TARHTE TANRI FtKRNN

D<>Guu

JEAN BOTTERO

TARHTE TANRI FKRNN DOGUU

ISBN 978-975-8855-68-1
zgn ad: Naissance de Dieu La Bible et l'historien

JEAN BOTTERO / TARHTE TANRI FKRNN DOGUU

1. Bask: Krmz Yaynlan, Ekim 2010, stanbul
2. Bask: Krmz Yaynlar, Aralk 2010, stanbul
Genel Yayn Ynetmeni:
Fahri ZDEMR
Kapak Tasarm:
Serap AKURA
Bask ve Cilt: Acar Basm ve Cilt Sanayi Tic. A..
Beysan Sanayi Sitesi, Birlik Caddesi No. 26, Acar Binas
Haramidere/Beylikdz - lSTANBUL
Tel: (0212) 422 18 34 -422 18 04

Editions Gallimard
Krmz Yaynlar, 2010, stanbul
Btn haklar sakldr.
Krmz Yaynlar
Refik Saydam Cd. Akarca Sk. No: 41 Tepeba/Beyolu-STANBUL
Tel: 0212 253 53 25
www.kirmiziyayinlari.com
Krmz Yaynlar bir OPUS LTD. T. kuruluudur.

JEAN

BOTTERO

TARHTE
TANRI FKRNN DOGUU

Trkesi

SMAL YERGUZ

NSZ

ncelikle ok ksa olarak kitabmn konusu ve amacmla

ilgili bilgi vermek istiyorum.
Bu kitap, tm Kutsal Kitap -Hristiyanlarn Eski Ahit
dedikleri- evresinde gelien, kapsamlar farkl be deneme
eryor.
1949'da yazlm olan Le recit du "Peche originel" dans
Genese II, 25-III [Tekvin II, 25-III'teki "lk Gnah" yks]
yaymlanmamtr. L'Ecclesiaste et le probleme du Mal [Kilise ve
Ktlk Sorunu] 1955-57'de Belika'da kan ve imdi kapan
m olan dinler tarihi dergisi Nouvelle Clio'nun VII-IX. cildin
de (s.133-149) yaymlanm ve 1976'da Recherches et docu
ments du Centre Thomas More'un [Thomas More Merkezi
Aratrma ve Belgeleri] 11. saysnda tekrar yaymlanmtr.
1959 tarihli Les Origines de l'Univers selon la Bible [Kutsal Ki
tap'a Gre Evrenin Kkenleri] Sources Orientales'in [Dou
Kaynaklar] 187-234. sayfalar arasndadr: I. La Nissance du
Monde [Dnyann Douu] (Seuil Yaynlar) La Naissance du
Monde selon Israel [srail'e Gre Dnyann Douu] balyla.
Le plus vieux poeme biblique [En Eski Kutsal Kitap iiri]
1960'da eski dostum Francis Ponge'un Tel Quel iin istemi ol9

duu bir yazyd ve bir yl sonra, derginin 6. saysnda (s. 81-91)

kmtr. 1969' da Hatier Yaynlar'nn E. Lessing'in ahane fo
toraflar ve P.M.J
- . Steve (La Bible du champ de /ouilles [Kaz
Alanlarnn Kutsal Kitap']) veJ. Koenig'in (Le Texte de la Bib
le [Kutsal Kitap'n Metni]) son derece ilgin ve yeni sentezleri
evresinde yaymlad Verite et Poesie de la Bible [Kutsal Ki
tap'n Gerei ve iiri] adl albme baz evirilerle (s. 93-273)
ve Le Message universel de la Bible [Kutsal Kitap'm Evrensel
Mesaj] adl yazmla katkda bulundum.
lik ve bana byk zevk veren grevim burada Hatier ve
Seuil yaynlarnn sorumlularna yrekten teekkr etmektir;
kendileri bu derlemede yer alan yazlarm, kitapla daha iyi b
tnlemeleri amacyla istediim gibi gzden geirmeme ve
deitirmeme izin verdiler.
Bu aratrmalar ve incelemeler balamnda hi deimeyen
amacm basitti: Kutsal Kitap'a kesinlikle hangi mezhepten
olurlarsa olsunlar, inananlarn ya da nereden gelirlerse gelsinler
ona kar olanlarn, ykmak ve yok etmek isteyenlerin olutur
duu ierikler asndan deil, btn insanlarn ortak yarar
iin yaklamak -hepimizin yapt gibi sadece edebiyatmzn ve
"klasik"lerimizin biriktirmi olduu hazineler deil, evrensel
edebiyatn hazineleri de sz konusudur burada.
Bu bilinlenme erevesinde iki dzey sz konusudur. Bi
rincisi yer ve zaman, kltr asndan ne kadar uzak olursak
olalm metinleri araclyla yaklama olana bulduumuz
Aiskhylos ya da Tacitus, Platon ya da Dante, Rabelais ya da
Shakespeare, ]in Ping Mei veya slam ncesi airleri okuyan, i
ten ya de estetik heyecanlar bunlarda arayan, dorudan ya da
dolayl dersleri bunlardan karan, byk lde belli izgide
ki, sade ve sradan ok sayda insann oluturduu okuma d
zeyi. Byle bir Kutsal Kitap okuyucusu, sonu olarak, gzel ve
10

iyi, gven veren, kusursuz, hatta bulank ya da karanlk yerleri

belli lde yorumlanm, anlalabilir ve keyifle okunabilecek
bir eviriyle yetinir.
Ama ayn yaptlar balamnda ok az insann gerekletir
dii, mmkn olan ve arzu edilen baka bir okuma biimi var
dr. Bizi yazarlarndan ayran belli kronolojik ve kltrel mesa
fenin bilincine vardmzda bu yaptlarn yazld koullar ve
ortam olabildiince yakndan grmeye ve dnmeye alarak
okumaya alrz. Bir baka deyile metinlerin tesinde bu me
tinleri kafalarnda evirip eviren, yazyla yatp kalkan insanlar
ve yazarken dndkleri eyleri bulmak istediimizde byle
bir okuma gerekletiririz. Bu durumda, hakl olarak, iinde bu
lunduumuz yzylda bilinsizce anlayabileceimiz ya da kendi
deneyimimizi, bilgimizi, rasyonalitemizi, zevkimizi satrlar aras
na kaydracamz eyleri karmay deil, ok eski alardan bu
yana srekli biriken ve dnyaya geliimizden beri bize yaam ve
kltr yoluyla aktarlm olan, atalarmzn kuaklarnn byk
mirasnn oluturduu eyleri bulmay umut ederiz.
Eski kitaplar bu ikinci dzeyde okuma biimi zellikle ta
rih dnyasna zgdr. Tarih btn bunlar ok eski zamanlar
dan gelmi, ou da zamann yokularnda yuvarlanm ve st
leri u ya da bu biimde az ya da ok rtlmemi eyler, rlik
ler, kalntlar, harabeler gibi ele alr; kaybolmu yaratclar ve
kayp gitmi dnyalaryla iliki kurmak istiyorsak ncelikle bu
eserleri ortaya karmamz gerekir. Bu dank olgular ortaya
kar1dktan ve derlendikten sonra geriye, gemiin yeniden
oluturulmas, yeniden kazanlmas iin, bunlarn tahrip olmu
kutsal bir mozaiin dank paralar gibi birbirlerine eklenme
si kalyor ... hi ilgin olmayan, birbirlerinden kopuk, ayn, tek
tek anlar deil, sekanslar yakalamak iin: Gzmzn nn
de canl ve hareketli bir dnyay canlandran sreler ve geli
meler, hatta gerilemeler, yararlanacak olan bizlerin br tara-

11

fnda bulunduumuz "nihai ama" yolunda atalarmzn yaa

dklar uzun soluklu maceralar.
Ama bylesi bir okuma ve ifre zme riskini gze alanla
rn says fazla deildir: Tm "bilim" disiplinlerinde olduu gi
bi tarihte de retici olmak iin gerek bir "meslein", karma
k, zahmetli ve ince bir tekniin, gzn ve zihnin btn kaza
nmlarnn uygulamaya konmas ve btn bunlarn doru bi
imde ileyiinin salanmas, eitli verilerin snrszca biriktiril
mesi gerekir: Dilsel, epigrafik, filolojik, kronolojik, arkeolojik,
olgusal, kltrel veriler ... bu eski paralarn yaratclaryla ara
mza giren yer, zaman ya da "mantalite" uzaklatka btn bu
verilerin elde edilmesi de zorlar.

Herhangi bir insan'n, ok nemsemi olsa bile tek bana

byle bir maceraya atlmas mmkn olamasa da, ok uzaklara
yaptklar yolculuklardan getirdiklerini kendisiyle paylaacak
olan profesyonelleri beklemeye hakk yok mudur? te ben de
bunu yapmak istedim burada: Kutsal Kitap ve kendi ykmz
ve kendi geleceimizle ilgili olarak temsil ettikleri.
Bununla birlikte bu noktada iimin krlganlnn da altn
izmem gerekir. Sadece her zaman ok karmak, dikenli ve ge
nellikle btnyle zlmesi mmkn olmayan insanlarla ilgili
bir giriim deil bu ve bu tr sorunlarn iyice kavranabilmeleri,
anlalabilmeleri sz konusu olunca, bize ok uzaklardan gel
diklerinde, ulaabileceimiz btn belgeleri kuatan saysz
suskunluklar, boluklar ve cevapsz sorular karsnda duraksa
malar younlar ve varsaymlarn saylar artar kesinlikle; ama
bunun da tesinde matematik dnceden ve matematik kesin
likten bylesine radikal bir biimde kaan bir alanda her tarih
i zamansal ve mekansal olarak kanlmaz bir biimde kendi
pozisyonuyla koullanmtr; bu pozisyon ona belirli bir adan
almalarnn konusunu salar ve alglad ve karar verdii

12

her eyde her zaman, az ya da ok kendi deneyimi, kendi vizyo

nu, kendi sralamas, kendi karakteri, kendi kiisel sorunsal
devreye girer. Yetenekli olduundan ve amacn doru biimde
yerine getirdiinden tek bana uzman tarihiler korosunun se
sini, tarihin ortak sesini yanstr ve onu dinleyenler bilinlenir
ler. Ama unu da gzden karmamak gerekir ki iyi niyetli ol
duundan kendi samimi inancna iten balanmak zorunda ol
sa da bu inantan her an vazgemeye de hazr olmaldr, yeter
ki unutkanlklar ve hatalar gsterilsin ona. Porte'min bana
byle bir bemol koymak temkinli ve drst davranmakt. Bu
nedenle kitabmn adn Kutsal Kitap ve Tarih deil

tap

ve

Kutsal Ki

Tarihi koydum.

Gene de alt izilmesi gereken nemli bir nokta var.

Bin ylda, daha sonra Kutsal Kitap'ta derlenen bir yn ya
pt yaayan ve yazan halk bize

hibir ey getirmedi, hibir ey

brakmad... Tanr'nn mutlak Teklii ve Aknln ilk kez

kefeden ve duyuran ve sonu olarak empoze eden ilk halk ol
duu dncesi dnda:1 Taraf tutmamsak eer ve kendimizi
iki ayakl bilgisayarlar yerine koymuyorsak, hi kukusuz bizi
doal yokuumuzda en fazla zorlayan, bizi en fazla aan, bizi
kendimizin stne karan ve bu nedenle-te yandan Tanr'nn
ya da doast dnyann varlnn bizim gzmzde kukulu
1 Bu halka borlu olduumuz ok nemli bir yenilik de dinin ahlakilemesidir: badete
doruluk ve. drstln katlmas, dost dnyaya gnderilen "klt"n artk basit
balarla, kurbanlarla, eitli cmertlil<lerle ve bu trden baka rutinlerle tatmin
olmamas ve zellikle ahlaksal gerekelere uygun bir yaam ve davran gerektirmesi.
Byle bir "bulu" dinsellie dev bir adm attrm olsa da stnde ok fazla
durmuyorum ve iki nedeni var bunun. Birincisi, tektannclktan farkl olarak srail ve
onun verdii mesajdan kan dinler tmyle tinsel ve her eyden nce "ahlaksal" bir
klt kavram empoze etmeyi baaramamlardr. kincisi, trensel olmaktan ok
kesinlikle aldatc olan byle bir dnya gr, gerekten de ou zaman iin iine bir
kar, "bir hak etme", bir "dl" beklentisi sokarak dinselliin sahip olabildii ve
olmas gereken ok yce ve soylu eyleri saptrmaya ortak olmutur.

13

ya da tartmal olmasnn hi nemi yoktur- bizi en ok akn

ve hayran brakan, en ok alkladmz zihnimiz ve kavray
mzdr. Ben bu sayfalarda zellikle Kutsal Kitap'n bu mirasn
ve bu esas "mesaj"n ne karmak istedim ve tarihsel dzlem
de incelediimiz bu eski yazlar sayesinde nsann zihninde

Tanrnn Douu'na tank olabileceimizi anlatmaya alarak

kitabmn balna koydum bu dnceyi -ve yineliyorum, sz
konusu Tanr bu tarihin seyri iinde yava yava kefedilen bir
Varlk olabilir ya da sadece parlak, byleyici bir fikir, zihnin
yce bir baars, sadece bizde uyandrabildii heyecanlarn
gereklii ya da deeri olabilir.
Bu son noktada, durum ne olursa olsun, en azndan Kutsal
Kitap yazarlarnn ve halknn gznde Tanr bir Kiiydi ... b
tnyle gerek ve var olan bir Kiilik. Onlarn gznde nsan
dan ak ve gzellik gibi koparlmas mmkn olmayan -istensin
istenmesin- din duygusunun objesini oluturan Kutsal'n ve
Aklla bilinen ey'in (kendinde ey'in) eksiksiz potansiyelini
oluturuyordu. Kutsal Kitap' okumak ya da tank olarak gster
mek iin, ondan "birinci" ya da "ikinci" dzeyde yararlanmak
balamnda eer bu kitap

ncelikle dinsel bir duygusalln ve

ideolojinin ifadesi gibi dnlmezse, bu tr bir yaklam iinde

olunmazsa derde deva olmaz. Oysa yreimizin ie kart ve
etkili olduu yaammzn her alannda yrek bu smsk kapal
oday sadece kendisinde olan anahtarla amad takdirde yap
tklarmz, sylediklerimiz ve dndklerimizle ilgili olarak hi
kimsenin hibir eyden haberi olmayabilir. Bu altn kural ihmal
eden bir dinler tarihisi kendisini ocukluundan beri ldrc
bir mide arsyla kvranan ve yemek masasndan kesinlikle zevk
alamayan midesine dkn eletirmene mahkfun eder. Dolay
syla olaylar elimden geldiince onlar gibi hissedebilmek ve g
rebilmek amacyla kendimi onlarn yerine koyarak Kutsal Ki
tap'n eski yaratclaryla yaknlamaya almasaydm asl gre-

14

vini yapmam olurdum

-tabii bu arada mesleki, rasyonel ve iti

ci baz grevlerimi de unutmadan. Ben her zaman en iyi tarihin
bu dengede yattn dnmmdr.

En azndan en karakteristik ve en gzel blmlerinden bir

seme yapmadan Kutsal Kitap'tan sz etmeye kalkmak ok
fazla iddial bir tavr olur. eviri kurallarm konusunda dn
celerimi bu kitapta ve baka yerlerde akladm.2 Yabanc dille,
zellikle anadilinden ok uzak bir yabanc dille gerekten ilgi
lenmemi biri, zellikle "gerek" bir edebi yapt karsndaysa
uzmanlara ynelik, filolojik adan gven veren, ama otopsi
masasndaki en gzel bedenlerden biri gibi bir o kadar cansz,
hatta itici bir szc szcne kekeleme durumu dnda as
la anladklarn eviremediini bilir: Dolaysyla bu durumdaki
birinin kendi diline aktarrken olabildiince zgn metne "ya
pmas" gerekir -zor ama zorunlu bir dengedir bu. Yani dilbi
limsel, filolojik ve eletirel almalarla kefettii tm ayrntla
ra ve inceliklere nfuz etmesi gerekir, yle ki yapt kendi ko
numa dilinde yeniden yaratmas gerekir. Kendisini u ya da bi
imde evirdii metnin yazar hissetmeyen biri sonu olarak e
viri makinesinden baka bir ey deildir: Her eyi, tam olarak
her eyi verir ama esas (ruhu) veremez.
branice adlar aktarmak iin belli evirilerdeki yaygn uy
gulamaya uydum: Kuds Kutsal Kitab.
Son olarak baz yinelemeler dolaysyla beni balamanz
2 Bu yapt erevesinde ve baz istisnalar dnda, metin gelenei iinde u ya da bu
blm konusunda tercihimi veya mevcut ve bozuk bir metnin gerekli grlen u ya da
bu ekilde bir dzeltisine bavurmam olmam, ayrca u ya da bu szc veya u ya
da bu pasaj anlama ve aktarna biimimi notlarla ya da teknik aklarnalarla sistemli
biimde dorulamak sz konusu olmamtr. Uzmanlar anlayacaklardr bunu ve s.f ve
masum okuyucu da kendisini sknt veren dolambal yollardan kurtardm iin
mteekkir olacaktr bana.
eviri ilkelerim konusunda gerektiinde bkz. S.N. Kramer, Le Mariage S4C1"i (Paris,
Berg International, 1983; s. 158) ve Lorsque les dieux/aisaient l'homme (s. 168).

15

diliyorum. Kendi kendime yinelemenin eitimin can damar ol

duunu dnerek bunlar yeniden yazmak ya da deitirmek
zorunda olduuma inanmadm ...
Bu ok uzun giri yazsn bitirirken ilgilendikleri bu say
falar kitap haline getirmem iin beni yreklendiren sayn P.
Nora ve M. Gauchet'ye yrekten teekkr ediyorum.

16

KRONOLOJK TABLO

srail yaam ve dncesinin ve Kutsal Kitap'n gelimesi

nin yer ald tarihin belli bal evreleri:
l XIII. yzyldan nce ve srail'in atalar Mmbit Hilal
denen corafyada, belli olmayan bir dnemde dou-bat
arasnda gebe bir yaam srerler, yaklak iki ya da
yzyl sonra Filistin'e geerler.

l XIII. yzyln ba Musa.

l XIII. yzyl sonu-XI. yzyl sonu "Fetih" ve yerleik

dzen.

l XI. yzyl sonu-X. yzyln ilk yars srail krall

ilk

ve

hkmdar.

l X. yzyln ikinci yam blnme ve iki ayr krallk:

Kuzey (srail) ve Gney (Yahudiye).

1 IX. yzyl ilk byk peygamberler.

l VIII. yzyl sonu Kuzey krallnn yklmas ve orta

dan kaybolmas.
17

VI. yzyl ba Gney krallnn yklmas, Mezopo

tamya'ya byk g.

VI. yzyln sonu-V. yzyln ikinci yars g edenle

rin dnmeye balamas ve Yahudiliin rgtlenmesi.

IV. yzyln ilk yars belli bal kutsal metinlerin d

zenlenmesi ve derlenmesi.

18

Kutsal Kitap'taki Filistin'in corafi erevesi

KUTSAL KiTAP'IN EVRENSEL MESAJI

Kutsal Kitap'n Evrensel Mesaj

KUTSAL KTAP VE TARH

3 Aralk 1872'de Kutsal Kitap "bilinen en eski kitap",

"tekilerden farkl bir kitap", "bizzat Tanr'nn yazd ya da
dikte ettii kitap" olma gibi ok eski dnemlerden gelen nite
liklerini yitirmitir.
O gn Londra'nn o scak ve sevimli Society
ch eology ' sinin

of Biblical Ar

nnde ilk Asurbilimcilerden biri olan G. Smith

olaanst bir keif yaptn aklyordu; bu Asurbilimciler i

vi yazsn skmek iin elli yl gayret ve aba gstermilerdi ve
artk antik Mezopotamya toprandan kan tabletler hazinesi
nin dkmn karmaya balamlard.
Smith orada Kutsal Kitap'ta geen Tufan yksne ok
yakn bir yk ve bu konuyla ilgili ok nemli ayrntlar bul
mutu:

23

Tufan'dan nce olup biten, ama bu olay ak seik biimde

esinlemi olan bir olay.1
Dolaysyla Kutsal Kitap evrensel edebiyat akmna dahil
oluyordu ve insan dncesinin ilerlemesine damgasn vuran
zgn yaratm ve ulalabilir kaynaklara bamllk, yanlg ve
ak seiklik gibi unsurlarn birbirine karmasyla insanlar ta
rafndan kaleme alnan sonsuz yaptlar zinciri iindeki yerini
alyordu.
Buna gre insanlarn hibir zaman retmedikleri her ey
gibi Kutsal Kitap'n da herkes iin bir ortak deer ve evrensel
mesaj tad ak hale geliyordu.
Hi kukusuz Kutsal Kitap'n onu milyonlarca insana Tan
r'nn kitab olarak tantm olan ve tantmaya devam eden y
ce inanca kar bu dnyadaki kkenlerini aklamak cretli ve
lgnca bir iti. nancn zellii dnyaya ve grndkleri ekil
leriyle nesnelere sadece inananlarn kavrayabilecekleri doal
bir boyut eklemektir; sadece evreni baka bir evrenle rtt
ren bu boyut sezgiyi ve kesinlii salar. sa'nn insan soyundan
gelmesi ve insani tavr ve davranlar inananlarn -tersine!- on

da ayn zamanda tanrsal bir nitelik ve g bulmalarn engelle

memitir ... burada Kutsal Kitap'n insanl bu insanlarn ora
da Tanr kelamn bulmalarn engelliyor muydu? Oysa sadece
onlar anlayabilirler bu kelam.
1 Bu yknn nl Glgam Destan'nn Il. binyl sonu "klasik" versiyonuyla XI. ve

son tableti olduunu bugn biliyoruz; bu destann yaratclar konuyu gene bu destan
kadar nl bir kompozisyondan almlard ve bu kompozisyonun en eski elyazmalan
yaklak XVII. yzyla kadar dayanyor: Atrahasis Destan. Bu iki yapttan bize
kalanlar iin bkz. Lorsque !es dieux/aisaient l'homme, s. 527-553 (Poeme du Supersage),
ve s. 568-575 (Le recit du Deluge et L'Epopee de Gilgames: Le grand homme qui ne
voulait pas mourir. Gallimard). Tufan yks (Mezopotamyallar ve Kutsal Kitap
asndan) iin bkz. L'Histoire, no.31, ubat 1981, s.1 13-120.

24

Ama Kutsal Kitap'n atalarmzn dncelerinin, edebi

yatlarnn ve sanatlarnn biro baka ant gibi bize braktkla
r

eski ve byk mirasn bir paras olduunu anlaynca, bun

onlarn bize sylemek istediklerini, aramak zorunda kal

tesinde, ayn zamanda Aeneis, Odysseia ve Glgam
Destan'nn anlam ve ieriini kavrayabilmek iin yararland
larda

mann

mz

kendi olanaklarmzla aramak zorunda kaldk.

Belki ayn zamanda ve ncelikle insan olan inananlar bile

Kutsal Kitap'n, kendi iinde, Tanr'nn onlar bulmak ve eit

mek iin yrd bir yol gibi, bir tr maddi gereklii iinde
ne

olduunu ve ne anlama geldiini anlamaya almay yararl

bulacaklardr.
Bitmek bilmeyen edebi retim sreci iinde -yaznn ica
dndan 3 000'lere kadar- Kutsal Kitap hi kukusuz sadece
srail edebiyatn deil, sraillilerin zerk yaamlarnn birinci
binylnda yazdklarndan seme paralar derlemesi gibi bir e

yi temsil eder. Yzyllara yaylan deerlendirmelerin bir sonucu

olan bu seim her eyden nce dinsel dncelere dayanmtr.
inde yer alan paralarn en eskisindenen yenisine kadar kut
sal kitap literatr ncelikle bunlar kaleme alanlarn ve akta

ranlarn dinsel dncesine baldr.

Dolaysyla Kutsal Kitap'n "evrensel mesaj" adn ver
diim ey, onu bizim iin koruyan belgelerin niteliiyle de din
sel balam dnda anlalamaz. Hi kukusuz insan sadece ruh

deildir ve tanrlaryla ilikileri btn krizlerden derinlemesine

etkilenen ekonomik, sosyal, siyasal, entelektel ve duygusal ya
amndan ayr tutulamaz -bu nedenle btn srail tarihi Kutsal
Kitap'ta yansr. Bununla birlikte Kutsal Kitap bize ncelikle es

ki halklar iinde bir halkn dinsel duygular, dinsel ideolojisi,

dinsel tavr iinde gelimesini sunar. te Kutsal Kitap insann
hikayesinde bu vesileyle yer almtr ve insan imdiye kadar, ka
bul edelim ya da etmeyelim hep dinsel bir yaratk olmutur.

