Lykia'l
larn zgrlklerini elinden aldn aktarrken kulland discor
dia kelimesi " ihtilaf, fikir ayrl" anlamna gelir63 Asia Eyaleti
ehirlerinin kutsal alanlaryla ilgili sorunlarda Tacitus'un tercih
ettii seditio ile kyasla discordia iinde iddet barndrmayan an
lamazl ifade eder. Suetonius bu kelimeyi kullanmasna ramen
Claudius Lykia'llara byle bir ceza uygun grdne gre olay
lar ciddi boyutlara ulam olmalyd. Traianus (98-1 1 7) ise Plini
us'un Nikomedia ( zmit) 'da bir itfaiyeciler birlii kurma isteine
kar karken, gereke olarak byle birliklerin siyasi kargaaya
sebep olacan sylemiti64 Burada kullanlan factionis itfaiye
ciler birlii iin uygun, zira " siyasi parti, klik, bir partiye/gruba
aidiyet" gibi anlamlara sahiptir ama bunlarn hepsi olumsuz an
lamlar ierir.
Latince kaynaklarla karlatrldnda Roma Dneminde
Yunanca yazan kaynaklarmzn ou kez sadece " isyan, fitne,
kargaa, ihtilaf" anlamna gelen stasis ( O'tam) teriminin tercih
ettiklerini grrz65 Herodianus, Septimi us Severus ( 1 9 3-2 1 1 ) 'un
Pescennius Niger'e kar zafer kazandn duyan Anadolu ehir
lerinde kan ihtilaflar iin bu kelimeyi tercih etmiti66 Kilikia'ya
geldiinde halkn ucuz gsteriler yznden kargaa iine dt
n ve hiziplere blndn gren Tyana (Kemerhisar)'l Apol
lonios bu durumu stasis ile tanmlar67 Kaynaklara gre 30.000
kiinin lmyle sonulanan ve nerdeyse imparator lustinianus'u
tahtndan eden Konstantinopolis'teki Nika Ayaklanmas ok
daha byk ve ciddi bir olay olmasna ramen Prokopios'un ayn
kelimeyi kullandn grrz68 Patara Ant yaztnda Lykia'llar
Claudius'a kendilerini kanunsuzluktan ve karklktan kurtardk
lar iin teekkr ederken yine stasis tercih edilmitir69 Ammia
nus'un isyanc sfatn yaktrd Isauria'llar ise Cassius Dio ta
rafndan haydut olarak (f,notELU apaEVOL) nitelendirilir70 Bir
dier kelime olan tarakhe (tapaxf), akl karklndan iddetli
bir kargaaya kadar uzanan bir dizi anlama sahiptir. Bununla hem
30 ANADOLU'DA ROMA HAKMYET
insanlarn dar kp tepkilerini aa vurduklar hem de akl ka

rkl veya endieden dolay grnteki sakinliin bozulduu
kastedilebilir. Benzer ekilde " grlt, arbede, kargaa, ayaklan
ma" gibi manalar tayan thorybos ( 86puBo ) tarakheye kyasla

daha ciddi olaylar iin kullanlr. rnein gda sknts yznden
kan Prusa (Bursa)'daki kargaa iin kelimenin fiil formu tercih
edilmitir71 Dier taraftan Gregory, bapiskopos Nestorius'un
kart Konstantinopolis'teki mezhep tartmalaryla ilgili kay
naklarn stasisin aksine huzursuzluk, kafa karkl, skntl du
rum gibi iddet imas iermeyen -en azndan bu olayda- tarakhe
ve thorybosu tercih ettiini gzlemlemitir72
Latincedeki eitliliin sebeplerinden biri muhtemelen tarih ya
zmnn ve geleneinin byk lde iktidara yakn kaynaklar ta
rafndan devam ettirilmesiydi. Yazarlar anlatm kendi istedikleri
gibi ekillendirebiliyordu. Bu yzden sadece kelimelere bakarak
olaylarn ciddiyetini tam anlamyla kavramak zorlar. Bir baka
neden, Roma mparatorluu ile Klasik Dnem Yunan ehir dev
letinin farkl siyasi yaplara sahip olmasdr. mparatorluk doas
itibaryla ok daha k armak bir siyasi organizasyondur ve keli
melerde grlen eitlenme buna bal olabilir.
Yzsz Kalabalklar
H ibir ey kalabalklar kada r kesti rilemez de i ldir.
Cicero (Mur. 3 6)
Antik kaynaklarda isyan liderleri ve onlara katlanlarn kim
likleri ou kez yoruma ak ifadelerle tanmlanr. Muhtemelen
Kelt dilinde " savalar" anlamna gelen Bacaudae'n Galya ve
spanya'daki 285'te kontrol altna alnan ayaklanmalar tipik
rneklerden biridir. Burada ve dier baz olaylarda basit hay
dutluk faaliyetleriyle mi, kyl ayaklanmalaryla m yoksa ciddi
bir sosyal isyanla m kar karya olduumuzu anlamak gtr.
zgr kk iftiler dnda kleler, asker kaaklar, haydutlar,
bazen toprak sahiplerinden meydana geldii anlalan bu byk

topluluk Ge Antika ve Orta ada bu tip hareketlerin gene
li iin kullanlan bir terim haline gelmitir73 Benzer bir durum
farkl olaylarda " babozuk, apulcu, isiz, aresiz" (aporos, ino
pia vagus) ya da " halk, alt snftan insanlar, gruh, kalabalklar"
(multitudo, pleb, demos, okhlos) gibi basmakalp tanmlarla ifade
edilen isyanclar iin de geerlidir. zellikle ikinci grup kelimele
ri kullanan bir yazarn toplumun hangi kesimini kastettiini an
lamak kolay deildir. Hatta bazen ayn kelimeyi tekrarlamamak
iin tamamen sluba ynelik kayglarla hareket ettii rnekler
vardr. Farkl terimlerin kullanld durumlarda bu tercih olay
lara katlanlarn niteliklerindeki bir deiime mi iaret etmektedir
yoksa sadece daha iyi bir cmle kurma arzusu mudur? Sz ko
nusu terimler tarihi ya da sosyolojik farkllklardan ziyade etik
yarglar yanstyor olabilir: Demos genellikle doal ve daha lehte/
.
olumlu bir anlam tarken, okhlos " ayak takm" ya da "gruh "
gibi olumsuz armlar yapar. Anadolu' da 69'ta ortaya kan ilk
sahte Nero vakas tipik bir rnektir: Bu sahte imparatorun peine
" asker kaaklar" , "bota gezen yoksullar" , " kleler" , " mevcut
durumdan memnun olmayanlar ve deiim isteyenler" taklm
t. Pontos'ta ayaklanan Aniketos ise yanna blge kavimlerini ve
yoksullar almt.
Btn bunlar ve " barbar Isauria'llar" benzeri tanmlar, emper
yalist/smrgeci glerin benimsedii zcln ( essentialism)
bir yansmasdr. Yukarda sraladmz trden zc kategoriler
d dnyada gerekte var olan karakterler ya da kimliklere ebedi
ve deimez tanmlar yaktrr. syanclarn dahil edildii " bar
bar" veya " haydut" kategorileri temelde zcdr, nk gerek
yerlerde (Isauria, Kilikia) yaayan gerek insanlara (Isauria'llar,
Kennatai) atfedilen bu zellikler ebedi ve deitirilemez olmala
rnn yan sra kanlmaz ekilde doutan gelirler. Nitekim Kili
kia'llar ve Isauria'llar Roma tarihinin hibir dneminde bu sfat
larndan kurtulamamtr; en sakin zamanlarnda bile kaynaklar
olumlu ifadeler kullanmak yerine onlardan sz etmemeyi yele
mitir. Bununla beraber isyanclarla Romallar arasnda kaynakla-
rn kurduu zengin-fakir, uygar-barbar, dman-haydut gibi zc

kategoriler istikrarl deildir, nk dnyadaki "gerek" varlkla
ra ait "evrensel" sfatlar deil, toplumsal yorumlardr. Dier bir
deyile egemen g varln koruduu srece bir anlam ifade eder.
Bu tanmlar imparatorluk snrlar iindeki halklar kendi seim
leri olmayan bir " ast-st" ilikisine zorlar ve bir kez belli bir ko
numa yerletirdikten sonra egemen g kontrolndeki halklara o
konum balamnda davranr. Ksacas Roma Akdeniz'in en uzun
soluklu imparatorluu olmasndan gelen kesintisiz tarih gelenei
sayesinde isyanclar istedii gibi nitelendirebilmitir. Bu yzden
sradan insanlar Roma iin isimsiz gruhlar olmaktan teye git
mez74. Anadolulu isyan liderleri iin durum takipilerinden ok
farkl deildir: Aristonikos'un gemii birka cmleyle aktarlr
( stelik drt yl Anadolu'da mcadele vermi olmasna ramen);
Isauria'llar zaten "yoktan var olurlar" (4. yzyl boyunca srek
li sorun karp ehirler kuatmalarna ramen) vb. stisnalar da
vardr: rnein Kilikia Korsanlar'nn faaliyetleri birka kaynak
ta daha ayrntl deerlendirilmitir. Fakat mesela, Strabon Aris
tonikos hakknda doyurucu bilgi sunmazken, neden " Gnein
Vatandalar" ifadesini bahsetmeye deer bulmutu ? Ammianus
Marcellinus neden sadece bir olayda Isauria'llarn ayaklanma ne
denini ( arkadalarnn vahi hayvanlara atlmas) aka belirtmi,
dierlerinde es gemitir? Bu gibi sorulara kesin cevaplar vermek
zordur. Kiisel tercihlerin yan sra tarihilerin ulaabildii kay
naklarn nitelii veya devlet ideolojisi bunda rol oynamaktadr.
syanlarda nemli roller stlenen krsal nfus mevcut iktidar
tarafndan tanmlanm dil, akrabalk, aile, cinsiyet, inan, gele
nek vb. deerlerden uzaklk derecelerine gre kaynaklarda ken
dilerine yer bulabilmektedir. Krsal kesim ehirlerin ve impara
torluun ekonomisinde itici g olmasna, iki taraf arasnda ok
eitli ve yakn balar bulunmasna karn ehirli aristokratlar iin
kylnn barbardan fark yoktu75. ehirliler (urbani) krsaldaki
lerden (rustici) medeni olmakla (docti) ayrlr. Kaynaklardaki bu
sylemsel yabanclatrmann gnlk hayatta ne kadar belirgin
olduu belirtilmedii gibi krsal kkenli olaylarn nedenlerine de
pek deinilmez. Ancak Bacaudae ya da Isauria'llarn kard

olaylarda olduu gibi i sava, igal, ekonomideki dalgalanmalar
her zaman krsal kesim zerinde daha ykc etkiler yaratmtr.
Ayn yaam alann paylaan gebeler iin de durum farkszdr.
Bunlar arasnda en ok obanlar ne kar. obanlar ilkel ve d
zenden yoksun kiiler olarak alglanr76. stelik gezici oldukla
rndan dolay da gz ard edilirler. Medeniyetin temel talarndan
biri olarak grlen yerleik dzenin dndadrlar. obanlar hem
grnmleri, hem yaam tarzlar hem de okuryazar olmamalar
yznden epigrafik ve yazl kaynaklarda nadiren karmza kar;
ktklar zaman ise genelde bir isyana karm olduklarn gr
rz77. Sonu olarak gebenin antik kaynaklardaki konumu hay
dutluk ve barbarlk arasnda gidip gelir; devlet kurmalar bile bu
durumu deitirmez. Isauria ve Dalk Kilikia'y iine alan gebe
Trkmen kkenli Karamanoullar Beylii 1 3 . yzyldan 1 5 . yz
yln sonlarna kadar sikke basan bir devlet olarak Osmanllardan
sonra Anadolu'daki en byk gken bile Seluklu kaynaklarnda
"kmrc" ve " harami", Osmanllarda ise " dinsiz" sulamalar
na maruz kalmas, gebelerin deimeyen kaderi gibidir78.
Dalar mesken tutmu haydutlarn durumu da mulaktr. Ro
ma'nn Akdeniz dnyasnda tek g haline gelmesiyle haydutlu
un nitelii de deimi, adam karanlar, yama yapanlar, tahta
ortak kanlar, siyasal rakipler vb. haydut saylmaya balanm
tr79. En temel anlamyla haydutluk, barbarlarn nasl savatn
tanmlar; bunlar geleneksel yntemlere deil, vur-ka taktiklerine
bavururlar ki bu da onlarn ilkelliini ve dzen yoksunu olduk
larn gsterir80. Roma'nn karsnda duran dmanlarn haydut
larn yntemiyle vahice savatklar kaynaklarda ska vurgula
nr81. Bu anlamda Romallarn gerek dman (hostes), " medeni"
ekilde savaan Parth'lardr; dier herkes hayduttur82. Bu ayrm
sadece hukuki adan bir anlam ifade ediyordu83. zellikle impa
ratorluun snra yakn kesimlerinde yerel halkn yaad hayatn
haydutluktan ayrt edilmedii grlr. rnein Suriye llerinde
yaayanlar byle algland iin blgede saklanan Hristiyanlar
cezalandrmak isteyen vali onlarn haydut olduu gerekesini ileri
srmt84. Ayn ekilde keiler de haydut sulamalarna maruz

kalmlardr85. Ren ve Tuna'nn tesindeki barbar kavimler bu s
fattan nasibini sk sk alr86. Gnmzde bir devlet adamna hay
dut yaktrmas yapmak byk bir kabalk olarak alglanmasna
ramen Cicero siyasi rakiplerine srekli byle hitap etmekteydi ve
eitli imparatorlara da benzer yaktrmalar yaplmtr87. Devle
te kar ak tavr alanlar haydut olarak tanmlanabilmekteydi88:
rnein Augustus Sextus Pompeius'un destekilerini praedones
(yamac, apulcu) olarak adlandrr. 89 Valens'e kar ayaklanan
Prokopios ise ada kaynaklar tarafndan " gece hrsz " ve " hay
dut gruhunun bandaki Spartacus" olarak tanmlanmt. Asker
ihtiyacn karlayamayan Prokopios, Anadolu'daki zengin aris
tokratlardan toplad paraya gvenmek zorunda kaldndan bu
ifadeler iin daha uygun bulunmutu muhtemelen90. Kiilerin veya
halklarn haydut olarak tanmlanmas, yaadklar dnemin art
larna ve bu artlar iinde konumlarna balyd91 .
Benzer bir alglama korsanlar iin d e geerlidir. Romallar sk
lkla korsanlardan " insanln dman" ya da "kanun dman"
(hostes gentium veya iusti hostes) olarak bahseder92 Denizdeki
haydutlarla karadakiler arasnda tek fark, birincisinin ok geni
alanlarda seri hareket edebilmesi, buna bal olarak yakalanma
riskinin azl ve hem karada hem de denizde yaayabilme avan
tajdr. Modern aratrmalar korsanlk iin Romallar kadar kesin
ifadeler kullanmaz. Eski almalarda korsanlk "kiisel ve tah
ripkar" olarak nitelendirilirken, daha yeni tarihlilerde " sosyal
ve siyasi " basklara dair yorumlar arlk kazanr. Baz tarihiler
korsanlar "zalim " diye adlandrr; bazlar da onlar bakalarna
salanan imkanlardan yoksun "snflar" veya artlar yznden
yamaya balam " siyasi bask altndaki" insanlar olarak g
rr93. Kaynaklarn ve kaynaklar yorumlayan modern tarihilerin
farkl bak alar korsanlar ya da haydutlar iin gayet olaandr.
Mesela 16. yzylda Habsburglarn emri altnda Adriyatik'te Os
manllara ve zaman zaman Venedik'e kar yrttkleri korsan
lk ve haydutluk faaliyetleriyle n salm Hrvat savalar olan
Senj'li Uskoklara dair grlerin eitlilii buna iyi bir rnektir94.
Bracewell'in de vurgulad zere Uskoklar gibi topluluklar sa

dece yabanc glere kar direniin ifadesi olarak grmek mm
kn deildir. Modern almalar Kilikia Korsanlar ya da Isauria'l
haydutlar tpk Uskoklar gibi bir yandan sadece ganimetle ilgile
nen adi sulular, dier yandansa zgrlk savalar olarak yan
str. Bununla birlikte Uskoklarn evrelerindeki byk gcn
( Osmanl, Habsburglar ve Venedik) onlar hakkndaki anlatmlar
farkl bak alar sunarak bizim alglamamz zenginletirirken,
Roma Akdeniz'in efendisi olarak tek ve deimez bir korsan ve
haydut portresi izer. Antikadaki farkl grlerin sebebi kor
sanlarn mulak saylabilecek faaliyet ve konumlaryd95 Bu sade
ce Roma tarihinde grlen bir olgu deildir; Yunan tarihinden de
rnekler vermek mmkndr: Birok kral, komutan ya da halk
meru faaliyetlerinin yannda korsanl yrtmt96 Korsanlk
ayn zamanda byk devletlerin ve liderlerin karlar dorultu
sunda kullandklar bir ara olabilmekteydi97 stelik farkl sosyal
mevkilere gemek iin bir basamak gibi de kullanlyordu98 o
banlar gibi daha birok kii ise kaynaklarda nerdeyse yok sayl
maktadr: bycler, kahinler, hayat kadnlar, genler ve ocuk
lar gibi . . . 99
Elbette bir de Romallarn kullanmay ok sevdii " barbar"
ifadesi var. Terimin Isauria'llarla ilikisini biraz daha amamz
gerekiyor: Principatus'tan Ge mparatorluk Dnemine kadar im
paratorluk ehir ve halklarn bileimi olarak grlmtr. Klasik
ya da Roma ehir organizasyonundan ve civitastan yoksun olan
lar medeniyetsizdir, barbardr. Daha genel kullanm bir toplumun
genilemesi karsnda duran yabanc gtr. galci toplumun bu
unsurlara kar genilemesini baaryla srdrmesi, o unsurlarn
"aa" olduuna bir kanttr100 dealletirilen barbar imaj her
ynyle medeniyetin karsndadr. ktidar tarmla urarken
barbar gebedir, evi yoktur. Bazlar zaman Romallarn yapt
gibi gndzleri deil, geceleri sayarak hesaplar, bazlar da i et
yer vb.101 Btn bunlara ilaveten, barbar olmalar onlarn istis
nasz sava topluluklar olmalar anlamna gelir; kaynaklarmz
byle yaktrmalarla doludur102
, Burada kaynaklarn batdaki isyanc " barbar" kavimlerden

bahsederken ounlukla benimsedikleri farkl bak alarn be
lirtmek gerekir: rnein Germania'llar ne kadar vahi ve mede
niyetsiz olurlarsa olsunlar, ayn zamanda uygarln getirdii yoz
lamann dndadrlar. Tacitus Germania'llar arasnda evliliin
kutsal olduunu, eyizi kocann getirdiini, aldatmann yaanma
dn syler; paraya kymet vermezler; zgrlkleri ve saflklar
yceltilir. Dier yandan Isauria'llar iin asla benzer tanmlar kul
lanlmamtr Hristiyan yazar Tertullianus sapkn mezheplerden
birine ev sahiplii yapt iin Trkiye'nin Karadeniz kysndaki
halklarn " yar plak dolap anne-babalarn yediklerini" ileri
srer103 Her halkarda " barbarlarn" evleri, tarm arazileri, ken
di yasalar olmasna ramen Romallarn kafasndaki medeniyet
kavramna uzaktrlar ve dnmn gereklemesi iin istila, fetih
gibi zorlayc bir araca ihtiya duyulmaktadr. Isauria rneinde
Servilius Vatia'nn seferleri, Pompeius'un korsan operasyonu, 1.
yzyln ilk yarsnda Toroslarda yaayan Kennatai'a kar yaplan
operasyonlar byle etkenlerdir. Ne var ki Isauria'llarn " barbar
l " iki tarafldr: Snrlarn dndaki barbarlar kadar snrlarn
iindeki barbarlar olarak da varlklarn srdrmektedirler. Snr
barbar-uygar ayrm iin nemli bir l olduundan, Historia
Augusta " ierideki barbarlar" Isauria'llara bir limes (snr) vere
rek barbara dnme srelerini tamamlamtr.
Kent ve Krsal
phesiz insanlar yaayan bir imparator olduunu gayet iyi
biliyorlar . . . Ama imparatorun kim olduu ok da ak deil. Ara
mzda, Truva'ya kar sefere kan Atreus olu Agamemnon'un
hl kral olduuna inananlar var.
Synesius (Ep. 1 48)
Piskopos Synesius'un Libya' dan yazd mektubundaki bu ifa
de, imparatorluun ehirleri ve krsal ya da merkezi ve evresi
arasnda ahit olabileceimiz farklardan sadece biridir. Yukarda
ksaca deindiimiz zere, yazl kaynaklarda krsal ve burada

yaayan nfusu tekiletiren ve srekli bir gerilimi artran e
itli ifadeler grlr. Tarihiler de arkeolojik bulgular bu farkl
ln altn izmek zere kullanrlar104 zellikle antikada Tr
kiye'nin gney blgelerindeki haydutluk faaliyetleri iin nerilen
balca aklama budur. Geen yzylda tarihilerin Anadolu'da
ki ehirler iin kulland " barbarlar denizindeki medeniyet ada
lar" yaktrmas da bunlarn yansmasdr105 Ancak iki kesimin
her zaman birbirine muhta olduunu gz nnde bulundurmak
gerekir. Mesela dal haydutlar yamaladklarn satmak ya da
seferlerini finanse edebilmek iin kentlere ihtiya duyarlar. yle
ya da byle,
"bu sert hayat kadar, Fakirlik, daha rahat bir hayat umudu, yk
sek cret oltas daly inmeye tevik etmektedir. . . Dan kaynakla
r eitli olsa bile her zaman kttr. Kovan kalabalklanca yetersiz
hle gelmektedir; barl veya deil, baz salkmlar dar atmak
gerekmektedir."
(Braudel 1 993 : 5 7)
Bintliff bu ilikileri iki grupta topluyor106:
1)
2)
Da toplumlar karadan ve denizden saldrlarla ovada gi

ritikleri istila faaliyetlerinin sonucunda elde ettikleri ta
nabilir ganimet ve yiyecek maddeleri sayesinde kendi yerel
ekonomilerini gelitirir.
Kiralk ii, paral asker, kle ticareti gibi faaliyetler ara
clyla dalardan ovalara doru mevsimlik ya da geici
hareketlerle dalardaki fazla nfus dalr ve ek gelir sa
lanr; ayn zamanda sosyal etkileim meydana gelir.
Bu ilikiler temelde istikrarl deildir ve " kapal ekonomi" te

melli uzun dnemlerin arasnda, dal nfusun bir sreliine ova
ya indii ksa dnemlerden ibarettir. Yunanistan'n baz blgeleri
iin yukardaki nermeler uygulanabilir: rnein Girit'te M
6-3 . yzyllarda ada nfusunun da paral askerlik ve korsanlk fa

aliyetlerine itirak etmesi, sosyal hareketlilie yol aarak Girit'in
azgelimiliini krmt. Ayn ekilde Aitolia, Ge Hellenistik
Dnemde karada genileme ve korsanlk faaliyetleriyle n plana
kmt107 Isauria ve Kilikia'daki organize korsanlk ve haydut
luk faaliyetlerini bir nevi "da dnk siyaset" olarak tanmla
mak mmkndr. Bylece dalk kesimler ksmen yasa d faa
liyetlerle kendilerini gsterebiliyorlard. Anadolu da halklarnn
ova ya da ky yerlemeleriyle mevsimlik/geici ilikileri yznden
kapal ekonominin varln srdrmesi, iki kesimin salkl bir
iliki kurmasn zorlatrm ve haydutluu/korsanl en elverili
seenek olarak brakmt. Bu faaliyetler ayn zamanda impara
torluk genelindeki st dzey sosyoekonomik iliki alarna ks
men de olsa balanma imkan sunuyordu. Dolaysyla en azndan
da halkla r asndan bakldnda, bazen iki taraf arasnda bir
husumetin varlndan ziyade frsatlarn deerlendirilmesinden
bahsedilebilir. Bu, korsanlk ve haydutluun da iin iine kart
bir sre anlamna geliyordu ou zaman.
ki kesim arasndaki doal husumeti zt kavramlarla vurgu
layan tarihiler, gerekte bunlarn birbirine muhta olduunu
gzden karm gibi grnyor. Bu eilimleri aslnda " da" ke
limesinin yerleik ve gebe toplumlar iin ne anlama geldiiyle
yakndan ilgilidir. Braudel dan zgrlkle ilgisini yle zetler:
" . . . Da dadr. Yani bir engeldir. Ayn zamanda bir snak,

bir zgr insanlar lkesidir. nk uygarln (toplumsal ve siyasal
dzen, parasal ekonomi) zorlamalar ve kendisine tabi klmakla
empoze ettiklerinin hibiri buralarda insann zerine kememek
tedir. Buralarda gl ve muktedir kkleri olan toprak soyluluu
yoktur. . . Dalarda varlkl, haset edilen kilise mensuplar yoktur. Bu
ralarda skk kent a, yani ynetim veya kelimenin tam anlamyla
kentler yoktur; ekleyelim ki iandarma da yoktur. Da zgrlklerin,
demokrasilerin, kyl 'cumhuriyetlerinin' snadr."
(Braudel 1 993 : 52-53)
Haydutlar ya da gebeler iin da byle bir anlam ifade edebi

lir, ama ayn " da" her yerleik kltrde ulalmaz, yerleik kltr
ve geleneklerin dnda, geit vermez bir yer ekli, farklln/te
kinin bir sembol olarak grlmtr108 Antikada bu bak a
sna ska rastlarz: Yunanlar dalar bir yaam yeri olarak kabul
etmemekte, ehir yaamna uzak tutmaktayd. Dalar ya almas
gereken engellerdi ya llmeleri gerekirdi ya da en fazla saladk
lar rnlerden -ya da i gcnden- yararlanlabilirdi109 Polybios
iin lkeler ve halklar ayran yer ekilleriydi; savay ve ehirliyi
ayryordu110 Yanguas'a gre bu tekilik Isauria'llarn hi bir sal
drlarnda esir almamalar ya da klelii benimsememi olmala
ryla kendini gsterir11 1 Ancak bu ayrmlar sadece Yunanlara ya
da Romallara zg deildir; Smerlerden itibaren tarih boyunca
da ve dallar hakkndaki grler pek fazla deimemitir1 12
Bu dncelerin bir devam olarak, Isauria'llarla ilgili modern
almalarda dalarn antik ehir kltryle asla uyumayan, her
zaman atma iindeki kltrleri/yaam tarzlarn barndrdna
dair bir inan sezilir. Braudel de bunun farknda ki Akdeniz hav
zasnda baz eylerin hibir zaman deimediini vurgular:
"Dalar Akdeniz'in fakir ileleri, onun proleter depolar mdr?

Da ite tam da udur: bakalarnn kullanm iin insan imalat
hanesi; dan dank ve hovarda hayat denizin btn tarihini
beslemektedir. "
(Braudel 1 993 : 43, 65)

Da en fazla i gcnden ve rnlerinden yararlanlabilecek
bir mekan gibi grlyor medeniyet simgesi ehirler tarafndan.
Ancak Braudel Akdeniz'de birok dalk blgenin zengin deilse
bile an azndan nispeten kalabalk nfusa sahip olduuna dikkati
eker, nk da ayn zamanda askerlere ya da korsanlara kar
bir snaktr. 1 6 . yzyl seyyahlarnn dalarn fakir ve bo alan
lar olduuna dair anlatlar gerei yanstmaz. Nitekim yukarda
belirttiimiz zere, Isauria'llarn faaliyetleri iin topladklar g
azmsanacak boyutlarda deildir. Ksacas dalar esas itibaryla
40 ANADOLU'DA ROMA HAKMiYET
insan elinin demedii, vahi alanlar olarak grmemeliyiz. Bu, e

hirlemi toplumlarn yaratt bir olgudur:
"Da doal olarak kentlerin ve alak lkelerin yaratt bir ey

olan uygarlklarn dnda kalan bir dnyadr. Onun tarihi uygarla
sahip olamamaktan tr, aslnda yavaa geen byk uygarlatr
c akmlarn dzenli bir ekilde kysnda kalmaktadr. . . Kuzey zerin
de uzaklara, enlemesine yaylma yetenei olan uygarlklar, dikleme
sine birka yz metrelik bir engel karsnda gsz kalmaktadrlar."
(Braudel 1 993 : 45-46)
Gemite Roma iin de durum farkl olmamt. rnein Ba
etica'da imparatorluun alak kesimlerde ve nehir boylarnda
baarl olduu grlr. Roma kendi emniyeti iin dalk blge
lerde ya da dalarla dzlkleri ayran yerlerde gvenlik noktalar
(emekli asker kolonileri, kaleler vb.) kurmasayd, belki de " uygar
ln temsilcisi" Roma ile dallar tanamayacaklard1 13 Dolay
syla bu gibi rneklerde Roma'nn dalk blgeler ya da burada
yaayan toplumlarla olan ilikilerini ou kez Romallarn kendi
alglamalar ve siyasetindeki deiimler belirlemi gibi grnr1 14
Btn sorunlarn bu gerilimden ya da sadece krsal kesimden
doduu sav her zaman doru deildir. En basitinden birok
Anadolu ehri imparatorlarn verdii eitli unvanlar (Asya'nn
birinci ehri, imparator klt ya da balca eyalet tapna sahibi
vb. ) iin birbiriyle rekabet halindeydi1 15 ehirler ayrca kendi ile
rinde mimari ve plan bakmndan her zaman srtmeler ve ayak
lanmalara gebedir. Mesela Hobsbawm'n tasarlad ayaklanma
ve isyanlara uygun ideal ehir ncelikle youn bir nfusa ve buna
oranla nispeten kk bir alana sahip olmaldr. Ayrca bir nehirle
blnmemi olmas gerekir. Nehir ehrin iki yakasnda oturanlar
arasnda sosyal ve psikolojik bir bariyer kurar ve bylece halkn
ortak duygular paylama ve birlikte hareket etmesini zorlatrr.
Hobsbawm nfus, para ve mal aknn kesitii; ayrca ayin yeri,
pazar yeri ve idare merkezi olarak ilev gren Orta a kentleri
nin bu adan isyana elverili olduunu belirtir. Benzer durum an-
tik ehirler iin de geerlidir: Her antik ehir gibi Anadolu'dakiler

de de tapnaklar, agora, bouleuterion ve baz durumlarda valilik
binas gibi kamu yaplar bir arada, birbirlerine yakn yerlerdeydi.
Bu yaplar sadece ilevleriyle deil, hitap ettii farkl toplumsal
kesimler dolaysyla da srtmelere elverili bir ortam yaratyor
lard. Bu ehir dokusu iinde isyanclarn ynetimdekilere (zengin
ler, aristokratlar, ehir meclisi yeleri, vali, bazen imparator) ne
kadar yaklaabildii nemlidir116 Mesela Konstantinopolis gele
neksel Roma zgara plannn aksine birbirinden yelpaze biimin
de ayrlan ana caddeler ve bunlar kesen dierlerinden ibaret bir
plana sahipti117 ehir planlamacl ve dokusu asndan Maviler
ve Yeiller gibi taraftar gruplarnn Konstantinopolis'te yaratt
skntlarn etkili olmasnda, imparatorun halkn nne kmasn
salayan hipodrom benzeri yaplar ve meydanlarn fazlal gz
ard edilmemelidir. Maviler ve Yeiller imparatora alk tutan se
yirci topluluuydu, ama bakentin geni meydanlar ve caddeleri
sayesinde ayn zamanda potansiyel isyanclard. Bu alanlar yne
ticilerin halkla yz yze gelmesine imkan verirler ve doal olarak
ayaklanma iin uygun ortamlardr. Konstantinopolis'te isyancla
rn igal edip zarar verebilecei yaplarla kurumlarn fazlal ve
bir arada bulunmas ehri cazip bir isyan merkezi haline getiriyor
du. Nitekim isyanclar hepsi ayn alan iinde yer alan Ayasofya'y,
Zeuksippos Hamamlar'n, sarayn Propyleia'dan Ares Evi'ne
kadar olan ksmn ve Constantinus Forumu'na uzanan stunlu
caddeyi atee vermilerdi. ktidar temsil eden yaplarn bir arada,
geni ak alanlarla birlikte bulunmas ciddi bir dezavantajd.
Burada ve benzer almalarda " ehir" kelimesini kullanrken
dikkat etmemiz gerekir: Corafyac Ernst Kirsten'e gre Klasik
Yunan kent devleti (yani polis) aslnda ehir deil, ortalama b
yklkteki bir ekirdek yerlemeydi, ama buna ramen snrlar
iinde siyasallama allmadk derece gelimiti. yle ki etkileyici
olmayan byklklerine karn byle ehirlerin sakinleri dnyay
la anlamazlk iindeki bir izole devlette yaadklarna inanyorlar
ve buna uygun davranyorlard118 Romallarn, Yunanistan ya da
Anadolu ehirlerinin srekli aralarnda diditiklerine dair gr-
leri ve tek tek ehirlerin Romallara kar tepkileri bu siyasal olu

umun yansmalardr.
ehirlerin isyan etmemesi ya da direni gstermemesi, ehirli
nfusun ve ehirlerin hakimiyet alanlarndaki herkesin gerek
ten Roma hakimiyetini onaylad anlamna gelmez. Antikada
ehirlemi blgeler dndaki krsal alanlar her eit kaan, is
yancnn, sulunun faaliyet alanyd. Ge Antikada krsaldaki
hareketlilik daha da artt. Sz konusu dnemde Romal bir yasa
koyucu iin krsal kesimdekileri tanmlayan rusticani, agrestes,
rustici, agricolae, aratores, pastores gibi sfatlar ve meslek isimleri
latrones, yani haydutlarla e anlaml hale gelmiti1 19 Bu yzden,
ehirlerin tepkisinden bahsederken ehirlemi alanlarla ehir kr
salnda/tarasnda yaayanlar Roma'ya tepkileri asndan her
zaman ayn kefeye koymamamz gerekir. Dier bir deyile "x e
hir Roma'ya kar ayakland" ifadesini kullandmzda, burada
ehirle ne kastedildii nem kazanr: Surun iindekiler mi yoksa
ehrin egemenlik alanna dahil, fakat merkezden uzakta yaayan
krsal nfus mu? Mesela Yunanistan'da yaplan aratrmalar Kla
sik Dnemde krsaln grnrde inanlmayacak derece ehirle
mi olduuna iaret etse de aslnda sz konusu olan iftilerden
oluan byk kyler ve ehre/pazara gidip gelen iftiler iin ok
uzakta kalan arazileri ileyen bir dizi baml mezrayd 120 Sonu
olarak ehirlerin ve krsaln her zaman homojen bir yapda ol
duu zannedilmemelidir. ehirler Ge Antikada fakir kesimin
yneldii yerler olmaya balamt. Konstantinopolis'in yeni ba
kent olmasyla birlikte alt snflarn ve fakirlerin ehre akn etme
si sonucunda, bunlar sorunlarn ve isyanlarn balca aktrlerine
dnmeye baladlar121 mparatorluktaki st snflarn ortak
siyasi ve kltrel tecrbelerine ehirler baz alnarak arlk ve
rilmesi yznden nfusun byk blmnn ne dnd geri
planda kalr. ehirler bir kenara braklrsa bu dokunun dnda
kalan blgelerde entegrasyonun ehirlere gre dk dzeyde sey
rettii sylenebilir. Eski yerleme gelenekleri birok yerde devam
etmitir122 Krsal hayat aslnda imparatorluun genelinde baskn
yaam biimi olmasna ramen ehirli bak asnn egemenlii
bizi tarann gznde imparatorluun gerekten ne ifade ettiini

konusundaki anlaymz kstlamaktadr.
Arkeolojinin Anlattklar
Bazen arkeolojik veriler bize tarihilerin sylemediklerini akta
rr. Fethedilen yerlerde iktidar politikalarnn yol at deiimler
arazi kullanm, demografik hareketler, yerleim dokusu, sanat
sal faaliyetler gibi maddi kltrde yansmalar izlenebilen olgular
eklinde karmza kabilir. Tarihilere bu verileri yazl kaynak
larla karlatrp sebep-sonu ilikileri zerine ufuk ac deer
lendirmeler yapmak der.
Arkeologlarn maddi kltre yansmas muhtemel tepkileri
tarihsel geliim ve uzam iine oturtmas gerekir. Bunun iin in
celenecek blgenin Romallatrma ya da igal ncesi ve sonras
maddi kalntlar yerleim arkeolojisi veya evresel arkeoloji gibi
yntemlerle deerlendirilmelidir. Arkeolojik verilerin iyi okun
mas ok byk nem tar, nk 1) zellikle krsal kesimdeki
arkeolojik malzeme nfusun duygu ve dncelerini ya da eko
nomik kayglarn her zaman yanstmayabilir. Direni ya da em
peryalizm/Romallatrma olarak alglanan veriler aslnda sadece
yaam biiminin devamna iaret ediyor olabilir; 2) Yzey aratr
malar ya da kazlarn sonular kronolojik ve corafi olarak izole
bir deerlendirmeye tabi tutulmusa tarihi adan kullansz hale
gelebilirler. nemli olan, tarihi gereklerle maddi buluntular ara
snda imparatorluk genelini gz ard etmeden mantkl bir iliki
kurabilmektir.
Bu deerlendirilmelerin sonucunda fetih ncesi ve sonrasnda
sorunlu blgelerdeki duruma dair metin d baz verilere ulala
biliriz. Akkltrasyonun ya da otonom halklarn iktidarla srekli
kltrel ilikisi sonucunda meydana gelen istikrarl toplumsal de
iimlerin dikkatli deerlendirilmesi gerekir. Etnografik alma
lar tek bana kltrel temasn ciddi deiimler yaratmaya yeterli
olmadn gstermitir. Maddi ve dnsel anlamda, ayrca bire
ye ya da topluma gre deiimin ls byk farkllklar sergi-
ler. Arkeologlar akkltrasyondan bahsettiklerinde bu, topluluk,

iinde bir kesimin yeni normlar yaratmas ve mevcut gelenekleri
deitirmesi anlamna gelir. Bunlar kyafet, ev mimarisi, yemek
gelenekleri, dil ve din alannda arkeolojik olarak tespit edilebi
lir123. Ancak arkeologlar akkltrasyon sonucunda ortaya kan
oulculuk ve ona kar gelien tepkiler iin belli bir strateji izle
mez; birou iin akkltrasyon sreci Roma'nn yaam tarzna
abuk ve tam uyum salama anlamna gelir. Dolaysyla ileride
deineceimiz zere, 1 ve 2. yzyllarda Isauria'llarn Romalla
trma srecinden baaryla getiklerine dair savlar -ki arkeolojik
ve epigrafik verilerden de yararlanrlar- ancak bir dereceye kadar
geerlidir. Akkltrasyon varsa bunun derecesini doru saptamak
nem tar. Genellikle sre yerel sekinlerden balayarak zaman
iinde aalara yaylr. O halde, Dalk Kilikia ve Isuaria'daki
epigrafik ve arkeolojik kantlarn toplumun hangi kesiminde ak
kltrasyon/entegrasyona iaret ettii doru belirlenmelidir. Bu
arada, baz durumlarda igalci/emperyalist gcn egemen olduu
topluma ait gelenekleri kendisine adapte ederek sz konusu co
rafyada varln srdrebileceini unutmamalyz124
Mesela Akhaia'da Erken mparatorluk Dneminde arkeolo
jik bulgular, Alcock tarafndan Akhaia'llarn ehirler nezdinde
Yunan kimliklerini korumaktaki srarlar ve gemilerine bal
lklaryla aklanr125. Yani Roma'dan uzak durmalar bilinli bir
tercihti. Bu yorumun zayf yanlar olsa da arkeolojinin imparator
luk politikalarna kar gelitirmesi muhtemel tepkilere dair yeni
bak alar sunmas asndan nemlidir. Kuzey Afrika'da ise
arkeolojik kazlar ve yzey aratrmalar Tacfarinas isyann an
lamay kolaylatrr126: Roma vatandalarnn ve emekli askerlerin
blgeye yerletirilmesinin ardndan, yerel halklar ve geleneklerle
hibir ba bulunmayan bu topluluklar kamulatrlm arazilerin
sahipleri olmulard. Yeni yerleimcilerle birlikte arazi kullanm
ve snrlarnn dzenlenmesi gndeme geldi. mparatorluk toprak
lar datm, vergilendirme ve devretme ilemleri iin lt. Yzey
aratrmalar blgedeki tepe yamalarnda kylere ait halihazrda
srlm hafif topraklarda bu lme ileminin daha youn oldu-
unu gsterir. Buna karlk takn ovalarnn balkl topraklarn

da lmler daha dzensizdi. Bu alanlarda yerel kavimlerin elinde
bulundurduu otlaklarn yerini dank iftlikler almt. Vergilen
dirme ve yeni pazar ekonomisi geleneksel yerel ekonomilerin kay
bolmasna sebep oldu. Youn tarmn artmasyla birlikte, zellikle
vadi tabanlarndaki ortak kullanm alanlar yok olmaya balad.
Btn bunlarn 1 7-24 arasnda sren Tacfarinas isyannn sebep
leri olmas mantkldr. syanclarn toprak talebinde bulunmala
r yeni arazi dzenlemelerinin yaratt skntdan kaynaklanm
olabilir127 Augustus zamannda komutan Cossius'.:n uzaklara
yolculuk yapan Musolani ve Gaetuli kavimlerinin yaadklar yer
leri snrlandrmas ve Roma snrlarnda uzak durmalarn syle
mesi isyann habercisiydi belki de128
Anadolu'da yukardaki iki rnek dzeyinde blgesel bir a
lmann henz yaplmam olmas byk bir eksikliktir. Yine de
Dalk Kilikia'nn bats iin yaplan yerleim dokusunu anlamaya
ynelik aratrmalar bize baz fikirler verir129 Hellenistik Dnem
den itibaren Kilikia ormanlarnn kullanlmasyla birlikte, devlet
lerin srekli kontrol etmek isteyecei bir potansiyel ortaya k
mt. Dou Akdeniz'in dier blgeleri gibi burada da krsal alan
nispeten ehirlemiti. mparatorluun dou yars iin tipik olan
ehir merkezi ve ky arlkl bir yerleim modeli sz konusuy
du. Ancak blge tarmsal retimin azlna karlk yksek nfus
barndryordu. Bat Dalk Kilikia'da yzey aratrmas yaplan
blgenin tarmsal yetersizlii sadece yksek nfustan deil, ayn
zamanda halkn merkezleri ve savunulabilir, fakat tarm imkan
kstl marjinal yerleri semelerinden kaynaklanr. Tespit edilen
krsal yerleimlerin byk ksmnda savunma amal olduunu
dnlen teraslar ve dier baka zellikler bulunur. Blgedeki
ehirlerin hepsinde savunma duvarlar vardr. Btn bu zellikler
blgedeki istikrarsz ortama iaret eder ki Yunan ncesi yerleim
lerin sayca azl da byle aklanabilir. artlar Roma Dneminde
de srm ve blgenin potansiyel tarm faaliyetlerini etkilemiti.
Roma Dneminde Dalk Kilikia'daki ky ehirleri krsal kesimin
ekonomisini gelitirmi olmakla birlikte, bu krsal ekonomi talebi
karlayacak kapasitede deildi. Nfusun gerektii ekilde ekir

deklemesini engelleyen ve savunmas kolay ama tarmsal adan
fakir yerlere yerlemelerine yol aan istikrarszlk, krsal nfusun
artmasn ve tarmsal younlamay kstlad. Burada zetlemeye
altmz Bat Dalk Kilikia yzey aratrmas sonular antik
kaynaklardan bildiklerimizi tamamlayc niteliktedir. stila ve sa
va gibi d kaynakl sorunlar yznden Isauria krsalnn eko
nomik skntlar yaam olmas ve blgedeki haydutluk faaliyet
lerinin bunlarla ilikilendirilmesine dair fikirler, yksek nfus ve
yetersiz tarmsal kaynaklarla ilgili gzlemlerin nda bir anlam
ifade eder.
Bu balk altnda sanatn rolne de ksaca deinebiliriz. Aslna
baklrsa antikada sanat tepkiden ok propaganda arac olarak
ne kar. mparator bstleri ve heykelleri, imparatorluun zaferle
rini sergileyen kabartmalar, sikkeler zerindeki sembol ve betimler,
mimari uygulamalar vb. Roma iin esiz bir propaganda aracyd
doal olarak. Yerel sanat rnleri ise bu adan genellikle Roma'ya
kar "z kimliin korunmas, ne karlmas" gibi alglanr. Yerel
sanatn ya da eyalet sanatnn ne btnyle tepkisel ne de emperya
list/takliti zellikler ierdii, aslnda iki taraf arasnda bir " anla
may, uzlamay" yanstt ileri srlmtr. Bu yzden bir sanat
eserinin ortaya knda alt unsurun rol oynad ve sz konusu
sanat rnlerinin bu kriterler zerinden deerlendirmesi gerektii
vurgulanr130: 1) Sanatnn kendi amac ya da kiisel dnceleri
ki bu, iverenin isteklerine gre deiebilir; 2) sanatnn teknik
becerisi; 3 ) eldeki hammaddenin zellikleri ve amaca uygunluu;
4) eserin yapl zaman; 5 ) yapm yeri; 6) eserin ilevi. Bat eyalet
lerinde yerel tanr tasvirlerinin Yunan-Roma sanatndaki doallk
ve gerekilikten pek bir ey almad grnn her zaman doru
olmad, Roma ncesi yerel sanatsal geleneklerin doal antropo
morfik figrlerin tasvirini snrlad ne srldne gre131 Ro
mallatrma y, akkltrasyonu ya da tepkiyi nasl alglamalyz;
ltlerimiz neler olmal ? Dier bir deyile, yukardaki maddelerin
nda herhangi bir yerel eserdeki zgn eleri bilinli bir dire
ni gibi mi grmeliyiz, yoksa sadece yerel kimliin dolaysz ekilde
Sebasteion kabartmalar, Aphrodisias. (yazarn arivi)
ifadesinden, geleneklerin devamndan -dolaysyla Roma'nn ho

grsnden- baka bir ey olmadn m kabul etmeliyiz?
Baz yerlerde yerel aristokrasinin onay ve ibirliiyle retilen
eserler b tnyle imparatorluk propagandasna yneliktir: mpa
ratorluktaki halklarn kiiletirilmi tasvirlerini ve Claudius'un
Britannia'y dize getiriini gsteren Aphrodisias ( Geyre)'taki Se
basteion'un kabartmalar ya da Ephesos (Efes) 'taki Parth ant
gibi132 Ama mesela Hierapolis Tiyatrosu'ndaki kabartmalarda

belirgin bir " gemie dn" yaand, Hellen kimliinin n pla
na kt belirtilir ve bu, Yunan edebiyatnda sz konusu fikir
leri dile getiren kinci Sofistik akmna balanr. Kabartmalarda
betimlenmi Dionysos, Artemis, Apollon'la ile ilgili efsaneler ve
Ephesos Artemis'ine ait bir klt treni Roma'ya kar yerel kimli
in vurgulanmas olarak yorumlanr133 Ancak bunlara elik eden
Septimius Severus ve imparatorluk ailesi tasviri, en fazla bir " uz
lamann" gstergesi olarak kabul edilebilir.
Antiokheia (Antakya) bir dier rnek134: Buradaki evlerin mo
zaik ikonografisinde z kimlie yaplan vurgunun belirgin olduu
ileri srlr. Mozaik demelerinde ska karlalan Dionysos
Byk skender'in kendisini zdeletirdii bir tanryd ve daha
sonra Hellenistik krallklarda da poplaritesini devam ettirmi
ti. Tanr Antiokheia'llar iin fa nteziden te bir anlam tayordu;
belki de Yunan gemilerini, Seleukos'larn grkemli gnlerini
anmsatan bir alegoriydi. Antik yazarlarn bu blgeden getiini
syledii tanryla ilgili mitolojik ykler evleri sslyordu135 Bu
seimler Antiokheia'llarn yerel kimliklerini srdrme ve Seleu
kos'larla olan balarn vurgulama isteini yanstmaktayd136
5 . yzyla ait Yakto kompleksindeki mozaiin kenar bordrle
rinde yer alan ehir ve tara hayat sahneleri, Hales'e gre mimari
eler ve yaplar asndan ok az Roma karakteri tar. Tasvir
edilen yerleim dokusu yerel zellikler barndrr ve Roma var
ln gsterebilecek yaplarn sergilenmesiyle ilgilenilmediini
aka ifade eder137 Ona gre Romallarla Yunanlar aralarndaki
farklar ortaya koymak iin bir istek duyuyorlar ve kendilerini
ayr kimliklerle tanmlyorlard. Antiokheia'llar hem yerel d
zeyde hem de imparatorluk genelinde rekabet edebilecekleri bir
kimlik yaratmak iin abalyordu138 ehrin evlerinde sergilenen
"Yunan kimlii" Roma kart bir tavr olmak zorunda deil, an
cak Hales'e baklrsa, rnein ehirdeki Theodosius heykellerinin
tahribiyle sonulanan olaylarla bir iliki kurulmak istense kolayca
bir direni sembol olarak alglanabilir139 Hales'e gre, Antiok
heia'llarn evlerini sslemek iin setikleri ikonografi bir kimlik
arayyd. Sanki Antiokheia'l aristokratlarla Roma arasnda g

rnmez ya da sze dklmemi bir gerilim vardr140. Burada Anti
okheia mozaiklerinin ikonografisine ykleyebileceimiz anlamlar
doal olarak bu villalarda oturan zengin st snfn dncelerini
yanstr. Bununla beraber gerilim aklamas yerine ehrini seven
aristokratlarn bunu gsterme istei gibi alternatif bir yorum her
zaman ihtimal dahilindedir141. Sradan halkn tepkileri bu kadar
gz nnde olmayabilmektedir. rnein, zellikle Anadolu'nun
gneyinde rastlanan genelde krsala zg yerel karakterli atl
Anadolu tanrlar sava kimlikleriyle _ne kar ve bazlar ehir
merkezlerine dikilmek zere hazrlanmtr142 Bunlarn ad hay
dutluk faaliyetleriyle ktye km gney blgelerinde grlme
si bir tesadf mdr? Bunlara kesin cevaplar vermemiz zor, zira
" kimlik araynn" ya da "kimlik tehirinin" bir yansmas ola
rak grlmek istenen eserler bile sonuta basite yerel beeni ve
geleneklerden baka bir ey ifade etmeyebilir.
mparatorluun baka blgelerinde benzer durumlar iin farkl
aklamalar getirilmitir. rnein bat eyaletlerinde yaklak yz
elli yl boyunca nadiren grlen yerel sluptaki tun sslemeler 2.
yzyln ortalarndan itibaren yeniden ortaya kar. Bu durum, 2.
yzyln ikinci yarsndan itibaren artan askeri hareketliliin sonu
cunda ehir merkezlerinden krsala kam insanlarn, buralarda
eski sluplar kullanan zanaatkarlarla iliki kurmasyla akla
nr143. Ancak Anadolu sz konusu olduunda bu trden yorumlar
genellikle havada kalmaktadr.
M 1 29 ncesi nde
Roma-Anadolu likileri
Romallarn Anadolu'yla ilikileri iyi bilinen nl bir olayla,

yani M 205'te Pessinus ( Ballhisar)'taki tanra Magna Mater'in
Roma'ya getirilmesiyle balar1 Livius'a gre o zamana dek Ro
ma'nn Anadolu'daki halklardan hibiriyle mttefiklik antlamas
yoktu. Bu yzden Romallar Makedonya kral Philippos'a kar 1.
Makedonya Sava'nda kendilerine yardm etmi Pergamon (Ber
gama) kral Attalos'un aracln istediler. Attalos da Pergamon'a
gelen iki Roma elisini Pessinus'a gtrd ve halkn "Tanrlarn
Anas" adn verdii kutsal ta onlara teslim etti. Cicero'nun an
lattklarndan Pessinus ile Roma arasndaki ilikinin tanrann
bakente gtrlmesinden sonra da devam ettiini reniyoruz.
ronik olan ise bir zamanlar Romallarn yardmna komu ta
pnan Cicero'nun zamannda yamalanm, rahiplerine kt
davranlm, kutsal alan ve evresinin de P. Clodius Pulcher tara
fndan satlm olmasyd2
il. Makedonya Sava birincisiyle karlatrldnda Yunan
dnyasnda ok daha geni kapsaml bir etki yaratt. Sava bu sefer
Yunan anakarasndaki ve Ege'deki birok ehri de iine alyordu,
ama savan asl nemi Roma'nn Yunanlarn " kurtarclna"
soyunmas ve bunu kendi karlar dorultusunda kullanmaya
balamasndan ileri gelmektedir. Philippos Aitolia'llarn kkrt

masyla yeniden harekete gemiti. Bundan rahatsz olan Perga
mon (ve Rodos) Roma'dan yardm istedi. Nihayet Tesalya'daki
Kynoskephalai'da Philippos Roma ordusu karsndaki ilk -ama
son deil- yenilgisini ald (M 1 97). Roma Senatosu Philippos'u
Makedonya snrlar iinde tutan bir anlamay kabul etmeye
zorlad . Buna gre Philippos, Yunanistan'da ve Kk Asya'da
garnizon yerletirdii ehirlerden ekilecek, donanmasna el ko
yulacakt3. Anlamann artlar, ileride Anadolu'nun Roma'yla
ile yaayaca ou zaman ini kl ve naho ilikinin de ha
bercisiydi4. Anadolu ve Yunanistan'daki btn Yunanlar ken
di yasalarn uygulamakta zgr olacak, kral Euromos (Ayakl
Ky), Bargylia ( Gkasar) , Iasos (Kyklack), Abydos (Nara
Burnu), Taoz, Myrina (Kalabaksaray) ve Perinthos (Marmara
Erelisi)'tan garnizonlarn ekecek, vatandalarn serbest bra
kacakt. T. Quinctius Flamininus, Senato'nun kararlar dorul
tusunda Kios ehrinin zgrl iin Bithynia kral Prusias'la
grecekti. Isthmia Bildirisi olarak bilinen bu artlara Anado
lu' daki ehirler olumlu yaklam ve M 1 95'te Smyrna (Eski
zmir) 'llar, " Roma daha gcnn zirvesinde deilken ve As
ya'da hala gl krallar varken" tanra Roma'ya bir tapnak
adamt5 Ayn tarihlerde Ephesos'u ele geiren (M 1 96 ) III.
Antiokhos imdi btn Anadolu ehirlerinin bamszln teh
dit ediyordu. M 1 9 3 'te Teos (Seferihisar)'lular Roma senatosu
na bavurarak bamszlklarn ve dokunulmazlklarn garanti
altna aldlar6 M 200'den 1 95'e kadar geen be yl iinde
Yunanlar Romallar yabanc fatihler gibi grmekten vazgeip
onlara koruyucu ve iyiliksever bir g olarak sayg gstermeye
balamlardr7 Bu arada Anadolu kylarndaki eski Seleukos
topraklarn yeniden ele geirmeye alan 111. Antiokhos'un faa
liyetleri Anadolu ehirlerini Roma'dan yardm istemeye zorlad.
M 1 96-1 95'te Antiokhos'a kar bamszlklarn korumak is
teyen Lampsakos (Lapseki), Lucius Flamininus'a bir heyet gn
derdi ve " Romallarn akrabalar olduunu " belirterek yardm
talep etti8 Romallarn Latmos Herakleia (Kapkr Ky) 'sna
129
NCESNDE ROMA-ANADOLU iLiKLERi 53
ehrin bamszln gvence altna alnmas iin yolladklar as

kerlerden bahseden mektup baz ehirlerin Romallara kar bes
ledii umudu gstermesi asndan nemlidir9 Antiokhos M
1 9 1 'de Thermopylai'da yenilgiye urad. Herakleia Roma'y
bir kurtarc gibi grrken, baz Romallarn Anadolu hakkn
da daha farkl dnceleri vard. Livius'a gre Romal komutan
M. Acilius Glabrio savatan nce askerlerine yapt konumada
Makedonyallar, Suriyelileri ve Anadolulu Yunanlar " insanla
rn en deersizleri, kle olmak iin domu halklar" olarak ta
nmlamt10. Askerlerine sadece Yunanistan'n bamszl iin
deil, ayn zamanda Ephesos'tan gelecek mallar, Anadolu, Suriye
ile dounun btn krallklarn Roma fetihlerine ve yamaya a
mak iin savaacaklarn sylemiti. Acilius'un kariyeri de syle
dikleriyle uyumluydu. Roma'ya dndkten sonra cmertliiyle
censor adayln garantilemi, ancak Cato ve beraberindekiler
tarafndan sava ganimetini zimmetine geirmekle itham edilin
ce adaylktan ekilmiti11 ki yl sonra Anadolu ehirleri kendi
lerini Galatlardan kurtard iin konsl Manlius Vulso'ya altn
dan talar hediye etti12 Vulso M 1 8 7'de Roma'ya dndnde
askeri baarlarndan ziyade elde ettii ganimetlerin askerlerin
de yaratt rehavet yznden konuulmu ve eletirilmiti. C.
Scipio Asiagenes'in yerine gelen M 1 8 9 yl konsl Vulso,
Anadolu'da getii yerlerden olabildiince ok para toplayabil
mek iin ordusunu Ephesos'tan Ankyra ( Ankara)'ya dolambal
yollardan gtrmt; Galat seferi olmadan Antiokhos'a kar
yaplan savan bir anlam ifade etmeyeceini savundu, ama
asl neden aka ganimet elde etmek ve n kazanmakt13 Al
d altn talar ve verdii pahal hediyeler dilden dile dolama
ya balamt bile. Livius'a gre Vulso'nun adamlar bakente
tun koltuklar, kymetli dokumalar ve dans kzlar getirmiti;
Roma'y yabanc lkelerin lksyle tantran Vulso olmutu14
Btn itirazlara ramen yapt zafer alay da ona istedii n
salamt stelik. lgintir ki Anadolu ehirleri de Vulso'nun
yaptklarndan memnundu ve Polybios'a baklrsa Antiokhos'un
yenilmesinden ziyade iddetin ortadan kalkmasna sevinmiler-
di15 M 1 89'da Kibyra ( Glhisar)'da tanra Roma kltnn

kurulmas yine Vulso'nun seferiyle ilgiliydi16
Bunlar Roma'da eletirilmesine ramen bir yandan Anadolu
nne n katyor, te yandan komutan ve valilerin itahn ka
bartyordu. Aradan nerdeyse yz yl gemesine ramen Cicero'ya
gre Anadolu hala gsteri yznden "zan altndayd." 17 Bu yz
den, bir brokratn Asia Eyaleti'ni hi grmemi olmas vgye
deer bir eydi, ancak daha da nemli olan orada bulunmasna
ramen mtevaz bir yaam srmesiydi18 Cicero Anadolu'nun re
fah iinde olmasn sanki bir sumu gibi gstermekte ve eyaletin
cazibesine ramen drst bir yaam srenleri vmektedir. Syle
diklerinden Anadolu'daki yolsuzluklar yznden sulananlarn
aslnda birer kurban olduu izlenimini bile karmak mmkn
dr. Fakat Romal devlet adamlarn yoldan karmasna ramen
Anadolu elde tutulmalyd.
Seleukos kral III. Antiokhos'un M 1 90'da Magnesia Sava
'da Romallar karsnda ald yenilgiden sonra M 1 8 8 'de
yaplan Apameia antlamas Anadolu'nun artk Roma'nn arka
bahesi olduunun kantyd. Buna gre daha nce Antiokhos'a
vergi demi, fakat imdi Roma'ya sadk kalan bamsz ehir
ler vergiden muaf tutulacakt. Attalos'a vergi verenlerse ayn
miktar Eumenes'e demekle ykmlyd. Roma ile mttefik
liini bozarak savata Antiokhos'un yannda yer alanlar, kra
ln onlardan talep ettii vergiyi Eumenes'e deyecekti. Antla
ma Seleukos'lardan Anadolu'daki btn topraklarn alyor ve
Antiokhos'u Toroslarn batsna ekiyordu. Fakat Anadolu'nun
kuzeyi Pergamon'a verildi ve Rodos Roma'dan Anadolu'daki
Yunanlarn zgr braklmasn talp etmesine ramen geri ka
lan da ona bahedildi19 Bu antlamayla birlikte Attalos hane
dan Anadolu'daki asl g olarak sahneye karyordu. Savatan
nce bamsz olan ehirler bamszlklarn koruyordu. Karia
ve Lykia ise Rodos'a verilmiti20 Bu blgelerin sakinleri Romal
larn zgrlk vaatlerini unuttuklarn dnm olmalydlar21
Antiokhos tarafnda savam Lykia'llarn Rodos'a kar silahl
direnileri birka yl srd22
M 1 29 NCESNDE ROMA-ANADOLU LiKLER 55
Bu srada, Antiokhos'a kar yrtlen savan bitiinden Phi

lippos'un M 1 79'daki lmne kadar Roma ile Makedonya
arasndaki ilikiler giderek bozuldu. Ardl Perseus (M 1 761 68 ) daha batan Roma'nn nefretini kazand. M 1 72'de Per
gamon kral il. Eumenes Perseus'u Roma'ya ihbar etti. Sulama,
Perseus'un kendisine kar suikast hazrl iinde olduuydu.23
Roma ordusu Perseus'u M 1 68'de Pydna'da bozguna uratt.
Pydna Sava'nda Pergamon doal olarak Perseus'a kar Ro
ma'nn yannda yer ald, fakat Makedonya'nn kesin yenilgisi
Roma'nn Pergamon'a olan ihtiyacn da ortadan kaldryordu.
Roma Senatosu Eumenes'in yerine kardei Attalos'u desteklemeye
balad, hatta yaklak yirmi yl nce Vulso tarafndan yenilgiye
uratlan Galatlar isyana tevik ettiler, ardndan byle bir haklar
olmad halde onlara bamszlklarn verdiler24 Bundan sonra
Roma ile Pergamon arasndaki ilikiler asla eski dzeyine ulaa
mamtr. Eumenes'in ardndan tahta kan il. Attalos zamannda
(M 1 59/8-1 3 9/8 ) iki tarafn ilikilerinde gzle grlr bir dzel
me olmad. 111. Attalos (M 1 3 9/8 - 1 3 3 ) ise beklenmedik bir hare
ketle lmnden sonra krall Romallara brakt ve M 129'da
Pergamon topraklar zerinde Asia Eyaleti kuruldu.
Magna Mater'in Roma'ya gtrld tarih, Roma'nn zafe
riyle sona eren il. Kartaca Savalar'nn sonlarna denk gelmiti.
Roma'nn bu savataki baars, Akdeniz'deki hakimiyetinin te
mellerini oluturmutur. Bu srada talya dnda sadece Sicilya,
Sardunya ve spanya eyalet statsndeydi. Roma'nn daha sonra
douda kazand zaferler yeni eyaletlerin kurulmasyla sonu
lanmamtr. Buna karlk batda savalar hi durmam, snrlar
srekli geniletilmitir. Bu arada Roma askeri gc kendini dier
baka yerlerin yan sra Anadolu'da M 1 90-1 8 8 arasnda ksa
sreliine gstermitir. Makedonya Savalar'na, Roma-Seleukos
mcadelesine ve Pergamon tarihine burada sadece yeri geldiinde
deinilecektir25 Anadolu'nun Roma hakimiyeti altna giri sreci
iinde Romallar iki nemli direnile karlatlar: Aristonikos ve
Mithradates. Bunlarn ardndan, imparatorluun kne kadar
Anadolu'da ayn apta direnilere bir daha rastlanmayacakt.
YZEYD E K ATLAKLAR
Anadolu 'n u n D i renen Krallar
Aristonikos ve Gnein Vatandalar

. . . Aristonikos ierilere doru gitti ve ksa zamanda aresiz, des
teksiz kalm olan halktan ok sayda insan ve hatta bamszlk
vaadiyle "Gnein Vatandalar" adn verdii kleleri dahi toplad.
Strabon ( 1 4. 1 .38)
Antik Anadolu'nun direni tarihinde herhalde ok az hareket
Aristonikos'unki kadar ilgi ekmitir. Bunun yegane sebebi Stra
bon'un yukardaki ifadesidir. Eitliki ya da komnist bir topya
ve devrim imas tayan " Gnein Vatandalar " birok almaya
konu olmutur. III. Attalos vasiyetinde kralln Roma'ya brak
tn ilan ettikten sonra, il. Eumenes'in olu olduunu iddia eden
Aristonikos'un balatt direnii daha iyi deerlendirebilmek iin
olaydan nceki Roma-Pergamon ilikilerine ksaca gz atalm1 :
III. Attalos kt hretine ramen Roma'yla yakn ilikiler iin
deydi ve hkmdarl srasnda ieride herhangi bir sorun yaad
na dair elimizde kant yoktur2 Roma'nn dorudan veya dolayl
yoldan ehirlerin iine karmadn ya da Pergamon krallarndan
byle isteklerde bulunmadn sylememiz mmkn3 Bunda hi
kukusuz Attalos'larn yaratt imajn da etkisi olmutur. Btn
antik kaynaklarn zerinde durduu nokta, Attalos slalesinin her
zaman birbirine kenetlenmi olmalar, aile iinde kavgalarn ya
anmamas ve aile bireylerinin tahttaki akrabalarn itenlikle des-
tekledikleridir; tahta yeni kan her kral ncelinin siyasetini takip

ederek istikrara katkda bulunmutur4 Bununla birlikte Pergamon
sakinlerinin, Attalos'larn Roma'yla birlikte komu halklara kar
yrttkleri ortak siyasete nasl bir tepki vermi olabilecekleri
ni hesaba katmalyz5 Pergamon'un eskiden bir paras olduu,
Anadolu'yla halen balar bulunan Seleukos Krall aleyhindeki
faaliyetleri ve bunda Roma'dan ald destek, Pergamon halkn
da honutsuzluk yaratm olabilir. Roma'nn Pergamon sakinleri
gzndeki imajn dzeltme abalar Lykophron'a atfedilen Alek
sandra adl uzun iirde grlebilir. Burada, Romallarla Pergamon
krallarnn yapt ittifaktan dolayl yoldan bahsedilir6 Ancak
Aristonikos'un peinden giden klelerin ve zellikle tam olarak
hangi gruba girdiini pek karamadmz aresiz insanlarn du
rumu neydi? Rostovtzeff artan refah seviyesiyle birlikte bu kesimin
ve kralla baml yar bamsz kavimlerin st snfla olan anla
mazlklarnn artt dnmt7 Ona baklrsa " sosyal devrim"
iin ortam hazrd. Pergamon Krall'nda ehirli kesimin olduka
rahat ve refah iinde bir yaam srdn hatrlatan Rostovtzeff,
alt snflarn zor koullar iinde altn belirtir. Kraln ve zen
ginlerin arazileri ounlukla kirac iftiler ve kleler tarafndan
iletilmekteydi. Krsal kesimdeki kleler yannda ehirdekiler de
hatr saylr bir kalabalk oluturuyordu8 Tarihi Anadolu'daki
yar bamsz kavimlerin de Pegamon ynetiminden rahatsz ol
duunu, zira kralln verimli topraklarndan yararlanamadklar
n, stelik vergi demek zorunda kaldklarn vurgular. Yoksul ve
zengin arasndaki uurumun giderek aldn belirten Rostovt
zeff, isyan iin gerekli artlarn bulunduunu dnyordu. Onun
iin isyan milliyeti ya da dini bir tepkiden ziyade halkn mevcut
sosyoekonomik durum karsndaki honutsuzluunun patlama
syd9. Vogt'a gre ise Gne lkesi bu insanlar iin ise eitlikle
bireysel haklar temsil ediyordu ve Aristonikos'un elinde bunu
gerekletirecek g vard10 Bu grlere ramen krallarn vergi
tahsilatnda acmasz ve keyfi davranmadklar anlalyor. Ayn
ekilde eitli durumlarda ehirlerin ve kutsal alanlarn vergilerin
de indirim yaplm ya da ertelemeye gidilmitir11 Ne var ki bizi
ANADOLU'NUN DRENEN KRALLAR! 6 1
III. Eumenes (Aristonikos)'e ait gm bir tetradrahmi (SNG Aul 3 1 98). n yzde
sarmaklarn evreledii cista mystica ve ylan; arka yzde ylanlarn arasnda sadak,
imek demeti ve sada Dionysos ba (?).
ilgilendiren krsal kesime dair ilgili bilgilerimiz kstl olduundan

deerlendirmeler ister istemez eksik kalmaktadr12
M 1 3 3 ylnn bitiminden nce Roma Attalos'un vasiye
tini onaylam ve Scipio Nasica'nn nderliindeki be senatr
den oluan komisyonu yeni topraklarn Roma'ya katlmasyla
gerekli yasal ve idari dzenlemelerin yaplmas iin Anadolu'ya
gndermiti. Fakat bu srada spanya'daki sorunlar, Sicilya'daki
kle ayaklanmalar, ardndan talya'da reform peindeki Tiberius
Gracchus'un lmnden sonra kan karmaa nedeniyle komis
yon ancak M 1 32'de Pergamon'a vard ve vardnda da krall
i savaa teslim olmu halde buldu. M 1 33-129 arasnda sren
sava, sikkelerinde III. Eumenes adn kullanan ve II. Eumenes'in
gayrimeru olu olmas muhtemel Aristonikos tarafndan ba
latlmtr13. En nemli kaynamz Strabon'a gre olaylar y
le gelimiti14: Aristonikos toplad orduyla birlikte nce zmir
Krfezi'nin kuzey giriini tutan Leukai (amalt Tuzlas, tepe
ler Mevkii)' ele geirdi. Buradaki Pergamon sava filosunu kendi
sine baladktan sonra Phokaia (Foa)'dan da gemi destei gren
Aristonikos, ardndan kendisine direnen Kolophon (Deirmende
re) ve Samos Adas'n ( Sisam) igal etti. Karia kylarna kadar
deniz harekat gerekletirerek Myndos ( Gmlk}'u ald. An
cak Phokaia dndaki byk ehirlerin desteini elde edemeyince,
kleler ve yoksullardan oluan ordusuyla Stratonikeia (Eskihisar),

Apollonis (Mecidiye) ve Thyateira (Akhisar)'y ele geirdi; Phoka
ia ve Leukai ise Aristonikos'a sadk kald. Blgede Roma birlikle
ri bulunmadndan yaplabilecek tek ey, Aristonikos'a kar e
hirlerin ve mttefik yerel krallklarn yardmn almakt 15 Ancak
bunlar yeterli olmaynca Roma M 1 3 1 'in banda P. Licinius
Crassus'u Anadolu'ya gnderdi. Krallklara ilaveten Byzantion,
Kyzikos (Erdek) , Halikarnassos (Bodrum), Mylasa (Milas) gibi
ehirler Crassus'a destek verdi. Ancak onun faaliyetleri nihai ba
ary getirmedi. Halen Aristonikos'un elinde bulunan Leukai'a
saldrrken ldrld. Ardndan Ephesos bir filo hazrlayarak
Kyme ( akmakl Ky) aklarnda Aristonikos'la karlat ve
savatan galip kmay baard. Bu yenilgiden sonra Aristonikos
Orta Mysia'nn dalk kesimine ekilerek kendisini kleler ve alt
snflarn lideri olarak lanse etmeye balad. Bylece tahtn vari
si iddias baka bir yne kaym oluyordu. Bu arada M 130
konsl Marcus Perperna orduyla birlikte ierilere ilerleyerek
Aristonikos'a ciddi kayplar verdirdi. Aristonikos Stratonikeia'ya
ekilmek zorunda kald ve sonunda yakalanarak ldrld. Per
perna'nn yerine blgeye gelen M 129 yl konsl Manius Aqu
illius, Mysia ile Phrygia arasnda kalan Abbaitis blgesinde halen
direni gsteren isyanclarla ilgilendi.
Strabon'un yazdklarna ve epigrafik kantlara baklrsa, ehir
lerin direnie byk lde destek vermedii anlalyor. Bununla
birlikte halkn katlmn nlemek iin eitli nlemler alndn
anlyoruz. Livius, Attalos'un vasiyeti zerine Roma'ya kalan ve
zgr braklmas tasarlanan Anadolu topraklarnn Aristonikos
tarafndan ele geirildiini belirtir16 Sadece Livius'ta geen bu
ifadede ehirlerin, vasiyetin ngrd zere mi yoksa Roma'nn
kendi ald karar dorultusunda m zgr braklaca belirsizdir.
Metropolis (Torbal)'ten bir yaztta, Romallarn ilan ettikleri gibi
" daha nce Attalos'a tabi olanlara zgrlk verilecei" belirtilir.
Belki de Roma M 1 96'da V. Philippos'un yenilmesinden son
ra olduu gibi sadece Yunan ehirlerinin vatandalarna zgrlk
tanmt17 Metropolis yazt Aristonikos'un Roma senatosu ta-
ANADOLU'NUN DRENEN KRALLAR! 63
rafndan ehirlere verilen zgrl onlarn ellerinden aldn,

ayn zamanda Thyateira'da Roma dostu ehirler ve krallarn Aris
tonikos'a kar topladklar orduya Romallarn komuta ettiini
ima eder. Buna ilaveten direniin aslnda Pergamon Krall'nn
merkezinde deil de Trakya'da baladna dair kantlar Aristoni
kos'un krallk snrlar iindeki sekinlerden yeterli destek alama
dn gsteriyor18 Bununla birlikte Aristonikos tehdidine kar
lk ehirde yerleik yabanclara, askerlere, kolonicilere, Masdyeni
kavmine, ehirde ya da ehir krsalndaki azatllara ve ailelerine
vb. vatandalk haklar tannmasna dair Pergamon kararnamesi
ni Ephesos'tan Mithradates Savalar ile ilgili M 86'ya ait ben
zer ierikli bir kararnameyle karlatran Dumont'nun gsterdii
zere, Aristonikos sadece ehir dndan deil, fakat ayn zamanda
ehirden de belli bir destek grmt 1 9 Ancak Mithradates'inkiyle
karlatrldnda bu destein fazla abartlmamas gerekir. Elbet
te ehirlerden alnacak destein nemi vard; Aristonikos'un nce
ky blgelerinde saldrp sadece yenilgiye uradktan sonra i ke
simlere ekildiini unutmamalyz. Sulla Anadolu ehirlerine Aris
tonikos'a drt yl boyunca arka ktklarn sylemitir20 Ama Ap
pianos'un sz konusu pasajnda bu ehirlerin says belirsiz olduu
gibi Florus sadece birka ehrin gnll katlmndan bahseder21
Metropolis yazt savan gidiatnda Pergamon ehirlerinin ge
nel olarak Aristonikos'a kar bir tutum sergilediini ortaya koy
maktadr. Buna ramen Aristonikos'un denizdeki yenilgisinden
sonra bile Pergamon'da sorun karacak, Thyateira ve Apollonis'i
alacak, Smyrna'ya saldracak ve Karia'da kargaaya sebep olacak
kadar gl olduu anlalyor22 Aristonikos'un ancak dalk i
kesime ekildikten sonra " Gnein Vatandalar"n ifadesini kul
lanmas ve yakalanmasndan sonra bile Romallarn Mysia'nn
Abbaitis blgesindeki tahkimli kylere yapmak zorunda kald
seferler, slogann hitap ettii kitlenin krsal nfus olduuna ia
ret eder. Yukarda bahsedilen Pergamon kararnamesi de durumun
vahametini gsterir. Metinden Pergamon yneticilerinin alt snf
larn direnie katlma ihtimallerinden endie ettikleri sonucunu
karabiliriz. Ayrca ehrin aa agorasndaki bir yaztta yer alan
64 ANADOLU'DA ROMA HAKiMiYET
M 1 3 3 yl vatanda listelerinde, kiilere ait klelere serbest b

rakldktan sonra azatl deil, dorudan yerleik yabanc stats
verildii anlal yor23 Kararn ehirde Aristonikos'un yannda yer
alanlara veya direnie meyilli olanlara kar alnan bir nlem nite
lii tad aktr24
Yukarda deindiimiz zere krallarn Roma'ya ballklarnn
giderek artmas halkn milliyeti duygularn krklemi olabilir25
Buna karlk Attalos'un vasiyetinde Yunan ehirlerine zgrlk
vermesi, muhtemelen bu ehirlerin Roma'y karlarna alacak bir
hareketten kanmalarna yol amtr. Antikadaki her isyana
yle ya da byle karan veya kartrlan klelerin dnda zgr
fakat sosyal ve ekonomik adan dlanmlar; ehirlerin krsaln
da, zenginlerin iftliklerinde veya krala ait kylerde yaayan yerel
nfus isyana destek vermi olmaldr. Bunlara ilaveten Phokaia ve
Leukai gibi kk ehirlerle Mysia ve Karia krsalndaki Abbaitis
ve Abrettene kavimlerinin katklarndan sz edilebilir26
Btn bu sylediklerimiz nda " Gnein Vatandalar"n
nereye koyabiliriz? fadenin M . 3 . yzylda yaam Iambulos'un
" Gne lkesi" hikayesine dayand konusunda fikir birlii var
dr. Hellenistik Dnem Byk skender'in seferleri sayesinde bu
tip fantastik yolculuklara dair eserlerin ortaya kt bir zaman
dilimiydi27 Iambulos'un Gne lkesi'ne yaplan hayali bir yol
culuu anlatt eseri kaybolmutur, ama zeti Sicilyal Diodoros
araclyla gnmze ulamtr. M 1 65-150 arasnda bir tarih
te yazld dnlen eserde olaylar yle geliir28: Tccar baba
snn lmnden sonra ticarete atlan Iambulos, Somali kylarna
yapt bir yolculuk srasnda korsanlar tarafndan karlr ve Eti
yopya sahillerine getirilir. Burada topran arndrlmasyla ilgili
bir ayine katlmaya zorlanr. Ayin dahilinde bir tekneye bindirilir
ve zerinde erdemli bir halkn yaad bir aday buluncaya dek
gneye ilerlemesi sylenir. Eer adaya varrsa Etiyopya 600 yl
bar ve refah iinde yaayacak, kendisi de mr boyu mutluluu
tadacaktr. Iambulos'un vard yer aslnda boyutlar birbirine eit
yedi yuvarlak adacktan olumaktadr. Normal insanlara fizikleri
ve yaamlar asndan benzemeyen ada halknn en ilgin zellii,
farkl konuma sluplar ve hayvan seslerini taklit etmelerini sa

layan ifte dilleridir. Halk akrabalk derecelerine gre kabilelere
ve snflara blnmtr; her bir kabile ve snfn nfusu 400'
gemez. Yaadklar ayrlardan her trl yiyecei elde etmekte
dirler. zrl ya da baka zayf yanlar olanlar ldrlr. Herkes
kanunla belirlenmi belli zaman dilimi iinde yaar ve bu srenin
sonunda intihar eder. Erkekler hibir zaman evlenmezler, fakat
kadnlarla rastgele iliki kurarlar ve ocuklara eit davranrlar.
Bakclar ocuklar deitirerek, anneleriyle ocuklar arasnda bir
ba kurulmasn engellerler. Bylece ihtirastan yoksun bir ekilde
isyandan, kargaadan uzakta huzur ve dostluk iinde byrler.
Her snfta en yal ye kral olarak dierlerini idare eder ve onlar
da tam bir sadakat gsterir. En yal kii 150 yl yaadktan sonra
intihar edince, yerine ikinci en yal geer. Gne Adas sakinleri
gkyzne ibadet ederler, nk o altndaki btn canllarla ile
tiim kurar. Ayrca Gne'i ve btn semavi yaratlan kutsal sa
yarlar. Iambulos'un eserinde ana fikir, insanolunun mkemmel
lie doann en ilkel ve basit ortamnda ulaacadr. Bu fikir ayn
zamanda, doann en " ham" haliyle insan toplumu iin en ideal
ortam olduunu savunan Stoac grle uyum iindedir. Yedi ada
Gne, Ay ve o zaman iin bilinen be gezgeni temsil eder. Gne
adalet ve doruluk sembol olarak Eski Ahit'te, Babil edebiyatn
da ve Orpheus hymnoslarnda da karmza kmaktadr29
Tarihiler Aristonikos'un direniiyle Gne lkesi topyas
arasndaki iliki zerine tam bir fikir birliine varm deildir. As
lna baklrsa Strabon'u bir kenara brakrsak, harekete sempatiy
le bakan kaynaklardan yararlanm lustinus ve Florus'un Gnein
Vatandalar'na hi deinmediini itiraf etmemiz gerekir30 Eldeki
dolayl kaynaklardan yola kan modern yorumlarn hepsini bu
rada ayrntlaryla incelememiz imkansz, ama konunun ne kadar
eitli yorumlara neden olduunu ksaca grmek nemli: Yetmi
ksur yl nce von Phlmann Gne Adalar'nn komnizmi yan
stt ne srmt, ama inandrc bulunmamtr31 Tarn'n Stoa
felsefesine gre Pergamon toplumunda snf kavram bulunmayan
tek bir ulus yaratma projesi iddias da reddedilmitir32 Magie de
Tam gibi Heliopolis'i Stoac topyalarn bir yansmas olarak gr

mt33. Vavrinek'e baklrsa Aristonikos'un hedefi, bu ideali Stoa
felsefesine uygun olarak tek bir snfn btn yelerine yaymak
deil, klelerin de dahil olduu farkl snflarca kabul edilmesini
salamakt34. Vogt Aristonikos'un savatan galip kmas halinde
Kassandros'un kardei Aleksarkhos'un kurmay planlad Ura
nopolis'e benzer bir Heliopolis yaratacan ve vatandalk hakla
rnn en st dzeyde herkese bahedileceini dnmt35.
Bilinli bir proje ve eitliki devlet dzeni fikrine kar kan
lardan Dumont, Gne lkesi'nin sadece halk ynlendirmek iin
bir ara olduunu, Aristonikos'un byle bir ehri topluma tehlike
arz eden kleleri bir yerde toplayarak izole etmek iin kurmak
isteyebileceini ortaya atmtr36 Ferguson bir edebi almann
sosyal reform iin program oluturamayacana, okuma-yazma
bilmeyen veya cahil kyllerin gznde bir anlam ifade etmeye
ceine hak vermesine ramen en azndan esin kayna tekil ede
bileceini sylemitir37 Sherwin-White Iambulos'un yksnde
politik hibir imann bulunmadn, bunun ideolojik deil, edebi
bir metin olduunu ileri srer, fakat heliopolitai ifadesinin Yunan
edebiyatnda nadiren kullanldna dikkat ekerek, belli bir pro
jeyi yanstmas gerektiini itiraf eder38
Africa'ya gre Aristonikos'u Roma'ya kar milliyetilik bay
ran am bir liderdi; yerel halkn desteini alan Aristonikos,
bu adan Makedonya kral Perseus'un olu olduunu iddia eden
Andriskos (ya da sahte Philippos)'tan farkl deildi39. Vogt'a ba
klrsa Aristonikos'u harekete geiren asl neden Pergamon Krall
'nn Roma'ya braklmasyd40. Bmer'e gre Aristonikos isyan
nn birden ok yz vard: Aristonikos tahttaki hakk, Romallar
ise Attalos'un vasiyetini yerine getirmek iin savayordu. Ayn
zamanda ezilenler kendilerini ezenlere, krsaldakiler ehirdekilere,
proletarya burj uvaziye kar mcadele vermekteydi. Aristonikos
bir sosyal reformcu olduundan deil, zorunluluktan alt snflara
ve klelere dnmt41 Hopp da Aristonikos'un daha en banda
tahtn yasal varisi iddiasyla ortaya ktn ve Gnein Vatan
dalar'yla ilikilendirilen sosyal reformcu kimliini belirten hibir
ifadenin kaynaklarda yer almadn vurgular42 Aristonikos'un

hedefine ulamak iin aristokratlarn ve zengin kesimin destei
ni almas gerekiyordu; kleleri ne karan bir sylem zararna
olurdu. atma Attalos'un vasiyetinde vaat ettii zgrl iste
yenler ile Roma'nn istikrarl ve phesiz kendilerine kar sala
yacak ynetimini tercih edenler arasndayd43 Direni hakknda
u ana kadarki en kapsaml almay veren Daubner Iambulos'un
Yunanca ve entelektel bir eser kaleme aldn hatrlatarak, Aris
tonikos'a destek veren gruplarn homojen olmadn, dolaysyla
bunlarn Gne lkesi topyasna ayn tepkileri veremeyeceini
savunur. Diodoros'un aktard kadaryla topyann byle bir il
giyi uyandrabilecek sosyal ve siyasi alt yaps bulunmadn ileri
srer. Gne Vatandalar'n da Aristonikos'un ss Thyateira'nn
Anadolu'daki en eski Makedonya askeri kolonisi olmas sebebiyle
Makedonya kkenli bir gne kltne ve ehrin eski Luvi gne
tanrsyla ilgisine balar44
Grld zere tarihiler arasnda Gnein Vatandalar'n
sadece propaganda amal bir slogandan ibaret grme eilimi ha
kimdir. Bunlarda iki argman ne kar: lki, ehirlerin destei
ni kazanmann daha nemli olduu, dolaysyla Aristonikos'un
projesini ancak keye skt zaman son are olarak kulland,
dier bir deyile aklnda nceden tasarlanm bir programn bu
lunmaddr. Dieri de Iambulos'un topyasn eitimli ve ente
lektel st snflara iin yazd, bu yzden Aristonikos'a destek
veren insanlar iin bir anlam ifade etmeyeceidir. lk iddiadan
balarsak, ortada belli bir projenin olma ihtimali Aristonikos'a
katldn bildiimiz Romal Stoac filozof Blossius'un varlyla
glenmektedir. Plutarkhos filozofun Mitylene'li hatip Diopha
nes'le birlikte Tiberius Gracchus'un talya'daki toprak reformu
planlarna katkda bulunduunu syler45 Plutarkhos, Cicero ve
Valerius Maximus onu reformlardan sorumlu kii olarak gste
rir, hatta kt niyetini ima eder46 Blossius'un geldii aile M
2 1 6'da Hannibal'le anlamaya varlmas gerektiini savunmu,
M 1 70'te ise Roma'y yakmaya teebbs eden Campania'llarn
yannda yer almt. Filozofun babasnn da Roma kart faali-
ytlerde bulunduu dnlmektedir47. Tiberius Gracchus'un l

drlmesinden sonra mahkemeye karlan Blossius, her naslsa
aklanm ve ardndan Anadolu'ya, Aristonikos'un yanna gitmi
tir48. Ama ne yazk ki Blossius'un Anadolu'daki faaliyetleri konu
sunda bilgimiz nerdeyse hi yoktur49.
kinci iddiann temelinde alt snflarn Gnein Vatandalar
ifadesiyle kastedilen gr ve kavramlara ne kadar aina olduu
sorusu yatyor. Lukianos'un kaleme ald Gerek Tarih (Halet
he Diegemeta) 'te Iambulos'un -daha ziyade parodi olarak- konu
edildiine baklrsa, topyasnn eitimli snflar arasnda birka
yzyl boyunca poplerliini korumu olmas nemlidir. Fakat
Anadolu'nun farkl kkenlerden gelen ve okuryazarlk oran d
k krsal halklarnn ve klelerin gznde Gne lkesinin kafa
larda yaratt imaj neydi? Bu adan bakldnda, ilk etapta sz
konusu topyann birletirici bir etki yaratmayaca beklenebilir
se de bu tam anlamyla doru deildir. Winston Gne Adas'n
sosyal ve siyasi modelleri deitirmeyi dnmeyen, bunun yerine
doann yapsn inandrclktan uzak ekilde bir eit revizyon
dan geirmeyi amalayan (garip hayvanlar, ift dilli insanlar, daire
biimli adalar vb.) bir topyaya benzetir ve buna en yakn rnei
bir Ortaa topyas olan Cockayne (ya da Cockaigne) lkesinde
bulur50. Cockayne topyas insann gizli arzularnn somut sem
bolyken, bildiimiz anlamda topyalar (Atlantis ya da Thomas
More'un topya's) felsefi argmanlar zerine temellendirilmi
tir51 . Cockayne topyasnn temel zellii yeni bir "sosyal dzen"
yerine yeni bir "doal dzen" peinde olmasdr. topya kuran
filozoflarn yle ya da byle gerek hayatla bir balantlar vardr
ve sorunu daha ziyade kendi topyalarna zg sosyal ve siyasi
mekanizmalar reterek zmeyi denerler. Iambulos ise daha basit
bir zm getirerek doay ve insan doasn deitirmi bylece
baz sorunlar daha etkili ve kolay ekilde zmtr. Dolaysyla
Iambulos'un topyas adal sosyal tartmalar iermeyen, bu yz
den de krsal kesimin kolayca anlayabilecei zelliklere sahipti.
Gne lkesi'nin tek birletirici zellii yaam biimi deildir.
Antikada Gne'in kendisi de tanr Helios'un kiiliinde fark-
l kesimlerini bir araya getirebilecek zelliklere sahip bir kavram

olmutur her zaman. Amerika Birleik Devletleri'nde kleler ara
snda Hristiyanln ne kadar gl olduu hatrlanrsa byle bir
ayaklanmann dini yn bize artc gelmemelidir52 Aristoni
kos'un III. Eumenes adyla bastrd sikkelerin zerinde Helios
nemli bir yer tutmas bu ilikiyi pekitirir53 Heliopolis'in k
keninin doal olarak Dou'nun gne kltlerinde aranmaldr54
Helios'un klelerin azat edilmesi srasnda zerine yemin edilen
bir tanr olarak karmza kar55 Genel olarak ise Gne antik
felsefenin ve topyalarn nemli sembollerinden biriydi56 Heli
os kutsal yeminlerin ahidi, her eyi gren ve duyan bir tanrdr;
sebzeleri, meyveleri, iecekleri veren odur. Tanrnn baz sfatlar,
Gne lkesi'ne uygun bir nitelik tar. rnein Troizen'de tanr,
Troizen'lilerin Perslerin esaretinden kurtulmalar onuruna Eleut
herios sfatyla " zgrlk tanrs" olarak tapm gryordu57 Di
reniilerin Helios'la olan ilgilerini destekleyen baka kantlar da
vardr: Perperna'nn lmnden sonra isyan sona erdirmek zere
blgeye gnderilen Manius Aquillius'un mensubu olduu Aquilli
us slalesinin sikkelerinden yaklak M 1 1 O tarihli birisinin n
yznde, banda nda tac bulunan tanr Sol ve bir biga iinde
Luna figr vardr. Bu sikkenin aslnda Manius Aquillius'un M
1 29'daki baarsn onurlandrd kabul edilir ve benzerleri daha
sonra da baslmtr. Figrlerin Aquillius'un yapt savalardaki
en baarl an (aristeia) , bu durumd Anadolu'daki savan son
landrlmasn yanstt ileri srlmtr. Gray Aquillius'un My
sia'daki Abbaitis'lilere kar yrtt seferde evocatioya bavur
duunu dnmekte, Sol'n Aquillius slalesi sikkeleri zerindeki
varln bu trenin bir yansmas olarak grmektedir58 Bylece
direnie katlanlarn Helios'la olan balantlar bamsz bir kay
nak tarafndan da kantlanm oluyor.
Yine de btn bu almalarn zerinde gereince durmad
bir nokta vardr: Stoa felsefesinin Gne lkesi topyasyla iliki
si. Tarihiler imdiye kadar konuya yzeysel olarak deinmitir ya
da grdmz gibi varln tamamen reddetmitir59 Iambulos
tek kaynamz deildir; baka Stoac topya yazarlar da bulu

nur. Bunlarn ortak zelliklerinden biri evrensellik temas, yani
ideal ehirlerden oluan ideal bir dnya kavramdr. Evrenselliin
en byk etkilerinden biri savan ortadan kalkmas olacaktr ki
bu da beraberinde eit bir toplum getirecektir, nk Platon'un
Dev/et'inde muhafz snfnn tek varlk nedeni savatr60 Buna
bal olan eitlik ilkesi Stoac Khrysippos tarafndan tanmlanr:
"Sadece bilge adam zgrdr; aptallar kledir, nk zgrlk

bamsz davranabilme yetisidir, klelik ise bamsz davranama
m a du rumud ur. Baka bir klelik tr itaattir; nc tr klelik
de hem birinin mal olma hem de itaat eklindedir. Bu son uncusu
efendiliin kartdr ve bu da ktdr. Bilge adamlar zgr olma
nn yan nda ayn zamanda kraldrlar, nk krallk kimseye hesap
vermeyen, a ncak bilgelerin elinde var olabilen bir egemenliktir."
(Diog . Laert. 7. 1 2 1 - 1 22)
nc tr olan bildiimiz anlamda klelik ve onunla ba
lantl efendilik, doaya aykrdr ve herkesin doay takip ettii
Stoac bir dnyada var olamaz. Sradan bir toplumu meydana
getiren her trl ast-st ilikisi ve bununla alakal snflarn bilge
adamlarn ynetiminde ii yoktur61 deal Stoa kozmosunda para
da yoktur, nk insanlar her yerde ayn ve eittir. Para ve dola
ysyla ekonomiden yoksun bir yaam bize ideal Stoa dnyasnda
komnizmin hakim olacan gsterir. zel mlkiyet, ordu, para
ya da eitimin olmad bir dnyada devlete gerek var mdr ?
Iambulos'un topyasndaki Gne nsanlar'nn devlet modeli
Stoaclardan alnm olabilir. lerinde en yalsnn kral olarak
grev yapt drt yz insandan oluan " akrabalk gruplar" ya
da " birlikler", Stoaclarn bir ehir iin verdikleri " insanlarn bir
lii" tanmna uygundur. i deal Stoac dnyada devlet sadece temel
idari ilevlere sahip, zorunluluk iermeyen asgari bir yapdr62
Bununla birlikte Zeno, Kleanthes ve Khrysippos gibi Stoaclar
siyasi deil, sosyal reform peindeydi. Yaadklar dnemde do
rudan siyasi eylemler ieren topyalarn zaman, bunlara hayat
veren kk ve bamsz ehirlerin dnyasyla birlikte gemiti.

Artk onlar siyasi deney laboratuvar olarak dnmek gereki
deildi. Hellenistik Dnemin yeni Yunan dnyas farkl milletler
ve kurumlar ieren oulcu bir toplumdu ve Hellenistik krallarn
onlarn deil, d etkenlerin rnyd. Bu ortam siyasiden ok
sosyal reformlar iin daha elverili grm olabilirler63 Yine de
baz Stoaclar bununla ilgileniyordu: Sparta kral IV. Agis'in M
243 'te balatt toprak reformu borlarn silinmesi, yeni vatan
dalklarn verilmesi, mlklerin eitlenmesi gibi Yunan dnyasn
da grlm en byk reformlardan birini devam ettiren halefi
III. Kleomenes, M 227'de reform programn yenilemi ve Sto
ac filozof Borysthenes'li Sphairos'u kurumlar yeniden dzen
lemek zere armt64. Filozof Sphairos ile kral Kleomenes'in
ilikisi bize Aristonikos - Blossius ikilisinin ibirliini hatrlatr.
Muhtemelen Sphairos Sparta'daki sosyal ve ekonomik eitlik te
sis etme giriimlerinden etkilenmiti. Blossius'un Aristonikos'tan
nce yine devrimci nitelikler tayan Gracchus reformlaryla be
raber anlmas rastlant deildir. Gracchus kardelerin yapmak
istedikleri Sparta'da Agis ve Kleomenes'in gerekletirdikleriyle
ortak zellikler tayordu.
Doudan Gelen Kurtarc VI. Mithradates

Asl nda Romallarn btn milletlere, halklara ve krallara sava
amasnn kklemi tek bir sebebi vard r: iktidar ve zenginlik iin
d uyduklar arzu .
Mithradates (Sall. Hist. 4.69.5)
VI. Mithradates { Eupator = " iyi/cmert baba " ), yaptklaryla
antikada " Byk" sfatn elde etmi birka figrden biridir ve
kaynaklarda sori gerek krallardan biri olarak anlmtr. Strobel'e
gre bu zellikleri, antik kaynaklarn ve onun etkisinde kalan mo
dern tarihilerin kral Roma'nn en byk dman olarak gr
mesi yznden geri planda kalmaktadr65 Mithradates, Pyrrhos
ve Hannibal'le birlikte Roma'nn en byk dman saylmas-
na ramen "kimsenin sessizce geitiremeyecei, adn endiey

le syleyecei biriydi. "66 Appianos da kraln cesaretini, azmini,
kudretini ve diplomasi yeteneini ver67 Dmanndan bile by
le vgler alan Mithradates'in o dnemde Romallardan bkm
Anadolu ehirlerinin gzndeki imajn tahmin etmek zor olmasa
gerekir. Byk Hellenistik krallar geleneinin son temsilcisi olan
Mithradates, ayn zamanda artc diplomatik faaliyetler yrte
bilmitir: talya'da Samnit'lerle ve Keltlerle anlam, spanya'da
isyanc Roma valisi Sertorius ile grm, bu arada Akdeniz'i
korsanlarla doldurmutur. te yandan Anadolu'da durmakszn
askeri operasyonlar yapm, ayn anda Krm'daki topraklarn
ynetebilmitir. Ksacas Mithradates Roma'ya kar bir direnite
destek verilebilecek en mantkl adayd.
M 120'de babas bir suikasta kurban gittikten drt yl sonra
kral olan Mithradates, muhtemelen Pers kral Dareios ile -ayrca
Byk skender'le- yakn balar bulunan gl bir Pers slale
sinin yesiydi. M 4. yzyln sonuna doru slale yelerinden
1. Mithradates Ktistes Paphlagonia'ya yerleerek burada kralln
temellerini atmaya balad. Slale doulu kkenlerini reddetme
mekle birlikte Yunan sikkeleri, adetleri ve Seleukos'larla yaplan
evlilik balar neticesinde Yunan dnyasna dnk bir siyaset iz
lemitir. Pontos krallar bu arada Anadolu siyasetinin bir paras
olarak varlklarn srdrm ve V. Mithradates'e kadar Roma ile
dorudan atmaya girmekten, yaylmac bir politika izlemekten
kanmlard68
Mithradates'in ilk ii Roma'nn uzanamayaca Krm Kher
sonessos'unu ve sonra Bosporos (Krm) Krall da dahil olmak
zere btn blgeyi kontrol altna almak oldu69 Daha nce
Mithradates kz kardei Laodike'nin kocas, ayn zamanda Kap
padokia kral iV. Ariarathes'i ldrtmt ve yerine geirdii
kraln olu araclyla krall perde arkasndan ynetmekteydi.
Bu arada Romallarn kuzeyde brakt boluktan faydalanan
Mithradates ve Bithynia kral III. Nikomedes, Paphlagonia'y
aralarnda bltler ve Romallarn blgeden ekilmelerine dair
taleplerini gz ard ettiler. Ancak iki kral arasndaki dostluk faz-
VI. Mithradates, Louvre Mzesi, Fransa.
la srmedi. M 1 03/102'de Nikomedes Kappadokia'y igal edip

Laodike'yle evlendi. Bunu zerine Mithradates ikisini de saf d
brakt ve bir sre sonra kendi olunu Kappadokia tahtna ge
irdi. Buraya kadar Roma krallklar arasndaki anlamazlklara
kar kaytsz kalmt. Ancak Gaius Marius'un M 99/98'deki
Anadolu ziyareti Roma'da baz eylerin deitiini gsteriyordu.
Plutarkhos'un anlattklarna baklrsa Mithradates'in bir sava
karmas zaten bekleniyordu, ancak Marius bununla yetinmeyip
"yitirdii saygnln geri kazanmak" ve " evini kralln gani
metleriyle doldurmak" iin kral kkrtmay tercih etmiti: "Ya
Roma'dan gl ol ya da onun isteklerine sessizce boyun e" 70
Mithradates boyun ememeyi seti. Ksa sre sonra Nikomedes
Kappadokia tahtna yeni bir kral geirdi ve onay iin Roma'ya
bavurdu. Roma M 96'da Kappadokia ve Paphlagonia'y " z
gr" ilan etti. Ancak Mithradates damad Armenia kral Tigranes
araclyla Kappadokia'ya mdahale etmeyi srdrd. Roma'nn
buna cevab, L. Cornelius Sulla komutasndaki bir ordunun gze
timinde Kappadokia kral Ariobarzanes'in tahta geirilmesi oldu.
Bu nemli bir gelimeydi, zira Romallar gemiteki Aristonikos
tecrbesi yznden savaa hazrlklyd, ama daha nce Anadolu
krallklarnn aralarndaki anlamazlklar silah yoluyla zme yo
lunu sememilerdi. Bu manzara Mithradates'in artk Roma'nn
karsna olduunu gsteriyordu.
Kral Roma'nn kendi evinde Mttefikler Sava'yla megul ol
masn frsat bilerek Bithynia ve Kappadokia'y lkesine katt. Ro
ma'nn izledii hatal siyaset ve Gaius Marius ile Manius Aquillius
gibi komutanlarn sorumsuz davranlar Mithradates'i hakszla
uram taraf konumuna sokmutu. Mithradates balangta Ana
dolu'yu kolayca igal etti. Baz ehirlerde direnile karlamasna
ramen bunlar etkisiz hale getirdi; sadece Patara'y kuatt, ama
ele geiremedi71 Magnesia, Ephesos ve Midilli Adas'nda Mitylene
gibi ehirler ise kral sevgi gsterileriyle karladlar. Mithradates
Anadolu'nun byk ksmn ele geirdikten sonra Yunanistan'a
girdi ve Atina'nn desteini kazand. Buraya kadar kraln elde etti
i baarlar byk lde iyi zamanlamadan kaynaklanmaktayd,
zira Roma talya'da mttefik ehirlerin kard savalarla, Afrika

ve Keltlerle meguld72 Sonunda kraln M 88 'de Anadolu'da
ki talyan kkenlileri ldrme emrinden sonra M 87'de Sulla
be lejyonla Yunanistan'a ayak bastnda, krala verilen destek
ksa srede kayboldu; M 86'da yaplan Khaironeia Sava'nn
ardndan Mithradates Atina'ya geriledi, nihayetinde Anadolu'ya
dnd. Burada Flavius Fimbria tarafndan yenilgiye uratld ve
M 85'te Sulla ile anlamaya vararak ken di krallnn snrlarna
ekildi. tibarn byk lde kaybetmesine ramen Mithradates
Kappadokia'ya karmay srdrd. Sulla'nn legatusu L. Licinius
Murena, kraln faaliyetlerine kar Pontos topraklarna saldrlar
dzenledi ve M 83-8 1 arasnda il. Mithradates Sava ufak apl
arpmalarla devam etti. Nihayet Mithradates Murena'ya kar
harekete gemeye karar verdiinde, Sulla Murena'y geri ara
rak yeni bir savan patlak vermesini nledi. M 74'te Bithynia
kral IV. Nikomedes lnce kralln Roma'ya brakt73 Mithra
dates'in nasl bir bahane ne srd bilinmemekle birlikte, M
73'te yeni eyaleti igal etmitir74 Plutarkhos'a gre Bithynia'llar
kral memnuniyetle karlamlard75 Roma bu sefer hazrlklyd
ve iki proconsulun komuta ettii Roma ordusu blgeye girdi. L.
Licinius Lucullus Bithynia, Pontos ve Armenia'da be yl boyunca
Mithradates'in izini srd, ancak Senato'daki desteini yitirince
Mithradates M 68'de tekrar Pontos'a dnerek buradaki Roma
kuvvetlerini krallndan kard. Bu sadece geici bir baaryd .
M 66'da Pompeius hzla Mithradates'i geri pskrterek Bospo
ros Krall'na snmaya zorlad. Sonunda kral, M 63'te olu
Pharnakes'in ihaneti sonrasnda intihar ederek yaamna son ver
di. Mithradates Savalar'ndan sonra Pompeius'un douda yapt
dzenlemeler, Roma'nn Anadolu zerindeki hakimiyetini artk
geri dndrlemez biimde salamlatrd.
Burada kitabn amacna uygun olarak sadece Mithradates'in
Anadolu ehirleri ve halklaryla olan ilikilerini, krala verilen
destein nedenlerini incelemek niyetindeyiz. Mithradates ister
Strobel'in iddia ettii gibi uyumlu ve Roma'yla ak bir atma
dan kaan bir kral isterse McGing'in dnd zere her eyi
balatan gerek saldrgan taraf olsun asl nemli nokta, zellik

le M 88 katliamnda Anadolu ehirlerinin oynadklar rol ve
bu roln bize Anadolu'daki Roma hakimiyeti hakknda anlatt
apc gereklerdir76 Anadolu'nun skntlar asl Aristonikos'un
direnii bastrldktan sonra balamt ve Mithradates'in Ana
dolu'da kazand geni apl destein altnda bu yatmaktayd.
leride daha ayrntl deineceimiz zere, sorunun asl kayna
M 1 3 3 'te tribunus plebis seilen Tiberius Gracchus'un talya'da
yapmak istedii toprak reformuydu. III. Attalos'un Pergamon
Krall'n Roma'ya brakan vasiyetnamesi reform iin kurulan
komisyonun para derdine tam zamannda deva oldu. Gracchus
yeni kurulan Asia Eyaleti'nden toplanacak vergilerin komisyo
na kaynak olarak aktarlmasn istedi; vergi toplama iini de atl
snfna verdi. Bundan sonra Anadolu'da tam bir soygun bala
d. Kaynaklarmz vergi irketleri ve tahsildarlarnn talanlar ve
acmaszlklaryla doludur. Mithradates Anadolu'nun kurtarcs
olarak ortaya ktnda, ar vergiler ve agzl valiler altnda
ezilen ehirler ve halklar onu cokuyla karladlar. Kraln Ro
mallardan holanmamak iin baka nedenleri de vard: Babas
Aristonikos'a kar Roma'ya yardm etmi ve bunun karlnda
Roma Byk Phrygia'y ona brakm, ancak Senato M 1 06'da
blgeyi geri almt.
Dolaysyla Mithradates sava iin Anadolu'da elverili bir
ortam bulmutu, ama kraln yrtt zekice propagandann
hakkn vermemiz gerekir. ncelikle, doutan gelen bir avanta
j vard: Mithradates soyunu baba tarafnda Pers sarayna, anne
tarafnda Byk skender'in en yakn arkada ve generali Seleu
kos'a kadar izliyordu77 Hem Pers hem de Yunan kltrnn kk
sald Anadolu topraklarnda bu zellik kraln toplumun her iki
kesimine hitap edebilmesi asndan nemliydi. Mithradates n
celleri gibi krallnn Yunan dnyasnn uygar bir paras olduu
nu Anadolu'ya ve Yunanistan'a gstermek isterken ayn zamanda
Anadolu'nun yerel halklarna Perslere dayanan soyunu vurgula
may bilmitir78 Kral Roma'ya kar durabilmek iin Anadolu
sakinlerinin ve Yunanlarn gzndeki imajnn nemli olduunu
ANADOLU'NUN DiRENEN KRALLAR! 77
anlamt. Ald Hellen eitimi ve bir Hellenistik kral gibi sara

ynda airleri, filozoflar, tarihileri arlamas kraln prestijini
arttrmt79 te yandan Pers dinine ve yerel kltlere kar sayg
gstermeyi de ihmal etmiyordu80
Kraln sikkeler, madalyonlar ve heykellerdeki betimleri de bu
iki ynl propagandann uzantsdr. Bunlarda kral sadece fiziksel
zellikleriyle lider niteliini sergilemekle kalmaz, ayn zamanda si
yasi programnn ipularn da verir. Batdaki sikkelerinde Yunan
temalar basknken, Amisos ( Samsun) ve Sinope ( Sinop) 'de Mith
radates Pers krallarnn takt deri balkla ve Mihradates'in
Pers eitimi aldn gsteren oklukla karmza kar81 Pontos'ta
bastrd sikkelerde Pers ve Pergamon krallarn soyuna iaret
eden betimler yer alr82 Sikkeler dnda Herakles'i kucanda
ocuk Telephos'la betimleyen heykel grubu nemlidir. ocuun
Mithradates'in portre zelliklerini tadn ileri sren Andreae'a
gre hem Pergamon'un mitolojik tarihi iin nemli olan Herakles
ve Telephos hem de grubun model ald Ploutos'u tayan Eirene
grubu yukarda sz edilen sikke betimleriyle uyum iindedir83
Bunlarn dnda baz Perseus, Dionysos ve Helios heykellerinin
aslnda krala ait olduu ileri srlmtr84 Herhalde aralarnda
en arpc olan, bugn Berlin Pergamon Mzesi'nde sergilenen
Prometheus'u kurtaran Herakles grubudur. Prometheus efsanesi
gz nne alnrsa, kahramann atribleri iindeki kraln, zgr
l getirecek figr olarak vermek istedii mesaj ok aktr.
Kraln propagandas ve grleri hakkndaki en nemli kayna
mz phesiz sylevlerdir. Kaynaklarmzdan Iustinus Mithrada
tes' in M 8 9' daki sylevini kelimesi kelimesine aktardn ileri
srmekle birlikte, baz detaylarn (mesela Bithynia kral Sokrates
Khrestos ve Kappadokia kral Ariathes'i ldrdn halka yap
t konumalarda itiraf etmesi mantkl deildir) sonradan eklen
dii aktr. Ancak metinlerin byk lde orijinal belgelerden
alntlar olduunu kabul edebiliriz. Bunlar Anadolu' da Roma kar
t bir direni liderine ait olmas asndan bizim iin byk deer
tar. Bu yzden M 89'da verdii sylevin bir ksmn burada
alntlyorum:
"Romallarn her yerde dmanlar var. Anadolu'da yozlam

idareleri, a gzl vergiler ve mlklerimizin ak arttrmaya kar
malaryla halklarmzn iine derin bir fke ilediler. Cesaret ve
kahramanlklaryla nl Galyallar talya'y igal edip birok Roma
ehrini ele geirdi. Romallar Galyallardan korkarak onlara fidye
verdi, ama Galyallar dost sayamayz. talya bu cesur insanlarn
binlercesi tarafndan istila ediliyor. imdi Teutones ve Cimbri ka
vimleri Roma'da kasrga gibi esiyor!
Romallar byk lkelerin kudretli krallarnn gcnden ve gr
keminden nefret eder. Pergamon 'u alm olmas gereken bykba
bam il. Pharnakes'i aldattlar. Mttefiklerine bile kt davrandlar.
Pergamon kral il. Eumenes Seleukos kral Byk Antiokhos'u yen
mek iin Romallara yardm ettikten sonra Galyallar, Makedonya
llar ve Romallar Eumenes'i dman ilan ederek olu Aristonikos'u
ortadan kaldrdlar. Kimse Romallara Hanniba/'i yenmelerinde yar
dm eden Numidia kral Massinissa kadar byk bir hizmette bulun
mamt. Buna ramen torunu lugurtha'y kkrttlar ve onu lmesi
iin zindana hapsetmeden nce zincirli bir kle olarak sergilediler.
Neden Romallar byk ve iyi krallardan nefret ediyor? Kendi
gemileri bir dizi rezil kralla dolu olduu iin mi? Ezik Latin o
banlar, Sabin khinler, Korinthos'lu srgnler, Etruria 'l kleler. . .
Roma'nn krallar ite bunlar.
Romallar ehirlerinin kurucular Romu/us ve Remus'la gurur du
yuyorlar. Romallarn dediklerine gre kurucular dii bir kurdun
memelerinden st emmi! Bu btn Roma halknn neden bir kur
dun mizacna sahip olduunu aklyor! Ayn kurtlar gibi Romalla
rn da kan, g ve servete kar doymak bilmez susuzluklar var. "
(lust. 3 8 . 4-7)
Konumada iki nokta dikkati eker. Bunlardan ilki kraln tal
ya'nn mevcut durumu hakkndaki detayl bilgisidir. Hem buradaki
deerlendirmelere hem de genel olarak yapt siyasi ve askeri manev
ralara bakldnda, salam haber kaynaklarna ve rgtl bir istih
barat ana sahip olduu kolayca anlalr. kinci olarak, Roma'nn
kkenlerine dair yapt aalayc yorumlarla genelde Romallar
Yunanlara kar kulland benzer argmanlar tersine evirir.
Mithradates Sava'nda kral yapt propagandann ve dip

lomasinin yararn grd. Anadolu ehirlerinin byk ksm kral
cokuyla karlad. Bu siyaseti sava srasnda da srd. i lk adm
olarak Bithynia'ya girdiinde, dmanlarn balad ve eyala
ryla birlikte evlerine dnmelerine izin verdi. M 89'da Manius
Aquillius'u bozguna urattktan sonra Anadolu'nun byk bir
ksmn fazla direnile karlamadan ele geirdi. Phrygia'da Apa
meia krala katlm, onu Tralleis izlemi ve bu kararndan dolay
dllendirilmilerdir85 Lykos Nehri (rksu) zerindeki Laodi
keia ( Goncal) krala direnen ilk ehir oldu86 Sonunda Laodike
ia'llar pes etti ve bu srada Mithradates'in ordusuna erzak yard
m yapan Aphrodisias da Mithradates'in tarafna geti. Phrygia,
Mysia ve Kk Asya'da kraln kendisi ilerlerken komutanlarn
Lykia, Pamphylia ve gneydeki dier blgelerin fethi iin grev
lendirdi. Ancak ordu en az baary burada kaydetti. Patara (Kal
kan yaknnda) kuatlm, Telmessos (Fethiye) ve dier ehirler
Rodos'u desteklemitir. Karia'da ise Stratonikeia direnmi, Kau
nos (Dalyan) ve Knidos (Data) Mithradates'e katlmtr. Dier
yerlerde ise kral byk memnuniyetle karland; Kos, Magnesia,
Ephesos ve Mitylene bunlarn arasndadr87 M 88'e gelindiinde
Paphlagonia, Lykia ve Menderes Magnesia's ( Germencik) dnda
dndaki btn Anadolu Mithradates'in kontrol altndayd.
Bundan sonra Mithradates'in Asia'daki btn talyallarn l
drlmesini isteyen nl emri geldi. Romallarn hafzasna kaz
nan bu olay, kraln daha nce iV. Nikomedes'i kendi topraklarna
saldrtan Manius Aquillius'u agzllnn cezas olarak bo
azndan aa erimi altn aktarak infaz etmesinden sonra bize
ok da artc gelmemelidir88 Mithradates Ephesos'tan btn
ehirlere verdii talimatla talyan ailelerin ve azatllarn ldrl
mesini istedi. Emri yerine getirmeyenler ya da talyanlar gmen
ler cezalandrlacak, bunlarn yerini bildirenler ya da ldrenler
ise dllendirilecekti. talyan efendilerine ba kaldran ya da l
dren klelere zgrlkleri balanacak, talyan alacakllarn
ldrenlerin borlar da yarya indirilecekti89 Emrin ardndan
Ephesos'lular Artemis Tapna'na snanlar bile ldrd. Per1.
gamon'lular Asklepios Tapna'na snanlar oklarla katletti,

Adramytteion (Edremit) 'lularsa kaanlar denize kadar takip ede
rek ocuklaryla birlikte bodu. Kanai halk meclis binasndaki
Vesta heykeline sarlm kalabal dar kararak, nce ocuk
lar ailelerinin gzleri nnde ldrm, sonra da btn yetikin
leri kltan geirmiti. Katliamn sonunda kaynaklarn verdii
bilgiye gre 80.000 ila 1 50.000 arasnda talyan ldrlmtr.
lgin olan nokta, bundan yaklak 40 yl nce Aristonikos'a kar
Roma'y tutmu Ephesos ve Pegamon gibi ehirlerin katliama
katlmasyd. Geri Appianos bazlarnn Mithradates'ten ekin
dikleri iin bu ie giritiklerini sylemekle birlikte, Anadolu'da
Romallara kar genel bir nefret havasnn hakim olduu kuku
gtrmez. il. Mithradates Sava'nda Anadolu'daki durum M
89 ncesine gre daha da skntlyd: Sulla ilk savatan sonra
Mithradates'e katlan ehirlerden 20.000 talent tazminat ve be
yllk vergiyi toptan istedii gibi askerlerine yatacak yerle gnlk
harlk verilmesini art komutu90 ehirler para bulabilmek iin
bor almlard, fakat faizler o kadar yksekti ki toplam bor M
7 1 'e gelindiinde 120.000 talente kmt91 Sulla ayn zamanda
serbest braklan klelerin efendilerine dnmelerine dair bir emir
kartt. Bu yzden birok ehirde isyan kt, katliamlar oldu. Bu
arada Mithradates'e katlan birok baka ehir yerle bir edildi,
halklar kle olarak satld92 Dolaysyla Roma gerek sava ncesi
gerekse sava sonras tutumuyla merhametli bir grnt izmek
yerine sorunlarn devamna hatta daha da artmasna neden oldu.
"Asya Akam" yaktrmasyla mehur olan bu katliamdaki
l saysndaki abart payn kabul edip yarya indirgesek bile
gerekten de masumlarn ldrld byk bir katliam sz
konusudur. Bununla birlikte Roma hakimiyetinde yaanm di
er rneklerle karlatrldnda rakamlar bize ok da sra d
gelmeyecektir93 Saynn bykl Romallara duyulan nefretin
ne kadar derin olduunu gstermesi yannda ayn zamanda Asia
Eyaleti'nin kuruluundan sonra Anadolu'daki Romal yerleimci,
i adam, vergi tahsildar, tccar vb. kiilerin saysna dair bir fikir
vermesi asndan nemlidir.
M 86'da Sulla ile yapt Khaironeia Sava'ndan malup

kan Mithradates'in nfuzu azalmaya balad94 Bunun sebeple
rinden biri Tralleis, Kolophon ve Ephesos gibi yerlerde tiranlarn
baa geirilmesiydi95 Mithradates azalan destek karsnda ac
masz davranmay tercih etti. nce Pergamon'a rehin olarak gelen
altm Galat ,soylusunu aileleriyle birlikte ldrd, ardndan mal
larna el koydu96 Sonra Khios (Sakz Adas) 'ta Sulla'ya snanla
rn mlklerini ele geirdi ve 2000 talentlik bir ceza kesti97 Olay
renen Ephesos'lular Mithradates'in Khios'taki generalini ehir
lerine gelince ldrdler. Bylece Anadolu genelinde krala kar
isyan bayra alm oluyordu. Ephesos'u Tralleis (Aydn), Hy
paipa ( demi), Mesopolis, Sardeis ( Sart), Smyrna ve Kolophon
izledi. Mithradates isyan nce silah zoruyla bastrmak istediyse
de sonra savan bandaki "reformcu" tutumunu benimseyerek
ehirlerdeki yabanclara vatandalk hakk tand, kleleri zgr
brakt ve borlar erteledi. Appianos bu sayede Mithradates'in
sz konusu kesimlerin desteini aldn aktarmakla beraber, kra
ln yakn dostlarnn planlad bir komplo Smyrn.a ve Lesbos
(Midilli Adas) 'ta, bir bakas da Pergamon'da ortaya karld.
Bunun sonucunda 1 600 kii ldrld. Ayrca kral, kontrolnden
kan blgelerden tanr ne varsa ele geirmek iin korsanlarla
ibirlii yapt98
Baz tarihiler kraln kendisini ve Anadolu'da yrtt siya
seti "reformcu" olarak nitelendirmeyi uygun grmtr99 Buna
girmeden nce kral Anadolu'da kimlerin desteklediini gzden
geirelim: . Bir kere Mithradates'in davasnn toplumun btn
kesimlerinde kabul grd aktr. Ancak destein ehirlerin
kendi seimleri mi olduunu yoksa Mithradates'in Anadolu'da
ki gl varlndan m kaynaklandn tespit etmek her zaman
kolay deildir. Kaynaklarn bu konudaki farkl ifadeleri belki de
sava sonrasnda ehirlerin Roma kart tavrlarn gizleme iste
i olabilir100 Eer Appianos'un dedii gibi talyanlarn katliam
Mithradates korkusundan ziyade Roma'ya olan nefretle meydana
gelmise, kraln bu nefreti ynlendirmek iin yukarda belirtilen
"reformlar" yrrle koyduu syleyebiliriz101 Modern tarihi-
ler nceleri isyanclar ayak takm ya da alt snflar olarak grme

eilimindeydi. Magie'nin Mithradates Savalar srasnda Roma'y
tutanlarn "zengin ve sorumluluk sahibi" snflar, kraln yannda
yer alan alanlar da basite " balarndaki deitii zaman bir ey
kaybetmeyecek maceraclar" olarak tanmladndan yukarda
bahsetmitik102. Pein hkml ve Oryantalist imalar ieren bu
sylem halen taraftar bulabilmektedir. Rostovtzeff ise " burjuva
nn" Roma kart tavr iine girmeyeceini, asl alt snflarn du
rumdan honut olmadn ileri srmt103. te yandan McGing,
Mithradates Savalar srasnda Anadolu'daki toplumsal vaziyeti
kavramann zor olduunu, zira tarihilerin "zengin-gl " , " st
snf-alt snf", " oligari yanllar-demokratlar" gibi tartmal ve
mulak ayrmlar yaptn belirtir104. Ancak McGing'in ikayet
i olduu ayrmlar ayn zamanda Mithradates'in ne kadar farkl
kesimlere hitap ettiini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Bu
kavram karmaas ya da farkl bak alarnn Aristonikos'la ilgili
almalarda da bulunduunu grmtk105. Fakat bu iki olay
da, Anadolu' da snflar aras atmalardan ziyade farkl hedefleri
olan gruplarn mcadelesinden bahsetmek ok daha doru ola
caktr106. Zaten Roma'nn Yunan dnyasnda hegemonya kurma
sndan beri meydana gelen savalara, isyan ve direni hareketleri
ne yle bir bakarsak, bunlarn ounda Yunanlarn her zamanki
i ekimeleri yznden birlikte hareket etmekte zorluk yaadk
larn grrz. Roma'nn zellikle Makedonya Krall'yla yapt
savalarda Yunan ehirlerinin ve birliklerinin tavr iyi bir rnektir.
Mithradates'e atfedilen "sosyal reformcu" sfatna yol aan fa
aliyetleri zetlemekte yarar var107: Kral Bithynia'y ele geirdikten
sonra borlar silmesi ve be yl vergi muafiyeti ilan etmesi; kleler
talyan kkenli efendilerini ldrrse onlara zgrlk tanyaca
na ve mallarnn kendilerine datlacana, arazilerin yeniden
paylatrlacana sz vermesi; kraln generali Athenion'un Ati
nallara bar ve uyum iinde yaayacaklarn, borlarn yarsnn
affedileceini, demokratik kurumlarna yeniden kavuacaklarn
vaat etmesi; Anadolu'da kendisine kar direni baladnda Yu
nan ehirlerine zgrlk tandn, borlarn sildiini ve kle-
leri serbest braktn aklamas; ehirlerde oturan yabanclara

vatandalk hakk sz vermesi; III. Mithradates Sava srasnda
Mithradates'le olan anlama dahilinde Sertorius tarafndan Ana
dolu'ya gnderilen Marcus Marius'un burada ehirlere zgrlk
ve vergi muafiyeti tanmas.
Btn bunlarn Mithradates'in faaliyetlerine sosyal reform ta
nmn yaktrmak iin yetersiz olduunu itiraf etmek gerekir, an
cak bu, kraln daha adil bir dzen istemedii anlamna gelmez.
zgrlk ve borlar silme vaatlerinin yrrle koyulup koyul
mad, sonularnn ne olduu hakknda tatmin edici bilgilere
sahip deiliz108 Borlarn silinmesi makul bir karard, zira Bithy
nia'nn kraliyet hazinesi, kralln Bosporos'taki zengin kaynaklar
ve talyanlarn ldrlmesinden sonra ele geirilen mlkler gerekli
kayna salamt. nemli olan bu kararlarn ne zaman hayata
geirildiidir. Iustinus savan balangcn, Appianos ise M 86'y
veriyor. Buna gre ya ehirler zgrlklerini kademeli olarak ka
zanmlard ya da vergiler basite Romallar yerine Mithradates'e
denmeye balanmt. Kraln yabanclara vatandalk hakk ta
nmas Pastor tarafndan ehirlerde tabann geniletmeye ynelik
bir hareket olarak alglanmtr. Ephesos yazt muhtemelen bunu
nlemek iin vatandalk balarn pekitirmek amacn tar109
Reform iddialarnn en nemli dayanaklarndan biri olan kle
lerin serbest braklmas da yine " devrimci" bir karakter tama
maktadr. Mithradates'i byle tanmlayabilmek iin kleleri azat
etmesini deil, klelik kurumunu tamamen kaldrmasn bekleme
miz gerekir. Nitekim kaynaklardan bilinen baka uygulamalar da
Mithradates'in reform anlamna gelmeyecek yntemleri denediini
gstermektedir: Polyainos'un verdii rneklerden klelerin savata
nasl kullanldna dair aldmz izlenim, Mithradates'in de ben
zer taktikleri uygulam olabileceini akla getirir1 10 Ayn ekilde
Arkhelaos'un Sulla'ya kar kleleri hcum taburu olarak kullan
dn biliyoruz111 Benzer bir uygulamaya 111. Mithradates Sava
'nda da bavurulmutu112 Dolaysyla iinde bulunduu ve eiti
mini ald kltr kraln bundan daha iyisini yapmasn ve gerek
bir " sosyal reformcu" olmasn engellemiti. Mithradates'e verilen
84 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYETi
destei Arslan'n deyimiyle " tabandan gelen bir halk hareketi" 113
olarak kabul etsek bile baz tarihilerin "sosyal reform" olarak
grmek istedikleri eylemler, temelde bir Hellenistik kraldan ya da
taraftar kazanmay amalayan bir liderden bekleyebileceimiz tr
dendir; borlarn affedilmesi ya da klelerin serbest braklmas
bu tanmlamay destekleyecek kadar belirleyici kstaslar deildir.
Ancak bu tespitimiz Mithradates'in Anadolu'daki en nemli ve
organize direni lideri olduu, ok ciddi bir Roma kart sylem
gelitirdii gereini kesinlikle deitirmez.
Mithradates bir reformcu olmasa bile kazand byk baarnn
altnda yatan sebeplerden biri kanmca Foucault'nun baarl bir
direni iin gerekli grd artlar yerine getirmi olmasdr. Yu
karda deindiimiz zere Foucault'ya gre direnii baarl yapan
zelliklerden biri, toplumdaki direni noktalarnn stratejik kodla
masn yapabilmesidir. Kraln ehirlerden, krsal kesimden, kleler
den ald destek ve maiyetinde bulundurduu filozoflar, tarihiler,
hatipler bunu baardn aka gsterir114 Dier nemli bir nokta,
Mithradates'in Roma karsnda Roma yntemlerini benimsemi
olmasdr. Bu, Foucault'nun direniin "kart iktidar" olarak dav
ranmas gerektiine dair grne uyar. Direni iktidarn kendisi
gibi stratejik, retken ve hareketli olmaldr; dier bir deyile iktida
rn zelliklerini kendisine adapte edebilmelidir. Mithradates Roma
askeri taktiklerini, tehizatlarn ve lejyon eitimini kendi ordusun
da uygulayarak en azndan askeri alanda bunu gerekletirdiini
syleyebiliriz115 Aslnda bu durum imparatorluktaki dier ciddi
direni rneklerinde de izlenir. rnein Tacfarinas, Vercingetorix
ve Arminius'un balatt isyanlarda sz konusu liderlerin bir dere
ceye kadar Romallatrmadan getiini ve Roma'nn yntemlerini
adapte ederek direnilerini srdrdklerini grmek mmkndr116
Dier bir art, direniin yarataca iktidar ann mevcut ala iliki
iinde olmamasdr1 17 Bu adan, en az 80.000 talyan kkenli kii
nin katlini kraln iktidar ayla Roma'nnkini birbirinden ayrmaya
ynelik bir giriim olarak dnebiliriz. Katliam kanlmazdr, zira
Foucault iktidarn ancak btn insanlar ldrld zaman yok
edilebileceini savunur. Antika devletleri karmak iktidar tekno-
lojilerini kullanmadklarndan, iddet hem iktidar hem de direni

iin balca tercihti. Baarnn en temel fa ktrlerden biri, Mithra
dates'in ve onun ncesinde Aristonikos'un hareketlerine "kart
iktidar" zellii kazandran Hellenistik monari temelli alternatif
rejimler sunmu olmasyd.
Gizli Tehlike: Vasal Krallklar

[Augustus, vasal krallardan] gen ya da gvenilmez olanla
ra, olgunlap saduyu kazanana dek vasiler atad. Birounun
ocuklarn da kendilerininki/erle birlikte yetitirdi ve eitti.
Suetonius (Aug. 48)
Augustus vasal krallarn Roma'ya balln salayabilmek iin
planl bir dntrme siyaseti izlemiti, zira Anadolu nfusunun
nemli bir blm Roma'nn onay ya da giriimleriyle tahta ge
irilmi krallar tarafndan ynetilen vasal krallklarda yayordu.
Yasal krallk sisteminde olduka byk bir nfus ( beki de toplam
nfusun % 1 0'u) iki farkl otoriteye balyd: kral ve imparator118
Krallarn birou olduka zengindi ve sosyal anlamda imparator
la ayn dzeydeydi. Dolaysyla bazen Senato'nun atad valilerin
nne getikleri oluyordu. 70'lerden itibaren Anadolu'daki vasal
krallklarn eyalet haline getirilmesine yol aan nedenler ok ak
deildir. Ynetimdeki bu tip deiikliklerin sz konusu blgelerde
Roma'nn gcn azalttna dair bir ipucu yoktur1 19 Bununla
birlikte Roma'nn onaylamad adaylarn tahta kmas, onlarn
isyanc damgas yemesi iin yeterliydi. Mesela Augustus Armenia
taht iin iaret ettii Tigranes'e kar halk tepki gsterince onla
r isyanc olarak niteleyip olaylar Gaius araclyla bastrdktan
sonra tahta bakasn geirecekti120
Roma'nn vasal krallklardaki sorunlar hakkndaki gr bir
rnekte belirgindir: Syria Eyaleti valisi U. Durmius Quadratus,
5 1 'de Armenia ve Iberia arasnda kan sava hakknda arada
ki ihtilaflarn kkrtlmas gerektiini dnyordu: " Roma iin
Radamistus'un haksz yere toprak edinmesi, bunu an ve eref-
le yapmasndan daha iyiydi. " 121 Ama mesela isyanc Roma valisi
Sertorius'un M 76'da Mithradates'le anlama abalarna farkl
bir gzle baklmtr. Senato bunu vatan hainlii olarak grmekle
birlikte, belki de Sertorius taraftarlar Pontos Krall'n Cumhu
riyet'in topraklar iinde sayyordu. Bu adan onlarn ve Mith
radates'in yrtt mcadele aslnda Sulla kart bir i savat.
O yzden Sertorius yandalar liderlerinin ldn rendikten
sonra Lucullus'la gizli grmelere balam ve Mithradates'i terk
etmilerdir. nk kraln yannda yer almak artk kendi lkeleri
ne kar savamak anlamna geliyordu122
Krallklar Romallar ve yabanc toplumlar ayn zamanda bir
letirirler. Bu zellikleriyle vasal krallklarn Roma iin potansi
yel tehdit oluturduklar sylenebilir. Cicero Kilikia'dan yazd
bir mektubunda dou snrlarndaki vasal krallarla ilgili olarak,
bunlarn Roma dostuyken bile Parth'lara aka dmanlk gster
mediklerini syler123 Armenia hakknda benzer bir yorum yapan
Tacitus, Armenia'llarn Romallarla Parth'lar kabul etmek ara
snda ikiye blndklerini, sonunda seimlerini Parth'lardan yana
yaptklarn belirtir, nk " . . . corafi konumlar ve yaam tarzlar
onlar Parth'lara yaknlatryordu, stelik Parth'larla evlenmiler
di. " 124 Baz durumlarda krallk halklarnn Roma hakimiyetine gir
me konusunda st snflardan farkl dnd Kommagene r
neinde aktr: Tiberius'un saltanat srasnda Kommagene kral
111. Antiokhos lnce aristokratlarn ve halkn oluturduu iki ayr
heyet Roma'ya gitmi ve ilki eyalet stats isterken, dieri eskiden
olduu gibi krallarn ynetimi altnda yaamay talep etmiti125
Krallklarn konumlar bazen halkn Roma yerine kendilerine kl
trel ve etnik adan daha yakn hissettikleri dmanlar/komular
tercih etmelerine sebep olabilmekteydi. Bu durum ayn zamanda
krallarn Roma'ya kar dmanlarla birlikte komplo kurduu
sulamalarn beraberinde getiriyordu. Frat snrndan byle bir
dizi olay bilinmektedir126 Corafi ve kltrel balarn yan sra
krallklarn sahip olduu insan gc ve doal kaynaklar onlar
ciddi bir rakip haline getiriyordu. rnein Tiberius, Kappadokia
imparatorlua dahil edildikten sonra kral Arkhelaos'un servetiyle
ANADOLU'NUN DiRENEN KRALLAR! 87
Roma'daki vergi ykn hafifletebilmiti127 Strabon'un Roma ta

rafndan Arkhelaos'a verilen Dalk Kilikia hakknda syledikleri
vasal krallklarn elinin altndaki imkanlar hakknda bir fikir verir:
"Blge hem karada hem de denize korsanla doas itiba

ryla ok elverilidir. Kara uygundur, zira dalarn yksek oluu
ve zerlerinde geni yaylalara ve meralara sahip olan kavimlerin
oturuundan, gemi yapmnda kullanlan kerestenin varlndan ve
ayn zamanda limanlarn, kalelerin ve gizli yerlerin bulunuundan
dr. Romallar burada adaleti uygulamak iin her zaman yerinde
bulunmayan ve beraberinde silahl kuwetleri gtrmeyen Romal
valiler yerine, blgenin krallar tarafndan ynetilmesinin daha iyi
olacan dndler. "
(Strab. 1 4.5 .6)

Osmanl mparatorluu da sorunlu ve zorlu corafyalarda
benzer bir yol izlemiti, ama bir farkla: Snrlar izerken etnik ve
kltrel farkllklara daha fazla dikkat etti128 Strabon blgenin
Roma'nn gznde sorunlu ve deersiz olduu iin dorudan y
netilmediini ima etse de aslnda sayd zellikler Roma kart
bir harekette pekala ciddi avantaj olabilirdi.
Anadolu'da bir vasal kralla komu eyalet valisinin srtmesi
ne dair ilgin bir rneimiz vardr: Kappadokia kral Arkhealos,
Principatus'un ilk yllarnda Roma'ya sorun karmt. Kral Kap
padokia'llarn ikayetleri karsnda kendisini savunmak zorunda
kalm ve gen Tiberius tarafndan savunularak bir ekilde temize
kmt. Iosephos'tan Arkhelaos'la Syria Eyaleti valisi Marcus Ti
tus arasnda nedenini bilmediimiz bir anlamazlk olduunu ve
Herodes'in arabuluculuk yaptn reniyoruz. Ancak vali, o s
rada srgnde olan Tiberius'un dmanyd ve Tiberius imparator
olduktan sonra muhtemelen kraln bu kk drc hareketine
karlk onu isyan planlar yapmakla sulad129
Vasal krallklarn imparatorlua dahil edilmesinden sonra bile
bamszln korunduu eski gzel gnleri hatrlayanlar vard.
Pontos kral II. Polemo ( 3 8-63 ) 'nun azatls ve kraliyet donanma-
snn eski komutan Aniketos 69'da " daha nce geni bir nfuzlu
biri olarak kralln bir Roma eyalet haline getirilmesini kabul
edememiti130. " Bylece Vitellius'un adna Pontos snrlarndaki
kavimleri silah altna alarak yamaya giriti. Hatr saylr bir
gle Trapezos (Trabzon)'a geldi ve eskiden kralla bal olan
fakat daha sonra Roma vatandalyla Roma sancaklar ve askeri
tehizat verilerek imparatorlua balanan bir taburu yok etti. Bu
srada Mucianus'un Karadeniz'deki en iyi gemileri ve mrettebat
Byzantion'a gtrmesi yznden babo kalan bir korsan filo
su da olaylara kart. Vespasianus ( 69-79) durumdan haberdar
olunca Virdius Germinus komutasnda bir birlii mdahale iin
grevlendirdi. syanclar yama ile megulken Geminus bir bas
knla onlar gemilerine dnmeye zorlad. Bunu zerine Sedoche
zi kralna snan Aniketos rvet ve hediyelerle kraln mttefiki
oldu. Ne var ki Geminus'un ortaya kmasyla kral sava gze
alamayarak Aniketos'u teslim etti ve bylece isyan bastrlm
oldu13 1
Vasal krallklarn yava yava imparatorluk topraklarna da
hil edilmesiyle bu devletler eski Hellenistik krallklarn miraslar
olarak potansiyel tehdit olmaktan kmlardr.
Eski Haydut Yeni Hkmdar: Yerel Slaleler

Kleon Aktion Sava'nda Antionius'u terk edip Caesar'n komu
tanlarna katld . . . Caesar'n kendisine verdiklerini Antonius'tan
aldklarna ekledi. Bylece haydut olmaktan kp hkmdar mer
tebesine eriti.
Strabon ( 1 2 . 8 . 8)
Olympos Da'nn zirvelerinde yaayan haydut Kleon'un hika
yesi, Anadolu'nun dier blgelerindeki haydutlar ve korsanlar
iin de yazlabilir. zellikle i savalar srasnda bu trden figrler
gsterdikleri yararllklar sayesinde Roma nezdindeki yasa d ko
numlarndan syrlp imparatorluk tarafndan grece kk blge
lerin hkmdarlar olarak tannmtr. Pompeius dorudan Roma
kontrolnn bulunmad blgelerde Roma etkisinin ekonomik ve

stratejik nemini anlamt. Byle yerlerde vasal krallarn yan sra
yerel slaleler Roma'nn iini kolaylatryordu. Dou' da uyum her
iki tarafn avantaj gzetilmedii srece imkanszd. Bu yerel lider
lerden bazlar -rnein Zeniketes- korsanlk da yapmtr ve ilgili
blmde bu ynyle tekrar ele alnacaktr. Servilius Vatia'nn Kili
kia seferine kaca tarihlerde yerel bir slalenin banda bulunan
Zeniketes, Olympos (Yanarta)'ta slenip emri altndaki korsan
gemileriyle birlikte Mithradates'in Anadolu'da yaratt siyasi bo
luktan yararlanarak korsanlk yapmaya balamt132
Ayn tarihlerde yine Mithradates Savalar'nn yaratt karma
a ortamnda Lysias adl bir baka slale lideri ne kt. Hakkn
daki tek kaynak Athenaios'a baklrsa Epikrc bir filozof olan ve
Tarsos (Tarsus) 'ta byk sayg gren Lysias, Herakles rahipliine
seilmiti133 Fakat siyasi mevkii reddeden Epikrcln aksine,
zaman geldiinde grevini brakmam, askeri kyafetinin zerine
eflatun tunik, Lakonia tipi ayakkablar ve altndan bir diadem ku
anarak halkn karsna tiran olarak kmt. Ardndan zenginle
rin mallarn fakirlere bltrm ve itiraz edenleri ldrtmtr.
Bu hikayenin doruluu tartlabilir, ama grne gre Lysias
blgede baz sosyal dzenlemeler yaplmas gerektiini dnm
ve yerel bir sekin olarak zenginlerin mallarna el koymak suretiy
le bir giriimde bulunmutu. Athenaios bu hareketi zenginden alp
fakire veren bir haydut yksne dntrm olabilir134
Pompeius'un Kilikia'ya yerletirdii korsanlardan biri olan
Tarkondimotos Amanoslar'da yaayan bir slalenin bayd, ama
Roma'ya olan sadakatiyle Cicero'nun vgsn kazanmt135
nce Caesar'a kar Pharsalos'ta Pompeius'u, ardndan Caesar'n
katillerini ve sonra da Marcus Antonius'u desteklemesine ramen
elimizde haydut sulamasna maruz kaldn gsteren bir kant
yoktur. Gerekte, grld gibi Caesar ya da Octavianus'un Tar
kondimotos'u sulamak iin yeterli sebepleri vard.
Cicero'nun valilii srasnda Gney Lykaonia'daki Derbe (Ker
ti Hyk) ve Laranda (Karaman)'y yneten Antipatros'u Strabon
haydut olarak nitelendirmesine ramen bu sulamann neye da-
yand belli deildir136 Dier taraftan Cicero Antipatros'un ken

disine misafirperver ve dostane davrandn syler137
Yine Strabon'dan rendiimize gre Mysia-Bithynia snrndaki
Olympos Dalar'nda mesken tutmu haydut efi Kleon, M 4 l 'deki
Parth saldrs srasnda Roma'ya sadk kalmt138 Kallydion adl
bir kalede slenen Kleon, Marcus Antionus hesabna Quintus La
bienus'a giden askeri yardmlar ve paray kesmi, fakat daha sonra
Octavianus'un tarafna gemiti. Anlalan hizmetlerinin karlnda
Zeus Abrettene ve Pontos Komana's (Hamamtepe) rahipliini elde
etmitir. Strabon'a gre Kleon'un haydut karakterini aa vuran ilk
i, ehirdeki kutsal alana saygszlkta bulunmasyd: Domuzlar e
hirde yasaklanm olmasna ramen adetleri ineyerek domuz eti
tketimine izin verdi.
Herakleia Pontika (Karadeniz Erelisi)'da Antonius'un ehrin
bana getirdii Adiatorix i savatan yararlanarak Mithradates
M 88 katliamn andrrcasna Aktion Sava'nda ksa sre nce
buradaki Romallar katletti ve Octavianus tarafndan oluyla
birlikte ldrld 139
Btn bu rnekler Romallarn " haydut" kelimesini ne kadar
farkl faaliyetler iin kullandklarna iyi bir rnektir. Yerel lider
lere verilen haydut sfat kendilerine ait birlikleriyle kiisel sava
lara girip girmemelerine balyd. Bununla birlikte sz konusu
kiilerin i savalarn getirdii kargaa ortamnda ne ktklarn
belirtmek gerekir. Bazlarnn ayn zamanda Roma dostu olarak
gemesi, i savalarda hangi taraf tuttuklaryla ilgilidir140 Aa
da ayrntl olarak deineceimiz Isauria'l haydutlar Lydios ve
Palfureius'un faaliyetlerine bakldnda bunlarn da yerel liderler
olma ihtimalleri bulunmaktadr. ktidar boluklarn iyi deerlen
diren " haydutlar" iin Toroslar ve Gney Anadolu elverili bir
corafya sunuyordu
Sahte Liderler ve Taht Kavgalar
Dokuz Canl mparator Nero ve Dierleri

. . . imdi herkesin onun hayatta olmasn istediini gorunce,
Nero'nun imparator olarak kalmasn engelleyecek hibir saknca
yoktu. stelik birok i nsan onun hl yaadna adamakll
inanyor.
Dio Khrysostomos (Or. 2 1 . l O)

68-69 yllarn kapsayan Drt mparator Yl, Augustus'un
kurduu dzenin ne kadar krlgan olabileceini gstermiti.
Nero'nun lmnden sonra bir yl boyunca kanl savalar ve
karmaaya tanklk eden imparatorluk ciddi bir kriz yaamt.
Nihayetinde Vespasianus imparatorluun tek hakimi olarak 69
Aralnda tahta oturdu. Roma mparatorluu tehlikeyi atlat
mt, fakat anlalan eyaletlerde Nero'nun hala hayatta olduu
na inananlar ya da olmasndan korkanlar( ! ) vard ve bazlar da
bundan yararlanmay dnmt 1 Bu kiilerden ilki Pontos'ta
ortaya kt. Tacitus'un aktardna gre 69'da,
"Akhaia ve Asya Nero'nun h/ hayatta olduuna dair aslsz

bir haber yznden dehete dmt. mparatorun ld hakkn
da eitli sylentiler vard ve birok kii de onun yaadna inan
yor veya inanyormu gibi gzkyordu. . . imdiki olayda kendisini
Nero yerine koyan kii Pontos'tan bir kle ya da baz kaynaklara
gre yetenekli bir lir sanats ve arkc olan talyal bir azatlyd2
Yaptklar ve Nero'ya olan fiziksel benzerlii aldanmay kolayla

tryordu. Yanna ektii asker kaaklar ve byk vaatlerle kandr
d yoksul babo insanlarla birlikte denize ald. Kt hava onu
Kythnos adasna srd. Burada doudan dnen askerleri kendisine
katlmas iin ikna etti ve teklifini reddedenlerin cezalandrlmasn
emretti. stelik tccarlar soydu ve kuwetli kleleri silahlandrd . . .
Deiim isteyen ve imdiki durumdan holanmayan birok kii onun
yannda yer almaya balad . . . Ancak bir tesadf olaylarn gidia
tn deitirdi. Galba Galatia ve Pamphylia valiliini Calpurnius
Asprena'ya brakmt. Misenum'dan iki filo bu maceracy yaka
lamak iin onun emrine verildi. Kythnos'a vardklarnda isyanclar
Nero adna onlar karlamakta gecikmediler3. Sahte Nero zgn
bir hava iinde 'eski askerlerinin sadakatlerini' istedi ve kendisini
Suriye ya da Msr'da yerletirmelerini rica etti. Filo kaptanlar ya
duyduklar sempatiden ya da kanm grnmek amacyla adamla
ryla konumalar gerektiini sylediler. Ancak Asprenas'a durumu
rapor ettiler ve onun emirlerine uyarak sahte Nero'yu ldrdler.
Gzleri, salar ve vahi grnmyle Nero'ya o kadar benziyor
du ki bedeninin Roma'ya gtrlmesine karar verildi. 11
(Tact. Hist. 2 . 8-9)
Roma bir Nero'dan kurtulmutu, ama ikincisi on yl sonra boy
gsterdi:
11Titus'un imparatorluu srasnda Terentius Maximus adnda

bir Asyal sahte Nero olarak ortaya kt. Ona hem grn ve
hem de ses (nk Maximus da lir alarak ark sylyordu) asn
dan benziyordu. Kendisine Asya'da taraftar buldu ve Frat'a do
ru yola ktnda daha fazla insan yanna ekti. Sonunda Parth
kral Artabanos'un yanna snd. O da Titus'a olan fkesinden
dolay Nero sand Maximus'u kabul etti ve tekrar tahta oturtmak
iin hazrlklar yapmaya balad. 11
(Cass. Dio 66. 1 9)
Sahte Nero vakalarnda azalma olmad. Parth kral Vologae
ses Roma mparatorluu ile dostluk antlamasn yenilemek iin
bakente eliler gnderdiinde, Nero'nun hatrasna gereken say-
Nero, Kapital Mzesi, Roma.
gnn gsterilmesini istemi ve kendisi genken Nero olduunu

iddia eden birisinin Parth'lardan byk destek grdn syle
miti. 88'de ya da 89'un ilk yarsnda arz- endam eden bu n
c Nero'dan arlatan olarak bahseden Tacitus, onun yznden
Parth'larla savan eiine gelindiini yazar4
Sylentilerin nemli nedenlerinden biri imparatoru lm anna
ve sonrasna ait baz ayrntlard5: lm biimin gariplii dn
da lmne sadece drt kiinin tanklk etmi olmas, Galba'nn
olayn doruluu hakknda zel aratrma yaptrtmas ve cesedin
halka gsterilmesinin gecikmesi gibi nedenler sylentilerin kma
sna sebep olmutu. Sahte Nero vakalar bizim amzdan ise iki
dikkat ekici noktay barndryor: Tacitus tarafndan dnemin en
nemli olaylar arasna alnmas ve Roma' da ans lanetlenmi, se
vilmeyen bir imparatoru taklit eden sahtekarlarn her zaman Ana
dolu' da hem de kez ve on yllk aralarla kolayca taraftar bula
bilmesi6. Aslna baklrsa Nero'dan ikayet edenlerin snrlyd; ne
ordunun ne komutanlarn ne de eyaletlerin Nero'nun devrilmesi
iin ortak bir aba ya da dnceyi paylamyorlard7
Tacitus bize ilk vakada sahte Nero'nun peine taklanlarn as
ker kaaklar, fakirler, babo insanlar olduunu syler. Bu ki
ilerin gznde Nero'nun imaj antik yazarlarn ve bakent sa
kinlerininkinden daha farkl olmalyd. Muhtemelen Nero'nun
arlklarndan pek haberdar deillerdi. Bunun nedeni, Nero'nun
sorumlusu olduu sylenen birok olayn Roma ve saray evresiy
le snrl kalmasdr. Sahte Nero'larn Anadolu'daki poplaritele
rini imparatorun ncellerinden farkl tutumuna balayan Levick
konuya aklk getirmez8 Eyaletler yararna baz idari kararlar
Anadolu'da Nero'nun imajn olumlu ynde etkilemi olabilir9
Fakat asl etken, imparatorun Hellen dostu tavrlar, Yunanlara
olan hayranln aka dile getirmekten kanmamas, Yunan
ulusal oyunlarna katlmak istemesi ve Yunanistan'n " bamsz
ln" ilan etmesiydi muhtemelen10 Parth'larn verdii destein
yine Nero'nun Dou'daki farkl imajndan kaynakland aktr.
rnein, 63'te Armenia kral I. Tiridates Nero'dan krallk tacn
almak iin Roma'ya geldiinde, tren gn Nero'nun huzurunda
SAHTE LDERLER VE TAHT KAVGALAR! 95
yapt konumada imparatora " Gne" olarak taptn sylemi

ve beraberinde getirdii maguslarla tantrm, hatta Artaksata'y
tekrar ina ederek adn Neronia olarak deitirmiti11
Yakalarn bir d e dini bir yn vard. Bir ksm astrolog Ne
ro'nun Dou'nun hkmdar olarak geri dnecei kehanetinde
bulunmu, bazlar Kuds Krall'n kuracan bile sylemiti12
Buna ilaveten ileriki blmde deineceimiz zere Hristiyan ya
znnda Nero'yla ilikilendirilen eitli kehanetler vard. Bunlarn
zaten Nero'nun dneceine inanmaya hazr halkn bu inancn
daha da pekitirdiini syleyebiliriz.
nsanlarn bu sahtekarlara ve kehanetlere inanmalarnn neden
leri neydi? Bunu cevaplayabilmek iin Nero'nun lmnden sonra
sahte Nero'larn grld Drt mparator Yl'na ve Flavius'lar
dneminde Anadolu'nun ne duru_mda olduuna bakmamamz ge
rekiyor. 68-69 yllarndaki olaylar ounlukla talya ve Avrupa' da
cereyan etmitir. Tacitus Nero'nun lmnden sonra douda du
rumun sakin olduunu syler13 Galba, Otho ve Vitellius (69)'un
operasyonlar Germania, spanya, talya ve Balkanlar zerinde
younlamt. Son ikisinin Anadolu'daki faaliyetleri hakknda
ise hibir bilgiye sahip deiliz. Bu normaldir, zira her de ok
ksa sre kadar tahtta kalabilmitir. Dou lejyonlarnn, dolaysy
la dou eyaletlerinin kontrol Vespasianus'un elindeydi. Akhaia,
Kk Asya, Pontos ve Armenia Vespasianus'u imparator olarak
tanmt; zaten baka seenekleri de yoktu. Sava hazrlklar as
ker ve para demekti. Baz zengin ehirlere silah imalat iin grev
verildi; Antiokheia'da altn ve gm sikkeler basld. Elbette bu
ehirler iin klfet ve harcama demekti. te yandan Vespasianus
tarafndan komutan olarak grevlendirilen Syria Eyaleti valisi C.
Licinius Mucianus, 1 3 .000 askerle Balkanlara gemeyi planlyor
du. Tacitus'a gre Mucianus gerekli paray salamak iin tam bir
soyguna girimi ve dou eyaletleri de lojistik hizmetler iin ha
rekete geirilmiti14 Szn ksas, her zaman olduu gibi i sa
van faturas ehirlere kyordu. Bunurila birlikte imparatorun
saltanatnda dou eyaletlerinin kard dokuz yeni senatrden
yedisinin Anadolu kkenli olmas, muhtemelen Anadolu'da Ves-
pasianus'a verilen destein daha ziyade st snflardan geldiini

dndrr15 Titus'un sadece iki yl sren saltanat ( 79-8 1 ) bizi
politikalar hakknda detayl bir deerlendirmeden alkoymakta
dr. Dier taraftan 8 1 -96 yllarnda tahtta kalan kardei Domitia
nus ( 8 1 -96)'un inaatlara ve gsterilere harcad paralar finanse
etmek iin eyaletlere ar vergiler koyduunu biliyoruz16
Nero kaynaklarmz tarafndan tiran, ehvet dkn, katil ve
yeteneksiz olarak betimlenmitir. Ancak Elsner ve Masters'n da
belirttii gibi Nero'nun hikayesi ekici olmakla birlikte, herhangi
bir tarihi kiiliin istinasz ekilde bu kadar ktlenebileceine,
herhangi bir saltanatn bu kadar umutsuzca sua ve dalkavuklu
a gmlebileceine inanmak gtr17 Sahte Nero'larn Anado
lu'daki poplaritesi de bu pheyi destekler.
Sahte Nero vakalarn andran baka bir ilgin olay yine Taci
tus tarafndan aktarlr. lk Nero vakasndan 38 yl nce,
"Asia ve Akhaia Germanicus'un olu Drusus'un nce Kik/atlara

sonra Yunanistan 'da grldne dair yaygn, fakat ksa sren bir
sylentiyle telaa kapld. Aslnda bu adam Drusus ile ayn ya
tayd ve imparatorun baz azatl/ar tarafndan tannmt. Onlar
da Drusus 'un maiyetine katldlar. Drusus ad, olaylardan bihaber
olanlar kendine ekti; Yunanlar yeni ve olaanst eylere kar
ok heveslidir. Kendilerinin uydurup inandklar ykye gre Dru
sus esaretten kamt ve Suriye ile Msr' ele geirmek zere ba
basnn ordularnn bana geecekti. Bu arada genleri kendine
tarafna ekmi ve halkta ilgi uyandrm, onlarn gelecekle ilgili
aptalca umutlarndan zevk alyordu. Poppaeus Sabinus olay duy
du . . . Roma kolonisi olan Nikopolis'e vard; burada adam aratrd
ve sorgulad. Adam Marcus Silanus'un olu olduunu syledi ve ta
raftarlarn dattktan sonra talya'ya gitmek iin bir gemiye bindi.
Ardndan Sabinus olay hakkndaki raporunu Tiberius'a gnderdi. 11
(Tact. Ann. 5 . 1 O)
Olay ok daha ksa veren Cassius Dio iki noktada Tacitus'tan
ayrlr1 8: ncelikle olayn sonunda sahte Drusus ortadan kaybol-
mam, aksine yakalanarak Tiberius'a gnderilmitir. kinci ola

rak Tacitus olay 3 1 'e, Dio 34'e tarihlemektedir19 Tacitus'un ilk
sahte Nero'yla ilgili syledikleri yukardaki anlatma yzeysel ola
rak benzer: Her ikisinde de heyecanlanan Akhaia ve Anadolu ol
mutur; baka blgelerden sz edilmemektedir. Hem Drusus hem
de Nero Msr ve Suriye'ye ulamak istemiti, nk muhtemelen
Suriye lejyonlarndan destek almay umuyorlard20 Pasajda ge
en "genler" (iuventis) ifadesiyle neyin kastedildii ak deildir.
Nero ve Drusus anlatmlar arasnda eitli farklar da gryoruz:
Akhaia ve Anadolu Nero'nun yaadna dair aslsz haberler duy
mulard, fakat sahte Drusus gerekten grlmt. Tacitus Nero
vakasnda isyan temasn vurgularken, Drusus'a olan merak Yu
nanlarn nemsiz eylere olan ilgisine balamaktadr. Tuplin ola
yn aslnda Tiberius'a kar bir saray entrikas olduunu, ayrca
Tacitus ve Dio'nun Asia ve Ionia ifadelerini yanl kullandklarn,
bununla Ionia Denizi'nin kastedildiini iddia eder21 Sahte Drusus
douya gidecei ynnde haberler olmasna karn Sabinus'la tam
tersi ynde, Nikopolis'te bulumas ve daha sonra talya'ya gitme
si, baka kantlarla birlikte ele alndnda olayn saray kaynakl
bir dzmece olduu ihtimali kuvvetleniyor22 Tuplin'in pheleri
ne ramen Anadolu'nun hem burada hem de sahte Nero olaynda
gemesi tesadf olmayabilir. Tarihi komplocular iin Drusus'un
herhangi bir yerde ortaya kmasnn nemli ve yeterli olduunu
belirtir. Fakat belki de Anadolu zel olarak seilmiti. Daha son
raki Nero vakas da gz nne alndnda, Anadolu'da byle
gsterilere belli bir eilim olduu ve komplocularn bunu hesaba
kattn dnebiliriz.
Yaklak 1 3 0 sene sonra Nero vakalaryla karlatrldnda
daha az tehlikeli bir sahtekarlkla karlayoruz. Olay hakkn
daki tek kaynamz Cassius Dio'nun anlattklarna baklrsa, bu
daha ziyade "ruhani" karakter tayordu: 221 'de kendisini Byk
skender olarak tantan biri,
" . . . lstros'tan yola karak yannda thrysoslar tayan ve geyik

postu giymi drt yz kadar erkek refakatiyle birlikte Moesia ve
Trakya'dan geti. . . O srada Trakya'da bulunan herkes bu kafile

nin kald yerlerin ve btn ihtiyalarnn devlete tarafndan kar
landn itiraf etti. Ne askerler ne procurotorlar ne de eyalet valile
ri 'ruha' szle veya fiilen bir tepkide bulunmaya cesaret etti. Ama o
arbal bir trenle gn nda yoluna devam etti ve Byzantion'a
ulat. Buradan bir gemiyle Kalkhedon'a geldi ve gece baz ayinler
yapp ahap bir at topraa gmdkten sonra ortadan kayboldu. "
(Cass. Dio 80. 1 8)

Ksa bir sre nce Elagabalus ( 2 1 8 -222) kuzeni Bassianus'u ev
lat edinmi ve ardl olarak ilan etmiti. Bassianus'un adn Seve
rus Alexander (222-235 ) olarak deitiren imparator, bunu tanr
Elagabal'n kendisinden istediini sylemiti. D io'ya gre bunun
sebebi tanr deil, birisinin imparatora bir skender'in Emesa'dan
gelerek kendisinin yerine geeceini sylemesi ve ayrca Trakya
ve Moesia'daki olaylard23 Anlalan Dio'nun sahte skender'i
bu sylenceleri kendi yararna kullanabileceini dnmt.
Bereket versin ki Nero vakalaryla karlatrldnda bu olayda
sknt yaanmad, ama hibir askeri ve sivil otoritenin duruma
mdahale etmemesi yznden ciddi sorunlarn kmas iten bile
deildi.
mparatorunu Tan: Propagandann Gc

mparatorluun iyi saklanan bir srr aa kmt.
Grnen o ki bir imparator Roma'nn dndan da seilebiliyordu.
Tacitus (Hist. 1 .4)

Iulius-Claudius'lar slalesinin sona ermesiyle su yzne kan
bu sr, taht zerinde hak iddia edenlerin propaganda faaliyetlerin
de sadece Roma'y deil, btn imparatorluu hesaba katacaklar
anlamna geliyordu. Nero klna brnm sahtekarlarn ura
d akbet sadece kendileri ve onun takipileriyle snrlyken, i
savalar ve taht kavgalar srasnda kaybeden taraf destekleme
ansszlna dm ehirlerin sulu susuz tm vatandalar gaf-
letlerinin cezasn dyordu. 69 yl olaylarn ve Antoninus'larn

son dnemlerindeki baz giriimleri saymazsak, 3. yzyl krizine
kadar taht mcadeleleri seyrektir. Bu tarihle birlikte farkl blge
lerde art gstermeye balamlardr; imparatorun lmnden ya
da tahttan iniinden sonra gasp normal tahta gei yntemi haline
gelmitir. Bunlar arasnda imparatorla birlikte seferde bulunan
larn ans, uzak eyaletlerde isyan eden taht adaylarna gre ok
daha fazlayd. Ba dndrc hzla deien imparatorlara ramen
ksa sreli ve baarsz giriimlerinden dolay " haydut" olarak ta
nmlananlar bile nceki slalelerle yapay da olsa ba kurmaya
alm, bylece devamlla vurgu yapmlard. Carausius, Ode
anathus, Vaballathus ya da Postumus gibileri igal ettikleri top
raklar zerinde hkm srmeyi yelemiler ve ou bir d tehdit
karsnda Roma'dan yardm gelmedii zaman halk tarafndan
imparator ilan edilmilerdi24.
Btn bunlarda, zellikle de kriz ve sonrasnda ordu her za
man baar iin balca ara olarak grlmtr25. 3. yzyl krizi
ncesinde taht gasp edenler ellerinde askeri yetkiler bulunduran
st snflardan kmt. Alt ve orta snflardan gelenlerin eitli
giriimleri olmasna ramen bunlar gerekli destei salayamam
lardr26. 3. yzyl sresince senatrlerin aldklar askeri grevlerin
giderek azalmasyla birlikte bu dnemde tahta ortak kanlarn
Senato' dan destek grmesine ya da sadece Senato' dan gelmelerine
gerek kalmamt. Ayrca Tetrari'nin kurulmas ve ordunun etnik
kimliinin eitlenmesiyle beraber tahta k koullar byk l
de deimitir27. Ancak iin ilgin yan, olaylarn yaanan skn
tlarla dorudan ilgisinin bulunmamasdr28. Yani taht zerinde
hak iddia eden hi kimse dnemin sosyal ya da ekonomik sorun
larn dorudan gereke gstererek hareket etmemitir. Bununla
beraber tarih baarl darbelerin alt snflardan destek alanlar
olduunu gsterir29. Taht ele geirmek isteyenler somut vaatler
yerine daha ksa srede zahmetsizce kendilerine destek salayabi
lecek somut sosyoekonomik projelerden yoksun propagandalar
tercih etmitir. Bunlar genel olarak yeni bir binyl ve altn a
mjdeler.
Bu tip kavramlar beklenebilecei gibi 3 . yzyl ve benzeri kriz

zamanlarnda daha sk karmza kar. Aslnda Latince yazan
kaynaklarn yaadklar alar hakkndaki ktmser dnceleri
Cumhuriyet'ten beri bilinen bir olgudur. Ancak zellikle 3. yz
yl krizi zerine antik tarihiler fikir birlii iindedir: Eutropius,
daha Gallienus zamannda (253-2 6 8 ) imparatorluun nerdeyse
yklmak zere olduu yorumunu yapabilmiti30 Historia Augus
ta ayn dnem ve Aurelianus'un saltanat iin (270-275 ) benzer
eyler sylemektedir3 1 Zosimos'a greyse tam bir karmaa sz
konusuydu32 Aada belirteceimiz gibi kriz ncesinde Pescen
nius Niger, Septimius Severus, Clodius Albinus douda slahat
programlarnn propagandasn yapmlardr. Bu, onlarn ncel
leri tarafndan da bavurulan bir ara olmakla birlikte Antoni
nus'lar sonras imparatorlarndan bazlar imparatorluun yapsal
deiim geirdiinin farkndayd33 Marcus Aurelius ( 1 61 - l SO) 'un
lmnden Severus Alexander'in saltanatna kadar geen sre
Cassius Dio tarafndan demir ve pas a olarak adlandrlmtr34
Bu olumsuz grler sadece Dio gibi st snf mensuplarna zg
deildi. Sibyll kehanetleri de Commodus'un saltanat ve zellikle
1 93'teki i savalarla balayan kanl ve felaket dolu bir dnemi
haber etmektedir35 2. yzylda Anadolu kkenli Montanistler
dnda terk edilmi olan Hristiyan eskatalogyasnn Commo
dus'un lmnn ardndan patlama gstermesi dikkat ekicidir36
Phrygia'daki bir kyn sakinlerinin Philippus Arabs (244-249)'a
yaptklar bir ikayette, imparatordan nceki zamanlarn zorluk
ve tedirginliklerle dolu olduunu belirtmektirler37 Alt snflarn
grlerini yanstt iin nemli bir kaynak olan Herodianus'ta
Commodus ile birlikte imparatorluun " deiim geirdii" ifade
edilir38 Kaynaklarda sz edilen temel deiimleri baz balklar
altnda toplayabiliriz39: monariye gei, istikrarszlk, ordunun
artan gc, eyaletlerin sadece askeri deil, ayn zamanda siyasi
alanda stnl, sosyal deiim, ekonomik sorunlar, nfusun
azalmas ve igc eksiklii, dini ve ahlaki kriz, barbar istilalar.
Bu ortamda altn a, yeni bin yl, refah dnemi gibi sylemler
daha fazla ilgi topluyordu phesiz.
SAHTE LDERLER VE TAHT KAVGALAR! 1 01
Burada i savalarda propaganda faaliyetlerinin Anadolu'da

taraftar toplamak iin nasl kullanldn ele alacaz. Grlecei
gibi aradan yzyllar da gese sylemler ve vaatlerde hibir deiik
lik olmamtr. Marcus Antonius ve Kleopatra'nn kulland dille
Septimius Severus'a kar taht kavgasna girien Pescennius Ni
ger'inki arasnda byk farklar gremeyiz. rnein Antonius-Kle
opatra iftinin ocuklar Aleksandros Helios'un ismi bal bana
bir mesaj ierir: Aleksandros ismiyle insanlarn kardeliini vur
gulayan Byk skender'e gnderme yaplrken, Helios hem belki
Iambulos'un topyasna hem de adil bir dnyaya iaret eder40. Bu
balamda Aleksandros Helios'un kz kardei Kleopatra Selene'nin
ismi de dikkat ekicidir: Gne ve Ay'n birliktelii ocuklarn kos
mokrator ( "dnyann hakimi" ) olacaklarna iaret ediyor olabi
lir41. Marcus Antonius'un sikkeleri benzer mesajlar ierir: Philippi
Sava'ndan sonra Antonius kendi portresi ve Gne'in n tal
ban tayan sikkeler bastrmt. Bununla Antonius, Caligula gibi
kendisini Gne ile zdeletirmekten ziyade onunla birlikte ge
lecek altn a vurgulamak istemi olmaldr42 Mithradates gibi
Antonius da kendisini tanrnn kimliinde kurtuluun simgesi ek
linde lanse etmitir ve ehirlerde byle onurlandrlmtr. Anado
lu' da kurtarc kimlii de tayan Dionysos'u benimseyen Antonius
bylece Roma kartln bir anlamda belirginletirmi oluyordu.
Vergilius'un kaleme ald drdnc eclogada altn a getirece
inden sz edilen ocuk, aslnda Antonius'un Octavia'dan doa
cak bebeini ima etmekle birlikte, Octavia'nn bir kz ocuu dn
yaya getirmesi ve Antonius'un M 37'nin sonlarnda Roma'yla
balarn koparmas sonucunda Antonius - Kleopatra iftinin olu
iin propaganda arac gibi kullanlmtr43. Buna ilaveten Kleopat
ra'yla ilgili eitli kehanetlerin yine propaganda amal kullanlm
olmas mmkndr. Baka bir blmde ayrntl olarak ele alaca
mz bu kehanetlerde kralienin Asya'nn intikamn Roma'dan
alacana dair eitli imalar yer alr.
Antonius ve Kleopatra'nn Octavianus'a kar taraftar top
lamak iin douda yaptklar altn a propagandas yzyllar
sonra 1 93-1 94'teki Pescennius Niger'la Septimius Severus arasn-
daki taht mcadelesi srasnda grlecekti. Doal olarak Niger

destein sadece silah zoruyla kazanlmayacann, bir propagan
da programnn yrtlmesi gerektiinin farkndayd44 Historia
Augusta Niger'in evinde Teb'den gelmi bir heykel bulunduunu
yazar. Bu heykelin kaidesindeki drtlkte, heykeli Niger'e hediye
eden Teb'lilerin " altn a" beklediklerinden bahsedilir45 Asln
da altn a geri getirme vaadi Niger'e zg bir slogan deildi.
Historia Augusta eitli imparatorlarn benzer iddialarda bulun
duunu aktarr46 Niger'in propagandas zellikle sikkelerde iz
lenir: TENSES FELICITA, FELICITAS TEMPORUM, SAECULI
FELICITAS, HILARITAS AUG., ROMA AETERNA, AETERNI
TAS AUG. gibi ifadeler bereket boynuzlar, buday baa, mey
veler, yedi yldz ve yarm ay betimlerine elik eder47 Btn bun
lar Marcus Aurelius, Commodus, Severus ve Clodius Albinus'un
sikkelerinde de grlmesine ramen Niger sadece refah iinde bir
saltanatn deil, yeni bir an mjdesini vermektedir. Bu propa
gandann zellikle Dou'da taraftar bulduu baz sikkeler ze
rindeki betimler sayesinde anlalyor: Niger'in gm denarius
larnn n yznde, banda elenk olan Niger'e IMP. CAES. C.
PESCEN. NIGER IUST. OBV. lejand elik eder. Arka yzde ise
IUSTI. AUG. lejand, srt srta vermi iki yenge arasnda bir kal
kan ve kalkann zerinde iinde yedi yldz olan bir globus betimi
vardr. Yenge ekliptik (gnein gk krede hareket ettii yol) ze
rinde en ksa gnn yaand burtur. Burada eski dnemin ka
pand (ksa gnler) ve Roma'nn ebediliini garantileyecek yeni
bir balangcn yaanaca (gnlerin uzamas) ima edilir. Bunlar
kkl bir astrolojik gelenee sahip imparatorluun dou kesimin
de anlalabilecek ifade ve benzetmelerdi48
Kaynaklarmz Niger'in sadece ii bo altn a vaatleri ver
mekten te bir eyler yapabileceini ima ediyor. Bu noktada im
paratorun kiilii ve planlarnn da bazen ehirler iin nem ta
yabileceini gryoruz. Historia A ugusta'ya baklrsa, Niger'in
Severus karsndaki tek ansszl, ans olmamasyd; bunu bir
kenara brakrsak mkemmel bir asker, gerek bir komutan, ciddi
bir vali ve sekin bir konsld. darede srekli yaanan deiim-
Septimius Severs, Glyptothek, Mnih.
1 04 ANADOLU'DA ROMA HAKMYETi
lerin eyaletlerde sknt yarattn grerek Marcus Aurelius ve Com

modus'a mektup yazm ve eyalet idaresini kolaylatracak nerilerde
bulunmutu49 Bat Anadolu' da idari grevi nedeniyle bulunmu He
rodianus, yaad yer itibaryla dou eyaletlerinin beklentilerini ve
tepkilerini daha yakndan grp aktarr; dolaysyla tarihi aristokrat
snftan senatr Cassius Dio'nun Severus yanls tutumuna nazaran
daha farkl bir bak as sunar50: Tarihi, Niger'in ihmalkarl ve
karaszl dnda bir imparatora yakan btn zelliklerini tad
n, konsllnde ve Dou'da vali olduu dnemde halk arasn
da ok sevilen, sayg duyulan biri olduunu vurgular. Onu yetenekli
ve mtevaz biri olarak tantarak eitli baarlarndan dolay ne
kavutuunu syler. Niger Suriye'de imparator ilan edildikten sonra
Asya'nn her kesinden heyetler onu "resmi imparatormu gibi" se
lamladlar. Byzantion'un bir tercih hakk yoktu ve en yakndaki g
kimse ona boyun emek zorundayd. Niger'in Byzantion'u kontrol
altna almak istemesindeki temel neden Severus'un Anadolu'ya ge
mesini nlemekti. ehir zenginlii ve i gcyle savata ona byk
katk salayacakt. Severus'a greyse onu dzenledii elenceler y
znden kr krne destekleyen "Antiokheia'llar dndaki eyaletler
tahta layk bir aday bulamamlard ve idareyi cesurca stlenecek,
somut idari nlemler alacak biri ortaya kmad iin grnte bu
adam destekliyorlard. " Severus'un gr Niger kart propagan
dann rn olabilir. Historia Augusta'nn Niger iin syledikleri de
belki yazld zamann aksaklklarn yanstmaktadr, ama yazarn
bunlara deinmi olmas ve Herodianus'un syledikleri somut fikir
lerin ve salam kiiliin destek grebildiini bize anlatr.
Iulianus ( 3 60-3 63 ) 'un lmnden sonra Prokopios'un tahta
gemek amacyla balatt isyanda Valens'e kar yrtt pro
pagandada rakibinin kiisel zellikleri nemli bir yer tutmutu. 4.
yzyl tahta ortak kanlarn bollat bir dnem olmakla birlikte
bu rnek tekildir. Tahtta hak iddia edenler genellikle askerlerin
her zaman hazrda bekledii imparatorluun batdaki cra ksm
larnda karmza karken, Prokopios seyyar birliklerden yoksun
ve yasal imparatorlarn nadiren uzaklat Anadolu' da isyan ba
latmt51 . Olay Ammianus Marcellinus ve Zosimos tarafndan
SAHTE LDERLER VE TAHT KAVGALAR!
ayrntl ekilde anlatlmtr52 Ammianus'a gre aslen Kilikia'l

olan Prokopios Iulianus'la akrabayd. mparatorun dou seferi s
rasnda komutan olarak grev yapan Prokopios, onun lmnden
sonra tahta kan Iovianus ( 3 63-364)'a Iulianus'un kendisine b
rakt sylenen imparatorluk kaftann vererek Kappadokia Kai
sareia'sna (Kayseri) ekilmiti. mparatorun lmnn ardndan
Prokopios Kalkhedon (Kadky)'a gelmi ve Zosimos'a gre yeni
ortak imparatorlar Valentinianus'la Valens onu tahta ortak ka
candan korkarak tutuklattrm, fakat Prokopios kap daha
sonra Konstantinopolis'e gelmiti. Valens Antiokheia'ya gitmek
zere ehirden ayrlnca 3 65/3 66'da Prokopios isyan hazrlklar
na giriti. Ammianus'a baklrsa Prokopios'un korku iinde yaa
maktansa harekete gemeyi tercih etti. Halkn arasnda dolaan
Prokopios, insanlarn Valens'ten memnun olmadn ve zellikle
imparatorun kaynpederi lejyon komutan Petronius'un zulmleri
yznden ileden ktklarn grd. ki lejyonu kendisine bala
yarak ehre giren Prokopios Trakya'y ele geirdi; Valens'in Kalk
hedon, Nikaia (znik) ve Kyzikos zerindeki kuatmasn kaldrd;
Bithynia'y igal etti. Ayn zamanda Phrygia ve Lykia'da da ta
raftar kazand53 Ancak Phrygia'daki savata Valens'e yenildikten
sonra yakalanp ldrld.
Prokopios'un en byk destekisi olan Anadolu'da yaztlar
Iulianus'u " bilgeliine sayg duyulan imparator" olarak onur
landrr. Iulianus'un lmnden sonra onu bu ekilde selamlayan
ehirler, muhtemelen Valens ve yakn evresindekileri kaba ve ca
hil bir millet olarak bilinen Illyria'llardan geldikleri iin kk
gryorlard54 Prokopios'un bunu lehine kulland anlalyor.
Ammianus Marcellinus Prokopios'un Kilikia'da sekin bir aile
den geldiini ve iyi bir eitim aldn syler. Valens sadece La
tince bilmesine ve Yunancay blk prk konumasna ramen
Prokopios doduu yer itibaryla doal olarak Yunancaya, ayrca
Latinceye hakimdi55 Eitim konusunda Valens'e kar stn ol
duunu bilen Prokopios bunu sikkelerinde belli etmitir. Bunlarda
Iulinus'un ansn yaatmak, ayn zamanda da eitimini vurgula
mak amacyla uzun sakall portresi yer alr56 Nitekim Themistios
1 05
Prokopios'un lmnden sonra Valens'in " silahlar arasnda ye

titiini '', dierinin ise "sakal brakarak" en bilge hkmdar ol
duunu ima etmesine ramen felsefeyi savunamadn belirtir57
Dolaysyla insanlarn ald eitim ve bu eitimin temeli olan
Yunan dili ve kltrn n planda tutan Anadolu ehirlerinde
Prokopios'un Valens'e nazaran daha fazla destek grdn d
nebiliriz. Hem kkenleri hem de eitimleri dolaysyla ne Valens
ne de kardei Valentinianus Anadolu halklarnn gznde impa
ratorluun sorumluluunu alabilecek ideal imparatorlar deildi.
Prokopios'a verilen destein nedenlerinden biri ekonomik bas
klard. Ammianus'a gre halk Petronius'tan nefret ediyordu, n
k zengin fakir herkesi soymu, hatta imparator Aurelianus'a ka
dar giden borlarn peine dmt58 Prokopios'un lmnden
sonraysa, onun akrabas olan ve Nikaia'daki garnizona komuta
eden Marcellus bir sre daha direnie devam etti. Ancak Ammi
anus'a baklrsa az saydaki takipisi, " sonu belli szde bir Prin
cipatus'un glgesini kovalayan, deersiz ve umutsuz olduklar
iin sua itilmi " kiilerdi59 Ancak Petronius'un halk zengin-fa
kir ayrmakszn soymas ve cezalandrmasna baklrsa, Marcel
lus'un arkasndan gidenlerin Prokopios'u destekleyenlerden farkl
olmas gerekmez. Ammianus ayrca en azndan ehir sakinlerinin
Valens'in ynetiminden honut olmadklarn bildirmektedir. Ben
zer ikayetler daha nce Philippus Arabs'n saltanat altnda Ana
dolu ve dou eyaletlerinde yaanmt60
Baka propaganda yollar da vardr: Caracalla (2 1 1 -2 1 7)'nn
lmnden sonra kan i sava, bir bakma Severus - Niger m
cadelesinin benzeriydi ve Anadolu ehirleri yine tercih yapmak
zorunda kalmt. Caracalla'y ldren Macrinus ( 2 1 7-2 1 8 )'un
nndeki engel Elagabalus'tu. Iulia Maesa'nn gen olu Elagaba
lus'u tahta geirme abalar ikisini kar karya getirmiti. Olay
lar aktaran Cassius Dio baz ilgin ayrntlara deinir: rnein
iki taraf da Anadolu eyaletlerine ve dou ordularna mektuplar ve
eliler gndererek destek istemitir. Macrinus'un Elagabalus aley
hine yapt propaganda sonucunda Senato Elagabalus'u dman
ilan etmi, ona katlanlara Macrinus'un yapt gibi af teklifin-
de bulunmutu. Bu arada Macrinus Elegabalus'la karlamak

tan kand ve sonunda Kalkhedon'da para toplamaya alrken
yakaland61 Bu tip yazmalar ve benzeri ikna yntemleri yerel
nfusun desteini almak iin gerekliydi. Her ne kadar kaynaklar
imparatorlarn emrindeki lejyonlarla birlikte imparatorluk top
raklarnda istedikleri yere gayet hzl ve sorunsuzca gidebildikleri
gibi bir izlenim yaratsa da iin i yz farkldr. Severus - Niger
ya da Macrinus - Elagabalus arasnda taht mcadelelerinin ya
and alkantl dnemlerde arpmalar blgelere ciddi ekono
mik ykler getirmekteydi. Dier taraftan yerel direnile karla
lan yerlerde imparatorun ve maiyetinin ya da ordularn ilerlemesi
zorlamaktayd. Avidius Cassius'unki gibi douda planlanan bir
isyan phesiz ciddi mali kaynak ve yerel destek gerektirecekti.
Askerlere verilmek zere para toplanmas gerekiyordu. Bu stan
dart bir uygulamayd; onlarn yasal imparatoru terk etmesinin
bedeliydi62 nne gelen ehri yamalamak ve mallar gasp etmek
halkn honutsuzluunu arttracakt phesiz. 69 ylnda kuzey
Galya'da Vitellius'a verilen trden bir halk destei deerliydi63
Byle durumlarda Macrinus'un yapt gibi yazma ve bilgilen
dirmeler propaganda asndan nem tayordu. Pescennius Ni
ger tahta aday olduunu aklamadan nce komutanlaryla top
lanarak kararn " askerlerin ve doudaki halklarn renmesi iin
paylamay" uygun grmt64 Benzer yntemler imparatorlar
tarafndan da kullanlmtr65: Mesela hem Afrika'da 238 'de im
parator ilan edilen 1. Gordianus (23 8 ) hem de Maximinus Thrax
(235-2 3 8 ) 'a kar onu destekleyen Senato, mektuplar ve eli dip
lomasisiyle kendilerine taraftar toplamaya almlard. Gordia
nus, Roma'da senatrlerin de dahil olduu nemli kiiler dnda
Roma halkna ak bir mektup kaleme alarak durumu aklam
ve Maximinus'a kar sulamalarda bulunmutur66 Bu arada Se
nato da bo durmuyordu:
" . . . eyaletleri Maximinus'a kar ayaklandrmak iin elinden

geleni yapmt. Senatrlerden ve sekin atl snf mensuplarndan
meydana gelen eli heyetleri, Senato ile Roma halknn istekleri-
ni bildiren mektuplar valilere vermek zere harekete getiler. Bu

mektuplarda valilerden vatana ve Senato'ya yardm etmeleri, ata
larnn zamanndan beri kendilerine dost ve tabi olan eyaletlerin,
balangtan itibaren iktidarn halkn elinde bulunduu Roma'ya
sadk kalmalar istenmekteydi. Valilerin ou elileri memnuniyetle
karladlar ve Maximinus'a duyulan genel nefret yznden eyalet
leri isyana kkrtmakta zorluk ekmediler. Ama birka da gelen
elileri yakalatp muhafzlar eliinde Maximinus'a gnderdi."
(Hdn . 7.7.5-6)
Maximinus ve olunu devlet dman ilan eden bir baka mek
tup Historia Augusta tarafndan aktarlmaktadr. Tarihi gereklii
olmamakla birlikte, en azndan bu gibi durumlarda izlenen prose
dr gstermesi asndan deerlidir:
"Gordianus'/ar tarafndan vahi canavarn elinden kurtarlan

Senato ve Roma halkndan proconsul/ara, valilere, legatuslara, ko
mutanlara, tribunus/ara, memurlara, devletlere, belediyelere, ehir
lere, kylere, tahkimli yerleimlere . . . Tanrlarn yardmyla adaletli
bir insan ve sekin bir senatr olan proconsul Gordianus'u impara
tor setik. . . imdi bir/emen izin zaman; bylece devlet gvenlie
kavuur, ktlkler savuturulur ve canavar ve arkadalar her ne
redeyse/er yakalanr. "
(SHA Max. 1 5 .6 vdd.)