25

Kutsal Kitap bize bu hikayeden kesinlikle kk bir para

sunar: Antropologlarn bugn insan yaamyla ilgili olarak yz
binlerce -en aa!- yldan sz ettikleri dnldnde zetle
dii bin yllk sre nedir ki? Ama boyutlar olmayan zihin dn
yasnda aldatc ve gln bir kriter olan nicelik sorun olamaz.
Dnyann eitli blgelerinde neredeyse hayvans, gezgin ya da
maaralarda geen be yz bin yla, hatta daha fazlasna yaylan
bir yaam Sokrates, Platon ve Aristoteles'in yaad yzylla ve
dnyann ok kk bir blgesiyle karlatrlabilir mi?
Hepimizin bildii gibi "kken"imizden beri bu milyon y
ln yzde doksan be, doksan sekizi bitmek bilmeyen bir dur
gunluk iinde gemitir . .. evrenin imparatorluundaki son ge
limemize doru ar ve mtevaz admlar. Bugnk durumu
muzun balangc on bin yl ncesine gider. nsann tam ve yk
sek bir uygarlkla ilk kez tanmas; yaamn belirsizliini, k
k gruplar halinde yaamay, eitli maddeler karsnda g
szl ve bir anlamda uzun srm bir hayvanl gnbegn
arkasnda brakarak toplumsal ve siyasal rgtlenmeye, dev ve
hak kavramna, doaya egemen olmaya, yararl maddelerin he
sapl bir biimde retimine, nesnelerin akllca dzenlenmesine
ulamtr insan ve bu 4000-3000 arasnda Gney Mezopo
tamya'da balam, ok daha sonra muhtemelen Msr, Indus
Vadisi, in gelmitir arkadan. Bizi bugn bulunduumuz yere
getiren byk yaam maceramzn o dnemde ve kesinlikle ora
da baladn renmeyi baardk. Ksa bir dnem ama daha
nceki yz binlerce yla gre ne kadar dolu!
Bugnk zenginliimizin, dnyann fethini tamamlam
grnen Bat uygarlnn -hi kukusuz kendisi yok olmadan
nce- dkmn yaparken, tekniklerin tesinde, maddi zen
ginliklerin ve bilimsel bilgilerin tesinde kuvvet dengelerini ar
yoruz ve bunlar sr deil. nanlarmzn -olduklar gibi kabul
edelim ya da yeniden oluturmak isteyelim- temeli Hristiyan26

lkla birlikte olumutur, Hristiyanlkla balayan

muazzam

devrimin bir sonucudur. Oysa.Htstiyanlk Yunanllarn

bili
miyle Yahudilerin bilgeliinin kavutuu yerdedir. Yunanlla
rn bilimi bir yerletirme etkinliidir ve ilk srada evrenin iin
deki ve nndeki insan bulunur ... tanyabilecei ve tanmak
zorunda olduu, egemen olabilecei ve egemenlik altna almak

zorunda olduu insan ... zihnimizin ve bilgimizin ak seik ve

kesin biimde yapt dzenleme, varlmzn ve yaammzn
mkemmel dengesinin aray.
Yahudilerin bilgelii yreimizin derinliklerinden gelir, al
glanabilir bir dnya deildir bu balamda sz konusu olan,
onu aan ve gtren Baka ey'dir, hepimizi birletiren ve da
yanlmaz Egemenlii altnda bizi eitletiren bir ey ... grd
mz ve bildiimiz her eye eklenen bir gizem younluu, kibi
rimizi ve lszlmz lszlkten koruyan ve bizi den
geleyen tevazu. Yunanllarn bilimi bin yllk bir gelimenin,
mcadelenin, entelektel dnce dzleminde aydnlatmalarn
ve keiflerin meyvesidir. Yahudilerii bilgelii bin yllk bir ge
limenin, mcadelenin, dinsel duygu dzleminde aydnlatma
nn ve keiflerin meyvesidir.
Her ikisinin de dorudan miraslar olan Yahudi binyl
ve Yunan binyl bizlerin gemiinin en youn ve en dokunakl
dnemlerinden biridir ... biz istesek de istemesek de atalarm
zn iki yanl soyuyla birikmi bu ifte sermayeyle yayoruz.
Geleceimiz ve gelimemiz bizi ilgilendiriyorsa, bizi yara
tann ne olduunu bilmek istiyorsak, yeniyetmelik amz ye
niden yaamaktan holanyorsak, biz hepimiz, dinsel ya da fel
sefi dncelerimiz ne olursa olsun, dnya tarihinin bu blm
insani niteliklerimizle bize aittir; bizim gemiimizin kesinlikle
bir paras olan srail'in ve Yahudi halknn maceras bizim mi
rasmz oluturur ve bu oraya dnmemiz konusunda, onu tan
mak ve yeniden yaamak iin bize verilmi bir devdir neredey-

27

se ... insann ocukluunun getii eve dnp en deer verdii

hatralarn aramas gibi.
Oysa gemi lmtr. Her perdesi her gn inen ve ne tek
rar ne geri dn olan, sonu gelmeyen dram ... ne katlabiliriz
ne de oyuncular seyredebiliriz artk: Ama onlardan kalanlar
arasndan daha az geici olduklarndan bize kadar ulaabilen
eyler araclyla aktrlerini tanyabiliriz.
Eski Kutsal Kitap dramndan bize kalan, snrl sayda de
kor ve aksesuvardr: Bazlar binlerce yldan beri neredeyse hi
deimemi manzaralar ile arkeologlarn keifler ve sonra hala
ateli bir ekilde srdrlen kazlar boyunca topraktan kar
dklar bir yn kalnt. Bize kalat zellikle Filistin'de titiz ve
ar aratrmalar sonucu zar zor bulunabilen baz epigrafik bel
geler, dank notlar ve "apokrif" literatr ekleri dnda zel
likle oyunun librettosudur: Kutsal Kitap.
Ama bu oyunda sahnelerin ve perdelerin birbirlerini nasl
izlediklerini anlamak ve derin anlam bulmak kolay deildir.
Her eyden nce bir dilde ve yaklak yirmi-otuz yzyl n
ceki, hzlandrlm bir evrimin bakn bizim bakmzdan
ayrd grlerle yazlm olan bu "kitap" tamamlanm deil
dir: Bin yl ve daha fazlasn kapsayan bir tarih bin sayfaya s
drlmak istendiinde znden ok ey kaybeder.
te yandan dzenli deildir bu kitap. "Tarihsel kitaplar"
araclyla ve byk boluklarn gze arpt belli bir krono
loji iinde kabataslak bir olay rgs anlatr bize. Ama "tarih
sel olmayan olaylar" gerektii gibi, ak seik biimde grl
mek isteniyorsa, her biri zamanna ve yerine gre nasl yerleti
rilecektir? "Peygamberler" konusunda, adlar tarihsel olaylar
da anlarak ya da kitaplarnn bana ksa biyografik notlar ko
nularak kolaylatrlmtr. Ama szgelimi Eyb'n kitab bu
gzergahn hangi noktasna yerletirilecektir?

28

Ayrca "tarih" blm birtakm yinelemelerle zihinlerimizi

kartrr. Tekvin'de "II Krallar lGtab"nda anlatlan Kuds'n
ilk dndeki dnyann balangcnn uzun uzun anlatlmas
Tarihler I ve II" de ya da Paralipomenes'te genel olarak ok s
latrln biimde ve yeni ya da elikili ayrntlarla yinelenmi
tir, ama ayn epizod, ayn yazda hafife deitirilmi olarak iki
ya da kez yinelenmitir: Szgelimi getii lkenin gzel ka

dnlara dkn hkmdarnn bana aaca skntlardan kur

tulmak isteyen ve bu nedenle karsn kz kardei olarak tantan
lbrahim'in bu tehlikeli macerasn iki kez yaamas nasl inand
no

olabilir? Bu maceralardan biri Msr'da firavunla (Tekvin,

XII, 10-20) br Gerar'da blgenin hkmdar Abimelek'le

(XX, 1-18) yaanmtr; ve bu maceralardan ncsn de o

lu shak, ayn yerde, ayn kralla yaamtr (XXVI, 1, 7-11).
Bu tr tekrarlar genellikle pek gze arpmaz ve tutarl gibi
grnen bir yk iinde deyim yerindeyse pusuya yatmlardr;
dikkatli bir gz, eer metni zgn dilinde okursa birbirlerini
dlayan ya da elien ayrntlar hemen yakalar. nl "Ya
kub'un Ryas" (Tekvin, XXVIII, 10-22) yks dikkatle ince
lendiinde yknn bir blmnn (11, 12, 16a, 17, 20, 22'nin
sonu) bir ryaya antrma yapt grlr; bu ryada Yakub
kendisini Tanr'nn evine gtren bir merdivenin dibindedir
-burada Tanr'nn ad branice Elohim'dir ("Tanr") - ama ka
rk olan (10, 13, 14, 15, 16b, 19, 22'nin ilk szckleri) ve Tan

n'nn kendi adn ("Yahve") ald br ykde uykuya hibir

biimde antrma yoktur: Yehova (Yahve) birdenbire gsterir
kendisini Yakub'a ve Yakub onun oradaki varlndan orada
yaad sonucunu karr. Kutsal Kitap'n peygamberlikle ve
bilgelikle ilgili kitaplar benzer "tekrarlar"la doludur ve ayrca
bir yn sorunsal ya da inanlmaz olaylar da anlatlr bunlarda.
aya 760-700 arasnda Pers mparatorluu'nu iki yz yl
sonra kuracak olan (558-528) Keyhsrev'i (Kore, Kura) ady-

29

la nasl bilebilmitir? nk adn iki kez ve hibir kukuya yer

brakmayacak ekilde iki kez anmtr (XLIV, 28 XLV, 1). Ve
-

Sleyman'n szlerinin aktarld (Davud'un "Kuds'te h

km srm olan" baka "bir olu yoktur) Vaiz (I, 1) biraz dik
katle incelendiinde iinden klmas mmkn olmayan dilsel
karklklar vardr -bu arada fikir dzleminde daha vahim
baka karklklardan sz etmiyoruz-: 950'ye doru Aram
ca'dan alnm szcklerle ve syleyilerle dolu bir metin Bos
suet'nin Amerikanca szckler kartrlm branice vaaz ka
dar dnlmeyecek bir eydir... Kutsal Kitap okuyucusunun
karsna kan ciddi sorunlar bu metin iine yerletirme ve za
manlamayla ilgili sorunlar deildir sadece. Anlam ve geree
uygunluk konusunda da sorunlar vardr. Gene sylemeye bile
gerek yok ki Tekvin'in ilk blmlerindeki baz ifadeler srekli
konu edilmitir: Yldzlardan nce varolan k (I, 3 ve devam
ve 14 ve devam), yasak meyveleriyle "Bahenin ortasndaki
aa" (II, 9 ve devam); stne ok akalar yaplan Adem'in ka
burgas (II, 21 ve devam); ve hilekar ylan (III, 1 ve devam) ve
o mehur Tufan, gemi ve btn hayvanlar (VI ve devam) ...
btn bunlarla ilgili olarak yzyllardan beri srekli mrekkep
aktlmtr ve bunlarn dnda da ok nemli ve aydnlatlma
s gereken binlerce soru vardr. Bir iki rnek verelim. Musa ya
ad m? Hi kuku yok buna, ama rol neydi? Onu gerekten
halknn gemesi iin bir el hareketiyle Kzldeniz'i ikiye blen
biri gibi mi dnmek gerekir: Bin kiinin bile yaayamayaca
bir lde krk yl dolaan Levi kabilesi hari alt yz bin be

yz elli kii (Saylar, I, 46).

Davud, adn tayan, epeyce bir blmnde gerilemekte
olan ve felakete doru giden siyasal, ekonomik ve sosyal du
rumlarn yer ald {IX-X, XII, XIV, XXV, XXVIII, vb) btn
Mezmurlarn yazar mdr? Samuel I ve Samuel II' de ise bu b
yk kraln anl anl saltanat anlatlr.
30

tk srail mabedini ina eden Sleyman mdr? (1 Krallar,

V, 15

ve devam) yoksa yz yl nce Sina llerinde Mu

sa'nn peinden srklenen yersiz yurtsuz gebelerle birlikte

gene ayn byklkte, bir o kadar grkemli ama tanabilir bir
mabedin anlatld k'n (XXV ve devam) sonundaki bl
me mi inanmak gerekir?
Btn Kutsal Kitap onu yazanlarn gerek yaamlarn
renmek amacyla okunduunda bu tr kukularla ve belirsizlik
lerle doludur: Saf okuyucu iin bir muammadr. Hatta kimi l
gnlar ya da aknlar onda sadece tek bir byk gizemden ba
ka bir ey grmediklerini iddia etmiler ve bylelikle btn so
runlar verilerinin yok edilmesiyle zmlerdir. Verdii birok
bilgi arasnda bazen en beklenmedik ya da en nemsiz olanlar
arkeolojik kazlar veya Kutsal Kitap dndaki belgelerin zl
mesi srasnda dorudan ya da dolayl bir biimde ve de arp
c

bir biimde dorulanmtr ve btn bunlarn sonucunda in

san, akl ve mantktan uzaklamadan, Kutsal Kitap'n aslnda

otantik bir tarihin unsurlarn ierdiini dnebilir.
Ancak btn bu bilgiler dank ve ham haldedir.
eitli kutsal kitap yazarlar ve eitli derlemeciler ve ki
taplar elden geirenler ve yeniden yaymlayanlar tarafndan,
bunlar "Kutsal Kitaplar Listesi"nde yer almadan nce paralar
ve btn halinde belli bir dzene sokulmamtr. Ama onlarn
amalar pragmatikti, sadece dinle ilgiliydiler: Halklarnn ge
miinin basit, sradan gemiini saptamak ya da yeniden ortaya
karmak gibi bir dertleri yoktu; okuyucularna dinsel dnyala
rndan bir ey hatrlatmak ya da kantlamak istiyorlard: Tanr
larnn stnl, Tanr'nn halklarn semesi, Tanr'nn bu
halka gnderdii dinsel emirlerin kutsall ve eskilii, bu Tan
r'ya itaat etme gereklilii. .. k'n birinci blmnden bala
yarak anlatmda rtk biimde byle bir vg kaygs fark edi
lir: Yaradann eseri aslnda sekiz zaman ierir ve zorunlu olarak

31

alt gne sktrlmtr, yedinci gn "Tanr'nn dinlenme g

n" dr. srail dininin temel ilkesine gre zaman haftalk bir
ritme gre dzenlenmiti: Alt gn alma, sonra bir gn din
lenme ve ibadet (k, XX, 8 ve devam). yknn yazar bu
zorunluu ak seik biimde Tanr'nn durumuna gre ayarla
mtr ve burada amac Tanr'ya bir tr kozmik deer vermektir.
Tarih dneminde Hakimler kitabnn tm eitli "Ha
kimler"in adlar ve eylemleri erevesinde on kez yinelenen bir
ema iinde akp gider: Yahudiler Yehova' dan yz evirirler ve
baka tanrlara ynelirler; o zaman Yehova onlar dmanlarn.
ellerine brakarak cezalandrr ve dmanlar onlar boyundu
ruklar altna alrlar; balarna bu felaket gelince tekrar Yeho
va'ya dnerler ve Yehova onlar kabul eder ve gnderdii bir
"Hakim" araclyla kurtarr. Dmanlarn ve kurtarclarn
adlar srekli deiir ama ereve btn kitap boyunca ayn ka
lr (Hakimler, il, 11 ve devam; III, 7 ve devam; III, 12 ve de
vam; IV, 1 ve devam; VI, I ve devam).
Dolaysyla Kutsal Kitap bu dzenlemesi iinde, btny
le ve her yerinde yazarlarnn inancn -hatta ayrlmaz ve her
yana yaylm glgesi gibi safln- belirtir. Ve bu durumda biz
kendimizi olayn uzanda buluyoruz ... biz ki bu kitap arac
lyla sadece yazarlarnn gemiinde gerekten olup bitenleri
ararz: Onu tek ve amaz bir kural olarak nasl kabul edebili
riz? Aslnda srail tarihi Kutsal Kitap iinde yazlmamtr: Kut
sal Kitap'tan yararlanlarak yazlr: Kutsal Kitap onun dosya
s' dr sadece.
Ayrca bir sorgu yargc inatl ve kurnazlyla her eyi
yerli yerine koymak ve bu byk olayn sunduu unsurlardan
yararlanmak gerekir.
Bylesi youn ve karmak bir derlemeyi gruplara ayrmak,
dzenlemek ve anlamak herkesin iinden kabilecei bir i
deildir. Bu iten anlamak gerekir: Gvenilir bir teknie sahip,

32

deneyimli ve btn enerjilerini bu ie verebilecek profesyonel

ler gerekir bu i iin.

Bu teknik vardr ve btn aralarna tam anlamyla sahip

tir bu teknik: "Bilimsel" rol gemiin bize brakm oldukla
nndan -maddi kalntlar ve yazl belgeler- hareketle bu "ka

mtlar" snflandrmak, analiz etmek ve incelemek olan ve bun

larda ve bunlar araclyla iinden geldikleri zaman ve bize ka
dar nasl geldiklerini ve bugn nasl yansttklarn yeniden

bulmak olan tarih.

zellikle bir buuk yzyldan beri -"genetik bilimler" in

dzenli bir biimde etkin olmaya balamasndan sonra- baz

dihiler de dahil olmak zere ok sayda bilimadam Kutsal Ki
tap'a tarihin yntemlerini uygulamak iin byk abalar harca
dlar; tarih sadece belge derlemelerine, olay ve olgu dosyalarna

baldr. Ve bu ok nemli ama o zamandan beri ok nemli

noktalara tand. Kutsal Kitap tarihinin bundan byle bt
nyle aydnlatlm olduunu ileri srmek iddial ve gln bir

aklamadr hi kukusuz. ncelikle bir mucize sz konusu

dur: Sonsuz, gemi olandr ve arasnda sadece, kalan baz

paralaryla ancak baz deerlendirmelerle -kesinlikle znel

desteklenebilecek ve yerleri doldurulabilecek muazzam bo
luklardan kopmu paralar oluturulabilecek, tahrip olmu
mozaik gibi izler brakr. kincisi, kabul etmek gerekir ki sade
ce

zeka, ngr, sezgi gibi yeteneklerin hkm srd ve zih

ni zorlayan ve nce hemen herkesin kabul edecei geometrik

kesinliklerin olmad tarih genellikle ok fazla, ok belirsiz

deerlendirmeler barndrr iinde ve tarihiler de ayrntlar,
varsaymlar,

nermeler ve farkl yorumlar balamnda ok faz

la tartmazlar. Ve zellikle uzun ve titiz aratrmalar sonunda

durumu kesinletirmek amacyla bir btnlk oluturmak, in

san yaamnn az ya da ok youn bir dnemi konusunda bir fi
kir vermek, bu dnemi adlandrmak iin dank bulgularn

33

bir araya getirmek zorunda kaldklarnda kendi kiiliklerinin,

bak alarnn, kafalarna taklan meselelerin, sorunsallarnn
-ve dahas entelektel ve manevi yaammzn son derece kar
mak, ince ve de. . . znel alanlarnda- almalarna kiisel,
hatta ellerinde olmadan tarafl bir eylerin ve u ya da bu bi
imde bir iddianan karmamas mmkn olabilir mi?
Bununla birlikte bu yaptlara belli bir mesafeden bakl
dnda, sonunda, en azndan taslaklarnda zarfn ve dosyasn
btn Kutsal Kitap'n oluturduu bin yllk tarih ortaya kar.
Yeniden bulunan bu grntlerde Kutsal Kitap'la har neir
olanlarn ya da ok dindar olan kimselerin beklediklerini bula
mamalar ve kimilerinin d krklna uradklarn dnme
lerinde artc ve yadrgatc hibir ey yoktur. Olaylar sokak
taki insann grd gibi, olduklar gibi grmemek btn bi
limlerin ortak zelliidir.
Yukarda belirtmi olduumuz gibi kutsal kitaplarn tm,
anlattklar olaylarda, eitli dzeylerde yazarlarnn ya da der
leyicilerinin yararc amalarnn damgasn tarlar. Kutsal Ki
tap tarihilerinin en ykc temel keifleri otantik gemi aray
nda bak olumsuz etkileyecek bu gereksiz mdahaleler ve
bu olaanst birikimi tarihin salkl bir biimde yeniden
oluturulabilmesinde dorudan doruya yararlanlabilecek ilk
elden belgelere indirgemeleridir. Bu noktaya nasl gelindiini
anlatmann, "Kutsal Kitap'n tarihsel dzene sokulmas"nn bir
tablosunun taslan oluturmann yeri buras deil - bu arada
unu da belirtelim ki akll ve kararl bir editrn bize gnn
birinde, srekli yeniden basmlar yaplan "kutsal metinler"in
yerlerini ve zamanlarn belirtmesini ok isteriz. imdilik tarih
ilerin bize Kutsal Kitap konusunda iki ya da rnek arac
lyla btnyle yenilenmi dnceler esinlemeleri yeterli.
ncelikle tarih kitaplar alannda fazlalk dogmatik ema-

34

lan ortaya karmak zor olmad; bunlarn din konusunda ier

dikleri samalklar yukarda Hakimler kitabnda grdmz

gibi daha nceki belgelere serpitirilmiti. Srekli yinelenen bu
teolojik ereve saf d edildiinde ve bu dnemle ilgili olarak
verdii gerekd ve yanl bilgiler ortadan kaldrldnda e

itli tanklklar, olgular yanltc klflarndan ya da rtlerinden

kurtulmu olacaklar; bylece neredeyse ilk durumlar gibi g
rlmeleri ve ayn dneme daha gerek bir bak mmkn ol
mutur, bunun da tesinde balamndan kopmu, ilk anlamla
rndan sapm yapay ema da yazarlarn, olaylardan yzyllar
sonra kendilerine gre bir tarih oluturduklar kans uyandr
mtr: Tanr'nn kesinlikle adaletin datcs olduunun gste
rilmesi.
"Yakub'un Ryas"nn bugnk taslan oluturan olayla
ra karan ve k'n neredeyse her sayfasnda rastlanan, ayn
olayn "iki kez anlatlmas"nn incelenmesi daha skntl olmu
tur: Tekvin'den Yeu'ya kadar ilk alt kitap, jeologlarn byk
boluklarla kesintiye uram olsa bile bir alann minerolojik
oluumunu ve karakteristik fosillerini saptamalar gibi, her bi
rinin vokableri, dili ve slubu ve zel ideolojisi doru biim
de saptandnda ve irdelendiinde bu "yinelemeler"in tutarl
izgiler, zerk edebi btnlkler biiminde dzenlendikleri
grlr, yle ki k'taki eski bir srail tarihi yerine farkl za
manlarda, farkl anlaylarla, her biri kendi diliyle ve kendi ba
k asyla kaleme alnm birok tarih ortaya kar. Ancak
gncel Kutsal Kitap yazarlar, tarihler balamnda grld
gibi bunlar yan yana brakmak yerine epizotlara blmeyi tercih
etmiler ve bir anlaty ilk bakta tutarl ve btnl olan bir
metin biiminde sunmak amacyla halat gibi rmler ve
bamsz yinelemelerin btnl hibir biimde bozmamas
na dikkat etmilerdir ... tpk S il. yzylda Tatianos'un drt
ncil'i "evanjelik bir uyum" salamak amacyla ince bir biim-

35

de rmesi gibi: Esiz, tutarl ve eitli unsurlardan olumu bir

anlat olan Diatessaron.
Bu yaptta olduu gibi -analoji daha uzaa gidemez- temel
belge says drttr. En eskisi ( Yehova gelenei metni) IX.
yzyla kadar gider ve byk olaslkla Kuds ya da evresinde
oluturulmutur. "Yakub'un Ryas"nda Tanrya "Yehova" diye
hitap eden odur ve Yehova Tanr'y Yakub'a gstermekten e
kinmez. Tanr'nn Elohim adn tad ve Tanr'yla Yakub ara
sndaki tm kiisel ilikilerin anlatlmasndan zenle kanld
ayn yknn geri kalan blm Elohim gelenei belgesidir ve
yaklak bir yzyl sonra Kuzey krallnda yazlmtr: Bu belge
nin tarihi tbrahim'le balarken Yehova'nnki Dnyann yaratl
na kadar gider. Gerek anlamda tarihten ok dinsel yasalar s
tnde younlaan ncs zellikle neredeyse btnyle T es
niye'den olumutur; bu gelenek de yaklak VII. yzylda Ku
ds'te balamtr. Nihayet din adam mant ve anlay, dinbi
lim ve kesin ve kuru bir meruiyet kaygs, rakam ve ema zaaf
laryla Din adamlar belgesi; bunun tarihi de Dnyann yaratl
na kadar gider ve byk olaslkla Byk G srasnda ya da k
sa sre sonra, Tesniye'den yaklak iki yzyl sonra yazlmtr.
Bu tanmlamalar araclyla konjonktrn basit olduunu
ve bu drt yapt ayr tutmak iin btnyle tutarl ve zerk ya
plar ayrmann yeterli olduunu dnmek yanltr. Bunlarn
her biri az ok ncllerine baldr, ama onlarn rgleri iin
de, birok yerde, tam ya da eksik ekilde, daha eski ya da en
azndan ilk bata bamsz olan baka baz belgeler de yer alr.
Bu balamda zellikle u rnekler verilebilir: Yehova gelenei

metni'ndeki (k, XXXIV, 10-26) Ahit Metni gibi "yasa" par

alar ya da korps ve Elohim gelenei metni'nde " On Emir"
(k, XX, 1-21) ve Ahit yasas (k, XX, 22-XXIII, 19) ve
Din adamlar belgeslnde Kutsallk Yasas (Levililer, XVII
XXVI). te yandan bunlarn i ie gemesi birden fazla aama
36

iinde gereklemitir ve

Yehova ve Elohim gelenei Tesni

,.e'nin bunlarn iinde yer almasndan nce karmtr ve Din
llllamlar belgeslnin bu btne eklenmesi daha ge bir dneme
rastlar: Sonuta baz yerlerde izler karr ve bu yaptlarn her
birinin ve zellikle teki yaptlara katlmasnn tek bir yazarn

ii olmaktan ok ayn dnceyi benimsemi adalardan olu

an bir grubun ii olduu dncesini kabul etme zorunluu
kar ortaya: Bir "okul". Bu "okullar" -en azndan sylenebilir

bu- ayn zamanda k'tan sonraki teki tarih kitaplarnn ha

mlanmasnda ya da gzden geirilmesinde etkili olmulardr.
Her eye ramen bu drt belgenin her birinin tekilerden
tamamen ayr olduunu ve ilk zgn metnine indirgenmi ola
bileceini umut etmek bir hayaldir. Nesneleri bakla kesenler
sadece matematikilerdir. Ama konularn glgelerle, iziklerle
dolu grmeye alkn olan tarihiler iin k'n drt temel un
surunun ve bizim kutsal kitaplarmzda okumu olduklarmz
dan nceki belli bal aamalarnn dzeltilip ilk haline getiril
mi olmasn grmek sadece bir kesinlik (ayrntlar olabilir,
ok tartlabilir ve farkl eletiriler getirilebilir) deil, Kutsal
Kitap dosyasnn tarih dzleminde hazrlanmas amacyla yeni
den dzenlenmesi balamnda dev bir admdr. Yzyllar nce

ki olaylarn en eski anlatmna, yararlanlan olanaklar dolaysy

la etkilerini artrarak bakma genellikle eletirmene bu olaylarn
gerekliini ya da gerekdln deerlendirme konusunda
yardmc olur; ayrca I. binyln bandan ortasna kadar yayl
m olan bizler evrimi, zellikle de dinsel dncenin evrimini
izlemek iin nemli iaret noktalarndan yararlanabiliyoruz
bundan byle.
Bu ekilde srail'in kltrel ve dinsel gelimesinin bir ilk e
risinin oluturulmas lsnde Kutsal Kitap'n tarihsel olma
yan kitaplar arasnda benzer bir seim ve yeniden dalm al
mas yapmak kolaylam ve byle bir olaslk glenmitir. Sz-

37

gelimi "Babil'le ilgili kehanetler"in Peygamber aya'ya mal

edilmesi kesinlikle mmkn deildir (aya, XIII, 1-XIV, 23)
nk bunlar iki

yzyl sonraki bir siyasal durumla

ilgilidirler

-Keyhsrev'le ilgili blmde olduu gibi.

Dahas, bu son ayetler dikkatle incelendiinde dili, slubu,
imajlar, dinsel zellikleri ve yanstt ideolojik ortam, ayrca
tarihsel ve siyasal ortam (Byk Srgn'n sonu) iki yzyl n
ceki yal peygamberinkinden ok farkl, tutarl ve dzenli bir
btnn paralar olduklar grlr (aya, XL-LV). Dolaysy
la burada bamsz ve ok daha yakn dneme ait (bkz a.g.y.),
hi kukusuz hayranlk ve dindarlk, gven duyma gerekele
riyle bu byk insana mal edilen kehanetler stne yapt sz
konusudur ... ayn eyler ondan ok sonra oluturulan bir yn
yasann kendisine mal edildii Musa ve o dnemde anlalmas
mmkn olmayan ok sayda mezmurun sorumluluunun yk
lendii Davud iin de geerlidir.
Bu demektir ki Kutsal Kitap'mzn derleyicileri gerek an
lamda tarih kitaplar dnda baka kaynaklardan da etkilenmi
lerdir . . . zellikle peygamberlerden ve hatta Sleyman'a mal edi
len kitaplardan ... bu kitaplarn dzenlenmesi ok yakn zaman
lara denk dse de genellikle ok az ve ok hafif karklklardan
sz edilebilir ancak. Burada daha nceki yaptlarla kesimeyle il
gili yntemden hibir iz yoksa da btn halinde paralarn ya da
aklamalarn ve tarafl yorumlarn yer almas, eklenen bu b
lmlerin, hatta btn bir parann bunlardan sorumlu olamaya
cak birtakm nemli kiilere mal edilmesi Kutsal Kitap'mzn

peygamberlik, vaiz ve tarihle ilgili blmlerinde ok sk rastlanan

olgulardr.
Eletirmenler burada da mdahale etmek zorunda kalm
lar ve sabrl almalar sonunda, derlemecilerin dzensiz bir
biimde bir araya getirdikleri paralar zamana yaymlardr;

38

unu da belirtmek gerekir ki bu derlemeciler bu almalar

kendi kafalarna taktklar soninlara gre, zellikle mesel.dere

dinsel sorunlarndan bakarak yapyorlard ve bu karklklar

iinde bunlar yakalamak mmkn oluyordu.
Tabii burada da belirsizlikler, bulanklklar, kukular eksik
deil; ama bunlar Kutsal Kitap dosyasnn zamansal yeniden
dzenlenmesi asndan ciddi bir engel de oluturmuyorlar.
te tarihilerin mthi ve sessiz sedasz almalar sayesin

de, bundan byle "Kutsal Kitap'tan yararlanarak bir kutsal ki

tap yks" yazlabilecektir.
Bu ykyle ilgili olarak burada kk bir zetten baka bir
ey beklememek gerekir ve bu zet Kutsal Kitap'n "evrensel

mesaj"nn temelini oluturan dinsel gelime stnde younla

mtr ve btn tarihsel sentezlerde rastlanabilecek zaaflar bu
almada da olacaktr tabii ki. Titiz ve ok fazla ey anlatan bir
kronoloji vermeden, olabildiince esinleyici deerlerine gre
seilmi ve tm glerinden ve gzelliklerinden hibir ey
kaybettirmeme kaygsyla zgn dillerinden evrilmi Kutsal
Kitap zetlerine dayanarak bu muazzam gzergahn belli bal
paralarn olabildiince etkili bir ekilde anlatmak daha doru
olacaktr.

39

MUSA'DAN NCE

Musa'dan nce ve olaylan bin yl tesinden gren bizler

iin srail henz potansiyel bir olgudur: Dou'da gzlerimizi ka
matran Mezopotamya'nn eski ve binlerce

yllk byk impa

ratorluklar, gneybatda Msr ve kuzeybatda Anadolu . . . Me

zopotamya'dan Filistin'in gneyine kadar "Mmbit Hilal" de ve
byk Suriye-Arap lnn kuzey snrlarnda dolaan saysz
ve tuhaf yan gebe kabileler arasnda arm gibidir.
Hemen hemen hepsi Sami rkndandr bunlarn: Kk
srler beslerler, kervanclk yaparlar, yamacdrlar, marjinal
bir yaam srerler ve kimi zaman da kendilerine iyi gzle bak
mayan kentlemi ve uygarlam iftilerin srtndan geinirler:

"Stepleri igal etmi bu batl gebeler tahllardan, evlerden ve

kentlerden habersizler, i et yiyorlar, eitilmeler; ynetilmeleri
mmkn deil ve hatta ldkten sonra ritlere uygun biimde g
mlmyor/ar. " 1
Bunlardan bazlar bireysel ya da toplu halde kent yaam
na heves etseler ve hatta bu yaamn iine karm olsalar da
ou, yerleik dzende yaayanlar iin tehlike olutururlar ve
dzeni salamakla grevli olanlar bunlarn giriebilecekleri ma
ceralardan korunmak iin kendileriyle ilgili srekli bilgi almay
ihmal etmezler; "Kral hazretleri bilesin ki Frat kylarndaki

Hana Gebe srleri Irma getiler ve vadilere doru gittiler.

Bunlar u srada Iasmahadda civarnda srlerini otlatyorlar. . .
1 iL binyln banda okur yazarlarndan rendiimize gre Mezopotamya kentlileri
byle gryordu onlar: bkz. J. Cooper tarafndan derlenen Smer metinleri: The Curse
ofAgade, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1983 (s. 3 1 ve devam).

40

&nlar haydut! Dikkatli olalm, ortal yamalamasn/ar ya da

btqka sular ilemesinler! Ve mademki Kral hazretleri oradadr,
benden istemi olduu bu rapor dorultusunda srler hakkda
bilgi alsn (tehditlerinden korumak iin) . . . "2
lsrail'in atalarnn srekli yeni otlaklar, yeni yamaclklar
peinde koan bu gebe kabilelerden biri olduu dnlrse
yanlma ans yoktur kesinlikle. Edebiyatlar yoktu, hi kuku
suz yazmay da bilmiyorlard, yoksunluklar iinde gebe bir
yaam sryorlard, dolaysyla yaamlaryla ilgili dorudan bil
gi sahibi olabileceimiz hibir ey brakmamlardr bize. Ama
dnyann btn yazsz toplumlarnda ok canl ve ok verimli
olan szl gelenek araclyla az ok zenginletirilmi, ynla
dank ey biriktirmilerdir ve bunlar zerklemi kabileleri
nin en eski kkenlerinden beri byk eyhlerin, en eski Pey
gamberlerin (brahim, shak, Yakub) evresinde toplanm to
runlarnn Kutsal Kitap'a alnm yazlar arasnda, orada bura
da ortaya kmtr. Bugnn Bedevileri gibi bu ahsiyetlerin
son derece ayrntl soyaalarna sahiptiler ve de zamann ak
iinde Tekvin'in XII . blmnden balayarak grld gi
bi bir folklorun eklendii bir "hikaye"nin baz blmlerini bi
liyorlard.
Burada kkenleri gebelie ve Frat tesine dayanan, b
yk olaslkla asllarna sadk anlar stnde duracaz: "Sizin
atalarnz eskiden Frat'n tesinde yaarlard ve baka tanrlara
hizmet ederlerdi. Babanz lbrahim'i Frat'n tesinden aldm ve
Kenan lkesine getirdim ve soyunu oalttm" (Yeu, XXIV, 2
ve devam: Yehova+Elohim gelenei metinleri).

2 1800'lerde kral Iasmahaddu'nun (Mari) bir kahyasnn Babil yazsyla yazd

mektup; yay. G. Dossin, Archives Raya/es de Mari [Mari Kraliyet Arivleri], V, Paris,
lmprimerie nationale, 1952, s. 1 10-1 13, n. 81.

41

Ve Yehova lbrahim'e dedi ki memleketini, akrabalarn ve

baba evini brak, sana gstereceim lkeye git. Seni byk bir
ulus haline getireceim, kutsayacam, adn ycelteceim ve be
reket olacak:
Seni mbarek klanlar mbarek klacam,
Seni hor greni lanetleyeceim!
Dnyann btn uluslar senin sayende mbarek olacaklar!
Ve lbrahim Yehova'nn szn dinledi ve gitt yannda ei
Sara ve yeeni Lut vard, sahip olduklar her eyi ve btn mal
lar ve canlar da yanlarna aldlar. Kenan lkesine doru gittiler
ve oraya ulatlar sonunda . . (Tekvin, XII, 1-5 : Yehova gelenei
metni).
.

Byk olaslkla ikinci binyln ortalarnda Kenan lkesine

-yani Filistin ve zellikle gney blmne- vardklarnda kabi
le geniler ve klanlara blnr - "kabileler" oluur. Bunlarn
byk blm obanla devam ederler ve srlerinin peinde
otlaktan otlaa, pnardan pnara dolap dururlar, ou zaman
teki gebelerle ve zellikle lkenin yerleik kabileleriyle sa
varlar.
O dnemde bu lkede zellikle gene Sami rkndan olan

ama uzun zamandan beri yerleik dzene gemi ve baz tah

kimli kentlere, kimi zaman. bamsz, kimi zaman birbirlerinin
vasali olan ya da yabanc bir szerene zellikle de Msr kralna
bal kk krallklara dalm olan "Kenanllar" yayordu.
Bu Kenanllarn zgrlk ve fetih savalarna, lkenin gebe
leri ve yerleik dzende yaayanlara hizmet amacyla ya da yer
leebilecekleri bir para toprak koparmak amacyla belki baz
srail kabileleri de katlm olmaldr muhtemelen. XIV .
yzylda Byblos valisinin efendisi Firavun' a yazd mektup
okunduunda akla gelen onlardr: "Kral hazretleri bilesin ki
42

kraln sadk hizmetkar Byblos kentinde her ey yolundadr, an

cak gebe ekyann stmdeki basks gittike artmaktadr.
Kral hazretleri gzn umur kentinden ayrmasn; aksi takdir
de bu kent tmyle bu haydutlara katlabilir. . . "3
lkenin genel durumuna bakldnda lbrahim'in torunla
r

Kenan'da pek fazla ne kamamlardr. Belli bal iki mer

kez,

kuzeyde Sikem ve gneyde Hebron evresinde her yere

dalmlar ve byk olaslkla krlgan ve snk bir yaam sr

mlerdir.
En gneyde, lkenin Negeb lyle snr oluturduu yer
de yaayan topluluklar tekilere gre insanlar alkla tehdit
eden ve srleri kran kuraklktan daha fazla etkileniyorlard.
Bu koullarda batya, Msr'a, Deltann sulak ve yal toprakla
rna doru gitmeleri ok doald.

Yakub Msr'da satlk buday olduunu grd ve oullarna

yle dedi: "Niin birbirinizi seyredip duruyorsunuz byle? M
sr'da buday olduunu duydum. Gidin oraya ve aln ki yaaya
lm bylelikle ve lmeyelim!" Ve Yusufun on kardei buday al
mak iin Msr'a gittiler: Ama Yakub Yusufun en kk karde
i Bnyamin'i gndermedi onlarla birlikte: "Bana bir ey gelir
korkusuyla.'" Ayn yolda bakalar da vard. lsrailoullar da bu
day almak iin oraya gittiler, nk Kenan'da da ktlk vard.
(Tekvin, XLII, 1-5: Yehova gelenei metni)

"Ayn yolda bakalar da vard" : Olaanst bir ey deil

bu -Bir toplanma yerinden ya da otlaktan baka bir yere gidi.
Firavun'un lkenin kuzeydousundaki memurlar doudan ge
len bu gebelerin geilerini defalarca kaydetmilerdir ve bu
3 Mektup (Babil dilinde), El-Amarna elyazmalar, no. 68, J.A. Knudtzon, Die El

Amarna-Tafeln, I, Leipzig, Hinrichsche Buchhandlung, 1907,

s.

360 ve devam.

43

balamda XIII. yzyl sonlarnda blgeyi gzetleme grevi st

lenmi birinin u raporu rnek gsterilebilir: "Kral hazretleri
iin baka bir haber. . . Edam'dan gelen Bedevilerin geiine izin
verdik . . . Per-Anti gllerine kadar. . . Teku blgesine kadar. . .
kendilerinin ve hayvanlarnn hayatta kalmalar iin . . . "4
Hi kukusuz ayn dnemde, XIII. yzyl iinde, belki d
siyasetin zorluklarnn etkisiyle iler birdenbire ters gitmeye
balar: Rejim sertlemeye baladndan Filistin'den gelen g
ebeler g kullanlarak engellenir; bunlara yabanc yerleik
muamelesi yaplr ve Firavun'un uyruklar olurlar, hatta belki
de angaryaya koulurlar ve kle olurlar ki o zamana kadar z
gr yaayan gebeler iin zor durumdur bu:

Msrllar lsraillilere almalar iin bask yaptlar ve angar

yalara koarak yaamlarn zorlatrdlar: Har ileri, kerpi ile
ri ve her trl tarla ileri. . .
(k, 1, 13 ve devam: Din adamlar metni)

4 Papyrus Anastasi VI: 5 ve devam; J.B. Pritcnard, Ancien Near Eastern Texts
1

relating to the Old Testament, Princeton University Press, 1955, s. 259a.

44

MUSA VE YEHOVA'YA AGIT

Burada da, srail'in bu kahramanlk yllaryla ilgili ok

nemli anlarn evresinde zamanla fantastik bir hale olutu.

Ve ite her ey byle balad. Dman bir blgede boyun

edirilmi bu insanlar arasndan kleletirilmi yurttalarn
kurtarmay ve onlar atalarnn topraklarna gtrmeyi misyon
edinmi bir kahramann, dahi bir nderin, bir byk adamn
kmas gerekiyordu. . . hep birlikte eski atalarnn yaam ol
duu lkenin bitiiindeki bu Kenan lkesini fethetmeleri ve
sahiplenmeleri gerekiyordu. Bize gre bu siyasal amacn zgn
l "yeni bir Tanr" adna dinsel bir esinle gerekletiriinesi- .
.
l--. ' .- , ,;:
.L
:: ' ' " <:. ' -: r'
<
nn gerekli olmasyd.
_ ,.

srail'in gerek yaratcs bu antik dahinin ad Musa' dr ve

ite bu Musa gebelik yllarnda, soydalarnn haberdar olma
d byle bir yerin varln renmiti kesinlikle . . . eski Sami
lerde genellikle olduu gibi burada bir klt merkezi, "yksek
bir yer" , bir da olmalyd. . . byk olaslkta engebeli Sina bl
gesinde ya da daha byk olaslkla Hicaz'n kuzeyinde, Akabe
krfezinin br tarafnda bir yer. Bu mstakbel nder kendisi
ni ok uzaklara gtrecek olan ilham orada bulmutu belki.
Bu Tanr onunla orada konumutu:
45

"Msr'da olan kavmimin ektii sefaleti grdm. Angaryac

lar yznden nasl feryat ettiklerini duydum. Evet onlarn acla
rn biliyorum! Ve onlar Msrllarn elinden kurtarmak ve iyi
ve geni, st ve bal akan bir diyara karmak iin indim! .. " Ve
Musa cevap verdi Tanr'ya: "Ben kim oluyorum da sraillileri M
sr'dan karmak iin Firavun'un karsna kaym?" Tanr y
le dedi ona: "Ben senin yanndaym!. . Ve sen bu halk Msr'dan
kardnda bu daa gelip Tanr'ya kredeceksiniz. "
(k, III, 7-12: Yehova+Elohim gelenei metni)
Dnyada hibir halk doal olarak, tanrlarn kendiliklerin
den deitirmediinden Musa unu da dnmt: Kabilesine
byle bir mesaj verebilmek iin, sadece yeni bir yzle kendisini
gsteren sahibinin kimliini atalarnn, kardelerinin ve kendi
lerinin esas geleneksel tanrsallyla belirtmesi gerekiyordu. Ve
Tanr'nn henz bilinmeyen bu yz Adndan belli oluyordu
nk eski Samilere gre bir eye ad vermek bizim iin beklen
medik ikincil olay gibi bir ey deil, znn gerekten ortaya
kdr. Bu ad (Yahvel) eski srail idyomunda "yaamak", "ol
mak" anlamna gelen fiili artrabilirdi:
O zaman Musa Tanr'ya yle dedi: "Ben imdi srailoul
larna gitmeye ve onlarla konumaya hazrm: Beni size atalarn
zn Tanrs gnderdi diyeceim! Ama onlar bana, 'Ad ne onun?'
diye sorarlarsa ne cevap vereceim?" Tanr da bunun zerine u
karl verdi Musa'ya: "Ben ben olanm!" Ve ekledi: "te by
le diyeceksin srailoullarna: 'Size beni benim olan gnderdi. . .
O (eski branicede: Yahve) atalarnzn Tanrs, brahim'in
1 Yahve, Tanr'nn "zel ad" olduu kabul edilen branice szcn esas okunuudur
ve bu nedenle Kutsal Kitap' kopya eden eski Yahudiler ve bylesi "kutsal" bir
szcn telaffuz edilmesini istemeyen eski Yahudiler bu szc uzun sre Yehova
olarak telaffuz edilecek ekilde yazdlar.

46

Tanrs, lshak'n Tanrs, Yakub'un Tanrs gnderdi beni size!'

Benim adm sonsuza kadar budur ite!"
(k, III, 13-15 :

Elohim gelenei metni)

stenildii kadar yetersiz grlsn, byle bir sezgi, Tan

r'yla ilgili olarak bylesine esiz ve gizemli, her eyi yapabile
cek ve bilebilecek olan bir karakterin sergilenmesi

var olduu,

orada olduu anlamna gelir, derin bir anlayn iaretidir bu: s

rail' in ve daha sonra da Hristiyanln din tarihinin tohumlar
buradadr ve greceimiz gibi, bu zenginliklerin aklanmas
iin yzyllar gerekecektir. Bu tarih Musa'nn insan soyunun en
gl dehalarndan biri olduunu gstermeye yeter -tabii ki
ar basmas gereken salkl ve serinkanl dncelerin n
da dinsel duygunun ak duygusu gibi arlklara gtrm ol
duunu ve gtrebilecek olduunu dikkate alarak. ..
Musa'nn ynetici olmak istedii ilk eylem nasl gerekle
mitir ... folklor zellikle bu noktada her eyin stn kahra
manlk dolu, mucizevi bir sisle rtmtr. En azndan olaa
nst bir ilk ansn izleri buradadr byk olaslkla ... esaret
altndaki bir avu sefil kalabalk Msr halknn ve muhteem
Firavun'unun hakkndan gelmitir: Bu kaaklarn hakkndan
gelmeleri iin Svey blgesindeki bataklklara gnderilen bir
likler arasnda birtakm anlamazlklar km olabilir mi? Zafer
dncesi, Halknn yeni Kurtarcsnn ilk eylemi, Gcnn
ilk iareti bugnk biimiyle bu olaylarn birka yzyl sonras
na denk gelmi olsa da bu kurtarcda ortaya kmtr belki de;
k'n XV. blmnde Musa ve zgrlklerine kavuan yol
dalar bu arky terennm etmilerdir:

Yehova'y yceltiyorum, muhteem, yce,

Atlar ve atllar denize dkt!
47

Benim gcm ve vncmdr o,

Benim kurtuluumdur o!
Benim Tanrm'dr, yceltiyorum onu:
O benim babamn Tanrs'dr ve yceltiyorum onu!
Yehova gerek bir sava nderdir:
Yehova -onun gerek addr!
Firavun'un sava arabalarn ve askerlerini denize atan odur:
Ve sekin araba savalar Kzldeniz'de battlar!
Uurum stlerine kapanyor:
Ta gibi derinlere indiler!
Senin sa elin Yehova gcn gsterir
Senin sa elin Yehova dmanlar paramparara eder!
ihtiamnla yok edersin hasmlarn
fkeni sayorsun stlerine ve bu fke onlar anz gibi yiyip
bitirir
Ve soluunla sular yld
Akntlar baraj gibi durdular
Uurum denizin ortasnda dondu
Dman baryordu: "Pelerindeyim, yakalayacam onlar. "
Sonra ganimeti paylaacam ve ruhum doyacak
Klcm ekiyorum ve elim yakalayacak onlar
Ama sen soluunu verdin ve denizin altnda kald onlar
Kurun gbi sulara gmldler
Tanrlar iinde senin gibisi var mdr Yehova?
Senin gibisi var mdr:
Kimse boy lemez seninle, kimse yapamaz senin
yaptklarn
Harikalar yaratan deil misin sen?
(k, XV, 1-11: Elohim gelenei metni)
48

Bu beklenmedik zaferin nemi konjonktrn

ok tesine

gemitir: Yehova'nn kullarnn dinsel dncelerini belirgin

letirir ve dolaysyla dininin daha sonraki gelimesini de belir
ler. srail iin nemi zellikle mevcut glerin orantszl

ve

madurlara beklenmedik bir biimde zgrlk verilmesi olan

bu baarl ka yks araclyla bu inanm madurlar, hu
ahane parann hala hissettirdii gibi, aradan geen zamana
ramen Yehova'nn mdahalesini grmlerdir. Bir anlamda bu
dnyann olaylaryla tanrlarnn ynlendirdii bir mekanizmay
ve gc rttrmlerdir: Bizim inan dediimiz de budur.
Bu dnya ilerine karmasna olan doast inan Yeho
va'ya her anlamda bir byklk vermitir: Olaylarn ve ansn
belli gelgit olgularyla, rzgarla, gerektiinde kumlarn hareke
tiyle belli bir biimde ayarlandn gren Halk Msr'n zorba
lndan kurtulur, srailliler tanrlarnn doa ve insanlar stn
de etkili olduuna inanmaya balarlar. Yehova'nn kaderi t
myle burada filizlenmektedir: Msr' dan "mucizevi" k
uzun bir ykselme izgisinin ilk admdr sadece,
Bundan byle, doan bu inancn ruhani ve cismani liderle
ri araclyla nce gelitirilmesi daha sonra da bakalarna a
lanmasnn her trl ans vardr: Musa'nn rol kesinlikle bu
rada bitmeyecektir. Gerekten de dinsel gelenein aktard
bilgilere gre kaaklar beklenmedik zaferlerinden sonra, ani
den ve kestirmeden Kenan lkesine dneceklerine uzun sre
"Sina l"nde dolamlardr. Musa'ya gre "Msr'dan kan

halk" Tanr'nn kendisine grnd "tepeye Ona kretmek

iin dnmtr. " Ne var ki olup bitenler Yehova'yla srail ve ls
rail'le Yehova arasnda Musa'nn ok istedii ok zel balarn
kurulmas iin yeterli deildi: O srail'i Yehova'nn Halk yap
mak istiyordu . . . Yehova'nn setii ve koruduu halk ve lsra
il'in tek Tanrs, Yehova . . . onun gznde deerli olan tek Tann.
49

Ve onun dncesine gre -ve bu noktada Yehova'nn M

sr'dan k srasnda beklenmedik ve son derece etkili mda
halesi onun dncelerini glendirmitir- aralarnda bu tr
zel balar oluursa Yehova Halkn her eye ve herkese kar
korumak iin gene mdahale edecektir . . . balarnda byle bir
"komutan" olan Halk refaha kavuacak ve byyecekti.
Musa bu amala eski Samiler arasnda yerlemi olan ve
uygulanan eski bir ynteme bavurmak istiyordu: Kaq bann
yerini gene bu ba kadar gerek ve gl, ritler araclyla ger
ekleen ve dolaysyla kan, yaam ve yazg birlii oluturan iti
bari bir yaknln almas: Kan kardelii(?), yemeklerin birlik
te yenmesi ve herkesin birbirine kar ykmlklerini yerine
getirmesi konusunda yeminlerle; Ahit treni.
Bu Ahit "dada", Yehova kltnn olduu yerde yapl
mtr: sraillilerin uzun sre dolam olmalarnn nedeni de
budur.
Olaylardan yaklak bin yl sonraki dinsel gelenee ve o
zamandan beri genel kabul gren, bu "da"n (Kutsal Kitap'
ta kimi zaman Sina, kimi zaman Horeb denilen) Sina yarma
dasndaki bir tepeyle (Cebel Musa) bir tutulmas dncesine
inanmak o kadar kolay deildir: Gerekten de srail'in kolek
tif belleinde ok daha arkaik ve kkl, baka bir gelenek var
dr: Bu gelenee gre ttifak srasnda srail'in Yehova'yla ilk
"dorudan" ilikisi srasnda beklenmedik ve ani bir doa fela keti bagstermitir ve ok eski k yklerine gre bir ya
narda patlamasdr bu olay. " Ve dada gk grlemeleri ve im

ekler ve dan stnde koyu bir bulut grld ve ok gl bir

boru sesi duyuldu", "Ve da srekli ttyordu, nk Yehova
daa ate iinde inmiti ve duman ocak duman gibi kyordu
ve btn da titriyordu" (k, XIX, 16 ve 18: Elohim gelenei
metni) . . .
50

Bu durumda bu dan baka bir yerde olmas gerekir, tarih

dnemlerinde yanardan bulunduu bir blgede . . . Hicaz'n
kuzeyindeki Madian lkesidir muhtemelen buras ve eski kut
sal kitaplardaki baz bilgilerin verdii iaretler de bu yndedir.