Burada dikkat ekici olan, Senato'nun p roconsu llardan ky
lere kadar imparatorluktaki hemen her mevki ve yerleime hitap
etmesi, ayn zamanda bilgilendirmenin toplumun btn kesimle
rine ulamas iin gsterdii zendir. Bu da imparatoru tahttan
indirmek zere balatlan bir isyann ne kadar geni bir tabana
yaylmasn gerektiini gsteriyor.
Bu vaatlere inanp yanl taraf tutmu ehirleri bekleyen kader
pek de parlak deildi doal olarak. Niger - Severus mcadelesin
de Byzantion'un bunu grmt. Niger karargahn Byzantion'a
tayarak batda Septimius Severus ile arpmak iin hazrlklara

balamt. 1 94'te Issos'ta ldrlm Niger'in Byzantion'a gn
derilen ba, Byzantion'lular bekleyen felaketin habercisiydi67
Byzantion bir kuatmaya uzun sre dayanmasn salayacak ok
gl surlara, birok kuatma makinesine, tabii ki elverili bir ko
numa ve kaynaklara sahipti68 ki yl boyunca ( 1 93-1 95) kuatma
altnda kalan ehir sonunda teslim oldu, fakat direnii pahalya
patlad; btn askerler ve memurlar ldrld. Severus ehri ba
mszlk hakkndan yoksun brakt ve vatandalarnn mallarna
el koydu. ehri ve territoriumunu Perinthos'lulara vedi; bununla
da kalmayarak surlar yerle bir etti69 Durum o kadar iler acsyd ki Byzantion'u ziyaret eden Cassius Dio'nun ifadesiyle surlar
sanki Romallar deil de yabanc bir dman tarafndan yklm
izlenimi veriyordu70 Byzantion'un bana gelenler Severus'lar
dneminde isyanc ehirlere verilen tipik cezalardandr. Bu gibi
durumlarda meslek birliklerini, hamamlar, tiyatrolar kapamak;
srgn, ehirlerin haklarndan mahrum edilmesi, statlerinin d
rlmesi; ehirlerin tamamen ya da ksmen yklmas; gerekti
inde eyaletlerin blnmesi gibi yollara bavurulmutur.7 1 Sadece
Severus'lara zg bir uygulama olmayan bu cezalarn amac, an
tik ehri ehir yapan temel unsurlar vatandalarn elinden alarak
onlar kk drmekti72
Her zaman olduu gibi Yunan ehirlerinin kronik hastal olan
rekabet ve srtmeler ileri daha da skntl hale sokmaktayd.
Bat Anadolu'daki hazrlklar iin grevlendirdii Asia Eyaleti va
lisi Aemilianus Severus tarafndan bozguna uratlnca Niger'in
lehinde esen rzgar tersine dnmt. Herodianus bundan sonra
Anadolu'da olanlara ilgin bir yorum getirir:
"Severus'un zaferi duyulunca eyaletlerdeki btn ehirlerde ih

tilaflar ba gsterdi. Sebep Severus ve Niger'e duyulan sempati
ya da iyi niyet deil, fakat kskanlk, imrenme ve meydanlardaki
vatandalara yaplan saygszla duyulan fkeydi. Bu, Yunanlarn
eskiden gelen bir zayfldr: Birbirlerine kar srekli hiziplemek
ve kendilerinden stn grdklerini alaa etmek. . . Ezeli sorunlar
1 1 0 ANADOLU'DA ROMA HAKMYET
ve i hesaplamalar onlar nce Makedonyallar ve daha sonra

da Romallar iin kolay lokma yapmtr. Savan hemen ardndan
Kyzikos ve Nikomedia'llar Severus'u desteklediklerini belli ettiler;
ona eliler gndererek ordusunu karladlar ve btn ihtiyalarnn
giderileceine dair sz verdiler. te yandan Nikaia'llar Nikomedia'llardan nefret ettikleri iin Niger'i tuttular. . . Bundan sonra iki
tarafn askerleri sanki iki ayr kararghtan gelir gibi ehirlerden
karak atmaya girdiler. . .
"
(Hdn. 3 .2 .7)
mparator adaylarnn propagandalar belki gerek sorunlara
deinmekten uzakt, ama ehirlerin kendi kk dnyalarndaki
husumetler de bazen byk resmi grmelerini engelliyordu.
Val i ler ve Generaller
Her Valinin Ryas Anadolu

Uzun zamandr hasretini ektiin eyaletin seni,
Bir vali olarak barna bastnda, fkeni Frenle, bir snr koy,
Gem vur agzllne, merhamet et vergi yoksulu halkna.
l uvenalis (8. 85-93)

Valilere ynelik yolsuzluk, rvet ve benzeri iddialar Anadolu
ehirlerinin ikayetleri arasnda ba eker. Gda sknts yzn
den meydana gelen baz iddet olaylarn bir kenara brakrsak,
ehirler veya eyaletler valilerle sorunlarn byk lde brokra
tik yollardan, imparatora ya da mahkemelere bavurarak hallet
milerdir. Bu srecin ayrntlar baka bir blmde ele alnacaktr.
Burada valilerin ne gibi skntlardan sorumlu olduklarna dei
neceiz.
En nemli kaynaklarmzn banda Cicero gelir. Cilicia Eyaleti
valisi olarak grev yapm olmasndan dolay kendisinden nce
ki Asia ve Cilicia valileriyle ilgili eitli davalardan bahsetmitir.
Cumhuriyet ve Principatus'ta grev yapt bilinen 55 Cilicia
valisinden nn yolsuzluk suuyla mahkemeye karld bi
linmektedir1. Bunlardan biri, M 53-51 yllar arasnda valilik
yapm A. Claudius Pulcher'dir. Dndkten sonra P. Cornelius
Dolabella tarafndan grevi ktye kulland iddiasyla maiestas
suundan kendisine dava almt. Pulcher'in Kilikia'daki faali-
1 1 2 ANADOLU'DA ROMA HKMYET
yetleri hakknda bildiklerimiz btnyle Cicero'nun mektuplar

na dayanmakla birlikte, ikisinin arasndaki husumeti de aklda
tutmak gerekir2 Mektuplara baklrsa Pulcher hakkndaki en
byk ikayet vergilerle ilgiliydi. Valilerin yeni vergi koyma ve
mevcut vergileri arttrma gibi yetkileri olmamasna ramen Pulc
her venditio tributorum (bir eit tketim vergisi) ad altnda bir
vergi getirmiti3 Buna ilaveten ehirlerden lsz taleplerde bu
lunmak ve eyaletin kendisini onurlandrmas iin bask uygula
mak gibi sularla itham edilmiti4 Eyaletler tarafndan yneltilen
sulamalar karsnda vali Pulcher de Roma'ya lehine tanklk ya
pacak eliler gnderilebiliyordu. Cicero'ya baklrsa Appius by
le bir giriimde bulunmu, hatta bunun masraflarn da yeni bir
vergi koyarak eyalet sakinlerinden karmt5 Bunlarn dnda
ayrca Kbrs'ta hara ve tefecilerle ibirlii gibi faaliyetlerde bu
lunduunu biliyoruz6
Kilikia'nn yolsuzluklara ad karm dier iki valisi blmn
banda birka dizesini verdiimiz luvenalis'in bir yergisine konu
olmutur. Yergide ad geen Cossutianus Capito 57'de Kilikia'llar
tarafndan sulanm ve rakibi Thrasea Paetus tarafndan itham
edilerek repetundae yasas uyarnca cezalandrlmt7 Ancak sula
malarn niteliini bilmiyoruz. Dier taraftan pasajdaki Numitor'un
kimlii ve ne gibi yolsuzluklara kart gibi bilgilerden de yoksunuz,
ama 76/77-77/78 arasnda imparator legatusu olarak Kilikia'da bu
lunmu L. Octavius Memor olduu tahmin edilmektedir.8
P. Cornelius Dolabella ve Gaius Verres Anadolu iin verilebile
cek en u rneklerden ikisidir. Dolabella M 44 yl iin Caesar
tarafndan yerine gemesi iin seilmiti. Caesar'n lmnden
sonra Senato Dolabella'y Syria Eyaleti valilii iin grevlendirdi.
Emrinde bir lejyonla ayrlan Dolabella, anlalan yol zerine biraz
para kazanmann iyi olacan dnmt. Bu arada Asia Eyaleti
valisi Gaius Trebonius belki de Dolabella'nn niyetini anladn
dan, onun Pergamon ya da Smyrna'ya girmesini yasaklad. Ancak
Dolabella Smyrna'y beklenmedik ekilde ele geirerek Treboni
us'u ldrd, btn vergi gelirlerine el koydu, Anadolu ehirle
rine ait mlkleri satt. Bu arada bir lejyon daha asker toplayp
VALiLER VE G ENERALLER 1 1 3
kendisi d e imperator unvann ald. Daha sonra askerlerini Suri

ye'ye nakletmek iin Lykia'da yzden fazla ticaret gemisine zorla
el koydu. Cicero Dolabella'nn emrindeki altm ton kapasiteli ge
milerden oluan ve Lykia'dan talya'ya hareket etmek iin hazr
bekleyen ii gasp edilmi mallarla dolu bir filonun varlndan sz
eder9 Tarsos'a varan Dolabella burada hogryle karlanm,
hatta kendisine asker bile verilmiti10
Cicero Verres'in kart yasa d faaliyetleri in Verrem'de
detaylca anlatr ve dier yerler dnda Anadolu'da yapt ya
may gzler nne serer11 Gaius Verres M S O'de Dolabella'nn
yannda Asia'ya quaestor oldu. Cicero'ya baklrsa Verres Ana
dolu'ya varr varmaz Erythrai ( Ildr) ve Halikarnassos'ta hey
kellere el koymu, Samos'taki Hera Tapna'n soymutu12 Ar
dndan Aspendos'ta da " tek bir heykel brakmamt. " Perge'de
Artemis Kutsal Alan'ndaki klt heykelinin altnlarna el koymu
ve gasp ettii btn sanat eserlerini evinde sergilemiti13 Lamp
sakos'ta ise ehrin nde gelen kiilerinden Philodamos'un kzna
gz dikmi ve akam yemei srasnda kzn kendisine getirilmesi
iin talimat vermiti. Olaylar haber alan Lampsakos'lular top
lanarak kargaa karm, evi iinde Verres ile birlikte yakmaya
kalkmlard. Verres Miletos ( Milet/Balat)'ta halktan kendisini
Myndos'a kadar gtrecek bir gemi talep etti ve bu arada devlet
adna aldn syleyerek yn stoklarn gemiye ykletti; ardn
dan gemiyi satt14 Quaestor olarak Anadolu'da bulunduu sra
da Lykia, Pamphylia, Pisidia ve Phrygia'da nce tahl talebinde
bulunmu, fakat ardndan ne tahl ne de dier mallar kabul ede
rek isteini nakde evirmiti. Verres'in bu kadar serbest hareket
etmesinde, altnda alt Dolabella'nn sorumsuz davranlar
da rol oynamtr.
zellikle imparatorluun ilk iki yzylnda valilerle ilgili so
runlarn yle ya da byle devam ettii grlr. 1 0/l l 'de Asia Eya
leti valisi Volesus Messala Augustus tarafndan hara toplamas
ve zalimlii yznden cezalandrlmt. Seneca'ya baklrsa bir
gnde yz kiinin ban vurmu ve mthi bir ey baarm
gibi " krallara yakr bir i" diye grn belirtmiti 15
22'de Asia Eyaleti tarafndan mahkemeye verilen eski vali Iu

nius Silanus'un suu rvet ve iddet kullanmakt16 Bu ar gasp
ve grevi ktye kullanma sularna verilecek lm cezalar iin
salam bir dayanak noktas sunmas asndan belki de Principa
tus'taki en nemli davadr17
24'teki bir davada, Tiberius'un sadece ahsi klelerini ve var
lklarn satmakla grevlendirdii Asia procuratoru Lucilius Ca
pito, valinin yetkisini zerine alarak asker toplamaya girimekle
sulanm, dava sonunda cezalandrlmtr18 Valilerin elinde as
keri yetkiler bulunmas doal olarak tehlikeli sonular dourabi
liyordu. Byle bir olay 52'de Kappadokia'da meydana gelmiti:
O yl Armenia ile Iberia'llar arasnda patlak veren sava Roma
ve Parth'larn arasn bozmutu. Iberia kral Phrasmenes olu Ra
damistus'u tahttan uzak tutmak iin onu, kardei Mithradates'in
ynettii Armenia'y ele geirmek iin kkrtt19 Cappadocia va
lisi Iunius Silanus Paelignus imparator Claudius ile ok yaknd.
Toplad yardmc kuvvetlerle birlikte Armenia'y geri almak iin
harekete geti. Ama eyalet sakinlerine verdii zarar dmana ver
diinden ok daha fazlayd. Askerleri de terk edince yerel halkn
saldrlarna kar savunmasz kalan Paelignus, areyi kendisine
pahal hediyeler sunan Radamistus'un yanna kamakta buldu ve
bununla da kalmayarak Radamistus'u ta giyme treni yapmaya
ikna etti. Trende Paelignus Radamistus'un sa kolu olarak ya
nnda yer almt. Paelignus'un Armenia'ya yapt seferin neden
leri de belirsizdir. Muhtemelen bu sadece ganimet veya an iin
yaplm bir hareketti.
57-5 8'de farkl Anadolu eyaletinin valisi nedeni belirsiz
sulamalara maruz kald: Asia Eyaleti'nin, Lykia'llarn ve Kili
kia'larn davalar sonuca ulam, valiler cezalandrlmtr20 Bit
hynia-Pontus valilere kar alan davalar konusunda adn en sk
duyduumuz Anadolu eyaletidir. 49'da Cadius Rufus Bithynia'l
lar tarafndan rvet almakla suland21 Claudius'un saltanatnda
Iunius Cilo byk paralar ald iddiasyla Bithynia'llar tarafn
dan mahkemeye kartld22 58'de P. Suillius Rufus'a yneltilen
VALiLER VE GENERALLER 1 1 5
-fakat Tacitus'a gre dzmece olan- sulama, Asia Eyaleti valili

i srasnda halk soymak ve eyalet hazinesinden zimmetine para
geirmekti23 Yine Tacitus, Asia valisi Barea Soranus'un " eyaleti
dalaverelerle isyana tevik ettii" gerekesiyle mahkemeye karl
masn Nero'nun bir komplosu olarak deerlendirir24 mparato
run saltanat srasnda Bithynia'llar valileri Tarquitius Priscus'u
rvetle sulamlard. Tacitus'un sylediine gre bu senatrlerin
houna gitmiti, nk Priscus da daha nce kendi proconsulu
Statius'u itham etmiti25 Grld gibi kiisel husumetler yarg
lama srecini etkileyebiliyordu.
M 62'de bu sefer bir baka Asia Eyaleti valisi, L. Valerius
Flaccus, grevinin bana geldikten sonra ncelleri gibi mevkii
ni servet yapmak iin kullanmaya karar verdi. Hibir ihtiya ol
mamasna ramen bir sava filosu hazrlamak bahanesiyle ehir
lerden toplad paralar kendi cebine att26 Bunun dna bizim
bilmediimiz nedenlerle Akmonia ( Ahat Ky) , Dorylaion (Eski
ehir) ve Temnos ( Grece) 'tan para toplad; Tralleis'te ise yllar
nce kendi babas onuruna yaplmas planlanan bir festival iin
biriktirilmi paraya el koydu. Tralleis'in vergilerini toplama hak
kn elde etmek iin 3 7,5 talent deyen Falcidius'tan onay iin 50
talent ald27 Eyaletteki Yahudilerin Kuds'teki tapnaa gnderil
mek zere topladklar 1 O kilo altna da el koymutu.
1 09-1 l O'da Bithynia'llar yine sahneye kt. Bu sefer itham
edilen vali, Gen Plinius'un savunduu Iulius Bassus'tu. Dava s
reci Plinius tarafndan ayrntlaryla anlatlmtr. Sulama alla
geldii zere rvetti. Davaclar Bassus'un rvet aldn ileri sr
d, fakat Bassus da bunlarn aslnda hediye olduunu iddia etti.
Sonunda Bassus'un beraatna karar verildi, ancak yine Plinius'tan
valinin verdii btn kararlarn iptal edildii ve Senato'nun iki yl
iinde bavurulmas halinde Bassus'un cezalandrd kiilere ye
niden yarglama hakk verdiini reniyoruz. Plinius'un bir valiyi
Bithynia'llara kar tek savunuu bu deildir. Plinius bir baka
mektubunda hayretle ( " Yine Bithynia'llar! " ) eyalet sakinlerinin
bu sefer Varenus Rufus'a kar bir sulamayla karsna ktn
yazar ki bu kii daha nce Bassus vakasnda onlar iin avukatlk
yapmt28 Ne var ki dava srecini uzun uzadya anlatan Plinius

valinin neyle sulandna deinmemitir.
Ge mparatorluktan da baz rneklerimiz mevcuttur. Septimi
us Severus'un saltanat srasnda alan davada Asia Eyaleti valisi
Apronianus rvetten farkl iki iddiann hedefi olmutu29 Sy
lenenlere gre hizmetkar Apronianus'un imparatora olacana
dair bir rya grm ve bu amala byye bavurmutu. Dier
sulama ise valilik makamnda bulunmadna ilikindi. Libanios
3 86'da, Syria Eyaleti valisi Tisamenos'u yasama grevlerini ih
mal etmekle ve yetersizlikle sulamt. Bir baka sylevinde hatip
Antiokheia'daki cezaevlerinin dolduunu nk valilerin lme
mahkum edilenlerin cezasn infaz etmede gevek davrandn
dan yaknr. nemsiz davalara bakmakla yetinen, daha nemli
olanlarla ilgilenmeyen bir valinin halkn fkesini zerine ektiini
syler30 Valilerin yasamadaki yetersizlikleri imparatorluun da
ilgilendii bir sorundu ve byle valiler cezalandrlyordu31
Her eye ramen yetkinin yetenekli ve enerjik valilerin elinde
toplanmasnn nne tamamen geilmesi imkanszd. Ancak r
nein, Msr gibi stratejik neme sahip bir eyalette senatrlerin
faaliyetleri yasaklanmt ya da Parth lkesine yaplacak sefer
lerde ordunun bana geen kiiler imparatorun gvendii yakn
akrabalarndan ya da arkadalarndan seilmekteydi. En byk
tehlike, bir valinin doduu eyalete atanmas ve burada g ka
zanmasyd. Kendisine 1 75'te nce Syria daha sonra da Msr va
lilii verilen Avidius Cassius, Marcus Aurelius'a bakaldrm ve
Msr ile birlikte dier dou eyaletlerini elinde tutmutu. syann
bastrlmasndan sonra valilerin doduklar eyalette grev yapma
lar yasaklanmtr32 zellikle Traianus'un saltanatyla birlikte
eyalet kaynakl grevi ktye kullanma ve rvet davalarna daha
profesyonelce yaklald grlmektedir. Ondan sonra da bu tip
davalar nemini srdrmtr, ama elimizdeki kantlar zayftr.
Historia A ugusta 'da Marcus Aurelius'un reformlarna ve daha
sonrasna dair atflar azdr. Ancak Ge mparatorluk Dneminde
belli bir canlanma grlr33
VALLER VE GENERALLER 1 1 7
Baz durumlarda valilere davetiye karanlar srekli birbir

leriyle ekien ehirlerin kendisi oluyordu. Nitekim Dio Khry
sostomos ve baka kaynaklarda ehirler arasndaki rekabete dair
eitli imalar fark edilir. Germanicus l S'de Anadolu'ya getiin
de yapt ilk ilerden biri, i ihtilaflar sona erdirmek ve yerel
ynetimlere eki dzen vermek olmutu34 Principatus ile gelen
bar ve eitli kstlamalar, hangi ehrin imparatora tapnak ada
yaca veya snrlar gibi nispeten nemsiz konular zerine tar
tmalarndan fazlasna imkan tanmyordu. Bir vali, rakip iki
ehirden birinin tarafn tutarak yaptklarn gizleyebilir, o eh
rin kendisine dzd vgler ve verdii destekle sulamalardan
kurtulabilirdi. Dio Khrysostomos Nikaia ile aralarnda husumet
olan Nikomedia'llara, bu anlamazln valilere tiran gibi dav
ranmalar iin frsat verdiini, taraflardan birine ya da dierine
arka kyor gibi grnerek aslnda herkese zarara soktuklar
n sylemiti35 Ayn ekilde Prusa'llara da ekimelerin onlar
proconsullar karsnda zayf drecei uyarsnda bulunmu,
Nikaia'llara ise yneticilerin bar iinde yaayan ehirlere daha
ok sayg gstereceini hatrlatmt36 Bithynia'llarn valileri
Varenus'a kar sulamalarn geri ekmelerinin altnda belki de
Prusa'daki huzursuzlua mdahalesiyle burada ve dier ehirler
deki meclislerin yeniden toplanmasna n ayak olmas yatar37 Bu
arada valilerle ibirlii yaparak sua itirak eden eyalet sakinle
rini unutmamak gerekir. Dio Khrysostmos'un kendisi zorba bir
valiyle (kim olduu belli deildir) beraber hareket ettii, Prusa
vatandalarna ikence yaplmasna, onlarn srgne yollanmala
rna ve eitli cezalara arptrlmalarna sebep olduu sulamala
rna maruz kalmt38
mparatorluk Dnemindeki yolsuzluk iddialarna ramen
Verres ya da Dolabella dzeyinde kt hretlerin sayca azal
dn gryoruz ( bunun sebebi mevcut kantlar olabilir) . Onlar
i savalarn yaratt karmaa iinde ellerindeki geni yetki
lerle istedikleri gibi hareket edebilmilerdi. rk elmalar her
zaman vard. Hatta bazen idari mevkiler bizzat imparatorlar
tarafndan sata karlyordu ve procuratorluk zengin olma

nn en ksa yolu olarak grlmekteydi39 mparatorlarn azatl
lar arasnda nfuzlu olanlar ciddi boyutlara ulaan servetlerini
kukusuz maalarna borlu deildi40 Yine de Principatus'ta
kt valiler kural olmaktan kt, istisna haline geldi41 nce
likle valiler zerindeki kontrol mekanizmas daha salkl bir
ekilde iletilebilmitir. Bunda hem nispeten daha iyi ileyen
mahkeme sreci hem de imparatorun baz durumlarda bizzat
olaylara mdahale edebilmesi etkili olmutu. Ayrca valilerin el
leri altndaki askeri kuvvetlerin snrl oluu ehirler zerindeki
hakimiyetlerini kstlamtr. Ne var ki Diocletianus (284-305)
ile birlikte brokrasinin hantallamas ve merkezi ynetimin
brokratlar zerindeki kontrolnn azalmas, ilerin eyaletler
iin daha iyiye gitmesini engellemitir.
Sorumsuz G: Generaller
Bir lejyonu besleyecek kadar paras olmayan hi kimse gerek
ten zengin deildir.
Crassus (Plut. Cr. 2)

Crassus'un sz Ge Cumhuriyet'te deien g dengelerini ve
varlkl aristokratlarn yaratt tehlikeyi aka zetler. Bu zengin
liin kaynaklarndan biri de Anadolu'da giriilen seferlerdi. Lej
yonlarn komutasn alan konsller general olarak grevleri gerei
emirleri altnda byk kuvvetler bulundurduundan, yarattklar
sorunlar da ciddiydi. M 2. yzyln balarnda Roma'nn y
netiminde sz sahibi olanlar gzlerini sadece Yunan dnyasyla
aralarndaki siyasi sorunlara deil, ayn zamanda burada grdk
leri lks yaama, mevcut maddi kaynaklara ve kkl kltre de
evirmilerdi. Sonuta, Dou'daki kaynaklarn ele geirilmesi ve
kullanmna ynelik abalar Polybios'un ima ettii gibi aristokra
sinin giderek yozlamasna sebep oldu42
Doal olarak istismarlarnn Roma'nn ok hzl geniledii
Ge Cumhuriyet'te artt grlr. Bunun ardndaki temel neden,
VALLER VE GENERALLER 1 1 9
Senato tarafndan konsllere belli olaylara mdahale etmeleri iin

verilen zel ve snrsz yetkilerdi (imperium maius ve infinitum )43
stelik eyaletlerin normal idari prosedrleri dnda ve onlardan
bamszlard. Yetkideki en byk kstlama, kullanlaca alann
(provincia) belirli bir snr olmasyd. M 74'te Marcus Anto
nius (hatip) ve M 67'de Pompeius'a Gney Anadolu merkezli
korsan tehlikesini bertaraf etmeleri iin verilenler " kydan 80 km
ieriye kadar valilerinkine eit" yetkilerdi44 Ardndan Pompeius
M 66'da Mithradates'e kar grevlendirildi ve M 57'de ise
Roma'nn tahl stokunun kontrol be yl iin kendisine verildi45
Lejyon komutanl ve imperium infinitum gibi yetkiler M 1 .
yzylda ykselmenin ve servet edinmenin ksa yoluydu.
Gerek Anadolu'da eitli glere kar yaplan askeri operas
yonlarda gerekse buraya tanan i savalarda ordunun beslen
mesi, lojistik, erzak, tazminat, ceza gibi nedenlerle Anadolu ehir
lerinden ykl miktarlarda para toplanmtr. Anadolu'yu kiisel
an ve servet kayna olarak gren Romal konsllerin zihniyetine
en iyi rneklerden biri herhalde Mithradates Savalar'dr. M
99/98'de Anadolu'ya geen Gaius Marius'un ziyaretinin sebebi
tamamen kiiseldi:
" . . . Eer Asya krallarn kkrtrsa ve Roma 'ya kar savaa gi

rimesi beklenen Mithradates'i harekete gemeye zorlarsa, ona
kar toplanacak orduya komuta etmesi iin kendisi seilecekti ve
bylece ehri zafer alaylaryla, evini de Pontos'un zenginlikleriyle
dolduracakt."
(Plut. Mor. 3 1 )
Frsat ktnda dierleri de Marius gibi ceplerini doldurmay
ihmal etmediler. Nitekim M 86'da Valerius Flaccus'un yardm
cs olarak Anadolu'ya gnderilen Marius'un ateli taraftar Flavi
us Fimbria, Flaccus'a bakaldrp onu ldrd. Ardndan lejyon
laryla birlikte Anadolu'daki ehirleri yamalad; Ilion (Truva)'da
katliama girierek ehri yerle bir etti; Athena Tapna'na snm
olanlara bile acmad46 Bu arada 1 . Mithradates Sava srasnda
M 87'de be lejyonluk bir kuvvetle Yunanistan'a ayak basan

Sulla, iki yl iinde Mithradates'i anlamaya raz etmeyi baarm
t. Fakat bu antlama askerlerin houna gitmemiti, nk " en
byk dmanlar olan ve bir gnde 1 50.000 Romaly ldrm
bir kraln, btn varlyla beraber drt yl boyunca Asya'dan
toplad ganimetlerle vergileri yannda gtrmesini utan veri
ci buluyorlard. "47 Askerlerin dnd elbette ellerine geecek
ganimetlerdi. Sulla ok gemeden Anadolu'da yeni bir kaynak ya
ratt. M 88 katliamna destek vermi veya Mithradates'in yann
da yer alm ehirlere ar bir para cezas kesti:
" Tazminat olarak belirledii 20. 000 talenti ehirlerden istedi. Bu

arada kendi topraklarnda kalan askerlerin vahi tavrlar ve zor
balklar varlkl aileleri perian etmiti. Her ev sahibinin misafirine
gnde drt tetradrahmi vermesi ve misafirleriyle arkadalarna ak
am yemei hazrlamasn bildiren emirler yaynlanyordu. Subaylar
gnde elli drahmi ve birini evde dierini darda giymek zere bir
ift kyafet alacakt."
(Plut. Sufi. 25)

Sulla'nn Senato'dan ekinmeksizin yaptklar daha sonra
Pompeius'a rnek oldu. M 83'ten 70'teki konsllne kadar
imperium yetkisini kesintisiz olarak elinde bulunduran Pompei
us, batdaki faaliyetleri srasnda birok dost -aslnda clientela,
yani yanamalar- edinmi ve inanlmaz bir servete sahip olmutu.
Konsl olduktan sonra ise M 67'de douya gnderildi. Bura
da Senato'ya danmakszn dzenlemeler yapp yeni vasal kral
lklar kurdu ve byk bir servet elde etti. Rakamlar belirtmekte
fayda var: Anadolu seferinden sonra zaten sava ganimetlerinden
pay alm askerlerine 1 6.000 talent daha datt. Bu rakama gre
Pompeius emrinde sekiz lejyonun olduu hesaplanmtr48 Byle
sine cmert bir generalin askerleriyle Roma'dan uzakta istediini
yapmas mmknd kukusuz. Ancak dahas var: M 50'1erden
nce Pompeius Roma'nn en zengin simalarndan biriydi. Gani
metlerden edindii servetin bir ksmn bakentte konumunu sa-
Su/la, Glyptothek, Mnih.
lamlatrmak iin kullanmt49 Cilicia Eyaleti valisi Cicero'nun

grevlerinden biri Pompeius'un Kappadokia kral III. Ariobar
zanes'e verdii borcun dzenli denmesini salamakt50 Pompe
ius'un kralla dorudan bir oul ilikisi yoktu; sadece kralln b
ykbaba I. Ariobarzanes'ten II. Ariobarzanes'e gemesine ahitlik
etmi ve onay vermiti. Kral ayda 33 talent vermesine ramen bu
miktar faizi bile karlamamaktayd ve yaplan bir hesaba gre
toplam bor 3300 talenti buluyordu51 Bu kadar byk bir para
nn geri dnmeme tehlikesi vard ve Cicero'ya baklrsa Pompeius
parayla pek ilgilenmiyordu; borcu siyasi destekle demek mm
knd. Krallklarn yannda bir de ehirler vard. Cicero Bithynia
valisine yazarak Pompeius'un mali vekili Cluvius'a Mylasa, He
rakleia, Alabanda (ine), Bargylia ve Kaunos'tan borlarn tahsili
iin yardm etmesini istemiti52
Pompeius krallara bor verecek kadar zengindi, ama dnemin
en zengin adam Crassus'tu. M SS'te dou seferine kmadan
nce mlklerinin onda birini Hercules'e adam, her bir vatanda
a ay yetecek kadar para balamt ve buna ramen elinde
kalan 7000 talent birka lejyonu beslemeye yeterdi. Crassus dou
seferinden dndnde ise elinde 1 6.000 talent vard53
savalar yama ve gasp ynnden Roma'nn rakipleriyle
yapt mcadelelerden farkl sonular dourmad. Kargaa orta
m iinde Anadolu' da her kim bulunmusa ehirlerin kaynaklarn
yle veya byle kendi amalar iin kulland. Pompeius Caesar'la
kar karya gelmeden bir yl nce, M 49'da,
"tm eyalet [Asia] genelinden istedii paralar zorla toplanm

t. Bununla beraber onun para hrsn tatmin etmek iin deiik tr
de yeni vergiler kartlmt. Her kle ve ocua kii bana vergi
konmutu. Stunlar, kaplar, tahl, askerler, denizciler, silahlar, sa
va makineleri ve yk arabalar . . . Hepsi vergiye balanmt. yle
ki bir eyin isme sahip olmas, onun zerinden para toplamak iin
yeterli oluyordu. Bu vergileri toplamak iin sadece ehirlerde deil,
neredeyse her kyde ve kalede memurlar grevlendirilmiti. Bunlar
arasnda en sert ve acmaszca davrananlar en deerli adam ve en
VALLER VE GENERALLER 1 23
iyi vatanda olarak sayg gryorlard. Eyalet lictor/arn ve memur

larn saldrsna uramt. Her yer mfetti ve vergi tahsildar/aryla
dolmutu . . . Bunlara her sava zaman olduu gibi ok yksek faiz
oranlar da eklenmiti. . . Bunlarn Senato kararyla alnan borlar
olduunu sylyorlard. Gelecek yln vergileri tahsildarlarnn ilk
atanmalarnda nceden bor olarak isteniyordu."
(Caes. B. Civ. 3 .32)
Pompeius'un kaynpederi ve onunla birlikte M 52 yl kon
sl olan M. Pius Scipio da damadndan geri kalmam ve kendi
sini imperator ilan ederek ehirlerden, krallardan byk paralar
alm, vergi tahsildarlarndan gelecek yln vergilerini bile istemi
ti. Ancak askerleri bir konsle (yani Caesar'a) kar savamaya
itiraz edince, onlar k geirmek zere Pergamon'a gtrm ve
civardaki ehirleri yamalamalarna izin vererek ikna etmeye a
lmt54. Pompeius ve kaynpederinin sava iin gerekli paray
nasl acmazszca topladn anlatan Caesar'n yaptklar aslnda
onlardan hi de aa kalmamtr. Proconsul olarak grevlendi
rildii Galya'dan elde ettii ganimet bir yana, i sava srasndaki
nakit para ihtiyac yznden Caesar da Pompeius'un yntemlerini
uygulad55. Daha nce Pompeius'un tarafn tutan vasal krallklar
Caesar'a ciddi paralar demi, Deiotaros mlklerini ak arttr
maya karmt56. Zela (Zile)'da ise getii yollar zerinde herkes
ten para toplad ve daha nce Pompeius'a sz verilmi paralara el
koydu57. Pompeius'un dostluunu kazanm Tralleis'li Pythodo
ros Caesar'a 2000 talent demek zorunda kald58.
Caesar'n katilleri M. lunius Brutus ve Gaius Cassius daha ac
maszd. Asia Eyaleti'nden on yllk verginin iki yl iinde den
mesini istediler59. Bithynia, Pontos, Kilikia ve vasal krallklar da
muhtemelen ayn taleplerle kar karya kald. Appianos Cassi
us'un Dolabella'y tutan Tarsos'tan 1 500 talent aldn, btn
ahsi servetlerin, kutsal emanetlerin, kamu mallarnn gasp edil
diini, hatta insanlarn kle olarak satlmalarnn istendiini bil
dirir60. Ksanthos (Knk) nerdeyse tamamen tahrip edilmi, Pata
ra elindeki altn ve gmleri vererek kurtulabilmiti. Myra ve
1 24 ANADOLU'DA ROMA HAKMiYETi
dierleri 150 talent dedi61 Brutus taleplerini reddeden Lykia'ya

girdiinde kendisini karlayan Lykia Federasyonu'nun ordusunu
yendi, baz ehirleri ele geirdi. Ancak Ksanthos'ta ciddi direnile
karlat ve byk kayplar vererek ehri zapt etti. Bundan sonra
Patara ve Myra gibi ehirler de teslim olmak zorunda kald. Brutus
lm tehdidiyle ehirlerdeki btn altn ve gm toplatt. Ky
ehirleri filosuna gemi vermeye mecbur edildi. Sava boyunca
Cassius ve Brutus'un toplad paralarn 25.000 talent civarnda
( 1 50 milyon denarius) olduu tahmin edilmektedir62
Bu rneklerin dnda daha farkl sebeplerle Anadolu'da faa
liyetlerde bulunmu Quintus Labienus ve Sextus Pompeius gibi
leri de vard. Bunlardan zellikle Labienus propaganda yntemi
dolaysyla dikkati eker. Caesar'n lmnden sonra katilleri
nin yannda yer alan Labienus, Cassius tarafndan M 43/42'de
il. Triumvirlik'e kar yardm istemek amacyla Parth'lara gn
derilmiti. Ancak Philippi Sava'nn ardndan burada tek bana
kalnca Parth'larn tarafna geti ve M 41/40'ta Parth kralnn
oluyla birlikte Anadolu'ya girdi. Suriye'den salad askerlerle
birlikte vali L. Decidius Saxa'y Kilikia'da ldrd ve onun or
dusunu da yanna ekerek btn Anadolu'yu fethetmek iin ha
rekete geti. Birka ehir dnda nerdeyse btn Anadolu'yu ele
geirmesine ramen baars uzun mrl olmam, M 39'da
Publius Ventidius tarafndan yenilerek ldrlmtr. Anado
lu'daki faaliyetleri sras n da Labienus Kappadokia, Kommage
ne ve Toros halklarndan destek grmt. Laodikeia kendisini
savundu, fakat Mylasa ve Alabanda direnilerinin karln
tapnak hazinelerinin yamalanmasyla dedi63 Mylasa'dan bir
yazt vatandalarn esir alndn, tapnaklarn ykldn, ara
zilerin talan edildiini ve iftliklerin yakldn bildirir64 My
sia'da ise Labienus Abrettene'nin rahip-kral Kleon tarafndan
durduruldu65 Miletos'ta direnie katkda bulunanlar iin kah
raman klt kurulduu dnlr66 Mylasa'da Hybreas lider
liinde Labienus'a kar ayaklanan halk, kentteki garnizonu bir
ziyafet srasnda basm ve herkesi kltan geirmiti. Labienus
buna cevap olarak kenti yakp yktysa da Hybreas oktan ka-
VALiLER VE GENERALLER 1 25
mt. Daha sonra ehrine geri dnerek tekrar ayaa kalkmasna

yardm etti67
Antik kaynaklara baklrsa Sextus Pompeius baz ynleriyle
Labienus'u hatrlatyordu68 " Sextus Pompeius, Antonius lrse
onun yerine geebileceini ya da yetkilerini paylaabileceini d
nmt. Aklnda ksa sre nce Asya'y istila eden Labienus
vard" diyen Appianos69, iki Cumhuriyetiyi ortak bir paydada
buluturur. Byk Pompeius'un en gen olu Sextus Pompeius,
Caesar ve onun ardllar olarak kabul ettiklerine kar mcadele
sini srdrmekteydi. Gerekte yapt, filosuyla talya kylarn
yamalamaktan ibaretti. Octavianus'a yenilen Sextus, M 36'da
birka gemi ile birlikte Anadolu'ya kat. Mitylene babasnn an
sna onu kabul etti. Marcus Antonius'un felaketle sonulanan
Parth seferini rendikten sonra tekrar etkili olabileceini d
nen Sextus, toplad orduyla ierilere dou ilerlemeye balad ve
Lampsakos'u ele geirdi. Lampsakos'lulara ganimet vaat ederek
kendi tarafna ekmeyi, bylece ordusunu lejyona karmay
baard. Kyzikos'a yapt saldr baarszlkla sonuland. Bu
nun zerine sava Bithynia'ya tayan Sextus, Nikaia'ya girdi ve
yamaya giriti; ehirden alm gemiler bile yamadan kurtula
mad. Sonunda Marcus Antonius'un gnderdii orduya yenilerek
ldrld.
Sextus Pompeius ve Quintus Labienus'un belli lde baar
kazanmasn ksmen Anadolu'da savunma tedbirlerinin yetersiz
liiyle aklayabiliriz. Bununla birlikte her ikisinin de Anadolu
ehirleri ve halklarndan ciddi bir destek grdkleri bir gerektir.
Dio'ya gre Labienus Kilikia'ya girdiinde blgedeki halklarn
ou direnmeden onun tarafna gemiti70 Strabon ise Hybreas'n
Labienus'a direnirken dierlerinin ona boyun ediini belirtir71
Aphrodisias'tan bir yazt ehirdeki zgr vatandalarn Labie
nus'a verdii destei ortaya koyar72 Caesar'n lmn takip
eden dnemde nce Brutus ve Cassius, ardndan da Marcus An
tonius ehirlerden srekli para, gemi vb. taleplerde bulundular.
Bu yzden Anadolu'nun byk kesiminde Roma'ya kar honut
suzluk ba gsterdi. Labienus Parth'lara "srekli grdkleri kt
muameleden dolay Roma' dan souyan" dou eyaletlerini Roma

llardan koparmaktan bahsetmi, Pakoros'un Syria Eyaleti'ndeki
poplaritesini lml ve adil ynetimine borlu olduunu eklemi
ti73. Bu durumda Labienus'un ald Parthicus unvan zellikle
Anadolu'nun dousundaki halklar iin belli bir anlam ifade etmi
gibi grnyor. Antik yazarlar arasnda bu unvan eitli ekillerde
yorumlanmtr: Cassius Dio Labienus'un kendisini imperator ve
Parthicus olarak adlandrdn; ikincisinin Romallarn dman
Parth'lardan ald bir unvan olduunu, sanki aslnda kendi yurt
talarna deil de Parth'lara kar sefere kt ironisini vurgu
lar74. Plutarkhos ise Parthicus'un ayn zamanda imperator nitelii
tadn ve bunun da Labienus'u Parth generali yaptn ima
eder75. Strabon'da Labienus Parthikos autokrator eklinde tanm
lanr76. Anadolu ehirleri Labienus'u Parth dostu bir Romal lider
ve yeni bir gelecein temsilcisi olarak grmlerdi muhtemelen77
Labienus'un Anadolu'da bastrd sikkeler bize ehirlerle ili
kileri ve yrtt propaganda hakknda ilgin bilgiler salar78
Bunlarn arka yznde Parth'larn kulland karakteristik hafif
svari atlarnn bir betimi vardr. Atn bal ve eyeri bulunur.
Eyere sadak ve yay klf asldr. Metzler sikkeler zerindeki be
timlerin Anadolu ehirlerine ynelik bir mesaj olduunu dn
mtr. Bu tip binicisiz ama donatlm at figrleri ran, Suriye
ve Kilikia'da dini anlamlar tamaktayd. Palmyra ve Dura Euro
pos'tan deve sren tanr betimleri nda, bu blgeye zg baz
tanrlarn "grnmezlik" zellii vurgulanm olabilir. Ayrca
Berlin'den bir silindir mhr ve Avesta'dan baz ifadeler "grn
mez tanr "nn varlna gnderme yapar79. Tacitus'ta da buna
ilikin bir anlatm vardr: Tarihi Sunbulah Da'ndaki Herakles
Tapna rahiplerinin, tanrnn ryalarnda kendilerine verdii
bir talimat dorultusunda av iin sadaklarnda oklar dolu atlar
hazrlayp ve ormana saldklarn yazar. Atlar gece sadaklar bo
olarak dner ve ardndan rahiplere ryada grnen tanr orman
da takip ettii yolu ve avlad hayvanlar gsterir8 0 Bu rnekler
nda Metzler, sikkelerdeki binicisiz atn halka Parth'lardan ge
lecek yardm anmsattn dnr. Metzler'in burada zellikle
VALLER VE GENERALLER 1 27
Mithras'n kastedildii grnde hakllk pay bulunmaktadr81 .

A t Anadolu geleneinde v e inanlarnda nemli bir yere sahipti.
Kilikia ve daha birok blgede atl tanrlar yaygnd82. Ayrca Pers
tanrs Mithras'n yeni hkmdara verdii onay at eklinde bir
alametle belli ettiine inanlrd. Ayn ekilde hem Byk sken
der'in hem de Mithradates'in delikanllk alarnda vahi bir at
ehilletirdiine dair hikayeler onlarn ileride dnyaya hkmede
cek byk liderler olacaklarnn iareti eklinde alglanmt 83. Bu
adan at ayn zamanda Pakoros ya da Labienus'un egemenliinin
tanrlar tarafndan onaylandna dair bir alamet de olabilir.
Anadolu Brutus ve Cassius'la Labienus'u atlatamadan bu sefer
Marcus Antonius'un talepleriyle karlat84. Philippi Sava'nn
ardndan dou eyaletlerinin ynetimini ele alan Antonius, Ep
hesos'ta Triumvirlik'in askerlere sz verdii cretlerin denmesi
gerektiini syleyerek 1 70.000 kiilik ordusuna datmak ze
re Asia Eyaleti'nin on yllk vergilerini bir kerede istedi85. Daha
sonra douya doru hareket etti ve yol zerinde para taleplerini
srdrd86. M 3 l 'deki Aktion Sava'ndan sonra Octavianus'un
Antonius tarafn tutan ehirleri cezalandrdna dair kant bu
lunmamaktadr87. Octavianus'un Roma dnyasnn tek hakimi
olmasyla birlikte Anadolu Cumhuriyet'in son yzyl boyunca
sren i savalardan, dolaysyla generallerin yaratt skntlar
dan byk lde kendisini kurtard.
in ilgin yan, btn bunlara ramen komutanlarn ehirler
tarafndan onurlandrlmas, hatta bazen adlarna kltler kurul
masdr. Pompeius'a douda zaten gz alc payeler verilmiti.
M SO'lerden nce hayattaki Romal memurlar adna yeni kur
duklar ehirler ya da eyaletler tarafndan klt bahedilebiliyordu.
Claudius Marcellus, Quinctius Flamininus, Mucius Scaevola vb.
bu ayrcal yaamlard. Ancak M SO'den sonra bu gelenek
rutin bir hale gelmitir. Pompeius'a kar gsterilen " onur hovar
dalnn" temelinde, byle ayrcalkl bir onurun sradanlatrl
mas yatyordu. Anadolu da bu furyaya katlmt doal olarak:
Philadelphia Pompeius'u imperator olarak kutsarken, Mytile
ne aylardan birine Pompeius adn verecek kadar ileri gitmi ve
Pompeius'u kara ve denizde "dnyann" dmanlarn yenen bir

kurtarc olarak onurlandrmt. Pompeiopolis'te Asya'nn kur
tarcs, kara ve denizin muhafz olarak anlyordu88 Buna ila
veten Marius, Pompeius ve Sulla gibi nde gelen askeri liderlerin
soylarn koruyucu bir tanryla ilikilendirdiklerini ve Anadolu'da
bunu vurguladklarn hatrlamak gerekir89 Cicero ve Varro gibi
birok dnr lmllerin tanrsallklarn destekler nitelikte fi
kirler beyan etmilerdir90
Elbette sadece tanrsal olmakla savalar kazanlmyordu. ro
nik olan ise, kendilerine tanrsal payeler verilen askeri liderlerin
Anadolu'daki zengin kutsal alanlara ve tapnaklara kar tutum
laryd. Bunlar yamalamak servet elde etmenin en ksa yolla
rndan biriydi. zellikle Aristonikos'un direnii ve Mithradates
Savalar'nda bu tapnak ve kutsal alanlarn sorunlar artmt.
Roma'y destekleyen ehirlerin tapnaklar dokunulmazlklarn
srdrmlerdi, ancak Aristonikos ve Mithradates'in yannda yer
alm ehirlerde bu yerler komutanlarla vergi tahsildarlarnn in
safna brakld. Durum i savalar srasnda da deimedi. Sul
la'nn bu dnemde Yunanistan'daki kutsal alanlarn varlklarna
el koyduu biliniyor91 M 90 civarnda Priene'den bir eli heyeti
Senato nnde Athena Polias Tapna'na ait gelirleri savunmak
zorunda kalmt92 Ilion ise M 89 yl censoru Lucius Caesar'
Athena'ya ait varlklar iade ettii ve vergilerden muaf tuttuu
iin onurlandrmtr93 Dikkati eken nokta, komutanlar ve vergi
tahsildarlarnn keyfi tutumlar karsnda Senato'nun genellikle
kutsal alanlarn haklarn koruma eilimi gstermesidir. Augustus
Res Gestae'da Asia Eyaleti halklarna tapnaklarndaki adaklar
iade ettiinden bahseder. Bu tapnaklarn dman tarafndan ya
malandn ve ganimetlerin Marcus Antonius'un kiisel servetine
katldn belirtir94 Ancak Pausanias'a baklrsa, Augustus bu
konuda aslnda ncellerinden ok da farkl bir tavr taknmamt.
rnein Arkadia'daki Tegea'da bulunan Athena Alaia'nn kutsal
eyalarna, ehir Antonius'un tarafn tuttuu iin el koymutu95
Tabii bu, Nero'nun sadece Delphoi'dan gtrd 500 tun hey
kelle karlatrldnda olduka mtevaz kalyordu96
By k Ord u , By k Dert
Askerlerin ne tavuk ne de koyun almalar na izin ver.

Vata ndalarn gzyalaryla deil, dmandan alnan
ganimetlerle yaamalarn sala.
Aurelianus (SHA Aurel. 7.5)
mparator Aurelianus'un tavsiyeleri antik dnemde Akdeniz'in
her yerinde grlen bir olgunun yansmasyd, ancak askerlerin
disiplinsiz davranlarndan kimin daha ok zarar grd baka
bir hikayedir. Kyler ehirlere nazaran daha fazla etkilenmitir.
Bunun balca sebeplerinden biri, kylerin doalar gerei sur
lardan ya da belirli savunma sistemlerinden yoksun olularyd.
il. Mithradates Sava srasnda kraln komutan Gordios Roma
kontrolndeki kylere saldrp ky sakinlerini, hayvanlar vb.
gasp etmiti1 Kardia'l Eumenes ise savata len askerlerini yak
mak iin odunu kylerin kaplarn skerek salamt2 Anado
lu'da arazileri olan senatrler ise yasalarla kendilerini korumann
yolunu bulmutur3
Roma ordusunun Anadolu'da yaratt skntlar kabaca iki
gruba ayrmak mmkndr: Lejyonlarn iae ve ibatesiyle ilgili
sorunlar ile askerlerin disiplinsiz davranlar. Anadolu iinde ya
da dnda her trl askeri harekatn ehirlere getirdii bir klfet
oluyordu. Seferler srasnda asker temini, mali ve lojistik destek
ehirlerden talep edilmekteydi. Bunlar doal olarak ehirlerin zen-
1 30 ANADOLU'DA ROMA HKMYETI
ginleri veya ehir meclisi tarafndan karlanyordu4 zellikle i

savalar srasnda devletin taleplerinde art oluyordu. ehirler ve
haragzar krallklar Roma birliklerine asker salamakla ykm
lydler. Bunun dnda gerektiinde gemi yardm da yapyor
lard. Lucullus 1. Mithradates Sava'nda Murena ise daha sonra
M 84'te korsanlarla mcadele iin Anadolu ehirlerinden gemi
talebinde bulunmutu5 Cicero M 5 1 -50 knda arkada At
ticus'a yazd mektuba baklrsa Cilicia gibi nispeten sakin bir
eyalette bile askerlerin konaklamas sorun olabiliyordu:
"Alt aylk grevimde hibir el koyma ve konaklama talebi ol

mad. Bende nce her yl bu mevsim tahl bulmaya ayrlrd. En
zengin devletler kn askerlerin konaklamamalar iin ok yksek
paralar derlerdi. Kbrs halk 200 Atina talenti derdi, ama be
nim idarem altnda bir kuru bile istenmedi."
(Cic. Att. 5 .2 1 )
Asker ve gemi yannda ehirler zellikle tahl talebini kar
lamak zorundayd. Anadolu gibi gda skntsnn zaman zaman
yaand bir yerde bu tip isteklerin karlanmas zorlayordu.
Bununla birlikte devletin demelerini pazar fiyatlarnn zerin
de yapt anlalyor6 Servilius Vatia'nn ehirlerden ald tahl
miktar " sz edilemeyecek kadar oktu."7 Brutus'a M 44'te ve
rilen grev Asia Eyaleti'nden Roma'ya gnderilecek tahln gze
timiydi8. Sava zaman dnda, vali ve personeli iin gerekli tah
ln da karlanmas gerekiyordu. Btn eyaletler iin geerli olan
bu uygulama Anadolu'da biraz farkl iliyordu: Dier eyaletlerde
tahln fiyat aynyken Anadolu'daki mevcut stoklarn deikenli
i yznden fiyatlarda da farkllk vard9 ehirlerin ban artan
dier bir konu da askerlere verilen konaklama hizmetleriydi. Bu,
bandan beri ehirler iin bir zorunluluktu ve her zaman oldu
u gibi istismara akt. Sulla'nn Mithradates Savalar srasn
daki talepleri10 ceza amal olmakla birlikte, sava zamanlarnda
ehirler ordularn konaklama masraflarnn altndan kalkmak
ta zorlanmaktaydlar. M 66 kn Anadolu geiren Pompeius
BYK ORDU, BYK DERT 1 3 1
ve ordusu Kilikia ehirlerini iflasn eiine getirmiti11 ordugah

arazilerinin, tahl ve dier ihtiyalar karlayabilecek kapasitede
olmas gerekiyordu. rnein, subay Ballista'ya emir veren Valeri
anus, svarilerini yemlerin bulunduu blgede tutmasn ve tahl
da tahln bulunduu yerlerden almasn, tahl yetimeyen yerler
deki eyalet sakinleri ve arazi sahiplerinden bir talepte bulunulma
masn istemitir12
Erken mparatorluk Dneminde de gerek Anadolu dnda
gerekse iinde eitli ikayetlere rastlarz13 Burdur'da bulunmu
Tiberius dnemine ait bir yaztta, Sagalassos (Alasun) territori
umundan geen ordu, vali vb. imparatorluk personelinin yolcu
luklaryla ilgili ehrin yerine getirmesi gereken ykmllklerden
bahsedilir. Kararlar sistemin ktye kullanlmasndan ileri gelen
aksaklklar yznden alnmtr. Yazta gre Sagalassos'lular yol
culuk halindeki procuratorlar, senatrler, atl snf mensuplar ve
seferdeki askerler iin belli sayda yk arabas ve katr salayacak,
erzak ve kalacak yer temin edecekti. Kararname bu hizmetler iin
eitli cretler belirlemi ve belirtilenlerin dndakilere hizmet ve
rilmesini yasaklamtr. Anlalan kararnamenin yaynlanma sebe
bi, ehrin hizmetleri karlnda para denmemesi, belki de zor
balk yaplmasyd. Bunlarn kim olduu belirtilmemekle birlikte,
yaztn slubundan siviller kadar devlet grevlileri ve askerlerin
ikayetlerin odanda olduu anlalyor. Yaztta ayrca Sagalas
sos'un hangi yollardan sorumlu olduu da belirtilmitir. Bunlar
lejyonlarn kullanmayaca nispeten nemsiz yollardr, fakat p
hesiz trafik sadece ana yollardan akmyordu. Askerler iin erzak
salamak ve belki daha da nemlisi Toroslardaki haydutlarla m
cadele etmek iin bu yollarn kullanlmas mmkndr14 Aada
verdiimiz 3. yzyl yaztlarndan birinde kyllerin ana yollar
zerinde olmadklar halde askerlerin kylerine gelip sorun kar
malarn anlayamamalar bylece bir anlam ifade edebilir.
Gen Plinius Traianus'a yazd mektupta benzer bir sorundan
bahseder. Iuliopolis (ayrhan)'in bir snr yerlemesi olmasndan
tr yaad trafiin ykmllklerini Byzantion'unkiler kadar
1 32 ANADOLU'DA ROMA H\KMYET
arlatrdn ve bundan dolay kan olaylar bastrmakta sorun

yaadn bildirir; Byzantion gibi Iuliopolis'e de destek amal bir
birlik verilmesini ister. mparator ise cevabnda Byzantion'un zel
durumundan dolay bu karar verdiini syler15. Eer askerlerin
iledikleri sular arsa stlerine durumun bildirmesini salk ve
rir. Slmenli'den km, 200'ler civarna ait bir yazta greyse iki
ky memurlarn ve muhtemelen askeri personelin hayvan, yem
ve yolculuk ihtiyalarn karlamakla ilgili sorumluluklar zeri
ne anlamazla dm ve sorunu st makamlara tamlardr16.
3. yzylla birlikte sorunlarn artt grlr. Aurelianus'un bl
mn banda alntladmz tavsiyeleri 3. yzyl iin normal kar
lanacak trdendi. Hatta annona militaris dnda askerler kendile
ri iin, zel vergiler toplamaya balamlard. Galatia'da klaklar
iin, Khersonessos'ta da hayat kadnlar zerinden vergi almlar
dr17. Levazm subaylarnn geliigzel istekleri daha ok sorun
yaratm gibi grnmektedir. Belli bir neden olmakszn buday,
arpa, bira, arap, et, zeytinya, deri, zrh vb. malzemenin halktan
talep edildiini Msr papirslerinden reniyoruz.
Anadolu'da bulunmu 3. yzyldan bir dizi yazttaki ikayet
ler halkn yaad skntlar gstermesi asndan nemlidir. Ly
dia 'daki Tabala'nn imparator Pertinax ( 1 93 )'a yapt bir bavu
ruda, sevkiyat halindeki askerlerin ana yoldan ayrlp zorla erzak
ve para almak iin ehre geldii anlalr18 Caracalla dnemine
ait bir baka yaztta Karia'daki Euhippe ehri ana yollardan ay
rlarak ehirlerinde ortaya kan askerler ve subaylar hakknda
yaplanlar iin imparatora teekkr eder19. Yine ayn dneme ait
daha ayrntl bir yaztta , Phrygia'da imparatorluk arazilerinin bu
lunduu Takina (Yarl Ky) adl kasabann bavurusu zerine
bir kararname yaynlayan imparator, askerlerin kasaba sakinlerini
taciz etmemeleri ve tarlalara zarar vermemeleri iin uyarda bulun
mu, izin almadan ve cret demeden arabalarna ve kzlerine
el koyulanlarn zararlarnn karlanacan bildirmitir20 Uak'ta
Gllky civarndan ve 2. ya da 3. yzyla tarihlenen baka bir ya
zt ad belirsiz bir kyn buraya gelen yabanclardan -muhtemelen
askerler- dolay zor duruma dtn ve vergilerini deyebilmek
BYK ORDU, BYK DERT 1 33
iin bu kiilerden kurtulmay istediklerini aktarr21 Philadelphia

(Alaehir) ve Blaundos ( Slnl) arasndaki Aa Bey Ky'nde
bulunan 3. yzyln ilk yarsna ait bir dier yazt iftilerin impa
ratora bir imparatorluk arazisi hakknda yaptklar bir bavuruyu
ierir22 Anlaldna gre tahl toplamakla grevli askerlerle sivil
polisler/casuslar (frumentarii, colletiones) birka kez arazilere gire
rek iftileri rahatsz etmi, hatta tartaklamt. Bu koullar altnda
alamayacaklarn ve vergileri deyemeyeceklerini syleyen ift
iler, topraklarn terk ederek daha iyi korunacaklar yerlere gide
bileceklerini belirtmektedirler23
Trkiye-Bulgaristan snrnda bir ky olan Skaptopara'da bu
lunan nl bir yazt, askerlerin kydeki hareketlerini III. Gordi
anus (238-244)'a ikayet eden bir mektubu ierir. Thracia Eyale
ti'nde bulunan ky, iki ordugahn arasndaki bir termal kaynan
yaknndadr. Gemite zorbala maruz kalmadklarnda bile
Skaptopara'llar vergilerini demiler ve dier ykmllklerini
yerine getirmilerdi, ancak
" . . . Baka yerlere gnderilmi askerler yollarn deitirerek ara

mza katlyor ve karln demeksizin bizden yatacak yer ve
erzak talep ediyorlar. . . Valiye bavurduk ve rahatsz edilmeyecei
miz szn aldk. Daha fazla dayanamayacamz, yoksa atala
rmzn topraklarn terk etmek zorunda kalacamz ilettik. . . Arazi
sahiplerinin says birka taneye dt . . . Bu yzden imparatoru
muzdan herkesin kendi yolunu takip etmesini salamasn ve dier
kylerden gelerek bizden yer ve yiyecek istemelerini engellemesini
rica ediyoruz. Eer bu gereklemezse evlerimizi terk edeceiz.
Merhamet gsterirseniz hem vergileri deyebilir hem de dier y
kmllkleri yerine getirebiliriz."
(S/G 3 .2 . 8 8 8 ; Hauken 1 998: 74-1 40)
Benzer bir ikayet bir Phrygia ky olan Aragua'daki impa
ratorluk arazilerini ileyen kyller tarafndan Philippus Arabs
(244-249 )'a iletilmitir. Yollarndan sapan askerlerin bulduklarn
gasp ettiini syleyen kyller iftliklerin bo ve harap durumda
olduunu belirtirler24
Askerlerin ana yollardan sapp krsalda sorun karmalar sa

dece onlarn agzl davranlaryla aklanamaz. Yaztlar ayn
zamanda, lojistikte yaanan sorunlar yznden askerlerin, ana
yollar zerinde olmalarna ramen, yeterli erzak alamadn, or
dunun erzak ve mhimmat ihtiyalarn karlamakta sknt e
kildiini ima eder. Msr'dan baz bulgular bunun genel bir sorun
olduunu gsterir: Oksyrhynkhos'ta bulunan 3. yzyln ikinci
yarsna ait baz papirsler lejyonlara, sefer halindeki askerlere,
denizcilere vb. datlacak erzak (annona) hakknda ehir mec
lisinin ald kararlar iermekte, hatta birinde konuyla ilgili bir
ikayet yer almaktadr25. Daha nce sadece olaanst durum
larda talep edilen annona, papirslerin de gsterdii zere bu
dnemde olaan bir vergi haline gelmiti. Msr'daki merkezlerin
karlat baka bir sorun da olduka masrafl bir i olan tahl
nakliyatyd26. Anadolu ehirleri de benzer ykmllklerin altna
girmitir. Mesela Kappadokia'daki birlikler iin Philadelphia'nn
238 'de tahl tedarik ettii bilinmektedir27.
Anadolu'daki b yk ehirler kendilerini daha iyi savunabi
lecek imkanlara sahip olmasna ramen birliklerin talanndan
kurtulmak her zaman mmkn deildi. Gallienus dneminde By
zantion gibi nemli bir ehir askerler tarafndan yamalanabil
miti28. Tyana ise ayn kaderden Aurelianus'un askerlerine yapt
konumayla kurtulabildi29. mparator bu ehirleri kurtarmak
iin savatklarn, eer onlar yamalarlarsa kendilerine bir daha
gvenmeyeceklerini sylemiti30 Krsal nfusun 3. yzyldan iti
baren orduda giderek daha fazla yer bulmasyla askerlerle krsal
kesim arasnda nemli bir ban gelitiini ne srlmtr. Buna
gre kyl askerlerin ehirlere olan dmanca tavrlar, ehirle
rin kylere uygulad ekonomik basklara bir cevapt. Mesela
hatip Libanios zgr iftilerin yaad kylere askerlerin ver
dii destekten, kyllerden vergi toplayamayan ve hem onlardan
hem de askerlerden kt muamele gren ehir aristokrasisinden
bahseder31
Btn bunlar 2 . yzyl sonunda Anadolu'nun tekrar sava are
nas haline gelmesiyle yakndan ilikiliydi. 1 93-194 arasnda Pes-
cennius Niger'le Septimius Severus Anadolu'da kez ( Kyzikos,

Nikaia ve Issos) kar karya gelmiti. Bu tarihten sonra Anadolu
ciddi askeri faaliyetlere, srekli douya nakledilen birliklerin ge
iine ahit oldu. Bithynia ve Kilikia bu dnem boyunca stratejik
konumlar nedeniyle anahtar rol stlendi. Bithynia'da zellikle
Prusias ad Hypium'daki yaztlardan ehrin 1 90'larda ve 230'lar
da orduya . srekli lojistik destek salad anlalyor. Kilikia'da
epigrafik kantlar nispeten eksik olmakla birlikte, blgenin bal
ca ehirleri (Tarsos, Anazarbos [Dilekkaya], Mopsuhestia [Misis]
ve Aigiai [Yumurtalk] ) buradan geen askerlerin ihtiyalarn ve
konaklamalarn salamak iin sikke darbn arttrmlard. Bu
ralarda veya Orta Anadolu'da benzer ikayetlere rastlanmama
s, sz konusu blgelerde yollarn zaten kanunen askeri gzergah
olarak belirlenmesinden ve ehirlerin de buna gre hareket etme
sinden ileri gelir.
Yukardaki yaztlarda ikayete konu olan askerlerin hepsi deil
se de bir ksm aslnda vergi tahsildarlar olmaldr32 Severus'larla
birlikte vergi tahsilat ynteminde deiiklikler meydana gelmiti.
ehir memurlaryla vergi tahsildarlarnn rolleri giderek azalmt,
nk bunlar toplayacaklar verginin garantrleri durumunday
dlar ve mali ykn arlat bir dnemde tahsilata muhtemelen
pek gnll deillerdi. stelik i savalar bitmek tkenmek bilme
den devam ederken ve imparatorluun kimin tarafndan ynetil
dii belli deilken yerel aristokrasi aceleci davranarak belki ilerde
bertaraf olacak bir rakip iin tahsilat yapmak istememiti. By
lece yerel ibirliinin azalmasyla birlikte, imparatorlar bu i iin
kendi adamlarn grevlendirmekten baka are bulamad. Baz
ikayet mektuplarnda geen frumentarii, colletiones ve stationa
rii gibi mevkiler durumu aklar. Frumentarius birlikler iin tahl
temin eden grevlilerdi, dolaysyla ayni vergi veren ehirlerden
tahl almakla ykmlyd. Colletiones ise tributus ya da nakdi
vergi topluyorlard. Ana yollar zerindeki karakollarda grev ya
pan stationarii, doal olarak snrlar haricindeki yerlerde grev
yapan askerlere kyasla daha yaygndlar ve vergi tahsili iin doal
adaylard.
Dier sorunlar askerlerin sivil hayatta giderek daha fazla rol

oynamasyla ilgili grnr. 3. yzylda askerler Balkan yarmadas
ve Suriye'de devletle kyller arasnda arac bir snf gibi davran
maya balamlard. Afrika'da da eski askerler blgenin ekono
mik hayatnda kendilerini gsteriyordu33 Ordu tipik konaklama
alkanlklarn 3. yzyldan itibaren brakarak ehir hayatna
daha ok yaknlamaya balamtr. Hadrianus ( 1 1 7- 1 3 8 ) zama
nna kadar askerlerin, kla iinde bir bahe hari iftlik sahibi
olmalarna ve resmi evliliklere izin verilmiyordu. Ayn ekilde as
kerlik dnda farkl grevlerde bulunmalar ve ticaret yapmalar
yasakt. Eer bir ehirde konaklamalar gerekirse, birlikler bir du
varla sivil halktan ayrlmaktayd34 Septimius Severus muvazzaf
askerlerin evlenebilmesine, ticaret ve tefecilik yapmasna izin ver
di. Ayn zamanda eskiye nazaran daha hzl terfiye imkan tann
mt. Nihayet klalara koloni ayrcalklar tannmaya baland
ve birlikler yava yava ehirlerin iine konuland. ngiltere'deki
baz ehirlerin kla planlarn benimsedii izlenir35 Ksacas, bir
ok ynden zaten askerlik hayatyla sivil hayat arasnda ok ciddi
farklar kalmamt. stelik askerlerin birok yerde, zellikle de
kk ehirlerde sivil hayatta yaanan sorunlarda taraf olduklar
bilinmektedir36 MacMullen'in ifadesiyle asker sivile, sivil de as
kere dnmeye balamt37
Diocletianus'un ald bir karar askeri ve sivil hayatn i ie
girmeye baladnda olanlar aka gsterir: mparator Antiok
heia'da tahl ambarlar yaptrm, pazarda satlan tahl ve dier
mallar iin fiyatlar belirleyerek satclarn askerler tarafndan sin
dirilmesini nlemiti. Anlalan askerler satn aldklar mallara ya
para demiyorlar ya da deerlerinin altnda fiyat biiyorlard38
Bir yzyl sonra Antiokheia'da durum hala deimemiti: Bir asker
bir satcy hakaretleri ve yaptklaryla kkrtm, sonunda adam
hapse atlmt39 Hikayeyi anlatan Libanios konumasnn nceki
bir yerinde Antiokheia'nn etrafndaki kasabalarda konulanm
birliklere bal askerlerin yamalarndan, aalar kesmelerinden,
srlar ldrp ziyafet ekmelerinden ve kadnlar karmalarn
dan yaknr. Yine Msr'dan bir ikayet mektubu, asker almyla
grevlendirilen bir birliin yapt yamalardan ve hrszlklardan

bahseder40 ikayetler yine askeri mercilere yapldndan, lehte
kararlarn alnmas her zaman mmkn olmuyordu. Kanunlar bu
konuda eitli dzenlemeler getirir, fakat Codex Theodosianus'ta
askerlerin vatandalardan zeytinya, yakacak odun vb. almala
rn yasaklayan kanunlarn 340, 393 ve 4 1 6'da tekrar edilmesi,
sregelen suistimalin kantdr41
4. yzylda durumun dzelmedii, aksine ktletii grlr.
Babo askerler yollarda dolaarak huzuru karmakta, " kurtla
ra" dnmekteydiler42 Bunlar iin kanunlarda iddetli knama
lar yer alr43 Zosimos kendi zamannda ehirlerin boalmasna
byle askerlerin sebep olduunu syler44 Btn bu gelimelerin
sonucunda, 4. yzyln ikinci yarsnda Iulianus orduya ek dzen
vermeye kalktnda, askerlerin sivil hayatn nimetleriyle rehavet
ve lksn iine dtklerini grmt45
Ekonomik S k nt lar
Genel Bak
Anadolu' da ekonomik skntlarn tetikledii olaylar gda temi
ni, vergilendirme ve zorunlu kamu hizmeti (leitourgia) kaynakl
olarak ayrlabilir. Sonuncusu zellikle ordunun iae ve ibate
sinde ehirlerin ykmllklerini ierir ve ilgili blmde anlatl
mtr. Bunlarn dndakilere, mesela parann deer kaybetmesi,
enflasyon, isizlik gibi sorunlara verilen tepkiler ou kez dolayl
yollarla kendisini gsterir. Mesela bu kitapta geen birok olay
da isiz gsz, yoksul ya da aresiz diye tanmlanan gruplarn
rol oynadn grrz. Antik kaynaklar dorudan sebep olarak
gstermese de enflasyonun toplumun genelinde ciddi gerilimler
yarataca muhakkaktr. in bir kere psikolojik boyutu vardr:
nsanlar kendilerini deersiz hisseder, nk bireyin gvendii ve
zdeletii para birimi deerini kaybetmektedir. Bu sre nor
malde maddi karlar birbirinden uzak olan, dolaysyla farkl
toplum kesimlerine mensup insanlar bir araya getirir; gnlk
ii kadar iverenler de darbe yemektedir. Canetti'nin deyimiyle
enflasyon " sokakta karlasalar birbirlerine selam vermeyecek
insanlar arasndaki grnr farklar siler ve onlar ayn kitle iin
de bir araya getirir. " 1 mparatorluk genelinde en belirgin direni,
vergilere ve census uygulamalarna gsterilmitir. Kaynaklar im-
paratorluk otoritelerinin vergi toplama ve census srasnda gster

dikleri acmaszlklardan srekli dem vurur:
"Btn eyaletlere ve ehirlerde cen sus dayatld. Her yne me

murlar yolland ve genel bir karmaa ardndan geldi . . . Araziler tek
tek lld; balar ve aalar sayld; her trden hayvan listelendi;
insanlarn says kaydedildi. . . Btn ak alanlar ailelerle doldu;
herkes ocuklar ve kleleriyle hazrd. Hava eziyetlerle ve kam
larla inledi. Oullar babalar aleyhine tanklk etsin diye alkoyul
du; kleler efendilerine, eler kocalarna kar ikence grd . . . Ac
zafer kazandnda, ellerinde olmayan mallar alacak kaydedildi.
Yallk ve hastala ayrcalk tannmad. Hastalar ve rkler liste
lere girdiler. Her bir kiinin ya hesapland; ocuklarn yana yllar
eklendi ve yallardan da karld. "
(Lactant. de mort. Pers. 23)
Lactantius'un 306 yl censusu hakknda aktardklar phesiz
abart iermekle birlikte, yeni fethedilmi halklar iin bu Roma
uygulamas sonuta yeni ve kk drc bir tecrbeydi. Kamu
harcamalar dk seyrettii halde vergilerin yksek oluu, huzur
suzluk ve direnie davetiye karyordu.
Aada ayrntlaryla greceimiz zere, Anadolu'daki ekono
mik skntlara en arpc rnek Ge Cumhuriyet Dneminin ver
gi uygulamalardr. Vergi tahsildarlar (publicani) zerine kurulu
sistemde vergiler cari gelir zerinden alnmaktayd . Buna bal
olarak gelir ekonomik koullara ve iklime gre deimekteydi.
Tahsildarlarn vergileri toplamak iin kstl zaman .olduundan
ilerini sorunsuz grebilecekleri yerleri tercih ediyorlard. Top
rak zerinden alnan verginin hesaplanarak nakde evrilmesi zor
olduu iin vergilendirmenin temeli mecburen gelir zerindendi.
Vergi tahsildarlarnn szlemeleri blgelerin tahmini potansiyeli
dikkate alnarak yapt iin bu miktarn zerine kan vergi ge
lirleri tahsildarlarn kasasn dolduruyordu. Doal olarak sistem
istismara akt ve denetim mekanizmalar almad iin ehir
lerin ikayetleri bitmiyordu. Nihayet Roma bu skntlara son ver-
EKONOMK SIKINTILAR
mek istediinde dorudan vergilendirme yolunu semitir. Princi

patus'un vergi sistemi ncekine gre gelimeye ak deildi. Refah
ve nfusa dayal dorudan vergilendirme gelirleri dzene sokmu,
'
ama dier taraftan sistemin gelitirilmesini engellemitir. nk
ihale sisteminde vergilendirilecek kalemlerdeki art yksek vergi
anlamna geliyordu; oysa Augustus'un getirdii dzenlemede m
kellefler sabit vergi demekle ykmlyd2 Dolaysyla gelirdeki
herhangi bir art mkelleflere kalyor ve Roma'yla paylalmyor
du. Bu yzden Principatus dneminde Anadolu ehirlerinin vergi
ler yznden ayaklanmas iin ortada bir neden yoktu. stikrarl
bir para birimi, makul vergiler, dk faizler ve btn Akdeniz'i
kapsayan bir ticaret a ekonominin canlanmasn salamt. te
yandan, bu olumlu gelimelere paralel ama daha yava ilerleyen
olumsuzluklar devam etti. rnein fetihlerin hz kesmesi ( Clau
dius'un Britannia'y fethiyle Traianus'un Mezopotamya ve Dacia
seferleri arasnda ciddi bir toprak kazanm olmamtr) ganimet
ler ve yeni eyaletlerden gelebilecek kazanmlar engellemiti.
Erken mparatorluk Dneminde ekonomik hayatn Ge Cum
huriyet Dnemindekinden ok farkl olmad grlr. Ge Cum
huriyet'te Anadolu ehirleri mali ilerini Roma'nn ciddi bir mda
halesi olmakszn srdrmler, borlanma ve vergi toplama gibi
faaliyetleri kendi yerel kurumlar araclyla dzenlemilerdir.
Mali sorunlarn bir ksmnn aslnda yneticilerin ve memurlarn
yolsuzluklarndan dolay su yzne kt, Cicero'nun Kilikia va
lilii srasndaki gzlemlerinden anlalyor. Kitabn eitli yerle
rinde de bahsettiimiz zere, valilerin ve dier memurlarn yolsuz
luklaryla ilgili mahkemeler ve ikayetler, ekonomik skntlarn
ksmen yasa d bireysel giriimlerden kaynakladn gsterir.
Iulius-Claudius'larn liberal denebilecek siyasetine ramen
daha Caligula zamannda gelirlerin azlndan yaknlmaktayd ve
Nero'nun saltanatnda bu yzden parann deeri drlmt3
Bu dnemde Anadolu'daki ekonomik durum hakknda en belirgin
eletiri, Petronius'un eseri Satyricon'da Trimalchio'nun misafirle
rinden biri olan Anadolu gmeni Ganymedes'in yksek fiyatlar
dan ve ktlktan yaknmasdr4 Ganymedes'in eletirileri aslnda
baka eyaletlerde de karlaabileceimiz sradan sorunlardan
1 41
dem vurur. Satyricon'un yazl amacna bakarak Ganymedes'in

abartya kat dnlebilir, ama Petronius'un zamannda Bit
hynia-Pontus valilii yaptn hatrlarsak sylediklerinde gerek
pay aranmaldr5
Antoninus'larn saltanat tarihiler tarafndan Gibbon' dan
beri imparatorlukta huzur ve refahn dorukta olduu dnem
olarak kabul edilir. Ancak imparatorluun ilk iki yzyl iinde
ekonominin genelinde duraanlk iaretlerine rastlanr6: byk
yerel iftliklerin retimlerini yine yerel lekte tketmesi; saylar
artarak imparatora geen geni arazilere ait gelirlerin Roma ve
saray evresinde harcanmas; savalar yznden artan mali yk;
endstrilerin merkezilemekten kp kendine yeter yerel ekono
miler yaratmaya balamas; lejyonlara denen maalardaki art;
ekonomide bilinli ya da bilinsiz devletletirme. Marcus Aureli
us'un egemenlii srasnda su yzne kan tehlike sinyalleri im
di tarihilerin aratrmalaryla anlalabilmektedir: zenginle fa kir
arasndaki artan uurum, yeni pazarlarn yokluu, fetih ganimet
lerindeki d, sikke deerlerinin drlmesi, ykselen vergiler
vb. Btn bunlar halk zerinde yava yava etkisini gsteren za
mana yaylm gelimeler olduu iin ilk iki yzyl iinde yukar
da saydmz nedenlerin hibiri Anadolu'da dorudan bir isyana
sebep olmamtr.
Brokrasi ve ordunun artan masraflarn karlamak amacyla
Nero ve sonraki imparatorlar vergileri arttrmak yerine parann
deerini drmeyi tercih etmilerdi, ama bu uzun vadede ie ya
ramaynca, bu sefer vergiler de arlat. 3. yzyla gelindiinde
sistem kendini tayamaz hale gelmiti ve Roma artk kimden ne
bulduysa alma yoluna gitti. Sonuta, yukarda grdmz gibi
vergiler, ordu iaesi, zorunlu hizmet ve benzeri ykmllklerin
getirdii basklardan doan ikayetlere yaztlarda ve yazl kay
naklarda sk sk rastlanr. zellikle zorunlu hizmet uygulama
lar 3. yzyldan itibaren Anadolu'daki st snflarn en byk
ikayetlerinden biri olmutur. Btn bu olumsuzluklara ramen
3 . yzyl krizinin aslnda imparatorluk genelinde ve Anadolu'da
k m yoksa deiimi mi temsil ettii konusunda tartma-
EKONOMK SIKINTILAR 1 43
lar devam etmektedir. Bu dnemde dou eyaletlerinin gelimeye

devam ettii gzlemlenir. 3. yzyl ve sonrasnda imparatorluun
siyaseten paral bir grnm arz etmesi baz alardan eyalet
lerin ekonomisine olumlu etkiler yapmtr. Roma dnda eitli
nemli imparatorluk merkezlerinin ortaya kmas ekonominin
canlanmasna katk salad. Anadolu'da Nikomedia ve Antiokhe
ia gibi eyalet bakentleri ve saraylar batyla snr blgeleri arasn
da ticaretin artmasna, retimin gelimesine yardm etti. 3. yzyl
krizinin bir baka zellii, sadece imparatorluk merkezinin ihti
yalarn gzeten bir ekonomiden farkl dzeylerde ileyen (piya
salar, hediyeler, yeniden datm mekanizmalar, karlkl ticaret
ayrcalklar vb.) ekonomiye geiin gereklemesidir7 Doudaki
askeri hareketliliin de Anadolu'nun ekonomisine belli bir itici
g salad sylenebilir.
Ekonominin feodal bir hal almas ve i blmn btnyle
kmesine halkn tepkisi krsala kamak ya da zenginleri mey
dana getirdii bazlar nerdeyse kasaba byklnde kapal
ekonomi temelli iftlik komplekslerine snmak oldu. Diocletia
nus'un reformlar baz alardan baar kazanm, fakat gerekte
sadece k geciktirebilmitir. mparator enflasyonu nlemek
iin imparatorluun her yerinde fiyatlar sabitlemiti. Diocletia
nus enflasyona para deerindeki dn deil, speklasyon ve
istifiliin yol atna inanyordu8 mparatordan nce var olan
bu yanl inan ondan sonra da devam edecekti. Dier nlemle
ri daha baarl oldu: Vergiler nakdi deil, mal ve hizmet olarak
alnmaya baland. Ayrca bir askerin gereksinimleri (silah, kya
fet, erzak vb. ), mkelleflerin deyebilecekleri miktarlar ve sahip
olduklar mallar detaylca kayda geirilerek nispeten salkl bir
bte oluturuldu ve halk da ne kadar vergi deyeceini bilebildi.
Sistemin srekliliini salamak iin insanlar kanunla topraklarna
baland ve oullardan babalarnn ilerine devam etmesi istendi.
Ayrca iiler ve zanaatkarlar devlete bal loncalar halinde d
zenlendi.
Yaanan btn skntlara karn son yirmi ylda yaplan ara
trmalar neticesinde Ge Antika dnyasnn bir gerileme ve
k dnemi yaamad, aksine zellikle arkeolojik verilerin

nda birok blgede refahn devam ettii gr arlk kazan
maya balamtr. Yasa derlemelerinde kylleri ve meclis yeleri
ni yerlerinde tutmaya ynelik kstlayc yasalarn bulunmas bas
kc ve otoriter bir rejimin i banda olduu ve imparatorluun
kendi arl altnda ezildii ynnde yorumlara neden olmusa
da sorun yasalar deil, bunlarn uygulanmasnda yaanan skn
tlardr. selik Principatus'ta iftinin durumu Ge Antikadan
ok da farkl deildir9
Daha Iulius-Claudius'lardan itibaren az ok hissedilen sorun
lara ramen Anadolu'da byk apl isyanlarn kmamas bir
ka nedene balanabilir: Her ne kadar ekonomi ktye gitse de
Anadolu kendine yeter retim yapabilecek kapasitedeydi. Ayrca
krsaldaki byk iftlikler ekonomik basklardan kamak iin bir
snak oldu. Bu arada Kilise'nin fakirleri ve muhtalar koru
ma-kollama faaliyetlerinin belli bir rahatlama saladn unut
mamak gerekir. Ayrca 3 . yzyldan itibaren dou snrnda yaa
nan askeri hareketlilik ve teyakkuz hali blgedeki asker saysn
artrm ve bylece herhangi bir isyann ciddi bir tehdide dn
mesinin nne geilmi, stelik ekonomiyi canl tutmutu.
Gda Sknts
"Yiyecek sknts eken ve temel ihtiyalardan yoksun eyalet
sakinlerinin ocuklarn sattklarn ya da rehin verdiklerini renmi
bulunuyoruz. Eer byle bir kiiye rastlanrsa, sefaletin kurban ol
madan devlet hazinesinden yardm alacaktr. "
Constantinus'un 3 1 5 tarihli kararnamesi (CTh. 1 1 . 1 7. 1 -2)

Roma'nn kuruluundan yklna kadar her daim kendisini
gsteren en byk krizlerden biri herhalde gda temininde yaa
nan sorunlar ve ktlk tehlikesidir. mparatorluun kalbinde bile
grlen bu tehdit, eyaletler ve ehirlerin de her zaman gnde
mindeydi. Dio Khrysostomos'un Prusa'da bandan geen olay,
EKONOMiK SIKINTILAR 1 45
Anadolu'daki en iyi bilinen rneklerden biridir10: Tarih Dio'nun

srgne yollanmasndan ksa sre ncesidir1 1 ehirde tahl fiyat
larnn artmas yznden bir kargaa kar. Bu durumdan rahatsz
olan vatandalar Dio ve ad belirtilmeyen bir komusunun evine
saldrr. Anlalan halkn bir blm tahl fiyatlarndaki oynama
larn onlar tarafndan yaratldndan phelenmi ya da sadece
bilinsizce zenginlerin evlerine saldrarak fkelerini karmay
amalamtr. Ertesi sabah sorunu tartmak zere ehir meclisi
toplanr. Toplantda Dio sz isteyerek kalabaln yapt hareketi
knar. Konumasndan anlaldna gre Dio tahl babadan kal
ma iftliinde saklayarak fiyatlarn artmasna sebep olmakla su
lanmaktadr. Ancak bu olduka ksa sylevde ne meclisin karar
ne de alnan nlemler hakknda bir bilgi vardr.
ehirlerde gda temini ehir meclisleri ve bu ile sorumlu me
murlarn ilgilendii bir iti; devletin pazarlar kontrol etmek gibi
bir endiesi yoktu. ehirlerin ou tahl retimi iin yeterli araziye
sahip deildi ve mahsul kalitesi Msr gibi bir yerde bile deiik
lik gsterebiliyordu. Dolaysyla tahl pazarnn ve nakliyatnn
srekli denetlenmesi gerekiyordu. En byk tahl reticisi olan
Msr ise sadece Roma'nn ihtiyacn karlamaktayd. mparato
run bakentteki iktidar tahln varlna sk skya bal olduu
iin Msr dorudan onun idaresi altndayd. mparatorluun di
er eyaletlerinde retilen tahl nadiren ak pazarlara kyordu12
Birok ehrin deniz ve nehir yollarndan uzak oluu, tamacl
zorlatrmakta ve pahallatrmaktayd. Hal byle olunca, kk
yerlemelerin byk lekli tahl nakliyat yapmas zorlayordu.
Dolaysyla ehirlerin zaman zaman ktlk ya da yksek tahl fiyat
lar yznden sorun yaamas ve bu yzden baz ayaklanmalarn
kmas normaldi. Tepkiler grupta toplanabilir13: 1 ) sattaki
tahln azlndan kan pazar yeri isyanlar; 2) tahln retim veya
datm noktalarndan naklinde yaanan sorunlar yznden kan
krsal ayaklanmalar; 3) tahln adil bir fiyatla satlmas isteiyle
halkn kard kargaalar. Byle durumlar karsnda Roma m
paratorluu gibi monarilerde imparator festivallerde, gladyatr
oyunlarnda vb. yerlerde tepkilerle karlaabiliyordu 14
ehirlerde tahl iiyle " tahl tedarikisi" denilen memurlar il

gilenirdi. Agoranomoi denilen pazar yeri memurlarnn sorumlu
luklar da en az tedarikiler kadar zordu; ekmein ve dier gda
maddelerinin makul fiyatlarda satlmasn salamak grevlerin
den biriydi. Tahl tedarikilerinin dou eyaletlerinde batdakiler
den daha fazla grlmesinin sebebi, Anadolu'nun belli bir ks
mnda ve dounun dier blgelerinde hububat retiminin nfusa
gre dk oluu ve rn eitlerinin fazlaldr15. Ge Cumhu
riyet'ten itibaren kaynaklar Anadolu'da tahl skntsndan bah
seder16. Cicero'nun zamannda Kyme'de Athenagoras adl biri
ehrin ktlk ektii bir zamanda tahl ihra ettii iin ehir mec
lisi tarafndan sulu bulunmutu1 7 Kilikia'da ise hasadn verim
siz gemesi yznden Cicero Anadolu'da kt yolculukta hem
Yunanlar hem de Romallar ellerindeki fazla tahl vermeye ikna
etmiti 18 Baz ehirler daha ansl olabilmekteydi. rnein Ephe
sos'un Msr'dan tahl ithal ettiine iaret eden bir yazt mevcut
tur19. Ephesos nemli bir liman olarak bu ansa sahipti, ama her
yer deil. 4. yzyln ikinci yarsnda Kappadokia Kaisareia'snda
ba gsteren yiyecek sknts karsnda Nazianzos'lu Gregorios
denizden uzakta olduklar iin ktlkta dardan yiyecek getireme
diklerini, ticaret yapamadklarn syler20. ksmlardaki ulam
zorluundan ve buradaki yerleimlerin imparatorluk genelindeki
ekonomik aa entegre olmamasndan yaknr; kara tamacl
nn acil durumlarda hi yaplmadn ima eder. Bu doru deildir,
fakat nakliyat masraflarn yksek olduu bir gerektir21. phesiz
Anadolu'nun en nemli ehirlerden biri olan Ephesos'ta ktlk y
znden isyan kmas istenmeyen bir durumdu. Yoksa Kaisareia
gibi orta lekli ya da kk ehirlerin kaderi daha ziyade zengin
vatandalara ve valinin becerisine balyd.
mparatorluun ilk iki yzylnda Anadolu'da gda skntlar
nn zaman zaman yaand grlr22. Oinoanda ( ncealiler) 'da
C. Licinnius Marcus Fronto adl bir kii vatandalara kendi ce
binden deyerek tahl datmt23 Strabon'un Kyzikos'taki tahl
ambarlarna zellikle deinmesi bouna deildi24. Ancak anlalan
en ciddi skntlar Domitianus'un saltanatna rastlar. mparatorun
92'de talya'da tahl ekimini arttrmak iin bir karar kard,

hem talya'da hem de eyaletlerde bu sebeple bacl ksmen ya
saklad bilinir25 Bu karar Asia Eyaleti'nde honutsuzluk yaratt.
Bir heyet gnderilerek eyaletin muafiyeti talep edildi ve bunda ba
ar kazanld26 Dier iki bulgu da somut bir soruna iaret eder27:
Bunlardan biri, On ki Havariden biri olan Yuhanna'nn ncil' deki
esinlenmelerinden birdir. Burada " alk" eklinde, siyah bir atn
zerinde terazi tutan src olarak kiiletirilmi Maherin Drt
Atlsndan biri " Bir lek buday bir dinara ve lek arpa bir
dinara, ama zeytinya ve araba zarar verme" der28 ncil'in sz
konusu blm Domitianus'un son yllarna tarihlenir ve ifadenin
o sralarda Antiokheia'da ba gsteren ktlkla bir balants ola
bilir. Ankyra'nn bu dneme ait sikkelerinde grlen buday
baa betiminin de Domitianus zamanndaki genel bir ktla ia
ret ettiini dnlr. kincisi, Asia valisi L. Antistius Rusticus'un
yaynlad kararnameyi ieren Pisidia Antiokheia'sndan ( Yalva)
bir yazttr: Sert bir kn ardndan mahsul azalnca vatandalar
valiye bavurmu, vali de herkesin elindeki tahl miktarn, ayrca
iinde bulunduklar ve gelecek yln ihtiyalarn aklamalarn is
temiti. Alnan karara gre tahl vali tarafndan halka datlmak
zere alnacakt. Kararname 92/93'e yerletirilir ki bu da Domiti
anus'un kararna yakn bir tarihtir. Anlalan mnferit bir skn
tdan ziyade, Anadolu'nun geni ksmlarn etkileyen bir sorun
sz konusuydu29 Rusticus vatandalarn stoklarndaki tahllar
pazara srerek fiyatlar normale dndrmeyi denemiti.
Byle bir durumda stok yapan tccar ve zenginlerin ciddi kar
lar elde edecei phesizdir. te yandan snrl depolama imkan
larna sahip sradan iftiler tahl uzun sre saklayamyordu.
Erythrai'dan bir onurlandrma yaztnda Polykritos adl birisinin
tahl tedarikinden sorumlu memurlara bor vereceini ve bu pa
rann da tahl karlnda stoklarn satmak istemeyen iftilere
deneceini aktarlr. Bu gibi durumlarda iftilerin stoklarn
baka yerlerde daha iyi fiyata satma umuduyla piyasaya srme
dikleri ve kk apl speklasyonlara giritikleri dnebiliriz30
Bazen iftilerin tahl Romallar tarafndan dardanarii olarak ad-
landrlan tccarlara ya da yeterli paras ve depolama yaplar bu

lunan profesyonel speklatrlere satt grlr31 Haksz kazanc
nlemek ve piyasay rahatlatmakla ykml agoranomoi, sitop
hylakes, sitones gibi memurlarn birka zengin aileden kt d
nlrse, tahl retimi ve satndan kar edenlerin banda bunlar
geliyordu muhtemelen. Kibyra'dan bir yaztta Claudius dnemin
de byle bir olayn meydana geldii anlalyor32 Dio Khrysos
tomos bu tip speklasyonlardan dolay mal varln ne ekilde
elde ettiini aklama gerei duymutu. Prusa'da sorunu zmek
iin ehir meclisi toplanmt, ancak Pisidia Antiokheia'snda du
rumun valinin mdahalesini gerektirecek kadar ciddi boyutlara
ulat anlalyor.
Yine ayn dneme denk gelen baka bir olay Philostratos ta
rafndan aktarlr33: M 1 . yzyln ikinci yarsnda Tyana'l
Apollonios Aspendos'a vardnda, pazarda sadece baklagillerin
satldn ve insanlarn ne bulurlarsa onu yediklerini grmt.
Zira zenginler kendilerine ait btn tahl ihra etmek iin stok
lamlard. Bunun zerine byk ve fkeli bir kalabalk valinin
evine gelerek, kendisini diri diri yakmaya teebbs etti. Duruma
mdahale eden Apollonios valinin konumasn salad; vali de
kalabalk arasndan iki kiiyi gstererek tahllar onlarn saklad
n syledi34 Bu olay Dio'nunkine olduka benzemesinin yann
da, valinin yetersizliini ve pek de iyi korunmadn gsteriyor35
Bu olaylarn hibirinde tahl tccarlar, yerel tccarlar, frnc
lar gibi tahl iiyle ilgili meslek gruplar rol oynamamtr. Taraflar
her zaman ehir sakinleri, zenginler ve memurlar olmutur. Zen
ginlerin bu konuda ahlakl davranmalar gerektiine dair halkta
genel bir kan bulunmaktayd36 mparatorlarn mdahale ettii
durumlarda da yaptklar ilk i zenginlerden stoklarn halka a
malarn istemek oluyordu. Bu tutumlar yznden halkn galeya
na gelerek zenginlere saldrd rnekleri biliyoruz: 354'te impa
rator Gallus Antiokheia'dayken tahl skntsnn ba gstermesi
zerine fiyatlarn indirilmesine karar verdi, fa kat ehir meclisi
buna kar kt. Sebep, meclis yelerinin ayn zamanda tahl stok
lar bulunan arazi sahipleri olmasyd. Gallus'un gerekli nlem
leri almakta isteksiz davrandn gren halk isyan kard; nde
EKONOMK SIKINTILAR
gelen vatandalarn evlerini yakp valiyi de ldrd. Yaklak on

yl sonra Iulianus ehri ziyaret ettiinde halk hala zenginlerden
yaknyordu. Bunun zerine imparator zenginlerden pazara tahl
srmelerini istedi, fakat sonu alamaynca civar blgelerden ge
tirtti. Tahl sorunu zlm, ama bu sefer de arap ve zeytinya
sknts ba gstermiti. mparator sonunda zenginleri sulad ve
sakladklar mallar el altndan yksek fiyata sattklarn syledi.
Her iki olayda da imparatorlarn yetersiz kaldklarnda suu ba
kalarnn zerine atmalar dikkat ekicidir. Sonunda, Iulianus'un
ardl Valens 3 70'te bata Phrygia olmak zere Orta Anadolu ve
douyu kasp kavuran kurakl nlemek amacyla Antiokheia'ya
tahl giriini salayan Asi Nehri'nin praefectus praetorio emrine
verilmi deniz erleri tarafndan temizlenmesini istedi37
mparatorlarn gda skntsn halletmededeki isteksizlikleri,
ayn zamanda imparatorun halkn gzndeki imajna ve impa
ratorluk ideolojisine ters dmekteydi38 Antoninus Pius ( 1 3 8 1 6 1 ) 'un Roma'da tahl sknts yznden talanmas, ktlk kor
kusunun halk zerindeki etkisini ve valiler gibi imparatorlarn da
byle durumlarda savunmasz kalabileceklerini gsteren ilgin bir
rnektir39
4. yzyldaki ktlk vakalar sorunun iyice derinletiinin bir
gsterir. Yzyln ikinci yarsnda Antiokheia'da on yl arayla
yaanan iki ktlkta imparatorlar o srada ehirde bulunmalar
na ramen sorunu halletmekte yetersiz kalmlard. Daha sonra
3 84'te yine ayn sorun kendini gsterdiinde Libanios ehri di
lencilerin doldurduunu, bazlarn tarlalarn braktn ve k
olduu iin yiyecek ot bile bulamayanlarn ehirden ayrldn
syler. Syria Eyaleti valisi devlet stoklarndan yardm yapm, an
cak comes Orientis Libanios'un yardm arsn reddetmitir40
4. yzyln nc eyreinde Edessa (anlurfa)'da yaanan kt
lk srasnda Suriyeli Ephraim, zenginlerden yardm talep etmi
ve toplanan paralarla ekmek alnarak revaklara serilen yataklar
yatan alar tedavi edilmiti41 6. yzyln banda yine Edessa'da
ktlk tehlikesi ba gsterdi. Osrehoene valisi byk arazi sahip
lerinden tehditle tahl alm, bu arada vekili Eusebios da devlet
silolarndan bulabildii tahl ehre getirmitir. Ancak ehirde kt
lk yznden krsaldan gelmi o kadar ok insan vard ki frncla-
1 49
1 50 ANADOLU'DA ROMA HAKiMiYET
rn says ekmek yapmak iin yetersiz kalyordu. ehirde sebze ve

meyve de kalmamt. nsanlar kiliselerdeki kutsal ekmekleri t
ketmeye balamlard. ehre gelenler kaldrmlarda yatyor, otla
besleniyorlard42. Dio Khrysostomos'un yaadklar ya da Tyana'l
Apollonios'un Aspendos'ta ahit olduklaryla karlatrldnda
4. yzyl ve sonrasndaki vakalar ok daha ciddi gibi grnr43.
Ancak Hristiyan kaynaklarmzn dnya grleri itibariyle ge
nelde alt snflara eserlerinde daha fazla yer verdiklerini hatrlar
sak, 1 . yzyl yazarlarnda gemeyen byle manzaralarn daha
nce de yaanm olmas mmkndr.
klim deiimlerinin burada anlatlan olaylarla ne kadar ilgili
olduu belirsizdir. Akdeniz'de hasat hibir yerde olmad kadar
dengesiz unsurlarn insafna kalmtr44. Bata dendrokronoloji
olmak zere dier aratrmalar Roma Dneminde Anadolu'da
ciddi bir iklim deiimine dair kantlarn yetersiz olduunu gste
rir45. te yandan Osmanl mparatorluu'nda iklim deiiklerinin
ksmen isyanlarla ilikilendirilebilecei en az bir rnek mevcuttur:
Celali syanlarnn Anadolu'yu kasp kavurduu dneme ( 1 5 9 1 1 6 1 1 ) denk gelen aa halkalar ( 1 560-1 620) dikkat ekici iklim
deiikliklerinin habercisidir46. Ne yazk ki yukarda bahsettii
miz olaylar Celali syanlar gibi uzun bir dneme yaylmad iin
aa halkalarndan tatmin edici sonular karmak zorlar. Bu
gibi durumlarda antik kaynaklarn verdikleri bilgilerle yetinme
miz gerekiyor. rnein 3 70'te, merkezi Phrygia olan ve btn
Orta Anadolu'yu etkileyen ktln kuraklk yznden kt kay
naklarda aka belirtilir47. Kaisareia'l Basileios ktlk ncesini
"k kar, bahar yamur getirmedi ve yaz hasad iin tahl brak
madlar" eklinde ifade etmiti48.
Btn bu yazlanlar imparatorlarn, valilerin ve dier Romal
brokratlarn bu konuda belli bir plan olmadn dndrr49.
Anadolu' da yoksullara tahl yardmna dair kantlar Lykia dnda
azdr50. Asl sorun ktln kendisinden ziyade kriz ynetiminde
ki zaaflardan kaynaklanyordu. ehirlerin en karmak ilerinden
biri, gda stokunu yeterli dzeyde tutmakt. Roma'da bu, impara
torun sorumluluunda olmasna ramen sonu lmlere varabilen
olaylar bakentte eksik olmamtr51 fkeli kalabaln ilk hedefi,

yiyecekleri stokladklarna inandklar zenginler ve duruma m
dahale etmeyen devlet memurlaryd . Bu kiilerin kalabalklara
kar kullanabilecei silahl glere sahip olmamalar ve kolaylk
la halkn eline dmeleri ilgintir. Daha da ilginci, st dzey b
rokratlarn, hatta imparatorlarn bu yzden fkeli kalabalklarn
tehditlerine maruz kalm olmalardr: Bir keresinde Roma prae
fectusu Tertullus kendisini kurtarmak iin ocuunu rehin olarak
brakmt52 mparator Claudius ise forumun ortasnda kuraklk
yznden tahl sknts eken kalabaln arasnda kapana ksl
m ve g bela saraya varabilmiti53
Vergiler
Vergi tahsildarlarnn bulunduu yerde mttefikler iin ne yasa
lar ne de zgrlk vard.
Livius (45 . 1 8)
Roma mparatorluu bir fetih imparatorluu olarak hayatna
balad ve aama aama ganimetten vergilendirmeye doru kayan
bir gelir sistemine doru gelime gsterdi. Roma genileme s
recine girmeden nce M 3. yzyldaki yllk tahmini geliri 4-8
milyon sestertius iken, bu rakam M 1 50'ye gelindiinde 50-60
milyon sestertiusa kmt. M 1 . yzylda 340, MS 1 . yzyln
ikinci yarsnda ise ylda kabaca 800 milyon sestertiusluk bir ver
gi gelirinden sz edilebilir. Ancak Romallarn koyduu vergiler
muhtemel brt hasla iinde dk bir orana sahipti54; vergi yk
eit olarak bltrlmemiti. stelik merkeze gnderilen gelirler
agzl vergi tahsildarlarnn topladklarndan daha azd muhte
melen. Elbette bu durum sradan bir ifti iin vergilerin dk
olduu anlamna gelmez. ou belki de o gne kadar kendilerine
hi gelmemi hizmetler ya da haberleri bile olmadklar savalar
iin vergi dyorlard; vergi tahsilindeki kanun d uygulamalar
da cabas. . . Ar vergiler ya da vergi tahsilindeki iddet ve usul
szlkler dier birok eyalette olduu gibi Anadolu'da da skn-
tlarn balca sebeplerinden biriydi. Anadolu'yu dierlerinden

farkl klan, Ge Cumhuriyet Dneminde vergi tahsildarlarnn
kurduu smr dzeninin kaynaklarda etraflca yer almasdr.
111. Attalos'un vasiyetinde Pergamon Krall'n Romallara b
rakmas, Anadolu'nun ileride karlaaca sorunlarn habercisi
ve Mithradates'in M 88 katliamnn nedenlerinden biriydi. As
lnda her ey Gracchus kardelerin talya'daki reform giriimiyle
balad.
Tiberius Gracchus savatan dnen iftilere toprak datlma
s iini salkl yrtebilmek iin Senato'dan bamsz bir komis
yon kurmutu. Bu komisyon, iftiler cephedeyken zengin toprak
s ahipleri tarafndan gasp edilmi arazilerin geri alnabilmesi iin
belli bir bteye ihtiya duymaktayd, fakat devlet btesini elin
de bulunduran Senato kendi yelerine zarar dokunacak bu uy
gulamaya mali destek vermiyordu. te bu srada, III. Attalos'un
Pergamon Krall'n Romallara brakt haberi bakente ulat.
Gracchus bundan yararlanarak krallk topraklarndan elde edile
cek gelirin komisyonda kullanlmasn talep etti. Onun bu hareke
ti mali ileri ve d siyaseti belirleyen Senato'ya her iki alanda da
meydan okuma olarak algland. Attalos'un vasiyeti krallk top
raklarn Roma halknn mal yapyordu. te yandan ehirler ba
msz braklm ve vergiden muaf tutulmutu, ama arazilerin ge
lir kayna olarak deerlendirilmesinin yolu akt55 Tiberius'un
devlete ait topraklarn yeniden datm ve snrlandrlmasn ie
ren /ex Sempronia agraria'y yrrle sokma giriimi eletirildi56
Hatta Quintus Pompeius, Tiberius'u ziyaret eden Pergamon elisi
nin erguvan elbise ve diadem vererek ona Pergamon'un yeni kral
imasnda bulunduunu iddia etti. Bylece Tiberius daha batan
tiran ve yozlam biri olarak gsterilmeye alld57 Ancak M
1 32'deki tribunus seimlerinde ldrlnce ileri yarm kald58
Buna ramen arazi datm iin kurulan komisyonun almala
r devam etti. Bu karar lex Sempronia agraria'nn aslnda Sena
to'nun ounluu tarafndan prensipte kabul grdne iaret
eder59 Bu arada Scipio Aemilianus Senato'da yapt konumada
Tiberius'un Asia Eyaleti'nden gelen gelirleri bloke ederek yasay
EKONOMiK SIKINTILAR 1 53
iler hale getirme plann ifa etti. Eyaletteki mali smrnn " As
ya'nn lksn" Roma'ya getireceini savunuyordu60
Asia Eyaleti'nin gelirleri hakkndaki sorun devam etmektey
di. Roma Pergamon sakinlerinin kullandklar arazilerden kira
almaktayd ve bunlarn bir ksm orada bulunan Roma vatanda
lar tarafndan denmekteydi. Bununla birlikte ehirlerin daha
nce Attalos'a dedii vergiler lavedilmiti. M 1 3 1 'de Aris
tonikos'un direniini sona erdirmek amacyla P. Licinius Crassus
Mucianus'un grevlendirilmesinin ardnda, Roma'nn Anado
lu'dan alacan umduu vergi gelirleri rol oynam olabilir. Ayn
tarihlerde satir yazar Lucilius bir vergi tahsildar olarak Anado
lu' dan kazanlabilecek servetin byklnden bahsetmekteydi61
Manius Aquillius'un Aristonikos yandalarna ka yrtt sa
va sonrasnda yapt dzenlemeleri onaylayan ve Phrygia'y V.
Mithradates'e veren lex Aufeia'ya kar M 124'te Gaius Grac
chus'un Senato'da yapt konuma Romallarn Anadolu'dan
beklentilerini aka ortaya koyuyordu62 Gaius'a gre yasann
yannda olanlarn da olmayanlarn da aklnda Anadolu'dan gele
cek servet vard. Yasay destekleyenler Mithradates'in kendilerine
verecei hediyeleri, yasaya kar kanlar da Mithradates'e mu
halif Nikomodes'ten alacaklar dlleri dnyordu63 Gaius'un
asl amacysa aksine Phrygia'nn gelirlerini talya'da alt snflarn
durumunu dzeltmek iin kullanmakt.
Aabeyi Tiberius'un reformlarn srdrmek isteyen Gaius
Gracchus'un ciddi siyasi destee ihtiyac vard. Bu amala atl
snfnn desteini kazanmay planlam ya da bunlara daha ge
ni siyasi yetkiler vermenin Senato'ya kar denge salayacan
dnmt64 Bu amala hazrlad kanun tasarsyla dolaysz
vergilerin toplanmas iin yeni bir dzenleme getirdi. Vergiler
vergi tahsildarlarnn oluturduu irketler (societas publicano
rum) tarafndan Roma'da censorlarn yapaca ihalenin ardndan
toplanacakt. Cumhuriyet Dneminde devlet hizmetlerinin ak
arttrmayla ihaleye karlmas normal bir uygulamayd. Kamu
hizmetlerinin yetersizlii ve ilkel bteleme yntemleri yznden
tributum dndaki vergilerin toplanmas ii en ok fiyat veren tek-
lif sahibine braklmaktayd. Bu kii kar devletin belirledii vergi

oran zerinden salamaktayd. irketlerin ekirdeini bir ykle
nici ve ortaklar oluturuyordu. Senatrlerin bu ii yapmas yasak
olmasna ramen kefil ve hissedarlar arasnda senatrler buluna
biliyordu. Bu kurumlarn sra d bir zellii de Roma yasalarnn
gnmz rnekleri gibi tzel kiilik olarak kabul ettii yegane ir
ketler olmalaryd65 Sonuta atl snf ok nemli iki yetkiyi eline
geirdi: Asia Eyaleti'nden alnacak ilk vergilerin tahsilat ve Roma
mahkemelerinde jri yelikleri. Baarl bir yklenici devlete g
tr vergi deyecekti. Daha sonra karn toplad vergilerden
karacakt. Gracchus'un atl snfyla ilgili dzenlemeleri (lex Acilia
repetundarum) sadece vergi toplama ve adli ayrcalklarla snrl
kalmad; eyaletlere ynelik baka etkileri de oldu. Bylece atl s
nf Senato'dan kan eyalet valileri zerinde etkili olabilecekti.
Gaius'un yasa tasars sadece Romallarn kazan kaps olmakla
kalmayp ayn zamanda bu irketlerin ciddi siyasi bask gruplar
haline gelmelerine yol at.
Vergi tahsildarlar ve irketleri muhtemelen Pergamon top
raklar Roma'ya kaldktan sonra yaplan ilk censusun ardndan
(M 1 3 1/1 30) vergileri toplamaya balamlard. Ancak Senato
tarafndan btn vergilerin tahsilatnn onaylanmas M 124'
bulmutur. O zamana kadar sadece kk lekli vergileri alan
tahsildarlar, Gaius Gracchus'un M 123'teki dzenlemelerinden
sonra Asia Eyaleti'nin tarmsal retimi zerinden alnan vergilerin
toplanmasn da stlendi66 Beklenmedik bir gelir sz konusuydu:
Cicero'nun zamannda, Pompeius'un Anadolu seferinden nce
eyaletten dzenli olarak gelen vergi 50 milyon sestertiustu. Bun
dan altm yl nce eyalet saysnn yar yarya olduu ve gmrk
vergilerinin henz tam oturmad dnlrse ok daha ciddi
meblalarn devlet kasasna girdii anlalr67 hacmi bu kadar
byk olunca ciddi bir organizasyona gerek duyulmas kanl
mazd. Kaynaklardan eitli vergi irketlerinde mukavele ve yan
mukaveleleri hazrlayan memurlarn, hissedarlarn, mdrlerin,
mdr yardmclarnn varlklarn renmekteyiz. Hatta kendi
lerine ait bir posta sistemi bile kurmulard68 Vergilerin ayni aln-
mas, publicaniyi ayn zamanda mallarn sevkiyat ve sat gibi

ilere sokmu, buna ilaveten banker olarak da hizmete vermeye
balamlard. Bir sre sonra i adaml (negatiatores) vergi tah
sildarlyla ayn anlama gelecekti.
Doal olarak ok gemeden ikayetler ba gsterdi. Ancak ilk
ikayet eyaletlerden deil, bir vasal krallktan geldi. M 1 04'te
Germania'llara kar yaplan sava iin kendisinden asker talep
edilince Bithynia kral HI. Nikomedes yeterli kuvvetinin bulun
madn, halknn ounun tahsildarlar tarafndan kle olarak
satldn sylemiti69 Belki de VI. Mithradates'in Nikomedes'le
ittifak yapmasna yol aacak bu cevap karsnda aran Senato,
mttefik vatandalarnn bir Roma eyaletinde satlamayacana
dair karar kard. Muhtemelen Nikomedes tahsildarlardan bor
alm ve karlk olarak da tebaasn gstermiti70
Bir ksm Nikomedes'in ikayetiyle hemen hemen ayn zama
na rastlayan ve dierleri de daha sonraya ait bir dizi yaztta ve
baz antik kaynaklarda Anadolu ehirlerinin skntlarn izlemek
mmkndr. Bunlardan biri, Pergamon'da tahsildarlarn vergi
lendirmek istedii bir araziyle ilgilidir71 Pergamon'lularn Ro
ma'ya bir heyet gnderdikleri ve Senato'nun Pergamon lehine ka
rar verdii anlalyor. Smyrna'dan ada bir yazt Elaia'da sorun
yaandn gsterir72 M l OO'e ait olduu dnlen bir Senato
kararn da Strabon aktarr73: Kk Menderes'in kayna civa
rndaki iki gl anlalan balklar iin nemli bir gelir kaynayd.
Fakat vergi tahsildarlar gelirlere gz koyunca Roma'ya bir heyet
yolland. M 100 civarna tarihlenen Priene'den bir yazt Krates
adl bir kiiyi tahsildarlarn ehri vergilendirme taleplerine kar
koyduu iin onurlandrr74 Krates ayn zamanda Athena Poli
as kutsal alann ait tuzlalar da kurtarmtr. Baarsna ramen
tahsildarlar valiye bavurarak anlamazln Senato tarafndan
zlmesini istemi, bunun zerine Krates tekrar Ephesos'ta vali
nin huzuruna kmtr. Ilion'dan M 100 civarna ait bir yaztta
onurlandrlan censor L. Iulius Caesar'n Athena Ilias'a ait kutsal
alan ehre geri verdii ve vergi yknden kurtard ilan edilir.
Anlalan tahsildarlarla ehir arasndaki sorun Senato'ya tanm
1 56 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYETi
ve burada olayla Caesar ilgilenmiti. M 70'lere ait bir yazt Asia

Birlii'nin Senato'ya ve Roma'nn nde gelen politikaclarna bir
heyet gndererek ehirlerin ve halkn Asia Eyaleti'ndeki vergi tah
sildarlaryla ilgili ikayetlerini bildirdiini aktarr. Dikkati eken
nokta heyetin sadece zgr ehirleri deil, Asia Eyaleti iindeki
btn herkesi temsil etmesidir.
Herakleia'da ise sorun diplomasiyle deil, klla zlmt.
Photios'un Herakleia'l Memnon'dan aktardna gre M 73 ci
varnda Mithradates'in bir filosuna destek vermek zorunda kalan
ehrin bu hareketinden holanmayan Romallar, aslen vergiden
muaf olan Herakleia'nn blgedeki dier ehirler gibi vergilen
dirilmesine karar verdi75 Bunun zerine ehre gelen tahsildarlar
ehrin yasalarn hie s aydlar ve onlarn isteklerini ar bulan
vatandalar durumu Senato'ya bildirmek istediler, ancak arala
rndan birinin nerisiyle tahsildarlar ldrdler76 Mitylene'den
ehir meclisinin kararn ieren M 55 tarihli bir yazt, ehirle
tahsildarlar arasndaki bir anlamazlk sonucunda Mitylene'lilerin
konuyu muhtemelen Senato'ya tayarak muafiyet hakkn elde
ettiklerinden bahseder77 Sardeis'ten M 44'e ait bir snr yazt
yine Artemis Tapna'na ait arazilerle ilgili vergi muafiyetini dile
getirir78 M 40/39'da Miletos'lular tarafndan C. Iulius Epikra
tes iin dikilen bir bakas, sz konusu kiinin ehrin Didymeia
Bayram ve adalar iin istenen vergilerden muaf tutulmasn sala
d belirtilir79 Vergi tahsildarlar Miletos aklarndaki adayla
(Lepsia, Leris ve Patmos) ehrin yapt ticaret dolaysyla gm
rk vergisi almak istemi, fakat Miletos'lular bunun kendi terri
toriumlar iindeki bir faaliyet olduunu syleyerek uygulamaya
kar kmlard. Andros Adas'nda bulunmu M 1 29-40 aras
na koyulan bir yazt, C. Vareius adl bir tahsildarn adadan vergi
toplama talebiyle ilgilidir80 Andros'lular ikayetleri sonucunda
vergiden muaf tutulmulard. Vergi muafiyetine sahip ehirlerin
bu konumlarn dikkate almayan tahsildarlar srarla vergilendir
me talepleriyle ortaya kyorlard. Baz durumlarda basklardan
bunalan ehirlerin eski ve belki de unutulmu olan bu muafiyetleri
Senato'ya gtrdnde aleyhlerinde karar verilecei umuduyla
hareket etmilerdi. Asl sorun bu muafiyetlerin Roma tarafndan

belli bir dzenleme yaplmakszn verilmi olmas ve tahsildarlarn
bu boluklardan yararlanmaya almalarndan ileri geliyordu81.
Artan Mithradates tehdidi ve eyaletten gelen ikayetler yzn
den M 95 yl konsl Q. Mucius Scaevola Pontifex ve legatusu
Rutilius Rufus Asia Eyaleti'ne gnderildi. Sicilyal Diodoros Scae
vola'nn drst mahkemeler kurduunu ve tahsildarlar mahkum
ederek yaptklar karlnda tazminat demeye zorladn akta
rr82. Scaevola eyalet sakinlerine sadece kendi yasalarn ve mahke
melerini kullanabilme hakkn tanmam, ayn zamanda tutumlu
luu ve tahsildarlar zerindeki sk kontrolyle onlarn gvenini
kazanmt. Hatta Diodoros'a gre " Roma mparatorluu'na kar
kklemi nefretlerini sndrmt. "83 Scaevola dokuz ay iin
eyaletten ayrldnda valilik makamn Rufus'a devretti. yi bir
yarg ve hatip olan Rufus da Scaevola gibi elinden geldiince
zararlar karlamaya almt, ancak Roma'da mahkemelerin
kontroln elinde bulunduran atl snfnn nefretini kazand ve
bir sre sonra dzmece olduu anlalan zimmetine para geirme
sulamasyla hkm giyerek srgne yolland84. Bu dava atl sn
fndan yarglarn tarafl davranlarn ve vergi tahsildarlarnn
gcn gsteriyordu85 Hem Scaevola hem de Rutilius'un kanun
lar iyi bilen yarglar ve drst insanlar olmalar eyaletin ansy
d; fakat bu durum ayn zamanda atl snfyla Senato arasndaki
ciddi atmann bir gstergesiydi ve Cicero bata olmak zere
birok Romalnn gznde dava, devletin kar karya bulundu
u tehlikenin ciddiyetini gsteren sembolik bir anlam tamaktay
d86. Rufus'un mahkemesinin ncesinde ve sonrasnda, yani M
90'larda Roma'nn i siyasetine gergin bir atmosfer hakimdi87 Bu
karmak ortamda Anadolu, kiisel karlarn ve atmalarn or
tasnda kalmtr. Aslnda Rufus'un davas, Anadolu'daki sknt
larn yan sra Roma'daki siyasetin de bir yansmasyd.
Rufus'un yarda braktn Mithradates tamamlad. Romalla
rn Anadolu'daki vergi tahsilat szlemeleri ve dier yatrmlar o
kadar bykt ki Mithradates'in M 8 8 katliam Roma'da bir
ok servetin yok olmasna, demelerin gecikmesine ve ekonomik
1 58 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYETi
itibarn zayflamasna yol amt. Ancak Mithradates Savala

r'ndan sonra tahsildarlar iin yeni sahalar da ald ve bir sre
sonra tekrar Anadolu'ya dndler. Nitekim Lucullus M 74'te
Mithradates iin Anadolu'ya ayak bastnda, Bithynia'da halk
"harpyialar gibi smren" vergi tahsildarlaryla uramak zorun
da kalmt89 Sulla M 70'lerin banda daha nce Gracchus'un
refah seviyesine gre setii atl snfn tekrardan eskisi usule gre
dzenledi ve baz ayrcalklardan yoksun brakarak bir nesil n
ceki dengenin yeniden kurulmasn salad90 Fakat genel olarak
tahsildarlarn durumunda bir gerileme yaanmad91 Sulla'nn d
zenlemeleri uzunca bir sre etkisini srdrm, ancak ayn d
nemde Cicero'nun Verres kart sylevlerinde grld gibi tah
sildarlara ve irketlerine verilen yetkilerde bir azalma olmamt92
Pompeius'un doudaki fetihleri ve dzenlemelerinden sonra tah
sildarlarn imkanlar da doal olarak artt93 Dzenlemelerin en
avantajl taraf, yeni topraklarn ve byyen eyaletlerin verecei
vergilerdeki artt. rnein Kilikia'nn topraklar iki misli by
mtr. Bunun sonucunda Cicero'nun valilerin yolsuzluklarna
sk sk deindiini grrz. Pompeius'un dzenlemeleriyle cazip
bir i sahas haline gelen dier Anadolu eyaleti de Bithynia'yd.
Pinnius adl biri Nikaia'ya sekiz milyon sestertius bor vermiti94
Burada eitli vergi irketlerinin itirakiyle oluan byk bir irket
faali yet gstermekteydi 95
Pompeius vergi tahsildarlarnn kiilerle ya da arazileri ileyen
lerle dorudan ilikiye girmesini yasaklamt. Bundan sonra faa
liyetlerini valilerin gzetimi altnda, farkl topluluklar iin tespit
edilmi belirli miktarlar zerinden yrteceklerdi. Her topluluk
da zerinde anlamaya varlan miktarn toplanmasndan sorumlu
olacakt96 Cicero'dan nceki valiler bu aamada yerel aristokra
siyle anlap gelire ortak olmann yolunu bulmulardr. Bu sre
iinde tahsildarlarla senatrler kanlmaz ekilde yaknlamt ve
M 70'teki Verres davasnda olduu gibi senatrlerin vergi irket
lerine dolayl ya da dolaysz yoldan ortaklklar sz konusuydu.
Ayrca ayn dava, valinin geni yetkileri sayesinde yerel olarak ak
arttrmaya karlan tahsilatlara mdahale ederek salam servet
elde edilebileceinin de gstergesiydi. Cicero'dan nceki Cilicia

Eyaleti valisi A. Claudius Pulcher, toplanan vergilerden eyaletteki
st snflarn nemalanmasna izin vermiti ve sonuta Cicero eya
lete vardnda, insanlarn yllk vergilerini deyemeyecek durum
da olduklarn, mallarn sattklarn; ksacas hayattan bktklar
n grmt. Ortada toplanacak para yoktu ve bazlar be yldr
(Appius ve ondan nce Lentulus Spinther'in valiliklerinde) anapa
ra bir yana faizi bile deyememiti. Cicero biraz aratrma yapnca
eyaletteki memurlarn muhtemelen valilerle ibirlii yaparak top
lanan vergilerden pay aldklarn anlad97 Eyalet sakinlerine ken
di valilii srasnda onlara masraf karmayacana dair gvence
verdi ve sadece yasal % 12 faizi kabul edeceini ilan etti98 Baka
birok durumda olduu gibi burada da ilerin yolunda gitmesi va
linin elindeydi. Kararlar tahsildarlarn houna gitmeyecek cinsten
olmasna ramen Cicero Rufus'un akbetine uramad. Bu kadar
yksek kazan salayan, stelik ynetici snfla yakn ilikiler ku
ran bir organizasyonun sorumlusu olduu yolsuzluklarla mcadele
etmek zor ve Rufus vakasnda olduu gibi tehlikeli bir iti. Cicero
valilerin tahsildarlara kar gelirlerse Romallara yabanclaacak
larn, ama her eyi onlara brakrlarsa bu sefer de gvenliklerini
salamakla ykml olduklar eyalet halklarnn mahvolmalarna
raz gelmek zorunda kalacaklarn syleyerek durumu zetler99
Bu yzden valilerin ilikilerinde politik davranmalar gerek
mekteydi 1 00. Muhtemelen tahsildarlar halk bu kadar dardayken
imdi alabilecekleri paray yarn bulamayacaklarn ve valilerin
kendileri yerine Appius'un yapt gibi yerel aristokrasiyle daha
karl bir ibirliine gidebileceklerini tahmin etmilerdi. stelik
Cicero yukarda ikilem iindeymi gibi grnse de kardei Qu
intus'a yazd mektuptaki tavsiyelerinde tahsildarlara yakn bir
duru sergiler101 :
" . . . [Asia Eyaleti'ndeki Yunanlar) vergi tahsildarlarn hor gre

mezler, nk onlarn yardm olmadan Sulla'nn koyduu vergiyi
deyemez/erdi. Fakat Yunan tahsildarlar vergi toplamada bizim
tahsildarlarmzdan daha saygl deildir, nk Sulla tarafndan
Rodoslularn ynetimine verilen Canuii kavmi ve adalar, yakn za

manda Senato'ya bavurup vergilerini Rodoslulara vermektense
bize demeyi tercih ettiklerini sylediler. Bu yzden vergiye tabi
olanlar publicanus adn duyunca ne isyan etmeliler ne kendileri
vergilerini toplayamazken onlar hor grmeliler ne de onlar yerine
tahsilat iini yapmak iin teklif gtrenleri reddetmeliler. . . Bu dev
let vergiler olmadan bar ve huzuru salayamaz; belli mallardan
alnan vergiler karlnda bu bar ve huzuru elde ettikleri iin
memnun olmallar. . .
"
(Cic.
Q.
Fr. 1 . 1 . 1 1 - 1 2)
Bu skntlara zaman zaman savalar srasnda alnan ar

vergiler de ekleniyordu. Marcus Antonius'un Asia'da bulundu
u srada ehirlerden st ste vergi toplamaya kalkmas ya da
Dolabella'nn Asia Eyaleti'ni yamalamas gibi olaylarn yaratt
honutsuzluk Principatus dnemiyle byk lde hafifleyecek
ti 1 02. Anadolu'dan gelen ikayetlere kulak veren Caesar sonunda
M 4 8/47'de tarm rnleri zerinden alnan vergiyi yrrlkten
kaldrd ve bylece vergi yk 1/3 orannda hafifledi103 Bu d
zenleme phesiz Caesar'n propagandasnn bir paras olmaly
d 104. Caesar kendi mali ve idari personelini kurmu, bu gelenek
mparatorluk Dneminde devam etmitir. Marcus Antonius Ca
esar'n katilleriyle karlamak zere Anadolu ehirlerinden para
istemeye geldiinde Ephesos'un desteini almak iin Caesar'n bu
dzenlemesini vmt 1 05. Ne var ki szlemelerin Roma'da be
yllk bir dnem iin yapld, bu yzden yllk haslat kimsenin
bilemeyecei gerei Antonius tarafndan es geilmiti. Gemi
yllarn ortalamalarna gre gelecekteki be yln hesab yaplrken
kt geebilecek yllardan hi sz edilmiyordu. stelik Antoni
us'un konumas sistemin en zararl yanna deinmiyordu: ifti
tahl ya da nakit olarak verdii vergiyi deyemezse, denmemi
borlarn hepsine faiz yk biniyordu. Bunu halletmenin yolu da
bazlar ayn zamanda vergi tahsildar da olan Romal bankerler
den bor almaktan gemekteydi. Caesar daha nemli bir adm
atarak tahsilat sistemini deitirdi ve yeni dzenlemeyle vergile-
rin ehirler tarafndan toplanmasn ve eyaletin quaestoruna den

mesini salad. Bu sadece dolaysz vergileri etkiliyordu; gmrk
vergisi gibi dolayl vergiler eskisi gibi vergi irketleri tarafndan
toplanacakt. stelik vergiler artk tahmin deil, sabit deerler
zerinden alnacakt. Augustus Caesar'n dzenlemelerini devam
ettirmekle kalmayp vergi yknn daha eit dalmas iin im
paratorluk kaynaklarn yaptrd censuslar sayesinde belirledi.
Bylece gelir kaynaklar -zellikle censuslarn daha rahat yap
labildii byk merkezlerde- gvenilir biimde tespit edilebildi.
Censuslar vergilerin daha salkl toplanmasn salad ve bylece
Anadolu'da ekonomik canlanmann yolunu at. Vespasianus'un
saltanat srasnda baz vergilerin tahsildarlardan alnarak devlet
memurlarna verildii biliniyor106 Ayrca Ephesos'tan Nero d
nemine ait bir gmrk yaztndan vergi tahsildarlaryla yaanan
sorunlarda konunun imparatorun eyaletteki procuratoruna gt
rlmesi gerektii bildirilir107 Bylece daha hzl ve etkili sonular
alnmasnn n de alm oluyordu.
Yukardaki dzenlemelerin sonrasnda mparatorluk Dne
minde vergi tahsilinde sorun yaanmad sylemek yanl olur108
mparatorluun temel ve daimi ihtiyalar iin sabit bir vergi be
lirlemek mmkn olmamtr. Hzl deiimlerin yaand Augus
tus dneminde vergiler sabit tutulamad ve M 20'de imparator
iki dou eyaletine fazladan vergi yk getirdi109 Doal olarak
ordunun byklne ve savalara gre vergilerde ayarlamalar
yaplmtr. Asl tezat, imparatorlarn vergileri bir ekilde toplama
zorunluluuna ramen ayn zamanda poplerlik uruna srekli
vergi indirimleri ve muafiyetleri bahetmeleriydi 1 10 ehirlerden
gelen elilerin uralar veya yerel zenginlerin yapt balar sa
yesinde vergi yknn hafifletilmesi zaman zaman mmkn olu
yordu. Principatus boyunca Anadolu'da vergiler yznden kan
isyanlara pek rastlanmaz. mparatorluun dier blgelerinde ise
eitli rnekler bulmak mmkndr: Suriye ve Kuds, Dalmatia,
Germania, Msr, Galya, Numidia; Caractacus, Boudicca ve Gal
gacus'un isyanlar .. . 1 1 1 Anadolu'da ise 32'de Toroslardaki Kenna
tai kavmi census yznden ayaklanm, Byzantion ve Kalkhedon
1 62 ANADOLU'DA ROMA HAKMiYET
1. yzyln ikinci yarsnda vergilerin arlndan ikayet etmiler

ve kendilerine be yllk muafiyet tannmtr112 Msr ve Messe
ne'de bulunan kaytlardan, daha Claudius'un saltanat srasnda
vergilerini geciktiren veya demeyenlerin saysnda bir art oldu
u gzlemlenir113 Traianus tahta ktnda baz vergilerde indi
rime gitmiti, fakat bunu Dacia seferinde elde ettii ykl gani
mete borludur1 14 Traianus sayesinde Hadrianus gemi yllardan
birikmi 900 milyon sestertiusluk borlar silebildi115 Antoninus
Pius ve Marcus Aurelius bunu tekrar etti. Sonuncusu gemi 45
yla ait borlar affetmiti116 Pertinax'n nehir geilerinden, ehir
limanlarndan ve kara tamaclndan alnan vergileri kaldr
masndan sonra117 Caracalla'ya kadar vergi aff olmad. Antoni
nus'larn affettii vergi miktarlar ve kapsad zaman dilimi gz
nne alnrsa, imparatorluun altn anda skntlarn artarak
devam ettii aktr. 35-2 1 0 arasnda Msr, Yunanistan ve tal
ya'daki denmemi borlarn oran Ge mparatorluk'taki kadar
bykt1 18
Ge mparatorluk Dneminde giderlerin artmasyla birlikte
Principatus'a gre vergilerin daha arlat ounlukla kabul
edilmesine ramen bunun sebebi sadece Diocletianus'un dzen
lemelerinden sonraki zaman dilimine ait kantlarn oalmas
olabilir119 Ancak drdnc yzylda talya'nn da dier eyalet
ler gibi vergi vermeye balamas sknty kendiliinden aklar.
Diocletianus'un getirdii dzenlemelerden vergi tahsilatna nem
verdii anlalr, ancak imparator hakkndaki kaynaklarn tu
tarszl yznden vergilerde acmasz m yoksa merhametli mi
davrand pek belli deildir120 Constantinus (324-33 7) saltanat
nn banda bat eyaletlerinde yapt incelemeler sonucunda, asl
sorunun arazi satn alanlarn nceki sahiplerin vergi borlarn
zerine almamalarndan kaynaklandn belirtmiti121 Ayrca
zenginlerin vergilerden kaarken alt snflarn btn yk srtla
dn sylemi, ayn sulamay Kalkhedon'un ikayeti zerine on
yl sonra (323 ) yinelemitir122 Buna ramen vergi gelirlerindeki
beklentilerle toplanan miktar arasndaki byk sapmalar devam
etti ve Constantinus srekli olarak bu konuyu gndeme getirmek
zorunda kald 123 Bu arada ehirler vergi yklerinin hafifletilmesi

iin eli gndermeye devam etti. Symmakhos Toroslar'da demir .
cevheri zerinden alnan verginin hafifletilmesi iin 3 72'de iki
kez imparatora bavurmu, Theodoretos 430 ve 440'larda eit
li mevkilere mektuplar gndererek zor durumdakiler iin yardm
talep etmitir124 Iulianus vergileri dk tutmaya alm ve tahta
ktktan sonra birok vergiyi kaldrmt125. Bu arada, 4. yzyln
ikinci yarsnda brokratlarn imparatorun emirlerini dinlemeyip
kendi yetki alanlar iinde vergileri istedikleri gibi dzenlemele
ri ya da kendilerine gre vergi politikalar uygulamalar dikkat
eker. rnein imparatorluk muhafz alay komutan Tatianus,
Antiokheia'da hamamlarn stlmas iin bir vergi yrrle koy
mutur126. yi rnekler de vardr: Asia vicariusu Musonius, 3 67368'de ky blgesine gelerek birka gn iinde gemileri eyaletten
toplad vergilerle doldurmu, halk iin vergiler demek ok ko
laylamt 1 27
Gayri safi milli hasla ve vergilerin kesin miktarlar bilinmemek
le birlikte imparatorluun talep ettii miktarlarn hereye ramen
karlanabildii anlalyor. stelik Iulianus, Musonius ve dier
leri vergi ykn hafifletmeye devam etmi, bireylerin, ehirlerin
ya da eyaletlerin borlar yine de silinebilmi veya azaltlabilmiti.
Sorun mali olmasnn tesinde idaridir: 3. yzyln sonundan iti
baren ve zellikle Diocletianus'la birlikte memur says artnca,
bu durum tahsilatlar srasnda yaplan acmaszlklara ve yasad
gasplara yansd. Srekli deien kanunlar, iptal edilen kararlar,
gasplar, aflar ve muafiyetler yznden karmaklaan mali sistem
imparatorluun etkili bir ekilde vergi toplamasn zorlatrm,
buna bir de memurlarn ahlaki zaaflar eklenmitir. Birok kay
nak vergi tahsili srasnda yaanan iddet grntlerinden bahse
der. Aada verdiimiz 1 ve 5. yzyllara ait iki kaynan slubu
birbirine yakndr. erdikleri basmakalp ifadeler bizi olaylardan
ziyade sz sanatyla etkilemeyi amalar. Bununla birlikte en azn
dan vergilerin imparatorluun sonuna kadar hep ikayet sebebi
olduunu gsterirler. Philostratos 1 . yzyln ikinci yarsnda vergi
tahsilinden yle bahsediyordu:
"Baz borlular paraszlk yznden katklarnda, blgemize

atanan vergi tahsildar onlarn elerini, ocuklarn, ailelerini ve
dier akrabalarn zorla alkoydu ve kaaklarn nerde olduklarn
renmek ya da borlarn tahsil edebilmek iin onlar dvd ve
tahkir etti . . . Ask ve krbala bedenlerini paralayana kadar durma
d ve hayatlarn duyulmam aclarla sona erdirdi. . . Hibir akraba
kalmaynca fkesi komulara, zaman zaman da kylere ve kasa
balara yneldi. Buralarda yaayanlar evlerini abucak terk ettiler. 11
(Phil. Spec. leg. 3 . 1 59 vdd.)
Ill. Valentinianus'un yaklak 450'de yrrle soktuu yeni
yasann giriinde sunulan manzara yukardakinden ok da farkl

deildi:
Bir vergi denetisi yannda aslsz sulamalar ynelten vekiller

le birlikte korkmu bir eyalete geldiinde tamamen kibir iindedir. . .
Kendisini tantmak iin deneti birok vergiyle ilgili korkutucu karar
lar okur. Anlalmas imknsz detayl hesaplamalar yapar, nk
ne kadar az anlalrsa hileden habersiz insanlar zerinde o kadar
etkili olur. Yllar ve nesilleri tketen uzun vergi listeleri karlr. . .
Memurlar saldrya geer, askerler acmaszca harekete gemek
iin bastrr."
11
(NV l . 3 . 2 a. 450)
Meslek Birl ikleri
Unutmamalyz ki eyaletindeki, zellikle de ehirlerdeki siyasi

kargaann sorum/usu bunun gibi topluluklardr.
Traianus'tan Bithynia-Pontus Eyaleti valisi Plinius'a

(Plin. Ep. 1 O. 34)
Meslek birlikleri (collegia) ekonomik amalardan ziyade ye
ler arasndaki dostluk balarn glendirmek veya sosyal hayat
gelitirmek amac gtmekteydi. Yaztlardan anlald kadaryla
birliin banda bazen senatr olabilen bir ynetici bulunmak
tayd 1 Birlikler bir eit dernekler kanununa tabiydiler. Kanuna
gre birlikler ortak mlklere, ortak kasaya ve kanuni temsilci
ye sahip olmak zorundayd. Bir birlii kanun nnde savunacak
herhangi biri yoksa dernein btn mal varlna el koyularak
satlyordu2
Cumhuriyet'in son zamanlarna kadar meslek birliklerine
kardklar sorunlar yznden herhangi bir yasal kstlama geti
rilmedi. Cicero'nun zamannda birlikler eitli oylamalara ve si
yasi faaliyetlere katlmaya balad; bunlarn byk ksm Caesar
tarafndan M 64'te etkisizletirildi3 M 58'de Publius Clodi
us birlikleri tekrar zgrlklerine kavuturduysa da M 55'teki
Catilina olayndan sonra lex Licinia sodalitates yasasyla siyasi
dernekler kapatld4 Yaklak on yl sonra Caesar kkl olanlar
hari btn dernekleri yeniden yasaklad5 Augustus 7'de lex Iulia
ile btn meslek birliklerinin imparator ya da Senato tarafndan

onaylanmas zorunluluunu getirdi; te yandan eski ve kanunlar
ca tannanlar dndaki birlikleri kapatt6 Augustus'un ardndan
Iulius-Claudius slalesi imparatorlarnn baz kstlamalara gittii
anlalyor7 Digesta'da derneklerle ilgili daha ge tarihli kararna
meler vardr. Ancak bunlar 1 ve 2. yzyllardakilerden farkl de
ildir. Septimius Severus bir kararnameyle imparatorluk genelinde
yeni dernekleri yasaklam8 Caracalla ve Geta ise bir kiinin ayn
anda iki dernee birden ye olmasna kstlama getirmitir9
Anadolu'da bulunan yaztlar Senato ve imparatorlarn eitli
yasaklarna karn birliklerin faaliyetlerine devam ettiini ve yeni
lerinin kurulduunu gsterir. Anadolu'daki yazt bolluu milattan
sonraki yaklak ilk iki yzyl iinde yasaklarn en azndan Ana
dolu 'yu kapsamadna iaret eder10 Anadolu'da meslek birlikle
riyle ilgili ekinceleri en ak ekilde Gen Plinius'un imparator
Traianus'la yazmalarnda grrz. Plinius'un eyalet gezilerinden
birinde Nikomedia'ya yangn km ve iki binay yok etmiti. Va
tandalarn yetersiz kaldn, ehirde gerekli yangn malzemeleri
nin bulunmadn gren Plinius, imparatora yazarak 150 kiilik
bir itfaiye ekibinin kurulmasn iin izin istedi ve bunlara tan
nan ayrcalklarn suiistimal edilip edilmediini bizzat kendisinin
kontrol edeceini, nk az sayda olduklarn ekledi1 1 Ancak
Traianus'un cevab olumsuzdu:
" . . . Unutmamalyz ki eyaletindeki, zellikle de ehirlerdeki si

yasi kargaann sorumlusu bunun gibi topluluklardr. Eer insan
lar bir ama iin toplanr/arsa -amalar ve onlara verdiimiz ad
ne olursa olsun- ksa zamanda bir siyasi dernee dnrler. Bu
yzden yangnlar sndrecek malzemeyi el altnda tutmak ve mal
sahiplerini bu konuda eiterek etraftakileri yardma armalarn
istemek daha iyi bir fikir."
(Plin. Ep 1 O. 34)
Dier taraftan Amisos vatandalarnn ehirde kurmay dn
dkleri dernekler hakknda Traianus'un iznini isteyen bir bavuru
MESLEK BRLKLER 1 67
dilekesine cevaben mparator, eer Amisos'lularn resmi antla

malarla kendilerine bahedilen kanunlar byle dernekler kurma
ya izin veriyorsa ve isyana tevik edici ya da yasa d toplantlar
yaplmad, bunun yerine fakir halk gzetildii srece karmaya
gerek olmadn yazmtr12 Mektupta civitas foederata olarak
geen Amisos'un vatandalar bu sfat altnda Roma'ya bir ant
lamayla balyd ve eitli ayrcalklar, vergi muafiyeti yannda
kendi yasalarna gre yaama hakkna sahipti.
Plinius'un Bithynia-Pontus Eyaleti'nde grevli olduu dne
me ait Ephesos'tan bir yaztta frnclarn kard sorunlardan
bahsedilir13 Frnclarn suunun ne olduu belli deildir, fakat
verilen karara baklrsa kargaaya neden olan toplantlar yaptk
lar, kamu dzenine aykr davrandklar ve ii brakarak ekmek
sknts yarattklar anlalyor14 Vali frnclarn liderlerini ceza
landrmaktan kanm, fakat toplanmalarn yasaklayarak olayn
tekrarlanmas halinde karanlarn bacaklarna sulu olduklarn
gsteren bir damga vurulacan belirtmitir15 Belki de ehirde
ktlk kacandan endie duyulmutu. Tertullianus derneklerin
toplumda, ehir meclislerinde, oylamalarda yaratabilecei karga
ann farkndayd ve yasaklanmalarn anlayabiliyordu16 Iulianus
Kyzikos'ta karklk karmalarn nlemek iin Hristiyan doku
maclarn ve darphane iilerinin ehre girmesini yasaklamtr17
Bu yasaklara karn baz birliklerin sahip olduu ayrcalklar, eko
nomik sknt iindeki kesimlerin bunlara yasa d yollardan ye
olma giriimlerine sebep oluyordu18 lgili kararnamelerden biri,
buday ve zeytinya gibi ehir iin hayati neme sahip mallar
tayan gemi sahiplerinin kamu hizmetlerinden muaf tutulmasn
ele alr. Bir kimsenin gemi sahipleri birliine ye olup olmad
sorgulanrken, bu kiinin zorunlu kamu hizmetinden kamak iin
mi gemi sahibi rolne soyunduunun aratrlmas istenir19
2. yzyldan sonra Hristiyan yelerin ounlukta olduu der
nek ve meslek gruplar mezhep kavgalarna taraf olmaya bala
mlardr. il. Constantius dneminde ( 3 3 7-3 6 1 ) skenderiye'de
Ariusulara kar giriilen saldrlarda, aralarnda srtma ve
obanlarn da bulunduu fkeli bir kalabalk Ariusu olmakla
suladklar kiileri ldrm, bazlarn ayaklar altnda ezmi

ve kadnlar salarndan srkleyerek hapse atmlardr20 Yine
385'teki Ariusuluk kart ayaklanmalarda Mediolanum (Mila
no) bapiskoposu Ambrosius'un tarafn tuttuklar iin ehirdeki
btn tccarlar cezalandrlmtr21 Silah ustalarnnki gibi mes
lek birlikleri maniplasyona en elverili olanlard, zira hem ok
iyi rgtlenmilerdi hem de silahlar vard doal olarak22 Ana
dolu'da da benzer olaylara rastlarz: Valens'in imparatorluu
srasnda (364-378 ) Kaisareia bapiskoposu Basileios bir impa
ratorluk muhafz komutannn saldrlarna maruz kalnca, ehir
deki silah ustalar ve keten dokumaclar Basileios'u korumak iin
ayaklanmlard23 Gotlar Hadrianopolis (Edirne)'i yamalamaya
kalktklarnda, ehrin belediye bakan silahlandrd insanlarla
birlikte saldrya gemeye karar vermiti; bu kalabaln arasnda
ehirde nemli bir yere sahip olduu anlalan silah ustalar da
vard24 Ariusuluu tartmak zere toplanm 343'teki Serdica
Konsili'nin ardndan Hadrianopolis'te meydana gelen Ariusuluk
kart olaylara silah ustalar da karm ve hayatn kaybeden on
tanesinin mezarlar ibret olsun diye ehrin giriine yaplmtr25
D i n , iddet, Dire n i
Her Zaman Aznlk, Bazen Dman: Yahudiler

Yah udilere gelince her uygarlk taraftr.
Fernand Braudel
Antikada Yahudiler ok geni bir corafyaya yaylmlard.
Krsaldan ziyade ehirlerde yaamaktaydlar ve her zaman aznlk
durumundaydlar1 Anadolu'daki Yahudilerden ilk kez Tevrat'ta
bahsedilir2 Sardeis'te bulunduklar anlalan sz konusu Yahudi
topluluu M 58 7'den sonra Kuds'ten srgn edilmiti3 Birka
yzyl boyunca kaynaklarda kendilerine rastlanmayan Yahudile
rin Anadolu'daki varlklarna dair en salam kant M 3. yzy
ln bana aittir: Iosephos'un bahsettii ve III. Antiokhos tarafn
dan Lydia valisi Zeuksis'e yazlm yaklak M 205 tarihli bir
mektupta, kral 2000 Yahudiyi aileleriyle birlikte Mezopotamya
ve Babil'den Anadolu'ya -Lydia ve Phrygia- gnderecei bildirir.
Antiokhos Yahudilerin Anadolu'da uyumlu bir hayat srecekle
rine inanm gzkmektedir; ailelere toprak vermi ve vergi mu
afiyeti de tanmt4 Bu tarihten sonra Yahudiler Anadolu'ya ya
ylmlar ve Philon'a baklrsa Yahudilerin en youn yerletikleri
yerlerden biri buras olmutur5 Iosephos Mithradates Savalar
srasnda kraln Kos'ta Asia Eyaleti Yahudilerine ait 800 talente
el koyduunu aktarr. Bu ykl miktar Yahudilerin Anadolu'da
ki refah seviyesini gstermesi asndan nemlidir. M 45-44'e
gelindiinde Yahudiler Pergamon, Ephesos, Myndos, Halikarnas-
sos, Knidos, Phaselis (Tekirova), Side, Sardeis, Tralleis ve Laodi

keia' da yayorlard6
Roma'yla lml bir iliki iindeki Yahudiler, izole yaamlar
ve Romallarn Yahudi inancn hie sayan baz uygulamalar y
znden sorun yaamaya balamtr7 Acta Alexandrinorum'daki
baz blmler Hadrianus ve Commodus gibi imparatorlar Yahu
di dmanlyla sular8 Hakknda en geni bilgiye sahip oldu
umuz 66-70 arasndaki Yahudi isyanlarnda hem siyasi hem de
dini etkenlerin rol oynad anlalmaktadr9 Traianus ve Hadri
anus'un saltanat srasndaki ayaklanmalarn dini yn hakkn
da daha az ey bilinmektedir. Ancak Roma ve Kuds'n dman
kardeler olduuna dair inan bu dnemde gelimiti10 Anado
lu'da i bu kadar ciddi boyutlara varmamtr. Roma'nn Anadolu
Yahudilerine eitli ayrcalklar tand grlr: M 49'da, vali
Lucius Antonius'un Yahudilerin kendi meselelerini grebilme
leri iin toplanma hakkn tanmt. Iosephos Sardeis'te Yahudi
lerin bir ibadet yeri bulunduunu ve Kuds'e vergi gnderdikleri
belirtir. M 3 1 -27 arasnda Asia proconsulu Norbanus Flaccus'a
Augustus'un gnderdii bir kararnamede Yahudilerin Kuds'e
gnderilmek zere para toplamalarna izin vermitir. M 45'te
Lucius Lentulus Roma vatanda olan Ephesos'lu Yahudilerin dini
inanlarn serbeste yaayabileceklerini bildirmiti 1 1 Iosephos'un
aktardklarndan Anadolu Yahudilerinin Roma vatandalna sa
hip olabildii de anlalyor12
Yine de isyan veya kargaa boyutuna varmamakla birlikte e
hirlerin eitli ikayetleri oluyordu. rnein M 62'de Asia Eya
leti valisi L. Valerius Flaccus Phrygia ve Mysia'daki Yahudilerin
Kuds Tapna'na gnderecekleri yaklak on kilo altna el koy
mutu 13 Iosephos'un bahsettii M 1 . yzyln ikinci yarsna ait
bir dizi kararname bu adan ilgintir14: M 46'da proconsul Pub
lius Servilius Miletos'lulardan Yahudilerin abat' kutlamalarna,
kutsal trenlerini yapmalarna ve geleneklerine gre yaamalarna
izin vermelerini istedi. Yine ayn dnemde Parion (Kemer Ky)
halkna Yahudileri kendi geleneklerine gre yaamalarna ve para
toplamalarna izin vermeleri sylenmitir. Caesar'n lmnden
DN, DDET, DREN 1 71
sonra Dolabella zellikle Ephesos'lulardan Yahudilerin gelenekle

ri dorultusunda yaamalarna, kurban trenlerini ifa etmelerine
kar kmamalarn istemi, ayrca Yahudiler askerlik hizmetin
den muaf tutulmulardr. Yzyln sonuna doru srasyla Ephesos,
Sardeis ve Ephesos ve yeniden Ephesos'un Yahudilerin topladk
lar paralar korumalar ve Kuds'e yollamalarna izin vermeleri
ni talep eden kararnameler karld. ehirlerin Yahudilere kar
olumsuz tavr Anadolu'nun o sradaki durumuyla yakndan ilgi
lidir. savalar yznden mali sknt eken ehirler, muhtemelen
Yahudilerin topladklar paralar yaadklar yerler iin harcamak
yerine Kuds'e gndermelerine pek scak bakmyorlard. Nitekim
Damaskos'lu Nikolaos M 14'te Ionia'da Agrippa'ya syledikleri
bunu dorular: Ionia ehirleri Agrippa'ya bavurarak Yahudile
rin Ionia tanrlarna ibadet etmeleri iin zorlanmalarn istemiti.
Agrippa ise Yahudilerin kendi inanlarn yaatma haklarnn ol
duunu ve kt muameleye izin verilmeyeceini syleyerek onlarn
yannda yer ald15 Nikolaos Yahudilerin Kuds iin topladklar
parann ellerinden alndn, askeri harcamalar ve kamu giderleri
iin kullanldn ya da vergi ad altnda toplandn syler ve
Yahudilerin sahip olduu servetin kimseyi kskandrmamas gerek
tiini belirtir. Ksacas, Yahudiler Kuds iin bu kadar para harcar
ken kendi ehirlerini gz ard ediyorlard.
Bunlara ilaveten Yahudilerin eitli haklarnn korunmasna
ynelik kararnameler karld16: M 49'da Sardeis'te Yahudile
rin dernek kurmalar ve i ilerini dzenlemeleri iin toplanabile
cekleri bir yerin tahsisi ile ilgili tartmalar yaanmtr. Sonunda
ehir Yahudilere toplanmalar iin bir bina ina etmelerine, pa
zarlarda inanlarna uygun yiyeceklerin satlmasna ve belli gn
lerde toplanmalarna izin verdi. Parion'da Yahudilerin toplanma
haklar Caesar tarafndan Roma'da Yahudi derneklerine izin
vermesi dorultusunda kabul edildi. Sonunda Augustus yayn
lad kararnameyle Anadolu'da Yahudilerin toplanma hakkn
tescil etmi, paralar ve kitaplarnn kutsal olduunu, bunlarn
alnmasnn kutsal eylere saygszlk eklinde nitelendirileceini
belirtmiti.
Yahudilerin kutsal gnlerdeki dini ykmllkleri baka bir

sorundu. Anadolu Yahudileri ahat yznden i savalar sra
snda ordu hizmetinden muaf tutulmann arelerini aramlard,
fakat gnlk hayatta da dini gnler Yahudilerin ehirdeki eitli
faaliyetlere katlmalarn engelliyordu. Bu yzden Miletos'lula
ra, Yahudilerin abat'ta dini ykmllklerini yerine getirmele
rine izin verildii tekrar hatrlatld. Laodikeia'nn izin vermesi
iin bask yapld; Tralleis direndi. Ephesos'ta Yahudiler ahat
iin para cezas kesilmesini ikayet etmek zere valiye bavur
du. te yandan Halikarnassos Yahudilerin abat'n gereklerini
yerine getirmelerine engel olanlara para cezas kesmitir17 Da
maskos'lu Nikolaos yukarda deindiimiz konumasnda Yahu
dilerin kutsal gnlerinde mahkemelerde bulunmaya ya da baka
eyler yapmaya zorlandklarn belirtir. Yunanlarn bu dnemdeki
olumsuz tavr, Yahudilerin ehirlerin nemli ve etkili bir paras
haline gelmelerine balanr. Artk marjinal bir grup olmadklar
iin tutumlar ehir sakinlerinin gzne batyordu ve ehir haya
tnn gerektirdii baz sorumluluklar yerine getirmemeleri ya da
ilgisiz davranmalar ho karlanmyordu muhtemelen18 sava
larn eksik olmad, vergi tahsildarlarnn basklarn arttrd
ve borlarn ykseldii bir srada, topladklar altnlar Kuds'e
gnderen Yahudilerin ehirlere beklenilen lde destek kma
malar da baka bir skntyd.
Iosephos'un verdii yukardaki rnekler 1 . yzylla birlikte ke
silir. Pax R omana 'yla gelen refah ve huzurun buna katk salad
kukusuzdur, fakat sorunlarn bir anda sona erdiini dnmek
yanl olacaktr. Antiokheia'daki olaylar bir yana brakrsak, el
deki kaynaklarn yetersizlii yznden salkl bir sonuca ula
mak zor grnmektedir19 Yahudi Tapna'nn yklmasyla so
nulanan 66-70 ve Bar Kokhba'n balatt 1 32-125 isyanlarnn
Anadolu Yahudilerinden destek grmediini biliyoruz20 Muhte
melen Anadolu Yahudileri kendilerini Roma tehdidi altnda gr
memi ve bulunduklar rahat ortam tehlikeye atmak istememi
lerdi. syana katlmakla kazanacaklar az, kaybedecekleri ok ey
vard. ki taraf uzun sre birbirlerinden ayr kald iin Anadolu
DN, DDET, DREN 1 73
Yahudilerinin Kuds'tekilerle ayn idealleri paylamamalar ya

da onlar anlayamamalarn doal karlamalyz. Bir baka ne
den, Anadolu'da Yahudilerin tehdit oluturamayacak kadar az
olmalar ve stratejik yerlerde bulunmamalar, dolaysyla impa
ratorluun gvenliini tehdit etmemeleriydi21 . syanlarn bastrl
masndan sonra Romallarn imparatorluk genelinde Yahudilerin
ayrcalkl konumlarn desteklemi olmas, Kuds dndaki Ya
hudi topluluklarnn olaylara pek karmadnn gstergesidir22.
Anadolu'daki eitli ehirlerde sinagog inaatlar devam etmi
tir23. Bununla birlikte baz kstlamalara rastlanr: 423'te il. The
odosius sinagog inasn ve onarmn yasaklam, Hristiyanlarla
Yahudiler arasndaki anlamazlklarn Yahudi cemaatinin yalla
r tarafndan deil, normal yarglar tarafndan karara balama
sna dair bir karar karlmtr. Ksa bir sre nce ise Yahudilerin
devlette grev almalarna yasak getirilmiti24. Yine de 1 6. yzylda
Avrupa'nn taknd tavra kyasla Anadolu ehirleri ok daha
hogrlyd25.
" Sefil Klt" Hristiyanlk

Bu sefil klt sadece kasabalara deil, Fakat ayn zamanda ky
fere ve krsala da yaylm.
Plinius IEp. l 0.96)

Birka istisnay saymazsak en azndan 1 . yzylda Hristiyan
lk imparatorluk iin ok ciddi bir tehdit olarak alglanmyordu.
Bununla birlikte bir tanr suretine sahip olmadklar iin Hris
tiyanlar gizli bir topluluun yeleri gibi grlmekteydi26. Dini
festivallerden ve Roma ordusunda hizmet etmekten kanmalar
pheleri arttryordu. Romallarda 1 . yzyln sonu 2. yzyln
banda Hristiyanlarn siyasi blcler olduklar kans hakim
di27. Traianus ve Antoninus slalesi imparatorlarnn Hristiyan
lara haleflerine nazaran daha lml davrandklar sylenebilir. En
azndan soruturmalarn gizli yrtlmesi ve bakalarna Hristi
yan olduklarna dair iftira atanlarn cezalandrlmas gibi kararlar
-
almlardr. Aslna baklrsa Romal brokratlar kanunlarn hangi

adan Hristiyanlar sulu grd konusunda ok da emin de
illerdi28.
Antik Hristiyan kaynaklar imparatorlarn uygulad bask
lar, ikenceler ve lmler hakknda bol malzeme ierir. Nero'nun
64'teki Roma yangnn Hristiyanlarn zerine atmasyla bala
yan basklar 3 1 3'teki Milano Ferman'na kadar srmtr29. Eu
sebios'a gre Tertullianus Hristiyanln Augustus zamannda
ortaya ktn, Tiberius zamannda retilmeye ve halka duyu
rulmaya baladn ve Nero tarafndan Hristiyanlarn acmaszca
cezalandrldn sylemiti; Caligula ve Claudius'a dair bir atf
yoktur30 Domitianus kuzeni konsl Flavius Clemens'i Yahudi ge
leneklerini uygulad iin ateizm sulamasyla mahkemeye kar
m ve ldrtm, ayn zamanda Nero'dan sonra Hristiyanlara
kar ikinci kez zulm yapan imparator olmutu31 Traianus dne
minde (98-1 1 7) Bithynia-Pontus Eyaleti'ne imparatorun legatusu
olarak giden Gen Plinius'un mektuplarndan Hristiyanlarn fa
aliyetlerinin yasa d kabul edildii, ama dorudan devlete kar
bir su ilemi gibi alglanmadklar anlalr. Traianus'un talimat
lar ondan sonraki imparatorlar iin model tekil etti. Fakat Sep
timius Severus ( 1 93-2 1 1 ) bir adm ileri giderek Hristiyan olmay
yasaklad32 Caracalla'nn zamannda (21 1-2 1 7) basklar nispeten
azald; Deci us (249-25 1 )'a kadar Hristiyanlar sakin bir dnem
geirdi. Decius 249'da bir kararname yaynlayarak imparator
luktaki btn Hristiyanlarn haftann belli bir gnnde tanrla
ra kurban sunmalarn zorunlu kld33 mparatorun ald dier
kararlar Traianus'unkilere zt karakterdeydi: Hristiyanlar teker
teker bulmakla grevli memurlar dininden dnmek istemeyenle
ri cezalandracakt. On sekiz ay boyunca devam eden basklarn
yaralarn sarmaya alan Kilise, 257'de Valerianus (253-260)'un
ruhban snfn yasaklayan kararnamesiyle yeni bir engele takld.
Gallienus (260-268) kararnameyi yrrlkten kaldrmasnn ar
dndan 2. yzyldaki artlar yeniden geri gelmi grnmektedir.
Fakat 303 'te Diocletianus Hristiyan meclislerini yasaklayarak
kiliselerin yan sra Hristiyanlkla ilgili kitaplarn yok edilmesi-
DN, DDET, DREN 1 75
ni emretti ve ardndan yaynlanan kararnamede Hristiyanla

ra lm cezas, dininden dnenlere zgrlk ve tanrlara kurban
sunma zorunluluu vb. yasaklar getirildi34 Diocletianus'unkiler
Kilise zerindeki son etkili kararnameler oldu. Iulianus'un ksa
saltanatn bir yana brakrsak Constantinus'la birlikte bask d
nemi son bulmutur.
Anadolu'daki Hristiyanlarn durumuna dair erken bilgileri
Aziz Polykarpos'un ehit oluunu anlatan bir kaynaktan, ncil
ve Gen Plinius'tan reniriz. Aziz Paulus'un Ephesos ziyaretin
de Artemis heykelleri yapan gm Demetrios ve meslektala
r ehirde kargaaya neden olmutu35 Paulus'a gre insan eliyle
sureti yaplan bir varlk tanr olamazd. Demetrios'un tepkisi,
imparatorluun genelinde Hristiyanlara kar dzenlenen halk
hareketlerinden biriydi36 Havarilerin leri'nde birok rnei g
rlen bu olaylar, Hristiyanln pagan tanrlarna kar tavrlar
ya da Demetrios'unki gibi ekonomik ve sosyal endieler yznden
meydana geliyordu. Hristiyanlar banazlkla sulayan Tacitus,
insanlardan nefret ettiklerini ve Roma'daki byk yangn konu
sunda masum olsalar bile cezalandrlmalarnn doal karlanma
s gerektiini yazmt37
Plinius, Traianus'a 1 1 0 civarnda yazd mektupta, Bithy
nia-Pontus Eyaleti'ndeki Hristiyanlar hakknda nasl bir yol izle
yeceini imparatora sorar. Daha nce Hristiyanlarla ilgili bir so
ruturmaya katlmadn syleyen Plinius, onlara ne eit cezalar
uyguland konusunda bilgisi olmadn ekler. Traianus'a kendi
uygulad yntemi anlatm ve imparator da bunu onaylamtr:
Hristiyan olduu kantlanmad srece kimse sulanmayacakt.
Ancak Hristiyan olduunu reddeden kimse eer Roma tanrlara
dua ederek bunu kantlarsa serbest braklacakt. Traianus ayr
ca gizli el ilanlaryla yaplan Hristiyanlk sulamalarna itibar
edilmemesini de ister38 Sonraki yzyllara gre daha lml olan
bu tutum bir sre devam etti. Mesela Asia Eyaleti valisi Arrius
Antoninus kendisini ifa eden Hristiyanlarn bir ksmn cezalan
drmay reddederek eer lmek istiyorlarsa ellerinde bolca urgan
ve kayalk olduunu sylemiti39 Piskopos Meliton'un syledik-
!erini aktaran Eusebios, Hristiyanlarn Anadolu'da srekli takip

edildiini, muhbirlerin yeni kararnamelerin getirdii avantajlar
dan da yararlanarak Hristiyanlar ak ekilde taciz ettiklerini
yazar40
Plinius'un karsna getirilen Hristiyanlar arasnda Roma va
tandalarnn da bulunmas ilgin bir ayrntdr. Bunlar Plinius
tarafndan yarglanmak zere Roma'ya gnderilmitir. Hristiyan
olduunu reddedenler bunu ispat etmek iin sadece Roma tan
rlarna dua etmekle kalmayp imparatorun heykeline arap ve
ttsyle sunu yapmalar gerekiyordu. Hristiyanlar pagan tanr
larnn yannda imparator kltn de kabul ettiklerini gstermek
zorundayd. Bu sembolik kuruma kar kmak, devletin varl
na kar kmaktan farkszd. Daha nce Hristiyanken bundan
vazgetiklerini iddia eden bazlar, tek yaptklarnn haftann bel
li gnlerinde toplanarak sa'ya " bir tanr gibi" ilahiler syleyip
hrszlk, soygun ve zina yapmayacaklarna dair yemin etmekten,
sonra da aralarnda dattklar yemekleri yemekten ibaret oldu
unu, fakat Traianus'un dernekleri ( collegia) yasaklayan kararna
mesinden sonra toplantlar braktklarn sylemilerdi41 Ancak
soruturmalar ilerledike Plinius u gerein fa rkna vard: " ... her
yatan ve snftan, hem erkekler hem de kadnlar mahkemeye ge
tiriliyor. Bu sefil klt sadece kasabalara deil, fakat ayn zamanda
kylere ve krsal blgelere de yaylm. "
Buna ramen grd kadaryla Hristiyanlk " ar ularda
gezen yozlam kltten" fazlas deildi. Plinius uzun zamandr
bo duran tapnaklarn dolmaya, kutsal trenlerin yeniden yapl
maya ve kurbanlk etlerin yeniden satlmaya baladn syleye
rek insanlara ans tannrsa onlar kazanmann mmkn olaca
n belirtmiti42 Eyalet sakinlerinin tanrlara kar olan ilgisizlii
anlalan uzun zamandr sryordu. Plinius biraz da naife her
eyi yoluna girmeye baladn dnmt, ancak gerekte dini
faaliyetlerin artmasna hi kukusuz soruturmalarn yaratt en
die havas yol amt ve herhalde kimliini gizlemek isteyen H
ristiyanlar gnlszce de olsa Roma tanrlarna bal olduklarn
gstermek istemilerdi.
DiN, DDET, DREN 1 77
Plinius'un Traianus'a Hristiyanlara nasl bir adli srecin uy

gulanacana dair sorusu, o zamana kadar Hristiyanlara kar
yaplan basklarn aslnda yasal bir temele dayandrlmadn
gsterir. Yani imparatorluun gznde Hristiyanln su olma
d, daha nce onlara kar cezai yaptrmlarn uygulanmadn
dan anlalmaktadr. Valilerin nlemleri 1 . yzylda Yahudiler, 2.
yzylda ise paganlarn bastrmasyla domutu43. Hatta bazen
Smyrna piskoposu Polykarpos'un ldrlmesinde olduu gibi
her iki grup birlikte hareket etmitir. Plinius'un mektubundan
yaklak krk be yl sonra ehit olan Polykarpos'un yaadklar,
durumun nasl deitiini gstermesi asndan ilgintir. Plinius
Hristiyan olmakla sulananlar muhtemelen mtevaz bir ekilde
sorgulayp cezalandrrken, Polykarpos'un lm amfitiyatroda
yaplan bir gsteriye dnmt. Bapiskopos yakalandktan son
ra eek srtnda ehre getirilmi ve stadionda izleyicilerin nne
karlmt. Vali kendisini vahi hayvanlara ataca ve diri diri
yakaca tehdidinde bulunarak Hristiyanlktan tvbe etmesini
istedi. Polykarpos bunu reddedince valinin ula herkesin nnde
yksek sesle kez Polykarpos'un Hristiyan olduunu itiraf etti
ini bildirdi. Bu arada izleyiciler arasndaki Yahudiler fke iinde
Polykarpos'u suluyorlard. Aslen Smyrna Kilisesi'nden Phry
gia'daki Philomelion Kilisesi'ne yazlan bir mektup olan kayna
mza gre Polykarpos ehirdeki on ikinci ehitti44. Hristiyanlarn
cezalandrlmas izleyicileri olan bir ovdu artk. Ancak bu tip
gsterilerin imparatorlarn emirleriyle mi yapld yoksa valile
rin inisiyatifinde mi dzenlendiini kesin olarak sylemek zordur.
3. yzylda skenderiye'de yaanan benzer olaylarn gsterdii
zere, valiler bu konuda genelde istedikleri gibi davranabilmek
teydi45. Philippus Arabs'n saltanatnda skenderiye praefectusu
olan (249) A. Appius Sabinus, ehirdeki Hristiyan kart olayla
ra ve iddete gz yumarak imparatorun otoritesini, kanunlar ve
genel uygulamalar hie saymt. Polykarpos Antoninus Pius'un
imparatorluu srasnda lmt. Eusebios imparatorun Asia
Eyaleti'ne yazd bir mektubu eserine almtr. Buna gre Pius
Asia'daki Hristiyanlarn eyalet sakinlerinin basklarndan dolay
sorun yaadn duyunca eyalet meclisine bir mektup gndererek

devleti etkileyecek hareketlere kalkmadklar srece onlara kar
lmamasn istemitir46
Grnen o ki Pi us Hristiyanlar kar daha lml bir tavr izlen
mesinde yanayd. Polykarpos'un yaadklar Anadolu'da impa
ratorun isteklerine her zaman uyulmadn gsteriyor. Eusebios
bizim iin Hadrianus'un bir mektubunu da kaydetmitir. Mektup
1 24/1 25 'te Asia Eyaleti valisi olan Minucius Fundanus'a, ondan
nceki vali Serennius Granianus'un bir sorusuna cevaben yazl
mtr. mparator eyalet sakinlerinin Hristiyanlar sulamalarn
ve mahkemeye karmalarn normal karlamakta, ama Roma
kanunlarna kar geldikleri ispatlandnda cezalandrlmalar
gerektiini eklemekteydi. Ayrca aslsz ihbar yapanlarn mahke
meye karlmasn istiyordu47 Polykarpos'un ehirde insanlara
tanrlar reddetmelerini ve onlara adakta bulunmamalarn sy
ledii aktarlr. Fakat daha da kts, Hristiyanlarn tek tanrya
inanmalarna, yani " tanrtanmaz" olmalarna ilaveten, insanlar
din deitirmek iin srarla ikna etmeye almalaryd48 Traia
nus'un Gen Plinius'a yazd mektuptan bahsederken imparato
run talimatlarna ramen Hristiyanlara sudan sebeplerle zarar
vermeye alanlarn hala bulunduunu, bunlarn bazen halk ba
zen de yneticiler olduunu syler49 Dier bir deyile, Asia vali
sinin gsterisi muhtemelen eyalet sakinlerini memnun etmek iin
yaplmt ve belki de imparatorun bundan haberi olmamt ya
da rendiinde artk ok geti. te yandan, baz ileri gelen din
adamlarnn Roma 'ya getirilerek gzda vermek iin aslanlara
atlmasna yine Domitianus'tan sonraki bu grece hogr or
tamnda rastlyoruz. Polykarpos'un ada Antiokheia bapis
koposu Ignatius bu amala bakente gtrlrken Anadolu'dan
gemiti50 Bu olaylardan yaklak 30 yl sonra eserini kaleme
alan Dio Cassius, Maecenas'n azndan Augustus'a dini tuhaf
ayinlerle bozmaya kalkanlara dman olmasn, nk byle
insanlarn yeni tanrlar getirip yeni adetler benimseterek komp
lolar ve hizipler yarattklarn syletirken muhtemelen aklnda
kendi zamannda Hristiyanlarla yaanan sorunlar vard51
DN, DDET, DREN 1 79
Eusebios'u okumaya devam edelim52: Diocletianus'un salta

natna (284-305) gelindiinde iler iyice rndan km gibi
grnyor. Phrygia'da sadece Hristiyanlarn oturduu kk
bir kasaba ( Eusebios adn vermez) kadnlar ve ocuklar dahil
oturanlarla birlikte atee verilmiti. Sebep procurator, vali ve b
tn memurlarn Hristiyanla gemi olmasyd. Yine Phrygia'da
Adauctus adl Romal bir memur Hristiyan olduu iin lmle
cezalandrld. stelik Adauctus soylu bir talyan aileden geliyor
du; Eusebios'un deyimiyle imparatorlarn altnda her trl onuru
elde etmiti ve anlalan eyaletin mali ilerini de stlenmiti.
Kendisi bir Hristiyan dman olan Maximinus'un 3 1 2'de
Bat Anadolu'ya yapt gezinin amac, buradaki pagan merkez
lerine varlyla moral vermekti. Doudaki ehirler Hristiyanlara
dmanlklarn gstermek iin tevik ediliyordu. Bunun iin de
imparator muhtemelen daha nce Diocletianus'un yrrle sok
tuu ba vergisinde muafiyet vaat etmiti. Arykanda (Arif Ky)
ve Kolbasa (Kubaba) gibi kk ehirler Maximinus'un ar
sna olumlu cevap vermi imparatorun konu hakkndaki karar
taa geirilmitir53 Buna ilaveten Hristiyanlara kar olduklar
bilinen valiler Galatia, Pisidia ve Lykia'da greve getirildi. Ancak
btn bu basklarn Anadolu Hristiyanlar zerinde nasl bir etki
yarattn sylemek zordur. Bu dnemde Theodotos veya Luki
anos gibi kilise babalar ehit olmasna ramen Hristiyan nfu
sunun geneli iin fikir yrtemiyoruz. Tabii her zaman zulmden
kamann yollar vard: ldrm numaras yapmak, kendi adna
kurban sunsun diye birisini kiralamak ya da bir memurdan kur
ban sunusunda bulunduuna dair belge satn almak . . . Anadolu ve
baka yerlerde en sk rastlanan yol ise krsala, dalara ya da le
snmakt; kyler basklardan kaanlar iin snacak yerler oldu.
rnein Gregorios cemaatiyle 250'de ve sonra Kaisareia'l Basi
leios'un ailesi Pontos'un dalk kesimine, muhtemelen buradaki
iftliklerine ekildiler54
Constantinus'un rakibi Maxentius ( 306-3 1 2)'a kar 3 1 2'de
kazand zaferi Hristiyan tanrsna adamas ve 3 1 3 'te Milano
Ferman'yla Hristiyanlara msamaha gsterileceini ilan etme-
siyle birlikte Hristiyanlar nihayet rahatlad. Hristiyanlarn za

ferinin ksmen paganlarn dank ve zayf direniinden kaynak
landn da belirtmek gerekir55 Ama Iulianus dnemi ( 360-3 6 3 )
Constantinus'tan sonra Hristiyanlar yine o eski bask gnlerine
dndrd. mparatorun ksa sren saltanat srasnda Anadolu
birka ehit verdi56: Phrygia'l Makedonios, Theodotos ve Ta
tianus Misos'ta vali tarafndan yeniden alm bir tapnana
girerek heykelleri tahrip etmilerdi. Ankyra'da ise Busiris adl
tannm bir Hristiyan, vali tarafndan paganlarla alay ettii ge
rekesiyle hapse atlm, neyse ki Iulianus'un lmnden sonra
serbest kalmt. Kappadokia Kaisareia'sndan Eupsykhios adl
soylu biri, ehirdeki Tykhe Tapna'n tahrip ettii iin hayatna
son verilmiti. Ankyra Kilisesi barahibi Basileios yoldan getii
srada tanrlara kurban sunan paganlar grm ve hibir H
ristiyann byle aldanmalara kaplmamas iin dua etmiti. He
men orackta yakalanan Basileios, valinin huzuruna karlm
ve sonunda ikenceyle ldrlmt. Kyzikos'lular Iulianus'a
bir heyet gndererek ehirdeki pagan tapnaklarnn restore edil
mesini istemilerdi57 Bu istekten honut kalan imparator, Kyzi
kos barahibi Eleusios'u tapnaklar tahrip ettii, kutsal alanlara
kfrettii, dullara ev salad, rahibelere binalar yaptrd ve
paganlara ata geleneklerini terk etmeleri telkininde bulunduu
iin ehirden kovdu. Iulianus ayrca Eleusios'un yanndaki baz
yabanc Hristiyanlarn ehre girmelerini yasaklamt. Bunlar
Hristiyan olmakla birlikte ordu iin yn kyafet retiyorlard
ve bir ksm darphane iisiydi. stelik nceki imparatorlardan
buraya yerleme izni almlard. Sozomenos'a gre Iulianus'un
ehre giri yasa koymasnn sebebi bu kiilerin ehirdekilerle
birleip karklk karmalarn engellemekti. mparator yasak
lamalar getirip iddet uygulamak yerine, ruhban snfn ve ba
rahipleri ehirlerden srmenin daha etkili bir yntem olduunu
dnmt58 Sozomenos ayrca, paganizmi eski gnlerine geri
dndrmek isteyen imparatorun bu amala Galatia'nn pagan
barahibi Arsakios'a yazdn syledii mektubu da bize akta
rr. mparator paganizmi canlandrmak iin Galatia'daki btn
DN, iDDET, DRENi 1 81
pagan rahiplerin hogrl o lmasn, iddeti desteklememesini

istemekte, eyalete fakirlere datlmak zere buday ve arap
gndereceini belirtmekteydi59
Iulianus yoksul kesimi kazanarak Hristiyanln etkisini azal
tabileceini dnmt. Ne de olsa sa'nn dinleyicileri arasnda
yoksullar nemli yer tutuyordu. Celsus Hristiyanln eitim
sizler_ arasnda ya yldn syler60 Eldeki yetersiz verilerden bu
konuda kesin bir yargya varmak zordur. Ancak genel kannn
aksine Hristiyanlk sadece fakirlerin ya da ezilenlerin dini deil
di. Yeni dinin zellikle yn iileri, ayakkabclar, silah ustalar
vb. meslek gruplar iinde ciddi bir yer edindii doru olmakla
birlikte, " alt snflara zg bir hareket" eklinde bir deerlen
dirme yapmak yanltr, zira son almalar Roma toplumunun
st snflarnda da Hristiyanln ciddi destek grdn ortaya
karmtr61 Gen Plinius'un Bithynia-Pontus valilii srasnda
" her yatan ve snftan hem erkek hem de kadnn" Hristiyanl
setiine dair gzlemi yeni dinin homojen yapsna iaret eder62
Plinius'u ve baz kaynaklar bir kenara brakrsak, 3. yzyla ka
dar Hristiyan toplumunun yapsyla ilgili kantlarmz snrldr.
Sz konusu tarihten itibaren zellikle Anadolu'dan kantlarmz
artar. Yaztlardan Hristiyanlarn yaadklar ehrin vatanda ol
makla vndklerini, bazlarnn ehir meclislerinde grev yap
tklarn reniyoruz. Gen Plinius'un Hristiyanlarn fazlaln
dan yaknd Bithynia'dan 2. yzyl sonu-3 . yzyl ortasna ait
bir yaztta, Marcus Demetrianos adl bir Hristiyann yksek me
murluk (arkhon), memurluk, yarma dzenleyicisi gibi grevler
ald belirtilir. Benzer yaztlara Sebaste (Sivas) ve Klaudiopolis
( Bolu)'te rastlanmtr. 2. yzyln sonlarnda Cappadocia Eyaleti
valisi olan L. Claudius Hieronymianus'la Syria Eyaleti valisinin
elerinin Hristiyanl kabul ettiklerini reniyoruz63 ncil'de ve
Hristiyan yazarlarn eserlerinde Hristiyanlarn nemli mevkiler
le bulunmalarn ve toplumun sosyal yaantsna entegre olmalar
n tleyen pasajlar yer alr ve Hristiyan senatrler ile atl snf
mensuplar ise ancak Constantinus'la birlikte anlmaya balanr64
Dolaysyla nemli idari ve sosyal mevkilerde bulunan Hristi-
yanlarn kendilerini gizlemek istemi olmalar doaldr. Bu yz

den kaynaklardan Hristiyanlarn nayak olduu ayaklanmalarn
genellikle alt snflar ve meslek gruplar tarafndan balatldna
dair bir izlenim elde ederiz.
Her eye ramen Kilise nemli siyasi ve dini konularda geni
ve ak katlm salayabilmi; baz durumlarda imparatorluk ku
rumlarna alternatif bir karar ve uygulama mercii olabilmiti65
Isauria gibi sorunlu yerlerde etkili olabilecek ky leinde bir
yaplanmaya gitmeyi hedeflemesi buna iyi bir rnektir. Ayrca
devletle halk arasnda gl bir arac kurum haline gelmitir. Ba
sileios'un mektuplarnda birok kiinin kendisine zorunlu kamu
hizmetlerinden muaf tutulma, vergilerde kolaylk vb. isteklerle
bavurduunu grrz66 Bylece din adamlar toplumun sadece
dini deil, dnyevi liderleri olmaya balamlard.
Bu uzun bask yllar boyunca Hristiyanlar ok sayda ehit
vermitir67 Yunancada ehit kelimesi aslnda bir konu hakknda
kiisel gzlemlere dayal bilgisi olan kiiler iin kullanlr. Tertul
lianus, Asia valisi Arrius Antoninus'un yapt zulm karsnda
Hristiyanlarn kendi istekleriyle lmelerini doru bulur68, ama
Kilise srf ehit olmak iin lme gidilmesini onaylamyordu.
rnein Smyrna'da yaayan Quintus adl bir Phrygia'l evresin
dekileri Hristiyan olduklarn aklamak konusunda ikna etmi,
fakat bu ar hevesli hareketinden dolay lmnde hemen nce
Hristiyanlktan karlmt69 306'da spanya'da yaplan Elvira
Konsili'nde Hristiyanlarn heykelleri tahrip etmesi yasaklanm
ve byle bir hareket yznden lm cezasna arptrlanlarn ehit
olarak tannmayacaklar karara balanmtr. Ancak rnein, Ga
lerius'un Hristiyanlarn yakalanmasn emreden kararn yrtan
Nikomedia'l bir Hristiyann ldrlmesinden sonra ehit olmas
Lactantius tarafndan pek eletirilmemiti7. ehitler zerine bilgi
veren kaynaklara bakldnda, ehitliin imparatorluun gzn
de toplum huzurunu tehdit eden bir " gsteri" olduu anlalr.
Hristiyanlarn says arttka ve Kilise kurumsallatka ehitlik
bir sorun halini ald, nk inananlarn kaderlerinin nnde so
nunda ehitlik olaca kans yaygnlamaya balamt. Bu yz-
DN, DDET, DREN 1 83
den Kilise bir ayrm yapmak zorunda kald: isteyerek kendisini

yetkililerin ellerine teslim eden "gnll ehitler ve devletin pasif
kurbanlar olan "gerek ehitler. "71 Gnll ehitler yeni bir vali
atand zaman huzuruna karak tutuklanmalarn talep ediyor
ya da kastl olarak pagan tanrlarn heykellerine saldryorlard.
Bithynia'dan ad bilinmeyen bir Hristiyan Diocletianus'un Hris
tiyanlarn yakalanmas, kiliselerinin ve kitaplarnn yaklmasyla
ilgili kararnamesini herkesin nnde yrtm, muhtemelen Gale
rius'un " barbar" kkenlerini ima ederek, kararnamenin Gotlar
ve Sarmatlarn zaferi olduunu ne srm ve sonunda yaklarak
ldrlmt72 Kappadokia'l piskopos Athenasios'un takipileri
imparatorlara hakaretler ieren libelluslar dattklar iin yaka
landklarnda birka tapna yakm olmalaryla vnmlerdi73
Bunlar, 4. yzylda Hristiyanlarn ehit mertebesine ulamalarn
salayacak trden davranlard.
Kartaca valisi gibi bazlar lm cezasna arptrlan Hristi
yanlarn tiyatro gibi mekanlarda infaz edilmesinden kanmtr74
Halka ak mahkemeler otoriteye kar gelmek ve onu yargla
mak iin ehitlere bulunmaz frsatlar sunuyordu. Birok kaynakta
ehitlerin kendilerini cezalandran Romal vali ya da memurlara
kar ahlak dersi verdii ve onlar " yarglad" grlr. rne
in Pionios Smyrna agorasndaki mahkemesi srasnda kendisinin
Sokrates, Aristides ve Anaksarkhos gibi felsefe, adalet ve cesaret
sergilediini ileri srmt75 Mahkeme bazen iktidar gsterisine
dnmekteydi: Eer Romal memur bir Hristiyana dinini inkar
ettirtebiliyorsa kazanm, yoksa kaybetmi saylyordu. Doal
olarak valiler bundan kanyordu, nk halk Hristiyanlarn di
reniinden etkilenebilirdi. Ayrca halkn nnde ikence grenle
rin kendi snflarndan seyircilerde honutsuzluk yaratma ihtimali
vard. Pionios'un mahkemesinde yerel memurlar onlarla ayn s
nftan birinin Smyrna vatandalarnn nnde ikence grmesini
istememiler ve kargaa kabileceinden endie ederek tiyatroda
konumasn engellenmilerdi76
Sorunlar sadece paganlar ve Hristiyanlar arasnda deildi. Ki
lise kurumlamaya balad ilk zamanlardan beri "sapkn" ilan
ettii mezheplerle mcadele ederken, bu mezhepler de ayn za

manda kendi aralarnda atyordu. 2. yzyln ortalarnda Ira
naeus'un ortaya att ve Hristiyan dnyasnda genel kabul gren
tanma gre sapknlar doru dnceden/ortodoksiden (ortho
doksia) ent;lektel kibir ve ahlaki yozlama yznden ayrlmakla
sulanyorlard. Erken Hristiyan yazarlar yeni dinin bandan iti
baren Katolik (Yunanca evrensel anlamnda katholikostan) Kili
sesi'nin ortodoks inanlar barndrdn savunuyorlard. Ancak
sapkn mezheplerle ilgili yazlanlar ounlukla Kilise kaynaklar
nn elinden kt iin dikkatli olmak gerekir. Bu yzylda orto
doksinin aslnda sapkn mezheplerle yaplan mcadele sonucunda
ekillendiine dair grler arlk kazanmtr77
Genel olarak imparatorluun batsnda sapkn mezheplerin
daha az sorun yaratt grlr78 Burada yaayanlarn din konu
sunda doudaki Hristiyanlar kadar ilgili ve heyecanl olmadklar
anlalmaktadr. Douda mezheplerin saylar fazla olmakla bir
likte ounluu nispeten kk gruplard. Mezheplerin Kilise'den
farkl olduu noktalar ok eitliydi. Ariusular gibileri sadece te
olojik ynden Kilise'den ayrlyorlard. rnein "On drtler" ad
verilen mezhep sadece Paskalya'y Yahudilerin Fsh bayramyla
ayn gnde kutlamalaryla farklydlar. Novatiusular Decius'un
kovuturmalar srasnda pagan tanrlarna adakta bulunmak zo
runda kalanlarn Hristiyan olmalarna kar kyorlard. Dier
taraftan nerdeyse Hristiyanlktan ayr bir din olarak kabul edile
bilecek Manieyistler imparatorluk ve Kilise tarafndan Hristiyan
olarak grlmesine ramen dalist bir dnya grn benimse
milerdi. Anadolu'da kendi mezhebini kuran Markion ise Yahu
di ve Hristiyan tanrsn birbirinden ayryor ve Yahudi tanrsn
eytan olarak nitelendiriyordu. Sebaste piskoposu Eustathios ise
kadnlarn kocalarn ve ocuklarn brakmalarn, erkek kyafet
leri giymelerini ve klelerin efendilerini terk etmelerini istiyordu.
Tartmalar yukarda belirttiimiz gibi ounlukla fikir baznda
kalm olmakla birlikte, bunlarn sokaa yansmas pagan im
paratorlarn Hristiyanlara uyguladklar basklar aratmamtr.
rnein Ariusuluun hakim olduu yerlerde Ortodoks papazlar
DN, iDDET, DRENi 1 85
ve aileler srgne gnderilmi, hatta darda lme terk edilmi

lerdir79. Pontos vicariusu Demostehenes'e yazd bir mektupta,
Basileios mezhep atmalarnda birok insann zarar greceini
syleyerek aradaki dini anlamazlklarn bazen silahl atmaya
dnebileceini ima eder80. Kilise'nin aksine Roma'nn uzun sre
mezhep ayrm yapmad anlalmaktadr. mparatorlarn yaz
malarnda belli bir mezhebe gnderme yaplmaz81 . Constantinus
ncesinde imparatorlarn bu konuda yeterli bilgiye sahip bulun
may normal karlanabilir. Ayrca mesela aada deineceimiz
Montanizm rneinde, kehanet ve esrime gibi unsurlar bnye
sinde barndran, belki de Kybele kltyle ilikili bir sapkn mez
hep Roma'nn gznde topraklar zerindeki dier birok din
den farkl deildi muhtemelen. Ancak Constantinus'tan itibaren
Hristiyan imparatorlarn sapkn mezheplerin yasaklanmas iin
kanunlar karlmtr82. Bu mezheplerin mensuplar bazen hay
dutlardan farkl grlmyordu83.
Anadolu yukarda saydmz mezheplere ve daha fazlasna
ev sahiplii yapmt. Bunlar arasnda en gizemli ve ilginlerin
den biri, kukusuz ciddi bir inanan kitlesine sahip Montanizmdir.
Phrygia'da yaklak 1 72'de doan Montanizm, adn kurucusu
Montanus'tan alr84. Kybele rahibi olan Montanus Mysia'da, Ph
rygia snrna yakn Ardabou adl bir kyde domutu85. Mezhep
4. yzyln sonlarna kadar varln srdrm ve takipileri Ka
taphrygia'llar olarak adlandrlmtr. Kaynaklarda Montanus'un
Kybele rahibi olduu ynndeki iddialar ve mezhebin baz uy
gulamalar, Montanizm'in Kybele kltnden etkilendiini dn
drmtr86. Kendisini peygamber olarak tantan Montanus'un
n ksa zamanda yayld. Onun gibi kehanet yetenekleri bulu
nan Maximilla ve Prisca (ya da Priscilla) adnda iki kadn da ona
katld. Bunlar Pepouza (Karayakuplu) ismindeki bir kyn Yeni
Kuds olaca kehanetinde bulundular ve buray mezheplerinin
merkezi yaptlar87. Hem Montanus hem de Prisca ve Maximilla
Kilise tarafndan yalanc peygamberler olarak ilan edildi ve ke
hanetleri geersiz sayld. Montanus'un lmnden sonra Prisca,
ardnd an da Maximilla 1 79'a kadar peygamber olarak mezhebin
banda bulundu88. Montanus'un sylediine gre vaftiz treni

srasnda Kutsal Ruh iine dolmu ve sa'nn vaat ettii Ruhlku
ds yerine getirilmiti. Buna bal olarak sa'nn ikinci kez dirili
i ve dnya zerinde bin yl srecek hkmdarln ilan ediine
dair beklentilerin dile getirilmeye baland. Prisca ve Maximilla
Ruhlkuds'n kendilerine geldiini iddia ediyorlard89. Doal
olarak btn bunlar Montanizm'in kilise tarafndan sapkn mez
hep diye nitelendirilmesine yetmiti. Zira Hippolytos'a gre Phry
gia'llar Montanistlere ait birok eserlerin etkisinde kalarak neyin
doru olduunu soruturmadan onlarn pelerinden gidiyorlar
d90. Bu eserler arasnda, hayatnn bir dneminde kendisini bu
mezhebe adayan Hristiyan filozof Tertullianus'unkiler de vard91
1 97 civarnda yazd eserleri zellikle Roma geleneklerine ve ka
nunlarna eletiriler ierir. De corona militis'te Tertullianus, impa
ratorun ganimet datma treni srasnda dierleri gibi defne tac
giymeyi Hristiyanla aykr bularak reddetmi inanl bir askeri
savunur. Ta Romal askerlere ait bir aksesuard ve " dnyevi " bir
uygulamayd92 Tertullianus daha da ileri giderek Hristiyanl
kabul eden bir askerin orduyu terk etmesi gerektiini savunur. De
idololatria'da ise imparator adna yaplan enlikler, zafer alaylar
ve buna benzer faaliyetlere Hristiyanlarn katlmamasn nerir;
Tanr suretleri ve benzer ilerle uraan heykeltra, ressam vb.
zanaatkarlarn bunlar brakmasn salk verir93.
Tertullianus Montanizm mritlerini Roma'ya ya da dier H
ristiyanlara iddet uygulamaya tevik etmez; savunduklar gr
ler Hristiyan doktriniyle ilgilidir94. Bunun tek istisnas, belki de
Maximilla'nn sava ve anarinin hkm sreceine dair keha
netleriydi95. Kilise kehanetlerin Roma'nn dikkatini ekeceinden
ve Hristiyanlara kar daha sert davranacandan endielenmi
olabilir96 Endielerinde hakllk pay vard, zira Montanizm
Anadolu'da geni bir kitleyi kendisine ekmeyi baarmt. Ku
zey Phrygia'daki Tembris (Porsuk) Vadisi'nde Montanistlere ait
249-279 arasnda tarihlenen ok sayda nemli mezar yazt bu
lunmutur97. Sozomenos Constantinus'un faaliyetlerini ve toplan
malarn yasaklad, kiliselerinin yklmasn emrettii mezhepler
DN, DDET, DREN 1 87
arasnda "Phrygia'llarnki" olarak adlandrd Montanizmi de

sayar98 Ancak yazdklarna baklrsa, Constantinus zamannda
Montanistlerin says olduka azalmt. Codex Theodosianus'un
3 83'e ait bir kararnamesinde baz sapkn mezheplerin ismini zik
redilmesine ramen bunlarn arasnda ne Montanizm ne de Phr
ygia'llar gemez99 Fakat 407'ye tarihlenen bir dierinde Mon
tanistlerin mallarna el konulaca, miras haklarndan yoksun
braklacaklar, ticari faaliyetlerinin tannmayaca ve vasiyetleri
nin geerli saylmayaca belirtilir. Ayrca ehirlerden srlmeleri,
toplantlarnn yasaklanmas ve buna gz yuman arazi sahipleri
nin cezalandrlmas, Montanizmle ilgili yazl eserlerin yaklmas
istenmekte, sz konusu kiilerin kamu grevlerine kabul edilme
yecekleri bildirilmektedir. Montanistlerin ruhban snf kurma
lar yasaklanm, kilise binalarnn Katolik Kilisesi'ne gemesine
karar verilmiti100 Nihayet Iustinianus dneminde (yakl. 565 ),
Ephesos'lu Ioannes yanna ald kuvvetlerle Pepouza'ya gelmi,
kiliseyi iindekilerle birlikte (Montanus'la kahinlerin kemikleri
ve kitaplar) atee vermitir101
Montanizmin douuyla Phrygia'nn Kybele gibi ok eski klt
lere ev sahiplii yapm olmas arasnda ba kurulmakla birlikte,
sosyolojik ve ekonomik sebepleri gz ard etmemeliyiz102 mpa
ratorlukta dier eyaletler gibi dorudan bir temas iinde bulun
mayan krsal kesimde kkl bir dini gemi, sanat ve dilin bile
imi, Hristiyanla ters gelen baz uygulamalarn domasna yol
am olabilir103 zolasyon Montanizm'in burada kendisini engel
leyen ciddi bir g olmakszn kolayca yaylmasna imkan tan
mtr. Nitekim Calder blgede yapt aratrmalar sonucunda,
Montanistlere ait yaztlarn Phrygia'nn kuzeyinde younlatn
saptam ve mezhebin krsal alanda daha yaygn olduunu ileri
srmtr104 Tertullianus Montanizmin etrafna birok sihirbaz,
arlatan, astrolog ve filozof topladn sylemekle beraber, takip
ilerin ou muhtemelen krsal kesimdeki halkt. Bu insanlarn
fakir olmas bir avantajd: Apollonios adl Hristiyan bir yazarn
szlerini aktaran Eusebios, Montanus'un emrindeki tahsildarlar
araclyla insanlardan ba ad altnda hediyeler topladn ve
bu kiilerin ayn zamanda kendi retisini destekleyenlere, yani

krsal kesimdeki halka maa baladn yazar105 Nitekim Alek
sandros adnda kendini ehit olarak tantan biri, Ephesos procon
su lu tarafndan hrszlk suuyla mahkemeye karlmt 106
Pontos Markion adl bir rahibin kurduu bir mezhebe ev sa
hiplii yapmtr. Sinope'de barahip olarak grev yapan Markion
(yakl. 1 1 0-1 60), retisi yznden Katolik kilisesinin ilk "kafir
lerinden" biri ilan edilmiti. Ona gre Yeni Ahit'in Eski Ahit'teki
dogmalardan ve inanlardan temizlenerek saflatrlmas gereki
yordu. Bunun iin Eski Ahit'in Tanr deil, maddi dnyay yara
tan eytan'n kayna baka bir yaratc tarafndan (demiurgos)
gnderildiini ileri srd. Kilise tarafndan aforoz edilen Marki
on kendi kilise rgtn kurdu. Markion'un doktrininden ziyade,
Tertullianus'un mezhebin neden Karadeniz' de doduuna dair ge
tirdii yorum ilgintir:
"Karadeniz bizim daha uygar sularmzdan barbar karakteri

yznden ayrlr. Burada en vahi milletler oturur, buna oturmak
denilebilirse eer; hayatlar araba zerinde geer. Belli bir mes
kenleri yoktur; hayatlarnda bir uygarlk izine rastlanmaz. Arzular
n snr koymadan yaarlar ve bunlar yaparken de ounlukla p
laktrlar. . . Ana babalarnn cansz bedenlerini koyunlaryla birlikte
paralayp lenlerde yerler. . . kliminde de ayn iddet grlr.
Ancak Pontos'ta hibir ey Markion 'un orada domu olmas ger
einden daha insanlk d ve znt verici deildir. "
(Tert. Marc. 1 . 1 .2)

Tertullianus Romallarn dalarda yaayan halklar hakkndaki
basmakalp sylemlerini burada devam ettirmektedir. Blge ko
num itibaryla Anadolu'nun nispeten daha gelimi ve uygar mer
kezlerine uzakt ve Markion'un burada ciddi bir kitlenin barahibi
olmas, blge halknn izole konumuna verilebilir. Ayrca Epipha
nios Markion'un dalizm (ikilik) fikrini evrende kart olgularn
(scak-souk, ya-kuru) varln benimseyen Empedokles'in re-
DN, DDET, DREN 1 89
tisi i le i l ikil endirdiinden, baz paganl arn da Markion'un syle

diklerinden etki lenip ona katl mal arn bek leyebil iriz107
Mstenkifler mezhepten ziyade zellikle Gnostiklere ve baz
dier mezhep lere zg belli i lke leri benimseyen bir ei limdi108
Byl e adl andrlma l arnn nedeni arap, hayvanl ardan e l de edilen
gda l ar ve evli l ie uzak durmal aryd. Theodosius 3 82'deki ka
rarnamesi as l nda Manieyist o l an btn Mstenkiflerin l m
cezasna arptrl masn emreder. Sozomenos Iu lianus dneminde
(360-36 3 ) Ankyra'da Busiris adl bir Mstenkifin va li tarafndan
yaka landn ve pagan larl a a l ay ettii iin onu ceza l andrdn
aktarr. Kendisine yapl an ikencel ere ramen boyun ememi ve
Theodosius'un sal tanat (379-395) srasnda tvbe ederek Katol ik
Kil isesi'ne katlmtr109
Yukardakilere il aveten Epiphanios'un Panarion ad l eserinden
Anadol u'da kendine yer edinmi birok baka mezhebin varl
n reniyoruz: Tes lis'i reddettii ve sa'nn as lnda Tanr deil ,
sadece bir insan o l duunu ne srd iin aforoz edi lmi By
zantion' l u deri tccar Theodotos'un takipilerinden ada banker
Theodotos, papa Victorius l nce Nata l ius adl bir papaz 150
denarius maa la sahte papa i l an etti1 10 Ciddi bir kitl eye sahip o l
mayan Thedotosul ar, 3 . yzy ln orta larnda gcn yitirmitir.
230 civarnda Asia Ki lisesi papaz o l arak grev yapm Smyrna' l
Noetos'un kurduu mezhebe gre sa Baba, stel ik Neotos'un
kendisi de Musa'yd1 1 1 B u iddia l ar yznden Ki lise'den at l an
Noetos, Roma'ya yerlemi ve geni bir kitleyi kendisine ekmi
tir. Fikirl eri ada o l an Hippolytos'un onun fikirl erini rtmek
iin yazd eserden bi linir. Ad l arn Ankyra piskoposu Marcellus
( ?-yakl . 3 74)'tan a l an Marcell usul ar, Tesl is'i kabu l etmeyip Tan
r'nn asl nda tek bir varl k o l duunu ne srmtr. Marcell us
336'da Konstantinopo l is'te yapl an konsi l de grevinden azl edi ldi.
Ancak 343'teki Serdica Konsil i kitabn incel edi ve sapknl k ier
mediini i l an etti. Grevine iade edi lmesine ramen Ankyra' l lar
kendisine direndi. Aeriosul uun kurucusu Pontos' l u Aerios, Se
baste piskoposu tarafndan ehrin hastanesine papaz o l arak atan
mt. Yeni bir doktrin gel itirerek papaz ya da rahipl eri sradan
insanlardan ayran hibir dini zellik olmadn, Paskalya Yortu

su'nun Yahudi hurafesinden ktn ve ller iin dua etmenin
bir yarar salamayacan savunmaya balad. Bir sreliine Se
baste' de birok taraftar toplad. Ariusuluun u tarikatlarndan
biri olan Eunomsizm'in kurucusu Kilikia'l Aetios Kilise'nin Tes
lis'teki " birlik" olgusuna kar " aykrl" savunuyordu. Aetios
370'de lnce yerine geen Eunomios daha sonra kendi tarikatn
kurdu ve retisi 362'de Antiokheia'da yaplan kilise meclisinde
aka tartld. Yaklak 200-400 arasnda zellikle Kappadokia,
Bithynia ve Pontos'ta taraftar bulan Hypsistosular tek bir Ya
ratc'nn varln kabul etmekle birlikte, Hristiyanlarn aksine
" Baba " sfatna karydlar1 12
Grld gibi birka hari bu mezhepler imparatorluktan zi
yade Kilise'yle anlamazlk yaamtr. Daha dorusu sapkn mez
hepler hakknda yazan kaynaklarmz bize madalyonun bu yz
n yanstr113 Buraya kadar yazlanlara bakarak Kilise ve sapkn
mezhepler arasndaki anlamazlklarn daha ziyade doktirinler
erevesinde tartld dnlebilir, ancak durum grnd
gibi deildir. 4. yzylda piskoposlar mezhepler aras atmalar
da sklkla memurlar, askerleri, gardiyanlar, ikencecileri yanla
rna alyorlard. Yzyln ikinci yarsndan itibaren piskoposlarn
Senato'yu tamamen bir kenara brakarak keileri, alt snftan
ruhbanlar, mezar kazclarn, hastane grevlilerini, dilencileri ve
yerel kilisenin hamiliindeki dier gruplar kullandklar grlr.
Bunlar tiran olarak adlandrlm ve bylece iktidar zorla ele ge
iren zorba imparatorlara benzetilmilerdi1 14
Sapkn mezheplerin takipilerinin birbirilerine uygulad id
detin dnda piskoposluk seimleri ve piskoposlarn eitli uy
gulamalar ya da bunlarn sapkn mezheplere tutumlaryla ilgili
kargaa ve huzursuzluklar ehirlerden eksik olmuyordu1 15 Pisko
poslar ve dier din grevlileri blgelerinde sosyal adan anahtar
rol stlenen, bir anlamda ehir meclislerinin yerine sorunlar
zen nemli figrler haline gelmiti. Hristiyan inanc erevesinde
piskoposlarn cemaatlerinin "oban" olmas, bu kiilerin dullar,
ksz ve yetimler, zrller, yoksullar vb. gruplardan gelen kayt-
DN, DDET. DREN 1 9 1
sz artsz destekle olaylar kolayca ynlendirilebilmelerini sala

mtr. Ioannes Khrysostomos'un, Paulinus'un ya da Melitius'un
taraftarlar, piskoposlarn adyla anlan mezheplere blnerek
atmaya devam ediyordu. Bunlarn ounlukla Hristiyanla
ciddi ekilde farkl yorum getirmiyor, sadece lidere gnl veren
lerden dolay varlklarn srdryorlard116 En iyi bilinen olay
lardan biri 3 9 1 'de skenderiye'de meydana gelmitir: ehrin ba
piskoposu Theophilos imparatorun izniyle Dionysos Tapna'nn
kutsalln bozdu ve kiliseye evirdi; stelik klt nesnelerini hal
kn nnde tahrip etti. fkeye kaplan paganlar Hristiyanlara
saldrdlar. Serapis Tapna'n kale haline getirerek yakaladklar
Hristiyanlar ikenceyle ldrdler. Vali ise ancak olaylar dorua
ktktan sonra mdahale etmi ve sadece imparatora rapor yaz
makla yetinmiti1 17 ehir baka benzer iddet olaylarna da sahne
oldu118 Anadolu'da kan olaylar skenderiye'de yaananlardan
aa kalmaz: 347, 342-346 ve 3 5 1 -360 yllarnda Konstantino
polis bapiskoposuluu yapm Makedonios, Novatianosularn
kilisesini ehrin uzak kasabalarndan birine tatmt. Paphlago
nia' daki Mantineion ehrinde Novatianusularn Kilise taraftar
larnca ehirden srlemeyecek kadar ok olduunu grnce il.
Constantius'un izniyle blgeye asker gndermi, fakat Ariusu
Paphlagonia'llar ellerine geirdikleri el baltalar, oraklar vb. ile
kar koyunca iki taraf da byk kayplar vermiti119 Bithynia'da
rahipler cemaatlerini Ophis mezhebi taraftarlarna saldrmak iin
ynlendirmiti120 te yandan bazlar mezhep kavgalar yzn
den mritleriyle birlikte inzivaya ekilmeyi yeliyordu. rnein
Sebaste piskoposluu iin Eustathios'la rekabet eden Aerios, pis
koposluun mal varln nasl kullanmas gerektii konusunda
Eustathios'la anlamazla dmt. Kilisenin servetini bt
nyle fakirlere harcamasn savunan Aerios, evredeki ehirlerden
toplad kadn ve erkeklerle birlikte Pontos'un dousundaki da
lara ve ormanlk alanlara ekildi121 Glycerius adl bir bakas da
yine mritleriyle dalara kmtr122
397'de Konstantinopolis bapiskoposluuna seilen Ioannes
Khrysostmos'un ruhban snfndaki baz reformlar ve kilise bt-
esindeki ayarlamalar kendisine olan destei azaltmt. Sk bir

paganizm ve sapkn mezhep muhalifi olarak Anadolu'daki yolcu
luklarnda On drtlerin, Novatianusularn ve Ariusularn kilise
lerini kapattrd. Dier taraftan vaazlar, zellikle zenginlere kar
sulayc tavrlar ve adaleti nedeniyle yoksul kesimler tarafndan
seviliyordu. Ancak kralie Eudoksia'nn agzll ve lks d
knln eletirmesi, skenderiye bapiskoposu Theophilos'un
Origenesi olduklar iin cezalandrdklarna kucak amas gibi
nedenler gerilimi trmandrd. Sonunda Khrysostomos grevinden
alnd, ama bu halkn tepkisine neden oldu. iddete bavurulma
masna ramen Ayasofya ve saray n bata olmak zere ehrin
eitli yerlerinde ciddi protestolar meydana geldi. Bundan sonra
srgne giden Khrysostomos dnnde bakentte daha da g
lendi. Bu sefer atmalar kt; Khrysostomos'un taraftarlarnn
bir ksm Ayasofya'ya kitlendi ve kan yangn sonucu ldler123
428'te Konstantinopolis bapiskoposluuna getirilen Nestori
us grevinin daha beinci gnnde Ariusulara ait bir apeli tah
rip etmek zere adamlar yollad. Bunun zerine Ariusular apeli
kendileri atee verdi. Olay ehirdeki dier Ariusular arasnda
protestolara neden oldu. Nestorius'un ikinci hedefi Novatianus
ulard, ama belki de imparator Theodosius'un onlar zararsz
grmesinden dolay bir nceki olayda olduu gibi buna destek
vermedi. Ardndan Nestorius Bat Anadolu, Lydia ve Karia'daki
On drtlere kar takibe giriti. Sardeis ve Miletos'taki ayaklan
malarda birok kii hayatn kaybetti. Fakat daha sonra kendisine
sapkn damgas vuruldu: sa'nn doas ve tanrsall zerine sarf
ettii szler bakentte keilerin, senatrlerin, manastrlarn id
detli tepkisini ekmiti. Konuyu ele almak zere Ephesos'ta topla
nan konsil srasnda farkl yerlerden (Antiokheia, hatta Msr' dan)
gelmi topluluklar din nderlerinin eliinde ehirde yangnlar
kardlar. Hem Nestorius taraftarlar hem de kartlar atmaya
hazrlkl gelmilerdi. Ephesos'taki atmalar Konstantinopolis'te
de gerginlie ve kargaalara sebep oldu124 Nestorius'un 43 1 'deki
azlinden 4 3 1 'deki ikinci Ephesos konsiline kadar geen zamanda
sorunlar devam etti 125
DN, DDET, DRENi 1 93
Konstantinopolis piskoposu Flavianus'la skenderiye pisko

posu Dioskoros arasnda kan atma bir dier iyi rnektir126:
Flavianus 448'de Konstantinopolis'te yerel bir konsil toplayarak
manastr lideri Eutykhes'in retisini knamt. Eutykhes'i destek
leyen Dioskoros bir ksm imparator tarafndan emrine verilmi
askerler, Msrl rahipler ve manastr hastanesindeki grevlilerden
meydana gelen bir orduyla Ephesos'ta ortaya kt ve ehrin pis
koposu Stephenos'un desteini zorla ald. Sonunda Konstantino
polis konsilinde kanlmaz olarak kargaa kt ve Flavianus l
drld. ok daha ilgin bir baka olay yine Konstantinopolis'te
5 12'de vuku bulmutur: mparator Anastasius " Kutsal Tanrm,
gl olan, lmsz olan. Bize merhamet gster" olarak bilinen
duaya " bizim iin kendini feda eden" ifadesini eklemeyi ner
mi, bylece sa'nn Tanr uruna ektii aclarn vurgulanmasn
amalamt. Ancak bu ifade ou Kalkhedon Konsili'nin kararla
rn kabul eden Konstantinopolis'liler tarafndan reddedildi ve so
nuta kan kargaada ehrin baz ksmlar atee verildi; Suriyeli
rahiplerden birisinin kafas kesilerek diree geirildi127 Sonunda
Anastasius hipodromda halkn karsna karak bir konuma
yapt ve geri adm atmak zorunda kald. Btn olaylar buraya
almamza imkan yok, ancak bu rnekler piskoposlarn ne kadar
etkili kiiler olduklarn, hatta bazen devlet otoritelerinin bile s
tne kabildiklerini gsteriyor128
Piskoposlarn pei sra sokaklara frlayan, inanlar uruna
her eyi yakp ykmaya, kendi grlerini benimsemeyenleri l
drmeye hazr bu insanlar kimlerdi ? Metinler bunlar ou kez
" halk" ya da " kalabalklar" (demos, plethos) gibi sfatlarla ni
teler129. Prokopios lustinianus'un Montanistlere kar giritii
seferden bahsederken bunlarn ifti olduklarn belirtir. Mon
tanistler kamaktansa kendilerini kutsal alanlarna kapatp ate
e vermilerdi130 Ephesos Konsili kararlar iinde, Lydia'daki
Philadelphia'dan On drtler ve Novatiosularn bulunduu bir
grubun mezheplerinden ayrldna dair belge yer alr. 24 kii
nin iinde sadece drd kyldr; dierleri ehirdendir ve yars
okuma-yazma bilmemektedir. Bununla birlikte aralarnda avukat
ve ehir meclisi yesi vardr131 Sokrates'e gre mezhebin kat ku

rallarn kabul etmelerinin sebebi, yaadklar tutucu hayatt; ne
tiyatrolara ne at yarlarna gidiyor ne de tiksindirici cinsel arzu
lara kaplyorlard132 Bu kiilerin maniple edilmesi her zaman
daha kolay oluyordu kukusuz.
iddet sadece piskoposlar ve cemaatleriyle snrl kalmyordu.
Her eyden elini eteini ekmi, ehirden ehre giderek gezici ii
gibi alan keilerin kardklar kargaa ve iddet olaylar bazen
haydutlukla bir tutulmutur ve sonunda devletin eitli nlemler
almas gerekmitir133 Doal olarak Anadolu'da da bu tip olaylar
kendini gsteriyordu. Ioannes Khrysostomos 404'te Konstanti
nopolis'ten srgn edildii srada halk keilere kar byk bir
katliama giriti:
"ehir kargaa iindeyken, Hristiyan kilisesi kei denenler ta

rafndan ele geirildi. Bu adamlar kanuni evlilii reddederler ve
ehirler ile kylerdeki bekr erkeklerin gittii kalabalk derneklere
katlrlar; sava ya da devletin baka ileri iin yararszdr/ar. s
telik o zamandan bu zamana, Fakirlere datacaz diye arazile
rin byk blmn almlar ve herkesi dilenci konumuna dr
mlerdi. Bu adamlar kiliseleri ele geirdiler ve insanlarn gnlk
ibadetlerini yapmalarn engellediler. Bu durum halk ve keilerin
kstahlklar yznden burunlarn srtmesini isteyen askerlerin f
kelendiriyordu. aret verilince ortaya karak btn keileri ldr
dler; kiliseleri cesetle doldurdular. Kaanlarn peinde dld ve
koyu kyafet giyen herkesin canna kyld. "
(Zos. 5 .23)
Khrysostomos'un srgn iin yola kmasndan ksa sre son
ra piskoposun lehine tezahratlardan endielenen imparatorie
Eudoksia, Khrysostomos'un geri getirilmesi iin emir verdi. Ke
iler piskoposun d neceini renince, Ayasofya'y igal e d erek
iba d etleri engellediler. Bu sra d a Khrysostomos'un taraftarlar ie
kart ve imparatorienin askerleriyle birlikte keileri kltan
geirdiler. Bu, Khrysostomos'un keilerle ilgili Anadolu'daki tek
tecrbesi d eil d i. Srgn iin Kappadokia Kaisareia'sna geldiin-
DN, DDET, DREN 1 95
de bir askerleri bile korkutan bir kei gruhunun tehdidiyle kar

lamt 134.
Tanrlarn Kaaklar
Hibir yetkili, sulular tanrlara ibadet ettii kadar ok koruyan
bir halkn yaratt kargaay nleyecek gte deildi.
Tacitus (Ann. 3 . 60)