En azndan Yehova'nn Halkna vahyinin bu mthi patlamay

la birlikte gereklemesi sraillilerin hayallerini ve dinsel duy
gularn ok byk lde etkilemi ve onlara doaya egemen
olan, mthi, dayanlmaz bir Tanr fikri empoze etmitir -ve
ok uzun sre kalc olmu bir fikirdir bu.
Yehova'yla ittifak kesinlikle daha bir nem kazanyordu:

Musa gelip kavmine Yehova'nn btn emirleri ve kararlar

n bildirdi ve kavmi hep bir azdan karlk verdi: "Yehova'nn
btn emirlerini yerine getireceiz!" Ve Musa btn bu emirleri
yazya geirdi. Sonra sabah erkenden kalkp dan eteinde bir
sunak ina etti. Ve verdii emir zerine lsrailli genler kurbanlar
yaktlar, boalar kestiler. Ve Musa bu kurbanlarn kannn yar
sn alp leenlere koydu ve kann yarsn da sunaa serpti. Son
ra Ahit kitabn alp kavmine okudu. Ve hepsi tekrarladlar: "Ye
hova'nn btn emirlerini yerine getireceiz, ona itaat edeceiz"
O zaman Musa kalan kan ald ve kavminin stne serpti: "lte,
dedi Yehova'nn btn bu emirlerle ilgili olarak sizinle ettii
Ahit'in kan!" Musa daha sonra daa --nand, yannda Harun,
Nadab ve Abihu ve yal lsrailllerden yetmi kii vard. lsrail'in
Tanrs'n grdler ve onun ayaklarnn altnda parlak ve saf bir
ey uzanyordu, gkyakut deme gibi bir ey. . . gn kendisi
sanki. Ama bu ayrcalkl insanlara dokunmad . . . onlar da Tan
r'y seyredebildiler ve huzurunda len dzenlediler. . .
(k, XXIV,

3-11: Yehova+Elohim gelenei metinleri)

Bu olay ancak yzyllar sonra yazya gemitir: Hissedildii

51

gibi birok ayrnts hi de geree uygun grnmez . . . ln

ortasnda "boalar" ve yetmi yal srailli ! Ama esas olarak bir
otantiklik de vardr burada: Paylalan kan ve zellikle birlikte
yenen yemek . . . eski Samilerde ok sk yaplan ahitler. Yehova
ve kavmi artk ok sk bir birlik iindedir, akraba gibidir ve iyi
ve kt gnleri paylamaya kararl bir kavim olmutur. srail
bir kavim olarak Yehova'ya aittir: Dolaysyla dinsel yaamna
bal siyasal gelecei sadece imann alglayabilecei ve bu dn
yay kuatan o doast evrene girmitir.
Bununla birlikte srail halkn oluturan artn tek zgn
yan bu deildir: Bunu btn tekilerden ayr tutuyoruz ve
Ahit'in kendi zel ierii ve onu oluturan maddeler vardr.
Yukarda okuduumuz parada bunlar Musa'nn bir " rulo ya
'

yazd" kabul edilir. O dnemde byle bir ey kesinlikle mm

kn olmadna gre bir anakronizm sz konusudur belki; bu
olayn dayand metin balamnda kesindir bu: Tmyle k
metni, XX , 22-XXIII, 19
Buna

(Elohim gelenei metni).

Ahit denmitir ve byk olaslkla Kutsal Kitap'tan

kalan en eski "yasa" derlemesidir. Ama burada yerleik ve ift

ilie adanm bir yaamn derin izleri grldnden bu met
ni gebe ve sefil Bedevilerin eyhi bir Musa'ya mal etmek
mmkn deildir ve

"Dada" bu Ahit'i kimin yapt bilinmez.

Bununla birlikte bu Ahit'in temel zelliklerinin dinsel gelenek

iinde kesinlikle korunmu olduu anlalyor ve

"On Emir"

bunlar ok iyi yanstyor:

Ben Yehova, senin Tanrnm: Seni Msr'dan, kle olarak

bulunduun evden karan benim! Benden baka Tanrn olma
yacaktr!
Kesinlikle put yapmayacaksn, yukarda gklerde olann ya
da aada yerde olann veya yerin altnda, sularda olann suret52

/erini yapmayacaksn. 2 Onlarn nnde kesinlikle eilmeyecek

sin ve onlara klt adamayacaksn kesinlikle: nk ben Yehova
senin tek Tanrnm!
Yehova'nn, Tanr'nn adn bo yere azna almayacaksn
kesinlikle!
Tatil gnnde onu takdis etmeyi unutma: Alt gn alabi
lirsin ve yapmak istediin her eyi yapabilirsin; ama yedinci gn
Tanr'na, Yehova'ya adanmtr. . .
Babana ve anana sayg gstereceksin.'
ldrmeyeceksin!
Zina yapmayacaksn!
Hrszlk yapmayacaksn!
Yalan yere ahitlik yapmayacaksn!
Komunun evine, karsna, erkek ya da kadn hizmetileri
ne, onun hibir eyine gz dikmeyeceksin/
(k, XX, 2 - 17 :

Elohim gelenei metni)

Burada bu "emirler"in znn kelimesi kelimesine ifade

ettikleri nemli deildir. Bunlar ze11ilkle Babil'den Msr'a ka2 Bu yaptn eitli yerlerindeki bu ve benzeri blmlerin znde bizimkiyle hi ilgisi
olmayan ve eski lsraillilerin kozmolojisini yanstan bir dnya gr yatmaktadr.
Byk bir olaslkla eski Mezopotamyallara banl olan eski srailliler (bu konuda
bkz. Lorsque les dieux/aisaient l'homme, s. 70 ve 71) evrenin muazzam, ii bo bir kre
olduunu dnyorlard ve gene onlara gre bu kre "Engirler"in "Yukardaki
Sular"na gmlmt; bu sular "Aadaki sular" dan Gn "Kubbesi"yle ayrlmt.
Bu "aa sular" iki eitti: "stteki" sularla ayn nitelikte olan ve btn yeryzn
kaplayan " deniz" sular. Yuvarlak dev bir " ada" gibi olan yeryz, yzln eit,
kaynaklardan ve kuyulardan beslenen bir tarl su rtsnn stnde, kaidelerin
zerinde duruyordu. Altta, byk olaslkla btn llerin hayaletlerinin dolat
muazzam yeralt maaras cehennem bulunuyordu . Yeryz ufkunda grlen yksek
dalar ayn zamanda gn kubbesine destek oluyorlard. Bu ematik "tablo " son
derece karmak ve kimi zaman mantksz, karmak bir mitoloji ierir.

53

dar en etkili, en yceleri de dahil olmak zere zamann teki

byk dinlerinin ilkeleriyle -az ok gizli ya da gcldr bunlar
ayrca- karlatrldnda Musa'nn dehasnn tesinde coku
ve heyecan veren "manevi", derin, yce unsurlar barndrrlar
ilerinde. Burada hi kukusuz Yehova'nn tek gerek, mutlak
Tanr olduu sylenmemitir: Ama bu Tanr, kabul edilen ve
srail iin kabul edilmesi gereken tek Tanr'dr. Baka tanrlar
da vardr ama srail iin deildir onlar. srail iin tek Tanr,
O'dur. Ve bu Tanr'nn, o dnemde geerli olan adetlerin ter
sine hayal edilmemesi, dnlmemesi, bir biime indirgenme
mesi gerekir: O'nunla ilgili olarak, adndan da anlalaca gibi
"var olduunu", "her yerde olduunu" bilmek yeterlidir. O'nu
yceltmek, ona sayg gstermek gerekir ve bu i sadece ona za
man ayrarak olmaz, O her eyden nce baka insanlara, onla
rn yaamlarna, onurlarna ve mallarna mlklerine sayg gste
rilmesini ister, O'na gre bakalarna -bu bakalar mevcut du
rumda sadece srailliler de olsalar- kar adaletli olmak ve on
larla kardelik duygulan iinde olmak O'nun en ok deer ver
dii, en fazla nemsedii eydir.
srail'le Yehova'y birletirmek . . . bu Tanr ve yaplan
Ahit'le ilgili derin ve arpc dnce balamnda Musa misyo
nunun ilk blmn tamamlamtr. Ama ikinci blmn ta
mamlanmas grevini ardllarna brakarak lmtr -tarihile
re gre 1250'ye doru-: srail'i bir ulus yapmak ve Filistin top
raklarna yerlemelerini salamak.

54

FLSTN'E YERLEME
VE SYASAL SONULARI

Onun lmnden sonra olup bitenler konusunda, bugn,

sadece ardlnn adn tayan kitap (Yeu) okunduunda yanl
tc

dnceler kacaktr ortaya. sraillilerin ulusal birlii ol

mu bitmi bir ey kabul edilir; sadece "vaat edilen toprak" ek

siktir ve bu fetih davul zurnayla, byk bir hzla, frtna gibi
aknlarla gerekleecektir. . . muzafferler btn maluplar saf
d edecek, ganimetleri paylaacak, kanunsuz olarak igal et
tikleri yerlere yerleeceklerdir.
Aslnda her ey daha farkl bir biimde olup bitmitir ve
zellikle Hakimler kitab sayesinde anlyoruz bunu . . . onu bir
takm dindar derlemecilerin iine hapsettikleri din erevesin
den kardmzda . . .
Bu balamda V. blm'deki "Debora'nn arks" rnek
gsterilebilir; bu para zellikle dili ve slubuyla milattan on
bir yzyl nceki olaylara yaklatrr bizi, dolaysyla Kutsal Ki
tap'n sadece en gl iirlerinden biri deil, en arkaik belgele
rinden biridir. Ne gryoruz bu blmde? Kalelerine ve tah
kimli kentlerine yerleen ve balarnda krallar bulunan "Ke
nanllar" karsnda (ayet 9) srail'in ne toprak btnl ne de
siyasal btnl vardr: srailliler yaklak on iki klan ya da
kabileye ayrlmtr ve bunlar da kendi aralarnda ok sayda
gebe ya da yar gebe topluluklara blnmlerdir: En g
neydeki kabile Yahuda'nn ad anlmaz, nk byk olaslkla
daha o zaman bile ayr bir topluluktur Yahuda; sadece komu
su ve en yakn mttefiki, Kuds'n yukarsnda yaayan Benya

min ( 1 3) klannn ad geer, sol tarafnda, denize doru Dan

( 1 7) kabilesi, biraz daha kuzeyde Efraim ( 1 3) ve daha kuzeyde
55

teki ad Manase olan Makir ( 14), daha yukarda Taharriye G

l hizasnda lssakar (15) kabilesi bulunur; biraz daha yukarda:

Ne/tali (15), Neftali'nin sol tarafnda, Akdeniz boyunca Karmel

dann kuzeyinde Aer (17), Erden'in tesinde Ruben (15- 16),
ldeniz hizasnda ve biraz daha yukarda Gilead lkesinde
-burada ad geen- Gad ( 17). Bylesi bir dalma dikkate aln
dnda eitli srail klanlarnn bar yollardan ve atalarnn
yolundan giderek ya da savalar ve zel fetihler yoluyla lkeye
olduka erken bir dnemde, XI. yzyldan balayarak girdikle
ri anlalr. Hakimler'in dikkat ekici baka bir blmnde (II
I, 5-6) "onlarn Kenanllarla i ie yaadklar, kz alp verdikle

ri, onlarn tanrlarna taptklar" anlatlr.

Onlar ne kadar dank yaarlarsa yaasnlar aralarndaki
derin balar korurlar. Tek bir halk olma bilinci zellikle tehli
ke annda belirgin biimde kendini gsterir. Kendisi de Efraim
kabilesinden olan Debora, Kenanllara kar sava ars yap
tnda (7, 12) ok fazla sava olmayan ya da tehlikeden uzak
duran baz klanlar -Ruhen, Gad, Dan ve Aer ( 15b- 17)- bu
arya kulak asmasalar ve kendi ilerine kapansalar ve baz a
irler tarafndan alaya alnsalar da ou -Efraim, Benyamin, Ma
kir-Manase, Zebulon ve Neftali ( 13 - 15a, 18)- Neftali komutan
Barak-ben-Abinoam'n (12) emrine sava gndermilerdir.
Ama bu etnik baa dinsel bir birlik elik eder ve glendirir
onu. Btn iirde grlr bu zellik. Herkes tek komutanlar
nn sadece Yehova olduunun bilincindedir. Yaad lden
kp gelir (4-5) ve sava bizzat ynetir, nk Kenanllar sra
illilerin olduu kadar Kendisinin de dmanlardr (3 1 ); o ister
se yukardaki Yldzlara da emir verebilir dmana saldrmalar
iin, dman ok gibi arpan bir avlanla bunaltabilir ve Ki
on'un sularyla Kenan savalarn yok edebilir (20-2 1 ) -by
lelikle air doann frtnalarla, avlanlarla sraillileri destekle
diini ve dmanlarn bozguna urattn belirtiyor. Yeho-

56

va'ya inancn btn srail klanlarn nasl birbirine balad

balarndaki Komutanla onlara nasl byk bir g verdii g
rlyor . . . zafer her halkarda onlarn olacaktr.
Bu byk coku, bu gl birlik, "kendisine gvenen" bir

rkn taze ve gl kan srail'i siyasal olarak blnm, i sava

larla harap olmu ve kendi olaanst o eski kltrleriyle kansz

kalm Kenanllarn azl bir dman haline getiriyordu. Btn

bu nedenlerle zafer srail'in olacakt. Bir anslar daha vard: Bu

II. binyln sonunda Hititler gibi can ekien ya da MsrWar,

Babilliler veya Asurlular gibi i atmalarla alkalanan Yakn

dou'nun siyasal devleri, eskiden beri gei blgesi, ayn zaman
da da koruma, denize alma, tkenmez bir deerli madde (sz
gelimi sedir aac) blgesi olan Filistin'e doru genilemek ister
lerken bu blgenin kaderiyle pek ilgilenmiyorlard artk.
Sonunda inatlklaryla ve yiitlikleriyle, gleriyle, yakla
k iki yzyl iinde "Vaat edilen topraklar" verildi kendilerine,
orada tek bir krallk iinde rgtlendiler, Kuds' merkez yap
tlar ve tek bir hkmdarlar vard: Birliklerini perinleyen ve
evredeki siyasal glerle birlikte evreye egemen olan bir kral.
Onlarn btn hrslarn talandran ve baarlarn daha
ileri ve daha telere tayan ikinci krallar olmutur: l
lOOO'lerde Davud. Srkleyici ve yrekli, valye ruhlu, Mak
yavelci, savalarda olaanst gzpek, bar zamannda bilge,
lgnca tutkular dnda, kendisini daha insancl klan ak da
hil her eye direnebilen, duyarl ve air ruhlu bir kral . . . kendi
siyle ilgili unutulmaz bir imaj kalmas iin her eye sahipti bu
kral. Byleyici kiiliini eski dostu ve rakibi, ilk kral Saul ve
kardei gibi sevdii olu Yonatan'n savata ldklerini ren
diinde dzd at ok iyi yanstmaktadr:

Yazk! srail an
Bu yksek tepelerde gitti!
57

Kahramanlar nasl can verdiler?

Gad'ta bildirmeyin bunu
Akelon meydanlarnda yaymayn sakn:
Filistinlilerin kzlar comasn
Bu snnetsiz/erin kzlar kendilerinden gemesinler!
Ey Gilboa dalar,
stnzde ne iy ne yamur olsun
Ah o kalle saldrlar!
Kahramanlarn kalkann orada kirlettiler
Saul'un ya srlmemi kalkann
Ama ldrlenlerin kannn, yiitlerin yann srld
kalkann!
Ama Yonatan'n yay geri gelmedi
Ve Saul'un klc bo dnmedi!
Saul ve Yonatan, sevgililer, harika insanlar
Hayatta da lmde de hi ayrlmadlar
Kartallardan daha hzl
Aslanlardan daha glydler!
Ah! srail'in kzlar
Saul iin alayn,
O size ok deerli krmz bir kuma giydirmiti
Giysilerinizi altnlarla sslemiti!
Savata nasl
Can verdiler bu yiitler?
Yonatan senin lmn beni de bitirdi!
Byk bir ac verdi bana lmn Yonatan!
Benim iin ok yceydin sen!
Esiz bir dosttun benim iin!
Aktan da yce bir duyguydu bu!
58

Nasl can verdiler kahramanlar?

Sava silahlar nasl yok oldu?
(il Samuel, 1, 2 1 -27)
Ve ite srailliler uzun ve inat bir kemirme hareketiyle,
kanl savalara girimeden, bar istilalarla sonunda eski Pey
gamberlerinin ryasn gerekletirdiler: Yehova'nm kavmi ola

rak sonunda istedikleri topraa yerlemi bir ulus dzeyine

ykseldiler ve zerk bir siyasal g oldular.

FLSTN'E YERLEMENN KLTREL

VE DNSEL SONULARI

Biz bu alma balamnda onlarn kurumlarnn gelime

sinden ok dinsel maceralarn aryoruz, dolaysyla bu tr bir
gelimenin dayanaklar gerek anlamda ilgimizi ekmiyor. Buna
karlk bir avu gebe ve gezgin oban uzun sre yerleik d
zene geemez kesinlikle ve evresindeki krallklar kadar kentle
mi ve uygarlam olan bu ulus yaam ve zihniyet asndan ke
sinlikle derin dnmler geirmez. Bu balamda "Yehova'nn
kavmi"nin ald yolu deerlendirmek nemlidir . . .
Yeu'nun kitabnn deerlendirmelerinin ematik ve tarafl
yansmalarndan en azndan bir doru veri kmtr: Kenanlla
rn yerine geen srailliler Kenanllarn deimez yaamlar er
evesinde onlarn gerek miraslar olmulardr. Gerekten de
maddi ve entelektel gelime alannda kendi dillerine kadar her

eyi onlardan alm, her eyi onlardan renmilerdir.

59

Gebe ya da yar gebe yaan bir kltrdr, uygarlk

deildir. Basit ve de zor, ileli bir yaamdr ve herhangi bir
alanda hibir gelimilii yoktur. Ayrca neredeyse tamamen
kendi iinde yeterli bir yaamdr ve d dnyayla ilikileri ola
bildiince snrlar.
Gebe ve gndelik yaamlarnn otomatizmi dnda ken
dilerini neredeyse btnyle hayvanlarna adam olan ve teki
gebelerle ya da kendilerinden daha donanml yerleik kabi
lelerle srekli kar ve prestij kavgas iinde olan srailliler ile
rine kapank yayorlard, kltrel ve entelektel birikimleri
ok yetersizdi ve neredeyse sadece atalarndan kalma szl ge
leneklerle ve derinliklerinde bilinsiz bir biimde yer etmi
olan ve bir anlamda srlerinin doast eyhi gibi grdkleri
Yehova'yla olan balaryla yetiniyorlard.
Filistin'e III binyln ortalarnda yerlemi olan Kenanllar
uzun zamandan beri gerekten uygar bir yaam sryorlard.
Yerleik bir dzenleri vard, topraklarn iliyorlard ve bu top
raklarn btn zenginliklerinden yararlanyorlard, eksiklerini
ayn zamanda uygarlklarn gelitirmeleri konusunda kendileri
ne yararl olan evrelerindeki lkelerle gerekletirdikleri ticari
faaliyetlerle telafi ediyorlard. Her biri bir merkeze bal olan
kk krallklar iinde karmak bir toplumsal ve siyasal r
gtlenmeleri vard: Tahkimli bir kentte monark maiyetiyle bir
likte bir sarayda yayordu ve tapnaklarda da hizmetlileriyle
birlikte tanrlar bulunuyordu. Uygar ve gelimi bir yaam s
ryorlard; otantik bir uygarla sahip olduklarnn iaretiydi
bu ve dorudan yarar olamayacak eyleri -sanat yaptlar
retme konusunda uzmanlamlard bu insanlar. Yazlar var
d: Hatta alfabenin, yazma sanatnn sadeletirilmesi onlarn
eseridir -nk Fenikeliler dil ve kltr asndan Kenanlly
dlar ve onlarn komularydlar. Edebiyatlar vardl ve elde
edebildiimiz bilgiler araclyla burada mitolojinin nemli yer
60

tuttuunu anlam bulunuyoruz -yani sonu olarak o dnemin

"entelektel" dncesi ve "felsefesi" . Bu konularla ilgili ola

rak sorduklar ynla soruya cevap verebilmek iin tanrlarnn

dsel etkinliklerine bavuruyorlard -nk ok sayda Tann' ya sahiptiler, her tanrnn insanlarn yaamna mdahale eden
bir koruyucuya gre bir hiyerari iinde toplanm rolleri ve i
levleri vard. ok byk bir olaslkla btn bu zellikleri Ke
nanllar yaratmamtr kesinlikle ve Yakndou'nun ve zellikle
de Mezopatomya'nn byk uygarlklarndan almlardr; Me
zopotamya uygarl onlarn zihniyetleri ve Sami kanlar bala
mnda ok yakn olduklar en eski ve en deerli uygarlktr.
te yandan srailliler gelime izgilerinin br ucunda da
Sami'dider: lerinde sadece tohumlarn ve ilk izlerini barn
drdklar ve bir yetkinlik dzeyine ulatrdklar birok unsur
lar yeniden ok abuk bulmalar sonucunda ok ksa srede
Kenanllarla bir tutulmulardr. Bu nedenle hi glk ekme
den Kenanllarn miraslar olmulardr,

her eylerini onlardan

almlardr -topraa bamllk ve Yehova inanc ve bunlarn

ierdikleri eyler, en bata da karlkl ilikilerinin zn olu
turan Ahit

dnda.

Bu iki unsuru, bir yandan ruhani ve soyaekimle ilgili un

suru, te yandan da yeni kazanm olduklar kltrel unsuru
nasl uzlatracaklardr ve yeni yaamlarna yerlemi olan bu
kltrle srail'in gelimesini nasl ynlendireceklerdir?
Baz durumlarda iki etken btnyle badayordu ve bir
birlerini kolayca zenginletiriyordu.
1 zellikle 928'den bu yana eski Ugarit kentinin (Akdeniz' de, modem Suriye kenti
1
Lazkiye yaknlarnda) yeni ad Ras amra'da kalntlar ortaya karlmtr. Bu
"Ugarit metinleri"nin nemli bir blm A. Caquot ve M. Sznycer tarafndan
evrilmitir: Les Religions du Proche-Orient asiatique, s. 3 5 1 -458 (Paris, Fayard
Denoel, 1970).

61

Szgelimi kolektif yaam ve "yasa" kurallar balamnda.

sraillilerin Yehova'nn mttefikleri olarak kabul ettikleri top
lumsal mkellefiyetler Ahit'in maddelerinde zetlenmitir b
yk olaslkla:

On Emir' de zleri bulunduu dnlen, belir

gin bir yaam kural olmaktan ok olaylarla ilgili temel tavr ve

davranlarn kaba hatlaryla, basit bir evirisi olduu sylene
bilecek ok temel baz ilkeler. srailliler toplumsal adan ok
daha karmak ve ok farkl bir yaama adm attklarnda eski
ilkelerini yeni yaam biimleriyle ve bu yaamn sunduu bek
lenmedik durumlarla uzlatrmay renmek zorunda kalm
lardr ve bunun da tesinde yaznn salad uygarln getir
dii zelliklere uygun biimde bu zenginlii ve devlerinin art
masn bir tr kazvistikle yazya geirmilerdir. Eski Yakn
dou' da bu tr "Y asalar"n kaleme alnmas III. binyl sonu
Mezopotamya'sndan bu yana yaygn bir uygulamayd ve eli
mizde Kenan kkenli bu tr hi belge bulunmamasna ramen
ok byk olaslkla var olmutur bunlar ve srailliler tarafn
dan da grlmtr. Dolaysyla yaama biimleri deitike
Ahit'in eski kurallarn yeniden ele alp dzenleyeceklerdir.
Byle bir kurallar manzumesinden bize kalan ve Kutsal Ki
tap'ta bulunan, daha ge dnemde

Elohim gelenei iinde yer

alan en eski derleme byk olaslkla II. binyl sonu ya da I.

binyl bana tarihlenir. Burada ilk satrlarn aktarmann yeterli
olaca Ahit (k, XX, 22-XXIII, 19):

Yehova Musa'ya dedi: "lsrailoullarna byle diyeceksin:

Gklerden size nasl konutuumu grdnz!
Benim yanmda kesinlkle gm ya da altndan putlar yap
mayacaksnz.
Benim iin topraktan bir sunak yapacaksn, kurbanlar ora
da yakacaksn, byk ve kk ba hayvanlar orada kurban ede62

alesin; ve Ben sana varlm her yerde gstereceim: Sana ge/e

cef.im ve seni kutsayacam.
Eer Bana tatan bir sunak yaparsan kesinlikle yontma ta11111 olmasn nk, bu talara kalem vurursan murdar edersin
on/an. . . "
(k, XX, 22-25)

ilk On Emirden sonraki deiiklikler ! Hi kukusuz s

reklilii belirtmek iin yeni talimatlar aka Musa'ya mal edil

mi ve bunlar Ahit'in maddeleri gibi iletecek olan Yehova'nn

azndan syletilmitir. Ama altn ve gm putlar, basamakl
tatan sunaklar, karmak olduu anlalan ritel. . . kurban
yakmalar, kurban kesmeler . . . btn bunlar kesinlikle Kenanl
lar' dan gelir -ayrca btn bunlar hem edebiyatlar aracly
la hem de arkeolojik bulgulardan biliyoruz- ve srail'in dini li
derlerinin Yehovacln ilk ilkelerini yeni kltrel verilere
uyarlamakla ilgilenmi olduklar anlalyor: Sadece Yehova'ya
adanan klt ve btn imajlarn yasaklanmas. O zamana kadar
bilinmeyen ve ak seik biimde Kenan ritelinden uyarlan
m olan yeni litrjik aygt kabul edilmi, deyim yerindeyse
"Y ehova" geleneklerine girmitir. Bizim yasalarmz'n geri ka
lannn okunmasndan da ayn sonular kacaktr. Bu arada
unu da syleyelim ki Kenan litrji geleneklerinin benimsen
mesi daha ileri noktalara varacaktr, nk Ahit' e gre hala ka
ba ve krlgan, topraktan bir suna tercih eden, hibir biimde
yontma ta istemeyen bu l Tanr's, bu yersiz yurtsuz gezgin
lerin Tanr's lkenin eitli yerlerinde mabetlerle dllendiril
mekle kalmayacak, nc kral Sleyman zamannda bakent
te bir " kraliyet mabedi" ina edilecektir kendisi iin: Muhte
em bir mabet . . .
Yeni verilerle eski zihniyetin bu ekilde badatrlabildii
baka bir alan daha vardr. Bizim "Felsefe" adn verdiimiz

63

alandr bu: nsann u sralarda kkenleri ve yaamnn anlam

konusunda her zaman sorduu nemli sorulara -insann henz
dorulayabilme yeteneine sahip olmad kavramlar ve teori
ler olmadnda- byler ve mitler araclyla cevap verilmesi.
Gebe srailoullarnn bunlarla ne kadar ilgilendiklerini
bilemiyoruz. Sadece yukarda grdmz gibi Yehova'nn
doa ve olaylara gerekten egemen olduuna kesinlikle inan
yorlard. Her ey bir yana, bu, kendilerini speklasyonlara ok
fazla teslim edemeyecek kadar zor bir yaam sren insanlarn te
mel sorunsal balamnda kesinlikle yeterli olabilirdi. Ama Ke
nanllarla temas edince ufuklar ilgin bir biimde genilemitir.
Kenanllar ilk efendileri ve esinleyicileri, zellikle Babilliler
gibi dnce dnyalarnda "felsefe"ye ok fazla nem veriyor
lard: Hem sorulara hem de yantlara. Ve bu cevaplar akla
mak, yaymak iin aktarma ya da zgn speklasyon yoluyla t
myle mitolojiden yararlanmlard ve bu mitolojinin merke
zinde bulunan tanrlar hem dekoru hem de dnyann gidiatn
aklamak amacyla mdahil oluyorlard. Bu mitlerin bir ou
tiyatro oyunlarnn yaratlmasn salamt ve bunlarn hi
deilse birka tanesi bize kadar ulamtr. srailliler byk ola
slkla eskiden ne kukulandklar ne de ilgilendikleri " ni
in?"lerin cevaplarn vermeyi renirlerken onlarla tanm
lardr hi kukusuz. Bu alanda da olaylar "Yehovalatrma" ve

Tanr'larn Kenanllarn kendi Tanr'larn etkin kldklar her

yere sokma ihtiyac iinde olmulardr. Ve ayn ekilde onlarda
byle bir kayg edebiyat yaptlar dourmutur -en azndan bi
rinci binyln bandan itibaren.
Bu balamda, gerekten sz edilmesi gereken yapt yukar
da belirtilen ve bugnk k metnindeki yerinin alt izilmi
olan Yehova gelenei metntdir. Bu metin IX. yzyl ncesine
ait deildir ama daha sonraki sayfalarda daha iyi anlalaca gi
bi bizim konumuz balamnda yerine oturmutur.

64

ok sk grld gibi eski kaynaklardan yararlan

m olmasna ramen Yehvova metni yazar dnr ve yazar
olarak kuvvetli bir ahsiyettir. Bu yazar halknn yksn an
latmak istemitir, ama burada inanan asndan ikili bir gr
sz konusudur: Bu dnyada olup biten her eyin doast bir
kiilik tarafndan istendii ve ynlendirildii "teolojik" bir y
k: srail'in Tanr's Yehova . . . doal olarak sadece O'na zg
olan bu ad verilmitir. O'nun amalarn ok yksek dzeyde
kabullenmek ve -Kenan tanrlarna kar- her eyin, Dnyann
ve nsann On' dan gelmi olduunu ve yarattklarn istedii gi
bi ynlendirdiini ve ynettiini daha iyi kantlamak iin Yeho
va metni tarihi "kesin" balang dneminden, erevesinin ve
aktrlerinin yaratld dnemden itibaren ele alr -ve doal
olarak Yehova tarafndan balatlmtr bu dnem:2
Belki

Ve Yehova yeri ve g yarattnda yeryznde henz bir

fidan, hibir yeillik bitmemit nk Yehova yamur yadr
maya balamamt henz ve topra ileyecek insan yoktu.
Ve Yehova yerden bir buu ykseltti ve btn topra sula
d. Yehova daha sonra adam topraktan yaratt ve onun burnuna
yaam soluunu fledi ve nsan canl bir varlk oldu. O zaman
Yehova orada, douya doru bir yerde bir bahe (cennet) yapt ve
yaratt lnsan oraya yerletirdi. . . baheyi ilemesi ve bakmn
yapmas iin ..
Yehova sonra dnd: "Erkein yalnz kalmas doru
deildir.' Ona uygun birini yaratacam.'" Ve Yehova topraktan
yerin btn hayvanlarn ve gn btn kularn yaratt; onla
r sonra adlarn koymas iin nsann nne gnderdi. lnsann
bu canllara verdii ad onlarn adlar olarak kalacakt. Ve insan
btn evcil hayvanlara, gn btn kularna ve btn vahi
2 Bu metin ileride tekrar ele alnacaktr.
r

65

hayvanlara ad koydu. Ama nsana uygun bir yolda bulunamad

(onlar arasnda). O zaman Yehova insann stne derin bir uyku
getirdi ve o uyudu. Onun bir kaburgasn ald ve yerini etle kap
lad; ve Yehova insandan ald bu kaburgayla bir kadn yaratt
ve Erkein yanna gtrd onu. Ve Erkek yle dedi:
"imdi bu benim kemiklerimden bir kemik ve benim etim
den bir ettir!
Ona Nisa denecek nk insandan alnd!"
Bunun iin insan babasn ve anasn brakacak, karsna
balanacak ve tek bir beden oluturacaklar. . .
(Tekvin, II, 4b-24; 9-14, 16-17 alnmamtr)
Bir an rasyonalitemizin kesinliinden ve soyutlamasndan
syrlalm ve bizim binyllk dncemizden daha yeni ve da
ha naif bir dnceyle bulualm : Burada Evrenin kkenleriyle
ilgili, doduu dnyaya zg imajlar araclyla otantik bir
aklama kyor karmza. nk gzlerimizin nnde bir l
manzaras, bombo ve sonsuz, dman ve iinde yaam barn
drmayan bir dzlk vardr . . . soyut Hilik kavramna ulamak
mmkn olmaynca dnya "nce" muazzam bir l gibi d
nlmtr. Srekli su ve insanlarn emeiyle tarma ve yaama
kazandrlan bu ssz ller grldnden ilk bataki . "hi
lik" ten gerek toprak durumuna geiin dikkate alnmas iin
ayn etkenlere bavurulmutur: Hayat veren ve yaanabilir yer.
Ve insann olumas balamnda biimlendirici sanatn mda
hale etmesinin nedeni her gn mucizevi dnme tank olun
masdr . . . biimsiz bir toprak bir zanaatnn elinde neredeyse
canl bir figre dnyordu . . . Bu nedenlerle ilk Yehova anla
tsnn mitolojisi kesinlikle, ok eski kkenleri byk olaslkla
eski Mezopotamya'ya dayanan, Kenan zellikleri tar. Kenan
llarn ve Babillilerin bu tr mitler esinlemek iin rettikleri,

66

genellikle birbirleriyle atan tanrlarn yerine tek Yehova'y

koyan sadece Yehova gelenei metni'dir. Dolaysyla da bu kii

lii eski srail iin doa olgularn yneten ok byk bir g

olan kozmik bir Tanr yapmtr: Bu Tanr gcn ve mdaha
le alann bir anda dnya leine karmtr.
Daha sonra, insanlarn balarna gelen her eyin kkeni ol
mutur Yehova: lk iftin ve onlarn soyundan gelenlerin yaa
dklar aksilikler, terslikler; evrensel Tufan cezas; Tufandan
sonra sa kalann yeni insanl oluturmaya ynelik tercihi;
dnya rklarnn ve halklarnn dalm ve bunlarn iinden,
kkenini gene ilk atas, srgn edilen ve kendi topraklarna
gnderilen brahim'den alan zel bir halkn seilmesi.. .

Yeho

va gelenei, yaratt dnyann yaamna mdahale eden Yeho

va'nn gcn ve stnln ne karr: Tarihin ve de doa
nn Tanr' sdr bu.
"ilahiyat" balamnda Yehova'nm arlna ilikin eski
dnceyle olaylarn ve nesnelerin kkenleri ve derin anlamla
rna ilikin Kenan dnceleri ve aklamalarnn yan yana geti
rilmesi skntlar dourmakla kalmam, dinsel dncenin zen
ginlemesi konusunda ok ilgin sonular getirmitir.
Bununla birlikte byle bir kaynatrma kesinlikle tehlikesiz
de deildi: Yehovacln derinletiini grdmz toplumsal
ahlak ve Yehova'yla ilikiler alannda, srail'in manevi gelimesi
asndan ok nemli byk atmalar dourmutur bu eilim.
Ahit'in hkmleri zel bir yaam biimine uygundu: Yeho
va'nn kimseye zarar vermemelerini emrettii insanlar

gebe

ler'di . . . kimsenin malna da canna da zarar vermemeleri gereki

yordu -sonuta kardee bir yaam emrediyordu. Kendi iine
kapanm ve kolektif yaamn zel yaama neredeyse hi yer b
rakmad gebe bir toplumda kesinlikle en iyi yaam kural
deil miydi bu? Dnyann btn gebelerinde olduu gibi on-

67

larda da hemen hemen her ey ortakt. Ama topraa balayan

yerleik yaam aile birimlerini ve karlarn ayrr ve bu durum
da ne kan alma ve retme kaygs aralarnda ister istemez
mal edinme ve yaam dzeyi balamnda gittike artan farkllk
lar ve bir dengesizlik yaratr: Zenginler ve yoksullar, yoksullara
zarar vererek yaayan zenginler, bor verenler, bask yapanlar ve
madurlar yerleik toplumlarda yaarlar. lde bir kabile men
subunun yle bir ey sylemesi dnlebilir mi?: "Sadece kp

te bir avu unum ve tulumda da biraz yam var: Biraz odun top
layacam, sonra ocuumla birlikte hazrladm eyleri yiyeceim
ve alktan lmeyeceiz!" (I Krallar, XVII, 12) Ya da "Kocam l
dkten sonra alacakl geldi, ocuklarm alp, kle yapmak isti
yor. . . evde hibir eyim kalmad!" (il Krallar, iV, 1 ve devam) .
Vaat edilen topraa yerletikten sonra srailoullarnn top
lumsal ve ekonomik dzende salad gelimelerin bir bedeli
vard: Musa'nn dledii ve empoze ettii ok nemli kardelik
ilikilerinin hayata geirilmesinin gitgide artan gl; bu kar
delik Yehovacln temel ilkesiydi ve eitli uygulamalar yeni
direktiflerle ayrntlandrlm ve belirginletirilmiti. Ve Ahit
szgelimi ayn ilkeyi farkl bir olgu balamnda uygulama konu
sunda her lbrani klenin alt yllk klelikten sonra, kendisinden
hibir ey beklemeden ve istenmeden zgrlne kavuturul
mas gerekliliini ngrmtr (k, XXI , 2 ve devam).
te yandan o devrin mantna gre Kenanllarn ve Tan
rlarnn ilikisi de Yehova inanc balamnda risksiz deildi ke
sinlikle. lkesel olarak Yehova srail'in tek tanrs olma ve ebe
diyen de yle kalma iddiasndayd. lde yalnz kalm ve her
eyle mcadele eden bir kabile iin eyh, Komutan rol oyna
dnda zellikle oa bal kalmak kolay bir iti; ama srailliler
Kenanllarla temas edip, onlardan yeni bir yaam biimi ren
diklerinde, onlar taklit edip, onlarn yerini almak istediklerinde
srekli, lkenin neredeyse her tarafnda taplan ve kaytsz kaln-

68

mas

kolay olmayan teki tanrlarn gzlerinin nnde olmaya

balamlard. nk bu tanrlara tapanlar, onlarla yzyllardan

beri vnm olanlar ayn zamanda bu tanrlarn, yerlemi ol

duklar topran sahibi olduklarn ve bu topra deerlendir
mek iin etkili srlar bildiklerini de kabul ediyorlard.
Kenanllarn yzyllardr taptklar tanrlara tapmamak ve

bu ans tepmek, kt hasatlar alma tehlikesiyle yz yze gel

mek nasl mmkn olabilirdi? "Buday ve Sabann yaratcs,
Tohum ve iftiliin Efendisi" Dagon; Yararl Yamur Dat
os Hadad; Ak, Bolluk ve Bereket Tanras Astarte. Gerek
ten de bu balamda ok gl bir arzu sz konusuydu ve gn
mzde de azizler ve ruhani evrelerinin Tanr'ya tercih edildii
dnlrse srailoullarnn ounun bin yl nce bu ei
lim iinde olmalar artc deildir. Hakimler' de grdmz

gibi "Kenanl/arla birlikte yayorlard ve . . . onlarn Tanrlarna

tapyorlard" (111, 5 ve devam); ve Fetih'i Yehova'y brakp

"Baallere ve Astartilere kulluk eden" (Hakimler, X, 6) srail'in
dnekliklerinin bir devam gibi gsteren ayn kitabn yapay er
evesi bu adan dorulanr ve tarihsel deerini korur.
Hi kukusuz btn halk balayan bir durum deildi bu
ve daha ok dar kafal ve dnek bir kitle sz konusuydu bu ba
lamda. Dolaysyla, doal olarak, bu kitlenin karsnda Yeho
va'ya ve sadece Yehova'ya sadk, onun mutlak egemenlii iin
mcedele eden, btn srail'in sadece ona hizmet edeceine da
ir yemin ettii, ona sadk kalnd srece baarlarn eksik olma
yacann belirtildii ilk Ahit'i referans alan bir elit oluuyordu.
Debora'nn iiri ok byk olaslkla bu zel Yehovaclarn ilk
vg metinlerinden biri olarak kaleme alnmtr: Sadece zn
den ve onu zetleyen son dizesinden (3 1) anlalr bu:

Btn dmanlarn ite byle yok oluyor Yehova,

Ama Dostlarn btn htiamyla doan Gne gibdir!
69

Bu ar sadk mminlerin varl gelecekteki gelimeler

iin ok nemlidir: Tanmaya alacamz ve btn bu tarihi
belirleyecek ve ynlendirecek olan ruhani liderler, byk din
dnrleri bunlarn arasndan kacaktr.
Tanr'larna ve O'nun iradesine bal olan bu insanlarn
zellikleri her zaman inan olmutur, yani herkesin grdkleri
nin tesindekileri glerin doast ilikileri arasnda grebil
me yetenei. Onlara gre Fetih ve Fetih'ten salanan yararlarla
birlikte

ktlk girmiti srail halknn iine . . . hem toplumsal

yaamlar hem de Yehova'ya sadakat balamnda: Ahlaksal k

tlk, sefahat, yeminlerin ve eski ve kutsal yaam kurallarnn
unutulmas.
Korkun ktlk probleminin, dinsel dnce dzlemin
de ilk kez su yzne kmas ve gerek bir dnce abasn ge
rekli klmas konusunda

Yehova gelenei arpc bir rnektir.

Bu metne ilk blmlerinden balayarak gz atldnda yazarn

anlatlarn deerli gstermek istedii bir dnce stne oturt
mak istedii grlr: Bir anlamda tarihinin "felsefesi" ) Ger
ekten de her anlats kt bir eylem, kt davranlar, tavrlar
ve ou zaman bunlarn bir sonucu olan uursuz bir durum
evresinde younlar: Kabil kardeini ldrr ve her eyden
mahrum edilir; Lamek iren, yontulmam, grgsz biridir;
insanlarn sefahati evrensel felakete yol amtr; Sam babasna
kar saygszlk eder ve kle yaplr; nihayet byk bir kule
dikmeye kalkan insanlar kargaaya mahkum olurlar. Bu sap
knlklar ve felaketler gittike yaygnlar: Bunlar bireyselken
(Kabil, Lamek) kolektif olurlar ve izole olan, "birbirlerini anla
yamayan" ve dolaysyla birbirlerini boazlamak isteyen btn
halklara yaylrlar. Tanr'nn azizlik ve mkemmellie adanm
3 Bu Yehova gelenei, "Tarihin felsefesi" daha sonraki sayfalarda daha ayrntl olarak

ele alnacaktr.

70

bir birey yaratmaya ynelik olarak hrahim'i semesinin nedeni

de budur.

Yehova gelenei daha da ileri gider: Bu evrensel felaketin

ne olabileceini sormutur ("insann ii ok kk yandan be
ri ktdr"; Tekvin, VIII, 2 1 ) . Yehova'nn dncesi ok yce
dir ve insan O'na mal edemez bunu; dolaysyla bu dnyaya k

tl getiren insandr. Yehova gelene"ne zg ilk nl "ilk

gnah " yksnn derin anlam budur: Yehova gelenei ilk n
sann kendi doal durumunu ap, Yaratcsna "benzeyebil
mek" iin lsz bir eylemle yaratcsna ihanet ettii ve dola
syla sefil bir duruma dt, kendi soyuna ktlk ve felaket
eilimlerini miras brakt yasak meyve ve ayartan ve batan
karan ylan miti araclyla dinsel bir aklama aramtr: Za
man ve mekan asndan bu dnyann evrenselliinin, ahlaksal
ktln, sefahatin ve cezalarnn, fizik ve manevi acnn, s
kntnn "teolojik" aklamas.
Olduka artc bir psikoloji ve sezgi gc balamnda bu
mit ve bu aklama Yakndou antik literatr konusunda bu
gne kadar ortaya kardmz unsurlardan ayrdr. Bununla
birlikte bunlar Samilere zg eski bir inan mant iinde yer
alrlar ve Yehova'ya bal olanlara srekli empoze ederler ken
dilerini: Tavr ve davranlara egemen olmak Tanrsalla zg
bir ayrcalktr;4 bu dnyadaki btn mkellefiyetleri belirle
yen O' dur ve herhangi bir toplumsal mkellefiyete uymamak
Onun stnln tanmamaktr, O'nun iradesine bakaldr
maktr, O'nun gazabna ve yargsna teslim olmaktr.
Ve Yehova'ya sadk olanlarn ve onun dinini kabul etmi
olanlarn, kavimlerinin dneklikleri ve Ahit' in kutsal buyrukla
rna uymamalar konusunda sadece hzn iinde deil, ayn za4 Bu konuyla ilgili olarak bkz. "La naissance du peche'',

L'Histoire, no. 100, mays

1987.

71

manda gizli bir endie iinde olmalar gerekliliinin nedeni bu

dur: Bunlar Tanr'larnn korkun bir cezasn hak etmiyorlar
myd?

LK ALKANTILAR VE LK PEYGAMBERLER

Ve ite gene bu dnemde, zaferlerden, fetihlerden, an

hretten sonra srail'de felaketler grlmeye balyordu.

tk bata ncelikle ve sadece belleklerde her zaman bir

kahraman, bir aziz ve ideal monark, Altn a'n kral olarak
kalacak byk Davud'un dorua tad ulusal g ve refah
hedef alnd.
htiamna, ok sayda nitelikli giriimine, becerikli yneti
mine ve hretine ramen Davud'un olu Sleyman'n (950'ye
doru) bak srtndaki saltanat uykusuz gecelerin habercisi
dir. Ardl Roboam'n (93 1 -913) ilk gnlerinden balayarak te
lafi edilmesi mmkn olmayan eyler olur. Uzun zamandan be
ri birbirlerine bal olan Kuzey'in "on kabilesi" Davud' dan be
ri btn lkeyi kontrol eden Yahuda ve Benyamin'in gneylile
rinin ar vergilerinden ve zorbalklarndan bkarak yeniden
zgrlklerini ilan ederler. Bundan byle iki krallk vardr: Ku
zeyde nce Tira, sonra Samiriye evresinde srail ve gneyde
merkezi Kuds olan "Yahuda" .
Hi kukusuz iki krallk da ortak kkenlerine, Sami olsalar
da btn teki halklar karsnda ok daha sk akrabalklarna,
eski geleneklerine ve ayn Yehova'ya Ahitlerinin adam olduu
ayn kadere dayal derin dayanma duygusunu ihmal etmezler;
72

ama siyasal adan ayrlmlardr: Kimi zaman mttefik, kimi

zaman dman ve hatta sava durumu.
Olaylara dardan bakan biri iin birka on yllk eski d

n (birleik, gl ve anl anl bir Yehova kavmi) srmesi ko

nusunda hibir umudun kalmad ok ak olmalyd; srail
oullar kesinlikle Kenanllarn yerini almlard, nk i b
lnmelere ve zayflklara kadar aynyd durum. Bununla birlik
te kaderin bu ilk kt oyununun vurduu darbenin ok fazla
tahribata uramadan atlatlmas mmkndr. ki kralln, bir
buuk yzyl boyunca paralel ya da kart siyasetinin gelgitleri
arasnda yaam, sadece olgun meyvelerini tad Fetih'le ba
layan atlm iinde, deimeden sryor grnr.