Anadolu'da paganlarn kendi aralarndaki ve imparatorlukla
atmalar Yahudiler ya da Hristiyanlarla karlatrldnda
daha az dikkat eker. Roma'nn geleneksel ehir devletinin ve ona
zg kurumlarn iini boaltmayarak kimliklerini korumalarna
izin vermesi dinler aras atmalarn nn byk lde kesmi
ti 135. Sonuta en fazla Sardeis'te Demeter kltnden sorumlu aile
lerin anlamazlklar ve kendilerine muhtemelen klt balamnda
verdikleri tuhaf adlar (Koddaroi ve Ksurisitauroi) alay ve eletiri
konusu oluyordu136 Yine de baz ciddi sorunlar kyordu kuku
suz. Genel olarak bakldnda bunlar ounlukla Roma'yla " bar
bar" ya da yabanc kltlerin takipileri arasndayd137 lerideki
blmlerde ele alacamz sahte peygamberler ve kehanetler d
nda srekli yaanan bir sorun, kutsal alanlara verilen dokunul
mazlklarn ktye kullanmyd. Bu alanlar zor durumdakilere
korunma salayan yerlerdi. Mesela Romal quaestor M. Aurelius
Scaurus'un klesi kaarak Ephesos'taki Artemis Tapna'na s
ndnda Scaurus tapnan kutsalln hie sayarak klesini al
mak istemi, bir Ephesos vatanda tanrann kendisine yakaran
lar korumas altna aldn syleyerek onu engellemiti. Scaurus
Ephesos'lunun kendisine kar g kullandn ne srerek yar
glanmak zere Roma'ya gtrlmesini salad138 Mithradates'in
M 88 katliam srasnda kendilerini kurtarmak isteyen talyal
lar da kutsal alanlara snm, fakat ehir sakinlerinin gazabn
dan kurtulamamlard. Tiberius'un saltanatnda kutsal alanlarn
Anadolu'da ama d kullanm meselesi Senato'nun nne geldi.
Tacitus 22'de yaananlar etraflca aktarr:
" . . . Yunan ehirlerinde sulular kutsal alanlara bolca verilmi ayr

calklar sayesinde cezalardan kayorlard. Kaak kleler tapnaklar
doldurmutu. Himaye hakk alacakllarndan kaan borlulara, hatta
cinayet suuyla arananlara rastgele veriliyordu. Dini gelenekleri ko
ruyan bu ehirler aslnda suu korumu oluyorlard ve mdahaleler
isyana davetiye karyordu. Bu yzden ehirlerin imtiyaz gereke
leri ve temsilcilerinin Roma'daki soruturmaya gnderilmesi istendi.
Birou ayrcalklarn atalarndan, antlamalardan ve Roma'dan
nce hkm srm krallarn kararnamelerinden ileri geldiini ileri
srd. . . nce Ephesos'lular geldi. Apollon ve Artemis'in inanlann
aksine Delos'ta deil, Ephesos'ta doduklarn iddia ettiler. . . Ardn
dan Magnesia heyeti geldi. Onlar iddialarn Lucius Cornelius Scipio
Asiaticus ve Sulla'nn teblilerine dayandrdlar. ili. Antiokhos ve Vl.
Mithradates'e kar kazanlan zaferlerden sonra Magnesia'llarn sa
dakatlerinden dolay dllendirerek Artemis Leukophryene Tapna
'na snma hakk vermilerdi. Daha sonra Aphrodisias Aphrodite
klt nedeniyle lulius Caesar'n yaynlad bir kararnameyi gsterdi
/er. . . Stratonikeia da Zeus ve Artemis tapnaklar iin Parth istilasna
kar Roma'ya ballklarndan dolay Augustus'un emirlerini kant
olarak gsterdi. Hierokaisareia'nn hikyesi daha eskiydi: Pers Ar
temis'i /. Kyros tarafndan ehirlerine adanmt. Marcus Perperna ve
Publius Servilius Vatia /sauricus'un sadece tapnan deil, ayn za
manda evresindeki 3,5 kilometrelik alanda kutsallklarnn tandn
sylediler. . . Dier ehirlerin elileri de dinlendi."
(Tact. Ann. 3 .59 vdd.)
O kadar ok kant gsteriliyor ve ehirler arasnda o kadar
ok tartma kyordu ki soruturma yorucu bir hal almaya
balamt. Sonunda Senato iddialardaki hatalar aratrp rapor
vermeleri iin konslleri grevlendirmeye karar verdi. Gelen ra
porlar Tacitus'un bahsettii ehirlerin iddialarn dorulad ve
dierlerinin aslsz olduunu gsterdi. Tapnaklara aslmak zere
bronz levhalara yazlan kararnamelerle snma hakkna kst
lama getirildi ve dinin ehirler aras rekabet iin bir klf olarak
kullanlmasna izin verilmemesi istendi. Ancak anlalan Ephe
sos'ta sorun devam etmiti, zira Tyana'l Apollonios Ephesos'lu-
DiN, iDDET, DREN 1 97
lara yazd bir mektupta Artemis Tapna'na giren kann belli

olmadndan yaknyor, tapnan hrszlarn ini olduunu sy
lyordu 1 39. Dokunulmazlk daha nce Hellenistik krallarn da
ehirlere balad bir hakt; Sulla, Caesar ve Antonius da bu
gelenei devam ettirmiti. Bu haklarn bir d g tarafndan ta
nnmas kutsal alanlar ve ehirleri iddet olaylarna kar koru
yordu. Ancak Roma'nn Akdeniz'deki tartlmaz stnl ve i
savalar dneminin geride kalmasyla birlikte tehditler de byk
lde ortadan kalkmt; siyasi rakiplerden koruma beklemek
gerekmiyordu. Dolaysyla dokunulmazlk artk farkl amalar
hizmet eder hale gelmiti.
mparator Klt
[ m paratorlarn] tapnaklar rezillikleri ve adaletsizliklerinin
hatras olur; Ne kadar uzun sre ayakta kalrlarsa, kt hretleri
o kadar uzun sre devam eder.
Cassius Dio (52. 35)
Caracalla'nn skntl saltanatn grm Dio iin imparator
klt tapnaklar kibir ve yozlama alametlerinden baka bir ey
deildi. Bununla birlikte Anadolu genelinde imparator ve/veya
tanra Roma klt ok erken bir tarihte ortaya km ve hz
la yaylmtr. Bu ikisine ek olarak Senato klt de Anadolu'da
kendisine yer edinmitir140 Zaten Hellenistik krallara benzer bir
ekilde sayg gsteren Anadolu halk iin imparatorun bir nevi
tanrsal varlk olarak alglanmas sorun tekil etmiyordu 141 Tek
istisna Kyzikos gibi grnr, fakat burada da aslnda bir reddetme
sz konusu deildir: 20'de Kyzikos'lular Augustus kltn " ih
mal ettikleri" ve Roma vatandalarna kar kt davrandklar
iin kendilerine Mithradates Savalar srasnda gsterdikleri ya
rarllklar nedeniyle verilen zgrlkler Tiberius tarafndan geri
alnmtr. Fakat Kyzikos'lularn nasl bir ihmalle sulandklar
belli deildir142
Ankara'daki Augustus Tapna (yazarn arivi).
Anadolu'da imparator klt olduka hzl yaylmasna ramen

baz blgelerde grlen yavaln bir tepkiyi yanstp yanstma
d sorgulanabilir. rnein Pisidia'da Apollonia (Uluborlu) ve
Kormasa (Karacaviran) dnda blgedeki dier imparator klt
leri ancak 2. yzyln ilk yarsnda kendini gstermiti143 Dier
taraftan Roma kolonilerinin sayesinde talya'ya zg kltlerin
daha nceden Pisidia'ya girdii biliniyor. Koloniler ve via Se
baste'nin inas Augustus'un blgeyi kontrol altna almak iin
uygulad iki projeydi. Kukusuz bu koloniler Augustus'un ku
rucular olmas sebebiyle muhtemelen imparator kltne sahip
tiler. Kolonileri darda brakrsak, Apollonia ve Kormasa'daki
imparator kltlerinin varl, via Sebaste zerinde yer alan bu e
hirlerdeki Roma nfusuyla aklanabilir. Fakat Pisidia'nn dier
ksmlarnda imparator kltnn yaylm olduka yavat. Tal
loen'in de ifade ettii zere bu ve benzeri rneklerde asl sorun
sradan halkn ve krsal nfusun imparator klt hakknda ne
dndkleridir. Ne de olsa kltn kurulmas yerel sekinlerin
inisiyatifindeydi144 Gneydeki dier blgelerde, mesela Lykia ve
Dalk Kilikia'da imparator klt bunlarn eyalet haline getiril-
DN, DDET, DREN 1 99
mesinden nce grlmez. Kltn vadiler zerinden uzak noktala

ra yaylmas nedeniyle bir gecikme yaanabilmektedir, ancak bir
kez klt geldikten sonra buralardaki geliimi dier blgelerinde
kinden farkszd145 Ayrca ky tipi yerlemelerin youn olduu
blgelerle ehirlemi yerler arasnda farkllklar grlr. Kyle
rin imparatorluk kltlerine olan tutumu bal olduklar ehirlerle
ilikilerine ya da mali imkanlarna gre deiebilmekteydi 1 46 Dio
Khrysostomos ve Aelius Aristides gibi hatipler kltn varlna
kar kmamlard 147 Buna karlk Bithynia'l Dio Cassius'un
Maecenas'n azndan Augustus'a hitaben yaptrd konuma,
Dio'nun zamannda ( 3 . yzyln ba) kltn olumsuz alglama
lara yol aabildiini ima eder. Maecenas imparatorun altn ya da
gmten suretlerini yaptrmamasn, adna tapnak dikilmesine
izin vermemesini istiyordu148 Maecenas'n konumas temelde 2.
yzyldaki herhangi bir entelektelin dncelerinden farkl de
ildi: Gerek tanrsallk ve lmszlk erdemde yatyordu. Dio
Khrysostomos'un Traianus'a verdii tavsiyeler de ayn dorultu
dadr. Cassius Dio'nun farkl tutumu, Commodus ve Elagabalus
gibi imparatorlarn klt arlklarna klf olarak kullanmala
rndan dolayyd. kilinin skandal boyutlarna varan davranlar,
toplumda tepkiye neden olmutu149
mparatorluk kltne en ak ekilde kar kanlar phesiz
Hristiyanlar oldu. Tertullianus 2. yzyln sonlarnda bu konuda
yazmsa da Anadolu'da Decius'tan nce Hristiyanlara kar im
parator kltyle ilgili sulama tektir ve bu da yukarda ad geen
aziz Polykarpos'a yneltilmitir150 Eirenarkhos ve Polykarpos'un
babas, onu imparatora "tanr Caesar" diye hitap edip kurban
sunmasnn ne gibi bir zarar olduunu sormulard 151 Aziz Pio
nios'a ise Smyrna'da nce hangi tanrlara taptn sorulmu, Pi
onios " sadece Hristiyan tanrsna" cevabn verince en azndan
imparatora adakta bulunmas istenmiti152 Fakat Pionios hibir
insana sunuda bulunmayacan syleyerek teklifi reddeti. Bura
da imparator kltnn pagan tanrlarndan sonra gelmesi dikkati
ekicidir153 Ancak daha sonra Pionios'la birlikte sulananlardan
biri dnerek Nemesis ve imparatorun geniusuna adakta bulun-
200 ANADOLU'DA ROMA HAKMiYETi
mu, Hristiyan olmadna dair yemin etmiti154 mparatorluk

kltne dair kantlarn sayca az oluu, Romallarn Hristiyan
larn pagan kltlerine kar olan tutumlarndan daha fazla endie
duyduklarn dndrr155
Yine imparatorun kutsallyla ilgili olarak burada baka bir
konuya da ksaca deinmekte yarar var: imparator tasvirlerine
kar olan tepki ve tutumlar156 mparator tasvirlerinin kutsal
olarak kabul edilii Iulius-Claudius'lar slalesiyle birlikte kar
mza kar. Bu dnemde imparator portrelerinin saygnlna ya
plan saldrlar maiestas yasas erevesinde cezalandrlyordu.
Suetonius'a baklrsa bunun sorumlusu Tiberius'tur: mparator
bir Augustus heykelinin ban bir bakasyla deitirmek zere
kaldran birisini cezalandrmt157 Suetonius bundan sonra ben
zer cezalarn giderek yaygnlatn belirtir: Augustus heykelinin
yaknnda soyunmak, zerinde sureti bulunan sikke ve yzk
lerle geneleve gitmek yasaklanmtr158 Yine Tiberius dneminde
Bithynia valisi M. Granius Marcellus heykelini imparatorlarn
kinden daha yksee yerletirmekle ve bir Augustus heykelinin
ban Tiberius'unkiyle deitirmekle; Lucius Ennius ise impara
torun gm heykelini eritip tabak yapmakla suland159 Btn
bunlar Kyzikos'lulara yaplan ihmal sulamasyla yaklak ayn
tarihlere denk gelir. 2. yzyln sonlarna doru Azize Thekla Pi
sidia Antiokheia'sna vardnda, ehirdeki imparatorluk klt
rahiplerinden birinin tacizlerine maruz kalm ve sonunda rahi
bin zerinde imparator sureti bulunan tacn yere frlatmt. Bu
nun zerine Thekla'nn boynuna zerinde iledii su yazl bir
levha aslarak vahi hayvanlara atld160 3 8 7'de Antiokheia'da
ise, vergi indirimi isteyen halk Theodosius ve ailesinin resimlerini
tahrip etmi, heykellerini sokaklarda srklemiti161 mparator
heykellerini tahribindeki imalar akt. Temsili suretlerin tahribi,
artk reddedilen bir hiyerarinin yok edilmesiydi. Bu, genel ka
bul grm, herkese grlebilen ve her yerde geerli snrlarn
ihlaliydi. Heykellerin salaml kalclklarnn ifadesiydi. m
parator heykellerinin tahribi neticesinde toplumda -Canetti'nin
deyimiyle- " dearj " gereklemi olmaktayd 162 Bazen suretler
DN, DDET, DREN 201
daha ciddi sulamalarn delili oluyordu: Valerianus Paetus adl

biri, sevgililerine kendisini betimleyen altn kapl kabartmalarn
hediye olarak vermi ve bunlar Valerianus'un kendi yurdu Gala
tia'dan Kappadokia'ya geerek isyan balatacana delil olarak
alnmt 163.
Kehanetler ve Sahte Peygamberler

"Eski zamanlarda Medlerin kral olan Hystaspes kehanet gc
olan bir olann grnd ryasn gelecek nesillere aktard:
Bu olan Truva'nn halk domadan ok nce Roma mparatorlu
u'nun ve Roma adnn yeryznden silineceini haber vermiti."
Lactantius {Div. lnst. 7)

Paganizm, Yahudilik ve Hristiyanlkta grlen en tipik or
tak tepkilerden biri, Roma'nn yapt zulmlerden dolay ken
disinden hesap sorulaca ve knn fethettii halklardan
geleceine dair kehanetlerdir164. Bunlar Roma'ya isyan bayra
n am halklar hareketlendiren, imparatorluk kart sylem
leri pekitiren aralard. Kehanetler zellikle Roma'nn douda
ki hzl genilemesiyle birlikte ortaya kmtr ve Romallarn
agzllklerinin, hrslarnn, acmaszlklarnn dier halklar
zerindeki etkilerini gsterirler. Roma hakimiyetinin gelecekte
er ya da ge yok olacana dair inan sadece Roma kartla
r deil, Romallarn kendileri tarafndan da dile getiriliyordu.
Bunlar zellikle i savalarn youn olarak yaand Cumhu
riyet'in son yzyl iinde belirgin bir hal ald. Gerek Catilina
komplosu gerekse Caesar'n ldrlmesi, Sallustius ve Horatius
gibi yazarlarda Roma'nn sonunun geleceiyle ilgili kehanet ve
beklentileri ortaya karmt 165. zellikle M 70-20 arasnda
Cumhuriyet'in her kesinde kyamet gnnn yakn olduunu
syleyen kehanetler belirdi. Etrsk kahinleri Catilina yandala
rnn harekete gemesini salam, Horatius ise ehrin kurucusu
Romulus'un kemiklerinin Forum'da parampara edildiini gr
mt l 66.
Romallarn igal ettii Galya, Msr, Kuds, Anadolu gibi

yerlerde peygamberler, eski dinler ve gelenekler hkm srmek
teydi ve Roma'nn sonuna dair kehanetlerin ortaya kmas ka
nlmazd167. Propaganda amal bu hikayeler sknt iindeki
alt snflar etkileyebilirdi, ama vergi yk ve ordunun iaesi gibi
sorumluluklar stlenmek zorunda kalan st snflarn byle de
magojilere nem vermesi zayf bir olaslktr168. Bunlarn ounda
ortak nokta Dou'dan gelerek Roma'y ykacak kral figrdr.
Roma imparatorlar en azndan Diocletianus'a kadar dou mo
narilerini ima edecek hareket ve tavrlardan kanmaya alr
ken -hatta belki de Dou'dan korkarken169- Anadolu'da bu tip
kehanetlerin belli kesimleri harekete geirmesi srpriz deildir,
zira Anadolu'nun bir ksmn elinde bulunduran Seleukos Kral
l Roma'yla burada savam, Aristonikos ve Mithradates gibi
Roma'y uratran krallar buradan kmt. Bunun yan sra,
Romallarn da kabul ettii gibi Akdeniz dnyasnda kendilerinin
dnda devlet organizasyonuna sahip tek imparatorluk Parth'lar
kalmt. Dolaysyla Anadolu halklarnn Roma'ya alternatif ola
rak Parth'lar grmesi ve Dou'dan gelen kral imajn buna bal
olarak deerlendirmesi mmkndr. En az onun kadar destek
bulan bir baka olgu ise "mutlu binyl" inancyd. Yeni bir " altn
an " ya da " insanoluna huzur ve refah getirecek yeni binyln"
gelecei mjdesi sadece Hristiyanlara deil, yukarda deinildii
zere Kleopatra-Marcus Antonius ve Pescennius Niger'in propa
ganda faaliyetleriyle ayn zamanda paganlara da hitap etmiti.
Ayrca Roma'nn resmi kehanet derlemesi olan sibyll kitaplarn
daki kahinlerden birisinin Ionia ehri Erythrai'dan ktn unut
mamak gerekir170. M 83 'te sibyll kitaplar Marius yandalaryla
Sulla arasndaki atmalar srasnda Capitolium'da kan yangn
yznden yok olmu ve kehanetler Erythrai'nda iinde bulundu
u eitli ehirlerden tekrar toplanmt 171 Dolaysyla Anadolu
sakinlerinin bu kehanetlerden haberdar olmalar ve etkisinde kal
malar mmknd.
Yahudi ve Hristiyan sibyllleri ile Roma kart kehanetler de
vam etti172 Kehanetlerin dnemin dini inanlarn ekillendirme-
DN, DDET, DREN 203
deki neminden dolay skenderiyeli Yahudiler M 2. yzylda bu

kehanetlere benzer ekilde dzenledikleri ve sibylllere atfettikleri
dizeler kaleme aldlar. Bu gelenei Yahudilerden alan Hristiyanlar
hem onlarn yazdklarna eklemeler yapt hem de kendileri yeni
kehanetler yaratt. Bu dizeler Athenagoras, Theophilos, Lactanti
us ve Augustinus gibi Hristiyan yazarlar tarafndan ska zikre
dilir. Nero'nun ima edildii drdnc blm en eski kehanetleri
barndrr ve tamamen Yahudi kaynakl olduu kabul edilir. Yine
imparatorun ad geen beinci kitabn ise Hristiyan bir Yahudi
tarafndan hazrland sanlr.
Anadolu ya da Dou kaynakl en nl Roma kart kehanet
phesiz Tralleis'li Phlegon tarafndan Rodoslu Antisthenes'e
atfedilen bir hikayedir173: Antiokhos'un ordusundan Bouplagos
adl bir subayn cesedi Thermopylai'da yatt yerden kalkarak
Romallar lleri soymaktan vazgemeleri, yoksa Zeus'un gele
rek egemenliklerine son verecei ve Asya'dan alnan ganimetleri
yerlerine geri gtrecei konusunda uyarr. Korkuya kaplan Ro
mallar Delphoi'a bavurur, ama Apollon da benzer bir uyarda
bulunur. Bunun zerine askerler seferi yarda keserek Yunanlarn
Naupaktos'taki kutsal alanna sunu yapar. Buna balanan yine
Yunan kaynakl baka hikayede ise Poplios ( " Publius" Cornelius
Scipio Africanus) adl bir Romal komutann Bouplagos'un g
mlmesinden sonra ldrd ve zengin Asya fethedildii zaman
Athena'nn Romallar yok etmek iin bir Asya ordusunu zerleri
ne gndereceklerini syledii anlatlr. Olaylar bununla bitmemi
tir: Poplios daha sonra kzl bir kurt tarafndan yenileceini syler
ve syledikleri gerekletikten sonra vcudunda geriye kalan tek
uzuv olan ba konumaya devam ederek Roma'nn zenginlii ile
klelerinin Asya'ya geri dneceine dair kehanetlerde bulunur.
Dehete den askerler orada Apollon Lykaios'a bir sunak yapa
rak eve dner174
Thermopylai'dan beri Romallarn agzllklerinin cezasn
deyeceklerine ve doudan gelecek bir kraln Roma'y yok edece
ine dair ortalkta dolaan kehanetler VI. Mithradates tarafndan
Anadolu'da taraftar toplamak amacyla etkili bir ekilde kullanl-
d175 Bir sibyll kehaneti, Asya'nn Roma'ya verdiklerinin ka

tn ondan alacan ve talya'daki evlerde esir Asyallarn yirmi
katnn Asya'da sefalet ekeceini, alacaklarnn binlerce katn
geri deyeceklerini bildirmiti176 Bu, Romallarn agzllne
deinen Mithradates'e uygun bir kehanetti. Buna ilaveten kral
kendisiyle ilikilendirilen eitli doast olaylardan faydaland.
En bilinenlerinden biri, Mithradates'in doduu gn gkyzn
de yetmi gn boyunca asl kalan kuyruklu yldz ve kkken
yldrm arpmasna maruz kalmasyd. Pompeius Trogus kraln
doumunda bir kuyruklu yldzn gkyznn drdnc para
sn (yani 45'lik paras) gnein doumunda ve akam olmak
zere drt saat kapladn, gne n bile engellediini sy
ler177. Yetmi gn Mithradates'in yaad yllar; gkyznn
drdnc paras Mithradates'in hkm srd dnyann dr
dnc ksmn; gne Roma'y; gn batm ve doumundaki drt
saat kraln Romallarla savalarn temsil etmekteydi178 Kk
ken kral yldrm arpm ve bu olay Dionysos'un annesi Seme
le'yi tanrya gebeyken arpan yldrmla ilikilendirmiti179 Olay
ayn zamanda skender'in annesi Olympias'n ryasnda rahmine
yldrm dtn grmesine bir gndermedir180 Mithradates'in
lmne yakn bir tarihte, kraln Pantakopaion'daki Demeter
festivalinde bulunduu srada byk bir deprem meydana gelmi,
ehirleri ve tarlalar yutmutu. Orosius depremin Demeter fes
tivalinde meydana gelmesiyle Mithradates'in lmnden sonra
dnyann karmaaya ve karanla srkleneceini ima eder gibi
grnmektedir181
Marcus Antonius'la beraber douda bir krallk kurma heve
sindeki Kleopatra'nn son yllarna ait bir dizi sibyll kehanetin
de, kralienin Roma'dan Asya'nn intikamn alacana dair baz
ifadeler yer alr182 zetlemek gerekirse, Roma'nn Asya'ya kar
yapt btn yanllar misliyle detilecektir. Roma'nn altn baki
resi, aklaryla yapt evliliklerden sarho olmu bir kle kadn
gibi uygunsuz evliliin acsn ekecektir. nk bir kadn onun
peremlerini kesecektir. Adaleti yerine getirecek ve onu gklerden
yere indirecektir. Fakat sonra yerden tekrar gklere kaldracak,
DN, DDET, DREN 205
Asya bara kavuacak ve Avrupa da onun mutluluunu paylaa

caktr. Sevgi ve adaletin hkm srd altn bir a gelecek ve bu
an temeli de homonoia olacaktr. Roma'nn peremlerini kesen
kadn, kehanetin tarihine baklrsa Kleopatra olmaldr. Roma'nn
peremlerini kesmesi kralienin Kbrs, Dalk Kilikia ve Kyrenai
ka'y kendisine balamasyla ilgili olabilir183 Onun Roma'ya kar
zaferi altn a getirecektir. Kelime anlamyla "akln birliktelii"
olarak evirebileceimiz homonoia ya ehir devleti iindeki uyum
ve birlii ya da barbarlara kar Yunan birliini ifade etmekteydi.
Byk skender'den itibaren homonoiann inas Helknistik kral
larn grevlerinden biri olarak grlmt184 Yukardaki kehanet
Kleopatra'nn egemenliiyle birlikte mevcut dzenin sona erece
ini ima ederken, bir bakasnda dnyann sonu yangnla gelir
ve ardndan yeni bir an balangc mjdelenir. Dnya gkler
den inen bir ate elalesiyle yok olacak ve ardndan sonsuza dek
"kutsal bir kraln" idaresinde kalacaktr. Bu kehanetle ilgili bir
dierinde, dnyann bir dul tarafndan ynetilecei sylenir185 Bu
dulun Kleopatra olduu Yahudi kaynaklarndan bilinir186 Btn
bunlar Dou'da Kleopatra'nn Roma'y fethedecei ve zaferinin
dnyada bir dnemi kapatp yenisini aacana dair beklentilerin
bulunduunu gsterir187
Anadolu'daki sahte Nero vakalarnda kehanetlerin oynad
rol, imparator olduunu iddia edenlere verilen ciddi destein se
beplerinden biriydi phesiz. Yahudiler ve Hristiyanlar arasnda
Nero'nun dn Parth'larnkinden daha farkl alglanmt188
mparatorun Roma yangnn Hristiyanlarn zerine atarak zul
metmesi Hristiyanlarn her zaman ortak hatrasndayd. Daha
80'ler ve 90'larda Nero'nun Deccal (Sahte Mesih) olarak ortaya
kacana dair sylentiler vard ve ncil'de ad geen canavarn
aslnda Nero olduuna inananlar bulunuyordu189 Hristiyan si
byll kehanetlerinin drdnc kitabnda ( 1 99. dize) kaak kral ve
anne katili olarak geen Nero'nun Parth topraklarna varaca,
toplad orduyla Suriye'den harekete geecei bildirilir. 1 80'lere
tarihlenen beinci kitapta ise ( 1 89-2 1 5 . dizeler) Nero Zeus'a denk
fakat anne katili ve herkesin nefret ettii bir " arkc " olarak ta-
nmlanr; srgndeki kral olarak Asya'nn dnya hakimiyetini

ilan edecei sylenir190 Roma'y Nero'nun yaktna dair sylen
tiler Roma egemenliine dnyay saran bir yangnn son verece
ine dair Hristiyan sibyll kehanetlerini, douya zg lmden
sonraki hayat (eskatalogya) inann ve Stoa felsefesindeki ben
zer grleri krklemiti191 Bu arada Byk skender ve onun
dnyaya dneceine dair inanlar da Nero ile ilikilendirilmi
olabilir192
Anadolu'da geen Pescennius Niger-Septimius Severus arasn
daki taht mcadelesinin ardndan doast olaylar ve Dou'da
dnyann sonuna ve mutlu yeni binyln geleceine dair beklen
tiler su yzne kmtr. 3. yzyla geite Bat'nn nemli H
ristiyan yazarlarnda eskatalogya odakl konular yer bulmazken,
Dou'da 193'ten sonra dalga halinde yaylmtr193 Tertullianus,
Severus'un birinci ya da ikinci Parth seferi srasnda, Kuds'te
gkte olaanst bir olay meydana geldiini ve bunun yeni bin
yln iareti olduunu syler194 Hippolytos da Suriye ve Pontos'ta
sa'nn geri geleceine dair kehanetlerin peinde ortala dk
len ya da dalarda gezen insanlardan bahseder195 Dou Hris
tiyanlarnn dnyann sonu ve yeni binylla ilgili beklentilerinin
artmasna Niger'in yeni a mjdeleyen siyasi propagandas etki
etmi olabilir. rnein sibyll kehanetlerinin drdnc kitabnda
Marcus Aurelius'un saltanatna tarihlenen Roma'nn sonuna dair
kehanet, anlalan o dnemdeki savalar ve salgnlarn etkisiyle
sylenmitir ve dizede geen Yunanca Rhome (yani " Roma " ) ke
limesinin say deeri olan 948, Varro'nun verdii kurulu tarihi
ne gre yaplacak hesaplamada bu sonun 195'te geleceini gs
terir196. Dolaysyla 193'teki i sava bu ve benzeri kehanetlerin
gerekleecei inancn pekitirmi olabilir. Niger'in Anadolu'daki
poplaritesine ve Herodianus'un yazdklarna baklrsa, yapt
propaganda Dou'da bir dereceye kadar baarya ulamt.
Bazen kehanetler ve doast laylarn Romallar tarafndan
i savalarda kendilerine taraftar toplamak ya da huzursuzlukla
r nlemek iin kullanldn ya da yaratldn sylemek mm
kndr. Caesar'n Pharsalos'taki zaferinden nce Pergamon'daki
DN, DDET, DREN 207
Dionysos Tapna'nda zil sesleri duyulmu ve Tralleis'teki Nike

Tapna'nda Caesar'a adanm bir heykeli rten atnn zerinde
palmiye yapraklar bitmiti1 97 Pergamon'daki olay muhtemelen
Caesar'n Asia Eyaleti'ndeki en byk destekisi ve Dionysos ra
hibi olarak tapnan adytonuna girme yetkisi bulunan Mithra
dates tarafndan tezgahlanmt198. Bylece mucizeler sayesinde
Pergamon ve Tralleis'in Caesar'a sadakatleri gvence altna aln
m oluyordu. Stratenikeia'ya bal Panamara'dan bir yazt, sekiz
yl kadar sonra Quintus Labienus Parth'larla birleip Anadolu'yu
igal ettii srada, blgeyi istila eden birliklerin Zeus'un kendisini
k ve alevlerle gstermesi sonucunda panie kaplarak katn
aktarr199. Tralleis ve Stratonikeia'daki mucizelerin yine Caesar
yanls bir aile tarafndan hazrland dnlmektedir200. Daha
sonraki imparatorlar ve komutanlar Anadolu'daki eitli kutsal
alanlardan benzer destekler aldlar. rnein Tiberius tarafndan
dou seferinin bana getirilen Germanicus, seferin akbetini Kla
ros Apollon Tapna'na danm ve lmnn yakn olduu ke
hanetini almt201 . Bunun, Tiberius'un Germanicus'tan kurtulma
planlar dorultusunda kurduu bir dzmece olmas mmkn
dr202. Traianus 80'lerin banda, muhtemelen babas Asia Eya
leti proconsuluyken ad belirsiz bir kehanet ocana bavurarak
gelecei hakknda sorular sormu ve imparator olaca cevabn
almt203 Bu gibi kehanetlerin halka vermek istedii mesaj, im
paratorluun daimi oluuydu. Bylece belirsizliklerin ve bunlarn
sonucunda kabilecek muhtemel huzursuzluklarn engellenmesi
amalanyordu.
Kehanetler doal olarak sahte peygamberler ya da bycler
le sk skya ilikiliydi. Anadolu'daki en ilgin rnekler herhalde
Tyana'l Apollonios ve Abonuteikhos ( nebolu)'lu Aleksandros'tur.
Apollonios hakknda anlatlanlar onun doast ve filozof olmak
zere iki farkl ynn ortaya koyar. Kendisine peygamber ve b
yc, hatta sonraki yzyllarda "paganlarn sa's" yaktrmalar
yaplan Apollonios'un hayatn kaleme alm Philostratos, onunla
ilgili doast olaylar ve gsterdii mucizeleri bize aktarr: Pyt
hagoras'n mritlerine gre Apollonios aslnda Truva'da savam
Euphorbos'un yeniden vcut bulmu haliydi; onun gibi tanrlarla

konutuuna doduu Tyana'da ise Zeus'un olu olduuna ina
nlrken Sparta onu " Pythagoras" sfatyla onurlandryordu204.
Pythagoras gibi o da gelecei grme yetisine sahipti; nceki bir
yaam anmsayabiliyordu; depremleri ve ktl defedebiliyor
du; hemen hemen ayn zamanda iki farkl yerde kendisini gs
terebiliyordu205. Yine Pythagoras gibi Dou'da uzun seyahatlere
kmt. Hayaletlerle karlamt; cinleri karyordu; insanlar
hayata dndrmt; kt ruhlarla savamt; Ephesos'ta dilenci
bir kadna bakarak yaklaan salgn bilmiti206. Gsterdii muci
zeler sonunda onu Roma'yla kar karya getirdi: Philostratos'un
aktardna gre Smyrna'da kader ve talih zerine bir konuma
yaparken dinleyicilerin dikkatini yakndaki bir Domitianus hey
keline ekerek imparatorun kader ve talihi daha ne kadar aldata
bileceini sordu ve kendisinden sonra gelecek imparatoru ldrse
bile onun tekrar dirileceini syledi207. Bu konumalar Domitia
nus'un kulana gidince Apollonios'u huzuruna ard. Bir sre
sonra yakalanan Apollonios, giyim tarz, insanlarn kendisine
ibadet etmesi, Ephesos'ta ktlk olaca hakkndaki kehaneti ve
imparatorluk slalesinin zararna dokunacak baz ngrlerin
tanrlar tarafndan kendisine iletildii gibi sulardan dolay itham
edildiini rendi. Ayrca gizlice Nerva (96-9 8 ) 'yla bulutuu ve
gelecekteki imparatorun bana neler geleceini renmek iin bir
delikanly ldrp i organlarna bakarak kehanette bulunduu
hakknda bir sulamaya daha maruz kald208 mparatorun huzu
runda sulamalar cevaplayan Apollonios kendini temize kar
may baard209.
Samosata ( Samsat)'l Lukianos'un hakknda kaleme ald
eserden tandmz sahte peygamber Aleksandros'un antik kay
naklar, sikkeler ve yaztlardan etkili bir kiilik olduu anlal
yor210. Kendisini ylan tanr Glykon'un peygamberi olarak ilan
eden Aleksandros'un n hzla yaylm, hatta Marcus Aurelius
tarafndan da kabul grerek ehrine baz ayrcalklar tannmt211
stelik Lukianos, Moesia (yakl. 1 50 ) ve daha sonra Asia valisi
(yakl. 1 70 ) olan M. Sedatius Rutilianus gibi brokratlarn dan-
DiN, iDDET, DREN 209
1 61 - 1 69'a ait bir bronz Abonuteikhos sikkesinin n yznde

Lucius Verus bst; arka yznde insan yzl ylan Glykon
(Roman Provincial Coinage On/ine, rpc.ashmus.ox.ac.uklcoins/5364)).
mak iin Aleksandros'u ziyaret ettiklerini ekler212 Karadeniz'de

kk bir kasabada doan Aleksandros, yolculuklar srasnda
Makedonya'daki evlerde koruyucu olduuna inanlan ylanlarn
beslendiini grr ve aklna bir fikir gelir. Kalkhedon'daki Apol
lon Tapna'na giderek kutsal alana zerlerinde Asklepios'un
babas Apollon'la birlikte Pontos'a geleceini ve Abonuteikhos'a
yerleecekleri kehaneti bulunan bronz tabletleri gizlice gmer. Bu
tabletlerin kefine dair haberler hzla yaylr. Abonuteikhos'lular
kehanetlerin zerine tapnak inasna girimiken Aleksandros
ehre gelir ve ina halindeki tapnan temeline gizlice bir ylan
yumurtas koyar; ertesi gn de onu bulmu gibi yapar. Halk Alek
sandros'un aldatmacas sayesinde ylann bydn ve ban
bir insan bana dntn hayretle grr. Bu mthi olay ksa
zamanda btn Anadolu'da duyulur ve birok eyaletten insanlar
Abonuteikhos'a akn eder. Aleksandros her kehanet iin 1 drah
mi 2 obol tutarnda bir tarife koymutu. Kehanet merkezi tam
teekkll bir organizasyon haline gelmiti: Aleksandros impara
torluun her yerine kahinler gnderiyor, ehirleri salgn hastalk,
deprem ve yangnlara kar kendisinin korumasna girmeye tevik
ediyordu. Bununla da kalmayp Roma'ya gnderdii adamlarna
hakkndaki dnceleri rapor etme grevini vermiti. Kendisine
2 1 0 ANADOLU'DA ROMA HAKMYETi
okumas iin kafiyeli dizeler yazan airleri, mali ilerle ilgilenen

muhasebecileri vard. Bu arada kendi kasabasnda Eleusis'tekine
benzer dini festival dzenledi213
Buraya kadar Aleksandros'un yaptklar aslnda bugn bile te
levizyonda izlediklerimizden farkl deil; sahte peygamberler ve
tarikatlar her yerde rastladmz olaan haberlerdir. Aleksand
ros'u farkl klan ise sadece eyalet sakinlerinin deil, Romal ko
mutan ve valilerin bile kendisine bavurmasyd. Bunlarn arasn
da ilk ziyareti T. Rutilianus Censor olmutu. 1 70'te Asia Eyaleti
valilii yapm dindar Rutilianus, Aleksandros'un onun hakknda
bildirdii kehanetlerin doru olduuna o kadar inanmt ki kz
n onunla evlendirmekte saknca grmedi214 Rutilianus sayesin
de saray evresine de ulaan Aleksandros, Marcus Aurelius'un
Germania seferi srasnda bir kehanette bulunarak zafer iin Tu
na'ya iki aslanla birlikte parfmler ve zengin sunularn brakl
masn salk verdi215 Baka bir kehanetinde ise ordunun Arme
nia'ya girmemesini istemiti216 Lukianos Aleksandros'un foyasn
ortaya karmak iin harekete getiinde ise Rutilianus'un araya
girmesiyle Bithynia-Pontus valisi L. Lollianus Avitius tarafndan
engellenmiti. Hatta Rutilianus Aleksandros ldkten sonra onun
yerine kimin geeini de tartmt217
Sahte skender vakasndaki gibi burada da arlatanlarn ya
da sahtekarlarn sadece halk deil, brokratlar ve imparatorlar
zerinde etkisine ahit oluruz. Aleksandros tek rnek deildir.
Birok imparatorun ya da valinin astrologlara, byclere ya
da kahinlere kar bir zaaf olduu dnlrse, Aleksandros'un
neden imparator tarafndan ciddiye alnd anlalabilir218 Tya
na'l Apollonios'un dnda hahamlar da Vespasianus'un impara
tor olaca kehanetinde bulunmular, benzer bir alamet Msr'da
kendini gstermiti. Bu gibi kahinlerin, astrologlarn vb. ortaya
k ve imparatorlardan ilgi grmeleri o sradaki siyasi ortamla
ilgiliydi. mparatorlar iin bu bir propaganda aracyd. Sahte pey
gamber ve kahinler iinse nfuzlarn arttrmann bir yoluydu; ke
hanetleri doru kanlar imparatorlarn maiyetine alnyordu219
DN, DDET, DREN 2 1 1
Onlarn kehanetleri ayn zamanda taht kavgalarnda ve i sava

larda taraftar toplamaya ya da iktidarn pekitirilmesine ynelik
propaganda aralar olarak nemli silahlard220
Kurtuluun Simgesi Dionysos

Bu yzden [Demetrios] dier tanrlardan daha fazla Dionysos'u
kendine rnek ald, nk bu tanr savata ok korkuntur, ama te
yandan savatan sonra bar nee ve keyfin hizmetine sokmakta
en becerik/isidir.
Plutarkhos (Demetr. 2)
Mithradates ve Marcus Antonius'un ortak noktas nedir? lk
bakta hibir benzerlikleri yokmu gibi grnyor. Gece ve gn
dz gibi iki ayr kiilikten bahsediyoruz; sadece bir farkla: Ana
dolu sakinlerinin onlar " kurtarc" mertebesine ykselten tanr
Dionysos olarak grmesi ve selamlamas. Mithradates'e verilen
tanryla balantl kurtarc sfatnn Antonius iin de kullanl
mas garip gelebilir. Ancak yukarda Antonius'un propaganda
snn altn a getirecek " dou krallna" gnderme yaptn
hatrlarsak, i savalardan bkm Anadolu halklar ve ehirleri
nin Antonius'u bu ekilde selamlamas belki de o kadar artc
deildir.
Bebek Mithradates'i arpan yldrmdan yukarda bahsetmi
tik. Daha nce bebek skender'in bandan da geen bu olay hal
kn iki hkmdar arasndaki ba kurmasn kolaylatryordu.
Dionysos'un doumunda da yldrmlarn rol vard. Zeus'un sev
gilisi Semele ondan tm azamatiyle grnmesini isteyince, tanr
bu istei kramam ve Semele ann evresini saran yldrm
larn grntsne dayanamayarak yldrm arpmasyla lmt.
Zeus vakit kaybetmeden Semele'nin karnndaki ocuu, yani Di
onysos'u kararak yannda Olympos'a gtrmt. Mithradates
bu olay kullanmasn bildi ve heykelleriyle sikkelerinde Dionysos
tasvirleri kulland221
Amisos'tan bronz sikke. n yzde VI. Mithradates'in yz hatlarna sahip Dionysos ba;
arka yzde cista mystica ve onun zerinde Dionysos'un asas (thyrsos) ve panter postu
(BMC Pontus: 1 7, 51).
Antonius M 4 1 'de Asia Eyaleti'nde dzenlemeler yapmak

zere Ephesos'a vardnda,
"Bacchanales gibi sraya girmi kadnlarla satyr ve Pan'lara

benzemi erkekler ve ocuklar Antonius'un yoluna dizildiler. ehir
sarmaklar, thrysos/ar, lir ve fltler ile dolmutu; insanlar onu nee
veren ve hayrsever Dionysos olarak selamlyorlard. Kukusuz ba
zlar iin Antonius gerekten yleydi, fakat ou iin o et yiyen
ve vahi Dionysos'tu, nk soylulardan alp dalkavuklara ve bo
gezenlere veriyordu."
{Plut. Ant. 24)

M 39'un sonlarnda ve 3 8 'de Atinallar Antonius'a Yeni Di
onysos olarak sayg gstermeye devam etti. Hatta Antonius tan
rnn erefine kutsal bir maarada lenler dzenledi. Anadolu'da
ve Yunanistan' da kullanlan bu unvan asla Bat' da tercih edilmedi.
Sonraki on yl boyunca Antonius'un bu konumu devam etti. M
34'te Armenia'da kazand baarlar Msr'da bir zafer alayyla
kutlad. Bu, Roma dnda yaplan ilk zafer alayyd ve aslnda bir
alaydan ziyade Dionysos geidine benziyordu. Altn ilemeli bir
DN, DDET, DREN 2 1 3
Ephesos'tan M 39'da baslan kistophor sikkesinin n yznde

Dionysos olarak betimlenmi Marcus Antonius ve arka yzde, ylanlarn arasnda
ei Octavia'nn bst (RPC 2201).
kaftan iindeki Antonius elinde Dionysos'un kulland trden bir

asa tutuyordu222.
Farkl kltrlerde Dionysos ve ayn ilevi stlenmi baka tan
rlarn nitelikleri arasnda kanun koyucu olmalar bulunur. Ayn
zamanda bunlar yeniden douun tanrlardr. Ayrca Dionysos
hem Romal lar hem de Yunanl ar arasnda " kurtarc " sfatn al
mtr223. Dionysos Byk skender'den itibaren birok hkmda
rn ve Romal komutann kendisini zdel etirdii bir tanryd224
skender'den Pompeius'a kadar birok nemli figrn tanrya
olan ilgisi muhtemelen hal kn Dionysos'a duyduu yaknlkla il
gilidir. Bylece daha geni kitlelere ulama imkan domaktayd.
eitl i kaynak lar tanrnn sevmedii eyler arasnda agzl l k,
hrs, kibir, tiranlk, bask, gsteri gibi zel likleri sayar225. Bunun
dnda Dionysos Olympos'a dardan gelen bir tanr olarak top
lumsal dzenin kart, ehir ve krsal kavramsal kartlnn sim
gesiydi. rnein Euripides'in Bakkha'lar adl oynununda tanr ve
onun " lgn" kadn takipileri ehir devl eti deerlerinin savunu
cusu Pentheus'la kar karya gelir. Attika'da tanr krsal ve ehir
li o lmak zere iki ekilde tapm grmekteydi226
Do l aysyla Dionysos, Roma kart hisl erin tercman ola
rak ok uygun zellikler tayan bir tanryd. Dionysos'u ismiyle
2 1 4 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYET
birlikte kullanan Mithradates iin benzer tespitler yaplabilir227

Plutarkhos'un Dionysos'un " et yiyici" ve "vahi" (ffiron1 Kat
ayptffiv"lo) zelliini Antonius'a yaktrmas, onun acmaszl
na gndermeydi. i et yemenin "bozulmam" doann mede
niyet zerinde gcn temsil ettii dnlr. Ayrca Yunan ve
Roma vatandalarnn i et tketmesi, devlet tarafndan dzenle
nen kurban ve tapm kurallarn reddetme anlam tamaktayd228
Bu anlamyla sfat Roma kartlna gayet uygun dyordu.
Entelektel M u halefet
Roma gibi monariyle ynetilen bir asker devletinde entelek

tellerin eletiri zgrln ne dereceye kadar yaadklar ce
vaplanmas kolay bir soru deildir. Bunun gibi Romal -ya da
Yunan- entelektelin nasl tanmlanaca sorusu da karmza
kar. Cicero, Terentius Varro ya da Yal ve Gen Plinius'un en
telektel faaliyetleri siyasi kariyerlerinin altnda devam etmiti;
hepsi vali, praefectus, konsl vb. memuriyetlerde bulunmutu 1
Homines litterati denilen bu st snftan kiiler entelektel ura
larna ciddi zaman ayrmlar, ama bunlar her zaman Roma'nn
toplumsal deerlerini gzeterek yapmlard. Anadolu'daki en
telektellerin ve st snflarn durumu da onlardan farkl deil
di. Bu kiiler genellikle yerel ynetimlerde sz sahibi olmalar
dolaysyla Roma brokrasisiyle yakn ilikiler srdryordu.
Mitylene'li Theophanes buna iyi bir rnektir. M 67'deki dou
seferi srasnda Pompeius'la dostluk kuran ve onun hamilii al
tna giren Theophanes'e hizmetlerinin karlnda ve zellikle
Pompeius iin yazd bir kitap dolaysyla Roma vatandal
bahedilmi, ehrine de M 79'da kaybettii zgrln geri
verilmiti2 te yandan Roma mparatorluu da kendisine kar
yaz veya szle yaplan eletirileri yasaklayan kararlar almaktan
geri durmuyordu elbette3
Yunan entelektellerinin en azndan Cumhuriyet Roma's

karsnda takndklar balca tavr, Romallarn " barbar" k
kenleriyle ilgili kmseyici yorumlar ve talihin baarlarndaki
rol gibi kolaya kaan aklamalard. M 1 5 6-155 yllarnda
Roma'ya giden Atina heyetinin yelerinden biri olan filozof Kar
neades, Roma'da verdii derslerde Roma'y rnek gstererek d
politikas kazand savalara dayal bir devlette adaletten sz
edilemeyeceini savunmutu. Ona gre eer Romallar gerekten
adil olmak ve aldklarn geri vermek isterlerse atalarnn kul
belerine geri dnmeleri ve sefalet iinde yaamalar gerekecekti4
Yal Cato filozofun Romal genleri zehirlediini iddia ederek Se
nato' dan heyeti bir an nce gndermesini istedi5 Mithradates de
bu dnceleri sylevlerinde kullanmtr. Bakalar ise Roma'nn
kuruluunu Yunanlara atfetmitir6 Romallarn baarlarn ak
lamakta glk eken Yunanlara gre onlar Akdeniz hakimi ya
pan yegane etken talihti7
kinci Sofistik dnemine geldiimizde (kabaca 60-230) bu tip
yaklamlar yerini farkl alglamalara brakmt. Philostratos,
akmn ilk mensubu olarak Nero dneminde yaam filozof Sm
yrna'l Niketes'in adn verir8 Yazarn bahsettii Sofist filozoflar
arasnda Pergamon, Smyrna ve Ephesos gibi Bat Anadolu ehir
lerinden km olanlar da bulunur. Bunlarn byk ksm ken
di ehirlerinde ya da eyaletlerinde nfuzlu kiilerdi. Vespasianus,
Nerva, Traianus, Hadrianus ve Antoninus Pius gibi imparatorlar
tarafndan desteklenen sofistler ayn zamanda eyaletlerdeki anla
mazlklarda arac grevini de stleniyorlard. Bazlar Roma'nn
idari ve kltrel hakimiyetine kar tepkilerini yazlarnda ve
sylevlerinde dile getiriyordu. Bamszln kaybetmi Yunanla
rn gemi baarlarna sarlarak eski ihtiaml gnlerine dnme
isteinin bu eletirilerde rol oynad grlr9 Bununla birlikte
Philostratos'un sofist grubuna soktuu filozof ve entelektellerin
eserlerinde ortak bir amaca (Roma'ya kar Yunan olann vur
gulanmas) hizmet ettiklerine dair bir ifade yoktur. Yine de onlar
ayn kefede deerlendirmemize yol aan temel unsur aslen Yunan
kimliine yaplan vurgulardr.
ENTELEKTEL MUHALEFET 2 1 7
Elbette Anadolu'daki her filozof sofist deildi. Dio Khrysos

tomos kendi zamanndaki filozoflar drde ayrarak her birinin
farkl yollar izlediini syler. Birinci gruptakiler herhangi bir ey
retmez; ikinci grup gerek retmenlerdir ve belli bir ren
ci topluluuna ders verir; nc grup ehirden ehre dolaarak
halka ak konumalar yapar. Son grup ise en ilginci ve tehlikeli
olandr:
"Szde kinik denilenlerden her yerde ok sayda bulunur: so

kaklarda, kutsal alan girilerinin etrafnda ve yol balarnda . . . Bun
lar kleleri, denizcileri ve onlar gibi/erini bir araya toplarlar; birlik
te akalar, eitli dedikodular yaparlar ve kt szler sarf ederler.
Bu yzden bir yararlar yoktur, ama byk ktlkleri dokunur."
(Dio Chrys. Or. 3 2 . 1 O)
Dio'nun yaknd trden kinik filozoflar 1 ve 2. yzyllarda
dou ehirlerinin ayrlmaz parasyd. eitli kaynaklarda bun
larn olumsuz hal ve tavrlarndan ska bahsedilir10 Verdikleri
derslerin detaylar hakknda fazla bilgimiz olmamakla birlikte,
genellikle hayatn yerlemi geleneklerine kar kan ve doaya
dn savunan Kinizmin doktrinlerini ierdiklerini syleyebili
riz. Bu zellikleriyle ve etraflarna topladklar alt snftan kiilerle
ehirlerde potansiyel kkrtclard Dio'ya gre.
Dio Khrysostomos sofistlerden biriydi ve Anadolu'nun eitli
yerlerinde verdii sylevler Anadolu sakinlerinin Roma ynetimi
ne bak asn gstermesi asndan deerlidir. Prusa'da doan
hatip Roma hakimiyetinin Yunan ehirlerinin zerkliini ve bun
dan da te Yunan kltrn geri plana iteceinden endie ediyor
du. Srgne gnderilmeden nce Vespasianus'un saltanat srasn
da Roma'da faaliyet gstermi ve siyasetin nde gelen simalaryla
bir arada bulunmutu. Roma'daki ilk zamanlarnda Vespasia
nus'un karsnda olmad anlalr; aksine imparatorun filozof
larn aleyhine kararlar almasna ve Stoa Direnii'nde ba eken
Musonius Rufus'la atmasna ramen imparatoru desteklemi
ti11. 82'de Domitianus'a dzenlenen komploda parma olduu
gerekesiyle srgne gnderildi. Eserlerinde Roma'ya kar farkl

tutumlar takndn grebiliriz12 Roma'ya kar olumlu yaklat
grlen konumalarnda bile Roma hakimiyetine kar mesafeli
davrandn izlenir13 Apameia' daki sylevinde Dio Roma yan
ls bir tavr iindedir14 Ancak ne burada ne de dierlerinde Ro
ma'y adaleti getirmesinin dnda herhangi bir katks dolaysyla
ver. Doduu kent olan Prusa'nn i ileriyle ilgili sylevlerinde
Yunanlarn Roma'nn siyasi hakimiyetini kabul edebileceklerini,
ama Roma kltrn benimsememeleri gerektiini dnr15
mparator kltne ynelttii eletirilerinde imparatorun hayat
tayken tanr olarak tapm grmesini yanl bulur. Ona gre bir
imparator sadece ldkten sonra tanr konumuna eriebilir16 Bu
dnceleri Domitianus'un saltanat srasnda yaad sorunlarla
ilikilendirilebilir. Kaynaklarn hakknda ounlukla olumsuz g
r bildirdii imparator, kendisine hem efendi hem de tanr olarak
tapnlmasn istemiti.
Prusa sylevlerinde hatibin Roma ve Roma idaresine kar
giderek artan honutsuzluunu hissetmek mmkndr17 Bit
hynia'nn byk ehri Prusa, Nikaia ve Nikomedia arasn
daki rekabeti konu eder18: Nikaia ve Nikomedia'nn "eyaletin
birinci ehri" olmak iin rekabet etmesi anlamsz ve zararldr;
bu, ehirler arasndaki uyumu yok etmekte ve Roma'ya kar
olan birlikteliklerini zayflatmaktadr. Bylece Romal valiler
anlamazlklardan yararlanarak rakip ehirlerden birinin des
teini arkalarna alp yolsuzluklarn rtebilecektir. S rgnden
dnnden ksa bir sre sonra yine Prusa'llara hitaben yapt
konumalarda Dio'nun daha ziyade ehrin i ileriyle ilgili ko
nulara odaklandn grrz. ehir meclisi huzurunda verdii
bir sylevde Prusa'ya sadece mahkeme dzenleme ve meclis ye
saysnn arttrlmas yannda bamszlk hakknn tannmas
gerektiini ne srer; bylece ehir valinin etkisinden kurtula
bilecektir19.
Tarsos'ta yapt konumalar da en az Prusa'dakiler kadar bil
gilendiricidir. Dio ziyaretini gerekletirdii tarihte (muhtemelen
l OO'den sonra) ehirde kargaann hkm srdn belirtir20
ENTELEKTEL MUHALEFET 21 9
Felsefe ayaa dm, alt snflar ne km, iyi adamlar gz ard

edilmitir. nsanlar siyaseti kendi karlar iin kullanmaktadr.
Ayrcalkl ve zengin snflar yoksul kesimi hor grmekte, bu da
toplumda memnuniyetsizlik yaratmaktadr. ehir meclisleri, mah
kemeler gibi idari kurumlarda bir btnlk yoktur. Dio'ya gre
bunun sebebi, halk arasnda vatandalar ve vatanda olmayanlar
diye bir ayrmn bulunmasyd:
" rnein, bu kurumlarn [Genler ve Yallar Meclisi] dnda

kalan ve saylar hi de az olmayan bir grup var. Bazlar onlar
'keten dokumaclar' olarak adlandryor. Bazen vatandalar onlar
Tarsos'taki karklk ve dzensizliin sorumlusu diye gsteriyorlar.
Baka zamanlarda ise ehrin paras olarak grp zt fikirler sy
lyorlar. Eer onlar isyanlardan sorumlu tutuyorsanz, o zaman
hepsini dlayn ve meclislere almayn. Ama eer bu ehirde do
duklar iin vatanda olarak gryorsanz, aranza aln . . . Hepsini
vatanda olarak kaydedin. Zira sadece be yz drahmi [vatanda
lk hakk iin istenen bireysel gelir] ile birisinin sizi sevmesini bek
leyemezsiniz. Ayn zamanda da bir adamn yoksulluk ya da kayt
memurunun keyfi karar yznden vatandalktan kmas olmaz. "
(Dio Chrys. Or. 3 3 .22-23)

Grne baklrsa sorun vatandalk hakkna sahip olanlarla
olmayanlar arasndaki atmadan kaynaklanmaktayd. Dio'nun
Dou'nun kltrnde eletirdii ey, boluktan ibaret oluu ve
amaszlyd. Bireylerin topluma, bir snfn baka bir snfa,
Tarsos'un dier ehirlere ve Tarsos'lu memurlarn imparatorluk
idaresine olan tutumundaki sorun ahlaki deerlerin zayflyla
ilgilidir; bu eksiklii giderecek yegane ara olan felsefe ise deer
grmemektedir21 Dio'dan Tarsos'lularn valilerini cezalandrmak
la nl olduklarn reniyoruz. Hatip sonraki valilerin bylece
ilerini daha iyi yapacaklarn belirtmekle birlikte, Tarsos'lularn
kt bir ne sahip olacaklarn da hatrlatr22 Valilerin kt y
nettigi deil, kendilerinin itaati reddettikleri grnts verecekleri
konusunda Tarsos'lular uyarr.
Dio'nun eletirdii bir dier nokta modern tarihilerin genel

de gznden kam gibi grnmektedir: Roma emperyalizmi.
Hatip Dacia'daki gezilerini anlatrken " egemenlik ve g" iin
savaanlarla " zgrl ve yurdu" iin savaanlar grmek iste
diini yazar23. Taraflar aka belirtmemekle birlikte, bunlarn s
rasyla Romallar ve Dacia'llar olduu aktr. Buna ramen Dio
Romallarn ynetme haklarna kar deildir24. Roma'nn varl
Dio'nun kozmolojik tasavvurunda kanlmaz olarak yer alrken,
ayn zamanda ehir yozlaan dnyann bir rn olmaya devam
eder25. Romallarn imparatorlar sei tarzlar da filozofun eleti
rilerine hedef olmutur. Her zaman en zengini setiklerini, bunun
dndaki zellikleri umursamadklarn yazar26. mparatorluun
lks dknln eitli rneklerle gsteren Dio, ideal impara
torluk iin Romallarn Stoa erdemlerini (cesaret, adalet ve ll
lk) her eyin zerinde tutmalarn gerektiini ifade eder. Erdemin
ykselmesiyle orantl olarak, eyaletlerin rettii mallarn tketi
mi azalacaktr ve bu ekilde klen Roma daha hafif bir yk ha
line gelecektir. Dio Romallara "nce kendilerinin, sonra da dier
insanlarn efendisi olmalarn" tler27.
Tyana'l Apollonios Dio'ya benzer grler dile getirir. Yunan
larn barbarlara olan stnln savunmakla birlikte, ayn za
manda Yunanlar atalarnn tersine yozlam grr. Ionia'llar
Latin adlar almakla, Ephesos'lular da lks dkn olmakla su
lar28. Onu doduu ehre ilgi gstermemekle itham eden Tyana'l
lara cevaben Apollonios, dnyann onun vatan ve insanlarn da
kardei olduunu sylemiti. Bu gr 1 ve 2. yzyl Stoa ve Kinik
felsefesinde rastlanan fikirlerin yansmasyd29. Roma aleyhtar
dnceleri ise zaman zaman su yzne kar. Verdii sylevlere
baklrsa daha ziyade Dio Khrysostomos gibi ehirlerin sorunlarn
kendi ilerinde ve aralarndaki anlamazlklara balyordu. Ayrca
Vespasianus'a dou eyaletleri iin Yunanca bilen valiler semesini
tlemekteydi. Bylece vali ve halk daha kolay anlaabilecekti30.
Kendisine atfedilen mektuplarn birka tanesinde Roma'ya kar
ak sulamalar yer alr: Szde Romal quaestorlara yazd bir
mektupta, eer idare etmekten anlyorlarsa neden ehirlerin onla-
ENTELEKTEL MUHALEFET 221
rn ynetimi altnda cefa ektiklerini sorar; nce bunun cevabn

renip ondan sonra ynetmeyi denemelidirler. Philostratos'ta ve
Apollonios'a ait olduu iddia edilen iki mektupta bu sefer Latin
isimlerine tepkisini dile getirir31 : Smyrna'daki Panionia enlikle
rine davet edilen Apollonios, davetteki imza sahibinin Lucullus
adn tadn grnce bunun Ionia kkenli bir isim olmad
iin ikayet eder ve byle bir " barbarlk" rneinden dolay duy
duu aknln belirtir. Mektuplarndan birinde Ionia'llara ne
den aile ya da Yunan kolonisi olarak konumlarnn onlar Yunan
olarak adlandrmak iin yeterli geldiini sorar. Ona gre Yunan
Yunan yapan, uygulamalar ve kanunlar, dil, zel hayat, grnm
dr. Bunu vurguladktan sonra Latin isimlerini tercih ettikleri iin
yer alt dnyasnda atalar tarafndan tannmayacaklarn syler.
Dierinde ise ad deitirmenin kiiyi gayrimeru yapacan ima
eder. 5. yzylda Themistios Platon, Musonius Rufus ve Apollo
nios'un tiranla kar kmalaryla nlendiklerini vurgulamtr32
Ancak Apollonios tpk Dio ve Aristides gibi "krala t veren
bilge kiiler" kategorisindedir; bunlar genelde Roma'nn ynetme
konusunda yetersiz olduunu sylememekte, sorunun imparator
larn tiran gibi davranmalarndan kaynaklandn dnmektey. diler. Byle ifadeler 2. yzyln ortalarnda yaam filozoflar iin
tipik tepkilerdi33
129'da Pergamon'da domu antikan en byk hekimlerin
den Galenos, Marcus Aurelius'un yannda saray hekimi konumu
na ykselmiti. Bununla birlikte meslei gerei toplumun eitli
kesimleriyle temas iinde olduu iin buralarda grd skntlar
dorultusunda Roma ynetimine dair baz eletirilerini yer yer
dile getirir. Hekim Roma mparatorluu'ndan bahsederken " Ro
mallar ve onlarn ynettii halklar" gibi ifadeler kullanr. Buna
bal olarak " biz Asya'nn bu ksmnda" ya da " Pergamon'da bi
zimle birlikte" eklinde anlatmlara ska bavurmas, memleketi
Pergamon ya da Anadolu'yla duygusal bana iaret eder34 Ro
ma'da uzun sre kalmasna ramen Roma'ya vgde bulunma
mas dikkat ekicidir. Roma idaresindeki halklarn srekli alk
tehlikesi altnda bulunduuna ve ehirlerde ar gda tketiminin
krsal aleyhine olduuna dair tespitleri, Roma mparatorluu'nun

genelinde grlen bir sknty yanstr.
Baka bir Bithynia'l, Nikaia doumlu Cassius Dio, nce Sep
timius Severus, sonra 229'da Severus Alexander neminde iki
kez konsl seilmi, Afrika, Dalmatia ve Pannonia valiliklerinde
bulunmutu. Hayatnn byk blmn Roma'da geirmi ve
imparatorluun nemli eyaletlerine vali olarak atanmtr. Dio
imparatorluktan ziyade imparatorlara eletiri yneltir. Septimi
us Severus'u Byzantion'u yerle bir etmekle, Nisibis'i ele geirme
istei yznden kan sorunlarla ve Roma'y zayflatan Clodius
Albinus'la mcadelesi yznden sular35 Ondan sonra gelen Ca
racalla, Macrinus ve Elagabalus'u hem kiilikleri hem de politika
lar yznden serte eletirir. Buna ramen imparatorlua inancn
srdrr: Ona gre en kt imparator bile halkn ynetiminden
iyidir; Yunanlarn, barbarlarn, hatta Romallarn gemii bunu
gsterir36 Birok Anadolulu entelektel gibi o da rejim yerine
hkmdar eletirir. Eserindeki Maecenas'n Augustus'a yapt
konuma Cassius Dio'nun grlerini yanstmas bakmndan
nemlidir ve Dio'nun kendisini en azndan politik anlamda Ro
mal grdnn kantdr37
Mysia'daki Hadrianotherai (Balkesir) 'dan gelen Aelius Aris
tides ok daha olumlu bir imparatorluk portresi sunar bize.
Sylevleri Roma'y takdir eden bir eyalet sakini olarak impara
torluun elde ettii baarlar sralar. Aristides'e gre Roma bir
dnya devletidir ve Yunan ehirlerinin baaramad bir ii ba
ararak medeni bir dnya kurmutur. Bu devlette bir efendi ve
onun kleleri yoktur; bir lider ve onun ynettii zgr insanlar
bulunur. Yunanlar ve barbarlar diye de bir ayrm da bulunmaz;
herkes devlet nnde eittir. Yneticilerin Romal olmasna gerek
yoktur; imparatorluun eitli yerlerinden gelebilirler. Roma'nn
yaratt bu dnyada bar hem imparatorluun akllca idaresi
hem de gl bir orduyla korunur. Bu bar ortam iinde ehir
ler rahat bir hayat yaar. Eyalet sakinlerine Roma vatandal
verilerek Roma toplumunun bir paras yaplmalarn byk bir
vgyle karlayan Aristides, insanlk tarihinde byle bir uygu-
lamaya rastlanmadn ekler. mparatorluk vatandalk hakkn

datarak Romall sadece bir ehre aidiyet gstergesi olmaktan
karm ve halklarn paylat bir milliyet duygusu haline getir
mitir. Ayrca imparatorun eyaletleri gezmeden bilgi almasn ve
ynetmesini salayan brokrasiyi de takdir eder38
Bir baka yazar, Strabon, Aristides gibi ak vgler dzmese
de Anadolu'daki Roma hakimiyetinin olumlu yanlarndan dem
vurur. Fakat bu grleri satr aralarna ustaca serpitirilmitir.
Yazarn ailesinde gemite Mithradates'le ilikisi olmu aile fert
leri vard39 Dikkatle incelendiinde Strabon'un Roma hakimiyeti
ncesinde ehirlerin yaad skntlara zellikle eildii grlr.
Hellenistik krallar arasnda srekli el deitiren, tiranlar tarafn
dan ynetilmek zorunda kalan, birbirleri arasnda snrlar yzn
den anlamazlk yaayan ve baka birok sorunla bouan ehir
lerden ibaret bir Anadolu manzarasyla karlalr40 Dzen, refah
ve huzurun Roma'nn hakimiyetinden sonra geldii imparatorluk
ncesi ve sonrasnn dolayl karlatrlmasyla belirginletirilir.
kinci Sofistik yazar ve dnrlerinin byk ksmnda bir
" biz" ve "onlar" ayrmnn dolayl ya da dolaysz bulunduu fark
edilir41 Buna bal olarak bazen milliyetiliin su yzne kt
n grrz. Gnmzde birok bilim adam entelektellerin
etnik kimlik ve milliyetiliin gelimesinde oynad nemli rol
vurgular. Entelektellerin bir kitlesel hareketi admda balata
bilecekleri ngrlr: lk aama (A evresi) airler, tarihiler ve sa
natlarn milli kltrn "kefine" ve somutlatrlmasna ynelik
bilimsel aratrmalardr. kinci aamada (B evresi) vatanseverlik
zerinden yaptklar duygusal smrler sz konusudur. Son ev
rede ise (C evresi), byk apl ulusal bir ayaklanma vcut bulur.
Entelekteller fikirlerin yaratclar, reticileri ve zmleyicileri
dir42. Etnik gemiin tarih yazclar olarak ada bir toplumun
gemiteki " altn ayla" balarn kurar. rnein Dio Khrysos
tomos, Tarsos'ta gemile olan balar hatrlatma ve pekitirme
grevini yerine getirir: lk Tarsos sylevinin banda, ehrin ku
rulu efsanelerinden bahseder. Adlar geen tanr ve kahraman
lar Kilikia'yla balantldr ve blgedeki Yunan yerleimcilerinin
uzak gemiini yanstr43 Rodoslulara yapt bir konumada ise

adadaki ehirleri gerek bir Hellen yerlemesi olarak gsterir ve
Rodos'un gerek ann limanlara, surlara vb. deil, " eski Hellen
ruhunu halen korumalarna" borlu olduklarn belirtir. yle ki
" bir barbar bile ehrinize gelse, burasnn Suriye ya da Kilikia'nn
bir ehir olmadn anlayacaktr"44 Bylece eski Hellen ruhundan
bahsederek halkn gemile balarn hatrlatm olur. Entelekt
eller ncelikle ulusu tanmlar ve snrlar. Ulus kavramn topluma
aktarabilmek iin sadece onlarn dilinde konumak yetmez, fakat
ayn zamanda "onlarn mitolojik gemilerini yeniden aklana
bilmeli ve yaatlabilmelidir. "45 Dio'nun Tarsos'taki ilk sylevinin
balarnda yapmaya alt da budur. Hatip ayn zamanda eitli
toplumsal erdemlere gnderme yaparak sylemini glendirmeye
alr. Bithynia ehirlerinin halen Yunan mirasna sahip oldukla
rn dnmektedir ki bu da yukarda entelektellerin yntemleri
hakknda sylediklerimize uyan bir harekettir46 Ayn hitap tarz
n Tyana'l Apollonios, Sardeis'lileri ehirdeki kargaa ve anla
mazlklar hakknda azarlarken kullanr ve konumasnn giriinde
gemiten rnek vererek Kroisos'un bana gelenleri hatrlatr47
Ne Apollonios ne de Dio artk monariden geriye dn olma
dn biliyordu. Modern gr bir sistemin radikal bir deiim
geirmesi, yani dier bir deyile devrimin gereklemesi iin
unsura ihtiya duyulduunu ileri srer48:
1 ) Mevcut sistemin teorik analizi
2) devrim iin bir strateji
3 ) yeni kurulacak sistem iin vizyon
Bunlarn hayata geirilebilmesi iin entelektellere ihtiya var
dr. Dio ve dier filozoflar kralln doasn, tiranl, adaleti,
ahlak, olgu ve erdemleri tartarak ilk kkn gereklerini bir an
lamda yerine getirmilerdi. Ancak geri kalan ikisi iin belli teo
riler gelitirdiklerini sylemek zordur. Dio'nun memleketi Prusa
ve Tarsos'da verdii sylevler isyan tevik eden nitelikler ta
maz, aksine ehirler arasndaki uyuma (concordia) vurgu yaparak
ncelikle kendi aralarndaki husumetleri gidermeyi ve i ilerini
dzeltmeyi nerir. Foucault filozoflarn " geleneksel entelektel

ler" olduunu ileri srer: Bunlar halk dardan eletirir ve bu
eletirilerini genel geer bir teoriymi gibi sunar. Foucault'ya gre
tarih bize entelektellerin neri ve ngrlerinin insanlarn tec
rbe ettii gereklerle uyumlu ve tutarl olmadn gstermitir.
Bu yzden entelekteller lider olamaz49 Dio'nun ise zaten byle
bir niyeti yoktu; o " krallara t veren filozof" roln semiti.
ehirlerde yapt konumalar ise saduyunun sesiydi. ehirlerin
imparatorluk ynetimi altnda tam bamszla asla kavuama
yacan bildiinden, idari grevlerini yerine getirerek iyi impara
torlarn onlara bahedecei ayrcalklardan yararlanmalarn tav
siye eder. Berry'nin de vurgulad gibi Dio'nun anlatt birok
ey Roma'dan ok uzakta, eyalet snrlarndan dar belki de hi
kmam, imparatorluun dinamiini kavramaktan uzak halkn
gznde fazla bir anlam tamayacakt50
Dio Khrysostomos ile Aelius Aristides'in sylevleri ve eserleri
Anadolu'daki nfusun durumu olduu gibi kabul etmeye ve ba
mszlk hayallerini brakarak Roma'yla ibirlii iinde yaadk
larn gsteriyor. Genel olarak sofist, hatip ve filozoflarn sosyal
konumlarna gz atldnda bunlarn soylu ve zengin ailelerden
geldikleri fark edilir. Onurlandrma yaztlar sz konusu kiile
rin filozof, hatip vb. zelliklerinden nce, ehirleri yararna yap
trm olduklar binalara ve stlendikleri resmi grevlere vurgu
yapar51 Baz durumlarda bunlarn senatrler karm ailelerden
geldikleri ya da sonradan verilmi payelerle snf atlam oldukla
r grlr52 Bunlara ilaveten entelekteller ehirdeki eitli idari
kademelerde grev yapmlard. Mesela imparator kltnn Asia
koinonu barahiplii, bunlara ait tapnaklarn kurulmasndan so
rumlu memur, proconsul, procurator vb. gibi mevkilere gelmi
lerdi. Dolaysyla Anadolu'daki entelektellerin hemen hepsinin
imparatorlukla yakn ilikileri mevcuttu. mparatorlarn sofistlere
belli bir sempatiyle baktklar ve onlarla zel olarak ilgilendikleri
de aktr53 Konumlaryla balantl olarak entelekteller ayn za
manda ehirlerdeki anlamazlklarda ve eitli sorunlarda arabu
luculuk grevi stlenmilerdir. rnein Domitianus'un eyaletler-
de bacl yasaklamasnn ardndan Klazomenai (Urla)'l sofist

Skopelianos'un Asia koinonunun yksek rahibi olarak bakanlk
ettii bir heyet imparatoru aksine ikna etmeyi baarmt54 So
fist Polemo, Smyrna'da " deniz kysnda yaayanlarla dadakiler
arasndaki anlamazl" ortadan kaldracak bir ynetimin olu
masna katkda bulunmutu55 Philostratos ayn filozofun aal
geziler yaptn, maiyetinin kervanlarla peinden geldiini syler.
Polemon'un yapt hayr ilerinin listesi uzatlabilir ve kendisi bu
konuda tek deildir56
Btn bunlarn sonucunda az saydaki entelektelin nasl tek
bana geni bir kitlesel hareket balatabilecei ya da daha do
rusu kolektif bir bilin yaratabilecei sorusu karmza kyor57
Bunu gerekletirecek g, sosyologlarn " aydn kesim" (intelli
gentsia) olarak niteledikleri bir sosyal grubun varldr. Bu grup
sadece entelektellerin gsterdii hedeflere kar bir eilim ve is
tek duymakla kalmaz, ayn zamanda entelektellerin fikirlerini
yayacak ve hayata geirecek gce sahiptir. Modern toplumda bu
snfa filozoflar, hatipler veya tarihilerin dnda doktorlar, siya
set bilimciler, ke yazarlar, meslek odalar vb. gruplar da dahil
dir. Anadolu' da ve imparatorluun genelinde entelektellerle halk
arasnda duran bu " ara snfn" varl yaztlar gibi farkl kay
naklardan bilinir. Orta Anadolu'nun i kesimleri gibi ehirleme
oran daha dk blgelerde bile bunlarn saylar beklenenden
fazladr58 Entelektellerin ya da okumu kesimin Anadolu'daki
geni dalmna ramen ciddi bir harekete liderlik etmemi ol
mamalar, ksmen mesleki eitlenmenin, dklne ve orga
nizasyon eksikliine balanabilir. Bu uralarn genellikle belirli
bir gelir grubuna hitap etmesi ve bunlarn yle ya da byle Roma
brokrasisiyle olan kara dayal ilikileri dier nedenler arasnda
sayla bilir.
kinci Sofistik'in yeerdii zamanlarda Roma senatosunda bir
baka hareket kendini gstermeye balad: Stoa Direnii. Adn
nde gelen figrlerinin Stoa felsefesine olan ballklarndan alan
hareket znde Senato'yla snrlyd59 Monariye geii en ok
hissedenler senatrler olduundan Senato muhalefetinin dei-
imin ilk dnemlerinde ortaya kmas artc deildir. Iulius

Claudius'lar ve Flavius'lar hanedanlarnn ynetimlerinde youn
laan bu hareketlere katlanlarn itirazlar eitliydi60: imparatorun
konumu, sistemin daha iyi iler hale getirilmesi, Senato'nun daha
zgr davranabilmesi, iktidar paylam ya da kiilii ve icraatlar
beenilmeyen imparatorlar. . . Balarda zaman zaman Cumhuri
yet'in tekrar kurulmasn amalayan giriimler oldu, ama Domi
tianus'un lmnn ardndan senatrlerin tek istei, imparator
kendileri tarafndan seilmese bile an azndan aralarndan kma
syd61. Aristokratlarn Iulius-Claudius'lar dnemindeki muhale
feti belki de soylarnn Cumhuriyet Dnemine uzanmas ve bun
dan dolay gl bir Senato isteini aka dile getirebilmeleriydi.
te yandan Flavius'lar slalesine muhalefet yapanlar bu kadar
geriye giden geleneklerden yoksundu62. Onlar sulayanlarn da
asl endiesi felsefe deil, felsefeyi kullanarak devlete kar gelin
mesiydi63. Bu dikkat ekici hareketin Anadolu yerel aristokrasine
muhtemel etkileri neydi? Cossutianus Capito Stoa Direnii'nin
ban eken Thrasea Paetus'u Senato nnde sularken, " her eya
letin ve ordunun resmi gazetede Thrasea'nn yine neyi yapmay
reddettiini okuduunu" sylemiti64. Eyaletlerde okunan, Taci
tus'un pasajnda acta diurna dedii resmi yaynlard65. Grne
baklrsa muhtemelen sadece belli bir kitle -belki Anadolu'daki
sekinler ve Roma brokrasisi- Thrasea'nn syledikleri ve yap
tklarndan haberdard. Iulius-Claudius'lar dneminde Senato'da
Roma dndan gelen senatrlerin says snrl olduunu ve Ana
dolu eyaletlerinden gelenlerin ise ancak Flavius'lardan itibaren
gerek anlamda Senato'ya girdiklerini dnrsek, en azndan
Roma'da Anadolulu senatrlerin bu harekete uzak kaldklarn
syleyebiliriz. Cumhuriyet'in son yzyl Anadolu ehirleri iin
kanl ve skntl bir dnem olmutu ve monari zlenen huzuru
getirmiti. Dolaysyla senatrlerin endieleri Anadolu' da karlk
bulmad.
Kle Ayaklanmalar
Bugnlerde iftlik ileri zincirlenmi ayaklar, ceza grm eller,

damgalanm yzlerle yaplyor. Bir zamanlar kendi topran ile
yen emei drst generallerden aldmz verimi kle dehlizlerin
den alamadmz iin armal myz?
Plinius {HN 1 8 .4.2 1 )

Romallar uzun sre kleleri ticari bir meta olarak grmeyi
tercih etti. Plinius'un yukardaki grlerini kaleme ald Princi
pa tus'ta yazarlar klelik kurumuna daha eletirel bir gzle bak
maya baladlar. Ancak artk ok geti. Byk kle isyanlar artk
gemiin bir parasyd ve Spartacus'un balatt hareket Roma
topraklarndaki son byk kle ayaklanmas olarak tarihteki ye
rini oktan almt. Roma'da kleler iki farkl ekilde deerlen
dirilmekteydi: Barbar lkelerden gelenler genellikle ar ilerde
kullanlrken, belli bir kltre sahip Yunan kleler evlerde tutul
makta, sekreter, retmen, muhasabeci doktor vb. olarak hizmet
etmekteydiler. Bu ikinci grup efendilerinin evlerinde nispeten daha
iyi artlarda yayor ve zgrlklerini satn alabilmek iin gerekli
paray (peculium) biriktirme imkanna sahip olabiliyordu. Hat
ta bazlar azat olduktan sonra efendilerinin onlara kurduu k
k ilerle hayatlarn srdrmekteydi. Madencilik ya da iftilik
gibi ar ilere koulan dierleri ok zor artlarda yayor ve kt
muameleye maruz kalyorlard. Klelikle ilgili bilgilerimiz kle
sahiplerinin tutum ve dncelerini yanstan kaynaklara dayan

dndan Yunan-Roma dnyasnda kleliin ve dolaysyla kle
isyanlarnn doasn anlamak zordur.
Romallar klelerin tepkilerini nerdeyse istisnasz ekilde hay
dutlukla bir tutar. Bunlar balca alt nedenden dolay haydutluk
olarak nitelendiriliyordu1 : 1 ) iddet iermeleri; 2 ) Hukuki adan
Sulla'nn asayile ilgili olarak kard lex Cornelia de sicariis et
veneficiis yasasna kar ilenen su kapsamnda; 3 ) Zaten haydut
larla bir tutulan obanlarn hareket serbestlikleri, gl fizikleri
ve silahl olmalar dolaysyla kle ayaklanmalarna karmalar
yznden; 4) Katlmn artmasyla yamaya girien kleleri ni
telendirmede; 5 ) Genel olarak Roma'nn uluslararas kanunlarla
tand Parth'lar gibi dmanlaryla yaplan savalar dndakileri
haydutluk olarak tanmlamasndan dolay; 6) Silahlarnn yeter
sizlii ve askeri eitimden yoksun olmalar sebebiyle gerilla sava
na ynelmi kleleri tanmlamak iin.
Kle ayaklanmalar elverili koula bal olarak geliir2: 1 )
Klelik kurumunun bir topluma veya blgeye hzl bir ekilde ya
ylmas. Bu balamda Aristonikos, Sicilya ve Spartacus isyanlar
nn Roma'nn Akdeniz dnyasndaki hzl genileme sreci - buna
bal olarak kle ticaretindeki artn etkisiyle- ortaya kmas
tesadf deildi; 2) Devletlerin gerileme ve kyle birlikte k
lelik kurumunun da zayflamas; 3 ) Genilemeyle i savalarn at
ba gittii Roma Cumhuriyeti'nin son yz yl gibi devlet iinde
byk karklk ve dalgalanmalarn yaand zamanlar.
Byk kle ayaklanmalarnn il. Kartaca Sava sonras geni
leme srecinin neticesinde artan sorunlarla (Bacchanalia enlikle
rinin M 1 86'da yasaklanmas, Aristonikos, Mithradates, Kilikia
Korsanlar vs. ) ayn dnemlere denk gelmesi kle ayaklanmalar
na daha geni perspektiften de baklabileceini gstermektedir3
Spartacus'tan sonra imparatorluk genelinde nerdeyse hi kle di
renii grlmez. Aslna baklrsa 1 9 . yzyla kadar Spartacus isya
nnn boyutlarnda baka bir kle isyan kmamtr. Bunun eit
li nedenleri vardr: ncelikle kleler zgr deildi. Yaam tarzlar
ve cezalandrlma korkusu bir isyan organize edilmesini byk
KLE AYAKLANMALAR! 231
lde engelliyordu. Ayrca kle nfusu ok eitli milletlerden

meydana gelmekteydi ve bunlarn belli ilkeler zerinde anlap
organize olmalar zordu. Bunun yerine kleler daha farkl, dev
rim nitelii tamayan ve genellikle bireyler ya da kk gruplarla
snrl eylemlere bavurmulardr4: yalan syleme, alma, hasta
numaras yapma, ii yavalatma gibi . . . Bu tip eylemler klelerin
gznde bir eit isyand. Nitekim mparatorluk Dneminden
birok rnek bireysel olaylar ierir5 Klelik dzenini dorudan
hedef alan ayaklanmalar ise hi grlmez6
Anadolu'da benzer bir durum sz konusudur. Aristonikos'un
direnii znde klelerin balatt deil, klelerin de katld bir
hareketti7 Bu adan Sicilya ya da Spatacus'un isyanlarndan ay
rlr. Yaklak yz elli yl nce Bcher Aristonikos isyann M
2. yzyln ikinci yarsndaki byk kle savalarnn arasnda
koymutu8 Bu grler Sicilyal Diodoros'un Sicilya'daki olaylar
anlatan bir pasajyla ilikilidir. Sz konusu pasajda tarihi, adada
yaklak M 1 35'te meydana gelen Kle Savalar'n ( Sicilya Sa
valar) uzun uzadya anlatrken benzer olaylarn Aristonikos'un
ortaya kndan sonra Anadolu'da grldn syler ve k
lelerin kt muamele yznden isyana katldklarn belirtir9
Bir baka yerde ise, zalimlii yznden sadece tebaasnn deil,
komularnn da III. Attalos'tan nefret ettiini ve umutla isyan
kmasn beklediklerini yazar10 Diodoros'un sadece bilinsiz bir
genelleme yapt doru olmakla birlikte11, Strabon'un Gne l
kesi vatandalar ifadesini sadece kleler iin kullanmas nemli
dir. Ancak Aristonikos direnii Spartacus isyannda olduu sadece
kleleri deil, ayn zamanda bask altndaki krsal nfusu da pe
inden srklemiti. Sicilya, Aristonikos ve Spartacus ayaklanma
larnn Roma'nn ve krsal nfusun skntl zamanlarna denk gel
mesi, bunlarn geni bir kesim tarafndan destek grmesine sebep
olmutu. Aristonikos'tan sonraki nemli bir istisna Q. Veranius
Philagrus adl varlkl bir Kibyra vatandann nasl kat bilin
meyen 1 07 kamu klesini yakaladn belirten 74 ylna ait bir
yazttr12
Sicilya' daki kle ayaklanmalarnn Aristonikos'un direniiyle

karlatrlabilecek ilgin bir yan da liderlerinin Hellenistik mo
narileri hatrlatan baz kararlardr. lk ayaklanmada isyanclarn
bir tiyatroda toplanarak sanki bir Yunan ehir devletinin meclisi
gibi hareket etmeleri, ardndan Eunus'un Antiokhos adn alma
s ve takipilerine " Suriyeliler" adn vermesi, klelerin belli bir
siyasi bilince sahip olduklarn gsterir. Bununla da kalmayarak
isyanclar sikke basmlard13 Eunus Antiokhos adn alm, dia
dem, krali bir kaftan, hizmetkarlar, lks bir yaam tarz taraftar
laryla kurduu dzene bir Hellenistik krallk grnts kazan
drmt. Amac belki de Bat'da bir Seleukos krall kurmakt14
Salvius da yine bir Seleukos krali ad olan Tryphon'un kullanm
ve takipilerini bir Hellenistik kral gibi ynetmitir. syanclarn
Hellenistik monarilerle ak balar, doal olarak Ge Cumhu
riyet Dneminde bakentte bulunan ok sayda doulu klenin
varlndan dolaydr. Klelerle Hellenistik monarilerin yakn
ilikisi, muhtemelen Roma'nn karsnda durabilecek tek siyasi
yapnn krallklar olabilecei gereiyle alakalyd. Yoksa klele
rin Hellenistik krallarn altnda ok daha iyi koullarda yaadk
larn sylemek zordur.
Anadolu iin engellerden biri 4. yzyl ncesinde antik kay
naklarn ve epigrafinin kle nfusu hakknda ok snrl bilgi ver
mesidir. Galenos kendi zamannda Pergamon'da 40.000 klenin
varlndan bahseder. Byle rakamlar byk ehirler iin normal
karlanabilir, ama orta ve kk lekteki ehirlerde saylar ok
daha dk olmalyd15 Nitekim Ge mparatorluk Dnemine
tarihlenen (300 civar ? ) Anadolu'ya ait bir census ou iflik evi
nin kleye sahip olmadn, kle bulunduranlarda ise saynn ge
nellikle iki ya da ten teye gemediini gsterir. Belki de kayt
altndaki tarm nfusunun % 10 ila 12'si kleydi16 Bu verilerin
nda Aristonikos'un klelerle ilikisine deinen tarihilerin
gzden karm olabilecei baka bir husus, Anadolu'da Helle
nistik Dnemde kle nfusu ve dalmdr. M 4. yzyln son
larnda yaplan savalarda Hellenistik krallarn krsal kesimi b-
tnyle kleletirdiklerine veya byk iftlik sahiplerinin krsal

kesime ok sayda kle yerletirdiklerine dair kantmz yoktur.
Buna gerek grlmemiti, nk nfusun ky baznda dalm
gsterdii Anadolu'da igc bulmak zor deildi. Anlalan Hel
lenistik Dnemde, byk ehirlerde krsalda olduundan daha
fazla kle bulunmaktayd17 Krsalda byk kle gruplarna na
diren rastlanrken, ehirler hatta kylerde kle nfusu geni bir
dalm gsterir. O halde Aristonikos'un yanna toplayabildii
klelerin byk ounluu muhtemelen ehirlerden gelen kleler
di veya aslnda krsaldaki kiralk ya da kk iftilerdi. lk sahte
Nero vakas ya da Sicilya isyanlar ve Spartacus gibi rneklerde
muhtemelen krsal nfusun da iinde bulunduu yoksul kesimler
nerdeyse istinasz ekilde klelerle birlikte grlr. Her iki snf
da yasal farkllklarn bir yana brakp ortak skntlar etrafnda
bir araya gelebiliyordu. M 4. yzyl komedyalarnda da kleler
ve zgr vatandalarn ortak skntlarnn zellikle yoksulluk ol
duu izlenir. Ayn durum Plautus'un eserlerinde de fark edilir18
Bu arada, artk zgr olan azatllarn da bu yoksul kesime dahil
olmalar ve gemileri dolaysyla ayaklanmalara destek vermele
ri mmkndr. Bu ayrm Diodoros'un gznden kam olabilir.
Sz konusu durum klelerin isyandaki roln deitirmemekle
birlikte, Gne lkesi'nin klelerden daha geni bir kitleye hitap
ettiini gsterebilir. stelik kle nfusunun iinde varlkl ailele
rin ocuklarna retmenlik yapan ya da benzer ilerle uraan,
dolaysyla Gne lkesi hakknda fikir sahibi olabilecek kltr
l kleler de bulunuyordu phesiz.
Kle isyanlarnda ortak siyasi hedeflerin yan sra dinin roln
de vurgulamalyz. Yukarda Aristonikos'un direnii erevesin
de Helios'un kleler zerinde yaratabilecei etkiden zaten bah
setmitik. zellikle kle ayaklanmalarnda, genellikle " kutsal bir
karizmaya" sahip olan lider kendisini tanrlarn setii biri gibi
gsterir19 Burada dier kltlerin rollerine ksaca deinmek gereki
yor: Sicilya ayaklanmasnn lideri Eunus, Diodoros'un anlattna
gre Enna'l Antigenes'e ait Suriyeli bir kleydi. Szde mucizeler

ve gelecei grme yetisiyle ne karak kleleri etrafnda topla
m, Suriyeli tanrann (Dea Syria/Atargatis) ona kral olaca
mjdesini verdiini iddia ederek ayaklanmt20. Hem burada hem
de Aristonikos isyannda Dou tanrlarnn oynad rol dikkat
ekicidir. Her ne kadar Eunus'un kkeni dolaysyla Atargatis'le
ilikili olmas doalsa da tanrann herkesi kapsayan koruyucu
ve bereket getiren zellii kleler iin bir anlam ifade etmiti muh
temelen. Delos'tan bir yaztta, Theogenes adl bir kle sahibesinin
elinden ald para yznden Hadad ve Atargatis'e yakarr, sahi
benin cezalandrlmasn ister21. Adann kle pazar olarak byk
n kazand gz nne alnrsa metin bizim iin nem arz et
mektedir. Ayrca dea Syria ve onunla ilikilendirilen Atargatis'in
Anadolu'da Kybele gibi tanralarla zdeletirildii bilinmekte
dir22. Mistik bir anlam tayan bu inanlar kle liderlerinin siya
si amalaryla birletirdiimizde bilinli ve organize grnen bir
programn varlndan sz edebiliriz23. Bu durum sadece Sicilya
kle ayaklanmalar deil, ayn zamanda Aristonikos'un direnii
iin de geerlidir.
Gnein Vatandalar konusuna yukarda deinmitik. Burada
klelerle olan ilikisini biraz daha amak istiyoruz. Iambulos'un
Gne Adalar'nda klelerin bulunmay yannda vaat edilen eit
lik ve adaletin doal olarak bu topyay kleler iin cazip klaca
muhakkaktr24 Helios ya da Atargatis gibi tanrlarn kleler
arasnda popler oluu, Amerika Birleik Devletleri'nin gney
eyaletlerinde yaam klelerin Hristiyanla olan sk ballkla
ryla karlatrlabilir. Kleler iin huzur ve gven yasalarda de
il, tanrlarn kutsal alanlarndayd25 Bu yzden klelerin sahip
olduu farkl inanlar tek bir potada eritmek, onlar bir araya
getirebilecek nemli bir admd. Blmn banda deindiimiz
gibi bask altnda yaayan, farkl lkelerden gelmi ve dnya g
rleri birbirinde ayr insanlar bir ideoloji etrafnda toplamak
zordu. Nitekim antik kaynaklardaki birok kle isyan ya ihanet
ya da klelerin yama istekleri yznden baarszla uram
tr. Ancak bu durum Spartacus ya da Aristonikos -ki kendisi de
kaynaklara gre alt snftan gelmekteydi- gibi belli ideallere sahip

olduu dnlen kiilerin ortaya kmasn engellememiti. Yine
de klelerin snf bilinci olmadn ve isyanlarn toplumu radi
kal deiiklie zorlayacak belli bir ideolojik program dahilinde
yrtlmediini ileri srlmtr26: Sicilya ve Spartacus isyanlar
kiisel karlara dayal kk apl olaylar olarak balam, daha
sonra karizmatik liderlerin planl hareketleri sonucunda geli
milerdi. Birletirici bir felsefe olmadndan bir kez bydkten
sonra kontrol edilmeleri zorlamt. Sadece Roma mparatorlu
u'nda (ya da Cumhuriyet'te) deil, Ortaa ve sonrasnda da
byk kle ayaklanmalarnn azl, klelik sisteminin doasn
da snf bilincinin gelimesine izin verecek herhangi bir unsurun
bulunmamasndan ileri gelir. Bir baka etken de klelii savunan
bir ideolojinin varldr27 Bu gr yukarda verdiimiz Brad
ley'nin kle isyanlarnn ideolojik ynden zayflna dair iddia
sn tamamlar. syanlarn ideolojik temelinin zayfl ortak dinsel
motifler erevesinde davranlmadn gstermez. Aristonikos'un
Gne lkesi hayal bile olsa, Gne kltnn kleler iin anlam
vard. Fairey'nin de vurgulad zere, liderlerin karclklar ya
da ideolojik temelden yoksun olmalar onlar takip eden klelerin
de tek balarna hareket ettikleri anlamna gelmez28 Kald ki Sicil
ya kle ayaklanmalarnda liderlerin kulland semboller, imalar
ve baz uygulamalar iyi ya da kt bir programn olduunu d
ndryor. Ancak yeni fethedilmi halklar Roma iktidarna al
tka, Roma ynetiminin gelenekleri, sembolleri, siyasi ve askeri
yntemleri isyanc klelerin oluturduu organizasyonlara arl
n koyacakt. Bylece Aristonikos ya da klelere zgrlklerini
balayan Mithradates'in Hellenistik kral modeli alternatif olma
zelliini kaybedecekti29
Anadolu'dan uzakta meydana gelmi Sicilya kle ayaklanma
larnn aslnda Anadolu'yla ok daha farkl ve ilgin bir balants
daha vardr: Her iki ayaklanmada da iki Kilikia'l ne kmtr.
Bunlardan biri ilk kle ayaklanmasnn lideri Eunus'a 5000 ada
myla katlan Kleon'du:
" Toroslar blgesinde yaayan bir Kilikia'lyd ve kkln

den beri haydut hayatna almt. Sicilya'da at oban olarak a
lyordu ve srekli yolcularn yolunu keserek cinayetler iliyordu.
Eunus'un baarsn ve yanndakilerin zaferlerini duyduktan sonra
isyana kalkt ve etrafndaki kleleri kandrarak Akragas ve civarn
daki topraklar istila etti."
(Diod. Sic. 34/3 5 . 2 .43)
On d an yaklak otuz yl sonra bu sefer Athenion a d l baka
bir Kilikia'lyla karlarz30 Segesta' d a bir iftliin kahyaln
yapan Athenion, astroloji yetenei sayesind e etrafna birka gn
iind e 1 000 ka d ar kle toplamt. Eflatun bir kaftan ve elind e
gm asayla "kral" ilan e d ilmesinin ard nd an31 en iyi a d amlarn
asker olarak yanna alm, d ierlerini ise askerlerine yatacak yer
ve yiyecek temin etmeleri iin grevlend irmiti. stelik Atheni
on tanrlarn ken d isine Sicilya'nn kral olacan nce d en haber
verd iini i ddia etti ve sonund a yanna ekmeyi baard 10.000
kiiyle Lilybaeum'u kuatt. Bun d an sonra o srad a Roma'ya kar
ci dd i bir kle isyanna li d erlik e d en Salvius (ken d isine d aha son
ra Tryphon a d n vermitir)'un emrine girmeyi ve generali olarak
grev yapmay kabul etti. Tryphon'un lmnd en sonra isyanc
larn bana geen Athenion M 1 02' d e ld rl d . Antik Ana d o
lu'nun korsan ve hayd ut yata olarak bilinen Kilikia blgesin d en
iki lid erin kmas artc d eild ir. En az bunun kad ar nemli bir
baka nokta her ikisinin d e "oban" oluud ur32 Yukard a d ein
d iimiz gibi obanlar hayat tarzlar d olaysyla bu gibi hareketler
d e kolayca ne kabilmekteyd i.
Yukar d akilere ilaveten, bir kle veya azatlnn tannm bir
kiinin yerine getii ya d a sz d e onun soyund an gel d ii olay
lara rastlarz. Grnewal d 'n tespit ettii -aralarnd a sahte Nero
ve Aniketos'un bulund uu- on vakad an d okuzund a kleler ve
azatllar barol oynamtr33 Kaynaklard an anlal d ka d aryla
bunlard an bir ksm siyasi g el d e etmek, bir ksm ise kiisel
intikam iin sahneye kmtr. Byle nemli kiilere ait klelerin
kaderleri efendilerinkine bal olduundan, belki de sahiplerinin

intikamn almak zere harekte gemilerdi34
Makedonya kral V. Philippos'un arpc bir tespitiyle bu ko
nuyu sona erdirmek uygun grnyor: Kraln Larissa'llara gn
derdii M 2 1 4 tarihli bir mektupta, Romallarn klelerini azat
ettikleri zaman " onlara siyasette bir yer verdiklerini ve kurum
larndan faydalandrdklarn, bylece vatanda saylarn arttr
makla kalmayp birok koloni kurduklarn" sylemiti35 Bu, Ro
mallarn entegrasyon konusundaki becerilerini gste:en ak bir
itiraftr. mparatorlukta klelerin dikey sosyal hareketliliine dair
somut rnekler de bu becerinin bir yansmasyd.
" nsan l n Ortak Dman lar " :

Anadolu 'da Korsan l k ve Hayd utl u k
Dmanlar, Romallarn aka sava ilan ettikleri ya da onlara

aka sava ilan edenlerdir; geri kalan haydut veya korsan olarak
adlandrlr.
(Dig. 49. 1 5 .24)
Roma kanunlarnn bir derlemesi olan Digesta dnda baka
kaynaklarda da haydutluk ve korsanlk bir tutulur; aradaki tek
fark, birisinin karada dierinin denizde faaliyet gstermesidir.
Parth'lar gibi sadece Roma'nn deil, aksine btn insanln d
mandrlar1. Buna ramen tam dman da saylmazlar, nk ne
savaanlar uygardr ne de savama ekilleri . . . Romallar iin hem
korsan hem de haydut kelimeleri siyasi rakiplerini de damgalama
nn bir yoluydu: Cicero iin Marcus Antonius sadece bir haydut
ken, nce Antonius'un sonra da Octavianus'un mttefiki Mysia'l
Kleon Strabon tarafndan korsan efi olarak nitelendirilmiti.
Sava srasnda Caesar da rakipleri tarafndan korsan diye ad
landrlmt2. Her iki faaliyet imparatorlarn propagandalarnda
nemli bir yer tutarlar: Augustus denizlere huzur getirdiini ve
korsanlardan temizlediini syleyerek vnmtr3 Korsanlar
ve korsan damgas yiyenleri yenmek, denizlerde gven ortamn
tesis etmek bir prestij meselesiydi4 Augustus gibi antik kaynaklar
da haydutlarn ve korsanlarn olmad bir dnyay imparatorla

rn en byk baarlarndan biri saymtr. Yunan Arkaik an
dan Augustus'a kadar imparator ve krallarn " uygarln koru
yucusu" sfat her zaman haydutluun, zellikle de korsanln
ortadan kaldrlmasna bal olmutur; bu iddiann ideolojik bir
yn vardr5 Tabii btn bunlar ou kez egemen gcn bak
asn yanstr. Korsanlk ya da haydutluun ayn zamanda ikti
darn yanl politikalar ya da zaaflar yznden palazlanabildii
ni unutulmamaldr. Devletler de korsanlk ve haydutluun ortaya
knda en az corafi, etnik ya da d etkenler kadar sorumludur;
bazen haydutluk ve korsanlk devletin kulland iktidar aralar
haline gelir. Kaynaklarmz devletlerin bu alanlardaki roln ge
nelde geri planda brakt gibi allageldii zere bu insanlarn
kim olduklar ve neden byle faaliyetlere giritiklerini de yzeysel
ifadelerle geitirir.
Kilikia Korsanl: Frsatlk m, Tepki mi?

Korsanlk tek bir sahile, tek bir gruba, tek bir sorumluya, tek bir
suluya ait deildir. Bir salgndr. Btn sefiller, gller, zenginler
ve fakirler, kentler, soylular ve devletler denizin tmne yaylan bir
an halkalar arasnda yer alrlar.
Fernand Braudel
Braudel'in tespiti antika iin de geerliliini koruyor. Antik
korsanlk devletlerin de dahil olduu ok eitli kesimlerin faali
yette bulunduu bir alan olarak karmza kar. Bunlar 1 ) yerel,
bireysel ve dzensiz; 2) ticari kazan amacyla organize edilen; 3 )
devlet eliyle oluturulmu; 4 ) bask v e igale kar ortaya kan
sosyal ierikli olmak zere drde ayrlabilir6 Hepsi de Hellenistik
krallklarn ve daha sonra Roma'nn uzun sre korsanlk faali
yetlerine kar ilgisizlii ve korsanlarla kara dayal ilikileriyle
palazlanmtr. Korsanla kar korunma parayla alnabilen bir
hizmet haline gelmiti: M 4. yzylda Atinal amiraller tccar-
NSANLIGIN ORTAK DMANLAR!: ANADOLU'DA KORSANLIK VE HAYDUTLUK 241
lara ve ehirlere cret karl koruma satyordu. Bu uygulama

Hellenistik Dnemde Rodos tarafndan devam ettirildi7 Ancak
Rodos gibi glerin baarsz olduu zamanlarda korsanlarn
kendileri hara alyordu8 Bunlara ilaveten, sra d taktikler yo
luyla mevcut idari dzene gl biimde meydan okuyan, siyasi
hedefler peinde koan ve sava harcamalar geleneksel mali yol
lardan karlanamad iin operasyonlarn finanse etmek zere
"ganimet gaspna" bavuran ynetimler ya da onlar temsilcileri
korsanln tanmn bulanklatrmaktayd9 Nihayet korsanlar
Roma'yla kar karya geldiinde ise durum nerdeyse Roma'nn
varln tehdit eder hale vard, ama Roma aslnda korsanla ya
banc deildi. Daha Cumhuriyet'in ilk dnemlerinden itibaren e
hir korsan saldrlarna maruz kalm, bazen de kendisi korsanlk
ve yama seferlerine girimiti10 Bununla birlikte rnein Scipio
Africanus Hannibal'e kar kendisine yardm eden Campania'l
bir korsan efini evine kabul edebilmiti1 1 Ancak Roma'nn Hel
lenistik krallklar etkisiz hale getirerek Dou Akdeniz'de yaratt
yeni g dengesi korsanlarn faaliyetlerinde deiiklie yol at12
Roma'dan nce korsanlar farkl g odaklaryla ibirlii yapabili
yor ve eitli cephelerde savaabiliyordu. Roma Akdeniz'e hakim
olunca korsanlarn tek bir dmana kar birlikte hareket etme
zorunluluu domutur.
Kilikia Korsanlar Hellenistik Dnemden itibaren ekillenmeye
balayan bu ortamn bir rnyd. Akdeniz dnyasndaki siyasal
ve kltrel gelimelerin yan sra zellikle Dalk Kilikia blge
sinin elverili corafi zellikleri korsanl cazip hale getiriyordu
kukusuz. Zorlu corafya yznden iletiimin ve ticaretin deniz
yoluyla yaplmas zorunluydu; kylar konaklamaya uygundu.
Engebeli arazi, i blgelere uzanan yollarn azl ve buna bal
olarak akarsularn iletiim ve ticaretteki nemi, tarmsal arazile
rin kstl olmas gibi nedenlerden dolay nfus daha ziyade ky
larda younlamt. Bu yzden, rnein Aperlai gibi yerleimler
denizden saldrlara akt13 Korsanlar iin bu kylar saklanmaya
ok elveriliydi14 Ovalk Kilikia'nn alvyonlu topraklar tarm
ok verimli klarken, antik kaynaklara gre Dalk Kilikia ner-
deyse yaanmaz bir yerdi; antikada blgenin en byk zenginli

ini gemi yapmnda kullanlan sedir ormanlar oluturmaktayd.
Toroslarn plak yamalar denize dik iner; sadece Kalykadnos
Nehri (Gksu) i ksmlara geii salar, ancak buradaki liman
lar byk ticaret gemilerinin demirleyemeyecei kadar kktr.
Balca ticaret yollar kyy takip ederek Ovalk Kilikia'ya ular.
Korsanlarn faaliyetleri ise Dalk Kilikia'nn Korakesion (Alan
ya)'dan Anemorion (Anamur)'a kadar olan ksmda younla
mt ve balca deniz gzergahlarnn uzandaki kk limanlar
saklanmay kolaylatryordu; savunmas kolay burunlar sava
gemilerine kar savunmay mmkn klyordu.
Korsan filolar sklkla Hellenistik krallklarn donanmalarnda
grev yapmtr ve kaynaklar deniz savalarnda baarl taktikle
riyle yararllk gsteren korsan eflerinden sz eder15 Dolaysyla
"denizlerin koruyucularyla " korsanlar her zaman birbirlerinin
karsnda deildi; iki taraf sklkla ibirlii yaplabiliyordu16 Kay
naklarmzda korsanlarn ortaya k zellikle Seleukos ve Ro
dos'un zayflamasyla ilikilendirilir. Seleukos donanmas Apameia
Bar'ndan sonra sadece on gemiyle snrlandrlmt. Rodos'un
daha sonraki faaliyetleri ise deniz gcnde ciddi bir zayfla iaret
etmez, ama ada korsanlk karsnda siyasi bask unsuru olmaktan
kmt 1 7 Seleukos kral iV. Antiokhos'un saltanat srasnda Kili
kia nispeten bamsz hareket etmeye balamt18 Kraln lmn
den sonraki karklktan yararlanan Pontos kral V. Mithradates,
nceden Seleukos kontrolndeki topraklar ele geirmeye balad.
Korsanlarn ortaya k da bu srada oldu. Bundan sorumlu tu
tulan kii Seleukos ordusunda subay olan Diodotos Tryphon'dur.
Tryphon M 2. yzyln ortalarnda Korakesion'da s olarak kul
land kalesinde Seleukos'lara kar biri baarl iki isyana nc
lk etti19 Rodos donanmasnn M 2. yzyln ortalarnda etkisini
yitirmesiyle korsanlar daha rahat hareket etme frsat buldu20 lk
balarda korsanlara gz yumuluyordu, nk zellikle kle tica
reti ve ganimetler sayesinde ekonomiye ciddi bir katk salamak
taydlar. stelik korsan saldrlar ounlukla Anadolu'da birok
ehrin dman olduu Seleukos'lara yneltilmiti21 Bu dnemde
Gksu Vadisi (yazarn arivi).
savunmasz kk ky ehirlerinin surlarla evrildii ve bazlarn

da kylar terk ederek i ksmlara ekildikleri grlr.
Anlalan Tryphon'un M 1 3 8 'de lmesinden sonra emrindeki
filolar bamsz korsan gruplar olarak Suriye ve Kilikia'ya saldr
maya devam etti. M 1 . yzyln balarna gelindiinde, korsan
lar artk organize olmu ve btn Akdeniz'i hatta Roma'y teh
dit edecek kadar glenmilerdi. Durumu siyasi bask ve iddetle
zmek iin ancak M 1 02'de giriimlerde bulunuldu. Marcus
Antonius (hatip) 'un komutasnda bir g Kilikia'ya gnderildi22
Antik kaynaklar sefer hakknda ok az bilgi vermektedir, ancak
Delphoi'dan M 100 civarna ait lex de piratis persequendis ola
rak bilinen kararnamede Roma mttefiki halklarn ve krallarn
topraklarn korsanlara amamalar, bylece Romallarn dou
da ticaret faaliyetlerini rahata yrtebilmeleri iin gerekli orta
m salamalar talep edilir. Metinde Lykia, Pamphylia ve Lykao
nia'nn ad getiine baklrsa bu blgelerin korsanlkla ilgili bir
nedenden dolay metne eklendikleri phesizdir23 Her ne kadar
Antonius iin bir zafer alay dzenlenmise de operasyonlarnn
ne kadar etkili olduu belli deildir24 Seferin en nemli sonucu
Kilikia sularnda kalc bir askeri s kurulmasyd25 Romallarn
ge kalan mdahalesi Strabon'a gre anlalabilirdi, nk
"Romallar Toroslarn d ksmndaki halklarla henz o kadar

ilgilenmiyorlard. Fakat sonra kabileleri ve kentleri denetlemesi
iin Scipio Aemilianus'u ve daha baka kimseleri gnderdiler ve
onlar yukarda sz edilen korsanln ynetim yetersizlii y
znden olduuna karar verdiler. Kendileri Seleukos Nikator'dan
itibaren tahta veraseten geii onayladk/arndan, yneticileri bu
haktan yoksun brakmaya utandlar. Bu durum nce Frat'n te
yanndaki blgeye sahip olan Parth'/ar, sonra da Armenia 'llar
lkenin efendisi yapt. Armenia'llar lkeyi Toros dna, hatta
Phoinikia'ya kadar ele geirmekle kalmadlar, ayn zamanda gi
debildikleri kadar uzaa gittiler. . . fakat gene de denizi Kilikia'l
lara teslim ettiler. Sonra bunlar kuwetlenince, Romallar onlar
kendi gelimelerine bir zarar gelmeden bir orduyla savaarak
yok etmek zorunda kaldlar. imdi olaylara daha yakndan, ok
ivedilikle kendilerini verdiklerinden beri, Romallar ihmalcilikle
sulamak doru deildir. nk eskiden Romallar, yaknlardaki
daha acil sorunlarla uramaktan uzaktakilere bakmaya vakit
bulamyorlard. "
(Strab. 1 4.5.2)
M 1 02 seferinden sonra kurulan kalc komutanlk ve De
los kle pazarnn kayb korsanlar yeni araylara yneltti ve bu
araylarn sonucunda VI. Mithradates'le ibirliine gittiler26 Kral
Roma'yla savalarnda korsanlar mttefik olarak kulland. By
lece Dou Akdeniz'i kontrol etmek iin elinin altnda organize bir
kuvvet bulundurmu oluyordu. Sonunda olaylar kimsenin ngr
medii boyutlara ulat:
"Mithradates Romallara kar ilk kez sava atnda ve Asia

Eyaleti'ni zapt ettiinde, eyaleti elinde uzun sre tutmamaya ka
rar verdi ve lkeyi her trl yolla yamalad ve korsanlar deni
ze sald. Balangta kk gemilerle etrafta geziniyor ve halk
hrszlar andrr hlleriyle endielendiriyor/ard. Sava uzadka
saylar artt ve daha byk gemiler kullanmaya baladlar. Byk
kazanlar salamaya balaynca, Mithradates yenildikten sonra
bile geri ekilmediler. Hem geim kaynaklarn hem de lkelerini

sava yznden kaybederek yoksullua mahkum olduklar iin ek
meklerini kara yerine denizden karmaya karar verdiler. . . Ordu
generalleri gibi davranan korsan eflerinin nderliinde denize
alarak suru olmayan ehirlere saldrdlar; tekilerin surlarn
yktlar ya da kuatmayla ele geirdiler. Zengin vatandalar ka
rarak fidye istediler. Kendilerine verilen haydut sfatn km
syorlar, yamaladklarn sava ganimeti olarak gryorlard.
Srekli ahap, pirin ve demir ara gere yapan ustalar vard.
Kazanlarndan duyduklar memnuniyet ve hayat tarzlarn dei
tirmemekteki kararlklar sonucunda kendilerine kral, tiran veya
general denmesini istediler ve eer tek bir yerde bir araya gelir
lerse yenilmez olacaklarn dndler. Gemiler ina ettiler, silah
larn her trlsn yaptlar. Merkezleri Kilikia'daki Kragos'tu. Her
yerde kaleleri, kuleleri, adalar ve snaklar vard. . . Bu ktlk
belki Kragos'lulardan kmt, ama Suriyeli, Kbrsl, Pamphylia'l,
Pontos'lu ve dier dou lkelerinden birok kii bunlara katlmt.
Mithradates Savalar 'ndan dolay ac ekmektense yasad iler
yapmay tercih ettiler ve bu yzden kara yerine denizi setiler. . .
Bylece ksa srede saylar on binlere ulat. imdi sadece dou
denizlerine deil, Herakles Stunlar'na kadar btn Akdeniz'e
hkmediyorlard . . . talya kylarna, Brundisium ve Etruria'ya sal
drmaktaydlar. Baz Romal praetor/ar deniz savalarnda yen
diler. . . Hibir denizde gvenle yelken alamyordu ve kara da
ticaret iin elverisizdi. "
(App. Mith. 97)

Romallar iin en utan verici olan herhalde devlet adamlar
nn Roma'nn yan banda korsanlarn eline dmesiydi: Bir pra
etorun gzleri nnde Caieta liman gemilerle dolu olduu halde
korsanlar tarafndan yamalanm, Misenum'da bir komutann
ocuklar esir alnm, Ostia'da bir konsln komutasndaki bir
filo yok edilmiti. Dahas, iki praetor hizmetileri ve yanlarnda
ki /ictorlarla birlikte karlm, hatta korsanlar daha nce (M
1 02) kendilerine kar praetor nvanyla gnderilmi Marcus An
tonius'un kzn bile alkoymulard27
M 8 7'de Sulla Yunanistan'da Mithradates'le karlat ve sa

va Anadolu'ya tamay baararak kral bara raz etti. Mith
radates'le korsanlarn I. Mithradates Savalar srasnda temasa
getikleri ileri srlmtr. Appianos da kraln I. Mithradates
Sava ncesi korsanlar yama iin ky ehirlerine gnderdiini
bildirir28 Bunlar belki Roma yanls ya da Roma garnizonlar, sa
va gemileri vb. barndran yerlerdi. Ancak Pastor'un da belirttii
gibi Mithradates savatan nce zaten gl bir donanma kurmu
tu ve byle bir hareket en azndan balangta arkasna almaya
alt ehirlere zarar verecei iin mantksz olacakt; Mithra
dates'in bir korsan tarafndan kurtarld III. Mithradates Sava
kral ve korsanlar arasndaki ilikinin balad dnemdi29 Kor
sanla balayanlarn bir ksm tpk Mithradates'i destekleyenler
gibi Roma'ya nefret besliyorlard30 talya'ya ilk kez korsanlarn
getirdii sylenen Mithras klt de iki taraf yaknlatrm olabi
lir. Kltn Pontos'taki arl ok ak olmamakla beraber Mith
radates'in soyu dolaysyla ortak bir ideolojik ve dini payda sz
konusudur31
Appianos sava srasnda korsanlarn rol hakknda baz bil
giler verir: M 8 7'de Delos, Rodos ve Lykia'ya saldran Mith
radates'in ordusunda korsanlar da bulunuyordu ve hizmetlerine
karlk kraldan cret ve lojistik destek alyorlard32 Bu dnemde
korsanlar Pamphylia Krfezi'nin tamamn kontrol altnda tu
tuyordu ve baz korsan liderleri Dalk Kilikia sahillerinde ken
dilerine ait bamsz blgeler elde edecek kadar glenmilerdi.
Strabon Pamphylia ve Dalk Kilikia sakinlerinin bizzat korsanlk
yaptn ya da ehirlerini ganimet sat iin korsanlara verdik
lerini syler. Side tersanelerini korsanlara amt ve kle sat
yaplan yerlerden biriydi33 Bu tarihlerde Lykia'da Toroslar'n ya
malarndaki Olympos'ta Zeniketes adl bir korsann kalesi vard
ve bu kii Korykos (Kzkalesi), Phaselis ve Pamphylia'da birok
ehri kendisine balamt.34 Aknlardan etkilenen sadece gney
kylar deildi; M 85'te Abydos'a doru yola kan Licinius Lu
cullus, ehre varmadan nce birka korsan saldrsndan kamak
zorunda kalmt35 M 84'te, Asia Eyaleti'nde Iasos, Klazome-
NSANUGIN ORTAK DMANLARI: ANADOLU'DA KORSANLIK VE HAYDUTLUK 247
nai, Knidos, Kolophon, Samos ve Samothrake (Semadirek Ada

s) saldrlardan nasibini ald36 Appianos'a gre bunlar haydut
gruhundan ziyade " dzenli filolara" benziyorlard ve sadece
gemilerle snrl kalmayp limanlara, kalelere ve ehirlere de sald
ryorlard. Hatta o srada Sulla Samothrake'de olmasna ramen
ehrin tapnandan 1 000 talent deerinde sslemeleri aldklar
bile syleniyordu37 Yamalanan baka tapnaklar da vard: Kla
ros (Ahmetbeyli), Didyma (Didim), Hermione'deki Toprak Ana
Tapna, Taenarum ve Kalauria'daki Poseidon tapnaklar, Epi
dauros'taki Asklepios Tapna, Samos, Argos ve Lakonia'daki
Hera tapnaklar da saldrlara maruz kalmt38 Bu arada L. Lici
nius Murena'nn korsanlara kar bir sefer yapt grlr, ancak
Moagetes'in krallnn ksmen Lykia'llara verilmesine ve geri
kalannn Roma topraklarna katlmasna ramen Murena Mith
radates'e kar varlk gstermedii iin M 8 1 'de geri arlnca
sefer yarm kald39
Bu srada Sulla Roma'da kendisine kar komplo hazrlayan
siyasi rakipleriyle yzlemek zere Mithradates'le ilgilenme
yi brakp Roma'ya dnd40 Onun ardndan proconsul olarak
Kilikia'ya gnderilen P. Servilius Vatia M 77-76'da blgede
operasyonlar yapt. Vatia Kilikia'y dzene sokmakla kalmad;
Lykia'da Phaselis, Olympos ve Korykos gibi ehirleri de ele ge
irdi; bu arada Isauria'llarla da ilgilendi41 Onun yaptklar daha
sonra Pompeius'un seferinin glgesinde kalmtr. Bunlarn bizde
brakt izlenim ise Vatia'nn ok baarl bir sefer yrtmesine
ramen Romallarn denizlerde kalc gvenlik ortam olutura
madklar iin korsanlarn yurtlarndan baka yerlerde, zellik
le Girit'te kendilerine yer bulduklardr. Vatia'nn sefere kt
srada korsanlar Dalk Kilikia'nn btn sahil kesimini, ierde
Toroslarn her iki tarafn ve Pamphylia'nn bir ksmn ellerin
de bulunduruyorlard. Side kle pazar olarak Delos'tan sonra
ikinciydi ve Vatia ayn zamanda korsan efi Zeniketes yznden
Attaleia (Antalya) 'y da etkisiz hale getirme gerei duymutu. An
tik kaynaklar Vatia'nn btn Kilikia'y ele geirdiini belirtir
ken bunlardan sadece birisinde blgenin haraca balandndan
bahsedilir42 Seferin sonucunda Phaselis, Olympos, Korykos gibi

Lykia kentleri zapt edildi; Pamphylia'da Attaleia ele geirildi ve
bunlarla balantl olarak Isauria'da Orondeis kavminin toprak
lar Roma'ya katld43
Vatia'nn baarlar karsnda korsanlar batda giriimlerde
bulunmaya baladlar. Iulius Caesar'n korsanlarn eline dmesi
bu dneme rastlar44 Bu ama dorultusunda korsanlar umulma
dk biriyle, bir Roma valisiyle birlikte hareket ettiler. Sz konusu
kii spanya valisi Quintus Sertorius'tu45 Sertorius M 83/82'de
valilie atanm, fakat M 8 1 'de rakibi Sulla'nn gnderdii lej
yonlarn basksyla yarmadadan kaarak Mauretania'ya sn
mak zorunda kalmt. Plutarkhos Sertorius'un tekrar spanya'ya
dnebilmek iin bir grup Kilikia korsanyla anlaarak onlarn des
teiyle Pityussa ( biza) adasna saldrdn ve Sulla'nn buradaki
kuvvetlerine stnlk saladn anlatr46 Sertorius'un siyasetten
uzaklaarak sakin bir hayat srme amacn renir renmez kor
sanlar Maurusia tahtna Iphita'nn olu Ascalis'i geirmek zere
Afrika'ya yelken atlar47 Bu olay sadece Kilikia Korsanlar'nn
faaliyet alann gstermekle kalmaz, ayn zamanda devletlerin
i ilerine karabilecek kadar etkili ve organize olduklarna da
iaret eder. Eer Sertorius'la Mithridates arasnda M 75'te ya
pld bildirilen grmeler bir sonuca ulam olsayd phesiz
korsanlar ok ciddi bir g haline gelecekti, ancak Sertorius'un
spanya'da lmesi Roma'nn bana byk dert aabilecek bir it
tifak nledi48 Bu arada Kilikia Korsanlar'nn M 70'te Sparta
cus ve 2000 adamn Sicilya'ya gtrmek iin anlatn eklemek
gerekir49 Korsanlar talya kara sularnda serbeste dolaabilecek
kadar kendilerine gveniyorlard.
Roma'nn Sertorius'la urat srada Mithradates bundan
yararlanarak yeni bir savan hazrlklarn yapyordu ve kraln
da syledii gibi doudaki olaylara kaytsz kalmalar ve bura
da mttefikten yoksun olmalar yznden Romallar korsanln
yaylmasndan birinci derece sorumluydu50 111. Mithradates Sa
va'nda Roma lejyonlarnn bana getirilen Licinius Lucullus,
Roma'da kendisine duyulan gvenin azalmasnn ardndan ko-
mutanl brakmak zorunda kalmt, zira bu arada talya'da Ro

mallar "karada i sava, denizde korsanlarn sebep olduu alk
tehlikesiyle" kar karyayd51 Lucullus Mithradates'in Anadolu
kylarnda hakimiyet salamasn engelledi, dolaysyla korsanla
rn faaliyetlerini de snrlayarak Pompeius iin yol at52
Lucullus'un yerine gelen kii, korsan belasna son noktay
koyacak olan Pompeius'tu. Onun ardndan Roma mparatorlu
u'nun sonuna dek denizlerde Kilikia Korsanlar'yla kyaslanabi
lecek bir tehdit ortaya kmayacakt. Pompeius Senato tarafndan
geni yetkilerle donatld. Tribunus Aulus Gabinius tarafndan
M 67'de geirilen yl sreli yasa (lex Gabinia), Pompeius'a
karada Akdeniz kylarndan 80 km ieriye kadar proconsul yetki
siyle donatyor, ayn zamanda emrine 270 sava gemisi, 120.000
asker ve 4.000 svari veriyordu53 Senato da devlet ve ehirlere
yazd mektuplarla Pompeius'a asker, para ve gemi yardmnda
bulunulmasn istedi. Appianos'a gre daha nce hibir Romal
ya byle geni yetkiler ve kaynaklar teslim edilmemiti. Pompeius
Akdeniz'i 1 3 blgeye ayrarak yannda bulunan yirmi be sena
tr arasnda paylatrd. Blgelerin her birinde belli sayda gemi
bulunmaktayd54 Bu kadar geni alanda yaplan grev dalm
korsanlarn ne kadar byk bir tehlike yarattnn ak gsterge
sidir. Nitekim Cicero, Pompeius'un ilk i olarak Sicilya, Afrika ve
Sardunya'daki byk tahl ambarn byk bir filo ve orduyla
kontrol altna aldn syler55
Pompeius'un plan ie yaram ve kaan korsanlar Kilikia'ya s
nmt. Pompeius blgeye doru altm gemiyle yelken amadan
nce Tiren Denizi'ni, Libya Denizi'ni; ayrca Sardunya, Korsika
ve Sicilya civarndaki sular temizledi. Geri kalan korsanlar ise,
"ailelerini, mallarn ve savaamayacak durumdakileri Toros

lar'n civarndaki kalelere ve tahkimli yerlere yerletirdiler. Kendi
leri de gemilerini hazrlayarak Korakesion 'un ucunda Pompeius'u
beklediler. Yaplan savata korsanlar yenildiler ve teslim oldular.
Ellerindeki ulalmas nereyse imknsz tahkimli ehirleri ve adalar
geri verdiler. Bylece sava bitmiti. aydan ksa sre iinde
denizler korsanlardan tamamen temizlendi. Pompeius'un ele ge

irdii gemilerden doksannda tuntan mahmuzlar vard. Ayrca
yirmi binden fazla esir bulunuyordu."
(Plut. Pomp. 28)

Pompeius bundan sonra korsanlar ldrmek yerine, onlar i
ksmlara yerletirerek ehirlerde yaamaya ve tarma altrmay
dnd. Bazlar Kilikia'nn kk ve tenha ehirlerine gnde
rilerek kendilerine bir miktar toprak verildi. Byk bir blm
ise yeniden kurulmakta olan Soli (Viranehir)'ye ve Akhaia'daki
Dyme'ye yerletirildi. Bu Romallar iin sra d bir uygulamayd.
Ancak Plutarkhos'a baklrsa, Pompeius bunu yaparken korsanl
a yoksulluk nedeniyle, baka seenei olmad iin balayanlar
ayrca deerlendirmiti. Bize aktarlanlardan Pompeius'un kor
sanlarla nce konumay setii sonucunu karmak mmkn
dr56. Korsanlarn gnderildii yerlerin corafi konumlar, aske
ri ve stratejik nceliklere iaret eder. Dyme, Tarentum ve Kilikia
ehirleri ticaret yollar zerinde bulunuyordu ve bazlar nemli
limanlard. Bunlara bakarak Pompeius'un gerektiinde Roma'da
hakimiyet kurmak iin kullanabilecei bir gce sahip olmak ama
cyla vasal ynetimler kurduu sylenebilir. nceleri bir korsan
olan Kilikia'l Tarkondimotos'un Pompeius'un yakn mttefiki
olacak kadar ykselmesi, Pompeius'un korsanlar barl ifti
lere dntrme planyla uyumaz57. Dolaysyla Roma'nn kor
sanlara kar giritii operasyonlarda blgenin huzurunu salama
kararlln sorgulamamz doaldr. Ne de olsa Pompeius'a kadar
bir trl halledilemeyen bir sorunun ok ksa srede bitirilebilmi
olmas, her eyin aslnda batan beri Roma'nn inisiyatifine bal
gelitii gibi bir manzara sunar.
Kilikia korsanlnn ykseliinde ekonomik motivasyonlarn
rol modern tarihiler tarafndan her zaman vurgulanmtr, zira
antik yazarlar Roma'nn korsanl uzun sre ikinci planda tutul
masn ncelikle ekonomik karlara balarlar ve korsanln Ak
deniz' de zellikle kle ticaretinde yaratt ekonomik hareketlilii
aka dile getirirler. Fakat korsanlarn ekonomik faaliyetlerinin
yasa d grlmesi, konuya modern bak asnn n yarglaryla

yaklamak anlamna gelebilir. Mesela Aristoteles iin korsanlk
tarm, gebelik, balklk ve avclkla birlikte doal retim s
releri arasndayd58 Dolaysyla Roma'nn gznde korsanlarla
ekonomik ilikiler bizim dndmz anlamda bir kanunsuz
luk iermeyebilir. Antikada hemen her limanda bir kle paza
r vard. Bunlardan bazlar, zellikle Side, Phaselis, skenderiye,
Rodos ve Delos'takilerin ticaret hacmi dierlerini glgede bra
kyordu. Delos'un M 3. yzyln sonlarnda kle ticaretindeki
yeri ve 2. yzyln balarnda korsan ss olarak konumu baz
yaztlardan bilinir59 Strabon da iin ekonomik yann btn p
laklyla ortaya koyar:
"En ok kar salayan esir ticareti onlara hepsinden ok ekici

geliyordu. Yaptklar kt iler arasnda buna balanlar sadece
kolay esir elde ettikleri iin deildi, ayn zamanda mal bakmndan
zengin ve geni olan pazar yerinin ok uzak olmayndand; yani
ayn gnde, on bin esiri hem alabilen hem de sevk edebilen Delos'u
kastediyorum. 'Tccar oraya git, gemini boalt. Her ey satlr' atas
z buradan kaynaklanmtr. Bunun nedeni, Romallarn Kartaca'nn
ve Korinthos'un yaklp yklmasndan sonra zenginleerek ok say
da tutsak kullanmasdr. Sadece ganimet aramak iin deil, fakat
ayn zamanda esir ticareti yapmak iin de bu alanda kolay kazan
gren korsanlar say bakmndan art gsterdiler. Suriyeli/erin d
man olduklar iin hem Kbrs hem Msr krallar onlarla bu konuda
yardm etmediler. Rodoslular da Suriyelilerle dost olmadklarndan
onlara yardmc olmadlar, ayn zamanda korsanlar esir tccar ol
duklarn iddia ederek kontrolszce bu kt ilerini srdrdler. "
(Strab. 1 4.5.2)
Pydna Sava'ndan sonra M 1 66'da Delos serbest liman ilan
edilince kendisinden ncekileri geecek bir pazarn da yolu al
m oluyordu. Bundan sonra hzla gelien ve birok farkl ma
ln satld byk bir ticaret merkezi haline gelen ada korsanlar
cezbetmiti60 Yakn zamanda Kartaca'y ykm, Yunanistan ve
Makedonya'y ele geirmi Roma'da talyal ve Sicilyal b yk

arazi sahipleri artan kle ihtiyalarn Delos'tan sorunsuzca sala
yabiliyorlard. Kle pazarnn nemli mterilerinden biri de La
urion gm madenlerini iletmek iin byk miktarda igcne
ihtiya duyan Atina'yd. Kle sahibi ynetici snflar ucuz i gc
salamak iin korsanlk faaliyetlerini uzun sre grmezden geldi.
Ancak doudan gelen kleler, zellikle de Suriyeliler ve Kilikia'l
lar yukarda belirttiimiz gibi Sicilya'daki iki byk kle ayak
lanmasnda nemli roller stlenmilerdi. Sicilya ve Spartacus kle
ayaklanmalarnn yaatt tecrbe yznden Romallar korsan
la bir son vermek istemi olabilirler. Marcus Antonius'un M
1 0 1 - l OO'deki korsan seferinin gerek nedeni kaynaklarda aka
belirtilmemekle beraber, lex de piratis persequendis'teki ifadeler
operasyonun aslnda blgedeki talyan iadamlarnn rahata ha
reket edebilmelerine ynelik olduunu ima eder61 Ky ehirleri ve
zengin toprak sahipleri korsanlara saladklar pazar karln
da dokunulmazlk elde edebiliyorlard62 Delos'ta korsanlarn ve
Romal tccarlarn arap ve kle ticaretini bir arada yrttkleri
ileri srlm tr63 Korsanlarn zellikle Suriye' den ele geirdik
leri kleleri, talya'dan gelen araplarla dei toku ettii d
nlmse de blgede talyan amforalarnn sayca azl bu sav
desteklemez64 Strabon'un deyimiyle bir gnde 1 0.000 klenin
alnp satlabildii karl bir ticaret sz konusuysa, bu muazzam
kapasiteye karlk gelecek buluntu grubunun arkeolojik olarak
blgede belgelenmesi gerekir
Korsanlk dank, plansz programsz ekilde yerel dzeyde
seyretmemi; tam tersine korsanlar " bir devlet" gibi davranabil
mitir. Blgede Roma ncesine dayanan korsanlk faaliyetlerinin
uzun sre varlk gstermesi, muhtemelen Dou Akdeniz'de kor
sanln artk kurumlam bir yapya sahip olmasna frsat ver
miti. Antik kaynaklarn verdii bilgiler bunu dorular:
". . . eskiden apulculuk belli yerlerde ve kk gruplarn sadece

yazn yaptklar bir faaliyetti, ama bu sefer birok yerde ayn anda
yaplyordu ve birok ehir tahrip edildi . . . Denizdekiler byk sa-
NSAN LiG iN ORTAK DMANLAR!: ANADOLU'DA KORSANLIK VE HAYDUTLUK 253
ylara ulamt. Romallar bir sre dmanlaryla uratklarndan,

korsanlar birok yere yelken atlar ve etelerine kendileri gibi/eri
ni eklediler. yle ki bazlar sanki mttefik/ermi gibi davranp di
erlerine yardm ediyorlard . . . Savalar bittikten sonra korsanl
brakmak yerine, tek balarna Romallara ve mttefiklerine zarar
vermeyi srdrdler. Artk kk kuwetlerle deil, byk filolarla
dolayorlard ve generalleri vard, bylece byk saygnlk ka
zandlar. ncelikle denizdeki/eri soyuyorlard; kn bile gvenlik
yoktu . . . Bundan sonra limanlar hedef aldlar. . . Yenilseler bile bir
sre sonra geri dnyorlar, sadece iftlikleri ve tarlalar deil, ayn
zamanda ehirleri tahrip ediyorlard. "
(Cass. Dio 36.20)

Korsanlar Sertorius olaynda deniz ar devletlerin i ilerine
karabilmilerdi. Pompeius'un seferi srasnda bunlarn sahip ol
duu birok kaleden ve tahkimli ehirden sz edilir; stelik kor
sanlarn hemen hepsi aile sahibidir. Ele geirilen ehirlerin yne
timiyle ilgili faaliyetler ve kararlar, korsanlar kanlmaz olarak
belli konularda organize davranmaya itmi olmalyd. Dio da
korsanlarn birbirlerine akrabalarm gibi yakn davrandklarn,
aralarnda para ve her trl yardmn yapldn syler ve birinin
dman bellediini dier hepsinin de dman olarak kabul ettii
ni ekler65 Pompeius'un yaktrd 1 300'den fazla gemiye ilaveten
Plutarkhos'un esir alnanlar iin verdii 20.000 rakamnn yars
bile doru olsa, Kilikia Korsanlar'nn aslnda korsanlktan baka
bir olguya dnt rahatlkla anlalabilir66 Bu say iinde p
hesiz sadece aktif olarak korsanlk yapanlar deil, ayn zamanda
onlara yataklk edenler, aileleri ve dier personeli vb. ieriyordu.
Bu kadar geni bir nfusu beslemek ve idare etmek ancak devlete
benzer bir sosyal yapnn altndan kalkabilecei bir itir. Nitekim
Plutarkhos'a gre Romallar kzdran korsanlarn altn yaldzl
yelkenler, eflatun glgelikler ve gm kapl kreklerle sslenmi
gemileriydi, nk filo Roma'nn " imparatorluk sembollerini an
dran" donanmlara sahipti67 Pamphylia Krfezi'nin dousunda
ki korsan snaklar ve Korakesion gibi korsan sleri de muhte-
melen halat, kereste, silah yelken bezi yan sra igc barndran
yerler olarak bir tr egemenlik sahas meydana getiriyorlard68
Geni apl ve organize olduu anlalan bu yapnn somut ka
ntlar, 1 996 ylndan beri Dalk Kilikia'da korsanlk faaliyetleri
ne dair arkeolojik kantlar arayan Dalk Kilikia Arkeolojik Y
zey Aratrmas Projesi (RCASP) tarafndan aratrlmaktadr69
Sz konusu dnemde Dalk Kilikia Hamaksia ( Sineklikale),
Korakesion, Laertes ( Gzkkl), Syedra ( Seki Ky), Selinos
( Gazipaa), Naphelion (Muzkent), Lamos (Adanda) ve Kharad
ros gibi ou Ptolemaios ve Seleukos birliklerinin konuland
tahkimli istasyonlar olan nispeten kk yerlemelere sahipti70.
Yzey aratrmalarnda Iotape (Aytap), Naphelion gibi ky ehir
lerinde ve daha ieride Asar Tepe, Tomak Asar, Govan Asar gibi
600 m'nin zerindeki yerlemelerde yine Roma ncesi mimariye
rastlanmtr. Hellenistik Dnem tepe yerlemeleri ve ierilerdeki
benzer rnekler Plutarkhos'un korsanlarn eleri, ocuklar ve sa
kat kalm savalarn gizlediklerini syledii kale ve sitadelleri
akla getirir71 . Ne var ki Rauh'un da itiraf ettii zere dorudan
korsanlarla ilikilendirilebilecek kalntlara henz rastlanmam
tr; blgedeki ou Hellenistik kalnt korsanlardan ncesine aittir.
stelik korsanlarla yaplan ticareti gsterebilecek ve Delos'ta bol
miktarda ortaya kan Cumhuriyet Dnemi amforalar korsan
larn ana yurdunda nerdeyse hi grlmez. Ayn ekilde ekolojik
aratrmalar Roma ncesi ve sonrasnda doal kaynak kullanm
nn dramatik bir deiim gstermediini, antika boyunca belli
dzeyde seyrettiini ortaya koymutur72 Korsanlar dalarda ve
denizlere dank halde yaylmlard; kendilerinin diyebilecekleri
bir lkeleri yoktu73. Dolaysyla byle bir yaam ve sava tarzn
benimsemi bir topluluun arkeolojik verilerini tespit etmek zor
lar74. Sonu olarak zelliklere korsanlara atfedilebilecek kalnt
lar ve korsanln yerleim dokusuyla doal kaynaklarn tketimi
ne muhtemel etkileri imdilik zayftr75.
Burada asl mesele korsanln Roma'ya kar bir tepkinin eseri
olup olmaddr. Konu hakknda en radikal neriyi getiren Avi
dov, eldeki kantlarn tartmal niteliine, eksikliine ve antika-
da korsan tanmnn mulaklna vurgu yaparak Kilikia korsan

lnn gerekte kurgulanm bir faaliyet olduunu iddia etmitir.
Bunun yerine Kilikia'nn 1. yzylda Dou' da ykselen bir " Roma
kart bloun" paras olduunu ve Roma'nn blgeye ynelik
tutumunun, blou " bl ve ynet" taktiiyle paralama srecin
de ilk adma iaret ettiini dnmektedir. Yani Kilikia'nn kor
sanlkla damgalanp bloktaki merkezi konumundan koparlarak
pasifletirilmesine ynelik bir siyaset sz konusuydu76 Bununla
beraber eer ayn blgede haydutluun da ciddi bir mesele ola
rak Roma'nn karsna ktn dnrsek Kilikia'nn marjinal
yaam tarzlarn benimsemi halklar bnyesinde her zaman ba
rndrdn ve yapay bir nitelendirmeyi tam anlamyla hak etme
diini syleyebiliriz.
Appianos ve Plutarkhos korsanlarn motivasyonunu -en azn
dan belki de Pompeius'un yerleik hayata geirdiklerini- daha
farkl bir nedene (Mithradates Savalar) dayandrmaktadr ki bu
da onlar kurban yapar. Korsanlar ilk nce d siyaset, sonra eko
nomi ve nihayetinde i ileri sorunu haline geldikleri iin tepki
konusunu salkl ekilde deerlendirmek zaman zaman zorla
maktadr77. Appianos'un ve Plutarkhos'a baktmzda en azndan
Roma-Mithradates mcadelesi srasnda bir ksm halkn savan
muhtemel skntlarndan saknmak iin korsanla balad gibi
" sosyal ierikli" bir yorum ihtimalini gndeme gelmektedir. Plu
tarkhos yoksulluk nedeniyle korsanlk yapanlardan bahsetmekle
birlikte, nispeten kk bir blge olmasna karn Kilikia aslnda
nemli doal ve ekonomik kaynaklar barndryordu78 Ancak bu
mallar dnya pazarlarna kararak kendilerine kazan salayan
lar ky ehirleriydi ve belki de bu yzden krsal kesim blgedeki
ticari hareketlilikten gerekli pay alamyordu. Buna ramen kor
sanlk sadece yoksullarn ya da apulcularn tercih ettii bir yol
deildi. " Zengin ve iyi ailelerden gelen, stelik kendilerini zeki sa
yan birok kii korsan filolarna katlmaya balamlard; korsan
l saygnlk kazanabilecekleri ve hrslarn tatmin edebilecekleri
bir i olarak gryorlard. "79 Hem yoksullarn hem de zenginle
rin korsanl semesindeki sebeplerden biri muhtemelen Anado-
256 ANADOLU'DA ROMA Hl>.KIMYETI
lu'daki Romal vergi tahsildarlarnn smrleriydi. Roma'nn

dncesiz siyaseti, ky ehirlerini ve bu ehirlerdeki zenginlerle
aristokratlarn Romallara vermek zorunda kaldklar paralar
bir lde geri alabilmek iin korsanlk yapmaya itti. Birok ky
ehirlerinde pazarlarn ve limanlarn korsanlara ak olmas bu
ekilde aklanabilir80
Kaynaklar korsanlarn ekonomi dndaki sebeplerle hareket
ettiklerine dair belli belirsiz bilgiler aktarr. Pompeius korsanlar
lm cezasna arptrmak yerine onlar iskan etmiti ve bylece,
"insanolunun ne yabanilii ve kural dlnn doadan gel

mediini, ahlaksz alkanlklar yznden bu duruma dtn,
ama dier taraftan yardm ve rneklerle, yer ve i deiikliiyle en
vahi hayvanlara bile lml tavrlarla yabanilik/erini ve yola gelmez
karakterlerini kaybedeceini gstermitir. 11
(Plut. Pomp. 24.3)

Yani insanlarn korsanl semesi kendileri dndaki nedenler
yzndendi ve Roma'nn bunda suu vard. Kaynaklarn da ima
ettii gibi blgedeki isiz gsz gruhlar, kaaklar, bor iindeki
iftiler vb. gruplar da korsanlara katlm olmaldr. Korsanlk
bu adan baklrsa bir sebep deil, sonutu. Antik kaynaklarn
korsan eflerini tiran olarak adlandrmalarna baklrsa, korsan
lar Toroslar'n hinterlandndan i gc salam olmalyd .ya da
da kavimlerinin efleri bir ekilde korsan topluluklarna liderlik
etmilerdi81 Nitekim Appianos dalarda yaayan Kilikia'llarn
Pompeius'a kar korsanlara destek verdiini syler82 Akdeniz'de
iki kesim arasnda bir ibirlii hep vard:
"Denizcilik her zaman ky dalarnn yaknlarnda rgtlendiy

se, bu sadece ormanlarn yznden olmayp, ayn zamanda bu
dalarn Akdeniz'in kuzey kylarnda, yattrlmas mmkn olma
yan kuzey rzgrna, u Akdeniz gemiciliinin byk dmanna
kar birok korunayla birlikte bir perde germesindendir. Dier
yandan bu dalar, glerini doal olarak denize yneltmektedir-
fer ve cazip su ovas, ounlukla kynn bir noktasndan tekine

en iyi yol, hatta yegne yol olmaktadr. Bylece deniz hayatyla
da ekonomisi arasnda bir ortaklk kurulmaktadr. Buralar birbir
lerinin iine nfuz etmekte, birbirlerini tamamlamaktadrlar. . . Fa
kat taban hcreleri olan deniz kyleri, yaayan bir deniz blgesi
yaratmaya yeterli deillerdir. Oralara direk, bez, yelken, bunlarn
levazmatn, katran, halat ve ip, sermaye salayan byk bir ken
tin ikame edilmez destei gereklidir. Dkknlar, yk salayanlar,
sigortaclar ve kentsel ortamn sunduu oklu yardm biimleriyle
bir kent gereklidir. "
(Braudel 1 993 : 1 76, 1 78)
Aada Anadolu'da haydutluk faaliyetlerinden bahsederken
benzer ilikilerin yaanm olabileceini greceiz. Fakat kitabn
banda deindiimiz kronik kent - krsal gerilimini temel alan
bak as burada Rauh tarafnda dile getirilir83: Rauh "yabanc
dman" olarak adlandrd hinterladn yerel halkyla korsanlar
arasndaki baa ilaveten, Dalk Kilikia'daki arkeolojik ve epig
rafik bulgulardaki yerelliin dikkate alnmas gerektiini dnr.
Tarihi Yunan-Roma mimarisiyle Yunan kent yaamna zg baz
kltrel ve kurumsal unsurlarn (yksek memurluklar, ehir mec
lisleri, kltler, tiyatro bazilika vb. ) blgede nispeten ge tarihte ve
seici davranlarak benimsendiini, yaztlarn nda halkn eski
geleneklerine .bal kaldn ne srmektedir. Yerleimlerin kendi
si de halkn entegrasyon srecini yavalatacak nitelikteki tahkimli
ve dalk mevkilerde kurulmutu. Rauh etnik ve corafi etkenler
dnda zellikle denizcilerin oynad role dikkat eker. Bu kesi
min yaam koullar ve toplum iindeki yerleri onlar cazip korsan
adaylar yapyordu. Tarihiye gre tccarlar iin i gc, teknik
bilgi ve deneyim sunmalarna ramen suistimale maruz kalmlar,
ihmal edilmiler, hor grlmlerdi. alma koullar ve daha iyi
bir hayata kavuma istekleri Kilikia korsanlnn ortaya kmas
nn ana nedeniydi.
Rauh dier neden olarak topraa bal aristokrasilere ynelik
" intikam" isteini gsterir. Korsanlar toplumlarn geride brak-
tklan dnyaya meydan okuyacak ekilde dzenlemilerdi. " Yer

leik sosyal hiyerariler tarafndan marjinal ve sulu olarak grl
melerine karn, onlar insanlara adil davranld ve zenginlerle
zulmedenlerden intikam alnd bir dzene zlem duyan gelenek
i devrimcilerdi." Kilikia Korsanlar kat bir eitilik ve karde
lie gre yayorlard. Bunlar her adaki korsan toplumlarnn
genel zellikleri arasndadr84 Augustinus da korsan toplumunu
bir devlet olarak gryordu:
"Soyguncu eteleri kk krallklar deildir de nedir? Bunlar

bir hkmdarn yetkileriyle ynetilirler ve bir birlik anlamasyla
skca balanmlardr; ganimet de nceden kabul edilmi kanun
lara gre paylatrlr. "
(August. De Civ. D. 4.4)

Bu balamda Kilikia Korsanlar'nn aralarndaki kardelik
balarn pekitirdii ve kendilerini bir topluluk olarak grmeleri
ne katk salad iin onlarn Mithras kltne ballklar nem
lidir. Plutarkhos Mithras kltnn Romallarn bildii ekliyle
ilk kez Kilikia Korsanlar tarafndan uygulandn ve bunlarn
Olympos'ta " tuhaf" dini trenler yaptn yazar85 Kken itiba
ryla bir Pers tanrs olan Mithras, oban ve k tanrs olarak
tapm grmekteydi. Sadece erkeklerin katlabildii Mithras klt
ounlukla askerler, azatllar ve kleler arasnda rabet grm
tr. Klt takipilerine lmszle, lmden sonra mutlu ve hu
zurlu bir yaam vaadine dayal bir inan sistemi sunmaktayd86
Hem bu hem de Mithras kltnde trenlerin en fazla yirmi kiiyi
alabilecek yerlerde bir tr kardelik ba iindeki erkekler tara
fndan yaplmas korsanlar arasndaki ba pekitiriyordu muh
temelen. Turcan'a gre korsanlar farklarn ve yerleik toplumla
kartlklarn ortaya koymak iin milliyeti bir direni ruhuyla
Plutarkhos'un bahsettii allmadk kurban trenleri gibi ritel
leri benimsemilerdi. Roma'ya kar silahl direni iin insanlar bu
ekilde bir araya getirilerek "Mithras'n askerleri" sfatyla onlara
cesaret alanyordu. Bu trden klt faaliyetleri, batl inan, mis-
tik inanlar ve sloganlar mritler arasnda belli bir elektriklenme

yaratmakta, ayn zamanda fiziksel g ve cesaret salamaktayd87
Ne var ki Mithras klt de dahil olmak zere antikan gizem
dinleri Yahudilik ve Hristiyanlk gibi dinsel topluluklar olutura
mam, yine onlar gibi Roma kart bir siyasi rgtlenmeyi ger
ekletirememilerdi. Gizem dinlerinde bireycilik ve da kapallk
sz konusuydu, ama te yandan Philon Yahudilerin yaam tarzn
" siyasal etkinlik" (politeia) tanmyla karlar. Ayn tanm Hris
tiyanlar da kendileri iin kullanmtr88
Bu trden uygulamalar ve faaliyetler Kilikia Korsanlar'nn
hayatta kalma stratejisini oluturmu ve toplumcu (kolektivist)
bir ahlakn ortaya kmasn salamt. Rauh'a gre Kilikia kor
sanl basit bir gasp faaliyetinden te bir ey, binlerce silahl de
nizcinin salkl hayat artlar ve eitlie dayal bir sosyal sistem
isteini yanstan " sosyal reform" abasyd. Ayn zamanda, devlet
organlarnn mlk sahiplerini korumak ve kat disiplini srdr
mek iin kullanlmasna kar bir " siyasi eylemdi." 89
Korsanlar ayn zamanda terr yaratarak deniz hayatn bask
altna alan sosyal dzeni kurban, kendilerini de adaletin uygula
yclar konumuna yerletiriyorlard. Caesar, Publius Clodius ve
Marcus Antonius'un teyzesi gibi Romal sekinleri karmakla
kalmayp Romal tutsaklara merhametsizce davranyorlar, onlarla
alay ediyorlard90 stelik tuhaf ve renkli giysileri, yaldzl yelken
leri, eflatun gverte tenteleri, gm krekleriyle yerleik toplum
dzeninden kalarn daha da belirginletirmekteydiler. Korsan
eflerinin Agamemnon, Seleukos, Herakles gibi isimler alarak
kendilerini tiran, kral ya da amiral olarak lanse etmeleri, onlarn
geleneksel toplum dndaki konumlarn pekitiriyordu91 Ulus
lararas hukuka aldrmamak, onunla alay etmek korsanlarn zel
likleri arasndayd ve korsan kentleri de korsanlarn iktidar ann
dndaki konumlarna uygun olarak "kyda dnyalar meydana
getirmekteydiler. " 92 Ancak bu karmak toplumun varln sr
drmesi iin gerekli dzenli mal ve hizmet aknn bulunmamas
byk bir dezavantajd. rnein Kragos gibi yerleimler srekli
artan korsan nfusunu besleyecek tarm alanlarna ve buna bal
olarak art rnlere sahip deildi. Korsanlar bu destei kendileri

ne verebilecek zengin ve verimli yerleimleri yamalayarak daha
batan krlgan bir sosyoekonomik dzen yaratmlard93
Rauh'un Kilikia Korsanlar'na yaktrd " ezilen ve hor gr
len snflar" tanm ksmen doru olmakla birlikte, ayn zamanda
baz noktalar gzden karmamza sebep olur. Korsanlarn eitli
faaliyetleri sradan denizcilerin kotarabileceinden ok daha so
fistike ve organizedir. rnein Sertorius ve Spartacus'la yaplan
grmeler ya da Afrika'daki taht kavgalarna karmalar, tutucu
da halklar ya da Rauh'un deyimiyle " toplumdan soyutlanm"
denizciler iin iddial ilerdir. Bu deniz ar operasyonlarn ve dip
lomatik faaliyetlerin yrtlebilmesi korsan toplumunda bu tip
grevleri stlenebilecek kapasitede bir zmrenin varlna iaret
etmektedir.
Augustus'tan Commodus'a kadar geen iki yz yllk dnem
ierisinde bu kadar ciddi bir korsan sorununa yeniden rastlan
mayacakt. Pompeius'un hzl ve kesin baarlarndan sonra kor
sanlk byk lde azald, ama kk tamamen kurutulamad.
Onlarn nce Pompeius'la Caesar arasndaki mcadelede, ardn
dan Pharsalos'ta aktif grev aldklarn biliyoruz94 Suriye ky
larnda da korsanlar dolayordu95 Caesar Kilikia, Suriye ve ci
var blgelerde korsanlarn skenderiye'deki Akhillas'n ordusuna
hizmet ettiklerini aktarr96 Ayrca M 44'te topraklar ellerinden
alnd iin denizlerde sorun karan Dyme'lilerin arasnda 20 yl
nce buraya Pompeius tarafndan yerletirilmi Kilikia'l korsan
larn bulunmas muhtemeldir97 Augustus zamannda kalc do
nanmalarn ve donanma slerinin kurulmasyla birlikte Akdeniz
havzas gerektii gibi korunabildi. Ancak korsanln tamamen
ortadan kaldrldn syleyemeyiz. Mesela 1 7-20 yllar arasnda
Drusus'un procuratoru olarak Ilion'da grev yapan T. Valerius
Proculus anakkale Boaz'ndaki korsan gemilerini yok ettii iin
onurlandrlmt98 6'da Sardunya'da, 52'de Kennatai efi Trok
soboris nderliinde Kilikia'da ve 70'lerin bandaki Yahudi ayak
lanmas srasnda korsanlk faaliyetlerinin yrtld biliniyor.
2. yzyln sevilen edebi tr olan romanlarda, rnein Apuleius,
NSANUGIN ORTAK DMANLAR!: ANADOLU'DA KORSANLIK VE HAYDUTLUK 261
Longus, Ephesos'lu Ksenophon ve Akhilleus Tatios'ta korsanlk

tan bahsedilir. Elbette Akdeniz'de her gn rastlanabilecek trden
korsanlk olaylar cereyan etmiti. mparatorluun Augustus'tan
sonra gl bir donanmay halen iler durumda tutmasn baka
ekilde aklamak zordur99 mparatorlarn korsanl tamamen
yok edemeseler de etkin biimde kontrol altna almlard.
Dalardan Saraya Isauria Haydutlar

Akdeniz'in hibir blgesi haydutluk belasndan yakasn kur
taramamtr. O, siyasal, toplumsal ve ekonomik bin bir suratyla
her yerdedir.
Fernand Braudel
Haydutlarn " her yerde olmas" Roma dnemi edebiyatnda
sk grlen bir olgudur. Principatus'u savunan yazarlarda impa
ratorluun her kesinin gvenli olduuna dair retorik ifadelere
ramen yolcularn ya da krsalda yaayanlarn karlaabilecei
en byk tehlikelerden biri haydutluktu. Latince haydut anla
mna gelen latrones genellikle grup halinde iddete bavurarak
zel mlkleri gasp etmeye teebbs eden ya da gasp eden kiileri
tanmlar100 Bununla beraber haydutlarn yasalara nndeki ko
numu belirsizdi101 Haydutluk gibi sular ileyenler kanun kaa
olarak adlandrlmaktaydi ve bunlar devletin gznde kamu
dzenini ykmaya teebbs eden kiilerdi. Yine de Roma birok
halk yle ya da byle haydutlukla sulanmasna karn babas
haydut efi olan Philippus Arabs tahta kabilmiti102 Maximinus
Thrax ise " genliinin balarnda etkileyici ve asil bir grn
olan bir oband. Daha sonra haydutlarla aknlara katld ve yerel
halk saldrlardan korudu. Ardndan Roma ordusuna girdi." 103
Sz konusu kii imparator bile olsa Roma haydutlar belli kalplar
iinde deerlendirmeye devam etmi, onlar asimile etmek yerine
ayr bir yere koymutur104
Askerleri, kylleri, memurlar, tccarlar vb. birletiren sos
yal ilikiler a olan " Roma toplumuyla" onun iktidarn kurduu
yerleri belirleyen " Roma devleti" olarak tanmlayabileceimiz iki

alan hibir zaman birbiriyle kesimedii, dier bir deyile " Roma
toplumu" "Roma devleti "nin kaplad alan tamamyla doldur
mad iin haydutlua elverili bir ortam ortaya kyordu105
Haydutlarn ikamet ettii bu mulak alan dahilinde nlenmi
Bulla Felix ve benzeri haydut eflerinin antik kaynaklardaki y
klerine daha sonradan eklendii aikar ideolojik unsurlar belir
gindir106: Haydut -daha dorusu haydut efi- imparatorun tam
ztt bir kiiliktir. Toplumda yasa d gcn odak noktasdr ve bu
yzden, meruluu her zaman pheyle karlanan bir imparato
run taht ele geirdii ya da tahttaki imparatorun meruiyetini yi
tirmeye balad dnemlerde ska karmza kar. mparatorun
tiran deil de iyi bir ynetici olduunu kantlamasnn yollarndan
biri bu haydutlara kar taknd tavrdr107.
Roma Ge Cumhuriyet Dneminden itibaren Anadolu' da hay
dutlarla uramt. Byk apl haydutluk olaylar genel olarak
Anadolu'nun gney blgelerini vurmutur; dier blgelerde ise
kaynaklarda geni yer edinmi benzer faaliyetler yok denecek ka
dar azdr. nemli istisnalardan biri, Hadrianus'un saltanatnda
Mysia ve Ida Da'nda faaliyet gstermi Tillorobos adl bir hay
dut lideridir108. Ayrca imparator Marcus Aurelius'un hocas Cor
nelius Fronto'nun 1 50'lerin banda Asia Eyaleti'ne vali olarak
atand zaman yanna "haydutlar bulup yakalamada uzman"
arkada Iulius Senex'i de aldn biliyoruz.109.
Roma mparatorluk Dnemi boyunca Anadolu'da en " istik
rarl" haydut blgeleri her zaman gney kesimler, zellikle de
Dalk Kilikia, Isauria ve Pisidia idi. Bunun balca sebeplerinden
biri sz konusu blgelerin corafi zellikleriydi1 10. M 1 . yz
ylda Romallar bu blgelerde tam anlamyla hakimiyet kurduk
larnda, " lsauria'l" sfat komu kavimler iin de kullanlmaya
balanmtr. Bunlarn iinde Trogitis (Sula) Gl etrafndaki
Homonadeis kavmi, Mut etrafnda Toroslarn gneydou yama
larndaki Lalasses kavmi ve Lalasses'in kuzeydousunda yerle
mi Kennatai bulunmaktayd 1 1 1 ok da yanl bir adlandrma sz
konusu deildi, zira bu halklarn kullandklar dil yannda mimari
Haydutlarn faaliyet alan iindeki Limonlu Vadisi ve evresi (yazarn arivi).
ve sanatsal gelenekleri M 2. binyldan Roma Dnemine kadar

kltrel devamlla iaret eder112 Buna paralel olarak haydutluk
ve blge halklar sava kimliklerini alar boyunca muhafaza et
mi ve Roma ncesinde de dier devletlerle hkmdarlara sorun
karmlardr1 13
Blgede meydana gelen olaylar Ge Cumhuriyet Dneminde
balar ve Ge mparatorluk Dnemine kadar srer. 2. yzyldaki
sessizlii saymazsak srekli bir skntnn yaand aktr. Stra
bon Lykaonia'ya bal Eski (Isaura PalaiaNetus=Bozkr) ve Yeni
(lsaura Nea/Nova=Zengibar Kalesi) Isauria adl ok iyi tahkim
edilmi iki kyden bahseder; baka birok ky bunlara tabiydi
ve yine Strabon'a gre ikisi de haydut yatayd114 M 77-76'da
Kilikia Korsanlar'n ve haydutluu sona erdirmek zere harekete
geen P. Servilius Vatia'nn seferleri srasnda Romallar ilk kez
Isauria'llarla karlatlar. Vatia uzun sren bir kuatma sonu
cunda lsaura Vetus'un yaknndaki aramba Nehri'nin yatan
deitirip ehri susuz brakarak ele geirdi ve " Isauricus" unvan
n kazand 115 Muhtemelen dalk kesimlerdeki baz yerlemeleri
Roma topraklarna katm olmakla beraber, blgenin tamamn-
da kalc bir hakimiyet kurmak adna fazla bir ey yapmamt.

M 73'te Mithradates'in generali Eumakhos ve ardndan Galat
efi Deiotaros da blgede operasyonlara girimi, fakat dorudan
kontrol dnmemilerdi116 Pompeius M 67'de Kilikia Kor
sanlar'na kar sefere ktnda blgeye hi dokunmad117 An
cak M 64'te dou eyaletlerini dzenlerken burasn yeni kurulan
Cilicia Eyaleti'ne balad. Buna ramen Romallar Dalk Kili
kia'nn ky kesimini ynetmenin dnda fazla bir ey yapmadlar.
Cicero M 5 1 'de Derbe'den Isauia'ya doru Moeragenes adl
bir efe kar sefere ktnda efin ldn renmi ve geri
dnmt118 Cicero'nun ayn yl yazd bir baka mektuptan
Cilicia Eyaleti valilii srasnda Amanoslar'daki " dallarla" m
cadele ettiini biliyoruz119 Cicero'nun bunlar Roma'nn " ezeli"
dman olarak tanmlamasna bakarak, bu blgedekilerin uzun
sredir Roma'ya sorun kardn syleyebiliriz. Cicero emrinde
ki kuvvetlerle birounu ldrd, geri kalanlar da datt. Bunla
rn yle basit haydutlar olmadn mektupta ele geirildii ve ya
kld sylenen kalelerden anlayabiliyoruz. Cicero'nun seferden
dnte imperator olarak zafer alay dzenledi. Bu, bize haydutla
rn byle bir alay yaplacak kadar ciddi bir tehdit oluturduunu
dndrtse de Cumhuriyet'in sonlarnda nemsiz baarlar iin
bile zafer alaylar dzenlediini akldan karmamamz gerekir120.
Cicero bundan sonra Kilikia'da Pindenissos ( Bodrumkaya) adl
ehri yirmi be gn boyunca kuatma altnda tuttu. Ne yazk ki
mektupta sorunlarn neden ktna dair herhangi bir ipucu yok.
Sadece bundan yaklak bir yl nce yazd baka bir mektupta
Cicero eyaletteki ciddi soygun olaylarndan sz eder121.
Strabon'un da belirttii gibi Romallar dorudan ynetim kur
mak yerine blgeyi krallara emanet etmeyi uygun bulmulard122.
Buna uygun olarak Marcus Antonius M 39 civarnda Dalk Ki
likia'nn kuzey ve gneyini nce Polemon sonra Kleopatra'ya ver
di123. Aktion Sava'ndan sonra Augustus ayn siyaseti srdrd
ve blgeyi Galatia kral Amyntas'a brakt. Amyntas Homonadeis
kavmine kar yrtt savata gney ss olarak kullanmak
zere Isaura Nova' da bir kale ina etti. Onun M 25'teki lm-
nn ardndan Isauria nce Kappadokia kral I. Arkhel aos'a, ar

dndan ol una ve nihayetinde Kommagene kral IV. Antiokhos'a
veril di124 Ne var ki vasal kra llar da soruna ka l c bir zm geti
remedil er. Yakl ak yirmi yl sonra, 4'te, Augustus eyal et snrnda
Homonadeis'in kal el erini e le geirdii iin Cil icia Eya leti val isi
P. Sulpicius Quirinus'un zafer a l ay dzenl emesine izin verdi125
Fakat 6'ya gel indiinde Isauria' l l ar ha l a faa l iyetl erine devam
ediyordu. Sorun Arkhel aos'un boyunu anca Roma l l ar M. P l au
tus Si lvanus'un emri a ltndaki en az iki lejyonl a mdaha le gerei
duydul ar126 Ardndan bu sefer 36'da Kennatai kavmi II. Arkhe
l aos'un yapt census ve vergi ler yznden Torosl ar'a ekil di ve
corafyann avantaj l arn kull anarak Arkhel aos'un kuvvetl erine
sa l drd. Syria Eyal eti va lisi Lucius Vite llius'un duruma mdaha
l e etmesi iin gnderdii komutan Marcus Trebel lus, 4000 asker
ve yardmc birl iklerle birlikte isyancl arn tuttuu Kadra ve Da
vata adl iki tepeyi e l e geirmeyi baard127 40'ta Lycia-Pamphy
l ia val isi Quintus Veranius bir ka leyi kuatmak zorunda ka l d128
52'de Kennatai kavmi yine ortaya kt. Grne bakl rsa bu
sefer daha byk bir tehlike arz ediyorl ard, zira Tacitus bir ef
l erinin bulunduunu sylemekle ka lmayp adnn da Troksobo
ris o l duunu bel irtir. Tarihi Kennatai'n dal ardan ehirl ere ve
sahil e indiklerini, iftilere, ehirl il ere, ayrca sk lkla tccarl ara
ve gemi sahipl erine sal drdklarn aktarr. Bununl a da yetinme
yip Anemorion'u kuatm ve Syria Eya leti'nden gelen Curtius Se
verus emrindeki bir atl birl iini geri pskrtml erdi. Sonunda
Kommagene kra l IV. Antiokhos Epiphanes l iderlerini ldrerek
dierlerini etkisiz ha le getirdi 129
5 1 'den 3 . yzyl a kadar bir daha Isauria' l l arl a mcadel eden
sz edilmez. nc yzy l n ikinci yarsndan itibaren ad larn
tekrar duymaya bal arz. lk iaretler Historia Augusta'dan gel ir:
Severus A l exander'in kazand zaferl er arasnda Isauria'nn sa
dece ad geer. mparator Isauria'nn da dahil olduu fethedil mi
toprakl ar snr ordu larnn komutan l arna ve askerl erine dat
m ve oullar da asker o l arak hayatl arna devam ettii srece
arazil erin kendilerinde ka lacan i l an etmitir130 Ga llienus'un
saltanat srasnda ise Trebellianus adl biri Isauria'llar tarafn

dan kendilerine lider seildi. Isauria'nn i ksmlarna ekilerek
bir sre burada hkm srd ve ancak dz alanda yenilebildi131
Ayn pasajda il. Claudius ( Gothicus)'un Isauria'llar yurtlarn
dan kartarak Kilikia'ya yerletirmek istedii belirtilir. Histo
ria Augusta Probus (276-282 )'un dou seferi srasnda, 280'de,
lsauria'da Palfuerius adnda gl bir haydudu ldrdn ve
btn blgeyi zgrle kavuturduunu bildirmektedir132. m
parator nlem olarak haydutlardan temizledii yerlere emekli
askerleri yerletirmi ve bunlarn ocuklarnn 1 8 yan doldur
duktan sonra askere alnmasna karar vermiti133 lerde 5. yzyl
imparatorlar da ayn ynteme bavuracakt134. Zosimos Probus
zamannda Isauria'daki baka bir olaydan bahseder: Adamla
ryla birlikte Pamphylia ve Lykia ehirlerine saldran Lydios adl
biri, Roma ordusunun mdahalesi karsnda Kremna (amlk
Ky) 'ya ekilmi ve burada kuatma altna alnmasnn ardn
dan bir ihanet sonucunda ldrlmt135 Ana kaynaklarmz 3 .
yzyln sonuyla 4 . yzyln ba arasnda baka byk olaydan
bahsetmemelerine ramen sorunlarn devam ettiine dair ipular
vardr. Diocletianus'un Isauria'y Ovalk Kilikia'dan ayrarak yeni
bir eyalet haline getirmesi muhtemelen gvenlikle ilgiliydi. Blge
de kalc birlikler konulandran ilk imparator da odur. Seleukeia
(Silifke) 'ya yerletirdii Isauria 1-III lejyonlarndan ikisi, Notitia
Dignitatum'un kaleme alnd 395 civarnda halen blgede bu
lunuyordu136. Himerios'tan 343 civarnda Skylakios'un Asia vica
riusu iken Pisidia'y haydutlardan kurtard iin onurlandrld
anlalyor137
Ammianus Marcellinus'la birlikte 4. yzyl ortalarnda Isau
ria'llarn faaliyetleri hakkndaki bilgilerimiz nemli lde ar
tar138. il. Constantius (337-3 6 1 ) ve Gallus ( 3 5 1-354)'un impa
ratorluu srasndaki olaylar (353-354) aktaran Ammianus'a
gre o zamana kadar sorun karmayan Isauria'llar, hapisteki
arkadalarnn Ikonion (Konya) amfitiyatrosunda vahi hayvan
lara atlmasn gereke gstererek ani saldrlara ve yamalara
baladlar139. Dalardan deniz kysna inen Isauria'llar, buradaki
gemileri ele geirdiler ve deerli yklere el koydular. Olaylardan

haberdar olan gemiciler Kbrs kylarn kullanmaya balaynca,
yamalayacak gemi bulamayan Isauria'llar Lykaonia snrna e
kilip burada yol keserek eyalet sakinlerini ve yolcular soydular.
evrede konulanm birlikler olaya mdahale etmesine karn
baar kazanamadlar, nk "Isauria'llar dalarn yaln yama
larnda ve karmak geitlerinde yetimilerdi, buralara sanki dz
ovalarm gibi hkmediyorlard. " 140 Haydutlar unutulmu pati
kalar izleyerek Pamphylia'daki Melas Nehri'ne (Manavgat ay)
ulatlar. Ancak bu srada Side' de konulanm birliklerle karla
tlar ve ciddi kayplar vererek yakndaki Laranda ehrine doru
geri ekildiler. Buradan baz zengin ehirlere saldrmaya kalkt
lar, ama bunlar atl birlikler tarafndan korunduu iin baarl
olamadlar. Daha sonra eyaletin bakenti Seleukeia'ya saldrmaya
yeltendiler. Isauria'llarn ehre doru yrmeye baladklarn ha
ber alan birlikler haydutlarla karlamak zere Kalykadnos Neh
ri'ni geince Isauria'llar tahkimatlarnn gerisine ekilmek zorun
da kald. Fakat durum yeterli erzaklar bulunmayan lejyonlarn
aleyhine dnmt, nk haydutlar nehir zerindeki tahl tekne
lerini ele geirmiler ve erzak depolamlard. Gallus'un olaylar
haber aldktan sonra byk bir kuvvetle harekete getiini duyan
haydutlar tekrar dalara kaarak izlerini kaybettirdiler. Ammia
nus anlatmn bu noktada bitirir; ordunun Isauria'llarn takip
edip etmedii ya da baka nlemler alp alnmad belli deildir.
Bu olaylardan alt yl sonra 359'da, Isauria'llar suskunluklar
n yine bozdu ve geen sefer ele geiremedikleri Seleukeia'y tekrar
kuatmak zere hareketlendi. Ammianus lsauria'llarn getikle
ri yerlerde haydutluk yapmaya devam ettiklerini syler. Durumu
kontrol altna almak zere Constantius'un blgeye comes olarak
gnderdii Bassius Lauricius, anlatlanlara baklrsa iddet kul
lanmak yerine tehditle dzeni salamay baarm ve onun valilii
sresince blgede ciddi bir sorun kmamt 141 Germanikopolis
(Ermenek) - Laranda yolu zerinde, Kalykadnos'un kuzey kolu
nun gei noktasnda bulunan bir yazt Lauricius'un uzun sreden
beri haydutlarn elinde bulunan bir kaleyi tekrar ele geirdiinden
bahseder. Lauricius buraya bir garnizon yerletirmi ve adn Anti

okheia olarak deitirmitir. ada baka bir yazttaysa Aurelius
lustus adl birinin bir da yerlemesi olan lrenopolis ( rnebol)'i
surla evirdii bildirilir142
368'de tekrar sahneye kan Isauria'llar, Valens'in batdaki
savalarla megul olmasn frsat bilerek Kilikia ve Pamphylia'da
mdahaleyle karlamadan huzursuzluk karmaya baladlar143
Bunun zerine Asia Eyaleti'nin vicariusu Musonius, Sardeis'ten
diogmitae adndaki hafif piyadelerden oluan bir kuvvetle hare
kete geti. Askerler dar ve dolambal bir geide girince vali ve
yanndakiler lmden kurtulamad. Sonunda ordu devreye girdi
ve haydutlar dalara srd. Haydutlar burada karnlarn doyu
racak kaynaklardan yoksun kalnca Germanikopolis'teki " bam
sz" Isauria'llarn tavsiyesini dinleyerek anlamaya raz oldular
ve ellerindeki rehineleri braktktan sonra uzun sre sessiz kald
lar. Bu olaydan sonra ilerde kabilecek sorunlar nlemek isteyen
Musonius, Kalykadnos deltas zerindeki Korasion (Susano
lu)'nda bir kale ina etti. Ayn dnemde Kilikia, Lykaonia, Pam
phylia ve Pisidia' da haydutlar temizledikleri iin imparatorlara
onurlandrma yaztlar dikildii grlr144 375'te Isauria'llar
yine harekete geti145 Pasajda ayr isimle anlan Isauria'llar bu
sefer herhangi bir engelle karlamakszn Kaisareia ve Konstan
tinopolis'e ulam engelleyecek kadar kuzeye ktlar146
Ammianus'tan sonraki kaynaklarmz daha az bilgi sunar, ama
huzursuzluklarn devam ettii grlmektedir. Anemorion'dan bir
yazt, comes Isauriae olan Matronianus'un 382'de ehrin deniz
surlarn ina ettiini ya da onardn belirtir147 Bu suru blgede
ki benzerlerinden ayran zellik, bir seyyar birlik (pseudocomita
nensis) olan Legio 1 Armeniaca tarafndan ina edilmi olmasyd.
Bu birlikler imparator ya da komutanlarnn maiyetinde hareket
ettiinden, buraya zel bir sorunla ilgilenmek zere (belki de 1.
Theodosius zamannda Kilikia'ya saldran Isauria'l lider Balbi
nus'u yakalamak amacyla} geldiklerini dndrr148
404-408 arasndaki olaylar hakknda daha gvenilir bilgilere
sahibiz149: ok sayda Isauria'lnn tekrar harekete getiini haber
alan Honorius, komutan Arbazakios'u saldrlardan zarar gren

Pamphylia'llarn yardmna gnderdi. Arbazakios ordusuyla bir
likte ehirleri Isauria'llardan kurtarmay baard; onlar dalara
srd ve ounu da ldrd. Zosimos Isauria'llarn faaliyetleri
nin kendi evrelerindeki halklarla snrl kaldn ve komu halk
lara kar ak bir igale henz girimediklerini sylemekle birlik
te, Hieronymos'un bir mektubunda iin ciddi boyutlara ulat
grlr. O kadar ki anlatlanlara baklrsa isyanclar Fenike ve
Celile'yi igal etmi, Kuds'un surlar tehdide kar glendiril
mitir150. te yandan Philostorgios'a gre sadece K;likia'y de
il, Pers lkesine kadar istila her yeri igal etmekle kalmamlar,
Pamphylia ve Lykia'ya girmilerdi. Kbrs'a saldrmlar, Lykao
nia'llar ile Pisidia'llar kle olarak satmlar ve Kappadokia'llar
yerlerinden ederek Pontos'a kadar srmlerdi151 . Sonunda comes
Arzabakios'un komutasndaki birlikler sayesinde Isauria'llar bas
trld ve Diokaisareia'nn ehir kaps onarld
Isauria'llarn 5. yzyldaki faaliyetleriyle ilgili kaynaklar ye
terli olmamakla beraber, en azndan 441 'de yine Suriye'ye saldr
dklar ve imparatorluun mdahalesi sonucunda sorunun sona
erdii anlalyor152. Bu dnemde Isauria'llarn ordudaki ve dola
ysyla siyasetteki arlklarnn giderek artmaya balamasyla bir
likte Isauria'llarn devletle olan ilikileri farkl bir boyut kazand.
Isauria'l Zeno'nun imparator olmasnn ardndan Isauria'llar
bu sefer iktidar mcadelesi yznden sorun kard. Gelecein
imparatoru Zeno, 469'da aslnda kendisi gibi bir derebeyi olan
Indakos Kottunes'e kar birlikler gndermek zorunda kalmt.
Nihayet 4 74'te tahta getiinde en byk sorunu yine kendi hem
ehrileriyle yaad. 4 79'da Korykos ve Elaiussa-Sebaste (Aya)
gibi Kilikia ehirlerine saldran Isauria'llarla uramak zorunda
kald; daha da kts nce 475'te kaynbiraderi Basiliscus'un
taht ele geirmek zere balatt isyan, daha sonra yine kendisi
gibi Isauria'l olan komutan kardeler Illos ve Trokundes'in taht
zerindeki planlarn engellemeye alt153 Zeno'nun 491 'deki
lmyle sorunlar bitmedi: mparatorun kardei Longinus tahta
gemeyi beklerken bir saray komplosu sonucunda imparator olan
Anastasius, Longinus'u ve Konstantinopolis'teki btn Isauria'l

lar skenderiye'ye srd. Ancak Isauria'l derebeylerinden oluan
bir ittifak taht ele geirmek zere harekete geti ve Phrygia'daki
Kotyaion (Ktahya)'a kadar yol zerinde yama yaparak ilerle
di. 492'de Anastasius tarafndan malup edilmelerinin ardndan
Toroslar'a ekildiler ve Klaudiopolis gibi ehirlere yerletiler. Bl
gede be yl tutunabildiler, ama sonunda artan basklar ve erzak
temininde yaanan sorunlar nedeniyle ele geirildiler. syan lider
leri ldrld, ehirleri yerle bir edildi; Isauria'llar byk gruplar
halinde Trakya'ya gnderildi. Bylece blge bir sreliine sakin
gnlerine geri dnd154 5. yzyla gelindiinde lsauria'llar ancak
be sene sonunda, o da byk kaynaklar harcanarak stesinden
gelinebilen bir problem halini almt. Bu olaydan sonra byk
apl saldrlara rastlanmaz. lustinianus novellaendaki ifadeler ise
sadece Isauria deil, dier blgeler iin de geerlidir ve her yerde
rastlanabilecek trden haydutluk sularyla ilgilidir155.
Roma'y bir hayli uratran bu haydut gruplarnn byklkleri
hakknda nadiren bilgilendiriliyoruz. Iosephos, Ptolemais yakn-la
rnda faaliyetlerini srdren bir ete liderinin 800 adam olduunu,
Cassius Dio ise Bulla Felix'in emrinde 600 kiinin bulunduunu be
lirtir156. Isauria'llarn ok geni faaliyet alanlar ve ehirleri kuatabil
dikleri dnlrse, belki de yakn evreyle snrl sradan haydutluk
olaylaryla isyana varan faaliyetler arasnda bir ayrm yaplmas
gerekir. Sradan olaylarda Hobsbawm'n verdii saylar makul
dr, ancak antik kaynaklar 3. yzyl ve sonrasndaki olaylarda bu
rakamlarn ok zerinde bir kuvvetin sz konusu olduunda hem
fikirdir157. Seleukeia'da, tahminen 3000 civar kuvveti bulunan
Romallar Isauria'llarla karlamaktan kanmt158 492'deki
olaylar iin kaynaklar 1 00.000 ila 150.000 aras bir rakam te
laffuz eder. Isauria'l derebeyi Illos'un emrinde ise 1 0.000 adam
bulunmaktayd 159.
Haydutlarn ne eit insanlardan ya da meslek gruplarndan
kt hakknda bildiklerimiz de snrldr, ancak byk ksm
nn alt snflardan geldii phesizdir. rnein Metamorphoses'te
haydutlar tarafndan esir alnm, fakat bir sre sonra eski yoksul
hayat yerine haydut olmay yelemi bir kadndan sz edilir160.