Daha nceki dnemle birlik iinde olunmasna ve karlkl

tecavzlere ramen !srail'in dinsel tarihinin bu yeni dnemini
ayr bir analize tabi tutmak gerekir. nk o dnemde sahnenin
nnde, bundan byle ayn hikayede nemli rol oynayacak in
sanlar vardr: Kendilerine "Peygamber" denen insanlardr bun
lar; bir dnrler eliti deildir bu insanlar kesinlikle, Yehova
dininin sadk bekileri ve ncleri de deildir, ama bu dinin
yzyllar boyunca en aktif, en belirleyici unsurlar olmulardr.
Peygamberliin sosyal olgusu srail'e zg deildir. Gene

Yakndou' da, gene Sami kltrleri ve zellikle Mezopotamya

bu "kahinler"i tanmtr; tanttklar bir Tanr araclyla ina
nlyordu onlara ya da bu tanrlarla kiisel olarak iletiim kur
duklarn sylyorlard; tutkulu, ateli ve otoriter bir dille, ou
zaman az ya da ok ateli gsterilerle bu tanrlarn emirlerini ya
da bildirilerini aktaryorlard. Atalarnn Smerler olduu ka
bul edilen ve dinsel grleri tarihsel olmaktan ok kozmik
olan Babilliler bu peygamberlikler balamnda pek fazla n
plana kmamlardr. Ama srailliler tarihe srekli mdahale
eden bir Tanr'ya inanyorlard ve te yandan gebe gemile-

73

riyle ve Sami zellikleriyle gl, ateli bir d gcnden olu

an, sert bir karaktere sahiptiler, Peygamberlerin kesinlikle uz
lamaz tavrlar onlarda da vard, kendilerine zg, beklenme
dik davranlar gsterebilirlerdi ve konumalar etkileyiciydi.
Dolaysyla, zellikle krallk dneminden itibaren ve zel
likle o dnyann etkili ve nemli ahsiyetleri stnde gitgide
nemli ve toplumsal ve siyasal rol oynamaya balamlardr. Na
tan adl peygamber, Davud Bateba'yla zina yaptktan ve metre
sinin kocas Uriya'y ldrdkten sonra kraln yanna gider ve
ok ac szler syler: lsrail'in Tanrs Yehova yle diyor: "Niin

Yehova'nn gznde kt olan yaparak, ona kar gelerek gnah

iledin? Hitti Uriya'y ldrdn! Uriya'nn karsn elinden al
makla kalmadn, Ammon oullarnn klcyla ldrdn onu! Bu
nun iin bundan byle kl senin aileni asla terk etmeyecek. . . Se
nin felaketini kendi evinden getireceim!" . . . Ve Davud Natan'a
karlk verdi: "Yehova'ya kar gnah iledim!" Natan Davud'a
yle dedi: "Peki! Yehova senin gnahn balad, lmeyecek
sin! Ama bu ey/eminle Yehova'y ok kzdrdndan doacak o
cuun kesinlikle lecektir! (il Samuel, XII, 7-14).
Bu rnekten anlald gibi Peygamberler srail'in vicdan
nn sesidir adeta: Yehova'nn ahlaki iradesini, Ahitte yazl olan
ve stne ant iilen adalet grevini yerine getirirler; Kenanlla
rn yaam biimlerinin benimsenmesinin getirdii adaletsizlik
lere ve basklara iddetle direnirler. srailoullar iine yerle
mesini anlattlll!z bu ar Yehovac elit adna hareket ederek
toplumsal yaam yozlamaktan kurtarm ve Musa'nn Ahit'in
maddeleri arasna koyduu Adalet ve Kardelik idealine zarar
gelmemesi iin byk aba harcamlardr.
Bu ok nemli yenilikten Yehova adna sulular tehdit et
mek iin yararlanmlar ve bunun yannda inananlar iin bir
kurtulu vaadi de vermilerdir. Akladklar ve anlamn g-

74

lendirdikleri eski Sami dncesine dayanyorlard ve bu d

nceye gre Yehova Hak ve devin Sorumlusu ve gzeticisiy
di. Bu sfatyla, bu dnyann hakimleri gibi gnahlar cezalan
drmak zorundayd ve Emirlerine uyanlar da dllendireceine
sz vermiti. Bylece Peygamberler Yehova'nn tarihe mdaha
lelerini bir kural -dinsel dnce iinde ne kadar nemli ol
duunu daha sonra greceiz- haline getiriyorlard. O zamana
kadar keyfi olan mdahaleler (lstediime !t/ederim, istediimi
severim. k, XXXIII, 19: Elohim gelenei metni) bir anlamda
mantksal olmaya balyordu; ve Yehova gelenei metntnin ok
iyi belirttii gibi fizik Acya da -felaket- bir aklama getiriliyor
du: Yehova'nn hakl ve intikamc iradesi araclyla ahlaksal
Ktlk'ten, ahlakszlktan geliyordu bu ac.
Peygamberler ahlak ilkelerinin savunulmasyla yetinmedi
ler kesinlikle. Yeni yaam biimlerinin geliiyle, daha nce gr
dmz gibi daha kutsal ve daha temel bir ilke tehdit altn
dayd: Yabanc tanrlara ilgi duyulmas yznden tehdit edilen
sadece ve sadece Yehova'ya sadakat durumu. Komu lkelerle
(szgelimi Fenikeliler ya da Suriyeliler) ilikilerin sklamas ve
sklamas sonucu Kenanllardan miras kalan tanrlara baka
tanrlar ekleniyordu. Dnemin uluslararas siyasetiyle daha ya
kndan ilgilenen, daha gl kuzey krall bu klte daha yat
knd. Ve o dnemin en byk peygamberi lya da kendi blge
sinde etkili olmutur: srail kral Ahab (874-853 ) Sidonlu ze
bel'le evlendiinden gl ve tehlikeli bir hasmla mcadele et
mek zorunda kalmt, nk onunla birlikte byk Fenike
Tanrs Baal kltn oluturmak istiyordu. Peygamber lya ar
kasndan yle silinmez izler brakt ki lmnden sonra yapm
olduu nemli ileri derlemeler haline getirildi: Szgelimi hale
fi Elia'nn, daha sonra neredeyse tamam Krallar kitabnda (I.
Krallar, XVII-II. Krallar, X) yer alan bir tr hajiyografik derle
mesi. Tm "aziz yaamlar"nda grld gibi burada da efsa75

neler ve mucizeler eksik deildir; en azndan yazar bu folklor

araclyla kahramann derin gerekliini yanstabilmitir:
Olaanst, tam anlamyla tek bir saplant iindedir bu kahra
man: "lsrail'in Tanrs lmsz Yehova'dr"(I Krallar, XVII,
I) . . . bir tr dinsel kkrtc, "lsrail'in ban derde sokan" (agy.,
XVIII, 17); ve zamann Peygamberlerinin eserlerinin olduka

iyi bir ekilde anlalmasn salayan eserlerinin gerek imaj.

En anlaml epizot da llya'nn Ahab'n bir araya getirdii

"btn kavim" in nnde geen nl sahnesidir . "lzabel'in

sofrasnda yemek yiyen Baal'in drt yz elli peygamberi"nin kar
. .

sna karlmasn istedii sahne. Toplanan kavme hitap ede

rek: "Ne zamana kadar iki ayanzla topal/ayacaksnz? Eer

Tanr Yehova'ysa onun peinden gidin! Baal ise onun peinden

gidin!" Ve kavim hibir karlk vermedi ona. O zaman tekrar o
konutu: "Grdnz gibi ben burada Baal'in drt yz elli pey
gamberi karsnda tek bamaym! Bize iki boa verilsin; onlar
kendileri iin bir boa sesinler, onu paralasnlar, odunlarn s
tne koysunlar ama odunlar yakmasnlar; ben de br boay
paralayp, odunlarn stne koyacam ve ate yakmayacam!
Siz kendi Tanr'nz aracaksnz ve ben de Yehova'y: Atele
cevap verecek olan tanr gerek Tanr'dr!" Ve btn kavim kabul
etti bunu!.. Baal'in peygamberleri, sabahtan leye kadar bouna
Baal diye barp durdular: "Cevap ver bize Baal!" En kk bir
ses, en kk bir cevap gelmedi!.. lende llya onlarla alay etti:
"Sesiniz daha kuvvetli ksn", dedi onlara. "Tabii ki o da bir
Tanr'dr ama megul olabilir ya da ii vardr veya seyahate k
mtr! Ya da uyuya kalm olmasn! Uyanr sonunda!. . " Buna
karlk Yehova'nn suna hazr olunca ve kurban odunlarn
stne konunca: " Yehova'', dedi llya, "lbrahim'in, lshak'n ve

lsrail'in Tanrs, bugn lsrail'de tek Tanr'nn sen olduu anla

lacak; benim de senin hizmetkarn olduum. . . ve ben Sen'in
emirlerine uymaktan baka bir ey yapm deilim. Cevap ver ba76

Yehova, cevap ver ve btn bu kavim senin, Yehova'nn Tan

r olduunu anlasn! Onlar ancak sen inandracaksn!" Ve Ye
hova'nn atei dt ve odunlar ve kurban yakt . . . Titremeye
halayan btn kavim secde etti ve "Tanr Yehova'dr! Tanr Ye
hova'dr!" diye barmaya balad. Daha sonra llya emir verdi
onlara: "Baal'in peygamberlerini yakalayn, hibiri kaamasn!"
Ve onlar yakalannca llya onlar Kion vadisine gtrd ve ora
ckta boazlad! (I Krallar, XVIII, 19-40).
na

Burada anlatlan ykden ok sonu nemlidir: llya eski

Peygamberlerin eserlerine damgasn vurmutur; btn iktidar
lara ve kar glere kar Eski Ahit' e uygun olarak srail' de tek
Tanr'nn Yehova olduunu kabul ettirmitir. Ve kavmini her
trl dneklikten caydrmakla kalmam, Yehova imajn boza
cak ve onun stnln tartmaya aacak her trl ciddi
deerlendirmeden uzak tutmutur.
Byle bir zafer ve ona ulamak iin verilmesi gereken m
cadeleler kolay olmam ve bu amala Tanr dncesinin de
rinletirilmesi gerekmitir. " llya'nn yaam"yla ilgili bir baka
nl epizot daha vardr bu konuya k tutan: Yehova'yla pey
gamberin bulumas. Kahramanmz enerji toplamak iin Ahit
zamannda Yehova'nn grnd kendi dana -Horeb- gi
der. Onun nnde, genellikle her zaman grld gibi, bir
zamanlar Musa ve yoldalarn ok korkutan mthi yer sarsn
ts olur:

"ve gl ve korkun birfrtna dalar yaryordu ve ka

yalar uuruyordu" , sonra "ate" denen korkun fkrma. Ama
ilk teofaniden sonra her zaman dnlm olann tersine "fr
tnada da, depremde de, yangnda da Yehova yoktu!": Btn
bunlar onun varlnn nc belirtilerinden baka bir ey deil
di:

"hafif bir soluun hrts . . . " (I Krallar, XIX, 1 - 12 ) .

Ahit'ten beri, bunlarn Yehova dncesinin yceltilmesi ola

rak sunulmu olduu -ve zellikle llya sayesinde, ilk Peygam
berler sayesinde- daha iyi belirtilebilir miydi? Bu dnce "tin-

77

selletirildiinden" her trl ak ve vahi bir terr arac ol

maktan km, hayal edilebilecek en az kavranabilir, en az
maddi bir grnme indirgenmitir. Ve ite Yehova baka bir
byklk dzlemindedir.
Bu gelimenin sorumlular sadece Peygamberler deildir.
Daha az grnen ya da daha az hareketli ve daha kapal evre
lerde bir araya gelmi teki gerek mminler ncllerini farkl
biimde izlemiler, Yehovacln zn glendirip zenginle
tirmilerdir. Aradan ok zaman getiinden bunlarn kiilikle
rini ve adlarn bilmesek de bazlar yazl yaptlar brakmlar
dr. Gerekten de Davud'un saltanatyla birlikte srail' de ol
duka youn bir edebi etkinlik balamtr. Sadece "olaylara
deinen" ok titiz bir tarih balamnda gerekli olabilecek kro
nolojik bir formalizmi dikkate almadan yukarda Yehova gele

nei'ni gerek gelime dnemi ncesinde gsterdik ve bunun

nedeni bu metinde olduu gibi Fetih'ten gelen tm tinsel ve
"felsefi" almalarn rnlerinin bulunmasdr. lk Peygam
berlerin balattklar gelimeleri ok iyi yanstan Kutsal Kitap
belgesi ne karlmak isteniyorsa eer, ular komu alanlara
dokunduklarnda ayn dnceyle tam erileri izme balamn
da byk olaslkla VIII. yzylda dzenlenen Elohim gelenei

metni'ni de anmak gerekir. Bu kiilerin adlarnn getii en es

ki belgedir (Saylar, XII, 6) ve onlardan biri olarak brahim'in
de ad verildiine gre ok yce dnceler barndrr iinde
bu belge (Tekvin, XX, 7).

Elohim gelenei metni zamansal olarak Yehova gelenei

metni'nden daha eskidir (Tekvin'in XV. blm): Dnyann ta
rihi pek fazla ilgilendirmez onu -ncelikle halkdr onu ilgilendi
ren: Atas brahim'in daha sonra kendisine ait olan lkeye gel
dii dnemde ortaya kmtr bu halk Elohim gelenei'ne gre.
Bu metin ilk zamanlarn btn "felsefe" siyle ilgili bilgiler de ve
rir: Buna gre Evren (Yehova metninde ad gemeyen Deniz
78

ak seik: biimde anlmtr burada) Yehova'nn eseridir; ama

burada Yaratl'la ilgili olarak bilinenler ya da en azndan anla
tlanlar bu metinde ya da baka metinlerde dinsel ve ritel bir
zorunlulukla ilikilendirilmitir ve bu balamda sanki tanrsal
himayeyi aklamak ve onaylamaktr sz konusu olan: " Yehova

g, yeri ve denizi ve onlarda olan her eyi alt gnde yaratt;

ama yedinci gnde dinlendi. Bu nedenle Yehova yedinci gn
kutsad ve kutsal yapt! " (k XX, 11; yorum?).
Bu bak asnda belli bir "hukuksal" kayg vardr. Ve ger
ekten de Yehova metni neredeyse btnyle tarihle ilgiliyken

Elohim metni On Emir ini Ahit'le geniletmitir ve bu balam

'

da sanki o dnemden beri gelitirilen ve saylan talimatlar

Ahit'le ilikilendirilmek ve arlklar artrlmak istenmitir.
En dikkat ekici zellii hi kukusuz Yehova'ya maddi ve
kavranabilir bir nitelik verebilecek her eyden zenle kanma
sdr: Daha deiken ve "naif" Yehova metninden farkl olarak
kesinlikle ve hibir zaman tanrsal bir grmmden sz etmez.
Tanr, Elohim metninde Yehova, insanlara grnmek istediin
de yerini her zaman bir arac, genel olarak da "Habercisi" alr
(Tekvin, XLVIII, 16; k, XXIII, 20 vb) . Szgelimi Ya
kub'un Ryas'nda Elohim metninde Yehova'nn kendisinin
grnmesinin yerini bir rya almtr ve bu ryada Yakub sade
ce Tanr'nn Evi'nin merdivenlerini ve Hizmetkarlarn grr:
"Haberciler"i srekli gelip giderler. Tanr'y her trl figras
yonun dnda tutma kaygs tm Yehova imajlarn yasaklayan
eski emirle ilgili titizlik: ve abarty ne karmaktr kesinlikle.
Ama te yandan burada, Yehova'nn sadece "hafi/ bir soluun

hrts "nda belli belirsiz fark edildii o ok anlaml epizottaki

gibi Ycelii ok daha etkili bir biimde ortaya kar ve dinsel
karakteri ilk kez deerlendirilir sanki.

Elohim gelenei metni bu zelliiyle, din hkmne titizlik79

le uymasyla kendi ann ncelikle ilk Peygamberlerin eylemi

ne borlu olduu dinsel gelimeyi onaylar.

LK BYK FELAKETLER VE
YEN PEYGAMBERLER

VIII. yzyln ortasnda, anszn byk bir felaket Filis

tin' de siyasal ufku karartr: Asur.
Tarm ve hayvanclk lkesi ama dayankl gerelerden b
tnyle yoksun Mezopotamya'nn sakinleri bu gereleri her za
man kendilerine en yakn blgelerden salamak zorundaydlar.
Dalaryla Akdeniz'in alt ky blgesi: Toroslar, Amanoslar ve
Lbnan . . . ormanlar, deerli talar ve madenler asndan zen
gin olan bu blge ok eski zamanlardan beri bu alanda ticarete
dayal etkinliklerin younlat belli bal noktalardan biriydi,
ama Mezopotamya hkmdarlar kendilerini fetih iin yeterin
ce gl hissettiklerinde bu etkinlikler ticaretin dnda "baka
yollarla srdrlyordu" .
O dnemin Asur'u da bu koullarda srdryordu yaam

n. il. binyln sonundan itibaren gneydeki rakibine (Babil) s

tnln kabul ettirmi ve geleneksel Metopotamya toprana
el koymutu; o dnemde olduka uzun bir i krizler dnemini
geride braktktan sonra tekrar Akdeniz yoluna ynelmiti.
Ve ite Mmbit Hilal'in btn kuzey ve dou blgesinin
fethine girimi ilk Asur hkmdarlarndan II. Asumasirpal
(883 -859) yllklarndan alnm bir para . . . sava usulleri ve
kendilerine direnenlere nasl muamele ettikleri konusunda bir
80

rnek: "Hullaya kalesine ulatmda btn askerlerimle saldr

dm ve amansz bir mcadeleden sonra kaleyi teslim aldm. llk
saldrda kaledeki alt yz asker ld. Esir aldm bin kiiyi
yaktm, tek bir esiri sa brakmadm ama canl yakaladm Hul
laya'y ldrmedim. Cesetleri bir tepeye ydm ve gen erkekle
ri ve kzlar da orada yaktm. Hullaya'nn diri diri derisini yz
dm ve derisini paraladm, yakp yktm Damdammusa kenti
siperlerinde bir yere astm. " 1 Dnemin Yakndou'sunun en
byk askeri, ekonomik ve siyasi gcyle desteklenen bylesi
mthi olanaklara sahip, srekli batya doru genileyen
Asur'un sadece glgesinin bile ad konulamayan bir endie, bir
korku, bir terr yarataca dnlebilir.
. .

Kimileri direni hareketleri rgtlyorlard ve bu amala

komularyla gln koalisyonlar oluturuyorlard ve bu canava
rn ilk saldrsnda darmadan oluyorlard. Temkinli ve dikkatli
olanlar muhteem fatihe olabildiince uzaktan sadakat ve bal
lklarn bildiriyorlard, yani neredeye her trl bamszlktan
vazgeiyorlar, kendilerini ve halklarn sefalete mahkum ediyor
lar, igalciye her yl ulusal gelirlerinin ok byk bir blmn
vermeyi kabul ediyorlard. Suriye, Fenike ve Filistin' deki ok
sayda kk devlet ve kralln kendi aralarnda srdrdkleri
husumet ve savalar igalcilerin amalarn daha da kolaylatr
yordu: Kuzeyde am, Hamat, Tir ve Sidon ve en gneyde
Edam . . . genellikle atma halinde olan Yahuda ve srail de
bunlarla kimi zaman ittifak yapyor, kimi zaman da atyordu.
Yahuda krallar Ozias (781 -740), Jotham (740-736) ve
Ahaz (736-7 16) ve srail krallar Menahem (743-738) Pekahya
1 Asur hkmdarnn yllklarnda (col. I, 1 07 ve devam) anlatlmtr (bkz. D.D.
Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, I, The University of Chicago
Press, 1 926, s. 1 46 - 445), olay yukar Suriye'de, Frat kaynaklan blgesinde, Bit
Zamani denen yerde geer: Hullaya orann kralyd ve Damdammusa da mstahkem
mevkiydi.

81

(73 8-737), Pekah (737 -732) ve Hoea'nn (732-724) ada

Tiglatpileser (744-727) dneminde Asur tarafndan Mnbit
Hilal'in btn kuzeyi ve batsnn fethi tamamland. Bununla
birlikte Yahuda rahat dursa da, srail kral Hoea firavunun el
ilerini dinleyince ve dayanlmaz Asur zincirini krmak iin M
sr'a gvenince V. Salmanasar (72 1 -705) tarafndan Samiriye
nlerinde kuatlr. Bakent yl dayanr ama sonunda byiik
il. Sargan (72 1 -705) tarafndan saltanatnn hemen balang
dneminde fethedilir. lkesinin geleneksel siyaseti uyarnca
kenti yakp ykmayan muzaffer kral nfusun sekinlerini -ou
sava ya da zanaatkar ve teknisyen olan 27. 900 kii- btn
imparatorluu iinde (uzak Media blgesine kadar) datr.
Elitlerinden yoksun kalan halka da bir vali tayin eder.
Kuzey krall sona ermi olur bylelikle. Yehovacln es
ki geleneklerini korumak sadece Yahuda'ya kalmt.
Dinsel alanda olaylardan ders karacak olanlar yeni bir
Peygamberler kuadr. Yazl propagandaya sz ve rnekleri
ekleyen bu peygamberler vaaz verirler, kamusal yaama karr
lar, ama ayn zamanda sert yergi yazlar, iirler yazarlar ve
bunlar rencileri datr ve bylece etkileri yaygnlar; bun
larn hi deilse en etkili olanlarnn adlar Kutsal Kitap'ta yer
almtr.
En eskileri ve hi kukusuz zamann en nlleri Amos,
Hoea, aya ve Mika' dr: VIII. yzyl, il. Yeroboam (783 -743 )
dneminden Samiriye'nin dmesinden sonra Hizkiya (7 16687) dnemine kadar. Bunlardan ikisi Kuzey krallnda h
km srdler: Oral olan Hoea ve Yahudal olan Amos. Gene
Yahudal olan aya ve Mika Kuds'te kaldlar, ama hem sra
il' de hem Yahuda' da olup bitenlerle ilgilendiler: Blnen iki
krall birbirlerine balayan toprak btnlnn yeni bir ka
ntdr bu.
82

Musa' dan bu yana byk nclleri gibi srail halknn bu

yeni ruhani liderleri de derin ve evrensel bir inanca sahiptirler:
Bu dnyada olup biten her eyin Yehova'nn ynlendirdii
doast bir yknn ak seik bir karlndan baka bir ey
olmadna inanmlardr, bu " ikili" bak egemendir onlara ve
evrelerinde grdkleri her eyi yukardan gelen bu kla yo
rumlarlar. Kiisel yaamlarnda da byledir bu. Bylece ok k
t evlilik deneyimleri (kitabnn banda anlatlan) aldatlan ve
alaya alnan koca Hoea'ya u gerei anlatmtr: Yehova ve
kavmi arasnda ok sk bir ballk ve sevgi olumutur, ayn
ekilde kendisi ve sadakat gstermeyen ama her zaman efkat
ve tutkuyla sevilmi olan ei arasnda da byle bir iliki kurul
mutur:

Ananz ekitirin, ekitirin,

nk o benim karm deil artk,
Ve ben de onun kocas deilim!
Ve fahieliini yznden
Ve zina/arn barndan atsn,
Yoksa onu rlplak soyacam
Ve onu doduu gnk gibi yapacam:
Ve onu l haline getireceim,
Kurak bir diyar yapacam,
Susuzluktan ldreceim!
ocuklarn sevmeyeceim,
nk onlar zina mahsulleri!
Evet anneleri sadk olmad,
Onlara gebe kalan kadn utan iindedir:
"Aklarmn peinden gideceim", diyordu,
"nk ekmeimi ve suyumu onlar veriyor,
Yapam ve kefenimi, yam ve ieceimi veren onlar!"
83

Yani anlamamt hibir ey

Bendim btn bunlar veren
Buday, arap ve yeni km ya veren!
imdi onun yoluna allarla it ekeceim
Ve duvar yapacam etrafna,
Aklarnn peinden gidecek
Ama kavuamayacak onlara,
Onlar arayacak ama bulamayacak!
te o zaman diyecek: "Ben ilk kocama dnyorum,
nk o zaman durumum daha iyiydi!"
Ve ben ite onu yeniden kandracam!
Ve le gtreceim,
Ve birbirimizin yreklerine hitap edeceiz . . .
Benim iin genliinin heyecanna kavuacak yeniden,
Msr'dan kt gnlerdeki gibi olacak gene!
Evet, o gn -Yehova'nn kehaneti!Bana yeniden "Kocam" diye hitap edecek
Ve artk "Baal'im benim" demeyecek!
Baal szcklerini sileceim azndan!
Ve seni sonsuza kadar kendime nianlayacam,
Evet seni dorulukla ve hakla kendime nianlayacam,
efkat ve sevgiyle.
Bir daha ayrlamayacaksn:
Ve o zaman anlayacaksn Yehova'nn kim olduunu!

. .

(Hoea, il, 4- 10, 8-9, 1 6 , 18- 19, 2 1 -22)

ok daha sonraki bir dnemde, uzun bir olgunluk dne
minden sonra, artk sadece korku ve sayg dzleminde deil,
ak ve tutku dzleminde de Hoea'nn getirdii bu yeni tanm
meyvelerini verecek ve Yahudilik'te ama zellikle de Hristi84

yanlk'ta sadece dinsel duygunun rengini ve anlamn deil,

Tanr kavramn da yanstacaktr.

VIII. yzyl Peygamberleri Yehovacl ok byk lde

etkilemiler ve adalarna unu anlatmak istemilerdir: nan
lar onlara nemli siyasal olaylar getiriyordu ve onlar bu olaylar
hakknda derin dncelere dalyor ve salkl yarglar veriyor
lard: nce Asur saldrlar, srail ve Yahuda' da bar ve huzu
ra indirdii darbeler ve onlarn bamszlk ve yaamlarna ge
tirdii tehditler.
ncelikle onlar iin kesin olan bu tr felaketlerin kesin bir
aklamas olduuydu: Yehova'nn Ahit'e vefa etmeyen Kavmi
ne kar fke duymas.
zellikle llya'dan sonra baka bir ulusal Tanr aramak sz
konusu olmasa da ona bir yabanc tanrlar panteonunun eklen
mesinin doru olup olmayaca sorusu her zaman gndeme ge
liyordu, nk bu yabanc tanrlar, bu insanlar Kenan'a yerle
eli beri etkili oluyordu stlerinde ve halknn tek klt objesi
olan Yehova'nn iradesine zarar veriyordu. Biraz nce aktar
lan Hoea blmnde srail olan sadakatsiz e "aklarnn pe

inden gitmek" istiyorsa eer, bunun nedeni sadece onlarn

kendisine "ekmeini, suyunu, yapasn ve ketenini, yan ve
arabn vereceklerine" inanmasdr, bir baka deyile tarm ve
hayvanclktan bu sayede verim alnacana inanmasdr.
Yabanc tanrlara ilgi duymadn hisseden birine bile Ye
hovaclk iinde, dolayl yoldan zararl etkileri olabiliyordu bu
yabanc tanrlarn. Bilindii gibi Yehovaclk yava yava Kenan
trenlerini benimsemiti: Mabetlerin ve kltn ihtiam, gste
rili trenler, eit eit kurbanlar ve adaklar. . . bata tanrlara
tapanlar iin bunlara ynelik dinsel mkellefiyetler bu apta
deildi; bunlar ibadetlerini bitirdikten sonra yukardaki h
kmdarlarndan himaye ve iyilik bekleyebilirlerdi. Ama Ahit

85

yanllar iin bunun aksesuvardan te bir anlam yoktu: Yeho

va'nn istedii ve srail'in grkemli bir ekilde vaat ettii gerek
klt farklyd: Yehova ahlak anlayna, Adalet, Kardelik ve
yrekten ballk konusundaki emirlerine srekli itaat.
Oysa Peygamberlerin evrelerinde grdkleri neydi? n
clleri gibi, vaat edilen topraklara yerleileli beri ve hi kuku
suz daha sonrasnda: hakszlklar, yolsuzluklar, adaletsizlikler,
arlklar ve cinayetler:

Masumu paraya ve
Yoksulu bir ift ara sattlar!
Zayfn ban ezdler
Zavalllar, sefilleri yok etttiler!
Baba ve oul ayn kadnla yatt!
Ve btn sunaklarn yannda
Rehin alnan giysilerin stnde yattlar;
Ve Tanr'nn evinde
Smrdkleri insanlarn arabn itiler!
(Amos, il, 6 ve devam)

Yer kalmayncaya kadar

Evi eve katanlarn
Tarlayla tarlay birletirenlerin
Vah haline!
lkede yaayan yalnz siz kaldnz!..
iki peinde komak iin
Sabah erken kalkanlarn
arap kztrncaya kadar
Ge vakte kadar elenenlerin
Vay haline!
86

Arplar, santur/ar
Te/ler, zurnalar
Bol bol arap
Yiyip ime, elenme! . .
Fesad yalann ipleriyle
Ve suu araba urganyla eker gibi
Sryen/erin vay haline!
Ktye iyi, iyiye kt
Diyenlerin vay haline!
Karanl aydnlk gibi gsterenlerin
Aydnl karanlk gibi gsterenlerin
Vay haline!
Acy tatl gibi gsterenlerin
Tatly ac gibi gsterenlerin
Vay haline!
Kendi gzlerinde bilge olanlarn
Ve kendilerini gl sananlarn
Vay haline!
arap imekte yiit olanlarn,
lkileri kartrmakta yaman olanlarn
Vay haline!
Rvetle kty hakl karanlarn
Hakllarn haklarn gasp edenlerin
Vay haline!
(aya, V, 8-23 )
Ahit' e ok ters den bu tr sularn, gnahlarn yannda
bu klt ve bu litrji -belirtilmemi olan- gayret ve ihtiam iin
de icra edilseler bile ucube bir iki yzllk, gerek Yehovac
lktan sapma, Yehova'nm nefretini eken bir ey deil midir?

87

Kurbanlarnz yok olmusa bana ne?

Diyor Yehova
Yaklan kolara ve
Ve besili hayvanlarn
Yana doydum;
Boalarn, kuzularn ve keilerin
Kann istemiyorum artk!
Beni ziyarete gelirken
Kim istiyor sizden bunlar?
Avlularma ayak basyorsunuz
Hi gelmeyin artk!
Kurban da getirmeyin
Hibir ey yakmayn
Bo iler bunlar.'
lreniyorum .'
Ay balarnda ve abbatlarda
Toplantlar yaplmasna
Dayanamyorum,
Orularnz ve enliklerinzi istemiyorum!
Ay balarnz ve bayramlarnz da
Nefret ediyorum hepsinden
Btn bunlar yk bana.'
Ve ellerinzi atnz zaman (dua iin)
Karnzda gzlerimi kapatyorum!
Daha ok dua etmeniz anlamsz,
Duymuyorum onlar!
Ellerinize ok kan bulam!
Ykayn ellerinizi, arnn!
88

Kt ilerden uzak durun

Gzmden uzak olun/
Ktlklerden vazgein
Ve iyi olmay renin:
Doru yoldan ayrlmayn
Madurlara yardm edin,
Yetimlere adalet datn
Dullar koruyun/

..

(aya, I, 1 1 -17)
Bylece dzenli bir ritele uyduktan sonra Yehova'ya hi
bir ey borlu olmadklarna inanan kitleyle taban tabana zt
dnen Peygamberler, bu insanlara onun istedii ahlaksal
mkellefiyetlerin yerine her trl puta tapclk.ta grlen kolay
ve gln bir litrjinin getirilmesiyle gerek Y ehovacln ke
sinlikle saptrldn gsteriyorlard. Atalarnn ettikleri yemin
lere inatla uymayan, Ahit'e vefa gstermeyen srail Yehova'nm
gazabn davet etmi oluyordu bylece: Ve Asur kralnn kar
konulmas mmkn olmayan askerleriyle gelen felaketi hak et
mi oluyorlard. Ama siyasal grlerinin keskinlii, gereki
likleri, konjonktrleri ve olas gelimelerini byk bir isabetle
analiz edebilmeleri sayesinde daha uzaa gidebilmilerdir. Ki
milerinin mutlu iyimserlii ve kimilerinin de her eye ramen
umudu karsnda felaketleri kestirdiler ve haber verdiler ve
olaylar hakl kard onlar.

Kavmine kar Yehova

lte bu yzden fkelendi
Ve elini kaldrd kavmine/
Ve yle bir vurdu ki
Dalar yerinden oynatt:
89

lnsanlarn leleri sokaklarn ortasnda

Gbre gibi kald!
Gene de fkesi dinmedi,
Ve eli her zaman tehdit etti!
Ve uzaktaki Ulus,a iaret edecek
Dnyann bir ucuna doru slk alacak!
Ve ite hemen gelecekler!
Hibiri yorgun deil, hibiri titremiyor,
Hibiri esnemiyor, hibiri uyuklamyor,
Hibiri kemerini zmyor,
Hibiri sandallarnn ban zmyor!
Oklar sivri
Ve yaylar her zaman hazr!
Atlarnn trnaklar akmak ta,
Arabalarnn tekerlekleri frtna
Dii aslan gibi kzaracaklar
Erkek aslan yavrusu gibi kkreyecek/er
Avlar kapacaklar ve gtrecekler,
Kimse ellerinden alamayacak!
lte o gn bu lkede
Denizin homurdanmas gibi
Bir ey patlayacak
Bakarak kimse ne olduunu anlayamayacak,
Kapkaranlk bir gece ve skntdan baka bir ey olmayacak
Ve k bulutlarla kararmtr!. .
(aya, V , 25-30)

VIII. yzyl peygamberleri atalarndan bir adm daha ileri

giderek felaketi ilahi gazabn etkileriyle aklamakla yetinmedi
ler: a priori olarak bir ceza gerekliliini ortaya attlar ve Yeho-

90

va'nn

adaletinin mutlak ve evrensel olduunu dndler.

Onlara gre O adil olmamas mmkn olmayan bir Tanr'yd

ve Adaletini her zaman ve her yerde mutlaka gsterirdi.
te yandan, Amalarn gerekletirmek ve Kavmini ceza
landrmak iin "uzaktaki ulusa -Asur- iaret edebilen, "dnya

nn bir ucuna doru slk alabilen", bu ulusu istedii gibi yne

ten, istedii emirleri veren ayn Yehova'nn sadece kendi kav
mine deil, o ulusa da btnyle egemen olmas gerekirdi. O
dnemin dnyasnn en byk ve en mkemmel imparator
luunu elinde tutuyor idiyse teki imparatorluklara da haydi
haydi egemen olabilirdi ! Dolaysyla Yehova peygamberler iin

Evrenin Tanr'syd. Eski Yehova gelenei metni'nde anlatld

gibi sadece dnyay ve kendi kavmini yaratmamt; Kavminin
karlar sz konusu olduunda sadece _ ona yardmc olmakla
kalmaz, glkleri yenmek iin gerektiinde br uluslarn
tanrlaryla da boy lrd: Tek gerek ve biricik Tanr'yd . . .
sadece srail iin deil, tanrlar putlardan baka bir ey olma
yan, Amos'un dedii gibi (II, 4) hayali eyler olan btn halk
lar iin. Sonuta peygamberler, VIII. yzyldan balayarak din
lerinin derinliklerinde gizlenen bu ilkeyi ilk gren kiilerdir: s
rail'in belki de insanlk tarihine getirdii en byk, en soylu, en
grkemli eydir mutlak tektanrclk, nk hi kukusuz insa
n en fazla aan eydir.
Bu gl beyinlerin Tanr'larn ok nemli snavlardan
geerek yarattklar ve aya'ya gre peygamberlik misyonunun
kkenini oluturan o ok nl "mucize" gibi evrelerine yay
dklar dncesinin yceliini, tinselliini hibir ey b{ndan
daha iyi anlatamaz:

Kral Uzziya'nn ld yl (740) yce Yehova'y yksek bir

tahtta otururken grdm. Etekleri btn mabedi dolduruyordu.
Bulundau yerin stnde Serafiar duruyordu ve her birinin alt
91

kanad vard; bu kanatlarn ikisiyle yzlerim; ikisiyle ayaklarn

rtyorlard ve ikisiyle de uuyorlard. Birbirleriyle konuuyor
lard: "Meleklerin Yehova's kutsaldr ve kutludur, aziz ve mba
rektir, onun an hreti btn dnyay kaplamtr!"
(aya, VI, 1 -3 )
Burada mutlak stnl belirtmek amacyla kullanlan
branice' deki "kutsal ve kutlu, aziz ve mbarek" kavramlarna
denk den szckleri Tanr'nn aknln ve doastln
belirtmek iin kullanyoruz. Her eyin stnde olan, Yceliiy
le her eyden ayr olan bu Tanr yalnzdr ve biriciktir, ihtiam
nn parlad evreni ynetir. . . dolaysyla zamannn teki pey
gamberleri gibi aya da aa yukar bin yl nce bizden pek
farkl dncelere sahip deildi bu konuda.
Dinsel alandaki bu olaanst gelime onlara mal edilmesi
gerken tek gelime deildir. Bu peygamberler ayn zamanda
"Ahit" balamnda en arnm ve en "tinsel" kavram da sez
milerdir.
Yukarda aktardmz Hoea blmnde Yehova sadakat
gstermeyen eini "le gtrmek ister", "Msr'dan k zama

nndaki gib kendisine kar eski heyecann duymas iin" ; o za

man onu "gerekten nianlayacaktr Kendisine ve bu kez "ebe
diyen." Bir baka deyile Peygamber -ve belki de sadece daha
karamsar Amos, aya ve Mika, her biri kendi tarznda ayn
inanc ifade edeceklerdir- felaket zamannn, yoksullua ve si
yasal belirsizlie dnn, srail'i, vaat edilen topraklara yerle
tikten sonra kendisini Tanr'sndan uzaklatrmaktan baka bir
ie yaramayan gereksiz meguliyetlerinden kurtararak, atalala
rnn Msr' dan kta, uzun yolculuklar srasnda sahip olduk
lar soyluluk, liyakat, gven ve yce gnlllk duygular iin
de yzn tekrar Tanr'ya dndreceini anlyor. te o zaman
yzyllardan beri en iyi evlatlarnn kendisine neyi anlatmak is-

92

tediklerini anlayacaktr: Yehova'ya, gerek ibadet Ahit'ine ve

fadr, bir baka deyile O'na ve iradesine ballktr. Yrekler
byle deiince halk btn itenliiyle baka bir Ahit imzala
maya hazr olacak -nk ilk ahit nce yanl deerlendirilmi
sonra da bozulmutur- bu Ahit'le Yehova'ya ebediyen bala
nacak, onu sonunda daha iyi anlayacak (" Yehova'nn kim ol

duunu anlayacaksn!") ve O'nun her zaman istemi olduu gi

bi hizmet edecektir.
Daha ahlaksal ve daha tinsellemi bu yeni Ahit durumuna
ar ayn zamanda ileri doru atlm dev bir admd. Hi ku
kusuz Fetih ve ilk byk saltanatn grkemli gnlerinden gelen
bir folklor da eklenebilmitir buna. Peygamberlerle ilgili baz
blmlerden onlarn Yehova'nm ba dndrc bir mdahale
sinden sonra, "bir gnlk" ve sonucu parlak olan bir savatan
sonra halkna zafer kazandracak yeni bir Davud bekledikleri
anlalyor . . . bir zamanlar Kenanllara kar kazanlan zaferler
gibi: Bunlar Mesihiliin ilk iaretleridir. Ama bu peygamber
lik dncesini en iyi anlatan blm Mika'dr (bu blm daha
sonra biri tarafndan kopya edilerek aya'nn II. blmne ak
tarlmtr) ; bu yce ve soylu dnce ilk kez burada grlm
tr -tektanrclm ortaya att ve kinci aya'nm daha ileri
gtrd-; srail felaket ve kargaa dneminden sonraki ebe
di bar dneminde Yehova'ya dndkten sonra Yehova'nn
kavmi niteliiyle btn evrenin merkezi olacaktr ve herkes
Tanr'y, radesine boyun emeyi ve ebedi bar mutluluunu
onunla tanyacaktr:

Son gnlerde bir ey olacak

Yehova Mabedinin Da
Btn dalarn stnde ykselecek
Ve btn tepelerden daha yksek olacak!
Btn milletler oraya akacaklar ve diyecekler ki:
93

"Gelin Yehova'nn dana trmanalm

Yakub'un Tanrsnn Mabedine kadar,
Bize Yollarn gstersin
Ve biz o Yollar izleyelim!
Din Sion'dan kacak
Yehova'nn Sz de Kuds'ten!"
Kavimlerin hakimi olacak o
Ve en gl milletlerin Hakemi:
Hepsi kllarn saban demiri
Mzraklarn bac ba yapacaklar
Hibir millet baka bir millete kl ekmeyecek artk
Ve kimse sava renmeyecek!
(Mika, iV, 1-3 )

"REFORM"

72 1 'den sonra bir yzyl boyunca Yahuda'nn siyasal tarihi

btnyle ok gl Asur'a (Msr'a kadar Asarhoddon'un

[680-669] hakin olduu) baml kk ve nemsiz bir halkn

tarihidir.
Dinsel tarihi daha youndur. Balca iki unsur sz konusu
dur burada. Birincisi Peygamberlerin uzun zamandan beri s
rarla ngrdkleri olgular Samiriye'nin dmesi ve Kuzey kral
lnn paralanmas onlar hakl karm ve dikkatler
Peygamberlere evrilmitir. Hi kukusuz dnyadaki hibir fe
laketten hibir biinde etkilenmeyen bir yn ilgisiz ve kaytsz
insan vardr; bir yn insan da ya umut balam olduu putla-

94

ra tapar ya da yaamlarn deitirme konusunda kararllklar

gitgide azalr. Ama Peygamberlerin ve mezlerinin evresinde
inananlarn says gitgide artar ve bu insanlar putperestliin ve
dinsizliin, Ahit'e vefaszln Yehova ve srail'in hak ettii ceza
y grmesine neden olduuna inandrlrlar bu mezler tarafn
dan: Yahuda ok farkl bir yola girmez ve yaam biiminde ra
dikal bir deiiklik olmaz, ama ayn kaderi paylamayacak mdr
ve ayrca onlar ayn kaderle korkutan da ayn Peygamberler ol
mam mdr? " Reformcu" hareket bu ekilde domutur.
te yandan srail manevi anlamda nderlerinin ve efendi
lerinin kaybolmasyla paralandndan Yehovaclk iin hi
nemli deildir neredeyse ve bu hareket -kkenleri ne olursa
olsun- btnyle bir Yahuda hareketidir, yani Kuds, Mabedi
ve eski birlik iindeki krallk gelenekleri evresinde younla
mtr. Hatta unu bile sylemek mmkndr: Uzun bir d
nce, tartma ve alma dneminden sonra reform bu kentin
entelektel eliti ve din adamlar tarafndan hazrlanacaktr.
Btn mezler ve ncler gibi bu reformcular da efendi
lerinin iyi kt yce dncelerini geveleniler ve piirmiler
dir. Peygamberlerin, Ahit'e dn balamnda anladklar de
rin bir ballk ve Yehova'nn iradesine tam bir itaatti; Yehova
onlar iin yaayan bir ahsiyet, bir Partner, bir Esinleyici idi.
Mritleri zellikle onun en dolaysz yanna evirmilerdi bak
larn: "Yasalar" halinde donmu mkellefiyetler - sadece eski

On Emir deil, yzyllar boyunca ona eklenen, ou Eski Ahit

rnek alnarak yazya geirilmi bir yn baka ey. Ve bir yan
dan da Yehova'nn retisi Tora' da zellikle bu eitimin ve ge
tirdii mkellefiyetlerin "yasalarn" buluyorlard, bylelikle
yazl Yasa'y n plana kararak, daha sonra ok daha ileri
noktalara gideceini greceimiz hukuk eilimini balatyorlard.
Reformun bir baka temel dncesini de hi kukusuz
benzer bir bozulmaya mal etmek gerekir. Peygamberlerin getir-

95

dikleri ve rettikleri tektanrcl reformcular, hi kukusuz

Kudsl din adamlarnn kar ve ayrcalklarnn da eksik ol
mad, aklanmas zor nedenlerle n plana karmak istemi
ler ve bu inanc, O'na yerel anlamda tek bir klt adamak zo
runluuyla tek bir Tanr'ya dntrmlerdir: Evrenin tek
Tanr'snn btn Evrende bir tek ikametgah, bir tek Mabedi
olmas gerekirdi: Kuds Mabedi.
Sonuta peygamberlerin ortaya att bu Yehova'nn mut
lak adaleti dncesini mezleri retilerinin temel eklenmesi
yapmlar ve onu bir tr dl teorisine indirgemilerdir: Yeho
va' nn zgrl, olaylar nceden bilmesi, Planlarnn gizemi
konusuda hibir bilgiye sahip olmakszn onu bir anlamda kul
larna maddi mutluluk -dnlebilen, hayal edilebilen tek
mutluluk- salayan ve buna karlk inanmayanlar ac ve skn
tyla, bu dnyann nimetlerinden mahrumiyetle cezalandran
bir g gibi gryorlard.
Bu temel verilere dayanarak ve bir yandan da vahyi, zn
korumakla birlikte biraz sertletiriyor, anlamn daraltyor, y
rngesinden saptryorlard, Reform yanllar, statlar gibi, d
ncelerini yazya geirerek daha bir etkili klmak istemilerdir.
Ve iki biimde gerekletirmilerdir bunu.
ncelikle, kardelerini ekmek istedikleri yeni manevi ha
yatn temeli olarak sunduklar bu Din' in "hukuksal" dzlemin
de, yeni anlay erevesi iinde On Emir' den ve Ahit'ten sonra
byk lde gelitirilen ve ayrmtlandrlan dinsel ve ahlaksal
yaamn btn emirlerini ve devlerini ieren bir tr Direktu
var kaleme aldlar. Burada reformcu adan yeni bir sunum,
"Musa'nn dncesi"nin tamamlanmas ve yenilenmesi sz
konusu olduundan syleyeceklerini Musa'nn azndan dile
getirdiler. Burada da ok nemli bir Peygamberlik anlayn az
ok saptrarak manifestolarn yeni Ahit'in zel art gibi sun
mak istediler byk olaslkla.

96

Bu belge bize belli bal drt kaynaktan biri olan Pentate

ukhos araclyla ulamtr: "kinci yasa" , yani "daha sonraki"
yasa olan Tesniye yeni Ahit dncesinin bir yansmas gibidir.
Tesniye, dili, sz daarc ve ayn zamanda slubu ve syle
miyle Pentateukhos'un teki tm metinlerinden ayrlr: Yehova
ve Elohim metinleri gibi tarihsel bir anlat deildir bu; Ahit gi
bi bir hukuk derlemesi de deildir: ncelikle bir tr vaaz, uzun
ve ateli, cokulu bir davettir - ve her zaman etkili vaizler olan
Peygamberlerin bu zellikleri burada da grlr.
Aktaracamz paralarda ayn zamanda zaman saptrlm
ya da arptlm olsa da bunlarn verdikleri dersler de grle
cektir. Tesniye' de, btn srail tarihinde tektanrcln ilk ve
kesin anlamda ifade edilmesi sadece ve sadece Peygemberler
araclyladr: " Tanr Yehvova'dr: Ondan baka Tanr yoktur!"
(Tesniye, iV, 35). Ve srailliler arasnda Kardelie, yilie te
vik balamnda ayn Peygamberlerin sluplar deilse bile

retileri vardr: " Yehova'nn lkesinde, nerede olursa olsun, kar

delerinden birinin mutsuz olduunu grrsen, Tanrn buyuru

yor ki bu mutsuz kardeinin karsnda yrein kat olmasn ve
elin ak olsun: Elini onun iin iyice a ve ona doru ilerle, ona
ihtiyac olan eyi ver " (agy., XV, 7 ve devam).
. . .

Ve ite Ahit dneminden sonra gerekleen ok kkl zih

niyet deiiklii. . . herkes sadece ok sade ve gsterisiz bir su
nak yaplmas kouluyla Yehova'ya "varln gsterdii her yer

de" bir klt adayabilirdi artk:

Erden'den geeceksiniz ve Tanr'nz Yehova'nn size vermek
istedii o diyara yerleeceksiniz, orada O sizi btn dmanlar
nzdan koruyacak ve gven iinde yaayacaksnz; ve siz sadece
orada, Tanr'nn Yehova'nn kendisi iin mesken tuttuu yere ge
tireceksiniz her eyinizi: Kurbanlarnz, sungularrnz, armaan
larnz, aarlarnz, Yehova'ya adadnz her eyinizi oraya ge97

tireceksiniz . . . Aklna esince yle her yerde kurban yakmayacak

sn! Hayr! zellikle Yehova1nn setii yerde, bir kabilenizin
yerinde olacak bu . . . benim istediim her eyi orada yapacaksn,
kurbanlarn, adaklarn oraya getireceksin. . .
(Tesniye, XII, 1 0 ve devam)
Yehova'ya ibadet edilebilecek tek yerin neresi olduu be
lirtilmiyor ama aktr bu: Kuds ve mabedi.

"Tanrn Yehova'ya itaat edersen btn ltuflar ve iyilikler

seninle olacaktr (Tesniye, XXVIll, 2) ve arkasndan da lanetle
me ve felaket tehditleri . "Eer Tanrn Yehova'nn emirlerini
yerine getirmezsen, onun szn dinlemezsen " (Tesniye,
.

XXVIII, 15)

. . .

bu retide ok somut bir kar aray iindeki

dinsel duygunun yceliinin byk bir tehlike iinde grl

d bir dllendirme teorisi ok nemlidir.
Reformcularn edebi etkinlii Tesniye'yle snrl deildir.
Bu kitapta olduu gibi, kendi ideolojilerine gre Din'i yeniden
biimlendirmek istemilerdi ve halklarnn tarihini ayn anlay
iinde uyarladlar ve yeniden oluturdular. Bu balamda mda
haleleri zellikle Tesniye' den sonraki tarih kitaplarnda belir
gindir: Y eu, Hakimler, Samuel ve Krallar. Aslnda gstermek
istedikleri uydu onlarn: Ayn din, onu getiren Musa'nn l
mnden sonra nasl olmutu da sraillilerin yaamn gerekten
ynlendirmiti . . . bu amala ykler yazmaktan ok daha nce
ki belgeleri yeniden dzenlediler ve derlediler, retileriyle ilgi
li dncelerinin yansd szlkler ve yorum metinleri olu
turmakla yetindiler. Szgelimi kral Yahuda Hizkiya'nn (716-

687) yaamyksel notlarna u anakronizmi eklediler: "Kutsal

yerleri ykt, kutsal dikilitalar krd, kutsal direkleri kesti ve

Musa'nn yapm olduu tuntan ylan paralad . . . " (il Krallar,
XVIII, 4). Onlar gerekten de bu dindar kraln kendilerinin
anladklar ekliyle Din' e uymamasn ve eski ibadet yerlerini

98

lavedip sadece Kuds Tapna'n brakmam olmasn kesin

likle dnemiyorlard.
Hakimler kitabnda grlen "yapay ereve"nin kaynan
da da onlar vardr ve dncelerini btnyle okumak mm
kndr bu vesileyle: Tesniyeciler, bu dnemde sraillilerin
Tanr'ya sadakatsizlikleri yznden felaketlere uradklarn ve
bozgunlar yaadklarn, ancak Tanr'ya dndkten sonra zafe
re ve zgrle kavutuklarn gstererek, teorem rneiyle
kendileri iin ok nemli olan dl kantlyorlard. Bu arada
unu da syleyelim ki burada bir sahtecilikten ve yalandan sz
etmek anlamszdr: Bu eski insanlar bizim anladmz bilimsel
eletiri ve nesnellik gerekliliklerinden habersizdiler ve tarihiye
zg "felsefe" tarihinden istedikleri gibi karsamalar yapmak
da geerli bir yntemdi onlar iin . . .
Manase (687-642) ve Amon (642-640) gibi " dinsiz" krallar
iktidarda kaldka gelimekte olan Reformun hayata geebil
mesi mmkn olamyordu. Sekiz yanda tahta kan dindar
Yoiya' da (640-609) reformcular adamlarn bulmulard. il
Krallar kitabnda (:XXIl-XXIII) o dnemin byk kahininin

" Yehova1nn mabedinde din kitabn bulmas" (II Krallar, XXI1, 8) anlatlr; bu kitap kendisine okunduunda hkmdar ok
etkilenir ve kavminin yaamyla sz konusu " Din" arasnda na
sl bir uurum olduunu anlar. Bu kitap kesinlikle Tesniye'ydi
ve szcleri istediklerini elde ettiler: Bu yeni Dinin kulland
szckle Ahit' in resmen yenilenmesi:

Ve Kral Yahuda'nn ve Kuds'n btn ihtiyarlarn yanna

toplad. Sonra Yehova'nn mabedine kt . . . yannda Yahudal
lar ve Kudsller vard: Kahinler ve peygamberler, yediden yet
mie btn halk . . . ve onlara Yehova'nn mabedinde bulunan
Ahit kitabnn tamamn okudu. Daha sonra Stunun yannda
durdu, Yehova'nn ardnca yrmek iin ve onun emirlerine ve
99

yasalarna herkesin yreiyle ve ruhuyla uymas iin Kitap'ta ya

zl olan Ahit'in emirlerinin yerine getirileceini karara balad.
Ve btn kavim de onaylad bu karar . . .
(II Krallar, XXIII, 1-3 )
Bu ekilde balayan ve eski adetlerin ok uzanda olan,
dolaysyla annda tam anlamyla uygulanmas mmkn olma
yan reform ancak nemli peygamberlik dncelerinin yayl
mas gibi yarar getiriyordu. Ama bu dnceleri "yasalar" iin
de dondurarak glerinden ve ilk gerekliklerinden epey bir
eyi alp gtrmt; ve sraillilere aldatc ve tehlikeli bir g
ven duygusu vermiti, nk atalarnn Ritelini uygulam ol
duklar gibi, bu Emirlere uyduklarnda Tanr'yla uyum iinde
olduklarna ve kurtulmu olduklarna inanabilirlerdi.