Haydutlua meyilli olduu anlalan nemli bir grup da oban
lardr. M 2. yzyln ikinci yarsnda Roma'ya isyan eden Lu
sitania'l Viriathus, Livius'a gre srasyla oban, avc, haydut
ve sonunda dzenli bir orduya komutan olmutu161. mparator
Maximinus Thrax ise bir obanken daha sonra haydutlara katl
mt162. Kleler de hayduta dnebiliyordu. 3. yzyln ban
da talya'y kasp kavurmu nl haydut Bulla Felix, Romallara
" eer haydut olmalarn istemiyorsanz, klelerinizi doyurun"
diye bir mesaj gndermiti. Ayrca Felix'in adamlarnn arasnda
ok sayda saray azatls vard 163. Yoksullarn yannda, mahsul
alamam kyllerin, kirac iftilerin, ordudan ayrlm veya ka
ak askerlerin, sulular, hatta borlardan ve klelikten kurtulmak
isteyenlerin de haydutlua dndkleri bilinir164. Iosephos'un kt
mahsuln ardndan " haydutluk hasadnn" geleceini sylemesi
tesadf deildi kukusuz165. Ama insanlar sadece alktan haydut
lua ynelmiyordu. stikrarsz ekonomi, sosyal basklar, i sava
lar, d tehditler ya da isyanlar gibi sebepler de vard. Bu rnek
lerden sadece biri olan Mithradates Savalar esnasnda yerinden
yurdundan olmu birok insan haydutlua balamt166.
Isauria'l haydutlarn kimlikleri hakknda kaynaklar daha da
ketumdur, ama Isauria halk antik yazarlarn kendilerine yak
trd sfatlardan bir trl kurtulamamtr. Blgenin 2. yzylda
sakin olmasna ramen bu dnemde yazan Lukianos hrszl Ki
likia'llarn tipik zellii sayar167. Bu bak as, aslnda yetenekli
bir imparator olan Isauria'l Zenon'un 474'te tahta kmasndan
sonra bile deimeyecekti168. Ancak 6. yzyla gelindiinde Isau
ria'llarn haydutluktan baka meziyetleri olduunu da reniyo
ruz169. Bu yzeysel yarglara armamak gerekir, zira Romallar
iin dal ya da gebe halklar her zaman deersiz, medeniyete bir
katks olmayan topluluklard. Bu yzden Strabon'a gre Roma
sadece dnyann en iyi blgelerini elinde tutuyordu; plak ve ve
rimsiz topraklarda yaayp haydutluk yapan Libya ya da Tuna
boyundaki kavimlerin arazileri snrlarn dnda braklmt170.
Antik yazarlarn dalk kesimleri genellikle haydut cenneti olarak

alglamalar, byle blgelerdeki yaam tarzn anlamada yetersiz
kalmalarndan ileri gelir ve bunlarn eserlerinde ou kez gebe
lik haydutlukla bir tutulur171 Antik tarihiler iin bu gibi toplum
larn " medeniyetten nasibini almam" sava karakterleri hay
dutluk iin yeterli sebepti. Mesela Trapezos civarndaki Kolkhis'li
da halk Sauni byle bir kavimdi172
Tarihiler blgedeki haydutluun nedenlerini aklayan eit
li savlar ne srmlerdir. En belirginleri yukarda deindiimiz
zere haydutlarn gerek kimliklerinden te ehir-krsal, yerle
ik-gebe ya da da-ova/sahil gibi genel ayrmlar zerinden var
lan sonulardr. Bunlarda zellikle krsaldaki gebe yaam tarz
gerilimin kayna olarak grlr. Konuyla ilgili kapsaml al
malar bulunan Lenski ve Hopwood'un grleri bu ana eksene
oturur ve son olarak Roueche da ayn noktaya deinmitir173
Lenski buna bir de din faktrn ekler: Ky ve ova yerlemelerin
de Hristiyanlk yaygn olmasna ramen dada paganizm ge an
tikada bile varln srdrmtr. Tarihilere gre haydutlarla
vatandalar arasndaki ayrmn belli olduu yer da ve ovann
snrdr; gerilim doal ve kanlmaz bir olgu olarak karmza
kar174 Ancak bu durum grne baklrsa aslnda daha M 2.
yzyln balarndan itibaren ksmen devlet eliyle yaratlmt: Se
leukos Krall'nn buradaki siyaseti Dalk ve Ovalk Kilikia ara
sndaki farklar arttracak veya kalc klacak yndeydi175 Byle
ayrmlarn devlet mdahalesiyle daha belirgin hale gelebilecei ya
da yapay olarak yaratlabilecei de hesaba katlmaldr.
Haydutluu bu alanlarn srtmesine balayp aralarnda
kat snrlar olduunu varsaymak bizi yanltabilir. Birbirine nfuz
edebilen bu alanlarda bir konumdan dierine gemek kolaydr.
Gebeliin aslen karmak bir olgu oluu ve hayvancln yapl
ekli, bazen bu iki faaliyetin haydutlukla ayn kefeye konmasna
yol aar. Akdeniz havzasnda bu tip rneklere her zaman rastla
mak mmkndr176 Mevsimlik iiler de bir dier mulak meslek
alandr177 Ayrca ehirli nfusun da haydutlua meyledebilecei
aklda tutulmaldr. Mesela Iustinianus valiler araclyla blge-
de yrtt operasyonlarda Pisidia'l haydutlarn "ok byk

ve kalabalk ehirlerde" yaadklarn ve "vergiler yznden"
isyan ettiklerini syler178 Haydutluk yapanlarn kn evlerinde
oturup yazn faaliyete getiklerini de biliyoruz. Bir Osmanl resmi
belgesinden 1576'da Canik Sanca'nda Kavak ve Bafra'da by
le haydutlarn olduu anlalyor. Ayrca kad, beki ve benzeri
kamu grevlilerin bunlara yardm ettii, hatta bizzat haydutluk
yaptklar aktarlmaktadr179 Byle durumlarda kanlmaz ola
rak vatanda ve haydut ya da sulu ve memur arasndaki fark bu
lanklar. Nitekim Hopwood'a baklrsa haydut etelerinin isyan
niteliine brnm bir eyleme girimeleri ancak kyl nfusuyla
birlikte hareket ederlerse mmkndr180 Haydutlara yardm ve
yataklk yapmay su sayan bir dizi kanun ve kararname bu bir
liktelie iaret eder181 Sadece sradan iftiler deil, byk arazi
sahipleri de haydutluun palazlanmasna ift tarafl katkda bulu
narak haydut tanmn karmaklatrr: M 365 civarnda Valen
tinianus ve Valens'in kylleri yerel iftlik sahiplerinden korumak
iin yeniden canlandrdklar defensor civitatis mevkii, ksmen bu
kimselerin haydutlua balamalarn nlemeyi amalyordu182
te yandan 4. yzyldan itibaren byd ve zenginletii an
lalan ayn iftlikler, kendi topran terk etmi kyller ve hay
dutlar iin bir snak haline gelmi olabilir183 iftlik sahipleri
bunlarn bir ksmn silahlandrarak arazilerini korumalar iin
grevlendirmi, belki de bylece onlara yasal bir konum vermi
ti 1 84. Yukarda deindiimiz gibi Germanikopolis'lilerin haydut
larla Roma arasnda arabuluculuk yapmas bu kesimin isyanclar
zerinde nfuzlar bulunduunu gsterir1 85
Sonuta her ne kadar haydutlar zgr insanlar gibi grnse de
bu karmak ilikiler neticesinde toplum dnda kalma seenekleri
yoktur; ihtiyalar ve faaliyetleri onlar evrelerindeki toplumsal ve
politik sistemle iliki kurmaya zorlamaktadr186 Feld'in de vurgu
lad zere iki ayr dnya yerine birbirini tamamlayan iki deiik
kesimden sz etmek daha dorudur187 Bu sre iinde dallarn
hep dal kaldn syleyemeyiz. Roma'nn uygulad siyaset ne-
ticesinde er ya da ge bir entegrasyon sreci yaanacakt. Kaynak

larda Isauria'llarn birden " barbarlatn" ima eden ifadeler, an
cak ncesinde blge halknn entegrasyon srecinin baarl olduu
kabul edilirse bir anlam kazanr188 Nitekim Isauria hinterlandnda
buna dair arkeolojik ve epigrafik kantlar mevcuttur. Romallar
blgeye ilk girdiklerinde burada zaten ehirler bulunmaktayd189
Ayrca Roma'nn ve vasal krallklarn bandan beri kurduklar ko
loni ve ehirler blgenin entegrasyonuna katkda bulunmutu1 90
Hinterlanddaki ehirlerden (Amblada [Asarda], Artanada [Dl
gerler], Astra [Temaalk], Koropissos [Da Pazar] , Philadelphia
[Akaalan] Isaura Nova, Klaudiopolis, Germanikopolis, Irenopo
lis, Isaura Nova) bazlar sikke basm ve eitli kamu binalar ina
etmitir191 Baz lsauria'llarn yerel isimler yannda Latin isimleri
ni de kullandklar, Yunan tanrlarn benimsedikleri ve tapnak
lar yaptrdklar yaztlardan renilmektedir192 Dalk Kilikia'da
Flavius'lar hanedan iin imparator kltleri kurulmutur193 6. yz
ylda blge huzura kavutuktan sonra Isauria'l duvarc ustalar
nn Ayasofya bata olmak zere eitli inaat projelerinde grev
aldklarn biliyoruz194 Ancak lsauria'llar zellikle askeri alanda
kendilerini gsterir. Mezar yaztlar ve diplomalar, ky ve ovalk
alanlar dnda dalk kesimlerden gelenlerin de lejyon askeri, s
vari, hatta donanma eri olarak grev yaptklarna iaret eder195
Dier taraftan imparatorluun doudaki inaat faaliyetleri arasn
da ne Isauria'dan ne de Dalk Kilikia'dan imparatorluk sponsor
luunda ina edilmi hibir yapnn bulunmadna dikkat ekmek
gerekir196 mparatorlarn daha ziyade entegrasyonun en nemli
unsurlarndan biri olan yollara nem verdikleri anlalmaktadr197
Btn bunlar 2. yzyldaki sakin ortamda imparatorlarn blgeyle
daha yakndan ilgilendiine iaret etmektedir.
Yine de imparatorluun ilk iki yzyl ierisinde Anadolu'daki
ehirlemeye ve bunun sonucunda haydutluk faaliyetlerinde ya
anan azalmaya Roma'yla entegrasyonun yol at dncesine
kukuyla yaklaanlar da vardr. rnein Pleket mevcut ehirler
aras aa Roma'nn ciddi katklar yapmadn dnr198 As
lnda Anadolu krsalnda zellikle Ge Hellenistik Dneme ait
Seleukeia ile Olba arasnda bulunan Kelitrkmenli kyndeki bir kule (yazarn arivi).
demografik ve arkeolojik verilerimizin yetersizlii, bu ve baka

alanlarda Roma Dnemiyle karlatrma yapmamz zorlatr
maktadr. Bu boluu doldurabilirsek Roma'nn geliiyle nelerin
deimi olabileceini anlamak ve sonrasnda yaanan skntla
r kavramak kolaylaacaktr. En az bunun kadar hatta daha da
nemli bir dier nokta, arkeolojik ve epigrafik verilerin kullan
myla ilgilidir. Kitabn banda deindiimiz zere, entegrasyonun
kant olarak alnan bulgularn toplumun hangi kesimini yanst
t nemlidir. ou kez arkeologlar dalk kesimlerdeki yerle
melerin -ounlukla belli bir bykle erimi olanlar- maddi
verilerine bakarak bu soruya cevap verirler. Isauria haydutlarnn
genelde gebe, oban, kk iftlik sahipleri ya da kirac ifti
lerden meydana geldii modern tarihiler tarafndan ska vurgu-
lanmasna karn, entegrasyon lehine gsterilen kantlar arlkl

olarak ehirlerden ya da kasabalardan gelmektedir. Haydutlarla
ilikilendirilen gebe hayatnn maddi kalntlarn tespit etmek
zordur199 Kald ki bulgular sz konusu blgelerde tercih edilen
yerleme trnn ky olduunu gstermektedir ve Afrika gibi
yerlerde bu trden yerlemeler Mattingly'nin deyimiyle " farkl bir
dizi deer ve gereklikleri" temsil edebilirler200 Dolaysyla bura
da sz konusu olan ehirler ya da kasabalardan ayr, zgn kimlik
ve kltrn koruyabilmi kesimlerin yaad daha kk lekli
yerleimlerdir.
Farkl yaam tarzlar ve entegrasyon eksiklii dndaki nemli
bir neden d etkenlerdir. Dalk Kilikia ve Isauria'nn Parth snr
na yakn oluu, bu blgelerin srekli saldr tehdidi altnda kalma
s anlamna geliyordu. Haydutluun artt 4. yzyl bu tehdidin
somutlat bir dnemdi ayn zamanda201 Sasani kral 1. Sapor'un
260'taki seferi Isauria'ya kadar uzanm, Dalk ve Ovalk Kilikia
ehirleri tahrip edilmiti. stilann neden olduu kaos ortam ve
imparatorlarn mdahalede gecikmesi, Isauria'llarn yurtlarn
korumak iin Trebellianus ve Lydios gibilerinin nderliinde ha
rekete gemelerine yol am olabilir202 Antik kaynaklarda ben
zer olaylara rastlyoruz: 260'ta Valerianus'un 1. Sapar tarafndan
ldrlmesinin ardndan Perslerin basksn yakndan hisseden
Anadolu'nun gneydousundaki ehirler, kendilerini gvence al
tna almak iin yeni bir lidere ihtiya duydular203 Gallienus bu
srada Galya'daki sorunlarla ilgilendiinden douya mdahale et
mekten uzakt; dolaysyla dou ordular Macrianus'u imparator
ilan etti ve muhtemelen Anadolu ehirleri de bunu memnuniyet
le karlad. Blgeden baz yaztlar halkn yeni imparatorun ilan
vesilesiyle duyduu kran ve beslenen umutlar sergiler204 III.
Gordianus'un dou snrndaki ehirlerdeki poplaritesi Perslere
kar 242'de dzenledii baarl sefer ve imparatorun praefectu
su Timesitheus'un snr ehirlerindeki erzak stoklarn iyiletirme
siyle artmt205 Florianus 276'da kardei Tacitus (275-276) 'un
lmnden sonra tahtta hak iddia ettiinde, Kilikia'dan talya'ya
kadar dounun desteini almt206 275/276'da Kappadokia, Ga-
NSANLIGIN ORTAK DMANLAR/: ANADOLU'DA KORSANLIK VE HAYDUTLUK 277
latia, Pontos ve Kilikia'y istila eden Heruli kavmine kar kar

deiyle birlikte girdii savalarda baar kazanmas Anadolu'nun
verdii destekte rol oynamt muhtemelen207. Dardan bir isti
layla kar karya kalan Isuaria'llar, kendi aralarndan baarl
bir lideri ne kararak yurtlarn savunmak istemi, hatta Histo
ria Augusta'nn syledii gibi imparator ilan etmi olabilirler. Bu
balamda tahta ortak kanlarn genellikle Isauria gibi snr blge
lerine yakn ya da snrlarda imparator ilan edildikleri dikkat eki
cidir208. Bunun aksine Anadolu'nun i eyaletlerinden gayrimeru
imparatorlarn kmamasn, buralarda asker saylarnn dkl
yle aklayabiliriz. Bir baka sebep, kuzey ve bat Anadolu'da
polisin halen bir devlet modeli olarak grlmesi, dolaysyla e
hirlerin kendilerini savunma gdlerini korumu olmalaryd209.
Dman istilalarnn blge ekonomisini olumsuz etkilediini
ve nfusu son are olarak haydutlua zorlayacan dnmek
yanl olmaz210. stelik 3. yzyldan itibaren dou snrlarnda
ki askeri hareketliliin sonucu olarak doal kaynaklarn orduya
aktarlmas da ekonomik skntlarda rol oynamt muhtemelen.
Ammianus Marcellinus'un ve 1 9 . yzyl seyyahlarnn verdii
bilgiler blgenin aslnda kendine yeter bir ekonomisi olduuna
iaret eder2 1 1 Hem Pers ve Got istilalar hem de Isauria'llarn
faaliyetleri ticaret yollarnn zarar grmesine; limanlarn, ticaret
merkezlerinin ve tarm alanlarnn tahribine sebep olmutu. 354
ve 368 olaylarnda haydutlarn gda sknts yaamalar ve ge
milere saldrp erzaka el koymalar bir kant olarak kabul edile
bilirse de temelde bunlar isyanlarn sebeplerinden ziyade sonu
lar gibi grnyor. Matthews blgedeki byk ehirlerin refah
dzeyi ve topraklarnn verimlilii, buna kyasla da yaamnn
zorluklarnn haydutluk iin bir motivasyon sebebi olabilecei
ni belirtir212 Ayn gr dile getiren Yanguas, blgede ktln
sk grldn ve besin araynn Isauria haydutluunun temel
nedenlerinden biri olduunu ileri srer. Her ne kadar kaynaklar
Isauria'llarn deerli veya kullanl kargolar gasp ettiklerini be
lirtse de tarihiye gre bunlarn arasnda besin maddeleri olma
lyd213. Ne var ki rnein topraklarnn verimsizlii ve ikliminin
deikenlii yznden haydutluk yapmak zorunda kalan Karade

niz halk Tzani iin bu gereke kaynaklarda aka belirtilmesi
ne ramen Isauria'llarn saldrlarnn alk yznden olduuna
dair ipucu bulunmaz214
Btn bu olaylarn blgesel karakterli ayrlk bir nitelik
tadn dnen tarihiler de vardr. rnein Yanguas Isau
ria'llarn faaliyetlerini " devrimci" bir hareket oHrak tanmlar
ve " snf atmas" tanmn uygun grr215 Yazarn bu iddia
s eldeki kantlarn yetersizlii yznden bir temele oturmaktan
uzaktr. Yerleik toplumlarn snfsal rgtlenmesini benimseme
mi bir halk olarak Isauria'llarda snf atmas ifadesini altn
doldurmamz zordur. Nitekim Hobsbawm kabile veya kan ba
na dayal toplumlarn haydutlua yabanc olmadn belirtir.
Bu halklar haydudu toplumsal protesto ve isyan figr olarak
yaratan i tabakalamadan yoksundur. Kendi snfsal ayrma
sistemlerini gelitirdikleri zaman veya snf atmasna dayanan
daha byk ekonomiler tarafndan yutulduklarnda, nceki d
nemlerle kyaslanamayacak kadar ok haydut retirler. Bi dn
m zenginlere, yabanc istilac veya zalimlere direni biiminde
gerekleebilir216
Yanguas'n grleri ister istemez bizi Hobsbawm'a ynlen
diriyor. Tarihinin kaleme ald Ekyalar adl eseri eitli d
nem ve corafyalardaki haydutluk faaliyetlerini aratran bilim
adamlarnn ska atfta bulunduu bir kitaptr. Hobsbawm aslen
"toplumsal haydutluk" denilen olguyu ele alr. Toplumsal hay
dutlar halk tarafndan adi sulu olarak grlmeyen kiilerdir.
Bunlar kyller tarafndan adalet iin dven, bazen zgrln
lideri olarak grlen, her durumda sayg duyulan ve desteklenen
Pancho Villa tarz halk kahramanlardr. Toplumsal haydutluu
ilgin ve nemli klan, sradan kyl ve isyanc haydut arasn
daki ilikidir217 Braudel'e gre haydutluk her eyden nce siya
sal dzenin ve hatta toplumda dzenin koruyucusu olan yerleik
devletlere kar bir intikamdr218 Elimizdekiler toplumsal haydut
tanmn desteklemiyor. Antik kaynaklar ou zaman isyann ne
denlerinden bahsetmez ve bu yzden sosyolojik yorum yapmak
NSANUGIN ORTAK DMANLAR!: ANADOLU'DA KORSANLIK VE HAYDUTLUK 279
zorlar. Bunun yerine Hopwood yine Hobsbawm'a dayanarak

" intikamc" modelini nerir. Bu modele giren haydutlar yanllar
dzeltmekten ziyade intikam alan, kuvvet kullanan kimselerdir;
saygnlklar adaletin temsilcisi olmalarndan deil, yoksul ve za
yfn da korkun olabileceini ispatlamalarndan kaynaklanr219
Ne var ki Hopwood'un bahsettii trden bir model iin bile elde
yeterli veri yoktur. Isauria'llarn ehirler ya da kyllerle ilikileri
byk lde karanlkta kald gibi ne Hobsbawm ve Braudel'in
kulland trden kaynaklara (haydutluk iirleri, gazeteler, grg
tanklar vb. ) ne de yerel tarihlere sahibiz. Hobsbawm haydut
luun bir kurtulu program deil, belirli koullarda toplumdan
ka salayan bireysel bir kendini kurtarma biimi olduunu
ileri srer. Kendilerinden toplumsal ve politik rgtlenme plan
veya dahiyane grler beklenen bir ideolog ya da peygamber
deil, sadece eylemcidirler. Gl kiilii ve askeri yetenei olan
kendinden emin ve inat insanlarn yapabilecei kadar liderlik
yapa bilirler220
Sadece bir blge Mitchell tarafndan yukarda saylanlardan
ayr bir yere koyulur: Pisidia. Tarihi Isauria ve Dalk Kilikia gibi
haydutluun grld Pisidia' da geleneksel " dallar-ovallar"
mcadelesinin geerli olmadn savunur. Yukarda bahsettiimiz
Lydios adl haydut efinin Kremna'ya snmasndan sonraya ait
Elmal'nn gneybatsndaki Ovack'ta bulunan uzun bir yazta
gre Aurelius Ursio adl bir dux Termessos ( Gllk Da)'un ile
ri gelenlerinden Hermaios'a seilmi gen erkeklerden oluan bir
grubu Kremna'ya getirmesini bildirmitir221 ehir meclisinin al
d karar dorultusunda " haydut avcs" olarak onurlandrlm
Hermaios'un olu M. Aurelius Kiliortes'in Ovack'tan baka bir
yaztta Termessos civarnda gezen haydutlar ortadan kaldrld
bahsedilir. Baba-oulun faaliyetleri 282-283 arasnda srmtr.
Trebenna (Geyikbayr/alarca) ve Arykanda'da bulunmu dier
yaztlardan olaylarn sadece Termessos'la snrl kalmad ve ge
ni bir alana yayld grlr222 Mitchell, Septimius Severus'un
Parth seferleri ve Galerius'un 297'deki zaferleri arasnda dou
eyaletleri kaynaklarnn byk lde Sasanilere kar kulland-
n hatrlatarak olaylarn aslnda baz yerel gruplarn buna kar

kmalar yznden patlak verdiini ileri srer223
Sonuta ou tarihinin birletii nokta, blgedeki haydutluk
-ya da isyan- sorununun temelde yaam tarzyla az ya da ok il
gili olduudur. Ancak mesela haydutluun etnik kimlikten ziyade
sosyal artlarla ilgisi olduunu vurgulayan Feld, yzyllarca sren
Hellenletirme ve Romallatrma srecinin ardndan olaylarn
etnik kimlik ve ilkel kabile yaplanmasndan ileri geldii dn
cesini inandrc bulmaz: Isauria'l haydutlar kapal ve birbirine
bal bireylerden oluan bir etnik grup deildir; Isauria ehirleri
nin hibir isyana katlmam olmas da buna iaret eder224 Elton'a
greyse Isauria'llarn haydut kimlii devletin yaratt, doutan
gelmeyen bir olgudur225 Buna karhk Marcone Isauria'y rnek
vererek byle blgelerin etnik odakl "kapal " alanlar ya da " izo
lasyon/ka" blgeleri oluturabildiini savunur226
Etnik aklamay reddedenlerin gzden kard nokta, hay
dutlarn ehirlerden ziyade ounlukla krsalda yaayan gebeler,
kk iftiler vb. unsurlardan meydana geldiidir. ehirlerin hay
dutluk olaylarna katlmam olmas, bunlarn hakimiyet alanla
rndaki sz konusu unsurlarn ehirli kesimle uyumlu davranaca
anlamna gelmedii gibi "lsauria'llar" ile toplumun hangi kesimi
nin kastedildii ayrca nem tamaktadr. stelik mesela isyanc
Viriathus rneinde, etnik kimlik ve kltre dayal geleneklerin
dardan haydutluk gibi alglanmas pekala mmkndr:
"lberia'llar, zellikle de Lusitania'llar arasnda tuhaf bir gele

nek vardr. Halkn gen erkekleri glerinin doruundayken arala
rndan en fakir fakat yapl ve gz pekleri, silah ve cesaretlerinden
baka bir ey olmakszn dalara karlar. Burada byk eteler
kurup Jberia'ya inerler ve yama yapp ganimet elde ederler. K
mseyici tavrlaryla haydutlua devam ederler, nk hafif silah
lar ve birlikte evik hareketleriyle boyun edirilmesi en zor halktr.
Dalar ve kayalk uurumlar evleri addederler ve byk, ar si
lahl ordularn gemekte zorland bu blgelere kaarlar. "
(Diod. Sic. 3 3 . 1 , 7, 1 9,2 1 a)
Metinden Lusitania'llar iin bu yama seferlerinin erkekliin

ve cesaretin ispatna ynelik bir ritel olduu anlalmaktadr ve
Romallarn haydutluk olarak niteledikleri faaliyetler Lusitania'l
lar iin bir gelenektir.
Etnik topluluklar art yerine getirdiklerine baarl bir r
gtlenme yarata bilir227: 1 ) ayrt edile bilir sosyal kimlik; 2) birlikte
hareket etme yetisi; 3) mevcut kurumlarca karlan(a)mayan siyasi
talepler. Btn bunlar kaynaklarmzda aka belirtilir ya da ima
edilir. Primordiyal gr etnik kimlikte duygusal balarn roln
vurgular. Burada bireylerin ya da toplumlarn gemileri, akraba
lklar; dinsel, dilsel ve blgesel birliktelik nem tar228 Bu adan
Isauria'llarn belli bir paylamlar olduu phesizdir. Toroslar
daki halklarn ortak mitolojik kkenleri vard. rnein ylan, bl
genin yerel efsanelerinde grlen bir motif olarak Isauria'llarn
ortak gemilerine ya da soylarna iaret eden bir simgeydi229 Ayr
ca yaztlar halkn byk lde Luvi kkenli isimlerine sahip oldu
unu gsterir230 Yal Plinius Isauria'llardan bahsederken onlar
gens Isaurica olarak adlandrr231 Gens iinde " aile" kadar, " rk"
ve "klan" gibi anlamlar da barndran bir kelimedir. Kaynaklar
her ne kadar Isauria'l sfatn farkl halklara yaktrsa da Feld'in
de belirttii zere Isauria'llar muhtemelen erken dnemlerden iti
baren kendilerini ayr bir halk olarak grmlerdi232
Desideri Dio Khrysostomos'un Tarsos sylevlerinde blge e
hirleri arasndaki anlamazlklara deinmesini, Kilikia'llarn bl
gesel aidiyet duygularnn gelimediine kant olarak almtr233
Etnik bilincin de olumadn ileri sren tarihi, Kilikes ifadesinin
bir ethnos olarak kullanlmasna ramen yerel tarih diye nitelen
dirilebilecek eserlerin yokluunu bunun bir yansmas gibi kabul
eder. Ancak byle bir eksiklik tek bana ciddi bir kriter olmaktan
uzaktr. Dil ve din birlii gibi zellikler ok daha belirgin gster
gelerdir ve bunun iin yazl gelenee her zaman ihtiya yoktur.
Nitekim Desideri Kilikia'llarn kendi dillerini koruduunu belir
tiyor. " Isauria dili" diye bir dil yoktu, ama blgede muhtemelen
yerel Lykaonia ya da Kilikia dilleri konuulmaktayd234 Hekim
Galenos'a gre " Yunanca Suriye ve Kilikia'nn ilerinden gelen ve
bugne kadar hibir Yunan'n duymad 'harika' kelimelerden"

korunmalyd.235 4. yzyl sonu-5. yzyln banda Isauria'llar
Hristiyanla dndrmek iin Aziz Konon onlara kendi dillerinde
hitap etmiti. 6. yzylda bir Isauria'ly iyiletiren Gen Symeon
Stylites onunla "kendi dilinde" konumutu. Ioannes Khrysosto
mos'un zamannda yeni Hristiyan olmu Toros halklarnn kendi
dillerinde anlayorlard236.
Dinsel birlik bal altnda haydutluk ya da isyanlarn ayn
zamanda Hristiyanla kar bir tepkiyi yanstp yanstmad
meselesi tarihiler tarafndan tartlmtr. Daha Aziz Paulus'un
zamanndan itibaren blgede Hristiyanlatrma balamt. Lyka
onia'nn dzlk kesimleri ve Kilikia kylarnda Hristiyanln 3.
yzylda gl bir yer edindii yazl ve epigrafik kaynaklardan
anlalmaktadr. Fakat Isauria hinterlandnda kiliseler ve Hristi
yan mezar antlar ancak 5. yzyldan itibaren grlr237. Azize
Thekla gibi nde gelen bir Hristiyan figrnn blgedeki varl
ve poplaritesi ise belki de tanra Kybele'ye yaknlyla ilikiliy
di238. Isauria'llarn pagan dinlerine eilimleri grne gre asla
yok olmamt: Kaisareia'l Basileos 3 75'te Lykaonia'daki saldr
lar srasnda Isauria'l barbarlarn esirlerini pagan tanrlar zerine
yemin etmeye ve suretlerine sunduklar yemei yemeye zorladn
anlatr239. 5. yzylda Klaudiopolis'in krsalnda paganlarn yaa
d ve bunlarn Hristiyan kutsal alanlarn yamalamaya istekli
olduklar bize aktarlanlar arasndadr240. Yine ayn yzyl ieri
sinde kaynaklar Isauria Nova'yla evresinde paganizmin varln
srdrdnden bahseder ve Suriye'deki Sis ehrini yamalayan
Isauria'llarn pagan olduklar ima edilir241. 5. yzyln ortasnda
blgenin yerel liderlerinden Isauria'l Flavius Zeno'nun ve yzyln
sonunda Indakos Kottunes'in pagan olduu bilinmektedir242. Pris
cianus da 492'deki Isaura ayaklanmasnda rol oynayan nderler
den bazlarnn pagan olduunu syler243. Zeno'ya kar ayaklanan
Illos'a destek verenler arasnda Aphrodisias'tan pagan filozoflarn
da yer almt. Bunlar muhtemelen Illos'un tahta gemesi halin
de paganizme hogr salanacan umuyorlard244. Blgedeki
pagan kltleri dalk kesimlerde varln uzun sre koruyabildi.
rnein Indakos Kottunes Zeno'nun saltanat srasnda kalesinin

bulunduu Papirion'a bir tapnak ina ettirebilmiti245
Pagan Isauria'llarn Hristiyan yerlemelerine kar dman
ca tavrlarnn nedeni Feld'e gre dini farkllklar deil, kilise ve
manastrlarn sahip olduu varlklard246 Ancak tarihi Akdenizli
da halklarnn tarih boyunca byk dinlerle her zaman ksa s
reli ya da gevek ilikiler kurduklarn gzden karmaktadr247
Da nfusunun din konusundaki rahat davranlar muhtemelen
Kilise'nin baskc ve yaylmac faaliyetleriyle pek rtmyordu.
Kilise blgenin zel konumunu fark etmiti. Kaisareia'l Basile
ios'un Ikonion bapiskoposu Amphilokios'a yazd mektupta
Isauria'daki piskoposluun idari ykn blge iinde daha k
k piskoposluklara datmay uygun grmekteydi248 Bu pisko
posluklarn "kk kasaba" ya da "ky" olarak (mikropoliteai,
mikrokomai) olarak nitelendirilmesi, dzenlemenin idari ve eko
nomik zellikler tadna iaret etmektedir.
Sosyolojinin ana prensiplerinden birisi, bireyin " birincil gru
ba", yani sosyal bir toplulua balanma isteidir. Hemen hemen
btn toplumlarda bu " birincil grup" ailedir. Aile evresi kan ba
sebebiyle saylarla ifade edilebilecek bir " somut snr" meydana
getirirken belli bir gruba atfedilen gerekli ve yeterli zelliklerle
belirlenen snrlar " soyut snrlardr. " 249 Isauria ve Dalk Kilikia
gibi ehirleme, endstrileme, ticaret ya da siyasi entegrasyon s
reci yaayan toplumlarda bireyin soyut snrlara sahip gruplara
girmesi, i aramak iin gittikleri merkezlerdeki byk lekli etki
leimlerle mmkndr. Bu uygun olarak Russell, Kilikia kkenli
askerlerin yurtlaryla gl balarn srdrdklerini ve ordudan
ayrldktan sonra doduklar ehirlere geri dndklerini belirt
mektedir. Oysa Anadolu'nun Bat eyaletlerinden orduya alnan
askerler emekli olduklar eyaletlerde yaamay tercih etmilerdir.
Kilikia'l askerlerin seimi, emekli askerliin kendi toplumlarnda
bir sosyal prestij salayacan dnmeleriyle aklanmtr250
Ancak bu tespit ayn zamanda birincil grubun dndaki sosyal
gruplara balanmakta yaadklar skntnn yansmas olarak da
alnabilir.
Avrupa'daki milliyeti hareketlerin ok kltrl snr blgeleri

yerine daha ziyade iletiim alarnn giderek geniledii yerlerde
ortaya kmas etnik gruplarn iletiimi iyi kullandklar yerlerde
baarl olduklarna iaret eder251 Aralarndan Zeno gibi birisinin
tahta kabildiini gren Isauria'l kavim eflerinin, kendilerinin
de bu mevkiye uygun olduunu dnerek Zeno'nun karsna
dikildiklerinde btn glerine ramen baar kazanamamalar,
Roueche'ye gre Isauria'llarn Roma snrlar dndaki -bu ara
da Anadolu'daki- glerle herhangi bir yaknlklarnn ve yabanc
snrlara eriimlerinin bulunmamasyd252 Bunun sebebi yine ka
nmzca Isauria'llarn kapal sosyal yaplaryla ilgili olabilir.
Bu kapallk ve farkllk, ehirli nfusun ve genel olarak da
imparatorluun gznde Isauria'llar ve benzeri halklarn hay
dutluk faaliyetleri iin yeterli bahanelerdi. Yerleik toplumlarn
szgecinden geerek bize gelenler beraberinde eitli nyarglar
da getirirler. Mesela yerleik toplum Isauria'llar gibi gebe olan
ingeneleri kontrol altnda tutmaya, kendi kanunlar ve koullar
erevesinde tanmlamaya alr. Yerleik toplumun deer yar
glarna, en bata da "yerleik olmaya" bal kalmadklar iin
"vahi, zgr ve byleyici " gibi basmakalp sfatlarla deerlendi
rilirler. Onlar mekansal olarak bir yere yerletirme eilimi vardr;
medeniyet kendisini gebelere bir vatan bulmak zorunda hisse
der. Ancak ingeneler kendilerini vatanlaryla deil, yaptklar
iler, gebelikleri, soylar ve inanlaryla ayr tutar. Yerleik top
lumun ingeneler hakkndaki bilgisi ingenelerin onlara " gster
meyi setikleriyle" snrl olduundan, haklarnda yanl kanlara
varmak kolaydr. ingeneler toplumun yarglarn ne kadar tat
min ederlerse, o derece zgrlk kazanr253
Roma'nn yklmasndan sonra Kilikia ve Isauria'daki sknt
lar bitmeyecekti. Aksine, bu toplumlara olan bak asnn yz
yllar gemesine ramen deimedii grlr. Bu yzden Osmanl
resmi ideolojisinin " Etrak- bl-idrak" , yani " zekas, anlay kt"
olarak grd, Osmanl tarihisi Hoca Saadettin Efendi'nin ese
rinde " her biri insan biiminde laf anlamaz hayvanlara" benzet
tii gebe Tekeli Trkmenlerinin 1 5 1 1 ylnda ayaklanmalar
bize artc gelmemelidir. II. Beyazt tarafndan eitli yetkilerle

donatlan vezirlerin rvet almas, halkn malna el uzatmalar ve
onlar tmarsz brakmalar yznden isyanclar tpk Isauria'llar
gibi blgenin nemli retim merkezlerine saldrm, maaralarda
saklanmlard254. Dolaysyla Osmanllar gebeleri yerleik ha
yata geirme projesine baladklarnda bununla ilgili ilk direktif
ler Gney ve Gneydou Anadolu'daki airetlere ynelik oldu255
Gnmzde bile Dalk Kilikia'y oluturan alanlar iinde yaa
yan gebe Yrkler baz alardan Isauria'llarla karlatrlabi
lecek zelliklerini korumulardr256. Osmanlya kadar gebelere
kar uygulanan siyaset deimedi; gebeler de bildikleri hayat
yaamaktan vazgemedi. Romallarn Byk skender'in babas
II. Philippos'un gebelere ya da Pompeius'un korsanlara uygula
d trden bilinli bir iskan politikas izlemediklerini syleyebi
liriz257. Sonuta Braudel'in dedii gibi " ie hep yeniden balamak
gerekmitir. "258
Araba Yar Sadece Araba

Yar Dei ldir: Maviler ve Yeil ler
Hocamdan, n e Yeillerden n e de Mavilerden

yana olmay rendim.
Marcus Aurelius (Med. 1 .5)
Bu balk altnda inceleyeceimiz olay, 532'de Konstantino
polis'te patlak veren nl Nika Ayaklanmas'dr. ehirdeki araba
yar takmlarna destek veren Maviler ve Yeiller adl iki fanatik
taraftar grubunun n ayak olduu ayaklanma, ap ve nitelikle
ri bakmndan Anadolu isyanlar arasnda nemli bir yer tutar.
Olaylar srasnda ehir byk zarar grm, on binlerce kii l
drlm, hatta Iustinianus tahtndan olma tehlikesiyle kar
karya gelmitir. Ayn apta olmamakla beraber Nika Ayaklan
mas'nn benzerleri 5. yzyln ortalarndan itibaren dounun
byk ehirlerinde yaanyordu. Maviler ve Yeillerin yan sra
bazen onlarla birlikte hareket eden gsteri sanatlar ve halkn
da dahil olduu hareketler daha Tiberius ve Nero'nun saltanatla
r srasnda kendini gstermiti. 1 5 'te meydana gelen olaylardan
sonra Tiberius ciddi nlemler almak zorunda kalm, Caligula ise
gladyatr oyunlarnda seyircilerin protestolaryla karlamtr1
Nero ayrcalklarna gvenerek sahtekarlk ve hrszlk yapan ara
ba yarlarnn yaratt karklklara son verdi ve pantomim
sanatlaryla onlarn destekilerini ehirden srd2
Dou d a ise 2 ve 3 . yzyllard a taraftar gruplarna benzeyen

bir oluum grlmez. Ancak 4. yzyl d a patlayan hipo d rom (cir
cus) inaatlarn d an Ana d olu d a nasibini alm ve Diocletianus
yaklak 304'te Nikomed ia' d a, ard nd an Constatinus 324-330' d a
Konstantinopolis'te (Septimius Severus'un balad yapy bitire
rek) birer hipod rom yaptrmtr. Ancak grne gre imparator
Aurelius'un yukard aki ifa d esine bakarak Maviler ve Yeiller'in
d aha o d nemd e d ier takmlara (Beyazlar ve Krmzlar) stn
lk salayarak baskn hale gel d ikleri anlalmakta d r. Anad olu' d a
henz taraftar gruplar bu ka d ar belirgin d eil d i, ama 1. yzyln
ikinci yarsnd a yaam Tyana'l Apollonios Ana d olu ehirlerin d e
benzer sorunlarla karlamt3:
"[Apollonios] skunetle geen bu yllar boyunca ksmen Pamp

hylia'da ksmen de Kilikia'da zamann harcad . . . Ne zaman kar
gaa iindeki bir ehre gelse -ve ou da ucuz gsteriler yznden
hiziplere blnmlerdi- kendisini gsterir ve btn kargaalar son
erdirirdi. . . Gsteriler ve atlar yznden tartanlar yattrmak o ka
dar zor deildir, nk byle konular zerine sorun karanlar, ger
ek bir insanla karlatklarnda kendilerine eki dzen verirler. . . "
(Philostr. VA l . 1 5)
Daha sonra zellikle 5. yzyld an itibaren taraftar gruplarnn
toplumd aki artan nemi, Codex Theodosianus'ta yarglarn bu
trd en oyun ve gsterilere katlmalarn d zenleyen ma ddeler ta
rafn d an yanstlr4 Iustinianus zamanna gel ind iind e ise d uru
mun tehlikeli bir hal al d anlalr:
". . . Halk iki gruba ayrlmt. lustinianus heyecanla destekledii

Mavilere kendini balad ve bylece karlklk yaratt. Bu davrany
la Romallar dizlerinin zerine kertti. . . Yeiller de bo durmad. Za
man zaman cezalarn ekseler bile su ilemeyi srdrdler. . . Byle
ce lustinianus olaylar krkledike ve aktan Mavileri destekledike,
btn imparatorluk deprem ya da afet olmu gibi temelinden sarsld;
her yerde kargaa kt ve sonunda devletin yasalar alt st oldu.
Iustinianus, San Vitale Bazilikas, Ravenna.
Akam olunca bir araya gelip topluca, meydanda rastladklar

st snftan kimseleri soyarlar, pelerinlerini, kuaklarn, altn ziynet
eyalarn ve ne bulurlarsa alrlard . . . Dolaysyla gzel giyinme
nin ve deerli eyalar tamann yaamlarna mal olaca korkusu
yznden pek ok kimse daha gne batmadan koup evlerine
kapand. Korkun durum devam edip kenti ynetmekle grevli yet
kililer olaylara aldrmaynca, serserilerin creti her geen gn artt.
Mavilerin ileri byleydi. Onlara kar olan topluluktan bir ke
sim, cezas kalan su eylemlerine girimek amacyla Mavilere katl
d . . . Bir yn gen bu partilere dolutu. Daha nce byle bir eye
ilgi gstermemilerdi, ama iktidar tutkusu ve snrsz serbestlik onla
r bu rgte ekti, nk o srada insana aalk gelip de cezalan
drld grlen bir tek su yoktu. nce kar gurubun yelerini yok
etmekle ie baladlar, sonra gereke gstermeden her nlerine ge
leni ldrdler. Birtakm kimseler onlar para yedirerek satn ald ve
kendi dmanlarn gsterdi, partizanlar da kendilerine gsterilen
hedefleri ortadan kaldrdlar ve kim olduklarn bilmedikleri hlde
ldrdkleri kiilere Yeil yaftas vurdular. . .
(Procop. HA. 7. 1 -39)
"
Iustinianus mevcut skntnn farkndayd. 527'de tahta ktk

tan sonra ehirlere talimatlar gndererek kargaa karanlarn ve
cinayet ileyenlerin cezalandrlacan, halkn oyunlar kurallara
gre izlemesini istediini bildirmiti5 Ancak bu nemlerin pek ie
yaramad Nika Ayaklanmas'ndan sonra 550'ler ve 560'larda
Konstantinopolis'te yaanan olaylardan anlalyor6 Hatta il. Ius
tinus'un saltanatnda sorunlar devam etmiti7
Prokopios'a gre Maviler ve Yeiller otuz iki yldr birbirleriyle
atyordu ve cezalar yetersiz kalmaktayd8 Tarihi artan gerili
min yol at Nika Ayaklanmas'nn balangcn yle anlatr:
". . . Bu srada Byzantion halk arasnda bir isyan ba gster

di ve umulann aksine ciddi bir hl alarak ve hem halka hem de
Senato'ya byk zarar dokundu. Her ehirde halk uzun sredir
Mavi ve Yeil gruplar arasnda blnmt, fakat yakn zaman
larda bu isimler ve koltuklar uruna para harcamaya ve bedenle-
ARABA YARII SADECE ARABA YARII DEGILDIR: MAVLER VE YEiLLER 291
rini acmasz ikencelere braktlar. . . ve sonunda kendilerini nasl

bir tehlikeye attklarn bilmeksizin rakiplerine saldrdlar. . . Bunlar
arasnda hibir sebebi olmayan ve sonu gelmeyen bir dmanlk
yeerdi, nk ne evlilik ne akrabalk ne de arkadalk balarna
yer vard . . . Vatanlar tehlike altnda olduu hlde umursamaz davrandlar. . . Hatta kadnlar bile bu uursuz ekimeye katldlar. . .
"
(Procop. Pers. 1 .24)

Prokopios ve Nika Ayaklanmas'n aktaran dier kaynaklara
baklrsa olaylar yle gelimitir9: Iustinianus amcasnn saltanat
srasnda Mavilerin hamiliini stlenmi ve siyasi destek amacy
la onlardan yararlanmt. Fakat tahta getikten sonra gruplarn
yetkilerini kstlamaya teebbs etti. Konstantinopolis'te baz
Maviler ve Yeiller bu yzden lm cezasna arptrld. gn
sonra balayan araba yarlar esnasnda her iki grup imparato
ra infazdan ans eseri kurtulan Mavi ve Yeillerden birer kiinin
affedilmesi iin tezahratta bulundu, ancak bu isteklerine cevap
gelmedi. Bunun zerine tribnlerden Yeiller ve Mavileri ven te
zahratlar duyulmaya baland; bunlar iki grubun birlikte hareket
edecei anlamna geliyordu. Ayn gnn akamnda taleplerinin
hala yerine getirilmediini gren isyanclar yakalananlar hapisten
kard. Bu srada grevlileri ldrmler, Ayasofya kutsal alan,
Zeuksippos hamamlaryla imparatorluk saraynn bir ksmn ve
zenginlerin evlerini atee vermilerdi. Ertesi gn imparator yar
larn tekrar edilmesini istedi, ancak Maviler ve Yeiller yeniden
ayaklanarak eitli binalar atee verdi. mparator yanndakilerle
birlikte saraya snd. Bundan sonra olaylar farkl bir istikamete
ynelmitir. Maviler ve Yeiller artk sadece arkadalarn serbest
braklmasn deil, ayn zamanda ehri smrd sylenen im
parator muhafzlarnn komutan Ioannes, quaestor Tribunianus
ve arkadalarn yakalayan ehir praefectusu Eudaimon'un g
revlerine son verilmesini istiyordu. Bunun zerine imparator is
yanclar sakinletirebilmek iin n grevden ald. Fakat iler
daha karmaklat. syann beinci gnnde Iustinianus, yannda
bulunan Anastastius'un kuzenleri Hypatios ve Pompeius'a saray-
dan ayrlmalar emrini verdi. Prokopios'a gre imparator ikisinin

kendisine komplo dzenlediinden phelenmi ya da tahttan in
dirileceini dnerek olas imparator adaylarn uzaklatrmak
istemiti. Ardndan imparator isyanclarn karsna kt ve genel
af ilan ettiini, ikayetleri dinleyeceini bildirdi. Fakat bu srada
halk Hypatios ve Pompeius'un saraydan ayrldn renince ga
leyana geldi ve Hypatios'u imparator ilan etti. Nihayet Belisari
us'un giriimleriyle isyan kanl bir atma sonucunda bastrld
ve Hypatios ile Pompeius ldrld. Onlarla birlikte hareket eden
senatrler cezalandrld ve mallarna el koyuldu.
Konu hakkndaki en ayrntl almann sahibi Cameron'un te
mel sav, ayaklanmann 440-6 1 0 arasnda douda grlen huzur
suzluklar erevesinde deerlendirilmesi gerektii ve aslnda ge
antikadaki dier spor msabakalar ve gsteri oyunlar kaynakl
olaylardan farkl olmad ynndedir. Cameron eserinde birka
savn geersizliini kantladn iddia etmektedir: 1 ) Maviler ve
Yeiller arasndaki husumetin ehirdeki idari blgeler arasndaki
sorunlarla ilgisi yoktu; 2) Sosyal snflarla Maviler ve Yeiller ara
snda bir iliki bulunmuyordu; 3) Taraftar gruplarnn yerel asayi
kuvveti gibi bir ilevleri yoktu; 4) Gruplarn dini balar yoktu;
yani iddia edildii gibi Maviler Kilise'yi Yeiller de Monofizitleri
temsil etmiyordu.10 ne kmalar, resmi trenlerde daha fazla rol
oynamaya balamalarndan ve gsteri sanatlarndan (tiyatro, pan
tomim vb.) gruplarla birlemelerinden ileri geliyordu.
Cameron'un grleri akademik evrelerde tartmann yn
n belirleyici bir rol stlenmise de fanatizm aklamasnn fazla
basit kald yer yer ve hakl olarak dillendirilmektedir. Taraftar
gruplar Nika Ayaklanmas'ndaki gibi amalarn aan olaylarda
ba aktr olabiliyorlarsa, fanatizm sav btn rneklere uygula
namaz11. stelik 5. yzyla kadar sesleri kmayan bu gruplarn
neden birden nem kazandklarna ilaveten, Herakleios'un salta
natyla neden aniden kaybolduklar sorularn yantlamamz gere
kir. Cameron'a gre tiyatro ve hipodrom gruplar ayn kaynaktan,
yani saraydan finanse edildikleri iin Maviler ve Yeiller tiyatro
lara da yaylmlar, buna karlk yukarda ksaca deindiimiz
ARABA YARII SADECE ARABA YARII DEGLDR: MAVLER VE YELLER 293
daha ziyade tiyatrolarda grlen huzursuzluklar da hipodroma

tanmt. 490'lardan itibaren pantomimciler gibi sanatlarn hi
podrom gruplar tarafndan grevlendirildiine ve hipodromdan
yoksun ehirlerde Maviler ve Yeillerin varlna iaret eden Came
ron'un aksine Mango, bu kiilerin pekala hipodrom gsterilerinde
ov yapan danslar, akrobatlar ya da vahi hayvan terbiyecileri
olabileceini dnr ve Anadolu'daki tiyatro ve hipodromlarda
ki grafitilerin detayl ekilde incelenmesi gerektiini belirtir12 Bu
nunla birlikte isyanclar sadece gsteri sanatlar ve taraftarlar
dan meydana gelmiyordu. Yerel idari mekanizmalar araclyla
sorunlarna are bulamayan halk bu ekilde siyasileen Maviler
ve Yeiller araclyla tepkilerini dile getirebiliyordu. Nitekim
kargaalarn gda skntsndan savalara kadar eitli bahaneler
yznden kmas, ehirlerdeki sessiz ounluun kendilerini bu
gruplarla zdeletirdiini gsteriyor13 Cumhuriyet ve Principa
tus' a ait her eyin bir kenara kaldrmasyla birlikte alnan kararla-
ra eskiden olduu gibi etki edemeyen kalabalklar, iddeti bir yol

olarak grmlerdi14 syanclarn nceden planlanm siyasi bir
amalar olmamakla birlikte, iktidar b oluklar, i savalar gibi si
yasi gerilimin artt zamanlarda taraf haline geliyorlard. Bu du
rum artc deildir, zira ordu, brokrasi ve Kilise'den sonra im
paratorluktaki en byk sivil organizasyon Maviler ve Yeillerdi.
Bu gelimelere paralel olarak, 5. yzyldan itibaren hem dini hem
de din d tezahratlarn ve sloganlarn saysnda art olduu an
tik ve epigrafik kaynaklardan anlalyor. Trkiye liglerinde eitli
taraftar gruplarnn terr eylemlerine veya siyasilere kar tribn
lerde takndklar tavr ve attklar sloganlar, bunlarn lkeyi ilgi
lendiren konularda etkin rol oynayabileceklerinin iyi bir kantdr.
Daha sonra 7. yzyln banda, Maurikios'un saltanatnda sken
deriye'deki Aykelah ayaklanmasnda, Phokas dneminde Suriye
ve Filistin'deki isyanlarda ( 602-610) ve Msr' da Phokas'a kar
patlak veren ( 609-6 1 0) isyanlarn hibirinde gruplar hipodromda
ya da oyunlar esnasnda harekete gememitir15 Constantinus'un
bir kararnamesinde tezahratlarn kendiliinden mi ykseldiinin
yoksa planlanm bir gsteri mi olduunun anlalabilmesi iin
valilerin durumalar tribunuslarla birlikte " halkn iinde" yrt
melerini istemesi, halk arasnda gsteri ve tezahratlarn nem ve
etkisini gstermesi asndan dikkat ekicidir16
Her ne kadar Cameron olaylarda dinin roln inkar etse de ta
rihinin gzden kard baz olaylar ve bavurmad kaynaklar
durumun bu kadar basit olmadn ima etmektedir. Bu dnemde
Kilise ile Kalkhedon Konsili kararlarn destekleyen Monofizitler
arasnda bir gerilim yaanmaktayd. ehirlerde nemli bir g
olan taraftar gruplarnn bu anlamazlklara bir ekilde bulam
olmalar pek artc deildir. Nitekim kaynaklarmz baz rnek
lere deinmitir. Mesela 525'te Syria'daki Apameia'da Maviler
halk bir Monofizit manastrna saldrmalar iin kkrtmt 17
Ayrca ilgintir ki Nika Ayaklanmas'nda Maviler Iustinianus'la
ayn Hristiyan grn paylaan Byk Saray'daki Tanrlarn
Anas Kilisesi'ne, Yeiller ise Kalkhedon'daki Monofizit Aziz Eup
hemia Kilisesi'ne snmlard18 Nika Ayaklanmas dnda bu
ARABA YARII SADECE ARABA YARII DEGLDR: MAVLER VE YELLER 295
dnemde meydana gelen baka benzer ayaklanmalarda Maviler

ve Yeillerin dini atmalardaki rollerine dair baz ipular vardr,
ama asl sorun bunlarn kaynaklarmz tarafndan ak ekilde be
lirtilmemi olmasdr. Modern tarihiler de Yeillerin Monofizit,
Mavilerin ise Kalkhedon Konsili taraftarlar olup olmad ko
nusunda kesin bir yargya varmaktan kanmaktadr. Ne var ki
sz konusu dnemde Dou Roma mparatorluu'nun en belirgin
zelliklerinden biri, imparatorluk makamnn teolojik nitelii ve
doas gerei dinin halkn yaamndaki byk rolyd. Dini ge
rilimler bu trden ayaklanmalarn tek sebebi olmamakla beraber
bu etkenin tmyle gz ard edilmesi sakncaldr.
Taraftar gruplarnn siyasal ve sosyal hayatta aktif rol oyna
malarnda imparatorlarn da pay byktr. Aslnda Maviler ve
Yeillerin yapt trden gsteriler ve tezahratlar halkla impa
rator arasndaki mutabakatn gstergesiydi19 I. Theodosius'un
lmnden sonra imparatorlar dorudan orduya komuta etmeyi
brakm, dolaysyla bakenti nadiren terk etmilerdi. Zafer alay
larnn gerektirdii askeri baarlarn elde edilememesi, bu etkinin
imparatorlar tarafndan desteklenen arabaclarn hipodromda ka
zanacaklar yarlarda aranmasna yol at20. Ta giyme treninin
Konstantinopolis hipodromuna tanmas byle trenlere katlan
taraftar gruplarnn bakentte daha etkin rol oynamalarn sa
lamt21. Taraftar gruplar Konstantinopolis'te olduu gibi dier
ehirlerdeki faaliyetleriyle imparatora sadakati glendiriyordu22.
Fakat bu durum ayn zamanda kendilerinden beklenenler karl
nda taraftar gruplarnn imparatorun hareketleri zerinde sz
sahibi olmalar anlamna geliyordu. Zeno'ya kar ayaklanan Le
ontios'un 4 89'te idam edilmesi, isyan liderinin ss konumunda
ki Antiokheia'da Mavi ve Yeillerin kart olaylara sebebiyet
vermiti23. Daha sonra 590'larda, Nil deltasndaki Aykelah isyan
ilgin ekilde Phokas'n Maurikios'u tahttan indirmesinin nce
sine denk gelecekti ve Phokas Konstantinopolis'te Yeiller tara
fndan imparator olarak karlanacakt. Phokas' yenerek tahta
geen Herakleios ise onun aksine Mavileri tutuyordu ve taraftar
atmalar imparatorluk genelinde devam etti24. te yandan im-
parator kltnn nemini yitirmesi neticesinde, halk imparatorla

kendisini ilikilendirebilecei aralardan yoksun kalmt. Hipod
rom imparatorun kendisini kilise dnda en sk gsterdii yer ha
line gelmiti. Nitekim Konstantinopolis'teki ilk isyan, il. Theo
dosius'un saltanat srasnda (445 ) sadece Yeillere yaplan tahl
yardmnn ardndan kmt. Bundan ksa sre nce imparator
hipodromda Yeilleri daha iyi bir yere yerletirdiini biliyoruz.
Yeiller imparatora verdikleri destek karsnda kendilerine ayr
calklar tannacann farkndayd25 mparatorlar olaylara sebe
biyet verdikleri gibi ou kez de bunlarn bastrlmasnda etkili
olamamlardr. Nika Ayaklanmas'nn bymesi nemli lde
Iustinianus'un kararsz tutumuna balyd.
Fi rar ve Terk
imdi zgrl vergilerin getirdii yoksullua tercih eden

baz Romallar barbarlarla birlikte yaarken grmek mmkndr.
Orosius (7.4 1 .7)

Bazen silaha davranmak veya yazp izmek yerine sadece ka
arak ya da dmana yardm ederek imparatorluu karnza
alabilirdiniz. Yukarda ordunun iae ve ibatesinin getirdii mali
yklerle babo asker ve subaylarn keyfi davranlar yznden
baz yerleimlerde 3. yzyldan itibaren halkn imparatorlara ata
topraklarn terk etmekten bahsettiklerini grmtk. Savalarn,
isyanlarn ve ekonomik gerilemenin baz blgelerde firar ve terk
lere yol at kaynaklardan biliniyor, ancak bu hareketlerin ap
ok ak deildir. Ge mparatorluk Dneminde nce Pertinax ift
ilerin bo arazilere yerlemeleri iin vergi muafiyeti getirmi, Au
relianus ehir meclislerinden arazilerin biriken vergilerini deyebi
lecek iftiler bulmalarn istemiti. Bunlarda " terk edilmi arazi"
ifadesiyle ne kastedildii ok ak olmamakla beraber, hi ilenme
mi izole alanlar ve kullanlmaz haldeki iftlikler ima edilmekteydi
muhtemelen. mparatorlar buralara barbar kavimleri yerletirerek
sorunu zmeye almlard. Tabii buralara yerletirilen barbar
larn kendileri de ayr bir sorundu 1
Asker ya da sivil firarilere dair kantlar daha 2. yzyln ban

dan itibaren karmza kar: D acia'llarn lideri Decebalus, ald
yenilgiden sonra firarileri Romallara teslim etmeyi de ieren bir
anlama yapm ve gelecekte Roma mparatorluu'ndan ne firari
ne de asker kabul edeceine dair sz vermiti. Bazen bu firarilerin
says ciddi rakamlara ulaabiliyordu. Cassius Dio'dan rendi
imize gre 1 70 civarnda Quadi kavmi Romallara nce 1 3 .000
firari ve esiri teslim edeceini, geri kalann da daha sonra vere
ceini taahht etmitir. Be yl sonra ise lazyges kavmi elindeki
1 00.000 esiri serbest brakt. Commodus'un 1 80'de tahta kma
sndan hemen sonra bu sefer Alani kavmi 1 5.000 kadar rehineyi
Romallara teslim etti2 Saylarn bu kadar yksek olmas, rehi
ne denilenlerin ounlukla kendi rzalaryla imparatorluu terk
ettiini kabul edersek aklanabilir. Historia Augusta tarafndan
" Firariler Sava" (bel/um desertorum) olarak adlandrlan isyan
hareketine katlanlarn arasnda askerlerin yan sra halktan ok
sayda kii bulunuyordu3 Roma 408-409'da Alaricus tarafndan
kuatldnda 40.000 kadar kle Gotlarn saflarna gemiti4
3 66'da karlan bir kararname firar olaylarnn devlet iin ciddi
bir sorun haline geldiini gsteriyor. Buna gre barbarlar tara
fndan karldn ne sren, ama kendi isteiyle gittii tespit
edilenler hakknda soruturma alacakt5
Anadolu iin bu kadar ciddi nfus hareketlerine dair kantlar
nadiren karmza kar. Yazl kaynaklar dnda bize en byk
katky salayabilecek arkeolojik veriler, rnein Galya'da yaplan
almalarla karlatrldnda ok yetersiz kalr6 Bazen kaynak
larda barbarlara snmayan, fakat onlara yardm edenlere rastla
rz. Neokaisareia'l Gregorios ( Gregorios Thaumatourgos)'un 255
civarnda yazd mektuplarda, cemaatini Gotlarn vatandalar
ldrmelerine yardm ettikleri ve yamaya en elverili evleri on
lara gsterdikleri iin azarlar7 323'te Constantinus bir kanun
kararak barbarlarn yamalarna yardm eden veya ganimetlerden
pay alanlarn diri diri yaklmasn emretmitir8 Ancak sorunun
devam ettii anlalyor: Valens 3 76/377'de, o srada Hadrianopo
lis'teki ordu klalarn korumakla grevli Gotlarn Hellespontos'u
FRAR VE TERK
gemeleri emretti ve ehirdekiler de onlar gndermek iin iddete

bavurdu. Bunun zerine Gotlar ayakland ve Trakya krsalnda
yamaya giritiler. Yama srasnda Gotlara teslim olanlar ya da
yakalananlar yiycek ve erzakla dolu zengin villalarnn yerlerini,
" ar vergilerden bunalm" baz altn madencileri ise vatandala
ra ait gizli yiyecek stoklarn ve ambarlarn barbarlara gsterdi;
bazlar Gotlara istihbarat salad9 Yaklak iki yl sonra Kons
tantinopolis'i kuattklar zaman firarilerin Perinthos ve evre e
hirler hakknda verdikleri istihbarat o kadar ayrntlyd ki ehirler
bir yana, Gotlar evlerin iini bilecek kadar bilgiye sahip olmu
lard10. 397'de yine bir kararnameyle barbarlarla ibirlii yapan
larn lm cezasna arptrlaca belirtildi1 1 Fakat 399'da, Ana
dolu'yu talan eden Ostrogotlarn lideri Tribigildus Pisidia'dayken
Selge'den bir kii toplad kleler ve kylleri zorlu da yollarna
gzc olarak yerletirdi ve barbarlarn gvenli bir ekilde ilerle
mesini salad12 Paphlagonia'l hatip Themistios 368'de Valens'e
verdii sylevde, " nesilden beri memuriyetlerde bulunan asiller
yznden halkn artk barbarlarn yolunu gzlediini" sylemi
ti13. Hatip bunun ncesinde vergi yknden bahseder ve Valens'in
3 64'te tahta kndan nceki krk yl iinde vergilerin iki kat
arttn ifade eder. Anadolu dnda da durum farkszd: Orosius
Germania'llarn 5. yzyln banda Galya ve spanya'y istilasna
deinirken baz Romallarn vergilere katlanmaktansa yoksulluk
iinde ama en azndan zgrce barbarlarn arasnda yaamay ter
cih ettiklerini syleyecekti14 Salvianus da fakirlerin ve zenginlerin
Roma'nn zulmnden kaarak barbarlara sndn yazar15 Bar
barlara kar sivil direniin hemen hemen hi grlmemesi dikkat
ekicidir16 Bu olaylarn ortak zellii, firar edenlerin ekonomik
skntlar yznden bu yolu semi olmalaryd. Anadolu zellik
le bat eyaletleriyle karlatrldnda barbar aknlarna daha az
maruz kald iin byle olaylara fazla rastlanmaz. 448'de Priscus
Konstantinopolis'ten Attila'nn sarayna diplomatik bir yolculuk
yapt. Burada eskiden zengin bir tccar iken Hunlara esir dm
bir Yunana rastlad. Yunan Barbarlarn hayatn benimsemiti ve
halinden memnundu, nk
". . . ncelikle Romallar savata yok olmaya yatkn, nk g

venlikleri bakalarna bamldr ve silah kullanmalarna izin veril
mez. Kullananlar da sava ynetemeyen generallerinin korkakl
yznden zarar grr. Fakat tebaalarnn durumu barta savata
olduundan daha kt, zira vergi tahsili acmasdr ve disiplinsiz
adamlar dierlerine zarar verir. Kanunlar btn snflar iin geerli
deildir. Kanunu ihlal eden zengin biri yapt hakszlk yznden
cezalandrlmazken ticaretten anlamayan fakir bir adama ceza
veriliyor.
11
FGrH, Priscus, fr. 8
D ZEN NAS I L KORU N UR?
imdiye kadar yazdklarmz Anadolu'da Roma'nn kar

lat tepkilerle ve Roma ynetimi altnda Anadolu ehirleri ve
halklarnn kendi sorunlaryla ilgiliydi. Antik imparatorluklar srf
"imparatorluk" kelimesinin bizde uyandrd olumsuz izlenimden
dolay "kt" ya da " eytani" olarak yaftalamak kolaydr. Bunu
yapacaksak u sorulara da cevap vermemiz gerekecek: Neden bun
ca soruna ramen Anadolu eyaletleri ve halklar -hatta Anadolu
dndakiler- imparatorluu en zor anlarnda bile ykamad ? Ne
den Anadolu' da be yz yl boyunca bamsz bir devlet kurulama
d? syanlarn ve tepkilerin nnde sonunda baarszla uramas
ya da bazen hi grnmemesinin sebebi neydi? Roma askeri varl
nn zayf olduu yerler neden imparatorluktan kopmad? Dier
bir deyile Roma neleri doru yapyordu, nerelerde hatalyd ? Bu
sorularn cevaplar imdiki blmn temelini oluturuyor.
Her eye ramen Roma mparatorluu yzyllarca paralan
mam bir siyasi sistem olarak varln srdrd. Bu uzun soluklu
baarnn arkasndaki unsurlardan biri sk ve bazen radikal yeni
liklerdir. Mesela siyasi adan bakarsak, Roma szde Etrsk kral
lar altndaki monariden (geleneksel olarak M 753-509) yerel
oligarik aristokrasiye (M 509-3 1 ), ok daha sonra da yeniden
monariye (M 3 1 -MS 476) dnmtr. Bu dnemlerde Roma
basklar ve sorunlara kar abuk tepki veren dinamik bir dev-
let grnts izer. Bundan dolaydr ki imparatorluk i veya d

tehditler karsnda kritik zamanlarda kkl deiimleri hayata
geirebilmitir. M 225-3 0 arasndaki hzl yaylma sreci bu d
nm noktalarndan biriydi ve Anadolu' da Aristonikos'un direnii,
Mithradates Savalar, vergi tahsildarlaryla olan sorunlar, i sa
valarn getirdii ykler vb. olaylara ahitlik etmiti. savalar
dan galip karak szde meru otokratik monariyi (Principatus)
kuran Augustus ve ardllarnn parlak reformlar imparatorluun
uzun mrnn temelidir.
ncelikle ordunun asker ihtiyac giderek daha fazla eyaletler
den salanmaya balanmtr. Ordu artk belirli seferler iin deil,
on altdan yirmi be yla kadar uzayan sreler iin toplanyordu.
Askerlerin cretleri iyiydi, ama kolayca birleip ayaklanamaya
cak ekilde datlmlard. zellikle saray muhafzlarnn ve daha
sonra da ordularn imparatorlarn seilmesinde nemli rol oyna
dklarn itiraf etmek gerekir, ancak bu eylemlerin imparatorluk
idaresi zerindeki etkileri azd. Orduda olduu gibi Principatus
idaresinde de eyaletlerdeki aristokratlar Senato'yu doldurmaya
balad; bylece talya'nn st snflar fethettikleri topraklarn st
snflaryla kaynatlar. nc olarak imparatorlar Roma vatan
dalnn niteliini deitirdiler. Roma fethettii topraklardaki
halklara kademeli olarak vatandalk haklar tand ve sonunda
212'de imparator Caracalla imparatorluk snrlar iindeki herke
si Roma vatanda ilan etti. Bylece en azndan grnrde fethe
denlerle fethedilenler arasndaki geleneksel ayrm ortadan kalm
oluyordu; herkes vatanda ve ayn zamanda tebaayd. Artk im
paratorluk genelinde saygnlar (honestiores) ve halk (humiliores)
ayrm ayrcalkly smrlenden ayracakt.
Roma'nn ilk zamanlarndan beri uzunca bir sre sava bir
devlet olarak varln srdrmtr. Hayatta kalabilmek ve ge
limek iin sadece dmanlarndan deil, kendi vatandalarn
dan da yararlanmas gerekiyordu. Bu dnemde Roma'nn balca
sorunu, imparatorluun nimetlerinden yararlananlar (yani zen
gin ve glleri) farkl sosyal tabakalara mensup bireyleri ya
banclatrmadan ve onlarn desteklerini salayarak nasl dl-
DZEN NASIL KORUNUR? 305
lendireceiydi. En zengin Romallar bile yoksullarn, klelerin,

mttefiklerin ve fethedilmi halklarn desteine muhtat. Roma
geniledike en alt tabakadakilerin konumlar bile deitii iin
sorunun stesinden gelmek zordu. Ge Cumhuriyet'e damgas
n vuran savalarda skntlar daha belirgin bir ekilde kendini
gsterdi. Generaller ve valiler Roma'daki siyasi kariyerlerini ve
sosyal mevkilerini daha da ykseltmek iin Anadolu gibi eya
letlerden kiisel kar elde etmenin yollarn aradlar. Nihayet .
Octavianus (daha sonra Augustus olarak adlandrlacaktr) M
3 1 'de imparatorluun tek hakimi olarak ortaya ktktan sonra
Roma iki yzyldan fazla sren bir istikrar dnemine (pax Ro
mana) kavutu. 2. yzylda en parlak dnemini yaarken Roma
mparatorluu Atlantik kysndan Kuzey Afrika'ya kadar uzan
yor ve belki de 60 milyon kii snrlar iinde yayordu ( dnya
nfusunun 1/4 ya da 1/6's) . mparatorluun sreklilii, Romal
larn nceki siyasi sistemleri btnyle ortadan kaldrmalar ve
fethettikleri kavim ve krallklarn kltrel kimliklerini geersiz
klmalaryla mmkn olmutur. Daha dorusu Roma, Anado
lu gibi zaten yerlemi ynetim ekilleri ve yksek kltre sahip
yerlerde yerel zerklik algs yaratyor; bylece halklarn zsayg
duymalarn salayarak onlar ksmen zgr brakyordu. nl
Lykia Birlii byle bir anlayn yansmasdr1 Ancak bu ksmi
zerklik ehirlerle, valilere itaat ve yerel aristokrasinin asimi
lasyon istekleriyle snrlyd. Eyalet aristokrasisi ve onlarn al
tndaki bireyler daha fazla Romallap idari mevkilere gelmeye
balaynca yerel bamszlk da sistemli olarak zayflad. mpa
ratorluk genelindeki eyaletlere zg kltrler grnrde Roma
llat. ok genel hatlaryla izdiimiz bu entegrasyon srecinin
nemli unsurlar imdiki blmn konusunu oluturmaktadr.
Aadaki konu balklar bu sre boyunca Roma'nn ynettii
halklarn isyan ve tepkilerini nlemek iin bavurduu yntem
leri, yrrle koyduu uygulamalar; bunlar yaparken kar
lat zorluklar, iledii hatalar ve yetersiz kaldn noktalar
imparatorluk geneliyle karlatrarak Anadolu perspektifinden
inceleyecektir2
i letiim
Zalim valiler bize onun [imparatorun] emirleriyle gnderilmiyor

ve onun batdan doudaki valilerini izlemesi imknsz. Bulunduklar
yerden buradaki haberleri abuk almalar kolay deil.
losephos (BJ 2 . 352 vd .)

Suriye'deki kk Khalkis Prenslii'ni yneten II. Agrippa'nn
syledii gibi uzaklk Claudius ve Nero'nun saltanatlarnda n
giltere'deki Romal memurlarn sergiledii gaddarlklarn sebep
lerinden biri olabilir. Ancak Aelius Aristides bundan bir yzyl
sonra imparatorun olaylar nerdeyse olur olmaz rendiini ya
zacaktr. mparatorun gvencesine ihtiya duyuluyordu ve elbette
herhangi bir olay karsnda imparatorluun abuk tepki vermesi
arzulanan bir eydi.
Roma'nn en grkemli zamannda bir Roma vatanda, Hadri
anus Suru'ndan yola kp Frat snrna gitmeye karar verse 4000
kilometrelik bir yolu gze almak zorundayd1 Telefon ve elektri
in olmad bir zamanda bu kadar geni bir corafyada merkezi
otoritenin olaylara hemen mdahale etmesinin zorluu ortadadr.
letiimin ne kadar yava olduunu kavrayamazsak imparator
luk idaresinde, strateji kurmakta, istihbaratta ve askeri operas
yonlar ynetmekte karlalan kstlamalar anlamamz zorlar.
Augustus iletiimi kolaylatrmak amacyla posta sistemi (cursus

publicus) kurmutu. Sistemin konaklama yerleri belli aralklarla
askeri yollar zerinde ina edilmiti2 Rutin bir grevde yaklak
80-90 km yol kat eden kuryeler, acil durumlarda daha hzl hareket
edebiliyorlard3 Yol ne kadar uzun ve tehlikeliyse haberlemede
sorun kma olasl da o kadar yksekti. Byk uzaklklar ve
teknolojik yetersizliklerin dier bir olumsuz etkisi, imparatorun
veya merkezi ynetimin istihbarat almada yaad zorluklard.
Sistemin iler halde tutulmas byk kaynak gerektirdiinden im
paratorluk bunun finansman ve bakmn yerel idarelere zorunlu
klmt. Bununla beraber sistem imparatorluun sk kontrol al
tndayd. Cursus publicus dahilinde grevli herkesin creti impara
tor tarafndan denmekteydi4 Daha nce bir nevi gizli ajan grevi
stlenen frumentariuslarn yerine, Diocletianus siyasi kontroln
arttrlmas amacyla agentes in rebus adnda bir rgt kurdu. Bu
rgtteki astlar atl kuryeler olarak grev yapmaktayd.
mparatorluun her kesinden gelen ikayetler ve sorunlara
dair raporlarn ciddi bir brokratik yk getirecei aktr. mpa
ratorluun ariv sisteminin hantall ve ilkel haberleme sistemi
bir araya gelince herhangi bir sknt karsnda acil nlem al
makta ge kalnmas kanlmazd. Bunun sonucu olarak impa
ratorluun eyaletlerdeki gnlk ileri takip etmesi iyice zorla
yordu. rnein Antiokheia'da patlak vermi bir isyan ne kadar
ciddi olursa olsun Syria Eyaleti valisinin bakente gnderecei bir
mesaj iki aydan nce imparatora ulaamayacakt. Cicero Toros
larda arkada Caelius'a M 50 Hazirannda yazd mektupta,
valilik grevinde bulunduu Kilikia'nn uzak oluu ve krsaldaki
haydutlar yznden d dnyayla ilgili haberleri ge aldndan
yaknr5 Byle durumlarda vali elindekilerle yetinmek zorunday
d. Dolaysyla eyaletin nasl bir valiye sahip olduu nem tayor,
skntl zamanlarda valinin kiilii, eitimi ve eyalet sakinlerine
bak gibi zellikler ne kyordu. Ren boylarndan dou snr
na lejyon sevk etmek en hzl yrme ile 5-6 ay alacakt. Haberle
me deniz yoluyla daha da ksaltlabilirdi elbette. Yal Plinius'un
verdii rakamlara baklrsa Ostia'dan Afrika'ya iki gnde, span-
LETM 309
ya'ya drt gnde gidilebilmekteydi6 Ancak deniz yolculuklar

belirsizlik yznden tehlikeliydi. Caligula'nn Publius Petronius'a
gnderdii tehdit dolu mesaj ay boyunca denizde dolam ve
ancak imparatorun lmnden sonra yerine ulamt7 Puteoli
ve skenderiye arasnda 6-7 gnlk yolculuklar kaydedilmi ol
masna ramen bunlar olaanst artlar yznden elde edilmi
baarlard. Galba'nn tahta k, skenderiye ve Teb dndaki
yerlerde Nero'nun lmnden 33 gn sonra bile bilinmiyordu8
Douda cursus publicus temelde giderlerin azaltlmas amacy
la Leo ve Iustinianus dneminde eitli deiimler geirdi. Proko
pios Iustinianus'un yapt reformlar eletirmitir:
"nceki Roma imparatorlar meydana gelen her eyin -dma

nn saldrlar, i ekimelerde ehirlerin bana gelenler, nceden
grlemeyen felaketler, memurlarn faaliyetleri- kendilerine hzla
ve gecikmeden bildirilmesi ve yllk vergileri toplayanlarn zama
nnda ve riske girmeden bakente ulamas iin her yere yaylm
hzl bir posta servisi kurmulard. Bir gnde alnan mesafe iin
de genelde beten az olmayan istasyonlar kurdular. . . Bylece bir
gnde on gnlk yol alnyordu. Fakat lustinianus Kalkhedon'dan
Daciviza'ya kadarki istasyonlar kaldrd . . . kinci olarak, Persia'ya
giderken btn sistemi olduu gibi brakt, ama Msr'a kadar geri
kalan yerlerde bir gnde alnan mesafe iin tek bir istasyona izin
verdi, atlarn yerine katrlarn kullanlmasn istedi. O yzden, her
blgede meydana gelen olaylar zorlukla rapor ediliyor ve haberler
hareket gemeyi engelleyecek kadar ge geliyordu. "
(Procop. HA 30. 1 - 1 1 )
Doal olarak btn abalarna ramen Roma mparatorluu
bilgi akn tamamen kontrol edememitir. Her siyasi kriz ya da
eyaletlerdeki skntlar iletiim sorunlarn beraberinde getirdi.
Eunapius gvenilir bilgi alamamaktan yaknr:
"Hadm Eutropius'un zamannda batdaki olaylarn doru bir

dkmn bir tarih eserinde kullanmann imkn yoktu. Deniz yol-
culuunun uzunluu raporlar geciktirdiinden, deerlerini kaybe

diyorlard . . . Subaylarn ya da askerlerin siyasi olaylar hakknda
bilgileri varsa, bunlar istedikleri gibi birbirine balyor, arkadalk
veya dmanlk yznden ya da birilerine yaranmak amacyla ar
ptyor/ard. Bunlardan farkl hikyeler anlatan n-drdn bir
araya getirince byk bir tartma kar: 'Bunun nereden ren
din?', Stilicho seni nerde grd?'. . . Bu yzden dm zmek
ciddi bir i hline gelir. Tccarlardan bir ey renmek imknsz
dr, nk ya birok yalan ya da ilerine gelecek eyleri sylerler. "
(FHG 4.66, Eunap.)
Eunapius'un yazdklar imparatorluun ikiye blnmesinden
dolay kan zorluklar kadar resmi ve gayri resmi bilginin arasn
daki farklara da dikkat eker. Uzaklklar ve yavalk byk bir
sorun olmakla birlikte, imparatorluk zel kurye servisini zenle
kontrol altnda tutmaya devam etti.
Eyaletlerdeki olaylardan haber alnmas ve nlemlerin haya
ta geirilmesi iin bilgi aknn rol ortadadr. Bununla beraber
Roma mparatorluu'nda yaanan krizlere bakldnda bilginin
doruluundan daha nemli olan, bilginin nce kimin eline ge
eceiydi9. letiimin ve istihbaratn oynad rol Iulianus'un
lmnden sonra gelien olaylarda izleyebiliriz10: Iulianus'un
ardndan yeni seilen imparator Iovianus Ur'dayken, tribunus
Memoridus ve notarius Prokopios'u Illyria ve Galya'ya gidip Iu
lianus'un ldn ve kendisinin augustus ilan edildiini bildir
mekle grevlendirmiti. Bir baka grevleri de yeni imparatora
kar direnileri krmak, ortam gvenli hale sokmakt. Bu ama
iin hz byk nem tayordu. Iovianus'un elileri gece-gndz
ilerleyerek resmi evraklar ve imparatorun mesajlarn eyalet va
lilerine ve komutanlarna ulatrmak zorundaydlar1 1 Ammianus
kuryelerin ilerini drt ay gibi makul bir sre iinde bitirdikle
rini ( bu durumda gnde 65 km yol alarak) sylemesine ramen
sylentiler onlardan nce eyaletlere ve dier halklara yaylmt.
mparatorun tribunuslar Durocortorum'a yeni imparatorla ilgili
haberleri bildirmeye ve ordunun komutasn almaya gittiklerin-
LETM 3 1 1
de Iulianus'un aslnda lmedii, Iovianus'un bir isyanc olduuna

dair sylentilerin kol gezdiini duymulard 12
Bu olay bilgi aknn siyasi meselelerde oynad nemli ve
karmak rol gsterir. Ge antikada cursus publicus ok byk
deiikliklere uramadan varln srdrd. Giderek merkezile
en ve hantallaan brokrasiye karn Diocletianus ile Bat Roma
mparatorluu'nun k arasndaki zaman diliminde genellikle
birden fazla imparator ynetimde olduundan bilgi ak nispeten
hzlanmt 1 3
Eyalet daresi ve Vasal Kral l klar
ehre diktiim kararnameyi sana da gnderdim. Senden bunu

hem nom e nin metropolisine hem de her bir kye ak, okunabilir
harflerle ilan etmeni ve talimatlarma uyulmasn salaman istiyorum.
Msr praefectusunun El Kharga vahas

strategosuna mektubundan
(Braund 1 985: 2 1 6, [588])
Roma'nn yaymlad kanun ve kararnamelerinin uygulanma
s konusunda gsterdii zenin yan sra alnan kararlarn kylere
kadar ulamas ve herkese anlalmas iin harcad kayda de
er abann (ayn zamanda kaynaklarn) kant olarak bu kk
pasaj dikkate deer1 Bu anlayn egemen olduu eyalet ve vasal
krallk sisteminin babas Pompeius'tu. Onun Anadolu ve douda
yapt dzenlemeler uzun sre boyunca znde ok byk de
iiklikler yaplmadan srdrld. M 1 . yzylda Mithradates
Savalar'nn da dahil olduu bir dizi sava sonucunda Roma Ak
deniz'de genileme srecine girdi. Akdeniz ve Kuzey Avrupa'da
mcadelelerin ou blgede ekonomik ve sosyal hayata etki etti2
Ne yazk ki kaynaklar Pompeius'un doudaki faaliyetlerine ok
fazla deinmez ve bu yzden elimizdeki bilgiler tatmin edici deil
dir3. Lex Gabinia ve lex Manilia ile elde ettii yetkiler sayesinde
Pompeius sadece Kilikia Korsanlar'n ve Mithradates'i bertaraf
etmekle kalmam, ayn zamanda Anadolu' da eitli dzenlemeler
31 4 ANADOLU' DA ROMA HAKM.IYET
yaparak ileride kabilecek sorunlar nlemeyi dnmt. Bun

lara bakarak Pompeius'un snrlarn korunmas ya da stratejik
yerlemelerin kontrolyle ilgilenmedii sylenebilir4 Bu blgeler
savata yararllk gsteren vasal krallklara braklmt; herhangi
bir isyan giriimine ilk mdahale vasallardan gelecekti. Bu arada
lex Pompeia kapsamnda ehirlerin i ileriyle ilgili dzenlemeler
yaptn Gen Plinius'tan dolayl olarak reniyoruz5 Pompei
us'un Pontos'ta yapt dzenlemeler ise aydnlatcdr: Mithra
dates blgeyi dou geleneklerine uygun ekilde ynetmekteydi
ve olduka az saydaki Yunan ehri de kylarda yer alyordu6
Mithradates tecrbesinden sonra buras tek bir kraln eline b
raklamazd ve Pompeius'un zm Roma eyalet sisteminin te
mellerini oluturmutur: Blgeyi on bir ehir arasnda paylatrd
ve Asia Eyaleti rneinde olduu gibi bir proconsulun genel g
zetiminde geleneksel Yunan polisleri meydana getirdi ya da mev
cutlar geniletti7 Ancak Pontos Asia Eyaleti'nden ya da buraya
balanacak Bithynia'dan farklyd. Bu ikisinde Hellen kltr
byk lde benimsenmiti ve ok sayda Yunan ehri vard.
Pontos'ta kyda Herakleia'dan Sinope'ye kadar topu topu drt
nemli Yunan ehri bulunuyordu; ierde ise merkezlerde yaayan
Hellenlemi aileler. . . Yerli halk Hellenizm ncesi hayatna devam
ediyordu. Pompeius ierdeki yedi yerleimi otonom idari merkez
haline getirdi ve her birine geni topraklar ve buradaki nfusun
sorumluunu verdi. Bylece Orta ve Bat Pontos ehirleri evre
blgeler yerel slalelerin kontrol altna girmi oluyordu. Temel
de ehirler zerinden ileyen eyalet sisteminin Hellenlemeyi tam
anlamyla gerekletirememi Pontos gibi blgelerde etkili olmas
zordu. Dolaysyla Pompeius'un ou yerde monarinin devamna
izin vermekten baka aresi yoktu: Pontos'ta Arkhelaos'a destek
verildi; Paphlagonia'nn gelimemi ksmlar Attalos'a brakld;
Galatia'daki yerel krallarn konumlar teyit edildi ve ilerinde
zellikle Deiotaros yeni topraklarla dllendirildi.
Kappadokia, Kilikia'daki tahkimli mevkiler verilerek g
lendirildi; hem Suriye hem de Kilikia iin tampon grevi gren
Kommagene'ye Frat zerindeki Seleukeia verildi. Dzenlemele-
EYALET DARES VE VASAL KRALLIKLAR 3 1 5
Pompeius , Ny Carlsberg Glyptothek, Kopenhag.
rin ak sonucu, Anadolu'nun kuzey ve gney kylarnn Pontus,

Bithynia, Cilicia ve Syria eyaletleriyle evrelenmesiydi. Bylece
Roma'nn dorudan kontrolndeki Asia Eyaleti d tehditlerden
korunmu oluyordu8 Sonu olarak Pompeius douyu proconsul
larn idare ettii eyaletlerin, otonom ehirlerin ve feodal aristok
rasiler ya da Hellenistik brokrasi araclyla varln srdren
vasal krallklarn bir bileimi olarak tasarlad. Eski uygulamalar
devam ettirmek suretiyle Yunan dnyasnda istikrar ve sadakati
salayabileceinin farknda olan Augustus, Aktion Sav'ndan
sonra Pompeius'un dzenlemelerindeki temel mant benimse
di. Pontos'ta Polemo, Galatia'da Amyntas gibi yerel hanedanlar
ynetici olarak belirledi, hatta baz yerlerde sona erdirdii hane-
danlar tekrar i bana getirdi. te yandan Kilikia gibi sorunlu

bir blgede askeri ncelikleri dikkate almakszn dzenlemeler
yapt9 Augustus dneminde planl bir organizasyon yerine irti
calen yaplan deiiklikler Roma'nn Anadolu politikasnda ar
basar10
Milattan sonraki ilk iki yzylda Roma herhangi bir yl iinde
55 milyonluk tebaasn ynetmek zere st snflardan 1 60 me
mur atamtr11 Eyalet byklkleri ve nfuslaryla karlatrl
dnda ciddi bir dengesizlik sz konusudur. Memurlar kabaca iki
gruba ayrlabilir: imperium yani "komuta etme yetkisi" tayan
ve kendilerine verilmi nfuz blgesinde iktidar uygulayan se
ilmi memurlar ve hkmetin maliye denetileri. Teorik olarak
eyalet valileri yine iki kategoride toplanyorlard: Roma'da sei
lerek eyaletlere atananlar ve imparatorun kendilerine devrettii
imperium yetkisini kullanarak eyaletlerde (mesela Msr) grev
yapanlar. Pratikteyse imparator ve Senato ortak alyordu. Her
biri bireyler dnda eyaletlerden gelen elileri kabul ediyorlar ve
alnacak kararlarda birbirlerine danyorlard. Sistem olduka
esnekti: Baz eyaletlerin birlikte bir grup olarak ynetilmesi; eya
letin bir proconsuldan legatus Augustiye ya d a atl snfndan bir
valiye devri; Senato ve imparator eyaletlerinin tek bir valiye ba
lanmas veya bir eyaletin atl snfna mensup validen alnp lega
tuslara verilmesi ska rastlanan kararlardr12 te yandan mali
makamn hukuksal ve idari sorumluluklardan ayrlmas Cumhu
riyet'ten Principatus'a geiteki en nemli deiikliklerden biridir.
Cumhuriyet'te hesap uzmanlar olarak grev yapan q uaesto rlarn
praetor ve konsllere tabi olmas dnda yukarda belirttiimiz
gibi vergi tahsil irketlerinin siyasi nfuzlar eyalet sakinlerinin
suiistimaline frsat tanyordu. Bu durum imparatorluun ilk d
nemlerinde ortadan kaldrlmtr. Ancak imparatorun eyaletlerde
bulunan mlkleri, hukuk ve kurumlar st yetki sahibi procu
ratorlar tarafndan idare edilmekteydi. Atanm bir brokratn
ya da memurun iktidar ok geniti ve vatanda olmayanlarn
zerinde de geerliydi. stelik valilerden dzenli olarak eyalet
lerinde seyahate karak birok hukuki ve idari grevlerini yeteri
EYALET DARES VE YASAL KRALLIKLAR 3 1 7
getirmeleri bekleniyordu . Valilerin resmi yardmclarnn banda

kararnameyle ya da devren imperium yetkisine sahip legatuslar
bulunuyordu.
Bu dzenlemeler ehirlerde ve ehirler arasnda eskiden beri
var olan mevcut kurumlar btnyle geersiz saymamtr. Ky
ve kasaba dzeyindeki yerlemeler zerkliklerini korumu, i ile
rinde byk lde serbest hareket edebilmilerdir. ehirlerde ise
st snfn mensubu olduu ehir ve eyalet meclisleri ( batda con
cilia, douda kaine) araclyla oligarik bir ynetim sz konu
suydu. Roma yerel dzeyde eyalet sakinlerini bu st snflar ara
clyla ynetmekteydi ve halkn iktidarla olan ilikisi genellikle
bu yolla salanyordu. Byle bir oluumun bulunmad yerlerde
Roma medeni ve kendine yeter topluluklarn gelimesini tevik
etmekteydi. Yerel aristokrasiyle ibirliine mecbur olan valinin
bunu elde edemeyince iddete bavurmaktan baka aresi yoktu.
Yine de bundan olabildiince kanlmtr, nk yerel aristokra
si onlara sunulan avantajlara karlk olarak yardma tevik edi
liyordu: zerk ynetim, gda temini, ayrcalkl mevkilerinin s
reklilii iin destek; yerel klt ve oyunlarn dzenlenmesi . . . Ancak
Roma'nn bu politikas, ayn zamanda haydutluk ya da korsanlk
gibi yerel sorunlarla mcadelenin ou kez profesyonel olmayan
kadrolarla yrtlmesi anlamna geliyordu.
Btn bunlara ve geni apl sosyal projelerin yetersizliine ba
knca Goodman'n " mparatorlarn devletin etkili almas iin
beklentisi basitti. Ordu harcamalarn karlayacak ve imparator
luk yaam tarznn devamn salayacak yeterli para ak salan
d srece, dier eyler fazla nem tamyordu" gr mantkl
gelebilir13 Ne var ki bu tanm imparatorlar ya da brokratlar
dar grl ve devlet adaml vasflarndan uzak gstermesi bir
yana, ayn zamanda eyalet ynetimini olduka zahmetsiz bir imi
gibi yanstr. Msr papirsleri ve ahap Vindolanda tabletleri eya
let idaresinin inceliklerini, brokratik mekanizmalar ve ciddi bir
ariv geleneinin varln gzler nne serer14
3 . yzylda eitli alanlarda artan bask ve skntlarn eyalet
ynetimi asndan en belirgin sonularndan biri, halkn brokra-
3 1 8 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYETi
si ve ordudan yardm beklemek yerine kendi bann aresine bak

maya balamasdr. Sanat eserlerinde ve sikkelerde tanra Roma
ve Roma ehrinin kiiletirmesi kaybolur; kamu harcamalar ve
yaztlarda ciddi bir d yaanr; ehirlerin surlarla evrilmeye
baland grlr; yerinden ynetim arlk kazanr15 Dnemin
artlar gerei askeri kariyer giderek nem kazanmaya balam
ve nihayet Diocletianus'la birlikte eyalet idaresinde bunu yanstan
deiiklikler meydana gelmitir. Onun saltanatndan nce eyalet
lerin hem sivil hem de askeri idaresi valilerin (genellikle Senato k
kenli bir legatus, bazen atl snf mensuplar) elindeydi; mali me
seleler ise atl snfndan bir procurator tarafndan ynetiliyordu.
Constantinus'un saltanatnn sonlarna gelindiinde bir eyaletin
askeri idaresi duxun, sivil ve mali idaresi de valinin (praeses, cor
rector, consularis) sorumluluundayd. Yeni snr komutanlklar
ou kez birden fazla eyaleti kapsyordu. Bunlarn sivil sorumlu
luklar olduu gibi baz valiler de askeri alanda faaliyet gsterebi
liyordu. Buna paralel olarak eyalet saysnda ciddi bir art vardr.
Tetrai Dneminde birok eyalet daha kk paralara blnd.
4. yzyln balarnda eyalet says l OO'e ulamt. Principatus'a
nazaran artan eyaletler ve ien brokrasi sonucunda Diocletianus
valilerin zerinde teknik olarak praefectus praetoriolarn (impa
ratorluk muhafz alay komutan) vekili olan vicariuslardan yeni
bir idari kademe meydana getirdi. Dou ve batda alt tane olmak
zere toplam on iki vicarius, alt ve on sekiz arasnda eyaletten
oluan gruplardan (dioceses) sorumluydular; daha ziyade mali ve
adli ilere bakyorlard. Bu ekilde eyalet memurlarna den y
kn hafiflemesi imparatorluu nispeten daha etkin kld.
mparatorluun eyaletlerle olan ilikisi phesiz sorunlarn
niteliini etkileyen faktrlerin banda gelir. Her bir eyaletin fi
ziki zellikleri, konumu ve imparatorluun onlardan beklentileri
ayn zamanda kaderlerini belirler. Buna gre eyaletleri faali
yet alanna ayrabiliriz16: 1 ) talya ve Roma'y iine alan ayrca
lkl blge; 2) nispeten iyi vergi getirisine sahip eyaletler; 3 ) lgi
ve destek isteyen snr eyaletlerinden oluan d alan. Benzer bir
ayrm eyaletlerin imparatorluun ihtiyalarn karlamada oyna-
EYALET DARES VE VASAL KRALLIKLAR 31 9
dklar rollere gre de yaplmtr: Roma'ya tahl tedarik edenler;

ordunun lojistiini stlenenler; askeri ve idari personel iin mali
kaynak salayanlar. Bu ayrmlar verilen tepkilerin eitliliini de
beraberinde getirir. Art rn salayan blgelerde retimin yo
unlamas Roma'nn kontrol ele almasyla balam grnr.
Baetica ve Tripolitana'da byle bir durum sz konusudur. Her
iki blge Erken mparatorluk Dneminde nemli zeytinya re
ticileriydi. Libya'da yar-gebe hayat tarz yerini yerleik dzene
ve tarmsal faaliyetlerde ciddi arta brakmt. Dier bir deyile
Roma'nn buralardan beklentileri hayat ve retim tarzn deitir
miti. Kuzeydeki snr eyaletlerinde konulanm birliklere lojistik
destek salama gereklilii yeni retim merkezleri yaratm ve eko
nomiyi canlandrmt17 Dalk Kilikia, Pisidia ve Isauria'nn im
paratorluk ya da Anadolu genelinde retime yaptklar katknn
dk dzeyde seyretmesi, ayrca imparatorluun bu blgelerden
beklentilerinin rnein Asia ya da Bithynia-Pontus eyaletleriyle
karlatrldnda byk olmamas, Libya'da grlen trden bir
deiime yol amam ve bu da haydutluk ve korsanlk gibi faali
yetler iin hareket alan salamt.
mparatorluk ayn zamanda eyalet sakinlerine Senato'da yer
alma ansn da vermitir. 1 . yzyln ilk yarsnda kimlii belir
lene bilen senatrlerin % 1 7'si Anadolu ve Yunanistan' dan gel
miken, bir yzyl sonra bu oran %5 8'e kmt18 Bu dramatik
artn eyaletler asndan nemli avantajlar olduu phesiz.
Anadolu kkenli senatrlerin kendi eyaletlerinin ya da ehirleri
ni karlarn gzeteceini, sorunlarn dile getireceini beklemek
yanl olmaz. Bylece ikayetlerin blgeyi yakndan bilenler tara
fndan daha etkili bir biimde halledilmesi mmknd.
Roma eyaletler ve ehirlere idari dzenlemeler yaparak m
dahaleci bir tavr taknabiliyordu. rnein Romallarn dou
eyaletlerini yeniden yaplandrma srecinde ehir birliklerini fes
hettii ya da yaplarn deitirdii bilinen bir gerektir ve bu gi
riim Roma asndan baz hakl sebepler barndrr. Mesela Ak
haia Birlii M 2. yzyln ortalarnda Roma kart faaliyetlerin
oda haline gelmiti. Roma aslnda ok kk bir brokrasiyle
ok geni topraklar ynettii iin federasyonlar ynetimi kolay

latran unsurlard. Bunlar sadakati ve milliyeti duygular tek
tek ehirlerden alp daha geni bir toplulua -yani kendilerine ve
koinonlara- ynlendiriyordu 19 Federasyonlarda sz geenler ise
Roma'yla balar olan aristokrat ailelerdi ve bylece merkezi oto
riteyle uyumlu bir ibirlii salanyordu. Antoninus'lar dnemine
gelindiinde ehirlerin aralarndaki rekabet dmanlktan kp
hangisinin eyaletin en nemli ve Roma'ya en sadk ehri olduu
na odaklanmtr. rnein Ephesos kendisini Asia'nn ilk ve en
byk metropolisi, Augustus Tapna'nn koruyucusu, Augus
tus'un dostu olarak nitelendiriyordu. Aphrodisias'tan T. Claudius
Diogenes'i onurlandran bir yazt, onun ehre yapt katklardan
bahsetmeden nce sz konusu kiinin imparator klt rahibi ol
duuna vurgu yapar. Bu ekilde Roma insanlarn gznde ehir
lerin merkezi konumlarn geri plana iterek imparatorluun kalbi
olarak kendisini bu yerde konulandrmtr20
Her ne kadar eyalet ehirleri valiler ve dier brokratlarn kt
ynetiminden her daim ikayet etseler de Roma brokrasisi ve ar
iv organizasyonu ehirlerin imparatorluu meru bir g olarak
grmesinde byk pay sahibiydi. mparatorluun her trl idari
kararn eyalet sakinleri tarafndan bilinmesi iin byk aba sarf
ettii yaztlardaki ifadelerden anlalr21 mparatorluk arivlerine
giren her trl kararname, mektup vb. belgelerin bir kopyas ilgili
ehir ve yerel kurumlara gnderilir, bunlarn halka ak yerlerde
tehir edilmesi talep edilirdi. te yandan ehirlerin her trl resmi
belgeye ulaabilme, kopya karabilme, gerekliini onaylatabil
me gibi haklar da bulunmaktayd. Soruturmalara dair iki r
nek Roma'nn ana gre gelimi brokratik yapsn gstermesi
asndan yeterlidir: Marcus Aurelius Asia Eyaleti valilii srasn
da, imparatorun kendisine verdii bir kararnameyle yerel asayi
kuvvetlerinin soruturma esnasnda stenograflar bulundurmasn
ve pheliyi magistratuslara soruturma tutanann mhrl bir
kopyasyla birlikte teslim etmesini ister. Soruturmada ya da tu
tanaktaki usulszlklerin de cezaya tabi olduu hatrlatlr22 ki
yz yl sonra Constantinus mahkeme tutanaklarnn alt ayda bir
EYALET DARES VE VASAL KRALLIKLAR 321
praefectuslara teslim edilmesini, bylece hakimlerin de gerektiin

de yarglanabileceini sylemi, memurlarn suiistimali karsnda
eyalet sakinlerinin st makamlara bavurma hakknn bulundu
unu belirtmitir23. Prosedrlere gsterilen zen ve imparator
luun . ileyen bir brokrasi iin harcad muazzam kaynaklar,
eyalet sakinlerinin imparatorlar ve imparatorlukla ilikilerini belli
bir yasal zemin zerine yerletiriyor ve mutabakat brokratik d
zeyde de devam etmi oluyordu. Btn bunlar eyalet sakinlerinin
kendilerini imparatorluun bir paras olarak grmelerini, oyunu
Roma'nn kurallarna gre oynadklarnda avantajl ve her eyin
kayt altna alnd bir devlette kendilerini gvende hissetmelerini
salyordu.
1 . yzyln nc eyreine kadar douda nemli ynetim
arac olan vasal krallar fethedilmesi ve ilhak zorlu corafyas,
uzakl ya da tehditkar halklar yznden sorunlu blgeleri ida
re ediyorlard. Daha sonra Osmanl mparatorluu da benzer bir
yapy benimsemi ve zellikle doudaki dalk snr blgelerinde
bulunanlar nemli lde zerklik kazanmlardr24.Vasal kralla
rn iktidarlar donum populi Romani, yani Roma'nn verdii bir
armaand. Romallar da bu devletleri Senato'nun resmi onayyla
rex sociusque et amicus, yani "kral, mttefik ve dost" olarak ta
nmlyorlard25. Suetonius, Augustus'un vasal krallklara " impa
ratorluun yeleri ve bir paras" gibi davrandn yazar26. Vasal
krallar da ehirler gibi Roma'yla ilikilerini bakentteki nfuzlu
kiiler ve ailelerle olan balarn sayesinde yrtmekteydiler. Prin
cipatus'ta bu ilikiler devam etmekle birlikte, imparator ve ailesi
hami olarak ne kmtr. Augustus vasal krallar imparatorluun
bir paras haline getirmeye almt. Bylece birok kral Roma
vatanda olmaya ve 1 00'den itibaren Senato'ya girmeye balad.
Vasal krallklarn d veya i tehlikelere kar kullanabilecek
leri kendi ordular bulunmaktayd. lk saldrlar karlayarak
Roma lejyonlarnn ilerini hafifletmede olduka yardmcydlar.
rnein 52'de ayaklanan Kennatai kavmi yaadklar dalardan
inip ehirlere ve sahil kesimlerine saldrdnda, sorun Kommage
ne kral iV. Antiokhos Epiphanes'in mdahalesi sonucunda dip-
lomasiyle zlmt27 Snr b oyunca dizilen vasal krallklarn

d ve i tehditleri emen bir kuak oluturduunu, bylece Roma
ordusunun snr boyunca yaylarak savunmay zayflatmasn
nlediklerini ileri sren Luttwak, buna bir de Roma'nn presti
jinin korunmasn ekler: Yasal krallklarn imparatorluk toprak
lar iinde saylmamas sebebiyle, onlarn yaad baarszlklar
imparatorluun eyaletlerdeki nfuzuna ve bakentteki i politika
dengelerine byk zararlar vermiyordu28. Augustus zamannda
hibir Roma lejyonunun Zeugma'dan Karadeniz'e kadar uzanan
Anadolu snrn korumak iin blgeye dzenli olarak gnderil
memesi elbette dikkat ekicidir. 14'te Tiberus tahta kt zaman
Pontos, Kappadokia ve Kommagene krallklar btn blgeyi
kendi ordularyla savunmaktayd. Yespasianus'un 72'de krallk
lar imparatorluk topraklarna katmasyla burada srekli bir gar
nizonun bulunmas gerei ortaya km, blgeye Kappadokia'da
konulanmak zere iki lejyon gnderilmitir. Bu deiiklik sonu
cunda Roma'ya maddi ve " manevi" zarar gelmesini engelleyen
"grnmez snr" ortadan kalkm, blgede kontrol ve gvenlii
salamak iin yeni yol ve altyap almalarna giriilmiti. Ne var
ki Luttwak'n vasal krallklarn Roma'nn prestijini koruduklar
iddias gerei tam olarak yanstmaz. Romallar vasal krallkla
r yle ya da byle kendi snrlar iinde bulunan ya da sorum
lu olduklar topraklar eklinde alglamlard. Yasal krallklarn
snr boyundaki varlna ramen M 1 . yzyldan beri Roma
Frat' Parth mparatorluu ile arasndaki snr olarak kabul et
mitir29. Dolaysyla krallarn ynetimde olmas, Roma'nn bu
blgelerin sorumluluunu stlenmedii ya da buradaki sknt ve
tepkilere srt evirecei anlamna gelmiyordu. Ayn ekilde M
5 1 'de Kommagene kral 1. Antiokhos'un o srada Kilikia valisi
olan Cicero'yu uyararak Parth'larn Frat' getiklerini bildirmesi,
Romallarn Frat' snr olarak kabul ettiinin ve vasal krallklar
da kendi topraklar iinde saydnn gstergesidir30. Zaten M
2. yzyldan itibaren krallar tannmak iin gzlerini Roma'ya dik
meye balamt ve Cicero bunlar orbis terrarumun iinde say
yordu31 . Yasal krallklarn Roma'yla balar daha farkl yollardan
EYALET DARESi VE VASAL KRALLIKLAR 323
da kendini gstermektedir: Mesela Augustus klt Herodes'in

krallndaki Caesarea Maritima, Samaria Sebaste gibi merkez
lerde bulunuyordu. Romallarn kulland inaat teknikleri Ark
helaos'un kontrolndeki Kappadokia, Kommagene'nin bakenti
Samosata gibi vasal krallk yerleimlerinde grlr. Ayn ekilde
Trakya ve Emesa gibi vasal krallklarn hkmdarlar Roma ordu
tehizatlaryla gmlmtr. Roma anak mleklerinin de bir
ok krallkta yaygn olarak kullanld anlalmaktadr32 Roma
kltrnn bu krallklarda benimsenmesinde Roma'da eitim
grm hkmdarlar balca araclar olmulardr. Yasal krallklar
eyaletlere gre Romallamann daha paral yaand yerlerdi,
ama yine de krallarndan beklenen halkn Roma ynetimine al
trlmasyd.
Bunun karlnda vasal krallar da Roma'dan iktidarlarn ga
ranti altna almasn bekliyordu. Yaknlarndaki Roma lejyonlar
onlar i ve d dmanlarndan korumak iin yardm etmeye ha
zrd. Ayrca krallklarn ounlukla Roma tarznda yetitirdikle
ri askerleri ve ordularnda grev yapan Romal subaylar vard.
Augustus vasal krallar dost olarak grmesinin yan sra, veliaht
lar arasnda toy ve eitim almas gerekenlerin yanna olgunlaa
na kadar hamiler veriyordu. Birounun da Roma'da eitim al
malarn salamt33 Kommagene gibi krallklarda bu siyasetin
meyvelerini Kommagene'li Mara Bar Serapion'un 1 8'de kaleme
ald mektupta gryoruz34 ili. .Antiokhos'un lmnden sonra
Kommagene'de ounluun imparatorlua katlma talebi, Kom
magene'lilerin kendilerini Roma mparatorluu'nun tebaas ola
rak grme isteini yanstr35
Roma'nn eyaletleri ve vasal krallklar yerel sekinler ve hane
danlklar araclyla ynetme politikasnn imparatorluktaki b
tn halklarda ayn etkiyi yaratmayacan aktr. Sosyal snfla
rn ve hiyerarinin belirgin olduu toplumlarda ie yarayabilecek
bu yntem, rnein kaynaklardan aralarnda sk bir ba olduu
anlalan ve eitliki bir yapya sahip korsan toplumunda etkisiz
kalabilir. Pompeius'un dzenlemeleri bir anlamda buna hizmet et
meyi amalyordu, ama Roma'nn bu tip konularda her zaman
tutarl ve sosyoekonomik artlar gzeterek hareket ettiini sy

lemek zordur. Daha kapsaml ve bilinli bir proje yz ksur yl
nce IV. Antiokhos Epiphanes tarafndan hayata geirilmiti. M
1 75'te tahta kan Antiokhos'un ekonomik durumu dzeltmek
iin uygulad politikalardan biri krallktaki eitli etnik grup
larda ortak bir Hellen bilinci yaratmakt36 Roma benzer uygu
lamalar Anadolu'da yrrle sokmutu. Antiokhos rneinde
olduu gibi ehirlere tannan ayrcalklar ve zerklik bir yandan
kimlik bilincinin gelimesini de salyordu. Bu adan yaplan d
zenlemeler kinci Sofistik'in ortaya k nedenlerinden biri olarak
grlebilir, ama buna ramen Roma'ya kar iddet ok az Ana
dolu ehir iin bir seenek oldu.
Bu erevede nemi bir noktay vurgulamakta yarar var: Mo
dern almalar imparatorluk sivil idaresini genelde sadece bakent
Roma, eyaletler/ehirler ve vasal krallar tarafndan meydana geli
yormu gibi gsterme yanlgsna der. Oysa gebe/yar gebe
nfus mevsimlik/gezici iiler, ocuklar, genler, kadnlar, kk
iftiler gibi bu denklemin dnda tutulan kalabalklarn olutur
duu bir hakimiyet alan daha vardr. Modern almalar bu alan
da Roma mparatorluu'nun ne gibi politikalar izlediini genel
bir ereve iinde pek ele almamtr. Hemen her imparatorluk g
ebelerle sorun yaam ve onlar kontrol etmeye, yerletirmeye,
kayt altna almaya almtr. Bununla birlikte snrlar iinde ve
etrafnda Kuzey Afrika, Gney Anadolu, Mezopotamya'nn baz
blgeleri gibi nemli gebe corafyalar yer alan Roma mpara
torluu'nun bilinli bir siyaset gttn sylemek zordur. Oysa
ayn yerlerde hkm srm Osmanl mparatorluu bu konu
da ok daha becerikli ve tutarlyd: Gebelerle ilgili ileri iin
yksek rtbeli memurlar atam; airet liderleriyle dzenli olarak
grm; gebelerin ikayet haklarn en az iftilerinki kadar
nemsemi; haydutluk fa aliyetlerinde btn airetin deil, sadece
sorumlularn cezalandrlmasna dikkat etmiti; gerektiinde da
larda yaayan obanlarnn damlarn teker teker ykarak onlar
kylere yerletirmeyi gze almt37 ki imparatorluk arasndaki
temel fark Osmanllarn gebelik gemiine sahip olmalar ve
gebelii ortadan kaldrmak yerine ondan verimli ekilde yarar-
EYALET DARES VE VASAL KRALLIKLAR 325
lanma abalaryd; 1 8 . yzyla kadar Anadolu'da geni apl ciddi

yerletirme politikalar uygulanmad. phesiz gebelerin kar
t ayaklanmalar veya huzursuzluklar meydana geldi, ama byle
durumlarda Osmanl mzakereyi bir seenek olarak grd. Dier
taraftan Roma mparatorluu'nda gebeler hemen her zaman
hor grlen, yok edilmeye allan barbar halklar olarak alglan
mtr. Gebelerin grnte Roma'ya yapt en byk katk,
ordunun a dam ihtiyacn gideren nemli havuzlardan biri olma
syd belki de. Fakat bunun dnda, bunlarn imparatorluktaki
hayata etkileri Osmanl mparatorluu'ndaki kadar belirgin de
ildir. ki taraf arasndaki etkileimin gebeler asndan sorun
lu yn, hareket serbestlikleri ve i ileyilerine ynelik her trl
mdahalenin bir tecavz olarak alglanmasyd. Antik Kilikia'da
yaayan Turgud ve Varsak airetlerinin Osmanllara kar Mem
luklara yardm etmeleri ya da yine Turgud ve Varsak gibi Bay
burd ve Kosun airetlerinin II. Bayezid karsnda Cem'in tarafn
tutmalar veya Karaman Beylii'ne destek kmalar, bir ballk
gsterisinden ziyade Osmanl ynetiminden uzak durmak ama
cyla her trl frsat deerlendirmi olmalaryla aklanr38 Ayn
ekilde Isauria ve Kilikia'daki gebe kavimlerin Roma'yla iliki
leri sresince tahta ortak kanlarn pelerine taklmalar, kendi
liderlerinin nclnde ayaklanmalar veya d glerle ibirli
ine gitmeleri, gerekte zgrlklerini srdrebilmek iin bavur
duklar k yollaryd. Bu faaliyetleri Roma'ya kar ideolojik ya
da siyasi bir bakaldr yerine, varlklarn en iyi ekilde gvence
altna alabilecek en makul zmlerin uygulanmas gibi grebili
riz. Roma 'nn egemenliine kar gebelerin srekli olarak ka
yollar aradklar bir ortamda taraflarn temaslar -orduyu bir ke
nara brakrsak- daha dolayl yollardan gereklemekteydi. Yine
de mesela zellikle gebeliin zellikle Roma mparatorluu'nun
ekonomik hayatnda oynad rol aratrlmay bekleyen bakir bir
alandr. Gebelerin Roma mparatorluu'ndaki konum ve ilev
lerine dair almalar arttka, bu yaam biiminin imparatorlua
tehdit oluturmaktan te pozitif yanlar bulunduu grlecektir.
deoloj i ve Sylem
Louis Althusser'e gre mevcut sosyal yapnn korunmas iin

ideoloji en temel elerden biridir ve bireylerin gerek yaamda
ki durumlarna olan farazi ilikisini temsil eder. Bu farazi iliki,
yani ideoloji, iktidarn yaratt bir olgudur ve gerek bir dn
ya bizim -ya da bu durumda imparatorluk halklar- iin yoktur,
zira kendimiz ve dierleri hakkndaki dncelerimiz, edindiimiz
tecrbeler ideolojinin rnlerdir. Baka bir deyile sosyal mevki
ve snf gibi bireyleri niteleyen unsurlar iktidarn ideolojisine gre
ekillenir. ktidar karsndakine hitap ettiinde o kii veya top
lum iktidarn egemenlik alannda olmasa bile ister istemez artk
ideolojinin ve o ideolojiye ait kurallarn bir paras olmutur1 Bu
yzden Roma tarih geleneinin " barbar" ya da " isyanc" olarak
tanmlad, hitap ettii kiiler veya halklar kendi tarih gelenek
lerine sahip deillerse, onlar artk iktidar ideolojisinin bir paras
olurlar ve bundan kalar yoktur. Bylece ideolojiyi kullanan
iktidar kendisine bir tebaa yaratr, ama bu "yaratma" sreci te
baann haberi olmadan yaplabilir; tpk imparatorluun aada
greceimiz gibi Isauria'llar kendi amacna gre ekillendirmesi
gibi . . .
Buna ramen genel olarak Roma'ya kar ideolojik ierikli
tepkilerin azl dikkat ekicidir. Ando'nun deyimiyle Roma'nn
askeri gc eyaletlerdeki isyanlarn azln ve zayfln akla

yabilir, ama Romallatrmay Roma'nn siyasi ve hukuki dnce
sisteminin benimsenmesi olarak alrsak askeri stnlk eyaletle
rin bu balamdaki adaptasyonu iin bir sebep deildir2 Roma
birliklerinin sayca az olduu ya da hi olmad blgelerde Ro
mallatrmann ileri dzeyde seyretmesi Ando'yu hakl karan
gstergelerden biridir. Salam bir ideolojik yap eyaletlerin Ro
ma'y mutlak yasal ve siyasi g olarak tanmasna ve iktidarla
eyaletlerin ortak bir amac benimsemesine yardmc olur ki bu da
isyanlarn baar ya da baarszln (Roma rneinde genellikle
baarszlk) anlamada nemli bir unsurdur.
Ando'nun temel sav, 1 ve 2 . yzyllarda eyaletlerin imparator
luk ideolojisini iselletirdikleri, Roma'nn da eyaletlerin yneti
me katlabilecei alanlar ( ordu, Senato, imparator klt vb.) ya
rattdr. Eyaletler bu alanlar iinde imparatorlukla nasl iletiim
kurabileceklerini renmiler ve bunlar kendi karlar dorultu
sunda kullanabilmilerdir. Gelecekteki krizler bu dnemde atlm
admlar sayesinde alabilmiti. Bunu baarmak iin Roma bir dizi
sosyoekonomik ve brokratik yola bavurdu. Burada konumuz
iin nemli bazlarna deineceiz. Roma'nn Akdeniz dnyas
nn hzl bir ekilde ele geirmesi birok Akdeniz halk tarafn
dan " tanrlarn kendilerini terk edip Romallarla ibirlii yapt"
eklinde yorumlanmt. Romal valiler ve brokratlar eyaletlerde
yozlam kiiler olarak grlmesine ramen M 1 . yzyldaki i
savalar Romallarn dnya hakimiyeti iin birbirleriyle mcade
lesi olarak alglanmt. Ksa sre iinde Roma hakimiyeti dier
halklar tarafndan kanlmaz ve doal bir gerek olarak kabul
edilmeye baland. Roma dtndeyse, ister Yunan ister Msrl
isterse Galyal birok yazar imparatorluun yklna at yakt3
Roma'nn kendi ideolojisini benimsetmesi kitle iletiim ola
naklarndan gereince yararlanmasna baldr. Bunun iin Roma
ortak bir tarih bilinci ve siyasi bir hedef yaratmaya almt. m
parator ise bu ideolojinin merkezinde yer alr. Halkn imparator
luun istikrarn korumasna dair temennileri ynetici slalenin
devamllyla bir tutuyordu4 Bu durumda eyaletler iin impara-
DEOLOJ VE SYLEM 329
torluun deil, imparatorlarn meruluu nem kazanr. Bir Ro

malnn Principatus ynetimini kabul edebilmesi iin bu kararn
toplumda mutabakatla (consensus) alnm olmas nemlidir, n
k liderin karizmas kendisine duyulan inanca baldr. mparator
mutabakatla elde ettii tahta kma baars dolaysyla benzersiz
bir erdeme sahip olur. te bu yzden rakiplerini srekli " haydut
ve halk dman" olmakla, "toplumsal huzuru karmakla" itham
eder. Severus-Niger mcadelesi iyi bir rnek: Historia Augusta Ni
ger'i tiran olarak tanmlar ve i sava srasnda Severus tarafndan
"halk dman" ilan edildiini aktarr5 Prokopios ise Valens'in
"hrsz" olduunu syler6 mparatorun karizmasnn nemli bir
ksm da gemile olan balarn kurulmas ve salamlatrlmas
na dayanr. Birok imparator baarl gemi slalelerle balant
kurmaya almtr. nk onlarla ilikilendirilmek sadece impa
ratorun meruiyeti asndan nemli deildi; ayn zamanda eyalet
sakinleri yzeysel de olsa bu ba sayesinde imparatoruk otorite
sinin mutlakyetini alglam oluyorlard. Bu balamda sikkeler,
imparator portreleri, imparator klt vb. unsurlar, devletin bekas
iin imparatorun merkezi konumunu ve nemini vurgular7. Btn
bunlar kanlmaz olarak gnlk hayata da yansr. Eyalet sakinle
rinin srekli bu sembollere " maruz kalmas " , Roma'ya alternatif
ynetim biimlerinin ve geleneklerinin ortak hatradan giderek si
linmesine sebep olmutu8 Bu balamda Aristonikos ve Mithrada
tes isyanlarnn Roma'nn Anadolu'ya "grnr" ekilde el koy
duu dnemlere rastlamas nemlidir. 1 ve 2. yzyllarda atlan
salam temeller btn bu isyanlar gemiin paras haline getirdi.
Bu stnlk doal olarak Roma yaznnda da kendini belli
eder. Kaynaklar imparatorluun kanlmaz hakimiyetini peki
tiren ve bunun nedenlerini onun agresif ve emperyalist tavrla
rndan ziyade d etkenlere balayan rneklerle doludur. Polybios
Romallardaki meziyetlerin reklamn ska yapar9 Daha Au
gustus zamannda, Halikarnassos'lu Dionysios gllerin zayf
lar ynetmesinin doann kanunu gerei olduunu sylemiti10
"Doann kanunu" ifadesi okuyuculara Roma hakimiyetinin ka
nlmaz bir gerek olduunu gsteriyor, bylece Roma'ya kar
330 ANADOLU'DA ROMA HAKMYET\
gelinse bile doa kanunlarnn Roma'nn kaybetmesine izin ver

meyecei ima ediliyordu. Bazlarna gre btn bunlar tanrlarn
takdiriydi1 1 Bu arada Roma yanls kaynaklar Yunan ehirleri
nin bir trl ortak hareket edememelerine, Roma hakimiyetinden
nce srekli birbiriyle ekien, gemi ihtiamlarndan uzak bir
halk olmasna ska vurgu yapmtr. Appianos Yunanlarn Phi
lippos zamanndan itibaren utan verici ekilde davrandklarn
syler12 Herodianus Severus-Niger mcadelesinden bahsederken
Yunan ehirlerinin hala birbirleriyle ekitiklerini ve bunun eski
bir alkanlk olduunu belirtir13 rnekleri oaltabiliriz: Dio
Khrysostomos'un sylevleri, Cassius Dio'nun tavsiyeleri ve Ves
pasianus'un " Yunanlarn nasl zgr olunacan unuttuklarna"
dair ikayetleri ... 14 Strabon ise bu sylemi daha st kapal bir
ekilde ortaya koyar. Mesela Sinope'nin tarihinden bahsederken
nerdeyse sadece ehrin Roma ncesi yaad karmaa ve isyanla
ra yer verir15 Strabon'un aktard ekliyle ehrin gemii Roma
llardan nce skntlarla doludur. Bylece eseri, Roma hakimiye
tinden nce ne kadar ok ehrin d ve i etkenler yznden ac
ektiini gsteren bir katalog halini alr16 Plutarkhos'un Yunan
ehirlerine tavsiyesi aktr: Ynetenlerin de aslnda ynetildii
ni, ehirlerinin proconsullar tarafndan kontrol edildiini unut
mamalar gerekir. Roma'yla ilikilerine zen gstermelerinin yan
sra nfuzlu Romallarla dost olmaldrlar. Yazarn istei Yunan
ehirlerinin saygn otonomilerini muhafaza etmeleri ve Romalla
rn verdii snrl zgrl hakkyla kullanmalardr; ama fazla
zgrlk de zararl olabilir. nsanlar Yunanistan'n siyasi zayfl
na inandrmak, onlarn u anki huzur ve uyum ortamn takdir
etmelerini salamak devletin grevidir 17
Yunanlara dair bu genel yaktrmalar Anadolu iin de ge
erliydi. Anadolu'daki Yunanlarn ve dier halklarn pasifliine,
esarete alkn olularna, yumuak huyluluklarna dair sylemler
corafi determinizmin en tipik rnekleri ve zc (essentialist) ifa
delerle birlikte sunulur. Bu bak as Hippokrates'in zamanndan
beri mevcuttu:
DEOLOJ VE SYLEM 331
". . . maneviyat ve cesaret yoksunluu asndan Asyal Yunanla

rn sava olmamalarna ve yumuak huyluluk/arna sebep, scak
ya da soua doru sert deiimler gstermeyen istikrarl mevsim
dir. . . Bana gre bu yzden Asya'daki Yunanlar zayftr. Kurumlar
da buna katk salar; Asya'nn byk blm krallar tarafndan
ynetilir. nsanlarn kendilerinin efendisinin olmad ve zgrl
n bulunmad, despotlar tarafndan ynetilen yerlerde askerlie
merak ve sava karakter grlmez. "
{Hippoc. Aer. 1 6)
Hippokrates M 5 . yzyln ikinci yarsna ait grleri aradan
yzyllar gemesine ramen deimedi. Romallarn gznde Ana
dolu halklar ve Anadolu'ya dardan gelip yerleenler fatihlere
kar koyamayacak durumdayd. Gnaeus Manlius'un M 1 89'da
Anadolu'da Galatlara kar yapt savan arifesinde askerlerine
syledikleri bu adan nemlidir:
11
Asya'da yaayan uluslar iinde askeri hreti en fazla olan

Galyallardr. Yeryznde silahlaryla dolaan vahi bir rk, dn
yadaki en yumuak bal ulusun arasnda kendisine yer edindi . . .
Atalarmz kendi topraklarnda domu gerek Galyallarla arp
mlard. Ama bunlar artk yozlamtr ve kark bir rktan gelirler;
gerekten Galyal Yunan/ardr ["Gallograeci"] . Byle adlandrlrlar
nk bitki ve hayvanlarda olduu gibi tohumlarnn yetitii toprak
ve iklim onlarn doal zelliklerini koruyacak kadar gl deildir."

{Liv. 3 8 . 1 7. 1 - 1 0)
Galyallar Anadolu'ya yerletikleri zaman o isyanc ve vahi
karakterlerini kaybetmitir, nk Anadolu topra ve iklimiyle
yumuak huylu insanlar yetitirmektedir. Dolaysyla burada is
yan kmas sz konusu olamaz; toprak ve iklim buna elverili
deildir. te yandan Cicero, hem Atinallar hem de Anadolu sa
kinlerinin siyasi yetersizliklerini " Btn Yunan siyaseti oturarak
yaplan pervasz halk meclislerinde yaplr. Eer Atina'da durum
byleyse Phrygia ya da Mysia'daki halk meclisleri nasldr acaba?
332 ANADOLU' DA ROMA HAKMYET
Bizim meclislerimizi karmaaya sevk eden bu milletlerdir. Tek ba

larna olunca durumun ne olacanz sanyorsunuz? " diyerek ele
tirir18. Btn bunlar Romallarn propagandasna ve ideolojisine
malzeme olmann yan sra eyalet sakinlerinin zerinde psikolojik
etki de yaratmaktayd.
te yandan Aristides'in Roma'ya vgs yukardakilerden
farkl bir sylemle, huzurlu, birletirici bir imparatorluk ve her
eyi bilen, gren bir imparator imajyla ayn etkiyi yaratmann pe
indedir: Ktalar ve adalar arasnda artk bir engel yoktur; herkes
tek bir toprak parasndaym ve tek bir rkm gibi itaatkardr.
Valiler de bireysel olarak ve kendi aralarnda imparatorluun te
baas gibidir ve ayn zamanda tebaann nasl davranmas gerekti
ini gsterirler. mparatorun ne yaptklarn kendilerinden daha
iyi bildiini dnrler ve onun karsnda daha fazla korku ve
sayg duyarlar. Karlarna kan davaclar ve ikayetilerin fazi
letlerinden en kk bir phe duyduklarnda izlenecek iyi yolu
ona danrlar ve o karar verene kadar efin iaretini bekleyen bir
koro gibi beklerler. O yzden imparatorun btn imparatorluu
gezmesine, ziyaret ettii yerlerde her bireyin meselesini halletme
sine gerek yoktur; yazmalarla dnyay ynetebilir19
mparatorluk ideolojisinin aralarndan biri hi kukusuz
Roma vatandal ve buna bal olarak aristokrasiye verilen ay
rcalklard. Roma vatandal eyalet sakinlerinin ibirliini sa
lamak iin eitli ekillerde kullanmtr. Roma emperyalizminin
ana fikri imparatorluun tebaas onu kucaklad srece gl ka
laca idi20 Roma'nn eyalet sakinlerine kle gibi davranmaktan
kandna, bunun yerine onlar mttefikler olarak adlandrmay
tercih ettiine ve ynetim mekanizmalarnda yer verdiine dair
eitli ifadeler kaynaklardan bilinir. Cicero daha yumuak ve ide
alist bir bak asyla eyalet sakinlerini iki vatana sahip vatan
dalar olarak grr: doduklar ve vatandalkla bal olduklar.
Ancak bunlardan ne kan, res publica'nn herkes iin tanmlad
" ortak vatandalk" kavramdr. Res publica iin lnmeli, va
tandalar varlklarn ona adamal, eldeki her ey onun sunana
braklmaldr21 Livius'un ayrm Cicero'dan daha farkl: mpara-
DEOLOJ VE SYLEM 333
torluktaki ehirlerde "soylularn " Roma'yla mttefik olmay arzu

ettikleri ve onu kucakladklarn, ama "kalabaln" ve durum
dan honut olmayanlarn devrim istediini syler22 Tarihinin
bu ifadesi imparatorlukla eyaletlerin uyumu denince akla sadece
Roma'nn yerel aristokrasiyle olan ibirliinin geldiini gsteri
yor. Livius'un "niteliksiz ounluk" muamelesi yapt toplumun
dier snflar isyana meyilli gsterilmitir. Roma'nn bu tercihi
Cassius Dio'da Maecenas'n azndan daha ak ekilde yinelenir:
"Senato'dan ayrlanlarn yerine sadece talya'dan deil, mtte

fikler ve bize bal halklardan da en sekin, en iyi ve en zenginleri
getir, nk bunlar yardmclarn olarak grebilirsin ve eyaletlerin
ileri gelenlerini koruma altna alabilirsin. Bylece bu milletler tann
m liderleri olmaynca isyan balatamazlar ve onlarla imparatorlu
unu paylatn iin ileri gelenleri sana sayg duyarlar."
(Cass. Dio 52. 1 9.2-3)
Bir sonraki pasajda Maecenas eitli mevkilere seilme artla
rndan bahsederken, atamalarn imparator tarafndan yaplmasn
ve aksi takdirde halkn ve senatrlerin seimlerde kendi karlar
na uygun hareket edeceklerini belirtir. Daha da nemlisi, bu mev
kiler onlarn prestijlerini koruyacak, ama geleneksel yetkilerini
azaltarak isyanlarn nne geecektir. Askeri rtbeler de isyan
tevik eder dncesiyle kstlanmaldr23
Bir dier ideolojik propaganda alan imparatorluun hakimiyet
kurduu corafyann tanmnda kendisini gsterir. Augustus Res
Gestae'n hemen banda btn dnyay (orbis terrarum) Roma
halknn emri altna soktuunu syler, ancak lm deinde im
paratorluk snrlarnn daha fazla geniletilmemesini istemitir24
Anadolu'daki ehirler ise Augustus'u lkenin ve "btn insan
rknn" babas olarak onurlandrmlard25 Bu " evrensellik" ve
" dnya imparatorluu" imalarna karn, brokratik ve idari alan
da Roma snrlarn belirlemeye nem veriyordu. Aradaki eliki
aslnda Romallarn gznde aklanabilir bir olguydu: mpara
torluk snrlarnn tesindeki topraklar zaten fethetmeye deecek
yerler deildi. Augustus dnemi propagandas imparatorluun si

yasi birlik olarak grlmesini salad. Yani bir Romal iin btn
dnyay ynetmekle imparatorluun snrlar dnda baka lke
lerin bulunduunu kabul etmek arasnda bir eliki yoktu, nk
bunlar Roma topraklar iinde olmasa bile ondan emir alyorlar
ya da onun stnln kabul ediyorlard. Bu dnemde imperi
um Romanum ile orbis Romanum birbirini tamamlayan ifadeler
olarak karmza kar. lki Roma'nn siyasi egemenlik sahasn
tanmlar, ikincisi ise bu sahay dnya corafyasna yerletirir26
Hadrianus'un Traianus tarafndan fethedilen Mezopotamya'dan
geri ekilmesiyle birlikte imparatorluk snrlar ilk kez "kurumsal
olarak" tannm oluyordu. Bylece Hadrianus, antik kaynak
larda belirgin olarak grlen fethedilmi ve henz fethedilmemi
halklardan ibaret " emperyalist" dnya imgesini terk etti27 Bunun
yerine, Roma'nn sunduu avantajlar takdir eden herkesin artk
imparatorluk snrlar iinde yaadn ilan ederek Yunan ente
lektellerinin dncelerini onaylam oluyordu. Historia Augus
ta imparatorun doal engellerin bulunmad yerlerde barbarlar
yapay snrlarla imparatorluktan ayrdn syler28 Traianus'un
saltanatn grm olan Appianos'a gre imparatorluk zaten do
al snrlarna ulamt. Hali hazrda dnyann deniz ve karadaki
en iyi ksmlarna sahip imparatorlar, dier halklarn kendilerine
yararlar dokunmad iin onlarn Roma'ya tabi olma isteklerini
reddediyorlard29
Bu ve benzeri ifadeler ehirler ya da halklar iin imparator
luun snrlar tesinde yaanmaya deecek bir hayat olmad
n ima ediyordu; isyan onlara kurtulu getirmeyecekti. 4. yzyla
gelindiinde, " btn dnyann efendisi" (dominus totius orbis
ya da dominus orbis terrarum) ifadesi imparatorlarn olaan s
fatlarndan biri oldu; bamsz lkelerin krallar karsnda bile
bu sfatn kullanlmasnda saknca grlmyordu30 Bu balamda
lsauria'llarn Historia Augusta'daki alglan nem kazanyor.
Kaynamza gre Isauria'llar liderleri haydut Trebellianus'tan
sonra " barbar olarak adlandrlmlardr; nk aslnda onlarn
blgeleri Romallara ait topraklarn ortasnda olmasna ramen
DEOLOJ \/E S'ILEM 335
bir snr tahkimatna benzer yeni bir savunma sistemi ile gzal
tna alnmtr, nk insanlar tarafndan deil, blgenin doas
ile mdafaa edilir. "31 Pasaja imparatorluk corafyasnn retorii
asndan bakarsak ilgin bir durum sz konusu: Isauria'llar ok
daha nceden beri Romallar tarafndan " barbar" olarak grl
mesine ramen neden Historia Augusta zellikle Trebellianus'tan
sonras iin bu sfa t kullanmt? mparatorluk topraklarnn orta
yerinde, aslnda Roma hakimiyetinde olmas gereken bir yer, an
tik kaynaklarn propagandasna ve imparatorun karizmasna ters
decek ekilde kontrol dndayd32 stelik olaylar imparator
larn "btn dnyann efendisi" sfatn kullanmaya baladklar
bir dnemde patlak vermiti. Isauria'llarn kendilerini snr ben
zeri bir corafyayla imparatorluun geri kalannda ayrd ifade
edilerek onlarn rahatsz edici varl bylece kabul edilebilir hale
getirilir. Ayrca yine Historia Augusta'nn iddiasna gre Trebel
lianus isyan balattktan sonra kendisini imparator ilan etmi,
Isauria'da bir saray yaptrm ve kendi adna sikke bastrmt33
Yazar bu ltlerle onlar imparatorluk corafyasna yabancla
trr (yani snrlarnn dndaki barbarlarla bir tutar) ve impara
torluun ortasndaki bu sorunu mazur gsterir. 3. yzyln sonla
rndan itibaren kaybedilen topraklarn imparatorluk tarafndan
yeniden "yabanc lkeler" ( barbaricum ) olarak adlandrlmas da
ayn dncenin rndr. Gotlarn imparatorluk snrlarnda
kolayca ieri-dar hareket edebilmeleri, " ierdeki" barbarlarla
" dardakiler" arasndaki snr bulanklatrmt34 Bylece Isa
uria'llar imparatorluun sunduklarn takdir eden vatandalar
deil, barbarlar olarak Roma yaznnda yerini alr; artk orbis Ro
manum'un dndadrlar.
2. yzyln ortalarnda gelindiinde Roma artk her yerdeydi.
Augustus'tan itibaren imparatorlarn talya'yla eyaletleri ayran
yasal farklar giderek kapatmalaryla birlikte Romallarn en be
lirgin sylemlerinden biri bu olmaya balamtr. Yunan kkenli
bir Roma vatanda ve aristokrat olan Aristides'e gre vatanda
lk kurumu Roma'nn en grkemli baarlarndan biriydi. Bylece
imparatorluk, halklar (Aristides'in deyimiyle " btn dnyay " )
ikiye ayrlm oluyordu: Daha kltrl, iyi yetimi ve nfuzlu

herkes Roma vatandayd. Dierleriyse imparatora tabi olanlar
ve onun tebaasyd. Ortak kanunlar sayesinde memurlar ynettik
lerine yabanc gibi deil, kendi insanlar gibi muamele ediyordu.
Savalarn bir zamanlar var olduu bile pheliydi; birok insana
gre sadece efsaneydiler35
n n Gremeyen mparatorl u k
Son yllardaki hararetli tartmalardan biri Roma mparator

luu'nun uzun vadeli ve bilinli stratej iler izleyip izlemedii, dev
letin veya imparatorlarn sorunlar karsnda gtt siyasetin
aktif mi, tepkisel mi olduudur. Bu konu doal olarak imparator
luun olas huzursuzluk ve isyanlar nlemek iin yaptklaryla
yakndan ilgilidir. Aleyhte gr belirtenler imparatorluun ge
nel anlamda snr organizasyonu, askeri dzenlemeler, istihbarat,
corafya bilgisi, ynettii halklarn etnografik ve kltrel zel
likleri gibi alanlarda eksik verilerle hareket ettiine, ksa vadeli
zmler rettiine ve stratejik yerine taktik dndne dair
fikirler ileri srer1 Ancak Wheeler'in da vurgulad gibi uzun
vadeli bir Roma stratej isinin varl reddedilecekse, bu iddia
stratejilerin her zaman en uygun koullarn salamas gerekti
i ve Romallarn da her zaman en doru kararlar verecekleri
yanlgsna dayanmamaldr2 Ayrca imparatorluun elde ettii
sonular gz ard ederek meseleyi sadece stratejik dnce s
reci balamnda ele almak, Roma'nn baarlarn kendi idari ye
teneklerinden ziyade d etkenlere ve elverili ortama yklemek
anlamna gelir.
Roma ehirlere belli bir zerklik tand, yerel kurumlar ve
siyasi yaplara msamaha gsterdii her zaman vurgulanr. An-
cak bu, her idari aamada btn inisiyatifin eyalet sakinlerine

brakld anlamna gelmez. Bazlar potansiyel tehdit oluturan
yeni fethedilmi yerel toplumlarn veya topraklarn Romalla
trlma ya da "uygarlatrma " yoluyla ibirliine daha ak hale
getirilmesine ynelik bilinli uygulamalardan zellikle Tacitus ve
Cassius Dio bahseder. Byle rneklerin kaynaklarda az grlme
si, hibir resmi politikann izlenmedii ve imparatorluun kararl
davranmad gibi alglanmamaldr. mparatorlarn, valilerin ve
generallerin gemileri, eitimleri ve tecrbeleri tutarl bir siyase
tin olumas iin yeterli saylmaldr3 zellikle 1. yzyl boyunca
eitli eyaletlerde hemen hemen ayn dneme denk gelen yerel
siyasi dzenlemeler aslnda imparatorluun siyasi alanda geni
apl bir strateji izlediinin gstergelerinden biridir. Buna paralel
olarak imparator kltnde bir artn gzlemlenmesi ayrca ilgi
ekicidir4 Bunlar yerel dzeyde Roma'yla ilikilerin dzenlenme
sini ve sadakatin tesis edilmesini amalar, ancak yerel halklarn
sosyokltrel yaplarn pek dikkate alnmad da aikardr. Ti
pik bir rnek Achaea Eyaleti'dir: Burada yaplan dzenlemelerle
ehirlerin egemenlik alanlar gemiteki dzenlemeler gz ard
edilerek yeni kurulan Patrai ve Nikopolis'e verildi5 Baz ehirler
bundan rahatsz olmu ve yurtlar dndaki topraklarda farkl
isimlerle anlmak istememilerdi6 Korinthos, Patrai ve Dyme'de
ehir tipik Roma planna uygun olarak oluturulmutur. Bu uy
gulamalar temelde krsal kesimin imparatorluk genelindeki e
hir ana dahil edilmesi ve corafyann imparatorluk karlarna
uygun ekilde dzenlemesi politikalarnn yansmalardr. Roma
bunun iin yol izlemitir7: lk nce eyaletleri snr talaryla
bezer; ehirleri, adli merkezleri, kamu topraklarn, vergi blge
lerini vb. snrlarla belirler. Ardndan eyalet topraklarn lerek
haritasn karr ve kendi prensiplerine gre yeniden paylatrr.
nc olarak nemli veya isyana meyilli ehirleri limanlar, t
neller ve yollarla ya dllendirir ya da kontrollerini kolayla
trr. Bu sre iinde Anadolu'da Romallarn corafi ve etnik
kimliklere bakmakszn yapt dzenlemeler Strabon tarafndan
eletirilmiti:
NN GREMEYEN MPARATORLUK 339
"Bu blgeden sonra gneye doru Toros'lara kadar uzanan k

smlar o kadar i ie girmilerdir ki Phrygia'llar, Karia'llar, Lydia'l
lar ve Mysia'llar birbirlerine kartklarndan beri bunlar ayrt etmek
zordur. Romallar onlar kabilelere gre blmeyerek bu karkla
azmsanmayacak bir katkda bulunmulardr. . . "
(Strab. 1 3 .4. 1 2)
Bat Anadolu'da da ayn durum karmza kar:
"eitli deiiklikler bugnk farkl duruma neden olmutur,

nk eitli zamanlarda eitli yneticiler buralara sahip olmular
ve baz kabileleri birletirmiler, bazlarn datmlardr. nk
Troia'nn alnmasndan sonra hem Phrygia'llar hem de Mysia'llar
ve daha sonra Lydia'llar ve onlarla birlikte Aiolis'liler. . . ondan
sonra Persler, Makedonyallar ve son olarak da Romallar buralar
da egemen olmulardr. eitli yntemlerle lke deiik paralara
blndnde halk lehe ve isimlerini kaybetmitir.
11
(Strab. 1 2 .4.6)
Ayrca Lykia'da:
"Daha nce sava, bar ve antlamalar da bu kurulda [Lykia

Birlii] grlrd, fakat imdi bu sorunlar Romallarn egemenli
ine geeli beri doal olarak grmyorlar, ancak Romallar izin
verdike ya da onlarn yarar sz konusu olunca ayrcalkl olarak
grebiliyorlar. "
(Strab. 1 4. 3 .3)
Galatia'da da durum farkl deildi. Eyalet Amyntas'n ani l
m zerine alelacele yaplan siyasi ve askeri bir dzenleme sonucu
ortaya kmt. Eyaletin valisi bataklk ve tuz dzlkleri, dalk
arazi ve ky ovalar gibi farkl corafyalar barndran bir blge
den sorumluydu. Ayn zamanda Yunanlar, Romallar, Phrygia'llar
ve Keltlerin arasnda arabulucu grevini stleniyordu. Kuzeyde,
asl Galatia denebilecek blgede Phryg-Kelt kkenli Romallam
Ankyra; Phrygia'llarn, Lykaonia'llarn ve Pisidia'llarn yaad

gneyde ise Antiokheia bulnuyordu. Bu iki ehrin Augustus'un
yapt ileri anlatan Res Gestae'n birer kopyasna sahip olmas
dnda hibir ortak noktas yoktu, ama buna ramen ayn eyalet
iinde yer alyorlard8 Bu mdahaleci siyasetin sadece Anado
lu'da deil, imparatorluun baka blgelerinde ayn zaman dilimi
iinde bilinli olarak uyguland Strabon'dan aka anlalr9
Roma'nn uzun vadeli dnme becerisini tartrken census,
yani nfus saymna zellikle deinmeliyiz. Zira dzenli aralklar
la yaplan (genellikle be ylda bir) bu soruturma, nfusun eitli
nicel ve nitel zelliklerini kayt altna almaya ynelik bir giriim
di. Digesta'da bir censusta hangi bilgilerin toplanmas gerektiine
dair direktifleri yer alr: arazi sahiplerinin toprak kaymas, eroz
yon vb. sonucunda kaybettikleri ya da satlan topraklar; len ya
da kesilen aalar, kuruyan balar; arazi sahiplerinin baka e
hirlerde bulunan topraklar, vergi muafiyeti elde etmi kiilerin
vefat; kayt altna alnacak klelerin milletleri, yalar, grevleri
ve becerileri; balk yetitirme havuzlar, tuzlalar; gmen ya da
kirac iftiler gibi10 Dolaysyla Romallarn bu veriler nda
ekonomik, askeri ya da idari iyi kt uzun vadeli baz kararlar
alabileceklerini dnmek mantkldr.
Konunun askeri yan, Luttwak'n 1976'da yaymlanm The
Grand Strategy of the Roman Empire balkl almasyla gnde
me gelmitir. Luttwak, Roma mparatorluu'nun gtt askeri
siyasetin bandan beri bilinli ve belli bir amaca hizmet eden bir
" byk strateji" olduunu ne srer. mparatorlar zamanla dei
en ihtiyalar ve yeni tehditler dorultusunda bu siyaseti bir plan
dahilinde yeniden ekillendirmilerdi. Luttwak imparatorluun
"gvenlik sistemini" e ayrr. Ona gre her bir sistem impara
torluun deien anlayn ve nceliklerini yanstr: lk sistemde
hegemonyac igal, ikincisinde toprak gvenlii ve son olarak
nsnde btnyle imparatorluk iktidarnn srmesi1 1 Erken
Principatus dnemi (Augustus'tan Nero'ya) ordunun ekonomik
kullanmyla ne kyordu. Pratikte bir sahra ordusu gibi riskli
blgelere yerletirilmekle birlikte 6-43 arasnda ciddi bir sava-
a katlmam lejyonlarn asl amac daha ziyade savunma, yani

nceden ngrlemeyen tehlikeleri bertaraf etmekti. Roma vasal
krallklar araclyla da d ve i tehditleri en aza indirme yolunu
seti. mparatorluun iinde bulunduu siyasi ortam gz nne
alndnda, Luttwak Roma'nn bu dnemde iki tr tehditle ba
etmek zorunda olduunu ileri srer: " Blgesel tehditler" uzun bir
zaman dilimine yaylmtr ve younluk asndan az ok belli bir
dzeyde seyreder. " Seyrek tehditler" ise, isyanlar gibi nceden
kestirilemeyen tehlikeleri iine alr. Bu yzden her lejyonu belli bir
blgedeki tek stratejik merkezden beslemek ancak tehdit altndaki
blgelere destek amal olursa tercih edilebilir ve Roma ordula
rnn sorunlu yerlere ynlendirilmesi nadiren gerekleir. Tehdit
srekli ve istikrarl olduu zaman yedek kuvvetlerin elverililii
deil, dzenli olarak ynlendirilebilmeleri nem kazanr; tehdit
seyrek olduu ve ngrlemedii zaman ise zaten destek olay
yerine zamannda yetiemeyecektir. Kuvvetleri snrlarda tutmak
daha yararldr, nk burada askeri ve diplomatik adan daha
etkili olacaklardr. Yine de sistem risklidir: Luttwak'n deyimiy
le, "farkl sektrlerdeki kuvvetler baka bir sektrdeki bir olaya
mdahale iin ynlendirildiinde, isyanlarn kuvvetlerin azald
blgelerde daha sk ortaya kt grlr. " Nitekim Isauria'da
isyanlar blgeyi kontrol eden Amyntas'n lmnden sonra yava
yava kendisini gstermiti 12
68'den Septimius Severus'un ld 2 1 1 'e kadar Romallar
"nleyici gvenlii" salamak iin hareket etmiler, savunulabi
lir bir snra eriinceye kadar genilemilerdir. Luttwak'a gre bu
daha az etkili bir yntemdi, nk Romallar vasal krallklarn
yerine imdi kendileri d tehditlerle dorudan karlayordu 13
nc yzyl kriziyle neredeyse ayn anda ortaya kan d
tehditler ikinci sistemin kn tetikleyince, Romallar " derin
lemesine savunma" sistemini gelitirdiler: Snrdaki askerler d
saldrlar yavalatp ynlendirerek ierdeki hareketli merkezi sah
ra ordusunun pozisyon almasna imkan verir. Bylece eyalet ordu
lar, dier bir deyile belli eyaletleri korumak iin dzenli olarak
ynlendirilen ordular nemini yitirmeye balamtr. Notitia Dig-
nitatum'a bakldnda Principatus'taki byk lekli kuvvetlerin

yerini ok daha kklerinin ald ve eski birlik tiplerinin nerdey
se kaybolduu anlalr. Constantinus merkez ordular iin gerekli
askerleri snr boylarndaki birliklerden salamt. Bu durumda
douda Isauria ve Kilikia haydutlarna mdahale edebilecek en
yakn birliklerin glerinde bir azalma olmas kanlmazd14.
Klasik bilimlerin dndan gelen (kendisi Amerika Birleik
Devletleri ordusunda danmanlk gibi grevler stlenmitir) Lut
twak'n fikirleri doal olarak tarihiler tarafndan eitli eleti
rilere maruz kalmtr. Bunlar daha ziyade snr dzenlemeleri,
d tehditler, lejyonlarn yerletirilileri ve hareketleri, yaptklar
savalarla ilgili olduundan byk oranda konumuzun dnda
kalyor15 Hem Luttwak hem de onu eletirenler ounlukla bi
raz nce saydmz unsurlara arlk verdii iin imparatorluun
ierideki tehditlere ve isyanlara kar daha farkl nlemler alp
almad sorusuna Luttwak zerinden tatmin edici bir cevap ver
mek zordur. Sonuta kaynaklarn ve arkeolojinin bize salad
bilgiler arlkl olarak Germania'llar, Parthlar, Sasaniler, Tuna
boyundaki halklar gibi snr tesi tehditlere yneliktir. Dier ta
raftan blgesel sorunlarn Luttwak'n ileri srd " byk stra
teji " iindeki konumu tartma konusu olmutur. zellikle Isaac,
bir anlamda Luttwak'n antitezi olarak tanmlayabileceimiz Li
mits of the Empire adl kitabnda bu trden bilinli bir stratejinin
Romallar tarafndan uygulandna pheyle bakar16. ne gre
ordu d siyasetin bir arac yerine, zellikle Dou'da i sorunlar
engelleyecek bir eyalet garnizonu gibi grev yapmt. te pasifize
etme, igal ve eyalet idaresi gibi alanlarda ordu nemli bir grev
stleniyordu. 47'de Corbulo'nun Frisii kavmine boyun edirdik
ten sonra geride bir Senato, memurlar ve kanunlar denetleyip
Frisii'nin tekrar ayaklanmamasn salayacak bir garnizon brak
mas, ordunun igal gc olarak kullanmna dair rneklerden bi
ridir17. Ayn ekilde Varus'un Germania'ya yapt sefer blgedeki
Roma egemenliini salamlatrmaya ynelikti ve kaynaklarda
yer etmesinin sebebi bu deil, sonrasnda yaanan felaketti. Fakat
anlalan hem Varus vakasnda hem de ngiltere'deki Boudicca ve
NN GREMEYEN iMPARATORLUK 343
Illyria isyanlarnda Romallar gl liderlere karlaacaklarn

beklememiti18 Bu ve benzeri isyanlarn kaynaklarda kendilerine
yer bulmalarnn sebebi phesiz byk apl ve kanl olmalaryd.
Isaac kantlarn genellikle tek bir eylate (ludaea) dayanarak sun
sa da d hedeflerle i istikrar arasndaki balant phesiz Lut
twak'n izdii ereveden daha kapsaml ve derindi.
Her ne kadar tartmalar d tehditler ve snr organizasyo
nu etrafnda dnse de zellikle lejyonlarn hareketleri bize im
paratorluun potansiyel i tehditler karsndaki nceliklerini ve
stratejisini anlamamza yardmc olabilir. Mesela eyalet ordular
Tiberius'un saltanatnda Galya, Trakya, Kuds ve zellikle Af
rika'daki Tacfarinas isyan bastrmtr. Ancak dier blgelerde
ki tehditlerle baa kmak iin komu ya da uzak eyaletlerden
lejyonlar getirmek gerekmiti: Augustus'un saltanatnda dou
dan gelen ordular M 7'de Illyria'da savaan Tiberius'a destek
vermiti. Nero'nun saltanatnda ise bir Moesia lejyonu 5 7'den
nce Corbulo'nun Armenia'daki Parth nfuzunu ortadan kal
drmak zere yapt seferde Suriye'dekilere katld. Bir eyaletten
baka bir eyaletteki kuvvetlere yollanmak zere ekilen asker
lerin yaratt boluk i gvenlii tehdit edebilirdi. Bu yzden
imparatorlar bu boluklar doldurmak iin daha uzak blgeler
den birlikler getirmitir. rnein Nero Corbulo'ya bir Moesia
lejyonu gnderdikten sonra buray Dalmatia'dan bir bakasyla
doldurmutur. spanya'dan bir lejyon (X Gemina) Parth seferine
km XV Apollinaris'in boaltt Carnuntum'a geici olarak
yerletiinde, Suriye'den bir bakasn (III Gallica) halen zayf
Moesia lejyonun desteklemek zere gndermitir. mparatorlar
bu yer deitirmelerle askeri varln srekliliini salyordu. te
yandan Traianus'un Parth sava srasndaki lejyon hareketleri
gerideki eyaletlerin istikrarn sarsmtr. mparator doudan ve
Tuna'dan birok lejyonu Mezopotamya'da kurulmu yeni eya
letleri gvence altna almak iin ekti. Fakat gerisindeki dzen
li garnizonlar azaltarak bir Yahudi isyanna zemin hazrlad19
Dolaysyla imparatorluun belirli byklkte garnizona ihtiya
duyan ya da acil durumlarda bnyesindeki kuvvetlerin baka
yerlerde kullanlabilecei blgeler hakknda bir plana gre ha

reket ettii aktr.
Isaac ve destekilerinin dncelerine imparatorluun stratejik
dnce ve planlama iin profesyonel subay snf -hatta valiler,
brokratlar- ya da merkezi mekanizmadan yoksun olduu gr
leri elik etmektedir. Bunlar Isaac'n Luttwak'a kar kulland
indirgemeci bak asn benimsemekte, dier bir deyile metin
lere geri dnerek konuyu modern terim ve grlerin etkisinden
kurtarmak amalamaktadr20 Ancak bu yaplrken elimizde
ki kaynaklarn eksik olduklar, antik tarih yazmnn genellikle
kiileri ve kiisel motivasyonlar ne kard, dolaysyla daha
byk apl tarihi etkenleri gz ard ettii yok saylmaktadr. n
celikle baz imparatorlarn devleti ilgilendiren kararlar bir mec
lisin (consilium) yardmyla aldn biliyoruz. Principatus'un ge
dnemlerinde bu gayriresmi meclis imparatorun arkadalar ve
azatllardan meydana gelirken, Ge mparatorluk'ta byk l
de atanm memurlarn oluturduu resmi consistoriuma d
nmtr. Generaller, valiler vb. kiilerin kariyerinde tarihilerin
ne srd gibi imparatorun kiisel tercihlerinin rol gereinden
fazla abartlmamaldr. mparator tek bana her yl greve bala
yan ya da grevdeki adamlar seemeyeceinden liyakate dayal
bir sistemin yrrlkte olmas gerekir21 Buna bal olarak subay
lar ya da valilerin profesyonel personel yerine gayretli amatr
ler olarak grlmektedir. Ancak subay ve brokratlarn izledii
belirli kariyer basamaklar vard; bulunduklar yerlere standart
aamalardan geerek ve tecrbe kazanarak geliyorlard. Ynetici
pozisyonlardaki senatrler uzun bir eitim, terfi ve sosyal seim
aamasndan geiyorlar, bunun sonucu olarak da eyalet idaresiyle
ilgili yksek mevkilere genellikle 40'l yalarna ulaabiliyorlard.
Pratikte bir senatr askeri, mali ve adli alanda her trl profesyo
nel grevi grm oluyordu. Bununla birlikte hazrlk aamasnn
derinlemesine olmayp kapsamnn geni tutulduunu itiraf etmek
gerekir. rnein senatrlerin askeri grevleri sadece bir yl srd
gibi gerek bir sava nadiren gryorlard. Askeri eitimdeki
ciddi eksiklik 2. yzyl ortas ve 3. yzyl sonundaki savalar ve
i krizler sresince tehlike yaratt. mparatorlar sorunun farkna

varmtr ve Gallienus'un saltanatndan itibaren senatrlerin as
keri hizmetlerden muaf tutulmasnn sebeplerinden biri budur.
Roma eyalet idaresinin baka alanlarnda da ngrl dav
ranmtr. Bunlardan biri, yukarda bahsettiimiz gibi eldeki ya
zl kaynaklarn yetersizliine iyi bir rnektir: Antik metinlerde
aka rastlanmayan, ama yaztlar ve prosopografik almalar
nda kendisini belli eden yksek idari mevkilerdeki brokratik
uzmanlama. Uzmanlama imparatorluk genelinde yaygn olma
makla birlikte Syria, Moesia, Pannonia ve Germania gibi baz kilit
snr eyaletlerindeki yksek brokrat ve askeri personel atamalar
imparatorluun stratejik dnebildiinin gstergesidir. Bu kiiler
ya atandklar eyaletlerde domulard ya da daha nce buralarda
grev almlard22
Byk strateji devletin uzun vadedeki hedefleri ve bunlarn
korunmas iin sadece askeri deil, askeri olmayan unsurlarn da
bir araya getirilerek bir " hareket tarz" gelitirmektedir. Bu a
dan bakldnda Roma mparatorluu'nun gvenlii ve istikrar
iin eitli planlar yapt aikardr. Roma'da stratejik dn
nemsizletirmek ya da kmsemek, imparatorluun mrn
askeri stnlk gibi ksr bir aklamayla snrlandrmak anlam
na gelir.
Ynetici S n flar ve Ku ru mlar
Devlet Adaml ve Felsefe

"Antoninus olarak benim kentim, benim yurdum Roma;
insan olarak ise dnya. Benim iin biricik iyi, bu ikisine yararl
olandr yalnzca. "
Marcus Aurelius (Med. 6.44)

Brokratlarn ya da subaylarn aldklar felsefe eitimi impara
torlua ya da imparatorluk iinde yaayan halklara baklarnn
ekillenmesinde rol oynayabilmektedir. Felsefenin ortaya koyduu
meseleler idari meseleler ve ynetici snflarn imparatorluk halk
laryla ilikilerini yakndan ilgilendiriyordu: Dnya tanrsal ada
letle mi ynetilir? Akll bir kii siyasete girmeli midir? Bir kralla
bir tiran arasndaki fark nedir? gibi . . . Roma siyaset hayatnda
nemli bir yer tutan Stoa felsefesi hem bu tip sorulara olan ilgisi
hem de genel anlamda insanlk zerine dnceleriyle aslnda iyi
bir yneticiye rehber olabilecek bir potansiyele sahipti. Stoacl
n en nemli sav geleneksel rk, toplumsal konum ve cinsiyet
snrlarnn almas gereklilii ve bunun yerine " ortak bir insanlk
kavramnn" gelitirilmesiydi. Roma mparatorluu gibi ok fark
l halklar; dolaysyla yaam biimlerini, gelenekleri, dinleri vb.
bir araya getiren bir devlette aalanan, hakszla urayan ya da
iyi ynetilmediini dnen bireyler ve iyi bir devlet adam olmak
isteyen Romallar iin Stoaclk ortak bir ahlak sistemini ortaya
koymak amacndayd. Teoride btn bunlar Stoa felsefesini bar

iinde ve iyi ynetilen bir toplum iin ideal bir dnce sistemi
yapyordu.
Stoa felsefesinin kurucusu Zenon'a gre kendine yeten erdemli
insanlarn topluma ve devletlere ihtiyac yoktu, nk doa her
kese ayn yasalar ve haklar vermiti. Dolaysyla Stoac birey bir
dnya vatandayd. " nsanlarn kardelii " ve "yasalar nnde
eitlik " ilkeleri her zaman Stoa felsefesinin bir ideali olarak kal
d. Romallarn Stoa felsefesinden byk lde etkilenmelerinin
nedeni, Stoa retisinin eski Romal kahramanlarn yaam biim
lerine, disiplinlerine ve ahlakna en yakn okul olmasyd. Yine
de Romallarn devlet ilerinde felsefenin katksn nemsedikle
ri bilinen bir gerektir. Kaynaklarda Atticus, Cato ya da Flavius
Archippus'un ahlaki prensipleriyle ynetim anlaylar arasndaki
tutarllktan bahsedilmesi, en azndan byle bir idealin ngrld
ne iaret eder1 Dier taraftan felsefenin baz konulardaki bak
asna kar bir phe ve korku kendisini belirgin biimde gste
rir. M 1 6 1 'de filozoflarn Roma'dan snr d edilmesinin sebe
bini Seneca "genleri yozlatrmalarna" balamt2 Ayn tutum
Tacitus'ta daha ak bir ekilde izlenir3 Bu souk tavr, felsefenin
bir erkein devlete olan grevlerini eitli ekillerde engelledii
inancna dayanyordu: Felsefe kiiyi toplum hayatndan uzak
latrabilirdi. Kamu hayatnn gereklerine uymayan veya uygu
lanamayan doktrinler retiyordu. rnein Cicero'nun Pro Mu
rena'snda Cato, kat Stoa kurallarnn kamu hayatna uyarlama
abasn alaya alr4 Seneca da Stoa felsefesinin bu yann vurgular
ve imparatorlara iyi tler veremeyeceini savunur5 Son olarak
felsefe, Seneca'nn kar kmasna ramen ouna gre ynetimi
ykmaya tevik etmekteydi. Romallarn filozoflar hakkndaki bu
olumsuz grleri siyasetlerine de yansm, Caesar'dan Domitia
nus'a kadar doktor ve retmenlere tannan ayrcalklarn hibiri
filozoflara verilmemitir6
Ancak Cicero'ya gre nemli olan felsefe ve pratik arasnda
dengeyi yakalayabilmekti. Cicero kamu hayatnda buna gre dav-
YNETC SINIFLAR VE KURUMLAR 349
randn ileri sryordu7 Cilicia Eyaleti'ndeki valilii srasnda

Cato'ya yazd mektupta, ikisinin bazlar tarafndan aylaklarn
ve tembellerin ii gibi grlen felsefeyi foruma, siyaset hayatna
ve sava alanna tadklarn syler8 Varro da Cicero'nun fikir
lerini paylayordu9 Bununla birlikte Cicero De Re Publica'da
Scipio'ya uygulama ve tecrbenin kitaplardan ok daha nemli
olduunu vurgular. Romallarn askeri, siyasi ve ahlaki uygula
malarnn Yunan teorilerinden daha stn olduunu gstermek
amacndadr10 Cicero almalarnn daha ziyade pratie yne
lik olduunu syler1 1 Bu balamda devlet adamna tler gibi
dnebileceimiz De Officiis'te baz nerilere yer verir: Kamu
grevleri eitim grm erkeklerin mutlaka yerine getirmesi ge
reken ykmllklerdi ve filozoflar bunun iin daha uygundu; ne
de olsa hayatlar servet peinde gemiyordu12 Bu grler Yunan
felsefesinde ideal ynetici olarak grlen ve imparator Marcus
Aurelius'un da rnek alaca " filozof-kral" figrnn yansma
lardr. Cicero'ya gre iyi bir devlet ynetenle ynetilen arasn
daki karlkl gvene dayanmal, hkmdar tek bir hizbin deil,
siyasetin refahn gzetmeliydi13 Hibir devlet mkemmel adaleti
bulmadan ismini hak edemezdi14 Devlet adamnn amac insan
rknn refahn salamak, insan hayatn gvenli hale getirmekti.
, Devlet vatandalarn mlkiyet haklarna dikkat etmeliydi; yne
ticiler de bu hakkn korunmasna zen gstermek zorundayd15
Mahkemelerde eitlik Cicero'nun zerinde durduu baka bir ko
nudur. Kanun herkesin mlkn korumaldr ve fakir snflarn
kanun nnde ezilmesine izin verilmemelidir16
Stoa felsefesinin getirdii bir yenilik olan " ideal kozmopolis"
kavram Roma mparatorluu'yla birlikte ete kemie brnd.
Byle evrensel bir devletin evrensel bir yasas vard ve teoride yurt
talar da bu yasadan yararlanacakt. Bu ideal Roma hukukular
na farkl yerel yasalara tabi eitli halklar ve kurumlar evrensel
bir imparatorluk yasas altna birletirmek iin bir k nokta
s salamt17 Roma kanunlar kat zerinde eyalet sakinlerini
valilerin, brokratlarn ve askerlerin suiistimallerinden koruma
konusunda genellikle tatmin ediciydi. Ancak uygulama baka bir

hikayedir. 1 . yzylda yaayan Romal aristokratlar ve ynetici s
nf Stoa felsefesinin ortaya att gibi btn halklar karde olarak
grmekten ok uzakt. Stoa felsefesinin arlna ramen Roma
mparatorluu hibir zaman Stoac bir imparatorluk olmad.
mparator
Unutma, isteim kiiye istediimi yapmaya hakkm var.
Caligula (Suet. Ca/. 29. 1 )
Bir ey mi yapyorum ? Onu insanln iyiliini hesaba katarak
yaparm.
Marcus Aurelius (Med. 8.23)
Principatus Dnemi, imparatorluk halkn gvenliini, ekono

mik ve toplumsal istikrarn salad iindir ki nfusun byk
blm tarafndan onaylanmtr. Bu durum ayn zamanda im
paratorlara konumlarn salamlatrmak iin de frsat salad.
Caligula, Nero ve Elagabalus gibi imparatorlarn arlklarndan
rejimin deil de imparatorlarn birey olarak sorumlu tutulmas,
imparatorluk mevkiinin iselletirildiinin gstergesidir. Kriz d
nemlerinde bile alglama deimemitir. Aslnda tahta gei iin
belli kurallar olmamasna ramen eitli siyasi gruplar imparator
mevkiini ykmak yerine tam da bu sebepten tr kendi adaylar
n tahta geirmeye almlard 1 8
mparatorun ideolojik konumu yannda fiziksel varl da is
yanlarn doasn etkileyen unsurlardan biridir. Baz durumlarda
isyanlarn ya da tahtta hak iddia edenlerin ortaya knda impa
ratorlarn olaylarn yaand blgelere olan uzakl rol oynar.
Principatus'ta imparatorun en byk gc auctoritasa, yani ka
nun koyma ve yasama yetkisine sahip olmasyd. Yasalar ve ka
rarlar ya imparatorun bizzat kendisi tarafndan yaplmakta ya
da onun onayndan gemekteydi. Yani imparatorun fiziki varl
siyaset yapma sreciyle dorudan ilgiliydi. Tiberus inzivaya ekil

dii zaman Senato'da iler ylm, ehir memurlar ve vali ata
malar aksamt19 Vespasianus imparator olduktan sonra Senato
onun doudan dnmesini beklemiti, nk imparator olmadan
nemli kararlar alnamad gibi kanun ve dzenin ileyii tehli
keye giriyordu20 Fiziksel varlk halkn imparatorla ilikilerinde de
nemli rol oynamaktayd. Augustus oyunlarda ve yarmalarda
hazr bulunmaya zen gstererek halka yakn bir grnt ver
mekteydi21 . Tiberius Roma'da kan bir yangna Livia'nn Au
gustus'un zamanndaki gibi bizzat mdahale etmesine kzdna
baklrsa, imparator slalesinin halk arasna karmas olaanst
bir ey deildi22 Tiberius'un aksine Nero, douya yapaca ge
ziyi iptal etmesine gereke olarak halkn esenliini gstermi ve
Romallarn kendisini bakentte grmek istediklerini belirtmiti23
Nero'nun lmnden sonra Senato Galba'ya insanlarn kendisini
grmek istediini ve bu yzden halkn huzuruna kmasn tavsiye
etti24. mparatorun fiziksel varl, imparatorluun esenliini ve
srekliliini halka gsteren bir olguydu. Hatta baz imparatorlar
sadece "grnerek" isyanlar bastrabileceklerini bile dnm
lerdir ya da bastrmlardr: Augustus'un lmnden sonra isyana
hazrlanan askerler, ok sevdikleri Caligula'y aralarnda grdk
lerinde bundan vazgetiler25. Nero, Vindex ayaklanmasn Gal
ya ordularna kendisini gstererek nleyebileceini umuyordu26
ve Galba'nn yaknndakiler ona imparatorluk muhafz alaynn
sadakatini sadece kamplarnda grnerek salayabileceini sy
lemilerdi27. Septimius Severus'un Clodius Albinus'a kar zaferi,
Cassius Dio'ya gre askerlerin karsna birden kmasyla mm
kn olmutu28. Macrinus, Iulia Maesa ve Iulia Soaemia'nn gen
Elagabalus'u yanlarna alarak sava alannda boy gstermeleri
neticesinde yenilebildi29
Fiziksel varlklarnn halk iin nemine karn ok az impa
rator eyaletleri gezerek halkn sorunlarn dinlemitir30 Bununla
birlikte iin ilgin ve bugn bize garip gelen yan, imparatorlarn
halkn kolayca ulaabilecei bir konumda olmalaryd31 Mese
la Augustus'un M 1 3 'ten nce kt bir gezisinde Galyallar
ikayetlerini iletme frsat bulabilmilerdi32 En fazla seyahat eden

Roma imparatoru Hadrianus 1 22-123'teki spanya gezisi sra
snda Terragona'da klam ve burada halkn ikayetlerini din
lemitir. 129'da balad dou seyahatinde ise yolsuzluk yapm
procurator ve valileri cezalandrmt33. leden sonralar mektup
okumay hi ihmal etmeyen Severus Alexander, eyalete atanacak
valileri de nceden halka duyurarak haklarnda sulamalar varsa
bunlarn aklanmasn istemiti34. Byle rnek davranlar her
imparatorda grmyoruz elbette. Ama Hadrianus'un ada ha
tip Aristides imparatorun seyahate kmasna gerek olmadn,
eyalet memurlarnn gz zerindeymi gibi dikkatli olacaklarn
sylediinde, bu szleri bir methiyeden bekleyebileceimiz ifade
ler olarak grmeliyiz35
Eyaletler ikayetlerini duyurmalar iin imparatorun ziyareti
ni beklemek zorunda deillerdi; imparator bunlar eitli yollar
dan renme imkanna sahipti. Eyaletlerde oturan birok Romal
mektuplarnda sorunlardan bahsetmekteydi ve kukusuz eyalet
brokratlar da bakenti ziyaretlerinde st snftan tandklarna,
imparatora yakn kiilere skntlardan sz ediyordu36. Daha res
mi yol, ikayetlerin imparatorun huzurunda dile getirilmesiydi.
Bu, imparatorlarn teoride yapmas gereken ilerden biri olmakla
birlikte her imparator bu kadar ilgili deildi. Ayrca kiisel ika
yetler ve ehirlerin onayn almadan huzura kan heyetler res
mi bavurular kadar etkili olamyordu. ikayetlerin imparatora
ulamasn engelleyen etkenler de vard: skenderiyeli Yahudiler
yolsuzluk yapan valilerini o izin vermedii iin ikayet edememi
lerdi37. Hadrianus zamannda ise, bu sefer ehirdeki Yunanlarn
ikayet mektuplarna praefectus el koymu, hatta ehirden deniz
yoluyla ayrlmalar bile resmi izine balanmt38. Bu kadar sk
bir denetim her eyaletin uygulad bir ey deildi. Valilerin ika
yetleri engellemek gibi bir yetkisi yoktu, ancak ehirlerin onlarn
haberi olmakszn harekete gemeleri de zordu. Bununla birlikte
4. yzylda bazen valilere eyaletlerden gelen ikayetleri engelleme
yetkisi verildii bilinmektcdir39 Bithynia'llar Severus Alexander'e
kendisine bavurmalarn engelleyen valilerini ikayet edince, im-
Hadrianus, Seville Arkeoloji Mzesi.
paratora baka yollarla da ulalabileceini syleyen Alexander,

neden byle bir engellemenin yapldna anlam verememiti. Me
murlarn bu tip hareketlerinin yasak olduunu belirtmi ve teba
asnn sadakati kadar zgrlklerine de nem verdiini bilmeleri
gerektiini eklemiti40
Buna ramen imparatorun huzuruna kabilen ehirlerin azm
sanmayacak saydadr. Attaleia'dan bir onurlandrma yaztnda,
yazt sahibi imparator ve valilerin nnde kendi ehri ve dier bir
oklar adna konutuu, onlarn haklarn savunduu iin v
lr. Side'den bir baka yazt yerel bir memurun grev sresince
ehrin, imparatora gelen davalarn hepsinden zaferle ktndan
bahseder41 Bu iki metinde kullanlan ifadeler, imparatorun ta
raflarn sergiledii konuma becerilerine bakarak karar verdiini
gsteriyor. mparatorluun genelinde baka yaztlar ve kantlar da
imparatorlarn karsna gelen ikayetlerin fazlalna iaret eder.
ikayetlerin byk blm snrlarla ilgilidir. Bunlar doal ola
rak yerinde grlp karar verilmesi gereken anlamazlklard ve
bazen imparatorun ziyaretine denk geliyordu. Mesela Thyateira
ile Hierokaisareia (Akhisar) arasndaki snr sorunun Caracalla
21 5'te Anadolu'ya geldii srada imparatorun huzurunda zl
d reniyoruz42
mparator eyaletleri bizzat gezmese de grevlendirdii me
murlar araclyla bir kontrol mekanizmas kurmutu. zellikle
Augustus'un dou eyaletleri iin yapt atamalar imparatorun
oynad aktif role ve uzak grllne iyi bir rnek tekil
eder. mparatorluk ailesi mensuplar douyla bizzat ilgilenmi
ti. Augustus Principatus'un kurulmasndan sonra M 22 ve 1 9
arasnda Yunanistan, Anadolu v e Suriye'ye gitti. Vekili Agrippa
daha nce M 23'te buralarda bulunmu ve M 1 8 'den 1 3 'e
kadar da idari iler iin kalmt. Augustus'un grevlendirdii ki
iler uzun sre dou eyaletlerinde hizmet etmi, eitli ehir ve
toplumlarn hamileri konumuna gelmilerdi . Brutus, Cassius ve
Antonius'un altnda birok Romal douda faaliyet gstermiti
ve tecrbe sahibiydiler. mparator bunlarn bir ksmn yeniden
douya gnderdi. Saray evresinde ve imparatorluun Yunanca
konuan ksmlarnda bulundurduu zeki ve sadk Yunanlarn

neminin farkndayd43.
mparatorlar sorunlu memur ve valilerle gerektiinde doru
dan ilgileniyordu. Iceni kraliesi Boudicca'ya kar Britannia valisi
Suetonius Paulinus'un yapt savata ( 60) vali kadnlar kltan
geirmi, yk hayvanlarn parampara etmiti. Nero'nun grev
lendirdii procurator Iulius Classicianus, Suetonius'un vahi dav
ranlarn rapor etti ve daha lml vali atanmadan savan bitmi
saylamayacan syledi44. mparator grevini kt kullananla
rn ya da yetersiz olanlarn yerine atamalar yapmakla yetkiliydi45.
Yine de Dio, Maecenas'n azndan imparatorlara her eyalette
ajanlar bulundurmasn, ancak bunlarn her szne inanmamasn
tavsiye eder, zira gvenilir kiiler de olsalar aralarnda kendi
karlarna gre hareket edenler bulunabilirdi46. Paulinus rneinde
grld gibi imparatorlarn atamalarnda her zaman doru ka
rarlar verdiklerini sylemeyiz. stelik doal olarak imparatorun
destekledii brokratlarn sulanmas zordu. Augustus'un birok
kez komutanlk verdii Marcus Lollius servetini eyaletlerdeki
yamalarna ve Dou'daki krallardan ald hediyelere borluy
du47. Yine imparatorun atad Quinctilius Varus, Syria Eyaleti'ne
"zengin eyalete fakir bir adam olarak gelmi, ama zengin biri ola
rak ardnda fakir bir eyalet brakmt. "48
te yandan Tiberus tarafndan greve getirilen yakn ev-re
sindeki Gnaeus Piso spanya valilii srasnda yapt ne sr
len yolsuzluklardan yarglanmas kabul edildi49. mparatorun le
gatusu Aa Germania valisi Lucius Apronius, 29'da Frisii'nin
ayaklanmas zerine blgeye gitmi, fakat bir dizi stratejik hata
yznden sava baarszlkla sonulanmt. Buna ramen ayn
Apronius -ki Frisii ayaklanmasnn patlak vermesine sebep olan
olaylar karsnda geni davranmt- alt yl sonra hala grevinin
bandayd50. Eyaletlerin suladklar kiiler yukarda saydklar
mz gibi imparatora yakn olduklarnda mahkemeye karlmalar
zorlayordu. Gen Plinius bazlar imparatorun dostu olan kiile
re dava amak zorunda kaldnda bunun kendi kariyerine zarar
vereceini dnmt51 . Iosephos Agrippa 'nn azndan tek bir
valinin yapt yanllar yznden imparatoru sulamann doru

olmadn, zira uzakta bulunmalar yznden herkesin ne yapt
n bilemeyeceklerini belirtir:
"Kabul edelim ki Roma'nn memurlar katlanlmayacak kadar

sert, fakat btn Romallarn size byle davrandn syleyeme
yiz. . . Tek bir kiinin birouyla savamas ne kadar anlamszsa,
kk bir neden yznden niye ikyet ettiimizi bilmeyen byk
bir gce kar gelmek de o kadar anlamszdr. "
oseph. BJ 2.352-353)
Agrippa valilerin kt ynetimini imparatora yklemez ve as
lnda byle sulamalar imparator eyaletlerinde Senato eyaletlerine
nazaran daha az grlr, ama bu karm kaynaklarn aktardk
laryla ekillenmitir. Elimizde sadece belli dnemlere ait davalar
bulunur ve kaynaklarmzn bize bildirdikleri de o yl grlen
btn davalar kapsamayabilir. Nero'dan itibaren atl snfna
mensup brokratlarn davalarnn imparator tarafndan grl
meye baland anlalmaktadr ve bunlarn byk blmnn
kaynaklara yansmadn farz edebiliriz52 Tabii bazen yamala
yanlar ve ceplerini dolduranlar imparatorlarn kendisiydi. Nero
bunlarn arasnda en nllerinden biridir. Birok tapnan adak
larn ve tanr heykellerini toplatarak eritmiti53 Suetonius' a gre
Vespasianus da eyaletlere koyduu ar vergilerin yan sra birok
memuriyeti para karlnda satmt54
mparatorun pratikteki karar ve uygulamalar dnda, onu ayn
zamanda ruhen ynetmeye ve halknn -ya da insanln- iyilii
iin almasna hazrlayacak bir dizi ilke vardr. Bu en iyi biimde
Marcus Aurelius'un Dnceler'inde izlenir. Eserde kiinin genel
dzenleyici yasalara gre hayatna eki dzen vermesine zellikle
vurgu yaplr: dnya vatandal, doal yasalar, insanlarn kar
delii gibi . . . Bu ilkeler "bir Romalya yakr biimde, bir devlet
adam, bir Romal ve bir hkmdar gibi " ifadeleriyle birlikte kul
lanlr. Ancak byle yaamak iin imparator kiiliinden ve "ergu
vanlardan" syrlmak gerekir55 Bu dncelerin devlet idaresinde
YNETC S/NIFLAR VE KURUMLAR 357
etkili olabilmesi, kiinin " kendine dnme" tanmlayabileceimiz

bir dizi igzlemsel teknii uygulamasyla gerekleir. Burada te
mel dnce kendini ynetebilenin tebaasn da ynetebileceidir.
Antikada devlet adamnn toplumsal kargaay sona erdirmesi
iin ncelikle kendine dnp, i huzurunu ve uyumunu salamas
gerektiine inanlyordu. huzurla toplumsal huzur arasndaki
ba, Foucault'ya gre kiinin kendisiyle ve dierleriyle ilikilerine
dayanr. kincisi, Marcus Aurelius - Fronto rneindeki gibi bir
nevi kontrol ya da rehberlik mekanizmasyla ileyen bireyler aras
ilikilerle salanr. Bunlar znenin ekillenmesine katk salayan
kendilik hakikatleri yaratr; bireyin iktidar ve sosyal kurumlar
la ilikilerini dzenler. Byk lde felsefi sylemler tarafndan
yaratlan hakikat, znenin -yani imparatorun- kamusal ve siyasi
hayat iin biimlendirilmesinde nemli rol oynar. znenin ken
disiyle olan ilikisinde filozoflar nihai aralardr56 Bu ekilde,
Seneca'nn aka ifade ettii zere filozof kendisini bakalarn
ynetmek isteyenlerin yneticisi olarak lanse eder57 Fronto'nun
mektuplarnda ahit olduumuz ekliyle gen Marcus'un kendi
siyle ilgilenmesine dair anlatmlar ynetme sanatyla yakndan
alakaldr58 Adil hkmdar kendi zerinde iktidar uygulayabilen
kiidir. Bu iktidar bakalar zerindeki iktidarn dzenleyecektir.
Valiler
Propraetor ve proconsul legatuslarnn uzun sre sonra senatr
olduklar gz nne alnrsa, imparatorun vali seenekleri nispe
ten snrlyd59 Kaynaklarmz bu kiilerin nitelikleri konusunda
yuvarlak ifadeler kullanr. 1 . yzylda yazan Onasandros gerekli
meziyetleri sralarken zeki, kendine hakim, dengeli, tutumlu, ne
ok gen ne de ok yal olmas gerektiini syler60 Gen Plini
us Pannonia valisine atl snfndan bir arkadana askeri mevki
ayarlamasn rica ederken onun ilk nce soyunu, kendisiyle dost
luunu, belagat yeteneini ve edebi yann vurgulamt61 Bir ba
ka mektubunda ise adayn soyluluundan, zenginliinden ve iyi
bir avukat oluundan bahseder62 Bu ifadeler bizi yanltmamaldr.
Yukarda belirttiimiz gibi bu kiiler kariyer basamaklarn sadece

zengin ya da arbal olduklar iin kmyorlard; hepsi de vali
olmadan nce baka mevkilerde bulunmulard. Aralarnda Sy
ria Eyaleti valisi Petronius gibileri " . . . Yahudi felsefesi ve diniyle
ilgiliydi. Asya ve Suriye'deki her ehre yaylm ok sayda Yahu
di'nin bulunduu yerlerde valilik yaptndan beri, renme tut
kusu sayesinde daha fazlasn da biliyordu. "63 Ama mesela Britan
nia valisi Agricola daha aktif bir sosyal ve askeri siyaset izlemiti.
Danmanlar ona sadece pheli blgeleri izlemesinin yeterli ola
can sylemesine karn Agricola,
"zel tevik ve yardmlarla yerlilere tapnaklar, pazar yerleri,

evler yaptrd . . . sonra yerel eflerin oullarn dersler verdirdi. . . Bri
ton 'lar yava yava kt alkanlklarmzn cazibesine kaplyorlar
d. Revaklar, hamamlar, ssl ziyafet salonlarna altlar. . . "
(Tact. Agr. 2 1 )
Bu trden giriimler valilerin sorunlu blgelerde bavurduu
balca yntemlerden biriydi. Nitekim 9'daki Teutoburger facias
arifesinde Germania valisi Quintilius Varus'un grevlerinden biri,
tpk Agricola'nn yapt gibi eyaletteki kavimlere Roma hayatn
benimsetmekti ve bunu hzl ekilde halletmeye kalkmas haya
tna mal olmutu64 Bunlar byk lde valilerin kiisel becerile
rine dayanan uygulamalard. Mesela Agricola'nn uygun mevkiler
seme becerisi ve yaptrd kalelerin asla dman eline gememe
si, muhtemelen her valide rastlanan zellikler deildi65
Bunlarn dnda valiler ellerindeki imperium yetkisine daya
narak baz nemli grevleri yerine getiriyordu: mparatorun le
gatusu ya da Senato'nun temsilcisi olarak yerel yetkilileri ve vergi
tahsildarlarn denetlemek; ehirlerin hesaplarnn ve projelerin
kontrol; eyaletin en yksek yargc sfatyla davalara bakmak;
emri altndaki kuvvetlerle yerel sorunlara mdahale etmek gibi . . .
Elbette bu yetkiler Senato'nun iznine tabiydi ya da onun tarafn
dan snrlandrlyordu. Normalde kimin hangi eyalete atanaca,
valilerin emrine verilecek glerin says ve kullanacaklar kay-
YNETCi SINIFLAR VE KURUMLAR 359
naklar Senato'da yaplan kura ve tartmalar sonucunda belirlen

mekteydi. Corafi engeller ve uzaklk Roma'yla eyaletler arasnda
annda iletiimi imkansz kldndan, valiler kararlar ounlukla
inisiyatiflerini kullanarak alabiliyorlard. te yandan eyalet sa
kinleri de Senato'ya eyaletlerini terk eden valileri rapor edebili
yor ve Senato tarafndan grevlendirilen legatuslar bu kiileri geri
dnmeleri konusunda uyarabiliyordu. Senato valilere ehirlerden
asker alabilme yetkisi verdii gibi bir Senato karar olmad s
rece ehirlerin Romal komutanlara asker yardm yapmamalarn
da isteyebiliyordu66. stelik Romal valilerin ve komutanlarn di
er halklarla olan ilikileri ve yaptklar antlamalar Senato'nun
onayna tabiydi.
Valilerin eitimleri konusunda yukarda sylediklerimiz bu ki
ilerin becerileri konusunda baz soru iaretleri yaratmakla birlik
te, genelde iin rastlantya braklmadn syleyebiliriz. Valilerin
grevlerine balamadan nce eyalet ynetimiyle ilgili prensipleri
ve dzenlemeleri ieren kararname ya da el kitaplarna sahip ol
duklar bilinmektedir67. mparatorluk ynetimde belli bir standar
d yakalamaya alyordu, ama devletin bu i iin tahsis ettii
personel grevin zorluuyla kyaslandnda olduka snrlyd.
Gerektiinde vali sorunlar yardm almakszn veya imparatora
danmadan tek bana zmek zorunda kalyordu68 Bu kstl
imkanlar yerel aristokrasiyle ibirliini ister istemez kanlmaz
klmaktayd. Yerel aristokrasinin bulunmad yerlerdeyse Roma
byle bir snfn ortaya kn devlet eliyle desteklemekteydi. Ye
rel gler ibirliini reddettii zaman valinin zora bavurmaktan
baka seenei yoktu. Aristokrasi valiyle ibirliinin karlnda
yerel ynetimde, memur atamalarnda, gda yardmlarnda, yerel
kltlerde, oyunlarda ve arazi paylamlarnda kontrol elinde bu
lunduruyordu. Doaldr ki bu kar alverii istismara akt ve
byle durumlar tepkiyi beraberinde getirebiliyordu.
Snr eyaletlerini bir kenara brakrsak normalde valinin altn
daki personel kkt ve en byk eyaletlerde bile yz amyor
du69. Valinin btn maiyeti genelde herhangi bir Romal memur
talya dnda kt zaman ona elik edenlerden farkl deildi. Va-
linin dnda topluluktaki tek srekli devlet memuru quaestordu.

Vergi toplamann yan sra valinin dier nemli grevi eyalet snr
lar iinde adli sorunlarn halledilmesiydi ve bunun iin de ehir
ehir dolamas gerekebiliyordu. Personel ve zamann kstl oluu
yznden valiler belli sayda davaya bakabiliyordu. stelik yine
ayn sebepten valiler tehdit ve saldrlara akt. Hispania Citerior
valisi L. Calpurnius Piso korumasz ekilde yolculuk ederken bir
ifti tarafndan saldrya uram ve ldrlmt70
Vali dnda imparatorun grevlendirdii bir takm memurlar
dan meydana gelen bir brokrasi mekanizmas vard. Bu kiilerin
genel grevleri sivil (procurator) ve askeri (praefectus) olarak ka
baca ikiye ayrlabilir. mparator bu kiileri kendi ynetimindeki
eyaletlerde vergilerin toplanmas, bazen vali olarak atamas veya
zel mlklerinden salad gelirlerin takibi gibi ilerle grevlen
direbilmekteydi. Btn bu sistem valinin mevkii itibaryla b
tn gc kendi elinde toplamasn engellemek iin tasarlanmt.
Dolaysyla bir eyaletteki procurator valiye deil, dorudan im
paratora kar sorumluydu ve raporunu da ona sunuyordu. Bu
durumu en azndan imparator eyaletleri asndan bir avantaj sa
yabiliriz. Sorunlar brokratik ilemlere ve gecikmelere taklma
dan dorudan en yetkili kii tarafndan dinlenip ksa zamanda
ve etkin bir biimde zlebiliyordu. Ne var ki birinci elden ya
zl kaynaklarn bol olduu Msr dnda procuratorun Anadolu
ya da baka yerlerde valilerinkinden farkl hangi grevleri yerine
getirdii ak deildir71 Bununla birlikte sistem olduka esnekti.
Eyaletlerin idaresi imparatorun legatuslarndan (yani valilerden)
proconsullara sorunsuzca geebiliyor veya imparatorun vekille
ri (mesela Agrippa, Corbulo) baz seferler sresince birden fazla
eyaletin ynetimini stlenebiliyordu.
Anadolu gibi siyaset hayatnn ve kurumlarnn kkl bir ge
mie sahip olduu yerlerde gerek birbirleriyle srekli rekabet eden
ve tartan ehirlerin yaratt gerilimler gerekse dier sorunlar
karsnda valilerin yaklam nemli rol oynar. Elimizdeki kantla
ra bakarak valilerin kimi zaman n planda olmay kimi zaman da
geride kalmay tercih ettiklerini grrz. Ayn zamanda imparator
YNETC SJNIFLAR VE KURUMLAR 361
ve eyalet sakinleri arasnda bir arac grevini stlenen valiler, kul

landklar dil ve slupla iki taraf arasndaki iletiimi dzenliyor
du. Quintus Veranius, Lykia'llarn Claudius'a kendilerini kanun
suzluktan ve apulculuktan kurtard iin teekkr ettii Patara
Ant'nda sadece ant dikenlerin aracs olarak geerken, bir dieri
Aizanoi ( avdarhisar)'daki snr anlamazlklarn zmek iin
yaptklarn vnerek aka anlatr72
Eyaletlerde valinin grevlerinden bazlar kanunlar tarafn
dan mecbur tutulmaktayd, dierleri ise valinin isteine balyd.
Huzurun salanmas asndan en nemli grevlerinden biri hay
dutluu nlemekti73: M 60 civarnda Asia Eyaleti valilii yap
m Quintus'a yazan kardei Cicero, onu Mysia'daki haydutlar
etkisiz hale getirmesinden dolay kutlar74 Kardei gibi Cicero da
M 5 1-SO'deki Kilikia valilii srasnda haydutlarla uramt.
Baarl bir sefer yapmasna karn, ayrlrken yazd bir mektuba
baklrsa blgede haydutluk sona ermemiti75 Tiberius zamannda
baz valilerin haydutlar "topladklar" ve ehirlerdeki kargaay
nledikleri iin zafer alaylar dzenlediini biliyoruz76 Ayrca g
l ve zengin kiilerin zayflar zerinde bask kurarak ellerindeki
snrl mlke el koymalarn nlemek gibi kutsal saylan grevleri
de vard77
Valilerin atanrken grevlendirildikleri eyaletlerin i tehdit
potansiyeline gre bilinli bir politika izlenip izlenmedii tart
maya aktr78 Ancak asayi dndaki surlarn onarm, yollarn
iyiletirilmesi, yeni kamu yaplarn inas gibi faaliyetler her vali
tarafndan stleniliyordu79 Valiler yaptklar yardmlarda bir e
hir dierlerinden daha fazla gzetmemeleri, inaat projelerinde ve
dier hizmetlerde adaletli davranmalar gerekmekteydi. mpara
torlar sorunun farkndayd ve mesela 3 65'te karlan bir kanun
la valilerin kk yerlemelerin inaat malzemelerine el koyarak
byk ehirlerdeki binalarda kullanlmasn yasaklanmtr80 Va
linin yapt ileri yaztlarla vmesi de yasakt81 Eyalet sakinleri
bu tip kstlamalara tabi olmadndan valilere paye verebiliyordu
ve aada greceimiz gibi yolsuzluk sulamalar karsnda bu
tip onurlandrmalar mahkemede valinin lehine alan kantlard.
ehirlerin validen beklentileri olduu kadar valinin de hizmetleri

karlnda bekledii baz jestler vard. ncelikle valinin yar-dm
lar yerini bulmusa, halkn kendisiyle ibirlii yapmas daha kolay
olacakt. Vali grev sresinin dolmasndan sonra da eyalet sakin
lerinden yardm alabiliyordu. Eyalet sakinlerinin yeni bir greve
atanan eski valilerine tavsiye mektubu yazdklarn biliyoruz. Ar
menia ( 3 6 1 ) ve Galatia (362-364) valilii yapm Maximus Msr
praefectusu olduunda Libanios kendisi iin vg dolu bir mektup
yazm, Ankyra'da yaptrd emeler ve kamu binalar yannda
ehre getirdii retmenler, dzenledii belagat yarmalarn v
mt82. Buna balamda zimmete para geirme, rvet vb. sula
malarla kar karya kalan bir vali, grev yapt eyaletten onur
landrma mektuplar ya da lehte ahitliklerle destek alabiliyordu.
Claudius Timarchus'un karld mahkemede Girit'in hangi vali
ye kran duyacana ancak kendisinin karar vereceini sylemesi
yerel aristokrasinin baz durumlarda valiyi ynlendirebilecek gce
sahip olduunu gsteren bir rnektir. Timarchus'un syledikle
ri zerine sz alan Thrasea Paetus, memurlarn balangtaki iyi
kariyerlerinin sonlara doru yozlatn ve eyaletlerden teekkr
konumalaryla kran mektuplar arar olduklarn belirtmitir83.
Tacitus Augustus'un kurduu yeni rejimin eyaletlerde pop
ler olduunu, buralarda daha nce Senato idaresinin birbiriyle
itiip kakan yksek rtbelilerden ve kendilerini fahi fiyatlara
satan memurlardan ibaret grldn syler. Kanun bunlara
kar are olmuyordu; aksine iddet, adam kayrma ve bunlardan
daha nemlisi rvet yznden yasalar tamamen i gremez hale
gelmiti84 Bu ve buna benzer yorumlarn tarihilerde Principa
tus dneminde eyaletlerin Ge Cumhuriyet Dnemine gre ok
daha iyi ynetildii, brokrasinin iyiletirildii gibi yanl bir iz
lenim brakma tehlikesi vardr85 Gerekten de Ge Cumhuriyet
Dneminde Pompeius, Sulla, Caesar, Brutus, Marcus Antonius
gibilerinin Anadolu' dan talepleri bitmek bilmemitir. Bu dnemde
Anadolu'ya atanan valiler I ya da II. Triumvirlie bal kiilerdi;
bir ksm Pompeius'un, bir ksm da Caesar'n karlar dorultu
sunda hareket ediyordu. M 57'de Caesar'n desteiyle konsl ve
Iulius Caesar, Ar/es Mzesi.
ardndan Cilicia Eyaleti valisi olarak seilmi P. Cornelius Lentulus

Spinther ve I. Triumvirlik'in desteiyle M 54'te konslle gelen,
stelik Pompeius'un byk olunun kzlarndan biriyle evli olan
ardl A. Claudius Pulcher dnemin ne kan figrlerindendir86
Elbette iyi rnekler de mevcuttu; mesela yukardaki iki validen
sonra Cilicia Eyaleti'ne atanan Cicero ehirlerin gnderdii he
yetlerle srekli iliki iindeydi87 Fakat onun da bir mektubunda
belirttii gibi hem eyalet sakinlerini hem de Romal brokrat ve
tahsildarlar bir arada memnun etmek zordu. Eyalete geldiinde
vergi tahsildarlaryla ehirler arasndaki kontratlarn zaten ya
plm olduunu gren Cicero, nceki yllardan kalan borlarn
denmesiyle ilgili bir sorun olduunu fark etmiti. Bunun zerine
eer borlar belli bir tarihten nce denirse % 12'lik bir faizin ka
bul edileceini, aksi takdirde kontrattaki orann geerliliini koru
yacan bildirmi, bylece borlarn byk ksmn toplamt88
Cicero'nun tecrbeleri valilerin eyaletleriyle Romallarn arasnda
kalabildiini gsterir: Cicero Pompeius ve arkada Aulus Torqu
atus'un Kilikia' daki yatrmlarn rahat kontrol edebilmelerini
salamak amacyla vekilleri iin istedikleri praefectus mevkiini
vermemiti. Torquatus gibi baka arkadalarndan gelen talepleri
geri evirdii grlr. Bunlardan biri olan M. Caelius Rufus, aedi
lis olarak dzenleyecei gsteriler iin baz ehirlerden para talep
etmi, fakat Cicero bunu reddetmiti89 Hatta yine Caelius'un gs
terileri dahilinde bir av iin gerekli panteri Cicero'dan istedi; Cice
ro ise bunun saygnlna yarar salamayacan savundu90 Syria
Eyaleti quaestorunun muhtelemen Cicero'nun askeri seferlerin
den gelen ganimetten 1 00.000 drahmi tutarnda bor isteine kar
lk, Cicero askerlerin paylarnn praefectuslar, kendi paynn ise
quaestor tarafndan belirlendiini, bu yzden bor verecek para
olmadn syledi91 Ancak en byk bask M. Iunius Brutus'tan
geldi. Brutus ondan Kappadokia kral Ariobarzanes'in kendisine
olan borcunu tahsil etmesini istiyordu. Cicero nce mektupla an
sn denemi, ardndan Brutus'un iki vekilini kralln snrlarnda
konulanm Roma birliklerinin bana geirmiti. Sonunda 100
talent civarnda bir para toplayabilmeyi baard92
Brokratlar arasnda rvetin ve ahlakszln sk grld,

bu kiilerin yaztlarda drstlklerine ve mtevazlklarna vur
gu yapmalarndan anlalr93 Ancak kukusuz eyalet idaresinin
zellikle mparatorluk Dneminde belli bir standard tutturduu
zamanlar da olmutur. Tacitus Tiberius'un ilk yllarndan vgy
le bahseder ve yeni vergilerden kanarak eyaletlerin rahatlatt
n, memurlarn agzl davranlarn ve iddete bavurmalarn
engellediini yazar94 mparatorun tahtta kald zaman boyunca
grevlerinde normalden uzun kalm on bir vali biliniyor. Bun
lardan Publius Petronius, Asia Eyaleti'nde be yl bulunmutu
ve daha sonra Syria Eyaleti'nde brakt olumlu izlenim neden
bu kadar uzun sre grevde kaldn aklayabilir. Ancak uzun
sreli grevler stlenen dier bazlar hakknda eitli iddialar
vard: Yedi yl ( 1 4-2 1 ) Yukar Germania valilii yapan Gaius Si
lius'un ad yolsuzlua karmt; sekiz yl Moesia'da kalan Pom
ponius Labeo grevini ktye kullanmakla sulanmt; 1 6-31
aras Msr valisi olan Gaius Galerius zamannda ise idari sular
artmt. Galyallarn ve Frisii'nin balatt ayaklanmalar Ti
berius'un ok uzun sre grevde tuttuu memurlarn yasa d
faaliyetleri yznden kmt95 Suetonius da Domitianus iin
benzer eyler syler; imparatorun rvet alan valileri cezalandr
dn belirtir96
Belli bir dnemde valilere kar alm davalarn oalmas
ya da ikayetlerin azalmasn eyalet ynetiminde istikrarn ya da
skntlarn kstas olarak alamayz. Mesela Domitianus zamann
dan bilenen tek bir davaya dayanarak imparator ve Senato'nun
eyalet idaresine nem verdiini sylemek ok salkl deildir97
Belli dnemde davalarn saysnda grlen azlk, o dnemde g
rev yapan valilerin iyi yneticiler olmasna ya da eyaletlerin da
valarn lehlerine sonulanacan ummadklar iin sulamada
bulunmadklarna iaret edebilir. Ayn ekilde eer davalarda art
grlmekteyse, nedeni mahkemelerin sertlii ya da sularn gr
mezden gelinemeyecek kadar aikar olmas ve gze batmasdr.
Dolaysyla valilerin performanslarn deerlendirmek iin dava
lar her zaman gvenilir kriterler deildir.
ehir Meclisleri ve Eliler

. . . Ve sonunda i mparatorun kaps artk eliler gruhuyla
kuatlmaktan kurtulur.
Plinius (Pan. 79. 6-7)
Plinius Traianus'un her gn yapmas gereken olaan grevle
rini sayarken olmazsa olmaz bir rutini, eitli eyaletler ve ehir
lerden gelen elilerin kabuln de buna ekliyor. Eliler normalde
ehir meclis yelerinden seilmekteydi. Bu grevi yerine getiren
kiiler belli bir sre kamu ykmllklerden muaf tutuluyordu.
Elbette bu ayrcal elde etmek iin olmadk giriimlerde bulu
nulmutur. Mesela Diocletianus ve Maximianus (286-305), Muci
anus adl birini, ayrcalklarn deniz ar yerlerden gelerek huzura
kanlar iin olduunu, hemen civardaki ehirlerden gelerek im
paratora sadakatini bildirenlerin bundan yararlanamayaca ko
nusunda uyarmlard98 Heyet masraflar genellikle ehirler tara
fndan denmekle birlikte, elilerin kendi imkanlarn kullanmas
tercih edilmekteydi. Elilik ehirdeki saygn grevlerin banda
geliyordu99
Heyetler imparatorluun drt bir kesinden bakente akn
etmesine karn heyetlerle ilgili taa geirilmi belgelerin byk
ksm Anadolu'nun da dahil olduu dou eyaletlerine aittir100.
Ancak bunlarn baarl ziyaretler sonrasnda kaydedildiklerini
akldan karmamalyz; baarszlkla sonulanm grevler hal
ka ilan edilmedii iin elimizdekiler bize btn resmi gstermeye
cektir. Dier nemli nokta, valilere ve dier Romal memurlarla
grm heyetlerin saysnn douda bile az oluudur. Burada da
yine mevcut kantlara dikkatle yaklamak gerekir. Aslnda birok
mektupta imparatorlar heyetlerin nnlerine getirdii meseleleri
valilerle grmeleri gerektiini bildirirler, fakat bu grmeler
rutin olduklarndan imparatorun huzuruna kmak kadar prestij
getirmiyordu. Bu yzden halka ilan edilmelerine gerek grlme
mitir101 .
Iosephos'un eserleri eliler ve imparator arasndaki ilikilerin

hangi yollarla kurulduu dnda eli heyetlerinin ilevini gster
mesi asndan sra d kaynaklardr: M 4'te Herodes'in l
mnden sonra Yahudi cemaatinden elli kiilik bir grup Augustus'a
bavurarak Herodes'in oullarnn hakimiyetine son verilmesini,
blgenin Syria Eyaleti ile birletirilmesini istediler102 1 7'deki zi
yaretlerinde, Syria ve Iudaea (Kuds) eyaletleri zerlerinde ver
gi yknn hafifletilmesi iin Tiberius ya da Senato'nun huzu
runa ktlar103 Pontius Pilatus'un Kuds'teki saraya Tiberius'a
adanm altn kalkanlar asmaya karar vermesinin ardndan, bu
hareketini imparatora ikayet etmek iin izin alamayan Yahudi
cemaati areyi mektup gndermekte bulmutu104 44'te dorudan
imparatorluk ynetimine giren blgede yeni procurator yksek
rahiplere ait kyafetlerin kendisi tarafndan muhafaza edilmesi
karar alnca, bir heyet Claudius'un huzuruna karak bu konu
daki ikayetlerini dile getirdi105 Yaklak on yl sonra bu sefer il.
Agrippa'yla Yahudiler arasnda Sleyman Tapna'na tepeden
bakan bir sarayn inas yznden sorun kt ve bir heyet Ne
ro'ya durumu aklad106 Millar Kuds'n her zaman sorunlu bir
blge olmasndan dolay imparatorla Yahudi heyetleri arasndaki
irtibatn dier eyaletlerdeki tipik uygulamalar yanstmayacan
syler, ama o da dier tarihilerin yanlgsna derek Yahudileri
imparatorluun geri kalanndan soyutlamaktadr. 107 Anadolu'da
ise en bilinen rneklerin banda Pergamon elisi Diodoros Paspa
ros gelir. Birinci ve nc Makedonya Sava arasnda eli ola
rak Senato ve memurlarn zerindeki etkisini kullanan Pasparos,
Romal i adamlarnn acmasz faaliyetleri yznden arlaan
borlarn ve vergilerin hafifletilmesini konusunda baarl olmu,
ayn zamanda ehirdeki Fimbria lejyonlarnn suiistimallerine kar
yardm salam ve Sulla'nn el koyduu mteveffa vatandala
ra ait mlkleri geri almt 108
Sz konusu olaylardan heyetlerin imparatorun huzuruna an
cak valinin izniyle kabildii anlalmaktaysa da baz durumlar
da valilerin bunu engellemeye alt, hatta heyetlerin valinin
iznini bile almadan bakente gidebildikleri grlr. Ayrca btn
bu diplomatik heyetler blgedeki yerel krizlerin ardndan baken

te gitmiti, yani heyetlerin olaanst durumlardaki ilevlerinden
haberdarz109 Buna ramen Plinius'un da belirttii zere eliler
sarayn kapsndan hibir zaman eksik deildi. Bu kalabalk im
paratora zaman kaybettirdii gibi bakente heyetler gndermek
iin harcanan paralar ehirlere mali yk getiriyordu . Maecenas
Augustus'a sonu gelmeyen heyet ziyaretlerinden kurtulmas iin
baz tavsiyelerde bulunur:
"Onlarn mahkeme karar gerektiren durumlar haricinde sana

heyet gndermelerini engelle, fakat taleplerini valilerine iletme
lerine ve onun uygun grdklerinin sana yollanmasna izin ver.
Bylece amalar uruna uygunsuz yollara sapmazlar ve bo yere
harcama yapmazlar. 11
(Cass. Dio 52 .30.9)

Dio'nun tavsiyeleri bo deildi. Plinius Byzantion'un harcama
larn incelediinde ehrin her sene imparatoru selamlamak iin
bir eliyi 12.000 sestertius harcamayla Roma'ya, bir dierini de
3000 sestertius masraf ederek Moesia Inferior valisine gnderdi
ini fark etmiti. mparator Plinius'un nerisiyle bu seyahatleri
yasaklad110 Anlald kadaryla bu durum imparatorlukta ge
nel bir kural haline ancak Constantinus'un 3 1 7'deki kararyla
gelmitir. mparator eyalet sakinlerin tarafndan karlan karar
namelerin comitatusa gelmeden nce valilerce incelenmesi gerek
tiini ilan etti . 324'te ise Constantinus Afrika proconsuluna
yazarak ehir meclislerinin zel ya da kamu ileri iin comitatusa
gitmeden nce valilerden izin almalar gerektiini bildirdi112 1 .
yzylda imparatorluk geneli iin kartlm tek kararname Ves
pasianus dnemine aittir ve ehirlerin her defasnda ten fazla
eli gndermesini yasaklar113 Bundan sonraki eli saylarnda bir
azalma tespit edilebiliyoruz114 Antoninus Pius'un da benzer bir
kararname yaynlad anlalyor1 15 Sonra gelen imparatorlarn
bu konudaki kararlar hakknda bildiklerimiz snrl olmakla bir
likte, Smyrna'nn Severus'a kamu hizmetlerinden muaf tutulmas
iin bir heyet gnderdiini biliyoruz1 16 Aizanoi'un ayn imparato

ra ilettii resmi mesaj Pius zamanndaki uygulamalarn aksine bir
heyet tarafndan getirilmesine ve stelik Vespasianus'un kararna
mesinin aksine kiiden deil, sekiz kiiden olumasna ramen
Severus'un taknd olumlu tavr, o srada Clodius Albinus'la
giritii taht mcadelesi srasnda ehirler arasndaki konumunu
salamlatran bir j estti1 17 Diocletianus'un reformlarndan sonra
heyetlerin ikayetleri daha ziyade imparatorun eyaletlerdeki tem
silcileri tarafndan dinlenmeye balamtr.
Baka baz nemli faaliyetler dnda -imparator kltnn ku
rulmas, sikke basm vb.- imparatora iletilecek ikayet konular
nn belirlenmesiyle elilerin seilmesi eyalet ve ehir meclislerinin
grevleri arasndayd. Roma mparatorluu'ndaki eyalet meclisle
rinin nemli zelliklerinden biri, hem personel asndan hem de
kurumsal adan Roma eyalet idaresinden yar-bamsz saylabi
lecek yaplanmalar olmasdr. Meclislerin i ilerinde byk oran
da zgr davranabildikleri grlr. Bunlarda valinin araya girdi
ine dair kantmz yoktur118 Her ne kadar Romallar meclislerin
faaliyetlerine dorudan karmamlarsa da birliklerin kurulma
aamasndaki mdahalelerle bunlarn glerini snrladlar. Princi
patus'taki gerek siyasi ilevlerinin nitelii hakkndaki bilgilerimiz
kstldr, ama bu kstl bilginin byk ksm yine Anadolu'dan
gelir. Byk lde Gen Plinius'un mektuplarndan bilinen ve
meclisleri dzenleyen lex Pompeia, Pompeius tarafndan M 6463'te geirilmiti1 19 En nemli dzenlemelerden biri, memur ya
da meclis yesi olmak iin 30 ya snrnn getirilmesidir. Yuka
rda Plinius'un bu mevkilere halktan kiiler yerine varlkl snf
tan gelenleri tercih ettiini belirtmitik. Bunun sebebi, doal ola
rak yerel aristokratlarn Roma'yla yakn ilikileriydi. Plinius'un
mektuplarndan baka sonular da kar120: Meclis yesi olmaya
muktedir gen erkekler maliyetler yznden buna yanamyordu.
Meclis yeleri kartan ailelerin dnda kalp da bunu gerekleti
rebilecek imkanlara sahip kiiler bulunmakta, fakat aileler ayrca
lklarn geniletilmesine kar kmaktayd. Plinius'un yazdklar
belki de darda kalanlarn karaca sorunlar karsnda duyu-
lan endieyi yanstr. Ailelerin zerine binen mali ykn zellikle

4 ve 5. yzyllarda artmasyla birlikte ehir meclisi yeliklerinde
skntlar ba gsterdi. Digesta'da bu meclislerde baskyla memur
luk yapan kiilerden ve memurluk yznden borca girenlerden
bahsedilir12 1 Birou da areyi farkl kamu hizmet alanlarna kay
makta ya da Kilise'nin hizmetine girmekte bulmutu.
Kukusuz bu birliklerin konumuz amzdan en nemli ilevle
rinden biri, zellikle eyalet valilerine alan davalarda oynadklar
roldr. Principatus'ta eyalet meclisleri ya da birlikleri tarafndan
getirilen sulamalara ska ahit olmaktayz. Tacitus Bithynia va
lisi Gaius Cadius Rufus hakkndaki sulamalardan bahsederken
bunlarn " halk tarafndan getirildiini" (accusantibus Bithynis)
syler122 Bu ifade dier olaylar iin de kullanlr ve sulamalarn
muhtemelen meclis tarafndan yapld anlamna gelir123 Eyalet
meclisleri halk birlikte hareket etmeye tevik ederek mahkeme
karsna daha gl bir ekilde kmalarn salyordu. Sulama
lar hakknda alnacak kararlar iin oy ounluun olmas yeter
liydi. Davann baaryla sonulanabilmesi heyet iinde ihtilaf ol
mamasna bal tyd. 106'da Bithynia eyalet meclisi Varenus'u dava
etmenin yollarn aram, ancak heyetin Roma'daki temsilcisinin
srarlarna ramen bir sre sonra bundan vazgemiti. Varenus
da bu arada eyaletten lehine tanklk yapacak kiiler bulmutu124
Davann sonucunu bilmiyoruz, ancak grne gre Varenus'un
Bithynia'dan bulduu tanklar nfuzlu kiilerdi ve mecliste bln
meye neden olmutu; yeler de muhtemelen bunun davay zayf
latacan dnp sulamalar geri ekmilerdi. Belki de Vare
nus'un yannda yer alan eyalet sakinleri heyette ekince yaratm,
eyaletten kan tanklarn Varenus'un savunmasn glendirirken
kendi davalarn zayflatacan dnmlerdi125 Ne yazk ki bu
konudaki bilgilerimizin byk blm sadece antik kaynaklar
dan gelir; yaztlar olduka sessizdir. Burada sadece u noktann
altnn izmemiz gerekiyor: Temelde eyalet idaresinde belli bir sz
sahibi olan bu meclislerdeki temsilcilerin ve dier memurlarn st
snflardan geldiini unutmamak gerekir. Alt snflardaki sknt
larn bu meclislere ne derece yansd veya bu skntlar ilete-
cek brokratik mekanizmalarn ileyip ilemedii meselesi byk

lde karanlkta kalyor bizim iin. Bunlar arasnda sadece Ly
kia ve Galatia birlikleri belirgin etnik zellikler tar126 Dierleri,
zellikle Asia ve Bithynia meclisleri Yunan kltrn zmsemi
ve Yunanca konuan aristokrat snflarn ynetimindeydi. Ayrca
Asia, Bithynia ve Lykia meclislerini bir kenara brakrsak, mese
la Pontos ve Galatia meclisleri hakknda bildiklerimiz ounlukla
oyunlar, imparator klt vb. faaliyetlerden ibarettir127 Bu arada
Anadolu'nun nemli etnik gruplar arasnda bulunan Phrygia'l
lar, Isauria'llar ve Pisidia'llarn bir birlii olmamas dikkat eki
cidir. Anlalan Romallar kendi eyalet sistemleriyle uyumayan
topluluklarda byle birliklerin kurulmasn desteklememilerdi 128
Ge mparatorluk Dneminde birliklerin ilevleri srd. Co
dex Theodosianus bunlarla ilgili eitli kararlar ierir ve zellikle
Constantinus'tan itibaren birliklere yaplan atflar artar. Btn
eyaletlerin bir birlii olmas gerektiine dair kararname ilk kez
Theodosius tarafndan 392'de yaynlanmtr. Ayrca birlik toplan
tlar iin valiler ve vicariuslardan izin alma zorunluluu ortadan
kaldrlmtr. Bylece Romal brokratlarn yapt yolsuzluklar
veya dier yasa d faaliyetlerin imparatora ulamas nispeten ko
laylam oluyordu. Zaten dzenlemelerin geneline bakldnda,
bunlarn imparatorla eyaletler arasn daki bilgi alveriini geli
tirmeye ynelik olduu anlalr129 Grne gre uygulamalar
daha ok eyalet merkezlerini etkilemi, orta lekli ve nispeten
kk ehirlerde bu dzen ilememitir. Meclis eyalet bakentinde
toplanyor ve kararlar ksa notlar halinde imparatora iletiliyor
du. Buna bal olarak, kararnameler ve dier dzenlemeler eyalet
meclisinde ilan ediliyor ve bakentte yaymlanyordu. Dier taraf
tan eyalet ehirleriyle imparatorluk arasndaki kopukluk baka
alanlara yansd: Eliler araclyla yaplan geleneksel diplomasi,
methiyeler ve yaztl heykeller ortadan kayboldu. 4. yzyln ilk
birka onylndan sonra sradan ehirlerin meclis kararyla impa
ratorlar adna heykel diktikleri grlmez. Ayn ekilde eyalet mer
kezlerinin dndaki ehirlerde yerel meclisler yeni imparatorluk
kararnamelerini yaynlama zahmetine bile girmemilerdi.
Bu zellikleriyle eyalet ya da ehir meclisleri direni oda ola

cak zelliklere sahip deilmi gibi grnr. Bu kurumlar diplo
masinin ar bast yerlerdi ve Roma brokrasisiyle yakn iliki
iindeki st snflarn kontrolndeydi. Bunun bir istisnas, Patara
Ant ve baz antik kaynaklardaki ifadeler dolaysyla bu katego
ride deerlendirebileceimiz Lykia Birlii'dir. M 4. yzyldaki
Pers egemenlii altnda bile kendi slaleleri tarafndan ynetilen
Lykia'llarn belki M 200'den nce kurduklar Lykia Birlii, 4.
yzyla kadar varln korudu. M 1 69'a kadar zgr bir devle
tin btn faaliyetlerini bu ekilde yrttler ve bu tarihten sonra
Roma'ya bal kalarak kstl ekilde bamszlklarn srdr
dler. ncelikle Patara Ant'nda anlatlan olaylara gz atmakta
fayda var: Patara i limann gneydousunda, liman gren bir
meydana dikilmi olmas gereken ant, Lykia'nn MS 43'te Clau
dius tarafndan eyalete dntrldn belirtir ve buna sebep
vermi olaylara dair ipular barndrr. Ayrca blgede yaplan
yollarn ehirden ehre mesafeleriyle verildii bir listeyi ierir130
Ne yazk ki antn dikildii 42 yl Tacitus'ta kayp olduundan,
yaztta geen sorunlarn niteliini daha iyi anlama ansndan
yoksunuz. Yaztn A yznde Lykia'llarn imparatorun tanrsal
basireti sayesinde hizipten, kanunsuzluktan ve haydutluktan kur
tulduu; uyuma, drst bir adalete, ata kanunlarna kavutuklar
ifade edilir. dari ilerin ileri gelenler arasndan salahiyetsiz o
unluk tarafndan atanm meclis yelerine emanet edilecei de
eklenir.
Bu tarihte Lykia'daki olaylar hakkndaki bilgilerimiz kaynak
lardaki birka cmleden ibarettir. Suetonius sadece imparatorun
aralarndaki iddetli anlamazlklardan tr Lykia'llarn zgr
lklerini geri aldn belirtir131 Cassius Dio biraz daha aydnla
tcdr ve ilgin baz bilgiler verir: Lykia'llarn kan kargaalar
srasnda 42'de baz Roma vatandalarn ldrdkleri haber ze
rine Senato olay ele alr ve Claudius soruturma iin bir Lykia he
yetini kabul eder. Senatoda soru sorduu elilerden birinin Roma
vatanda olmasna ramen Latincesini anlamaynca "Romallarn
dilini bilmeyen Romal olamaz" diyerek bu kiinin Roma vatan-
daln elinden alr132 Suetonius ve Dio'nun syledikleri Verani

us'un kzna ait mezar yaztyla desteklenir: Yaztta Lycia-Pamp
hylia Eyaleti'ndeki be yllk grev sresinin sonunda Veranius'un
blgeyi ya da blge halkn Claudius'un egemenliine soktuun
dan bahsedilir133 te yandan Veranius'un mezar yaztndaki 6.
satr, valinin haydutlua son verdii eklinde tamamlanr. Lykia'l
Iunia Theodora'ya verilen onurlarn sraland Korinthos'tan bir
baka yazt, Theodora'nn Lykia halk srldnde onlara ku
cak amasna atfta bulunur. Bu metinlerde geen genel karklk
ifadelerine ilaveten baz hukuki sorunlarn yaand anlalyor.
Veranius'un Myra'da bulunan bir kararnamesine gre vali resmi
kaytlarda yaplan tahrifata son vermiti134
Magie olaylarn Claudius'un blgeyi eyalet haline getirmesi
iin sadece bir bahane olduunu, bunun an uruna yaplm bir
hareketten teye gitmediini belirtir135. Aslnda Claudius'un niyeti
ak deildir, fakat Roma olaslkla bir daha kargaa kmasn
nlemek iin Lykia Birlii'nin ileyiinde baz deilikler yapmt.
Olaylarn Lykia Birlii'yle ilikisi muhtemelen "atalarn yasala
rna dn" ve "salahiyetsiz ounluk tarafndan atanan meclis
yeleri" ifadeleriyle kendisini gsterir136 Yazttan imparatorluun
Lykia Birlii'nin yapsnda ne gibi deiikliklere gittiini anlaya
myoruz. Pergamon'dan bir yazt Lykia'daki dzenlemelere k
tutabilir: Bunda halkn ileri gelenleri arasndan temsilci olacaklar
iin oylama yapld ve kazanan kiinin Roma yasalarna uygun
ekilde kurulan meclise girmeye hak kazand bildirilir. Roma
Asia Birlii'nde olduu gibi burada da halkn temsilcilerini setii
bir mekanizma kurmutu, fakat muhtemelen bu temsilciler ok
kstl bir listeden belki de valinin onayyla atanabiliyorlard137
Antta "ileri gelenlerin meclise seilmesine" zellikle deinilme
si, sorunun blgedeki aristokratlar ya da byk arazi sahipleriyle
ilgili olduunu dndryor. ahin ve Adak sorunun st sn
fn yksek memuriyetleri paylamndan kaynakladn ileri s
rerken Larsen'e gre sebep alt snflarn birlii kontrol eden bu
ailelere veya kiilere kar ayaklanmalaryd. Tarihi burada " sos
yal devrim" ifadesini kullanr ve blgedeki tiranlarn ve aristok-
radarn gemite de srtmeler yaadna iaret eder138 Halkn

olaylardaki rol hakknda bilgimiz olmamasna karn, yukarda
bahsettiimiz Tarsos'lularn ehirlerindeki kargaalarn nedeni
olarak grdkleri keten iilerini meclise almama karar bize bir
fikir verebilir. Sz konusu kiilerin mecliste bulunmalarna izin ve
rilmesine ramen konuma ya da oy haklar yoktu. Btn bunlar
alt snflarn meclise girmesinden duyulan rahatszla iaret eder.
Bu ekilde farkl kesimlerin ynetim mekanizmalarnda temsilleri
zorlayordu. Nitekim Patara yazt Claudius'un ynetimi halktan
alp tekrar aristokratlara geri verdiini ima eder. Burada kullan
lan kelimeler ve metnin geneli, " halkn" ya da "kalabalklarn"
(polloi, plethos) demokratik kurumlar yrtebilecek kapasitede
olmadna iaret eder139 Brutus'un M 42'de Patara'yla mtte
fik olma isteine karlk zgrlklerini verdii kleler ve bor
larn sildii fakirlerin anlamaya kar kmalar, ehirde farkl
kesimler arasnda gerilimlerin yaandnn bir gstergesidir140
Vali Quintus Veranius'un dzenlemeleri skntlarn halen devam
ettiini dndrmektedir.
Yazt bir kenara brakrsak Suetonius ve Dio'nun aktardk
larndan karlabilecek sonular olduka snrldr. Dio Roma
vatandalarnn ldrlmesinden bahsederken Suetonius'un bu
konuda sessiz kalmas dikkat ekicidir141 Kolb' a gre yazarn
suskunluu, lenlerin gerekte Roma vatandal kazanm Ly
kia'llar ve olaylara karanlarn da hem Roma vatandalndan
hem de kendi ehirlerinin vatandalndan karlm kiiler ol
masyla aklanabilir. Suetonius iin bunlar Roma vatanda deil,
Lykia'lyd. Claudius'un Lykia'llarn libertasn geri almas zerk
ynetim ve adli yetkilerin feshedildii anlamna geliyordu. Ne
var ki dnemin sikkelerinde Claudius portresiyle birlikte grlen
libertas (zgrlk) lejand, Suetonius ve Cassius Dio'nun syle
diklerine ters der. Sikkelerde yine Claudius'a elik eden zgr
lk simgesi kle bal da (pileus) imparatorun Lykia'llar keyfi
idareden ve tiranlktan kurtardna iaret eder142 Ksacas, Lykia
Birlii'ne getirilen dzenlemelerin en azndan Lykia aristokrasisi
tarafndan olumlu karlandn sylemek mmkndr.
Patara Ant'nn hikayesi bize Roma'nn ehirlerin i ilerine ve

kurumlarna mdahalesine dair ipular sunmaktadr. mparator
luun politikas sadece Lykia Birlii'ne ya da Anadolu'ya zg bir
tutum deil. Yukarda bahsettiimiz zere, bu tip dzenlemeler 1 .
yzylda dier eyaletlerde rastladmz geni apl bir politikann
paras gibi grnr. Eyalet ve ehir meclislerine yaplan mdaha
lelerin aka aristokrasinin karlarn koruyan bir nitelik tad
yadsnamaz. Plinius'un yukarda verdiimiz pasaj bunun ak bir
kantdr.
Silahsz zm: Davalar ve Mahkeme Sreci

Devlet rynce yasalar bollar.
Tacitus (Ann. 3.27)

Sorunlara iddete bavurmakszn yasal yollardan areler bul
mak her zaman mmknd. Anadolu'yla ilgili davalar byk l
de Romal valilerin Anadolu eyaletlerinde kart yolsuzluk,
grevi ktye kullanma, adam kayrma, yetki am vb. sularla
ilgilidir. Aada greceimiz zere, zellikle baz Anadolu eyalet
leri dava ama konusunda olduka gayretli ve baarlyd. Antik
kaynaklarda yer alan davalarn ok aznda mahkeme sreci ay
rntlaryla aktarlr; bazlar sadece birka cmleyle geitirilir ve
antik yazarlarn eyaletlerin durumu hakknda periyodik raporlara
sahip olmad bellidir143 Ayrca Senato kararlarnda gemeyen
ya da imparatorun zel olarak dinledii davalarn kaynaklarm
zn bilgisi dnda kaldn dnebiliriz. Eyaletlerin lehine so
nulanan davalarn ayn sebepler yznden tarih kitaplarnda yer
almama ihtimalini de unutmamalyz. Bu eksiklii bir dereceye
kadar davalar ve idari kararlar hakknda ehirlere dikilen yaztlar
dengeleyebilir.
Valilerin ve brokratlarn iledii sular Roma hukukuna gre
balca grupta toplayabiliriz: Vatana ihanet ( crimen maiestatis)
genel olarak valinin yetkilerini amas karsnda getirilen sula
malardr. Valinin emrindeki askerleri baka bir eyalete sokmas;
yeni bir vali atanmasna ramen eyaleti terk etmemesi ve askeri

yetkilerini brakmamas; izinsiz asker toplama, ordu oluturma,
sava ilan etmek; yeni vergiler koymak ve vergi oranlarn yk
seltmesi bu gruba girer. Bu konuda ilk dzenleme olan M 1 03
tarihli lex Apulia de maiestate ierdii mulak ifadeler yznden
ihanet, isyan ya da kamu hizmetlerinde baarszlk gibi eitli
sulara uygulanan hazr yasa haline geldi 144; Sulla 'nn M 8 1 'de
kard lex Cornelia maiestatis'e temel oluturdu. Bununla Sulla
valilerin eyaletlerindeki zellikle izinsiz sava ama ve seyahat gibi
faaliyetlerine dzenleme getirdi. Bir vali kendi eyaletin in sakinle
rine bor para veremezdi145. Valiler ant ve tapnak yaptrmak iin
para, yolculuklar srasnda atlar iin saman talep edebilirdi, ancak
mal veya para eklinde hediye alnmas yasak olduundan bunlar
izine tabiydi146. Caesar lex Iulia maiestatis ile benzer baka yasak
larn yan sra srgn cezasn da getirdi147
Rvet ve hara sular (crimen repetmdae) valilerin mahke
melerde rvet almas, para karlnda kiilere imtiyazlar tan
mas, muafiyetler salamas, vergi tahsildarlaryla ibirliine gi
derek fazla vergi toplanmasna izin vermesi, Romal tefecilerin
eyaletlere yksek faizle bor vermelerine gz yummas gibi faali
yetleri ierir. Bununla ilgili mahkeme quaestio de rependutis, tal
ya dnda idari mevkilerde bulunan Romallarn yasa d yollarla
elde ettikleri para ve mallar iin denecek tazminatlarla ilgilenir
di148. Mahkemenin yozlatn ve senatr snfndan j ri yeleri
nin kendi mevkidalarn sulamakta gnlsz davrandn gren
Sempronius Gracchus, bir yasa geirerek (lex Acilia repetunda
rum) aristokrasinin mahkemelerdeki arln ve kanunsuzluk
lar azaltmay dnd. Yasann detaylar bilinmemekle birlikte
Senato'ya 300 atl snf mensubunun alnmas ngrlmekteydi.
Yasa sadece senatr ya da kk memurlarn mahkemelere seil
melerini dzenlemiyor, ayn zamanda mttefiklerin bireysel ola
rak ya da heyetler araclyla Romal eski memurlar, senatrleri
ve oullarn gasp suuyla mahkemeye vermelerine imkan sal
yordu. Cezalar zararn iki kat tazminat olarak belirlendi. Dava
larn en ince detaylaryla, ak bir ekilde yrten sorumluluk
YNETiC SINIFLAR VE KURUMLAR 377
sahibi davaclar vatandalk ya da dier ayrcalklarla -askerlik

ten ve kamu hizmetlerinden muaf tutulma vb.- dllendiriliyordu.
Yasann devrim niteliindeki yenilii brokratlarn ve senatrle
rin Roma'nn mttefikleri ve tebaalar tarafndan sulanabilme
siydi, ancak bu Roma aristokrasisinin karlarna tamamen ters
dyordu. Gracchus'un yapt en ciddi reformlardan biri, hi
phesiz Roma vatanda olmayanlarn (peregrines) Romal me
murlarn sulama hakkyd. Ancak lex Cornelia maiestatis'e gre
yabanclar sulamalar kendi adlarna konuan bir Roma vatan
da araclyla yapabiliyorlard 149. Gracchus'un verilen zararn
tazmini iin yapt dzenlemeleri de nemli bir yenilik olarak
grebiliriz. Mahkumun mal varl borlarn demeye yetiyorsa
icrann yrtlmesini devlet stleniyordu. Ayrca sann lmesi
veya vatandalktan karlmas durumunda dava kapanmamak
ta, davaclar mahkumun vasilerinden tazminat talep edebilmek
teydi150. Gracchus yasasnn kndan itibaren istatistiklere ba
kldnda, repetundae davalarnn yarsnda davalnn aleyhine
kararlar alnd grlr151.
Bu yasaya bal olarak yaplm son dzenleme olan Caesar'n
M 59'da kard lex Iulia de repetundis baz deiikliklerle

Iustinianus dnemine kadar varln korudu. Yasa olduka sert
nlemler iermekteydi ve Cicero'ya gre mkemmeldi152 Lex
Cornelia maiestatis'tekilere ek olarak, valinin ehirlerden libertas
hakkn geri almas; Sulla'nn yasalarnda belirtildii gibi valinin
eyaletini terk etmesi veya Senato onay almakszn sava ama
s; kamu yararna olduunu ispatlayamad srece onay alma
dan vergi toplamas ve ahslarn mallarna el koymas yasakt.
Vali mlkiyeti belirsiz kleler ve zgr kiilerin karlmasndan
ve alkoyulmasndan dolay sulanabiliyordu. Valinin eyaletteki
devlet gelirlerini ve mlklerini zimmetine geirmesi ise peculatus
suu kapsamnda deerlendiriliyordu. 59'da Caesar'n kard
lex Iulia de Peculatus Iustinianus dnemine kadar yrrlkte
kald.
Sulla'nn 8 1 'de kard Lex Cornelia de Provinciis Ordinan
dis ile valilerin eitimli ve devlete bal brokratlar olarak ye-
timelerini amalanmt. Yasa praetorlarn Roma dndaki eya

let valiliinden nce bir yl hukuk alannda alm olmalarn
ngryordu. Bir konsl grevi sresince bir ordunun banda
bulunamaz ya da bir eyaletin bana gelemezdi. Bir yln sonun
da Senato kararyla yine bir yl srecek eyalet valiliine atanrd.
Btn eyalet valileri yetkilerini atklarnda maiestas ile itham
edilecekti 153
Principatus dneminde yaplan yasalarn birou Gracchus'tan
itibaren yrrle girenlerin devam niteliindeydi. Bununla bir
likte baz nemli deiiklikler de yapld. rnein yasalar Senato
dndan memurlar ve bu kiilere hizmet edenleri kapsayacak e
kilde geniletildi. Bunun sebebi, atl snfnn eyalet ynetiminde
giderek daha fazla grev almasyd. Ancak yasalar eyaletlerde i
adam ya da vergi tahsildar olarak bulunan atl snf mensuplar
n balamyordu. Claudius ve Nero dneminde atl snfndan me
murlarn repetundae sulamalarna maruz kaldklar biliniyor154
Traianus zamannda uygulanan bir yenilik, sulu bulunan valinin
yardmclar hakknda dava alabilmesiydi. Hatta eleri ve o
cuklar da ayn ekilde davaya dahil olabiliyordu155
Principatus'un nemli yasa metinlerinden biri, kukusuz M
4'te yaymlanan Kyrene Kararlar' dr. Kyrene'de bulunmu Yunan
ca yaztn ilk drt maddesi M 7-6'ya tarihlenmektedir ve ehrin
kendisiyle ilgili kararlar ierir. M 4'e ait olan beincisi ise bir
Senato karardr ve eyalet valilerinin yarglanma sreci hakknda
yeni maddeler ierir156 Bir davann kabul iin nce Senato'nun
izninin alnmas gerekmekte ve ancak bunun sonuncunda davalar
senatrlerden oluan bir jrinin nne gelmekteydi. Uygulama
davacnn kanuni ykmllklerini azaltmakta, mahkumiyet ve
tazminat srecine arlk vermekteydi. Jrinin senatrlerden olu
mas, bunlarn kendi snflarndan sanklar aleyhine karar verme
lerini ou zaman engelliyordu. Daha sonra kanunun kapsam atl
snfn ve yerel yneticileri iine alacak ekilde geniletildi.
Digesta iindeki eyalet idaresi ve grevi ktye kullanmay
kapsayan eitli maddelerin bir ksm lex Iulia 'dan alnmtr ve
nemli baz maddeleri yledir157: Hibir memur para karlnda
bir yarg kararn veya kararnameyi deitiremez ya da grevinin

gerektirdiinden azn veya fazlasn yapamaz. Para karl ya
lanc ahitlik yapanlar ayn maddeye tabidir; para karl birini
askere almak ya da ordudan atmak yasaktr. Memurlarn aldk
lar hediyeler bir yl iinde 1 00 aureusu geemez; hi kimse para
karl hapse atlamaz, zincirlenemez, sulanamaz. Mahkeme
kararlar para karlnda deitirilemez; yapmna balanmam
hibir kamu binas bitmi gibi bitmemi bir kamu binas da tamir
ediliyormu gibi gsterilemez. Kendilerine verilen hediyeleri kabul
etseler bile hibir proconsul ya da praetor bunlar uzun sre devam
eden intifa suretiyle elde edilen hak gibi grp elinde tutamaz. Hi
bir memur ehirler tarafndan ithal edilen tahla sabit fiyat uygula
yamaz. Hi kimse kutsal, dini ya da kamu kaynaklarndan izinsiz
para kullanamaz. Devlete ait altn, gm ve bakrn baka metal
lerle kartrlmas yasaktr. Elinde belli bir ama iin kamuya ait
para bulunduran kimse bu paray amac dnda kullanamaz.
Eyaletler yukardaki sular ileyen brokratlar nasl dava
edebilirdi ve sulular bekleyen cezalar neydi? Cumhuriyet'te re
petundae sulamalar quaestio publica denilen bir soruturma he
yetinden gemekteydi. Bu heyet iinde senatrler M 70'e kadar
aznlktayd. Ancak Tiberius'tan itibaren bildiimiz btn davala
ra Senato (ya da Senato'dan karlacak bir komite) ve imparator
bakt 158 Davaclar iddialarnn haklln gstermek iin resmi
bir soruturma istemek zorundayd. Yasa bu hakk davaclara ver
mesine ramen soruturma heyeti bunu reddetme yetkisine sahipti
ya da isterse delillerin sunulmasndan sonra verebiliyordu159 Sa
nn tanklar soruturmaya getirmesi iin zorlamasna izin veril
miyordu. Kyrene Kararnamesi'ndeki dzenlemelere karn ciddi
sulamalar sz konusu olduunda soruturma bir yla kadar uza
yabilmekteydi160. Kyrene Kararnamesi'nde davaclarn iini zor
latracak baka bir madde daha bulunur: Buna gre tanklarn
Roma'ya ulam masraflarn kendi ceplerinden demeleri gereki
yordu. Uzak eyaletlerde oturan ya da fakir tanklarn masraflar
ou kez davac ya da eyaletin kendisi tarafndan karlanmak
zorundayd. Mahkeme topland zaman btn bu tanklar tal-
ya'da olmalyd. Bunlar yarg srecinin yavalamasna ve davann

gl bir ekilde savunulamamasna sebep olmaktayd. Kyrene
Kararnamesi'ndeki ad geen trden bir komisyon 1 5 'te Bithynia
valisi Granius Marcellus'un yarglanmasn stlenmiti161 Atl s
nfndan memurlarn da Tiberus ve Nero zamannda yolsuzluk ve
kt ynetim sulamalaryla Senato tarafndan yargland bili
niyor. Ancak Claudius, Vespasianus ve bazen Nero sulamalar
kendi huzurlarnda dinliyordu. 60'tan sonra atl snfndan me
murlarn Senato tarafndan yarglandna dair bir kant yoktur.
Muhtemelen bu sulamalar imparatora tarafndan karar balan
m, ama Senato karar olarak yaynlanmamt162 Senato ve im
parator cezalar hafifletme ya da erteleme yetkisine sahip olduu
iin lex Iulia'ya aykrlna karn mahkeme nne gelen cezalar
diledii kadar bekletebiliyordu.
Cezalar eitlidir: Brokratlara verilenler ounlukla ya taz
minat ya da srgn eklinde olmutur. C. Servilius Glaucia sulu
bulunanlar iin infamia denilen bir dizi yasal kstlama getirdi.
Bunlardan en sk uygulanan, mahkumun yasa nnde baka bi
risine vekil olmas, onun ilerini yrtmesi ve ahitlik etmesinin
yasaklanmasdr. Infamia mahkumun sosyal hayatta itibarnn
azaltmay amalyordu ve saygnln (fama) ya da isim itibarnn
(existimatio ) yitirilmesi anlamna gelmekteydi. Yolsuzlukla su
lanan bir senatr iin itibarn yitirmek byk bir kaypt. Eski
Africa valisi Marius Priscus para karl masum insanlar ceza
ya arptrmak gibi ar bir iddiayla sulanmasna ramen eyalet
sakinlerini temsil eden Gen Plinius valinin aleyhine konumak
ta zorlanmt. Priscus'un avukat Senato'da ackl bir konuma
yaparak onun sadece ald paray geri demesini salad ve eski
valiyi saygnln yitirmesine sebep olacak asl sulamadan kur
tard. Baetica'llar eski valileri Caecilius Classicus hakkndaki
ikayetlerini Senatoda dile getirmek iin Gen Plinius'u temsil
cileri semek istediler. Plinius'un teklifi kabul etme nedenlerin
den biri, Classicus'un lm olmasyd. Bylece bu tip davalarda
ska grlen bir senatrn d gibi rahatsz edici bir olaya
ahit olunmayacakt. Senato kk dm ve itibarn yitir-
YNETiC SINIFLAR VE KURUMLAR 381
mi bir senatre kar sempati duyabiliyordu. Bithynia valisi

Iulius Bassus Gen Plinius'tan davasn stlenmesini istediinde,
Plinius onun soylu ailesini ve Domitianus dneminde kendi
sine yaplm hakszlklar ne karan bir savunma hazrla
mt 163.
Bunlarn dnda iki nemli deiiklik daha yapld: lki, Roma
vatandalarnn tek bir sana kar dava am btn davaclarn
adna kovuturmay yrtebilmesi; ikincisi de rvet ve alnan he
diyelerin de sulama kapsamna alnmasyd. Infamia uygulamas
dnda mahkumlarn snr d edilmesi ya da srgne yollanmas
da mmknd, fakat ou kez mahkumlar mallarn Roma dna
karyor ve gittikleri yerlerde eski saygnlklarn koruyabiliyor
lard. Btn bunlara ramen kanunlar genelde kat zerinde ka
lyor, davallar kolayca beraat edebiliyordu. stelik yukarda da
belirttiimiz gibi senatrler kendi snflarndan kiileri sulamakta
gnlsz davranyorlard.
Kyrene Kararnamesi eyaletlere lm cezas isteme hakk da ta
nr. Gerekte hibir vali halkn basksyla byle bir cezaya arpt
rlmamtr. Bunun yerine yasal, ama pek de ar olmayan srgn
tercih edilirdi. Mahkum Roma ve talya'dan ya da doduu eya
letten snr d edilebilirdi. Baka bir seenek mahkumu nceden
belirlenmi bir yere, tercihen bir adaya gndermekti. Bu son ceza
ayn zamanda mallara el koyma ve vatandalk haklarndan mah
rum etmeyi de iermekteydi. Snr d etme hayat boyu iken sr
gn geici olabiliyordu. 12'ye kadar olan kantlara baklrsa, ada
lara srlenlerin ounlukla lks bir hayat srdkleri anlalyor;
hatta gnderildikleri yerlerin dnda yaayanlar bile vard. Ancak
bu tarihten sonra Augustus srgnleri onlara tahsis edilen yerler
de yaamaya zorlad; yanlarna yirmi kle ve azatlyla 500.000
sestertiustan fazla para almalarn yasaklad164 Tiberius'un 23 'te
kard yasayla sulu brokratlarn vasiyet brakma yetkileri de
ellerinden alnd165 Buna ramen Caligula mahkumlarn lks iin
de yaamasndan hala ikayetiydi166
Eyalet sakinleri sularn karlnda lm cezas talep etmek
yerine zararlarnn tazmini isteyebilirlerdi. Lex Cornelia ve lex Iu-
lia'da verilen zararlarn ayr ayr tazminine imkan varken, Kyrene

Kararnamesi'nde adi tazminat ngrlmekteydi. Ancak bu d
zenleme senatrlerin yararna olmutu. Traianus'un lmne ka
dar davaclarn adi tazminattan daha fazlasn almadklar gr
l r167. Srgne yollananlar ayn zamanda tazminata da mahkum
ediliyordu. ou davada tazminat karar kmakla birlikte da
vaclarn her zaman istediklerini alamadklarn anlyoruz. Eski
Asia Eyaleti valisi Iunius Silanus'un yolsuzluk davas sonucunda,
annesinden kendisine kalan mallarn oluna braklmasna karar
verilmiti168 Claudius ise yolsuzluktan hkm giymi bir valinin
sadece memuriyeti srasnda elde ettii mallara el koymutu 169.
Ayn ekilde Baetica valisi Caecilius Classicus eyaletten aldklarn
geri demesine karar veren mahkeme, proconsulluu ncesinde
kznn sahip olduu mallar darda tuttu170. Gen Plinius'un za
mannda zararn tazminini salamak iin grevlendirilen konsl
ler tazminatn muhafazasndan sorumluydular, ancak her zaman
gereken zeni gstermiyorlard. Baetica valisi Baebius Massa'nn
davasnda davaclarn avukat Herennius Senecio konsllerden
emaneten sakladklar tazminat davaclara ayr ayr dememe
lerini istemiti. Aksi halde daval zaman lehine kullanarak elle
rindekini bir kayyma devredebilirdi171. Antoninus Pius'un buna
imkan tanyan bir kanun kararak vali babalarnn eyaletlerden
aldklarn geri demeleri kouluyla ocuklara miras paylama
hakk tanmt 172 Dolaysyla eyalet sakinleri davay kazansalar
bile istedikleri tazminat alamayabiliyorlard. Digesta'daki Sep
timius Severus'a atfedilen bir kanunla davallarn mallarn dev
retmelerini ve klelerini azat etmeleri yasaklanarak davaclarn
maduriyeti giderilmeye allmt173.
Mahkumlar bir sre sonra tekrar senatrlk mevkiine iade
edilebiliyordu. rnein Otho, Nero ve Claudius tarafndan gasp
sulamasyla srgne yollananlar affetmi tir174. Tacitus' a gre bu
kiileri affetmek iin klf arayan Senato, sularn "gasp"tan
karp, ktye kullanldndan dolay nefretle karlanan " vatana
ihanete" evirmi, bylece Nero'nun onlar art niyetle cezalandr
d izlenimini vermiti175
Mahkeme srecine biraz daha yakndan bakalm: Kovutur

mann balamas iin davallarn valiyi Senato nnde sulamas
gerekiyordu. Dio Khrysostomos Tarsos'lulara eski valilerini sa
dece valilerden oluan bir mahkeme nnde sulayabileceklerini
hatrlatmt. Bu valiler de onlarn sadece Roma idaresine kar
km olmak iin dava atklarn dnmeye meyilli kiilerdi176
Sorun, Senato'nun hakknda dava alan kendi yeleri lehine ha
reket etmesiydi. Anadolu'daki erken bir rnek Terentius Varro va
kasdr. Cilicia Eyaleti'ndeki kanunsuzluklar yznden M 74'te
mahkemeye karlan Varro'nun avukat Q. Hortensius Hortalus,
davann sonucunu garantiye almak amacyla mahkeme yelerine
bolca rvet vermiti. Bu gayet normaldi, ama yelerin aldkla
r rvetin hakkn verip vermediklerini renmek iin renkli oy
pusulalar datmas skandala neden oldu177 M 59'da eyaletten
dnnde eitli sular yznden mahkemeye kan Flaccus'u
sulayan ehirler Tralleis dnda nispeten kk, temsilcileri de
nemsiz kiiler olduu iin Varro durumasndaki gibi ne rvete
ne de renkli oy pusulalarna gerek kalmt muhtemelen. Elbet
te Flaccus'u savunan kii usta hatip Cicero'ydu ve karsnda da
muhtemelen tecrbesiz bir avukat vard 178
Davallar oluturacaklar bir heyet veya bir temsilci aracl
yla sorunlarn dile getirebilirdi. Temsilcinin hitabet sanatn iyi
bilen birisi olmas tercih sebebiydi. Asia Eyaleti valisi C. Iulius
Silanus'un davasnda bulunan temsilciler eyalet sakinleri tara
fndan en iyi konumaclar olduklar iin seilmilerdi. Onlarla
karlatrldnda Silanus hem daha deneyimsizdi hem de lm
korkusu gibi en iyi hatipleri bile zorda brakacak bir ruh hali iin
deydi179. Bithynia-Pontus valisi Bassus'un davasnda eyaleti temsil
eden Theophanes kovuturmay hzlandran hitabet yeteneklerine
gvenilerek seilmiti180 Bassus ve onun gibi Bithynia valisi olan
Varenus'un davalarnda konuan Fonteius Magnus adl Bithy
nia'l, Gen Plinius'a gre ok laf reten ama az kant gsteren
biriydi ve ou Yunan gibi konukanl dolu bir ifadeye tercih
ediyor, nefes bile almadan uzun ve skc konumalar yapyordu.
stelik Yunan tebaann bir Romal ve ayn zamanda bir konsle

cevap vermesi yzszlkt 181
Bu konularda Anadolu kadar uzman olmayan yerlerde daval
lar deneyimli avukatlarn yardmna ihtiya duymaktayd. Bunla
rn Senato tarafndan atandklar da olur: Tacitus ve Gen Plinius
eski Africa Eyaleti valisi Marius Priscus'un davasnda, Gen Plini
us Herennius Senecio'yla birlikte Beatica valisi Baebius Massa'nn
davasnda grevlendirilmitir1 82 Baz durumlarda davallar kendi
adaylarn Senato'ya bildirebiliyordu; Baetica'llar kendilerini va
lileri Caecilius Classicus'un davasnda Gen Plinius'un temsil et
mesi iin bunu uyguladlar183 te yandan vali hakknda sulama
getirmek hem heyetler hem de temsilciler iin tehlikeli olabiliyor
du. Eprius'u sulayanlardan bir ksm "masum bir adam" dava
ettikleri iin srgne gnderilmiti; Baetica valisi Classicus'un ka
rsyla gizli anlama yapt ne srlen Norbanus'u srgne gn
deren asl -ve alakasz- iddia, Domitianus'un huzurunda bir kon
sln cezalandrlmasna destek vermi olmasyd. Theophanes'in
Bassus'un davasnda fazla ileri gittiini dnen daval avukatlar,
valinin suunu onun da ilediini ve yarglanmas gerektiini d
nyorlard. Heyetlere yardm eden senatrler bile risk alyor
du. Kilikia'llarn dava ettii Cossutianus Capito'yu sulayanlara
destek veren Thrasea, daha sonra Capito'nun saldrlarna maruz
kalacak, Baebius Massa'nn davasnda valiye kar Gen Plinius'a
verdii destek Herennius Senecio'nun lmne yol aacakt184
Valilerin de sulamalar boa karmaya ynelik eitli yn
temleri vard elbette. Brokratlarn eyaletlerdeki gl kiilerle
balantlarnn bulunmas onlar iin genelde yeterli bir gven
ceydi. Valiler kendilerine arka kacak nfuzlu eyalet sakinleri
sayesinde yasa d ilerini daha rahat yrtebiliyor, kar taraf
da yerel siyasette Roma'nn desteini yanna alyordu. Yukarda
bahsettiimiz Claudius Timarchus buna iyi bir rnektir. Valilere
verilen payeler mahkemede kullanlabilecek trden olumlu ka
ntlard. Cassius Dio valilerin onurlandrmalardan cesaret alarak
daha byk sular iledikleri yorumunu yapar185 Timarchus'un
Senato'daki konumasnn ardndan Thrasea'nn syledikleri des-
tek bulmu ve 63'te Nero eyalet meclislerinde valiler iin onur pa

yelerinin oylanmasn yasaklamtr186 Ancak Gen Plinius, eer
eyaletler byle kran ifadelerinin brokratlarn kariyerlerini iyi
ynde etkileyeceini dnrlerse kovuturmaya gerek kalmaya
can bile syler187 Onurlandrma kadar ie yarayan baka bir
yntem mektuptu. Eer eyalet valinin masum olduuna inanyor
sa yardm etmek isteyebilirdi. Libanios, Thryphonianus adl valiyi
savunmak amacyla yazd mektubunda, halk iin enerjilerini ve
servetlerini harcayan valilerin grev srelerinin bitmesinin ardn
dan sulamalara maruz kaldklarn, bunun iin tazminat den
mesi gerektiini syler188 Eski Cappadocia Eyaleti valisi Helias'n
3 72'de haksz yere grevden alnmasnn ardndan Basileios Do
u'nun magister officiorumu Sophronios'a yazarak valinin ehir
ayaa kaldrabilecek tek kii olduunu, adil davrandn, daha da
nemlisi Hristiyanl eski onurlu gnlerine geri dndrdn
syler ve ondan valiyi imparatora tavsiye etmesini ve iftiralardan
kurtarmasn ister189
Sulamalar ne kadar ciddi olsa ve yasalar ne kadar eyaletlerin
yanndaym gibi grnse de i davay sonulandrmaya gelince
Senato hafif cezalar vererek hangi tarafta olduunu belli etmek
teydi. Lykia'llarn sulad Eprius Marcellus'un dalavereleri ve
verdii rvetler o kadar etkiliydi ki sonunda cezalandrlanlar da
vaclar olmutu190 stelik kendisi daha sonra yl iin (70-73 )
Asia Eyaleti'ne proconsul olarak atanmt. Baetica valisi Classi
cus'un yargland davada valinin karsnn davaclardan biriyle
gizli antlama yaptna dair bir iddia ortaya atlm, fakat bu kii
cezalandrlmasna ramen kadnn aklanmasn eyaletin avuka
t Gen Plinius hayretle karlamt 191 mparatorlar da adaletin
yerine gelmesini engelleyebiliyordu: Nero vali M. Iunus Silanus'u
ldrmekle sulanan ahlakszlklaryla nl Celer'in davasn o
lnceye kadar geciktirmiti. ki eski Africa Eyaleti valisi de hak
larndaki ciddi iddialara ramen imparator tarafndan temize
karlmtr. Bunlardan biri birka kiiye kar iddet uygulad,
dier ise davallara tank bulmak iin sre tanmad iin sula
nyordu 1 92 Claudius kimin balanp kimin cezalandrlacan
azatllarnn isteklerine gre belirledii iin eletirilirken Vespasia

nus'un sulu olsun olmasn btn sanklara zgrlklerini satt
sylenmekteydi193 Baz durumlarda imparatorun kiisel ve siyasi
dnceleri eyaletlerden gelen ikayetlerinin nne geebiliyor ya
da bunlarla hibir ilgisi olmuyordu. Asia Eyaleti valisi Iunius Si
lanus'u sulayanlardan ikisi Seianus'un adamyd194 Afrika valisi
Statilius Taurus'un birka yolsuzluk olay, ama daha da nemli
si by gibi uydurma bir sulamayla yarglanmasnn tek sebebi,
bize anlatlana gre Claudius'un kars Agrippina'nn valinin bah
esine sahip olmak istemesiydi ! 1 95
Ge mparatorluk Dnemine gelindiinde eyalet sakinleri
nin valilere kar olan tutumlarnda baz deiiklikler fark edilir.
zellikle Libanios mektuplarnda valileri aka sulamaktan ka
nmaz, hatta imparatora yazarak ikayetlerini iletir. Halka ak
yapt konumalarda ayn tutumunu srdrr. Benzer tavrlar
baka kaynaklarda da grlmektedir. Bu yeni yaklam birka
nedene dayandrlabilir: Diocletianus'un reformlar sonucunda
byk eyaletler kk birimlere ayrlm ve her eyalette validen
bamsz bir askeri mevkii (dux) yaratlmt. Bunun sebebi muh
temelen iktidarn imparatorluun her kesinde daha net biimde
hissedilmesini salamakt 196 Dier bir etken, yerel aristokrasinin
valilere gre daha sekin olmas ve bakentle yakn ilikilerinin
bulunmasyd. Bu yzden eletiri ve memnuniyetsizlik daha ak
ekilde ifade edilebiliyordu 197 Ge mparatorluk Dneminde vali
lerin zerinde bakalar da vard ve bunlarn davalara etki etmele
ri mmknd. Bunlarn arasnda piskoposlar ne kar. Valilerin
aksine piskoposlarn blgelerindeki grevi uzun solukluydu ve bu
durum onlar toplumda etkili kiiler haline getiriyordu. Bu yzden
vali baz durumlarda piskoposun kararna bavurabilmekteydi,
nk onun karar davalarda valilerinki gibi geerli saylyordu198
Bahsettiimiz sreler phesiz yerel st snflarn inisiyatifi
ve olanaklaryla yrtlebilecek trdendir. Davalarn Senato'da
grlebilmesi iin maddi olanaklarn ve kiisel nfuzun bir ara
da kullanlmas gerekiyordu. Halkn elindeki en etkili yollardan
biri tezahratlar ve sloganlard: Vali ehre giriinde ya da baka
YNETC S/NIFLAR
VE
KURUMLAR 387
toplantlarda etrafn saran kalabalklarn isteklerini kabul etmek

zorunda kalabiliyordu ve olumsuz bir tutum karsnda hayat
tehlikeye girebilirdi. Baz durumlarda, mesela Syria Eyaleti valisi
Tisamenos'un tiyatroya giriinde t kmamas bir eylerin ters
gittii anlamna gelebiliyordu199 rnekler oaltlabilir200. Li
banios'a gre bundan da kts halkn tezahratlarna a olan
valilerdi. Byleleri halktan gelecek olumlu tezahratlar iin her
eyi deniyor ve grevlerini laykyla yapmann getirecei ana srt
eviriyorlard201.
Kamuya kar ilenen sularn dndakiler iin farkl bir sre
ilemitir. Roma eyalet sisteminin gelmesinden nce Yunan e
hirleri davalarn dardan getirilen yarglara gtrmekteydiler.
Eyaletlerin kurulmasndan sonra ise zgr ilan edilen ehirlerde
bile bu yarglara ait onurlandrma yaztlar tamamen kesilmi
tir202. Bundan sonra yarglar proconsullar atamaya balamtr.
Gaius Verres ya da Valerius Flaccus gibi acmasz ve agzl kon
sllerin zellikle varlkl ehirlerdeki baz davalara bizzat bakma
lar sorun karmtr203. Valiler adalet mekanizmasn eyalet ba
kentinde mahkeme kurup btn davalar burada dinleyerek deil,
aksine eyaleti gezip belli merkezlerdeki mahkemeler araclyla
iletiyorlard. Anadolu'da bu dzen M 1 . yzyln ortalarndan
itibaren baz ufak tefek deiikliklerle 3. yzyln bana kadar
srd. Miletos'tan bir yazt Ge Cumhuriyet Dneminde Asia
Eyaleti'nde mahkeme merkezlerinin Ephesos, Tralleis, Alabanda,
Mylasa, Smyrna, Pergamon, Sardeis ve Adramytteion olduunu
belirtir204. Yal Plinius'un verdii bilgilerde bu merkezlerin zaman
iinde deiebildii anlalyor205. Diocletianus'tan nce mahke
meler belli zamanlarda kurulurken, imparatorun dzenlemeleriy
le birlikte kalc mahkemelerin ortaya kt grlr206. Mahke
melerin bulunduu ehirler bu durumdan honut olduklar kadar
sknt da duyuyorlard: Dio Khrysostomos Phrygia'daki Kelainai
(Dinar)'da verdii bir sylevde, insanlarn mahkeme merkezleri
ne gelerek ekonomiyi canlandrdklarn, te yandan adalet ara
mak iin srekli oradan oraya srklenmemeleri iin mahkeme
tarihlerinin arasnn uzatlabileceini ifade eder. Bir bakasnda ise
Prusa'nn mahkeme merkezi olmas sebebiyle buraya akn eden

insanlardan Prusa 'llarn holanmadn belirtir207 Kaynaklarda
Asia Eyaleti'nde be yz kadar ehrin varlndan bahsedildiine
gre bu merkezlere ciddi kalabalklar geliyor olmalyd208 Btn
bunlara ramen pratik nedenlerden dolay doal olarak kanun
kaaklarnn ve sulularn adalet nne karlmasnda byk
zorluklar yaanyordu.
Ekonomik nlemler
Cumhuriyet Dneminde Anadolu'daki ekonomik nlemler

daha ziyade vergi tahsilinde skntlar nlemeye ynelik olmu
tur. Doal olarak Principatus'ta devletin mdahalesi ve kulland
yntemlerde eitlenme grlr. Bunlara genel olarak bakldn
da farkl sebeplerden kaynaklanan sorunlarda bile aslnda ayn
tedbirlerin srekli ve yanl ekilde tekrarland gze arpar: mal
ve hizmet fiyatlarnn sabitlenmesi, vergi art, bo arazilerin n
fuslandrlmas, ifti ve esnaflar sadece ilerine balayc dikey
sosyal hareketli engelleyen kararlar, srekli bor aff . . . mpara
torlar dnp dolap bunlar uygulamaya koymaktan vazgeme
mitir. Ayn durum para politikalar iin de geerlidir: Nero'dan
itibaren imparatorlar devalasyon yaptklarnda bunun ekono
mik sonularn ngrememilerdir1 Yaanan skntlarn temelin
de genellikle sadece mali odakl nlemlerin alnmas, uzun vadeli
sosyoekonomik kararlarn geri planda braklmas yatar.
Birok konuda dzenlemeler yapan Augustus'un ekonomik
alanda zel bir politikas olmadn belirtmek gerekir2 Fakat Au
gustus ayn zamanda Anadolu'da i savalar yznden yaanan
mali krizin de farkndayd. Bunun iin ilk adm olarak Roma va
tanda olmayan btn herkesin borlar affedildi ve Antonius'un
gasp ettikleri sahiplerine geri verildi3 Cassius Dio Augustus'un
Asia Eyaleti'ne ve Bithynia'ya M 20-1 9'da gerekletirdii ziya

retten bahsederek imparatorun eitli reformlar yaptn, baz e
hirlere para yardmnda bulunduunu, senatrleri de yardm ko
nusunda tevik ettiini yazar. Hatta eyaletin yllk vergisini kendi
kaynaklarndan karlamt4
Augustus lks mallarn kstlanmas hakknda bir kanun kar
d (leges sumptuariae) ve talya'daki iftileri koruma amacyla
baz nlemler ald. Bunlarn dnda ekonomide serbestlik devam
etti. Vergilendirme ticaret ve endstriyi dorudan kontrol edecek
bir ara olarak grlmedi. Eskiden olduu gibi bireysel giriim
ciler arasndaki rekabet srd. Ekonomideki en byk deiim,
uzun sreli bar ortamnn kurulmu olmasyd. Bylece i sa
valarn beraberinde getirdii ar mali ykten kurtulan Akdeniz
dnyas ekonomik btnl salad. Barn olduu yerde eko
nomi kendi yolunu iziyordu. Bununla birlikte imparatorlar do
rudan olmasa da dolayl yoldan eitli giriimlerde bulunmular
dr. Elbette ncelikleri bakente gelen tahl sevkiyat oldu. Daha
nce zel iletmeler olan madenler de sikke basmndaki nemleri
nedeniyle dorudan imparatorun kontrolne girdi. Btn bu eko
nomik faaliyetler iin gerekli sermaye atl snfndan gelmekteydi.
Ge Cumhuriyet Dneminin balarnda vergi tahsiliyle uraan
atl snf mensuplar, mparatorluk Dneminde bu ayrcalklar
ellerinden alnnca ticarete dndler. Ekonomik hayatn canlan
masyla birlikte ehir saysnda ve ehir burjuvazisinde art fark
edilir. Ancak byk lekli endstri ve ticaret genelde snrl say
daki ehirde younlamtr. Bu merkezlerde ekonomik gc elin
de tutanlar yerel toprak sahipleriydi ve sz konusu kiiler ayn
zamanda ehir meclislerindeki nemli idari mevkileri ellerinde
bulunduruyorlard. Fakat ehir meclisleri yerel ekonominin geli
mesi iin ciddi giriimlerde bulunmamlardr. Serbest piyasa eko
nomisi ehirler dzeyinde varln srdrmtr5 Refah dnemi
nin getirdii baka dikkat ekici deiimler de oldu. Kle nfusu
ve eyaletler aras ekonomik rekabet azald. Bu arada kk ve
orta lekli iftliklerin yerini byk iftlikler ald . Benzer bir de
iim endstride gzlemlenir: Daha nce kk lekte ve genel-
EKONOMK NLEMLER 391
likle hane temelli retim ehirlerin gelimesiyle birlikte byd.

Eyaletler btn bu deiimlerden nasibini ald. Batdaki nispeten
yeni eyaletler hammadde arlkl bir ekonomi gelitirirken dou
dakiler ticaret ve endstri alanndaki hakimiyetlerini srdrdler.
Anadolu zellikle zeytinya, arap, meyve, tuzlanm balk, ah
ap, bakr, deerli ta ve dokuma ihracatnda ne kyordu.
lk bakta Augustus'tan sonraki Iulius-Claudius slalesi impa
ratorlarnn saltanat sresince ekonomide belirgin bir deiim ya
anmad grlr. mparatorlarn ekonomik hayata ya da ekono
mi politikalarna olan kaytszlklar devam etti. Vergi tahsili, yeni
vergiler ve nakliyat gibi alanlarda baz dzenlemeler getirilmise
de bunlar tamamen mali odaklyd; zellikle ekonomik artlarn
iyiletirilmesine dair kararlar alnmamtr. Bu dnemin Anadolu
asndan en nemli zellii, ekonomik hayatta gzle grlr bir
diriliin gzlemlenmesidir. Dier dou eyaletlerinde olduu gibi
bayndrlk faaliyetlerinde ve yaztlardaki art belirgindir; buna
endstrinin eyaletlere kaymaya balamasn da ekleyebiliriz. Bu
dnemde ayrca arazilerin yava yava birka zengin toprak sa
hibinin elinde topland grlr. zellikle Afrika ve talya'da
izlenen bu durum, imparatorun kendisine ait arazileri akrabala
rna ve yakn evresine balamasndan kaynaklanmtr. Fakat
genel olarak bakldnda, talya ve eyaletlerdeki arkeolojik kaz
ve yzey aratrmalarnn nda ekonomi ve tarmn gelitiini,
retimin arttn grmek mmkndr.
Flavius'lar hanedannn kurucusu Vespasianus'un dikkatli ve
uzak grl bir politika izledii bilinir. Mali alanda yapt i
ler en ok dikkat ekenler arasndadr. Nero'nun arlklar ve
69'daki i sava devlet hazinesinde sknt yaratmt. mparator
durumu dzeltmek iin eitli yollara bavurdu6: Galba'nn kal
drd vergiler tekrar yrrle kondu. Eyaletlerin vergileri artt
rld. Vergi muafiyetinden yararlanan Byzantion gibi baz bam
sz ehirler eyaletlere balanarak vergi ykmls yapld. Maden
iletmeleriyle devlet ve imparatorlara ait varlklar sk kontrol al
tna alnd. rnein kolonilerin kullanlmayan ve igalcilerin yer
letii arazileri satld. Titus'un ksa sren saltanatnn ardndan
Domitianus'un Roma'daki grkemli inaat faaliyetlerinin hazine

ye ciddi yk getirdii ne srlse de bu kesin deildir7.
Vespasianus, Traianus ve Hadrianus gibi imparatorlar ehirle
rin mali konulardaki arlklarn trplemeye ve etkili bir yerel
mali politikann gelitirilmesine altlar. 2. yzylda Yunanlara
para kaynaklarnn nasl ynetileceini retmek zere curator
ei publicae (civitatis) adnda memurlar grevlendirildi. Bu yeni
lik Traianus'a atfedilir. Bu kiilerin ii, atand ehrin mali duru
munu incelemek ve gerekli grd dzenlemeleri hayata geir
mekti. Traianus ayrca bamsz ehirlerin maliyesini dzeltmek
amacyla correctores ad verilen memurlar atad. Bunlar 1 0 8 'de
bamsz ehirlere dzen getirmek amacyla Yunanistan'a gnde
rildi8. Traianus'un bu konudaki en bilinen giriimi, Bithynia-Pon
tus Eyaleti'yle ilgilidir9 mparator Senato'dan aslnda bir senatr
eyaleti olan Bithynia-Pontus'un idaresinin geici olarak kendisine
verilmesini istemi ve Gen Plinius'u burada legatus olarak impe
rium yetkisiyle ehirlerin hesaplarn ve mali durumlarn kont
rol etmek iin grevlendirmitir10 Plinius mektuplarnda zellikle
ehirlerin lzumsuz harcamalarndan ve kt ekonomi ynetim
lerinden bahseder. Klaudiopolis ve Nikaia'daki binalara inaat
hatalar yznden para saldn, Nikomedia'da hi gerei yok
ken su kemerleri yapldn bildirir; atl durumdaki kaynaklarn
deerlendirilmediinden yaknr11 Traianus ayn zamanda va
tandalarn kamudan aldklar borlarda faizi kaldrm, anla
malarda ehirlerin bireysel ykleniciler karsndaki ayrcalkla
rn kstlamtr12 zellikle Hadrianus ve ardllar imparatorluk
arazilerini ileyen kirac iftilerin toprakla balarn ekonomik
adan glendirmek iin baz nlemler aldlar. Flavius'lar dne
minde yrrle giren lex Maciana imparatorluk arazilerini ile
mek isteyenleri bu yerleri ektikleri srece onlarn sahipleri olarak
kabul ediyordu. Hatta meyve ya da zeytin aalar diktiklerinde
arazilerini miras brakmalarna izin verilmekteydi. Ancak topra
belli bir sre ekmediklerinde ise arazi sahibine geri verilecekti.
Topra srenlerin evlerini ayn yerde ina etmeleri zorunlu k
lnm, bylece yerleik bir ifti nfusunun oluturulmas hedef-
EKONOMK NLEMLER 393
lenmitir13 Afrika iin yaplan bu dzenlemeler Anadolu'da da

uyguland. Hadrianus'un kk toprak sahiplerini koruyan bir
karar Aizanoi'dan bilinir14 mparatorun amac blgenin mevcut
siyasi ve ekonomik durumunu muhafaza etmekti15 Pergamon'da
ise bankerlerle perakendeciler arasndaki anlamazl ikincisinin
lehine karara balad16
Birok yerde Antoninus'larn siyasetini izleyen Septimius Seve
rus eyaletlerde, zellikle de doup byd Afrika'da karsnn
eyaleti Syria'da ve ordusuna asker salayan Tuna'da eitli iyile
tirmelere n ayak oldu. Ancak ehirlere kar tutumu farklyd.
sava srasnda Pescennius Niger'i destekleyen Byzantion'nun
akbetinden yukarda bahsetmitik. Yerel memurlarn kamu hiz
metlerinde kiisel sorumluluk almas gerektiini vurgulayan ilk
imparator o olmutur17 Bu amala zengin vatandalarn devlet
tarafndan karlanmayan hizmetleri zerine almalarna dayanan
leitourgia (Latince munera) sistemi kanun erevesinde resmi bir
zorunluluk haline getirildi18 Yaptrmlarn ne olduu ve kimlerin
hangi artlarda zorunlu kamu hizmetinden muaf tutulaca ka
nunla belirlenmiti. Leitourgia kamu arazilerinin, su kemerlerinin,
yollarn, depolarn vb. bakm, yarlarn finansman, hamamlarn
stlmas ve gda datm gibi ykmllkleri ieriyordu. Tccar' lar ve gemi sahipleri de kamu hizmetlisi olarak kabul edilmektey
di. Bunlarn devlet ve ordu iin grdkleri iler dikkate alnarak
dier kamu hizmetlerinden muaf tutulmalarna karar verilmitir19
Benzer ayrcalklar ehirlerdeki yerleik nfusa da tannd. Bunla
rn arasnda en nemli grup, vergi tahsildarlaryla imparatorluk
ve kamu arazilerini koruyan kiilerdir. Sz konusu arazileri ile
yen iftiler de ayrcalklardan yararland. Septimius Severus'un
sonuncu grubu kapsam iine almas, kendisine gelen ikayetlerin
artmasna balanmtr20 Sistemin ciddi sorunlar kard gr
lr: rnein devlete olan borlarn tahsili ayrcalkl snflara dev
redilmiti ve bunlar ounlukla acmasz davranmlardr. Anado
lu sisteme yabanc deildi, ama i savalar dnda zorunlu kamu
hizmeti nadiren talep edilmitir. zellikle imparatorluk orduyu
eyaletlerden geirmeye kalknca ya da imparator eyaletleri gez-
meye karar verince sistem yrrle giriyordu. Memurlar ve ehir

meclisleri hizmetleri ehir egemenlik alanndaki nfus iinde pay
latrlyordu. Elbette bu, asl sknty alan kesimin, zellikle
de kk iftilerin ekecei anlamna gelmekteydi. Vergilerin en
azndan zaman belliydi, ancak ordunun ya da imparatorun ne
zaman gelecei ounlukla nceden bilinmiyordu.
Caracalla, Elagabalus, Severus Alexander gibi imparatorlarn
saltanatlar zor geti. savalar, tecrbesiz imparatorlar, bitmek
bilmeyen d tehditler ve byk seferlerin sonucunda dier eya
letler gibi Anadolu da sknt yaad. Anadolu'dan ada birok
yazt ehirlerin ordu iin salad nakil kolaylklarndan ve erzak
temininden bahseder21 Bununla birlikte Caracalla ve Alexander,
Septimius Severus'un siyasetini izleyerek alt snflarn haklarn
gzetti. Bunun nedenlerinden biri, Commodus'tan sonra ordunun
artan ekilde kyl nfusundan olumasyd. Yukarda Severus'un
ifti snfn arazi sahibi yapmak iin eitli giriimlerde bulun
duundan bahsetmitik. Kylleri ehirletirme ve orduya entegre
etme abalar Anadolu'da zellikle Trakya'da izlenebilir. mpa
ratorun blgede kurduu Pizos'ta bulunan bir yazt kyllerden
stationes olarak bahseder22 Buras muhtemelen imparatorun Afri
ka' da kurduu benzer yerlemelerin ( castella) modelinde meydana
getirilmi tahkimli pazar yeri olarak asker kyllere hizmet eden
bir ehirdi. Severus Alexander Septimius Severus'un siyasetini iz
leyerek dmandan alnan topraklar snr ordularnn subaylar
na ve askerlerine miraslarnn orduya katlmas artyla datt
ve bu arazileri sivillere vermemelerini istedi23 Probus da Severus
Alexander'inkine benzer uygulamalar srdrd. Isauria'ya yapt
seferden sonra ulalmas zor olan btn yerleri emekli asker
lerine verdi ve bunun karlnda da olan ocuklarnn haydut
olmasnlar diye 1 8 yana gelince orduya katlmasnn art kotu24
Severus Alexander'dan sonra imparatorluun srklendii 3 .
yzyl krizi srasnda Sasanilerin Anadolu'yu igali v e Gotlarn is
tilalar dolaysyla Anadolu srekli tehdit altnda kald. Bu arada
268-270 arasndaki Got savalarndan faydalanan Zenobia da
Kappadokia, Galatia ve Bithynia'y kontol altnda ald. Ekono-
EKONOMK NLEMLER 395
mik kn siyasi alkantlarla iyice su yzne kt bu dnem

de devletin halkla ekonomik ilikileri nerdeyse tamamen baskya
dayal bir hal ald. ehirler iin vergilerin dnda, hatta onlardan
daha ar olan baka bir sknt devletin srekli hammadde, erzak,
gemi, yk hayvan vb. resmi talepleri ya da daha dorusu bunlara
el koymasyd. 3. yzyla kadar dolaysz vergi ve zorunlu hizmet
lerden muaf tutulan zgr ve foederati statsndeki ehirler bu
tarihten sonra ayrcalklarndan yoksun brakldlar25
Herodianus, Severus Alexander'in ardndan tahta geen Maxi
minus'un acmaszlndan bahsederken para bulmak iin ehir
lerin nfusu beslemek ya da dini bayramlarda kullanmak zere
kulland birikimlere el koyduunu, bununla da kalmayarak tan
r heykellerini, adaklar, kahramanlara ayrlan paylar, hatta bina
sslemelerini yamaladn aktarr26 Maximinus'un saltanat s
rasnda ehirlere balar yapan zengin vatandalar onurlandran
yaztlarn saysnda 2 ve 3. yzyllarn ilk yllarna nazaran ciddi
bir azalmann yaand gerektir27 Dnem hakknda kapsaml
bir tarihten yoksun olduumuz iin imparatorluk ekonomisinin
genel durumunu karmak kolay deil. Probus'un kaynaklardaki
sylevlerinden bazlar bir fikir verir. Bunlardan birinde Probus
eyalet sakinlerinin imparatorlua tahl tedarik etmek zorunda
kalmayacan, askerlere zorla hediye vermeyeceini ve Roma'nn
tkenmez kaynaklara sahip olacan syler; ne imparatorun bir
ey harcayacan ne de halkn bir ey demek zorunda kalaca
n belirtir. imdi i savala evleri skntya sokan askerler artk
topra ileyeceklerdir28 Msr'dan birok papirs satn alma g
cnn dtn ve fiyatlarn ykselie getiini aka gsterir.
Byle bir ortamda ekonominin hemen her alannda eitli spek
lasyonlarn ve yolsuzluklarn yaplmas normaldi. mtiyaz sahibi
bankerlerini el altndan yaplan kaak alverilere kar korumak
isteyen Karia kenti. Mylasa'nn birka kiinin yrtt bu kara
borsa yznden hayati gereksinmelerini karlayamaz hale geldi
ini ve vergilerin ertelendiini burada bulunan 209/2 1 1 ylna ait
bir yazttan reniyoruz29 alanndaki gvensiz ortam yznden
faiz oranlar da kanlmaz olarak artmt.
Ekonomik istikrarszln sebeplerinden biri ehirlemenin do

urduu sonulard. talya ehirlerinin ve eyaletlerdeki snrl say
da Roma kolonisinin imparatorluk ekonomisini ayakta tutmakta
zayf kald grlnce imparatorlar ehir hayatn gelitirmeye
arlk verdi. Fakat bu proje sadece byk arazi sahipleri ve zen
ginlerin yaad ehirler ortaya karm, dierleri bu kesimin al
tnda almaktan kurtulamamt. Srecin sonunda " burjuvazi"
(arazi sahipleri) ile "alan kesim" (iftiler, zanaatkarlar, kle
ler) olmak zere iki sosyal grup ortaya kt ve ehir says art
tka iki kesim arasndaki ekonomik uurum ald. Ekonominin
arkn dndrenler artk arazi sahipleriyle iiler arasnda kalan
azatllar ve klelerdi. mparatorluk geniledii srece bu durum
ok ciddi bir tehlikeye dnmedi. Ancak Hadrianus'la birlikte e
hirlemenin yavalamas ayrcalkl kesimi olduu gibi brakrken
alt snflarn dikey sosyal hareketliliini kstlad. 1 ve 2 . yzyllar
da imparatorluk arazilerinin bymesi durumu deitirmedi, zira
bunlar daha ziyade byk arazi sahiplerinin yararna bir gelime
oldu. Araziler ehir hakimiyet alanlarnn dndayd ve 2. yzyl
imparatorlar topraklarn bu alanlara katmakta isteksiz davran
mlard30. Rostovtzeff'in zellikle zerinde durduu nokta, 3 . yz
yldaki ekonomik -ve sosyal- sorunlarn temelinde ehir ve krsal
arasndaki husumetin bulunmasyd. ehirler gnden gne artan
ekonomik sorunlarla ve imparatorluun talepleriyle ba edebilmek
iin krsala bask yapmlar ve bu da tepki dourmutu. Bu tepki
sadece sradan kyllerden deil, fakat 3. yzyl imparatorlarnn
siyaseti sonucunda ifti olan askerler ve orduda grev yapmaya
balayan kyllerden de gelmekteydi. zellikle Msr'dan benzer
ikayetleri dile getiren belgeler ve antik kaynaklarn bize verdii
bilgilerle uyum iindedir. rnein Salvianus, yoksullarn artan ver
gi ve ykmllklerden dolay iyice bellerinin bkldn, ancak
zenginlerin kendilerini her zaman bir ekilde bunlardan kurtard
n syler ve ehirlerin zenginleri her eyden muaf tutup b tn yk
fakirlerin zerine bindirdiini ekler31 .
Diocletianus'un imparatorlua getirdii istikrar ortam her ke
simden insan tarafndan memnuniyetle karlanm olmalyd. Ne
EKONOMK NLEMLER 397
var ki bunu yaratan ekonomik nlemler deil, daha ziyade askeri

alandaki istikrar ve elbette imparatorlarn kiisel becerileriydi. Di
ocletianus sonras ekonomideki grece iyileme geiciydi. Vergiler
sradan kyller iin sorun olmaya devam ediyordu. Byk arazi
sahipleri, Kilise ve belirli memuriyetler eitli vergilerden muaf tu
tulmaktayd. Kyller bu ykten kurtulabilmek iin byk arazi
sahiplerinin altnda alma yolunu semiler ya da topraklarn
satmlardr. Bir baka seenek gl birisinin hamiliine girmekti.
Hem zgr kyller hem de byk arazi sahiplerine ait kyler eyalet
duxuna belli bir cret deyerek kylerine asker yerletiriyorlar, by
lece devletin vergi tahsildarlar ya da arazi sahibinin vekilleri vergiler
iin geldiinde karlarnda duxun birliklerini buluyorlard. Mah
keme yoluyla haklarn aramak istediklerindeyse, bu sefer davay
dux zerine alyor ve doal olarak kyller lehine karar veriyordu.
iftiler topraklarn zengin komularna satyor, ipotek ediyor ya
da korunma karl byk arazi sahiplerine veriyordu. Buna kar
lk genel olarak kyl nfusunun arazilerinde ok az art oldu.
Bylece kendi topran ileyen kyl saysnda azalmalar yaanm
olmal. Ne yazk ki Anadolu'da bu dneme dair kantlarmz bir
nceki yzyla gre snrl. Ancak 7. yzyln banda, hayatn Ga
latia'da geirmi olan Sykeon'lu Theodoros'un detayl biyografisin
den anlald kadaryla kyller kendi arazilerini ilemekteydiler.
Diocletianus en dikkat ekici uygulamalarndan biri, kyllerin ve
kirac iftilerin hareket serbestliine getirilen kstlamalardr. m
parator her kylnn kendi kynde ya da altnda alt arazi
sahibinin adna kaydolmas zorunluluunu getirdi32 Ancak bu kst
lamalar asl Constantinus'un saltanatnda kendini belli eder. 332'te
kan bir kararname coloni, yani topra ileyen nfusun arazilerini
brakmalarn yasaklamtr. Nakliye ve retimde alanlar iin de
benzer kstlamalarn getirildii grlr. Devletin amac yeni bir snf
yaratmak deil, muhtemelen her vatandatan dorudan vergi almak
ya da byk toprak sahipleri altnda alanlarn durumunda ive
renlerden vergi toplayabilmekti33
Yine 3 . yzylda balayan, ama zellikle 4. yzylda belirgin
leen dikkat ekici bir baka gelime byk iftliklerin saysnda-
ki arttr. Bu durum daha ziyade haklarnda belli bir fikir sahibi

olduumuz 4. yzyl sonu-5 . yzyl bana ait senatr arazilerine
grlr. Bu yzyllarda birok senatrn imparatorluun her ya
yna yaylm zel mlkleri olduu biliniyor. Bylece sava ve kar
gaann hkm srd imparatorlukta arazileri ucuz fiyatlara
satn almak kolaylat. Ekonomik cazibe merkezleri de iftlikle
re kaymaya balad. Bunlarn ekonomiye dorudan etkisi, temel
ekonomik ilikilerin bu byk iftlikler arasnda gereklemesi,
bylece rekabet ve ak pazar ekonomisinin geri plana itilmesiydi.
Anadolu ve dier dou eyaletlerinde bu sre batdaki kadar geni
apl deildi. Bunun ana nedeni, Konstantinopolis'teki senatrle
rin bakentin kendisi gibi yeni olmalar ve Roma'daki meslekta
larna gre daha mtevaz ailelerden gelmeleriydi34 Yine de kay
naklarda ehirlerden iftliklere doru kan olduuna dair baz
ipular var: Kaisareia bapiskoposu Basileios yerel iftlik sahip
lerinin adna hazine memuruna yazd bir mektupta, askerlerin
giyim kuam iin altn olarak talep edilen verginin belli oranlar
da datlmasn istemekte, bunun sebebi olarak da birok ehir
meclisi yesinin krsala -kukusuz iftliklerine- gittiini ve vergi
tahsilinde zorluklar yaandn gstermekteydi35
"Devlet sosyalizmine" tepki olarak arazi sahiplerinin impa
ratorluktan kopmaya baladklar anlalyor. Germania, Suriye
ve Anadolu'nun snr blgelerinde bulunan ve Roma'nn koruya
mad ya da sistemin sonucu olarak ortaya kan byk iftlik
ler, altrd iftilerden topladklar vergilerle kendilerini d
tehditlere kar savunmak zorunda kalmlard. Giderek glenen
iftlik sahipleri, bir sre sonra sistemin dna kmaya, ekonomik
imkanlarn kullanarak devlet memurlarn satn almaya balad.
Bylece vergilerden ve ehir meclisi yeliinin getirdii zorunlu
hizmetlerden kurtuluyorlard36 Devletin olmad yerde zayflar
blgelerindeki toprak sahiplerinin korumas altna girmek zorun
da kalyordu. 3 . yzylda balayan bu sre, 4. yzyln sonu-5.
yzyln banda her yerde grlen bir uygulamaya dnmt.
Ancak Ge mparatorluk Dneminde tahkimli evler ve iftliklerde
grlen art gvensizlik duygusuna ya da aristokratlar arasnda-
EKONOMK NLEMLER 399
Constantinus, KafJitol Mzesi, Roma.
ki yeni bir modayla ilikilendirmek yerine, Roma emperyalizmin

deki deiime balamay yeleyenler de vardr. Buna gre impa
ratorluk, fetih sonrasnda izin veremeyecei bu tip ahsi tahkimli
yaplara hakimiyetini tartmasz ekilde kurduu yerlerde gz
yummutu, nk kendisiyle yerel aristokratlar arasndaki iktidar
ilikisinin nitelii deimiti37
Constantinus zamannda nihayet Anadolu istila ve savalardan
uzakta bir yzyl geirebildi. Bu dnemde imparatorluun dousu
ve bats arasndaki uurum belirginlemitir. 4. yzyln balarn
da imparatorluun ald ekonomik nlemler ve kararlar Anada-
lu'da Iustinianus dnemi ve sonrasnda varln srdrd. Ge

Roma vergi sistemi sikkenin srekli deer kaybetmesini nleme
amacn tayordu. Vergiler askerle ayni olarak denmekteydi ve
dzenli yaplan censuslar devletin vergi gelirlerinde istikrar sala
masn hedefliyordu. Tralleis ve Magnesia'da bulunan yaztlardan
byk miktarda klenin, srn, koyunun vb. vergilendirme iin
ba hesab sayld anlalyor38 Ordu artk snrlar yerine erzak
ihtiyacn karlayacak merkezlerde, yani kasaba ve ehirlerde ko
nulanmaktayd. 5. yzylda devletin ordu ihtiyalarn gidermede
oynad merkezi rol kaybolunca ciddi bir ekonomik paralanma
yaand. Ayn sistem batda da yrrlkte olmasna ramen do
uda daha baarl bir ekilde varln srdrd. Anadolu'da ve
imparatorluun dier dou blgelerinde ehir meclisi yelerinin
ikayetleri sk sk tekrarlanr, ama ilgili kaynaklarn sadece byle
ortamlardan geldiini, Ammianus Marcellinus, Libanios, Iulianus
ve Prokopios'un bu skntlar ehirlerle devlet arasndaki gerilimi
vurgulamak iin kullandklarn aklda tutmak gerekir39 Ayn za
manda ticaretin ksmen de o l sa canland grlr. Anadolu'nun
uzun sre barbar istilalarndan korunabilmesinin bu canlanmada
rol olduu muhakkaktr. Diocletianus'un fiyat kararnamesinde
karmza kan Laodikeia ve Miletos'un ynleri, Nikaea'nn bo
yal kumalar, Tarsos ve Tralleis'in derilerinin rabet gren mal
lar olduu anlalyor40
Grld gibi Principatus'un ilk zamanlarndan itibaren eko
nomi baz tehlike sinyalleri vermitir, ancak gerek ou imparato
run basiretli tutumu, gerek fetihler dolaysyla dolan devlet hazi
nesi, gerekse genel huzur ortam bu skntlarn ok ciddi isyanlara
ve huzursuzluklara dnmesini nledi. 3. yzyl ve sonrasnda
imparatorlukta her eyin tepetaklak gittii bilim evrelerinde halen
yaygn bir inantr. Kaynaklarmz da k alglamasna katkda
bulunur. rnein Lactantius, Diocletianus'un ordunun bykl
n drde katlayarak ekonomiyi kerttiini iddia eder41 Bu
yzden modern almalarda genel bir gerileme havas ar basar.
mparatorluun ekonomik sorunlara kar ald nlemler arka
planda kalrken daha ziyade arlaan vergiler, zorunlu hizmetler,
EKONOMK NLEMLER 401
ehirlerde kalan askerler gibi skntlar ne kar. Ancak benzer

rnekler her toplumda bulunabilir ve iftilerin Principatus'ta k
yaslanamayacak kadar kt durumda olduu sylenemez42 Daha
nemlisi, Codex Theodosianus'ta ehir meclis yelerini ehirlerin
de, iftileri de topraklarnda tutmaya ynelik srekli tekrarlanan
sert kanunlardr. Bu durum nlemlerin pek etkili olmadn, pra
tikte pek bir eyin deimediini gsteriyor. mparatorlar vergileri
daha salkl tahsil edebilmenin yollarn aramtr, ama gelirlerin
arttna dair salkl veriler yoktur. Ancak uras bir gerek ki
k alglamasna ramen Dou Roma varln srdrebildi ve
bu baarda Ge mparatorluk Dnemine kadar yrrle konan
uygulamalarn pay olmaldr. Her eye ramen Roma mparator
luu ilenen arazileri genileterek; tarmsal birimlerin bykl
n lek ekonomisi salamak iin arttrarak; maliyetleri kontrol
etmek ya da farkl mahsullerin getirilerine dair grece oranlar
lmek iin sistematik hesap tutma yntemleri kullanarak; kasa
balarn gelimesini ve devamlln, sahip olduklar nispeten ileri
i gc blmyle birlikte tevik ederek; sadece snrl alanlarda
yksek verimlilik salayarak makul bir ekonomik byme elde
etti43 Anadolu bu baarlardan en byk pay alan blgelerden
biriydi ve ekonomik skntlarla bunlara bal tepkilerin nispeten
az yaand yerlerden biri oldu.
Askeri nlemler
Bir ktidar Teknolojisi Olarak Roma Ordusu

"Onlar vatanlarndan alp yerine kendi ehrini sunarsn
Nihayetinde hayatlarnn sonuna dek kendilerini ait olduklar rkn
adyla anmazlar. Orduya girdikleri gn asl ehirlerini yitirirler,
ama ayn gn senin ehrinin vatandalar ve savunucular olurlar. "
Aristides (Or. XXVI, 74-75)

Aristides yukardaki pasajda eyaletlerden alnan yardmc bir
liklerdeki acemileri kastediyor. Augustus'un bu birlikleri kalc
hale getirmesi eyaletlerin sadakatine olan gvenini gsterir, ama
istenilen sonu her zaman alnamamtr. Yardmc birlikler sk sk
ulusal hissiyatlarn Roma'ya olan sadakatlerinin nne koyuyor
lard. German Arminius, Batavi kavminden Civilis ve Afrikal Ta
cfarinas gibi yetenekli isyan liderleri hep bu birliklerden kmtr.
Bununla birlikte binlerce Kelt, spanyol, Trakyal, Illyria'l ve Ger
mania'l kendilerini Romal olarak grm ve terhislerinden sonra
kendileri ve aileleri iin Roma vatandal hakkn elde etmiler
dir. Bu ekilde her yl 1 5 .000 vatandan kazanld hesaplanr1
Theodosius dneminden bir anekdot Roma'nn ordu marifetiyle
farkl milletlerden askerleri nasl sadk vatandalar haline soktu
unu gayet iyi anlatr: mparator skit yardmc birliklerinin bir
ksmn Msr'a ve Msr'dakileri de Tuna'ya yollar. ki birlik Ly
dia'daki Philadelphia'da karlatklarnda aralarnda atma
kar. Bir " barbar" askeri pazardan ald maln parasn demeyip
dkkan sahibini yaralaynca, Msrl askerler bunun "Roma ka

nunlarna gre yaamak isteyen insanlara yakmayan bir hareket
olduunu" syler ve iki taraf arasnda kanl bir atma yaanr2
Olay aktaran Zosimos'un o gn neler konuulduunu bilmesi
imkansz, ancak mantkl bir " barbarn" Roma kanunlar altn
da hayatn srdrmek isteyeceini (nk Msrl askerler b unu
yapabilmitir) ve devletin bir temsilcisi olarak ordunun da sivil
hayatn kurallarna uymas gerektiini dnmt.
Bu anekdot " uygarlatrma " ve " Romallatrma" srecinde
ordunun stlendii rol aka ortaya koymaktadr. Birok al
ma da Roma ordusunun bu ilevini hakl olarak vurgular. Dalk
Kilikia, Isauria, Trakya gibi dalk blgelerde ve krsalda yaayan
sorunlu nfusun entegrasyonu iin ordu Roma'nn elindeki en
byk aralardan biriydi ve ehirlemenin ya da genel bar orta
mnn yapamadklarn baaryordu3 Modern tarihilerin orduya
atfettii neme ramen aslnda bir Roma lejyon ordugahndaki
hayatn krsal kesimden gelmi acemi askerler zerindeki etkisi
ne, bu yeni hayatn tam olarak hangi ynleriyle Romallatrma
ya katkda bulunduuna nerdeyse hi deinilmez4 Burada Fou
cault'nun iktidar, disiplin ve zne hakkndaki grleri nda
asker alm, lejyon ordugahnn organizasyonu, talimler ve askeri
grevlerin marjinal ve krsal nfustan nasl " uysal bedenler" ya
rattna bakacaz.
Bunun yaparken Isauria yine bizim iin yaral bir rehberdir. Isa
uria'llarn Roma ordusuna girmeye balamas ve Dou Roma im
paratoru Zeno'nun aslen Isauria'l bir komutan oluu, blgenin im
paratorluk genelindeki sosyoekonomik ala ilikilerinin temelinde
askeri faaliyetlerin olduuna iaret eder5 Blge yaztlarnda ordu
nun eitli kademelerinde grev yapm kiilerin Roma vatanda
lna sahip olduklar ve Latin isimleri tadklar grrz6 Asker
diplomalarnda Isauria'llarn az grlmesi 140'tan nce orduda
ok fazla grev almadklarna iaret eder. Bununla birlikte muh
temelen Traianus'un 1 12-1 14'te Anadolu'da toplad birliklerde
(cohors 1 Ulpia Galatorum, cohors il Ulpia Galatorum, cohors 1
Ulpia Paphlagonum, cohors il Ulpia Paphlagonum ve cohors 111
ASKER NLEMLER 405
Ulpia Paphlagonum) kendilerine yer bulmulard7 I. Theodosius

dneminde felices Theodosiani Isauri, cohors 1 Isaurorum saggita
ria, legio il ve legio III Isauria adl altnda Isauria yardmc birli
inden haberdarz8 535'te Belisarius'un komutas altnda talya'ya
kan orduda 3 000 Isauria'l asker vard ve 575'te il. Iustinus'un
Pers seferinde Isauria'l yardmc birlikler yer almt9 Ammianus
Marcellinus'un aktard haydutluk olaylar srasnda yakalananla
rn da yardmc birliklere yerletirmi olmas muhtemeldir10
Roma ordusunun yabanc birlikleri " uygarlatrma" srecinde
mikropolik bir iktidar teknolojisi olarak nasl ilediini anlaya
bilmek iin onun Foucault tarz zelliklerini kendilerine adapte
ederek byk lde gelitiren 1 7. yzyln modern ordularna
bakmamz gerekir. Modern Avrupa ordularnn hedefi toplumsal
disiplin ve ideal yurtta yaratmak, marjinallemi nfusu kontrol
altna alarak onlara bir ura vermekti. Bu amala yaplan nc
almalar Hollandal hmanist Justus Lipsius'un 1 5 90'larda
yazd Fax Historica, de militia Romana ve Polorceticon'uydu.
Lipsius'un eserleri Polybios ve Tacitus gibi antik yazarlar temel
almt ve askeri organizasyon, taktikler, kuatma sava, talim
gibi konular iliyordu. Onun talim ve disiplin zerine kurulu bir
ordunun oluturmasna ynelik grleri nce Hollanda, ardn
dan Alman prenslikleri, Fransa, ngiltere ve spanya tarafndan
benimsendi. Bunlar daha sonra Osmanl mparatorluu'na da
rehberlik edecekti. Osmanllarn deyimiyle " Frenk talimi" denilen
sz konusu yntemler, krsaldaki tahripkar igcn ya da iddeti
zorunlu bir alma rejimi altnda ehliletirmek ve bu unsurlar
sahiplerine yabanclatrmakt 1 1
Yeni ordu modeli Osman mparatorluu'nda kendini kantla
d. huzuru giderek daha fazla tehdit eden geleneksel Yenie
ri ordusu 1 826' da datld. Avrupal benzerlerine gre Asakir-i
Mansure-i Muhammediye ad altnda kurulan yeni ordunun si
villerle ilikileri Yenierilerinkine gre ok daha ll ve dzey
liydi. stelik onlarn aksine pazarda aldklarn parasn dyor,
hrszlk ve yamadan kanyorlard 12 Bu, yukarda Zosimos'tan
aktardmz olayla byk benzerlik tar. Her ikisi de z disip-
linden yoksun krsal kkenli askerlerin disiplin ve uygarlatrma

srecini aka gsterir. skitler bu sreci renme aamasndayd,
ama Zosimos ve Msrl askerler gibi bir Roma ordusu mensubun
dan farkl bir davran bekliyordu. Benzer alglamay biraz daha
farkl bir ekilde Prokopios'ta grrz: Yazar Isauria'llarn ordu
daki faaliyetlerini onlarn haydutluktaki kt sicilleri yznden
farkl yorumlamaz. talya'daki Isauria birliklerinin ehirleri Got
lara teslim ettiini sylerken bu davranlarn onlarn Isauria'l
olmasna balamamtr. ada yazarlar onlar Trakyallar ya da
Illyria'lardan ayr kefeye koymaz13 Bir Isauria'llar orduya yazl
d andan itibaren haydut yaftasndan kurtulur ve bir vatanda
haline gelir. Ammianus Marcellinus Isauria'lar sava bir halk
olarak nitelendirirken14 Prokopios'un De Bellis'in beinci ve altn
c kitaplarnda bu tanm kullanmamas dikkat ekicidir.
Buna yol aan "askerlerin bedenleri ve hayatlarnn en kk
ksmlarna kadar kontrol edilmesi" anlay, 1 7. yzyl ordula
rn - bu arada Roma ordusunu da- dierlerinden ayran zellik
lerdir. Kontrol kendisini kapatlma, blmleme, sralama ve seri
letirmeyle gsterir15 Bu teknikler Polybios'un altnc kitabndaki
Roma kampnn planndan bahseden pasajnda gayet aktr. Fa
kat ona gemeden nce Foucault'ya bakalm: Disiplin ve Ceza
adl eserindeki "Uysal Bedenler" blm yukardaki kontrol tek
niklerini askeri alandaki ilevleriyle ele alr. Kapatma sayesinde
insanlar tek bir at altnda toplamak, hrszlk ve iddeti nle
mek, sivilleri yamac askerlerden korkmalarn engellemek, sivil
otoritelerle srtmelerinin nne gemek, firarlar durdurmak
ve harcamalar dzenlemek mmkn olmutu. Fakat tek bana
kapatma yeterli deildir. Her bir bireyin yerinin bilinmesi gerekir
ve blmleme burada devreye girer. Dzenlenmesi gereken kii/
unsur kadar blm yaratma eilimi vardr. Bireylerin zensiz d
zenlenmeleri, kontrolsz kaybolmalar, dolamlarnn karmas
ortadan kaldrlmaldr. Amac varlklar ve yokluklar tespit et
mek, bireylerin nereye ve nasl konulandrlacan bilmek, kulla
nl sosyal iletiimler kurarken tehlikelilerini durdurmak; her an
her bireyi ynlendirmek, deerlendirmek, onlarn niteliklerini ve
hnerlerini hesaplamaktr. Bu, bilmeye, denetim altna almaya ve
ASKERi NLEMLER 407
kullanmaya ynelik bir sretir. Bu iki e Roma lejyon orduga

hnn kuruluunda aka izlenir:
Ordugh kurma ekilleri yledir. . . Ordugh iin yer seildiinde

etraf en iyi gren ve emirlerin en kolay verilebilecei yere generalin
adr kurulur. Buras merkez olmak zere kenarlar 2,5 m uzaklkta
bir kare alan oluturulur. Karenin bir kenar boyunca Roma leiyonlar
u ekilde konulanr. . . Her tribunusun adrn karenin kenarna para
lel olarak kurarlar. . . Bu adrlarn arka cepheleri her zaman generalin
adrna dnktr; n cepheleri ise dar bakar ki ben buraya 'n'
diyeceim. Tribunus/arn adrlar birbirine eit mesafededir; yle ki
leiyonlarn kaplad alan boyunca uzanrlar. . . Bu adrlarn nn
den itibaren 2,5 m lerler ve bu noktadan adrlara paralel uzanan
bir izgiden balayarak leiyonlar yerletirirler. Bu izgiyi eit olarak
ikiye blen noktadan onu dik ayla kesen bir izgi ekerler ve onun
boyunca her bir leiyonun atllarn birbirine bakacak ekilde, aralarn
da yaklak 1 ,5 m mesafe brakarak dik kesen izginin yarsnda ko
nu/andrrlar. Atllarn ve piyadenin konulandrlmas ayndr. Btn
blkler 30 m uzunluunda bir kare oluturur ve sokaklardan birine
bakar. . . Svari ordugh bylece tribunus/arn adrlarndan aa
doru inen ve bu adrlarn oluturduu izgiyle nlerindeki alana
dik a yapan sokaklara benzer. Btn sistem sokaklar gibidir, zira
her bir piyade ve svari bl birbirine bakacak ekilde uzanr. . .
Her bir snfn bl, asl taksimat itibaryla on tanedir; caddeler eit
uzunluktadr ve hepsi ordughn n cephesini dz bir izgiyle keser. . .
Genel kural olarak askerler konsllerin yaknnda ordugh kurarlar,
fakat ayn zamanda hareket hlindeyken ve dier durumlarda kon
sl ve quaestorun srekli refakati altndadr. . . Bylece btn ordugh
iine caddelerin yerletirildii bir kare oluturur ve genel dzenlemesi
bir ehrinki gibidir. . . Toprak set her kenarda adrlardan 60 m uzak
lktadr ve bu bo alan askerlerin ieri girmesini ve dar kmasn
kolaylatrr; kendi sokaklarndan alana ulamalarna ynlendirir ki
gruh hlinde itiip kakarak yrmesinler."
(Po lyb. 6.27-32)
Dolaysyla Polybios'un tarif ettii ekliyle Roma askeri orduga
h, Foucault'nun tanmlad ordugahn mkemmel bir rneiydi:
"Btn iktidar sadece kati gzlem araclyla uygulanr; her

bir bak iktidarn genel ileyiinin bir parasnn oluturur. . . Yol
larn geometrisi, adrlarn says ve dalm, girilerinin yn,
sralarn ve saflarn yn kesin olarak belirlenir; karlkl birbirini
gzetleyip denetleyen baklar a oluturulur. . . Ordugh genel
grnrlk araclyla ileyen iktidarn tasladr. 11
(Foucault 1 9952 : 1 7 1 )
Bu ideal ema Roma ordugahn geometrik ve rasyonel olarak
blmlendirilmi bir alan olarak gren antik yazarlar tarafndan
da takdir edilmiti16 Bu, yeleri toplumun iyilii iin alan bi
reylerin meydana getirdii otoriter bir topyayd. Roma ordugah
1 6. yzyln sonu-1 7. yzyln banda canlandrlarak Avustur
ya'da Kristiana, sve'te Gothenburg ( Gteborg) ve Fransa'da Ri
chelieu gibi ehirlere uyguland. Iosephos da Polybios gibi Roma
ordugahnn ehirsel zelliinin farkndayd:
"Ordugh yollar tarafndan kesilir ve gdml ekilde kurulur.

Subaylarn adr merkezindedir ve bunlarn tam ortasnda gene
ralin karargh bir tapnak gibi durur. Sanki bir anlna pazar
yeri, ii mahallesi, tribunuslar ve centuriolarn davalar grebile
cei yerleriyle bir ehir ortaya kar. 11
oseph. BJ 3 . 82-84)
Bu zellikleriyle Roma ordugah krsal ve dal nfusun ehir
yaantsna uyum salayabilecei bir ortam sunuyordu.
levsel mekanlar kural, mimari tarafndan genellikle bir
ka farkl kullanma ynelik bir alan kodlar. Belirli mekanlar
tehlikeli ilikileri denetleme ve kesme, ayn zamanda ie yarar
bir mekan yaratma ihtiyacn karlar. Foucault bunu zellikle
limanlardaki donanma ve sahra hastanelerinde gzlemler: Li
manlar mallarn girip kt, insanlar zorla ya da gnll ola
rak askere alnd, denizcilerin gemilere binip indii, salgnn
kol gezdii, tehlikeli karmlarn, yasakl dolanmlarn olduu
ASKER NLEMLER 409
I NCHTUTHI L'DEK (SKOYA) ROMA KALES
<::
a:
::
UJ
t;:;
a:
Porta
Principalis
sinlstra
Dextra
(Sol)
(Sa)
<::
a:
F'.
z
UJ
t;:;
<::
a:
O-
Fosse
(hendek)
Porta
Praetoria
Roma lejyon ordugah planna bir rnek: Inchtuthill (skoya) 'daki Roma kalesi
(G. Webster, Roman Imperial Army, Barnes & Noble, Londra, 1 994: 1 84, fig. 34).
yerlerdir17 Roma mparatorluu'nda hastanelerin bu ilevinden

gerektii gibi yararlanlmamtr1 8 Yine de Vindolanda gibi yar
dmc birlik kalelerinde ve birok lejyon kalesinde ( lnctuthill,
Neuss vb.) hastane (valetudinarium ) bulunuyordu. Roma lejyon
lar bo ve izole arazilerde kale kurma tekniklerini gelitirince
hastaneler, hasta ve yararllarn gnderildii yaknlardaki ba
ka birliklerin ya da dost ehirlerin yerini ald. Bunlar Roma'nn
izolasyon amacyla yararland bir arat 19; Bunlar daha dk
dzeyde bile olsa iktidarn birey zerindeki tahakkmn sal-
yordu. Nitekim Aa Ren'deki Neuss'ta bulunan lejyon hasta

nesinin 1 7-1 9 . yzyllardaki Alman hastanelerine plan asndan
byk benzerlii dikkat ekicidir20 Duvarlara bitiik uzanan ba
msz kk odalar, bunlarn nndeki uzun stunlu koridorlar
ve merkez avludan meydana gelen lejyon hastanelerin amac el
bette tedaviydi, ama bunun yapmak iin " bir filtre, sabitletiren
ve blmleyen bir mekanizma olmalyd."21 Bu adan hastalk
lar ve yaralanmalarn tbbi ynetimi firariler zerindeki askeri,
mallar zerindeki mali ya da cretler, lmler vb. zerindeki ida
ri kontrolden farkl deildi. Lejyon hastanesinin kamptaki izole
konumu ve plan, yaral askerler zerindeki tahakkme yne
likti . Bir hekim koridorlar boyunca gezerek birbirinden ayrlm
tek kiilik odalarda yatan hastalar ve yarallar bireysel olarak
gzetleyebilir ve denetleyebilirdi. Bylece Roma ordugah yaa
mnn dier alanlarnda, bedenler zerinde gerekleen iktidarn
devam niteliindeydi.
Sralama (tasnif) doal olarak Roma ordusunu nde gelen
zelliklerinden biriydi. Disiplinin kendisi aslnda,
"bir sralama teknii, dzenlemelerin dnmdr. Bedenleri

onlara sabit bir yer vermeksizin bireyselletirir, ama onlar bir ili
kiler a iinde datr ve devirdaim eder. Disiplinde eler kendi
aralarnda deitirilebilir, nk her biri bir sra iindeki yerleriyle
ve onlar tekilerden ayran bolukla belirlenmitir. Dolaysyla bi
rim bir kademedir; bir sra ve stunun kesitii yer, bir dizi aralk
iinde birinden dierine geilebilen bir aralk. "
(Foucault 1 9952: 1 45)

1 8 . yzyln Cizvit kolejlerinde her biri bir decurioya sahip
200-300 kiilik on renci grubu vard ve bunlar "Roma " ve
"Kartaca " hiziplerine ayrlmt22 Bu ekilde Roma ordusunda
ki saf ve sra dzenlemesi eitim alannda da kendine yer buldu.
Tasnif ve emir-komuta zinciri askerlii haydutluktan ayran un
surlardan biriydi:
ASKER NLEMLER 4 1 1
"Askeri disiplin bir kez bozuldu mu asker tribunusuna, tribunus

legatusuna, legatus da konslne itaat etmez. . . Askerler savata
ve barta izin istemeden ortalkta dolar; askeri mevkilerine aldr
makszn istedikleri yere gider, generallerin emriyle ya da onsuz,
gece ya da gndz elverili araziyi ya da kt arazide savamay
birbirinden ayrt edemezler. Ne sancaklar ne saflar izlerler. Me
rasimleri arbal ve kutsal olacana karmakark hle gelir ve
sonu haydutlarnki gibidir. "
(Liv. 8.34. 7- 1 1 )
Tasnif, emir-komuta zinciri ve rtbeler Isuaria'llar gibi farkl
bir sosyal hiyerariye gre yaayan krsal nfusun zerinde derin
bir etki yaratm olmalyd.
Biyoiktidarn yukardaki rnekleri mekann dzenlenmesi ve
onun bireye empoze edilmesiyle ilgilidir. Bunlar faaliyetin kont
rol elik eder. Bunun tekniklerinden biri olan zaman izelgesi,
modern ordulardan nce Roma ordusunda belli bir dereceye
kadar uygulanyordu. izelgenin nemli ilevi vardr: ahengi
salamak, belirli ileri empoze etmek, evrimleri ya da tekrarla
malar dzenlemek. Zaman izelgesi aslen 1 7. yzyl icad olmak
la beraber, Roma ordusu hayatn dier alanlarna gre phesiz
ok daha zaman gdmlyd. Iosephos Romal askerlerin bir
izelgeyi topluca nasl takip ettiini merak etmitir23 Dura Euro
pos, Vindolanda ve Msr' dan grev cetvelleri bilinmesine ramen
bunlar 17. yzyl Avrupa'snda grdmz trden okul, hastane
ve fabrika izelgeleriyle kyaslanabilecek kadar gelimi deildir.
Grne gre zaman gdmne en yakn ey, gece nbetleri ve
kampn kurulmasyd24 Yine de ordunun bu zellii antika iin
sra dyd.
1 9 . yzyldan bir rnek Roma ordusunun sz konusu zel
liklerini daha iyi anlamamz salayacaktr: 1 8 05'te Msr valisi
olan Kavalal Mehmet Ali Paa'nn ordusu. Mehmet Ali Paa'nn
yrrle koyduu reformlar modern Avrupa ordularndakilere,
zellikle de Fransa'nnkilere -dolaysyla Roma ordusunun baz
uygulamalarna- dayanyordu. Ordunun temelini krsal nfus
oluturmaktayd ve Paa yeni disiplin tekniklerini bunlarn ze

rinde denedi. Mehmet Ali Paa'nn asl sorun askere alnmaya
gsterilen direniti: Saltanat srasnda iki kez silahl direnile kar
lamt25. Toroslar mesken edinmi Kennatai kavminin 32'de
Roma nfus saymna gsterdii tepki de buydu. Dier seenek
Trakyallarn 26'da yapt gibi kyleri terk edip dalara ekil
mekti. Btn abalara ramen Msr hkmeti nfusun bykl
, ya dalm, bireylerin adresleri, ileri vb. bilgiler olmakszn
tutarl bir siyaset izlemenin zor olduunu biliyordu. Bu veriler Ro
mallarn censusu gibi sadece bir nfus saymyla elde edilebilirdi
ve direni de zaman izelgeleri, talim el kitaplar, tbbi raporlar
gibi zaman ve mekan benzer, kyaslanabilir ve soyut birimlere b
len aralarla krlabilirdi. rnein zaman izelgeleri ya da Roma
ordusunda uygulanan trden nbet izelgeleri insan bedenini san
timetrekaresine kadar standart hale getirecek ekilde yeknesak ve
llebilir hareketlere bler. Bir kez bu teknikler uygulanmaya
balandnda, zaman verilen iin kaplad geici alan baznda
deil, soyut, llebilir saat, dakika ve saniye birimleriyle l
lr26. Bu dzenlemeler gnlk hayatlarn hasat zaman, otlatma
mevsimi vb. kstaslara gre yaayan Isauria'llar gibi gebe ya da
krsal nfus zerinde ciddi bir etki yaratacaktr.
Doal olarak gnlk yaamdaki byle radikal deiiklikler Ro
ma'ya kar direnie yol aacakt. En azndan iin banda askere
alnan erkekler ve ailelerinin askeri hizmeti angaryadan ayrt ede
bilmi olmalar phelidir. Acemilere yeni yaam tarzn empoze
etmenin ilk adm, onlar yaadklar evreden izole etmek ve eski
hayatlaryla yenisi arasnda olabildiince fazla fark yaratmakt.
Mehmet Ali Paa askerlerin tek balarna ya da dierleriyle tarm
sal faaliyet yapmasn nne geti ve ailece grmelerine kstla
malar getirdi27 Romallar da bunun farkndayd ve Hadrianus'a
kadar askerlerin kamp iinde bahe, kamp dnda iftlik sahibi
olmalar, evlenmeleri ve ticaret yapmalar yasakt. Ordu bir ehir
iinde konaklamak zorunda kaldnda sivil hayattan engellerle
ayrlyordu28. Osmanl Msr'nda kapatma teknii en fazla kr
salda gerekliydi, zira ordu ilerlerken askerlerin sivillerle kontrol-
ASKER NLEMLER 4 1 3
sz temas sorun karyordu29 Bunlar zellikle Ge mparatorluk

Dneminde Anadolu'da rastladmz ve bizim de burada bahset
tiimiz trden skntlard.
Elbette modern ordularla karlatrldnda uysal bendenler
yaratma konusunda Roma ordusunun bariz yetersizlikleri vard.
ktidarn ifadesi olarak rasyonelletirme Roma ordusunda belir
gin deildi. Sk saflarda talim ve askeri niformalar daha az gze
arpan elerdi; gsteri ve disiplin amal formasyon uygulamala
r sk ekilde uygulanmyordu30 Bu artc deil, zira 17. yzyl
ncesi iktidar askeri
"uzaktan tannabilecek biri olarak gryordu. Belirli alametleri

tard: G ve cesaretinin, marurluun iaretleri. . . Bedeni kud
ret ve yiitliin armasyd. Sava sanatn yava yava renecek
olmasna ramen uygun adm yrme ve ban dik duruu byk
lde onurun bedensel retoriine aitti. Yapt ie en uygun ia
retler atik hareketler, dik bir ba, geni omuzlar, uzun kollar. . .
Byle bir grne sahip bir erkein evik ve gl olmamasna
ihtimal verilmez. . .
11
(Foucault 1 9952: 1 35)

Roma askeri ekillendirilecek yeteneksiz bir bedenden ya da
ina edilecek bir makineden ziyade bir erdem, cesaret ve mertlik
figryd. Askere almada byle unsurlar ve stn fiziksel zel
likleri metheden Vegetius'da bunu grebiliriz31 :
"Askere alma subay yze, gzlere ve genel fiziksel yapya ba

karak iyi asker olabilecek adamlar zenle semelidir. . . Potansiyel
gen aceminin dikkatli gzleri olmal, ban dik tutabilmeli, geni
gs, kasl omuzlar, gl kollar, uzun parmaklar, dar beli, za
yf kalalar, etli deil, gl bacaklar olmaldr. Btn bu zellikle
ri bir acemide grdnde boyuna fazla dikkat etmene gerek yok,
nk cesur askerler uzunlarndan daha deerlidir. "
(Veg . Mil. 1 .5.6)
1 8 . yzyla gelindiinde asker istenildii gibi yorulup ekil
lendirilebilecek bir hale getirildi; hareketleri ve jestleri dzeltildi;

duruu mkemmelletirildi. ktidar bedenin her ksmndan yava
a akt; imdi iktidarn amac ve hedefiydi. Bu, Roma mparator
luu'nda bedenin otoriter ve baskc tasarruflara maruz kalmad
anlamna gelmez, ama 1 8 . yzyldan sonra kontroln lei, ama
c ve yaklam deiti. Artk sz konusu olan bedenin hareketleri
ve dili deil, ekonomisi, hareketlerin verimi, i dzendi. aretler
(boy pos, yiitlik vb.) yerine angarya geerliydi32 Roma ordusun
da bunlarn ou var olmasna ramen 1 7 ve 1 8 . yzylda genel
formllere dkldler. Antika standartlarna gre Romallarn
milattan sonra ilk iki yzylda mikropolitik alanndaki baarlar
yle salamd ki Roma ordusu imparatorluk sresinde nemli bir
medeniletirme arac oldu ve Isauria'llar gibi isyanc da halklar
n " uysal bedenlere" dntrlmesinde byk rol oynad.
Anadolu'da Roma Birlikleri ve Asker Kolonileri

Cumhuriyet ordusu her yl sava mevsiminde toplanmakta ve
sefer sonunda ise dalmaktayd. M 90 gibi ge bir tarihte bile
Roma birok durumda sadece alt lejyonu yeterli bulmutu. Sava
ve atmalarn her zaman grld sorunlu eyaletlerde askeri
gcn srekli olarak hazr bulunmas ihtiyac dodu. Buna ra
men ordudaki grevi biten askerlerin iftliklerine dnmesi, iftlik
leri olmayanlara da devletin toprak vermesi halen yrrlkte olan
uygulamayd. Dolaysyla M 30'da Octavianus'un Aktion'da
Marcus Antonius'u malup etmesinin ardndan emrindeki 60
lejyonu terhis etmesi beklenirdi. Bunun yerine Augustus lejyon
lardan yardan fazlasn terhis etti, fakat geriye kalan 28 lejyon
halen onun komutas altndayd. Augustus'un saltanatnn byk
ksm boyunca lejyonlarn te ikisine ve hibir zaman lejyonlarn
yarsndan fazlasna ayn anda gerek duyulmad. Tam tehizatl
1 00.000 asker maaa balanarak savaa hazr bekletildi. Bunla
ra ilaveten atllar ve hafif piyadelerden meydana gelen yaklak
1 50.000 kiilik yardmc birlikler (auxilia) ordunun nemli bir
ASKER NLEMLER 41 5
blmn oluturmaktayd. Lejyonlar gibi bu birlikler de Augus

tus dneminde kalc hale getirildiler. Bylece Flavius'larn yapt
deiiklikler ncesinde imparatorluk 250.000 kiilik profesyonel
bir orduya kavutu. lk iki yzyl iinde asker saysnda kk
deiiklikler oldu: 9'da Varus'un kaybettii lejyonun yeri dol
durulmad ve Augustus ld srada grevde bulunan 25 lejyon
standart say olarak kald. Caligula ya da Claudius bu sayy Bri
tannia seferi arifesinde iki lejyon daha ekleyerek 27'ye kard.
Bundan sonra lejyon saylarnda ini klar yaanm, nihayet
Traianus toplam lejyon saysn 30'a ykseltmitir. Septimius Se
verus zamannda ise 33 lejyon grev yapmaktayd. Dolaysyla
25-30 lejyon 150 yl sresince imparatorluun ihtiyalarna kar
lamaya yetti. Lejyonlar ou uzun mrl olmutur. Cassius
Dio'nun zamannda Augustus'un altnda grev yapan lejyonlar
dan 1 9'u hala ibandayd33 ve 1 6's, 4. yzyln sonu-5. yzyln
bana ait Notitia Dignitatum'da yer almaktayd.
Roma ordusu geni apl ikinci dzenlenmeyi Flavius'lar d
neminde yaad. Flavius slalesi imparatorlarnn snr siyaseti,
imparatorlua daha fazla toprak katmama ynndeydi. Augustus
imparatorluk snrlarn kesin bir biimde belirlememiti. Lejyon
lar gerektiinde bir sahra ordusu gibi kullanmt. Grevleri d
tehditleri bertaraf etmek kadar i tehditleri de nlemekti ve bu
yzden ordugahlar kolayca tanabilen cinstendi. Augustus snr
olarak genellikle nehirler gibi doal engelleri tercih etmitir. Bu tip
corafi zelliklerden yoksun olan Suriye gibi yerlerde snrlar bir
dereceye kadar belirsiz kalmt. Flavius slalesi imparatorlarnn
askeri alandaki amalar aka belirlenmi, ksa snrlar yarata
rak idareyi kolaylatrmak ve daha da nemlisi geni bir grev
sahas bulunan lejyonlarn hepsini kullanmak yerine, snrl mik
tarda kuvvetle sonuca gitmek; bylece lejyonlarn btn sorumlu
luklarn bir yana brakp hepsini savaa sokmaktan kanmakt34
Tam tehizatl lejyonlardan artk kagir ordugahlarda ikamet eden
kalc garnizonlar meydana getirildi. Augustus'tan sonraki impa
ratorlarn yol inasna verdikleri nem ve Flavius'lar slalesinin
yeni dzenlemeleri sayesinde lejyonlar ya da lejyonlarn bir ks-
mn gerekli yerlere gndermek mmkn oldu. Ordunun hareket

kabiliyetinin artmas ve daha kk blklerin kullanlmas, ayn
zamanda isyanlara abuk mdahale etmeyi salam ve asker is
rafnn nne geilmiti. Lejyonlar yerine, bunlarn iinden olu
turulan mfrezelerin (vexillationes) ska kullanlmas Flavius'lar
dneminin ti pik uygulamalarndan biridir35
Vespasianus dou snrna zel bir nem verdi. Anadolu'nun
doal bir snrdan yoksun olmas yznden Roma'nn politika
s Parth'lar ve kendisi arasnda tampon bir blge yaratmakt. Bu
blge snr boyunca dizilmi vasal krallklardan oluuyordu ve
bunlardan en nemlisi de Armenia idi. Zaman iinde bu krallklar
Roma topraklarna dahil edildi ve imparatorluk Suriye' deki ordu
larn gcne gvenmek zorunda kald. Yasal krallklarn ortadan
kalkmasyla Roma douda Suriye'den Karadeniz kylarna kadar
uzanan yaklak 485 km'lik bir snr boyunu savunmak zorunda
kald. Aslnda burada Kommagene ve Kk Armenia, aralarn
da da Kappadokia krallklar bulunmasna ramen Anadolu'yu
savunan asl g, Syria Eyaleti'nde konulanm ve pek de iyi h
rete sahip olmayan drt lejyondu. Ani bir saldr -69'da Arme
nia'y istila eden Alani kavmi gibi- ya da isyan karsnda Syria
lejyonlarnn zamannda mdahale etmesi imkansz olduundan
Anadolu ciddi bir tehlike altndayd. Vespasianus, Alani'yi bask
altnda tutmak iin Kafkaslarn hemen gneyindeki Iberia vasal
krallna Roma askerleri yerletirdi ve 72'de Kk Armenia
ile Kappadokia Galatia valisinin ynetimi altnda imparatorlua
dahil edildi. Bylece Galatia lejyon barndran byk bir eyalet
haline gelmi oluyordu. Bu srada, Flavius'larn Anadolu'da ina
ettikleri askeri yollarn kesime noktas olan Satala'ya bir lejyon
kamp kuruldu. Yukar Frat ve Gney Armenia'ya geii salayan
Kappadokia'daki Melitene de bu tarihlerde kalc bir lejyon ordu
gahna sahip oldu. Kommagene Syria Eyaleti'ne baland. Syria
valisinin balca grevlerinden biri, Frat zerinden Syria'ya gei
i salayan Zeugma ve Samosata'nn gvenliini salamak, ama
daha da nemlisi btn dou snrn korumakt. Emrindeki lej
yonlar drtten e indirilmesine ramen Anadolu'nun kuzeyinde
ASKER NLEMLER 41 7
Diocletianus, stanbul Arkeoloji Mzeleri.
iki, Kuds'te de bir yardmc lejyona sahipti. Isauria ve Kilikia'da

ki isyanlar bastrmada zaman zaman kullanlan Suriye lejyonlar
yerel nfusun askere alnmas, seyrek yaplan savalar, uzun sre
sabit yerde konaklama gibi nedenler yznden zayfladlar. ste
lik krsaldaki ordugahlar yerine ehirdeki klalarda kalmay ter
cih etmeleri askerlerin disiplinini ve fiziki direncini etkilemiti. Bir
kez snrlar kesin olarak izildiinde ve taarruza ynelik byk
lekli seferler kesildiinde, yerel nfusun askere alnmas dstur
haline gelmi, ordugahlar kagir ina edilmeye balanarak bir ehir
havasna brnmlerdi36 Lejyonlarn hareketsiz kalmas ve bir
yerde sabit konulanmas Dalk Kilikia ve Isauria gibi engebeli
arazilerde yetersiz kalnmasna neden olacakt. Dolaysyla Suri-
ye lejyonlarna yerel halktan alnan askerlerin engebeli araziye

alk olmadklar iin zorluk ekmi olmalar artc deildir37
Aslnda 2. yzyln nispeten sakin ortamnda lejyonlarn asl ii,
genellikle dk younluklu tehditlere kar snrlar korumakt.
Bu da daha ziyade koruma, devriye ve eskort gibi grevler stle
nen, hafif olduu kadar da hareketli kuvvetlere duyulan ihtiyac
arttrd 38
Antik kaynaklar orduda Augustus'tan sonra en byk dei
iklikleri Diocletianus'un yapt konusunda hemfikirdir. Ancak
bu deiim daha Marcus Aurelius dneminde balam, Septi
mius Severus ve Caracalla'nn saltanatlarnda da devam etmiti.
3. yzyl boyunca orduya yeni tip birlikler eklendi. Bu dnemde
asker says 350.000 civarndayd, ancak lejyonlar halen ordu
nun belkemiini oluturuyordu. Zosimos, yeni bir sahra ordusu
yaratmak isteyen Constantinus'un askerlerin ounu daha nce
Diocletianus tarafndan yerletirildikleri snrlardan ekerek sa
vunmay zayflattn iddia eder39 Ona gre askerler bylece e
hirlerdeki lks hayatn cazibesine kaplm ve gten dmler
di. Ancak sahra ordusu (comitatus) Diocletianus'un zamannda
ve ncesinde zaten vard; Constantinus muhtemelen sadece say
sn artrmt. Askerlerin ehirlerin yaknnda konulandrlmas
ordunun ikmali iin gerekliydi. Btn kaynaklar Diocletianus'un
snrlar glendirdii, kaleler kurduu, batda Britannia'da ve
douda ise Kzldeniz'den Dura Europos'a kadar uzanan yollar
-strata Diocletiana- yaptrdn aktarr. Ancak btn snrlarn
yaknda yaayan limitanei tarafndan korunduu kukuludur40
Roma'nn doudaki snr blgelerine yapt yatrmlar Seve
rus'lar dneminden itibaren giderek artm ve Kuzey Mezopo
tamya'nn da imparatorlua dahil edilmesinin ardndan iyice
arlamt. Douda doal bir snr yoktu ve Diocletianus'un 4.
yzyldaki dzenlemesinden sonra Roma kuvvetleri strata Dioc
letiana boyunca uzanan kalelerde konulandrlmt. Lejyonlar
Anadolu'da Melitene, Sarala ve Trapezos gibi byk ehirlerde
bulunuyordu. Bunlar Erken mparatorluk Dnemine gre daha
kk kuvvetlerdi.
ASKER NLEMLER 4 1 9
Snr blgelerini bir yana brakrsak Anadolu'daki i eyaletler

de lejyon bulunmuyordu ve genellikle isyanlara mdahale eden
Roma kuvvetlerinin saysn ya da birliklerin niteliklerini tespit
etmek ou zaman mmkn deildir. Son zamanlarda Roma or
dusunun savunmadan ziyade bir igal gc olduuna dair yaplan
vurgular Tacitus'ta kendisini gsterir41 . Tarihinin yazdklarndan
ordunun tek deilse de balca grevinin isyanlar bastrmak ol
duu anlam karlabilir ve eitli rnekler bunu destekler g
rnmektedir42: Snr eyaletleri olmamalarna ramen Hispania'da
bir, Dalmatia'da iki lejyon bulundurulmutu. Kk Mauretania
Tingitana'da ise imparatorluk blgedeki isyanc halklar kontrol
edebilmek iin 10.000 kiilik bir birlie ihtiya duymutu. Ayn
amala Msr' da iki lejyon vard. Kuds'e 1 0.000 kiilik bir garni
zon gnderilmi, Bar Kokhba isyann bastrmak iin drt lejyona
ihtiya duyulmutu. ngiltere'ye igal iin 43'te sefere kan ordu
drt lejyondan olumaktayd ve daha sonra ada her zaman im
paratorluun mevcut gcyle orantsz miktarda asker barndra
cakt. Boudicca ayaklanmasnda Romallarn yaadklar zorluk
lara baklrsa ordunun l/l O'unu temsil eden 40.000 kiilik kuvvet
bile nispeten yetersiz kalyordu.
Tarihilerin bize aktarmad rneklerde de yeni fethedilen
blgelerin eyalet haline getirilme ya da belli bir dzene sokma
srecinin ounlukla acmasz olaca phesizdir. Bununla bir
likte srecin ayrntlar ve ordunun sorumluluklar pek belli deil
dir. Eyaletlerin dzenlenmesi srasnda ordunun stlendii iler
den biri, yerel halkn ve gerekli grldnde haydutlarn askere
alnarak pasifize edilmesiydi. Bu, zellikle haydutluk sz konusu
olduunda Osmanl mparatorluu'nda da grlen bir uygulama
dr43. Fonteius Galyallarn sadk kalmalarn salamak iin bun
lar askere almt44. Iulianus sorun karan haydutlarn sularn
nce affetmi ve sonra da orduya yazdrmtr45. Bu politikann
yer yer direnile karlaaca muhakkakt. Nitekim Tiberius'un
saltanatna kadar kendi subaylarnn emir altnda Roma'ya hiz
met eden ve sadece komu blgelere yaplan seferlerde hazr bu
lunan Trakyallar, 26'da Romal komutanlarn altnda imparator-
luun dier blgelerinde grevlendirilmek zere dzenli olarak

orduya alnmalar karsnda isyan kardlar. Ayn ekilde Bou
dicca'nn ngiltere' de balatt isyann sebepleri arasnda halknn
yardmc birlik olarak askere alnmas bulunmaktayd46 Douda,
Kolkhis'teki Phasis Nehri civarnda yaayan Tzani, kendi toprak
lar verimsiz olduu iin ovadaki yerleimlere saldrmaya bala
ynca, Romallar nce onlara para yardm yapm, fakat bu da
ie yaramaynca orduya almlard47 Askerlik ayn zamanda bar
bar kavimlere Roma geleneklerini, yaantsn, brokrasisini vb.
gsteren bir arat. Belki de daha nemlisi, dikey sosyal hareket
lilie imkan salayarak " barbar" kkenli kiilerin ykselmesini
salyordu. Osmanl mparatorluu'ndaki Celali syanlar'nn se
bepleri arasnda ordunun bu ilevini yitirmesinin pay bulunduu
ileri srlmtr48 Bu yntemin gerektii gibi ilemedii yerlerde
baka nlemler almak gerekiyordu. 4. yzyln ikinci yarsnda
Isauria Eyaleti valisinin zel yetkileri ve gl bir garnizonu bu
lunmaktayd49. Ammianus Marcellinus'a gre valinin emrindeki
garnizonlar komu ehir ve kasabalarda konulanmt. Eserinin
baka blmlerinde ise kendi zamannda bile Isauria'nn drt bir
yandan askerlerle muhafaza edildiini aktarr50 382'ye ait bir ka
nunda, blgede bir duxun bulunduu anlalyor51
Isauria ve Kilikia'y bir kenara brakrsak dier Anadolu eya
letlerindeki askeri dzenlemeler nasld ? Roma Dneminde Ana
dolu'nun genelinde, daha dorusu snrdakilerin dndaki eyalet
lerde lejyonlarn bulunmad -elbette saylar deien birlikler
vard- grlr. Osmanl mparatorluu da ksa sreliine iskan
edilmi sava topluluklarla askeri koloniler haricinde benzer
bir yntem izlemitir52 Mesela 3 1 4/3 1 5'e kadar Lycia et Pam
phylia Eyaleti olarak varln srdren komu Lykia ve Pamp
hylia blgeleri, bu dnem boyunca Tacitus'un deyimiyle inermes
provinciae, yani " savunulmayan" ya da "savunmasz" ifadesiyle
nitelendirilir53 Bu, yukarda deindiimiz gibi eyalette hi asker
olmad anlamna gelmez, sadece lejyon bulunmadna iaret
eder. Antik kaynaklar ve yaztlardan sz konusu eyaletlerde s
rekli klaya sahip yardmc birliklerin konuland anlalr. Ku-
ASKER NLEMLER 421
zey Lykia'dan bir mezar yaztnda centuriodan daha dk rtbe

lilere verilen gayriresmi principalis sfatn tayan bir askerin ad
geer54. Bu rtbe, ana birliinden ayr kk bir mfrezenin lideri
olarak grevlendirilen askerlere verilmekteydi. Hem bu rtbe hem
de yaztn uzak bir yerde bulunmas, blgede kk bir birliin
haydutlara kar burada konulandn akla getirir55. Genellikle
savunmasz eyaletlerde 500 kiilik bir yardmc birlik bulunuyor
du, ama Pontus-Bithynia gibi byk eyaletlerde bu say ikiye
kabilmekteydi56. Byle garnizonlar iin cohortes equitatae denilen
ve hem yaya hem de atl askerlerden meydana gelen birlikler ter
cih edilmitir. Atllar zellikle krsalda devriye ve refakat grevleri
iin uygundu57.
Gen Plinius'un eyaleti Pontus-Bithynia'y Augustus Sena
to'ya brakmt ve ardllar onu izledi. Iosephos Nero dneminde
eyalette hi Roma askeri bulunmadn syler, fakat Plinius'tan
1 1 0-1 1 1 'de en az iki yardmc birliin aktif grevde olduu an
lalyor58. Plinius'un bir mektubundan buradaki kolluk kuvveti
nin bandaki Gabius Bassus'un praefectus orae Ponticae olarak
adlandrld ve ky gvenliiyle sorumlu olduunu reniyoruz.
Plinius elindeki askerlerin (on beneficarii, iki atl, bir centurio )
asayi iin yetersiz olduunu bildirir59 Prusa'nn gneyinde, 01ympos Da civarnda polis kuvvetlerinin bandaki bir subayn
haydutlar tarafndan ldrld biliniyor60. zel grevleri nede
niyle lejyonlarndan ayrlm bir istihbarat subay (frumentarius)
ve iki centurionun varlndan da haberdarz61.
Iosephos Nero'nun son zamanlarnda Asia Eyaleti'ndeki be
yz ehrin garnizonu olmayan bir vali tarafndan ynetildiini ya
zar62. Fakat Vespasianus'un saltanatnn balarna ait Ephesos'tan
bir mezar yaztnn gsterdii zere bir yardmc kuvvet bulunu
yordu63. Yazta gre Aa Moesia'dan 134/135'te gelen cohors 1
Claudia Sugambrorum veterana equitata burada yirmi yl kalm
t. Yardmc birliklerin dnda Asia Eyaleti'nde birer vexillationun
konuland grlyor64. Ephesos ve Aphrodisias'ta ise istihbarat
subaylarnn varl bilinir65. Yerel polis kuvvetlerinin yannda, or
dunun asayi kuvvetleri olan stationarii Ephesos ve Apollonis'te
bulunuyordu66 Asia Eyaleti'nin nemi gz nne alnrsa burada

yerel kuvvetlerin fazlalna armamak gerekir.
Galatia Eyaleti tarihi boyunca bazen senatr bazen imparator
eyaleti olarak varln srdrd. Vespasianus'a kadar Frat'ta
snr gvenlii vasal krallklar ve Suriye lejyonlar zerinden sa
land iin Galatia hibir zaman daimi bir lejyona ev sahiplii
yapmad67 Ancak M 25-MS 6 arasnda bir, belki de iki lej
yon burada konulanm ve bylece Suriye ile Msr'dan sonra
douda askeri adan en nemli eyalet konumuna gelmiti68
Vespasianus lejyonlar Kappadokia'da konulandrlmtr. Son
Galatia kral Amyntas'n arkasnda brakt ve legio XXII Dei
otariana'nn ekirdeini oluturan birliin, ksmen kraln sava
t Homonadeis kavmine kar yardmc birlik olarak brakl
mas mmkn69 Krallk Roma mparatorluu'na getikten sonra
Augustus dneminde blgede en az olayda lejyonlarn varl
bilinir: M 1 3 'te L. Calpurnius Piso vali olarak bulunduu Ga
latia/Pamphylia'dan Makedonya'ya giderken yannda bir lejyon
bulunmaktayd. M 4/3'te Homonadeis kavmiyle yaplan sava
ta lejyonlar kullanlmt70 Son olarak 6'da M. Plautius Silvanus,
ertesi yl Illyria'ya gnderilecek olan lejyonlarla Isauria'daki bir
ayaklanmay bastrd71 M 25-MS 6 arasndaki bu dnemde
blgede devaml bir lejyonun bulundurulduu anlalyor. Buna
ilaveten, 1 . yzyl boyunca blgede bir yardmc birliin varln
dan haberdarz72 Ankyra'da 1 . yzyl boyunca cohors 1 Augus
ti Cyrenaica equitata isminde bir yardmc birlik yer alyordu73
Eyalette baka birliklerin olduuna iaret eden yaztlar vardr,
fakat Nero zamannda Armenia sava yznden ordu Frat s
nrna odakland ve Vespasianus Kappadokia'y Anadolu'nun
balca askeri ss haline getirdii iin muhtemelen Galatia'daki
kuvvetler klmt74
Kappadokia Vespasianus'un dzenlemelerinden sonra Anado
lu'daki en nemli askeri eyalet olmasna ramen burada Clau
dius'a kadar herhangi bir dzenli ordu konulanmamt. Cap
padocia Eyaleti procuratoru Iulius Paeglinus'un Armenia seferi
srasnda buradan toplayabildii birlik sadece auxilia provinciali-
ASKER NLEMLER 423
um olmutu75 Bu, esasen eyalet kolluk kuvvetleri olmalyd76 Ki

likia ise Augustus'tan Vespasianus'a kadar bir Roma birliinden
yoksundu. Syria Eyaleti valisi Marcus Trebellus 36'daki Kennatai
ayaklanmasn bastrmak iin harekete getiinde yannda 400
asker getirdi. Dolaysyla Dalk Kilikia o srada Syria koruma
s altndayd. 52'de yine Kennatai'n ayaklanmasn bastrmak
iin Syria birlikleri kullanld. Srekli sorun kan bir blge iin
dzenlemeye gidilmemi olmas ilgintir. Vespasianus'un organi
zasyonundan sonra bile yardmc birliklerin varlna dair kant
yoktur, fakat Syedra (Kargcak-Seki Ky)'da bir eirenarkhosun
ve Artanada'da bir stationariusun varlndan haberdarz77
Sz konusu eyaletlerde ciddi isyanlarn ve haydutluk faaliyetle
rinin grlmemesini ksmen bu birliklerin varlna balayabiliriz.
Aristides yerel sorunlar iin ideal bir dzenleme nerir:
11
. . . Bylece ehirler garnizonlardan kurtulabilir. Sadece atllar

ve yayalardan oluan mfrezeler yetecektir. Hatta klalar bulun
makszn1 ehir snrlar iindeki krsal kesime yaylabilirler. Bundan
tr birok halk koruyucularnn belli bir zamanda nerede olduk
larn bilmeyecektir. Ancak bir ehir bydnden dolay1 dzeni
kendi imknlaryla salayamayacak durumdaysa1 onun yannda
duracak ve onu koruyacak insanlar ok grme.
11
(Aristid. Or. 26.67)

Aristides'in bu dilei ve nerisi pratikte her zaman ie yaram
yordu elbette; zellikle de Anadolu'nun gney blgelerinde. Isa
uria'llarn sorun kard 4. yzyl boyunca Roma lejyonlarnn
hem batda hem de douda srekli teyakkuz halinde olmas etkili
mcadelenin yaplamamasnn balca nedenlerindendi. Ayn e
kilde 1 6- 1 7. yzyllarda Osmanl mparatorluu'nun Celali syan
lar'na gerekli mdahaleleri gerekletirememesi yine Roma gibi
iki uzak cephede mcadele vermesi yzndendi78
Roma ordusunun isyanclar karsnda uygulad taktikler
konusunda ise ok geni bilgiye sahip deiliz. Elimizdekiler yine
Isauria ve Dalk Kilikia'daki operasyonlarla snrldr. Isauria'l
isyanclarn engebeli araziyi nasl avantaja evirdiklerinden ve

Roma birliklerine kar gerilla taktikleri kullandndan yuka
rda bahsetmitik. Bu tip mcadeleye pek hazrlkl olmadklar
anlalan Romallar ciddi kayplar vermilerdi. Askeri yollar baz
blgelerde takviye ve lojistik iin byk yarar salamakla birlik
te, zorlu corafyalarda dzenli orduyu tayabilecek yollarn in
as olduka gt. syanc da halklaryla baa kabilmenin ilk
artlarndan biri araziyi iyi tanmak, avantaj ve dezavantajlarn
tespit etmekti. Gnmze eksiksiz gelebilmi tek askeri el kitab
nn yazar olan Vegetius'a gre iyi bir komutan doru detaylara
sahip haritalar hazrlamal ve bunlar sadece iki nokta arasndaki
uzaklklar deil, ayn zamanda dalar, geitleri, akarsular da
iermeliydi. Bununla yetinmeyerek yetenekli ve blgeyi iyi tan
yan rehberler bulundurmalyd79 Ordunun elinde mutat haritala
ra gre daha fazla corafi bilgi ieren nispeten gelimi haritalar
vard80 Harita eksiklii haydutlukla uraan Osmanl paalarnn
da yaknd bir konu olacakt81
Vegetius'un ayrca birliklerin dalk arazide nasl hareket et
mesi gerektiine dair baz tavsiyelerde bulunur:
"Komutan ordunun hareketinden nce, tecrbeli ve tehizatl

askerlerden oluan gruplar drt bir yne yollayarak olas pusular
engellemelidir. Bundan sonra nce atllar, ardndan piyadeler ve
son olarak yk arabalar ilerlemelidir. . . Birlikler ve askerler arasn
da her zaman belli bir mesafe korunmal, askerlerin hep ayn hzda
ilerlemeleri salanarak dmann araya szmasn kolaylatracak
kopmalarn yaanmas engellenmelidir. Dalk bir arazide sald
rya maruz kalndnda en yksek noktalarda konu/anlmaldr. . .
Kolay ilerlenebilen iyi durumdaki yollar semek yerine dar ama
gvenli yollar almaldr. Dmann detleri, alkanlklar, saldr
zamanlar iyi bilinmeli ve buna gre nlem alnmaldr. Mevsime ve
gece-gndz artlarna uygun ekilde ilerlenmeli, yol zerindeki su
kaynaklar ve bataklk gibi nemli corafi eler hesaplanmaldr. "
(Veg. Mil. 3 .6)
Buna karlk 353-354'te Isauria'llarn kard olaylar ay-
ASKER NLEMLER 425
rntlaryla anlatan Ammianus Marcellinus isyanclarn nasl bir

taktik izlediini bize aktaryor:
lsauria'llar yaln ve dolambal da geitlerinde doup b

ydkleri iin buralar sanki dz ovaym gibi kullanyorlard men
zilli silahlarla saldryor ve naralaryla dman korkutuyorlard.
Bazen onlar takip eden askerlerimiz yksek yamalara trmanmak
zoruna kalyordu ve allara tutunarak en yksek yerlere km ol
salar bile dengelerini kaybettikleri zaman dar ve bir yere kma
yan patikalarda ne sava dzeni alabiliyorlar ne de doru dzgn
ayakta durabiliyor/ard. Bu arada dman oraya buraya koarak
stlerine kayalar atyordu . . . Fakat lsauria'llar dz bir alanda ya
kalandklarnda korumasz koyunlar gibi kltan geiriliyorlard.
11
11
(Amm . Marc. 1 4. 2 .5 vdd.)

Alntdan aka anlalaca gibi Isauria'llar blgeyi iyi ta
nmann getirdii avantajla rahat harekef edebilmekte ve gerilla
taktii uygulayarak birlikleri zorlandklar dalk blgelere ekip
belli mesafeden vur-ka saldrlar dzenlemekteydiler82. Bunlar
Osmanl mparatorluu'nun Celali syanlar srasnda karlaa
ca taktiklerdi83. Engebeli arazi yznden harp nizam almakta
zorlanan Romallar ise karlk veremiyordu. Neticede haydutlar
ordunun askeri baarsyla etkisiz hale getirilmemi, Dou comesi
Nebridius'un byk bir orduyla harekete getiini duyar duymaz
kendiliklerinden dalara ekilmilerdi. Daha nce 52'de, Kenna
tai'n efi Troksoboris'e kar dzenlenen seferde, Anemorion'u
kuatan isyanclara kar Curtius Severus komutasnda Syria
Eyaleti'nden gnderilen atl birlikler bozguna uramt. Sebebi,
engebeli arazide svari harekatnn yaplamamas ve bu yzden
Kennatai'a stnlk salanamamasyd84. Dier blgelerdeki da
kavimleriyle olan mcadelelerde baka taktik hatalar da yaplm
tr85. Sava yerine daha az zahmetli zmler de vard: Komma
gene kral iV. Antiokhos Epiphanes, Kennatai kavminde ikna yo
luyla para ve mevki datarak isyanclar arasnda blnme yaratt
ve liderlerini ldrd. Isauria'l haydut efi Lydios kendi adam-
!arndan birinin ihanetiyle yakalanabildi86 Servilius Vatia M

77-76'da Jsauria'llar etkisiz hale getirebilmek iin kullandkla
r rman yatan deitirmeyi denemiti87 Syria Eyaleti valisi
Sulpicius Quirinius ise Homonadeis kavmini onlar a brakarak
yenebilmiti88 Aristonikos'un direnii srasnda Perperna isyanc
Stratonikeia ehrini ktln yardmyla ele geirmiti89 Mani us
Aquillius ise Aristonikos'a destek veren baz ehirleri sularn ze
hirleyerek dize getirebilmiti90
Romallar Anadolu'nun dalarnda her zaman baarsz olma
dlar. Ordunun engebeli arazide nasl hareket ettiine dair iyi bir
rnek Livius tarafndan verilir91: M 1 89'da Galat kavmi Tolisto
bogii'nin peine den Gnaeus Manlius komutasndaki Roma or
dusu onlar Olympos Da'na kadar takip etmiti. Tolistobogii'nin
dalar semesinin nedeni yksek olular ve burada depoladklar
erzakt; stelik Romallarn engebeli arazide ilerleyemeyecekleri
ni, buna kalksalar bile kk gruplar tarafndan bile engellene
bileceklerini; karl da eteklerine soua ve ala dayanarak bek
lemelerinin imkansz olduunu dnyorlard. Manlius gs
gse bir arpmann gereklemeyeceini anlayarak ok sayda
mzrak, cirit, ok, kurun misketler ve sapanla atlabilecek kk
talar hazrlatt. Yapt keif gezisinin ardndan bulduu elverili
yollar kullanarak Tolistobogii'ye kar koldan harekete ge
ti; dier iki birliine nlerine kabilecek doal engelleri amaya
almalarn syledi. Manlius'a destek veren Attalos'un atl bir
likleri ve filleri aada brakld. Bunun yerine kraln Giritli oku
lar ve sapanclar, Tralleis'liler ve Trakyallardan oluan birlikleri
alnd. Tolistobogii'nin saldrs ie yaramad, nk vcutlarna
dar gelen kalkanlar onlar koruyamam ve gs gse arpma
yaanmadndan kllarn kullanamamlard. nceden hazrlk
yapmadklar iin bu sefer ellerine ne gelirse frlatmaya balam
ve bu srada kendilerini aa kardklarnda Romallarn kur
un misketlerine, sapan talarna ve oklarna hedef olmulard.
Bunlar aabilenler ise hafif piyadenin kllaryla can verdi. Li
vius bu piyadelerin yaklak 1 m yksekliinde bir kalkan, sa
ellerinde ise belli bir uzaklktan frlatmak iin cirit kuandklarn
ASKER NLEMLER 427
aktarr. Dman yeteri kadar yaknlatnda ciritlerini sol elleri

ne alp ksa kllarn ekiyorlard. Operasyon Isauria'llara kar
yrtlenlerden daha planl ve baarlyd. Romallar sadece hafif
piyadelerle savam ve gs gse arpma yerine menzilli si
lahlarla saldrmay tercih etmilerdi. Ayn zamanda birliklere al
mas zor engebelerle uralmamas emredilerek zaman bo yere
harcamann ve bu srada savunmasz kalma riskinin nne geil
miti. Komutanlar iki gnlerini srf arazinin kefine harcamt.
stelik savan sonunda kaanlarn takibinde srarc davranld
grlmektedir.
Atl birlikler Galatlara kar kullanlmam ve 52'de Kenna
tai'a kar etkisiz kalmt, ancak Anadolu'nun baka blgelerin
de bunlarn kullanldna dair baz kantlar vardr. Biri Sebas
te-Phrygia'dan iki yaztta geen cohors nova Stablesianorum adl
birlikteki muhtemelen Illyria kkenli birinci snf askerlerin Ana
dolu'nun ierlerindeki Sebaste gibi bir yerde, kk bir birlikte
grevlendirilmeleri blgedeki Gotlarla ilikiliydi92 Theodosius'un
generali Promotus 3 8 6'da Aa Tuna blgesinde byk bir Ost
rogot topluluunu yenmi ve teslim olanlar asker koloniciler s
fatyla Phrygia'ya gndermiti93 Ancak krsal kesime yerletirilen
Gotlarn blgede sorun karmalarn nlemek iin ehirlere gar
nizonlar yerletirildi. Nitekim Zosimos, 399'da ayaklanan Gotla
rn Phrygia ehirlerini ele geirdikten sonra askerler dahil herkesi
katlettiklerini aktarr94 Gotlarn blgeye yerletirilmesinden son
ra Illyria'dan transfer edilerek oluturulan yeni birlik bundan t
r nova sfatn almt95 Snr boylarnda grev yapmak yerine
karargahlarda konulanyor ve buralardan isyanclara ya da dier
davetsiz misafirlere kar harekete geiyorlard. Notitia Dignita
tum'da bunlarla beraber daha nce rastlamadmz equites stab
lesiani ad altnda listelenmi on be alay karmza kar. Bunlarn
vali emri altndaki birliklere dahil zel bir grup olduu ve zel
likle eyaletlerde konuland anlalyor96 Herhangi bir isyanda
valinin emrinde olaylara hemen mdahale edebilecek bu kuvvet
sayesinde komu eyaletlerden destek beklemek gerekmeyecekti.
Cohors nova Stablesianorum'un sekin bir atl snf olduu ak,
ama tehizatlar ve sava taktikleri hakknda bir fikir yrtmek

imdilik olanaksz grnyor.
Isauria'da konuland anlalan lejyonun ad Notitia Dig
nitatum'da geer. Bunlardan legio il Isauria ve legio 111 Isauria,
tm Isauria'dan sorumlu yksek senatr makamndan bir comes
ve vali idaresindedir (sub dispositione viri spectabilis comitis
rei militaris per Isauriam et praesidis) . Legio 1 Isauria Sagitta
ria olarak anlan nc birlik ise okulardan olumaktayd97
Sz konusu lejyonlar Notitia Dignitatum'da pseudocomitanenses
olarak adlandrlmtr; yani aslnda limitanei konumundaki bu
birlikler daha sonra sahra ordusuna dntrlm ve gnderil
dikleri yerlerde braklmlard. Oku birliinin varlna baklr
sa, Romallar Isauria'llarn menzilli silah kullanmndaki stn
lklerinin farkna varm ve buna bir nlem almak istemilerdi98
Bu blgede balk altnda toplanabilecek farkl bir askeri yak
lamn balangcyd: Askerlerin Isauria iinde ya da evresinde
limes tarznda yerletirilmesi; dzenli birliklerle blgede srek
li harekat yaplmas ve ehirlerin berkitilmesi (surlar vb. ) 99 Bu
projenin paras sz konusu lejyon Isauria'da geici olarak
slenmiti. 382'de Anemorion'da legio 1 Armeniaca kuruldu100
ehir Isauria'nn ilerine alan bir kap olduundan stratejik bir
noktayd.
Bu nlemlerin dnda, Trebellianus'un ayaklanmasndan
bahseden Historia Augusta'da Isauria'nn limes benzeri bir snr
la evrelendii ifadesi vardr. Burada, " snra benzer" ifadesi iin
"quasi limes " kelimesi kullanlmtr. Aslnda bir kadastro terimi
olan limes Roma tarihi boyunca farkl anlamlar tamt101: Do
uda snrlar farkl yerleik nfusu besleyen ekilebilir arazilerin
yaknnda yer alrlar ve ticaret yollarn denetlemek ya da yollar
eyaletler iinden geen gebe halklar kontrol altnda tutmak
iin kullanlrlar102 Ancak bizim alntmz sorunludur: ncelikle
snr quasi limestir yani " snr gibidir"; mecazi bir limestir. kinci
olarak, "regio . . . locis defensa non hominibus " ifadesi, Hopwo
od'un da iaret ettii gibi savunann Isauria'llar olduunu gste
rir ve herhangi bir fiziki haritaya bakldnda, gerekten de bl-
ASKER NLEMLER 429
Hadrianus Sru (National Geographic, Eyll 2012).
genin dalar tarafndan imparatorluktan korunduu izlenimini

ediniriz103 Strabon da Homonadeis'in yaadklar blgeden bah
sederken " lkeyi evreleyen dalar duvar grevi grdnden
bunlar bakalarnn lkesine saldrmay adet edinmilerdir" gibi
benzer bir ifade kullanr104 Bir snr olmasa bile Isauria'da bir as
keri blgenin varl sz konusudur. Bundan tr, allagelmi
bir !imesin varlndan sz etmek yanl olur; krsal kesimin g
ebe yaam tarzna gre ekillenmi bir sistem sz konusu olabi
lir105. Romallar burada Hadrianus Suru ve fossatum Africae gibi
yapay limeslerin inasna gerek duymamt, nk dalar zaten
doal engel grevi grmekteydi106 Hellenkemper'e gre bura
da az ok bir snr organizasyonundan bahsetmek mmkndr:
368 isyan srasnda Germanikopolis'in anlamann yapld yer
olarak oynad rol nemlidir, zira buras ovayla dalk kesim
arasnda bir snr tekil ediyordu. Bu balamda Antiokheia'daki
bir da kalesinin Bassius Lauricius tarafndan ele geiriliinden
bahseden yazt dikkat eker, nk buras Germanikopolis-La-
Notitia Digitatm'da Isaria blgesi
(htt/J :!luuu. ne.fJ!asah i!lu k elueda-sars on!ComesperIsaurian. h tnl).
ASKER NLEMLER 431
Gztepesi (Silifke) 'den iki kule yaps (yazarn arivi).
randa ekseni zerindeydi ve Gksu'nun kuzeydeki kaynana

giden gzergaha komuydu. Hellenkemper'e gre kale szde li
mes dahilinde bir nlemdi. Notitia Dignitatum'da blgenin ya
knnda, Toroslar zerinde eitli yaplar resmedilmi olmakla
birlikte, bunlarn Isauria'y evreleyen kaleleri mi yoksa sra
dalarn kuzeyinde Lykaonia'ya dahil olanlar m temsil ettii
anlalmamaktadr107
Isauria ve Kilikia'da ska rastlanan kale ya da kule tipi yap
larn baka ilevleri yannda haydutluktan korunmaya ynelik ol
duklar kukusuzdur. Arabistan'da bunlar zellikle su kaynakla
rnn ve kuyularn civarnda ina edilmitir108 Ekilebilir arazilerin
korunmas nem tayordu, nk kaynaklar haydutlarn ya da
isyanclarn ovadaki ehirlere ve tarlalara saldrdklarn aktarr.
Nitekim bu blgelerde tespit edilmi kule yaplarnn ou byk
iftlik komplekslerinin bir parasdr109 Bazlarn evreleyen du
varlar kuatma makinesi kullanmayan haydutlar durdurabilecek
salamlkta grnmektedir. mparatorluun da bu dnem iinde
ehirlerin gvenliine arlk verdii gzlemlenir. 355-359 arasn-
da comes Aurelius Iustus Dekapolis ehirlerinden Eirenepolis'i

surlarla evirmiti110 Ayn ekilde 382'de praefectus Eusebios'un
nclnde ve legio 1 Armeniaca'nn yardmyla Anemorion sur
lar ina edildi 1 1 1 Bu arada Seleukeia'nn yaknndaki Azize Thek
la Kutsal Alan da yamaya kar bir tahkimatla ehir surlarnn
iine alnd. Praeses Flavius Uranius Seleukeia'nn liman olarak
hizmet veren Korasion iin yeni bir sur ina ettirdi1 12
Roma ordusunun karlat ilk dal isyanclar ya da gebe
ler Isauria'llar deildi elbette. Augustus'un imparator olmasnn
ardndan Kuzey spanya (M 27) ve Illyria (M 12, 9; MS 6)
gibi blgelerde da harekat yapmt1 13 Iulius-Claudius ve Fla
vius'lar dneminde dalk kesimlerde yaplan savalara bakld
nda askerlerin dalk alanlarn ularnda konuland grlr.
Yollarn varlna ramen kalelere ve gl garnizonlara sahip de
ildi 1 14. mparatorluun ilk zamanlarnda sayca az emekli asker
bulunmasna ramen yeni fethedilen blgelere asker kolonileri
kurulmad iin buralara yerletirilmemilerdi. Bu gereklemi
olsayd, sz konusu blgelerde nemli bir loj istik destek salana
cakt phesiz. Dalk arazi buralarda bulunan halklarn yaam
tarzn da etkilemiti. Mesela dalk Hispania Terraconensis Eya
leti valisi Plinius burada birok kavmin adn sayar, ama bunla
rn ok azn consensusa dahil etmiti115 Bu yzden da halkla
r hakknda detayl bilgi alarak buna gre strateji belirlemek de
zorlayordu. Arazi yaps yznden dank halde yaayan ka
vimler ayn zamanda ehir denebilecek yerleimlerden yoksundu.
Dolaysyla imparatorluun gerek bayndrlk gerekse ynetim
asndan varln hissettirebilecei uygun ortam bulunmuyordu.
Hal byle olunca, geriye askeri mdahale dnda baka seenek
kalmamaktayd.
Askeri nlemler kapsamnda asker kolonilerinin ilevlerine
de ksaca deinmekte fayda var. Ge Cumhuriyet Dneminde as
kerlerin ou iftilikle uratndan terhis ikramiyeleri genel
likle araziydi. Emekli asker kolonileri kurmak isteyen Augustus
M 3 0-2 arasnda, nakit deme ve toprak alm iin 1 .600. 000
sestertius harcamt. Emekli askerlere toprak tahsisi eyaletler-
ASKER NLEMLER 433
Korasion (Susano/u; yazarn arivi).
de 2. yzyla kadar devam etti ve baz yerler asker alm iin

nemli bir kaynak oluturdu. zellikle Hadrianus dneminde
Roma vatandalnn yerel aristokratlar arasnda artmasyla
hakimiyet ve entegrasyonun byk lde gereklemesi, Roma
medeniyeti ve siyasi egemenliinin simgesi olarak kolonilerin
varln gereksiz kld116 Buna koloni kurmann getirdii mali
ykn artmasn da ekleyebiliriz. Yerel asker almlar giderek
yaygnlanca emekli askerler farkl yerlerdeki kolonilere gitmek
yerine daha nce hizmet ettikleri kamplarn yaknna yerlemeye
balad. Emekli askerler zel bir snf sfatyla baz vergilerden
muafiyet, yerel ynetimlere katlm ve ceza indirimi gibi ayrca
lklardan yararlanyordu.
Anadolu gibi snrlar dnda az sayda birliin bulunduu yer
lerde kolonilerin hazr ve tecrbeli " milis kuvveti " olarak grev
yapmalarn, bylece olay yerine ulamalar zaman alan lejyonla
rn iini kolaylatrmalarn bekleyebiliriz. Romallar kolonilerden
geici garnizonlar olarak yararlanabileceklerinin farkndaydlar.
Mesela Cicero kolonileri Roma halknn bir yansmas ve d-
man lkelere kar bir kale olarak grr. Appianos ve Claudius

da ayn grtedir117. Nitekim Pisidia Antiokheia'sndaki bir ya
zt, bu kolonide bir praefectusun, baka kolonilerde quaestor ve
centuriolarn varlna iaret eder. phesiz acemilerin talimini bu
kolonilerdeki emekli askerler stleniyordu11 8 Aslnda Osmanl
mparatorluu'nun uygulad, ama anlalan Roma'nn en azn
dan Anadolu'da pek rabet etmedii halklar srme siyasetinin
yokluunda bu kulaa mantkl bir zm gibi geliyor119.
Ne var ki aada deineceimiz gibi ne Anadolu'da ne de
baka yerlerde kolonilerin dalk arazileri veya isyanc kavimleri
kontrol altnda tutmak gibi grevleri olmutur ve byk apl
sorunlar karsnda imparatorluu savunma amac tamam
lardr120. Gney Anadolu'da kurulan koloniler bize fikir vere
bilir: Augustus Pisidia'da emekli asker kolonileri kurduunu
syler121 . Bunlar Komama ( rktl Ky), Kremna, Olbasa ( Be
lenli), Lystra (Hatunsaray) ve Parlais ( Barla) 'tir122. Kolonilerin
kurulu tarihi Homonadeis kavmine kar yaplan mcadeleyle
balantldr123. Bunlardan savatan nceki 1 0-20 yl iinde
kurulmutu ve bu da kolonilerin aslnda blgenin kontrol altna
alnmasna ynelik bir projenin paras olduunu gsterir124 An
cak talyan nfusun arlkta olduu koloniler yava yava La
tin kklerini yitirerek blgedeki dier ehirlerden ayrt edilemez
hale geldiler. mparatorluun dousundaki ehirlerin Roma'ya
zg ynetim biimlerini hemen benimsememesi sonucunda,
yeni Roma ehirlerinin kurulmas gndeme gelmemitir. Aksine,
varln srdrm az sayda Roma kolonisinin tarihine bakl
dnda tek bir eilim kendini gsterir: Yerel kltrel gler bun
lar bulunduklar ortamla kaynatrmlardr. Dou Akdeniz'in
corafyas, ekolojisi ve derin kltrel miras Roma'ya zg ehir
hayatnn benimsenmesi nnde engel oluturmutu. stelik Isa
uria gibi tipik ehirleme srecinin byk oranda dnda kal
m blgelerde koloni kurmak ve ayakta tutmak zor olacakt125
Sonuta koloniler asl kurulu amalarndan uzaklap sradan
ehirler haline geldiler. Flavius'lar dneminde gney kolonileri
-ve doudaki dier koloniler- yeniden, fakat bu sefer daha fark-
ASKER NLEMLER 435
l bir amaca hizmet etmek zere n plana kt. Bu yeni ilginin

altnda, 66'dan itibaren Nero'nun politikalaryla normale dn
meye balayan, fakat onun lmnden sonra tekrar gerginleen
Parth-Roma ilikileri yatar. Parth'larn sahte Nero'lar destek
ledii ve Anadolu'da bu kiilere duyulan ilgi gz nne alnrsa
Roma iin dou eyaletlerinin sadakati nem kazanyordu. Bu
ortamda koloniler ballklaryla dier Yunan ehirlerine rnek
oluyorlard126 Ancak bunlarn gvenlik konusunda pek de etkili
olamadklar anlalyor. Isauria'llarn yaratt skntlar kar
snda direni gsteremedikleri gibi bunlardan Kremna Isauria'l
bir haydut liderinin eline gemiti.
Yerel Asayi Kuvvetleri

Ordunun mdahalesini gerektirmeyecek kadar kk apl
karklklarda ya da ani mdahale gerektiren olaylarda ehirler
kendi yerel kuvvetlerini, dier bir deyile polis glerini devre
ye sokabiliyorlard. Bu kuvvetlerin ounlukla ehir krsalndaki
haydutluk vakalaryla ilgilendikleri grlr, ama daha ncesinde
gvenlik nlemi olarak bir eyalet igal edildiinde silahlar toplat
labilirdi127. Tiberius'un saltanat srasnda Msr krsalndaki halk
srekli sorunlar kardndan eyaletteki btn silah ve zrhlara
el koyulmutur128 Tiberius Pannonia'da, Claudius ise ngiltere'de
benzer bir nlemler ald129 Lex Iulia'da halkn evlerinde savunma
silahlar dnda herhangi bir silah barndrmas, daha ge tarihli
baka bir yasada ise hizmetlilerin silah tamas yasaklanmt 13.
te yandan Pamphylia'da, evredeki haydutlara kar srekli sa
vaarak tecrbe kazanm kle ve iftilere silah tama yetkisi
verilebiliyordu131 Ancak yk valilerin ve yerel sekinlerin omuz
larndayd. Yukarda deindiimiz zere Fronto Asia Eyaleti'ne
vali olarak atandnda haydutlar konusunda usta bir arkadan
yannda gtrmesi brokratlarn ald inisiyatifi gstermesi a
sndan nemlidir. Bu konuda valilere den grevler kanunla be
lirlenmiti ve ou yerel asayi kuvvetleriyle almak zorunday
d. Olaylar kontrol edilemeyecek kadar bydnde ordunun
yardmna bavuruluyordu. 1 . yzylda Germania valisi olarak

grev yapan Quintilius Varus yollar kontrol etmeleri, erzak ker
vanlarn korumalar ve haydutlar yakalamalar iin askerlerini
grevlendirmiti132 Fakat kanunlar ve kararnamelerin ounda
haydutlar yakalayarak valiye teslim etme ykmll ehirle
re verilmitir133 Commodus 1 90'da Kuzeybat Lykia'daki Bubon
kentinin memurlar, meclisi ve vatandalarna blgedeki haydut
lar yakaladklar iin teekkr etmitir134
Antikada bizim bildiimiz anlamda polis tekilat veya jan
darma benzeri asayi kuvvetleri yoktu ve bunlarn grevini stle
nen yerel kuvvetler ise profesyonel ekipler deillerdi. 1 . yzyldan
sonra kk birliklerin ya da bireysel askerlerin polis memuru gibi
grev yaptklarn, bazen de yerel glerle beraber hareket ettik
lerini grrz. Roma'da devletin dzeni salama ve cezalandrma
yetkilerini temsil eden lictorlarn bu unvanlar bir sembolden te
ye gemiyordu135 eitli isimlerle anlan yerel asayi kuvvetlerinin
ne kendi aralarnda ne de merkezi otorite ve orduyla dzenli bir
ilikisi sz konusuydu136 mparatorlar ncelikle Roma iin kalc
zmlere ynelmilerdir137
Askerler cephede savamann dnda ok eitli asayi ilerin
de kullanldlar: Kalpazanlar ve vergisini demeyenleri yakala
mak; detektiflik yapmak, Hristiyanlar tespit edip tutuklamak ya
da kara listeler hazrlamak . . . Msr papirslerinde yarglk ve di
er baz kamu grevlerine atanmaya baladklar da fark edilir138
Ancak zellikle haydutlar etkisiz hale getirmekle ykmlydler.
Latrunculatores veya praefecti latroniciis arcendis gibi sfatlarla
anlan bu kiilerin etkinlikleri 3 . yzyln ortalarna gelindiinde
zayflamaya balad139 Bu arada 392'de karlan bir yasaya gre
defensores civitatisler ehirlerdeki haydutluk ve dier olaylar
bastrmak, sulular yakalamakla grevlendirildiler140 Asia Eya
leti'nden baz yaztlarda "tara komutanlar " olarak geen kiiler
haydutlarn takibinde grev alyorlard141 Ancak Ge mparator
luk Dneminde zaten ok organize olmayan bu kolluk kuvvetle
ri zamanla byk iftlik sahiplerinin emrine girdi142 Haydutluk
yoksullarn, emekli askerlerin, zellikle de bor yznden toprak-
ASKERi NLEMLER 437
larn kaybeden iftilerin tercih ettii bir yol olmutu ve bu kadar

geni bir kesime yaylnca nlenmesi zor oluyordu.
Augustus'un i savalar srasnda talya'da tehlikeli nokta
lara nbetiler (stationarii) yerletirdii biliyoruz143 Ti beri us
daha sonra bunlarn saysn arttrd144. 1 9 0' daki i sava sra
snda nbeti noktalarnn (statio ) btn eyaletlerde haydutla
rn takibi amacyla kullanlmasna dair bir kararname karl
d145. Bunlar Anadolu'nun gney sahillerinde ilk kez M. Plautius
Silvanus'un 6'daki seferinden sonra 8 'de Pisidia'da grev yap
m olmaldrlar46. Stationariuslar Ikonion'dan Isauria'ya gi
den yollar kontrol altnda tutuyorlard47. Lykia'daki nemli
gei noktalarnn gvenliinin de stationariuslara brakld
yaztlardan anlalr. Olympos'ta bulunan bir tanesinin n
da Phaselis'ten Attaleia'ya giden yolu koruduklar biliniyor148
Bunlarn dnda Lykia, Pamphylia ve Pisidia'da baka rnek
lere rastlanmamas yaztlarn gnmze ulamam olmasyla
aklanr; birok beneficiarius (karakol komutan) yazt varlk
larn dolayl olarak ispatlamaktadr149.
Anadolu ehirlerinin emrinde farkl asayi birimi mevcuttu:
zellikle gvenlik ve dzenden sorumlu olan kadrolu memurlar,
eirenarkhoslar gibi geici grevliler ve acil durumlarda silah ba
na arlabilen genler ve vatandalar. Bunlardan bazlarnn
niteliklerine ve alnan nlemlere baklrsa, yerel otoriteler asayii
salamak iin belirli bir plandan yoksundu; sadece gerek grl
d zaman gvenlik zaaflarn iyiletirmek zere harekete ge
iyorlard. Dier taraftan ehirlerin sorunlarla baa kma yn
temleri Roma'nn ie karmadn ve ehirlerin zerkliklerini
koruduunu gsterir. Bu, ayn zamanda Anadolu'da tutarl bir
asayi politikasnn gzletilmemi olmasnn nedenidir, zira her
ehir kendi snrlar iinde dzeni srdrmekle ykmlyd ve
bunu da kendi gelenekleri ve tecrbeleri dorultusunda yapyor
du 150. Osmanl'nn Anadolu' da Roma'daki ehir meclislerine ben
zer bir tekilat yoktu, ama sonuta asayi ii zellikle 1 7. yzyl
dan sonra byk lde asker besleyen ayanlara braklmt s.
Anadolu'da her gn rastlanabilecek trden sradan asayi
olaylarna dair kantlar nadirdir, ama imparatorluk genelinde ol

duu gibi haydutluk Anadolu' da da nemli bir asayi sorunuydu.
zellikle 3 . yzyl kriziyle birlikte haydutlar hedef alan kolluk
kuvvetlerinin niteliinde farkllamaya ahit olunmaktadr. Yu
karda bahsettiimiz Hermaios ve Kiliortes'e ait yaztlardan
karabileceimiz sonu, 3. yzyln ortas ve sonunda Lycia-Pam
phylia Eyaleti'ndeki haydutluk olaylarna kar Roma'nn yerel
liderleri baz askeri unvanlarla donatarak yetkilendirdiidir. Me
sela muhtemelen haydutlara kar baar kazanm L. Aurelius
Marcianus, 3 . yzyln ortas ya da ikinci yarsna ait bir yaztta
hami, iyiliksever ve barn koruyucusu olarak onurlandrlr1 52
Bundan birka yl nce, Egregius socius Augustorum ( "impara
torun dostu " ) gibi ilgin bir sfatla Valerianus dnemine (25 3 ) ait
bir Termessos yaztnda onurlandrlm olan V. Statilius Castus
adnda bir Romal, yerel gleri yanna alarak karada ve denizde
dzeni saladn ifade eder153 Bununla ilgili baka bir ifade,
egregius praepositus, yine iki Termessos'tan iki kiinin unvan
olarak karmza kar 1 54
Yerel lekte en yaygn grlen asayi memuriyeti eire
narkhostur. ehirlere ait topraklar korumak ve kollamakla g
revli olan eirenarkhoslar, anlald kadaryla ilk kez Asia ve
Galatia eyaletleri tarafndan 1 . yzyln sonlarnda kullanld;
yani bir Roma uygulamasyd 155 Bu kiiler eyalet ehirlerince
seiliyor ve proconsul tarafndan atanyordu. Prestijli bir grev
olmasna ramen ayn zamanda masrafl bir zorunlu hizmet
ti ve sekinlere veriliyordu. Yukarda bahsettiimiz Antoninus
Pius'un kararnamesi, eirenarkhoslarn yakaladklar haydutlar
sorgulayp su ortaklarn ve onlara yataklk edenleri renmele
rini ister. 2. ve 3 . yzyllarn bana ait yaztlardan eirenarkhos
larn dier ehirlere de yayld grlr156 Ksa bir sre sonra ei
renarkhoslar vali tarafndan seilmeye baland 157 Ancak 409'da
Honorius ve Theodosius bir kararnameyle eirenarkhos mevki
ini kaldrd158 mparatorluun topraklarn bir arada tutmak
ta zorluk ektii bir dnemde kolluk kuvvetlerinin datlmas
ASKER NLEMLER 439
mantksz gorunuyor. Bunun nedeni belki de imparatorluun

eirenarkhoslarn otorite boluunda ellerindeki yetkileri ktye
kullanmalarndan endie edilmesiydi159 Haydutlarn ska grl
d Kilikia ve Isauria blgelerindeki yaztlardan daha fazla bil
gi edinebiliyoruz160: Kolybrassos (Ayasofya )'tan bir yaztta onur
landrlan T. Claudius Aurelianus Zenon'un eirenarkhos yannda
imparator klt rahibi ve ehirdeki gymnasionun kurucusu gibi
mevkilerde bulunduu grlr. Kotenna ( Gdene)'da ise bir tek
aile eirenarkhosluu kuak boyunca elinde tutmutur. Kasai
(Asartepe)'da grev yapm bir eirenarkhosun onurlandrld
Side' den bir yazt, bu kiinin Suriye seferi srasnda Roma ordusu
iin byk miktarda tahl tedarik ettiini bildirir. Bu rnek,
eirenarhosluun st snflar iin ne kadar nemli bir grev oldu
unu gsterir. Kukusuz bu, daha st mevkiiler iin bir basamak
vazifesi de gryordu.
Benzer bir grevi yerine getiren paraphylakes M 1 . yz
yldan itibaren grlr1 6 1 Bunlar kylerde ve krsal kesimlerde
muhafzlk yapyorlard. Paraphylakesler eirenarkhoslarn altn
da alan, fakat onlarn emrindeki dier memurlar gibi deme
almayan grevlilerdi. Ayn eirenarkhos gibi paraphylakes de zo
runlu hizmetlerini yerine getirmekteydi. Isauria'dan bir yaztta
hem eirenarkhos hem paraphylakes grevlerini birlikte ifa etmi
bir kiinin ad geer162 Nysa'dan bir yazta gre paraphylakes
ayn zamanda agoranomos mevkiiyle ilikili olarak ehir iindeki
asayiten sorumluydu. Buna karlk Hierapolis'ten bir yazt, pa
raphylakesin grev alann ekili ya da ekilmemi arazilerin snr
larna kadar geniletir163 2. ya da 3 . yzyla ait bir Hadrianopolis
yaztnda haydutlar tarafndan ldrlm bir paraphylakesten
bahsedilir164
Hellenistik Dnemden bilinen orophylakes adndan da anla
laca zere dalarda devriye gezen muhafzlard 165 Elimizde bun
lardan bazlarnn haydutlar tarafndan ldrldn gsteren
yaztlar bulunur166 Yine eirenarkhosun emri altnda olduu anla
lan baka bir asayi kuvveti diogmitai idi. Bunlar yaya ya da atl
gvenlik gleriydi. Baz kabartmalardaki betimlerden diogmita-
im paraphylakes ya da eirenarkhos ile birlikte grev yaptklar

anlalr167 Marcus Aurelius ayn adl bir birlii German kabile
leriyle savanda kullanm, Asia Eyaleti vali vekili Musonius ise
ayn adl bir hafif piyade birliini 368'de ayaklanan Isauria'llara
kar savaa srmt168 Yunanca diogmos, yani " takip"ten adn
alan bu birlikler, her iki savata dzenli ordunun bir paras ola
rak karmza kar. Aziz Polykarpos'u Smyrna'da tutuklayanlar
arasnda bulunan diogmitesler ise eirenarkhosun komutasndaki
yerel asayi kuvvetleri olarak grev yapmaktayd169
Nyktostrategoi olarak bilinen grevliler gece asayii salamak
la grevli kiilerdi, ama sadece Karia ve Phrygia arasndaki birka
Anadolu ehrinde (Laodikeia, Tabae [Kale] , Sebastopolis [Sulu
saray] ) ve batda Tralleis'te adlar geer. Bununla birlikte rnein
Ephesos'ta benzer greve sahip olanlara nyktophylakes denir170
mparatorluun genelinde Augustus'tan sonra gece bekileri yay
gnlamtr ve Anadolu'da nyktostrategoslarn Roma'yla birlikte
tekilatlandklar tahmin edilir171 Bunlarn dnda baz 'olaa
nst durumlarda yeni asayi kuvvetleri oluturulabilmekteydi:
rnein Artemidoros adl biri, 1 . yzyl sonu-2. yzyl banda
Kibyra'daki Herakles Kutsal Alan yaknndaki arazide asayii
salamakla grevlendirilmitir. Termessos'tan bir baka yaztta,
V. Statilius Castus adl biri 21 gn iin ehirde gvenlii salamak
zere greve getirilmiti 1 72
Asayi kuvvetlerinin neye benzedikleri ve tehizatlar hakkn
daki bilgilerimiz snrl. Ephesos yaknlarnda Byk Kale'den bir
mezar stelindeki paraphy/akes ve diogmitai betimleri elimizde
bulunan en iyi betimlerdir. Bunlar bir tunik giyer ve geni bir ke
mer takarlar. Silah olarak ksa kl, kk bir oval kalkan ve ucu
kvrk bir sopa ( ? ) tarlar. Giysilerin ve silahlarn ayn tarzdaki
ilenileri, bunlarn standart donanm olduklarn akla getirir. Ni
tekim yazl kaynaklar bunu dorular173
Asayi ve gvenlik srasyla nce ehir, ardndan eyalet ve niha
yetinde imparatorluun sorumluluundayd. Bunlar belirli bir so
runun ciddiyetine gre birbirlerini tamamlyorlard, ancak grev
ASKER NLEMLER 441
dalm devlet planlamasnn deil, tarihi geliimin sonucuydu.

Anadolu'nun Suriye, Filistin ve Msr'dan fark ehirlerin zerine
daha az yk binmesiydi. Bunun sebebi de Anadolu'daki i eyalet
lerin snrdan uzaklklar ve sz konusu yerlere gre daha etkili bir
ekilde pasifize edilmi, ehirlemi ve Hellenlemi olmalaryd.
Dolaysyla Roma Anadolu'da daha esnek nlemler almakla ye
tinmitir174
ANADOLU VE TES :
BR KAR I LATIRMA
Roma mparatorluu sadece Anadolu'daki isyan ve huzur

suzluklarla uramyordu kukusuz. Anadolu dndaki dier bir
birok eyalette imparatorluk ciddi sorunlarla ba etmek zorunda
kald. Bunlara yer yer deindik. Bununla birlikte genel bir kar
latrma yaparak Anadolu'nun imparatorluk iindeki yerini belir
ginletirmek, benzerliklerini ve farkllklarn vurgulamak yararl
olacaktr.
Ge, hatta Orta Cumhuriyet Dneminden itibaren Roma'nn
emperyalist uygulamalarna kar talya'da da tepkiler domutur.
talya'nn kuzeyinde M 225'te patlak veren Boii kavminin isya
n gelecek isyanlarda grlen baz zelliklere sahipti: Sebeplerden
biri Romallarn arazi taksimini ieren bir yasa karmasyd ki
bunun anlam Romal ifti nfusunun blgeye yerleecek olma
syd. M 3. yzyln ikinci yarsnda Sardunya ve Korsika'da
kan ayaklanmalar Isauria'daki olaylar akla getirir: Bunlarda
blgenin dalk corafyas nemli rol oynamt. Roma ky ke
simlerini tutmu, fakat dalk kesimi ele geirmeyi baaramamt.
Dyson, Hopwood ve Mitchell'in Isauria iin nerdii gibi bir da
l-oval atmasnn varlndan bahseder, ama zellikle yabanc
glerin igalinde bunlarn birlikte hareket ettiine dikkat eker1
spanya'daki ayaklanmalar temelde dierlerinden farkl deildir.
rnein M 197'deki ayaklanmann sebeplerinden biri, eyalet
snrlarnn tespitiydi2 Uygulama muhtemelen geimini byk

oranda hayvanclkla salayan gebe yerel nfusun tepkisini ek
ti. Romallarn blgedeki dier idari yenilii, vergilerin denmesi
iin yerel sikke basmn iler hale getirmeleriydi. Bylece d bir
gcn yapay snrlar yaratmas ve vergi tahsilat iin sikkeye da
yal yeni bir ekonomik dzen oluturma giriimi isyana yol at.
M 1 8 1 'deki isyanda yerliler ellerinde geimlerini salayacak ka
dar toprak bulunmamasn gereke gstermilerdi3 Fakirlik evsiz
ve isiz bir gruh yaratm, bunlar snr blgesine yerleerek ky
kesimindeki yerleik iftilerle iteki kavimler arasnda bir yaam
eklini benimsemilerdi4 M l l 'de patlak veren Bessi kavminin
isyan nedeni spanya'dakilerden farkl deildi; yine bir snr me
selesiydi: M 29'da M. Licinius Crassus'un Bessi'ye ait Dionysos
kutsal alann Odrysae kavmine vermesi5
Dyson bat isyanlarnn srekliliine etki eden faktrlerin ba
nda, yaknda bulunan snr blgelerini ya da Roma'nn haki
miyet kuramad i kesimlerdeki dalk alanlar sayar. Bu fak
trler yerel topluluklarn bamsz kalmalarn salamakta ve
ayn zamanda hem Roma kontroln kabul etmeyenlerin hem
sna hem de de snr tesinde destek alnabilecek bir nokta
ilevini grmekteydi. syanlar snra uzak yerlerde patlak verdi
inde srdrlmeleri imkansz olmasa da zorlayordu6 Btn bu
tespitler yukarda Isauria'llar iin sylediklerimizle paralellik arz
etmektedir. Sulpicius Galba'nn Lusitania'llar M 150'de hileyle
katletmesinin ardndan M 147'de isyan lideri olarak karmza
kan Viriathus, Sicilya'daki kle ayaklanmalarna katlm Kili
kia'l Athenion ve Kleon gibi aslen bir oband. Vercingetorix ise
yanna " krsal alandaki fakirleri ve haydutlar" almt7 Btn
bunlar yine Anadolu'daki olaylardan aina olduumuz unsurlar.
Dyson Galyallarn gl bir " imparatorluk" algsna sahip ol
duunu, kavim toplantlarnn ve dini trenlerin birlik ve beraber
lik duygusunu kuvvetlendirdiini vurgular. Liderlik geleneinin ve
baz yerel Galya kurumlarnn halen varln korumas, isyanla
rn srekliliine etki etmiti8 Bu iki e kavimlerdeki milliyetilik
duygularn canl tuttu. M 52'deki Vercingetorix isyan nce-
ANADOLU VE TES: BR KARILATIRMA 447
si Carnutii efi Acco'nun Romallar tarafndan ldrlmesinden

sonra dier kavimler sk sk toplanm ve Caesar'la arpmaktan
ekinmeyeceklerine dair yeminler etmilerdi. Galyallarn asl kor
kusu tannmayacak ekilde deiecekleriydi: Vatanlar bir eyalete
indirgenmi, yasalar ve gelenekleri deitirilmiti; halk sonsuz
bir esaret iinde inliyordu. Ticaret, bir kltrel arac olarak gre
vini yapmt. syann banda Galyallar Cenabum'a ticaret iin
gelmi Romallar ldrdler9 Ayn ekilde M 1 3-9 arasnda,
Dalmatia-Pannonia'da meydana gelen isyanlarda Romal tccar
lar katledildi10 Bu iki olayn vergi tahsildarlarnn Anadolu'daki
faaliyetleri ve Mithradates'in verdii katliam emriyle olan benzer
lii hemen fark edilecektir. in ilginci, Pannonia'llarn " Roma
disiplinini, Latin dilini, hatta edebiyatn" benimsemi olmalarna
ramen isyan etmeleridir. syann nedeni Vercingetorix'te olduu
gibi Roma'nn getirdii yeni dzen ve buna bal gelien idari so
runlard. Bu dzenin sembollerinden olan vergilendirme Dalma
tia isyannda bahane olarak karmza kar1 1 Vergilerle birlikte
memurlarn kt muameleleri de kendisini gsteriyordu. Nitekim
Romallar " srlerini korumak iin kpek ya da oban yerine
kurtlar gndermekle" sulanmtr12 Boudicca isyannda ise Bri
ton'lar askere almalardan yaknp "yurtlarndan baka herhangi
bir dava iin lmeyeceklerini" sylemilerdi13 Vergilendirme ve
askere alma bamszla yneltilmi iki byk tehditti; yabanc
egemenliinin sembolleriydi. Her iki isyanda da kavimler fetihle
rin ve Romallatrmann ne anlama geldiini kavradktan sonra
isyan semilerdi14 9'daki Varus faciasnn nedeni yine Romal
latrma sreciyle ilgiliydi:
Barbarlar kendilerini Roma yaamna uyduruyorlar, pazar

yeri kurmaya, barl toplantlar yapmaya alyorlard. Atalarn
dan kalma alkanlklarn unutmamlard, ama bu alkanllar
gzetim altnda yava yava unutmaya baladklar srece ha
yatlarndaki deiikliklerden rahatsz olmayacaklard ve farknda
olmadan deiecek/erdi. . . [Quintilius Varus] onlara sanki Romal
larn kleleriymi gibi emirler vermeye balad ve tebaasym gibi
11
para toplad. Germania'llarn bunlar kabul etmeye niyeti yoktu,

nk efleri eski nfuzlarnn zlemini ekiyordu ve halk da eski
durumlarn yabanc hkimiyetine tercih ediyorlard. "
(Cass. Dio 56. 1 8 . 1 -4)
ngiltere'de izlenen Romallatrma politikas farkl deildi:
"Briton'lar savaa kar doal bir meyil gsteriyorlard. Agri

cola'nn amac lks yaamay reterek onlar bar ve skunete
altrmakt. zel tevikler ve resmi yardmlarla yerlilere tapnak
lar, pazar yerleri, evler yaptrd. Herkes valinin gzne girmek
istedii iin rekabet, zorun yapaca ii grd. Sonra yerli eflerin
oullarna eitim verdirdi. . . Sonuta Romallarn dilini kullanmak
istemeyen yerliler ok gemeden hatip olmak sevdasna dtler.
Briton'lar yava yava kt alkanlklarmzn cazibesine kapld
lar. Revaklar, hamamlar, ssl ziyafet salonlarna altlar. Bu on
larn esaretini salamak iin tedbirdi, cahiller ise ona medeniyet
adn veriyorlard. "
(Tact. Agr. 2 1 J
Romallatrmayla at ba giden komutanlarn kiisel karla
r ve eitli davranlar kavimler arasnda nefret uyandryordu.
Germania'da 58'e kadar sorun kmamasnn tek sebebi, " savur
ganca datlan hediyelerden tr zafer alaylarnn ucuzlatlmas
ve bu yzden komutanlarn bar srdrmekle daha fazla an sa
hibi olma yoluna gitmeleriydi. "15
6 1 'deki Boudicca isyannda sorun yine aynyd. Iceni kavminin
kral Prustagus kralln korumak iin Roma'nn hakimiyetini
kabul etmi, fakat Romal memurlar ve kleler tarafndan kral
l ve konutu yamalanmt. " Sanki btn krallk Romallara
braklm gibi'' , Iceni eflerinin arazilerine el kondu ve kraln
akrabalarna kle gibi davranld. Tacitus lceni'nin isyanna se
bep olarak topraklarnn eyalet statsne indirgenmesini gsterir.
Onlarla birlikte hareket eden Trinobantes kavminin gerekesi ise
Camulodunum'a yerlemi emekli askerlere duyduklar nefretti.
ANADOLU VE TESi: BR KARILATIRMA 449
Askerler Trinobantes'i topraklarndan ve evinden kovmular, on

lara kle ve esir muamelesinde bulunmulard. Emekli askerleri
cesaretlendirenler onlarla ayn dnceyi paylaan lejyon asker
leriydi. stelik " (Camulodunum'daki) tanrsal Claudius Tap
na yabanc hakimiyetinin bariz kalesiydi ve buradaki adetler
rahip olarak grevlendirilen yerlilerin blgeyi soyup soana e
virmeleri iin mazeretti. " 16 Boudicca aristokrat ailelerin kadnla
rn soyarak gslerini kesti ve azlarna dikti; bir ksmn da
kaza oturttu17 Bu vahet gsterileri Mithradates'in Anadolu' da
giritii katliam akla getirir. Bir kadn isyan lideri Anadolu'da
rastlanmayan bir zelliktir. Tacitus'a gre Briton'lar askeri idare
de cinsiyet fark gzetmiyorlard ve Civilis isyannda Veleda adl
kadn kahin nemli bir rol oynamt18 69'daki Civilis isyannn
sebebi Batavi'nin askerlik ya Vitellius tarafndan belirlenmi ol
masna ramen grevli subaylarn yallar ve uygunsuz olanlar
zorla askere almalar ve serbest brakmak iin para istemeleriydi.
Bu arada genler subaylarn cinsel arzularna hizmet etmek zo
runda braklmt ve ar vergiler sz konusuydu19 Civilis'e gre
esaret krallk geleneine sahip Suriye ve Asya iin yeteri kadar
iyiydi, fakat Galya'da yaayan birok erkek Roma'nn koyduu
vergilerden nce domutu20 Bu ifade Romallarn gznde Ana
dolu halklar ve Batl barbar kavimleri arasndaki fark zetler.
Bat isyanlarnda dini motifler zaman zaman karmza kar.
Iulius-Claudius slalesi imparatorlar Druid rahiplerinin ksmen
isyanlarda oynadklar aktif rollerden dolay Druidizmi yasakla
mlard. Yukarda ad geen Veleda dnda, Vindex isyanndan
sonra Mariccus adl bir kahin ortaya karak balatt direni
in gklerden kendisine verilen bir grev olduunu iddia etmiti.
Kendisini " Galyallarn savunucusu" ve " tanr " olarak tantan
Mariccus, yakalanp vahi hayvanlara atlmasna ramen hay
vanlar onu ldrmedi. Tacitus bunu haber alan " cahil alt snf
larn" Mariccus'un gerekten tanrsal biri olduuna inandn
syler2 1
Sonu olarak bat isyanlarnn temelinde Romallatrmann
getirdii sorunlar yatmaktayd. Roria'nn blgede kontrol sala-
masnn ardndan yrrle koyduu vergiler ve asker alm, bat

kavimlerinin gznde zgrlklerinin ellerinden alnmasyla ayn
anlama geliyordu. Kavimler imparator klt gibi eitli Romalla
trma unsurlarnn toplum deerlerine zarar verdiini dnyorlar
d. Btn bunlar Anadolu'da Aristonikos, Mithradates ve gneyde
ki baz da kavimleri gibi sadece birka rnekte kendisini belirgin
biimde gsterir. Elbette bunda Roma'nn farkl uygulamalar rol
oynamt. Roma Yunanlara barbar gzyle bakmam, barbarla
r ve Yunanlar ayr tutmutu. Anadolu'da yzyllardan beri devam
eden ehir gelenei ve gelimi toplumsal kurumlar sayesinde ehir
ler zaten ileyen bir organizasyona sahipti. Roma burada sadece
baz deiiklikler dnda Hellenistik Dnemden kalma yapy temel
den deitirme gerei duymad. Galya ve Germania gibi ehirleme
ve kurumsallamann yaanmad ya da dk dzeyde seyrettii
yerlerde Roma hakimiyetinin sonular daha dramatik oldu. Cla
udius'un imparator klt batda tepkiyle karlanmken, Anado
lu'da bu kadar ak bir tepki grlmez. mparatorluun fiziksel ve
idari varlnn corafyada ve toplum yaps zerinde yaratt etki,
Roma'dan nce Hellenistik krallklar gibi monarilerin tecrbesini
yaamam bat kavimleri iin sknt yaratmt.
Bat'daki Romallam yerel aristokrasinin Anadolu'dakilerin
aksine isyanlarn liderliini stlenmesi dikkat ekicidir. Genellikle
bu aristokrasilerden kan Arminius ve Vercingetorix gibi isyan
liderlerinin Roma ordusunda grev yapm olmalar ve askeri
alandaki yetenekleri ne kar. Arminius magister equites olarak
Roma ordusunda hizmet etmiti22 Vercingetorix'in muhtemelen
Romallatrma srecinin sonucu olarak gelitirdii taktik yete
nei de de bello Gallico'nun 7. kitabnda hemen fark edilir. Buna
karn, Anadolu' da ne gemiinde Roma lejyonlarnda eitim gr
m ne de askeri dehasyla sivrilmi ( belki Mithradates hari) bir
liderin yokluu ilgi ekicidir. Bunda, Roma'nn bat eyaletlerinde
ordunun aktif biimde Romallatrma arac olarak kullanlmas
nn pay vard.
Bir dier ilgin nokta, grne gre bat kavimlerinin Ro
ma'nn askeri gcn tam anlamyla kavrayamamalardr. Ana-
dolu'da ehirlerin Roma'nn isteklerine boyun emek iin kar

larnda bir lejyon grmeleri gerekmiyordu, ama Avrupa halklar
tam tersine inatla savamay semekteydi, nk baarszln
sonularnn ne olacan kestiremiyorlard. Luttwak Roma or
dusunun ikna gcnn dou ve batda farkl alglandna dikkat
ekmektedir. Roma ordusuna gsterilen srekli direni ve verilen
zararlar Roma'nn gerek bir siyasi kontrol elde etmesini zorla
trmaktayd. Dolaysyla Roma douda Anadolu ehirleri ve vasal
krallklarla kurallar belli incelikli bir siyaset yrtrken, batda
kaba kuvvete bavuruyordu. Roma batda askeri gcn gerek
anlamda kullanmt, ancak Roma ordusunu yakndan tanyan
dou eyaletlerinde Roma askeri varlnn potansiyeli, yani yapa
bilecekleri yeteri kadar caydrcyd23
Anadolu ve genel olarak dou eyaletleriyle batdakiler arasn
daki dikkat ekici farklardan biri brokrasinin kullanlmasyla
ilgilidir. Grevi suiistimal, rvet vb. davalarn hemen hepsi impa
ratorluun Anadolu, Yunanistan ya da Msr gibi dou blgelerin
de younlar. Kaynaklarda cezaya arptrlm on be procurator
dan dokuzu Msr, Syria, Asia, Bithynia, Cilicia, Lycia ve Cyrene
gibi Hellen kltrnn nfuz ettii eyaletlerde grev yapmtr.
Bat eyaletlerinde ise eitim dzeyi bu blgelere kyasla dk
olduu iin bireylerin yasal haklarndan pek haberdar olmadk
larn syleyebiliriz24 Marcomanni kavminin yapt gibi srekli
hareket halinde olmaya alk kavimlerin yaam tarz doal olarak
okur-yazarlk ya da yerleik dzenin getirecei baka entelektel
birikimlerin gelimesine engel oluyordu25
Dou eyaletlerindeki skntlar iki nemli corafyada kar
mza kar: Afrika ve Kuds. Afrika'nn ky blgeleri Romallar
tarafndan kontrol edilmekteydi. Bunlarn berisinde, ieri doru
gittike akkltrasyon dzeyleri azalan yerel kavimler yer alyor
du. Afrika rneinde radikal sosyoekonomik deiimler sz ko
nusudur. Snrlar belirlenmi byk iftliklerle (latifundia) yerel
topluluklarn kk apl tarma dayal yaam ekilleri arasnda
bir gerginlik bulunuyordu. Bu gerginlik daimi bir snr srtme
sinin yan sra eyalet temelli toplum yapsndan kaan unsurlarn,
Roma medeniyetinin merkezleri ve kavim yaants arasnda bir

toplanma yeri, yani "i snr" yaratmasndan ileri geliyordu26 Ba
tdaki isyan liderlerinin ou gibi Numidia'l Tacfarinas da bir
Roma yardmc birliinde grev yapmt. Tacfarinas'a katlanlar
arasnda ln kysndan gelen kavimlerin bulunmas, fossatum
Africae trnden geirgen i snr kavramna uygundur. syana sa
dece l kavimleri deil, isiz gszler ve apulcular katlmt.
Tacfarinas'n kendisi ve takipileri iin toprak talebinde bulun
mas sosyoekonomik skntlarn gstergesi olabilir27 1 . yzyln
ortalarnda Pomponius Mela Afrika'y hala kendi liderlerinin y
netimi altnda kulbelerde yaayan gebe bir halk olarak tanm
lamaktayd 28
Kaynaklarn "yamyam" olduunu ne srd Boukoloi kav
minin 1 71 - 1 72 arasnda Msr deltasndaki isyan, blgede nfus
azalmasna ve vergi sorunlarna iaret eden papirsler nda
anlam kazanr29 Anadolu ve dier eyaletlerden bildiimiz bu gibi
ikayetlerin dnda, Dyson'n bahsettii l kavimleriyle Roma
arasndaki toprak anlamazlklarna benzer problemlerin Msr'da
yaand Alston tarafndan ne srlmtr. Boukoloi kavminin
yaad delta blgesindeki aratrmalar Roma dneminde ciddi
bir ehirleme srecinin yaandn gsterir. Yerleik nfusun ve
bununla birlikte ekilebilir alanlarn artmasyla corafi evre dei
meye balam ve bu da gebe hayat tarzn benimsemi Bouko
loi'un bask altnda kalmasna neden olmutu belki de30
Dou Akdeniz'deki en ciddi sorunlarn banda haydutluk ge
lir. Daha Pompeius'un zamanndan itibaren blgede haydutluk
faaliyetlerine rastlanr. Burada Kuzey Afrika'daki gibi gebe ka
bilelerden kaynaklanan sorunlar pek yoktur31 Siyasi nedenlere
yaplan haydutluk, zellikle Herodes'in tahta kndan ilk Ya
hudi ayaklanmasna kadar Roma hakimiyetine kar tepki ola
rak domutu. Iosephos btn bu gruplar istisnasz haydut diye
adlandrr. te yandan Yahudi kaynaklar da Roma ynetimini
haydut olarak tanmlar. Iosephos Trachonitis'teki haydutlardan
bahsederken haydutluu adet haline getirmi ve geinmek iin
baka yolu olmayan insanlar zapt etmenin zor olduunu, nk
ANADOLU VE TESi: BR KARILATIRMA 453
Cezayir'deki Mesarfelta'nn batsnda Fossatum Africae'a ait izler (http://

encyclopedieberbere.revues.org/1 959)
ne kendilerine ait bir ehir ne de araziye sahip olduklarn, yer

alt snaklar ve maaralarnda srlaryla birlikte yaadklarn
syler32 Herodes'in lmnden sonra meydana gelen haydutluk
olaylarna liderlik edenler arasnda bir oban, azatl ve eski asker
ler bulunur. Bu kiilerin niteliklerine bakarak Herodes idaresinin
eitli sosyoekonomik sorunlar beraberinde getirdiini sylemek
mmkn33 39/40'da Yahudi liderleri Syria Eyaleti valisi aracly
la Caligula'ya ilettikleri ikayetlerinde toprak ilenmedii iin sa
dece haydutluk hasad olacan, zira vergilerin denemeyeceini
belirtmilerdi34 Iosephos'un Celile'deki Yahudi isyanclarn lider-
!iini yapt srada haydutlar silahszlandrarak birliine katmak

istemi, fakat bunun imkansz olduunu grm ve halka onlara
paral asker gibi cret demelerini teklif etmiti35 Arabistan'da
bu ekilde askere alnan haydutlarn says 5000 civarndayd36
Burada ehirler ne ldeki ne de Bereketli Hilal'deki kavimler ta
rafndan ciddi ekilde tehdit edilirken Isauria'llar ehirleri kua
tacak kadar ileri gitmiti37 Arabistan'da ve rdn'n kuzeyinde
ki ehirlerde Roma'nn askeri varl daha youn hissedildiinden
buradaki nfus nispeten daha gvenli bir ortamdayd38 Bununla
beraber gebe kavimler birletiinde gerek bir tehdit olabiliyor
lard. Saraceni kavmi lideri kralie Mavia'nn 378'de balatt
isyan byle bir rnektir39 Ayn durum Isauria'daki olaylar iin de
geerli kukusuz.
Dou eyaletlerindeki isyanlar arasnda Yahudilerin karttkla
r zel bir yer tutar. Kuds'n Roma hakimiyeti altna girmesin
den itibaren blgede sorunlar eksik olmad. Eyalette zengin-fakir,
Yahudi-pagan gerginliinin yan sra, eitli Yahudi gruplar ara
snda da srtmeler yaanyordu. Romallarn incelikten yoksun
ynetimi de sorunlarn artmasna yol at. 66'daki byk Yahudi
isyanndan nce Romallarla Yahudiler arasnda eitli skntlar
bulunuyordu40 66 isyannn temelinde Kuds'teki barahibin im
parator adna Yahudi tanrsna kurban sunmay reddetmesi ve
akabinde Kaisareia'da bulunan Roma garnizonunun katledilmesi
yatyordu. Iosephos tarafndan Bel/um Iudiacum'un ikinci kita
bnda detaylca anlatlan olaylar vergiler, kendilerini efendi ola
rak Yahudi tanrs yerine koymaya yeltenen Romallar, tapnak
gelirlerine el koyulmas, Caligula'nn heykelini tapnaa koymak
istemesi gibi nedenlerle patlak verdi. 1 32-135 aras sren Bar
Kokhba isyan dorudan bir imparatorun (yani Hadrianus'un)
politikas yznden kan ve temelinde dini/ideolojik motivasyon
larn yatt tek isyand41 syann sebebi, imparatorun Kuds'te
Aelia Capitolina adl bir ehir kurmak ve Yahudi tanrsna adanan
tapnan yerine bir Iuppiter tapna ina etmek istemesiydi42
Historia Augusta isyann nedenini Cassius Dio'dan farkl olarak
snnete getirilen yasaa balar43 Sonuta kaynaklarmz olayla-
rn dini ynn vurgulmaktadr. Dio her iki tarafn da meydan

savandan katn syler. Yahudiler yer altna galeriler aarak
bunlar tnellerle birletirmiler ve belli aralklarla havalandrma
delikleri amlard44 Son yllardaki arkeolojik aratrmalar ou
antik yerlemelerin snrlar iinde kalan, dikey ve yatay tneller
le birletirilmi yeralt komplekslerini ortaya karmtr. Bunlar
havalandrma bacalar, su rezervleri, depo mekanlar ve kandil
nileriyle ciddi bir organizasyonu ortaya koyar45 Isauria'llar ve
Anadolu'nun gneyindeki dier kavimler de byle taktiklere ba
vurmu olabilir. Buna karlk Hadrianus'un blgeye gnderdii
Iulius Severus bir yandan birliklerini kk gruplar halinde dzen
leyerek isyanclarla att ve onlar teker teker sistematik olarak
izole etti, dier yandan da erzak kaynaklarn kesti46 Homona
deis kavmine kar yrtlen seferde P. Sulpicius Quirinius ben
zer ekilde onlar a brakm ve sonunda 4000 kiiyi esir almt.
Strabon bunlarn Yahudi isyanclar gibi maaralarda yaadn
ekler47 Bar Kokhba Mithradates gibi kaynaklarda bir kurtar
c olarak geer. Talmud kaynaklarnda onun iin "Mesih" sfat
kullanlr. Dier bir sfat olan nai, peygamber Ezekiel'in szn
ettii ideal kral niteler48 Hristiyan kaynaklar Bar Kokhba'y bir
katil ve haydut olarak tasvir etmekle birlikte ayn zamanda mu
cizeler ve doast iaretler gsterdiini belirtir49 Spartacus'ta,
Sicilya kle ayaklanmasnn lideri Eunus'ta ve nihayetinde baz
tarihilerin Aristonikos ve Mithradates'te grd "karizmatik ve
metafizik zellikler" Bar Kokhba'da da belirgindir. Yahudi hay
dut gruplarnn Isauria'llardan temel fark bunlarn aka Roma
kart faaliyetlerde bulunmas, baka bir deyile siyasi bir yanla
rnn bulunmasyd, ama Hobsbawm'n sosyal haydutlaryla ben
zerlik tamyorlard50
GEM SORU N LAR,

MODERN KAVRAM LAR
Romallatrma
-Tamam! ncelikle bir su kemeri yapmamz gerek!
-Su kemeri mi? Ama ef Egasus Seramiks su kemerine ne gerek
var? Nehir kasabann ortasndan geiyor.
- O zaman nehrin yata deitirilsin. Su kemeri daha Romal!
Asteriks efler Sava (Remzi Kitabevi, 1 994: 7)
Bu kitapta gerek Anadolu'da gerekse Anadolu dnda mey
dana gelmi olaylarn nemli bir ksm Roma tarihilerinin " Ro
mallatrma" adn verdikleri srele yakndan ilgilidir. Klasik
bilimlerin en uzun mrl ve tartmal konularndan biri olan
Romallatrma zerine yazlanlar rahatlkla ciltleri doldurula
bilir. Terim, Haverfield'in halen etkisini srdren almasndan
sonra ok farkl ekillerde yeniden ve yeniden tanmlanm, her
bilim adam alt blgeye gre kendince bir bak as getir
mitir. Hepsini etraflca ele almak bu kitabn amac dndadr; an
cak konumuzla yakndan ilgili olan noktalar zerinde genel baz
gzlemler yapmay gerekli gryoruz. Bu karmak ve homojen
olmayan terim ana gr tarafndan ynlendirilmitir1 : lki,
Roma'nn her yerde birrnek uygulamalarla kendi stn kltr
n " barbar" ya da " uygarlamam" toplumlara empoze etmesi,
onlar yeni normlara altrmas, dntrmesine vurgu yapar. Bu
anlamda Roma stn uygarlatrc bir gtr ve inisiyatifi elinde

bulundurur. Bu tanmn fikir babas Haverfield'e gre bu sre
iinde Roma kendisi dndaki toplumlara dil, ehir hayat, din
vb. gibi unsurlar gtrerek onlar Romallatrmt. ngiltere'de
Romallatrma sreci " ovalarda, ehirlerde ve st snflar arasn
da" rabet grmt ve yerel kltr devam ettiren " tutucu" ky
toplumlar zerinde o kadar etkili olmamt2
1 930'larda Collingwood Haverfield'a kar karak Roma kl
trne en ak yerlerde bile Roma ve Kelt unsurlarn bir arada
bulunduunu vurgulad3 Collingwood melez bir kltrn olu
tuunu sylemekle birlikte, Haverfield'in nerdii gibi bir tarafta
Roma deerlerine daha abuk adapte olan ehirler ve st snf
lar, dier tarafta geleneklerini srdren, Romallatrmaya daha
yava tepki veren alt snflar ve kylerin meydana getirdii bir
yapdan sz eder. zellikle Reece'in ban ektii bilim adam
lar, 1 970-SO'lerde Roma kltrnn, yerel kltrlerin zerine
ekilmi bir "ciladan" ibaret olduunu ileri srerek ngiltere'de
Latincenin yava yaylmn, ehirlerin uzun mrl olmayn ve
Ge mparatorluk Dneminde Kelt kltrnn canlann buna
rnek gsterdiler4
1 990'larda Romallatrmann aslnda kendiliinden ekille
nen bir sre olduuna, fakat adaptasyonun arkasndaki gcn
yerel aristokrasinin elinde bulunduuna dikkat ekildi5 mpa
ratorluk yerel aristokrasiye geni idari yetkiler tanyordu ve bu
yetkilerin Romallarn ilkeleriyle uyum iinde olmas gerektiini
kavrayan aristokrasi, Roma'nn maddi kltrn rnek alarak
sosyal konumlarn pekitirme yolunu semekteydi. Webster'in
ne srd " melez" teorisinde ise temelinde bir kltrn ya
va yava dierinin yerini almas yerine, birbirine karmas sz
konusuydu: Buna bal olarak maddi kltr farkl kontekstlerde
farkl anlamlar tar. Yerel aristokrasi Roma maddi kltrn ve
ideallerini adapte eder, ancak onlarla ayn dnce ve hedefleri
paylamayan alt snflar kendilerine uygun unsurlar seerek bir
eit " alt kltr" yaratr6 Dolaysyla Webster'a gre Kelt tanr
larnn Galya'daki varl " Romallar arasnda bir Kelt" eklinde
GEM SORUNLAR, MODERN KAVRAMLAR 461
aklanamaz. Onun yerine, halkn tercihine gre arkasnda bir

g olmadan serbeste ekillenmi bir kavram sz konusudur ve
ne Romallatrmadan ne de yerel direniten sz edilebilir; bu
rada " barl" denebilecek bir adaptasyon ve kiisel tercihler
n plandadr. Tanrlar artk baka bir kimlie brnmtr; ne
Romal ne de Kelttirler. Romallatrma bazen " farkl yerel halk
larn Roma mparatorluu ile birlemesi ya da onunla uyumlu
bir birliktelik yrtmesidir" ; bazen de " mevcut kltrel gelere
yeni ilevler ykleyerek yeni kltrel gelerin elde edilmesi, bu
suretle farkl dnemlere ve yerlere ait unsurbrn birlemesinden
oluan karmak bir bileimin elde edilmesidir. Sonuta bazlar
yenidir, fakat ou gemie aittir ve bunlarn yeni formlara so
kularak yeni kontekstler iinde kullanlmak zere tekrar ilevsel
hale getirilmilerdir. " 7
Tanmlar oaltlabilir; stelik bunlar byk lde modern
tarihilerin iinde yaadklar dnem, siyasi ortam, Bat kltr
nn imparatorluk kavramna eitli zaman dilimlerindeki bak
vb. birok etkenle ekillenir8 Hatta baz modern tarihiler Roma
llatrma teriminin tamamen terk edilmesini savunmakta, bunun
yerine akkltrasyon ya da kreselleme gibi kelimelerin kullanl
masn nermektedir. Her halkn Roma mparatorluu'nu algla
ma ve Roma mparatorluu'nun da kendini gsterme biimi farkl
olabilecei gibi Roma kimliinin kendisi de monolit bir kavram
deildir. Bu yzden snr dzenlemeleri, mimari, din, imparator
klt, vatandalk veya Roma-barbar ayrm gibi kriterler modern
tarihilerin tarafndan amalar dorultusunda Romallatrma
nn gstergeleri olarak alnabilmekte, gerektiinde bunlarla rt
en yeni Romallatrma tanmlar yaplabilmektedir9 Ancak so
nuta, " Romallaan" herkes " Romal " olmuyordu10 Romallar
Romal olmay bir ahlak ve maddi kltr meselesi, kendilerini de
akrabalk balarna deil, paylamc temellere sahip bir toplum
olarak gryorlard; Romallk tutucu, sosyal hiyerariye saygl,
dini kurallarn uygulanmasnda titiz bir deerler sistemiydi11 Bu
tanmlardan hareket edildiinde konuya daha farkl yorumlar ge
tirmek de mmkndr.
Brunt ortada bir milli eitim ya da kltr politikas olmad

iin imparatorluun Romallamay empoze deil, sadece tevik
edebileceini syler12 Elbette hibir eyalette okullarda zorla La
tince retildii iin isyan kmamtr. kamazd da zira byle
okullar yerel st snflara mensup ve zellikle ilerde imparatorluk
ta idari bir mevkiyi hedefleyen kiilere hizmet ediyordu; bunlarn
dnda geni apl bir "eitim seferberliinden" sz edemeyiz13
Dolaysyla Claudius'un huzuruna kan Lykia'l eliyi Latinceyi
iyi konuamad iin azarlamas ve Roma vatandalndan
karmasn normal karlamak gerekir. Roma vatandal kazan
m yerel bir aristokratn Latincedeki yetersizlii dikkat ekiciydi.
Eer bu sistemin eli sfatyla bir paras olmanz gerekiyorsa dili
renmeniz kanlmazd. Ancak Brunt'un iddiasna ramen gerek
bu tip okullar gerekse farkl milletlerden ve sosyal kesimlerden ge
lenlerin yardmc birliklerde Roma kltr ve sosyal normlarna Latince de dahil- al(trl)malar, entegrasyonu gereklemesinde
nemliydi.
Btn bu Romallatrma teorilerinde asl arlk st snfla
rn etkileimlerine verilir; krsal kesim ya da alt snflarn oyna
d roller geri plana itilir. Ama mesela Aristides'in imparatora
hitaben syledikleri, Roma Bar'nn hkm srd 2. yzylda
Anadolu'da halen tehdit olarak alglanan Romallamam un
surlar -Mysia'llar ve Phrygia'llar- olduunu ima eder14 Tepkiler
Romalatrmann eitli topluluklar tarafndan Roma normlar,
kltr ve sosyal ilikilerinin empoze edilmesi ya da zendiril
mesi eklinde algland durumlarda kendini gsterir. Romallar
genellikle yerel halkn kendi kendini ynetebilecei sosyal hiye
rariye dayal resmi yaplanmalar tercih etmilerdir. Anadolu'da
zaten ileyen bir sistem bulunmaktayd, ama ehirlemenin dk
dzeyde seyrettii imparatorluun bat blgelerinde Romallar
bu srece dorudan katkda bulundu. rnein Agricola ngilte
re'de tapnaklarn ve evlerin yaplmasn tevik etti; Germania'da
ehirler ina edildi, yerel halk pazaryeri kurmay ve meclislerde
toplamay rendi. Bu safhada Roma'nn izledii en nemli siya
set yerel idareci snfn Romallatrlmasdr. Anadolu'da bu, st
snflarn ounlukla gnll adaptasyonuyla gereklemitir. On

lar da ibirliinin karlnda eitli ayrcalklar kazanyorlard.
Bylece st snflarn Roma'ya isyan bayra amamas salanm
oluyordu. Ayn zamanda biraz Roma tarihini -ve elbette Yunan
tarihini- bilen her yerel aristokrat Romallara kar gelmek iin
ibirliinin gerektiini, tek bir ulusun ya da ehrin ansnn olma
dn grebilirdi 15
Romallatrmann Anadolu'nun st snflar zerindeki etki
lerini Asia veya Galatia eyaletlerinden ziyade Kilikia gibi sorunlu
blgelerde izlemek konumuz asndan daha aydnlatcdr: Prin
cipatus dnemi boyunca Kilikia sadece drt senatr kard ve
bunlarn hepsi de Ovalk Kilikia'dan geliyordu. Sayca, bir sena
tr karabilmi Aiolia'nn ardndan Kappadokia'yla birlikte en
az senatr gndermi blgeydi. Senatr olabilmek iin belli bir re
fah dzeyine erimi olmak gerekmekteydi ve Dalk Kilikia gibi
doal kaynaklar kstl bir blgede servet elde etmek gt. Sz
konusu drt senatr de tahl, keten retimi, araplk gibi ilerle
urayordu. Dalk Kilikia'da senatr olmay salayacak byk
toprak sahibi aristokrasinin, arazi yaps yznden gelimemesi
ne, blgenin genelinde Kilikia kkenli senatrlerin azl ise Ro
mallama dzeyinin dklne balanr16 Bununla birlikte tek
ltn Roma'ya gnderilen senatrlerin says olmas gerekmez.
Birok Kilikia'l imparatorluun drt bir kesinde eitli ilerle
urayordu. Ancak Kilikia'llar en ok asker olarak Roma'nn
iine yaram gibi grnr. Epigrafik kantlar blge sakinlerinin
hem kara hem de deniz kuvvetlerinde yer aldna iaret eder17
Blgedeki Roma vatandalarnn Flavius'lar dneminde birden
art gstermesi, Vespasianus'un yeni dou politikas dorultu
sunda Isauria'llarn ve komu blge sakinlerinin Roma'ya sada
katini salamlatrmaya ynelik bir aba olarak deerlendirilir.
lsauria'da imparator klt yksek rahipliinin kurulmas da bu
dneme tarihlenir18
Kilikia'da ve Isauria'da phesiz belirli bir ilerleme salanm
tr, ama bu ilerleme sz konusu eyaletlerde ya da herhangi bir
Anadolu eyaletinde Romalla(tr)ma srecinin toplumun btn
kesimlerine yayld anlamna gelmez. M 28, MS 47 ve 73 'te

yaplm imparatorluk genelindeki censuslarda, ilk ve ikincisi ara
snda vatanda says drt milyondan alt milyona kmtr, fakat
bu zaman diliminde imparatorluun kabaca elli milyonluk -belki
daha fazla- bir nfusa sahip olduu unutulmamaldr. stelik bu
az saydaki vatandan eyaletler bazndaki dalm dengeli deil
dir19. Dolaysyla st snflarn tutumu ya da Romallatrmaya
ynelik arkeolojik veriler toplumun her kesiminin srece tepkisini
yanstnayacaktr.
Yine de Wells'in vurgulad gibi kimin daha fazla Romal ol
duu sorusunun kesin bir cevab yoktur: Yakndaki Roma garni
zonu iin tarlalarnda buday yetitiren, ama evinde yerel anak
mlekler kullanan bir yerel aristokrat m yoksa en yakn ehre
onlarca kilometre uzak olup Roma tun kadehlerinden ithal arap
ien bir kavim efi mi?20 Bu sorulara verilebilecek farkl cevaplar,
toplumlarn Roma kltrel zelliklerini benimsenmesinde ahit
olduumuz byk eitliliin gstergesidir.
Emperyalizm
Haydutlua, katillie, soygunculua, yalandan imparatorluk
adn verirler. lsszlk yaratrlar ve adna bar derler.
syanc Caledones kavminin efi Galgacus'un nutkundan

(Tact. Agr. 30)
M 279'da Pyrrhos'un seferi srasnda Roma ve Kartaca bir
mttefiklik anlamas imzalar. Polybios Romallarn Iuppiter La
pis zerine ettii anlama yeminini yle aktarr:
". . . Eer yeminime riayet edersem, iyilikler zerime olsun. Fakat

dnr ve yaparsam elimdeki ta gibi uzaklara sr/eyim, dier
leri kendi lkelerinde kendi yasalar altnda, mlkleri, tanrlar ve
mezarlaryla huzurlu ve gvenli yaasnlar. "
(Polyb. 3 .25)
O dnemde byle yeminler eden Roma, M 2. yzyldan itiba

ren genileme srecine girince emperyalizmin tipik belirtilerini gs
termeye balad ve nihayetinde yukardaki yeminden ziyade Gal
gacus'un yukarda ksmen verdiimiz nl szleri akllarda kald:
"Bu adamlar btn dnyay soyuyorlar. Karada soyulacak bir

ey kalmaynca imdi denizleri aratryorlar. Bunlar dman zen
gin ise kazan, fakirse an iin savarlar. Ne dou ne bat onlarn
gzn doyuramaz. Dnyann varl ile yokluuna ayn hrsla gz
diken baka bir millet yoktur. Haydutlua, katillie, soygunculua,
yalandan imparatorluk adn verirler. lsszlk yaratrlar ve adna ba
r derler. "
(Tact. Agr. 3 0)
En az bu arpc szler kadar gl sulamalar Anadolu'da
bir tek kii tarafndan dile getirilmiti: Mithradates. Kral bunlar
sylyordu, ama ayn dnemde yaam Cicero'ya gre Roma'nn
faaliyetleri dnyann hamiliini yapmaktan baka bir ey deil
di. Roma emperyalizmi tartmalarnda ska ad geen Cicero'ya
baklrsa Roma sadece mttefiklerinin yardmna koarak genile
miti. Ne agzllk ne de iktidar hrsyd onu harekete geiren;
sadece korunmaya muhta olan korumak gibi soylu bir ama
t. Ne de olsa doa glnn zayf onun yararna ynetmesini
emrediyordu21 Sava sadece bar getirmek iin yaplmalyd. Sa
vunma amal sava geerliydi, ama imparatorluun an da ka
bul edilebilir bir nedendi. Sava adil olmalyd; malup olanlara
merhametli davranlmalyd, nk Roma'nn eski dmanlar
imdi vatandalaryd. Elbette Cicero sk sk daha gereki olan
nedene, yani ekonomiye de deinir22 Cicero sylevlerinde Roma
emperyalizmini yksek memurlarn bireysel eylemleri zerinden
alglyordu. Eer eyaletlerde bir eyler ters gidiyorsa bu, bireylerin
uygunsuz davranlarndan ve ahlak yoksunu olmalarndan ileri
geliyordu. i lk bakta bu normal gelebilir. Ne de olsa yukarda
eitli kereler vurguladmz zere Roma brokrasisi kkt ve
valilerin ya da generallerin eyaletlerdeki yetkileri pratikte snrsz-
d. Ne var ki devletin ve brokratlarn eyaletlerde gsterdii kt

performans btn plaklyla sergilemek dinleyicilerini yaban
clatrmak anlamna geldiinden Cicero'nun grlerini olduu
gibi kabul etmek sakncaldr23
O halde Cicero'nun lml ve bilge emperyalizmi yerine acma
sz olann m tercih etmeliyiz ? Bu, kolayca cevap verilecek bir
soru deildir ve yant ou kez modern bak alarnn ve gncel
siyasal olaylarn etkisini yanstr. Romallarn bu kavram iin bir
kelimeleri vard: imparator ve emperyalizm kelimelerinin kkeni
olan imperium. Kelime aslen, halk tarafndan memuriyete seilme
meziyeti sayesinde Romal kamu memurlarnn elde ettii yasal
komuta etme hakkyd. Zaman iinde imperium Roma halk y
netiminin komuta etme gc, uluslararas alanda emirlerine itaati
kontrol etme anlamn kazand. Ayrca aama aama Roma halk
nn emirlerinin yerine getirilecei corafi alan nitelemeye balad.
Bu olguyu incelemek amacyla bizim kullandmz emperyalizm
teriminin kendisi de farkl dnemlerde farkl ekillerde alglan
mtr ve buna bal olarak Roma emperyalizmi de . . . Dolaysyla
bugn Roma tarihine fazla aina olmayan ya da hi bilmeyenlerin
gznde " Roma emperyalizmi " geen yzyldaki ngiliz ya da g
nmzdeki Amerikan emperyalizmden farkl deildir24
Tartmalar arlkla M 220-1 67 arasnda Roma Cumhuri
yeti'nin Akdeniz'deki inanlmaz genilemesi zerine kuruludur.
Bu dnemle -ve aslnda daha sonrasyla- ilgili iddialar temelde iki
bak as etrafnda dner. Roma'nn genileme srecinde bilinli
bir emperyalist siyaset izlemediini ne sren ilk grn eitli
argmanlar vardr25: 1 ) Ekonomik motivasyon eksiktir. Roma'nn
savaa para ve ganimet kazanmak iin girdiine dair kantlar az
dr. Bunlar savalarn sebebi deil, sonucudur; 2) D bask ve teh
ditlerin sonucunda Romallar doal olarak militarist bir kltr ve
aristokrasi yaratmtr; 3) Savalar devlete byk yk ve kayp
lar getirdiinden srf emperyalist amalarla buna kalklmamt.
Roma aristokrasisi de emperyalist politikalar sz konu olduunda
tek vcut olan bir topluluk deildi; 4 ) mparatorluun merkezi
deil, evresindeki olaylar (komularn dmanlarna kar yar-
Marcus Tullius Cicero Thorvaldsens Mzesi, Kopenhag.
dm istemesi, baka devletlerdeki hiziplerin Roma'dan mdahale

talepleri vb. ) ou kez Roma'nn mdahalesini zorunlu kld 5 )
Roma kendisinin yaratmad v e kontrol etmedii bir ortamda
var olan ve hareket eden yaylmac bir devletti; asl hedefi de dier
yaylmac ve saldrgan devletlerdi; 6) Siyaseti ynlendiren Romal
aristokrat ailelerin liyakati (virtus) ve prestiji (dignitas), yeleri
nin siyasette ve savata gsterdii performansyla belli oluyordu.
Bu yzden Roma'nn genilemesi aslnda Roma deerlerinin bir
yansmasyd.
Ksacas bu balklara baklrsa ekonomik hegemonya kurmak
ve bunu kltrel hegemonyayla desteklemek balamnda Roma
llarn genileme srecinde ekonomik etkenler ve gdlerin yeri
ok azd. Roma Cumhuriyeti kurduu ilk eyalette halkn nceki
krallarna dedikleri vergiden fazlasn istememiti. Galip tara
fn para, esirler vb. zerinde hak iddia etmesi olaan bir durum
olarak karlanyordu. Tiberius Gracchus'un Pergamon Krall
arazilerinden elde edilecek gelirleri istemesinin sebebi talya'daki
sosyal reformlarn gerekletirmekti; sadece para hrsyla aln
m bir karar deildi. Servilius Vatia'nn Isauria'daki kazanmlar
gelecein Cilicia Eyaleti'ne temel tekil etmekle beraber, kazan
amal operasyonlarn sonucu deildi. Vatia'nn bu da halklar
n hizaya getirmek iin yl boyunca tkettii kaynaklar, doal
kaynaklar asndan fakir olan blgenin salayaca kardan ok
daha fazlayd26
Bu trden grlerde ksmen gerek pay bulunmakla birlik
te, Roma emperyalizminin aleyhte etkilerini gz ad eden ya da
mazur gsteren bir anlayn rnleri olarak dikkatle deerlendi
rilmelidirler. Gerekten de modern literatr, Bat uygarlndaki
zel konumu nedeniyle imparatorluun sunduu avantajlar ve
kltrel ilerlemeleri tpk bir yzyl ncesinin anlayyla vurgu
lamaya devam eder. Yukarda sralanan maddeler modern kapi
talist imparatorluklarla Roma emperyalizmi arasndaki birok
farklla dikkat eken tarihilerin dncelerini yanstr. Ancak
imparatorluun emperyalist ve smrgeci olduunu inkar etmek,
Roma'nn en parlak dneminde zndeki nitelikleri -byklk,
snrlar tesi eriim, blgeler aras ticaretin hacmi, doal kaynak

lardan kapsaml yararlanma, tketim modelleri, ynetici aristok
rasinin elindeki gler vs.- grmezden gelmek demektir27 Roma
mparatorluu'nu modern Avrupa imparatorluklaryla karlat
rrken, Romallarda emperyalizmi besleyen ekonomik faktrlerin
yokluuna dikkat ekilir. Ne var ki muazzam askeri ve idari har
camalar ile fetihler fethedilen halklardan ve doal kaynaklardan
nasl yararlanlacan etkilemitir. Dier imparatorluklar gibi
Roma mparatorluu da nceden tasarlanmam nlemler ve ki
isel ihtiraslarn ksa vadeli baarszlklarn bir dereceye kadar
araziyi, kaynaklar ve fethedilmi halklar smren uzun vadeli
mekanizmalarla dengeler. Bu mekanizmalar census, vergilendir
me, arazi etd ve datm, etkileyici tedarik sistemleridir. Mat
tingly'nin de belirttii gibi bunlar bir " emperyalist ekonominin"
bileenleridir28
Bu sre iinde Roma'ya akan lks mallarn, altn ve gmn,
klelerin binlerce deiik ganimetin yannda Romal memur ve i
adamlarnn Akdeniz'in drt bir kesinden elde ettii karlarn
gz ard edilemeyecek muazzam ekonomik getiriler olduunu be
lirtmek gerekir29 Sicilya'nn eyalet haline getirildii M 264'ten
itibaren Roma'nn her yl aklnda hibir ekonomik kar olmak
szn askeri seferleri onaylamas inandrc bulunmaz30 Romallar
deniz ar imparatorluu ak bir fikir olarak Roma gerekten
bunu baardnda kesin ekilde ifade etmiti. Dnya egemenlii
sadece balarda bir ama deil, baar olarak grlr31 Roma'nn
uzun sre dorudan toprak ilhak etmekten kanmas emperyalist
hedeflerinin olmad gstermez. Romallarn ele geirdikleri mu
azzam topraklar ynetmeye istekli olmad, nk ehir devleti
brokrasisi ve sayca az personelle bunu baarmann zorluunu
daha en batan grdkleri sav doruyu yanstmaz. Antik kay
naklarda byle bir dnceye dair gndermelere rastlanmad
gibi Roma hkmetini gnmz hkmetleriyle karlatrmak
hataldr. Nitekim rnein Traianus'un grevlendirmesiyle Bith
ynia-Pontus Eyaleti'ne giden Plinius emrindeki personelin says
da azd32
Pompeius, Caesar ve hemen ardndan Augustus'un saltana

t srasnda byk toprak kazanmlara ahit olan Ge Cumhuri
yet-Erken mparatorluk dnemlerindeki ikinci bir genileme s
reci de tartlmaktadr. Genel olarak ikinci yzyln ortasndan
itibaren Roma toplumunun militarist bir toplumdan sivilleen bir
topluma doru deiim gsterdii ne srlmekte ve bu dneme
damgasn vuran savalarn d dmanlara kar yaplmadna
dikkat ekilmektedir. M 60 MS 1 1 0 yllar arasndaki dnem
de Roma askeri faaliyetlerinin daha ziyade garnizonlar dahilinde
ki iler, askeri kontrol ve idari sorumluluklara yneldiini; byk
apl yllk savalarn kesildiini; bu zaman dilimindeki bar tren
dinin arada toprak kazanmlaryla blnd ne srlmektedir.
Bu srete gerekten zenginleenler sayldr (Pompeius, Caesar
gibi nde gelen liderler ve zengin eyaletlerin valileri) . nemli ve
karizmatik askeri liderler ile i savalar yznden bu sre glge
de kalmaktadr. Bu liderlerin yaylmac faaliyetleri ise emperyalist
bir hedeften ziyade kiisel ihtirasn sonucudur33 Fakat rnein,
Tenney belirgin ekilde Romal emperyalist olarak tanmlanan
Pompeius'un Anadolu'da yapt mdahaleci dzenlemelere dik
kat eker. Pompeius saldrgan savalar yasaklayan kkl Roma
yasalarn inemediini ne srebilirdi, ama douda gtt
ama, Senato'nun snrlandrc politikasn uluslararas yasala
rn serbest yorumu elverdii lde sona erdirmekti. Ondan nce
toprak kazanmlar dzensiz ve tutarl bir politikadan yoksundu,
fakat Pompeius Roma'nn snrlarn geniletmek amacn gden bunun iin grevlendirilmi- ilk generaldi34 Bunun gibi Caesar'n
Galya'daki yasa ve etik d amalarn sorgulayan nerdeyse hi
olmamtr. Dnemin ahidi ve nde gelen figr Cicero'yu daha
dikkatli okuduumuzda, emperyalist bak asnn Romallara
hi de yabanc olmad anlalr35: rnein Caesar'n btn bl
geyi fethederek lkesine en byk hizmeti ettiini dnyordu.
Onun ve Pompeius'un fetihleri bilinen dnyay Roma'nn egemen
lii altna sokmutu. Romallar savatan baka bir eyle bu kadar
an ve hret elde edemezdi. Btn dnyay Roma'nn karsnda
dize getiren askeri baarlard.
-
Bu alglama monariye geile birlikte daha salam temelle

re oturmutur. Eer imparatorluktan anladmz klasik ifadeyle
" baz siyasi toplumlarn dier siyasi toplumlarn etkin hkmran
lklarna empoze edilen politik kontrol ilikileri " ise ve emperya
lizm de " imparatorluk kurma ve yrtmeyse", o zaman M 2.
yzyldan itibaren belirginleen monariyle birlikte iyice kendisi
gsteren belirli bir deiim vardr. Mesela Caesar ve sonrasnda
" ilhak" terimi ilk kez ortaya kar. Aslna baklrsa, Richardson'n
ileri srd gibi bir deil, birden fazla emperyalizmin varln
kabul etmek, tartmay daha salkl bir zemine oturtabilir. Grac
chus, Pompeius, Caesar, Augustus ya da Traianus'un imparator
luktan anladklar farklyd. Augustus'un iktidar ele geirerek
yaratt deiim o kadar kkl ve ele geirilen topraklar o kadar
geniti ki Roma mparatorluu baz yazarlar tarafndan ilk ka
rasal imparatorluk olarak nitelendirilmiti. Yine onun balatt
deiimin doas, imparatorluklarn mrleri uzatmalar iin ge
rekli bir zm olarak grlmtr36 Dolaysyla Roma mpara
torluu'ndan sz edip ayn zamanda emperyalizmin olmadn ya
da bunun mdahaleci ve karc nitelikler tamadn sylemek
doru deildir.
Bu tespitlerin nda, M 200- 1 5 1 arasndaki olaylara ba
knca Anadolu'da dier yerlerde olduu gibi emperyalizmden zi
yade her yerde hissedilen Roma hegemonyasndan sz etmek belki
daha uygundur37 Roma douda kazand savalarn sonucunda
elde etmi olduu topraklar snrlarna dahil etmemiti. Buna
karlk batda spanya, Liguria ya da Sardunya'da srekli bir ge
nileme ve sava ortam sz konusuydu. Fakat bu ayrmn Anado
lu'nun avantajna olduunu sylemek doruyu yanstmayacaktr.
nk bu hzl genileme srecinde idari ve sosyal reformlar ya
da dzenlemeler her zaman fetihlerin arkasndan, belli bir plan
dan yoksun olarak gelmi, dolaysyla sancl dnemlerin yaan
masna yol amt. Romallarn balangtaki makul tavrlarnda
belirgin deiimlere yol aan asl olay, Asia Eyaleti'nin kurulmas
oldu. Roma'nn o zaman kadar elinde bulundurduu topraklar
iinde Asia Eyaleti en karl olanyd. M 1 26'dan itibaren dzenli
olarak vergi alnmaya balandktan sonra akan para muhtemelen

Romallarn ban dndrmt. Eyaletin kuruluundan nce,
dier eyaletlerden gelen gelirler ok ciddi rakamlara ulamyordu
ve Romal memurlarn yaptklar yolsuzluklarn bu yzden pek
nemi yoktu. Ancak sistem Gracchus'un ngremedii baz ne
denlerden dolay kt. Romal memurlardan alnp zel teeb
bslere ihale yoluyla verilen vergi toplama iinin ok karl olduu
anlaldnda iin rengi de deiti. Roma emperyalizminin gerek
anlamda dorua kmasn salayan etmen buydu ve sonunda VI.
Mithradates'in Anadolu'da elde ettii byk destein en nemli
nedeni de yine bu olacakt. M 88 katliamna ehirlerin tered
dtsz olarak katlmas Anadolu'da Roma'dan ne kadar nefret
edildiini gstermiti. Appianos, Gaius Marius'un M 99/98'de
Anadolu'ya gitmesinin asl sebebini buradaki krallar kkrtarak
sava karmak ve yitirdii nfuzunu tekrar elde etmek olduunu
aka syler. Senato toplanacak ordunun bana Marius'u getire
cek, o da evini Pontos'un ganimetleriyle dolduracakt38 Buna ila
veten Anadolu'nun, Augustus Roma dnyasnn tek hakimi olana
dek srekli savalara ve ekimelere tanklk ettiini akldan
karmamak gerekir. Bunun bir anlam da Anadolu'nun bir ganimet
kayna olduuydu. Roma senatosunun da gerektii gibi hareket
etmedii bir gerektir. Anadolu'ya -ve dier blgelere- gnderi
len konsllerin ya da komutanlarn kural tanmaz davranlar
karsnda Senato Anadolu sakinlerini gerektii gibi koruyamad.
Imperium gibi ok geni yetkiler ou zaman onu kullananlarn
bozulmasna yol at.
M 8 l 'de Sulla'nn Mithradates zaferinden sonra Romallar
Anadolu topraklarna geri dnmeye baladlar. Roma'nn Anado
lu'ya ilgisinin yeniden balad Cicero'da grlr39 Cicero'nun
yazd srada Anadolu Roma topraklar iinde halen en byk
gelir kaynayd. Sulla, Pompeius ve Crassus hem Senato'nun
verdii yetkiler hem de arkalarndaki ordularla dzenli vergilerin
dnda kendilerine ve ordularna gerekli paray rahatlkla bula
bilmilerdi. Bu ortamda Cicero Roma'nn hakim g olmasndan
dolay gelen sorumluluklarna gnderme yaparak vicdann sesi
grevini stlenir gorunse de bu, ksmen kendi kurduu hayali

devletin siyaset, ahlak ve eitimine uygun yapay bir niteliktir40
Dolaysyla Gaius Gracchus'u halka hazineyi boaltacak kadar ta
hl datmakla sular; atl snfnn Asia Eyaleti'nde yapt vergi
smrsn grmezlikten gelir; stelik ayn eserinde, bakalarn
soyarak kiisel servet edinmenin tanrsal ve doal adalete aykr
olduunu sylemesine ramen41 Kariyeri boyunca i adamlarnn
praefectus mevkisine atanmalarna borlu eyalet sakinlerine bask
uygulayabildikleri iin kar kmasna ramen Brutus'un istei
zerine para sknts eken -Cicero'nun deyimiyle zavall- Ari
obarzanes'ten borlar tahsil etmek iin pek sevmedii iki kiiyi
grevlendirmek zorunda kalmt42 Ne de olsa Roma'nn lm
szl uruna ideallerden sapma kabul edilebilirdi. Ama Cicero
Roma ve eyaletlerin karlarnn aslnda kanlmaz biimde bir
birine bal olduunu gremiyordu. Emperyalizm Cicero gibilerin
bile savunabilecei kadar ba dndrc bir byyd. Bu by
Anadolu'daki ehirlerin, halklarn ve vasal krallklarn eylemlerini
Roma'nn istekleriyle uyumlu tutmaya zen gstermesini sala
yacak kadar glyd. Tacitus vasal krallar esaret aralar (ins
trumenta servitutis) gibi kullanmann eski bir Roma gelenei ol
duunu sylediinde bunu emperyalist bir tonlama ierdii inkar
edilemez43
Cumhuriyetin son yzylndaki olaylarla kyaslandnda m
paratorluk Dnemindeki tepkilerin daha dolayl olduu sylene
bilir. mparatorlarn altnda sakin geen yaklak yz yl Ge
Cumhuriyet'in dehet ve aclarn yaam Anadolu sakinleri tara
fndan memnuniyetle karlanmt doal olarak. Aelius Aristides
insanlarn uzun sre barn bir rya olduunu dndklerini
ve uyandklarnda gerek olduunu fark ettiklerini syler44 Ro
ma'nn emperyalizmi sadece klla salamadn, eyaletlere ya
da geri kalm blgelere ciddi katklar yapt ve idari, adli, askeri
konularda getirdii dzenlemelerle birok adan Akdeniz halkla
rnn vatanda, aidiyet ve toplum bilincini gelitirmesine katkda
bulunduu yadsnamaz. Senato' da eyaletlerden gelen senatrlerin
oalmas, ayn ekilde imparatorlarn da eyaletlerden kabil-
mesi ve Caracalla 2 1 2 'de Roma vatandaln imparatorluktaki

btn zgr insanlara tanmas sadece eyaletlerdeki aristokrat
lar deil, dier snflar iin de bir anlam ifade ediyor olmalyd.
Bylece Roma, hakimiyetini baka halklara zorla kabul ettiren
yabanc bir g olmaktan kp herkesin devleti haline gelmiti.
Romallar kendi ideolojilerini yaymak iin sistematik bir siyaset
izlememilerdi, ama Yal Plinius Roma'ya " dank haldeki y
netimleri bir araya getirmek, tavrlarn yumuamasn salamak,
saysz barbar dilini ortak bir dile dntrmek, insanolunu uy
garlatrmak ve dnyadaki btn rklarn vatan olmak" gibi g
revler biiyordu45
Roma'nn bilinli bir emperyalist siyaset izlemediini savunan
larn gzden kardklar dier bir nemli nokta da emperyalizmin
sadece toprak kazanm ve buna bal refahtan ibaret olmaddr.
Savan ya da ekonomik smrnn byle tartmalarda baskn
temalar olmas imparatorluklarn dier uygulamalarn gzden
karmamza neden olabilir. Nitekim Edward W. Said'e gre em
peryalizm uzak bir blgeyi yneten hakim metropolit merkezin
uygulamalar, kuramlar ve tutumlarnn toplamdr. Dolaysyla
iin bir de kltrel, sylemsel ve psikolojik boyutu vardr. Ro
ma'da bunun yaznsal rnekleri boldur: Emperyal g altndaki
milletleri sradan, duraan, mantk d gibi sfatlarla niteler, n
k kendisi evrensel olarak medeniyeti temsil eder46 Romal ya
zarlarn Anadolu'dakiler de dahil dier halklar iin kulland -ya
da karakterlerine sylettii- basmakalp ifadelere yukarda dein
mitik. Ancak daha da nemlisi, emperyalizme giden yol ulusal
bilince derinlemesine ilenmekteydi: Vergilius'un Aeneas'nda en
ak haliyle grlecei gibi Roma tanrlar tarafndan seviliyor
du; Romallarn kaderinde fethetmek, dnyay medeniletirmek
vard47 Bu kaderin karsnda kimse duramazd. Bar iyiydi ama
uzun sreli hareketsizlik paslanmay ve k getirirdi; o yzden
de sava gerekliydi48
Uygulamada Roma nemini yitirmi y a d a nerdeyse terk edil
mi ehirlerdeki klt nesnelerini dier ehirler arasnda paylat
rabiliyordu. Pausanias'n sylediklerine baklrsa Patrai akropoli-
sindeki Artemis Laphria kutsal alannn klt heykeli, Augustus'un

Aitolia'llar yeni kurduu Nikopolis'e yerletirmek iin zorla
yktrd ehirlerden biri olan Kalydon' dan getirilmiti. Aitolia
ve Akarnania'dan birok klt nesnesi imparatorun emriyle Ni
kopolis'e verilmiti49 Roma forumunda duran Marsyas heykeli
Phrygia'daki Apameia'dan getirilmiti ve heykel Roma'nn dn
ya imparatorluunun ve imparatorluun sayesinde zgrleen
halklarn simgesi olmak gibi ironik bir ilevi vard50 Polybios bile
Romallarn Syrakusai'daki eserleri yamalamasn " bakalar
nn talihsizlii Romallarn lkelerine ss olmamaldr" diyerek
onaylamadn vurgular51 Verres eitli Anadolu ehirlerinde
heykelleri gasp etmi ve hepsini evinde sergilemiti. Nero'nun bir
azatls Pergamon'daki heykel ve resimleri toplamak istediinde
ehir sakinleri bunu g kullanarak engelledi52 Bu tip uygulama
lar sadece imparatorluk otoritesinin deil, ayn zamanda blge
deki halklarn ya da ehirlerin sembolik olarak yok edildiinin
gstergesiydi53 Benzer dzenlemelerin yapld Gney Epeiros
ve Aitolia, Akhaia'yla ayn zelliklere sahipti54: Sz konusu bl
geler Roma'ya kar uzun soluklu direni gstermilerdi. mpa
ratorluk otoritesini kurmaya ynelik srete sorunlu alanlar bu
ekilde blerek, direnlerinin krlmasn amalad. Buralardaki
Roma kart faaliyetlerin sonucu olan askeri hareketlilik ehir
lerin tahrip olmasna ve nfusun azalmasna yol at. Aktion Sa
va zamannda sz konusu blgeler yeteri kadar ehirlememi,
iyi ynetilmemi ve kendilerinden gerektii gibi yararlanlamam
marjinal blgeler olarak karmza kar. Bu dzenlemeler bou
na yaplmamtr; imparatorluun blgede eitli karlar vard55
Btn bunlar imparatorluun gcn yanstmasnn yan sra bir
dizi nemli stratejik amaca da hizmet etmekteydi. Anadolu'da ise
stratejik olduu su gtren dzenlemelere imza atan Roma, yerel
kltrel ve etnik yaplar gz ard eden keyfi uygulamalarda srar
edebiliyordu.
Yzyllar nce Flamininus Hellenistik krallarn nesillerdir bil
dii bir gerein farkna varmt: Yunan dnyasnda mutabakat
ve uyum esast56 Romallarn Anadolu'daki egemenliini pekiti-
ren unsurlarndan biri buydu. Ancak Ando'nun bahsettii trden

bir eit " aydnlanm emperyalizm" varl, Romallarn gerekti
inde bilinli acmasz emperyalist politikalar yrtmedii anla
mna gelmez57 Ando'nun sunduu manzara madalyonun sadece
bir yzdr.
Milliyetilik
Gnmzde isyanlarn nedenleri arasnda milliyetilik ne
kanlardan biridir. Modern sosyoloji aratrmalaryla belli bir
ablona oturtulmu bamsz devlete giden yol haritas Roma
mparatorluu sz konusu olunca genellikle ie yaramaz58 Her
ne kadar eitli isyanlarda Galya, Yunan veya Yahudi milliyet
iliinden sz etmek mmknse de modern modellerin ierdii
birok unsur bu hareketlerde grlmez. Belli bir topraa sahip
etnik gruplar eer gemilerinde otonomi kaybna uramlarsa,
bunlarn ayrlk bir siyaset izlemeleri daha muhtemeldir. Ayrlk
amac tayan gruplarn ortak hatralara sahip olmas nemlidir.
Fakat sadece etnik gemi tek bana bir anlam tamaz; kurumsal
bir yapnn varlna da ihtiya duyulur. Milliyeti isyanlarn orta
ya knda iin genin varlndan sz edilebilir: hakszlklar
(ayrmclk veya bask); hareketlilik ve kaynaklar; isyan frsatla
r (rejim deiiklii, uluslararas destek ve akrabalk balar gibi
uygun uluslararas ve yerel ortam)59 Mill'e gre bir millet rksal
ve soysal kimlik, dil ve din birlii, corafi snrlarn ekillendirdi
i ortak ve kendilerine zel duygular paylaan bir topluluktur60
Ancak bunun da tesinde, gemi siyasi faaliyetler ve olaylar;
bunlarn sonucunda paylalm onur, kk grlme, memnuni
yet, znt gibi duygular, milli tarih bilinci, ortak hatralar gibi
unsurlar nem tar61 Yunanlar ayn rktan geldiklerinin, ortak
bir dile, kltlere ve geleneklere sahip olduklarnn eskiden beri
bilincindeydiler62 Fakat otonomi istei ve kamu onuru, Arkaik
Dnemden beri Yunanlarn tek bir millet olarak hareket etmesi
ni engellemiti. Anadolu'nun kkl kltr gelenekleri, yerel ta
rihleri ve dilleri canl tutmasna ramen tam anlamyla milliyeti
denebilecek bir isyan mparatorluk Dnemi boyunca grlmedi.

Halkn ncelikleri farklyd. Salam bir ekonomi ve huzur iin
milliyeti duygulardan vazgeilebilirdi.
stelik zellikle Yunanlarn gl akrabalk ve kimlik bilinci
karsnda Romallarn kendilerini zellikle bu ekilde ne kar
may; hatta Yunanlar da dahil farkl unsurlar bnyelerinde ba
rndrdklarn kabul etmeleri imparatorlukta milliyeti isyanlarn
nne gemi olabilir. Romallarn birok halk iin zahmetsiz
ce genellemeler ve klie tespitler yapt dorudur: Anadolu'da
ki Yunanlar ve dier yerel halklar da (ancak krbala yola gelen
Phriygia'llar, aptal Kappadokia'llar) dahil olmak zere kurnaz
ve aldatc Fenikeliler, hayvanlara tapan Msrllar, barbar ba
nazlna kaplm Yahudiler, klelik iin domu Suriyeliler, in
san kurban eden vahi Galyallar, korkun spanyollar . . . Bunlar
yukarda belirttiimiz gibi sylemsel olarak belli bir ilevi yerine
getiriyordu elbette. Ancak yakndan baklnca durum farklyd.
Kan ve kaltsal zellikleri Romallarn kendilerini tanmladkla
r ltler deildi. Aslna baklrsa Romal olmayanlar iin bir
terimleri de yoktu. Yunanlardan aldklar " barbar" kavramn
kullanyorlard ki ironik ola rak bu kavram Romallarn da iin
de bulunduu Yunanca konumayanlar tanmlyordu. te yan
dan Yunan yazarlar Roma'ya bir Hellen soy aac empoze et
meye almlard. eitli eserler Romallarn kkenini Truval
kahramanlara, Herakles'in soyundan gelenlere, Hermes'in olu
Evandros'a vb. balyorlard. Byk ehir ve halklar Yunan so
yuna balamak Yunanlar iin tipik bir davran olmakla birlikte,
Romallarn bunu inkar etmek ve kendi yerel kkenlerini ne
karmak gibi bir abalar olmamt; aksine Romal tarihi ve air
ler yabanc kklerini kabul etmilerdir63 mparator Claudius bile
gemie baktnda Romal krallarn Roma dnda her yerden
geldiini gzlemlemiti64
Osmanl mparatorluu'nun son yzylnda ya da ngiltere'nin
emperyalist imparatorluunda milliyetilik daha belirgin bir e
kilde gzlenirken, Roma'nn kurduu dzende vatandaln n
planda olmas -bilinli ya da bilinsiz- " milletler st" bir impa-
ratorluk kavramn ortaya kard. Bu kadar geni bir corafya

da yaayan her biri kendine zg inan, kltr, geleneklere sahip
halklarn Roma mparatorluu hakknda farkl fikirler tayaca
phesizdir. Walbank bunlarn genellikle yerel nitelikli eler ol
duklarn ve en fazla Romallatrmaya tepki ya da Romallatr
ma karsnda kimliklerini koruma gdsyle hareket ettiklerini
ileri srer; bizim anladmz ekilde bir milliyetilik sz konusu
deildir ve tam anlamyla milliyeti isyanlarn azl iki nedene da
yanr65: Birincisi, Romallar yerleik toplum kurallarna ve kanun
lara uygun davranlar siyasi tannma ve eitlikle dllendirmi
lerdi. Bylece bir Afrikal, bir Illyria'l ya da Dalk Kilikia'l da
senatr olabilmi, hatta bazen tahta oturabilmiti. kinci olarak,
demokrasi gibi kavramlarn yeermesine izin verilmedi. Bu yz
den toplumun alt snflar etnik/milli kimliin uruna savalacak
kadar nemli olmadn dndler. Roma zengine daha fazla
yoksula daha az vermeye devam ettii iin milliyetilik az gelimi
bir dnce olarak kald. Bununla beraber etkileri ve siyasi getiri
leri zayf bile olsa, isyan edenlerin gznde bu deerlerin ne anlam
ifade ettii baka bir konudur.
Romallarn yerel kltrlere kar genellikle ya hogrl dav
ranmlar ya da kaytsz kalmay tercih etmilerdi; yabanc gr
dkleri toplumlar zmsemede ok istekli davranmamlard.
Roma vatandal ise Romallatrmay kabul eden halklara ve
riliyordu, zira vatandalk ayn zamanda yksek memuriyetlere
gelmenin de yolunu amaktayd. Bat eyaletlerinde uygarlama
dzeyleri dk olduundan buradaki halklarn Roma kltrn
fazla direnmeden kabul ettiklerini ifade eden Walbank'n gzden
kard nokta, Roma mparatorluu'nun tarihi boyunca bat
da isyanlarn eksik olmaddr. Tam tersine bat halklar srek
li imparatorlukla srtme halindeydi ve Romallatrma sreci
o kadar da sancsz gememiti. Batdaki isyanlarn ounlukla
milliyetilikten ziyade ar vergileri yolsuzluk ya da askere alma
gibi nedenlerden kt iddia edebilir, fa kat bu gibi sorunlarn da
o zamana kadar ikinci planda kalm veya hi nem verilmemi
milliyeti duygular tetikleyebilecei gzden karlmamaldr.
Milliyetilik bilinci iin belli bir uygarlk dzeyine erimek n art

deildir. Bununla birlikte Roma'nn hakimiyetini o kadar geni
bir corafyaya yaymt ki bu corafya iindeki btn toplumlar
ayn yntemle kazanmak mmkn deildi. Yine de Aelius Aris
tides'te imparatorluu bir eit ulus olarak grme eilimi sezilir.
" Romal" kelimesi sadece bir ehre aidiyeti ifade etmez, ortak bir
tabiiyeti niteler66 Benzer baka bir pasajda ise hatip farkl halkla
rn nasl bir araya getirildiini aka anlatr:
"Her yerde herkes senin hkmdarln altnda eit yaar. Ken

dilerini imparatorluk ynetiminin karsna koymayarak, dalarda
yaayanlar dzlkteki/erden daha saygl oldular. . . Artk karay
adadan ayran hibir ey yoktur. Tek bir lke tek ve tek bir halk
sessizlik iinde itaat eder.
11
(Aristid. Or. 26.30)

Pasajda emperyalist imalar aikardr ve snrlar iinde entegre
olmam etnik gruplar ve boyun emeyen dalk blgeler bulun
masna ramen imparatorluu bir btn olarak alglamaya yete
cek kriterlerin yer aldn da inkar edemeyiz. Bunlarn banda
imparator klt ve aidiyetin en belirgin gstergesi olarak vergiler
gelir. Fakat bu ikisi ehirlerin meydana getirdii siyasi ve sosyal
bir an varln ngrr. Dolaysyla imparatorlua ait olmak
ya da olmamak krsal ve ehrin imparatorlukla ilikisine baly
d. Bunun gibi mimari formlar, ikonografik semboller, kullanlan
gncel dil, elence gibi unsurlar da sz konusudur67
Augustus'un imparator olmasndan sonra eyalet sakinlerinin
topluma ve devlete katlmlar nndeki engeller kalkmaya ba
lad. Buna paralel olarak Roma'nn kudreti Roma ehri kavram
iinde deerlendirilmekten km ve imparatorun gcyle edeer
tutulmutur. mparatorluk otoritesinin en yaygn ve srekli sem
bol " askeri zaferi" betimleyen Victoria personifikasyonu oldu.
Dolaysyla imparatorun Roma dndaki otoritesinin kayna
milli iradeden ziyade onun kiisel gc ve tanrsallyd. mpa
ratorluk snrlar iindeki herkes milli kimlikleri ne olursa olsun,
480 ANAOOLU'DA ROMA HAKiMYET
imparatora sadakat ve bamlklk dzeyinde eitti68 Dolaysyla

imparatorun kendisi milliyetiliin ihtiyac olan ak ve farkl bir
kimlii tamyor, ynettii toplumlara milliyeti bir kimlik mo
deli sunmuyordu.
Modern emperyalizmin nemli unsurlarndan biri, emperya
list glerin ynettikleri blgelerde " Batllam" ve Batl h
kmdarlarla kendilerini ilikilendiren, fakat Avrupallarn mes
leki kariyere ve ehir yaamna tam entegrasyona izin vermedii
ynetici snflardr. Romallar gnmz milliyeti akmlarnda
nemli rol oynayan byle snflar yaratma yoluna gitmemiti.
Bunun yerine, yerleik ve resmi kurumlara sahip toplumlarn
ynetim organlar araclyla imparatorluu idare etmeyi tercih
etmilerdi. birlii karlnda Roma yerel aristokrasiye ya da
liderlere kendi toplumlar iinde ayrcalkl bir yer sunmaktayd.
Eyalet sakinleri sadece sosyal deil, corafi hareketlilik imkan
na da sahipti. Bunun en arpc rnei Cezayir'deki Castellum
Tidditanorum'dan bir heykel kaidesindeki yazttr69 Heykelin
sahibi Q. Lollius Urbicus Germania'da legatus olarak grev yap
m, daha sonra Hadrianus'un Kuds seferine katlm ve Asia
Eyaleti proconsulunun yannda almt. Yazttan Urbicus'un
imparatorluk iindeki en az be farkl blgede hizmet verdii an
lalr. Bu her memurun sahip olabilecei bir kariyer deildi, ama
sra d bir yan da yoktu. Urbicus gibi imparatorluun nimet
lerinden fazlasyla yararlanm ve kendine ayrcalkl bir kariyer
yapm yerel bir birey milliyet kavramna daha farkl bakyordu
muhtelemen.
Yerel liderlerler veya brokratlar Roma'ya kar ayaklandk
lar zaman amalar modern tarihilerin "geleneksel" ya da "te
mel " direni olarak adlandrdklar hareketlerinkiyle ayndr. Yani
Urbicus'un entegre olduu dzenin yerine radikal veya yeni bir
ideoloji getirmeye almamlard. Milliyeti duygularla bir ara
ya gelmi gruplar bunun yerine, mevcut sosyopolitik yapnn yeni
batan kurulmasn ya da bal bulunduklar gruplarn karla
rnn gelitirilmesini talep ederler70 2 1 2'deki Constitutio Anto
niana ile imparatorluk snrlarndaki herkesin Roma vatanda
kabul edilmesi sonucunda birok eyalet sakininin Caracalla adn

almas, onlarn gznde bunun bir nemli bir karar olduunu ve
milliyetiliin ikinci planda kaldn gsterir. Constitutio Anto
niana Roma mparatorluu'nu imparatorluk olmaktan karp
" toprak btnlne dayal niter devlete" ynelten bir anlay
n temsilcisiydi71 Ancak kararnamenin ardndan Roma tek bir
millet olmad; snrlar iinde yaayan herkesin paylat tek ve
bir rnek kltre dnmedi. Bunun yerine imparatorluk ou
ksmen Romallam aristokratlar tarafndan idare edilen farkl
yerel kltrleri bnyesinde barndrmaya devam etti. Derin klt
rel kkler snflara dayal bir hiyerarinin altnda varln srdr
d. Btn bunlar imparatorlukta milliyeti akmlarn yeermesine
fazla imkan tanmad gibi imparatorluun da daha geni tabanl
ulusal kimlik ve dayanmay hayata geirmesini engelledi72 Asl
ayrm etnik ya da rkla deil, honestiores ve humiliores arasnda
olduu gibi mevki ve servetle ilgiliydi.
Roma Dneminde gelien iletiim ve ulam imkanlarnn Ro
mallar kadar milliyeti hareketlerin de iine yaramas gerekir
ken, bunlarn katklar snrl olmutur. ehirlemenin artmasna
karn birok toplum halen kk gruplar halinde birbirinden
uzak yerlerde izole ekilde yaamaktayd. Ayrca posta servisi
genellikle imparatorluk ve sekin snfn karlayabilecei gerek
li bir hizmetti. Televizyon ve radyo gibi aralarn olmad bir
ada milliyeti hareketlerin gerekli destei bulmas da zordu.
Bir isyan lideri modern iletiim aralar sayesinde dnyann fark
l yerlerinde bulunan, fakat ayn milli kimlii paylaan insanlar
etkileyebilir. Ancak antikada byle bir hitap ve iletiim tarz
mmkn olmadndan lider ve destekilerinin ya da ayn k
kenden gruplarn birbiriyle yaknlamas kolay deildi. Ayrca
heykeller, sikkeler, antlar gibi eitli propaganda aralar impa
ratorluk tarafndan rahatlkla kullanlyordu. Bunun yan sra
milliyeti isyan liderlerinin destekileriyle kurduu ba impara
torun tebaas arasndaki ilikinin doasndan farklyd. Modern
milliyeti hareketlerde lider ait olduu grubun kararll ve ba
arsnn sembolik yansmasyken, Paphlagonia'daki Gangra eh-
ri vatandalarnn Augustus'a sadakat yeminlerini ieren yaztta

grlen ba daha deiikti:
"Zeus, Gaia, Helios, dier tanr ve tanralarla Augustus hu

zurunda yemin ederim ki Caesar Augustus'a, onu ocuklarna
ve torunlarna szlerim, hareketlerim ve dncelerimle hayatm
boyunca sadk kalacam; dostlarn dost, dmanlarn dman
bileceim. . . Dman olarak grdklerini kara ve denize takip ede
ceim, onlara direneceim. Eer yeminimi bozarsam soyum son
yesine kadar yok olsun . . . ".
(OG/S 532)
Burada imparatorla vatanda arasndaki dorudan ve kiisel
ba ne kar. Yemin tanr ve tanralara ilaveten imparatorun
kendisinin huzurunda yaplr. Yemini eden ve onun ailesi dnda
daha geni bir toplulua iaret eden ifadeler yoktur; Roma'dan
bile bahsedilmez. Yemin herhangi bir zel gruba ya da millete hi
tap etmemekte ve bireysel bir ba kurarak milletler st bir anlam
kazanmaktadr.
Milliyeti akmlarn ifadesinde ana dilde iletiim ve yaynn
nemli rol oynad bir gerektir. Ortak bir dilin kullanlmas
milli kimliin snrlarn belirleyen bir unsurlardan biridir. Roma
mparatorluu'nda ise Latince byle bir ileve sahip deildi, n
k dardan bir otorite tarafndan empoze edilmi resmi bir dildi
ve ortak karlar ve kimlikler yerine sosyal tabakalama ve hiye
rariyi vurgulamaktayd. Batda Latince ve douda Yunancann
yerel dillerin yerine gemedii, sosyal mevkiiyi pekitirmek zere
sekinler tarafndan kullanldklar bilinir. Dolaysyla impara
torluktaki kltrel/etnik gruplara katlm tek bir ulusal kimliin
ortaya kmasna yol amad iin sekinlerle sekin olmayanlar
arasndaki dilsel farkllklarn milli kimliin belirginlemesine yar
dm edeceini dnebiliriz, fakat bu, dier artlarn yokluunda
nemini yitiriyordu.
Snf Mcadeleleri
u anki durum hem zengin ve hem de yoksul iin memnuniyet
verici ve avantajldr. Yaamann da baka yolu kalmamtr.
Aristides (Or. 26)
Tarihi geliimi ve toplumsal atmalar toplumlarn farkl re
tim srelerine balayan Marx'a gre her bir toplumdaki snf
kavgas o toplumlarn baskn retim biimleriyle ilgilidir. Dolay
syla retimi kontrol edenlerle bu retim mekanizmalar tarafn
dan kontrol edilenler, yani kapitalistler ve proleterya arasnda bir
snf atmas vardr73 Ancak Marx snf terimini her seferinde
farkl ekilde kullanmt74: zgrler ve kleler, zenginler ve fa
kirler, bor verenler ve alanlar, retim aralarn elinde bulundu
ranlar ve bunlardan yoksun olanlar. . . Marx'n takipisi de Ste.
Croix ise " st snflar" , "alan snf" , "orta snf" gibi tanmlar
tercih eder75 Rostovtzeff 3. yzyldaki huzursuzluklar st snflar
tarafndan kullanlan iftilerin snf bilinciyle verdikleri tepkilere
balar. iftiler artk kendilerinin oluturduu orduyu arkalarna
alarak tarihinin deyimiyle ehir burjuvazisine saldryorlard76
Bununla birlikte, tarihiler Roma mparatorluu'nda bu ekilde
snfsal ayrmlarn varlna temkinli yaklamay tercih eder. Ang
lo-Sakson bilim evrelerinde btn bu grler aslen ngiliz ii s
nfnn ortaya kn aklamak iin kullanldndan, Romalla
rn -ya da Anadolu'daki eyalet sakinlerinin- isyan kardklarnda
bir snf bilinciyle hareket ettiklerini sylemek yanl olacaktr77
mparatorlukta Marksist anlamda snf atmas iki ana sebepten
dolay kamazd: ncelikle ne byle bir emek pazar ne de insan
larn iiler ve iverenler olarak karlaabilecekleri bir ekonomik
faaliyet alan bulunuyordu. phesiz varlkl olanlarla olmayanlar
arasnda bir ekime mevcuttu, ama mesela i gc veya toprak
sahipleriyle kirac iftiler arasnda deil... Daha ziyade ilikileri
toplum kurallaryla belirlenmi iki snfn srtmesinden bahse
dilebilir. Snf atmasnn yokluuna dair dier aklama, ser-
best emekle kleler arasnda hizipleme bulunmamasdr78 Ancak

unu da akldan karmamak gerekir: Yazl kaynaklarmz yle
ya da byle varlkl snflara mensuptur ve bu snflar da ciddi
tehdit altnda olduklarnda kendilerini devirmek isteyenlerin var
ln ya gizler ya da reddeder79
Roma toplumu bu kadar kesin snfsal izgilerle ayrlamayacak
bir yapya sahipti. Nfusun byk ksm bir ekilde birden fazla
sosyal gruba mensup olabiliyordu. Bunlar arasndaki srtmeler
ezenlerle ezilenlerden ziyade sosyal mevki ve g odakl karlar
atmasndan kaynaklanmtr. Elbette Roma'da da soy, servet,
stat gibi kavramlarn belirledii snflar mevcuttu80 Bu balam
da Alfldy Roma toplumunu " st ve alt snflar" (humiliores ve
honestiores) olarak ayrr. Ona gre alt snflarn en byk deza
vantaj, hukuki durumlarnn st snflarnkine gre zayf olmas
ve giderek bozulmasyd81 Finley ortak ynleri bulunmayan farkl
insanlarn ayn grupta yer aldklar belirtir; bir kleyle zgr bir
iftinin ya da bir senatrle kk bir mleki dkkan sahibi
nin ayn snfa ye olabileceklerini syler82 Harris'in de belirttii
gibi Roma toplumunu sadece iki ya da snfa indirgemek gibi
bir zorunluluumuz yoktur83 532'deki Nika Ayaklanmas tipik
bir rnektir: Bazlar ayaklanmay karan Yeiller ve Mavilerin
srasyla zenginleri ve yoksullar temsil ettii dnm, Mark
sist tarihiler ise arazi sahibi aristokrasi ve onlarn yanamalaryla
tccarlar ve fakirleri renklerin yerine koymutu84 Farkl snflarn
bu kargaalar bahane ederek olaylar siyasi boyuta ekme aba
lar en azndan Nika Ayaklanmas'nda aktr ve benzer olaylarn
kaynaklarda birka cmleyle geitirildii yerlerde snfsal geri
limlerin bir dereceye kadar yaand dnlebilir.
de Ste. Croix Roma tarihinde M 4 . yzyln ortasndan iti
baren snf atmas olarak tanmlad rnekleri ve Roma'nn
taknd st snf yanls tutumu izler85 Kaynaklarda multitudo,
pleb, demos, okhlos gibi ifadelerle anlan " halkn" Ge Hellenis
tik Dnem'de hemen her zaman Roma kart tutum iinde ol
duu gzlenir: Livius 111. Antiokhos'la yaplacak savan hemen
ncesinde ehirlerdeki soylularn Roma'y tutarken halkn devrim
peinde olduunu aktarr. ki taraf arasndaki Magnesia Sava s

rasnda Phokaia halk kral desteklemi, st snflar ise Roma'nn
arkasnda durmay tercih etmiti. Ayn ekilde M 1 71 'de, III.
Makedonya Sava'nn banda birok Yunan ehrinde plebler
Perseus'un, st snflar Roma'nn yannda yer ald86. Polybios'un
aktardna gre M 1 46'da sava karar alan Akhaia Birlii'nin
toplantsna katlanlar arasnda daha nce olmad kadar ok
ii ve zanaatkar vard87. Btn bu rneklerden belirli kesimlerin
Roma yanls/kart eklinde kutuplat sonucu karlabilir. Ni
tekim Aristonikos'un direniinde kaynaklar ehirlerin Roma'nn
yannda savat ve alt snflarn Aristonikos'un etrafnda toplan
d konusunda aktr. Ama Mithradates Savalar'da nerdeyse
btn ehirler snf ayrm olmakszn kraln yannda yer almt.
Elbette bunun sebebi Asia Eyaleti'nin kuruluundan sonra Roma
llarn idari zaaflar ve vergiler yznden zengin-yoksul herkesin
efretini kazanm olmalaryd. Zenginlerin ya da st snflarn
eyleme getii Antiokheia'da 3 8 7 ayaklanmasnn sebebi yine ver
giydi88. Bu iki kesimin bir araya gelmesi ya da st snflarn ses
lerini ykseltmeleri genellikle herkesi etkileyen vergilerin empoze
edilmesiyle olabiliyordu. Yine de alt snflarn arz ettii potansi
yel bir tehlike her zaman mevcuttu. Plinius'un bir mektubu, Ro
ma'daki alt snf ayaklanmalarna dair endiesini gsterir89. Plinius
22-30 ya arasndaki erkeklerin daha nce memurluk yapmam
olsalar bile ehir meclisi yelikleri iin seilebilmelerini ngren
bir dzenlemeden bahseder ve yeliklerin halk (pleb) yerine st s
nf ailelerin oullarna verilmesinin tercih edileceini ekler90. ehir
meclislerinde ya da genel olarak idari mekanizmalarda halktan
kiilere yer verilmeyii alt snflarn sorunlarn diplomatik yollar
dan ifade etmelerine engel olacakt phesiz.
unu da itiraf etmemiz gerekir ki gerekten fakir olan kesimin
dnceleri bir yana, yaam koullar, hatta kim olduklar hakkn
daki bilgilerimiz ok kstldr. Arkeoloji bu konuda ok yardmc
deildir, zira " arkeoloji sayesinde refah tespit etmek, fakirlii tes
pit etmekten ok daha kolaydr. "91 Yazl kaynaklarn bu konuda
en ok yardmc olduu dnem Ge mparatorluk/Ge Antika-
dr. zellikle Hristiyan yazarlarda fakirlerin, yani madenlerde a

lanlarn, isizlerin, dilencilerin, evsizlerin, gnlk/mevsimlik i
ilerin, savalar yznden evsiz kalanlarn, czamllarn, dullarn,
hayat kadnlarnn, ksacas doru dzgn bir mlkten ve gelirden
yoksun insanlarn hayatna dair baz bilgiler bulmak mmkndr.
nde gelen Kappadokia'l piskoposlardan Kaisareia'l Basileos,
onun erkek kardei Nyssa'l Gregorios ve dostlar Nazianzos'lu
Gregorios'un baz vaazlarnda fakirlik ve fakirlerin karlat
mali sorunlar, alk, hastalk vb. tartlr92 Bu eserlerdeki can
l anlatmlar zaman zaman retorie kasa da bize zellikle 1 ve
2. yzyllarda benzerine pek rastlamadmz tanklklar sunar93
loannes Khyrsostomos Konstantinopolis ve Antiokheia gibi b
yk ehirlerde fakirlerin durumunu gzler nne serer94 phesiz
herhangi bir isyan ya da kargaada bu snflar kolayca ynlen
dirilebilir ve harekete geirilebilirdi. Ancak fakir dendii zaman
bunun greceli bir kavram olduu da unutulmamaldr. Kendisini
en zengine gre fakir olarak tanmlayanlarn yannda orta halli
birine gre fakir olduunu dnenler de vardr.
Alt snflarn iddete varan tepkilerine karn st snflar farkl
yollara bavurmulard. Digesta, Codex Theodosianus veya Co
dex Iustinianus'ta zellikle ehir meclisi yeler zerine binen ar
ykler hakknda eitli maddeler vardr. mparatorlar bu ailelerin
yerel idari sorumluluklarndan kamamalar iin aba sarf etmi
lerdir. Byle durumlarda st snflar direni gstermek ya da isyan
karmak yerine orduya ve Kilise'ye kayor ya da farkl hizmet
alanlarna kayyordu95
Pax Romana boyunca ehirlerdeki snfsal srtmeler devam
etti. ehirlerdeki refah dzeyiyle toplumsal gerilimlerin arz ettii
tezatn muhtemel aklamas yerel aristokratlarn giderek artan ve
kurumsallaan oligarik ayrcalklardr: Dou ehirlerinin Roma
sistemine dahil edilmesi ve sekinlerin artan varlklar ehir dev
letinin en azndan Erken mparatorluk Dnemine kadar ideolojik
ilkelerinden biri olan eitlik ilkesini (isonomia) zedeledi. Refa h
belli bir kesime kayd zaman, ehirlerdeki mimari zenginliin ve
sekinlerin ayrcalkl konumuna kar duyulan honutsuzluun
bir arada grlmesi mmkndr96 Sekinlerle kyaslandnda

her zaman olduu gibi yoksul kesim veya alt snflarn ortak hare
ket yetisi daha fazladr:
Yoksul nfusun toplumsal ve rksal anlamda grece homojen ol

mas tercih edilir. Sanayileme ncesi kentlerde. . . lk bakta gayet
heterojen gibi grnen nfusun, tarihten aina olduumuz ''yoksul
emekiler", "halk tabakas" ya da "ayaktakm" gibi terimlerin de
iaret eHii zere, olduka uyumlu bir beraberlik oluturabileceini
aklmzdan karmamalyz.
(Hobsbawm 2006: 255)

mparatorluk Dneminde snfsal ayrmlarn ve bundan kay
naklanan atmalarn artt sylenebilir. En arpc rnek asker
imparatorlar dneminde grlr: Maximinus Thrax'n 235'te im
parator ilan edilmesi birka kesimde tepkiyle karlanmt. Se
nato barbar kkeni, senatrlere kar giritii kym ve senatr
snfnn saygnlna glge drmesinden dolay Maximinus'a
nefret besliyordu97 Afrika ise Severus'larn saltanatnda rahat
bir dnem geirmi, fakat Maximinus'un mali politikalarndan
holanmayan aristokratlarla ehir ve krsal sakinleri ( . . .plebem
ve! urbanam ve! rusticanam) ne kmt98 Roma'da ise " ayak
takm ve halk" (ol Ef]oL, ol Efrrm, ol xA.m, -ro rrA.f18) terr
estirmekteydi. te yandan ordunun iinde de imparator kart
faaliyetler su yzne kt99 Birbirinden farkl birok sosyal gru
bun katld bu genel direni grne gre sadece imparatora,
onun adamlarna veya askerlerine deil, alt snflardan gelenle
rin oluturmaya alt yeni rejimeydi. Maximinus aleyhindeki
olaylar Roma tarihinde benzeri grlmemi bir zellie sahiptir.
mparatorluun nceki dnemlerinde de sosyal atmalar olma
sna ramen bu kadar byk apl ve birok toplumsal kesimin
bir araya geldii bir direni grlmez. 235'tekilerin aksine nceki
toplumsal ihtilaflarda krsal nfus ve alt snflar ne senatrlerden
ne de yerel aristokrasiden destek bulabilmilerdi100 Principatus'ta
aristokrasinin karlar korunmakla birlikte, ayn zamanda devle-
tin egemenlii de toplumun btn kesimlerine yaylmt ve ile

mekteydi. Maximinus Thrax'n tutumu fa rkl kesimlerin beklenti
ve karlarna tezat oluturduundan imparatorluun genelinde
bir honutsuzluk dodu101 Marx'n tanmlarna tam anlamyla
uymasa da belli bir snfsal bilincin bulunduu ve bunlarn birlik
te hareket edebilme yetisine sahip olduu Thrax olayna bakarak
sylenebilir. Sonuta Gordianus'un soyunu Gracchus'lara kadar
gtrmesinin ve yaztlarnda Sempronius ismini kullanmasnn bir
anlam olmaldr102 Thrax'a kar imparatorluk genelindeki dire
nite Anadolu'nun nasl bir tavr taknd belli deil, ancak Sena
to ve Gordianus'un btn eyaletlere mektup gnderdii ve ou
valinin de buna olumlu cevap verdii dnlrse, Anadolu eya
letlerinin bu harekette yer aldn sylemek yanl olmaz103 Fakat
snfsal tepkilerin aka izlendii olaylar Anadolu eyaletlerinde
genelde snrldr ve taraflar snflardan ziyade halklar, askerler ya
da basmakalp ifadelerle tanmlanan sosyal gruplardr.
3 . yzyl kriziyle birlikte zenginler ve fakirler arasnda uu
rum daha da belirginleti. st snflar arasnda lks artm ve
mcevher kullanm sadece kadnlara zg olmaktan kmaya
balamt 104 D ardan izlenebilen bu gibi deiimler muhteme
len alt snflarn tepkisini ekiyordu. 1. Valentinianus ve Valens
dnemine ait De rebus bellicis'in isimsiz yazar, aka zengin
lerin servetlerini arttrmaktan baka bir ey dnmediklerini ve
onlardaki refahn fakiri yok ettiini syler. Bu yzden fakirler
yasa d yollara sapmakta, intikamlarn su ileyerek almak
taydlar. mparatorlua en byk zarar veren onlard: Tarlalar
talan ederler, haydutluk yapyorlar, tahta ortak kanlara destek
veriyorlard 105 Fakir kesimin tahta ortak kanlara verdikleri
destekten bahseden yazarn aklnda, muhtemelen ayn dneme
denk gelen Anadolu'daki Prokopios isyan vard. Prokopios'u
destekleyenler, Valens'in kaynpederi Petronius'un hibir ayrm
gzetmeksizin soyduu, sulu-masum demeden cezalandrd ki
ilerdi. " Halk Prokopios'un yanndayd, nk Petronius btn
snflardan ( ordo) uzun zamandr sz edilmeyen borlar ve ver
gileri talep ediyordu" 106
Maximinus Thrax, Capitol Mzesi, Roma.
Anadolu'da snflar nadiren isyan ve direni iin birlikte hare

ket etmilerdi. En nemli ve belki de tek rnek Mithradates'tir.
Fakat bu sra d dava arkadalnn Anadolu'nun Roma emper
yalizmi ve smrsnn ar biimde hissedildii, i savalarn
Roma'y belirsizlie srkleyerek umutlar yeerttii olaanst
bir dnemde ve yine olaanst yetenekli bir kraln liderlii altn
da meydana geldiini unutmamak gerekir. Roma bir kere Anado
lu'ya salam ekilde yerletikten sonra bu tr direniler nerdeyse
bakla kesilmi gibi sona erdi.
Kltr atmas
Buradaki [Germania] halklar ve onlarn krallarn sava
sayesinde daha yeni yeni tanmaktayz.
Tacitus {Ger. 1 .2)

Romallar iin bir halk -ya da kltr- tanmann en iyi yolu
onunla savaa girmekti belki, ama kltr odakl atmalar Roma
dnyasnda pratikte belirgin bir kategori oluturmamtr. Aslnda
eitli uluslar ve corafyalar bir arada tutabilmi bir imparator
lukta kltrel atmalarn isyana dnmesini beklemek doal
dr, ama honutsuzluk genellikle sylem dzeyinde kendine yer
bulmutur. Cicero'ya gre kltr, birlikte daha insani bir yaam
srebilmek iin tavrlarmzda alakgnlllk ve ly ne
karmakt107. Horatius iin cultura eski barbar yaam tarznn insa
niletirmesini ifade eder108. Romallar cultura ile kltrden ziyade
medenileme ve onun sonularn kastediyordu. Cicero ve Horati
us'un gznde cultura ekonomi, eitim ve siyasette medenileme
sreciydi109 ok kltrllk ve kltr kelimeleri Latincede hi
bir zaman farkl kltrleri ima edecek ekilde kullanlmamtr.
Hristiyanln kabulnden sonra kelime pagan dinlerini tanm
lamaya balad1 10 mparatorluk iinde farkl kltrlerin deil,
uygarlkla barbarln atmas sz konusuydu. Antik kaynaklar
iin bu ayrm her zaman tek bir argman zerinde yaplmtr:
Kltrl insanlar kanuna saygldr ve bar ister, barbarlar ise
tam tersi ... Bununla beraber Romallar " barbarlarn" kltrlerini
Dacia (Romanya) seferinde Traianus askerlerine dmanlarn kesik balarn sergiliyor, Traianus Stunu, Roma.
b tnyle kk grmezler. rnein Caesar Belgae iin " Galya

kavimleri arasnda en cesur halktr. nk hem eyaletin kltr
ve uygarlndan ok uzakta yaamaktadrlar hem de insan ru
hunu kadnlatran eyalar satan dmanlar buralara pek fazla
gelmezler" diyebiliyordu 1 1 1 Barbarlarn uygarla uzak, doaya
yakn yaamlar onlar dayanakl yapm ve hamlatrmt. Uygar
halklarn rafine hayatlar zerilerinde yozlatrc bir etki yara
tyordu. Bununla beraber, Romallar gen bir ulus olduklarnn
farkndaydlar ve Yunanlar, Etrskler gibi halklardan aldklarn
inkar etmiyorlard. 3. yzyla gelindiinde Romallar ilerindeki
kadar snrlarnn dndaki halklar hakknda da az ok bilgiye sa
hip olmulard. Cassius Dio bunlarn grnlerinden holanma
makla birlikte, Roma kltrnn stnlnden emindi ve yerli
halklar da nnde sonunda Roma'nn etkisi altna gireceklerdi.
Gerek eitli barbar kavimlerin artan saylarda orduya alnmas
gerekse vasal krallklar sayesinde yerel halklarla ilikilerin belli
bir dzen iinde seyretmesi, Romallarn barbarlara olan bakla
rn etkilemitir1 1 2
Gnmzde siyaseti devletlerle, devletleri halklarla, halklar
da kltrlerle ilikilendiririz. Bu anlay Romantizm tarafndan
yerletirilmitir. Roma mparatorluu sz konusu olduunda eya- .
!etlerdeki Romallatrmann dzeyine bakarak halklarn gn
mzn aksine kltrel adaptasyona ok daha meyilli olduunu
syleyebiliriz. Kltrn ayrlmaz paras olan yerel gelenekler
Romallar iin byk bir sorun deildi. Toplumlarn gnlk ha
yatna, festivallerine vb. genelde karmyorlard. Mesela hibir
ehir gladyatr oyunlar dzenlemedii iin cezalandrlmamtr.
Roma'nn iktidarna zarar vermedii srece deiik geleneklere
hogr gsterildi. Bu hogr byk lde diller iin de geer
liydi. mparatorluk iinde tahminen elli kadar dil konuuluyordu.
talya'da yerel diller Roma'nn genileme sreci iinde kaybol
mutu. Sadece batda Kelt, Kuzey Afrika'da Kartaca dili etkisini
srdrd. Iustinianus dneminde Latince ve Yunanca dnda di
er dillerde yazlm vasiyetlerin halen geerli sayld biliniyor 1 1 3
Douda Yunanca'nn kullanlmas hibir zaman sorun olmad.
Claudius'un Latinceyi iyi konuamayan bir Lykia elisine kzmas

kukusuz elinin Roma vatanda olmasna ramen Latinceyi bil
memesiydi1 14. Latince yerel aristokrasinin eyalet dnda bir kari
yer hedeflemesine yardmcyd. Anadolu eyaletlerine giden valiler
Yunanca konuabildiine gre imparatorun ayn eyi Roma va
tanda bir Lykia elisinden beklemeye hakk vard.
Farkl kltrlere dair alglarmz gelenekler ve diller zerine
odaklanr. Ancak kltr kendisini mimari ve sanat gibi grsel
alanlarda da gsterir. Seneca'nn " Roma ne zaman fethetse iskan
eder" sz zellikle Roma mparatorluu iin doru bir gzlem
dir115. Roma ehirleri siyasi tasvirlerin (yani imparator heykelleri,
sikkeler vb.) reklamlar gibi ayn anda her yerde olduu, bunlar
dan kaamadnz yerlerdi1 16. Binalar ve mekanlarn dzenleni
biimleri de belli mesajlar tayordu. Tiyatro ve amfitiyatrolar
imparatorluun varln somutlatran geler olmalarm yan
sra sosyal hiyerarinin ak biimde gzlenebildii mekanlard.
Oturma sralarnn kimlere ait olduu kanunlarla belirlenmiti.
Sosyal snflarn, meslek gruplarnn, Yahudilerin vb. yeri bel
liydi. Ayn ekilde forumda ya da agorada bulunan heykeller de
nem ve mevkiye gre dizilmiti. Fakat bu kltrel unsurlarn ne
dereceye kadar merkezden dikte ettirildii ya da yerel ilikilerin
sonucu olduunu tespit etmek zordur117 Her halkarda, Roma
idaresinin Doulu kent dokusunda yapt deiiklikler ok dra
matik olmad. Bunun nedenlerinden biri Dou'da yzyllardan
beri gelimi bir ehircilik anlaynn bulunmas ve bunlarn ara
snda Roma yaplarnn (hamam, imparator klt tapna) ehir
dokusuna entegre olmasyd. Roma yaplarnn birok mimari
zellii zaten Yunan rneklerinden alnmt. rnein Hadria
nus'un sayesinde tamamlanan Atina'daki Zeus Olympios Tap
na Romal denebilecek bir zellii bulunmayan Korinthos d
zeninde bir yapyd. Romallarn ayrt edici zellii slup deil,
teknolojiydi ve teknoloji de karaktersizdi. Romallar Yunan eser
lerini orijinallerinden ayrt edilemeyecek kadar ustalkla kopya
edebilmi, imparatorlar Msr . slubunda betimleyebilmilerdi.
Romallar sanat alannda da bask kurmadlar, ama ok daha k-
tsn yaparak, sanat eserlerini yamalayp Yunanlarn gznde

" barbarlklarn" pekitirdiler.
Bununla birlikte bayndrlk faaliyetlerinin devlet otoritesi
ni temsil eden bir unsur olduunu akldan karmamak gerekir.
Bunlar devletin her yerde olduunu, her yere eriebildiini gs
termelerinin yan sra, hayranlk uyandran projeler olarak ayn
zamanda devletin imkanlarn ve kudretini sergiler. Romallar
maddi kltr alannda eyaletlerin saygsn ve sadakatini, este
tik anlaylar ya da sanatlarndan ziyade bununla kazanmlard.
Hadrianus'un eyalet gezileri ve bayndrlk faaliyetlerine verdii
nem bir rastlant deildi. Mesela Lykia: Buras dalarn arasn
da kk verimli ovalara sahip, genelde antik yollarn yeterli ol
mad, ekonomik faaliyet merkezlerinin dnda kalan engebeli
bir blgeydi. Burada Flavius'lar dneminden itibaren Oinoanda,
Balboura (Yank Ky) ve Patara'da su yollar ve hamam yapla
r ina edildi; inaat faaliyetleri 2. yzyln ikinci yarsna kadar
devam etti. Dalk ve marjinal saylabilecek bir blgede kamu ya
plarnda art, Lykia'l senatrlerin Roma senatosundaki sayla
rnn ykseldii dneme denk gelir. Balboura'da imparatorluun
gzetiminde gerekletirilen bayndrlk faaliyetleri, ehrin arlk
merkezini yeni yaplarn bulunduu dzlk kesime tamt1 18
Bu, nfusu dalk kesimlerden kontrol kolay dzlklere ynlen
dirmenin zekice bir yoluydu.
Asl sorumuz, bu kadar farkl kltrn yzyllar boyunca hi
eksik olmayan isyanlara karn bir arada nasl tutulduu olmal
dr. Balca sebeplerden biri, imparatorluun ulusal bir Roma kl
tr yaratma amac gtmemesiydi1 19 Modern devletlerde grlen
halkn tek ve homojen bir kltr benimsemesine ynelik eilim
ler Roma'da hem pratikte hem de teoride grlmez. Roma'nn
btnl iki temel zerinde durmaktayd: ordu ve kanunlar. Bu
koullar altnda etnik kimlik ve kltr isyanlarda itici glerini
byk lde kaybetti. Etnik kkenleri ne olursa olsun insan
lar -elbette sadece zgr olanlar- Roma yasalarndan eit ekil
de yararlanyorlard. Bu yzden daha 1 . yzylda, Strabon imdi
kaybolmu Tesalya'l bir kavimden bahsederken etnik isminin ve
sahip olduu siyasi yapnn yitip gitmesini doal karlayabiliyor,

eskiden kalma bu gelerin artk nemini yitirdiini syleyebili
yordu 120. Roma'nn yaratt ideal kriz dnemlerinde bile kltrel
ayrmaya sebep olmad: 3 82'de Vizigotlar Tuna boylarna geldik
lerinde Paphlagonia doumlu Yunan hatip Themistios, bu sava
kavmin Anadolu'daki Galatlar gibi Romal olacaklarn ummu
tu. Dikkati ekici olan, hatibin aslnda Aziz Paulus'a gre kltrel
anlamda Hellenlemi bir halk olan Galatlar " Romal " eklinde
tanmlamasdr121 Cumhuriyet'in sonuna gelindiinde Roma kl
tr bir kimlik olmaktan yava yava kmaya balad; Senato ve
ordu ok eitli kltrlere mensup kiilere ald. Bylece Roma
llk farkl bir anlam kazand. Siyasi deiimlerin Anadolu' da kl
trel ve etnik yapy etkiledii ve farkl etnik gruplarn Roma ve
Anadolu'daki dier halklarla olan ilikilerini zaman iinde dei
tirdii aktr, ancak bunlar gerektiinde ya da istendiinde eitli
yollarla vurgulanmtr 122
SON U
Anadolu topraklarndaki yaklak 700 yllk Roma hakimiyeti

boyunca meydana gelmi ok eitli olaya ramen Roma gerek
elindeki topraklarn paral grnm ve grece zayfl gerek
se ynettii halklar ve kaynaklar entegre edebilmek iin gerekli
dzenlemeleri yapma becerisiyle kalc ve esnek bir siyasi yap ya
ratmay baard. Bunu elde etmek iin imparatorluklar u art
birbiriyle balantl olarak yerine getirmelidirler1 :
1 Milletler st bir ideolojiyi hayata geirmek v e " uygarla
trma misyonunu" fiilen stlenmeleri gerekir. Milletler st ideo
loji imparatorluktaki sekin snflarn manevi balln salar ve
ynetime katlmlarn tevik eder.
2 mparatorluklar farkl etnik kken, rk, din vb.den gelen in
sanlar eitlilie kar gsterdikleri hogrden zorla asimilasyo
na kadar farkl politikalarla ynetirler. Hakimiyet kurmalar iin
bu eitlilie dair zmler retmeleri gerekir. Farkl geirgenlikte
snrlar yaratrlar; topluluklar da buna bal snfsal sistemler et
rafnda veya stnden organize ederler.
3 mparatorluklar yerel sekinler zerinde siyasi ve ekonomik
amalarla kontrol kurar. Onlar ayr, farkl ve devlete bal halde
tutar.
Roma mparatorluu'nun Anadolu'daki -ve dier yerlerdeki
uzun mrl egemenlii yukardaki artlar yerine getirmesiyle
-
mmkn olmutu. htilaflar her zaman vard, nk imparatorun

ve imparatorluun otoritesi srekli olarak mzakereye akt. Do
laysyla bu kitapta verdiimiz balca rneklerin Roma egemenli
inin Anadolu'da yerleme evresine veya 3 . yzyl ve sonrasna ait
olmas bizi yanltmamaldr. Gibbon'n eriilen uygarlk dzeyine,
refaha ve huzura yapt vurguyla akllarda yer edinen pax Roma
na sresince de sorunlar devam etmitir2
Gerekten de pax Romana ya da " Roma Bar " Gibbon sy
ledii gibi insanln en mutlu dnemlerinden biri miydi ? Gibbon
gibi Roma'nn akbetini bilen herhangi biri iin geriye bakp ta
rihininkine benzer deerlendirmeler yapmak ve ykselme, du
raklama, k gibi ayrmlar yaratmak doal gelir. Roma tarihini
bunun bilinciyle okuyunca ileride Roma'nn ba etmek zorunda
kalaca nemli sorunlara dair tehlike sinyallerinin imparator
luun en parlak dnemlerinde grlmesi gz ard edilemeyecek
bir gerek olarak karmza kar. Ama Roma bunun tek rnei
deildir: Mesela Osmanl mparatorluu'ndaki en byk toplum
sal hareketlerden biri olan Celali syanlar, Yavuz Sultan Selim
ve Kanuni Sultan Sleyman gibi byk padiahlarn zamannda
u vermi eitli sosyoekonomik ve askeri skntlarn neticesiydi3
ktidarlarn yzyllarca baarl bir ekilde devam ettiren bu iki
imparatorluun, refah dnemlerinin akabinde nispeten ksa s
reler iinde varlklarn tehdit edecek krizlerin eiine gelmeleri
ilgintir; yetenekli imparatorlar bir kez sahneden ekildiinde ge
riye dn asla tam anlamyla gereklemedii gibi ileriye ynelik
admlar her zaman sancl olmutur. Buna ramen hem Roma hem
de Osmanl kriz anlarnda yaplmas gerekenleri belli bir esneklik
le gerekletirdikleri ve yeni artlara uyum salayabildikleri iin
uzun soluklu olmay baarmlardr.
Dolaysyla Roma mparatorluu'na dair btncl tanmlar
ihtiyatla kullanmak nemlidir. rnein Augustus dneminde pax
Augusta (Augustus Bar) talya ile belirli eyalet ehirlerinde g
rlen bir ifadeydi; imparatorluu meydana getiren tm halklarn
bu gr benimsemesini bekleyemeyiz ve bu haliyle -en azndan
Augustus dneminde- devletin empoze ettii bir slogan deildi4
SONU 501
Pekary'nin ksa katalog almas, pax Romana'nn kapsad 1 -2.

yzyllar arasnda imparatorluun eitli kelerinde meydana
gelmi yzn zerinde isyan ve huzursuzluu ( 1 80-238 arasna
ise 29 tane sar) listeler; yani nerdeyse iki ylda bir isyan ya da
huzursuzluk vuku bulmutu5 Fuchs ve MacMullen'in almalar
da Pekary'nin listesini destekler niteliktedir6 Kitabn banda vur
guladmz zere, yerel tarih eserlerinin yokluu ve tarihilerin
seici davranmas bu saynn artmasn engelliyor. stelik Pekary
listesinde yaztlar ve papirsler gibi kaynaklara da yer vermez.
Ancak saynn fazlalna ramen birok isyann ksa srmesi ve
blgesel nitelikli oluu, bunlarn imparatorluun varln tehdit
edecek boyutlara ulamasn engellemiti. Bunlara ayrca iletiim
deki zorluklar, isyanc gruplarn farkl hedefleri, Roma'nn askeri
stnl gibi unsurlar eklemek gerekir. Yine de Drt mparator
Yl'nda eitli halklar Roma egemenliinden tamamen kurtulma
umutlarn hala koruyorlard7 zetle, pax Romana'nn dikensiz
gl bahesi olmadn aklda tutmalyz. Broughton'n ifade ettii
gibi ehirle krsaldaki alt snflar pax Romana'nn nimetlerinden
daha az faydalanmlard ve bu gerek refahn " aldatc grn
" yznden arka planda kalr8
Bu sessizliin ya da refah ortamnn yzeysellii Scott'n ak
ve kapal kaytlar kavramlaryla aklanabilir. Ak kaytlar (pub
lic transcripts) bamllarla egemen olanlara arasndaki ak etki
leimdir; egemenlerin beklentilerini tatmin edecek ekilde meyda
na getirilirler ve baskn sylemin hegemonyas iin kant salarlar.
Bunlarda egemenler gururlu ve azametli, bamllar aciz ve basittir.
te yandan sakl kaytlar (hidden transcripts) " sahne arkasnda"
ve dorudan gzlemin dndadr; direni burada halk hikayeleri,
trenler, sz sanatlar, akalar ve sylentiler, hrszlk vb. eklini
alr. Bunlar egemenlere kar dorudan ak yzleme yerine ge
mezler, hatta aradaki gerilimi drme gibi bir amalar yoktur;
daha ziyade ak direnilerin sessiz ortaklardr. Toplum iindeki
, baml gruplar mevcut ideolojilerin ve kurumlarn kendilerini na
sl bask altnda tutmaya altn bir dereceye kadar anlarlar ve
buna kar usta direni taktikleri gelitirebilirler. mparatorlukta
kyller, emekiler ve zerinde hakimiyet kurulmu dier insan

lar genellikle asgari geim aralnda yaadklarndan, devletin ya
paca en kk " iyilik" daha dorusu " lehte dzenleme" onlar
iin byk bir fark yaratacaktr. Byle bir ortamda itaat etmek
zayfn yararnadr. Dolaysyla " ak kaytlar" aslnda suni itaat
eylemleriyle doludur. Dier taraftan " sakl kaytlar" bu zorunlu
itaatin kaynaklarmzda pek grnmeyen sahne arkasna aittir.
Roma mparatorluu'nun hakimiyet sistemini alrken ak ve
kamusal tavrn arkasnda gizlenenlere dikkat etmek gerekir. Bask
altndakiler hakimiyeti kabul edebilir, ancak sahne gerisinde zer
lerindeki bu hakimiyeti her zaman sorgularlar. Zayflarn silahla
r zel hayatlarnda geliir; ufak tefek ve anonimdirler, ama ok
eitli ve ok mekanldr. Bu yzden kaynaklarda geen pax Ro
mana dahilindeki tepkilerin dnda farkl kesimlerin yaatt bir
direni alan mevcuttur9 Dolaysyla antik kaynaklarn naklettii
resmi tarihin aleyhine en kk krntnn, szntnn, krlmann
ve atlan toplanmas ve deerlendirilmesi byk nem tar.
Anadolu'daki tepki ve isyanlarn fazlalna ramen baz r
nekler dnda bunlarn imparatorlua ok ciddi sorunlar yaat
madn ve Roma'dan tam anlamyla kopuun meydana gelmedi
ini belirtmek gerekir. Gerekten de Anadolu'nun geirdii skn
tl dnemlere bakldnda insan bunun tersini bekliyor. Anadolu
zellikle Byk skender'den itibaren srekli bir sava arenas
olmasna, srekli el deitirmesine karn, direni ve isyanlar ge
nelde yerel/blgesel karakter tamtr. Pompeius'un dzenleme
leri srasnda sz konusu blgelerin yerel hanedanlara ya da vasal
krallklara braklmas, Roma'nn buralardakileri dorudan m
dahale ve srekli kontrol gerektirmeyecek mnferit olaylar olarak
algladn gstermektedir ki imparatorluun tarihi boyunca ba
ka blgelerde benzer skntlarn yaanmamas Romallar hakl
karmtr. ok bilinen bir rnei yinelersek, M 3. yzylda
Anadolu'ya gelen Galatlar bir sre sonra apulculuu ve " barbar
l" brakp siyasi bir g olarak Roma hakimiyeti altnda yeni
den ortaya ktklarnda, Roma'yla yakn ilikiler iindeki Galat
aileleri ya da hanedanlarnn adlarn duyarz. Anadolu onlar d-
SONU 503
ntrm ve yerleik dzenin dinamiklerine altrmtr. Bunun

la birlikte yelpazenin genilii dikkat ekicidir: Gda skntlarn
dan dini atmalara, taraftar gruplarnn kard kargaalardan
sahte liderlerin peine denlere kadar deiik rnekler sz ko
nusuydu. Bunun sebeplerinden biri, Anadolu'nun etnik eitlilii
ve Anadolu halklarnn ya da etnik gruplarn genelde kendilerine
ait kapal blgeler iinde kalmalardr. Anadolu krsalnda etnik
eitlilik kasaba ve kentlere oranla daha fazla gze arpyordu ve
bunlar blgesel farkllklar gsteren kendilerine zg sosyoekono
mik rgtlenmelere sahipti10 Dil ve isim eitlilii, yerel kltlerin
corafi dalm ve arkeolojik kalntlardaki blgesel deiimler
gibi unsurlar manzarann Roma mparatorluk Dneminde im
dikinden farkl olmadna iaret eder11 Dolaysyla batda Kelt
kavimlerinin efleri Roma'ya kar rahatlkla bir araya gelip r
gtlenebilirken Anadolu'da birlikte hareket etme yetisi zayf kal
d. Cicero da Anadolu'da vatandalk hakkna sahip olanlarn,
mttefiklerin, ehirlerin, toplumlarn eitliliine arm gibidir12 Ne var ki Strabon'un syledii gibi Romallar Anadolu'daki
eyaletlerin snrlarn izerken etnik snrlar ve corafi zellikleri
pek dikkate almamlard 13
te yandan, Osmanl mparatorluu bu konuda ok daha
ngrl davranmay bilmiti. Batan beri boy organizasyonuna
sahip Osmanllar nce sancaklar oluturmu, ardndan bunlar
corafi zelliklerine gre beylerbeylik ad verilen daha byk bi
rimlere balamlardr. Devlet olarak ortaya kmadan nce Orta
Asya kaynakl kavim tarz yaama alkn olan Trkler kk ida
ri birimler konusunda daha tecrbeliydi14 Bununla birlikte her
iki imparatorluun birbirinden ok farkl halklar ve corafyalar
idare edebilmelerini takdir etmek gerekir. Roma'nn baladn
Osmanllar zeki ve hogrl politikalaryla baarl ekilde uzun
sre devam ettirdi. Roma'nn rgtsel ve ideolojik baarsnn
anahtar olan vatandalk kavram Osmanl sisteminde bulunma
yan bir unsurdu. Bu, Roma mparatorluu'nda milliyeti isyan
larn azln aklayan en nemli noktalardan biridir. ki impa
ratorluk da Anadolu'da kalc olmay baard, nk Barkey'nin
'
vurgulad gibi farkllklar kabul ederken kurumsal yaplara

dayal benzerlikler ve bunlarn yaratt ortak anlay zerinde
iktidarlarn kurdular15 Romallar bar, gvenlik ve hogry
sadece talya sakinlerine deil, snrlar iindeki herkese sunuyor
du. Bunu yaparken yeni ve tek tip bir egemenlik biimi kurmak
yerine, zaten mevcut olan sistemleri gelitirmilerdir.
Anadolu'da birok deiik Hristiyan mezhebine verilen des
tek, yine farkl etnik grup ve halklarn ihtiyalaryla dnya g
rlerinin dorultusunda aklanabilir. Etnik eitliliin yan sra
corafi artlar da paganizmin ya da sapkn mezheplerin varlkla
rn srdrmesini salad. 542'de bile Ephesos'lu Ioannes Lydia,
Phrygia ve Karia'nn kk kasabalar ve da kylerinde 23 .000
kiiyi Hristiyan yaptn, 2000 idol tahrip ettiini ve 96 yeni
kilise kurduunu syler16 te yandan, baz blgelerin sessizlii
nfus younluunun dklne balanabilir. rnein Ana
dolu Platosu tarihi boyunca dk nfus younluu gstermitir.
Kuraklk ve tuzluluk sorunlar tarma, dolaysyla yerleimlerin
artmasna engel olmutu17
Anadolu'da ehirle krsal arasnda zaman zaman su yzne
kan skntlar ve bunlarn Roma'ya kar tutumlarndaki fark
llklar da tepkilerin ekillenmesinde rol oynad. Principatus'un
baars, ehirli nfusun yzyllar iinde kklemi sosyal bir bir
lie bal kalmasn salamasyd. Bu yap 4. yzylda hala temel
talarn muhafaza etmekteydi. ehir sakinleri, 3 . yzylda impa
ratorluun artan talepleri karsnda sahip olduklar refa h kay
betmemek iin krsal kesimin kaynaklarn daha youn bir ekilde
ilemeye baladlar. Bunlarn hem byk arazi sahipleri hem de
yerel vergi tahsildarlar olmalar ilerini kolaylatrd. Bu adan
sz konusu yzylda meydana gelen byk isyanlarn (Msr'da
Boukoloi, Galya'da Bacaudae) ehirlerde deil, de krsalda kendi
lerini gstermesi nemlidir. Tetrari'nin ehirler ve kylerin de
yecei vergilerde ayrma gitmesi bu sknty gidermeye ynelik
ti 18 Krsal zerinde bask yaratan dier nemli faktr phesiz
savalard. Sasanilerle yaplan savalarn neden olduu ykm ve
Anadolu zerinden dou snrna giden birliklerin yol boyunca
SONU 505
yaratt skntlarla yzleen genellikle kyl nfus oluyordu.

Ayn ekilde Osmanl mparatorluu'nda patlak veren Celali s
yanlar'nda Habsburglar ve ran; Dal syanlar'nda ise Rusya
ve Avusturya - Macaristan savalarnn oynad rol gz ard
edilemez19 Btn bunlara ramen Anadolu'da Bacaudae benzeri
kyl ayaklanmalarna rastlanmay aklama gerektirmektedir.
Her imparatorluk gibi Roma mparatorluu'nda da kyl kesimi
her zaman iin imparatorluun ykn ekmitir. O halde neden
Anadolu'daki ky nfusu tepkilerini belirgin bir ekilde sergile
medi? Ayn soru Barkey tarafndan 1 7. yzylda ciddi bir sos
yoekonomik krize saplanm ve buna cevaben ada Avrupal
devletler gibi merkezileme yolunu semi Osmanl mparator
luu'ndaki deiime kar ounlukla sessiz kalan kyller iin
sorulmutur. Barkey'ye gre Osmanl mparatorluu tek ya da
birden fazla grubun ortak faaliyetine mani olan sosyal denetim
mekanizmalarna sahipti. Topluluklarn onlar belirli zamanlarda
bir araya getiren ilev ve alma dzenlerine gre tertip edilmi
olmas, sosyal gruplar arasnda ittifak kurulmasn engelliyordu.
Osmanl'daki toprak sahibi sekinlerin (tmar sahipleri) rotasyo
na tabi tutmas (tmar tevcihi) bunlarn devlete kar bir arada,
daha nemlisi iftilerle hareket etme imkann kstlamaktayd.
stelik toprak sahibi hamilede onlarn ifti yanamalar arasn
daki temas da tmar sisteminin yaps nedeniyle seyrekti. Baarl
bir krsal ayaklanmasnn ancak toprak sahibi st snflarla ky
llerin ortak bir paydada bulumasyla mmkn olabileceini
vurgulayan Barkey'ye gre Osmanllar bunu engelleyecek meka
nizmalar kullanmasn bilmilerdir20
Osmanl ve Roma hakimiyeti altnda krsal nfusu oluturan
topluluklarn hem snfsal konumlar, hem ncelikleri hem de dev
letle olan ilikileri asndan ortak bir zeminde bulumalar zordu;
Roma ve Osmanl'nn politikalar da bunu ayrmay pekitire
cek nitelikteydi. Yerel st snflar tpk Osmanl tmar sahipleri
gibi isyan yerine imparatorlukla mzakere yoluyla isteklerini elde
etme yoluna gittiler. Tmar sahiplerinin aksine devleti yneten
lerden farkl bir etnik kkenden gelen bu kiiler, ayn zamanda
imparatorluun mekanizmalarn kendi lehlerine kullanmay ter

cih etmilerdi. Nihayetinde konumlarn byk lde Roma'nn
verdii ayrcalklara borluydular. Kyllerin de isyan dnda se
enekleri mevcuttu. Osmanl akranlarnn yapt gibi kylerini
terk edebilir, gebe yaamn tercih edebilir ya da mahkemelere
gidebilirlerdi. Osmanl mparatorluu'nun 1 7. yzyldaki mer
kezileme sreci Roma mparatorluu'nda Diocletianus'un sal
tanatyla balamt. Farklar bulunmakla birlikte, sonuta tarih
boyunca btn imparatorluklarda merkezileme kyl asndan
hep sancl gemi, bedel deyen hep bu kesim olmutur. Buna
ramen Diocletianus'tan sonra bile Anadolu'da dikkate deer
krsal ayaklanmasnn yokluu dikkat ekicidir. Byk lde bu
dneme denk gelen Isauria haydutluuyla ilgili tarihiler eitli
sebepler ne srmtr, ama hibiri olaylarn merkezileme siya
setiyle muhtemel balarn derinlemesine incelememitir. rnein
Osmanl mparatorluu haydutlar bir blgeyi kontrol altnda
almak ve dzenlemek iin ara olarak kullanm, onlar iin en
iyisinin devletle mzakere ve ibirlii yapmalar olduuna ikna
etmitir. 1 7. yzyln banda Canbuladolu rneinde olduu
gibi eitli mevkilere atanarak pasifize edilen haydutlar, emirleri
altndaki eski haydut (celali), yeni paral askerleri (sekban) disip
lin altna alamad ve seferlere adam yollamay reddettii zaman
Osmanl'nn bunlar yok etmesinin yolu alyordu. te yandan
haydutlar da Osmanl blgesel veya merkezi idaresine entegras
yonu baar olarak gryorlar, monariyi sona erdirme amac gt
myorlard21 .
Isauria haydutluu modern tarihiler tarafndan ayn zamanda
gebeliin bir sonucu olarak grld iin iki olgu genelde bir
arada ilenmitir. Antik kaynaklarda bu elemenin doruluunu
gsteren ipular aslnda dolayldr. Osmanl mparatorluu'nun
gebelerle arasndaki sorunlar, devletin bu gruplar yerleik
hayata geirme, vergilendirme ve kontrol altna almaya ynelik
abasndan kaynaklanyordu. Ancak bu durum byk apl bir
krsal ayaklanmasna yol amad, zira Osmanllar iskan etmeye
gebeler de bundan kamaya alyordu. Hem bu hem de ot-
SONU 507
lak, gei hakk, srlerin verdii zarar gibi nedenler yznden

kyllerle yaadklar anlamazlklar iki tarafn ortak hareket
etmesini zorlatrmaktayd. Yerleikler ve gebeler arasnda ti
caret ve igc alannda temaslar olmakla beraber salam bir i
birliinin bulunmad sylenebilir. Osmanllar bunlarn kontrol
altna alnmas iin Romallardan daha srarc davranmlar ve
belli politikalar uygulamlard: gebelerin zorla iskan ve teh
ciri; vergi muafiyeti karlnda ordu, ulatrma, madencilik, or
manclk vb. faaliyetlerde istihdam etme; sultan ya da ehzadeye
ait topraklar (has) bahederek kayt altna alma gibi. Osmanllar
hibir zaman gebe yaam yok etmeyi dnmedi, zira o zaman
balca kaynaklarndan yoksun kalacaklard22 Roma ise Osman
lnn siyasetini benimsemedi; ordu bu konuda yegane ara oldu.
Osmanllar gebeleri tahrir defterlerine geirirken bunlar yerle
ik tebaann aksine bulunduklar yere gre deil, airete ve airet
iindeki gruplara gre dzenlediler23 Bylece Romallarn zoraki
snr dzenlemeleri yerine gebelerin sosyal yapsna uygun daha
verimli kaytlar tutulmu oluyordu. Airet reisleri gebeler ara
snda gerek iktidar sahipleriydi ve bunlara yerel yneticiler m
dahale edemezdi. Isauria'daki Trebellianus ya da Palfureius gibi
isyan liderlerinin konumlar ve grdkleri destek bu trden bir
ban sonucu olabilir. Ama Osmanllar gibi Roma mparatorlu
u da gebe airetlerin devlet iinde devlet gibi hareket etmesine
izin vermedi. Osmanllar iin defter yazm (mesela III. Murad'n
gebe defteri) gebelere kar izlenen siyasetin daha iyi yrtl
mesine hizmet etmitir24 Roma censuslar phesiz gebe siya
setinde benzer bir stnlk salyordu, ama Roma kayt sistemi
Osmanllarnki kadar detayl ve srarc olmad.
ehirlere gelince: Roma mparatorluk Dneminin Hellenistik
Dnemle ortak noktalardan biri, sz konusu zaman dilimlerin
de ehir devletinin (polis), dolaysiyla demokrasinin yok olmaya
yz tuttuuna; temel kurumlarn srekli dardan mdahalelere
maruz kaldna, yerel kurumlarn ilevsiz, ii bo bir hal aldna
dair gzlemlerdir. Bu durum genellikle ehir devletinin kne
dair bir iaret olarak alnr25 Madem Roma klasik ehir devletini,
zerklii ve demokratik kurumlar sadece isimden ibaret kavram

lar haline getirmitir, neden Anadolu'da buna kar belirgin bir
tepkiye rastlanlmaz? Bu sorunun cevab modern tarih alma
larnn kafamzda yaratt demokrasi kavramyla ilgilidir. Antik
demokrasi modern almalarda ou kez gnmzdeki anlamy
la algland ve akland iin k de bu erevede deerlen
dirilir. Dier bir deyile, Roma tarafndan kurumlaryla birlikte
etkisizletirilen antik demokrasi, bugn ideal ynetim biimi ola
rak grlen demokrasiyle ilikilendirilmekte, akabinde "k"
ve " d mdahale" modern bak asyla Roma'nn baskc ta
vrlarndan kaynaklanan olgular eklinde karmza kmaktadr.
Olaya byle ada gzlerle bakld zaman, demokrasinin ve
zerkliin k karsnda Anadolu ehirlerinin ciddi tepkiler
vermesi beklenecektir. Ne var ki saydmz sebepler dorudan bir
isyan ya da direnie yol amamt. Bunun birka nedeni vardr:
ncelikle ehirler otonomisini kaybetmesine ramen ehir kim
liklerini korumulard. kinci olarak, ilgili blmde bahsettiimiz
gibi eyaletlerdeki personel ehirlerin i ilerine etkili mdahale
edilmesini engelleyecek kadar byk deildi. rnein Asia Eya
leti'nde tek bir proconsul, legatus ve bir quaestorun idaresi
altnda 300-500 kadar yerel ynetim bulunuyordu ve bir hesaba
gre her 350.000-400.000 kiiye senatr ya da atl snfndan bir
idareci dmekteydi26 Dolaysyla zaten Hellenistik krallklarn
ynetiminde benzer artlar altnda yaamlarn srdren ehirler
Roma'nn geliiyle muhtemelen ok dramatik deiimler yaama
dklar iin ciddi tepkiler vermemilerdi.
Dier sebepler arasnda bat eyaletlerindeki isyanlarda grd
mz trden yetenekli liderlerin yokluunu sayabiliriz. Daha da
nemlisi phesiz Roma'nn tartlmaz askeri stnldr. Ama
imparatorluun idari ve brokratik adan salam, ikayetleri
dinleyen ve -pratikten her zaman ie yaramasa da- cevap veren bir
yapy kurabilmi olmas daha da nemliydi. Roma en cra eya
letin sakinleri iin bile bavurulabilecek yegane meru g olarak
uzun sre varln srdrebildi. Elbette Anadolu ehirleri kkl
bir ehir geleneine ve sorunlarn brokratik yollarla halledebi-
SONU 509
lecek kurum ve mekanizmalara sahipti. Bu avantaj Anadolu'daki

Roma idaresinin gelimesine katkda bulundu. Bu ehirlerin se
kinleri hamiliklerini ya da onursal nderliklerini yaptklar kesim
lerle mzakere yoluna gidiyordu27 Baz durumlarda ehirlerde
sekinlerin bireysel giriimleri olduu grlr: rnein Elagaba
lus'un Nikomedia'da klarken burada hazr bulunan donanmay
la isyana teebbs eden Kyzikos'lu bir vatanda gibi28 Ne yazk ki
MacMullen'n ifade ettii zere, isyanlar ve taht kavgalar sonra
snda ykselen, bazen imparator olan kiilerin kariyerleri bilinir
ken, bunlarn sonucunda hezimete urayanlarn kaderi ou kez
karanlkta kalr29
Galgacus Roma'nn vatann adna bar denen bir sszla e
virdiini sylemiti. Anadolu le dnmedi, nk imparator
lukla mzakereyi ve adaptasyonu tercih etti ve baard. Ama bu
przsz bir iliki deildi. Roma'nn douda grd en byk
direnilerin bir ksm Anadolu'da ortaya kmt. Roma on bin
lerce vatandan ve generallerini kaybetti, Anadolu ise Roma'sz
bir dnya iin son umutlarn . . . Btn kartlarn oynanmasnn ar
dndan, sadece iki kuak sonra taraflar arasnda yzyllar srecek
bir ortakln temelleri atld. yle ki Anadolu'nun Bizans ege
menliinden kmas kendi inisiyatifleriyle deil, ancak d gle
rin eliyle oldu.
51 1
NOTLAR
GR
(Sayfa 1 -7)
2
3
4
5
Sauer 2004: 1 1 5- 1 1 7.
Wells 1 999: 1 70, 1 96-198.
Mattingly 201 1 : 29.
Anadolu'da Roma ve Osmanl idaresinin giri niteliinde bir karlatrmas iin bkz.
Erdemir 1 998: 1 95-22 1 .
Kelly 2009: 1 1 1, 1 1 3.
KAYNAKLAR VE KAVRAMLAR
(Sayfa 9-49)
Foucault'nun tarihilii yakn zamanda eletiri konusu olmutur (Windschuttle
2007). Bununla birlikte sz konusu eletiriler ele aldmz zne-iktidar ilikileri ve
ynetilebilirlik savnn znden ziyade kantlarnn seiciliine, modern tp bilimi ve
antikada ecinsellik hakkndaki grlerine, kronolojik hatalara vb. yneliktir.
2
Milis 2003: 34.
Foucault 1 978: 95-96.
Gutting 2010: 128.
Foucault 1 9832: 2 12-2 1 3 .
Wiedemann 20073: 5 2 1 .
Casey 1 994: 49.
Daha ayrntl bir tartma iin bkz. Foucault 2007: 5 - 1 1 . dersler.
Foucault: 1 9 832: 2 1 3 .
IO
Kelly 2009: 4 1 .
ll
Ando 2000: 1 75-1 76; Lobur 2008: 12-13.
12
Lobur 2008: 1 6- 1 7.
13
Ando 2010: 2 1 .
14
Kelly 2009: 43.
15
Foucault 1 99S2: 48-49,192.
16
Windschuttle 2007: 7.
17
Timpe 1986: 85-86 .
18
a.g.e. 90.
19
Goodman 20036: 1 60.
20
Hdn. 4. 1 1 .9
51 2 ANADOLU'DA ROMA HAKMiYET
21
FHG 4.57, Eunap.
22
Ando 2000: 126.
23
Wells 1 9922: 103.
24
Bowersock: 1994: 353.
25
Adler 2005: 97-157.
26
Lucian. Alex. 2.; Suda Jt 1 36, K 342, 'ljJ 525. Ayn ekilde Larende, Ermenek, Mut ve
Toroslar gibi Isauria ve Dalk Kilikia'ya dahil blgelerde hkm srm gebe
kkenli Karamanoullar Beylii'nin tarihini anlatan ikarl'nin Karamanname eseri,
Osmanl kaynaklar karsnda alternatif bir tarih olarak nem tamaktadr.
27
Feld 2002: 263.
28
Braudel 1 993: 58.
29
ztrk 2006: 72; Braudel 1 994: 1 1 1 .
30
Tact. Ann. 14.33, 37; Cass. Dio 62.1 . 1 , 8 .2 .
31
Joseph. BJ 3.337; Cass. Dio 76. 1 3 .2.
32
Procop. Pers. 1 .24.56.
33
Avidov 1997: 17.
34
Mattern 1999: 1 06.
35
Mattingly 201 1 : 28.
36
Syme 1 939: 440.
37
Mithradates'in 15-20. yzyllardaki imaj iin bkz. Summerer 2009.
38
Nikolaos, Memnon, Diodoros, Trogus, Posidonios gibi Roma dnyasnn uzak ke

lerinden gelmi yazarlarda bile rastlanan bu grler, Roma hakimiyetinin genel ka
bul grdne iaret etmektedir (Yarrow 2006: 283-333, 342).
39
Magie 1950: 2 1 5-2 16.
40
Mayor 2010: 7.
41
a.g.e. 1 57.
42
Said 20084: 66-67.
43
Seba"i 2005.
44
Caes. B. Gali. 4.30; Tact. Ann. 14.3 1 .
45
Tac. Hist. 1 .26, Ann. 1 . 16.
46
Suet. Iul. 4.
47
Tact. Hist. 1 .80.
48
Tact. Ann. 12.52.
49
Tact. Hist. 4.14.
50
Tact. Ann. 4 . 1 8
51
Liv. 59.
52
Veli. Pat. 2. 1 . 1 .
53
Flor. 3 .20.4.
54
Eutrop. 4.20.
55
Veli. Pat. 2 . 1 8 . 1 .
56
Eutrop. 6 . 8 .
57
Anm. Marc. 14.8.2.
NOTLAR 5 1 3
58
SHA Tyr. Trig. 26. 1 -2.
59
SHA Claud. 24.7.
60
Tact. Ann. 6.41, 1 2 .55.
61
a.g.e. 4.46 vdd.
62
a.g.e. 3. 60.
63
Suet. Claud. 25.3.
64
Plin. Ep. 1 0.34.
65
Kelime aslnda her trl rekabet iin kullanlmtr ve olduka geni bir anlam yelpa
zesine sahiptir. Olumsuz anlamna ramen stasis bir yasa ya da sistemde yaplan her
trl deiiklii kapsar. Bu da belli bir gruba verilmi ayrcalklarn ve haklarn kay
b demek olduundan stasis hizip ve huzursuzlukla bir tutulmutur. Byle bakldn
da antikadaki her trl siyasi faaliyet stasis ile tanmlanmtr (Finley 2006: 1 051 06).
66
Hdn. 3.2.7. 1 .
67
Philostr. VA 1 . 1 5.3-10.
68
Procop. 1 .24. 7. 1 vdd.
69
ahin - Adak 2007: 35.
70
Cass. Dio 55.28.3.2-3.
71
Dio Chrys. 46.1 0.l.
72
Gregory 1 978: 96-97.
73
Thompson 1 952; Le6n 1 996.
74
Africa 1971: 1 5 .
75
Shaw 20072: 384.
76
Grnewald 1 999: 53.
77
Shaw 20072: 385-387.

-
78
ikari, Karamanname iinde Szen, M.
79
Grnewald bunlar drde ayrr (Grnewald 1 999: 2 2 3 vd.): 1 ) Belirli bir amalar
N. Sakaolu, "Karamanoullar" : 1 5 .
olmayan, yabanclarn mallarn gasp eden isimsiz, gerek haydutlar; 2) Genelde kle
ayaklanmalarnda grlen ve bazen siyasi amalar olan gerilla liderinin emri altn
daki isyanclar; 3) Siyasi rakipler; 4) Hobsbawm'n intikamc modeline uyanlar. Bun
lar ya tek ii yamalamak olan sradan haydutlardr ya da daha yksek hedefleri
bulunan st snf mensuplardr.
80
Hooff 1988: 108.
81
Liv. 2 1 .35.2, 28.1 2.9, 29.6.2; Shaw 1 984: 7-8.
82
Hooff 1988: 108.
83
Grnewald 1999: 1 02.
84
Hipp. in Dan, 4 . 1 8 .
85
Gaddis 2005: 2 1 0-2 1 1 .
86
Paus. 10.34.2; Anm. Marc. 1 6 . 1 0.20; Hooff 1988: 1 09 vd.
87
Habinek 1998: 69-87; Hooff 1 989: 1 1 3.
88
Joseph. BJ 2.254, 275, 425.
89
RG. 25. 1 .
90
Lenski 2002: 84.
91
Burian 1 984: 19.
92
Ormerod 1 924: 59-60; Gabrielsen 2005': 390.
93
Gabrielsen 20052: 3 9 1 , 399.
94
Bracewell 2009: 9-2 1 .
95
Gabrielsen 20052: 400.
96
Sparta kral Nabis ayn zamanda Giritlilerle birlikte korsanlk faaliyetlerine girimi
ti (Polyb. 1 3.6-8; Liv. 34.28). M 3. yzyln ikinci yarsnda kara ve denizde ope
rasyonlar yapan Aitolia'l komutanlar doymak bilmeyen ganimet dkn kiilerdi
(Polyb. 4.3.5). Rodos ve mttefikleriyle Girit ehirleri arasndaki savan nedeni ada
llarn korsanlk yapmalaryd (Diod. Sic. 27.3).
97
Strabon Ptolemaios'lar korsanlar Seleukos'lara kar kullanmakla sular ve Roma

llarn Kilikia Korsanlar'na srf ekonomik karlar yznden dokunmadklarn ima
eder: Doudan gelen esirler Delos 'taki kle pazarlar araclyla Roma'ya ulayor
ve talya' da byyen tarmn yaratt ihtiyac gideriyordu (Strab. 1 4.5.2). Bosporos
Krall Karadeniz'deki korsan halklara liman ve pazar salyordu (Strab. 1 1 .2 . 1 2) .
Rodos'un korsanlara kar at savalarda toplanacak ganimet v e esirler herhangi
bir uluslararas anlama ya da teamle tabi deildi (SJG3 58 1 ); var olan tek yasa
esirler ve mallar zerindeki btn haklar yakalayana veriyordu ( Gabrielsen 2005':
398).
98
Demetrios Poliorketes'in emrindeki Ephesos'tan bir grup korsann (Diod. Sic
1 9.73.6) konumu ehirdeki garnizonda grev yapan paral askerlerden farkl deildi.
Demetrios'un Rodos kuatmasnda savaan korsanlar kaynaklar tarafndan "mtte
fikler" olarak tanmlanr (Diod. Sic. 20.97.5). Harpalos'un yannda paral asker ola
rak bulunan Thibron daha sonra Kyrene kral olmutu (Diod. Sic. 1 8 .21 . 1 -7). M
277'de Antiogonos Gonatas'n emrindeyken Kassandreia kuatmasndaki faaliyetle
rine baklrsa (Poly. Strat. 4.6. 1 8 ) korsan efi Ameinias'n kraln gvendii adamla
rndan biri olduu anlalyor (Gabbert 1 986).
99
Shaw 20072: 3 88-403
1 00 a.g.e. 374 vdd.

1 0 1 Tact. Germ. 1 1 .2, 1 6 . 1 , 26.2-3.
102 Mesela App. Hisp. 72; Caes. B. Gali. 1 .2; Strab. 4 . 1 .2 .
1 0 3 Tert. Marc. 1 . 1 .2.
104 rnein, "Lykia'nn tm dou kys blgenin geri kalanndan ayrlmtr; burada
tipik Lykia mezarlar ve yaztlar grlmez . . . " (Ormerod 1 922: 4 1 , dpn. 2). Seleuke
ia'nn dndaki azize Thekla Kutsal Alan'nn duvarla evrilmesi Lenski'ye gre ar
tan huzursuzluun sonucudur ( Lenski 1 999a: 42 1 ) .
ro5 Gregory 1 997: 249.

106 Bintliff 1 996: 1 3 1 .
107 a.g.e. 1 27-128.
ro8 Hebbeker 1 996.
109 MeiBner 1 996: 369.
NOTLAR 51 5
I IO Geschnitzer 1 996.
I I I Yanguas 1 977: 358. Ne var ki Philostorgius Isauria'llarn Lykaonia'llar ve Pisi
dia'llar esir alp kle olarak sattklarn, dier barbarlar arasnda esirlerine en ac
maszca davrananlarn onlar olduunu sylemektedir (Philostor. Hist Ecll. 1 1 .8.).
I I 2 Gram 1 996.
I I 3 Braudel 1 993: 46-4 7.
n4 Alplerdeki Roma varl bir fikir verebilir. Romallarn 1 . yzyla kadar blgeyle ilgi
li bir faaliyete girimemi olmas birka nedene dayandrlr: Alplerin talya'nn ko
ruyucu duvar olduuna dair yanl inan; ynetici aristokrat snflarn burada ticari
karlarn peine dmemeleri; Hannibal'in seferi dolaysyla blgenin yerleime al
masndan ekinilmesi; Alplerin Ge Cumhuriyet Dnemindeki provincia kavramna
aykr olmas; Romallarn Akdeniz'e zg krsal yaam idealinin Alplerin vahi or
..
tamna uygun olmamas . Principatus'ta Yukar talya' da yerlemenin balamasyla

kuzey snr yarmadann bir paras olarak kabul edilmi, sorun sadece geitlerin
korunmasna indirgenmitir. mparatorluk farkl snflarn ekonomik karlar ara
snda dengeyi koruyabilecek duruma gelmi, bu da blgedeki canll arttrmt.
Augustus dneminde gelien imparatorluk anlay, Alplerin imparatorluk topraklar
iinde grlmesine yardm etti (Fellmeth 1 996: 85-86).
I I 5 Burrell 2004: 35 1 -358.

n 6 Hobsbawm 2006: 254-257.
I I 7 Mller-Wiener 20073: 1 9 .
I I 8 Bintliff 2006: 24.
I I 9 Marcone 20076: 368.
I 20 Bintliff 2006: 27.
I 2 I Marcone 20076: 369.
I 22 Humphries 2009: 1 00-102.
I 2 3 Bartel 1 980: 1 8 .
I 24 a.g.e. 1 980: 1 9.
I 2 5 Alcock 1 993, 1 997.
I26 Fentress 2006.
I 2 7 Tact. Ann. 3.73.
I 28 Oros. 6.2 1 . 1 8.
I 29 Blanton 2000.
1 3 0 Johns 2003: 15.
l J I Webster 2003: 37.
1 3 2 Smith 1987; Landskron 2006.
1 3 3 Newby 2003. 1 99.
1 3 4 Hales 2003.
1 3 5 Lib. Or. 1 1 .241 ; Paus. 10.7.4; Ov. Met. 4.55 vdd.
1 3 6 Hales 2003: 1 80.
l 3 7 "The apparent lack of interest in the visibility of Ronanness in the imnediate environs of
the one ofthe nost inportant cities ofthe Roman Eastern Empire is marked" (a.g.e. 1 87).
1 3 8 a.g.e. 1 82, 1 88.

139 a.g.e. 1 89. Mozaiklerin -Yakto hari- 387'de vergiler yznden kan ve imparator
heykellerinin tahribiyle doruk noktasna ulaan isyann ncesine ait olduu anla
lyor. Hales'in zellikle 387 olayna gnderme yapmas, sadece bu olayda st snf
larn isyanda rol oynadna dair ak kantmz olmasndandr. nceki olaylarda
Historia Augsta Marcus Aurelius ve Septimius Severus'un ayrm yapmakszn e
hirdeki herkesi cezalandrd izlenimini verir (SHA Marc. 24.8 vdd., Sev. 8.4).
Marcus Aurelius Theodosius'un yapt gibi ehrin toplant yerlerini kapatmt. Bu
yzden st snflarn Roma'ya kar gemiten gelen mesafeli bir duruu sz konusu
olabilir.
140 "The mosaics of Antioch reflect this constant tension between similarity and diffe
rence and demonstrate how one city cold play of( these tensions to their own ad
vantage in order to create a particular loca/ identity" (Hales 2003: 1 9 1 ) .
1 4 1 Libanios'un dahil olduu zengin snf ilerini ehirde grmekle birlikte, hayatlarn
genellikle iftliklerinde geirmekteydi. Birounun ehrin gzde banliys Daph
ne'de evi vard ve doal olarak topraklar ile urayorlard (Liebeschuetz 1 972: 415 1 ). Dolaysyla Yakto kompleksindeki sahneleri doaya veya krsal hayata olan bir
yaknlkla ilikilendirmek mmkn.
142 Delemen 1 999; Freyer-Schauenburg 1994: 77, !ev. 2, 5, 8,18.
143 Wells 1 999: 197.
M 129 NCESNDE ROMA-ANADOLU LKLER

(Sayfa 5 1 -5 5 )
3
4
5
6
7
8
9
ro
1l
12
Liv. 29. 1 0- 1 1 ; Burton 1 996. 1. Makedonya Sava srasnda Pergamon kral Attalos
Roma'nn yannda V. Philippos'a kar savamt (M 208). Savata Romallarn
yannda yer alan Aitolia'llar, iki taraf arasndaki M 2 1 1 tarihli antlama uyarnca
mttefikleri Attalos'u da savaa dahil etmitir. (Liv. 26.24 ).
Cic. Har. Resp. 27.
Polyb. 1 8 .44-5, 47.
a.g.e. 45.44.
Tact. Ann. 4.56.
SIG 3.601.
Forte 1972: 25.
Shipley 200l2: 376.
SIG 3 . 6 1 8; Shipley 200 l2: 377.
Liv. 3 6 . 1 7. Aslnda bu dnemde genel olarak Yunanlarn zgrlkleri konusunda
belli bir zen sezilmektedir. M 1 88'deki Apameia Antlamas'ndan sonra Anadolu
ehirleri zgrlklerini korumulard. Cicero Senato'nun "krallarn, halklarn ve ka
vimlerin snaca bir liman" olduunu sylyordu (Cic. Of(. 2.8). Quinctus Flami
ninus ve Aemilius Paullus Yunanlarn saygsn kazanm Hellen dostu kiiliklerdi.
Fakat Romallarn Yunanlara bak as sz konusu tarihlerde iki taraflyd ve mpa
ratorluk Dneminde de bu ikilem devam etmitir (Haarhoff 1 948; Sherwin-White
1 967).
a.g.e. 37.58.
Polyb. 2 1 .40; Liv. 38.37.
NOTLAR 5 1 7
13
14
5
16
17
18
l
19
20
21
22
23
24
25
Grainger'a gre Vulso'nun seferi aslnda Seleukos'un Magnesia Sava'dan sonra tek
rar harekete gemesini nlemeye ve ayn zamanda kraln Anadolu'daki konumunu
zayflatmaya ynelikti. Grainger Vulso'nun sefer srasnda asl ganimeti elde edebile
cei byk ehirlere uramadn, aksine kk yerlemeler boyunca ilerlediini
belirtmekte, bu yzden gerek amacnn yama olmadn ileri srmektedir ( Grain
ger 1 995). Bununla birlikte Vulso'nun ganimeti dier konsllerinkiyle karlatrld
nda seferin o kadar da verimsiz olmad anlalyor.
Liv. 39.6.
Forte 1972: 40.
Liv. 3 8. 1 4 ; Forte 1 972: 40.
Cic. Mur. 1 1 .
Cicero'nun anlattklar, savunmasn stlendii L . Licinius Murena ile ilgilidir. Mu
rena M 62'de konsl seilmi ve Sulpicius Rufus tarafndan hediye ve vaat yoluyla
seimlerde stnlk salamak suuyla itham edilmiti. Cato onu belki de hakl ola
rak rvet almakla sulamasna ramen Cicero'nun sayesinde aklanmtr ( O CD,
Lucius Licinius Murena).
Polyb. 2 1 .22, 46, 43.
Liv. 37.56, 3 8 .39.
Forte 1 972: 4 1 .
Polyb. 22. 5 .
Liv. 42. 1 5- 1 7.
Polyb. 29.22, 30. 1-3, 30.28.
Konu hakknda bkz. Shipley 2001 : 108-153, 271-326, 268-400; Kosmetatou 2005:
1 5 9- 1 75; Austin 2005: 1 2 1 -1 34; Scholten 2005: 1 34-1 59; Errington 20067: 8 1 - 1 07,
244-290; Derow 20067: 290-3 1 9, 2005: 51-71; Habicht 20067: 324-388; Kosmeta
tou 2005: 159- 1 75; Austin 2005: 1 2 1 - 1 34; Scholten 2005: 1 34-159.
YZEYDEK ATLAKLAR
ANADOLU'NUN D RENEN KRALLARI
(Sayfa 59-90)
2
3
Hibir kaynak Attalos'un neden byle bir karar aldn aklamaz. Magie'ye gre
Attalos Roma'nn doudaki nlenemez ykseliini grm ve sadece dorudan
Roma kontrolnn Anadolu'yu yerel krallarn rekabetinden ve lmnden sonra
meydana gelebilecek huzursuzluklardan koruyacan dnmt. (Magie 1 950:
32). Ancak M 1 55'te Ptolemaios'un ve M 74'te IV. Nikomedes'in benzer vasiyet
lerine baklrsa, Attalos aslnda Anadolu'nun genelinden ziyade siyasi rakiplerinin
tasarlarna ve tebaasnn honutsuzluklarna kar kralln ve kendisini koruma
igdsyle hareket etmi olabilir (Sherwin-White 1 977: 66-67; Braund 1 984: 132).
Kosmetatou 2005: 168.
Yine de kraln son on ylnda kendi siyasetini uygulayamad ve ancak Roma'nn
keyfine gre pozisyonunu koruyabildii ne srlmtr ( Gruen 1 984: 573-575).
Ancak Gruen'in iddias daha ziyade d politikay kapsar. Roma'nn Pergamon ze
rindeki hegemonyasnn pratikte Pergamon sakinlerine ne kadar yansd pek belli
deildir.
Polyb. 23. 1 1; Kosmetatou 2005: 168.
5 1 8 ANADOLU'DA ROMA HAKMiYETi
6
7
8
9
10
ll
12
13
14
15
16
17
l8
19
20
21
22
23
24
25
26
Kosmetatou 2005: 1 72.

Kosmetatou 2000.
Rostovtzeff 1 9 4 1 : 807.
Vavrinek 1 975: 1 22.
Rostovtzeff 1 9 4 1 : 806-807.
Vogt 1 957: 36, 4 1 . Daha sonraki bir almasnda Vogt, Aristonikos'un kleleri ve
dierlerini sadece amalarna ulamak iin bir ara olarak kullanm olabileceini
belirtmektedir (Vogt 1 972:33).
Hansen 1 97l2: 206-207.
Rostovtzeff 1 9 4 1 : 806; Hansen 1 9712: 204.
Sikkeler iin bkz. Robinson 1 954; Adams 1980. Potter isyann balad yer olarak
Sestos ve Kyzikos'taki yaztlar (IGR 4 . 1 34.9- 1 1 ; OGIS 3 3 9 . 1 6-23 ) nda Trak
ya'y nerir (Potter 1 988). Bir kaynan Aristonikos'un ordusunda ok sayda Trak
yalnn bulunduunu aktarmas (Va!. Max. 3.2.12) bu gr destekler niteliktedir.
Iustinus da Aristonikos'un Pergamon'a dardan geldiini ima eder (Just. Epit.
36.4 ). Aristonikos'a ait sikkelerin isyann ancak ikinci ylnda ortaya kmas da bu
gr kuvvetlendiriyor. Makedonya'da isyan karan Andriskos da ayn ekilde
Trakya'dan adam toplamt (Flor. 1 .30).
Strab. 1 4. 1 .38. Eutropius'un versiyonunda Romallara Nikomedes dnda yardm
edenler Pontos kral Mithradates, Kappadokia kral Ariarathes ve Paphlagonia'l Py
lamenes'tir. Crassus savata ldrlm ve kesik ba Aristonikos'a gnderilmiti.
Olay duyulunca Anadolu'ya gnderilen Marcus Perperna, Aristonikos'u kat Stra
tonikeia'da kstrm ve ktlktan da yararlanarak ele geirmitir (Eutrop. 4.20).
syan ncesinde blgede askeri birliklerinin yokluuna ilaveten, isyann bastrlma
sndan sonra yaplan dzenlemeler de Roma'nn blgeye stratejik adan ilgisi olma
dn gsterir. V. Mithradates Euergetes'e Aristonikos'a kar savat'; iin Phrygia
verildi. Ayn ekilde Lykaonia Kappadokia kral V. Ariarathes'in oullarna brakld.
Galatia da Pergamon topraklarnda kurulan yeni eyaletin snrlar iinde deildir
(Sherwin-White 1 977: 68; Dmitriev 2005: 74-75). Stratejik olarak Asia Eyaleti'nin
sonraki otuz yl boyunca kendi haline brakldn syleyebiliriz. M 1 02'ye kadar
Asia Eyaleti valilerinin bilinen hibir askeri ilevi olmamtr ve ellerinin altnda lej
yon birlikleri bulunduu phelidir. M 129-87 arasnda Anadolu'ya hibir konsl
ordusu gnderilmemitir. Mithradates Savalar patlak verdiinde eyalet praetorlar
eyaletten topladklar ordular kullanmak zorunda kalmlard (Sherwin-White
1 977: 69). Anadolu yaklak krk yl boyunca nispeten tehlikeye ak olmasna ra
men Aristonikos'tan sonra Mithradates'e kadar ciddi bir isyann yaanmamas ilgi
ekicidir. Grld kadaryla Romallar blgenin gvenlii konusunda byk l
de vasal krallklarn ve ehirlerin sadakatine bel balamt.
Liv. 59.
Jones 2004: 476.
a.g.e. 4 8 1 .
IGR 4.289; Dumont 1 966.
App. Mith. 62.
Flor. 1 .2.20.4.
Broughton 1 975: 505-506.
Hansen 1 97l2:152.
a.g.e. 1 52-1 53; Hopp 1 977: 1 34.
Vavrinek 1 973: 204.
Vavrinek 1 975: 123; Kim 1 988: 1 62.
NOTLAR 5 1 9
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
B u eserlerin e n nls, Iambulos'a d a ilham kayna olduu dnlen Messene'li

Euhemeros'un "Kutsal Yazlar" (Hiera Anagraphe) adl almasdr. Muhtemelen
Kassandros (M 3 1 1 -298 )'un hizmetinde alm Euhemeros, eserinde Hint Okya
nusu'ndaki bir adalar topluluundan bahseder. Eserindeki toplum rahip ve memur
lar, iftiler ve askerler ile obanlar olmak zere snfa ayrlmtr, ancak ekono
mik ya da sosyal ayrcalklar bulunmamaktadr; vatandalar ile vatanda olmayanlar
arasnda da bir ayrm yoktur. Gne burada da nemli rol oynamaktadr. Adillerle
adaletten yoksun olanlarn zerinde parlayan gne, ayn zamanda adadaki kutsal
kaynaa adn vermektedir. zel mlkiyet yasaklanmtr; gerekli her ey devlet hazi
nesinden karlanr. Adalar genel olarak monari ile ynetilmekle birlikte vatandalar
kendi kanunlarn kendileri yapar (Ferguson 1 975: 1 02-108) Euhemeros'un topyas
kendisinden nceki deiik kaynaklardan alntlar ve esinlenmeler ierdiinden eser
farkl yorumlara aktr (Winiarczyk 2000).
Diod. Sic. 2.55-60.
Winston 1 9 7 6: 1 20.
Iust. 36.4 . 1 -5; Flor. 1 .35.4.
Phlmann 1 9 12: 3 1 0 vdd. Phlmann Marksist dnya dzeninin temsilcisi olarak
grd Iambulos'un topyasn bireyin zgrlemesi, zel ve kamusal ekonomik
faaliyetlerin uyumu, btn vatandalarn ehir ynetimine katlmas gibi olgularn
yeni monarilerin altnda kaybolmaya balad Hellenistik Dnemin bir rn ola
rak grmt. Vatandan artk yaad ehrin ynetiminde sz sahibi olamamas
onu devletten daha da koparmt. Ayrca gelien i blm ve profesyonellemeyle
birlikte eitli i kollar ortaya km ve vatanda ile vatanda olmayan dnda bir
ok farkl ayrmlar kendini gstermiti. dari merkezileme ve endstrileme doaya
olan zlemin artmasna sebep olmu, hem bu hem de deien koullar dnemin ede
biyatna ve sanatna yansmtr. Kart gr iin bkz. Jonkers 1 964.
Tam 1 932: 140, dpn. 5 ; Bmer 1 9 6 1 : 404.
Magie 1 950: 1 52.
Vavrinek 1 975: 1 09-1 10.
Vogt 1 957: 36. Hakkndaki en detayl bilgiyi Athenaios'tan (Ath. Deipn. 3.98D)
edindiimiz Uranopol ts'in, Athos'u Yunanistan anakarasna balayan kstak zerin
de kurulmas tasarlanmt. ehir hakknda fazla bilgimiz olmamakla birlikte, elimiz
de Uranidai (Cennetin/Gklerin ocuklar) ifadesinin yer ald eitli sikkeler var
dr. Bunlarda en belirgin figr, Dou'yla ilikisi bilinen Aphrodite Urania'dr. Tanra
Euhemeros ve Iambulos'un topyalarnda grlen gksel unsurlarn bir yansmas
dr. Sikkelerde tanra oturur ekilde bir elinde kre dierinde asa tutar. Arka yzde
gne, ay ve be yldz betimi vardr ( Ferguson 1 975: 1 00-109).
Dumont 1 966: 1 95, dpn. 1 3 3 .
Ferguson 1 975: 144.
Sherwin-White 1 984: 87-88.
Africa 1 9 6 1 . Makedonya kral Perseus'un olu Philippos olduunu ne srerek
ayaklanan Andriskos M 148'de Romallar tarafndan yenilgiye uratlm ve ld
rlmtr. Africa'nn karlatrmasna ramen kaynaklar Andriskos'un desteini
belli snflardan alp almad konusunda ak deildir (Polyb. 3 6 . 1 0; Diod. Sic.
3 1 .40a; Liv. 48-50; Veli. Pat. 1 . 1 1 ; Flor. 2.14). Sicilyal Diodoros takipilerini mjlcv
olarak tanmlar. Anlalan Philippos'a olan benzerlii ve szde krali tavrlaryla halk
tan taraftar toplamt. Bununla birlikte Livius'un versiyonunda Aristonikos ile ortak
bir zellik gze arpmaktadr: Andriskos'un annesi bir hayat kadn, Aristonikos'un
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
ki bir lir sanatsdr ve alt snflara mensupturlar. Paterculus ve Florus Andronis

kos'un alt snftan geldiini belirtmekte, sonucusu ayrca bir azatl m yoksa kle mi
olduu konusunda tereddt etmektedir.
Vogt 1957: 1 5 ; Vogt 1 972: 6 1 -6 8 .
Bmer 1 9 6 1 : 397, 400-4 0 1 .
Hopp 1 977: 146-147.
a.g.e. 136-137; Sherwin-White 1984: 8 7.
Daubner 2002: 1 75- 1 8 1 . Ayn ekilde Rigsby Aristonikos'un asl destek grd
blgenin kralln doudaki yksek kesimleri olduunu ve burada "barbar" kyl
lerden ziyade Makedonyal askerlerin bulunduunu vurgular. Attalos slalesinin
meydana getirdii bu Makedonya soylular snf kendi karn korumak iin Aristo
nikos'un arkasnda yer almt (Rigsby 1988: 124-125).
Plut. Ti. Gracch. 8.
a.g.e. 1 7; Cic. Amic. 37; Va! . Max. 4.7. 1 .
Dudley 194 1 : 95.
Plut. Ti. Gracch. 20.
Dudley'e gre Blossius'un Gracchus reformlarnda oynad rol onun bir Stoac filo
zof olmasndan deil, Campania'nn nde gelen bamszlk yanls demokratik par
tisiyle geleneksel balarndan ileri geliyordu. (Dudley 1 94 1 : 96). Blossius Stoac ide
allerini Roma dmanlnn bir arac olarak kullanm olabilir, ancak bu sadece
madalyonun bir yzdr. nemli olan hitap ettikleri kitlenin bu Stoac grlere
verdii tepkidir.
Winston 1976. Ortaa kkenli bir bolluk lkesi olan Cockayne'de Ortaa kyl
snn hayatndaki zorluklarn hibiri yoktur. Toplumun btn kurallar ters yz
edilmitir: Keiler manastr rahiplerini dver, rahibeler rahiplerle birlikte olur. Yiye
cek boldur; gkten peynir yaar. Sanata birok kez konu olan Cockayne ile ilgili en
nemli yazl kaynak, 13. yzyla ait Land of Cockaygne adl Ortaa ngilizcesiyle
yazlm bir iirdir (http://www.thegoldendream.com/landofcokaygne.htm.).
rnein Platon'un Dev/et'inde tasarlad ehir Iambulos'unkinin aksine doast
eler iermez. Ne Devlet'teki ideal ehirde ne de Atlantis'te doast yaratklara ya
da olaylara yer verilmemitir (Ferguson 1975: 1 04).
Bmer liderin takipilerini bir reformun deil, kendi kiisel misyonunun tanklar
gibi algladn, buna gre Aristonikos'un kendisini mecburen Helios olarak lanse
etmesi gerektiini iler srer. syann odak noktas Iambulos ya da Stoa felsefesi deil,
liderin karizmatik kiiliidir (Bmer 1961: 4 1 0-41 5 ) .
Aristonikos'tan ksa sre nce sfat, son Baktria kral Heliokles'in sikkelerinde adna
uygun ekilde ve Gne Tanrs'na gnderme yaparak "adil" (dikaios) sfatyla kar
mza kar (Vogt 1 972: 44). Ptolemaios'lar slalesinden eitli krallarn sikkeler
zerindeki betimlerinde n tac taktklar grlmektedir. V ve VIII. Ptolemaios'un
gm tetradrahmilerinde krallar bu ekilde tasvir edilmitir (Kyrieleis 1 975: !ev.
40.5, 52. 1 ) . Yerel nfusla Yunanlar arasndaki gerilimin belirgin olduu krallkta
Ptolemaios'un bu ekilde tasviri anlamldr.
Vogt 1 957: 36 vdd.; Rostovtzeff 1 941 : 8 0 8 .
Yemini edenler kle olmamakla birlikte (Bmer 1961: 403, dpn. 1 ) , Vavrinek'in de
ifade ettii gibi (Vavrinek 1 975: 127, dpn. 45) klelerle Helios'un ilikilendirilmi
olmas nemlidir.
Gne bu zelliini antika sonrasnda da korumutur. Tomasso Campanella tara
fndan 1602'de yazlm Gne lkesi adl nl topyann aslnda Iambulos ile ok
fazla benzerlii bulunmamakla birlikte, her ikisinin de Gne'i bir sembol olarak
NOTLAR 521
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
kullanmas nemlidir. Bunun dnda eitliki, adil, paylamc, sosyal snflarn belir
gin olmad bir toplum temelde ortak bir payda meydana getirmektedir. Campanel
la eserinde byk lde Platon'un ideal ehrinden etkilenmitir. Eserde bir kaptann
yolculuklar srasnda Taprobane (Sri Lanka)'de grd bir ehirden bahseder. ehir
Iambulos'un Gne Adas'n andracak ekilde yedi yuvarlak blgeye ayrlmtr ve
drt ynetici tarafndan idare edilir. Ortak yaam sz konusudur ve kadnlar da en
az erkekler kadar retimde ve ynetimde sz sahibidir. Aslen teokratik bir rejim tara
fndan ynetilmesine ramen katlmc bir sistemin ve adil yarglamann varlndan
bahsedilebilir.
Paus. 2.3 1 .5.
Gray 1 973: 965-968. Evocatio sava srasnda bir Romal generalin, yerel tanrlarn
dman zerindeki korumasn kaldrabilmek iin onlara Roma'da yeni bir klt ve ev
sunmasdr. lk kez M 396'da Veii iin uygulanan bu evocationun ne kadar srd
rld tartma konusu olmutur. Ancak Isauria Vetus'ta bulunmu bir yazttan
(Sherk 1 984: 8 3 ) M 75'te P. Servilius Vatia'nn operasyonlar srasnda gelenein
halen devam ettii anlalmtr. Fakat bunda tanrya Roma'da deil, sz konusu
blgede yeni bir ev, yani tapnak sunulmutur. Maroti ise yaztta geen ifadelerin
( votun solvit ve fuit) bir adan yerine getirildiine iaret ettiini belirterek evocati
onun uygulanmadn ileri srer (Maroti 1 989: 3 13 ).
Projenin ideolojik Stoac idealler barndran bir tasar olmad, Suriye kkenli Baal
ya da Hadad'n tapm grd Heliopolis (dier adyla Baalbek)'ten gelen bir gelene
i yanstt ileri srlm, Anadolu'nun Seleukos'lara ait ksmnda rabet grd
anlalan bu kltn, Anadolu'da kkl bir gemie sahip adaletin salaycs Gne
Tanrs'yla (Kim 1988: 163) birleerek Aristonikos'a ilham verdii iddia edilmitir
(Dudley 1 9 4 1 : 98-99; Rostovtzeff 1 94 1 : 808; Vogt 1 957: 35 vd.).
Dawson 1 992: 1 75
a.g.e. 1 78.
a.g.e. 1 8 1
a.g.e. 200.
Plut. Cleon. 2, 1 1 .
Strobel 1 996: 56.
Veli. Pat. 2 . 1 8 . 1 .
App. Mith. 1 12, 1 19.
Strobel 1996: 6 1 -64; Arslan 2007: 49-88.
Strobel 1 996: 66; Arslan 2007: 86-91 .
Plut. Mar. 3 1 .
App. Mith. 24-27.
Reinach 1 895:86. M 90'larda Romallarn askeri glerinde belli bir d yaan
d gzlemlenmektedir. spanya, Galya ve Makedonya kavimlerine kar uzun sren
savalarda Roma ordular ciddi bozgunlar yaam, hatta baz lejyonlar yok edilmi
ti. Anadolu' da Aristonikos'un direniini bastrmak iin konsl ard ardna grev
alm ve sorun drt ylda zlebilmiti. Numidia'da ise Iugurtha Romallar yedi yl
boyunca uratrd. spanya Galya, Kuzey talya ve Makedonya'daki tehditler y
znden lejyonlar srekli olarak buralarda konulanyordu. Dolaysyla Romallarn
Anadolu'ya ayracak yeterli kuvveti yoktu. Ayn ekilde Roma donanmas da kendi
haline braklmt. Roma gerektiinde Yunan ehirlerinin donanmalarna bavuru
yordu (Sherwin-White 1 977: 73, dpn. 75a, 77). Romallarn Anadolu'daki politikas
Mithradates'e Romallarn burada genilemeyi planlamadklarn dndrtm ol
malyd.
73
74
Eutrop. 6.6.1 .
McGing 2005: 88. Glew'a gre ise sebep, Nikomedes'in Bithynia'y lmnden son
ra Roma'ya brakmas ve Mithradates'in Roma'nn bulunu genilemek iin bahane
olarak kullanaca endiesiydi. Aslnda iki tarafn birbirinden endie etmesi ve phe
duymas olaylar trmandrmtr (Glew 1 98 1 ) .
Plut. Luc. 7.
Strobel 1 996; McGing 2009.
Antik kaynaklarn bu konudaki tutarllna ramen Mithradates'in krali soyu uzun
sre tarihiler tarafndan sonradan uydurulmu propaganda olarak gz ard edilmi
tir, ancak son almalar Mithradates'in iddialarn dorular niteliktedir. Mithrada
tes'in soy aac hakkndaki antik kaynaklar ve modern almalar iin bkz. Mayor
2010: 388, dpn. 1 9.
78 Arslan 2007: 1 14-1 26, 143-159. Kraln Atina'daki propagandas iin bkz. Deininger
1 97 1 : 242-259. Mithradates'in Yunan dnyasnda kazand saygnln en nemli
kant, Delos'ta M 1 02/101 'de kendisine adanan bir heroondur. Khios'ta ise yar
malara katldna dair epigrafik kantlarmz vardr (McGing 1 986: 88-92, McGing
2005: 86).
79 Reinach 1 895: 279-280; McGing 1 986: 92-93.
80 rnein Zeus Stratios (App. Mith. 66, 70; Pastor 1 996: 380-383).
8r
McGing 1 986: 94-95.
8 2 Pastor 1 996: 3 84-386. Bunlarn yznde kraln diademli uzun sal portresi, arka
yznde sarmaklarla evrili bir ceylan ya da su ien Pegasos yer alr. Bunlara ilave
ten kraln ad, ay ve yldz betimleri de grlmektedir. Ceylann Pergamon'un efsane
vi kral Telephos'u besleyen geyii temsil etmesi mmkndr. Pontos'ta popler olan
ay ve yldz motifinin, ayn zamanda hanedanln koruyucusu Ma ya da muhteme
len Men kltyle ilikisi vardr. Kraln Karadeniz' de Men kltn kullanarak rahip
devletleri kendisine balad bilinmektedir (Olshausen 1 980) . Sarmak ise Mithra
dates'in zdeletii tanr Dionysos'a atfta bulunur.
Andreae 1 998. Kraln yz hatlarn tayan ehrin mitolojik kurucusu ocuk Telep
83
hos'un babas Herakles'in kucandaki pozu en azndan Pergamon'lu bir izleyici iin
Mithradates'in Asia Eyaleti'ndeki iddiasn "grnr" klyordu. Telephos/Mithra
dates'in, Kephisodotos'un nl heykel grubunda bereketi simgeleyen Ploutos'un ye
rine kullanlmas Mithradates'in getirecei refaha gnderme yapar.
84 Pastor 1 996: 389-3 9 1 .
8 5 Cic. Flacc. 59.
86 App. Mith. 20; Strab. 12.8. 1 6.
87 App. Mith. 20, 21, 27.
8 8 a.g.e. 21, 22-23.
8 9 App. Mith. 5 8 , 62; Flor. 40.7-8.
90 Plut. Sull. 25.
91 Plut. Luc. 20.
9 2 App. Mith. 61
Olayn bir soykrm olup olmad tartlmtr. te yandan, ayn dnemlerde Ro
93
ma'da Mithradates'in rakibi Sulla'nn ldrtt Samnit'lerin ve kendi vatandalar
nn says yannda gsterdii gaddarlk hi de azmsanacak gibi deildir (Bauman
2000: 1 12-1 15). Antikada benzer soykrm ve doal afet kayplarnn M 88 kat
liamyla karlatrlmas ve Mithradates'in emrinin soykrm olup olmadna dair
tartma iin bkz. Mayor 2010: 21 vdd.
75
76
77
NOTLAR 523
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
10 4
105
106
10 7
108
109
110
112
113
1 14
115
116
117
8
l 19
Hind 20067: 1 5 9 vdd.

App. Mith. 4 8 ; Strab. 14. 1 .42; Plut. Luc. 3.3.
Magie 1 950: 223. Magie kraln belki de hakl olarak suikasttan phelendiini be
lirtmektedir.
App. Mith. 47, 55. Ardndan Khios'lular Pontos'a srlmtr. Anlalan Mithrada
tes Pers krallarnn bavurduu trden bir tehcire kalkmt. Ancak blgeye ulatk
larnda Herakleia Pontika'llar tarafndan serbest brakldlar (Hind 1 994: 1 59).
Bunlar ve Plutarkhos'un bir ifadesi (Plut. Luc. 3.3) dolaysyla Pastor Mithradates'in
klerukhia uygulamasn canlandrmak istemi olabileceini dnr (Pastor 1 996:
412).
App. Mith. 48, 63.
Sherwin-White 1984: 242; Gaggero 1 977: 1 1 1 vdd.
Pastor 1 996: 407.
App. Mith. 22.
Magie 1 950: 2 1 5-216.
Rostovtzeff 1 94 1 : 1 056-1 057.
McGing 1 986: 1 13; Pastor 1 996: 408-409.
Aristonikos direnii srasnda Pergamon'lularn yaynlad bir kararnameyle ( O GIS
338) Mithradates'in Khaironeia Sava'nn kaybetmesinden sonraya ait Ephesos'lula
rn kard bir bakasn (IEph Ia.8) karlatran Dumont, bunlarn benzerliinden
yola karak Aristonikos ile Mithradates'in yrttkleri savalarn ayn nitelikte ol
duunu savunmutu. Mithradates bir "sosyal reformcu" deildi ve bu yzden Aris
tonikos da olamazd (Dumont 1 966).
Jonkers 1 964. rnein Mithradates'in Athenion'u eli olarak gnderdii srada Ati
na'da yaananlar bir snf atmas deildi (Badian 1 976b; McGing 1 986: 1 1 8 vdd.).
Just. Epit. 38.3.9; App. Mith. 22, 48, 62; Ath. Deipn. 5.212a; Plut. Sert. 24.3.
Arykanda'llar iyi bir rnektir: Athenaios'un eserinden bir pasaj ald Agatharkhi
des, Arykanda'llarn lks ve rahat yaamlar yznden byk borlara girdiklerini
ve bunlardan kurtulabilmek iin Mithradates'in borlar affetmesini umduklarn
sylemiti (Ath. Deipn. 12.527f). Mithradates'in ehirlerdeki benzer skntlar lehine
kullandn syleyebiliriz.
Pastor 1 996: 4 12-4 1 3 .
Theron kleleri efendilerine kar ayaklanmaya ikna ederek onlarn yardmyla Seli
nos'a tiran olmutu. Syrakusai'da klelerin ayaklanmasnn ardndan, Hermokrates
klelerin lideri Sosistratos'a bir eli gndererek klelere zgrlklerinin balanaca
n, silah ve asker istihkak verileceini sylemi, Sosistratos'un da komutan rtbesi
alacan bildirmitir (Polyaen. 1 .28.2, 43.1 ).
Frontin. Str. 2.3.17.
App. Mith. 88.
Arslan 2007: 1 65.
Cic. Flacc. 59; App. Mith. 2 1 , 22, 48, 58, 62; Ath. Deipn. 5.212a; McGing 1 986:
92-93.
Plut. Luc. 7.3-4: " . . . [Kral] Roma tarznda kllar dvdrd ve kalkanlar yaptrd.
ok ssl atlar yerine iyi eitilmi olanlar toplad ve Roma lejyonlar formasyonun
da eitilmi 1 20.000 piyadeyi askere ald. "
Tact. Ann. 2.52; Caes. B. Gali. 7.1-2; Veli. Pat. 2 . 1 88.2.
Kelly 2009: 1 1 1-1 12.
Millar 2004: 229-230.
Goodman 20036: 1 12.
1 20
I2l
122
1 23
1 24
I25
1 26
1 27
1 28
1 29
130
13I
132
133
34
135
r3 6
137
138
139
qo
RG 37.
Tact. Ann. 1 2.48.
Tsirkin 1 999: 3 8 5 .
Cic. Fam. 1 5 .4.4.
Tact. Ann. 1 3 .34, 1 4 .26.
Joseph. Af. 1 8.53.
Braund 1984: 97.
Tact. Ann. 2.42.
1600'lerin banda Kuzey Suriye'de sorun karan Canbuladoullar ile mcadeleleri
srasnda Osmanllar blgeyi gzetim altnda tutmak amacyla blgelere ayrdlar ve
yksek dalar, dar vadiler ve ller eriimi zorlatrd ve yerel ayaklanmaclara
yardmc olduu iin Osmanllar eitli Arap ve Krt airetleri zerinde denetim kur
maktan vazgeip onlara yerel zerklik verdiler (Griswold 20022: 57).
Suet. Tib. 8; Cass. Dio 5 7. 1 7.3-4; Joseph. Af 16.8.270.
Tact. Hist. 3.47. Woods, olay aktaran tek kaynak olan Tacitus'un Aniketos'un kim
liini kartrdn ne srmtr (Woods 2006). Ona gre 59'da Misenum filosu
nun komutan Aniketos (Tact. Ann. 14.3) ile il. Polemon'un azatls olan Aniketos
ayn kiiydi. Bu Aniketos 68 sonu-69 banda ortaya kan sahte Nero'yu kefetmi
ve onu kullanarak kendisine salam bir konum elde etmek istemiti.
Tact. Hist. 3 .48.
Strab. 14.5.7.
Ath. Deipn. 1 . 54 vdd.
Grncwald 1 999: 1 12-1 13.
Cic. Fam. 1 5 . 1 .2.
Strab. 12. 1 .4.
Cic. Fam. 1 3.73.2.
Strab. 12.8.8-9.
a.g.e. 12.3.8.
Grnewald 1 999: 1 14.
SAHTE LDERLER VE TAHT KAVGALARI

(Sayfa 9 1 - 1 1 0)
3
4
Morgan, Historiae'n ikinci kitabnda sahte Nero'dan baka Mariccus adl bir isyan
lideri ve Scribonia Camerinus olduunu iddia eden bir kaak klenin bulunduunu
ve bu nn birlikte deerlendirilmesi gerektiini syler. Tacitus'un olaylar benzer
ekilde kurguladn ve tarihinin bu kiilerin Latin kkenli olmamalarna vurgu
yaparak soyun Romallarn desteini salamak iin nemine deinir (Morgan 1 993).
Grnewald'a gre ilk sahte Nero'nun kendisini imparator gibi gstermedeki yetene
ine baklrsa, bu kiinin saray adabn bilen, saraya yakn ve len efendisinin intika
mn almak isteyen bir saray klesi olmas mmkndr (Grnewald 1999: 2 19).
Dio'yu zetleyen Zonaras, Kilikia'daki Kydnos Nehri olduunu belirtse de bu bir
yazm hatas olmaldr (Tuplin 1989: 264, dpn. 1 ) .
Suet. Ner. 57; Tact. Hist. 1 .2. nc Nero'nun varl tartma konusu olmutur.
Scullard sadece iki sahte Nero'dan bahseder (Scullard, 20045: 3 2 1 ) . Fakat Galli
van'n ne srd kant aksini ispatlamaktadr (Gallivan 1 973 ).
NOTLAR 525
5
6
7
8
9
ll
12
13
I4
l5
16
17
18
19
20
21
22
Tuplin 1 989: 3 8 8 vdd.

Tact. Hist. 1 .2. Sahte Nero vakalar imparator hayattayken de grlmekteydi. Taci
tus Nero'nun Roma'da kle gibi giyinerek arkadalaryla birlikte hanlar, genelevleri
gezdiini, yoldan geenlere saldrdn ve hrszlk yaptn aktarr. mparatorun bu
merak bakentte duyulduktan sonra sokaklara kan birok sahte Nero, onun ad
nn verdii dokunulmazl kullanarak toplad etelerle birlikte insanlara saldrma
ya ve yama yapmaya balamt (Tact. Ann. 1 3.24 ). Sahte Nero'larn ortaya ky
la ilgili farkl tarihler ortaya atlmtr (Tuplin 1 989), ancak bunlar arasndaki farklar
kktr ve konumuzla dorudan ilgili deildir.
Talbert 1977: 69-78.
Levick 1967: 1 66.
Eyalet brokratlarnn gladyatr oyunlar dzenlemesi, halka mali yk getirecei
ve valilerin yanda toplamasna yarad gerekesiyle yasaklanmt. Vergi tahsil
darlaryla ilgili eyaletlerden gelen ikayetler zerin(; Nero dolayl vergileri kaldr
may dnm, vergi tahsildarlarnn arlklarnn nlenmesine karar verilmitir
(Tact. Ann. 13.3, 50). te yandan imparatorun baz uygulamalarnn dou eyalet
lerinde sknt yaratt sylenebilir: Nero Roma'daki byk yangndan sonraki
inaat faaliyetleri -elbette Domus Aurea da dahil- ve Ostia'y Avernus Gl'ne
balayacak kanal almalar gibi byk projelere gereken paralar talya ve eyalet
lerden toplad ekstra vergilerle elde etmiti (Scullard 20045: 3 10). Bakenti ssle
mek iin imparatorluun eitli yerlerindeki tapnaklardan zorla getirttii altn ve
gm heykelleri eritmesi bilinen bir hikayedir (Suet. Ner. 32;.4 Tact. Ann. 1 6.74 ) .
Pontos'a gelirsek, Nero'nun o zamana kadar bamsz olarak varln srdren
Pontos Krall'n 64'te eyalet haline getirdiini biliyoruz (Suet. Ner. 1 8) . Ancak
genel olarak bakldnda eyaletlerde hayatn nispeten sorunsuz devam ettii anla
lmaktadr.
Charlesworth 1 950: 7 2 vdd. Nero'nun Yunan dostu imaj iin ayrca bkz. Griffin
1 9872: 208-221 ; Rudich 1 993: 1 75-1 78.
Plin. NH. 30.6.
Suet. Ner. 40.
Tact. Hist. 1 .1 0. Suetonius Galba'nn ldrld ve Vespasianus'un tahta kt
tarihlerde, Titus'un Kuds' ele geirdiini ve askerleri tarafndan imparator olarak
selamlandn belirtir. Askerlerin cokulu destei ksa srede Titus'un babasna is
yan ederek douda bir krallk kuraca sylentilerini karmt (Suet. Tit. 5 .2-3 ).
Ancak anlalan bu sylentiler Anadolu'yu etkilememiti (Driiger 1993: 66).
Tact. Hist. 2. 81, 82, 84.
Levick 20072: 610.
Suet. Dom. 8 , 12.
Elsner - Masters 1 994: 1 -2.
Cass. Dio 58.25 . 1 .
Tuplin 1 987: 782-785.
Grnewald 1999: 207, 220 vd.
Tuplin 1 987.
Ayrca bkz. Sordi 1 99 1 . Sordi kaynaklardaki farkllktan Dio'yu zetleyerek evi
ren Ksiliphinos'u sorumlu tutar. Dio'ya gre Tiberius, Seianus gcnn zirvesin
deyken Caligula'nn ardl olacana dair iaretler vermiti (Cass. Dio 5 8 . 8 . 1 ) . Fa
kat daha sonra Seianus'un ehri igal edecei korkusuna kaplan Tiberius, bana
bir ey gelmesi halinde Drusus'un imparator ilan edilmesini Senato ve halk nnde
istedi (Cass. Dio 5 8 . 1 3 . 1 ) . Sordi, olayn Germanicus'un kars ve Drusus'un annesi,
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
5r
52
53
54
55
56
ayn zamanda Tiberius'a kar olan Agrippina'nn bir plan olduunu dnr.
Sahte Drusus'un Seianus'un ld 31 ylnda ortaya kmas, Agrippina'nn bu
tarihi zel olarak setiini akla getiriyor. Batda Drusus'u halkn lideri olarak gs
termeye alan Agrippina, douda muhtemelen azatllaryla yayd sahte Drusus
sylentileri sayesinde ayn zamanda Suriye lejyonlarnn sadakatini kazanmaya a
balamt.
Cass. Dio 8 0 . 17-1 8 .
Southern 200 1 : 25 1 .
Hartmann 1 982: 1 3 1-140.
Szidat 1 989: 238.
Flaig 1 997.
Szidat 1989: 236.
Zimmermann 1997: 1 7 1 .
Eutrop. 9.9. 1 .
SHA Tyr. Trig. 5.7, Aurel. 2 1 . l .
Zos. 1 .27. 1 .
Alfldy 1 974: 92.
Cass. Dio 71 .36.4.
Sib. Or. 1 2.204 vdd.
Alfldy 1 974: 93.
Hauken 1 998: 149.
Hdn. 2.10.3.
Alfldy 1 974: 98-103.
Tam 1 932: 148.
a.g.e. 1 58-159.
a.g.e. 149.
a.g.e. 1 932: 1 5 1 - 1 5 8
Bunlarn eyalet sakinleri zerinde nasl bir izlenim brakt belirsizdir. N e yazk k i
konuyla ilgili yazan Rubin sadece Niger yanls Herodianus'la Severus'a yakn Cassi
sus Dio arasnda bir karlatrma yaparak kaynak almasna arlk vermitir. Se
verus'un otobiyografisi Latin, Cassius Dio ve Herodianus'un eserleri Yunan kesimle
rin kazanlmasnda rol oynam olabilir. savan banda Severus'un en uygun
imparator aday olarak grlmedii dnlrse, edebi propaganday iyi kulland
sylenebilir (Rubin 1 98-199).
SHA Pese. Nig. 12.4-8.
SHA Canm. 14.3, Heliogab. 35.4, Prob. 23.2.
Alfldy 1 989: 1 30.
a.g.e. 132.
SHA Pese. Nig. 6, 7.
Hdn. 2.7.4, 2.8.4, 10; 3 . 1 . 1 , 3.4.7.
Lenski 2002: 82.
Anm. Marc. 26.6-9; Zos. 4.4.
Burada Isauria'llar yeniden karmza kar: Kyzikos'u savunan Aliso adl tribunus
daha sonra Isauria'l haydutlar tarafndan muhtemelen bir arpma srasnda ld
rlmtr (Anm. Marc. 26. 8 . 1 0).
Lenski 2002: 93.
Anm. Marc. 26.7. 15, 26.6 . 1 .
Lenski 2002: 96.
NOTLAR 527
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
Themist. Or. 7.99c-d. burada Iulianus'tan bahsedilmekle birlikte kuzeni Prokopios'a

gnderme yapt anlalmaktadr (Lenski 2002: 96).
Anm. Marc. 26.6.7, 1 7.
a.g.e. 26.10.3.
248'de meydana gelmi sz konusu olay hakkndaki bilgilerimiz ok snrldr.
Balca kaynamz Zosimos'a gre (Zos. 1 .20.2-2 1 ) Philippus Arabs kardei luli
us Priscus'u Syria ordularnn komutanlna getirmiti. Bu arada douda Pris
cus'un kt ynetimi ve koyduu ar vergiler yznden sknt iindeki halk so
nunda Iotapianus adl birini imparator ilan etti. Yaztlardan ve bir papirsten
anlaldna gre Priscus Mesopotamia valisi ve bir correctordu. Bu sfatyla
dou eyaletleri valilerinin zerinde bulunuyordu ve pratikte vekil imparator ola
rak grev yapmaktayd (Potter 2004: 2 3 9 ) . Bu konumu Priscus'a suiistimallerde
bulunmas iin frsat yaratm olabilir. Dier kaynamz Polemius Silvius'a gre
isyan askeri karakterde deildi; Kommagene'liler ve Suriyelilerin nclnde
balamt (Krner 2009). Hem Iotapianus hem de Prokopios olay Anadolu'da
dorudan vergilerden dolay halkn yeni bir imparator seme giriimi asndan
ilgin rneklerdir.
Cass. Dio 79.34, 38, 39.
MacMullen 1 990a: 200.
Tact. Hist. 1 .57: "Ertesi gn Colonia Claudia Ara Agrippinensium, Treviri ve Ligo
nes Vitellius'u imparator olarak selamlad... ehrin sakinleri asker, atlar, tehizat,
para yardmyla birlikte maddi ve manevi destek verdiler. Bu fedakfirlk ruhu sadece
zafer kazandklar zaman cmert paylar alacak ehirlerin ileri gelenleri ve askeri
kamplarla snrl deildi. Birliklerdeki sradan askerler bile biriktirdiklerini, kl ka
ylarn, madalyalarn, gm tren takmlarn dierlerinin cesaretlendirmesi ve
kendi agzllkleriyle baladlar. "
Hdn. 2.7.7.
Ando 2000: 1 90-199.
Hdn. 7.6.3.
Cass. Dio 75.8; SHA Pese. Nig. 6.
Cass. Dio 75. 12-1 3 .
Yanl taraf tutmann cezasn sadece Byzantion ekmedi. Niger'in lmnden sonra
Severus Byzantion'a yapacaklarn nce Antiokheia zerinde uygulam ve ehri La
odikeia'llara vermiti (Herod. 3.6.8).
Cass. Dio 75. 1 4.
Thompson 1 990: 209 vdd.
Mesela Marcus Aurelius, 1 75'te kendisine kar ayaklanan Avidius Cassius'un des
tekisi Antiokheia'y ziyaret etmeyi reddetmi, baz haklarn elinden alarak oyunla
rn dzenlenmesini ve meclislerin toplanmasn yasaklam, vatandalar da isyanc
lar olarak adlandrmt. Commodus 1 8 1 'de kaybedilen haklar geri vermitir (SHA
Marc. 25.9; Avid. Cass. 9 . 1 ) .
VALLER VE GENERALLER
(Sayfa 1 1 1 - 1 2 8 )
2
3
4
5
6
7
8
9
o
rr
12
13
14
l5
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Ertekin 2008: 368.

Magie 1950: 1 248, dpn. 34.
Ertekin 2008: 371 ; Cic. Att. 5 . 15.2, 6.2.5; Fam. 3.8.5.
Ertekin 2008: 372-373.
Cic. Att. 5 . 1 6.2; Fam. 3.8 .3-5; Lintott 1 993: 78.
Ertekin 2008: 373.
Tact. Ann. 1 3 .33.
Ertekin 2008: 376.
Cic. Fam. 1 2 . 1 5 . 1 vdd.
Tarsos bunun bedelini pahalya dedi. ehir Gaius Cassius ve Dolabella'y destek
leyenler arasnda blnmt. Ancak Cassius Dolabella'y bozguna uratnca,
ehri 1 500 talent demeye mahkum etmi, ehir halk tapnaklardaki kutsal eya
lara kadar ne varsa paray bulabilmek iin satmt. Toplananlar yeterli gelmeyin
ce, zgr insanlar oluk ocuk demeden kle olarak satlm, sonunda Cassius
ehrin dt iler acs hali grnce onlar affetmeye karar vermiti (App. B.
Civ. 4.64).
M 70 yaznda, geen yln Sicilya valisi olan Verres, Sicilya halk adna Cicero
tarafndan mahkemede eyaletten yklce miktarda para ald iin sulanmtr.
Hayat hakknda fazla ey bilinmeyen Verres'in babas bir senatrd. nceleri
Gaius Marius'un yannda yer almtr. Sulla Beneventum'da kendisine arazi ver
mitir. M 74'te rvetle Roma' da ehir praefectusu olmutur. Daha sonra Sicilya
valiliine atanm ve yolsuzluklaryla aday talan etmitir. Mahkemeden sonra
Massilia'ya srgne giden Verres, M 43'te Marcus Antonius'un emriyle ldrl
mtr.
Cic. Verr. 2.1.49 vdd.
Buna karlk Publius Servilius'un Isauria seferinde ele geirdii ganimetler v e sanat
eserlerinin tek tek listelenerek ayrntlaryla tanmlanmas ve kaytlarn devlet ari
vinde saklanmasn Cicero rnek davran olarak gstermektedir (Cic. Verr. 2 . 1 . 57).
Cicero'nun anlattna gre gemi spanya'nn dou sahilindeki Dianium ile Sinope
arasnda Roma'nn dmanlarna mesajlar tayordu. Bu dmanlar Sertorius ve VI.
Mithradates'ti (Cic. Verr. 2.1.87).
Tact. Ann. 3.68; Sen. Ir. 2.5.5.
Tact. Ann. 3.66 vdd.
Bauman 2000: 90.
Tact. Ann. 4 . 1 5.
a.g.e. 1 2.49.
a.g.e. 1 3.33.
a.g.e. 1 2.22.
Cass. Dio 6 1 .33.6.
Tact. Ann 13.43.
a.g.e. 16.23.
a.g.e. 14.46.
Cic. Flacc. 27.
a.g.e. 90.
NOTLAR 529
28
29
30
3l
32
33
. 34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
Plin. Ep. 4.9, 5.20, 1 0.56.

Cass. Dio 77.8.
Lib. Or. 33.8-9; 45.18, 20
a.g.e. 1 . 5 .9.
CJ. 1 .4 1 'de hi kimsenin imparatorun zel izni olmadan doduu eyalete vali olama
yaca bildirilmektedir.
Bauman 2000: 9 5.
Tact. Ann. 2.54. 1 .
Dio Chrys. Or. 3 8 .33-7. Soloi, Mallos ve Adana arasnda Dio'nun deersiz dedii bir
toprak paras ve hangi ehrin mahkeme ve eyalet merkezi olaca zerine benzer
tartmalar srp gitmekteydi (Dio Chrys. 34.14).
a.g.e. 48.7, 39.4.
Brunt 1 9 6 1 : 214.
Dio Chrys. Or. 43.2.
Tact. Ann. 1 6 . 1 7.
Bruit 1 9 6 1 : 222.
Arnold 1 9743: 1 34.
Polyb. 6.57.
M 80'den 48'e kadar olan verilen imperium yetkileri iin bkz. Boak 1 91 8. Bunlar
daha sonra Augustus'un kabul ettii yetkilerin temelini oluturdu.
Veli. Pat. 2.3 1 .2.
Crawford 1 9922: 204.
App. Mith. 52-53; Strab. 1 3 . 1 27; Cass. Dio 34-3 5 . 1 04.7; Plut. Sull. 22-24.
Plut. Sull. 24.
Badian 1 968: 72-73.
Crawford 1 9922: 1 72.
Cic. Att. 6. 1 .2.
Badian 1 968: 74.
Cic. Fam. 1 3.56.
Badian 1 968: 73.
Caes. B. Civ. 3.3 1 .
Galya'daki uzun grev sresi boyunca elde ettii milyonlarca sestertiusa varan ga
nimeti Roma'da kendisine yanda toplamakta kullanmt. Galya'dan dnnde
yapt zafer alaynda 65.000 talentlik ganimet sergilemiti (Badian 1 967: 79).
Cass. Dio 4 1 .63, 42.6.3; Cic. Deiot. 14.
Cass. Dio 42.49.
Strab. 1 4 . 1 .42.
App. B. Civ. 4.74; Cass. Dio 42.32.4.
App. B. Civ. 4.64.
Plut. Brut. 30-32; Cass. Dio 47.34; App. B . Civ. 4.80-82.
Anadolu'dan toplanan paralarla ilgili detayl bilgiler ieren ve Plutarkhos'un eitli
alntlar yapt Brutus'un mektuplarnn kendisi tarafndan yazlp yazlmad ko
nusu tartlmaktadr, ancak bakas derlemise bile bu kiinin Brutus'un faaliyetleri-'
ni iyi bilen biri olduu tahmin edilmektedir. Buna gre miktarlar yledir: Pergamon
200 talent dedi; Kyzikos'lular Bithynia'dan gelen silahlarn himayesini stlendi;
Bithynia'llardan denizciler, krekiler ve otuz gnlk erzak dahil olmak zere 50
ticaret ve 200 sava gemisi; Lykia'llardan kuatma makineleri; Kaunos, Smyrna;
Myra, Miletos'tan eitli istekler (Magie 1 950: 422-423; Broughton 1 975: 584).
Cass. Dio 48.26; Strab. 14.2.4.
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
SIG 3.768.
Strab. 12.8.9.
Strubbe 2004: 325.

Strab. 14.2.24.
Cass. Dio 49. 1 7 vdd.; Vell. Pat. 2. 79.5.
App. B. Civ 5 . 1 3 3 .
Cass Dio. 48.26.3.
Strab. 14.2.24.
Curran 2007: 49.
Cass. Dio 48.24, 49.20.4.
a.g.e. 48.26.5.
Plut. Ant. 28.
Strab. 14.2.24.
Curran 2007: 50-5 1 .
B u sikkeler muhtemelen M 40'larda Labienus tarafndan askerlerine deme yap
mak zere gm ve altn olarak baslmtr. n yzlerinde Labienus'un portre zel
likleri tayan ba ve Q LABIENUS PARTHICUS IMP lejand yer alr. Muhtemelen
Kilikia'da Apameia ve Laodikeia gibi ehirlerde darp edilmitir.
Metzler 1 978: 624.
Tact. Ann. 1 2 . 1 3 .
Metzler 1 978: 625-626, 6 3 3 vdd.
Delemen 1 999.
Mayor 2010: 43-44.
Antonius baz zamanlar arya kamsa da Anadolu'da genellikle akll ve ngrl
bir siyaset izlemitir. ncelikle Brutus ve Cassius'a direnen ehirleri dllendirmi,
Lykia'llar vergiden muaf tutularak Ksanthos'u tekrar ina etme msaadesini alm
lard. Tarsos zgr bir ehir olmu, vergiden muaf tutulmutu. Ephesos Artemis'ine
dokunulmazlk hakk vermiti (App. B. Civ. 5.7).
App. B . Civ. 5.5.
a.g.e. 5 . 7; Cass. Dio 47. 3 1 .
Magie 1 950: 441 .
Crawford 1 9922: 1 76-177.
Plut. Mar. 3 1 , Sull. 34.2; IEph 702, 3066.
Varro lmllerin tanrsal soylara sahip olabileceklerini reddetmi, ancak cesur in
sanlarn yanl olsa bile tanr soyundan geldiklerini inanmalarnda saknca bulunma
dn, bylece inanlar sayesinde zor grevlerin altnda daha kolay kalkabilecekle
rini ne srmt (August. De Civ. D. 3.4). Cicero tanrlarn baz bireyleri
sevdiklerini ve bu nemli liderlerin tanrlarn yardm olmakszn bu kadar baar
kazanamayacaklarn savunur (Cic. Nat. D. 2.66).
Plut. Sull 1 2.3-5. Pausanias'a gre Sulla, Caligula ve Nero'nun lmlerinin sebebi,
Yunan tapnaklarndan aldklar tanr heykeller yznden tanrlarn gazabna ura
malaryd (Paus. 9.7.5, 9.27.3; 9.33.6).
Sherwin-Whiter 1 984: 237.
Dignas 2002: 1 1 7.
R G 24. 1 .
Paus. 8.46. 1-5.
a.g.e. 5.25.9, 5.26.3, 9.27. 3 , 1 0.7. 1 , 1 0 . 1 9.2.
NOTLAR 531
BYK ORDU , BYK DERT

(Sayfa 1 29-137)
6
7
8
9
o
ll
12
13
14
15
16
17
App. Mith. 65.

Plut. Eum. 9.2.
Senato 204'te bir kararname geirerek senatrleri askerleri evlerinde arlayp ihti
yalarn karlamaktan muaf tutmutur. Bu kararn kopyalar senatrler tarafndan
ayrcalklarn aklamak ve mallarn yamadan korumak iin geldikleri yerlere di
kilmitir. Yaztlar zellikle Anadolu'da younlamaktadr. Paros, Lydia, Phrygia, Ep
hesos ve Aleksandria Troas, Pisidia Antiokheia's ve belki Ankyra'da rneklerine
rastlanmtr. Bunlar senatrlerin beklenmedik ekilde uzak yerlerden geldiini gs
termesi dnda, askerlerin daha nce hi uramadklar yerlerde ortaya ktklarna
da iaret etmektedir (Mitchell 1 993a: 230).
Anadolu'nun baka ehirlerinde hareket halindeki ordularn ihtiyalarn gideren
zenginlerden bahsedilmektedir. 1 14/1 1 5'in ardndan 1 24'te Ankyra'dan geen ordu
zengin bir vatanda tarafndan arlanmtr. 3 l l'de Stratonikeia'da da benzer bir
durum grlmektedir. Prusias, Side gibi yerlerde zellikle 230'lar ve 240'larda or
dunun iae ve ibatesini stlenen kiiler bilinmektedir (MacMullen 1 990a: 200, dpn.
1 1 ).
Senato Lucullus'a filo oluturmas iin 3000 talent nerdiyse de Lucullus mttefikle
rin gemilerini kullanacan syleyerek kabul etmemitir (Plut. Luc. 1 3 ).
Broughton 1 975: 572-573.
Cic. Ver. 2.3.2 1 1 .
Cic. Att. 15.9. 1 . Marcus Antonius'un verdii bu grev aslnda siyasi bir karard ve
Brutus'u talya'dan uzaklatrmak amacn tayordu.
Cic. Ver. 2.3 . 1 92.
Plut. Su//. 25.
Cic. Leg. Man. 36.
SHA Tyr. Trig. 1 8.6.
Tiberius'un saltanatnda Msr praefectusu askerlerin y a d a imparatorluk memurla
rnn krsaldaki yama ve suiistimallerini iddetle cezalandracana dair bir kararna
me yaymlanmtr. Claudius'un saltanat srasnda (49) yine Msr prafectusu ayn
ierikte bir kararnameyi bu sefer Libyallar lehine ilan etmitir (Braund 1985: 2 1 6,
[588], [589]). 69'daki i sava srasnda Vitellius'un komutanlarndan Valens ve as
kerleri talya yolunda Aedui kavmini ortadan kaldrmak iin bir bahane aramlar,
fakat halkn sorun karmadan para ve yemek temin etmesi zerine onlara dokunma
mlard. te yandan Vitellius'un dier komutan Caecina'nn emrindeki askerler,
Helvetii'nin yaknlardaki snr karakoluna dedikleri paray alnca isyan kmtr.
(Tact. Hist. 1 .63-66). Hadrianus dnemine ait bir papirste Msr praefectusu, kr
saldaki askerlerin herhangi bir izin almadan tekne, hayvan ve insanlar zorla gasp
ettiklerini, bunu yaparken bazen komutanlarnn iznini aldklarn syler (de Blois
2002: 204).
Mitchell 1 976a: 1 07-109, 1 15, 1 2 1 .
Plin. Ep. 77, 78.
Levick 20002: 63, [57].
MacMullen 1 963: 85. Askerler v e vatandalar arasndaki sorun vergi gelirinin nasl
dald deil, fahieliin yasall ve verginin toplanaca blgenin belirlenmesi ile
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
ilgiliydi. Khersonesos'lular dolaysz vergilendirmeden muaftlar ve Antioninus Pi

us'un verdii ayrcalklar ehri birlik kontrolnn dnda tutmaktayd (Makarov
2003) .
SEG 43.323.870; Hauken 1 998: 203-212. Metnin sonunda imparator verdii ce
vabn ehirde halka ak bir yerde sergilenebileceini bildirmektedir. Yaztn ehrin
bulunduu Burgaz Tepe'nin dou yamacnda ele getii gz nne alnrsa, Taba
la'ya giden yol zerinde askerleri ehre girmekten alkoymak iin buraya dikildii
dnlebilir (Hauken 1 998: 207).
Hauken 1 998: 2 1 5-21 6 .
SEG 37.374-377. 1 1 86; Hauken 1 998: 2 1 7-244.
SEG 1 9 .2 1 8; Hauken 1 998: 251-258.
MacMullen 1 963: 87; Hauken 1 998: 35-5 8 . Broughton'a gre kyllerin yaztta
atalarnn topraklar ve mezarlarndan bahsetmesi, burada uzun sredir yaadklar
anlamna gelmez. Arazilerin Pergamon Krall'ndan Roma'ya getikten sonra eitli
zamanlarda el deitirmi olabileceini ne sren Broughton, imparatorluk arazileri
nin imparatorlara kamulatrma ve miras yoluyla dolayl ekilde geldiini belirtmek
te, bu konuda imparatorlarn aktif bir siyaset izlemediklerini rneklerle ne srmek
tedir (Broughton 1934).
"Terk etme" ifadesi Anadolu'ya zg deildir. Romanya'daki Pyrgos kasabasnn
Antoninus Pius'a yazd bir ikayet mektubunda, kasaba sakinleri srekli gelip ge
en askeri birlikler ve "misafirlerden" dolay byk yk altna girdiklerini bildirmek
te ve bunun devam etmesi halinde baka yere gitmek zorunda kalacaklarn syle
mektedirler (Stoian 1 959: 375 vdd.).
CIL 3 . 1 41 9 1 ; Hauken 1 998: 140- 1 62.
POxy. 1 194, 1 1 15, 1 543, 1 4 1 3, 1 4 1 9. Bunlar Aurelianus, Probus, Diocletianus ve
Maximinus dnemlerine aittir. 3 . yzyln sonlarna ait sz konusu ikayet zel bir
mektupta bulunur. Mektubun sahibi, alcya erzak temini ile grevli vatandalarn
listesini karmak olan bir memurun onu listeye eklediini syler, mmknse bundan
kurtulmasn salk verir ve ellerinde ne sr ne de domuz olduunu belirtir (POxy.
1 490).
Diocletianus'un fiyat kararnamesine baklrsa, 550 kg tahl ykl bir arabann yol
aaca maliyet art her 480 km.de fiyatn iki katna karlmasn gerektirecektir.
Bir gemi dolusu tahln ise Akdeniz'in bir ucundan dier ucuna gitmesi, karada 120
km ilerlemekten daha ucuza mal olacakt ( Finley 2006: 1 30). Dolaysyla eer ehir
lerin su yollaryla balants yoksa tahl nakliyat zorlukla yaplabilmekteydi ve pa
halyd. rnein Gen Plinius karayolu tamaclnn yksek maliyetini indirebil
mek iin Sapanca Gl'n Karadeniz'e ve Marmara Denizi'ne balayan bir projeden
sz eder ve bunun mallar karayolundan daha ucuza tamaya imkan vereceini ekler
(Plin. Ep. 10.4 1 ).
B G U 1564.
SHA Gali. 5.8. Olaylarn sebebi belli deildir, ancak imparator ehre girerek sorum
lu askerleri infaz etmitir (SHA Gali. 7.1 ) .
SHA Aurel. 24.3-25.
Rostovtzeff bamsz bir olaym gibi gstermesine karn (Rostovtzeff 1 9572: 498),
Historia Augusta'da Aurelianus'un 272'de Zenobia'ya kar kt sefer srasnda
ehrin kaplarn kendisine kapadn ve askerlerin ganimet elde etmek isteiyle ha
reket ettikleri aktarlr. Hatta nl filozof Tyana'l Apollonios Aurelianus'a ryasn
da grnerek vatandalara dokunmamasn istemitir. Palmyra Krall o srada Ank
yra'ya kadar uzanmaktayd. Dolaysyla Tyana'llarn aslnda, Palmyra Krall'ndan
NOTLAR 533
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
yana bir tavr koyup Roma'ya kar gelmi olmalar mmkndr. Yani askerlerin
tavr aslnda Tyana'nn sergiledii isyankar davranla ilgili grnmektedir.
Lib. Or. 47.
Mitchell 1 993a: 232-233.
Rostovtzeff 1 9572: 499.
MacMullen 1 963: 154.
a.g.e. 1963: 163. Dura Europos (a.g.e. 80-84) ve Zeugma byle rnekler barndrr.
kincisinde zellikle Dionysos'la Poseidon evleri adl yaplarn subaylara ait olabile
cei sanlmaktadr. Evler lkstr ve zengin duvar resimleriyle sslenmitir (Do. Dr.
Kutalm Grkay'la kiisel grme, 26 Nisan 2008; Barbet 2005). Aslnda kare
eklinde bir ordu karargahnda konulanm bir lejyon barndran Melitene (Malat
ya) Traianus'un kararyla ehir stats kazanm, ardndan da halk ovaya yaylm
ve nfus artmt (Procop. Aed. 3.4.1 5-20).
Libanios 4. yzyln ikinci yarsnda ilgin bir rnek verir. Sylevlerinden birinde
hatip, iftilerin hamilerinin komular, memurlar ya da vergi tahsildarlar ile olan
sorunlarn zememesi halinde askerlerden yardm istediklerini syler (Lib. Or.
47.19, 22). Asker ya da sivil nfuzlu kimselerden iftilerin eitli problemlerini hal
letmeleri bekleniyordu. Bylece byk arazi sahiplerinin ve yerel idarenin otoritesi
hie saylmaktayd ( Garnsey - Woolf 1 989: 163).
MacMullen 1 963: 152. Daha da nemlisi askerlerin byk arazi sahiplerine, ara
zi sahiplerinin de askerlere dnmesiydi. stteki dipnotta verdiimiz Libanios'un
ikayetleri sonraki yzylda tam anlamyla kendisini gsterecekti. Nitekim Tripolita
na'da Emerye Kalesi gibi pyrgos benzeri yaplar ordu subaylarnn zel mlkleri ola
rak karmza kar (Whittaker 1 993: 284 ). iftliklerin bymesiyle birlikte, bu sefer
arazi sahipleri meydana getirdikleri silahl glerin bana gemilerdi (Whittaker
1993: 287). rnein Selge'de 399'da Gotlarn lideri Tribigildus'a kar savaanlar
evredeki haydutlarla arparak tecrbe kazanm iftilerden meydana gelmekteydi
(Zos. 5 . 1 5.5). mparatorluk giderek tek bana hareket etmeye balayan bu gruplar
engellemek iin 4. yzyln ikinci yarsnda sert kanunlar kard ( CTh. 7. 1 . 1 5 , 1 8 ),
ama sorun 5. yzylda devam etti (Whittaker 1 993: 288).
John Mal. 12.307.
Lib. Or. 47.33.
P. Abbin. 1 8 .
Elton 1 997: 49. Halktan yemek istemek ve subaylar dndaki askerlerin hamamlardan yararlanmas yine kanunla yasaklanmt ( CTh. 7.8, 9, 1 1 ).
Symm. Ep. 7.38; John Chr. Hom. Mat. 6 1. 2-3.
CTh. 7. 1 . 1 2 , 16.
Zos. 2.38.4.
Anm. Marc. 22.4.6-8: ... Bu duruma bir de askeri disiplindeki ciddi sorunlar eklen
miti. Sava naralarnn yerine askerler kadns arklar sylyorlard. Savalarn
yataklar ta deil, fakat tyler ve kanepe/erdi. Kadehleri kllarndan ard, nkii
toprak kaplardan imeye utanyorlard. Hatta mermerden evler yapmlard . . . O za
manlarda askerler kendi yurttalarna kar kstah ve terbiyesiz, dmanlarna kar
o da bir kadar korkak davranyorlard. Ticaret ve aylaklkla zengin olduklarndan,
altn ve deerli talar ayrmada uzman haline gelmilerdi. "
"
EKONOMK SIKINTILAR
( Sayfa 1 3 9- 1 64 )
2
3
4
5
6
7
8
9
o
ll
12
13
14
l5
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Canetti 20063: 1 90.

Bartlett 1 994.
Phil. Spec. 3 . 1 59.
Petron. Sat. 44.
Tact. Ann. 1 6 . 1 7.
Hammond 1 946; Rostovtzeff 19572: 353-392.
Corbier 20072: 436-437.
Bartlett 1 994.
Cameron 2001 : 82.
Dio Chrys. Or. 46.
Olay Dio'nun 82'deki srgnnden nceye, muhtemelen Vespasianus'un son yllarna tarihlenir (Harris 1 980: 882).
Garnsey 1988: 29.
a.g.e. 30.
Rostovtzeff 19572: 147.
M 67'de Roma'ya giden tahl engelleyen Kilikia Korsanlar ehirde tahl fiyatlar
nn artmasna neden olmutu. Pompeius korsan sorununu hallettikten sonra Ro
ma'ya dndnde pazarlar dolu bulmutur (Cic. Leg. Man. 44; Plut. Pomp. 26.2,
27.2; Appian. Mith. 14.93.6). Korsanlarn Anadolu'daki tahl sevkiyatna da darbe
vurmu olmas beklenebilir.
Cic. Flac. 1 7.
Cic. Att. 5 .2 1 .8 .
Pleket 2003: 92. Ephesos gibi Msr' dan tahl ithal etme hakkn kazanm baka bir
ehir Tralleis'tir. Hadrianus'un ziyareti srasnda, bir memur Msr'dan 60.000 modi
us tahl getirme hakkn imparatordan almt. Ancak taleplerin hemen hepsi aslnda
Msr praefectsuna gnderilmekteydi. Anlalan praefectus tahl istediine satma
yetkisine sahipti ( Garnsey 1 9 8 8 : 256).
Gr. Naz. Or. 34-35.
Garnsey 1 9 8 8 : 23.
nl hekim Galenos Antoninus'lar dneminde "Roma'nn hakimiyeti altndaki bir
ok halkta srekli grlen ktlk tehlikesinden" bahseder. ehirli kesim btn tahl
tketmekte, krsaldakiler ise ot kaynatacak kadar aresiz kalmaktayd. Baka bir
yerde ise kyllerin kt diyetinden, ehirlerin tahl ve dier gdalar ar tketimin
den yaknr (Swain 1 996: 367-368 ).
IGR 3 .493.
Strab. 12.8 . 1 1 .
Suet. Dom. 7.
Philostr. VA 6.42.
Wiemer 1 997: 200, 202 vd., 2 1 0-2 1 1 ; Harris 1 980: 883.
NT Rev. 6.1-8 . 1 .
Kokkinia 2006: 356.
a.g.e. 35 7-358.
Dig. 48.1 9.37.
NOTLAR 535
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
Metinde onurlandrlan Philagros, Roma'ya drt eli heyeti gndermi v e Tiberius

Nikephoros adl bir memuru grevden uzaklatrd gibi yerel tahl pazarnda baz
reformlar gerekletirmitir. Bir imparatorluk memuru olduu anlalan Nikephoros,
tahl piyasasnda speklasyon yaparak 3000 denarius (muhtemelen her yl) elde et
miti. Philagros ise bu ortamda tahl sknts eken halka meclisin belirledii ekilde
para yardm yapmt (Kokkinia 2006: 359 vd.).
Philostr. VA 1 . 1 5 .
Bazen ktlktan sorumlu tutulanlar ilgin ekilde filozoflar olmutur. Philostratos an
lattna gre Atina'nn ekmek satclarna ait ksmnda kan kargaada kzgn kala
balk gda tedarikinden sorumlu strategos olan P. Hordeonius Lollianus'u lin etme
ye kalkmlard (Philostr. VS 23).
ehirlerde kan kargaalarda kalabaln beklentisi ve devletin genellikle uygulad
yntem, yetkili bir memurun (bazen imparatorun} karlarna kmas ya da kararna
me gibi kanuni yntemlere bavurmasyd. Antik kaynaklarn genel beklentisi karga
alarda askerlerin ie karmamas ynndeydi. ehirlerdeki kargaalarn nlenmesi,
korsanlk ve haydutluun yok edilmesi gibi imparatorluk ideolojisinin ve imparato
run imajnn bir parasyd (Kelly 2007).
Erdkamp 2002: 106-107.
Anm. Marc. 1 4 .7; Julian. Mis. 3 6 8 vdd.; CTh. 1 3 .5.14.
Augustus konsllkten ayrldktan sonra M 23'te Roma gda sknts ba gster
mi ve halk Augustus'un " diktatrle" getirilmesini isteyerek ayaklanmt (Cass.
Dio 54 . 1 . 1 ) . Augustus istekleri reddetmekle birlikte sorunu zd. Yukarda dein
diimiz Antiokheia'daki olay hakknda Ammianus Marcellinus gda skntsn gider
menin imparatorun grevi olduunu aka belirtir ve glerini yerel sorunlar hal
letmek veya komu eyaletlerden tahl getirtmek iin kullanabilen imparatorlarn
aksine Gallus'un buna tenezzl etmedii syler (Anm. Marc. 1 4 .7.5 ) . Bylece M
23 olaylarnda bir rnei grlen, halkn imparatorun himayesi altnda varln sr
drdne dayanan ideoloji, Gallus'un durumunda geerliliini yitiriyor ve impara
torun halkn gzndeki "karizmas" yara alyordu (Ando 2000:386).
Aur. Vict. Caesar. 1 5.9.
Lib. Or. 27.6, 1 4 .
Sozom. Hist. ecll. 3.16; Pall. Hist. Laus. 4 0.
Jos. Styl. 39-45.
Anadolu'nun dier kesimlerinde bu dnemde ciddi bir ktln yaanmad anlal
yor. Afrika, Galya ve spanya'da ise iftilerin gda sorununa ak ekilde tepki ver
dikleri grlr (Jones 1 9732: 8 1 1-812).
Braudel 1 993: 29 4 .
Kuniholm 1 990: 649.
a.g.e. 6 5 1 -652; Griswold 20022: 1 95-1 96.
Ktlk tehdidi altndaki eyalet sakinleri Konstantinopolis'e akn ederek burada stok
lanan tahldan yararlanmak istemilerdi (Jer. Chron. s.a. 370; Soc. 4.16.7-1 7.1 ) . Bu
durum Valens'in neden birdenbire dou snrndan geri dndn aklayabilir
(Lenski 2002: 388).
Bas. Hon.7.2, PG 35.933.
Bu konuda, Augustus'un Roma'daki 6-7 yl krizi iin ald kararlarn benzerlerine
imparatorluk tarihinde bir daha rastlanmaz: ehre dardan gelen gladyatrleri,
satlmam kleleri ve doktorlarla retmenler haricindeki yabanclar uzaklatr
m; resmi heyetlerin ve Senato yelerinin hemen Roma'dan ayrlmalarn istemi;
mahkemelere ara vermi; tecrbeli senatrleri tahl ve ekmek tedarikinin idaresiyle
50
s
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
grevlendirmi; yine senatrler gzetiminde tahl karneye balanm; pahal kutla

malar ertelenmi ve yoksullarla yaplan tahl yardm iki katna karlmtr ( Gar
nsey 1 9 8 8 : 229). Bu nlemlerin hemen hemen ayns 1 6 . yzylda Venedik'te ve
Marsilya'da uygulanmtr (Braudel 1 993: 400). Uzun vadeli nlemler konusunda
yine Augustus nc olmutur: Bata Msr olmak zere verimli topraklar impara
torlua dahil edilmi; tahl temini iin zel bir memuriyet meydana getirilmi; li
manlar geniletilmi ve datmn salkl yrmesini salamtr ( Garnsey 1988:
2 3 1 vdd.).
Garnsey 1988: 262 vdd.
Kohns 1 9 6 1 : 1 1 0-21 1 ; Garnsey 1988: 1 6 7-244.
Gregory 1983: 140.
Suet. C/aud. 1 8.2.
Hopkins 2009: 1 8 3 .
Lintott 20067: 34.
Yasal kontrat olmakszn kamu arazilerini igal edenlerin topraklar 500 iugeria
( 3 1 0 dnm) ve her ocuk iin fazladan 250 iugeria ile kstlanyordu. Geriye kalan
lar bir komisyon tarafndan satlmas yasak olan parsellere ayrlarak yoksullara da
tlacakt. Dolaysyla bir toprak sahibi eskiden kamu arazisi olan yerde en azndan
bir villa sahibi olabiliyordu. Topraklarn eski ve yeni sahiplerinin yasal durumu, tal
ya'daki mttefiklerin pay alp almayacaklar ve yeni parsellerin bykl gibi ko
nular ksmen karanlkta kalmakla birlikte, bu kiilerin topraklarn vasiyetle braka
bildikleri ve yeni sahiplerin haklarnn da kanun tarafndan tannd anlalmaktadr
(a.g.e. 63) .
Lintott a.g.e. 68.
Aabeyinin ldrlmesinin ardndan M 123 ylnda tribunus plebis olarak seilen
ve onun kaderini paylaan Gaius, Tiberius'unkilerden daha radikal reformlara imza
att. Bunlar arasnda yoksullar iin yeni koloniler kurulmas, Roma vatandalar iin
devlet eliyle tahl temini ve irtikap sularna bakan mahkemelerine senatodan yarg
lar yerine atl snfndan kiilerin getirilmesi vard.
Lintott 20067: 73.
Ama iin ilgin yan kendisi IIJ. Attalos'a yaknd ve M 1 33'te Numantia'da ondan
askeri malzeme ve hediyeler almt (Cic. Deiot. 20).
Lucil. 651-652.
Bu yasann orjinalinde lex Aquillia olduu, fakat Gellius'un metnindeki tahrifat y
znden Aufeia'ya dnt ileri srlmtr. Eyalet komisyonunu bandaki Aqu
illius Roma'ya dnnce M 1 26'da bir zafer alay dzenlemi ve daha sonra irtikap
suundan mahkemeye kmt. Aquillius'un nerilerini dinleyen Senato bunlarn
bazlarn reddetmiti (App. Mith. 57). Btn bunlar zaman alacandan, M 124'e
gelindiinde yasa halen masa zerinde olmalyd (Hill 1 94 8 ) .
Gel!. NA 1 1 . 10.
Scullard 20045: 33.
Lintott 20067: 79.
Elimizdeki bir yaztta yer alan Senato karar Pergamon'daki arazi anlamazlklarna
atfta bulunur ve muhtemelen tahsildarlarn da dahil olduu bir toprak davasndan
bahseder (Ehrhardt 2002: 1 3 8 ) . Yaztta ad geen Manlius Aquillius'un ayn adl M
129 ya da M 1 0 1 yl konsl olma ihtimali bulunduundan, Gaius Gracchus'tan
nce Pergamon topraklarnda vergi toplanp toplanmad ak deildir. Ancak genel
uygulamaya bakldnda, Romallar M 129'dan itibaren en azndan limanlara gi
ren ve kan mallardan vergi (portoria) almt. Buna ilaveten Aristonikos'u destek-
NOTLAR 537
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
leyen ehirlere tazminatn zorunlu klndn ve kamu arazilerinden kira alndn

biliyoruz (Lintott 20067: 35).
Badian 1 976a: 63.
Broughton 1 975: 538-539.
Diod. Sic. 36.3.
Badian 1 976a: 8 8 .
ISmyrna 2 . l .
Ehrhardt 2002: 1 38-139.
Strab. 14. 1 .26.
IPriene 1 1 1 .
FGrH 434 F 27.5-6.
Memnon'un olaylar aktarrken gerekleri doduu ehrin lehinde arptmtr. As
lnda ehir M 73'te Bithynia Krall'ndan Roma'ya gemi ve vergi tahsildarlar
bundan sonra ehre gitmilerdi. Tahsildarlarn katli bu srada olmu ve ehir Mithra
dates'in tarafna gemitir. Sonunda Herakleia Aelius Cotta tarafndan M 70'te
yerle bir edildi (Ehrhardt 2002: 145).
IG XII suppl. 1 1 .
SEG 39. 1290.
SEG 44.938.
IG 1 2 suppl. 2 6 1 .
Ehrhardt 2002: 149-153.
Diod. Sic.37.5.
a.g.e. 28.5.
Liv. 70.
Badian 1 976a: 90-91 . Ancak Lintott'a gre Rufus, Gaius Gracchus'un kard ya
sann kapsamnda eyaletlerden rvet ald iddiasyla sulanmt ve masum olduu
na dair bir kant yoktu ( Lintott 20067: 8 1 -82). Mahkemede sulamalar mttefikler
tarafndan yaplmt. Her halkarda, sava tehlikesi bulunmayan bir eyalete daha
nce bir konsl gnderilmemiti ve bu da durumun aciliyetini gsteriyor.
Kallet-Marx 1 990.
Gruen 1 966.
Broughton 1 975: 536.
Plut. Luc. 7.
Plin. 33.8.
Badian 1 976a: 95.
Mithradates'e destek vermi ehirler Sulla'nn isteklerini karlayabilmek iin ayn
zamanda tefecilik de yapan vergi tahsildarlarna bavurmak zorunda kalmt. Bun
lar muhtemelen Yunand, zira M 88 katliamndan dolay Anadolu'da Romal vergi
tahsildar ya kalmamt ya da kamt (Brunt 1 956).
Badian 1 976a: 99.
Cic. Fam. 1 3.61,63.
Magie 1 950: 401.
Cic. Att. 5 . 1 3 . 1 ; Broughton 1 975: 537.
Cic. Att. 5.16.2, 6.2.5.
a.g.e. 6 . 1 . 16. Cicero'nun anlattna gre Kilikia'ya vardktan sonra halk ne kendisi
ne ne de personeline herhangi bir deme yapmayacaklarn ve kendisinin sadece bir
at ve yataktan baka bir ey istemediini rendiklerine rahatlamlard; hatta bu
durum onlara o kadar sra d gelmiti ki yeni valiyi grmek iin sraya girmilerdi.
(a.g.e. 5. 16.2).
99
l OO
101
102
103
104
105
106
10 7
108
109
l IO
111
r2
ll3
l r4
rl5
n6
1 17
118
9
1 20
121
l 22
1 23
r 24
l 25
1 26
r27
Cic. Q. Fr. 1 . 1 .32.

Cicero bu konuda gayet politik davranabilmiti. Kendisine praefectus mevki verilme
sini isteyen birini, i adamlarndan gelen byle istekleri her zaman geri evirdiini
syleyerek reddeden Cicero (Cic. Att. 5.2 1 . 1 0), te yandan Kappadokia'ya senatr
lerin alacaklarn tahsil etmek zere gelen bakasna askeri rtbe vermekten ekinme
mi, kendisini Kappadokia'nn Roma topra olmadn syleyerek hakl karmt
(Cic. Att. 6.1 .4, 2.7, 3.5).
Mektubun yazld tarihte Quintus'un zaten iki yllk vali olduu ne srlerek ger
ekliinden phe edilmi ve metnin bir belagat altrmas olduu ne srlmtr
(Magie 1950: 1 244, dpn. 1 3 ) .
Plut. Ant. 24; App. B. Civ. 4. 60.
Cass. Dio 48.6.3; Merala 200 1 ; Plut. Caes. 48; App. B. Civ 5.4. Elde edilen kazan
lar hakknda kesin bir ey syleyemesek de Caesar'n dzenlemelerinin ardndan 4
ila 5 milyon sestertiusluk bir gelirden sz edilebilir (Broughton 1 975: 542).
Caesar kaldrd verginin yerine deiken r vergisi iin sabit bir tributum getir
miti. Gerekte yapt, iirilmi toplamn 1/3'n almamakt (Badian 1 976a: 1 57,
dpn. 1 63).
App. B. Ciu 5.4.
Magie 1 950: 1 65-166, 407, 567.
Levick 20002: 1 0 1 - 1 02, [86].
Vergi tahsildarlar varln 3 . yzylda da srdrm ve baz vergileri toplamaya
devam etmiti. Ancak Ge Cumhuriyet Dnemindeki gibi byk irketler kaybol
mutur. mparatorluk Dneminde vergi tahsildarlarnn durumu iin bkz. Brunt
1 990a.
Cass. Dio 54.7.5.
Cass. Dio 55.29 . 1 , 56. 1 8.3, 62.3.2, 67.4.6; Strab. 1 7. 1 .53; Tact. Ann. 2.42, 3 .40,
4.72, 1 2.24.
Tact. Ann. 6.41, 12.63.
Bennett 1 997: 129.
SHA Hadr. 7.6.
Cass. Dio 72.32.2; SHA Marc. 23.3.
Hdn. 2.4.7.
MacMullen 1987: 753.
Brunt 1 9 8 1 : 1 70.
CTh. 1 1 .3 . 1 .
a.g.e. 1 1 .6.3, 1 3 . 1 0. 1 .
Symm. Ep. 83, 11 O; Thdt. Ep. 33, 34, 42.
CTh. 10.3 . 1 , 1 1 .2 8 . 1 ; Ann. fare. 25 .4.15; Julian. Ep. 73.428D.
CTh. 12. 1 . 1 3 1 , 1 1 . 1.23.
FHG 4.45, Emapius.
NOTLAR 539
MESLEK BRLKLER
(Sayfa 1 65-1 6 8 )
2
3
4
5
6
7
8
9
o
II
I2
I3
I4
IS
I6
I7
I8
19
20
2I
22
23
24
25
ILS 6714-6, 7225-7.

Dig. 3. 4 . 1 vd.
Cic. Pis. 7.
Cic. Q. Fr. 2. 3. 2, 4-5.
Suet. Iul. 42.
ILS 72 12; Suet. Aug. 32.
Arnaoutoglou 2002: 33-35.
Dig. 47. 22. 1 .
a.g.e. 50. 22.1 .
Arnaoutoglou 2002: 29, 3 5 vdd.
Plin. Ep. 10.33.
a.g.e. 10. 92-93.
IEph 2 1 5 ; Buckler 1 923: 30-3 1 .
brakma eylemleri zellikle 2-5. yzyllar arasnda byk Anadolu ehirlerinde sk
olmasa da grlr. Bunlarn bazlar meslek birlikleri tarafndan organize edilmiti.
Huzuru bozmadklar srece i brakanlara dokunulmuyordu. Baz durumlar doru
dan vali mdahalesini gerektirmitir (Buckler 1 923)
Ancak rnein 59'da Pompeii'de kargaa sonucunda sorumlu meslek birlii datl
m (Tact. Ann. 14.17), 2 15'te skenderiye ise ehir iin hayati neme sahip birlik
dndakilerin faaliyetlerine son verilmiti (Buckler 1 923: 33, dpn. 1 ) .
Tert. Apol. 3 8 .
Sozom. Hist. Ecll 5.15. MacMullen Kyzikos'taki olay derneklerle badatrsa da
(MacMullen 1 9922: 1 77) yasak, pagan Kyzikos vatandalarnn imparatora bavur
masndan sonra yrrle sokulmutu ve tamamen dini nitelikliydi; derneklerin asl
faaliyetleriyle ilgisi yoktu.
Bu ayrcalklarn nasl elde edilebilecei yine Digesta'da belirtilmitir (Dig. 50.5. 12).
Ayrcalklar olmayan birlik yeleri ise zorunlu kamu hizmetlerine itirak etmek zo
rundayd (a.g.e. 50.5. 13).
Dig. 50. 5. 3-9.
Ath. Hist. Arian. 10.
Ambr. Ep. 20. 6.
Gr. Naz. Or. 43.57.
Anm. Marc. 3 1 . 6.
Ath. Hist. Arian. 1 8 .
DN, DDET, DREN

(Sayfa 2 1 5-227)
2
4
Rothberg 2000: 1 1 .
OT Ob. 20.
Rothberg 2000: 1 7.
Joseph. Af 12.148-153.
540 ANADOLU'DA ROMA HAKMiYETi
Phil. Flacc. 9 .46.

Joseph. Af 14.1 10-1 1 3 , 224-228, 235, 241-242, 247-254, 256.
Demandt 2002: 72.
7
Momigliano 1986: 1 14 .
8
Tact. Hist. 5 .10, 1 3 ; Joseph. Bf 2.8. 1 ; Momigliano 1 986: 1 1 7.
9
lO
Momigliano 1986: 1 1 7-1 1 8 .
Joseph. Af. 14.235, 240; 1 6 . 1 7 1
Trebilco 1991: 1 72.

l2
13
Cic. Flacc. 2 8 .67-69. Cicero olaydan Flaccus'un aleyhine alan yolsuzluk davasnda
onu savunurken bahseder (M 59). Marshall bu davada Flaccus'un susuz olabile
ceini iddia etmektedir. Flaccus eyaletin altn ihra etmesini yasaklayan bir kararna
me karm ve buna dayanarak Apameia, Laodikeia, Adramytteion ve Pergamon'da
Yahudilerin toplad altnlara el koymutu. Kararnamenin Sertorius, Mithradates ve
korsanlarla yaplan savalar dolaysyla yaanan sikke sknts veya bu srada Ku
ds'te yaanan problemlerle ilgisi olabilir. (Marshall 1 975).
14 Joseph. Af. 14. 21 3-2 1 6, 223-227, 244-246; 1 6 . 1 67, 171, 1 72-173; Philo. Leg. 3 1 1 3 1 3.
1 5 Joseph. Af 1 6 . 3 1 -57, 58-60; Barclay 1996: 268.
1 6 Joseph. Af 14. 1 62-165, 2 1 6, 235; Philo. Leg. 3 1 1-312.
1 7 Joseph. Af 14. 241-243, 244-246, 256-258, 262
1 8 Barclay 1 996: 273- 274.
1 9 Antiokheia vatandalar I. Yahudi Sava'nn yaratt olumsuz Yahudi imajn ehir
deki Yahudilerin aleyhine kullanmlard. Titus'un Kaisareia'da olduu srada ehir
de Yahudilerin yangn karaca sylentisi yayld ve bir sre sonra pazar yerinde
kazayla kan yangn yznden Yahudiler suland. Fakat yaplan soruturmada
olayda Yahudilerin parma olmad anlald. Daha sonra 70'te Kuds'ten Ro
ma'ya dnen Titus Antiokheia'da konakladnda vatandalar Yahudilerin ehirle
rinden karlmasn istemiler, fakat istekleri reddedilince bu sefer zerinde Yahudi
lerin ayrcalklarnn yazl olduu pirin levhann kaldrlmasn talep etmilerdi.
Ancak bu da Titus tarafndan geri evrildi (Joseph. Bf 7.3.2-4, 7.5 . 1-2 ) .
2 0 Marshall Flaccus'un M 62'de Yahudi altnlarna Anadolu Yahudilerinin Kuds'te
ki isyanclara yardm etme ihtimalini engellemek iin el koymu olabileceini ileri
srmtr (Marshall 1975: 147, 149). Romallarn daha yeni ele geirdikleri bir bl
geye Yahudilerin dikkat ekici ekilde yksek bir mebla yollamalar, onlarn Ku
ds'te bir ayaklanmaya para yardm yapabilecekleri phesini dourmu olabilir.
21
Rothberg 2000: 107.
22 Trebilco 1991: 32.
23
Rothberg 2000: 1 56-1 57, 1 66, 168; CTh. 16.8.2, 16.8.4, 1 5.8.3.
24 CTh. 16.8.16, 25, 27; C]. 1 .9.7.
25
1556 tarihinde Venedik senatosu Yahudilerin kentin btn topraklarna yayldn
ve istedikleri yere gidebildiklerinden yaknmaktayd. Yahudilerin ehir dndaki ma
hallelerde oturmalar ve ehir iinde han iletmemeleri istenmiti (Braudel 1 994:
1 80). te yandan Anadolu ehirleri Yahudilerin ehir hayatnn gereklerini yerine
getirmelerini, yani topluma entegrasyonlarn talep ediyordu.
26 Orig. C. Cels. 8 . 1 7; Arn. Adv. Nat. 6 . 1 .
2 7 Young 20073: 635-637.
28 Momigliano 1986: 123.
29 Suet. Nero 16.
30 Euseb. Hist. ecll. 2. 25; Tert. Ad. Nat. 1 .7.
NOTLAR 541
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
5
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
Cass. Dio 67.14; Suet. Dom. 15; Euseb. Hist. ecll 3 . 1 7.

SHA. Sev. 1 7.8.
Rives 1 999.
Euseb. Hist. ecll. 7. 1 0, 13; 8. 2.
NT Acts 1 9.23-4 1 .
Matsumoto 1988.
Tact. Ann. 1 5.44.
Plin. Ep. 1 0.96-97.
Tert. A d Scap. 5 . l .
Euseb.4.26.5.
Plin. Ep. 1 0.34.
a.g.e. 1 0. 96.
Goodman 20036: 328.
Mart. Pal. 8-12, 1 9 .
Oost 1 9 6 1 : 5-6.
Euseb. Hist. ecll. 4. 1 3 .
a.g.e. 4. 9 .
Goodman 20036: 326.
Euseb. Hist. ecll. 3.33.
a.g.e. 3.36.
Cass. Dio 52. 36.
Mitchell 1 993b: 64.
MacMullen 1 990b: 1 5 8 - 1 59; Mitchell 1 993: 65.
Hahn 2004: 278-279.
Sozom. Hist. ecll. 5. 1 1 .
a.g.e. 5 . 1 5 .
a.g.e. 5. 1 5 .
a.g.e. 5. 1 6 .
Origen. Cels. 3.55.
Harland 2002. rnein Valerianus'un yasaklar senatrleri, atl snfn ve ileri gelen
brokratlar ieriyordu (Cyp. Ep. 8 1 .2).
Plin. Ep. 1 0.96.4, 8-9.
Tert. Ad Scap. 3.4.
Harland 2002: 405 dpn. 19.
Bas. Ep. 1 10, 280-2 8 1 , 308, 84, 86-87, 3 0 1 , 303, 88, 309, 142, 83.
Sapkn mezhep mensuplar Hristiyanlk uruna lseler bile genellikle ehit olarak
kabul edilmemilerdir (Cyp. Unit. 1 .14; August. Ep. 1 73; Euseb. I-Iist. ecll. 5.21).
Tert. Ad Scap. 5.
Mart. Pol 4.
Euseb. Hist. ecll. 8. 5; Lactant. de mart. Pers. 1 3 .
Potter 1 993: 55.
Lactant. De mart. Pers 1 3 .
Gaddis 2005: 1 62.
Potter 1 993: 59-6 1 .
Act. l'ian. 17.2-3.
a.g.e. 7.1 .
Clark 2004: 30-3 1 .
78
79
80
8
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
oo
Jones 1 97J2: 9 5 1 .
Basil. Ep. 242.
a.g.e. 225.
Millar 1 9922: 5 5 1 vd.
Sozomenos Constantinus'un Katolik Kilisesi dndaki herhangi bir kilisenin onun
yerine koyulmasn ve btn sapkn mezhepleri yasaklayan bir yasa kardn ve
daha sonraki Hristiyan imparatorlarn da yasay uyguladklarn syler. Yasaya gre
sz konusu mezheplerin kiliseleri yklacakt. Ayrca mensuplarnn evlerde toplan
malar yasaklanm, tek toplant yeri olarak kiliseler gsterilmitir (Sozom. Hist. ecll.
2.32). Codex Theodosianus isim belirtmemekle birlikte, sapkn mezheplerin Katolik
inancna bal insanlarn yararlandklar ayrclklar kullanmalarn yasaklar ve ta
kipilerine eitli cezalar verileceini bildirir: Kiilerin halk arasnda dini konular
tartmas ve t vermesi yasaktr; Katolik Kilisesi dndaki kiliseler ve toplant
yerlerine " kilise" sfat ve yetkisi verilmeyecektir; Baba Oul ve Kutsal Ruh'un bir
likteliini reddedenler, bunlar ayr varlklar olarak kabul edenler (yani Montanistler
gibi) sapknlkla sulanacaktr; btn sapkn mezhepler yasaklanmtr; bunlar sa
vunanlar fikirlerini halkla paylaamaz (a.g.e. 1 6. 1 .3, 4.2, 5 . 1 ).
Hippolytos'un duyduuna gre Pontos'ta bir rahibin sa'nn bir yl iinde geri gelece
ine dair sanrlar grmesinin ardndan inanl kimseler ilerini brakm ve mallarn
satarak kayp koyunlar gibi etrafta gezinmeye balamlard (Hippol. In. Dan. 4 . 1 8
vd.). Ayn pasajda Syria'da benzer bir olaydan daha bahseden Hippolytos, bir rahi
bin nderliinde aileleriyle birlikte sa ile bulumaya giden bir grubun valinin asker
leri tarafndan haydut yerine koyularak nerdeyse tamamen katledildiini aktarr.
Epiphanios (Epiph. Pan. 48.l )'un verdii tarihle Eusebios'unki (Euseb. Hist. ecll.
5 . 1 6 ) uyumamakla birlikte, Marcus Aurelius'un 12. hkmdarlk yln zikreden
Eusebios daha gvenilir bir kaynak olarak kabul edilmektedir (Powell: 1975: 34).
Euseb. Hist. ecll 5 . 1 6; ]er. Ep. 4 1 .4. Eusebios Hieronymos Montanus'un Kybele ra
hibi okluunu aka sylememekte, sadece "hadm" sfatn kullanmaktadr. sken
deriyeli Didymos ise Montanus'un bir "tanrnn" rahibi olduunu belirtmektedir
( Goree 1 980: 9 1 ).
Goree 1 980: 1 2 0 vd., 159 vd.
Euseb. Hist. ecll. 5.14, 18.
Farnell 2003.
Hippol. Haer. 8 . 1 2
Whale 1934
Tertullianus'un savunduu grlerin mezhebin ilk evresine ait olduu, b u dnemde
Montanizmin Kataphrygia'llarn mezhebi olarak bilindiini savunan Powell'e gre
mezhebin ilk ve ge dnemleri arasnda nemli farklar bulunmaktadr (Powell 1 975) .
Tert. Car. 9.3.
Tert. !dol. 6 , 8, 1 5 .
Goree 1 980: 1 09 vdd.
Euseb. Hist. Ecll. 5 . 1 6 . 1 8.
Goree 1 980: 1 0 1 .
Calder 1 930'da blgede Montanistlere ait eitli yaztlar bulmu ve yaztlar nda
Pepouza'y Bekilli'ye yerletirmiti (Calder 1 93 1 ) . Blgede bulunmu 280-301 aras
na tarihlenen yaztlarn %80'i Hristiyanlara aittir (Mitchell 1 993b: 59).
Sozom. Hist. Ecll. 2.32.
CTh. 1 6.5. 1 1 .
a.g.e. 1 6.5.34, 42, 40.1-6, 57.
NOTLAR
o1
o2
o3
104
105
o6
o 7
o8
o9
l o
lll
l12
l
13
l 14
115
6
117
118
l 19
l 20
121
1 22
1 23
1 24
125
1 26
1 27
128
1 29
130
131
132
133
Procop. HA 1 1 .23.
Schepelern 1 929.
Calder 1 923: 6 4 -65.
Euseb. Hist. ecll. 5. 1 8 . Mezhep iin para toplayan, hediyeler kabul eden, Monta
nus'un retilerini yaydklar iin maa balanan kiilerin varlyla kaynaklarda
"mali iler sorumlusu" ve "gelir mfettii" gibi grevlilerden sz edilmesi, mezhebin
bir dernek gibi yaplandn dndryor. Hatta Eusebios faizle bor verildiini
bile syler. Ksacas Montanistler Roma'nn dini birliklere tand ayrcalklardan
yararlanarak Hristiyan inanlarna bir anlamda klf hazrlamlard. Bu yzden im
paratorluun dikkati ve mdahalesinden bir lde kamay baardlar ( Hirschmann
2006).
Hipp. Haer. 7.17-18.
NT 1 Ti 4 . 1-5; Ir. Adv. Haer. 1 .28.
Sozom. Hist. ecll. 5 . 1 1 .
Euseb. Hist. ecll. 5.28.
Hippol. Noet. 1 .
Greg. Orat. 1 8.59; Gr. Nys. Eunorn. 2
Antik kaynaklarn dnda Anadolu'daki mezheplerin yaztlardaki varl artc
derecede azdr. Calder'in 1 923'teki incelemesinde zellikle Novatianus mezhebine
daha sk rastlanmaktadr ve ou da Phrygia'dan gelmektedir. Calder birok mezhe
bin ortaya kt Anadolu' da yaztlarn sessiz kalmasn, erken dnemde Hristiyan
larn mensup olduklar kiliselerin mezarlklarna gmlmeleri ile aklamtr. Dola
ysyla mensup olduu mezhep kilisesinin mezarlnda yatmak bu kiiler iin yeterli
bir gstergeydi (Calder 1 923 ).
Giddes 2005: 2 1 9.
Hahn 200 4 : 276.
a.g.e. 28 4 .
Sozom. Hist. Ecll. 7. 1 5 .
Gregory 1 9 8 3 : 1 4 7-1 50.
Soc. Hist. ecll. 2. 3 8 .
Praedest. 1 . 1 7.
Epiph. Pan. 75.1-3.
Basil. Ep. 1 69-171.
Gregory 1978: 4 1-79.
a.g.e. 8 1-127.
a.g.e. 1 29- 1 6 1 , 1 63-201.
a.g.e. 152-153.
Evagr. Hist. Ecll. 3 . 4 4 .
MacMullen 1 990e: 265 vdd.
Bkz. Gregory 1978'deki Hristiyan kaynaklardan eitli pasajlar.
Procop. HA 1 1 .21 .
Jones 1 973': 955.
Soc. Hist. ecll. 4 .28.
Giddes 2005: 208-250. Keilerin ar sofu, kapal yaamlarn ve manastr hayatn
dzenlemeye ynelik ilk admlar Valens'in saltanatnda, 4 70'de atld. mparator ma
nastrlarda inzivaya ekilmi grnts altnda ehir hizmetlerinden kaan "aylaklk
dkn sofularn" bulunmasn emretmitir. Yine Valens, 375'te keilerin yakala-
543
134
35
136
137
138
139
140
141
r42
143
144
145
r46
147
148
149
50
151
52
narak orduya alnmasn istemiti. I. Theodosius ve evresi keilerle manastr haya

tna daha lml yaklamtr. Keilerin ehir hayatna entegre olmalarn istemek
yerine, mnzevi yaam iin cesaretlendirildiler. Bunun sebebi, muhtemelen baz ba
bo keilerin izole yaamlarn terk ederek ehirlerde devlet ilerine karmalarn
engellemekti. Keileri ehir hayatndan uzaklatrma abalar ie yaramaynca,
398'de yaynlanan bir kararnameyle hukuki ilere karan keilerin arlklarndan
piskoposlarn sorumlu tutulaca ilan edilmi, fakat ayn zamanda, gerekli grld
takdirde keiler arasnda rahiplie atamalar yaplabilecei bildirilmitir. Btn
bu nlemler hem imparatorluun hem de Kilise'nin keilerin yerleik dzene kar
oluturduklar tehdit yznden alnmt (a.g.e. 23 1 vdd.)
John Chr. Ep. Olymp. 14.3.
Harland 2006.
Philostr. Ep. 28-41, 56, 75-76.
M 1 8 6'da Senato'nun Dionysos'a zel Bacchanalia enliklerini "devletin varl
na tehdit oluturduu" gerekesiyle yasaklamas en bilinen olaylardan biridir (Liv.
39. 1 1 -20). Bacchanalia'nn arz ettii tehlike, gayriresmi ve yetkisiz bir dine dnmesi,
Roma da dahil talya'nn genelindeki mevcut dini dzen iinde dallanp budaklan
mas ve isyan amal bir ittifak olmasyd (Dumont 1 987: 1 73-1 97; Walsh 1996:
200). Dier baz kltler de yasaklanmtr: Tiberius 1 9'da Isis tapnm yasaklamt,
ama Otho dneminde klt halka ak ekilde varln srdrmekteydi (Demandt
2002: 71; Suet. Otho 1 2 . 1 ). Iulius-Claudius slalesi imparatorlar batdaki isyanlar
da nemli roller stlenen Druid ayinlerine yasak getirmiti (Plin. HN. 30.13; Suet.
Claud. 25.4; Tact. Ann. 14.30, Hist. 2.61; Stat. Silv. 1 .4.90). Bunun dnda insan
kurbanna kar da mcadele verildi (Strab. 4.4.5; Pompon. 3 . 1 8 ) . Aristonikos di
reniinde ve Kartaca Sava'nda olduu gibi (Macrob. Sat. 3 . 9.7; kr. SHA Pert. 4)
evocatioya bavurulduu zamanlar oluyordu. Bu uygulama Roma'nn esnek tavrna
bir rnektir.
Cic. Verr. 1 .85.
Philostr. Ep. 45.
Erskine 1997.
Price 1 984.
Tact. Ann. 4.36; Suet. Tib.37. Price'a gre Kyzikos'lular Augustus Tapna'nn tamamlayamadklar iin cezalandrlmlard (Price 2004: 153 ).
Talloen 2007: 233-234.
a.g.e. 240.
Price 2004: 149.
a.g.e. 1 5 1 -158.
Bowersock 1 972: 1 9 1 -2 0 1 .
Cass. D i o 52.35-36.
Bowersock 1 972: 205.
Tert. !dol. 16, de Spect. 13. Bunun bir istisnas, 4. yzyla ya da daha ge bir dneme
ait bir kaynakta aziz Phokas ile 2. yzyl balarnda Pontus valisi olduunu rendi
imiz Africanus'un arasnda getii ileri srlen konumadr. Pasajda Phokas'n Tra
ianus'un tanr olduunu reddettii sylenir. Sulamalar karsnda bir insann tanr
olabileceini reddeder ve Traianus'un neden bir imparator olmakla yetinmediini
sorar (Price 2004: 216).
Mart. Pot. 8.2.
Ac. Pion. 8. Eusebios ise 260 balarnda Anadolu dndan bir olay aktarr: Filis
tin'deki Kaisareia'da bulunan Marinus adl bir asker imparatorlara adakta bulunma
NOTLAR 545
153
1 54
155
156
1 57
l58
159
1 60
161
l 62
1 63
1 64
165
166
1 67
1 68
1 69
1 70
171
172
173
1 74
175
176
1 77
178
1 79
1 80
181
182
183
1 84
y reddettii iin lm cezasna arptrlmt (Euseb. Hist. Ecll. 7 . 1 5 ) .

Millar 1 972: 1 50.
Act. Pion 1 8 .
Millar 1 9 72: 1 5 1 .
Genel bir deerlendirme iin bkz. Stewart 1 999.
Suet. Tib 5 8 .
Domitianus heykeli yannda bu suu ileyen bir kadn ve Caracalla'nn saltanat sra
snda imparatorun tasvirini tayan bir sikkeyle geneleve giren atl snfndan biri
lm cezasna arptrlmt (Cass. Dio 67. 1 2 .2, 78.1 6.2). Baka bir kaynak Caracal
la'nn heykelleri yannda ieyenleri de cezalandrdn bildirir (SHA M. Ant. 5.7).
Tact. Ann. 1 . 74, 3.70. Digesta'da imparatorun kutsanm metal heykellerinin eritil
mesi ve benzeri faaliyetlerin cezalandrlaca bildirilir ( Cj. 48.4.6). Kanun daha er
ken tarihli (muhtemelen Antoninus'lar-Severus'lar dnemi) olmakla birlikte, burada
ki "kutsanm" ifadesinin ok sonra metne yerletirildii dnlr (Ando 2000:
236). Ancak ans lanetlenmi bir imparatorun heykellerini eritenlerin Senato tarafn
dan affedilmesi mmknd ( Cj. 48.4.4. 1 ) .
Act. Paul Thec. 2.26.
Lib. Or. 22.7.
Canetti 20063: 20.
Cass. Dio 79.4.7.
Fuchs 1 9642: 28 vdd.; Deininger 1 9 7 1 .
Cic. Cat. 3 .9, 1 9; Fuchs 1 964: 8 vdd.
Cic. Cat. 3.9. 1 9; Sall. Cat. 47.2; Hor. Epod. 1 6.
Momigliano 1 986: 1 09.
Sanford 1950: 30.
Charlesworth 1 926.
Strab. 1 4 . 1 .24.
Tact. Ann. 4 . 1 2 .
Fuchs 1 9642: 3 1-39, 59-92.
Gauger 1980. Sanford ve Forte bunlarn Roma-Seleukos mcadelesi srasnda ortaya
ktn ileri srmekle birlikte (Sanford 1 950: 30; Forte 1 972: 4 1 ), Gauger kehanet
lerin birka devreden getiini iddia eder: Bouplagos hikayesi M 1 9 1/190'da Aito
lia'da ortaya km ve son eklini M 88'de, Mithradates'in dneminde almt.
Gauger, Phlegon'un bahsettii Antisthenes'in Rodos'lu Antisthenes olmadn, bu
kiinin Mithradates'in evresindeki filozoflardan Peripatosu Antisthenes ile iliki
lendirilmesi gerektiini dnr (Gauger 1 980: 243, 260-26 1 ) .
FGrH 2 5 7 F36 III.
McGing 1 986: 1 02-1 03.
Sib. Or. 3 .350-355; Fuchs 1 9642: 35-36.
Just. Epit. 37.2. 1-3.
Saprykin 1 998: 398-399.
Plut. Quaest. Conv. 1 .6.2.
Plut. Alex. 2.
Oros. 6 . 5 . 1 ; Cass. Dio 37. 1 1 .4; Saprykin 1 998: 397.
Sib. Or. 3.350 vdd.
Tam 1 932: 1 37-1 38.
Tam burada homonoiay skender'in Makedonyallar ile Perslerin birlikteliini arzula
masyla balayan, Iambulos'un Gne lkesi'yle devam eden ve nihayetinde Aristoni
kos'un hayata geirmeye alt "soylu bir kavram" olarak dnr (a.g.e. 1 40-141 ).
1 8 5 Sib. Or. 3. 46-54, 75-92.

1 8 6 Tam 1 932: 142.
1 8 7 Yzyllar sonra Roma'ya isyan ederek 269-270'te Kappadokia ve Galatia'nn byk
bir blmn ele geiren Palmyra kraliesi Zenobia'nn kendisini Kleopatra'yla z
deletirmesi, muhtemelen ele geirdii yerlerde kralienin Roma kart imajn kul
lanarak kendisine taraftar toplamaya ynelikti (Watson 1999: 65-66).
1 8 8 Sanford 1 937; Tuplin 1 989: 396 vdd.
1 8 9 NT Rev. 13, 1 7. MacMullen 19922: 145.
190 MacMullen 1 9922: 146.
1 9 1 Sanford 1 937: 83-84.
192 a.g. e. 86-89.
193 Alfldy 1989: 135.
194 Tert. Adv. Marc. 3 .24.3.
195 Hipp. In. Dan. 4 . 1 .
1 9 6 Alfldy 1 989: 1 3 6 .
1 9 7 Caes. B. Civ. 3.86.
198 Bowersock 1 986: 294.
199 IStrat 1 0.
200 Bowersock 1986: 296.
201 Tact. Ann. 2.43, 54.
202 Bowersock 1 986: 304.
203 Dio Chrys. Or. 45.4.
204 Philostr. VA 1 . 1 , 4.16; Ep. Ap.62.
205 Philostr. VA 8.5, 8.7.9, 6.2 1, 6.4 1, 8.7.8, 8.12.
206 a .g. e . 2.4, 3 .3 8 , 6.27, 4.45, 4.20, 4. 10.
207 a.g. e. 7.9-10.
208 a.g.e. 7. 1 1 .
209 a.g. e . 8.5.
210 Bithynia'daki Klaudiopolis'te Aleksandros'a adanm bir sunak bulunmutur (Ame
ling 1 985). Benzer adaklarn varl antik kaynaklardan ve epigrafik buluntulardan
bilinir. Parion'da kurulmu bir klt vard; hatta Illyria'da kendisine yaplm bir
adaa ait yazt ele gemitir. Aleksandros'un kutsal ylan Glykon ise Nikomedia'yla
Abonuteikhos sikkelerinde karmza kar ve darphane kapanncaya kadar ayn tip
te sikke baslmtr (Nock 1928: 1 60). Atina'dan Tomis'e kadar eitli ehirlerde
Glykon tasvirlerine rastlanr (Robert 1 9 8 1 ) .
2 1 1 Robert 1 9 8 1 : 5 14. Elinde yumurta tutan Asklepios heykellerinin, tanrnn Abonuteikhos'taki tapnanda bulunan klt heykeli olduu dnlmektedir (Grimm 1 989).
212 Lucian Alex. 30, 48, 57.
213 a.g. e. 23, 36, 38.
2 1 4 MacMullen 19922: 1 1 7; Lucian. Alex. 30-34.
2 l 5 Lucian. Alex. 48. Romallar yenilince Aleksandros kehanette zaferin kimin olacana
dair bir iaret bulunmadn syleyerek kendisini savundu. mparatorun bu tip ke
hanetleri dikkate almas ilgintir. Daha sonra Marcus Aurelius Quadi ve Marcoman
ni kavimlerine kar 1 74'te tekrar sefere ktnda, barbarlar tarafndan etraf evri
len bir Roma birlii, imparatorun maiyetinde bulunan bir Msrl byc sayesinde
kurtuldu. Byc baz tanrlar dualarla arm ve gkgrlts ile yamur sayesin
de barbarlar korkutmay baarmt (Cass. Dio 72.8).
216 Bu srada Parth'lar Armenia'nn i ilerine karmaktayd. Kappadokia valisi Severi
anus 1 66'da kk bir kuvvetle Armenia'ya girmi, fakat Elegeia'da yenilgiye ura
mt (Cass. Dio 71.2).
NOTLAR 547
2 1 7 Lucian. Alex. 57-60.

2 1 8 Burada hemen astrolojiye merak bilinen Tiberius akla geliyor. Yaknnda tuttuu
astrolog Thrasyllos Roma vatandaln elde ettikten sonra Kommagene kral Anti
okhos'un kzyla evlenmiti. Hatta olu Gen Agrippina, Nero ve Vespasianus'a ayn
hizmeti vermiti (Tact. Ann. 6.2 1 ; Suet. Tib. 14; Cass. Dio 55. 1 1 ).
219 Anderson 1 993: 1 52-153-155.
220 Septimius Severus'un Didius Iulianus ve Pescennius Niger'le mcadelesinde kehanet
ler propaganda amac olarak nemli bir yer tutmutu. Dio'nun aktardna gre he
nz sadece bir vatandaken Apameia'daki Zeus Belos kehanet ocan ziyaret eden
Severus, burada bir gn imparator olacan renmiti (Cass. Dio 79.8.5-6). Astro
loji de Severus iin nemli bir propaganda aracyd. phesiz bu durum kahinlere ve
byclere elverili bir ortam salamt (Rubin 1 980: 27-40).
221 McGing 1 986: 95-96, 1 00.
222 Huzar 1 978: 1 56, 1 82.
223 Taylor-Perry 2003: 5-6.
224 Tondriau 1977: 453-466.
225 Taylor-Perry 2003: 1 8 .
2 2 6 Polinskaya 2006: 67, dpn. 3 1 ; 73-74.
227 App. Mith. 1 0; Arslan 2007: 145, dpn. 635.
228 Taylor-Perry 2003: 15.
ENTELEKTEL MUHALEFET
(Sayfa 2 15-227)
2
3
4
5
6
Breebaart 1 975: 56.

Cic. Arch. 24; Plut. Pomp. 42; Gold 1 985: 3 1 8.
Augustus'un saltanat srasnda da airler ve tarihiler arasnda Principatus'a kar
kanlar olmutu, ancak bunlar eletirilerinde lml davranmlard. T. Ampius Bal
bus, Asinius Pollio ve Titus Labienus gibilerinin yaptlar ise gnmze gelmemitir.
Augustus kendisini eletiren eserleri nerdeyse hi sansr etmedi. Ancak Tiberius'tan
itibaren sansrn artt grlr. Bata Tacitus olmak zere birok kaynakta yaklan
kitaplar, yasaklanan biyografiler vb. bulmak mmkndr. rnein Tarsos'lu Her
mogenes tarih kitabnda Domitianus aleyhinde imalarda bulunduu iin ldrlm,
eserini oaltan katipler armha gerilmiti (Suet. Dom. 10). rnekleri oaltabiliriz
(MacMullen 1 9922: 34-40).
Lactant. Div. inst. 56.
Plut. Cat. Mai. 22.
Halikarnassos'lu Dionysios'a gre halkn ve entelektellerin Romallarn kulbeler
de yaayan barbarlar olduklarn dair inanc, Yunanlarn erken Roma tarihine ilgisiz
liklerinden kaynaklanmaktayd. Tarihiye baklrsa Romallar Kartaca ya da Make
donya'y fethettikten sonra deil, Roma ehrini kurduktan sonra "insanca" ve
" Yunanlar gibi" yaamaya balamlard. Roma'y kuranlarn Yunan kolonileri ol
duunu ispata alan Dionysios, bylece Yunanlar ve Romallar uzlatrmay ama
lamt (Dion. Hal. Ant. Rom. 1 .4.2, 1 .5.90, 1 .60.3 vd., 3 . 10.4, 7.70.1 ) .
Fuchs 1 9642: 4. Polybios ve Halikarnassos'lu Dionysios bunu aka ima eder.
(Polyb. 1 .63.9, 1 0.9.2, 1 8 .28.5; Dion. Hal. Ant. Rom. 1 .5.90, 2 . 1 7.3). Pompeius
Trogus'a gre Makedonya'nn Roma karsndaki baarszl da Romallarn d
manlarna gre daha talihli oluundandr (Just. Epit. 30.4. 1 6 ) .
8
9
10
ll
l2
13
14
l5
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
3I
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
Philostr. VS 19.
Aytalar 2006: 53 vdd.
Dawson 1992: 245. Fakat bunlar daha ziyade st snflarn n yarglarn yanstyordu.
Tact. Hist. 4.40.
Hatibin Roma tarafndan nce takdir sonra da srgn edilmesi fikirlerinde deiimlere
yol am olabilir (Swain 1 996: 1 9 1 ) . Synesius Dio'nun kariyerine Sofist olarak bala
dn, ama srgn srasnda deierek bir filozof haline geldiini syler (Syn. Dio 38a
b). Rodos ve skenderiye sylevlerinde Dio, ileride daha ak grlen "krala t veren
filozof" modelinin ilk rneklerini verir. Ayn ekilde Roma ynetimiyle uyumlu iliki
kurma istei de sezilir. Srgnden sonra ise Kinizm n plana kar. Dio'nun bu dnem
deki tavr isyankar ve monari kart olarak deerlendirilmi, sylevlerinde monarkhos
kelimesini artk kullanmadna dikkat ekilmitir. Ancak bu durumun genel bir itiraz
m yoksa Domitianus'a kar bir tavr m yanstt belli deil (Moles 1978: 93 vdd.).
Swain 1 996: 1 9 1 .
a.g.e. 207-208.
Madsen 2007: 67.
Dio Chrys. Or. 1 .42; 1 .45.
a.g.e. 38, 39.
ehirlerin rekabeti iin bkz. Bekker-Nielsen 2008: 14-16.
Dio Chrys. Or. 44. 1 1 -12. Fakat baka bir sylevinden anlald kadaryla Dio'nun
bakanlnda Traianus'un huzuruna kan Prusa elileri bamszlk dnda talep
ettikleri dier haklar kazanmt (Dio Chrys. Or. 45). Dio'nun imparatorlua kar
olan tavr deiikliini Domitianus'un yaptklarna deil, Traianus'tan Prusa iin ba
mszlk hakkn alamamasna balanr (Madsen 2007: 69).
Callender 1 904: 68.
a.g.e. 12. 20.
Perry 2007: 4 8 1 .
Swain 1996: 200, 204.
Dio Chrys. Or. 2 1 . 8 .
a.g.e. 1 3 . 33-34.
Philostr VA 4.5, 4.2.
Dzielska 1 986: 6 1 .
Philostr. VA 4.8; 5.26, 36.
a.g.e. 4.5, Philstr. Ep. 30, 7 1 , 72.
Themist. Or. 6. 72d.
Bowie 1 978: 1683.
Eichholz 1 95 1 : 65.
Cass. Dio 74.4.4, 75.3.2-3, 75.7-8.
Swain 1 996: 402-403.
Cass. Dio 52. 14-40.
Aristid. Or. 26.33, 59, 63.
Richards 1941: 80. kraln lmnden sonra aile nce Lucullus ardndan da Octavi
anus'un yannda yer ald (Sihler 1 923: 1 36).
Millar 2006: 1 1 1 .
Madsen Bithynia-Pontus Eyaleti'ndeki yerel nfusun Romal kimliini sorgulamakta
ve st snftan bir ksm bireyin -dier eyaletlerde olduu gibi- Romal kimliklerini
benimsediklerini sylemektedir (Madsen 2005). Bu elbette doal bir gelimedir, ancak
Madsen'in de belirttii gibi sekin nfusun seimleri halkn hislerini her zaman yan-
NOTLAR
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
6r
62
63
64
65
stmaz. Bithynia'nn Romal valileri mahkemeye karma konusundaki baarsna ba

klrsa, yerel sekinlerin aslnda birbirlerine kenetlenmi, kararl bir grup oluturduk
lar sylenebilir. Dio Khrysostomos da eyalette uyumun (concordia) nemli olduunu
syler, nk bylece Roma'ya veya yozlam valilere kar salam durmak mm
kndr (Dio Chrys. Or. 38.34).
Kaufmann-Conversi 2007: 1 5 1 .
Dio Chrys. Or. 33. 1-23.
a.g.e. 3 1 . 16, 32. 1 63
Kaufmann-Conversi 2007: 1 52.
Harris 1 980: 893.
Philostr. Ep. 56.
Topuolu 2006: 1 82.
a.g.e. 1 83.
Berry 1 983: 79.
Bowersock 1 969.
Aytalar 2006: 1 1 .
Bowersock 1969: 46.
Philostr. VS 520; Bowersock 1 969: 44.
Philostr. VS. 1 . 25. 5 3 1 . Polemon'un babas hatip Zenon, M 4 1 'de Il. Triumvirlik'e
kar Parth'lardan destek almaya giden, fakat onlarla birlikte Roma'ya kar hareket
etmeye balayan Labienus'a direnme ars yapmt. Zenan gibi bir hatip olan Hyb
reas da Labienus'a kar mcadele vermitir (Strab. 14.2.24 ).
Aytalar 2006: 1 1-23.
Kaufmann-Conversi 2007: 1 5 8 .
rnein Ankyra, Pisidia'nn dousundaki kk Amblada ehri, Galatia'nn dousun
daki Tavion, Phrygia ehri olan Tiberiopolis ve Kappadokia gibi (Mitchell 1 993b: 84,
dpn. 275 86). 350 gibi ge bir tarihte Kappadokia'llarn, Galatia'llarn ve Pontos'lula
rn entelektel yeteneklerini ven, bunlarn bat ve doudaki saraylarda dier halklar
dan ok daha fazla grldn aktaran bir kaynamz vardr (Exp. Tot. Mundi 44).
Ge Cumhuriyet'te hkm sren siyasi anariye kar geleneksel deerlere dnn
are olarak grld bir ortamda Stoa felsefesinin arln koymas gerekirken
bunu baaramamt ( Griffin 1 9972: 7-8). Stoac ahlak felsefesi Roma'nn st snflar
arasnda giderek poplerlik kazand. Romallar Stoa felsefesini benimserken, tavsi
yelerden ya da kendi ahlaki anlaylarndan ok, malubiyet ve despotizm karsnda
zgrlk timsali olarak grlen ve Stoac bilgin nitelii tamakla birlikte Caesar
kart olmayan (Wistrand 1 979: 95) Cato gibi atalarnn rneklerini izlediler. Buna
ramen Cato Principatus kart bir figr olarak kabul edildi. Lucanius, Roma "z
gr olsayd" onu tanr yapacan belirtmiti (Luc. 9.601.vd.).
Raaflaub 1 986: 23.
Vogel-Wiedemann 199: 1 03. Baz teebbsler: Tact. Ann. 1 .4, 1 5 .52; Cass. Dio
60. 1 5.3; Suet. Claud. 13. Senato ve imparator arasndaki gerilim iin ayrca bkz.
Wirszubski 1 968: 1 24 vdd.
Vogel-Wiedemann 1 979: 100.
Tact. Ann. 16. 22.
Acta Diurna'nn yaym tarihi M 56 ncesine kadar gider. Ge Cumhuriyet Dnemin
den itibaren sadece resmi olaylar ve trenleri deil, ayn zamanda grlen davalar,
kamu nnde verilen sylevleri iermeye balad. Benzer dier bir yayn, Acta Senatus se
Senato tutanaklarnn kaydyd ve ilk kez M 59'da yaymlanmt (Suet. lul. 20). Bunlar
senatrlere akt, ancak Augustus geni apl yaynn yasaklamtr (Suet. Aug. 36).
549
KLE AYAKLANMALARI
(Sayfa 229-237)
3
4
6
7
8
9
o
ll
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Grnewald 1 999: 83.

Grenouilleau 2008: 25 1 vdd.
Pailler 1 988: 706 vdd.
"Pasif direni" ; Grenouilleau 2008: 246 .
Bradley 1 9994: 1 1 1 - 1 37.
"aktif direni" ; Grenouilleau 2008: 246.
Amyzon'dan bir yaztta efendisine kar gelen ve evi yakan bir klenin armha
gerildiinden bahseden bir yazt Aristonikos direnii ncesi klelerin krallktaki
skntl durumuna kant olarak alnsa da tek bana bir anlam ifade etmeyecei
aktr. Kleler her dnem benzer muamelelere maruz kalmtr (Vavrinek 1 975:
1 22-123).
Vavrinek 1 975: 1 09.
Diod. Sic. 34/3 5 .2 .1 -48, 34/3 5 .2.26.
a.g.e. 34135.3 . l .
Kim 1988: 1 60.
IGRR 4.914.
Vogt 1 972: 29-30.
Green 1 96 1 : 20.
MacMullen 1 990d: 238.
Scheidel 2007: 5.
Gregory 1 997: 1 0 1 - 102. Benzer bir aklama 2 . yzyldan itibaren kle saysnda
yaanan de getirilmitir. Krsalda kirac iftilerin ve iilerin giderek kleden bir
farklarnn kalmamas sonucunda krsal nfusla kle nfusu arasndaki ayrm gide
rek kapanm olmalyd (MacMullen 1 990d: 247) .
Fairey 2006: 247, dpn. 24 1 .
syan liderlerinin bu zellii sadece antikaa zg deildir. rnein Celali syanla
r'nn liderlerinden Karayazc halkn gznde etkileyici ve karizmatik biriydi. ste
lik bir keresinde adamlarna "Allah'n kendisine ululuk vaat ettiini" sylemitir
(Griswold 20022: 20, 30). Anadolu'da benzer inanlar 1 900'lerin banda bile gr
lyordu. Halkn akrcal Mehmet Efe'ye nasl balandndan bahseden 1 9 1 1 ylna
ait bir gazete, " ... akrcal'nn menkbeleri cin hikayeleri gibi btn kyl ve cahil
ahali zerinde garip bir korku yaratmtr" demekteydi. Mehmet Efe'yi takip grev
lendirilen Ali Paa ise, kyllerin onu "Allah" gibi bildiklerini sylyordu (Yetkin
20033: 1 52, 163). Dier lkelerde de benzer rnekler yaygndr: Gney talyal hay
dutlar papa ve kral tarafndan okunmu muskalar tayorlar ve Meryem Ana'nn
korumas altnda olduklarn sylyorlard. Gney ve Gneydou Asya gibi haydut
luun kurumsallam olduu blgelerde ise by nemli bir unsur olarak karmza
kmaktadr. Zaten adaletin kendisi ilahi bir anlam tadndan dini vurgular yerini
bulmaktadr (Hobsbawm 1 997: 58 vdd.).
Diod. Sic. 34/35.2.7. Florus'a gre Eunus'un gsterdii mucizeler tamamen dzme
ceydi: " [Tanrsal vahiy ile hareket ettiini gstermek iin] azna ii slfr ve kor
olan bir fndk kabuu yerletirdi. Hafife nefes alp verdiinde, konuurken azn
dan alev kyor gibi grnyordu" (Flor. 2.7.4 ) .
NOTLAR 5 5 1
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Vogt 1 957: 32.

Hrig 1979: 237 vdd.
Dumont 1 987: 2 1 8.
Bu arada Iambulos'un topyasnda klelerin bulunmaynn gerekten kle yanls
bir tutumdan m yoksa Gne Adalar'nn sosyal yaps itibaryla zaten deersiz
yelerini elediinden mi ileri geldii yakn zamanda sorgulanmtr (Fairey 2006:
208 vdd.). Diodoros pasajnn bir blmnde Gne Adalar sakinlerinin yeni do
mu bebeklerin topluma uyum salayp salamayacan renmek iin bavurduk
lar fantastik bir yntemden bahseder (Diod. Sic. 2.58.5): Bebekler kabilelerin yeti
tirdii devasa kulara bindirilir. Havada kalmaya dayananlarn baklmasna,
dayanamayanlarn zayf ruhlu olduklar iin terk edilmesine karar verilir. G ve
cesaretin snand bu testin yan sra hikayeyi anlatan kiinin, sonunda Gne Ada
lar'nda yaamay hak edecek gerekli kltrel ve doal zellikleri gelitiremedii
gerekesiyle ayrlmas, topyann herkese ak olmayan yapsna iaret eder. Fai
rey'e gre Gne Adalar vatandalarnn by, din ve teknolojiye dayal mutlu ha
yatlar ahlaklarna ve sosyal yaplarna baldr. Dolaysyla sz konusu kavramlar
kleliin daha batan elenmesine yol aar. "Doutan kle zelliklerine" sahip
olanlar bebeklere yaptklar testle toplum dnda brakan vatandalar, bylece l
kelerinde "gerek" klelerin var olma ihtimallerini de kendiliinden ortadan kald
rr. znde "klelik kart" bir duru iermeyen Iambulos'un topyas, Fairey'ye
gre sz konusu zellikleri yznden gerek hayattaki klelik kurumuna tavr koy
maz. Kanmca Fairey'in burada gzden kard nokta, kendisinin yapt bu ayrn
tl gzlemlerin Aristonikos'un peine taklan kleler tarafndan da ayn derinlikte
tartlmasnn pek mmkn olmamasdr. Onlar iin byle bir lkede klelerin bu
lunmay yeterli bir ltt belki de.
Fairey 2006: 237.
Bradley 1 9994: 1 30.
Grenouilleau 2008: 250.
Fairey 2006: 258.
a.g.e 260.
Diod. Sic. 36.5. 1 -4, 8 .1 -5, 10.1-3.
Flor. 3 . 1 9. 1 0.
Athenion'un oban olduunu Diodoros deil, Florus sylemektedir (Flor. 2.7.9).
Aniketos ve ilk sahte Nero dndakiler: M 1 02'de Tiberus Gracchus'un olu oldu
unu ne srerek ortaya kan Equitius; M 45'te Marius'un torunu olduunu iddia
eden Amatius; Augustus'un lmnden sonra efendisi Agrippa Postumus'u srgn
den kurtarp Ren lejyonlarnn bana geirmek isteyen, fakat o lnce kimliine
brnen Clemens; Herodes'in 4'te lmnden sonra olu Aleksandros'un kimliine
brnen Sidon'daki bir Romal azatlnn Yahudi klesi Simon, 40'da ldrlen Ma
uretania kral Ptolemaios'un yerine geen azatls Aedemon; Nero tarafndan siyasi
nedenlerle srgne gnderilmi senatr Scribonianus Camerinus olarak kendini tan
tan Geta (Grnewald 1 999: 196-228).
Grnewald 1 999: 228.
IG 9.2.5 17.
" NSANLIGIN ORTAK DMANLARI" :

ANADOLU'DA KORSANLIK VE HAYDUTLUK
(Sayfa 239-2 85)
2
3
4
5
6
7
8
9
ro
11
12
13
14
l6
I7
18
19
20
21
22
23
Cic. Of(. 3 . 1 07; Plin. HN. 2 . 1 1 7.

Cic. Fam. 1 0.5; Strab. 1 2.8.9; Caes. B. Civ 3 . 1 1 0 .
RC. 25. 1 .
Bu "deniz polisi" gelenei efsanevi kral Minos'tan itibaren Korinthos, Atina; B
yk skender'den sonra Antiogonos, Demetrios ve Ptolemaios'lara .biilmi bir sfatt
(Gabrielsen 20052: 395). M 240 civarnda Bithynia kral Ziaelas Kos halkna kor
sanlar iin gvence vermiti (SIG 3.456; RC 25). Bosporos kral Eumelos ise Kara
deniz' de gemilere saldran korsanlara sava aarak denizi temizlemiti (Diod. 20.25).
M 3 . yzyln ortalarndan itibaren Rodos'a geen bu grevi M 1 02'de Romallar
stlendi.
Braund 1 993: 1 9 9 vdd.
Garlan 1 978: 2.
IG 1 1 .2.148.73 ; Gabrielsen 20052: 397; Polyb. 4.47.
M 3. yzyln balarnda Histria'llar Trakyal Zoltes ve korsanlarna ehirlerine
saldrmamalar iin nce 5 talent, sonra 5000 drahmi demilerdir (SEG 24.1 095).
Hellenistik Dnemin sonuna doru Lipari Adalar korsanlara dokunulmazlk iin
her yl belli bir cret demek zorundayd (Cic. Verr. 3.85).
Gabrielsen 2005': 400- 401 .
Schulz 2000: 426-428.
Yal. Max. 2.1 0.2-5.
Avidov Roma'nn doudaki hakimiyetinden nce srasyla Atina, Rodos, Pergamon,
Seleukos'lar ve Ptolemiaos'larn denizlerde bizim anladmz ekilde "devriye" gre
vini yerine getirmediklerini ne srer. Denizler zerindeki kontrolleri daha ziyade
mttefikleri ya da tahl yollarn korumak trnden stratejik kararlar ieriyordu;
dzenli bir devriye anlay yoktu (Avidov 1 997: 2 1 -24).
Hohlfelder-Vann 2000: 1 3 1 -1 3 3 .
Sempler 1 9 1 6; Ormerod 1 924: 1 3.-26, 1 90-199.
Antigonos Gonatas tarafndan tutulan Phokaia'l Ameinias; II. Demetrios ve Antigo
nos Doson'un yannda savaan Illyria'l Agron ve Pharos'lu Demetrios; V. Philip
pos'a hizmet eden Pharos'lu Skerdilaidas ve Aitolia'l Dikaiarkhos gibi ... Rodos ku
atmas srasnda Demetrios Poliorketes'e yardm eden Timokles'in gemileri,
donanmadaki en iyi korsan gemileriydi (Diod. 20.97).
Gabrielsen 2005': 396.
Avidov 1 997: 24-25.
Jones 1 998: 2 0 1 .
Strab. 14.5.2.
Jones 1 998: 202.
Rauh 1 999: 1 70.
Avidov, Julius Obsequens'in yanl yorumlanm kabul ettii bir pasaja ve Livius'a
dayanarak seferin aslnda Sicilya'da bozguna uratlm korsanlarn Kilikia'ya ka
m artklarna ynelik yapldn ne srer (Avidov 1 997: 36-37).
Jones 1 926. Ayn tarihe ait Knidos'tan bir yazt hemen hemen ayn ierie sahiptir ve
Roma'nn bu dnemdeki dier sorunlarn (isyanc Numidia kral Iugurtha ile Cimb-
NOTLAR 553
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
ri ve Teutones kavimleri) halletikten sonra tekrar eyaletlerin sorunlarna, dolaysyla

korsanlk konusuna eildiini gsterir (Hassal-Crawford-Reynolds 1 974 ). Garlan'a
gre Romallarn uzun sren umursamazlklarndan birden vazgemeleri, Sulla'nn
Cimbri ile Teutones'e kar kazand zaferler sonucunda talya'ya ciddi bir kle
ak olmas ve Romallarn artk doudan gelecek klelere olan ihtiyacnn byk
lde azalmasyla alakalyd. Yeni kle pazarlar ortaya ktna gre Romallar
artk Kilikia Korsanlar'yla daha yakndan ilgilenebilirlerdi (Garlan 1 978: 7).
Lex de piratis korunmas gereken geni bir alan yaratmakla birlikte, bunu iin zorun
lu siyasi ve askeri g tek bir elde toplanamamt. Kararnamenin arkasndaki isim
olan Marius, Marcus Antonius'un arkadayd ve Caecilius Metellus'un altnda tri
bunusken M 1 23-121 'de Balear Adalar'na yaplan korsan seferinde grev aldn
dan soruna ainayd. Ancak Marius'un batda elde ettii baarlar douda da tekrar
lamas ve bunun arkasndan batda yapt gibi yanamalar yaratarak prestij
kazanmas geleneki aristokratlarn istemedii bir sonutu. Aristokrat snfn kar
atmalar kararnamenin etkisini azaltmt (Schulz 2000: 435).
Ormerod 1 924: 209.
Bu durum aslen korsan olan Oru Reis ve Barbaros Hayrettin Paa gibi denizcilerin
1 6 . yzylda Osmanl mparatorluu ile ilikilerine benzer. Barbaros Hayrettin o s
rada spanya kral ve Kutsal Roma imparatoru V. Charles 'n boyunduruu altnda
olan Cezayir'i ele geirmi ve Yavuz Sultan Selim'i tanyarak burasnn beylerbeyi
olmutu. Cezayir Sultanl'nn bana geen kardeler dmanlar spanyollardan
korunmak iin Kilikia Korsanlar'nn yaptna benzer ekilde, spanya'nn rakibi
Osmanl mparatorluu'nun hakimiyeti altna girmilerdi. Kilikia Korsanlar'nn
Mithradates'e katlmasndan bir sre sonra Delos'u yamalayan ve bamsz olduu
sylenen korsan Menophanes'in aslnda Mithradates'in donanmasnda grev yap
mas mmkndr (Ormerod 1 924: 2 1 1 ). Osmanl'nn kontrolndeki korsanlar da
benzer faaliyetlere girimilerdir.
Cic. Man. 33; Plut. Pomp. 24.
Ormerod 1924: 2 1 0; App. Mith. 63.
Pastor 1 996: 426.
Plut. Pomp. 24.6.
Pastor 1 996: 428.
App. Mith. 26-27; Rauh 1997a: 265.
Strab. 1 4.3 .2.
a.g.e. 1 4 .5.7.
App. Mith. 56.
Cic. Man 33.
App. Mith. 63.
Plut. Pomp. 24.
App. Mith. 93. Murena'dan grevi devralan Nero'nun korsanlara ynelik faaliyetleri hakknda nerdeyse hibir ey bilinmemektedir (Ormerod 1 924: 2 1 4 ) .
Plut. Su!/. 7.
Eutrop. 6.3.
Anm. Marc. 1 4 .8.4.
Cic. Leg. Agr. 2.50; Eutrop. 6.3; Cic. Leg. Agr. 1.5. Lykia ehirlerine dair bilgilerin
btn yazarlarda ortak ve seferle ilgili bilgilerimiz arasnda en eksiksiz ekilde verilen
blm oluu dikkat ekici (Ormerod 1 922: 40): Cic. Leg. Agr. 2.50, Verr. 2.1 . 2 1 ;
Strab 1 4.5.7; Flor. 3 .6; Eutrop. 6 . 3 . Anlalan seferin e n nemli blm buras ol
mutu.
44
45
46
47
48
49
50
sr
52
53
54
55
56
57
Iulius Caesar' M 74'te Rodos dnnde esir alanlar korsanlar Knidos'un bulun
duu Karia blgesindendi. Caesar kendi abalaryla korsanlar yakalam, ancak
Asia valisi Marcus luncus olayla ilgilenmemitir (Suet. Jul. 4; Plut. Caes. 1 .4; Veli.
Pat. 2.41.3 ). Gnther olayn gerekliini kabul etmekle birlikte Caesar'n yolculuu
nun hedefi, Marcus Iuncus'la ilgili bilgiler, tarihleme vb. unsurlara pheyle yaklar
(Gnther 1 999).
Sertorius'un siyasi hedefleri ve faaliyetleri iin bkz. Knig 2000.
Plut. Sert. 7.
a.g.e. 9.
App. Mith. 6 8 ; Plut. Sert. 23 vdd.
Plut. Crass. 1 O.
App. Mith. 70.
a.g.e. 9 1 .
Ormerod 1 924: 220-22 1 .
App. Mith. 94; Cass. Dio 36.37; Plut. Pomp 25.
Plut. Pomp. 26. Tiberius Nero ve Manlius Torquatus spanya ve Cebelitark Boaz;
Marcus Pomponius Galya ve Liguria; Lcntulus Marcellinus ve Publius Atilius Afrika,
Sardunya, Korsika ve evre adalar; Lucius Gellius ve Gnaeus Lentulus talya kylar;
Plotius Varus ve Terentius Varro Sicilya ve Akarnania'ya kadar Adriyatik; Lucius
Sisenna Peloponnesos, Attika, Euboia, Tesalya, M akedonya ve Boiotia; Lucius Lolli
us Yunan adalar, btn Ege Denizi ve Hellespontos; Publius Piso Bithynia, Trakya,
Propontis ve Karadeniz; Metellus Nepos Lykia, Pamphylia, Kbrs ve Fenike (App.
Mith. 95). Korsanlarn bir sonraki saldrlarnn nerde ve ne zaman yapacaklar n
grlemedii iin kontrol edilecek alann olabildiince geni tutulmas gerekiyordu.
1 700'lerin balarnda ngiliz donanmas Roma gibi areyi sava gemilerinin saysn
arttrmak ve kaptanlara korsanlar yakalamak zere birinci ncelik vermekte bul
mutur (Cordingly 2002: 248).
Cic. Leg. Man. 35.
Ama mesela Caecilius Metellus Kilikia'dan sonraki ikinci en byk korsan yata
olan Girit'te korsanlarn hepsini kltan geirmiti ve hayatta kalanlar Pompeius'tan
yardm istemilerdi (Plut. Pomp. 29).
Schulz 2000: 438. Arslan'a gre Pompeius bu kiilere insanca muamele etmi ve bu
yzden korsanlar yerlemeye raz olmulard (Arslan 2003: 1 12, dpn. 1 6 1 ) . Ancak
Arslan'n aklamas fazlasyla basittir. Kanmzca Pompeius'un ilk kez byle bir
yola bavurmasnda farkl bir neden aranmaldr. Caesar'la kar karya gelen
Pompeius, M 48-47'de dou eyaletleri ve vasal krallklardan 36.000 asker ve 300
gemi toplamt. Yardmlarn bir ksmnn eski korsanlarn yerletirildii ehirler
den gelmi olmas akla yakndr. Bu durumda de Souza'nn korsanlar siyasi unsur
lar olarak grmesi anlamldr (de Souza 1 999: 1 76). Pompeius korsanlar kendisine
gerektiinde siyasi ya da askeri destek salamalar karlnda balam olabilir.
Benzer szleri kukusuz douda kurduu vasal krallklardan da almt. Nitekim
Rauh da Pompeius'un bu kiileri gerektiinde Caesar'a, olu Sextus Pompeius'un
da triumvirlere kar kullanabildiini belirtir (Rauh 2003 : 200). Pompeius'un bir
dier amac, halen Seleukos'larn denetimindeki Dou Kilikia'nn, buraya yerletir
dii nfus araclyla Roma'ya ilhak iin Senato'nun elini glendirmek olabilir
(Seager 20032: 4 8 ) . Yine Arslan, korsanlarn o zamana kadar ele geirdikleri gani
metler sayesinde zaten zengin olduklarn ve bundan sonraki yaamlarn rahat ve
huzurlu bir ekilde geirmek istedikleri iin Pompeius'un teklifini kabul ettiklerini
ileri srer. Ne var ki hibir Romal komutann, zellikle de Ge Cumhuriyet Dne-
NOTLAR 555
58
59
60
6
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
8
82
83
minde seferden eli bo dnd grlmemitir. Pompeius'un byle bir eye izin
vereceini dnmek iyimserlik olur. M 50'lerden nce Roma'daki en varlkl
kiilerden biri olan Pompeius'un servetinin bir ksmn korsanlardan ald gani
metten elde ettii phesizdir. Pompeius'un dostu filozof Mitylene'li Theophanes'in
korsanlarla yaplan grmelere araclk etmesi de generalin grlerini bir lde
etkilemi olabilir (Schulz 2000: 437)
Arist. Pof. 1 256a-b.
SEG 3.666; SIG 3. 582.
Avidov Strabon'un verdii rakamn en iyi ihtimalle pazarn en st kapasitesini yan
sttn, ortalama bir deeri ifade etmediini vurgular. Tarihiye gre bunlar sadece
korsanlarn salad kleleri yanstmamakta, adaya baka yollarla gelenleri de kap
samaktayd (Avidov 1 997: 26-29).
Maroti 1 970: 27-36.
Rauh et al. 2000: 1 56.
Rauh 1 999: 1 70.
Tchernia 1 986: 68-74; Rauh et al. 2000: 156 vdd.
Cass. Dio 36.22.
Strab. 14.3.3.
Plut. Pomp. 24.3.
App. Mith. 92, 96.
Rauh 2003: 1 6 9 vdd.
a.g.e. 1 79.
Plut. Pomp. 2 8 . 1 ; Rauh 2003: 1 79.
Rauh 2003: 1 79 - 1 82.
App. Mith. 92-93.
Rauh et al. 2000: 1 76.
Rauh dnda blgede kapsaml bir yzey aratrmas yrtm Blanton da buluntu
larn yetersiz olduunu belirtir (Blanton 2000: 57-60). Rauh gevek kontrol altnda
ki Dalk Kilikia gibi blgelerin muhalif ve belli bir geim kayna olmayan topluluk
lar kendine ekebileceini, byle yerlerde nfusla birlikte ekonominin gelieceini
syler. Ancak Blanton'un yzey aratrmas sonular Ge Hellenistik Dnem iin
ciddi bir nfus artna iaret etmemektedir. Bununla birlikte eldeki keramik repertu
var korsanln etkili olduu M 1 39-67 aras iin gvenilir bir kronoloji sunma
maktadr.
Avidov 1 997: 3 1 -32, 37-45.
Schulz 2000: 435.
Kilikia ormanlarndan salanan kereste antikada aranan bir gemi ina malzemesiy
di. Bunun dnda blge safran, arap, fosil bitm, biley ta, parfm, cilicim ad
verilen bir eit giysi, Ankara keisi vb. mallara sahipti (zbayolu 2003 ). Vandalla
rn 440'ta Afrika'y ele geirmesinin ardndan Kilikia'nn ticaret hacminde ciddi bir
art grlr (El ton 2003 ).
Plut. Pomp. 24.
Schulz 2000: 433.
Rauh 2003: 1 77.
App. Mith. 9 6 , 1 1 7.
Rauh 2003: 1 83 - 1 87, 1 94-195.
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
oo
lOl
o2
1 03
ro4
o5
Birok korsan efi denizlerde birlikte yol alm, korsanlk yapmt. Bu birliktelikler
ve eitli noktalarda yaplan bulumalar korsanlar arasnda toplumsal bir dzen ve
bir tr bilin yaratmtr. Korsan topluluklarndaki idari kurallarn, grup ii anlama
larn, geleneklerin benzer oluu ya da siyah korsan bayrann birbirlerinden kilo
metrelerce uzakta seyreden korsan gemileri tarafndan hzla benimsenmesi bu ekilde
aklanabilir. nl korsan Bartholomew Roberts ( 1 682-1 722)'n kendi adamlar iin
oluturduu korsan yasas kendine zg bir kurumsallamay temsil eder. Yasada
herkesin nemli konularda eit oy hakkna sahip olduu ve sakatlanan ya da yarala
nanlara dierlerinin paylarndan deme yaplaca belirtilmiti (Cordingly 2004:
1 30, 1 43 ) .
Plut. Ponp. 24.5. Plutarkhos klt Romallara "retenlerin" (KataELX E[aa) ve
Mithras'n talya' da yaylmasna katkda bulunan etkenlerden en az birinin korsan
lar olduu konusunda aktr. Yaylm birka yolla gereklemi olabilir (Rubino
2006): Cicero'ya baklrsa Pompeius'un seferinden sonra bir ksm korsann Ostia
limanna kadar gelmi olmas mmkndr (Cic. Leg. Man. 33). Pompeius'un sefer
sonras 700 kadar gemiyi muhtemelen buraya getirdii anlalyor (App. Mith. 1 1 6).
Kltn Pompeius'un Anadolu'da emrinde bulunan askerler araclyla yaylmas da
ihtimal dahilindedir. Pompeius talya'ya dnnde, Brundisium'da datt birlik
lerdeki (Vell. Pat. 2.40) askerler Kilikia'da Mithras kltn benimseyip talya'ya ta
ntrm olabilir. Pompeius'un korsanlar yerletirdii ehirlerden biri olan Akha
ia'daki Dyme, Aktion Sava'nda Romallarn ordularn konulandrd bir liman
ehriydi (Strab. 8.7.5 ). ehir dou-bat ticaret yolunun zerindeydi ve burada bir
asker kolonisi bulunmaktayd. Suetonius bir ksm korsann Calabria'da iskan edil
diini bildirir. Pompeius'un M 62'de dzenledii zafer alaynda da korsanlarn yer
ald biliniyor. Bunlarn akbetleri bilinmemekle birlikte, bazlar Pompeius'un istei
dorultusunda dostlarnn yannda kle ya da azatl olarak yaamlarn srdrm
olabilir.
Bur kert 1 999: 2 0 , 54-55.
Turcan 1 975: 3-4.
Philo. Spec. Leg. l .3 1 9; Joseph. Af. 4.45; Burkert 1 999: 9 1.
Rauh 2003: 196.
Plut. Ponp. 24.
Cass. Dio 36.2 1 . 1 ; App. Mith. 92.
Braudel 1 994: 256.
Rauh 2003: 198.
Schulz 2000: 439.
Cass. Dio 39.59.
Caes. B. Civ. 3 . 1 1 0.
Cic. Att. 1 6. 1 ; Ormerod 1 924: 251.
Levick 20002: 4 3 , [38].
Braund 1 993: 206-207.
Ilurian 1 984: 1 9.
Shaw 1 984: 2 1 .
Aur. Vict. Caes. 28.4.
SHA Max. 2 . 1 .
Shaw 1 984: 36.
a.g.e. 42.
NOTLAR 557
106 Cass. Dio 77. 1 0 vdd. Mesela Grnewald Bulla Felix isminin bir mesaj ieren uydur
ma bir isim olduunu dnr: "Bulla" imparatorlarn boyunlarna takt tlsm
eklinde kolyelere verilen isim, Felix de imparatorlarn unvanlarndan biriydi. Byle
ce Bulla Felix, ismiyle imparatorluk zerinde hakk olduunu ima ediyordu. Tarihi
ayn zamanda yazarlarn o dnemde Severus kart bir anlam kazanm Sulla ismini
Bulla'yla kartrma -belki de bilinli bir kelime oyunuydu- ihtimalini belirtir (Cass.
Dio 75.8 . 1 ; Grnewald 1 999: 1 58).
107 Shaw 1 9 84: 48.
108 Lucian. Alex. 2. Blgedeki haydutluk faaliyetleri ok daha ncesine gitmekteydi.
Cicero bir mektubunda Asia Eyaleti valisi olan kardei Quintus'un Mysia'da haydut
luu sona erdirdiinden bahseder (Cic. Q. fr. 1 . 1 .25). Mysia Olympos'unda halk,
haydutlarla yaplan atmada len bir kii iin Tillorobos'la ayn zamana ait bir
onurlandrma yazt dikmilerdir (ztrk 2006: 7 1 , dpn. 159). Hadrianus'un 1 23'te
blgeye yapt gezide kurduu ehirlerin (Hadrianop,,lis, Hadrianoutherai, Hadria
noi) kurulu amalar belli deildir. Magie Hellenleme dzeyi az olan bu blgede
imparatorun "uygarlk en iyi ekilde ehirlemeyle salanr" dncesiyle hareket
ettiini sylemektedir (Magie 1 950: 6 1 6-61 7). te yandan Boatwright arkeolojik
aratrmalarnn yetersizlii dolaysyla bir kanya varmaktan kanmaktadr (Bo
atwright 2000: 1 86).
1 09 Fron. ad. Ant. Pium 8 . 1 .
uo Syme 1 99 1 : 287-303.
l l l Broughton 1933: 134 vdd.
1 1 2 Lenski 1 999: 4 1 6.
1 1 3 Isauria Pers kral Kyros ve daha sonra buradan geecek olan Byk skender'le sorun
yaamt (Feld 2005: 59 vd.). M 322'de Philippos ve Perdikkas Pisidia'ya geldik
lerinde Isauria'llarn ehirlerini zaptetmeye karar vermilerdi. Olaylar anlatan Dio
doros'a baklrsa Isauria'llar tahkimli ehirlerde yaamaktayd ve zorlu savalard.
Bir sre Makedonya ordusuna direnen Isauria'llar teslim olmak yerine evlerini ken
dileriyle birlikte atee verdiler. Pedikkas sonunda yerleimleri ele geirdiinde, bura
da ok miktarda altn ve gm bulmutu (Diod. 1 8.22). Seleukos'lar dneminde
Kilikia'nn yannda Antiokheia ve Suriye'nin de dahil olduu bir dzineden fazla is
yan bilinir (Ehling 2002). Pisidia Pers hakimiyetinden itibaren Hellenistik Dnem
boyunca eitli devletlere ve hkmdarlara kar direni gstermiti (Kosmetatou
1 997; Mitchell: 1 998: 1 5 8 vdd.).
l 1 4 Strab. 1 2.6.2.
u5 Frontin. Str. 3.7. l ; Strab. 1 4.3.3; Oros. 5.23; Eutrop. 6.3; Ramsay 1 905: 1 6 3 - 1 64;
Ormerod 1 922: 45 vdd.
I I 6 App. Mith. 1 2.75.
l 1 7 Ormerod 1 924: 234-247.
1 1 8 Cic. Fam. 1 5.2. 1 .
1 19 a.g.e. 2 . 1 0.3.
1 20 Appianos'a gre kendi zamannda 10.000 dmann ldrlm olmas gerekmek
teydi (App. B. Civ. 2.44). Valerius Maximus ise en az 5000 dman askerinin ld
rlmesini art koar (Val. Max. 5.8.1 ).
121 Cic. Att. 6.4.
1 22 Strab. 1 4.5.6.
123 App. B. Civ. 5.75; Strab. 1 4.5.3.
1 24 Strab. 12. 1 .4, 6.3-5, 14.5.6.
125 Tact. Anz 3 .29.
1 26
l 27
1 28
1 29
lJO
13 l
r 32
Cass. Dio 55.28.

Tact. Ann. 6.4 1 .
Gordon 1 952: 246 vdd.
Tact. Ann. 12.58.
SHA Sev. Alex. 58.
SHA Tyr. Trig. 26.
Sz konusu kiinin yerel aristokrasiden biri ve Roma vatanda olduu ne srl
mtr. Rostovtzeff 3. yzylda halen varln srdren Palfurii Surae ailesinden
Palfuerius Lydius olabileceini sylemektedir (Rostovtzeff 1 9572: 477, dpn. 23).
133 SHA Prob. 1 6.4- 1 7 . 1 .
1 3 4 CJ. 1 1 .60.3.
l 3 5 Zos. 1 .33. Bu kuatmann izleri Mitchell tarafndan yzey aratrmasnda tespit edil
mitir (Mitchell 1 995: 1 77-208 ). Lycia-Pamphylia valisi tarafndan Probus'a ithaf
edilen 278-279 tarihli bir kran yazt da bulunmaktadr (Lenski 1999c: 421 ) .
1 3 6 Ayrca Pamphylia ehri Kolybrassos (Ayasofya)'tan bir yazt Legio I Pontica'nn blgede bir itima ve eitim alan ina ettiini bildirmektedir (Lenski 1999c: 424).
1 3 7 Himer Or. 25.
1 3 8 Anm. Marc. 1 4.2 vdd.
l 3 9 Matthews Isauria'llarn bahanesini pek inandrc bulmaz, zira kanunlarda Isauria'l
haydutlarn Byk Perhiz hatta Paskalya' da bile ikence grebilecei zellikle belir
tilmiti ( CTh. 9.35.7). Fakat Matthews praeter morfem ifadesinin, eer isyan liderle
ri bu cezalara tabi snflardan farkl bir konumdalarsa anlam kazanacan syler
(Matthews 1 989: 363). Honey'ye gre Isauria'llarn Roma'yla ilikisi Hititlerden
beri kendisini eitli sembollerle gsteren (el skma, pme, ortak yemek vb.) "t
rensel dostlua" ve karlkl szlere dayalyd (Honey 2006: 52). Bu yzden Ikoni
on'da uygulanan ceza Isauria'llarn dostluk tanmna uymuyordu.
140 Anm. Marc. 1 4.2.5.
141 a.g.e. 1 9 . 1 3 .
142 Lenski 1 999c: 422.
143 Anm. Marc. 27.9.6. 360'larn son be yl iinde doudaki askeri gcn zayfladn
belirtmek gerekir. 365-366 srasnda ayaklanan Prokopios, Perslerle yrtlen sava
lar ve Tuna'daki arpmalar yznden blgedeki birliklerin saysnda azalma olmu
tu. Legio I Isauria sagittaria'nn sahra ordusu haline getirilmesi muhtemelen Proko
pios isyan yzndendir. 368'deki isyanda muhtemelen bu birlik geri dnerek grev
yapmt (Feld 2005: 147).
144 Lenski 1 999c: 423, dpn. 42.
14 5 Zos. 4.20. 1-2. Zosimos'un tarihleri kartrd ve aslnda Ammianus Marcellinus'un
368 yl isyann anlatt ileri srlmse de Lenski burada baka bir isyann sz
konusu olduunu gstermitir (Lenski 1 999b).
146 Bas. Ep. 2 1 5 . Bu pasajn ardndan Hadrianopolis Sava'na geen Zosimos isyanla
savata yaanan hezimet arasnda iliki kurmaya alr. Valens savata kullanaca
birliklerin bir ksmn muhtemelen Isauria'llara kar gndermi ve bu da savan
gidiatn etkilemi olabilir. 375-376 arasnda Konstantinopolis-Kaisareia yolunun
yenilenmesi, blgeden bat snrna asker nakliyatyla ilgili olmaldr (Feld 2005: 1 471 52, 163).
147 Alfldi-Rosenbaum 1 972; Jones 1 972.
148 Lenski 1 999c: 424-425.
149 Zos. 5.25.3.
1 5 0 ]er. Ep. 1 14. 1 .
NOTLAR 559
l51
Philostor. Hist Ecll. 1 1 . 8 .

1 5 2 Lenski 1 999c: 425.
1 5 3 a.g.e. 427-428 .
1 5 4 Bundan sonra eskisi kadar iddetli olmamakla birlikte baz olaylar meydana geldi.
Illos'un vey kardei Lingis (ya da Lilingis) 498-4 9 1 arasnda sorun kard. Kla
udiopolis ise ancak 493'te ele geirilebildi. 5 1 8'de Anastasius'a Isauria'llarn da
dahil olduu haydut etelerinin Larissa'y yamaladna dair bir ikayet gelmiti.
lustinianus dneminde ise artk Isauria'llarn kard olaylar duyulmuyor (Feld
2005: 333-335). Kaynaklar Bizans imparatoru III. Leo ( 7 1 7-74 1 )'nun Isauria'l
olduunu iddia etse de bu doru deildir, ama yazarlarn aktardklarna baklrsa
Isauria'llara duyulan nefretin halen devam ettii anlalyor (Feld 2005: 344348).
l 5 5 JN. 24-30.
1 5 6 Joseph. Vit. 1 04 . 1 1 ; Cass. Dio 76. 1 0. 1 .
1 5 7 Hobsbawm ortalama bir haydut grubunun 1 0 ila 2 0 adamdan meydana geldiini ve
bu saysnn farkl ktalarda alar boyunca ayn kaldn belirtmektedir. Bu saylar
20. yzyln banda Makedonya' da olduu gibi devlet ya da baka odaklarca finan
se ve organize edilen gruplarn varlyla deimektedir (Hobsbawm 1 997: 1 5 ) .
1 5 8 Anm. Marc. 1 4.2. 1 2 .
l 59 Lenski 1 999c: 442, dpn. 1 5 3 .
1 60 Apul. Met. 4.23.
161 Liv. 52. 15.
1 6 2 SHA Max. 2. 1 .
1 63 Cass. Dio 77. 1 0 .
1 64 a.g.e. 75.2.5-6; SHA Comm. 1 6.2; Hdn. 1 . 1 0 .
1 6 5 Joseph. A] 1 8.274.
1 6 6 Cass. Dio 36.20.6.
167 Lucian. le. 1 6.77 1 . Hemen hemen ayn dnemde aktif olan Hristiyan yazar Tatia
nus'un yazdklar belki de Isauria'llar hakkndaki yegane olumlu ifadelerdir. Tatia
nus Yunanlarn kltrlerini baka halklardan (metinde "barbarlar" eklinde geer)
aldklarna borlu olduklarn belirtir. Bunlarn arasnda "en kadim Isauria'llardan
rendikleri ku uularn yorumlama" da vardr (Tat. Ad Gr. 1 . 1 ).
1 68 Bu srada Konstantinopolis'te iki siyasi grup vard: Isauria'llar ve Gotlar. Zenon
Konstantinopolis'e Rodos'u yamalayan Isauria'llar getirmeye kalknca Yunan
lar bakentte kargaa kard. Hem Yunanlarn hem de Romallarn Isauria'llara
kar olan nefreti Zonaras ve Iesous Stylites'in eserlerinde grlebilir (Jos. Styl.
12; Brooks 1 893). Dier taraftan Zeno imparator olarak Isauria'llarn kt h
retini hakl karacak hibir faaliyette bulunmad. Aksine hemerisi Illos ve evre
lerindeki daha dk rtbeli Isauria'llarla birlikte birbirine bal iki aile olarak
imparatorluu ynetebildiler. Isauria grubunun aslnda kendilerine yaktrlan
barbar sfatndan ok uzak bir grnm sergiledikleri anlalyor (Burgess 1 992).
Suda'da ad geen ve gnmze sadece adlar gelmi olan Isauria tarihlerinin en
azndan bir ksm -mesela Pamprepios'unki- Zeno'nun istei zerine yazlmt ve
Isauria'llarn Yunan-Roma aristokrasisinde kabul grmelerini salamak zere
kken efsanesi zerinden saygdeer bir tarih yaratma amacn gtmekteydi (Feld
2002: 263 ) . Hatta Photios'un bir zetini verdii Kandidos'un Isauria tarihinde,
blge halknn kkeni Tevrat'taki Esau kavmine kadar dayandrlr (Phot. Bibi.
79).
l 69 El ton 6. yzylda Isauria'llarn drt gruba ayrlabileceini belirtir: Askerler, haydut

lar, Isauria'l keiler ve inaat ustalar (Elton 2000: 298). Haydutluu bir kenara
brakrsak dier meslek grubu ok ge, yani Isauria'llarn artk ordu ve ardndan
sarayda etkin olduklar dnemde karmza kar. Bu dnem iinde Isauria tarihi
yazanlarn yan sra, 5. yzyln banda skenderiye'de nemli bir retmen olan
Leonas ve yzyln sonuna doru Atina'daki Sofist okulunda bulunan Superianus
gibi Isauria'l entelekteller bilinmektedir (Elton 2000: 296-297).
1 70 Strab. 6.4.2, 1 7.3.24.
1 7 1 Hopwood 1 994: 379; Syme 1 995b: 216 vdd.
172 Arr. Perip. Eux. 1 6. 1 1 .
l ? J Lenski 1 999a: 4 1 8; Roueche 20074: 576.
1 74 Mesela Lenski, Azize Thekla'nn Hayat ve Mucizeleri'nde bahsedilen (Thec. Mir.
34) Kennatai kavminden Bassiana adl kadnn ehirli bir soylu olmasna ramen
dal kkenleri yznden farkl muameleye maruz kaldna dikkat eker.
1 7 5 Apameia Antlamas'ndan sonra Antiokhos orta ve dou Ovalk Kilikia'ya, bat
Ovalk Kilikia ile Dalk Kilikia'nn dousundaki ehirlere nazaran daha fazla ilgi
gstermiti. (Tempesta 2005: 61 ).
176 Braudel yaylacln belirli lde kurumsallatn, ama ayn zamanda toplum d
bir ynnn bulunduunu syler. Buna ramen tarihinin belirttii gibi gebelik
karmak ilikiler ve elikilerle dolu bir yaam tarz ve gelenektir (Braudel 1 993:
1 14 ). Anadolu'da gebelik/yaylaclk iin ayrca bkz. Yakar 2007: 1 78 vdd., 1 89
vdd.
177 Mevsimlik iilerin kard isyanlara en ak rnek 4. yzylda Afrika'daki patlak
veren olaylardr. Marcone tarafndan "mevsimlik ii" olarak tanmlanan circumcel
liones "kasabalarn etrafnda dolaanlar" anlamna gelir (Marcone 20076: 368). Bu
kiiler genellikle kendilerini agonistici ( "sa'nn savalar") adlandryor ve kendile
rini Donatistlerle ilikilendiriyordu. Zengin Katoliklerin evlerini soyuyor, yolcular
tartaklyorlard. Circumcellionesin kleleri zgr brakma, borlar silme ve alacak
llarn borlarn tahsil etmelerini engellemek gibi hareketlerinin mevcut sosyal dze
ni ykma amac tad ileri srlmtr (Frend 1 972: 9, 1 3 ) .
1 7 8 Levick 1 967: 1 76.
179 Erdoan 2006.
1 8 0 Hopwood 1 998: 1 80.
l 81 Antoninus Pi us Asia proconsulluu srasnda haydutlara yardm ve yataklk eden
lerin cezalandrlacan ilan etmiti (Dig. 48.3.6. 1 ) . Ayn ekilde Msr praefectusu
Baebius, 2 1 0'da haydutlara yardm edenlerin de cezalandrlmad srece bu so
rundan kurtulmann mmkn olmadn bildirmiti (POxy. 1 2 . 1 408). Haydutlarn
iftlik evlerinde barndrlmasn ve alnm mallarn el deitirmesini yasaklayan
eitli kanunlar vardr ( CTh. 7. 1 1 , 7. 1 8.7- 1 0, 9.29. 1 -2; Dig. 47. 1 4.3.3, 47. 16; C].
9.39).
182 Hopwood 1 99 8 : 186, 1 9 1 .
l 8 3 B u iftliklerle balantl olarak ska karmza kan kulelerin genellikle stratejik
nemleri vurgulanr (App. Mith. 97; Plin. HN. 5.94; Anm. Marc. 1 9.3.2) Emerye
Kalesi, Sler, Avasun, Uzunkale'de, Seleukeia-Olba arasnda Kelitrkmenli kyn
de Erdemli'den Gzeloluk ynne giden yol zerinde ve Pisidia-Kilikia snrnda
bunlara rastlamak mmkndr (Hopwood 1 986: 348; Aydnolu 1 999: 1 56 - 1 5 8 ) .
Dalk Kilikia'daki kulelerin zellikle M 1 88'de Apameia Antlamas'ndan sonra
Seleukos'larn ellerinde kalan topraklar daha iyi korumak amacyla yaptklarn
dnlr. (Durugnl 1 998). Bu yaplarn zellikle 3. yzyldan itibaren oalmas
NOTLAR 561
l 84
185
186
1 87
188
1 89
1 90
l9 1
192
193
194
195
196
197
tesadf olmamaldr (evik-Bulut 2007). Tuna boylarnda ve Kuds'te rastlanan ve

burgus ad verilen benzer kuleler vahi hayvanlar ve haydutlardan korunma sal
yor, ayn zamanda han olarak hizmet veriyorlard (lsaac 1 986: 390).
Mesela Kazak ve Bombayl haydutlara toprak beylerini ya da kyleri korumalar
karlnda yasal stat verilmiti. Hobsbawm'a gre " blge ne kadar geri kalmsa,
yksek otoriteler ne kadar uzak, zayf ya da ilgisizse, nfuz sahibi kimsenin 'kendi
halkn' harekete geirme kapasitesi yerel politikada o kadar temel bir rol oynar"
(Hobsbawm 1 997: 1 09- 1 12).
Hopwood 1 986: 3 5 1 , 1 989: 1 83 - 1 84, 1 998: 1 87, 1 999: 205.
rnein Pancho Villa ald srleri satabilmek iin en az bir iftlikle ahbaplk kur
mak zorunda kalmt. Tunuslu gebeler aldklar srleri yerleik araclar (ky
haclar veya satclar) zerinden bir "dl" karlnda, sanki onlar " bulmu" gibi
davranarak yeniden sahibine teslim ederler. Ganimetleri elden karmak iin daha
byk bir ekonomik ve toplumsal alarla ilikiye girmeleri gerekir (Braudel 1994:
99- 1 2 1 ; Hobsbawm 1 997: 1 0 3 - 1 04).
Feld 2005: 1 14.
a.g.e. 1 09.
Yal Plinius Isauria'dan bahsederken i ksmda Isaura, Klibanos, Lalasis ve kyya
doru Anemorion adl ehirlerden bahseder. Bunlardan ilk ikisi oppidum, yani kas
ba olarak tanmlanmtr. Isauria'ya komu olarak gsterdii Homonadeis'in yerle
mesi Homona da ayn ekilde oppidum olarak adlandrlmtr. Plinius blgede bun
lara ilaveten 44 kale (castella) bulunduunu ve bunlarn sarp kayalklarn ve vadilerin
arasnda gizlendiini belirtir (Plin. HN 5.23). Strabon burada Eski ve Yeni Isaurike
olmak zere tahkimli iki ky ve bunlara bal birok baka kyden bahseder (Strab.
1 2.6.2).
M 30'da Kleopatra Domitiopolis'i, 1. yzyln ortalarnda IV. Antiokhos Irenopo
lis, Germanikopolis ve Philadelphia'y; Tiberius Diokaesaria'y, Claudius ise Klaudi
opolis'i kurmutur (Lenskj 1 999c: 434-435).
Uzakta bulunan ya da fiziki engellerden dolay ulalmas zor blgelerde devletin
otoritesini ve varln vergi, dolaysyla para ile gsterdii bilinen bir olgudur (Woolf
1 990: 46). Antigonos Monopthalmos Isauria gibi sorunlu bir blge olan Pisidia'y,
Attika arlk biriminde gm tetkradrahmiler zerine kurulu skender'in para sis
temine dahil etmeyi denedi. Sabit bir deere sahip ortak bir para birimi, ticarete ve
nfus hareketlerine katkda bulunmakta, ayn zamanda ekonomik istikrar sala
maktayd (Kosmetatou 1 997: 1 6- 1 7).
Lenski 1 999c: 432-434.
Elton 2002: 1 79.
Feld 2005: 34 1 -342. Anlalan da halklar duvarc ustalar yetitirmekte becerikliy
di. 1 543 'te binlerce dal Lombardiyal Cenova'da Aquila atosunu ina etmek iin
gelmi ve paralarn aldktan sonra hemen geri dnmlerdi (Braudel 1 993: 64). Para
kazanmak bu insanlarn bir yere, daha dorusu sosyoekonomik adan nemli ehir
lere yerlemesi iin tek bana yeterli bir sebep deildi. ehirler de bunlarn yerleme
sine pek olumlu bakmyordu.
Laminger-Pascher 1 985; Lenski 1 999c: 437-438; Feld 2005: 1 04.
Anadolu genelindeki imparatorluk yaplarnn bir dkm iin bkz. Mitchell 1 987.
Buna karlk, bata Augustus ve Hadrianus olmak zere imparatorlar Bat Anado
lu'daki projelere inanlmaz paralar ve malzeme salamlard.
72'de Vespasianus Kalykadnos zerinde yaptrd kpryle Seleukeia'ya ulam
kolaylatrd ve drt yl sonra Titus Lystra'nn gneyinden Isaura Vetus'a uzanan
bir yol ina etti. 1 37'de Hadrianus Dalk Kilikia'dan P amphylia'ya ulaan sahil
yolunu tamamlad ve eyaletin dalk merkez ksmnda Germanikopolis'ten Anemo
rion'a ulaan kuzey-gney dorultusunda bir yol ina etti (Lenski 1999c: 435-436).
1 9 8 Pleket 2003: 92.
199 Anadolu'da Isauria'llar gibi gebe/yaylac bir yaam tarzn benimsemi halklarn
evleri ya da yerleimleri ou kez organik malzemeden yaplmtr. stelik yaylac/
gebe yerleimlerinin belli rtifalarda kurulmas, bunlarn tespitini zorlatrabilir
ve bulunsalar bile zayf arkeolojik kalntlar yanltc sonular verebilir, ama elbet
te buradan yerlemenin var olmad anlam kmaz (Yakar 2007: 1 78, 2 6 1 , 306,
303)
200 Hopwood 1 994: 379-380. Afrika'nn dalk alanlarndaki yerlemelerle dzlkte
kiler arasnda belli farklar vardr. Da halklar birka aileden meydana gelen kk
dzensiz iftlik evleri ya da kk kylerde yaamaktaydlar. Libya vadilerinde
yaplan yzey aratrmalarnda bulunan M 1 . yzyldan MS 3-4. yzyla ait tah
kimli tepe yerleimleri vadilerdeki tarm topluluklarndan farkl bir karaktere sa
hiptir. (Mattingly 1 99 7: 1 3 1 ).
201 Lenski 1 999c: 445-446.
202 Isauria'llarn en aktif olduklar dnemin kaynaklar Ammianus Marcellinus, Liba
nios ve imparator Iulianus'un kendisi, Romallarn bu sre iinde "savunma" si
yaseti izlediklerini, Perslerin ise saldrgan taraf olarak sadece Roma topraklarnda
ganimet aramadklarn, Roma'nn dou topraklarn fethetmeyi amaladklarn
belirtir (Seager 1 997). Grnewald hem Palfureius hem de Lydios'un 3. yzyldaki
kargaa ortamnda yararlanarak ykselmeye ve blgesel hakimiyet kurmaya al
an yerel bir hanedan yesi ya da lider olarak grr. Bunlarn emrindeki gler s
radan bir haydut etesine gre sayca fazla ve daha organizedir (Grnewald 1 999:
1 24 vdd.).
203 Hartmann 1 982: 1 60.
204 SHA. Tyr. Trig. 1 2- 1 -2; Hartmann 1 982: 1 60, dpn. 6.
205 SHA Gard. 2 8 . 1 -2.
206 Historia A ugusta 'ya gre Senato'nun onay olmadan. (SHA Tac. 1 4 . 1 ) .
207 Zos. 1 .63. 1 .
208 Marcus Aurelius'un saltanatnda ve sonrasnda barbarlarn snrlardaki hareketli
lii imparatorlarn sava alanlarnda aktif olmasn gerektirmiti. Ancak her yere
yetimeleri elbette imkanszd. Gallus doudaki olaylara ilgisiz kalrken, Pannonia
snrndaki lejyonlarn komutan Aemilianus Kappadokia, Pessinus ve Ephesos'a
kadar olan blgeleri istila etmi, Gotlara kar etkileyici bir zafer kazanm ve im
parator ilan edilmiti (Zos. 1 .26-28 ) . Iordanes'e gre Aemilianus Gotlarla savaa
rak an ve hret kazanabileceini ummutu (Jord. Cet. 1 9 . 1 0 5 ) . Ingenuus'un du
rumu, Lenski'nin savn anlamak asndan daha nemli: Gallienus zamann "iki
ve fahielerle harcarken" Pannonia'da lngenuus, "Sarmat istilas karsnda" Moe
sia ve Pannonia lejyonlar tarafndan imparator olarak selamlanyordu (SHA Tyr.
Trig. 9. 1 ). rnekleri oaltmak mmkn (Hartmann 1 982: 1 6 1 - 1 69).
209 Hartmann 1 982: 1 7 1 - 1 72.
2 1 0 Feld 2005: 1 93 - 1 94.
2 1 Akdeniz'de dalar aslnda sanld gibi doal kaynaklarn hi bulunmad, fakir
alanlar deildir. Alak bayrlarn zeytin, portakal ve durundan, gerek ormanlar ve
yksek otlaklara varncaya kadar eitli kaynaklar sunmak dan avantajlarndan
biridir. Tarma hayvancln kar da eklenir. Koyun, kuzu, kei yetitiriciliine il
aveten srclk da yaplr (Braudel 1 993: 55-56). mparatorluun dier blge-
NOTLAR 563
!eriyle ayn dzeyde olmasa da Isauria'nn belli bir potansiyeli olduu grlyor.
Ammianus blgenin balar ve meyveler asndan zengin olduunu syler (Anm.
Marc. 1 4. 8. 1 ). Klaudiopolis, Isauria Vetus, Isauria Nova ve Germanikopolis ana
nehir yataklar zerinde kurulmutu ve verimli, iyi sulanan iletiim yollar zerinde
yer almaktaydlar. Blgeyi 1 9 . yzylda ziyaret eden seyyahlardan Davis, Ermenek
(Germanikopolis)'in verimli toprandan, balarndan ve bahelerden bahseder; su
kaynaklarnn zenginliini vurgular. Leake ise Mut (Klaudiopolis)'un kalabalk n
fusu besleyecek kadar verimli topraklara ve otlaklara sahip olduunu belirtir. Benzer
tasvirler dier seyyahlarca da yaplmtr (Matthews 1 989: 357-358, 533 dpn. 97,
1 00).
212 Matthews 1 989: 367.
2 1 3 Anm. Marc. 14.2.2; Yanguas 1 977: 356.
214 Procop. Aed. 3.6: " Topra srmezler, fakat soygun ve talanla geinirler, nk tar
ma yetenekleri yoktur ve lkeleri dalarn bulunmad yerlerde en iyi ihtimalle en
gebelidir ... Toprak serttir ve rn yetitirmek ok zordur. Sulama yapmak ya da
msr yetitirmek imkfinszdr. . . lke sonu gelmeyen bir kn iindedir ve her ey
karlar altndadr. Bu yzden Tzani eski zamanlarda zgrce yazyordu."
215 Yanguas 1 977: 371, 375 vdd.
2 1 6 Hobsbawm 1 997: 1 3 .
2 1 7 a.g.e. 1 1-12.
218 Braudel 1 994: 1 1 3.
2 1 9 Hobsbawm 1 997: 63-85; Hopwood 1 998: 1 8 1 .
220 Hobsbawm 1 997:20.
221 Zimmermann 1 996: 266-268; Mitchell 1 998: 1 9 1 vdd.
222 Mitchell 1 998: 1 64-1 65 .
2 2 3 a.g.e. 1 69-170. Lenski bu yoruma kar kmaktadr: Blgede Roma askerlerinin
varlna ramen byle bir direni mmkn deildi, nk Zosimos Lydios'a destek
verenler yerine Kremna'llarn madur olduklarn aka belirtir. Ayrca Lydios Pisi
dia'l deil, Isauria'ldr. Kremna kadar batdaki ehirlerin Isauria'llara katldklar
na dair bir kant bulunmamakta, aksine bu olaylardan dolay zarar grdkleri anla
lmaktadr. Ayrca Roma'nn 3. yzylda Pamphylia ve Pisidia'da askeri varl
blgenin refah seviyesini arttrm ve bu da onlar iyi bir hedef yapmtr (Lenski
1 999c: 466, dpn. 1 69)
224 Feld 2005: 1 86-188, 1 9 1 - 1 92.
225 Elton 2000: 3 0 1 .
2 2 6 Marcone 20076: 398.
227 Hechter-Okamoto 200 1 : 1 9 1 .
228 Chai 2005: 3 .
2 2 9 Mitchell 1 998: 1 55-156. Bu tip inanlar Romallar iin dadaki medeniyetten uzak
yaamn bir gstergesiydi. rnein Tzani'nin aalar, kular ve eitli hayvanlar
tanr belleyip onlara ibadet etmeleri dada yaamalarnn doal sonucuydu (Procop.
Aed. 3.6.2).
230 Luvi kkenli isimlere zellikle dalk kesimlerdeki 2 ve 3. yzyl yaztlarnda ska
rastlanr. Bunlarn ou Luvi tanrlar Tarhunt, Sunt ve Runt'tan tretilmitir. Baz
tek heceli isimlerin hem erkekler hem de kadnlar iin kullanlm olmas da yine
Luviceyle ilgilidir. 6. yzylda blgede halen farkl bir diyalektin konuulduu anla
lr (Elton 2000: 294).
23 1 Plin. HN. 5 . 1 8.94; Syme 1 986: 1 60.
232
233
234
23 5
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
Feld 2005: 39 vdd.

Desideri 2003: 1 35 .
Feld 2005: 3 8 .
Swain 1 996: 59.
Feld 2005: 42-43.
Lenski 1 999a: 420, 1 999b: 320 vdd.
Feld 2005: 44.
Bas. Ep. 2 1 7.
Thec. Mir. 1 4,27,28,32.
Feld 2005: 44, 50-5 1 .
Lenski 1 999a: 420, 1 999b: 323.
Feld 2005: 5 1 .
a.g.e. 270 vdd. Aphrodisias'l filozoflar tanrlara hayvan kurban etmiler ve i organ
larna bakarak Illos'un galip gelip gelmeyeceini renmek istemilerdi (Bury 1 923:
399; Liebeschuetz 2003: 263-265).
Feld 2005: 47.
a.g.e. 47.
Pagan Roma yerine Aziz Petrus'un Roma's gelince de bir ey deimedi. Kilise ancak
inatla devam ettii yerlerde bu insanlar "evcilletirebilmi" ve Hristiyanlatrabil
miti. Bu ama slamiyet iin de tamamlanm olmann uzandayd: Afrika Berberi
leri slamiyet'e ya hi kazanlmam ya da ok az yeni dini kabul etmitir. 1 5 . yzyl
Balkan dnyasnda Arnavutluk, Hersek ve Saraybosna civarlarndaki geni dalk
blgelerde yaanan slamiyet'e gei, da halklarnn Hristiyan kiliselerine gevek
ekilde balanm olduklarnn kantdr. Ayn olay 1 647'de Girit Sava srasnda
tekrarlananm ve o sralarda Trklerle kader birlii yapan nemli miktarda Girit
dals din deitirmitir (Braudel 1 993: 47 vdd.)
Bas. Ep. 1 90.
Chai 2005: 1 1 .
Russell 1 9 9 1 : 2 8 8-289.
Kaufmann-Conversi 2007: 1 9.
Roueche 20074: 1 76.
Okely 1 979.
Ercenk 2004. 16. yzylda Osmanllar Yrkleri hizaya getirmekten, hatta toprak
vererek yerletirmekten ve direnmekte srar edenleri madenlere gndermekten vaz
gememitir. Trklerin Anadolu' da yaylmasndan nce sorun karmadklar gr
len Trkmenler, vergilere ve askerlie o kadar ok direnmilerdi ki sonunda ran'a
srlmeleri gerekmiti (Braudel 1 993: 1 1 7).
Kasaba 2009: 69.
14 yldan beri Silifke-Deirmendere Orman letmesi efi olarak grev yapan Ali
hsan Bakrta'n bizimle paylat gzlemlerinden sz etmeye deer (kiisel gr
me, 1 2.07.2009): Devletin yasal adan en zorland alan Yrklerin "szl huku
ka" riayet etmeleri ve bu yzden yasal sorunlarn ortaya kmasdr. Yrk gruplar
nn kendi aralarndaki ve kylerle olan snrlar bu szl hukukla belirlendiinden,
devletin bu alanlardaki ortak kullanm alanlarn ve meralar snrlandrma abalar
boa kmtr. Matthews de 353-354'teki Ikonion olayyla ilgili olarak Isauria'llarn
Roma'nn uygulamalarndan ve yasalarndan pek haberdar olmadklarn belirtir
(Matthews 1 989: 363). Devletin giriimlerine ramen Yrkler halen sulu tarma
gemeyi reddetmektedirler. Bir baka dikkat ekici nokta, Trk makamlarnn Y
rkler hakknda bugne kadar ayrntl sosyoekonomik veri toplamam olmasdr.
NOTLAR 565
2 5 7 Arr. Anab. 7.9.2-5; Just. Epit. 8.5-6; Zahrnt 1 996.

258 Braudel 1 993: 1 17.
ARABA YARII SADECE ARABA YARII DEGLDR:

MAVLER VE YELLER
(Sayfa 2 8 7-296)
2
3
4
5
6
7
8
Tact. Ann. 1 .77. Bir sahne gsterisinde kan kargaa Senato gndemine tand ve
baz nlemler alnd. Danslarn cretleri indirildi; hayranlarnn faaliyetlerinin iz
lenmesine karar verildi. Senatrlerin danslarn evlerine girmesine, atl snfndan
kiilerin danslara halk iinde refakat etmesine ve tiyatro dndaki gsterilere yasak
getirildi. Kanunsuz hareketlerde bulunan seyircilerin srgne yollanmas iin prae
torlara yetki verildi. Caligula ise gladyatr oyunlarnda seyircilerin istekleri dorul
tusunda hareket etmedii iin seyirciler ona kar tavr taknmt (Cass. Dio 59.13.37): "Konumalar ve hareketler byle bir durumda beklenebilecek trdendi; bir yanda
kzgn bir imparator, dier yanda saldrgan kalabalk... Ancak iki taraf arasndaki
rekabet eit artlarda deildi, nk halk konumak ve duygularn jestlerle gster
mekten baka bir ey yapamazken, Gaius rakiplerini oyunlar seyrettikleri srada
srkleyip gtryor ve ounu da oyunlarn knda yaka/attryordu. Kzgnl
nn asl nedeni oyunlara yeteri kadar ilgi gstermemeleri ve onun tuttuu oyuncular
alklamamalar, sevmediklerini de onurlandrmalaryd. stelik kendisini 'gen Au
gustus' olarak selamlama/ar cann skyordu, nk bu kadar gen yanda impara
tor olduu iin kutladklarn deil, bu yata byle bir imparatorluun bana getii
iin alay ettiklerini dnyordu... " Caligula'nn sert tavr Diocletianus'ta da gr
lr ( CJ . 9.47. 12).
Suet. Nero 1 6 .
Roueche Maviler ve Yeiller gibi tezahrat yapan baka gruplar gz nne alarak
daha erken bir tarih verir. Ona gre Paulus'a kar gelen Ephesos'lu gm ustalar
eitli tezahratlarla halk galeyana getirmilerdi (Roueche 1 984: 1 8 1- 1 82). Ancak
oyunlar sz konusu olduunda Philostratos'un aktard en erken rnektir.
CTh. 1 5 .4.1 -3 .
Chron. Pasch. 6 1 7. 1 -6.
Ioannes Malalas'tan 547, 548 ve 5 5 1 'de baz olaylarn kt biliniyor. Yine ayn
kaynaa gre 556'da Konstantinopolis'te ay sren bir ktlk dolaysyla yaplan
gsterilerin neticesinde Mavilerin liderleri yakalanarak cezalandrlmt. 559'da
Maviler ve Yeiller arasnda iki gn sren atmalar meydana gelmiti (John Mal.
18. 483, 484, 488, 490, 492). Theophanes 562 ve 563'te iki olaydan bahseder
(Theoph. A.M. 6055). Prokopios'ta birok olaya kartklar grlr: Iustinianus ve
Theodora'nn Maviler ve Yeilleri kkrtmas; Theodora'ya hakaret eden bir Yeil;
Cilicia valisi Malthanes'in vergilerin askerler tarafndan toplanmasna dair kararna
Tarsos'taki Mavilerin itiraz ve pazar yerinde valiye gyabnda hakaretler yadrmas,
bunu duyan valinin askerleriyle birlikte doruca Tarsos'a yrmesi ve iki taraf ara
snda gece byk bir atma yaanmas gibi (Procop. HA 1 0 . 1 5 vdd., 1 6 . 1 8, 29.28
vdd.)
Whitby 1 998: 229-230.
Procop. HA 1 8.33.
o
11
l2
13
14
15
16
17
18
19
.o
21
22
23
24
25
Bury 1 923: 40 vdd.

Cameron 1 976: 25-39, 4 2 , 74-95 ,105-126, 1 26-1 53, 1 93-230.
Whitby 1 998: 23 1 .
Cameron 1 976: 221; Mango 1 978 kr. Gregory 1 977. Hipodromlarn varl aslnda
olaylarn daha ciddi boyutlara ulamasn engelleyen unsurlardan biridir: " zleyiciler
ehre srtlarn dnerler. Duvarlar ve sokaklardan oluan ehir yapsnn dna ka
rlmlardr ve arenada kaldklar srece ehirde olan hibir eyi umursamazlar; b
tn ilikilerini, kurallarn ve alkanlklarn darda brakmlardr. Belli bir sre
iin kalabalklar hflinde bir arada kalmalar hem gvenlidir hem de yaayacaklar
heyecan onlara vaat edilmitir. Ancak yalnzca belirli bir koulda: Dearjn meydana
gelecei yer arenann ii olmaldr." (Canetti 20063: 29) Hipodromun d dnyayla
(yani ehir) net olarak ayrlmasna ilaveten ierdeki kalabaln ayn heyecan payla
mas, ani ve iddetli patlamalarn yaanmasna sebep olabilir. Canetti'nin vurgulad
zere dearjn mekan iinde yaanmas gerekmektedir, ancak Nika Ayaklanmas'nda
dearj hipodrom dnda gereklemitir ve bunda krizin iyi ynetilememesinin pay
vardr.
Liebeschuetz 20074: 224-229. rnein Thessalonika (Selanik)'da German komutan
Buthericus'un taraftar gruplar tarafndan ldrlmesiyle sonulanan olaylarn,
Hadrianopolis Sava'ndaki zaferlerinden sonra blgeyi srekli taciz eden Gotlara
kar halkn duyduu nefretle ilgisi olabilir (Sozom. Hist. E cll. 7.25; Gregory 1983:
146). Whitby 4. yzyldan itibaren imparatorlarn hipodromdaki tezahratlar mu
hatap kabul etmesini st snfn grlerine alternatif gelitirmeye ynelik bir giriim
olarak kabul eder (Whitby 1 998: 233). Marcianus (450-457)'un Yeillerin kargaa
kardklar iin devlet memuriyetlerine gelmelerini yasaklamas bu kiilerin mevkile
ri dolaysyla halk ynlendirebilme tehlikesine iaret ediyor olabilir (Liebeschuetz
2003: 254).
Africa 1971: 4.
Liebeschuetz 2003: 269-276.
CTh. 1 . 1 6.6.
Liebeschuetz 2003: 258-259, 265.
Theoph. AM 6054.
Roueche 1 984: 1 87. Halk b u ekilde yeni imparatorun "karizmasn" v e " yasall
n" onaylam oluyor, ayn zamanda princepsi tirandan ayryordu. Caesar ve sonra
ki imparatorlar tezahratlar kendi yasal konumlarn pekitirmek ve onaylatmak
iin kullanmtr (Ando 2000: 200). Tacitus her zamanki olumsuz tavryla halkn
Otho iin att sloganlar haysiyetin yok olduunun gstergesi olarak alrken Gen
Plinius Traianus'a yaplan tezahratlarn Acta Diurna'da yaymlandn syler.
(Tact. Hist. 1 .90.3; Plin. Pan. 75. 1 -3).
Greatrex 1 997: 236.
Liebeschuetz 2003: 254.
Liebeschuetz 1 978, 2003: 256.
Liebeschuetz 2003: 254.
a.g.e. 254-255.
Grcatrex 1 997: 237-239.
NOTLAR 567
FRAR VE TERK
(Sayfa 297-300)
3
4
5
6
7
8
9
10
ll
12
13
14
15
16
mparatorluun eitli blgelerine ve bu arada Anadolu'ya yerletirilen barbarlar za

man zaman sorun karmtr. Anadolu'da bu uygulamay 3. yzyln banda izleye
biliyoruz (Hdn. 6.4.6). 386'da Ostrogotlarn Tuna'y geme teebbsnn ardndan
Theodosius Ostrogotlar ve Greuthungi'yi Phrygia'ya yerletirdi. 399'da Ostrogotlar
Tribigildus nderliinde Arcadius'a kar ayaklandlar. Tribigildus'a yardm edenler
arasnda kleler ve iftiler de vard (Zos. 5. 1 5 . 8 ) . Il. Theodosius zamannda, 409'da
esir alnan Sciri kavminden barbarlarn bir arada tutulursa isyan karacandan kor
kan valiler, bir ksmn kle olarak satm bir ksmn da eitli eyaletlere yerletirmi
tir. Sozomenos bazlarn Bithynia'da, Olympos Da yaknlarnda iftilik yaparken
grmt (Sozom. Hist. ecll. 9.5).
Cass. Dio 68.9.5-6, 7 1 . 1 1 , 7 1 . 1 6.2, 72.3.2.
SHA. Comm. 16, Pese. Nig. 3; Hdn. 1 . 1 0; de Ste. Croix 1 9 8 1 : 476; Grnewald
1 999: 1 80.
Zos. 5.42.3.
a.g.e. 5.7. 1 .
Southern 200 1 : 264.
Gr. Thaum. Ep. 7, 8.
a.g.e. 7. 1 . 1 .
Anm. Marc. 3 1 .6.5-7, 7.7.
a.g.e. 3 1 . 1 6 . 1 .
a.g.e. 9.14.3.
Zos. 5. 1 3.3-4.
Themist. Or. 8 . 1 1 5c.
Oros. 7.41 .7.
Salv. D e Praes. ]ud. 5.5.
d e Ste. Croix 1 9 8 1 : 486.
DZEN NASIL KORUNUR?

(Sayfa 30 1 -305)
2
Strab. 14.3.2 vdd.

Bu girizgahta ksmen Hopkins 2009'dan yararlanlmtr.
LETM
(Sayfa 307-3 1 1 )
3
4
Theophanes adl Msrl bir brokratn Ge mparatorluk Dneminde yapt yolcu

luk hakkndaki yks bize biraz olsun fikir verebilir (Heather 2005: 1 04-106).
Suet. Aug. 49.
Ramsay 1 925; Wells 1 9922: 139.
CTh. 8.5.3 1
5
6
7
8
9
o
rr
12
r3
Cic. Fam. 2.9.1 .

Plin. NH 1 9.3-4.
Joseph. Af 1 8.305.
Duncan-Jones 1 990: 7-8.
Sotinel 2009: 127.
Anm. Marc. 1 5.8-10; Zos. 3.33 . 1 , 3 .35.1-2.
Anm. Marc. 25. 8 . 1 2 .
a.g.e. 25. 1 0.6-7.
Sotinel 2009: 126.
EYALET DARES VE VASAL KRALLIKLAR

(Sayfa 3 1 3-325)
4
5
6
7
8
9
o
rr
12
r3
Anadolu'da Ephesos, Tralleis, Alabanda, Mylasa, Smyrna, Pergamon, Sardeis ve Ad

ramytteion'da Romal bir brokratn gnderdii M 50'lere ait resmi mektuptaki
benzer ifadelerle karlatrnz (Ferrary 2009: 1 3 6 vd.).
Millar 1 984.
Pontos dndaki blgelerin dzenlemeleri hakkndaki bilgilerimiz snrldr. Galatia
ve Armenia Minor'un en azndan bir ksmnn yerel hanedanlara, yani bu durumda
Deiotaros'la damad Brogitaros'a verildii anlalyor (Adcock 1 937).
Sherwin-White 1 984: 226.
Bu kanunlar memurluklar ve ehir meclislerine giri iin ya snrn, senatrlerin
grevden alnmasn ve vatandaln verilmesiyle ilgili konular ieriyordu (Plin. Ep.
10.79, 80, 1 12, 1 14). Topluluklar btn vatandalarn katlmyla oluuyordu ve
vatanda olmayanlar ya da eyaletteki baka topluluklarn vatandalarn bnyeleri
ne katabiliyorlard. Ynetim halkoyuyla seilmi otuz yandan byk memurlardan
ve daha nce memurluk yapmlarn hizmet ettii bir meclisten olumaktayd. So
nuncusuna yeler censorlar tarafndan atanyordu ve gerektiinde yine onlar tarafn
dan grevden alnabilmekteydiler. Lex Pompeia ufak deiikliklerle 2. yzylda hala
yrrlkteydi (Magie 1 950: 369).
Hind 2006': 136.
Strabon'un aktardklarna gre Pompeius tarafndan ierde kurulan yedi ehrin
(Pompeiopolis, Neapolis, Amaseia, Magnopolis, Zela, Diospolis, Megalopolis) ehir
statsnde olmadklar anlalyor. Yazar Neapolis ve baka baz "kylerin" ehir
olarak ilan edildiini belirtmektedir ki Fletcher'e gre bu durum Pompeius'un blge
de Hellenletirme ya da ehirleme gibi bir hedefinin bulunmadna iaret eder. Pom
peius'un amac burada doal halinde gelimi yerleimlerin sadece snrlarn belirle
yerek eyalete dahil etmek, kendi kendilerini ynetebilecek blgeler yaratmakt
(Fletcher 1 939). Bu dzenleme muhtemelen Pompeius'un Pontos'ta ciddi bir sorun
beklemediini dndryor. Ayrca bkz. Sherwin-White 20067: 259.
Seager 20032: 6 1 -62.
Gruen 2006b 5: 1 5 1 - 1 54.
Ando 2006: 1 79. mparatorluun her 400.000 vatanda iin tek bir st snf Roma
l idareci vard. 12. yzylda in'de ise her 1 5.000 kiiye bir st snf idareci dyor
du (Hopkins 2009: 1 84)
Bowman 20065: 346.
Goodman 20036: 1 00.
NOTLAR 569
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
Sorun Msr'daki belgelerin imparatorluk kaynakl olmas, buna karlk Anado

lu'nun dahil olduu dier eyaletlerde bireylerin sadece imparatorluk idaresiyle iliki
ye girdikleri alanlarla ilgili yaztlar dikmeleridir (Ando 2006: 1 78-179).
3 . yzyl krizinin genel bir deerlendirmesi iin bkz. Hekster 2008.
Hopkins 1 980: 1 0 1 .
Alcock 1 993: 222.
Hammond 1 957.
Ando 2000: 6 1 .
a.g.e. 63.
a.g.e. 73- 1 3 1 .
Dig. 48.3.6. 1 .
CTh. 1 . 1 6.3.
Erdemir 1 998: 199.
Braund 1 984: 24.
Suet. Aug. 48.
Tact. Ann. 1 2.55.
Luttwak 1 976: 26 vd.
Strab. 6.4.2, 1 6 . 1 .28; Plut. Sull. 5; App. Mith. 10, 57; Liv. per. 70, Cass. Dio 36.45.3;
Tact. Ann. 2.58, 6.37; Tact. Hist. 5.9.; Suet. Cal. 14.
Cic. Fam. 1 5 . 1 .2; Speidel 2005: 89.
Brunt 1 978: 1 6 9
Schrner 20 1 1 .
Braund 1 984: 9-17.
Speidel 2005: 95. Speidel'in deindii Mara Bar Serapion'un mektubu hakknda bkz.
Chin 2006.
Tact. Ann. 2.42.
Tempesta 2005. Bu anlamda kraln balca hedeflerinden biri, Yunan toplumunun ve
siyasi hayatnn ke talarndan p o lisler ve kutsal alanlar olmutu. Yeni koloniler
kurarak ya da eski ehirleri yeniden adlandrarak bir ehirleme plann hayata geir
meye alrken, dier taraftan yerel tanrlarn Yunan tanrlaryla zdeletirilmesine
arlk vermiti. Bu srete Kilikia'da yerel isimle anlan ehirlerin adlar deitiril
mi, yeni ehirler kurulmu, bunlardan bazlarna sikke basma yetkisi verilmitir.
Zephyrion ve Seleukeia'dan yaztlar baz Kilikia'llarn Seleukos saraynda nemli
mevkilere geldiklerine iaret eder.
Kasaba 2009: 24-25, 26, 30, 67. 1 91 2'de Aydn'n dalk kesiminde 1 949 oban
damnn bu amala ykld bildirilmektedir (Yetkin 20033: 178).
Lindner 2000: 1 34.
DEOLOJ VE SYLEM
(Sayfa 327-3 3 6 )
2
3
4
5
Hitchcock 2008: 46-47.

Ando 2000: xi.
a.g.e. xii, 2.
a.g.e. 24.
SHA Pese. Nig. 1 . 1 , 5.6.
6
7
8
9
ro
ll
12
13
14
15
16
l7
18
20
2r
22
23
24
25
26
27
28
29
30
3r
32
33
34
35
Anm. Marc. 26.6.6.

mparatorlarn halkn deiik kesimleri arasnda dolaan farkl sikkeler zerinde ver
dii mesajlar iin bkz Hekster 2003. zellikle aristokratlarn ve st snflarda dola
an deerli metalden sikkelerdeki mesajlarla daha ok halkn kulland bronz sikke
lerdekiler arasnda ideolojik farklar olduu aktr. Taht mcadeleleri srasnda
rakiplerin sikkeler yoluyla halk ilettikleri mesajlar iin bkz. Ando 2000: 2 15-228.
spanya'daki Fenike ehirlerinin sikkelerinde Roma igaliyle birlikte grlen deiim
iyi bir rnektir (Trillmich 2003 ).
Ando 2000: 42.
Polyb. 1 .2, 37.7, 3 .75.8, 6.52.6.
Dion. Hal. Ant. Rom. 1 .5.2.
Fuchs 1 9642: 27-2 8 .
App. pr. 8 .
Hdn. 3.2.7.
Dio Chrys. Or. 3 8-4 1 ; Cass. Dio 52.37.9; Paus. 7. 1 7.4.
Serab. 1 2 .3 . 1 1 .
Millar 2006: 1 1 1 .
Plut. Praec. 8 1 3e, 8 1 4e, 824c
Cic. Flac. 1 6- 1 7.
Aristid. Or. 26.
Ando 2000: 58.
Cic. Leg. 2.5.
Liv. 34.35-37.
Cass. Dio 52.20.3-5.
a.g.e. 56.33.5.
Ando 2000: 320, dpn. 1 90.
Lintott 1 9 8 1 ; Ando 2000: 327.
Ando 2000: 330.
SHA Hadr. 1 2.6.
App. pr. 24-28.
Anm. Marc. 29.5.46, 29.6.2.
SHA Tyr. Trig. 26.
Isauria gibi dalk yerleri veya dalarn kendisini yok etmeye, ehresini deitirme
ye ynelik giriimler genellikle hkmdarlarn elinde olan bir eydi (Sonnabend
1 996: 158 vdd.). Dalar ieren olduu projeler imparatorlarn -bazen doayla
oynadklar iin hubrise yol aan- kudretini yanstan etkili bir propaganda aracy
d: Claudius'un tamamlayamad Fucinus Gl'nn drenaj iin dalarda giritii
hafriyat ii Plinius'u olduka etkilemiti (Plin. NH 36.24 ). Suetonius Caligula'nn
bayndrlk ilerini sayarken, Alplerin srtlarna kurduu ehri en nemli projesi
olarak gsterir (Suet. Cal. 21 ). Dolaysyla Isauria dalarnn kontrol edilememesi,
imparatorun saygnl ve otoritesi asndan da sorun tekil ediyordu.
SHA Tyr. Trig. 26.2.
Feld 2005: 203-204.
Aristid. Or. 26. 59-60, 63-71 , 1 02.
NOTLAR 571
NN GREMEYEN MPARATORLUK
(Sayfa 337-345)
3
4
5
6
7
8
9
IO
ll
12
13
14
l5
16
17
18
19
20
21
22
Mann 1 979; Mattern 1 995. Ancak rnein Romallar korsanln sebeplerini anla
yabilmek amacyla Scipio Aemilianus'la bakalarn o srada ilgilenemedikleri Toros
larn tesine yollayarak buralardaki kavimler ve ehirler hakknda bilgi edinmek ve
bir yol haritas izmek iin gnderebiliyorlard (Strab. 14.5.2).
Wheeler 1 993: 222.
Hingley 2005: 67.
Bowersock 1 965: 1 13.
Alcock 1993: 1 37.
Paus. 1 0.38.4.
Ando 2006: 1 83 .
Levick 1 967: 1 22.
Baetica (Strab. 3.4.1 9-20): " ...Bazlar lkenin drt blgeye ayrldn iddia etse de
dierleri be blgeden bahsetmektedir. Fakat u durumda, yaanan deiiklikler ve
blgelerin kt hreti yznden kesin bir ayrm tespit etmek imkanszdr. nk
sadece iyi bilinen ve saygn blgelerde gler, lkenin nasl blnd, isimlerdeki
deiimler ve benzer eyler anlalabilmektedir. Baetica Roma halk ve senatosuna
aittir ve buraya bir praetor ile birlikte quaestor ve legatus gnderirler. Iberia'nn geri
kalan imparator/arndr ve blgeye iki legatus atarlar. Bunlardan biri Lusitania'llar
arasnda adli sorunlar zmek iin grevlendirilmitir... Bir legatus, togati denilen
ve giydikleri toga ile talyan yaam tarzn benimsemi halkn karlarn gzetir... " ;
Msr (Strab 1 7. 1 .12): "Msr'a gnderilen praefectus kral sfatn almtr; adli me
mur ve procurator onun emri altndadr. Ayrca ehir ve krsalda konulanm
lejyon ve birlikler vardr... Krallarn egemenlii altnda durum ktyken, Romallar
ehri yeniden dzenlediler ve epistrategos, nomarkhos, ethnarkhos gibi memurlar
araclyla ynettiler. "; Girit (Strab. 1 0.4.22): " ... Giritli/erin anayasas ilgin nitelik
leri ve hreti sebebiyle bahsedilmeye deerdir, fakat bunlarn ou gnmze gel
memitir; dier eyaletlerde olduu gibi idari iler genellikle Romallarn kararname
leriyle yrtlr. "
Dig. 50. 1 5.4.
Luttwak 1 976: 3
a.g.e. 7-50.
a.g.e. 5 1 - 1 26.
a.g.e. 1 27-1 90.
Temel eletiriler iin bkz. Kagan 2006: 338-346.
Isaac 1 990: 372-41 9.
Tact. Ann. 1 1 . 1 9 .
Isaac 1 990: 57.
Kagan 2006: 356.
Mattern 1 999.
Wheeler 1 993: 2 1 .
Zyromski 1 994.
YNETC SINIFLAR VE KURUMLAR

(Sayfa 347-3 88)
2
3
4
5
6
7
8
9
ro
12
13
14
15
16
17
18
r9
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Griffin 1 9972: 1 9 .
Sen. Helv. 1 0. 8.
Tact. Agr. 44.
Cic. Mur. 29.
Sen. Clem. 2. 5. 2.
Sen. Ep. 73; Suet. Iul. 42; Aug. 42, 59; Cass. Dio 53. 30; Griffin 1 9972: 2 1 -22.
Cic. Nat. D. 1 . 7.
Cic. Fam. 1 5 . 4. 1 6 .
Cic. Acad. 7.25.
Cic. Rep. 1. 36, 2. 1. 2.
Cic. Leg. 3. 6. 14.
Cic. Of(. 1 . 21. 7 1 , 73.
a.g.e. 1 .85.
Cic. Rep. 1 .3 , 2.70.
Cic. Off 2 . 2 1 . 73.
a.g.e. 2 . 24. 85.
Jones 2006: 488.
Hartmann 1 982: 128.
Suet. Tib. 4 1 .
Tact. Hist. 4.9.2, 4. 1 1 . 1 .
Tact. Ann. 1 .54.2.
Suet. Tib. 50.3.
Tact. Ann. 1 5.36.3.
Plut. Galb. 1 1 . 1 . rnekler oaltlabilir (Hartmann 1 982: 144 ).
Suet. Cal. 9.
Suet. Ner. 43.2.
Suet. Galb. 1 9 . 1 .
Cass. Dio 75.6.7.
a.g.e. 78.3 8.4.
Aslnda bu durumun ehirlerin lehine olduunu sylemek bile mmkn. Zira impa
ratorlarn kt geziler ehirlere ekonomik adan byk ykler getiriyordu. Tiberi
us'un her sene yapacan duyurduu, ama bir trl gereklemeyen gezileri iin ev
re ehirlerden erzak toplanyordu (Suet. Tib. 38). Caracalla'nn gezileri Cassius
Dio'nun eletirilerine hedef olmutu: 2 1 4/2 1 5 knda imparatorla birlikte Nikome
dia'da bulunan tarihi, nereye giderse gitsin onun iin her trl evin ina edildiini,
amfitiyatrolar ve yar parkurlarnn yapldn syler (Cass. Dio 72.9.5-7). Caligu
la'nn Anadolu ve Suriye kylarnda konaklayarak Msr'a yapaca ziyaret hayvan
lar iin yem, imparatorun maiyetindeki memurlar, askerler -atllar, yayalar, denizci
ler- ve saray kleleri, hizmetliler vb. iin de evre ehirlerden alnacak ok miktarda
erzak gerektiriyordu (Phil. Leg. 33.252). Ayrca bkz. Millar 1 9922: 28-40.
Millar 1 967: 9.
Dio 54.2 1 .
SHA Hadr. 7, 1 2.
SHA Sev. Alex.3 1 , 45.
NOTLAR 573
'> 5
)6
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
\ristid. Or. 26.32-3 3 .

eit\i kaynak\ar da imparator\ann ge\en mektup\an bi.:z:at okuduk\an ve cevap y a.
dklar ya da en azndan dikte ettirdikleri biliniyor. mparatorlarn btn mektuplara
tek tek cevap vermesini bekleyemeyiz, fakat kaynaklardan anlald kadaryla ken
di kararnamelerini bizzat kaleme almalar normal uygulamayd (Millar 1 967).
Phil. Flacc 97; Brunt 1 96 1 : 207.
Brunt 1 9 6 1 : 208.
a.g.e. 206, dpn. 50.
C]. 49. 1 .25.
Millar 1 9922: 434-435.
a.g.e. 435.
Bowersock 1 965: 14-29, 30-4 1 .
Tact. Ann. 34-39.
Dio. 53.14.
a.g.e. 52.37.
Veli. Pat. 2.97; Plin. HN. 9.58
Veli. Pat. 2 . 1 07.
Suet. Tib. 42. l , 52.2; Tact. Ann. 3 . 1 3 .
Tact. Ann. 4.72-73, 6.30; Brunt 1 9 6 1 : 2 10.
Plin. Ep. 1 . 1 8 .
Brunt 1 9 6 1 : 2 1 1 .
Suet. Ner. 32.
Suet. Vesp. 1 6; Tact. Hist. 2.84.
Foucault 2005: 200; Gill 20073: 6 1 3 .
Foucault 2005: 503-504. Foucault evlenmek gerekip gerekmediine, siyasete girme
ye, monari ya da demokrasinin mi kurulacana filozofa danarak karar verebilece
imizi syleyen Dio Khrysostomos'u (zellikle 22, 49 ve 67. sylevlerde) rnek gs
terir. Burada filozofun yarglama gcnn kiinin kendisiyle olan ilikisinden kp
btn hayatn kapsad grlr.
Centrone 2007: 578.
Foucault 2005: 163.
Mattern 1 995: 1 7.
Onas. 1 -2 .
Plin. Ep. 2 . 1 3 .
a.g.e. 7.22.
Phil. Leg. 245.
Cass. Dio 5 6 . 1 9 .
Tact. Agr. 1 -3 .
M 1 69'da Appius Cento Akhaia'llardan 5000 asker talep etmi, ancak Senato
kararyla uyumad iin istediini alamamt. Senato Rodoslulara komutanlarn
talepleri dorultusunda deil, kendi kararlar uyarnca asker gndereceklerini bildir
mi, bu haber Rodos'ta memnuniyetle karlanmt (Polyb. 28. 13-16).
Dig. 1 . 16.4.4-5. Cicero'nn M 5 1 -50 yl Cilicia valiliine ait olan iyi bir rnektir,
ama sadece mektuplarndaki baz referanslardan bilinir. 2. yzylda yarg Gaius
" Eyalet Kararnamesi" zerine 32 kitaplk bir yorum yazmt. Ulpians Proconsln
Grevleri zerine balkl bir kitap kaleme almtr. Asia proconsl Domitis Cor
blo'nun bir mektubundan ehirlerin yapt ikayetlerin valilerin elindeki kararna
me ya da emirlerdeki (mandata) koullara gre deerlendirildiini anlyoruz (Brand
1 9 8 5 : 212, [585])
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
8r
82
83
84
85
86
87
Gr. Naz. Ep. 1 04, 1 24; Slootjes 2004: 69.

Quaestor dnda valinin ba asistanlar olarak grev yapan legatuslar; onlarn altn
da tribunuslar, svari praefectusu, en az bir praefectus fabrum bulunuyordu. Bunla
rn dnda valiye sadece elik eden bir grup (comites) olabilirdi, fakat bunlarn resmi
grevleri yoktu; byk ksm ii renmek iin valilerin yanna verilen genlerdi. Vali
arkadalarn da kendisine yardm etmek iin arabiliyordu. rnein Fronto Asia
Eyaleti valiliine atandnda skenderiye, Kilikia ve Mauretania gibi imparatorlu
un drt bir yanndan arkadalarn kendisine elik etmeleri iin armt (Fron. ad.
Ant. Pium 8 . 1 ). mparatorluk Dneminde ok fazla deiiklik olmamtr; askerler
eyalet idaresinde grev almaya balam ve mali organizasyon gelime gstermitir
(Lintott 1 993: 50-52).
Tact. Ann. 4 .45.
Goodman 20036: 1 09.
Jones 200 1 : 1 63; Kokkinia 2004: 49-53.
Dig. 1 . 1 8. 1 3 .
Cic. Q. Fr. 1 . 1 .25.
Cic. Att. 5.20, 6.4. 1 .
Cass. Dio 54. 12.
Dig. 1 . 1 8.6.2, 5 .
Augustus'un dzenlemelerinden sonra atl snfnn brokrasideki arl bu konuda
belirli bir stratejinin izlendii eklinde aklanmtr. Bir gre gre atl snfndan
valiler zellikle "barbar" ve direni gsteren eyaletlere atanmt. Bu sorunlu eyalet
lerde en azndan balangta eyalet meclisleri gibi kurumlarn ve yerel idari organla
rn oluturulmas Roma yasalarnn uygulanmas mmkn olmamt ( Marquardt,
cit. Brunt 1 983: 58). Atl snfnn kendi garnizonlar olmayan byle skntl ya da
yeni ilhak edilmi eyaletlere gnderildii dorudur. Ancak bunlarn tersine uygula
malar olduu gibi sorunlu blgelerde neden atl snfnn tercih edilmesi gerektiine
mantkl bir cevap vermek zordur. Zira senatrler de ayn grevi lejyonlaryla yerine
getirebilmekteydi (Brunt 1 983: 59).
Valiler kutsal yaplar ve dier binalar inceleyerek onarm gerekip gerekmediine
bakmalar, halihazrdaki projelerin kaynaklar el verdii lde devamn salamalar
ve ihtiya olduunda askerleri yardm iin grevlendirmeleri gerekiyordu ( CTh.
1 . 1 6.7). Muhtemelen vali eyalete vardnda eyalet sakinleri ve ehir meclisleri zaten
isteklerini iletiyorlard. Baz kanun maddeleri valilerin tek bana yetkili olmadn,
eyaletteki nemli projeler iin imparatordan izin almalar gerektiini yazar (a.g.e.
1 5 . 1 .2). Valilerin grev sresi ortalama iki yl olduundan, bu ksa sre iinde bitire
medikleri projelerin kendilerinden sonra gelenler tarafndan sonulandrlmas gere
kiyordu (a.g.e. 9. 1 7.2). Projelerin gerekletirilmesi iin gereken para vergilerden,
zengin vatandalarn balarndan ya da bunlarn yetersiz olduu durumlarda devlet
btesinden salanabiliyordu (a.g.e. 1 5 . 1 .2).
a.g.e. 1 5 . 1 . 1 4 .
a.g.e: 1 5 . l . 3 1 .
Lib. Ep. 4 8 , 88, 94; Or. 2 8 . 5 , 42. 15-16; Slootjes 2004: 72.
Tact. Ann. 1 5 .20-2 1 .
a.g.e. 1 .2.
Brunt 1 96 1 : 1 89.
Cic. Fam. 3.4.2; Magie 1 950: 387-390.
M 5 1 Austosunda blgenin kuzeyindeki ehirlerin ikayetlerini dinlemi (Cic. Att.
5 . 1 6 .2, Fam. 3.8.5), ertesi yln ubat'nda ise Laodikeia'da civardaki ehirlerden
NOTLAR 575
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
1 03
104
105
106
107
108
109
l 10
Ill
1 12
113
1 14
115
II 6
l 17
u8
1 19
1 20
121
1 22
1 23
1 24
125
126
deil, ayn zamanda Pamphylia ve Isauria'dan gelen heyetlerle de ilgilenmitir (Cic.

At. 5.21 .7, 6 . 1 . 15, 2.4; Plut. Cic. 36).
Cic. At. 6. 1 . 1 6; Fam. 2 . 1 3 .4.
Cic. Att. 6 . 1 . 2 1 .
a.g.e. 6 . 1 . 2 1 ; Cic. Fam. 2. 1 1 .2, 8.2.2, 8.4.5, 8.6.5, 8.9.3; Plut. Cic. 3 6 .
Cic. Fam. 1 1 .1 7.4.
a.g.e. 1 5.2.4, 15.4.6, 15.5.1; Cic. At. 6 . 1 .6. Bununla birlikte, Senato Ariobarza
nes'in tahta kalmasn istedii iin kral fazla baskyla karlamamt (Plut. Cic. 36).
Brutus'a borcu olan Salamis'lilerden tahsilat iin Cicero yine araya girmek zorunda
kalmtr (Magie 1 950: 394-395)
Brunt 1961: 222.
Tact. Ann. 4.6.
Brunt 1 96 1 : 2 1 1, 22 1 .
Suet. Dom. 8 .
Brunt 1 9 6 1 : 221 . Dio Khrysostomos'un aktardklar neden Domitianus'un saltana
tndan sadece tek bir dava bildiimizi aklamakta ve bir anlamda da Brunt'n fikrini
desteklemektedir. Hatip imparatorun despotluunu yumuatann tecrbeli ve kendi
ni kantlam valiler olduunu, onlarn sayesinde eyaletlerin zerlerinde fazla bask
hissetmediini yazmaktadr (Dio Chrys. 45. 1 ).
C]. 2.53 . 1 .
Plut. Mor. 602C.
Bu durum batda epigrafik alkanlklarn farkl olmasyla ilgiliydi (Eck 2009: 1 98202).
Eck 2009: 203-206.
Joseph. BJ 2.7.3.
Tact. Ann. 2.42.
Philo Leg. 38.299-305.
Joseph. Af 1 8.90 vdd.
a.g.e. 20.1 8 9 vdd.
Millar 1 9922: 378 vdd.
Brennan 2009: 1 72, dpn. 4.
Millar 1 9922: 379.
Plin. Ep. 1 0.43-44.
CTh. 1 . 1 6.2.
a.g.e. 1 2 . 1 .9.
Dig. 50.7.5.6.
Millar 1 9922: 382.
Williams 1967.
Syll. 3.876.
Williams 1967: 4 8 1 .
Deininger 1 965: 5 3 .
Plin. Ep. 1 0.79, 1 12, 1 14, 1 15 .
d e Ste. Croix 1 9 8 1 : 530.
Dig. 50.1 .2 1 , 50.5.6.1 .
Tact. Ann. 1 2.22.
Brunt 1 9 6 1 : 2 1 2.
Plin. Ep. 5.20; 6.5, 29.
Brunt 1 96 1 : 2 1 3 .
Mitchell 2000: 1 26.
127
128
129
r 30
13 l
32
33
l
134
135
136
137
138
139
r 40
141
142
143
1 44
145
Deininger 2005: 64-69.

Mitchell 2000: 1 25.
Larsen 1 934: 2 1 1-212.
kan antn siyasi ynn kabul etmekle birlikte, ona gre ant temelde bir yol hari
tas veya klavuzdur (kan 1 999: 1 9-51 ; ahin-Adak 2004). Jones ise klavuz ilevi
nin ikinci planda kaldn, antn ncelikle Claudius'un blgedeki faaliyetlerini
onurlandran bir yap olarak alglanmas gerektiini vurgular (Jones 200 1 : 168). Yol
bilgilerinin dzensiz ekilde ilenmi olmas, bunlarn pratikte kullanmn zorlatrr.
Kanmzca Patara Ant, Augustus'un La Turbie (Fransa)'de M 25-9 arasnda Alp
lerdeki baarl seferlerin ansna diktirdii zafer antna (Plin. HN. 3.24) benzer bir
tarza sahip. Bu ant ve Res Gestae, fetihleri bizatihi temsil etmek yerine fetihlerin bir
dkmn veya imparatorluun katalogunu sunar (Carey 2006: 5 1 ) . Ayn ekilde
anttaki ehirler ve mesafeler Claudius'un Lykia'y fethinin bir "envanteridir" ve im
paratorluun gcn yanstr.
Suet. Claud. 25.3.
Cass. Dio 60. 1 7.3-4.
Yaztta -archaotae olarak biten eksik kelimenin, Dalk Kilikia halklarna verilen
Trakheia'llar ismini temsil ettiini ne srlmtr (Gordon 1 952: 246 vdd.).
Adak'a gre bunlar Bat Toroslar'da yaayan Kibyra'llar olmalyd (Adak 2003: 1 871 9 1 ).
Jones 200 1 : 1 66-1 67.
Magie 1 950: 529, 548.
Bowersock'un sorunun blgedeki Romallarn yerel bir tanrya ya da klte szde
veya gerekte saygszlk yapmalarndan tr km olabileceine dair varsaym
inandrc olmaktan uzaktr. Bowersock Tyana'l Apollonios'un Sardeis'lilere yazd
mektuplara dayanarak byle bir sonu karsa da (Bowersock 1 986: 3 15), bunlarda
ehirdeki sorunun ne kadar ciddi olduu konusunda bir ifade bulunmad gibi by
le bir bilgiyi vermelerini bekleyeceimiz Suetonius ya da Cassius Dio sessizliklerini
koruyor.
Jones 200 1 : 167- 168.
ahin-Adak 2007: 55; Larsen 1 968: 243 vdd.
Thornton 200 1 : 442, 444.
Cass. Dio 4 7.34.4.
ki kaynak arasndaki baka bir fark da Dio'nun blgenin Pamphylia Eyaleti'ne
baladn sylemesi, buna karlk Suetonius'un Lykia'llardan sadece libertasn
alndn ve daha sonra Vespasianus'un Lykia 'y bir eyalet haline getirdiini aktar
mas (Suet. Vesp. 8.4). te yandan Tacitus'un 57'de Lykia'llarn eski valileri Eprius
Marcellus'a sulamalarda bulunduklar ve 68/69'da Galba'nn Calpurnius Aspre
nas' Galatia ve Pamphylia'ya vali olarak atad bilgisi (Tact. Ann. 1 3.33, Hist.
2.9), Pampyhlia'nn en azndan o srada birleik bir eyalet iinde yer aldn gsterir.
Fakat Claudius dneminde yazm olan Pompeius Mela'nn verdii bilgiler, blgenin
Claudius'un ilk yllarnda eyalet haline getirildiine iaret eder. Kolb'a gre bunun
sebebi, Lykia'nn Galba'nn ksa saltanat srasnda zgrlne kavumas ve Ves
pasianus tarafndan yeniden eyalet haline getirilmesiydi (Kolb 2002: 220-221 ) .
Kolb 2002: 2 1 9.
Brunt: 1 9 6 1 . 22 1 .
Mousourakis 2007: 224, dpn. 82.
Cic. Verr 4 . 1 0 . Ancak valinin eyaletinde i yapp yapmayacana ya da bir miras
kabul edip edemeyeceine aklk getirilmemitir (Brunt 1 96 1 : 1 9 1 ).
NQ\Ul.R 5T7
146
147
q8
149
150
l 51
152
153
154
155
156
157
158
1 59
1 60
161
162
1 63
1 64
165
166
1 67
168
1 69
1 70
171
172
173
1 74
175
176
177
178
179
1 80
181
182
1 83
1 84
185
186
1 87
188
189
1 90
191
192
Cic. Att. 5.16; Verr. 4.9- 1 1 .

Cic. Q. Fr. 1 .1 .9, Phil. 2 1 -3; Dig. 48.4.
Mousourakis 200 7 : 77 vdd.
Brunt 1 9 6 1 : 1 9 3 .
Plin. Ep. 7.33.
Lintott 20067: 82.
Cic. Pis. 3 7.
a.g.e. 50, Cic. Fam. 1 .9,3.6; C/u. 97.99; Q. Fr. 3.2.
Brunt 1 9 6 1 : 1 9 8 .
Plin. E p . 3.9. 1 2-22, 29-34, 4.29.8.
Sherk 1 984: 127-132.
Dig. 48. 1 1 .3-4, 6.2,7, 12.3.1, 1 3 . 1 ,2.
Brunt 1 96 1 : 1 99.
Plin. Ep. 6.5, 29; Tact. Ann. 1 3.52.
Tact. Ann. 1 3 .43 .
a.g.e. 1 .74.
Brunt 1 96 1 : 201 .
Plin. Ep. 2.1 1 , 3.4, 4.9.
Cass. Dio 57.22.
a.g.e. 56.27.
Phil. Flacc. 1 84.
Brunt 1 9 6 1 : 204.
Tact. Ann. 3.68.
Cass. Dio 60.25.
Plin. Ep. 3.9.
Brunt 1 96 1 : 205.
SHA Ant. Pius 10.
Dig. 48.2.20.
Tac. Hist. 1 .77.
Brunt 1 9 6 1 : 202.
Cic. Div. Caec. 24; Verr. 1 7, 40; Clu. 130.
Flaccus'tan sonra eyalet valiliine getirilen Cicero'nun kardei Quintus, Flaccus'un
filo iin istedii verginin bir ksmn balayarak eyaletin desteini kazanmt (Cic.
Flacc. 33).
Tact. Ann. 3.67.
Plin. Ep. 4.9.
a.g.e. 4.9, 5.20.
a.g.e. 2 . 1 1 , 7.33.
a.g.e. 3.4.
Brunt 1 96 1 : 220.
Cass. Dio 56.25.
Tact. Ann. 1 5 .22.
Plin. Pan. 70.
Lib. Ep. 163.
Bas. Ep. 96; Slootjes 2004: 74.
Tact. Ann. 1 3.33.
Plin. Ep. 3.9.
Tact. Ann. 13. 33, 52.
193
194
195
196
197
198
1 99
200
201
202
203
204
205
206
207
208
Suet. C/aud. 28, Vesp. 16, Tit. 7.

Brunt 1 9 6 1 : 2 1 9.
Tact. Ann. 12.59.
Cascio 20072: 1 80. Dzenlemelerin valilerin gcn azaltmaya ynelik olduuna
dair grlere ramen Cascio, birlik barndrmayan eyaletlerin de paralandna ve
bal bulunduklar eyaletlerin kuvvetlerinden sorumlu duxlarn ou kez birden faz
la eyaletin birliklerine komuta ettiklerine dikkat eker.
Slootjes 2003 : 324-325.
Slootjes 2006: 73 .
Lib. Or. 33.12.
Slootjes 2006: 1 5 8 vdd.
Lib. Or. 45.22.
Cic. Verr. 2 . 1 .73; Flacc. 47.9, 76-83.
Burton 1 975: 93.
Plin. Nat. Hist. 5, 95, 1 05, 1 06, 1 09, 1 1 1 , 1 20, 1 22, 126.
Burton 1 975: 99.
Dio Chrys. Or. 35.15, 40.33.
Joseph. B] 2 .366; Philostr. VS 548.
EKONOMK NLEMLER
(Sayfa 3 8 9-40 1 )
2
3
4
5
6
7
8
9
o
Crawford 1 970: 48.

Rostovtzeff 19572: 74.
Cass. Dio 3 1 .66; RC. 4; Strab. 1 3 . 1 .30, 14. 1 . 14.
Cass. Dio 44.7.5.
Finley 2006: 1 90.
Salmon 1 995: 2 1 8 .
Syme 1 930.
Macro 1 9 8 0: 669.
Plin. Ep. 1 8 .3 .
Traianus'un Bithynia'ya olan ilgisi sadece ekonomik nedenler veya buradaki valilerin
eyalet sakinleriyle srekli sorun yaamasyla ilgili deildi. Bu dnemde imparatorlu
un dengesinin kuzeye doru kaymaya balamt. Bunun nedenleri arasnda snrla
rn Tuna'ya doru genilemesi, Traianus'un saltanatnda Dacia Eyaleti'nin kuruluu,
Sarmatlarn ve skitlerin daha 1. yzyln ikinci yarsnda tehlike sinyalleri vermesi
saylabilir. Ayrca Plinius'un yazmalarnda imparatora Karadeniz kuzeyindeki top
luluklarn faaliyetleri hakknda bilgi vermeye dikkat ettii grlr (Plin. Ep. 27, 63,
67, 74). Baz mektuplardan eyaletteki askeri ve sivil trafiin younlat anlalr
(a.g.e. 74, 77). Bunlara ilaveten Kuzeybat Anadolu'yla Tuna eyaletleri arasndaki
ilikilerin giderek artt seziliyor (a.g.e. 43 ). Sonraki dnemlerde bu sre devam etti
ve nce 202'de Septimius Sevcrus ve 21 3'te Caracalla Bithynia'y askeri seferlerinde
nemli bir s olarak kulland (Levick 1979 ).
NOTLAR
ll
12
l3
14
5
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
Plin. Ep. 1 0.37, 38; 39-40, 1 0.54. Hadrianus'un daha nce iki Roma cohorsu ynet
mi Proclus'u Nikaia'daki bir kamu binasnn inasn denetlemek zere grevlendir
mesinin bu hesapsz harcamalarla bir ilgisi olabilir. Bu arada, Hadrianus'un ncelle
rinin aksine curatoresi kendi blgelerinde tannan yerel aristokrasiden setii
grlyor. Bylece eyaletlere ya da ehirlere gelen grevlilerin blgeye yabanc olma
larndan dolay kabilecek sorunlarn da nne geilmi oluyordu (Boatwright
2000: 73, 76)
Harris 1 980: 888.
ehir muhtemelen Hellenistik Dnemde Zeus'a hibe edilmi bir arazide tanrya ta
pnak ina etmek istemiti, ancak icraya verilen tapnak arazilerini ileyenlerin kira
lar dememekte direnmesi zerine Asia Eyaleti valisi Avidius Quietus vatandalarn
isteiyle imparatora sorunu iletti. Bunun zerine Hadrianus, parsellerin boyutunun
komu ehirlerdeki rneklere gre belirlenmesini ve kiralarn geriye dnk ya da
gncel oranlara gre denmesi emrini verdi (CIL 3.355).
Boatwright 2000: 80.
OGIS 484.
Ge Cumhuriyet ve Erken mparatorluk Dneminde Anadolu'd a zorunlu hizmetler
den muafiyet genellikle atletler gibi belirli baz gruplara, yararllk gstermi ehirle
re veya bireylere tannmt. Emekli askerler de byk lde bundan yararlanyor
du. zellikle codexlerden, papirslerden ve yaztlardan edinilen izlenim, bir ksm
ehir meclisi yesinin ya da oullarnn hizmetlerden kamak iin orduya girdikleri
veya bunlardan muaf olabilmek iin imparatora veya baka memurlara mektup yaz
dklardr. Bir yandan tebaasn dllendirmek dier yandan da ehirlerin karlarn
gzetmek isteyen imparatorlar bu konuda elikili kararlar almak zorunda kalyordu
(Millarl 983; Dmitriev 2005b: 1 14-1 1 9).
Dig. 50.4-5, 6.6.
a.g.e. 1 9572: 424.
IGBu/g III, 1 690.
SHA Sev. Alex. 58. 3 vd.
SHA Prob. 1 6.6.
Bernhardt 1 980.
Hdn. 7.3.
SHA Prob. 20.5, 3 .
Rostovtzeff 1 9572: 472; Broughton 1 975: 895.
Rostovtzeff 1 9572: 279, 702, dpn. 34.
Salv. De praes. Jud. 4.6.
Jones 1 9732: 775-779, 796.
MacMullen 1 990e: 254-255.
Cameron 1 993: 1 03-1 1 8 .
Bas. Ep. 87.
Oertel 1 98 1 6: 280. Oertel'in grlerinin aksine, Ge mparatorluk Dneminde ehir
meclislerinin ilevlerine devam ettii ve baz yerlemelerin zorunlu hizmetin getirdii
579
37
38
39
40
41
42
43
ykmllklere ramen ehir statsne ykselmek istedikleri grlr. rnein Pisi

dia'daki Tymandos ky Tetrari Dneminde, 237 ya da 324 arasnda bir tarihte ky
statsne indirilen Phrygia'daki Orkistos'un sakinleri Constantinus'a tekrar ehir
statsne gemeleri iin bavuruda bulunmulard (Carrie 20072: 295).
Mattingly 1 997: 1 3 1 .
Broughton 1 975: 9 1 5 .
Cameron 200 1 : 84.
Broughton 1 975: 9 1 5 .
Lactant. D e mort. Pers. 7.
Cameron 200l2: 1 00-1 0 1 .
Hopkins 2009: 1 95 .
ASKER NLEMLER
( Sayfa 403-44 1 )
5
6
7
8
9
o
r
r2
r3
Dudley 1 99 l 2: 1 67.
Zos. 4.30.4.
Isauria ya da Anadolu'nun dier blgelerinden orduya alnanlarn yksek ihtimalle
"Romallam" kesimlerden ya da merkezi yerleimlerden geldikleri iddias doruyu
yanstmaz. Bir yardmc birlik askerinin soyunu her zaman geldii lkeyle belli etme
si gerekirdi. Bunu yapmad ve sadece adyla kaytlara girdii zaman, onun kaytsz
artsz Roma'ya teslim olmu ve yasal statleri belirlenmemi halklara (dediticii)
mensup olduu dnlebilirdi. Bu halklar ve onlarn arasndan askere alnanlar
ancak yabanc (peregrinus) statsne geirildiinde Roma vatanda olmaya hak ka
zanrlard. Bununla birlikte yardmc birlik askerleri her zaman peregrinus olmayabi
liyordu. rnein diplomalarda sadece "Thrax" ifadesiyle geen Trakyal askerlerin
dediticius olmalarndan phe edebiliriz, zira Trakya'nn i kesimleri Traianus ve
Hadrianus'un oluturduu yeni yerel siyasi topluluklar arasnda henz resmen pay
latrlmamt (Mann 1 986). Ayn ekilde askeri diplomalara bakarak ordudaki Isa
uria'llarn her zaman ehirler ya da kasabalardan gelen kanuni Roma vatandalar
olduklarn kabul edemeyiz. Bunlar arasnda Trakyallar gibi sosyal statleri belirsiz,
ama bu durumlar gz ard edilmi dal nfusun bulunmas muhtemeldir.
Roma ordusunun bir toplum olarak nitelikleri ve sosyalletirici ilevi ksmen Mac
Mullen ve Haynes tarafndan ele alnmtr (MacMullen 1 990c; Haynes 1 999). Yar
dmc birliklerde imparatorluun ok farkl kelerinden acemiler vard. Askerlerin
ettii yeminler, zel festivaller, hamilik ilikileri, Latincenin kullanm gibi Roma kl
trel kurallar herkes iin tek referans noktas olabiliyordu.
lsaac 20076: 453.
Ramsay 1 967: 1 99-22 8 .
Spaul 2000: 392-396.
ND Or. 5, 7, 29.
Procop. Vand. 5.2; Feld 2005: 208-2 1 1 , 340-34 1 .
Yanguas 1 997: 3 7 1 .
Yldz 2009: 326
a.g.e. 348.
Elton 2000: 297-299.
NQILAR 58i
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
32
33
34
Anm. Marc. 14.2. 1 .

Reid 2008: 6 8 .
Verg. Georg. 4. 1 98-1 99; Varro, Rust. 3 . 16.9; Sen. Clen. 1 . 1 9-2-3. Roma kampnn
kkenleri antik kaynaklarda nedense mulaktr. Frontinus btn bir orduyu kapal
bir alanda tutan Pyrrhos'a kadar Romallarn kamplarn Kartacallar gibi bir arada
duran kulbeler ve "oraya buraya datlm blkler" eklinde kurduklarn syler.
Pyrrhos'un kampn Maleventum'da ele geirdikten sonra bu uygulamayu ondan al
mlard (Frontin. Str. 4 . 1 .14). Livius da Pyrrhos'un kamp kurma yntemini Roma
llara reten ilk kii olduunda hemfkirdir (Liv. 35.14.8). Dier taraftan Polybios,
Roma kampnn disiplininden, dzeninden ve genel organizasyonundan etkilenenin
asl Pyrrhos olduunu belirtir. (Plut. Pyrr. 1 6 ) .
Foucault 1 99S2: 144. Grne gore Vitruvius limanlar byle alglamaktayd, zira
tanra Venus'e ait tapnaklarn "gen erkekler ve evli kadnlarn Venus tapmna
zg olaylar ehir iinde alkanlk haline getirmesinler" diyerek limanlarn bu tip
sakncal aktiviteler iin en uygun yer olduunu ima eder (Vitruv. 1 .7 . 1 ) .
Roma hastanesinde hasta iktidarn znesi deildi. Klinik tecrbesinin b i r bilgi formu
olmas iin hastane alannn yeniden dzenlenmesi, hastann toplumdaki yerinin ta
nmlanmas vb. gerekiyordu (Foucault 2003': 1 96) rnein Vegetius salgn ya da
,
baka bir hastalk durumunda hastalarn ayrlma s yerine kampn baka yere tan
masn nerir (Veg. Mil. 3.2). Ayn ekilde yaygn dnce doktorun grevinin bireye
ynelik olduuydu ve kamu sal Roma mparatorluu'nda yaygn deildi. Salk
subaylar ya da evre mfettileri gibi mevkiler yoktu (Nutton 2000: 7 1 ) . Bununla
birlikte en azndan ordugahlarda hastanelerin genel plan iindeki konumlar az ya da
ok benzer bir ilevi yerine getiriyordu.
Scarborough 1 968: 259.
Baker 2009: 15.
Foucault 1 9952: 144.
a.g.e. 1 46.
Joseph. B] 3.85.
Phang 2008: 2 15-2 1 6.
Fahmy 2002: 99.
a.g.e. 1 03-108.
a.g.e. 1 1 7.
MacMullen 1 963: 145. Bu yasaklarn ou Septimius Severus'un saltanatnda delin
miti.
Fahmy 2002: 1 2 1 - 1 22.
Phang 2008: 58-59. Yine de Roma askeri donanm ve niformalar Isauria'llar
orduya katlmaya tevik etmi olabilir. rnein 1 6 . yzylda "kllar, altn ilemeler
ve askeri nianlara tutkun" dal Arnavutlar aileleriyle birlikte mekanlarn terk ede
rek Fransa ve Osmanl ordularna yazlmlard (Braudel 1 993: 62-63).
Ayn ekilde Cicero mifer, kl ve kalkan asker bedeninin bir paras olarak gr
yordu (Cic. Tusc. 2.37). Aslnda askeri cesur yapan zrhtr; onsuz asker medenileir
ve efemine zellikler kazanr (Tact. Ann. 1 3.35) Ortaa zrhnn aksine Roma zrh
btn bedeni rtmediinden askerin endam nemliydi. Yine de Romallar ciddi bir
eitimle bu niteliklerin srdrlebileceinin farkndayd.
Foucault 1 99S2: 1 35.
Cass. Dio 55.23.
Salmon 1 995 10 : 237.
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
Vexillatio geici zel grev kuvveti olarak lejyonlardan karlan mfrezelerdir. Belli
grevler iin oluturan bu vexillationes snrlardaki ani krizlerde, i olaylarda, karga
alarda vb. bavurulan bir nevi acil durum kuvvetleriydi. Ordunun ok byk bir
blm snr boylarnda konulandndan ve bu kadar byk kuvvetleri hareket
ettirmek imkansz olduundan, eitli lejyonlardan alnarak meydana getirilen bu
mfrezeler kullanlmaktayd. Genelde 1 000 yaya ve/veya 500 atldan oluuyorlard.
Luttwak 1 976: 1 1 9 . lsaac'e gre dou eyaletlerinde lejyonlarn ehirlerde konulan
masnn nedeni basittir: Burada genellikle ehirlemi kltrler bulunmaktayd. Lej
yonlarn balca grevi Roma'nn otoritesini sergilemekti ve bunu da gzda ve zor
balkla yapyorlard; silahl atmalar nadiren kyordu (Isaac 1 986: 389).
Suriye'den gelen askerlerin yetersizlii Domitius Corbulo'nun 58'deki Parth seferi
srasnda kendini gstermitir: " Yllar sren bar yznden moralleri dmt ve
hizmete uygun deillerdi. Ordu aslnda ne nbet tutmu ne de gzetleme yapm eski
askerlerden oluuyordu ve bunlar siperler ve rampalara yeniymi gibi bakyorlard.
Ne miferleri ne de gs zrhlar vard. ehirlerde askerlik yapan gsterili para
babalarna benziyorlard" (Tact. Ann. 1 3.35). Corbulo'nun bunlarn yerine Galatia
ve Kappadokia'dan gelen askerleri almas dikkat ekicidir. Ancak imparatorluun
Dou'nun yozlatrc etkisine dair basmakalp sylemlerinin bir paras olarak buna
benzer baka ifadelere ihtiyatl yaklamamz gerekir.
Luttwak 1 976: 1 2 1-122.
Zos. 2.34.
Limitanei ile ifti milis kuvvetlerinin kastedildii konusunda tartmalar vardr. Isa
ac bunlarn dux militisin emri altndaki k uvvetler olduunu ileri srer. Terim ancak
hareketli sahra ordularnn ortaya kmasnn ardndan, limitaneiyi snr ordularn
dan ayrmak iin kullanlmaya balanmtr. Bundan nce zaten ordunun hemen hep
si snrlarda konulandndan yeni bir terime ihtiya yoktu. Bunlarn kendi toprak
larn ilediklerini belirten ilk kaynak 443'e aittir ve iftiliin uzmanlklarn
etkilemedii anlalr (lsaac 1 9 8 8 : 1 3 9- 147).
Tact. Ann. 4.5; Isaac 1 999: 54- 1 6 1 .
Mattern 1 999: 1 0 1 vdd.
Egeli nl haydut akrcal Mehmet Efe affedilmesi karlnda gerektii zaman
dadaki haydutlarn yakalanmasn salayacakt (Yetkin 20033: 97-98).
Cic. Font. 1 3 .
Lib. Or. 1 8 .804.
Tact. Agr. 1 5 .3 .
Procop. Pers. 1. 1 5.25.
Osmanl ordusunda 1 5 . yzyln sonlarna kadar gerektiinde eli silah tutan herkes
orduya alnabiliyor ve bu kiiler baar gsterdikleri takdirde dirlik sahibi olarak s
nf atlayabiliyordu. Bu ekilde farkl snflardan gelenler en azndan tmarl sipahi
olabiliyorlard. Dikey sosyal hareketlilie ak bir baka alan ulemadr. Kadlar gibi
brokratik personel yetitirilen medreseler orta ve alt snflara ak kurumlard. Bu
rada az ok baar yakalayanlar kendilerine bir mevki elde edip vergi muafiyeti ka
zanabiliyorlard. Ancak ordunun kurumsallamas neticesinde bu alanda snf atlama
imkan kayboldu ve geriye sadece eitim kurumlar kald. Bylece 1 6. yzyln orta
larna gelindiinde medreselerde ylmann artt grlr. Dier bir yol ise ticarete
atlmakt, fakat ayn Ge mparatorluk Dneminde olduu gibi oullarn baba mes
leini srdrmesi ynndeki kstlayc kararlar bunu engellemitir (Ko 2005 ) . B u
sebeple kan isyanlarn nemli bir ksmnn Anadolu'nun gneyinde grlmesi dik
kat ekicidir (Akda 1 949).
NOTLAR 583
49
50
5I
52
53
54
55
56
57
58
59
60
6r
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
ND Or. 29.6; Isaac 1 9 90: 75, dpn. 96.

Anm. Marc. 14.2. 5, 1 3 .
Cj. 9.27.1 .
Erdemir 1 99 8 : 1 97.
Tact. Hist. 1 . 1 1 .1 6 , 2 . 8 1 , 3 . 5 .
IGRR 3.394.
Bennett 2007: 146.
Plin. Ep. 1 0.2 1 .
Bennett 2007: 1 3 5 .
Joseph. BJ 2.368; Plin. Ep. 2 1 , 1 06.
Plin. Ep. 2 1 ,
Sherk 1 955: 404.
IGRR 3 .80, 3 . 1390, 3 . 1 426.
Joseph. BJ 2.366.
Sherk 1 955: 405.
CIL 3.353; IGRR 4 . 1695.
CIL 3.433; ILS 9474.
CIL 3.7136; IGRR 4. 1 1 85.
?'de Plautus Silvanus ve Aulus Caecina Pannonia yolunda Volcae bataklnda yap
tklar savata, doudan getirdikleri be lejyonla savamlardr. Kullandklar birlik
ler arasnda bir nceki yl Kilikia'da Kennatai'a kar savam olanlarn bulunmas
muhtemeldir. Sz konusu askerlerin ait olduu lejyonlar Kilikia'ya da baka yerden
getirilmilerdi ( Mitchell 1 976: 300).
Mitchell 1 976b.
Sherk 1 955: 407.
Tact. Ann 3.48; Syme 1 995c: 257-269.
Cass. Dio 55.28; Veli. Pat. 2 . 1 1 3 .
Tact. Ann. 1 5.6.
SEG 6.32.
Sherk 1 955: 409.
Tact. Ann. 12.49.
Sherk 1 955: 4 1 1 .
IGRR 3. 8 1 2, 830.
Sz konusu dnemin Osmanl kaynaklar, sancaklardaki dzenin "krsal bo kald
iin" bozulmaya baladn belirtir. Bo kalmaktan kast, bu blgelerde birliklerin
bulunmayyd. 1 6 . yzyln sonlarnda ordu bir yandan Avusturya bir yandan da
ran snrnda arpt iin Anadolu'dan uzun sre ayr kalyorlard (Cook 1 972:
44).
404'te Isauria'llar Pamphylia'da yeniden kendilerini hatrlatnca Honorius Isauria
kkenli olduu anlalan Arbazakios adl bir komutan Isauria'ya gnderdi. Woods
Arbazakios'un srf bu nedenle zel olarak seildii fikrine kar kmakla birlikte
(Woods 1 998: 1 14 vdd.), elde ettii baarnn blgeyi iyi tanmasndan ileri geldii
phesizdir. Iustinianus'un saltanat srasnda bir da kavmi olan Tzani'yi yenen ko
mutan Tzittas bir Isauria'lyd (Procop. Aed. 3.6.6). Isauria'da domu Longinus adl
baka bir Romal komutan yine Tzani lkesine yaplan bir seferi ynetmiti (Procop.
Aed. 3.6.23). Bu komutanlar kendi yurtlarndaki artlar bildiklerinden Tzani lke
sinde baarl olabilmilerdi muhtemelen.
Romallarn corafi bilgileri, haritacl ve istihbarat toplama yntemleri ile ilgili
bkz. Mattern 1 995: 22-79. Mattern Romallarn lekli ve ayrntl haritalardan yok-
8r
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
sun olduklarn ve itinerariumlardan yararlandklarn belirterek bunu Roma 'nn

uzun vadeli stratejilere nem vermediinin bir gstergesi olarak sunar.
akrcal Mehmet Efe'yi yakalamakla grevlendirilen Ali Paa 1 9 1 1 'de verdii bir
rportajda, Aydn vilayetinin Belika'dan daha byk bir araziyi kaplamasna ra
men o zamana kadar blgenin topografyas, corafi durumunu gsterir bir harita
yaplmam olmasndan yaknyordu (Yetkin 2003: 1 52).
Suda Isauria'l kavim efi Indakos Kottunes'in ok hzl kotuunu, ok dayankl
olduunu ve bir gnde bitirilemeyecek mesafeleri kat ettiini syler (Suda , 368).
Muhtemelen hz ve dayankllk btn Isauria'llar iin geerli zelliklerdi. Kilikia'l
larn kullanm olmalar muhtemel bir taktik Prokopios tarafndan aktarlr: Iustini
anus dneminde Emesa'y 544'te Romallara kar savunan Perslerin komutan
Khosroes, "Kilikia" denilen bir tr kaln ve sk tyl kei postunu direkler zerinde
gerdirerek Romallarn oklarna kar etkili bir perdeleme meydana getirmiti (Pro
cop. Pers. 2.26.29-30). Varro Ankara keisi olarak bildiimiz bu trn uzun tyleri
nin krkldn ve krkmann ilk kez Kilikia'llar tarafndan yapld iin onlarn bu
tre kilikes adn verdiklerini syler (Var. Rust. 2 . 1 1 . 12 ) .
Griswold 20022: 1 73.
Tact. Ann. 12.55.
M 9'daki Teutoburger faciasnda benzer sorunlar yaanmtr. Varus, Ren ve
Elbe nehirleri arasndaki blgeye girdiinde "lejyonlarn dman blgede alla
geldii zere bir arada tutmad, fakat askerlerini kendisinden eitli yerleri koru
malarn, hrszlar yakalamalarn ya da kervanlarn kollamalarn isteyen halk
lara gnderdi'', Germania kavimleri Roma lejyonlarna saldrmaya balaynca,
Isauria'da yaananlarn bir benzeri onun bana da geldi: "Dalar derin geitlerle
blnm engebeli yzeye sahipti ve aalar hem birbirine yakn hem de yksek
ti. Bu yzden Romallar aalar devirmekte, yol yapmakta ve kprler ina et
mekte zorlanyorlard. Yaya piyadeleri ve atllar birlikte dmana srmek iin
saflarn dar bir alanda oluturmak zorunda kaldndan, ska birbirleriyle ve
aalarla arpyorlard ... stelik barbarlar hafif silahlar tamaktaydlar. . . "
(Cass. Dio 5 6. 1 9, 2 1 ).
Zos. 1 .3 3 .
Frontin. Str. 3 .7.1 .
Strab. 12.6.8.
Eutrop. 4 .20; Oros. 5 .
Flor. 1 .35.7.
Liv. 3 8 . 1 9-23.
Speidel 1 984b; SEG 6 . 1 87. ,
Claud. in Etrop. 2 .276.
Zos. 5.15.
Speidel 1984b: 389.
Speidel 1 984c: 394.
ND Or. 7. 34, 29.7.
Legio I ve il Isaurica'nn isyanlar bastrmaktan te Frat snrna destek vermekle
grevlendirilmi olmalar muhtemeldir (Nischer 1 923: 7). A nlalan sadece oku bir
lii ikisine eklenmitir ki bu da Romallarn meseleye artk kalc bir zm bulma
isteklerini yanstyor olmaldr. Ancak Constantinus Legio 1 Isaurica'y lavetmi,
dierlerini olduu gibi brakmtr (Nischer 1 923: 19).
Hellcnkemper 1 986: 625, 632.
NOTLAR 585
100 Anemorion'daki varl 380'in balarna tarihlenebilen bu lejyon, dier Isauria

lejyonu gibi pseudocomitanensisti ve Notitia Dignitatum onu legio II Armeniaca ile
ilikilendirir ki (ND. Or. 7.50), bu da iki lejyonun birlikte Isauria'da grev yapm
olabileceini gsterir (Woods 1 998: 1 1 0 vdd.).
101 Isaac 1 98 8 : 1 25-138. Kelime 1. yzyldaki German savalarnda askeri yollara kar
lk gelir. 1 . yzyln sonlarndan 3. yzyla kadar imparatorluun izilmi snrlarn
ifade etmiti. 4. yzyldan itibaren ise limes bir duxun ynetimi altndaki snr blge
sini tanmlamt; yani askeri deil, idari bir anlam vard. Baz modern almalarn
limese ykledii "savunulan snr" tanmnn Latincede bir karl yoktu. Buralarda
ina edilmi askeri yaplarn limes olarak adlandrlmas kesin deildir (lsaac 1 9 8 8 :
1 46).
102 lsaac ortada bir snr olduu ve bunun dnda kalan barbarlarn srekli snr geme
istei duyduklar gibi bir dnceden vazgeilmesini savunur. Kuds ve Arabis
tan' daki haydutluk olaylarna ve gebe hareketlerine bakldnda, bunlarn szde
snrn i kesimlerinde ayn ekilde devam ettiini syler ( Isaac 1 984).
103 Hopwood 1 986: 344; Isaac 1 9 8 8 : 135; Feld 2005: 160- 1 6 1 .
104 Strab. 1 2.6.5.
105 Gebelerin imparatorluktan snrlar yoluyla dlanmas pratikte imkanszd. Bunun
la birlikte nispeten gevek snrlar, geileri baka ekilde kontrol edilemeyecek top
luluklardan ba vergisi, gmrk vergiler vb. alnmasn kolaylatryordu. Ayrca
gebelerin kulland snrn berisindeki pazar yerlerinin, otlaklarn, kuyularn vb.
korunmas iin gerekliydiler. (Mattingly 1 997: 1 3 3 ) .
106 Hadrianus Suru'nun asl amac barbarlarn hareketlerini durdurmak deil, kontrol
etmekti. Tccarlar, iftiler, obanlar, yaknlarn ziyaret etmek isteyenlerin serbeste
geebilecei bir bariyer olarak tasarlanmt. Yap itibaryla byk lekli bir saldr
y karlamak gibi bir ilevi yoktu (Breeze-Dobson 1 976: 37 vdd.). 2-3. yzyl arasna
tarihlenen fossatum Africae da temelde Hadrianus Suru gibi gebelerin hareketleri
ni ve geilerini kontrol altna tutmak iin yaplmt ( CTh. 7. 1 5 . 1 ; Baradcz 1 949:
139). Commodus'un saltanatna ait bir yazt, imparatorun "hrszlarn szmalarn
nlemek iin" ( ... ripam omnem bergis , solo extrctis, itern praesidiis per loca op
portuna ad clandestinos latrmclomn transitus oppositis mmivit.) Tuna'nn ks
men tahkim ettiini bildirir (CIL 3 .3385).
107 Hellenkemper 1 986: 628-630.
o8 Isaac 1 998a.
109 Hopwood 1 986; Aydolu 1 999. Scleukeia'nn hinterlandnda yer alan Gkbur'ta
1 1 00 m2lik alan kaplayan byk bir iftlik evi bulunur. iftliin drt kesinde
ykselen kulelerden ayakta kalan bir tanesinin ykseklii 1 8 m.dir; pencereleri dar
ve uzundur. Benzer bir kompleksin bulunduu Yenibahe'de kulelerin ok katl oldu
u ve savunma dnda yerleim amal kullanldklar anlalmtr (Hellekenper
1 976: 631 -632).
l l O Hellekemper 1 986: 6 3 1 .
l l l Alfldi-Roscnbaum 1 972; Jones 1 972.
1 1 2 Hellekemper 1 986: 6 3 1 .
1 1 3 Symc 1 934; Dzino 2010: 99- 1 1 7, 1 56-177.
1 14 Dzino 2010: 154.
1 1 5 Plin. HN. 3.3; Symc 1 969: 2 1 6.
l r6 Shaw 20072: 363.
r 17 Cic. Leg. 2. 73; App. B. Civ. 1 .96; Tact. Ann. 1 1 .24
1 1 8 Bowersock 1 965: 70
I I 9 Yakar 2007: 84.

1 20 Isaac 1 999: 3 1 1 -325, 332. Galya'daki Iulia Equestris ve Augusta Raurica'nn Galya
ya da iralya'y German ve Helvetii aknlarnda koruma amac tamad anlalyor.
Kolonilerin kurulmasndan sonra burada hibir isyan ya da istila olmad. Tacitus
Britannia'daki Camulodonum'un isyanlar bastrmak ve mttefiklere kanuni ykm
llklerini retmek iin kurulduunu sylese de (Tact. Ann. 1 2.32.4) ehir hibir
zaman surla evrilmedi ve on bir yl sonra tahrip edildi. Douda Berytus ve Heliopo
lis kolonileri Roma kltrn baaryla devam ettirmelerine ramen Ituraei'n sald
rlarna karlk vermediler; bu ii Roma ordusu stlendi. Ama bazlar ordular iin
operasyon ss grevi grmtr.
1 2 1 RG 3 8 .
1 2 2 Levick 1 967: 34.
1 23 Broughton 1 933: 1 37.
1 24 Levick 1 967: 38.
1 2 5 Shaw 20072: 370.
1 26 Levick 1 967: 168.
1 27 Bunun genel bir kural olmad hakknda bkz. Brunt 1 975. Yeterli sayda asker bu
lunmayan eyaletlerde bu yasak uygulanmamtr. Zaten btn yerleimlerde demirci
ler bulunmaktayd ve bunlar silah retmeye zorlanabilirdi. Birliklerin ya da yerel
asayi kuvvetlerinin yetersiz kald geni ve haydutlua msait blgelerde valilerin
bu tip yasaklar uygulamad anlalr.
1 2 8 Phil. Flacc. 92.
129 Cass. Dio 54.3 1 .3, 60.2 1 .4; Tact. Ann. 12. 3 1 .
1 3 0 Dig. 48.6. 1 , 3 . 1 .
1 3 1 Zos. 5 . 15.8.
132 Cass. Dio 5 6 . 1 9 . 1-2.
133 CJ. 1 .55.6-7, 8.40. 1 3 .
134 Shaw 1 984: 19; Mitchell 1 993a: 234.
1 3 5 Cumhuriyet Dneminde asayi kuvvetleriyle ilgili olarak bkz. Nippel 1 9 8 8 . Nippel
asayi kuvvetleri sadece nemli siyasi olaylar ve ayaklanmalar erevesinde ve ba
kent dahilinde ele almtr. talya'daki baz blgelere praetorlar gnderilmise de
bunlar ehirlerin Senato'yla olan zel ilikilerine balanr. Ancak Roma tarihinin
geneline bakldnda bakentin dirlik ve dzenine her zaman dier eyalet ve ehirler
den daha fazla nem verildii aka grlebilir (Nippel 1 9 8 8 : 1 70).
1 3 6 Shaw 1 984: 16.
l 3 7 ehir praefectus larnn (praefectus urbi) komutasnda olan bu birliklerin dnda, arl
snfndan bir praefectusun banda bulunduu vigi/es denilen kuvvetler de vard.
7000 kadar azatldan meydana gelen vigiles temelde itfaiye grevi iin kurulmutu,
ama gerektiinde kolluk kuvveti olarak da kullanlabiliyorlard. htiya halinde im
paratorluk muhafzlarnn yardmna bavurulabiliyordu.
1 3 8 MacMullen 1 963: 54 vdd.
1 3 9 Dig. 1 . 1 8. 1 3, 5 . 1 . 6 1 . 1 , 4 8 . 1 3 .4.2.
140 Cj. 1 .55.6.
141 MacMullen 1 9922: 258.
142 MacMullen 1 963 : 1 3 9 .
14 3 Su et. Aug. 32.
144 Suet. Tib. 37.
145 Tert. Apo/. 2.8.
146 Cass. Dio 55.28; Veli. Pat. 2 . 1 13.
NOTLAR 587
147
1 48
149
150
151
152
153
1 54
l 55
156
157
158
1 59
160
161
162
163
1 64
1 65
1 66
167
168
1 69
170
171
172
173
174

Sherk 1 955: 402
ztrk 2006: 1 85.
Brelaz 2005: 69-230.
Erdemir 1 998: 220.
Mitchell 1 993a: 234.
Rostovtzeff 1 9572: 477; Mitchell 1 993a: 234.
ztrk 2006: 1 79.
Dmitriev 2005b: 206.
Hopwood 1 998. 1 92.
Aristid. Or. 50.71-87.
CTh. 12.14.1.
Hopwood 1 998: 1 93.
Hopwood 1983: 1 74-176.
Dmitriev 2005b: 209.
Hopwood 1983: 1 77.
a.g.e. 1 77.
Sagalassos'ta Erken Hellenistik Dneme tarihlenen bir yazt, muhtemelen akropoli
sin bir isyanc grubu tarafndan ele geirilmesinden sonra yaymlanm bir kararna
meyi ierir. Metinde akropolisi igal etmeye kalkacak isyanclara kar tedbirler ve
ilgili kanunlar sralanr. Buradan akropolisi ve nemli zirveleri koruyan muhafzlarn
varln reniyoruz (Vandorpe-Waelkens 2007). Miletos ve Herakleia arasndaki
bir antlamaya gre orophylakes kaak klelerin yakalanmas ve efendilerine geri
gtrlmesi grevini de stlenmilerdir (Dmitriev 2005: 212).
Dmitriev 2005b: 2 1 2-21 3 .
SHA Marc. 2 1 . 7; Anm. Marc. 27.9.6.
Mart. Pol. 7 . 1 .
Dmitriev 2005b: 204-205.
a.g.e. 206.
Hopwood 1983: 1 79.
Speidel 1985.
Brelaz 2005: 3 3 1 -343.
ANADOLU VE TES: BR KARILATIRMA

(Sayfa 443-455)
l
2
3
4
5
6
7
8
Dyson 1 975: 143, 144.

Liv. 32.2 8 . 1 1 , 33.21.6-9.
App. Hisp. 42.
Dyson 1 975: 147-148.
Cass. Dio 5 1.25.
Dyson 1 975: 1 72.
Caes. B. Gali. 7.6.3.
Dyson 1 971 : 244, 246, 249.
9
o
r
r2
r3
r4
15
r6
17
r8
r9
20
2r
22
23
24
25
26
27
28
29
30
3
32
33
34
35
36
37
38
39
40
4
42
43
-14
45
46
47
48
49
50
Caes. B. Gall. 7. 1-2, 3 . 1 , 77.1 6 , 7.

Veli. Pat. 2 . 1 10.6.
Cass. Dio 55.29 . 1 .
a.g.e. 56.16.3.
Tact. Agr. 15.
Dyson 1 97 1 : 253.
Tact. Ann. 1 3. 5 1 .
a.g.e. Ann. 14.3 1.
Cass. Dio 62. 7.2.
Tact. Agr. 1 6, Hist. 4.61, 65, 5.22.
Tact. Hist. 4.14.
a.g.e. 4.17.
a.g.e. 2.6 1 .
Veli. Pat. 2.1 88.2.
Luttwak 1 976: 32-33 .
Brunt 196 1 : 2 1 1 .
Luttwak 1 976: 32.
Dyson 1 975. 1 62.
Tact. Ann. 3.73.
Pompon. 1 .42.
Cass. Dio 72.4; Ach. Tat. 3 . 15, 4 . 1 3- 1 4; Heliod. Aeth. l . 1 -6; Alston 1 998: 133-134.
Alston 1 998: -1 37-142.
Isaac 1 988: 124.
Joseph. AJ 1 5 .346.
Isaac 1 998a: 129.
Joseph. Aj 1 8 .274.
Joseph. Vit. 77-78.
Isaac l 998a: 139.
a.g.e . 1 47.
a.g.e. 1 3 5- 140.
Sozom. lfist. ecel . 6.38; Soc. Hist. ecel. 4.36.
Scullard 20041: 3 1 6-3 1 7.
Isaac 1998c: 2 l 0-2 1 1 .
Cass. Dio 69. 12. 1 .
SHA Hadr. 14.2.
Cass. Dio 69.12.3.
lsaac 1 998b: 2 3 1 .
Cass. Dio 69. 1 3 . 3 .
Strab. 12.6.5.
Isaac 1 998b: 248.
Euseb. Hist. ecll. 4.6.2; Jer. Apol. in /ibr. Ruf 3.3 1 .
Grnewald 1 999: 156.
NOTLAR 589
GEM SORUNLAR, MODERN KAVRAMLAR

(Sayfa 457-495)
3
4
5
6
7
8
9
o
ll
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
3l
32
33
34
35
36
37
38
39
40
4l
42
Hanson 1 997: 67; Webster 200 1 : 209 vdd.

Haverfield 1 91 53: 12-13, 79. Haverfield rk bir ifadeyle Avrupa halklarnn uygar
olmadn, ancak "rksal olarak uygarl benimseyecek zellikleri barndrdn",
douda ise "dnceleri, gelenekleri ve istekleri kesin snrlarla tutarl halde billurla
m" Yunanlar bulunduunu belirtir.
Collingwood 1 9492: 1 6 6 vdd.
Reece 1 979, 1 980.
Millett 1 990: 1-8.
Webster 200 1 : 2 1 7-21 8 .
Barrett 1 997: 5 1 ; Poblome et al. 2007: 223.
Bu konuda bkz. Hingley 2005: 49-72.
Madsen 2002: 87-94.
Pilhofer 2006: 97 vdd.
Gleason 2006: 226.
Brunt 1 976: 1 62.
Hingley 2005: 68.
Arsitid. Or. 26.29.
Brunt 1976: 1 63.
Ertekin 2004: 1 73-176.
Russell 1991; Pilhofer 2006: 1 67, 248.
Ramsay 1 967: 202.
Hingley 2005: 57.
Wells 1 999: 265.
Cic. Off. 2.26-27, Rep. 3.35, 37.
Cic. Off. 1 .35-38, 1 1 .85.
Steel 2001 : 1 90-202.
Brunt 1965.
Eckstein 2006: 567-580.
Badian 1 968: 1 8-28, 33.
Mattingly 201 1 : 2 8 .
a.g.e. 2 9 .
Temel grler iin bkz. Marley 2000: 94-96.
Finley 1 978: 4.
Gruen 2004: 246.
Brunt 1 978: 1 72-173.
Eckstein 2006: 58 1 -584.
Tenney 2003 3 : 176-177.
Brunt 1 978
Richardson 1 998: 1 90-194
Badian 1 968: 7; Millar 1 984: 1 ; Brunt 1 990b.
Plut. Mar. 3 1; App. Mith. 1 1 vd.
Badian 1 96 8 : 59.
Smethurst 1 95 3 : 223-224.
Cic. Off. 2. 72, 3.22.
Cic. Att. 6 . 1 . 3 .
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
7r
72
73
74
75
76
77
78
79
Tact. Agr. 1 4 .
Aristid. 26.69 .
Plin. HN. 3.39.
Hitchcock 2008: 1 92-193.
Verg. Aen. 1 .254 vdd., 6 .23 1 .
Evans 2008: 169 vdd.
Paus. 7 . 1 8 .8-9.
Serv. ad Aen. 3.20. Reinach'a gre heykel Manlius Vulso tarafndan M 1 88'de,
ehrin Aineas'n mezar ile olan bandan dolay Roma'ya getirilmiti. Lacus Curti
us'un yaknna yerletirilmesinin sebebi de Apameia'l bir kahramann Lacus Curti
us'a adn veren Romal Curtius gibi kendisini feda etmesiydi (Reinach 1 9 1 5 : 323
vdd. ). mparatorluk Dneminde heykelin belki de zgrlk sembol olarak ius Itali
cum'a sahip eyalet ehirlerinin agoralarnda duruyordu.
Polyb. 9 . 1 0 .
Tact. Ann. 1 5 .44, 1 6.23 .
Alcock 1 993: 1 4 1 , 1 77.
a.g.e. 143.
Paus. 7. 1 8.7; Strab. 8.6.23.
Badian 1 968: 1 1 . yi bir rnek Flamininus'un Yunan ehirleriyle ilikilerinde kullan
d terminolojidir. Flamininus M 196'daki Isthmia Bildirisi'nde ve daha nceki
toplantlarda kulland eleutheria, yani ehirlerin kendi kanunlaryla ynetilmesi ve
"garnizonlardan temizlenmesi" gibi terimler, aslnda zaten Hellenistik krallar tara
fndan kullanlm tipik kavramlard ve iyi bir propaganda aracyd (Walsh 1996).
Ando'nun eletirisi iin bkz. Stevenson 2002.
ematik bir rnek iin bkz. Kaufmann-Conversi 2007: 142.
a.g.e. 2007: 155.
Mill 1 9 77 : 546.
Brunt 1965: 126.
Hdt. 8 . 144.
Gruen 2006: 459 vdd.
ILS 222.
Walbank 1 972: 1 5 5 , 1 67.
Aristid. Or. 26.59.
Shaw 20072: 362.
Miles 1 9 90: 635-637
Wells 1 9922: 225.
Miles 1 990: 643.
Finley 1 978: 2, 14.
Miles 1 990: 656.
Hitchcock 2008: 1 5- 1 6.
OCD, Marxism and classica/ antiquity.
de Ste. Croix 1 98 1 : 46 1 ; kr. Harris 1988: 606, dpn. 4. Mesela yerel aristokrasi
olarak tanmladmz ehirlerdeki varlkl kesimler, imparatorluun genel standart
lar gz nne alndnda istatiksel adan servet temelinde orta snfa sokulabilme
sinc ramen yerel ynetimlerde yegf1e sz sahibi onlard (MacMullen 1 974: 89-90).
Rostovtzeff 1 9572: 496 vdd.
Harris 1 988: 608, dpn. 22.
Lintott 1 982: 25 7 -258.
Tlompson 1952: 1 1 .
NOTLAR 59 1
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
J OO
o
ro2
103
04
105
106
rnein senatrlerle atl snf mensuplar arasndaki ayrm (Cass. Dio 52.24 vdd.).
Snfsal ayrmn en ak rneklerden biri tiyatrolardaki oturma dzenidir. Muhteme
len Augustus'un saltanatnda karlm bir yasaya gre meydana getirilen dzende
sahnenin hemen nnde senatrler, arkalarnda srasyla emekli ve aktif askerler, st
dzey brokratlar, zgr Romal erkekler ve gladyatrler; sahnenin solunda gen
nfus, azatllar ve kadnlar, sanda yine genler ve yoksullar yer almaktayd (Shaw
20072: 389 vdd.).
Alfldy 1 986: 41 -69.
Finley 2006: 42.
Harris 1988: 605. Sadece Histaria Augusta'da en az bir dzine snfsal ayrm bulmak
mmkndr: nabiles-ignablies; Ramanum genus-alienigenae; ingenui-servi; bani vi
ri-viriales; divites-pauperes vb. (Alfldy 1986: 1 1 6).
Cameron 1976: 74 vdd.
de Ste. Croix 1 9 8 1 : 5 1 8 vdd.
Liv. 35.34.3, 37.9-1 -4, 42.30. 1 -7.
Polyb. 38. 12.
ehir meclisi yelerinin isyann ilk aamalarnda oynadklar baskn rol ve daha son
ra imparatorluk mfettilerinin meclis yelerini yakalayarak sorguya ekmesi bu ki
ilerin ya da mensup olduklar snfn vergiden zararl kacan dndrr (John
Chr. Ham. Stat. 8.4; 1 8.4, 13; 1 3.4-6; 2 1 .3; 1 5 . 1 -3, 1 1 ; 1 7.3;1 7.9-14; verginin nite
lii iin: Liebeschuetz 1 972: 4 1 ; Browning 1 952: 1 4 ) . Browning, sebebi ehirdeki si
yasi ve ekonomik gerilime, yani ehir-imparatorluk/fakir-zengin srtmesine balar
(Browning 1 952: 19). French ise bu gruplarn oynad rol geri plana iterek Libani
os'un konumalarn retorik arptmalar olarak niteler (French 1 998).
Plin. Ep. 10.79.
Bir baka mektubunda Plinius, yeni memuriyete atanan ya da bir kamu binas yap
tran kiilerin dzenledii davetlere yerel aristokrasinin dnda halktan ok sayda
kiinin arldn belirterek bunlarn huzuru bozabileceinden endielenir (Plin. Ep.
1 0 . 1 16). Grne gre Traianus da Plinius'un endielerini paylayordu. Her iki
mektupta da halk ile meclis yelikleri ve memurluklar elinde bulunduran st snflar
arasndaki ayrmn devlet tarafndan desteklendii gze arpar (de Ste. Croix 1 9 8 1 :
530).
Sodini 2003: 27.
Gr. Naz. Or. 1 4.
Halman 2006.
Mayer 2003.
d e Ste. Croix 1 9 8 1 : 472.
Zuiderhoek 2009: 68-70.
Hdn. 7.7.5 vdd.
SHA Gard. 7.4.
Hdn. 7.1 .4 -7.3,
Alfldy 1986: 1 1 4, 1 1 7-1 1 8.
Mullens 1 948.
SHA Gord. 2.2.
Hdn 7.6.3.
Corbicr 20072: 431.
De Reb. Beli. 2.2-3.
Amm. Marc. 26.6.7- 10, 17. de Ste. Croix Prokopios'un takipilerini ciddiye alr.
Ammianus aka Pctronius'un btn snflara kar ayn acmaszl gsterdiini
1 07
108
ro9
l IO
II l
II2
rr3
l 14
rr5
u6
II7
u8
l
19
1 20
121
122
syler (de Ste. Croix 1 98 1 : 489). Ancak snfsal bir tepkiden sz edebilmek iin bas
k altnda kalan belli bir snfn bulunmas gerekir ki Ammianus'ta buna dair bir
ipucu yoktur. Petronius'un kararlar tamamen hrsyla ilgiliydi ve bu hem st hem de
alt snflar rahatsz etmiti.
Cic. Tusc. 2 . 1 3 .
Hor. Ep. 1 . 1 .40.
Demandt 2002: 63.
SHA Heliogab. 3.5.
Caes. B. Gali. 1 . 1 .3 .
Southern 200 1 : 1 82-203.
Demandt 2002: 68.
Madsen 2002: 1 05. mparatorun son zamanlarnda Aziz Paulus Lystra'ya geldiinde
(yakl. 53), ehirdekilerin yerel dilde konutuunu grmt (NT Acts 1 4 . 1 0).
Sen. Helv. 7.7
Whittaker 1 997: 145; Anda 2000: 2 1 5 -269.
Whittaker 1 997: 152.
Patterson 1 9 9 1 : 1 60-163.
Demandt 2002: 73.
Strab. 9.5.12.
Demandt 2002: 73-74.
Mitchell 2000.
SONU
(Sayfa 497-509)
2
3
4
6
7
8
9
ro
ll
12
l3
14
l
16
17
18
19
20
Barkey 2008: 1 3.
Gibbon 1 998: 3 .
Akda 2009.
Gruen 20065: 1 8 8; Augustus'un saltanatnda Yunan dnyasnn tepkileri iin bkz.
Bowersock 1 965: 1 0 1 - 1 12. Bu dnemde Anadolu ve dier blgelerde Augustus
kart eserlerin bulunmay dikkat ekicidir.
Pekary 1 987: 1 36-145.
Fuchs 1 9642; MacMullen 1 9922.
Pekary 1 987: 149.
Broughton 1 975: 796.
Scott 1 985; Hodder - Hutson 2003: 96 vdd.
Yakar 2007: 97.
Mitchell 2000: 1 1 8.
Cic. Q. Fr. 1 . 1 .7.
Strab. 13.4.2.
Erdemir 1 998: 201-202.
Barkey 2008: 8 .
Brown 20076: 642.
Yakar 2007: 201.
Carrie 20072: 309.
Akda 2009: 271-278, 307-3 15; zkaya 1 983: 1 4- 1 7.
Barkey 1991; 1 994: 85-99.
NOTLAR 593
21
Barkey 1 994: 1 89-203, 237.
22
a.g.e. 1 1 5-123.
23
Lindner 2000: 94.
24
a.g.e. 1 59.
25
26
a.g.e. 26.
27
28
29
Harland 2006: 2 1 , 28, dpn. l .

Cass. Dio 80.7.3.
595
KAYNAKA
Ksaltmalar
ACD
A Class
ActAnt
AHR
AJAH
A]P
AnAnt
AncSoc
ANRW
AS
ASR
BGU
BMC
CAH
CH]
CIL
CJ
CP
CQ
CR
CRAI
CSSH
DHA
EA
EHR
ESR
ExpTim
FGrH
FHG
G &R
GH
GRBS
HAnt
HSPh
IEph
IG
IGBulg
IGRR
I]NA
ILS
IPriene
IRSH
ISmyrna
IStrat
Acta Classica Universitatis Scientiarum Debreceniensis

Acta Classica
Acta Antiqua
American Historical Review
American ]ournal of Ancient History
American ]ournal of Philology
Anatolia Antiqua
Ancient Society
Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt
Anatolian Studies
American Sociological Review
Aegyptische Urkunden aus den kniglichen Museen zu Bertin: Griechische
Urkunden
British Museum Catalogues
Cambridge Ancient History
Cambridge Historical Journal
Corpus Inscriptionum Latinarum
Cato ]ournal
Classical Philology
Classical Quarterly
Classical Review
Comptes rendus de l'Academie des inscriptions et belles-lettres
Comparative Studies in Society and History
Dialogues d'Historie Anciennne
Epigraphica Anatolica
The English Historical Review
European Sociological Review
Expository Times
Die Fragmente der griechischen Historiker
Fragmenta Historicum Graecorum
Greece and Rome
Geographica Historica
Greek, Roman and Byzantine Studies
Hispania Antiqua
Harvard Studies in Classical Philology
Inschriften von Ephesos
Inscriptiones Graecae
Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae
Inscriptiones Graecae ad Res Romanas Pertinentes
International ]ournal of Nautical Archaeology
I nscriptiones Latinae Selectae
Inschriften von Priene
International Review of Social History
Inschriften von Smyrna
Inschriften von Stratonikeia
]ESHO
]HS
]IH
]MH
]RA
]NES
JRS
]SNT
]SS
]VEG
MediterrAnt :
MHR
NC
OGIS
OTerr
P&P
RIDA
RPAA
RPC
SCI
SEG
SIG
SNG Aul
SNR
StudClas
Syll.
TAPA
TMS]
ve
VDI
WA
ZPE
]ournal of the Economic and Social History of the Orient

]ournal of Hellenic Studies
]ournal of Interdisciplinary History
]ournal of Military History
]ournal of Roman Archaeology
]ournal of Near Eastern Studies
]ournal of Roman Studies
]ournal for the Study of New Testament
]ournal ofSyriac Studies
]aarbericht van het Voor-Aziatisch-Egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux
Mediterraneo Antico
Mediterranean Historical Review
Numismatic Chronicle
Orientis Graeci Inscriptiones Selectae
Orbis Terrarum
Past and Present
Reve Internationale des Droits de l'Antiqite
Rendiconti della Pontificia accademia di archeologia
Roman Provincial Coinage
Scripta Classica Israelica
Spp/ementum Epigraphicum Graecum
Sylloge Inscriptionum Graecarum
Sammlung H. von Aulock
Schweizeriche Numismatische Rundschau
Studii Clasice
Sylloge Inscriptionum Graecarum
Transactions of the American Philological Association
The Master's Seminary ]ournal
Vigi/iae Christianae
Vestnik drevnej istorii
World Archaeology
Zeitschrift for Papyrologie nd Epigraphik
ANTK KAYNAKLAR
Ach. Tat.
Achilles Tatius, Clitophon and Leucippe, ev. S. Gaselee, Harvard

University Press, Cambridge (Mass.), 1 9 1 7.
Act. Paul Thec.
The Acts of Paul and Thecla (The Apocryphal New Testament), ev.
M . R. James, Clarendon Press, Oxford, 1 924.
Ambr. Ep.
Ambrose, Selected Works and Letters (Nicene and Post-Nicene

Fathers 2110), ed. P. Schaff - H. Wace, Hendrickson Publishers,
Massachusetts, 1 995.
Anm. Marc.
Ammianus Marcellinus, Roman History, ev. J. C. Raife, Harvard

University Press, Cambridge (Mass.), 1 939-1950.
App. B. Civ.
Appian, The Civil Wars, ev. H. White, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 1 91 3.
KAYNAKA 597
Hisp.
Mith.
Pr.
Apul. Met.
Spanish Wars, ev. H. White, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 9 1 3 .
Mithradatic Wars, ev. H. White, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1 91 3 .
Foreword, ev. H. White, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 9 1 3 .
Apuleius, Bakalamlar, ev. . Drken, Kabalc Yaynevi,
stanbul, 2006.
Arist. Pof.
Aristotle, Politics, ev. H. Rackham, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 1 932.
Aristid. Or.
Aristides, The Complete Works I-II. ev. C. A. Behr, Brill, Leiden,

1 986, 1 997.
Arn. Adv. Nat.
Arnobius, The Seven Books Against the Heathen (Ante-Nicene

Fathers 6), ed. A. Roberts - ]. Donaldson, Hendrickson Publishers,
Arrian, Anabasis ofAlexander, ev. P. A. Brunt - I. Robson, Harvard
University Press, Cambridge (Mass.), 1983.
Periplus Ponti Euxini, ev. A. Liddle, D uckworth, London, 2003.
Arr. Anab.
Perip. Eux.
Ath. Deipn.
Athenaeus, The Deipnosophists, ev. C. B. Gulick,

University Press, Cambridge (Mass.),1927.
Ath. Hist. Arian.
Athanasius, Arian History (Nicene and Post-Nicene Fathers 2/4 ), ed.

P. Schaff - H. Wace, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Harvard
August. De Civ. D. : Augustin, City of God (Nicene and Post-Nicene Fathers 112), ed. P.
Schaff, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Aur. Vict. Caes.
Aurelius Victor, De Caesaribus, ev. H. W. Bird, Liverpool University

Press, Liverpool, 1 994.
Bas. Ep.
Basil, Letters (Nicene and Post-Nicene Fathers 2/8), ed. P. Schaff H. Wace, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Hom.
The Nine Homilies of the Hexaemeron and the Letters, (Nicene

and Post-Nicene Fathers 2/8), ed. P. Schaff - H. Wace, Hendrickson
Publishers, Massachusetts, 199 5.
Caesar, The Civil Wars, ev. A. G. Peskett, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1914.
Caes. B. Civ.
B. Gali.
The Gallic War, ev. H. ]. Edwards, Harvard University Press,

Cass. Dio
Cassius Dio, Roman History, ev. E. Cary, Harvard University Press,

Chron. Pasch.
Chronicon Paschale, ed. L. A. Dindorf, Impensis E. Weberi, Bonn,

1 832
Cic. Acad.
Cicero, Academics, ev. H. Rackham, Harvard University Press,

Amic.
On Friendship, ev. W. A. Falconer, Harvard University Press,

Pro Archia, ev. N. H. Watts, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 923.
Arch.
Att.
Letters ta A tticus, ev. D. R. Shackleton Bailey, Harvard University

Press, Cambridge (Mass.), 1999.
Cat.
In Catilinam, ev. C. MacDonald, Harvard University Press,

Clu.
Pro Cluentio, ev. H. G . Hodge, Harvard University Press,

Deiot.
Pro Rege Deiotaro, ev. N. H. Watts, Harvard University Press,

Div. Caec.
Against Caecilius, ev. L. H. G. Greenwood, Harvard University

Press, Cambridge (Mass.), 1 928.
Letters ta Friends, ev. D. R. S. Bailey, Harvard University Press,
Pro Flacco, ev. C. MacDonald, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 976.
Fam.
Flac.
Har. Resp.
De Haruspicum Responsis, ev. N. H. Watts, Harvard University

Press, Cambridge (Mass.), 1 92 3 .
Leg.
On the Laws, ev. C. W. Keyes, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 928.
Leg. Agr.
The Three Speeches on the Agrarian Law, ev. J. H. Freese, Harvard

University Press, Cambridge (Mass.), 1 930.
Leg. Man.
Pro Lege Manilia, ev. H. G. Hodge, Harvard University Press,

Nat. D.
On the Nature of the Gods, ev. H. Rackham, Harvard University

Mur.
Pro Murena, ev. C. MacDonald, Harvard University Press,

Of(.
On Duties, ev. W. Miller, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 9 1 3 .
Phil.
Philippics, ev. W. C. A. Ker, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 926.
Pis.
in Pisonem, N. H. Watts, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 93 1 .
Letters ot Quintus and Brutus, ev. D. R. S. Bailey, Harvard
On the Republic, ev. C. W. Keyes, Harvard University Press,
Tusculan Disputations, ev. J. E. King, Harvard University Press,
Against Verres, ev. L. H. G. Greenwood, Harvard University Press,
Code of justinian, ev. S. P. Scott, The Central Trust Company,
Cincinnati, 1 932.
Q . Fr.
Rep.
Tusc.
Verr.
C]
Claud. In Eutrop.
Claudian, Against Eutropius, ev. M. Platnauser, Harvard University

KAYNAKA 599
CTh.
The Theodosian Code, ed. J. Harries - 1. Wood, Cornell University

Press, Ithaca, 1993.
Cyp. Unit.
Cyprian, On the Unity of the Church (Ante-Nicene Fathers 5), ed.

A. Roberts - J. Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts,
1995.
Ep.
Epistles, On the Unity of the Church (Ante-Nicene Fathers 5), ed.

A. Roberts - J. Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts,
1 995.
De Reb. Beli.
De Rebus Bellicis (BAR International Series 63), ev. R. Ireland,

Archaeopress, Landon, 1 979.
Dig.
Digest, ev. S . P. Scott, The Central Trust Company, Cincinnati,

1 932.
Dio Chrysostom, Discourses, W. Cohoon - H. L. Crosby, Harvard
Diodorus Sicilus, The Library of History, ev. C. H. Oldfather et al.,
Harvard University Press, Cambridge (Mass.),1 933-1 957.
Diogenes Laertios, nl Filozof/arn Yaamlar ve retileri, ev.
Candan entuna, YKY, stanbul, 20043
Dio Chrys. Or.

Diod. Sic.
Diog. Laert.
Dion. Hal. Ant.
Rom.
Epiph. Pan.
Dionysius Halicarnassus, Roman Antiquities, ev. E. Cary, Harvard

Euseb.
Eusebius, Church History, (Nicene and Post-Nicene Fathers lll ) , ed.

P. Shaff - H. Wace, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Eutropius, Roma Tarihinin zeti, ev. idem Menzilciolu,
Kabalc Yaynevi, stanbul, 2007.
Eutrop.
Epiphanius, The Panarion of Epiphanius of Salamis 1 -3, ev. F.

Williams, Brill, Leiden, 1 987-1993.
Evagr. Hist. Ecll.
Evagrius, A History of the Church, ev. E. Walford, Samuel Bagster

and Sons, London, 1 846.
Exp. Tot. Mundi
Expositio Totius Mundi et Gentium, ed. J. Rouge, Editions du Cerf,

Paris, 1 966.
Florus, Epitome of the Roman History, ev. E. S. Forster, Harvard
Frontinus, Strategems, ev. C. E. Bennett - M. B. McElwain, Harvard
Marcus Cornelius Fronto, Correspondence 1-II, ev. C. R. Haines,
Harvard University Press, Cambridge (Mass.), 1 9 1 9.
Gellius, Attic Nights, ev. J. C. Raife, Harvard University Press,
Gregory of Nazianzen, Letters (Nicene and Post-Nicene Fathers 217),
ed. P. Schaff- H. Wace, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1995.
Select Orations (Nicene and Post-Nicene Fathers 217), ed. P. Schaff
H.Wace, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Flor.
Frontin. Str.
Fron. ad. Ant.
Pium
Celi. NA
Gr. Naz. Ep.
Or.
Gr. Nys. Eunom.
Gregory of Nyssa, Against Eunomius, (Nicene and Post-Nicene

Fathers 2/5), ed. P. Schaff - H. Wace, Hendrickson Publishers,
Gr. Thaum. Ep.
Hdn.
Gregory Thaumaturgus, The Canonical Epistle (Ante-Nicene

Fathers 6), ed. A. Roberts - ] . Donaldson, Hendrickson Publishers,
Herodianus, History of the Empire, ev. C. R. Whittaker, Harvard
Hdt.
Herodotus, The Persian Wars, ev. A. D. Godley, Harvard University

Heliod. Aeth.
Heliodorus, An Aethiopian Romance, ev. F. A Wright, Routledge,

Landon, 1 923.
Himer. Or.
Himerius, Man and the Word. The Orations of Himerius, ev. R.

Penella, University of California Press, Berkeley 2007.
Hipp. Haer.
Hippolytus, Refutation of Ali Heresies, (Ante-Nicene Fathers 5), ed.

A. Roberts - ]. Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts,
1 995.
'
On Daniet (Ante-Nicene Fathers 5), ed. A. Roberts - ]. Donaldson,
Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
In Dan.
Noet.
Against the Heresy of One Noetus, (Ante-Nicene Fathers 5), ed. A.

Roberts - ]. Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts,
1 995.
Hippoc. Aer.
Hippocrates, Airs, Waters, Places, ev. W. H. S. Jones, Harvard

Hor. Ep.
Horace, Epist/es, ev. H. R. Fairclough, Harvard University Press,

Epod.
Odes and Epodes, ev. N. Rudd - R. C. Raife, Harvard University

Press, Cambridge (Mass.), 2004.
Ir. Adv. Haer.
Irenaeus, Against Heresies (Ante-Nicene Fathers l), ed. A. Roberts ]. Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1995.
Jer. Apol. in libr.

Ruf.
Jerome, ]erome's Apology far Himself Against the Books of Rufinus,

(Nicene and Post-Nicene Fathers 213), ed. P. Schaff - H. Wace,
A Translation of]erome's Chronicon with Historical Commentary,
ev. M. D. Donaldson, Mellen University Press, New York, 1 996.
Chron.
Ep.
Letters (Nicene and Post-Nicene Fathers 216), ed. P. Schaff - H.

Wace, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1995.
John Chr. Ep.

Olymp.
John Chrysostom, Letters ta Olympias (Nicene and Post-Nicene

Fathers 9), ed. P. Schaff, Hendrickson Publishers, Massachusetts,
1995.
Ham. Mat.
Homilies on the Gospel of Saint Matthew (Nicene and Post-Nicene

Fathers 1/10), ed. P. Schaff, Handrickson Publishers, Massachusetts,
1 995.
Homilies on the Statues ta the People of Antioch (Nicene and
Post-Nicene Fathers l/9), ed. R. Schaff, Hendrickson Publishers,
Ham. Stat.
John Mal.
Ioannis Malalae, Chronographia, ed. B. G. Niebuhr - L. A. Dindorf,

Impensis E. Weberi, Bonn, 1 8 3 1 .
KAYNAKA 601
Jos. Styl.
Joshua the Stylite, The Chronicle of the ]oshua the Stylite, ev. W.
Wright, Cambridge University Press, Cambridge, 1882.
Jord. Get.
Jordanes, The Gothic History ofJordanes, ev. C. Mierow, Speculum

Historiale, Cambridge, 1966.
Joseph. Af
Josephus, Jewish Antiquities, ev. H. St. ]. Thackeray, Harvard

B]
The Jewish War, ev. H. St. J. Thackeray, Harvard University Press,

Vit.
The Life, ev. H. St. J. Thackeray, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.}, 1 926.
JN
Justinian's Novels, ev. F. H. Blume, (evrimii) http://uwacadweb.

uwyo.edu/blume&justinian/novels.asp, 26 Kasm 2008.
Julian, Letters, ev. W. C. Wright, Harvard University Press,
Julian. Ep.
Mis.
Just. Epit.
Juv.
Lactant. De mart.
Pers.
Div. inst.
Lib. Ep.
Or.
Mispogon, ev. W. C. Wright, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 9 1 3 .
Justinus, Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus, ev.
]. S. Watson, Henry G. Bohn Publishing, London, 1 8 5 3 .
Iuvenalis, Yergiler-Saturae, ev. . Drken, Bankas Yaynlar,
stanbul, 2006.
Lactantius, On the Manner in Which the Persecutors Died (Ante
Nicene Fathers 7), ed. A. Roberts - ]. Donaldson, Hendrickson
Publishers, Massachusetts, 1 995.
Divine Institutions, (Ante-Nicene Fathers 7), ed. A. Roberts - J.
Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1995.
Libanius,
Epistulae,
ed.
R.
Foerster,
Georg
Olms
Verlagsbuchhandlung, Hildesheim, 1 963.
Selected Orations I-11, ev. A. F. Norman, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.),1969-1 977; Orationes ed. R. Foerster, Georg
Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim, 1 963.
Or. 1 1
Antiochikos (Or. Xl). Zur heidnischen Renaissance der Spatantike,

ev. G. Fatouros - T. Krischer, Verlag Turia & Kant, Wien.
Liv.
Livius, History of Rome, ev. B. O. Foster et al., Harvard University

Press, Cambridge (Mass.), 1 9 1 9- 1 959.
Luc.
Lucan, The Civil War, ev. J. D. Duff, Harvard University Press,

Lucian. Alex.
Lucian, Alexander the False Prophet, ev. A. M. Harmon, Harvard

le.
lcaromenippus or the Sky-Man, ev. A. M. Harmon, Harvard

University Press, Cambridge (Mass.), 1 9 1 5 .
Lucil.
Lucilius (Remains of Old Latin 3 ), ev. E. H. Warmington, Harvard

M. Aur. Med.
Marcus Aurelius, Dnceler, ev. . Karadeniz, YKY, stanbul,

2002.
Macrob. Sat.
Macrobius, Saturnalia, ev. D. P. Vaughan, Columbia University

Press, New York, 1 969.
Mart. Pal.
The Martyrdom of Po/ycarp (Ante-Nicene Fathers l ) , ed. A. Roberts

]. Donaldson, Hendrickson Publishing, Massachusetts, 1 995.
Notitia Dignitatum. Accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae
et Latercula l'rouinciarum, ed. O. Seeck, Minerva, Frankfurt, 1 962.
ncil, Yeni Yaam Yaynlar, stanbul, 2000.
-
ND
NT
NV
O nas.
Novellae Valentiniani, ed. E. Metzeger, (evrimii) http://www.

iuscivile.com/, 1 1 Nisan 2008)
Onasander, The General, ev. W. A. Oldfather, Harvard University
-
Origen. Cels.
Origen, Against Celsus (Ante-Nicene Fathers 4), ed. A. Roberts

Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Oros.
Orosius, Adversus paganos historiarum libri septem, ed. Z.

Zangemeister, Teubner, Leipzig, 1 889.
Ovid. Met.
Ovid, Metamorphoses, ev. F. ]. Miller - G. P. Goold, Harvard

University Press, Cambridge (Mass.), 1 91 6.
P. Abbin.
The Abbinaeus Archive, ed. H. I. Beli, Clarendon Press, Oxford,

1 962.
Palladius, The Lausiac History, ev. W. K. L. Clarke, Macmillan,
Landon, 1 9 1 8.
Pausanias, Description of Greece, ev. W. H. C. Jones, Harvard
University Press, Cambridge (Mass.), 1 9 1 8.
Pal!. Hist. Laus.

Paus.
].
Petron. Sat.
Petronius, Satyricon, ev. M. Heletine et al., Harvard University

Press, Cambridge (Mass.), 1 9 1 3 .
Phil. Flacc.
Philo, Against Flaccus, ev. F. H . Colson, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 1 9 4 1 .
Spec.
O n the Special Laws, ev. F. H . Colson, Harvard University Press,

On the Embassy to Gaius, ev. C. D. Yonge - H. G. Bohn, Landon,
1 890.
Philostratus, Letters of Apollonius, ev. C. P. Jones, Harvard
Leg.
Philostr. Ep.
VA
Apollonius of Tyana, ev. C. P. Jones, Harvard University Press,

vs
The Lives of the Sophists, ev. W. C. Wright, Harvard University

Philostor. Hist.
Ec/l.
Philostorgius, Ecclesiastical History of l'hilostorgius, ev. E. Walford

- H. G. Bohn, Landon, 1 855.
Phot. Bibi.
Photius, Biblotheca, ev. J. H. Freeze, (evrimii)

http://www.
tertullian.org/fathers/photius_Oltoc.htm, 23 Mays 2009.
Plin. HN
Pliny, Natura/ History, ev. H. Rackham, Harvard University Press,

Plin. Ep.
Pliny the Younger, Letters, ev. B. Radice, Harvard University Press,

KAYNAKA 603
Pan.
Plut. Alex.
Ant.
Brut.
Cat. Mai.
Cic.
Cleom.
Cr.
Demetr.
Eum.
Luc.
Mar.
Mor.
Pomp.
Praec.
Quaest. Conv.
Su//.
Ti. Gracch.
Panegyricus, ev. Betty Radice, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 969.
Plutarch, Alexander the Great, B. Perrin, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1 9 1 9.
Antony, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1 920.
Brutus, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1918.
Cato Major, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 9 1 4 .
Cicero, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1 9 1 9.
Cleomenes, B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1 92 1 .
Crassus, ev. B . Perrin, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 9 1 6.
Demetrius, B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1916.
Eumenes, ev. B . Perrin, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 9 1 9.
Lucullus, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 920.
Marius, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1 920.
Moralia, ev. F. C. Babbitt et al., Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1 927-2004.
Pompey, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 9 1 7.
Precepts of the Statecraft, ev. H. N. Fowler, Harvrd University
Table Talk, ev. P. A. Clement - H. B. Hofflett, 1 979.
Su/la, ev. B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1 920.
Tiberus Gracchus, ev. B. Perrin, Harvard University Press,
Polyaen.
Polyaenus, Strategematon libri octo, ed. E. Woefflin - R. Schll,

Teubner, Leipzig, 1 887.
Polyb.
Polybius, Histories, ev. W. R. Paton, Harvard University Press,

Pompon.
Pomponius Mela, Description of the Wor/d, ev. F. E. Rmer,

University of Michigan Press, Michigan, 2001 .
POxy
Oxyrhynchus Papyri, (evrimii) http://www.papyrology.ox.ac.uk/

POxy/, 16 Eyll 2007.
Praedest.
http:///www.
(evrimii)
Haeresis,
Praedestinarum
documentaca tholicaomnia . eu/04z/z_04 00-05 00 _Anon ym u s_
Praedestinatorum_Haeresis_MTL.pdf.html, 27 ubat 2006.
Procop. Aed.
Procopius, On the Bui/dings, ev. H. B. Dewing - G. Downey,

Harvard University Press, Cambridge (Mass.), 1 940.
HA
The Secret History, ev. H. B. Dewing, Harvard University Press,

Pers.
Persian War, ev. H. B. Dewing, Harvard University Press,

Augustus, Res Gestae divi Augusti, ev. F. W. Shipley, Harvard
RC
Sal!. Cat.
Sallust, War vith Catiline, ev. R. C. Rolfe, Harvard University

Press, Cambridge (Mass.),192 1 .
Hist.
Selections (rom the Histories, ev. R. C . Rolfe, Harvard University

Press, Cambridge (Mass.),1921.
Salvian, On the Government of God, ev. E. M. Sanford, Columbia
University Press, New York, 1 930.
Salv. De Praes.
]ud.
Sen. Clem.
Ep.
Helv.
lr.
Serv. ad Aen.
SHA Ant. Pius
Aurel.
Claud.
Comm.
Seneca, De Clementia, ev. J. W. Basore, Harvard University Press,

Epistles, ev. R. M. Gummere, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1920.
de Consalotione ad Helviam, ev. J. W. Basore, Harvard University
Anger, Mercy, Revenge, ev. R. A. Kaster - M. C. Nussbaum,
University of Chicago Press, Chicago.
Servius, Commentary on the Aeneid of Vergi/, (evrimii)
http://www. perseus. tufts.ed u/cgi-bin/ptext ?doc=Perseus % 3A
text%3A 1999.02.0053, 13 Mart 2009)
Historia Augsta, Antoninus Pius,
ev. D. Magie, Harvard
University Press, Cambridge (Mass.), 1 92 1 - 1 932.
The Deified Aurelian, ev. D. Magie, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 192 1 - 1 932.
The Deified Claudius, ev. D . Magie, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1921-1 932.
Commodus, ev. D. Magie, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 92 1 - 1 932.
Gali.
The Tvo Gallieni, ev. D. Magie, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 192 1 - 1 932.
Gard.
The Three Gordians, ev. D. Magie, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 1 92 1 - 1 932.
Hadr.
Hadrian, ev. D. Magie, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 92 1 - 1 932.
Heliogab.
Elagabalus, ev. D . Magie, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1921-1932.
KAYNAKA 605
M. Ant.
Caracalla, ev. D. Magie, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 921-1 932.
Marc.
Marcus Aurelius,
ev. D. Magie, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1 92 1 - 1 932.
Max.
The Twa Maximini, ev. D. Magie, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 1921-1932.
Pertinax, ev. D. Magie, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 192 1 - 1 932.
Pert.
Pese. Nig.
Prob.
Sev.
Sev. Alex.
Tact.
Tyr. Trig.
Pescennius Niger, ev. D. Magie, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 1921-1 932.
Probus, ev. D. Magie, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1921-1932.
Septimius Severs, ev. D. Magie, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1 92 1 - 1 932.
Severs Alexander, ev. D. Magie, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1 921-1 932.
Tacitus, ev. D. Magie, Harvard University Press, Cambridge
(Mass.), 1 92 1 - 1 932.
The Thirty Tyrants, ev. D. Magie, Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1 921-1 932.
Sib. Or.
Sibylline Oracles, ev. M. S. Terry, Hunt & Eatan, New Yark, 1.890.
Sac. Hist. Ecll.
Sacrates, Church Histories, (Nicene and Post-Nicene Fathers 2fl),

ed. P. Schaff - H. Wace, , Hendricksan Publishers, Massachusetts,
1 995.
Stat. Silv.
Statius, Silvae, ev. D . R. S. Bailey, Harvard University Press,

Strab.
Strabo, Geography, H. L. Jones, Harvard University Press,

Cambridge (Mass.), 1 9 1 7.
Suda
Suidae Lexicon 1-6, ed. A. Adler, Teubner, Leipzig, 1928-1938.

Suetanius, Augustus, ev. J. C. Raife, Harvard University Press,
Caligula, ev. J. C. Rolfe, Harvard University Press, Canbridge
(Mass.), 1 9 1 4 .
Suet. Aug.
Cal.
Claud.
Dom.
Iul.
Galb.
Ner.
Otho
Cladius, ev. J. C . Rolfe, Harvard University Press,

(Mass.), 1914.
Domitian, ev. J. C. Rolfe, Harvard University Press,
(Mass.), 1 9 14.
]ulius Caesar, ev. J. C. Rolfe, Harvard University Press,
(Mass.), 1 9 14.
Galba, ev. J. C. Raife, Harvard University Press,
(Mass.), 1914.
Cambridge
Cambridge
Cambridge
Cambridge
Nero, ev. J. C. Raife, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),

1 9 14.
Otha, ev. J. C. Rolfe, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1914.
Tib.
Tit.
Tiberius, ev. ]. C. Rolfe, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1914.
Titus, ev. J. C. Rolfe, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
1914.
Vesp.
Vespasian, ev. ]. C. Rolfe, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1914.
Symm. Ep.
Symmachus,
Epistulae,
ed.
O.
Verlagsbuchhandlung, Bedin, 1961.
Syn. Dio
Synesius, Dio, ev. J. Lendering, (evrimii) http://www.livius.org/

susz/synesius/synesius_dio_Ol.html, 26 ubat 2005
Ep.
Letters, (evrimii) http://www.livius.org/su-sz/synesius/synesius_

letters.html, 4 Kasm 2007
Ed. ve ev. M. Szen - N. Sakaolu, Karaman Belediyesi Yayn,
Karaman, 2005.
ikiiri,
Karananndme
Seeck,
Weidmannsche
Tact. Agr.
Tacitus, Agricola, ev. M. Hutton - W. Peterson, Harvard University

Press, Cambridge (Mass.), 1 9 14.
Ann.
Annals, ev. C. Moore, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 9 3 1 .
Gernania Halklarnn Kkeni e Yerleim Yeri, ev. M. Hatapkapulu,
Germ.
Kabalc Yaynevi, stanbul, 2006.

Tact. Hist.
Histories, ev. J. Jackson, Harvard University Press, Cambridge

(Mass.), 1 937.
Tat. Ad Gr.
Tatian, Address ta the Greeks (Ante-Nicene Fathers 2), ed. A.

Roberts - ]. Donaldson, T&T Clark, Edinburgh, 200 1 .
Tert. Ad. Nat.
Terrullian, Ta the Nations (Ante-Nicene Fathers 3 ) , ed. A . Roberts ]. Donaldson, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Ad Scap.
Ta Scapula (Ante-Nicene Fathers 3), ed. A. Roberts - ]. Donaldson,

Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1995.
Marc.
Anti-Marcion (Ante-Nicene Fathers 3), ed. A. Roberts -]. Donaldson,

Apol.
Apology (Ante-Nicene Fathers 3 ), ed. A. Roberts - ]. Donaldson,

Car.
De Corona (Ante-Nicene Fathers 3 ), ed. A. Roberts - ]. Donaldson,

!dol.
On Idolatry (Ante-Nicene Fathers 3 ) , ed. A. Roberts - ]. Donaldson,

Thec. Mir.
Vie et Miracles de Sainte Thecle: Texte grec, traduction, et

commentaire, ed. G. Dagron, Society of Bollandists, Brussels, 1 978.
Themistios, Staatsreden, ev. H. Leppin - W. Portmann, Anton
Hiersemann, Stuttgart 1 998.
Theodoret, Letters (Nicene and Post-Nicene Fathers 213), ed. P.
Schaff - H. Wace, Hendrickson Publishers, Massachusetts, 1 995.
Theophanes, Chronographia, ed. B. G. Niebuhr, Impensis E . Weberi,
Bonn, 1 839.
Themist. Or.
Thdt.
Theoph.
KAYNAKA 607
Yal. Max.
Valerius Maximus, Memorable Doings and Sayings 1 -2, ev. D. R.

Shackleton Bailey, Harvard University Press, Cambridge (Mass.),
2000.
Var. Rust.
Varro, On Agriculture, ev. H. B. Ash, Harvard University Press,

Veg. Mil.
Vegetius, The Military Institutions of the Romans, ev. ]. Clark,

Kessinger Publishing, Montana, 2008.
Verg. Aen.
Vergilius, Aeneas, ev. . Z. Eyubolu, Paye! Yaynlar, stanbul,

1 995.
Georg.
Georgica'lar, ev. T. Uzel, teki Yaynevi, Ankara, 1 998.
Veli. Pat.
Velleius Paterculus, Compendium of Roman History, ev. F. W.

Shipley, Harvard University Press, Cambridge (Mass.), 1 924.
Vitruv.
Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap, ev. S. Gven, evki Vanl

Mimarlk Vakf Yaynlar, stanbul, 1 9932
Zos.
Zosimus, Historia Nova, ev. ]. Buchanan - H. T. Davis, Trinity

University Press, San Antonio, 1 967.
MODERN KAYNAKLAR
Adak 2003
Adak, M., "Welche Trachaer Bekampfte Veranius? " , Ada/ya 8, 1 83193.
Adams 1980
Adams, J. P., "Aristonikos and the Cistophoroi", Historia 29, 3013 14.
Adcock 1937
Adcock, F. E., "Lesser Armenia and Galatia after Pompey's Settlement

of the East", JRS 2711, 12-17.
Adler 2005
Adler, E., The Enemy Speaks: Oratory and Criticism of Empire in

Roman Historiography (Yaymlanmam Doktora Tezi), Department
of Classical Studies, Duke University, North Carolina.
Africa, T. W., "Aristonicus, Blossius and the City o f the Sun", IRSH
6, 1 1 0-124
Africa 1 9 6 1
1 971
"Urban Violence in Imperial Rome, ]IH 2011, 3-2 1 .
Akda 1 949
Akda, M., "Medreseli syanlar'', stanbul niversitesi ktisat

Fakltesi Mecmuas 114, 3 6 1 -387.
2009
Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas. Celali syanlar, YKY,

stanbul.
Alcock 1 993
Alcock, S. E., Graecia Capta. The Landscapes of Roman Greece,

Cambridge University Press, Cambridge.
1 997
AlfldiRosenbaum 1 972
"Greece: A Landscape of Resistance", Dialogues in Roman

Imperialism. Power. Discourse, and Discrepant Experience in the
Roman Empire, ed. D. ]. Mattingly, Cushing-Malloy, Rhode Island,
1 03-1 1 5 .
Alfldi-Rosenbaum, E., "Matronianus, Comes Isauriae: An
Inscription from the Sea Wall of Anemorium", Phoenix 2612, 1 831 86.
Alfldy 1 974
Alfldy, G., "The Crisis of the Third Century as Seen by

Contemporaries", GRBS 1 5 , 89-1 1 1 .
1 986
"Soziale Konflikte i m rmischen Kaiserreich'', Die Rmische

Gesellscbaft, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1 1 1-12 7.
1989
"Das neue Saeculum des Pescennius Niger", Die Krise des rmischen
Reiches, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 128- 1 3 8 .
Alston, R . , "The Revolt o f the Boukoloi: Geography, History and
Myth , Organised Crime in Antiquity, ed. K. Hopwood, Duckworth,
London, 129-155.
Alston 1 998
"
Ameling 1985
Ameling, W., "Ein Altar fr Alexander von Abonuteikhos", EA 6,

34-36.
Anderson 1993
Anderson, G., Sage, Saint and Sophist. Holy Men and Their
Associates in tbe Early Roman Empire, Routledge, London.
Ando, C., Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Roman
Empire, University of California Press, London.
"The Administration of the Provinces" , A Companion ta the Roman
Empire, ed. D. S. Potter, Blackwell Publishing, Oxford, 1 77-1 93.
" Imperial Identities", Loca/ Knowledge and Microidentities in the
Imperial Greek World, ed. Tim Whitmarsh, Cambridge University
Press, Cambridge, 1 7-46.
Andreae, B., "Eracle, Telefo e il re Mitridate VI del Ponto. Un
Esempio di Propaganda Politica contro I Romeni in Asia Minore in
eta tardo Ellenistica", RPAA 47, 1 1 1 - 122.
Ando 2000
2006
2010
Andreae 1 998
Arnaoutoglou
2002
Arnaoutoglou, I. N., "Roman Law and Collegia in Asia Minor",

RIDA 49, 27-44.
Arnold 1 9743
Arnold, W. T., Roman Provincial Administration, Ares Publishers,

Chicago.
Arslan 2003
Arslan, M., ".. 188 Ylndan .. 67 Ylna Kadar Lykia,

Panphylia ve Kilikia Trakheia Sahillerindeki Korsanlk Faaliyetleri:
Nedenleri ve Sonular" , Ada/ya 6, 9 1 - 1 1 9.
2007
Roma'nn Byk Dman Mithradates VI Eupator, Odin Yaynclk,

stanbul.
Austin 20052
Austin, M., "The Seleukids and Asia'', A Companion ta the

Hellenistic World, ed. A. Erskine, Blackwell Publishing, Oxford,
1 2 1 - 1 34.
Avidov 1 997
Avidov, A., "Were the Cilicans a Nation of Pirates?", MHR 12/1,

5-55.
Aydnolu 2006
Aydnolu, ., "Dou Dalk Kilikia'da Villae Rusticae", O/ha 2,

155-167.
Aytalar 2006
Aytalar, P. ., Yaztlar ve Antik Kaynaklar Inda Bat Anado/u 'da

Entelekteller, Ege Yaynlar, stanbul.
Badian, E., Roman Imperialisn in the Late R epublic, University of
South Africa, South Africa.
Badian 1967
1976a
Pblicans and Sinners. Private Enterprise in the Service of the Roman

Republic, Cornell University Press, New York.
KAYNAKA 609
1976b
Baker 2009:
"Rome, Athens and Mithridates", Assimilation et Resistance a la

Culture Greco-Romaine Dans le Monde Ancien. Travaux du IV.
Congres International d'Etudes Classiques (Madrid, Septembre
1 974), Societe d'Edition Les Belles Lettres, Paris, 501-523.
P. Baker, "Archaeological Remains as a Source and Evindence for
Roman Medicine", Medicana Antiqua (http://www.ucl.ac.uk/
ucgajpd/medicina%20antiqua/mm_ essays.html).
Baradez 1 949
Baradez, J, Vue-Aerienne de l'Organisation Romaine dans le Sud

Algerien. Fossatum Africae, Arts et Metiers Graphiques, Paris.
Barbet 2005
Bar bet, A., Zeugma II. Peintures Murales Romaines ( Varia Anatolica
1 7), Institut Franais D'etudes Anatoliennes - Georges Dumezil,
stanbul.
Barclay 1 996
Barclay, J. M. G., ]ews in the Mediterranean Diaspora (rom

Alexander ta Trajan (323 BCE-1 1 7 CE), T&T Clark, Edinburgh.
Barkey, K., "Rebellious Alliances: The State and Peasant Unrest in
the Early Seventeenth Century France and the Ottoman Empire,
ASR 5616, 699-71 5 .
Bandits and Bureaucrats. The Ottoman Route to State Centralization,
Cornell University Press, lthaca & London.
Barkey 1 9 9 1
1 994
2008
Barrett 1 997
Bartel 1 980
Bartlett 1 994
Empire of Difference. The Ottomans in Comparative Perspective,

Barrett, J. C., " Romanization. A Critical Comment", Dia/ogues in
Roman Imperialism. Power. Discourse, and Discrepant Experience
in the Roman Empire, (]RA Suppl. Series 23), ed. D. J. Mattingly,
Cushing-Malloy, Rhode Island, 5 1 -67.
Bartel, B., "Colonialism and Cultural Responses: Problems Related
to Roman Provincial Analysis'', World Archaeology 12/1, 1 1-16.
Bartlett, B., "How Excessive Government Killed Ancient Rome",
C]. 14/2, (evrimii) http://www.cato.org/pubs/journal/cjvl 4n2-7.
html, 12 Temmuz 2008
Bauman 2000
Bauman, R. A., Human Rights in Ancient Rome, Routledge,

London.
Bekker-Nielsen
2008
Bekker-Nielsen, T., Urban Life and Loca/ Politics in Roman Bithynia.

Tin Small World of Dion Chrysostomos, Aarhus University Press,
Aarhus.
Bennett 1 997
Bennett, J., Trajan Optimus Princeps. A Life and Times, Routledge,

London.
Bernhardt 1 980
Bernhardt, E., "Die Immunitas der Freistiidte" , Historia 29, 1 8 9207.
Berry 1 983
Berry, E., "Dio Chrysostom the Moral Philosopher'', G &R 30/ 1 ,

70-80.
Bintliff 1 996
Bintliff, J., "The Mountain Peoples of Ancient Greece: The

Relevance of World-Systems Theory and Neo-Malthusianism to
Their Development", GH 8, 105- 1 4 1 .
2006
Blanton 2000
Boak 1 9 1 8
"City-Country Relationships in the Normal Polis", City, Countryside

and Spatial Organization of Value in Classical Antiquity, ed. R. M.
Rosen - I. Sluiter, Brill, Leiden, 1 3-33.
Blanton, R. E., Hel/enistic, Roman and Byzantine Settlement Patterns
of the Coast Lands of Western Rough Cilicia (BAR International
Series 879), Archaeopress, Oxford.
Boak, A. E. R., "The Extraordinary Commands from 80 to 48 BC: A
Study in the Origins of the Principate", AHR 2411, 1-25.
Boatwright 2000
Boatwright, M. T., Hadrian and the Cities of the Roman Empire,

Princeton University Press, Princeton.
Bowersock 1965
Bowersock, G. W., Augustus and the Greek World, Oxford

University Press, Oxford.
1 969
Greek Sophists in the Roman Empire, Clarendon Press, Oxford,

1 969.
1 972
"Greek Intellectuals and the Imperial Cult in the Second Century

AD", Le Culte Des Souverains dans /'Empire Romain, (Entretiens
sur l'Antique Classique 19) , ed. W. de Boer, Vandoeuvers, Geneve,
1 77-207.
1 986
"The Mechanics of Subversion in the Roman Provinces ", Opposition

et Resistances a L 'Empire D 'Auguste a Trajan, (Entretiens sur
/'Antique Classique 33), ed. A. Giovannini - D. van Berchem,_
Vandoeuvers, Geneve, 291-3 1 8 .
Studies o n the Eastern Roman Empire. Social, Economic and
Administrative History, Religion, Historiography, Keip Publishing,
Goldbach.
Bowie, E. L., "Apollonius of Tyana: Tradition and Reality" , ANR W
2/16.2, 1 652-1699.
1 994
Bowie 1 978
Bowman 20065
Bowman, A. K., "Provincial Administration and Taxation'', CAH

10, 344-367.
Bmer 1961
Bmer, F., Unterschungen ber die Religion der Sklaven in

Griechenland und Rom, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden.
Bracewell 2009
Bracewell C. W., 1 6. Yzylda Adriyatik'te Korsanlk ve Ekyalk.

Senj'li Uskoklar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
Bradley, K., Slavery and Society at Rome, Cambridge University
Press, Cambridge.
Braudel, F., II. Felipe Dnemi'nde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas I,
ev. M. A. Klbay, mge Kitabevi, stanbul.
Il. Felipe Dnemi'nde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas ll, ev. M. A.
Klbay, mge Kitabevi, stanbul.
Braund, D., Rome and the Friendly King. The Character of Client
Kingship, Palgrave and Macmillan, New York.
Bradley 1 9994
Braudel 1993
1 994
Braund 1 984
1 985
Augustus ta Nero. A Sourcebook on Roman History 31 BC - AD

68, Croom Helm, London & Sydney.
1 993
"Piracy under the Principate and Ideology of Imperial Eradication",

War and Society in the Roman World, ed. ]. Rich - G. Shipley,
Routledge, London, 1 95-2 1 2 .
KAYNAKA 6 1 1
Breebart 1975
Breeze - Dobson
1 976
Breebaart, A . B., "The Freedom o f the Intellectual i n the Roman

World'', Talanta 7, 55-75.
Breeze, D. J. - B. Dobson, Hadrian's Wall, Penguin Books, London.
Brelaz 2005
Brelaz, C., La securite publique en Asie Mineure sous le Principat

(ler-Illeme s. ap. j.-C.), Schwabe, Basel.
Brennan 2009
Brennan, C. T., "Embassies Gone Wrong: Roman Diplomacy in

the Constantinian Excerpta de Legationibus", Diplomats and
Diplomacy in the Roman World, cd. C. Eilers, Brill, Leiden,171-193.
Brooks 1893
Brooks, E. W., "The Emperor Zeno and the Isaurians'', EHR 8/30,
209-238.
Broughton 1 933
Broughton, T. R. S, "Some Notes on the War with the Homonadeis'',

AJP 5412, 1 34-144.
"Roman Landholding in Asia Minor'', TAPA 65, 207-239.
1 934
1 9752
"Roman Asia Minor", An Economic Survey of Ancient Rome 4, ed.

T. Frank, Octagon Books, New York, 499-9 19.
Browning 1 952
Browning, R., " Riot of AD 187 in Antioch" , ]RS 52, 1 3-20.
Brunt 1 956
Brunt, P. A., "Sulla and the Asian Publicans'', Latomus 19, 1 7-25.
1961
" Charges of Provincial Maladministration under the Early

Principate", Historia 10, 1 8 9-227.
1 965
" Reflections on British and Roman lmperialism'', CSHH 713, 26788.
1 975
"Did lmperial Rome Disarm Her Subjects?'', Phoenix 29, 260-70.
1978
"Laus Imperii", lmperialism in the Ancient World, ed. P. D. A.

Garnsey - C. R. Whittaker, Cambridge University Press, Cambridge,
159-193.
1 982
"The Revenues of Rome", Latomus 71, 1 61-72.
1983
" Princeps and Equites." JRS 73, 42-75.
1 990a
"Publicans in the Principate'', Roman lmperial Themes, ed. P. A.

Brunt, Oxford University Press, Oxford, 354-432.
1 990b
"Roman Imperial Allusions", Roman lmperial Themes, ed. P. A.

Brunt, Oxford University Press, Oxford, 433-480.
Bryan-Brown
1 968
Bryan-Brown, A. N., Oxford Latin Dictionary, Clarendon Press,

Oxford.
Buckler 1 923
Buckler, W. H., "Labour Disputes in the Province of Asia", Anatolian

Studies Presented ta Sir William Mitchell Ramsay, ed. W. H. Buckler
- W. M. Calder, Manchester University Press, Manchester, 27-5 1 .
Burgess, W. D . , "lsaurian Factions i n the Reign o f Zeno the Isaurian",
Latomus 52, 874-80.
Burian, J., " Latrones. Ein Begriff in Rmischen Literarischen und
Juristischen Quellen'', Eirene 21, 1 7-23.
Burrell, B., Neokoroi. Greek Cities and Roman Emperors, Brill,
Leiden.
Burgess 1 992
Burian 1 984
Burrell 2004
Burton 1 975
Burton, G. P., "Proconsuls, Assizes and Administration of Justice

Under the Empire", JRS 65, 92-106.
Burton 1996
Burton, P. J., "The Summoning of the Magna Mater to Rome (205

BC)'', Historia 45, 37-63.
Bury 1923
Bury, ]. B., History of the Later Roman Empire, Dover Books,

London.
Calder 1 923
Calder, w.m., "The Epigraphy of the Anatolian Heresies", Anatolian

Studies Presented to Sir William Mitchell Ramsay, ed. W. H. Buckler
- W. M. Calder, Manchester University Press, Manchester, 59-93.
1931
"New Jerusalem of the Montanists'', Byzantion 6, 421-435.
Callender 1 904
Callender, T., "The Tarsian Orations of Dio Chrysostom" , JHS 24,

58-69.
Cameron 1976
Cameron, A., Circus Factions: Blues and Greens at Rome and

Byzantium, Oxford University Press, Oxford.
Cameron 1 993
Cameron, A., The Later Roman Empire, Fontana Press, London.

The Mediterranean World in Late Antiquity
AD 395-600,
Routledge, London.
Canetti, E., Kitle ve ktidar, ev. G. Aygen, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
200 ! 2
Canetti 20063
Carey 2006
Carey, S., Pliny's Catalogue of Culture, Oxford University Press,

Oxford.
Casey 1 994
Casey, P. J., Carausius and Allectus. The British Usurpers, B. T.

Bastsford, London.
Carrie 20072
Carrie, J, M., "Developments in

Administration", CAH 12, 269-309.
Cascio 20072
Cascio, E. L, "The New State of Diocletian and Constantine: from

the Tetrarchy to the Reunification of the Empire'' , CAH 12, 1 701 84.
Centrone 20073
Centrone, B., "Platonism and Pythagoreanism in the Early Empire'',

The Cambridge History of Greek and Roman Politcal Thought, ed.
C. Rowe - M. Schofield, Cambridge Universty Press, Cambridge,
559-583.
Provincial
and
Loca!
Chai 2005
Chai, S. K., " Predicting Ethnic Boundaries." ESR 2114, 375-391.
Charlesworth
1926
Charlesworth, M. P., "The Fear of the Orient in the Roman Empire",

CHJ 211, 9-16.
1 950
"Nero: Some Aspects'', JRS 40, 69-76.
Chin 2006
Chin, C. M., " Rhetorical Exercise in the Chreia Elaboration of Mara

Bar Serapion", JSS 912, 1-14.
Clark 2004
Clark, G., Christianity and Roman Society, Cambridge University

Press, Cambridge.
Collingwood
1 9492
Collingwood, R. G., "Roman Britain'', Roman Britain and the

English Settlements, The Oxford History of England 1, Clarendon
Press, Oxford.
Cook 1 972
Cook, M. A., Population Pressure in Rural Anatolia 1 450-1 600,

Oxford University Press, Oxford 1 972.
Corbier 20072
Corbier, M., "Coinage, Society and Economy'', CAH 12, 393-440.
Cordingly 2004
Cordingly, D., Korsanlar Arasnda Yaam, ev. E. Bke, Dost

Kitabevi, stanbul.
KAYNAKA 6 1 3
Crawford 1 970
Crawford, M . , " Money and Exchange i n the Roman Wodd", ]RS

60, 40-48.
1 9922
The Roman Republic, Fontana Press, Landon.

Curran, ]., "The Ambitions of Quintus Labienus Parthicus",
Antichthon 41, 33-54.
elgin, G., rnekleriyle Hel/enistik a iiri, Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar, stanbul.
evik, N. - S. Bulut, "The Belen and Kelbessos Farmsteads with
Towers on the Border of Pisidia-Lycia and Some Thoughts on
Security in the Countryside", Ada/ya 1 0, 1 05-3 1 .
Daubner, F. , Bel/um Asiaticm. Der Krieg der Rmer Gegen
Aristonikos von Pergamon und die Einrichtng der Provinz Asia,
Tuduv Verlag, Munich.
Curran 2007
elgin 2000
evik - Bulut
2007
Daubner 2002
Dawson 1 992
Dawso, D., Cities of the Gods. Commnist Utopias in Greek

Thoght, Oxford University Press, Oxford.
de Blois 2002
de Blois, L., "The Crisis of the Third Cencury AD in the Roman

Empire: A Modern Myth?'', The Transformation of Economic Life
Under the Roman Empire. Proceedings of the Second Workshop of
the lnternational Network Impact of Empire (Roman Empire, c.
200 BC-AD 476), Notthingam, July 4-7, 2001, (lmpact of Empire
2), ed. L. de Blois - J. Rich, ]. C. Gieben, Amsterdam, 204-21 7.
de Souza 1 999
de Souza, P., Piracy in the Graeco-Roman World, Cambridge

University Press, Cambridge.
de Ste. Croix 1 98 1 : de Ste. Croix, G. E. M., Tin Class Strggle in the Ancient World,
Duckworth, Landon.
Deininger 1 965
Deiniger, J., Die Provinziallandtage der rmischen Kaiserzeit von

Agusts his zum Ende des dritten ]ahrhnderts n. Chr, C. H.
Beck'sche Vedagsbuchhandlung, Bedin.
1 971
Der Politische Widerstand Gegen Rom in Griechenland 2 1 7-86 .

Chr., Walter de Gruyter, Bedin.
Delemen, ., Anatolian Rider Gods (Asia Minor Studien 35), Dr.
Rudolf Habelt GMBH, Bonn.
Demandt, A., " Kulturenkonflikt im rmischen Reich? Eine
zeitgemiifSe Betrachtung" , Widerstand, Anpassng, Integration. Die
Griechische Statcnwelt nd Rom. Festschrift Fr ]rgen Deininger
Zum 65. Gehrtstag, ed. N. Ehrhardt - L. M. Gnther, Franz Steiner
Vedag, Stuttgart, 6 1 -75.
Delemen 1 999
Demandt 2002
Derow 20052
Derow, P. S., "The Arrival of Rome: From the Illyrian Wars to the
Fail of Macedon'', A Companion ta the Hellenistic Wor/d, ed. A.
Erskine, Blackwell Publishing, Oxford, 51-71.
20067
"Rome, the Fail of Macedon and the Sack of Corith'', CAH 8,

290-3 19.
Desideri 2003
Desideri, P., "The Presence of Cilicia and its Towns in the Greek
Writers of the Roman Empire ( 1 -2. cent. AD)'', O/ha 8, 129-145.
Dignas 2002
Dignas, B., Economy of the Sacred in Hellenistic and Roman Asia

Minor. Oxford University Press, Oxford
Dmitriev 2005a
2005b
Dmitriev, S., "The History and Geography of the Province of Asia

During its First Hundred Years and the Provincialization of Asia
Minor'', Athenaeum 9311, 73-133.
City Government in the Hellenistic and Roman Asia Minor, Oxford
University Press, Oxford.
Driiger 1 993
Driiger, M., Die Stadte der Provinz Asia in der Flavierzeit, Peter
Lang, Bedin.
Dudley 1 941
Dudley, D. R., "Blossius of Cumae." JRS 1 3 , 94-99.

Roman Society, Penguin Books, Landon.
Dumont, J. C., "A Propos d' Aristonicos" , Eirene 5, 1 89-196.
1 9912
Dumont 1966
1987
Duncan-Jones
1990
Servus. Rome et L'Esclavage Sus la Republique ( Collection de

l'Ecole Franaise de Rome 1 03), Ecole Franaise de Rome, Roma.
Duncan-Jones, R., Structure and Scale in the Roman Economy,
Durugnl 1 998
Durugnl, S., Trme und Siedlungen im Rauhen Kilikien. Eine

Untersuchung zu den archaologischen Hinterlassenschaften im
olbischen Territorium (Asia Minor Studien 28), Dr. Rudolf Habelt
GMBH, Bonn.
Dyson 1971
Dyson, S. L., " Native Revolts in Roman Empire" Historia 20, 239274.
1 975
"Native Revolt Patterns in the Roman Em pire", ANR W 213, 1 381 75.
Dzielska 1986
Dzielska, M., Apollonius of Tyana in Legend and History (Problemi

e Richerche Di Storia Antica 10) ev. P. Pienkowski, L'Erma di
Bretschneider, Roma.
Dzino 2010
Dzino, D., Illyricum in Roman Politics 229 BC-AD 68, Cambridge

Eck 2009
Eck, W., " Diplomacy as a Part of the Administrative Process in the

Roman Empire", Diplomats and Diplomacy in the Roman World,
ed. C. Eilers, Brill, Leiden, 1 93-209.
Eckstein 2006
Eckstein, A. M., " Conceptualizing Roman Imperial Expansion

under the Republic: An Introduction", A Companion to the
Roman Republic, ed. N. Rosenstein - R. Morstein-Marx, Blackwell
Publishing, Oxford, 567-589.
Ehling 2002
Ehling, K., "Unruhen, Aufstande und Abfallbewegungen der

Bevlkerung in Phnikien, Syrien und Kilikien unter den Seleukiden",
Historia 52, 300-336.
Ehrhardt 2002
Ehrhardt, N., " Strategien Rmischer Publicani Gegenber

Griechischen Stiidten in der Zeit Republik", Widerstand, Anpassung,
lntegration. Die Griechische Statenwelt und Rom. Festschrift fr
Jrgen Deininger zum 65. Geburtstag, ed. N. Ehrhardt - L. M.
Gnther, Franz Steiner Verlag, Stuttgart.
Eichholz 1951
Eichholz, D. E., " Galen and His Environment", G &R 20159, 60-71.
Elsner - Masters
1 994
Elsner, J. - ]. Masters, " Introduction", Reflections of Nero: Culture,

History and Representation, ed. ]. Elsner - ]. Masters, Duckworth,
Landon, 1 - 1 1 .
KAYNAKA 6 1 5
Elton 1 997
Elton, H . W., " Off the Battlefield: The Civilian's View o f Late Roman
Soldiers'', Expedition 3912, 42-50.
2000
"The Nature of the Sixth Century Isaurians" , Ethnicity and Culture

in Late Antiquity, ed. S. Mitchell - G. Greatrex, Duckworth and the
Classical Press of Wales, Swansea, 293-307.
"The Economic Fringe: The Reach of the Roman Empire in Rough
Cilicia", The Transformation of Economic Life Under the Roman
Empire. Proceedings of the Second Workshop of the International
Network Impact of Empire (Roman Empire, c. 200 BC-AD 476),
Notthingam, July 4-7, 200 1 , (Impact of Empire 2), ed. L. de Blois ]. Rich, J. C. Gieben, Amsterdam, 1 72-183.
Ercenk, A., "ahkulu Tekeli Ayaklanmas'', Ada/ya 7, 279-29 1 .
2002
Ercenk 2004
Erdemir 1 99 8
Erdemir, H . P., The Administration of Roman Asia (rom the First

Century to the Third Century AD and a Comparison with Osmanl
Government (Yaymlanmam Doktora Tezi), Department of
Classics and Ancient History, University of Wales, Swansea.
Erdkamp 2002
Erdkamp, P. P. M., "A Starving Mob Has No Respect. Urban

Markets and Food Riots in the Roman World, 1 00 BC-AD 400'',
The Transformation of Economic Life Under the Roman Empire.
Proceedings of the Second Workshop of the International Network
Impact of Empire (Roman Empire, c. 200 BC-AD 476), Notthingam,
July 4-7, 2001 (Impact of Empire 2 ) , ed. L. de Blois - ]. Rich, J. C.
Gieben, Amsterdam, 93- 1 1 6.
Erdoan 2006
Erdoan, E., " 16. Yzylda Canik (Samsun) Sancanda Ekyalk

Faaliyetleri'', Gemiten Gelecee Samsun, ed. C. Ylmaz, Samsun
Bykehir Belediyesi, Samsun.
Errington 20067
Errington, R. M., "Rome and Greece to 205 BC'', CAH 8, 81-1 07.
Erskine 1 997
Erskine, A., " Greekness and Uniqueness: The Cult of the Senate in
the Greek East'', Phoenix 5 111, 25-38.
Ertekin 2004
Ertekin, E., " Principatus Devri Kilikia Kkenli Roma Senatrleri'',

Olba 9, 163-1 8 1 .
2008
"Roma anda Cilicia'dan Yolsuzluk rnekleri'', O/ba 16, 3 6 1 383.
Evans 2008
Evans, R . , Utopia Antiqua. Readings o f the Golden Age and Decline

at Rome, Routledge, London.
Fahmy, K., Ali the Pasha's Men. Mehmed Ali, His Army the Making
of Modern Egypt, The American University in Cairo Press, New York.
Fahmy 2002
Fairey 2006
Fairey, E., Slavery in the Classical Utopia: A Comparative Study

(Yaymlanmam Doktora Tezi), The Graduate Faculty in Classics,
City University, New York.
Farnell 2003
Farnell, D. F., "The Montanist Crisis: A Key to Refuting Third Wave

Concepts of New Testament Prophecy", TMSJ 1412, 235-262.
Feld 2002
Feld, K., "Pamprepius. Philosoph und Politiker oder Magier und

Aufrhrer? '', Gelehrte in der Antike. Alexander Demandt zum
65. Geburstag, ed. A. Goltz - A. Luhter - H. Schlange-Schningen,
Bhlau Verlag, Kln, 261-80.
2005
Barbarische Biirger. Die Isaurier und das rmische Reich, Walter de

Gruyter, Bedin.
Fellmeth 1996
Fellmeth, U., " Von der Grenze zum Siedlungsgebiet. Die Alpen im
Bewu15tsein der Rmer. Ein historischer Essay zum Phiinomen der
rmischen Alpenpolitik in republikanischer Zeit", G H 8, 79-86.
Fentress 2006
Fentress, E., "Romanizing the Berbers", P&P 1 90, 3-35.
Ferguson 1 975
Ferguson, ]., Utopias of the Classical World, Thames & Hudson,

London.
Ferrary 2009
Ferrary, J. L., "After the Embassy to Rome: Publication and

Implementation", Diplomats and Diplomacy in the Roman World,
ed. C. Eilers, Brill, Leiden, 1 2 7-14 3 .
Finley 1978
Finley, M. 1 . , "Empire i n the Greco-Roman World'', G &R 2511,

1-15.
2006
Antik a Ekonomisi, ev. H. P. Erdemir, Arkeoloji ve Sanat

Yaynlar, stanbul.
Politics in the Ancient World, Cambridge University Press,
Cambridge.
Scott, J. C., Weapons of the Weak. Everyday Forms of Peasant
Resistance, Yale University Press, Nev Haven & Landon.
20066
Scott 1985
Flaig 1 997
Flaig, E., " Fr eine Konzeptionalisierung der Usurpation im

spatrrmischen Reich", Usurpation in der Spatantike. Akten Des
Kolloquiums Staatssreich und Staatlichkeit, 6-1 0 Marz 1 996,
Solothurn-Bern (Historia Einzelschriften 1 1 1), ed. F. Paschoud - J.
Szidat, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 1 5-34.
Fletcher 1 9 3 9
Fletcher, W. G., "The Pontic Cities of Pompey the Great", TAPA

70, 17-29.
Forte 1972
Forte, B., Rome and the Romans as the Greeks Saw Them, American
Academy in Rome, Rome.
Foucault 1978
Foucault, M., The History of Sexuality I, ev. R. Hurley, Pantheon

Books, New York.
1 98)2
"Afterword , Michel Foucault: Beyond Structuralism and

P. Rabinow, University of
Hermeneutics, ed.: H. L. Dreyfus
Chicago Press, Chicago, 2 1 2-213.
''
1 99S2
2003'
2005
2007
French 1 998
Frend 1 972
Discip/ine and Punish. The Birth of Prison, Vintage Books, New

York.
The Birth of the C/inic, ev. A. M. Sheridan, Routledge, London.
Hermeneutics of the Subject. Lectures at the College de France,
1 981 -82, ed. F. Gros, Palgrave MacMillan, New York.
Security, Territory, Population. Lectures at the College de France
1 9 77-78, ed. M. Senellart, Palgrave MacMillan, New York.
French, D. R., " Rhetoric and the Rebellion of AD 387 in Antioch",
Historia 47, 468-84.
Frend, W. H. C., "The Monks and the Survival of the East Roman
Empire in the Fifth Century" , P&P 54, 2-24.
KAYNAKA 6 1 7
Freyer
Schauenburg 1 994
Freyer-Schauenburg, B., Die Lykischen Zwlfgtter-Reliefs (Asia

Minor Studien 13 ) , Dr. Rudolf Habelt GMBH, Bonn.
Fuchs 1 9642
Fuchs, H., Der Geistige Widerstand Gegen Rom in der Antiken

Welt, Walter de Gruyter, Bedin.
Gabbert 1986
Gabbert, J. ]., "Piracy in the Early Hellenistic Period: A Career Open

to Talents", G &R 3312, 156-163.
Gabrielsen 20052
Gabrielsen, V., "Piracy and Slave-Trade", A Companion ta the

Hellenistic World, ed. A. Erskine, Blackwell Publishing, Oxford,
389-405.
Gaddis, M., There is Na Crime far Those Who Have Christ.
Religious Violence in the Christian Roman Empire, University of
California Press, London.
Gaggero, S. E., "La propaganda antiromana di Mitridate VI Eupatore
in Asia minore e in Grecia", Contributi di storia antica in onore di
Albino Garzetti, ed. L. S. Amantini, Pubblicazioni dell'Istituto di
storia antica e scienze ausiliarie dell'Universita di Genova, Genoa,
89-123.
Gallivan, P. A., "The False Neros: A Re-Examination", Historia 22,
364-365.
Gaddis 2005
Gaggero 1 977
Gallivan 1973
Garlan 1 978
Garlan, Y., "Signification historique de la piraterie grecque", DHA

4/1, 1-16.
Garnsey 1988
Garnsey, P., Famine and Food Supply in the Graeco-Roman

World. Responses to Risk and Crisis, Cambridge University Press,
Cambridge.
Garnsey - Woolf
1989
Garnsey, P. - G. Woolf, "Patronage of the Rural Poor in the Roman

World", Patronage in Ancient Society, ed. A. Wallace-Hadrill,
Routledge, London, 153-171.
Gauger 1 980
Gauger, J. D., "Phlegon von Tralleis, Mirab. III. Zu einem Dokument

Geistigen Widerstandes Gegen Rom", Chiron 1 0, 225-261 .
Gibbon 1998
Gibbon, E., The Decline and Fail of the Roman Empire, Wordsworth,
London.
Gill 20073
Gill, C., "Stoic Writers of the Imperial Era", The Cambridge History
of Greek and Roman Politcal Thought, ed. C. Rowe - M. Schofield,
Cambridge University Press, Cambridge, 597-61 6 .
Gleason, M. W., "Greek Cities under Roman Rule", A Companion
to the Roman Empire, ed. D. S. Potter, Blackwell Publishing, Oxford,
228-250.
Gleason 2006
Glew 1981
Glew, D. G., " Between the Wars: Mithridates Eupator and Rome,
85-73 BC", Chiron 1 1 , 109-130.
Gold 1 985
Gold, B. K., "Pompey and the Theophanes of Mitylene", AJP 1 0613,

3 1 2-327.
Goodman 20036
Goodman, M., The Roman World 44 BC-AD 1 80, Routledge,

London.
Gordon 1 952
Gordon, A. E., Quintus Veranius: Cansu/ AD 49. A Stdy Based

Upon His Recently Identified Sepulchral Inscription, California
University Press, Berkeley.
Goree 1980
Goree, B. W., The Cultural Bases of Montanism (Yaymlanmam

Doktora Tezi), Baylor University, Texas.
Gkbunar 2007
Gkbunar, A. R., "Celali Ayaklanmalar'nn Maliye Tarihi Asndan

Deerlendirilmesi", Ynetim ve Ekonomi 1411, 1-24.
GraBI 1 996
GraBI, H., " Bergbewohner im Spannungsfeld von Theorie und

Erfahrung der Antike'', GH 8, 1 8 9- 196.
Grainger 1 995
Grainger, ]. D., "The Campaign of Cn. Manlius Vulso in Asia

Minor", AS 45, 23-42.
Gray 1974
Gray, E. W., "M. Aquillius and the Organisation of the Roman

Province of Asia", The Proceedings of the 1 Oth Congress of Classical
Archaeology, Ankara, ed. E . Akurgal, TTK, Ankara, 965-977.
Greatrex 1997
Greatrex, G., "The Nika Riot: A Reappraisal", JHS 1 1 7, 60-86.
Gregory 1 977
Gregory, T. E., " Review of Circus Factions: Blues and Greens in

Rome and Byzantium", AHR 8215, 1224-1125.
1 978
Vox Popu/i. Popular Opinion and Violence in the Religious

Controversies of the Fifth Century AD, Ohio State University Press,
Columbus.
"Urban Violence in Late Antiquity", Aspects of Graeco-Roman
Urbanism, (BAR lnternational Series 1 88), ed. R. T. Marchese,
Archaeopress, Oxford.
Gregory, A. P., Vil/age Society in Hellenistic and Roman Asia
Minor (Yaymlanmam Doktora Tezi), School of Art and Sciences,
Columbia University.
1 983
Gregory 1 997
Grenouilleau 2008 : Grenouilleau, O. P., "Processes of Exiting the Slave Systems: a

Typology", Slave Systems. Ancient and Modern, ed. E. D. Lago - C.
Katsari, Cambridge University Press, Cambridge, 233-265.
Griffin 19872
Griffin, M., Nero. The End ofa Dynasty, Routledge, Landon.
1 9972
"Philosophy, Politics, and Politicians at Rome", Philosophia Togata

I. Essays on Philosophy and Roman Society, ed. M. Griffin - ].
Barnes, Clarendon Press, Oxford, 1 -37.
Grimm 1989
Grimm, G., "Alexander the False Prophet and His God Asclepius
Glycon. Remarks Concerning the Representation of Asclepius with
an Egg (Type 'Nea Paphos-Alexandria-Trier')", Cyprus and the East
Mediterranean in the Iran Age. Proceedings of the British Museum
Classical Colloquium, Landon, April 1 988, British Museum
Publications, London, 1 68-173.
Griswold 2002
Griswold, W. ]., Anado/u'da Byk syan 1 591 - 1 6 1 1 , ev. . Tansel,

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.
Gschniztzer 1 996
Gschnitzer, F., "Das Gebirge im Geschichtswerk des Polybios'', GH

8, 1 73-1 87.
Gruen 1966
Gruen, E. S., "Political Prosecutors in the 90's BC'', Historia 15,

32-64.
1984
Hellenistic World and the Coming of Rome, Berkeley, London.
2004
"Rome and the Greek World'', The Cambridge Companion ta

Roman Republic, ed. H. I. Flower, Cambridge University Press,
Cambridge.
KAYNAKA 6 1 9
2006a
"Romans and Others'', A Companion to the Roman Repub/ic, ed.

N. Rosenstein - R. Morstein-Marx, Blackwell Publishing, Oxford,
459-478.
2006b5
"The Expansion of the Empire under Augustus", CAH 1 0, 147-198.
Grnewald 2004
Grnewald, T., Rauber, Rebellen, Riva/en, Racher: Studien zu

Latrones im rmischen Reich, Franz Steiner Verlag, Stuttgart.
Gutting 2010
Gutting, G. Foucault, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara.
Gnther 1 999
Gnther, L. M., "Caesar und die Seerauber. Eine Quellenanalyse",

Chiron 29, 3 21-37.
Haarhoff 1 948
Haarhoff, T. J., The Stranger at the Gate, Blackwell Publishing,

Oxford.
Habicht 20067
Habicht, C., "The Seleucids and Their Rivals", CAH 8, 324-388.
Habinek 1 998
Habinek, T. N., The Politics of Latin Literature. Writing, Identity

and Empire in Ancient Rome, Princeton University Press, Princeton.
Hahn 2004
Hahn, J., Gewalt un religser Konf/ikt. Studien zu

Auseinandersetzungen zwischen Christen, Juden, Heiden und Juden
im Osten des Rmischen Reiches (von Konstantin his Theodosius
Il.), Akademie Verlag, Bedin.
Hales 2003
Hales, S., "The Houses of Antioch: A Study of the Domestic Sphere

in the Imperial Near East'', Roman lmperialism and Provincial Art,
ed. S. Scott - J. Webster, Cambridge University Press, Cambridge,
171-1 92.
Hammond 1 95 7
Hammond, M., "Composition of the Senate AD 68-2 3 8 '' , ]RS 47,

73-81 .
Hansen 1 971
Hansen, E . V., The Attalids o f Pergamon, Cornell University Press,

London.
Hanson 1 997
Hanson, W. S., "Forces of Change and Methods of Control'',

Dialogues in Roman lmperialism. Power. Discourse, and Discrepant
Experience in the Roman Empire, URA Supp/. Series 23) ed. J. D.
Mattingly, Cushing-Malloy, Rhode Island, 67-8 1 .
Harland 2002
Harland, P., "Connections with Elites i n the World o f the Early

Christians", Handbook of Early Christianity: Social Science
Approaches, ed. A. J. Blasi, AltaMira Press, London, 385-408.
2006
"The Declining Polis? Religious Rivalries in Ancient Civic Context",

Religious Rivalries in the Early Roman Empire and the Rise of
Christianity, ed. L. E. Vaage, Wilfrid Laurier University Press,
Waterloo, 2 1 -49.
Harris, B. F., "Bithynia: Roman Sovereignty and the Survival of
Hellenism'', ANRW II/7.2, 857-901.
Harris 1 980
Harris 1988
Harris, W. V., "On the Applicability of the Concept of Class in the

Roman History", Forms of Control and Subordination in Antiquity,
ed. T. Yuge - M . Doi, Brill, Leiden, 598-6 10.
Hartmann 1 982
Hartmann, F., Herrscherwechsel und Reichskrise. Untersuchungen

zu den Ursachen und Konzequenzen der Herrscherwechsel im
lmperium Romanum der So/datenkaiserzeit (3. Jahrhundert n.
Chr.), Peter Lang, Frankfurt an Main.
Hassal et al. 1974
Hassal, M. - M. Crawford - ]. Reynolds, "Rome and the Eastern

Provinces at the End of Second Century BC. The So-Called 'Piracy
Law' and a New Inscription from Cnidos", ]RS 64, 1 95-220.
Haverfield 1 9 153
Haverfield, F., The Romanization of Roman Britain, Clarendon

Press, Oxford.
Hauken 1 998
Hauken, T., Petition and Reponse. An Epigraphic Study of Petitions

to Roman Emperors 1 81 -249, Paul A strnms Frlag, Norway.
Haynes, I., "Military Service and Cultural Identity in the Auxilia'',
ed. A. Goldsworthy - I. Haynes, The Roman Army as a Community
(Journal of Roman Archaeology Supplementary Series 34),
Portsmouth: 1 65-174.
Haynes 1 999
Heather 2005
Heather, P., The Fail of the Roman Empire. A New History, Pan
Books, London.
Hebbeker 1 996
Hebbeker, G., "Die Symbolik des Wohnens auf dem Berge", GH 8,

1 3-16.
Hekster 2003
Hekster, O., " Coins and Messages. Audience Targeting on Coins of

Different Denominations?'', The Representation and Perception of
Roman Imperial Power. Proceedings of the Third Workshop of the
International Network Impact of Empire (Roman Empire, c. 200
BC-AD 476) Netherlands Institute in Rome March 20-23, 2002
(Impact of Empire 3 ) ed. L. de Blois et al. , ]. C. Gieben, Amsterdam,
20-36.
2008
Rome and Its Empire. AD 1 93-284, Edinburgh University Press,

Edinburgh.
Hellenkemper, H., "Legionen im Bandenkrieg-Isaurien im 4.
Jahrhundert", Studien zu Den Militargrenzen Roms 3. 13.
Internationaler Limeskongress, Aalen 1 983, Konrad Theiss Verlag,
Stuttgart, 625-635.
Hersh, C., "The Coinage of Quintus Labienus Parthicus" , SNR 59,
4 1 -50.
Hellenkemper
1986
Hersh 1 980
Hill 1 948
Hill, H., "The So-Called Lex Aufeia", CR 62, 1 12-1 1 3 .
Hind 20067
Hind, ]. G. F., "Mithridates'', CAH 9 , 129- 1 6 1 .
Hingley 2005
Hingley, R . , Globalizing Roman Cu/ture. Unity, Diversity and

Empire, Routledge, London.
Hirschmann 2006 : Hirschmann V. E., "Der Montanismus und der rmische Staat",
Proceedings of the Fifth Workshop of the lnternational Network
Impact of Empire (Roman Empire, c. 200 BC-AD 476), Mnster,
]une 30-]u/y 4, 2004, (lmpact of Empire 5), ed. L. de Blois et al.,
Erili, Leiden, 82-95.
Hitchcock 2008
Hitchcock, L. A., Theory far C/assics, Routledge, London.
Hobsbawm 1 997
Hobsbawm, E., Ekyalar, ev. O. Akaln - N. Hasgl, Avesta

Yaynlar, stanbul.
2006
Devrimciler, ev. H. P. enouz, Agora Kitapl, stanbul, 2006.
Hodder - Hutson
2003
Hodder, I. - S. Hutson, Reading the Past. Current Approaches

to Interpretation in Archaeology, Cambridge University Press,
Cambridge.
KAYNAKA 621
Hohlfelder - Vann : Hohlfelder, R. L., - R. L. Vann, "Cabotage at Aperlae in Ancient

2000
Lycia", I]NA 29, 126-135.
Holman 2006
Holman, S., "Constructed and Consumed: Everyday Life of the Poor

in 4th c. Cappadocia", Social and Political Life in Late Antiquity,
ed. W. Bowden - A. Gutteridge - C. Machado, Brill, Leiden, 442-465.
Honey 2006
Honey, L., "Justifiably Outraged or Simply Outrageous? The

Isaurian Incident of Ammianus Marcellinus 14. 1 " , Violence in Late
Antiquity. Perceptions and Practices, ed. H. A. Drake, Ashgate
Publishing, Burlington, 47-57.
Hooff 1988
Hooff, A. J. L. van, "Ancient Robbers. Reflections behind the

Facts'', AncSoc 19, 1 05-124.
Hopkins 1 980
Hopkins, K., "Taxes and Trade in the Roman Empire (200 BC-AD
400)", JRS 65, 1 0 1 - 1 25.
2009
"The Political Economy of the Roman Empire'', The Dynamics of

Ancient Empires. State Power (rom Assyria ta Byzantium, ed. I.
Morris - W. Scheidel, Oxford University Press, Oxford, 1 78-205.
Hopp 1 977
Hopp, J., Untersuchungen zur Geschichte der Letzten Atta/iden

( Vestigia 25), C. H. Beck'sche Verlagsbuchshandlung, Mnchen.
Hopwood 1 983
Hopwood, K., "Policing the Hinterland: Rough Cilicia and Isauria",

Armies and Frontiers in Roman and Byzantine Anatolia (BAR
International Series 1 56), ed. S. Mitchell, Archaeopress, Landon,
1 73-1 87.
"Towers, Territory and Terror: How the East Was Held", Defence of
the Roman and Byzantine East. Proceedings of a Colloquium Held
at the University of Sheffield in April 1 986 (BAR International Series
297), ed. P. W. M. Freeman - D. Kennedy, Archaeopress, Oxford,
343-356.
"Bandits, Elites and Rural Order", Patronage in Ancient Society, ed.
A. Wallace-Hadrill, Routledge, Landon, 1 7 1 - 1 89.
"The Links Between the Coastal Cities of Western Rough Cilicia and
the Interior During the Roman Period'', AnAnt 1, 305-3 1 1 .
"Who Were the Isaurians?'', 1 1 . Trk Tarih Kongresi (Ankara 5-9
Eyll 1 990), Kongreye Sunulan Bildiriler I, TTK Yaynevi, Ankara,
375-386
1986
1989
1991
1994
1 998
"Bandits Between Grandees and the State. The Structure of Order

in Roman Rough Cilicia" , Organised Crime in Antiquity, ed. K.
Hopwood, Duckworth, Landon, 1 77-206.
1 999
"Ammianus Marcellinus on Isauria" , The Late Roman World and

Its Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus, ed. J. W. Drijvers
- D. Hum, Routledge, Landon, 1 98-208.
Hrig, M., Dea Syria. Studien zur religisen Tradition der
Fruchtbarkeitsgttin in Vorderasien, Neukirchen Velag, Neukichen
Vluyn.
Humphries, M., "The Shapes and Shaping of the Late Antique
World: Global and Loca! Perspectives'', A Companion ta Late
Antiquity, ed. P. Rousseau, Blackwell Publishing, Oxford, 97- 1 1 0.
Hrig 1 979
Humphries 2009
Huzar 1978
E. G. Huzar, Mark Antony. A Biography, University of Minnesota

Press, Minneapolis.
Isaac 1986
Isaac, B., "Reflections on the Roman Army in the East", The Defence
of the Roman and Byzantine East. Proceedings of a Colloquium
Held at the University of Sheffield in Apri/ 1 986, (BAR 297, British
Institute of Archaeology at Ankara Monograph 811 ), ed. P. Freeman
- D. Kennedy, Archaeopress, Oxford, 3 83-395.
"The Meaning of Limes and Limitanei", JRS 78, 1 25-47.
1988
1 990
1998a
1998b
1 998c
20076
The Limits of Empire. The Roman Army in the East, Clarendon

Press, Oxford.
"Bandits in Judea and Arabia", The Near East under Roman Rule.
Selected Papers, Erili, Leiden, 122-158.
"The Revolt of Bar Kokhba: Ideology and Modern Scholarship",
The Near East under Roman Rule. Selected Papers, Erili, Leiden,
220-256.
" Cassius Dio in the Revolt of Bar Kokhba, The Near East under
Roman Rule. Selected Papers, Erili, Leiden, 2 1 1 -2 1 9.
"The Eastern Frontier", CAH 13, 437-460.
Ik et al. 1 999
Ik, E - H. kan-N. evik, Mi/iarum Lyciae. Das Wegweisermonument

von Patara (Lykia 4), Akdeniz niverstesi Yaynlar, Antalya.
Johns 2003
Johns, C., "Art, Romanisation and Competence", Roman

Imperialism and Provincial Art, ed. S. Scott - ]. Webster, Cambridge
University Press, Cambridge, 9-23.
Jones 1 9732
Jones, A.H.M, The Later Roman Empire, 284-602. A Socia/,

Economic and Administrative Survey I-II, Blackwell Publishing,
Oxford.
1 998
Cities ofthe Eastern Roman Provinces, Oxford University Press, Oxford.
Jones 1 972
Jones, C. P., "The Inscription from the Sea-Wall at Anemorium'',

Phoenix 2614, 396-399.
2001
2004
"The Claudian Monument at Patara'', ZPE 1 37, 1 61-168.

"Events Surrounding the Bequest of Pergamon to Rome and the
Rvolt of Aristonicos: New Inscriptions from Metropolis", JRA 1 7,
769-485.
Jones 1 926
Jones, H. S., "A Roman Law Concerning Piracy", JRS 16, 1 55-173 .
Jonkers 1 964
Jonkers, E . ] . , "Waren der Aufstand des Aristonicus und die

Mithradatischen Kriege Klassenkampfe?", JVEG 1 8, 383-391 .
Kagan 2006
Kagan, K., " Redefining Roman Grand Strategy", JMH 7012, 333362.
Kallet-Marx 1 990 : Kallet-Marx, R., "The Trial of Rutilius Rufus", Phoenix 4412, 122-139.
Kasaba 2009
Kelly 2007
Kelly 2009
Kasaba, R., A Moveable Empire. Ottoman Nomads, Migrants &

Refugees, University of Washington Press, Seattle and Landon.
Kelly, B., "Riot Control and Imperial Ideology in the Roman
Empire'', Phoenix 6111-2, 1 50-176.
Kelly, M. G. E., The Political Philosophy of Michel Foucault,
Routledge, Landon.
KAYNAKA 623
Kim 1988
Kim, K. H., " On the Nature of Aristonicus's Movement", Forms of

Control and Sbordination in Antiqity, ed. T. Yuge - M. Doi, Brill,
Leiden, 1 5 9-63.
Ko 2005
Ko, Y., "Osmanl'da Toplumsal Dinamizmden Celali syanlar'na

Giden Yol ya da ki Belgeye Tek Yorum'', Bilig 35, 229-245.
Kohns 1961
Kohns, H. P., Versorgngskrisen nd Hngerrevolten im Spatantiken

Rom (Antiqitas 6), Rudolf Habelt Verlag, Bonn.
Kokkinia, C., "Ruling, Inducing, Arguing: How to Govern (and
Survive) a Greek Province", Roman Rle and Civic Life: Loca/ and
Regional Perspectives. Proceedings of the Forth Workshop of the
International Network Impact of Rome (Roman Empire c. 200 BC
AD 476). Leiden Jne 25-28 2003 (Impact of Rome 4), ed. L. de
Ligt et al., J. C Gieben, Amsterdam, 39-58.
"Grain for Cibyra. Veranius Philagros and the Great Conspiracy'',
III. Ulslararas Lykia Sempozym, 07- 1 0 Kasm 2005 Antalya
I, ed. K. Drtlk et al., Suna-inan Kra Akdeniz Medeniyetleri
Aratrma Enstits, stanbul, 355-365.
Kolb, F., " Lykiens Weg in die Rmische Provinzordnung",
Widerstand, Anpassmg, Integration. Die Griechische Statenwelt
nd Rom. Festschrift fr Jrgen Deininger zm 65. Gebrtstag, ed.
N. Ehrhardt - L. M. Gnther, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, 207221.
Kosmetatou, E., "Pisidia and the Hellenistic Kings from 323 to 1 3 3
B C " , AncSoc 28, 5-37.
"Lycophron's 'Alexandra' Reconsidered: The Attalid Connection"
Hermes 128/l, 32-53.
Kokkinia 2004
2006
Kolb 2002
Kosmetatou 1 997
2000
20052
"The Attalids of Pergamon" , A Companion ta the He/lenistic World,

ed. A. Erskine, Blackwell Publishing, Oxford, 1 59-175.
Knig 2000
Knig, I., "Q. Sertorius. Ein Kapitel des frhen rmischen

Brgerkriegs'', Klio 8212, 441-458.
Krner 2009
Krner, C., "Iotapianus", De Imperatoribs Romanis, (evrimii)

http://www.roman-emperors.org/philarab.htm#Note3, Haziran 2009.
Kuniholm 1 990
Kuniholm, P. I., "Archaeological Evidence and Non-Evidence

for Climatic Change'', The Earth's Climate and Variability of
the Sn Over Recent Millennia: Geophysica/, Astronomical and
Archaeological Aspects (Philosophical Transactions of the Raya/
Society of Landon 330), ed. J. C. Pecker - S. K. Runcorn, Royal
Society Publications, London, 645-655.
Kyrieleis 1 97 5
Kyrieleis, H., Bildnisse der Ptolemiier (Detsches Archaologisches

Institt. Archiiologische Forschngen 2), Gebr. Mann Verlag, Bedin.
Laminger-Pascher
1 985
Laminger-Pascher, G., " Rmische Soldaten in Isaurien", Rmische

Geschichte, Altertmsknde nd Epigraphik. Festschrift fr
Artr Betz zr Vollendng Seines 80. Lebenjahres, ed. E. Weber
- G. Dobesch, Selbstverlag der sterreichischen Gesellschaft fr
Archiiologie, Wien, 3 8 1 -392.
Landskron 2006
Landskron, A., "Reprasentantinnen Des Orbis Romanus auf

dem Sog. Partherdenkmal von Ephesos. Personifikationen und
Bildpropaganda", Das Partherdenkmal von Ephesos. Akten Des
Kolloquiums Wien, 2 7.-28. April 2003, ed. W.Seipel, Skira, Wien,
103-129.
Larsen 1934
Larsen, J. A. O., "The Position of Provincial Assemblies in the

Government and Society of the Late Roman Empire", CP 2913, 209220.
1968
Greek Federal States. Their Institution and History, Clarendon

Press, Oxford.
Lenski 1 999a
Lenski, N., " Relations Between Coast and Hinterland in Rough

Cilicia , La Cilicie: Espaces et Pouvoirs Locaux (2e Millenaire Av.
f.-C.-4e Siecle Ap. f.-C.). Actes de la Table Ronde Internationale
d'Istanbul, 2-5 Novembre 1 999 ( Varia Anatolica 13), ed. E. Jean A. M . Dinol - S. Durugnl, Ege Yaynlar, stanbul, 4 1 7-424.
"
1999b
" Basil and the lsaurian Uprising of AD 375", Phoenix 3-4153, 308329.
1 999c
" Assimilation and Revolt in the Territory of Isauria from the lst
Century BC to the 6th Century AD", ]ESHO 4214, 414-465.
2002
Failure ofEmpire. Valens and the Roman State in the Fourth Century
AD, University of California Press, Los Angeles.
Levick, B., Roman Colonies in Southern Asia Minor, Clarendon
Press, Oxford.
Levick 1967
1979
20002
20072
"Pliny in Bityhnia-And What Followed'', G &R 2612, 1 19-1 3 1 .
The Government o f the Roman Empire. A Sourcebook, Routledge,

Landon.
"Greece and Asia Minor", CAH 1 1, 604-635.
Le6n 1 996
Le6n, L. C. S., Los Bagaudas: rebeldes, demonios, mirtires.

Revueltas campesinas en Galia e Hispania durante el Bajo Imperio,
Universidad de Jaen, Jaen.
Liddell - Scott
199610
Liddell, H. G. - R. Scott, A Greek English Lexicon, Clarendon Press,

Oxford.
Liebeschuetz 1972 : Liebeschuetz, ]. H. W. G., Antioch. City and Imperial Administration

in the Later Roman Empire, Clarendon Press, Oxford.
1 978
"Review of Circus Factions: Blues and Greens in Rome and

Byzantium", ]RS 68, 1 98-199.
2003
Decline and Fail of the Roman City, Oxford University Press,

Oxford.
"Administration and Politics in the Cities of the Fifth to the Mid
Seventh Century: 425-640" CAH 14, 207-236.
20074
Lindner 2000
Lindner, R. P., Ortaa Anadolu'sunda Gebeler ve Osmanllar,

ev. M. Gnay, mge Kitabevi, stanbul.
Lintott 1981
Lintott, A., "What Was the Imperium Romanum?'', G &R 2811, 5367.
1982
Violence, Civil Strife and Revolution in the Classical City 750-330

BC, Groom Helm, London & Canberra.
KAYNAKA 625
1 993
2ooe
Imperium Romanum. Politics and Administration, Routledge,

Landon.
"The Roman Empire and Its Problems in the Second Century &
Political History" , CAH 9, 16-92.
Lobur 2008
Lobur, ]. A., Consensus, Concordia and the Fomation of Roman

Imperial Ideology, Routlcdge, Landon.
Luce 1 970
Luce, T. ]., "Marius and the Mithridatic Command", Historia 19,

1 9 1 - 1 94.
Luttwak 1 976
Luttwak, E. N., The Grand Strategy of tle Roman Empire {rom

the First Century AD to the Fourtl, John Hopkins University Press,
Landon.
Mackay 1963
MacKay, P. A., "KLEPETIKA: The Tradition of the Tales of Banditry

in Apuleius", G &R 10, 147-52.
MacMullen 1963
MacMullen, R., Soldier and Civilian in tle Later Roman Empire,

Harvard University Press, Cambridge.
1 974
Roman Social Relations 50 BC to AD 284, Yale University Press,

New Haven & Landon.
1 98 7
"Tax Pressure in the Roman Empire'', Latomus 46, 737-754.
1 990a
"How to Revolt in the Roman Empire", Changes in tle Roman

Empire. Essays in the Ordinary, Princeton University Press,
Princeton, 1 98-204.
" Ordinary Christians in the Later Persecutions'', Changes in the
Roman Empire. Essays in the Ordinary, Princeton University Press,
Princeton, 156- 1 6 1 .
"The Legion as a Society", Clanges i n tle Roman Empire. Essays in
the Ordinary, Princeton University Press, Princeton, 225-235.
" Late Roman Slavery", Changes in the Roman Empire. Essays in
tle Ordinary, Princeton University Press, Princeton, 236-249.
"The Historical Role of the Masses in Late Antiquity" , Changes in
tle Roman Empire. Essays in tle Ordinary, Princeton University
Press, Princeton, 250-276.
Enemies of the Roman Order, Cambridge University Press,
Cambridge.
1 990b
1 990c
1 990d
1990e
1 9922
Macro 1 980
Macro, A. D., "The Cities of Asia Minor under the Roman

lmperium'', ANR VV 217.2, 658-697.
Madsen 2002
Madsen, ]. M., "The Romanization of the Greek Elite in Achaia,

Asia and Bithynia: Greek Resistance or Regional Discrepancies?",
OTerr 8, 87-1 15.
2005
"Provincial Population and Roman Identity in Bithynia et Pontos'',

(evrimii)
http://www.pontos.dk/publications/paprs-presented
orally/oral-files/Mad_provincial.pdf, 6 Aralk 2005.
2007
"Intellectual Resistance to Roman Hegemony and Its

Representativity", Rome and the Black Sea Region. Domination,
Romanisation, Resistance, ed. T. Bekker-Nielsen, Aarhus University
Press, Denmark, 63-84.
Magie 1 950
Magie, D., Roman Rule in Asia Minor I-II, Princeton University

Press, Princeton.
Makarov 2003
Makarov, I. A., "A Dossier about the Tax on Prostitution from

Chersonesus Taurica. On the internation of IOSPE I2 404", VDI 4,
1 23-136.
Mango 1 979
Mango, C., "Fan Clubs", CR 2911, 128-129.
Mann 1 979
Mann, J. C., "Force and the Frontiers of the Empire", JRS 69, 1 75183.
1 986
"A Note on Conubium", Heer und Intergrationspolitik. Die

rmischen Militdrdiplome als historische Quelle, ed. W. Eck - H.
Wolff, Bhlau Verlag, Kln: 1 87-1 89.
Marcone, A., " Late Roman Social Relations", CAH 13, 338-371.
Marcone 20076
Maroti 1 970
Maroti, E., "Der Sklavenmarkt auf Delos und die Piraterie", Helikon
1 0, 24-42.
1989
"Der Feldzeug des P. Servilius Vatia gegen die Seeriiuber

Sdanatoliens", ActAnt 32, 309-3 16.
Marshall 1 975
Marshall, A. ]., "Flaccus and the Jews of Asia" , Phoenix 29, 1391 54.
Matsumoto 1988
Matsumoto, N., "The Urban Mob and the Christians", Forms of

Control and Subordination in Antiquity, ed. T. Yuge - M. Doi, Brill,
Leiden, 543-550.
Mattern 1 995
Mattern, S. P., Roman Foreign Relations (rom Augustus to the

Severans (Yaymlanmam Doktora Tezi), Dept. of Ancient History,
Yale University, Yale.
Rome and the Enemy. Imperial Strategy in the Principate, University
of California Press, Landon.
Matthews, ]., The Roman Empire of Ammianus, Duckworth,
London.
Mattingly, D. ]., "Africa: A Landscape of Opportunity? " , Dialogues
in Roman Imperialism. Power. Discourse, and Discrepant
Experience in the Roman Empire, (jRA Suppl. Series 23), ed. D. ].
Mattingly, Cushing-Malloy, Rhode Island, 1 15-138.
"Deconstructing the Discourses of Roman Imperialism", Historically
Speaking 1 211 , 28-29.
1 999
Matthews 1 989
Mattingly 1 997
201 1
Mayer 2006
Mayor 2010
McGing 1 986
20052
Mayer, W., "Poverty and Society in the World of John Chrysostom",

Social and Political Life in Late Antiquity, ed. W. Bowden - A.
Gutteridge - C. Machado, Erili, Leiden, 465-487
Mayor, A., The Poison King. The Life and Legend of Mithradates,
Rome's Deadliest Enemy, Princeton University Press, Princeton.
McGing, B., The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of
Pontus, Brill, Leiden.
"Subjection and Resistance: To the Death of Mithradates", A
Companion to the Hellenistic World, ed. A. Erskine, Blackwell
Publishing, Oxford, 71 -90.
KAYNAKA 627
2009
Meiffoer 1 996
Merola 2001
Metzler 1 978
Miles 1 990
Mill 1 977
Millar 1 967
1 972
1 982
"Mithridates VI Eupator: Victim or Aggressor?", Mithridates VI

and the Pontic Kingdom, ed. J. M. Hojte, Aarhus University Press,
Denmark, 203-21 7.
Meillner, B., "Vorstellungen der Griechen von den Bergen", GH 8,
352-369.
Merola, G. D., "Il sistema tributario asiano tra repubblica e
principato" , MediterrAnt 412, 459-472.
Metzler, D., "Das Pferd auf den Mnzen des Labienus. Ein Mithras
Symbol?", Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens. Festschrift
fr Friedrich Kari Drner zum 65. Geburstag am 28 Februar 1 9 76
II, ed. S. ahin - E. Schwertheim - J. Wagner, Brill, Leiden, 6 1 9-63 8 .
Miles, G. B., "Roman and Modern Imperialism: A Reassessment",
CSSH 32/4, 629-659.
Mili, S., The Collected Works of fohn Stuart Mili 1 9 - Essays on
Politics and Society 2 (1 85 9), ed. J. M. Robson, Routledge & Kegan
Paul, Landon.
Millar, F., " Emperor at Work", JRS 57, 9-19.
"The Imperial Cult and Persecutions", Le Culte Des Souverains dans
/'Empire Romain (Entretiens sur /'Antique Classique 19), ed. W. de
Boer, Vandoeuvers, Geneve, 143-166.
"Emperors, Frontiers and Foreign Relations, 31 BC to AD 378",
Britannia 1 3 , 1 -23.
1 983
"Empire and City, Augustus to Julian: Obligations, Excuses and

Status", JRS 73, 76-97.
1 9 84
"The Mediterranean and the Roman Revolution: Politics, War and

the Economy", P&P 1 02, 3-24.
1 9922
The Emperor in the Roman World, Duckworth, Landon.

"Emperors, Kings and Subjects: The Politics of Two-Level
Sovereignty", Rome, the Greek World and the East II. Government,
Society and Culture in the Roman Empire, ed. H. M. Cotton - G.
M. Rogers, The University of North Carolina Press, Chapel Hill,
229-249.
"The Greek City in the Roman Period", Rome, the Greek World
and the East III. The Greek World, the fews and the East, ed. H.
M. Cotton - G. M. Rogers, The University of North Carolina Press,
Chapel Hill, 1 06-1 39.
Millett, M., The Romanization of Britain. Cambridge University
Press, Cambridge.
S. Milis, Michel Foucault, Routledge, Landon.
Mitchell, S., "Requisitioned Transport in the Roman Empire: A New
Inscription from Pisidia" , JRS 66, 1 06-1 3 1 .
"Legio VII and the Garrison o f Augustan Cilicia", C Q 2612, 298308.
2004
2006
Millett 1 990
Milis 2003
Mitchell 1 976a
1 976b
1987
1 993a
"Imperial Building in Eastern Roman Provinces", HSPh 9 1 , 333-65.

Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor I. The Celts in Anatolia
and the Impact of Roman Rule, Clarendon Press, Oxford, 1 993.
1 993b
1995
Anatolia. Land, Men and G ods in Asia Minor II. The Rise of the
Church, Clarendon Press, Oxford.
Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and War, Duckworth,
London.
" Native Rebellion in the Pisidian Taurus", Organised Crime in

Antiquity, ed. K. Hopwood, Duckworth, London, 155-177.
"Ethnicity, Acculturation and Empire in Roman and Late Roman
2000
Asia Minor", Ethnicity and Culture in Late Antiquity, ed. S.
Mitchell-G. Greatrex, Duckworth and the Classical Press of Wales,
Swansea,1 17- 1 5 1 .
Moles, J . L . , "The Career and Conversion o f Dio Chrysostom, JHS
Moles 1 978
98, 79-100.
Momigliano 1986 : Momigliano, A., "Some Preliminary Remarks on the Religious
Opposition to the Roman Empire", Opposition et Resistances a
L 'Empire D 'Auguste a Trajan (Entretiens sur l'Antique Classique
33), Vandoeuvers, Geneve, 103-135.
Morgan, M. G., "The Three Minor Pretenders in Tacitus, Histories
Morgan 1993
il", Latomus 52, 769-796.
1998
Morley 2000
Morley, N., Ancient History: Key Themes and Approaches,

Routledge, London & New York.
Mousourakis 2007: Mousourakis, G., A Legal History of Rome, Routledge, London.

Mullens 1948
Mullens, H. G., "The Revolt of the Civilians AD 237-8", G &R

1 7/50, 65-77.
Mller-Wiener
20073
Mller-Wiener, W, stanbu/'un Tarihsel Topografyas, ev. . Sayn,

YKY, stanbul.
Newby 2003
Newby, Z., "Art and Identity in Asia Minor'', Roman lmperialism

and Provincial Art, ed. S. Scott - ]. Webster, Cambridge University
Press, Cambridge, 1 92-21 3 .
Nippel 1988
Nippel, W., Aufruhe und Polizei in der Rmischen Republik, Klett

Cotta, Stuttgart.
Nischer 1923
Nischer, E. C., "The Army Reforms of Diocletian and Constantine

and Their Modifications up to the Time of the Notitia Dignitatum ",
JRS 1 3 , 1-55.
Nock 1928
Nock, A. D., "Alexander of Abonuteichos", CQ 22/3-4, 160- 1 62 .
Nutton 2000
Nutton, V., "Medical Thoughts o n Urban Pollution", Death and

Disease in Ancient City, ed. W. M. Hope - E. Marshall, Routledge,
London, 65-74.
Oertel 19816
Oertel, F., "The Economic Life of the Empire'', CAH 12, 232-2 8 1 .
Okely 1 979
Okely, J . "An Anthropological Contribution t o the History and

Archaeology of an Ethnic Group'', Space, Hierarchy and Society.
Interdisciplinary Studies in Social Area Analysis (BAR International
Series 59), ed. B. C. Burnham - J. Kingsbury, Archaeopress, Oxford,
8 1 -93.
Olshausen 1980
Olshausen, E., "Der Knig und die Priester. Die Mithraditen im

Kampf um die Anerkennung ihrer Herrschaft in Pontos", GH 4,
1 8 7-99.
KAYNAKA 629
Oost 1 9 6 1
Oost, S. I., "Alexandrian Seditions under Philip and Gallienus", CP

56/10, 1 -20.
Ormerod 1 922
Ormerod, H. A., "The Campaigns of Servilius Isauricus Against the

Pirates", ]RS 12, 35-56.
1 924
Piracy in the Ancient World, Hodder and Stoughton, Landon.

zbayoglu, E., "Notes on Natura! Resources of Cilicia: A
Contribution to Loca! History" , Olba 8, 1 59 - 1 73 .
zkaya, Y., Osmanl mparatorlu'nda Dal syanlar (1 79 1 -
zbayolu 2003
zkaya 1 983
1 808), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Yaynlar, Ankara.

ztrk 2006
ztrk, H. S., M.. 2-M.S. 4. Yzyllarda Likya-Pamfilya

Blgesinde Krsal Alan Gvenlii (Yaymlanmam Doktora Tezi),
Marmara niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Tarihi Anabilim
Dal, stanbul.
Pailler 1 9 8 8
J. P. Pailler, Bacchanalia. La Repression de 1 86 av. ].-C. d Rome et

en Italie, Ecole Franaise de Rome, Roma.
Pastor 1 996
Pastor, L. B., Mitridates Eupator, Rey del Ponto, Universidad de

Granada, Granada.
1 999
"Marius Words to Mithridates Eupator" Historia 48/4, 506-508.
Patterson 1 9 9 1
Patterson, J. R., " Settlement, City and Elite in Samnium and Lycia",
City and Country in the Ancient World ed. J. Rich - A. Wallace
Hadrill, Routledge, Landon, 1 47-1 69.
Pekary 1987
Pekary, T., "Seditio. Unruhen und Revolten im rmischen Reich von

Augustus his Commodus", AncSoc 1 8, 1 33 - 1 50.
Perry 2007
Perry, P. S., " Critiquing the Excess of the Em pire: A Synkrisis of John
of Patmos and Dio of Prusa", ]SNT 29, 473-496.
Phang 2008
Phang, S. E., Roman Military Service. Ideologies of Discipline in the

Late Repblic and Early Principate, Cambridge University Press,
Cambridge.
Pilhofer 2006
Pilhofer, S., Romanisierung in Kilikien. Das Zeugnis der Inschriften,

Herbert Utz Verlag, Mnchen.
Pleket 2003
Pleket, H. W., "Economy and Urbanization: Was There an Impact of

Empire in Asia Minor?'', Stadt und Stadtentwicklng in Kleinasien
(Asia Minor Studien 50), ed. E. Schwertheim - E. Winter, Dr. Rudolf
Habelt GMBH, Bonn.
Poblome et al.
2007
Poblome, J. P, - Bes Lauwers - V. Lauwers, "Winning Hearts, Minds

and Stonachs? Artefactual or Artificial Evidence far Romanisation",
Neue Zeiten-Neue Sitten. Zu Rezeption und Integration rmischen
und italischen Kultrguts in Kleinasien ( Wiener Forschmgen zur
Achaologie 12), ed. M. Meyer, Phoibos Verlag, Wien, 221 -232.
Polinskaya 2006
Polinskaya, I., "Lack of Boundaries, Absence of Oppositions: City

Countryside Continuum of a Greek Pantheon", City, Countryside
and Spatial Organization of Vale in Classical Antiqity, ed. R. M.
Rosen I. Sluiter, Brill, Leiden.
Potter 1988
Potter, D., "Where Did Aristonicus' Revolt Begin?" ZPE 74, 293295.
1 993
"Martyrdom as Spectacle'', Theater and Society in the Classical

World, ed. R. Scodel, University of Michigan Press, Michigan, 5389.
Potter 2004
Potter D . S., The Roman Empire at Bay. AD 1 80-395, Routledge,

Landon.
Powell 1 9 75
Powell, D., "Tertullianists and Cataphrygians", VC 29, 33-54.
Price 1 984
Price, S. R. F., "Gods and Emperors: The Greek Language of the

Roman Imperial Cult", JHS 1 04, 79-95.
2004
Ritel ve ktidar. Kk Asya'da Roma mparatorluk Klt, ev. T.

Esin, mge Kitabevi, stanbul.
Raaflaub 1 984
Raaflaub, K. A., " Grundzge, Ziele und Ideen der Opposition Gegen
die Kaiser im 1 Jh. n. Chr.: Versuch einer Standortbestimmung",
Opposition et Resistances a L 'Empire D 'Auguste a Trajan,
(Entretiens sr l'Antique Classique 33), ed. A. Giovannini - D. van
Berchem, Vandoeuvers, Geneve.
Raaflaub Samons II 1 990
Raaflaub, K. A - L. J. Samons II, "Opposition to Augustus",

Between Republic and Empire. Interpretations ofAugustus and His
Principate, ed. K. A. Raaflaub - M. Toher, University of California
Press, California, 4 1 7-455.
Ramsay 1 925
Ramsay, A. M., "The Speed of the Roman Imperial Post", JRS 1 5 ,

60-74.
Ramsay 1 904
Ramsay, W. M., The Letters to the Seven Churches ofAsia, ( evrimii)

http:l!Philologos.Org!_eb-Lttsc/Default.Htm, 1 8 Ekim 2008.
1 905
" Topography and Epigraphy of Nova Isaura", JHS 25, 1 63-1 80.
Ramsay 1 967
Ramsay, W. R., The Social Basis of Roman Power in Asia Minor,

Adolf M. Hakkert Publishing, Amsterdam.
Rauh 1 997
Rauh, N. K., "Who Were the Cilician Pirates?'', Res Maritimae:

Cyprus and the Eastern Mediterranean (rom Prehistory to Late
Antiquity, ed. S. Swiny et al., Scholars Press, Atlanta, 263-283.
1 999
"Rhodes, Rome and the Eastern Mediterranean Wine Trade, 1 6688 BC", Hellenistic Rhodes: Politics, Cultre and Society, ed. V.
Gabrielsen et al., Aarhus University Press, Aarhus.
Rauh, N. K. - R. F. Towsend - M. Hoff - L. Wandsnider, "Pirates
in the Bay of Pamphylia: an Archaeological Inquiry", The Sea in
Antiquity (BAR International Series 899), ed. G. ]. Oliver et al.,
Archaeopress, Oxford.
Rauh et al. 2000
2003
Rauh, N. K., Merchants, Sailors, Pirates in the Roman World,

Tempus Publishing, London.
Reece 1 980
Reece, R., "Town and Country: The End of Roman Britain", WA

1 21 1 , 69-77.
Reid 2008
Reid, J., "Life Struggles: War, Discipline and Biopolitics in the

Thought of Michel Foucault", Foucault on Politics, Security and
War, ed. M. Dillon - A. W. Deal, Palgrave MacMillan, London, 6591.
Reinach 1 895
Reinach, T., Mithradates Eupator. Knig von Pontos, B . G . Teubner,

Leipzig.
KAYNAKA 631
Reinach 1 9 1 5
Reinach, A., 'Torigine du Marsyas du Forum'', Klio 14, 321-337.
Richards 1 94 1
Richards, G. C., "Strabo. The Anatolian Who Failed of Roman

Recognition'', G &R 1 0/29, 79-90.
Richardson 1 9 9 1
Richardson, J. S., "Imperium Romanum: Empire and the Language

of Power'', JRS 8 1 , 1 -9.
2008
The Language of Empire. Rome and the Idea of Empire (rom the
Third Century BC to Second Century AD, Cambridge University
Press, Cambridge.
Rigsby 1988
K. J. Rigsby, "Provincia Asia", TAPA 1 1 8, 123-1 5 3 .
Rives 1 999
Rives, J. B., "The Decree o f Decius a n d the Religion o f the E mpire",

JRS 89, 1 35-154.
Robert 1 9 8 1
Robert, L., "Le Serpent Glycon d'Abonutecihos a Athenes et Artemis

d'Ephese a Rome", CRAI, 5 1 3-535.
Robinson 1 945
Robinson, E. S. G., "Cistophoroi in the Name of the King Eumenes",

NC 14, 1-8.
Rostovtzeff 1 94 1
Rostovtzeff, M., The Social and Economic History of the Hellenistic

World I-III, Clarendon Press, Oxford.
1 9572
The Social and Economic History of the Roman Empire I-II,

Clarendon Press, Oxford.
Rothberg 2000
Rothberg, J. O., Early Diaspora Jewish Communities in Anatolia 3rd

to 6th Centuries CE. A Reconsideration (Yaymlanmam Doktora
Tezi), Caspersen School of Graduate Studies, Drew University, New
Jersey.
Roueche 1984
Roueche, C., "Acclamations in the Later Roman Empire: New

Evidence from Aphrodisias", JRS 74, 1 8 1 - 1 89.
20074
"Asia Minor and Cyprus", CAH 14, 570-585.
Rubin 1 980
Rubin, Z., Civil War Propaganda and Historiography, Latomus

Press, Brussels.
Rubino 2006
Rubino, C., "Pompeyo Magno, los piratas cilicios y la introducci6n

de Mitraismo en el Imperio romana segun Plutarco", Latomus 6514,
9 1 5-927.
Rudich 1 993
Rudich, V., Political Dissidence under Nero. The Price of

Dissimulation, Routledge, Landon.
Russell, J., " Cilicia-Nutrix Virorum: Cilicians Abroad in Peace and
War During Hellenistic and Roman Times" AnAnt l, 283-297.
Russell 1 9 9 1
Said 20084
Said, E. W., arkiyatlk. Bat'nn ark Anlaylar, ev. B. lner,

Metis Yaynlar, stanbul.
Salman 1995 10
Salmon, E. T. , A History of the Roman World 30 BC-AD 1 38,

Routledge, Landon.
Sanford 1 937
Sanford, E. M., "Nero and the East", HSPh 48, 75-103.
1 959
Saprykin 1 990
1998
"Roman Avarice in Asia", JNES 9, 28-36.

Saprykin, S., "Die Propaganda von Mithradates Eupator und die
Grenzfrage im pontischen Reich", GH 7, 83-94.
" Naturkatastrophen und Naturerscheinungen in der Ideologie des
Mithridates Eupator", GH 1 0, 397-403.
Sartre 2005
Sartre, M., The Midd/e East Under Roman Rule, ev. C. Porter - F.
Rawlings, Harvard University Press, Harvard.
Sauer 2004
Sauer, E. W., "A Matter of Personal Preference? The Relevance of

Different Territories and Types of Evidence for Roman History",
Archaeology and Ancient History. Breaking Down the Boundaries,
ed. E. W. Sauer, Routledge, London, 1 14-1 34.
Scarborough 1 968 :
Scarborough, ]., "Roman Medicine and the

Reconsideration" , Medical History 1213, 254-261 .
Scheidel 2007
Scheidel, W., "The Roman Slave Supply'', Princeton/Stanford

Working Papers in C/assics, (evrim ii) http://www.princeton.
edu/-pswpdpdfs/scheidel/050704.pdf.
Schepelern 1 929
Schepelern, W., Der Montanismus und die phrygischen Kulte. Eine

Religionsgeschicht/iche Untersuchung, ]. C. B. Mohr, Tbingen.
Scholten 20052
Scholten, ]. B., "Macedon and the Mainland, 280-221 " , A

Companion to the Hellenistic World, ed. A. Erskine, Blackwell
Publishing, Oxford, 1 34-159.
Schrner 201 1
Schrner, G., "Rom Jenseits der Grenze: Klientelknigreiche under

der Impact of Em pire", Frontiers in the Roman World. Proceedings
of the Ninth Workshop of the Internationa/ Network Impact of
Empire, Drham 1 6- 1 9 April 2009 (Impact of Empire 1 3), ed. O.
Hekster - T. Kaizer, Brill, Leiden.
Schulz 2000
Schulz, R., "Zwischen Kooperation und Konfrontation. Die

rmische Weltreichsbildung und die Piraterie", Klio 8212, 426-440.
Scullard 20045
Scullard, H. H., From the Gracchi to Nero. A History of Rome (rom

1 33 BC to AD 68, Routledge, London.
Seager 1 997
Seager, R., "Perceptions of Eastern Roman Policy in Ammianus,

Libanius and Julian (337-363)", CQ 4711, 253-268.
20032
Pompey the Great. A Po/itica/ Biography, Blackwell Publishing,

Oxford.
Seba!, M., "La romanisation en Afrique, retour sur un debat La
resistance africaine : une approche liberatrice ?", Afrique & Historie
3 , 39-56.
Shaw, B. D., "Bandits in the Roman Empire" , P&P 1 05 , 3-52.
Seba'i 2005
Shaw 1984
1990
20072
Legions:
"Bandit Highlands and Lowland Peace: The Mountains of Isauria

Cilicia ", JESHO 33, 199-2331237-270.
"Rebels and Outsiders", CAH 1 1 , 361-405.
Sherk 1955
Sherk, R. K., "The Inermes Provinciae of Asia Minor." AJP 7614,

400-4 1 3 .
1984
Rome and Greek East t o the Death o f Augustus, Cambridge

Sherwin-White
1 967
Sherwin-White, A. N., Racia/ Prejudice in Imperia/ Rome,

1977
" Roman Involvement in Anatolia", JRS 42, 62-75.

Roman Foreign Policy in the East 1 68 B.C. to A.D. 1, Duckworth,
London.
1984
KAYNAKA 633
Shipley 20002
Shipley, G., The Greek World After Alexander 323-30 BC,

Routledge, Landon.
Sihler 1 923
Sihler, E. G., "Strabo of Amaseia: His Personality and His Works'',

A]P 4412, 1 34-144.
Slootjes 2003
Slootjes, D., "Between Criticism and Praise: Provincials' Image of

the Governor in the Later Roman Empire'', The Representation and
Perception of Roman Imperial Power. Proceedings of the Third
Workshop of the International Network Impact of Empire (Roman
Empire, c. 200 BC-AD 476) Netherlands Institute in Rome, March
20-23, 2002 (lmpact ofEmpire 3 ), ed. L. de Blois et al. , J. C. Gieben,
Amsterdam, 3 1 8-329.
2004
"The Governor as Benefactor in Late Antiquity", Roman Rule and

Civic Life: Loca/ and Regional Perspectives. Proceedings of the
Fourth Workshop of the International Network Impact of Rome
(Roman Empire c. 200 B C-AD 476), Leiden, ]une 25-28 2003,
(lmpact of Empire 4), ed. L. de Ligt et al., J. C. Gieben, Amsterdam,
59-75.
2006
The Governor and His Subjects in the Later Roman Empire, Brill,
Leiden.
Smethurst 1 95 3
Smethurst, S. E. "Cicero and the Roman Imperial Policy", TAPA

84, 2 16-226.
Smith 1 9 8 7
Smith, R. R. R., "The Imperial Reliefs from the Sebasteion at

Aphrodisias", JRS 77, 88-139.
Sodini 2003
Sodini, J. P., "Archaeology and Late Antique Social Structures",

Theory and Practice in Late Antique Archaeology, ed. L. Lavan - W.
Bowden, Brill, Leiden, 25-57.
Sonnabend 1996
Sonnabend, H., "Antik Einschatzungen mensclicher Eingriffe in die

natrliche Bergwelt", GH 8, 1 5 1- 1 60.
Sordi 1 9 9 1
Sordi, M., "Il Falso Druso e la Tradizione Storiografica sull'Ultimo

Tiberio", ACD 27, 63-65.
Sotinel 2009
Sotinel, C., "Information and Political Power'', A Companion to

Late Antiquity, ed. P. Rousseau, Blackwell Publishing, Oxford, 1 2 51 39.
Southern, P., The Roman Empire from Severus to Constantine,
Routledge, Landon.
Southern 2001
Spaul 2000
Spaul, J., COHORS1 The Evidence for and a Short History of

the Auxiliary Infantry Units of the Imperial Roman Army (BAR
International Series 841 ), Oxford.
Speidel 1 9 84a
Speidel, M. A., "A Latin Gravestone of AD 390 from Sebaste/

Phrygia'', Roman Army Studies I, J. B. Gieben, Amsterdam, 3 8 1 389.
1 984b
"The Roman Army in Asia Minor. Recent Epigraphical Discoveries

and Research'', Roman Army Studies I, J. B. Gieben, Amsterdam,
273-299.
1984c
"Stablesiani. The Raising of New Cavalry Units during the Crisis

of the Roman Empire", Roman Army Studies 1, J. B. Gieben,
Amsterdam, 391-396.
1985
"The Police Officer, a Hero. An Inscribed Relief from Near Ephesos " ,
EA 5, 159-160.
"Early Roman Rule in Commagene" , SCJ 14, 85-1 00.
Steel, C. E. W., Cicero, Rhetoric and Empire, Oxford University
Press, Oxford.
Stevenson, T., "Enlightened Imperialism or Opression? " , Scholia 1 1 ,
1 09-128.
2005
Steel 2001
Stevenson 2002
Stewart 1 999
Stoian 1 959
Strobel 1 996
Strubbe 2004
Summerer 2009
Swain 1996
Syme 1 930
1 934
Stewart, A., The Destruction of Statues in Late Antiquity",

Constructing ldentites in Late Antiquity, ed. R. Miles, Routledge,
London, 159-1 90.
Stoian, I., "De Nouveau sur la Plainte des Paysans du Territoire
d'Histira'', Dacia 3, 369-3 9 1 .
Strobel, K . , " Mithridates VI Eupator von Pontos. Der Letze GroRe
Monarch der hellenistischen Welt und Scheitern an der rmischen
Macht'', Ktema 2 1 , 55-94.
Strubbe, J. H. M., " Cultic Honours for Benefactors in the
Cites of Asia Minor", Roman Rule and Civic Life: Loca/ and
Regional Perspectives. Proceedings of the Fourth Workshop of
the lnternationa/ Network (Roman Empire c. 200 BC-AD 476),
Leiden, ]une 25-28 2003 (lmpact of Rome 4), ed. L. de Ligt et al.,
J. B. Gieben, Amsterdam, 3 1 5-330.
Summerer, L. "The Search for Mithradates. Reception of Mithradates
VI between the 15th and 20th Centuries", Mithridates VI and the Pontic
Kingdom, ed. J. M. Hojte, Aarhus University Press, Denmark, 15-35.
Swain, S., Hellenism and Empire. Language, Classicism, and Power
in the G reek World AD 50-250, Clarendon Press, Oxford.
Syme, R., "The Imperial Finances Under Domitian, Nerva and
Trajan", JRS 20, 55-70.
"The Spanish Wars of Augustus 26-25 BC", A]P 5514, 293-3 1 7.
"Pliny the Procurator", HSPh 73, 201-236.
1 939
The Roman Revolution, Oxford University Press, Oxford.
1986
"Isauria in Pliny. " AS 26, 159- 1 64 .
1 991
"Isaura and Isauria: Some Problems", Roman Papers 4, ed. A. Birley,

Clarendon Press, Oxford, 278-303.
1995a
"The Homonadensian War", Anatolica, ed. A. Birley, Clarendon

Press, Oxford, 257-269.
1 995b
"The Pacification of Pisidia and Lycaonia ", Anatolica, ed. A. Biri ey,
Clarendon Press, Oxford, 204-21 5 .
1 995c
"The Taurus Tribes", Anatolica, ed. A . Birley, Clarendon Press,

Oxford, 2 1 6-224.
Szidat 1 989
Szidat, ]., "Usurpationen in der rmischen Kaiserzeit. Bedeutung,

Grnde, Gegenmassnahmen", Historia 60, 232-243.
KAYNAKA 635
ahin - Adak
2004
ahin, S. - M. Adak, " Stadiasmus Patarensis. Ein zweiter Vorbericht

ber das claudische StraBenbauprogramm in Lykien", Siedlung
und Verkehr in rmischen Reich. Rmerstrassen zwischen
Herrschaftssicherung und Landschaftspragung.
Akten
des
Kolloquiums zu Ehren von Prof. H. E. Herzig vom 28. und 29. ]uni
2001 in Bern, ed. R. Frei-Stolba, Peter Lang, Bern, 227-283.
2007
Stadiasmus Patarensis. ltinera Romana Provinciae Lyciae ( Gephyra

1 ) , Ege Yaynlar, stanbul.
Talbert, R. ]. A., "Some Causes of Disorder in AD 68-69", AJAH
2, 69-85.
Talloen, P., "ne Question Several Answers: The Introduction of the
Imperial Cult in Pisidia", Neue Zeiten-Neue Sitten. Zu Rezeption
und lntegration rmischen und italischen Kulturguts in Kleinasien,
ed. M. Meyer, Phoibos Verlag, Wien, 233-242.
Talbert 1 977
Talloen 2007
Tam 1 932
Tam, W. W., "Alexander Helios and the Golden Age", ]RS 2212,
135-160.
Taylor-Perry 2003 : Taylor-Perry, R., The God Who Comes. Dionysian Mysteries
Revisited, Algora Publishing, New York.
Tchernia 1986
Tchernia, A., Le vin de /'ltalie romaine, Ecole Franaise de Rome,

Paris.
Tempesta 2005
Tempesta, C., "Antiochus IV Epiphanes and Cilicia", Ada/ya 8, 59-83.
Tenney 20033
Tenney, F., Roman Imperialism, Batcohe Books, Ontario.
Thompson 1 952
Thompson, E. A., "Peasant Revolts in Late Roman Gaul and

Spain", P&P 2, 1 1-23.
Thompson 1 990
Thompson, ]. S., Aufstande und Protestaktionen im lmperium

Romanum. Die severischen Kaiser im Spannungsfeld innenpolitischer
Konflikte, Rudolf Habelt, Bonn.
Thornton 2001
Thornton, ]., "Gli aristoi plethos e la provincializzazione della Licia

ne! monumento di Patara ", MediterrAnt 412, 427-446.
Timpe 1986
Timpe, D., " Geschichtsschreibung und Prinzipatsopposition",

Opposition et Resistances a L'Empire D 'Auguste a Trajan
(Entretiens sur /'Antique Classique 33), ed. A. Giovannini - D. van
Berchem, Vandoeuvers, Geneve, 65-102.
Tondriau 1 977
Tondriau, ]., "Dionysos, Dieu royal: Du Bacchos tauromorphe

primitif aux souverains hellenistiques Neoi Dionysoi", A C/ass 20,
441-466.
Topuolu 2006
Topuoglu, R. A., "Intellectuals: A Story from Enlightenment to the

Modern World'', Nebula 2-3, 1 79-187.
Trebilco 1 99 1
Trebilco, P. R., ]ewish Communities in Asia Minor, Cambridge

Trillmich 2003
Trillmich, W., "berfremdung einhemischer Thematik durch

rmisch-imperiale Ikonographie in der Mnzpragung hispanischer
Stadte'', Romanisation und Resistenz in Plastik, Architektur und
lnschriften der Provinzen der Imperium Romanum. Neue Funde und
Forschungen, ed. P. Noelke et al., Verlag Philipp von Zabern, Mainz
an Rhein, 6 1 9-633.
Tsirkin 1 999
Tsirkin, Y. B., "The Movement of Sertorius", Hispania Romana

l. Homenaje a Jose M. Blazquez, ed. J. Alvar, Ediciones Clasicas,
Madrid, 379-395.
Tuplin 1 9 8 7
Tuplin, C. J., "The False Drusus of AD 31 and the Fail of Sejanus",

Latomus 46, 781-805.
1989
"The False Neros of the First Century AD'', Studies in Latin

Literature and Roman History 5, (Latomus 206), ed. C. Deroux,
Imprimerie Universa, Brussels, 364-405.
Turcan, R., Mithras P/atonicus. Recherches sur /'Hellenisation
Philosophique de Mithra (Etudes Preliminaires Aux Religions
Orientales 47), ed. M. J. Vermaseren, Brill, Leiden.
Turcan 1 975
Vandorpe
Waelkens 2007
Vandorpe, K. - M. Waelkens, "Protecting Sagalassos' Fortress of the

Akra. Two Large Fragments of an Early Hellenistic Jnscription",
AncSoc 37, 121-141.
Vavrinek 1 973
Vavrinek, V., "On the Structure of the Slave Revolts. The Revolt of
Aristonicus", Soziale Probleme im Hellenismus und im Rmischen
Reich. Atken der Konferenz (Liblice 1 0.-13 Oktober 1 972), CSAV,
Praha, 203-212.
1 975
"Aristonicus of Pergamum: Pretender to the Throne or Leader in a

Slave Revolt?", Eirene 13, 1 09-129.
Vogel-Wiedermann: Vogel-Wiedermann, U., "The Opposition under the Early Caesars:

Some Remarks on its N ature and Aims", A Class 22, 9 1 - 1 07.
1 979
Vogt 1 957
Vogt, J., Struktur der Antiken Sklavenkriege, (Abhandlungen der

Geistes- und Sozialwissenschaft/ichen Klasse 1 ), Franz Steiner
Verlag, Wiesbaden.
1 972
Sk/averei und Humanitat, (Historia Einzelschriften 8 ), Franz Steiner

Verlag, Wiesbaden.
von Phlmann
1912
von Phlmann, R., Geschichte der Sozialen Frage und des Sozialismus
in der Antiken Welt, C. H. Beck'sche Verlagsbuchshandlung, Munich.
Walbank 1 9 72
Walbank, F. W., "Nationality as a Factor in Roman History", HSPh

76, 145- 1 68.
Walsh 1 996
Walsh, J. J., "Flamininus and the Propaganda of Liberation" ,

Historia 4 5 , 345-363.
Walsh 1 996
Walsh, P.G., "Making a Drama out of a Crisis: Livy on the

Bacchanalia", G &R 4312, 1 88-203.
Watson 1 999
Watson, A., Aurelian and the Third Century, Routledge, London

New York.
Webster 2001
Webster, J., "Creolizing the Roman Provinces'', AJA 1 05, 209-225.
2005
"Art as Resistance and Negotiation", Roman lmperalism and

Provincial Art, ed. S. Scott - J. Webster, Cambridge University Press,
Cambridge, 24-51 .
Wells, C . , The Roman Empire, Fontana Press, London.
Wells 1 9922
Wells 1 999
Wells, P. S., The Barbarians Speak. How the Conquered Peoples

Shaped Roman Europe, Princeton University Press, Princeton.
Whale 1 934
Whale, J. S., "The Heretics of the Church and Recurring Heresies:

Montanus", ExpTim 45, 496-500.
KAYNAKA 637
Wheeler 1 993
Wheeler, E. L., "Methodological Limits and the Mirage of Roman

Strategy 1 -2", JMH 5711-2, 7-41/215-240.
Whitby 1 998
Whitby, M., "The Violence of Circus Factions'', Organised Crime in

Antiquity, ed. K. Hopwood, Duckworth, Landon, 229-255.
Whittaker 1 993
Whittaker, D., "Landlords and Warlords in the Later Roman

Empire'', War and Society in the Roman World, ed. J. Rich - G.
Shipley, Routledge, Landon, 277-302.
Whittaker 1 997
Whittaker, C. R., " Imperialism and Culture. The Roman Initiative",

Dialogues in Roman Imperialism. Power. Discourse, and Discrepant
Experience in the Roman Empire (]RA Supp/. Series 23), ed. J. D.
Mattingly, Cushing-Malloy, Rhode Island, 143-1 65 .
Wiedemann 20073 : Wiedemann, T., " Reflections of Roman Politcal Thought i n Latin
Historical Writing", The Cambridge History of Greek and Roman
Political Thought, ed. C. Rowe - M. Schofield, Cambridge University
Press, Cambridge, 5 1 7-532.
Wiemer 1 997
Wiemer, H. U., "Das Edikt Des L.

Eine Preisregulierung als Antwort auf
Versorgungskreise", AS 47, 1 95-2 1 7.
Antistius Rusticus:
eine berregionale
Windschuttle 2007: Windschuttle, K., "Foucault as Historian", Critical Review of

International Social and Political Phi/osophy 112, 5-35.
Winiarczyk 2000 : Winiarczyk, W., "l:pa avaypam des Euhemeros von Messene Forschungsgeschichte ( 1 876-1 998) und Interpretationsversuch",
Eos 87/2, 229-239.
Winston 1 976
Winston, D., " Iambulos' Island of the Sun and Hellenistic Literary
Utopias", Science-Fiction Studies 3, 2 1 9-227
Wirszubski 1 968
Wirszubski, C., Libertas as a Political idea at Rome During the

Late Republic and Early Principate, Cambridge University Press,
Cambridge.
Wistrand 1 979
Wistrand, E., "The Stoic Opposition to the Principate'', StudC/as

1 8 , 93-101.
Woods 1 998
Woods, D., "Arbazacius, Fravitta and the Government of Isauria",

Phoenix 5211-2, 109-120.
2006
"Tacitus, Nero and the Pirate Anicetus", Latomus 6513, 641-650.
Woolf 1 990
Woolf, G. D., " World Systems Analysis and the Roman Empire" ,
JRA 3, 44-58.
Yakar 2007
Yakar, J., Anadolu'nun Etnoarkeolojisi, ev. S. H. Riegel, Homer

Kitabevi, stanbul.
Yanguas 1 977
Yanguas, N. S., "Algunos Problemas Sociales en Asia Menor en la

Segunda Mitad del Siglo IV d. C.: Isaurios y Maratocuprensos",
HAnt 7, 3 5 1 -3 77.
Yarrow 2006
Yarrow, L. W., Historiography at the End of the Republic. Provincial

Perspectives on Roman Rule, Oxford University Press, Oxford.
Yetkin 2003
Yetkin, S., Ege'de Ekyalar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.
Yldz 2009
Yldz, G., Neferin Ad Yok. Zorunlu Askerlie Gei Srecinde

Osmanl Devleti'nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1 826-1 839),
Kitabevi, stanbul.
Young 20073
Young, F. "Christianity", The Cambridge History of Greek and

Roman Political Thought, ed. C. Rowe - M. Schofield, Cambridge
University Press, Cambridge, 635-657.
Zahrnt 1 996
Zahrnt, M., "Die angebliche Metamorphose der makedonischen

Nomaden und Berghirten unter Philipp II'', GH 8, 87-96.
Zimmermann
1996
Zimmermann, M., "Probus, Carus und die Riiuber im Gebiet des

Pisidischen Termessos'', ZPE 1 1 0, 265-277.
Zimmermann
1997
Zimmermann, E., "Der Staatsreich und seine politischen

gesellschaftlichen Voraussetzungen'', Usurpation in der Spatantike.
Akten Des Kolloquiums Staatssreich und Staatlichkeit, 6-10 Marz
1 996, Solothurn-Bern, (Historia Einzelschriften 1 1 1 ), ed.
F.
Paschoud - J. Szidat, Franz Steiner Verlag, Stuttgart,1 65-174.
Zuiderhoek 2009
Zuiderhoek, A., The Politics of Munificence in the Roman Empire.

Citizens, Elites and Benefactors in Asia Minor, Cambridge University
Press, Cambridge, 2009.
Zyromski 1994
Zyromski, M., " Specialization. The Hidden Feature of the Roman

Provincial Administration, Pomerium 1, 63-68.
DZN
Abydos 52, 246

Acta Alexandrinorum l 70
Adiatorix 90
Adramytteion 80, 387
Aerios 1 89, 191
Africa Eyaleti 66, 380, 3 84-85
Afrika 4, 20, 44, 75, 107, 1 3 6, 222, 24849, 260, 276, 305, 308, 324, 343, 368,
391, 393-94, 403, 45 1-52, 487, 492
Agis, IV. 71
agoranomos 439
Agricola, Iulius 358, 448, 462
Agrippa, 11. 307, 367
Agrippa, M. Vipsanius 171, 354-56, 360
Aa Bey Ky 1 3 3
Aigai
Aizanoi 361, 369, 393
Akhaia 44, 9 1 , 95-97, 250, 3 1 9, 475, 485
Alabanda 122, 124, 387
Alani 298, 416
Aleksandros, Abonuteikhos'lu 207-210
Amblada 274
Amisos 77, 1 66-67, 2 1 2
Amyntas 264, 315, 339, 3 4 1 , 422
Anazarbos 135
Anemorion 242, 265, 268, 425, 428, 432
Ankyra 53, 147, 1 80, 1 89, 340, 362, 422
annona 134
Antiokheia 48-49, 95, 104-105, 1 1 6, 1 36,
1 43, 149, 163, 1 72, 1 78, 1 90, 1 92,
200, 268, 295, 308, 340, 429, 485-86
Antiokheia (Pisidia) 147-48, 200, 434
Antiokhos, l. 322
Antiokhos, Ill. 52-55, 78, 86, 1 69, 196,
203, 232, 323, 484
Antiokhos, iV. 242, 265, 321, 324, 425
Antipatros 89-90
Antoninus'lar 99-1 00, 142, 1 49, 1 73, 320,
347, 393
Antonius, Marcus 13, 88-89, 101, 1 25,
1 27-28, 160, 1 70, 1 97, 202, 204, 2 1 1 14, 239, 259, 264, 354, 362, 3 89, 414
Antonius, Marcus ( hatip) 1 19, 243, 245,

252
Antoninus Pius 162, 1 77, 2 16, 368, 382,
438
Appianos 22, 63, 72, 80-8 1 , 83, 1 23, 125,
246-47, 249, 255-56, 330, 334, 434,
472
Apollonis 62-63, 421
Apollonios, Tyana'l 29, 148, 1 50, 1 8 7,
1 96, 207-208, 210, 220-2 1 , 224, 288
Arabia
Arbazakios 269
Armenia 343, 362, 416, 422
Artanada 274, 423
Arykanda 1 79, 279
Aquillius, Manius 62, 69, 74, 79, 153, 426
Aristides, Aelius 1 83, 1 99, 221-23, 225,
307, 332, 335, 352, 403, 423, 462,
473, 479, 483
Aristonikos 14, 22, 24, 28, 32, 55, 59-69,
71, 74, 76, 78, 80, 82, 85, 128, 153,
202, 230-35, 304, 329, 426, 450, 455,
485
Ariusuluk 1 68, 1 84, 1 90
Arkhelaos 83, 86-87, 265, 3 14, 323
Arminius 84, 403, 450
Arykanda 1 79, 2 79
Asia Eyaleti 28-29, 54-55, 76, 79-80, 9697, 1 09, 1 1 1-16, 122-23, 127-28, 1 30,
147, 152-54, 1 56-57, 1 59-60, 163,
169-70, 1 75, 1 77-78, 1 8 2, 207-208,
2 1 0, 212, 225-26, 244, 246, 262, 266,
268, 3 1 4-15, 3 1 9-20, 361, 365, 371,
3 82-83, 3 85-88, 390, 421-22, 435-36,
438, 440, 45 1, 463, 471, 473, 480,
485, 508, 5 1 8
Asiagenes, C . Scipio 53
Aspendos 1 13, 1 48, 150
Astra 274
Athenion 82, 236, 446
Attaleia 247, 354, 437

Attalos, I. 51, 54-55
Attalos, il. 55
Attalos, III. 55, 59, 6 1-62, 64, 66-67, 76,
152-53, 23 1, 3 14, 426
auctoritas 350
Aurelianus 1 00, 1 06, 129, 132, 1 34, 297,
439
Augustus ( Octavianus) 13, 15, 19, 27, 34,
45, 85, 9 1 , 1 13, 128, 1 4 1 , 1 6 1 , 1 6566, 1 70 -71, 1 74, 1 78, 1 96-200, 222,
239-40, 260-6 1 , 264-65, 304-305,
308, 3 1 5- 1 6, 320-23, 329, 333-35,
340, 343, 351, 354-55, 362, 367-68,
3 8 1 , 389-9 1 , 403, 4 14-15, 4 1 8 , 42123, 432, 434, 437, 440, 470-72, 475,
479, 482, 500
auxilia 4 1 4
Aykelah isyan 294-95
B
Bacaudae 30, 33, 504

Balboura 494
Baetica 40, 3 1 9, 3 80, 382, 384-85
Bar Kokhba 1 72, 4 1 9, 454-55
Bargylia 52, 1 22
Basileios, Kaisareia'l 150, 1 68, 1 79-80,
1 82, 1 85, 283, 385, 398
Basiliscus 269
Bassus, Iulius 1 15, 3 8 1 , 383-84
Batavi 3, 27, 403, 449
bel/um desertorum 298
beneficiarius 4 3 7
Bithynia/Bithynia'llar 52, 72, 74-75, 77,
79, 82-83, 90, 1 05, 1 1 5, 1 1 7, 122-23,
1 25, 1 35, 155, 158, 1 8 1 , 1 83, 1 90-9 1 ,
1 99-200, 2 1 8, 222, 224, 3 14-15, 352,
370-71 , 380-8 1 , 383, 390, 394, 451
Bithynia-Pontus Eyaleti 1 14-15, 142, 165,
1 67, 1 74-75, 1 8 1 , 2 10, 3 1 9, 383, 392,
42 1 , 469
biyo-iktidar 10, 1 6
Blaundos 1 33
Blosius 24, 67, 68, 71
Boudicca 22, 27, 1 6 1 , 342, 355, 4 1 9-20,
447-49
Bouplagos 203
Braudel, Ferand 37-40, 1 69, 240, 257,
261 , 278-79, 285
Britannia 22, 47, 1 4 1 , 355, 358, 415, 4 1 8

Brutus, M . Iunius 123-25, 127, 130, 354,
362, 364, 374, 473
Bubon 436
Byzantion 62, 88, 98, 1 04, 108-109, 1 3 1 32, 134, 1 6 1 , 1 89, 222, 290, 368, 3 9 1 ,
393
c
Caesar, Iulius 25, 27, 88-89, 1 12, 1 22-25,

1 28, 1 55-56, 1 60-61 , 165, 1 70-71 ,
196-97, 1 99, 201, 206-207, 239, 248,
259-60, 348, 362-63, 376-77, 447,
470-71, 482, 492
Caligula 1 0 1 , 1 4 1 , 174, 287, 309, 350-51 ,
3 8 1 , 4 1 5, 453-54
Capito, Cossutianus 1 12, 227, 384
Capito, Lucilius 1 14
Caracalla 1 06, 1 32, 1 62, 1 66, 1 74, 1 97,
222, 304, 354, 394, 4 1 8 , 474, 4 8 1
Cassius, Gaius 1 23-25, 354
castella 394
Castus, V. Statilius 438, 440
census 1 1 , 1 6, 1 39-40, 154, 1 6 1 , 232, 265,
340, 400, 4 1 2 , 464, 469, 507
Cicero, M. Tullius 20, 22, 30, 34, 5 1 , 54,
67, 86, 89-90, 1 1 1- 1 3 , 122, 128, 1 30,
1 14 1 , 1 46, 154, 157-59, 1 65, 215,
239, 249, 264, 308, 322, 3 3 1 -32, 34849, 3 6 1 , 364, 377, 383, 434, 465-67,
470, 472-73, 490, 503
Cilicia Eyaleti 22, 1 1 1 , 122, 130, 159, 26465, 3 1 5, 349, 364, 383, 45 1 , 468
Cilo, Iunius 1 14
Civilis 22, 27, 403, 449
Claudius 27, 29, 47, 98, 1 14, 1 4 1 , 144,
148, 1 5 1 , 162, 1 66, 200, 227, 307,
3 6 1 , 367, 372-74, 378, 380, 382, 38586, 391, 415, 422, 432, 434-35, 449450, 462, 477, 493
Claudius, il. ( Gothicus) 28, 266
Celali syanlar 150, 420, 423, 425, 500,
505
Cockayne 68
Codex lustinianus 486
Codex Theodosianus 1 3 7, 1 87, 288, 371,
40 1 , 486
cohors 1 Isaurorum saggitaria 404
cohortes equitatae 421
DiZN 641
colletiones 133, 1 3 5
coloni 397
comitatus 368, 4 1 8
Commodus 100, 102, 1 04, 1 70, 1 99, 260,
298, 394, 436
consilium 344
Constantinus 144, 1 62, 1 75, 1 79-8 1 , 1 8587, 294, 298, 3 18 , 320, 342, 368, 371,
397, 399, 4 1 8
Constantius, i l . 1 67, 1 9 1 , 266-67
Constitutio Antoniana 480- 8 1
correctores 3 9 8
Crassus, P. Licinius 62, 1 1 8, 122, 153, 446,
472
crimen maiestatis 375
cursus publicus 308-309, 3 1 1
E
Edessa 149
eirenarkhos 1 99, 423, 437-40
Elagabalus 98, 106-107, 1 99, 222, 350-5 1 ,
394, 509
Elaiussa-Sebaste 269
Ephesos 47-48, 52-53, 62-63, 74, 79-8 1 ,
8 3 , 1 2 146, 155, 1 60-61 , 1 6 16972, 1 75, 1 8 7-88, 1 92-93, 1 95-96, 208,
2 1 2-13, 216, 220, 261, 320, 3 8 7, 421,
440, 504
equites stablesiani 4 2 7
Erythrai 1 1 3, 147, 202
Eumenes, ili. ( Aristonikos) 54-55, 59, 6 1 ,
6 9 , 78, 129
Euiapius 20, 309-10
Eunus 1 8 , 232-36, 455
Eusebios 149, 1 74, 176-79, 1 87, 432
ingeneler 284
D
Dacia/Dacia'llar 1 4 1 , 162, 220, 298, 491
De rebus bellicis 488
Decebalus 298
defensor civitatis 273, 436
Deiotaros 123, 264, 3 1 4
Delos 1 96, 234, 244, 246-47, 251-52, 254
Didyma 247
Digesta 1 66, 239, 340, 370, 378, 3 82, 486
Dio, Cassius 18, 29, 96-97, 100, 104, 106,
109, 1 78, 1 97, 1 99, 222, 270, 298,
330, 333, 338, 351, 372, 374, 3 84,
389, 415, 454, 492
dioceses 3 1 8
Diocletianus 1 1 8, 136, 143, 1 62-63, 1 7475, 179, 183, 202, 266, 288, 308, 3 1 1,
3 1 8, 366, 369, 386-87, 396-97, 400,
4 1 7- 1 8, 506
Diodoros, Sicilyal 64, 67, 157, 23 1 , 233
diogmitae 268
Dionysios, Halikarnassos'lu 329
Dionysos 48, 61, 77, 1 0 1 , 204, 207, 2 1 1 14, 446
Dolabella, P. Cornelius 1 1 1-13, 1 1 7, 123,
1 60, 1 7 1
Domitianus 9 6 , 146-47, 1 74, 1 78, 208,
2 1 7- 1 8, 225, 227, 348, 365, 3 8 1 , 384,
392
Drusus 96-97, 260
F
felices Theodosiani Isauri 405
Felix, Bulla 262, 270-71
Filistin 294, 441
Flaccus, L. Valerius 1 1 5 , 1 1 9, 1 70, 383,
387
Flaccus, Norbanus 170
Flamininus, T. Quinctius 52, 127, 475
Flavianus 193
Flavius'lar 1 1 , 2 1 , 75, 95, 1 19, 1 74, 227,
274, 282, 348, 391 -92, 4 1 5- 1 6, 432,
434, 463, 494
Florus 1 8 , 28, 63, 65
foederati 395
fossatum Africae 429, 452-53
Foucault, Michel 6-7, 9-14, 16-17, 84,
225, 357, 404-408, 4 1 0, 4 1 3
Frisii 342, 3 5 5 , 365
Fronto, Cornelius 262, 357, 435
frumentarii 133, 135
Fundanus, Minucius 178
G
Galatia 92, 1 32, 1 79-80, 20 1 , 264, 3 1415, 339, 362, 371, 394, 397, 4 1 6, 422,
438, 463
Galba 27, 92, 94-95, 309, 3 5 1 , 391, 446
Galenos 221, 232, 281
Galerius 182-83, 279, 365
Gallienus 1 00, 1 34, 1 74, 265, 276, 345
Gallus 148, 266-67

Galya 27, 30, 78, 1 07, 123, 1 6 1 , 202, 276,
298-99, 3 1 0, 328, 3 3 1 , 343, 3 5 1 , 365,
4 1 9, 446-47, 449-50, 460, 476-77,
492, 504
Gangra 48 1
Germania 4-5, 27, 36, 95, 1 55, 1 6 1 , 2 10,
299, 342, 345, 355, 358, 365, 398,
403 , 436, 448, 450, 462, 480, 490
Germanikopolis 267-68, 273-74, 429, 43 1
Gibbon, Edward 24-25, 142, 500
Glabrio, M. Acilius 53
Glykon 208-209
Gotlar 168, 1 83, 298-99, 335, 394, 406,
427
Gordianus, I. 1 07-1 08, 488
Gordianus, IJI. 133, 276
Gracchus, Gaius 76, 1 52-54, 1 58, 473, 488
Gracchus, Sempronius 376-78
Gracchus, Tiberius S. 6 1 , 67-68, 71, 76,
1 5 1 -52, 468, 471-72, 488
Gregorios Thaumatourgos 146, 1 79, 298,
486
Gnein Vatandalar (heliopolitai) 24, 32,
59, 63-68, 234
H
Hadrianopolis 168, 298, 439
Hadrianus 1 3 6, 1 62, 1 70, 1 78, 2 16, 262,
334, 352-53, 392-93, 396, 412, 433,
454-55, 480, 493-94
Hadrianus Suru 307, 429
Halikarnassos 62, 1 1 3, 1 69, 1 72, 329
Hamaksia 254
Heliopolis 66, 69
Helios 68-69, 77, 1 0 1 , 233-34, 482
Helvetii
Herakleia Pontika 90
Herakleios 292, 295
Hermaios 279, 438
Herodianus 19, 29, 100, 1 04, 109, 2 1 6,
330, 395
1-lristiyanlar/Hristiyanlk 12-13, 1 6- 1 7,
33, 36, 69, 95, 100, 1 50, 167, 1 73-87,
1 90-9 1, 1 94-95, 1 99-206, 234, 259,
272, 282-83, 294, 3 85, 436, 455, 486,
490, 504
Hippolytos 1 86, 1 89, 206
1-lippokrates 330-3 1
Hispania Eyaleti 360, 4 1 9, 432

Historia Augusta 28, 36, 1 00, 1 02, 1 04,
1 08, 1 16, 265-66, 277, 298, 329, 33435, 428, 454
Hobsbawm, Eric 40, 270, 278-79, 455, 487
Homonadeis 262, 264-65, 422, 426, 429,
434, 455
Honorius 269, 438
Hunlar 299
Hypaipa 8 1
Hypatios 291-92
Iambulos 64-70, 1 0 1 , 234

Iasos 52, 246
Iazyges 298
Ikonion 266, 283, 437
Illos 269-70, 282
Illyria 1 05, 3 1 0, 343, 403, 406, 422, 427,
432, 478
Inctuthill 409
inernes provinciae 420
Iosephos 2 1 , 87, 1 69-70, 1 72, 270-71,
307, 355, 367, 408, 4 1 1, 421 , 452-54
Iotape 254
Isaura 263-64, 274, 282
Isauria/Isauria'llar 2 1 -22, 25, 28-29, 3 1 3 6 , 38-39, 44, 90, 1 82, 247-48, 2 6 1 7 1 , 276-85, 3 1 9, 325, 327, 334-35,
341-42, 371, 394, 404-406, 412, 4 1 4,
4 1 7, 420, 422, 423-32, 434-35, 437,
439-40, 445-46, 454-55, 463, 468,
506-1 7
Issos 109
Iulianus 1 04-105, 1 3 7, 149, 1 63, 1 67, 1 75,
1 80-8 1, 1 89, 3 1 0- 1 1 , 400, 4 1 9
Iuliopolis 1 3 1 -32
Iulius-Claudius'lar
Iustinianus 4, 29, 1 87, 1 93, 270-72, 28791, 294, 296, 307, 3 77, 400, 486, 492
Iustinus 65, 77, 83
Iustinus, II. 290, 405
kinci Sofistik 48, 2 1 6, 223, 226, 324

inperin 120, 3 1 6-1 7, 358, 392, 466, 472
inperium Ronanm 334
ngiltere 4-5, 1 2, 1 36, 307, 342, 405, 41920, 435, 448, 460, 462, 477
DZN 643
skender, Byk 48, 64, 72, 76, 97, 1 0 1 ,

1 27, 204-206, 2 1 1 , 2 1 3 , 285, 502
skender (Sahte) 98, 2 1 0
spanya 3 0 , 5 5 , 6 1 , 72, 9 5 , 1 82, 248, 299,
343, 352, 355, 405, 432, 445-46, 471
talya 4, 6, 55, 6 1 , 67, 72, 75-76, 78-84,
91, 95-97, 1 13, 125, 147, 1 52-53, 1 62,
1 79, 195, 1 98, 204, 245-49, 252, 272,
276, 304, 3 1 8 , 333, 335, 359, 376,
3 8 1 , 390-91 , 396, 405-406, 437, 445,
468, 492, 500, 504
K
Kaisareia 1 05, 146, 1 50, 1 6 8 , 1 79-80, 1 94,

268, 282-83, 398, 454, 486
Kalkhedon 98, 1 05, 1 07, 1 6 1 -62, 193,
209, 294-95, 309
Kalykadnos 242, 267-68
Kappadokia 72, 74-75, 77, 86-87, 1 05,
1 14, 1 22, 1 24, 1 34, 146, 1 80, 1 83,
1 90, 1 94, 201, 265, 269, 27 31
322-23, 364, 394, 4 1 6, 422, 463, 477,
486
Karia/Karia'llar 54, 61, 63-64, 79, 1 32,
1 92, 339, 395, 440, 504
Karneades 2 1 6
Kasai 439
Kaunos 79, 1 22
Kavalal Mehmet Ali Paa 4 1 1 - 1 2
Kelainai 3 8 7
Kennatai 2 8 , 3 1 , 3 6 , 1 6 1 , 260, 262, 265,
3 2 1 , 412, 423, 425, 427
Khrysostomos, Dio 70, 9 1 , 1 17, 144, 148,
1 50, 1 99, 2 17, 220, 223, 225, 2 8 1 ,
330, 383, 387
Khrysostomos, Ioannes 1 91 -92, 1 94, 282
Kibyra 54, 148, 23 1 , 440
Kilikia/Kilikia'llar 29, 3 1 , 33, 38, 44-46,
86-87, 89, 1 05, 1 1 1 -1 2, 1 14, 1 23-27,
1 3 1 , 135, 1 4 1 , 146, 158, 1 90, 198,
205, 223-24, 235-36, 24 1 -50, 252,
254-57, 259-60, 262, 264, 266, 26869, 271-72, 274, 276-77, 279, 2 8 1 -85,
288, 308, 3 14, 3 16, 3 1 9, 322, 325,
342, 361, 364, 384, 404, 4 1 7, 420,
423-24, 431, 439, 446, 463, 478
Kilikia Korsanlar 22, 32, 35, 230, 240-4 1 ,
248-49, 253, 258-60, 263-64, 3 1 3
Kiliortes, M . Aurelius 278, 438
Klaros 207, 247

Klaudiopolis 1 8 1 , 270, 274, 282, 392
Klazomenai 226, 246
Kleomenes, III. 71
Kleon 88, 90, 1 24, 235, 239, 446
Kleopatra 1 0 1 , 202, 205, 264
Knidos 79, 1 70, 24 7
koinon 225-26, 320
Kolbasa 1 79
Kolophon 6 1 , 8 1 , 247
Kolybrassos 439
Komama 434
Kommagene 86, 1 24, 265, 3 14, 32 1 -23,
4 1 6, 425
Konstantinopolis 22, 29-30, 41-42, 1 05,
1 89, 1 9 1 -94, 268, 270, 287-88, 29091, 295-96, 299, 398, 486
Korakesion 242, 249, 253-54
Korasion 268, 432-33
Koropissos 274
Korykos 246-48, 269
Kotenna 439
Kottunes, Indakos 269, 282-83
Kremna 266, 279, 434-35
Kuds 3,6, 95, 1 1 5, 1 6 1 , 1 69-73, 1 85,
202, 206, 269, 343, 367, 4 1 7, 4 1 9,
45 1 , 454, 480
Kyme 62, 146
Kyrene Kararnamesi 378-82
Kyzikos 62, 1 05, 1 10, 1 25, 135, 146, 1 67,
1 80, 197, 200, 509
L
Labienus, Quintus 90, 1 24-27, 207

Lactantius 140, 1 82, 201, 203, 400
Laertes 254
Lamos 254
Lampsakos 52, 1 13, 125
Laodikeia 79, 1 24, 1 70, 1 72, 400, 440
Laranda 89, 267, 4 3 1
latifundia 4 5 1
Latmos Herakleia's 5 2
latrunculatores 436
legio II Isauria 405, 428
legio III Isauria 405, 428
leitourgia 13 9, 3 9 3
Lentulus, Lucius 1 70
Lesbos Adas 8 1
Leukai 6 1 -62, 64
lex Acilia repetmdarun 1 54, 376

lex Apulia de naiestate 376
lex Cornelia naiestatis 376-77
lex Cornelia de Provinciis Ordinandis 377
lex de piratis persequendis 243, 252
lex Gabinia 249, 3 1 3
lex Iu/ia 165 , 378, 380-8 1 , 435
lex Iulia maiestatis 3 76
lex Licinia sodalitates 1 65
lex Maciana 392
lex Manilia 3 1 3
lex Ponpeia 3 14, 369
lex Senproia agraria 1 52
Libanios 1 16, 134, 136, 149, 362, 385-87,
400
Libya 36,249, 271, 3 1 9
limes 36, 428-29, 43 1
linitanei 418, 428
Lipsius, Justus 405
Livius, Titus 28, 5 1 , 53, 62, 1 5 1 , 271, 33233, 426, 484
Lucullus, L Licinius 75, 86, 1 30, 158, 221,
246, 248-49
Lukianos 68, 179, 208, 2 1 0, 271
Luttwak, Edward 322, 340-44, 451
Lycia-Pamphylia Eyaleti 265, 373, 420,
438, 45 1
Lydia 132, 169, 192-93, 339, 403, 504
Lydios 90, 266, 276, 279, 426
Lykaonia/Lykaonia'llar 89, 243, 263, 26769, 281-82, 340, 43 1
Lykia/Lykia'llar 29, 54, 79, 1 05, 1 13-14,
124, 150, 1 79, 198, 243 , 246-48, 266,
269, 305, 339, 3 6 1 , 371-75, 385, 4202 1 , 436-37, 462, 493-94
Lystra 434
320, 347, 349-50, 356-57, 4 1 8, 440

Maris, Gais 74, 1 1 9, 128 202, 472
Markion 1 84, 1 8 8-89
Marx, Kar! 483, 488
Maviler 4 1 , 287-88, 290-95, 484
Maximinus Thrax 107-108, 1 79, 261, 271,
395, 487-89
Melitene 4 1 6, 4 1 8
Memor, L . Octavius 1 12
Menderes Magnesia's 79
Mesopolis 8 1
Metropolis 62-63
Mezopotamya 141, 169, 324, 334, 343, 4 1 8
Msr 9 2 , 96-97, 1 16, 1 3 2 , 134, 1 3 6 , 14546, 1 6 1 -62, 1 92-93, 202, 2 10, 2 12,
251, 294, 309, 3 13, 3 16-17, 328, 360,
362, 365, 395-96, 403-404, 406, 4 1 1 12, 4 1 9 , 422, 435-36, 4 4 1 , 451-52,
477, 493, 504
Miletos 1 13 , 124, 156, 1 70, 1 72, 192, 387,
400
Mithras 127, 246, 258-59
Mitylene 67, 74, 79, 125, 1 56, 2 1 5
Moesia 97-98, 208, 343, 345, 365, 368,
42 1
Monofizitler 292, 294-95
Montanizm 1 85-87
Montanus 1 85-87
Mopshestia 1 3 5
Murena, L Licinius 75, 130, 247, 348
Msonis 163, 268, 440
Mstenkifler 1 89
Myndos 6 1 , 1 13 , 169
Mysia 2 1 , 62-64, 69, 79, 90, 124, 1 70,
185, 222, 239, 262, 3 3 1 , 339, 361,
462
M
Magnesia 54, 74, 79, 196, 400, 485
Makedonios 1 80, 191
Manlius, Gnaeus 331, 426
Marcomanni 45 1
Matronianus 268
Marcellinus, Ammianus 28, 32, 104-105,
266, 277, 400, 405-406, 420, 425
Marcellusular 189
Marcianus, L. Aurelius 438
Marcus Aurelis 100, 1 02, 1 04, 1 1 6, 1 42,
162, 206, 208, 2 10 , 22 1 , 262, 287,
N
Naphelion 254
Nero 1 1 , 16, 3 1 1 , 91-98, 1 1 5, 128, 14142, 1 6 1 , 1 74, 203, 205-206, 2 16, 233,
236, 287, 307, 309, 340, 343, 350-51 ,
355-56, 367, 378, 380, 3 82, 385, 389,
391, 421-22, 435, 475
Nerva 208, 2 1 6
Nestoris 3 0 , 1 92
Ness 409-1 O
Nika Ayaklanmas 22, 29, 287, 290-91,
294, 296, 484
DiZiN 645
Nikaia 1 05-1 06, 1 10, 1 1 7, 1 25, 1 3 5 , 158,

2 1 8, 222, 392
Nikomedes, IV. 75, 79
Nikomedia 29, 1 10, 1 1 7, 143, 1 66, 1 82,
2 1 8, 288, 392, 509
Noetos 1 89
Notitia Dignitatun 266, 341, 4 1 5, 427-28,
430-31
Novatiusular 1 84, 1 9 1 -93
nyktostrategoi 440
o
Oksyrhynkhos 1 3 4
Olbasa 434
"On drtler" 1 84, 1 92-93
Onasandros 357
Oinoanda 146, 494
orbis terrarun 322, 333-34
orophy/akes 439
Orosius 204, 297-99
Osmanl mparatorluu 4-5, 1 0, 87, 1 50,
321, 324-25, 405, 4 19-20, 423, 425,
434, 477, 500, 503, 505-506
Osmanllar 5, 33-34, 285, 324-25, 405,
503, 505-507
Otho 27, 95, 382
p
Paelignus, Iulius 1 14
Paetus, Thrasea 1 1 2, 201 , 227, 362
Palfureius 90, 507
Pamphylia 79, 92, 1 13, 243, 245-48, 253,
265-69, 288, 373, 420, 422, 435, 43738
Pannonia 27, 222, 345, 357, 435, 447
Paphlagonia 72, 74, 79, 1 9 1 , 299, 3 14,
404-405, 4 8 1 , 495
Paraphylakes 439-40
Parion 1 70-71
Parlais 434
Parth mparatorluu/Parth'lar 33, 47, 86,
90, 92, 94, 1 14, 1 16, 1 24-26, 1 96,
202, 205-206, 230, 239, 244, 276,
279, 322, 342-43, 4 1 6, 435
Pasparos, Diodoros 367
Patara 74, 79, 123-24, 372, 374, 494
Patara Ant 29, 361, 372, 375
Paulus, Aziz 1 75, 282, 495
pax Romana 14, 1 72, 305, 486, 500-502
Pescennius Niger 29, 1 00-1 02, 1 07, 202,

206, 393
Phlegon, Trelleis'li 203
Pisidia/Pisidia'llar 1 13 , 147-48, 1 79, 198,
200, 262, 266, 268-69, 273, 279, 299,
3 1 9, 340, 371, 434, 437
Polykarpos, Aziz 1 75, 1 77-78, 1 99, 440
Pepouza 1 85, 1 8 7
Pergamon 5 1 -52, 54-55, 59-61 , 63, 65-66,
77-7 8 1 , 1 12, 1 23, 1 52-53, 1 55, 1 6
206-207, 216, 221, 232, 367, 373,
387, 393, 468, 475
Pertinax 1 32, 162
Pessinus 5 1
Phaselis 1 70, 246-48, 2 5 1 , 437
Philadelphia 1 27, 1 33-34, 1 93, 274, 403
Phokas 294-95
Phrygia/Phrygia'llar 62, 76, 79, 1 00, 1 05,
1 1 3, 1 32-33, 149-50, 1 53, 1 69-70,
1 77, 1 79-80, 1 82, 1 85-87, 270, 3 3 1 ,
339-40, 387, 427, 440, 462, 475, 504
Polybios 39, 53, 1 1 8, 329, 405-408, 464,
475, 485
Pompeius, Gnaeus (Byk) 125, 3 1 3- 1 4
Pompeius, Sextus 3 4 , 3 6 , 7 5 , 8 8-89, 1 1 920, 1 22-25, 1 27, 1 30, 1 54, 1 5 8, 2 1 3 ,
215, 247, 249-50, 2 5 3 , 255-56, 260,
264, 285, 291 -92, 3 14-15, 323, 362,
364, 369, 452, 470-72, 502
Pontos 3 1 , 72, 75, 77, 86-88, 90-9 1 , 95,
1 1 9, 123, 1 79, 1 85, 1 8 8-91 , 206, 209,
242, 245-46, 269, 277, 3 1 4-5, 322,
371 -72
Philippus Arabs 1 00, 1 06, 133, 1 77, 26 1
Phokaia 6 1-62, 64, 485
Pindenissos 264
Platon 70, 221
Plinius, Gen 20, 29, 1 15-16, 1 3 1 , 1 65-67,
1 73-78, 1 8 1 , 2 1 5 , 22 3 14, 355, 357,
366, 368-69, 375, 380-85, 392, 421 ,
432, 469, 485
Plutarkhos 22, 67, 74-75, 1 26, 2 1 1 , 2 14,
248, 250, 253-55, 258, 330
Polemo 87, 226, 264, 3 1 5
praefecti latroniciis arcendis 436
praefectus orae Ponticae 421
Principatus 19, 35, 87, 1 06, 1 1 1 , 1 14, 1 1 71 8, 1 4 1 , 144, 1 6 1 -62, 229, 261 , 293,
304, 3 1 6, 3 1 8, 321, 329, 340, 342,
344, 350, 354, 362, 369, 370, 378,

3 8 9, 400-40 1 , 463, 487, 504
Probus 266, 394-95
Prokopios (tarihi) 22, 29, 290-92, 400,
406
Prokopios 34, 1 04-106, 1 93, 309-10, 329,
488
Prusa 30, 1 1 7, 144, 148, 2 1 7- 1 8 , 224, 388,
42 1
Prusias ad Hypium 135
publicani 140, 155
Pulcher, A. Claudius 1 1 1 - 1 2, 1 59, 364
Q
Quadi 298
Quirinus, P. Sulpicius 265, 426, 455
R
repetundae 1 12, 376-79
Res Gestae 128, 333, 340
Rodos 52, 54, 79, 1 60, 203, 224, 241 -42,
246, 2 5 1
Romallatrma 1 4 , 43-44, 46, 8 4 , 280,
305, 328, 338, 404, 447-50, 459-64,
478, 492
Rufus, G. Cadius 1 14, 370
Rufus, Musonius 2 1 7, 221
Rufus, Rutilius 1 57-59
Rufus, Suillius 1 14-15
Rusticus, L. Antistius 147
Rutilianus, M. Sedatius 208
s
Sagalassos 1 3 1
Salvianus 299, 396
Salvius 232, 236
Samos Adas 61, 1 13, 247
Samosata 208, 323, 4 1 6
Sapor, I. 276
Sarala 4 1 6, 4 1 8
Scaevola, Q . Mucius 1 27, 1 5 7
Sardeis 8 1 , 1 56, 169-7 1 , 1 92, 1 95, 224,
268, 387
Sebaste 1 8 1 , 1 84, 1 89-91 , 198, 269, 323,
427
Sebastopolis 440
Seleukia
Selge 299
Septimius Severus 29, 48, 1 00- 1 0 1 , 1 03,
1 09, 1 1 6, 1 3 5-36, 1 66, 1 74, 206, 222,

279, 288, 341 , 351, 382, 393-94, 415,
418
Sertorius, Quintus 72, 83, 86, 248, 253,
260
Severus Alexander 98, 1 00, 222, 265, 352,
394-95
Severus'lar 1 09, 1 35, 4 1 8, 487
sibyll 1 00, 202-206
Side 1 70, 246-47, 2 5 1 , 267, 354, 439
Silanus, Iulius 98, 1 14-15, 1 4 1 , 144, 1 5556, 1 66, 196, 200, 227, 248, 262, 355,
363, 3 8 1 -83, 385-86, 391, 422, 432,
449, 455
Sinope 77, 1 88, 3 14, 330
Smyrna 52, 63, 81, 1 12, 1 55, 1 77, 1 82-83,
189, 1 99, 208, 2 1 6, 22 1 , 226, 368,
387, 440
Soli 250
Sozomenos 1 80, 1 86, 1 89
Spartacus 34, 229-3 1 , 233-35, 248, 252,
260, 455
Sphairos 71
stationarii 135, 421 , 437
stationarius 423, 437
stationes 3 94
Stoa, Stoaclk, Stoa felsefesi 1 1 , 65-67, 707, 206, 2 1 7, 220, 226-27, 347-50
Strabon22, 32, 59, 6 1-62, 65, 87-90, 1 2526, 146, 155, 223, 2 3 1 , 239, 243, 246,
2 5 1-52, 263-64, 271 , 330, 338, 340,
429, 455, 494, 503
srata Diocletiana 4 1 8
Stratonikeia 62, 79, 1 96, 207, 426
Sulla, L. Cornelius 27, 63, 74-75, 80- 8 1 ,
83, 86, 1 20-21 , 1 28, 1 30, 1 58-59, 1 9697, 202, 230, 246-48, 362, 367, 37677, 472
Suriye 1 8, 25, 33, 53, 92, 96-97, 1 04, 1 13 ,
124, 126, 1 36, 149, 1 6 1 , 1 93, 205206, 224, 232, 234, 243, 245, 2 5 1 -52,
260, 269, 2 8 1-82, 294, 307, 3 14, 343,
354, 358, 398, 4 15-17, 422, 439, 44 1,
449, 477
Syedra 254, 423
Syria Eyaleti 85, 87, 95, 1 12, 1 16, 126,
149, 1 8 1 , 234, 265, 294, 308, 3 1 5,
345, 355, 358, 364-65, 367, 3 8 7, 393,
4 1 6, 423, 425-26, 451, 453
DZN 647
Tabae 440
Tacfarinas 20, 44-45, 84, 343, 403, 452
Tacitus 20, 22, 27-29, 36, 86, 9 1 , 94-98,
1 15, 126, 1 75, 195-96, 265, 338, 348,
362, 365, 370, 372, 375, 382, 384,
405, 4 1 9-20, 448-49, 473, 490
Takina 132
Tarkondimotos 89, 250
Tarsos 89, 1 13, 123, 1 35, 2 1 8-19, 223-24,
2 8 1 , 374, 383, 400
Teos 52
Termessos 279, 438, 440
Tertullianus 36, 1 67, 1 74, 1 82, 1 86-88,
1 99, 206
Tetrari 99, 504
Teutoburger 358
Thekla, Azize 200, 282, 432
Theodoretos 1 63
Theodosius, I. 48, 1 89, 192, 200, 268, 293,
295, 371, 403, 405, 438
Theodosius, il. 1 73, 296
Theodotos 1 79-80, 1 8 9
Thracia Eyaleti 1 3 3
Thyateira 62-63, 67, 354
Tiberius 20, 27-28, 86-87, 96-97, 1 3 1
Tilloboros 2 1
Timarchus, Claudius 3 62, 384
Titus 87, 92, 96, 391
Tolistobogii 426
Traianus 29, 1 1 6, 1 3 1 , 1 4 1 , 1 62, 1 65-66,
1 70, 1 73-78, 1 99, 207, 216, 334, 343,
366, 378, 382, 3 92, 404, 415, 469,
471 , 4 9 1
Trakyaffrakyallar 28, 6 3 , 98, 1 05, 270,
299, 323, 343, 394, 403-404, 406,
412, 4 1 9, 426
Tralleis 79, 8 1 , 1 15, 1 23, 1 70, 1 72, 203,
207, 3 83, 3 8 7, 400, 426, 440
Trapezos 88, 272, 4 1 8
Trebellianus 2 8 , 266, 276, 334-35, 428, 507
Trebenna 279
Tribigildus 299
tribunus plebis 76
Triumvirlik 1 24, 127, 362, 364
Trogus, Pompeius 204
Troksoboris 260, 265, 425
Trokundes 269
Tryphon 232, 236
Tryphon, Diodotos 242-43

Trkmenler 33, 284
Tyana 29, 1 34, 148, 1 50, 1 96, 207-208,
2 1 0, 220, 224, 288
Tzani 278, 420
u
Ursio, Aurelius 279

Uskoklar 34-35
v
Valens 34, 1 04-106, 149, 1 68, 268, 273,

298-99, 329, 488
Valentinianus, I. 1 05-106, 273, 488
Valentinianus, II. 1 64
valetudinarium 409
Valerianus 1 3 1 , 1 74, 201, 276, 438
Varus, Quintilius 342, 355, 358, 4 1 5, 436,
447
Vatia, Servilius 36, 89, 1 30, 1 96, 247-48,
263, 426, 468
Vegetius 413, 424
Veranius, Quintus 2 3 1 , 265, 361, 373-74
Vercingetorix 84, 446-47, 450
Verres, Gaius 1 12-13, 1 1 7, 158, 3 8 7, 475
Vespasianus 88, 91, 95, 1 6 1 , 2 1 0, 2 1 6- 1 7,
220, 322, 330, 3 5 1 , 356, 368-69, 386,
3 9 1 -92, 4 1 6, 421-23, 463
Vindolanda 3 1 7, 409, 4 1 1
Viriathus 22, 271, 280, 446
Vitellius 88, 95, 1 07, 265, 449
Vulso, Manlius 53-55
y
Yakto kompleksi 48
Yahudiler/Yahudilik 5, 21, 1 15, 1 69-74,
1 77, 1 84, 1 90, 1 95, 201-203, 205,
259-60, 343, 352, 358, 367, 452-55,
476-77, 493
Yeiller 4 1 , 287-88, 290-96, 484
Yuhanna 147
z
Zela 1 23
Zeniketes 89, 246-47
Zeno 2 1 , 70, 269, 282-84, 295, 404
Zenobia 394
Zeugma 322, 4 1 6
Zosimos 1 00, 1 04-105, 1 37, 266, 269,
404-406, 4 1 8, 427

Gurkan Ergin - Anadolu-Da Roma Hakimiyeti Direniş Ve Düzen

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gurkan Ergin - Anadolu-Da Roma Hakimiyeti Direniş Ve Düzen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARH

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI, 2008

Sertifika No: 11213

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

K TAP MATBAACILIK SAN. TC. LTD. T .

Sertifika No: 16053

Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.

TRK YE BANKASI KLTR YAYINLARI

Tel. (0212) 252 39 91

Kurtuluun Simgesi Dionysos .....

Dzen Nasl Korunur?

stanbul niversitesi Eskia Tarihi Anabilim Dal'na sundu

Antikala ilgili eserlerde Eski Yunanca ve Latince isimlerle te

Xll ANADOLU'DA ROMA HAKMYET

dilenler, Cilicia Eyaleti'ndeki Roma vatandalarndan ziyade genel

Mithradates Savalar (Brill's New Pauly Supp.

Artabes, licinius Nwrera

Dier devletler ve le.avm organizasyonlar

tokalizasyonu kesin deil

dari merkez, dier yerleimler

Blge/egemenlik olan/daQ sras/deniz

CJ Atina egemenlik alom

Roma zafer-, Roma olubiyetf,

Terentius Varro lucullus Vv\ 72-701

licinius lucuf.s w 71-67}

\il. Mihradaes IM 67-63)

il. Mih<adcrtes Sa.o., (M 83/82}

Comelius Sullo [N\ 87-85)

licinius lucullus IM 89/88-851

Mithrodotes'in generalleri (M 88-85)

Pompeius [koroan yeriemeleril

Pontos mttefil<lerlnin .soldmkm

U. TigranesJn tahta ktnda Armenia

------ Eyalet snn tPompeius'lcm ncel

Tauros. Blge/de sras/deniz

Iudaea Yasal hollk.

fi: Korsan yerleimi

Bamsz ve vergiden muaf ehir

@ Yasal krcrlk merkezi

ITIIJI] lyca et Pamphyha (64'ten tibarenl

-- Pontus ksmi eyolett

CJ Genileme (68'e kadar

r--_ Coppodocio'nn br ksm 226/229'dan

::::J ";; lemoniacus ksmi eyaleti

Eyo!et idari bolenti

C Dioceses kiori bakenti

------ Eyalet snm

4 ve erken 5. yzyllardolti deiimler

------ 230'a kadar Pontus Eyaleti

-- Armenia 1, Armenia il [386)

Tahk.imatsz snr yo da Traianus'un

kesintisiz sur ya da set

Eyalet ya da baka kraUk ad

C:::J Roma mpora1oriuu 11 1 81

-------- Eyalet snr

Romo lmporotorlugu'nun snrlar, 2. Yzyl (Brill's New Pauly Supp. 1, VoL 3)

Bunu sekiz yz yllk kader ve disiplin yaratt; onu yok ede

Cerialis'in isyanc Batavi kavmine hitabndan

4 ANADOLU'DA ROMA HAKMYETi

hirleme, vatandalk haklar gibi toplumun refahna ynelik ba

kn geleneklerini serbeste yaamasna karmad ya da halkn

6 ANADOLU'DA ROMA HAKiMYET

benzer zellikleriyle Osmanl-Roma karlatrmas her nedense