FELAKETN YAKLAMASI
VE YEREMYA

Yoiya'y izlemi olduklarndan Yehova' dan vaat edilen

dl bekleyenler de bir sre ufkun aydnlanm olduunu
sandlar: 612' de sonunda uyuukluundan kurtulan Babil'in
saldrsyla Nineve yklyor ve saldrgan, "kan dkc, iki yz

l, haydut, yamac" (Nahum, III, 1 ) Asur'un da sonu grn

m oluyordu bylece.
Ama kaderin onlara hazrlad karanlk yllar ok abuk
gzlerini aacakt.
Yoiya 609' da son snandaki son Asur kralnn yardm
na koan firavun II. Nekau'nun (610-595) yolunu kesmek ister-

100

ken bozguna urar ve lr. Reformun ncs, hayraktan, al

tanat sresince dindar ve yehova'ya sadk kalan kraln mu
meydannda bylesine sefil ve "hak etmedii" bir alnhede br
lamas Tesniye'nin ltfuna inanm olanlar iin byk bir
d krkl ve rezalet olmutur!
Bununla birlikte gven ve inatlarnn krlm olduu da
sylenemez pek: Asurlular kadar gl ve onlarn yerlerini alan
yeni Babilli saldrganlara kar diren iradesini baka trl alk
lamak mmkn mdr? VI. yzyln ilk on yl onlara kar d
zenlenen ve kimi zaman ayaklanmalara kadar giden ve aomasz
ca bastrlan ama "vatanseverleri" in cesaretlerini kramayan (ne
denleri daha sonra anlalacak olan) komplolarla doludur.
Bylesine umutsuz ve kanl bir sapknl, skfuetleri,
onurlar ve kimi zaman yaamlar karlnda -bozgunculuk: ve
ihanetle de sulanmak pahasna- engellemeye alan bir avu
peygamber olmutur ve bu peygamberler atalar gibi hayal kur
mayan, ileri grl ve cesur insanlardr. Bunlardan biri a
dalarnn ok ilerisindedir ve ok nemli, yazl bir yapt brak
m, dnemin dinsel gelimesini gerek anlamda ve ok byk
lde etkilemitir: srail tarihinin en byk dehalarndan Ye
remya' dr bu peygamber.
Amos, Hoea, aya ve Mika'nn izinden gitmi ve onlarn
retilerini daha da ileri noktalara tamtr. Ona gre tektan
rcilk son derece ak seik bir olgudur ve baka tanrlara y
nelenlerle hesaplar, bunlarn kendilerinin imajlarndan baka
bir ey olmadn ve kendi hamurlarndan retildiklerini kant
lar onlara (Yeremya, II, 26-28; XVI, 20-2 1 ) . Yeremya'nn kita
bnda yer alan ve onun elinden kmam olduu sanlan aa
daki blm retisini mkemmel biimde yanstr:

Kavimlerin her zaman izledikleri yolu izlemeyin:

Gn alametlerinin nda ylmayn
101

nk onlardan kavimler ylar!

Onlar korkutan bo kibirdir!
Ormanda kesilen aatan baka bir ey deildir,
Ve aletin iini yapan bir heykeltratr,
Gm ve altnla sslerler onu,
ivilerle ekile glendirirler,
Daha salam olmas iin!
Salatalk bahesindeki bir korkuluk gibi rahattrlar,
Ve tamak gerekir onlar - nk yrmezler!
Hi korkmayn onlardan: Zarar veremezler size!
Ama onlardan en kk bir yarar da gelmez!
Senin bykln gibi bir byklk yoktur Yehova:
Sen ycesin, muhteemsin!
Kavimlerin kral senden kim korkmaz,
Senin gibisi yoktur!
Kavimlerin btn dehalar iinde ve btn krallar iinde
Sana benzeyeni yoktur!
Hepsi birden aklsz ve budala oldular!
Onlarn btn rettikleri botur, hibir deerleri yoktur!
Ama Yehova gerek Tanr'dr:
Yaayan Tanr ve lmsz Kraldr!
. .

(Yeremya, X , 2-8, 10)

Bununla birlikte o zamana kadar neredeyse hi bilinme
yen ve Yeremya'nn yepyeni yollar at Yehovacln geli
mesi iin ok nemli olan bir alan vardr: zel dinsel yaam.
Ve o da bu buluu inanca ayn baka borludur; bu inanc Ye
hova'ya dayandrarak evresinde grd ve ak seik biim
de analiz ettii her eyi ve kendisinde hissettiklerini anlamak
istiyordu.
102

ncelikle unu belirtmek gerekir ki Yeremya kendisinden

nceki yazar-peygamberler gibi adalar tarafndan neredey
se srekli taciz edilmi ve inanmamlardr ona. Bu insanlar, da
ha nce de deindiimiz gibi, aslnda Yoiya'nn reformunu,
hayatlarnda hibir eyi deiiklik yapmadan, kanlmaz biim
de kabullenmilerdi . . . onlarn yapabilecekleri de buydu sade
ce. Her eyden nce Tesniye' de birok kez stnde durulan bir
kesinlik sz konusudur: Yehova'nn, Dnyann Kral'nn, Ka
diri mutlakn tek gerek ikametgahnn kendi merkezleri olarak
kalmas. Ayrca Yoiya'nn lm gibi darbeleri kazalar olarak
grme alkanlklar edindiklerinden Yehova'nn artk kendile
rinden yana olduuna inanyorlard ve dolaysyla nihai zafere,
refaha, mutlulua ve bamszla sarslmaz bir inanlar vard.
Btm kavimlerin efendisinin, Evrenin tek gerek Tanr'snn
Kentini ve Evini, ne kadar gl olurlarsa olsunlar Dmanla
rna terk etmesi mmkn myd? Byle bir itibar kaybna raz
olabilir miydi? te bu nedenle Babil'e meydan okunuyordu,
bakaldrlar rgtleniyordu ve bunlarn baarya ulaacana
inanyorlard. Ama Yeremya baz eyleri ak seik biimde g
ryordu: Mthi ve acmasz zorba karsnda btn saldrlar
eriyip gidecekti ve hemehrilerinin ayaklanmalar nedeniyle
memleketi yamalanacak, insanlar kle ve srgn edilecekti; te
yandan gerek manevi reform tamamlanmamt henz ve din
sizlikler ve adaletsizlikler eskisi gibi srp gidiyordu. Dolaysy
la evresindekileri sarsmas, gzlerini amas gerekiyordu -ve bu
konuda en kk bir baar ihtimali yoktu tabii ki!-:

Ey Yahudallar, hepiniz Yehova'nn sylediklerine kulak ve

rin! Mabedin kapsndan girip, nnde secde edenler, dinleyin
onu! Melekler ordusunun Yehova's, srail'in Tanrs byle di
yor: "Burada sizinle birlikte kalmam istiyorsanz kendinizi slah
edin! Yalanlara inanmayn: Yehova'nn mabedi! Yehova'nn
103

mabedi! Yehova'nn mabedi!. . bu yalanlara inanmaya hazrs

nz! Ama bouna! almanz, ldrmeniz, hi tanmadnz ya
banc tanrlarn peinden gitmeniz ve sonra da Benim Adm ta
yan bu Eve gelip, karma kp, bu iren hayat srdrmek
amacyla 'te imdi gvendeyiz!' diye dnmeniz doru mu
dur? Buras bir haydutlar maaras m? Ben her halkarda, her
eyi, gayet ak seik gryorum, " diyor Yehova! "Gidin ilo'yal
bir bakn . . . Oras benimdi, bir zamanlar benim adm tayordu.
Ve Benim srail Halkmn sapknlklar karsnda ne yaptm
grn! Peki yleyse, " diyor Yehova, "mademki siz btn uyarla
rma ramen, benim sylediklerimi kulak asmadnz, arlarma
cevap vermediniz, Benim Adm tayan ve gvenerek iine gir
diiniz ve size ve Atalarnza verdiim bu Yeri ilo gibi yapa
cam ve sizi kendimden uzaklatracam, btn kardeleriniz
btn E/raim z"iyetini nasl attysam sizi de yle atacam . . . "
(Yeremya, VIII, 2 - 15)
Yeremya'y dinleyenler bylesine kat gerekleri dinleyebi
lecek durumda deillerdi, bu gerekleri kabullenmeye hazr da
deillerdi. Bu nedenle gene kar ktlar ona ve mahkum etti
ler onu. Bylece yalnz kalan, tek bana kalan Yeremya Yeho
va'ya evirdi yzn: Yalnzlnn yolda, felaketlerinin srda
yapt onu, cesareti krldnda ve ac ve sknt iine d
tnde ona snd ve bylelikle efkatli bir ruha ve ok gl
bir duyarlla sahip olduunu anlad:

1 Fetih srasnda Kuds'n kuzeyine otuz kilometre uzaklkta, Samiriye dandaki ilo
byk olaslkla bir sre Yehovacln dinsel merkezi ve Yehova'nn belli bal
ikametgahlarndan biri olnutur (bkz. zellikle I Samuel'in ilk drt blm). Daha
sonra hi sz edilmez buradan: Hi kukusuz Filistinliler tarafndan alnp
yamalanmtr: Yeremya'nn gndermesini dorulayan acmasz eylemlerle saf d
braklna durumu.

104

Ah Yehova, hatrla beni, gel bana

Bana ikence edenlerden cm al!
fkeni engelleyerek beni kaptrma onlara!
Bilesin ki bu ftiralara senin iin katlanyorum!
Onlar grndnde senin szlerini tketip duruyordum:
Szlerin benim iin bayramm ve yreimin sevinci oldu!
nk ben Senin Adn tayorum, Yehova, Meleklerin
Tanr's!
Elini tuttum ve tek bamaym
!imi gazapla doldurdun!
Ah! Niin aclarm son bulmuyor?
Yaram niin kapanmyor ve hibir ey kar etmiyor!
Sen benim iin lde yitip giden bir dere mi olacaksn?
Gvenilmeyen bir su mu olacaksn?
(Yeremya, XV, 15-18)
Kitab Yehova'nn kimi zaman cevap verdii ve bylece
mahrem bir diyalog yaratt patetik imalarla doludur:

Ve seni bu kavme
Yklmaz, tuntan bir duvar yapacam!
arpsnlar sana, ykamayacaklar,
nk arkanda ben varm, kurtarrm seni!
Zorbalarn gcnden kurtarrm seni,
Vahilerin elinden alrm!
(Yeremya, XV, 20 ve devam)
Dolaysyla Yeremya Yehova'nn ilk gerek partneri, ilk
gerek muhatab, yoldadr, bir insan gibi iini amtr ona ve
bir hkmdar ya da halkn lideri gibi davranmamtr. stnde
105

dnldnde, atlan byle bir admn amacna ulamakta

olduu ve Yehovacl dardan yrein derinliklerine ve
mahremiyetine gtrmeye balad anlalr. Daha nce her
hangi

bir Tanr'yd ve esas ii karsnda bulunan ve "inanan

lar" dan ziyade uyruklar olan Halkn ynetmekti . . . ite evren

sel ve akn bir varlk olarak tannan bu Yehova

Tanr olmutu.

Rol sadece toplumsal deildi, bir anlamda "metafizik" bir rol

d: Sadece Halkn kaderiyle ilgilenmiyordu artk, her insann
kaderiyle ilgilenmeye balamt ve herkes onu gerek bir Tan
r gibi grebilirdi bundan byle . . . yreklere dolan, zihinleri ay
dnlatan bir Tanr. Filozoflarn jargonunda sylendii gibi: A
knlk ve ikinlik birbirlerinden ayrlamaz. Bunu kendi tarznda
ilk anlayan Yeremya' dr ve tmyle tinsel ve kiisel bir yaam
Yehova'ya dayandrmtr.
Ve ite bu nedenle, O'nunla adalarna gre ok farkl bir
iliki iinde olduundan ilk kez insann zihninde ve derinlikle
rinde yeni Ahit'i tanmlamtr ve ona gre "Halkn" kurtarabi
lecek tek irade, Yehova'nn gerek iradesiyle uyum iinde olan

Ve Yehova diyor ki: "te vakit geliyor, lsrail ve

Yahuda'yla yeni bir Ahit yapacam vakit geliyor: Msr'dan
karmak iin ellerinden tuttuum atalaryla yaptm Ahit gibi ol
mayacak bu; nk onlar o Ahit'i bozdular ve ben onlardan yz
evirmek zorunda kaldm, " diyor Yehova. "Bundan sonra srail'le
yapacam Ahit u olacak, " diyor Yehova: "Dinimin yasalarn on
larn ilerine sokacam ve yreklerinin derinliklerine yazacam.
Bylece ben onlarn Tanr's olacam ve onlar da benim kavmim
olacaklar. Artk herkesin birbirine 'Yehova'nn kim olduunu an
la!' demesine gerek kalmayacak; yediden yetmie herkes beni bi
lecek, herkes tanyacak.'" (Yeremya, XXXI, 3 1-34).
tek Ahit budur:

Yeremya burada Yehovacln gerekli evrimini tanmlyor:

lk sylediklerine bal kalmak istiyorsa yrngesinden ama
mas gerekir. Yeni Ahit'in yaplmasn

106

"bu dnemden sonra"

bekliyor -bir baka deyile her zaman kanlmaz olduunu

syledii Srgn'den sonra. Yehova gelenei metntnde (Tek
vin, VI, 5 ve devam) Yehova yaratm olduu ve daha sonra
yoldan kan ilk nsanln Tufan'la yok olmasna raz olmu ve

o kadar d krc olmayan yeni bir nsanlk yaratmtr, dolay

syla eski Ahit'in onu kabul edenlerin, daha sonra bu Ahit'e ve
fa etmeyenlerin, iini boaltanlarn, anlamszlatranlarm ve
Yehova'y Semi oldu'u halk "safd etmek" zorunda bra
kanlarn soyuyla birlikte kaybolmas gerekir. Ama bu felaket
yllarnda, bu tufann yeni Nuh'lar, srail' den sa kanlar ve
onlarn soyundan gelenler, vatanlarndan uzakta dnecekler
ve nihayet " Yehova'nn kim olduunu" anlayacaklardr: " O'nun

kavmi olmak" iin ne yapmalar gerektiini anlayacaklardr:

Her biri O'nunla dorudan ilikiler kuracaktr, her biri onun
zellikle manevi radesine boyun eecektir, her biri onun sy
lediklerine itaat edecektir. Ve syledikleri ve iradesi artk ge
erliklerini yitirebilecek, anlamszlaabilecek, biimsel, tahrif
edilebilecek eyler olmayacaktr . . . basit bir hkmdarn uy
ruklarnn yaamn dzenleyen "yazl" yasalar gibi olmayacak
tr bunlar: Her birey iinde, derinliklerinde hissedecektir bun
lar, vicdanyla karacaktr bunlar ve Tanr'yla dorudan iliki
ler kurmasn salayacaktr, Yeremya gibi kalp kalbe konua
caktr artk Tanr'syla. Gelmekte olan Yehovaclk ncelikle
milliyeti deil bireysel olacaktr.
Bununla birlikte Yeremya nclleri gibi kesinlikle dla
mamakla birlikte bu Yehovacla ak seik biimde evrensel
ve insann insan olarak ulaabilecei bir karakter atfetmiyor.
Peygamber eski dogmaya sadktr: srail Yehova'nn setii ka
vimdir ve onunla birdir . . . byle bir birlik daha nce grlme
dii gibi bundan byle de grlmeyecektir. Her trl milliyet
i yorum bu seimin dndadr, nk Yehova'nn setikleri
bireylerden olumu ve her eyden nce ruhani bir topluluk107

tur . . . bu bireylerden her biri herkesin Tanr' syla kiisel iliki

iindedir.
Yeremya retisinde bu "kiiletirme" Yehovacln ba
ka bir temel alanyla ilikilidir: lahi adalet. 1lk yazar-peygam
berlerden sonra mutlak ilke olan bu kavram o zamana kadar
Yehova'yla neredeyse tam olarak milliyeti dzlemdeki tm
ilikiler gibi dnlmt: Gene Yeremya' da bu balamda
dorudan doruya konu edilen srail kavmi olmutur ve
Ahit'in ilk partneri olduundan, olas btn "ltuflar" ve "fe
laketler" kolektif zellikler tar bu balamda. Eski Ahit'i uzun
zaman nce unutmu olan bu halkn cezandrlmas gerektii
ni ve gerekten de cezalandrldn belirten Peygamberler
retisi, sonunda knanacak hibir yanlar olmayan ve felekete
uratlan atalarnn ve rklarnn gnahlarn ekmek zorunda
kalan gerek mminlerin ac duymalarna ve isyan etmelerine
yol amt: "Babalar koruk yedi ve ocuklarn di'leri kamat"
diye homurdanyorlard (Yeremya, XXXI , 29; Hezekiel, XVII-

1, 2). Yeremya'ya gre ilahi adalet balamnda kabul edilmesi

mmkn grnmeyen byle bir uygulama sadece eski Ahit'in
kolektif ve milli karakteriyle uyumlu olabilir: Halk olarak lsra
il'i, cezas kaybolmu olan eskinin tasfiye edilmesiyle masumla
r zorda brakr. Artk eskisi gibi olmayacak, "Yehova . . . herke

si yaptklarna gre dllendirecek" (Yeremya, XVII, 10): "im

diden sonra (Yeni Ahit' in balam olduuna gnderme yapyor
ve ayn blmde ayn ifadeyi kullanyor) artk u szler duyul
mayacak: 'Babalar koruk yedi ve ocuklarn dileri kamat!' Ha
yr! Herkes kendi suu yznden lecek ve sadece koruk yiyenin
dileri kamaacak" (Yeremya, XXXI , 29 ve devam) .

108

KUDS'N D VE SRGN

598' de ksa sren ve bastrlan ilk ayaklanmadan sonra ok

sayda yksek dzeyde grevli kral Yohakim'le birlikte srgne
gnderilir ve ardl zayf Sedekias (598-587) Yeremya'nn t
lerini ve azarlarn dinlemez, direniilerin arlklarna gz yu
mar ve bunlar da yeni bir isyan balatrlar. Ve Peygamberin n
grm olduu gibi, Babil kral il. Nabukadonosor'un (604562) askerleri 587'de Kuds' kuatrlar, ele geirirler, yakp
ykarlar, yamalarlar, Mabedi yakarlar, ileri gelenlerden ou
nu kltan geirirler ve lkenin tm elitini -Yeremya'nn kita
bndan alnan bilgiye gre drt bin alt yz kii ve byk olas
lkla sadece aile reisleri ya da yetikinler- srgne gnderirler,
sadece Babil'in bir tarasnda kk bir topluluk kalr.
Bu korkun olaydan nasl bir sonu karlacaktr?
Gerek anlamda srgn aa yukar yarm yzyl srm
tr: Sra Babil'in gen bir g karsnda teslim olmasna gelir
(539) ve bu mthi ve yaylan g sonunda Perslerle ve Medler
le birlikte ndus'tan Nil'e kadar yaylr, Akaman ,imparator
luunun kurucusu Byk Keyhsrev'le (558-528) zaferden za
fere koar.
Maluplarn aclarn ve katliamlardan ve aalamalardan
sonra Babil'in o mthi ve acmasz hkmdarna duyulan ya
kc nefreti, bozguna uramasndan ve lmnden sonra yaz
lan, bu ahane parann yaratcsnn utan verici olduunu d
nd o ok etkileyici kutsamadan daha iyi hibir ey anlata
maz. Eski brani iirinin esiz rneklerinin bulunduu a
ya'nn kitabnda bulunur bu para.
109

Ve ite -Peygamber'in syledii kabul ediliyor- Yehova'nn

senin aclarn dindirecei ve korkularn, katlanmak zorunda
kaldn ar kleliini bitirecei gn . . . bu paray okuyacaksn
Babil kral iin:
lte tkendi Despot,
Zorbal bitti,
Ktlerin denei
Hkmdarlarn asas krld!
O asa ki kavimleri
Srekli dvyordu;
Gazaba gelip
Milletlerin peini brakmad
Acmaszca pelerinden gitti hep!
Btn dnya rahat ve skuna kavutu,
Ve herkes neeyle couyor!
Serviler bile seviniyorlar
Lbnan'n sedir aalaryla birlikte:
"Seni devirdiklerinden ber;
Kimse bizi kesmeye gelmiyor, " diyorlar!
Yerin altndaki cehennem
Seni orada karlamak iin kaynyor:
Senin onuruna ller
Dnyann btn ycelerini
Uyandryorlar:
Tahtlarndan kaldryorlar
Dnyann btn krallarn.
Hepsi sz alyor senin karnda:
"te sen de bizim gibi bir hi oldun
Ve bize benzedin!"
1 10

Hametin ller diyarna

ndirildi!
Ve arplarnn kard ses!
rm bir yatak var altnda imdi;
Solucanlar rtn oldu!
Nasl oldu bu!
Hayret, dtn m gkyznden!
Ey parlak yldz, Seherin olu!
lte seni de yere serdler
Sen ki btn milletleri yere sererdin !
Sen ki iinden hep
"Gklere trmanacam!
Tanr'nn yldzlarnn stne
Tahtm kuracam!
Din adamlarnn dana yerleeceim,
Kuzeyin en ucundal oturacam
Bulutlarn stne kacam:
Tanr'yla ayn olacam!" derdin
Ve ite sonunda yerin altna indin!
ukurun en derin yerine!
Seni grenler
Gzlerini sana dikecekler
Ve kaderini konuacaklar:
"Dnyay sarsan
Krallklar titreten adam bu ite;
1 Byk olaslkla bir Mezopotamya gelenei sz konusudur burada (ivi yazsyla

yazlm metinlerle dorulanmas mmkn olmamtr) ve buna gre tanrlarn

buluma yeri, Olympos'lar ve hkmdarlarnn ikamet ettii yer kuzeydeki yce
dalar, Kafkasya'nn yksek blgeleridir.

111

Dnyay bir le eviren adam bu ite!

Ve kentleri yakp ykan!
Esirlerine asla zgrlk vermeyen bu ite!"
Diyecekler
Btn halklarn krallarn zindana atan sen!
Onlar imdi anlar hretleriyle
Mezarlarnda dinleniyorlar:
Ama sen mezarsz lsn
Attlar seni!
lren bir le gibi,
ukurun talarna inen
Bedenleri kllarla delinmi
llerle rtlmsn,
Ayaklar altna inenen
Le gibisin!
nk sen kendi lkeni harap ettin,
Kendi halkn katlettin,
Ktlk yapanlarn zrriyeti
Ebediyen anlmayacaktr!
Atalarnn gnahlarnn kefaretini
demeleri iin
ocuklarn ldrn
Ki bir daha ayaklanmasnlar
Hibir yeri fethedemesinler
Ve dnyay yeniden igal etmesinler!
"Onlara kar ayaa kalkacam, "
Diyor Meleklerin Yehova's,
"Ve geri kalan, olu ve torunu
Babil'den skp atacam
1 12

Ve kirpiye mlk edeceim oray:

Bataklk yapacam
Ve onu hilik sprgesiyle spreceim!"
Diyor Meleklerin Yehovas!
(aya, XIV, 3 -23}
Zafer kazandktan sonra kendisine hakl olarak "Byk"
nvan verilen ve boyun een halklarla ilikiler konusunda
Asurlular ve Babillilere gre daha ayrntl bilgilere sahip olan
Keyhsrev srgnlerin zgrlk iinde vatanlarna dnmeleri
ve yeniden rgtlenmeleri iin bir ferman karr (538). Ama
bu ayrcalktan herkes yararlanamayacaktr.
Mezopotamya'ya varr varmaz yeniden rgtlenen ve efen
dileri tarafndan kendilerine byk bir ortak yaam zgrl
verilen ve yeni etnik evreleriyle ticaret yapabilen bu insanlar
sonuta ilk Yahudi kolonisini kurmulard ve bunun bir getto
olduu da kesin deildir. Bir araya gelmilerdi ve alarak ya
da ticaret yaparak ekmeklerini kazanyorlard, o halde maddi
manevi vatanlarn dnmekten baka ne yapacaklard?

Bahit rmaklar kenarnda

Oturduk ve Sion'u andka
Aladk!
Orada kavaklar vard:
Arp/armz astk dallarna
Gardiyanlarmz
ark sylememizi isteyince
Bize ikence edenler de
"Bir Sion havas syleyin bize!"
Dediler keyifle
Yabanc bir diyarda
u

Bir Yehova arks nasl sylenirdi?

Ben seni unutursam ey Kuds
Sa elim kopsun!
Dilim damama yapsn,
Seni dnmez olursam,
Seni en byk sevincimden
stn tutmazsam

. . .

(Mezmur, CXXXVII, 1-6)

Ve gerekten de, onlar iin ok eskiden beri ok sk bi
imde birbirine bal olan vatanlar ve Tanrlar dnceleri
nin, tartmalarnn ve projelerinin temelini oluturuyordu.
Mthi bir darbe taknts iinde olan ve bunu bir trl ka
fasndan atamayan biri gibi ayn hatra geveleniyor hep ve srek
li ayn soru soruluyor: "Niin?", srekli kendilerini kklerinden
koparan felakete dnyorlard. Niin? Evrenin Biricik Tanr's
tarafndan seilmi ve tercih edilmi Halk, onun bu dnyadaki
tek ikametgahn kendi merkezlerinde kuran, O' nun sarslmaz
ve yenilmez iradesi altnda nce muzaffer ve zgr olan halk so
nunda niin mahvolmu ve kle durumuna dmt?
Byle bir ykm ve skandal, onlarn nihayet alan gzle
rinde Peygamberler tarafndan ok uzun zamandan beri verilen
ve yinelenen tek cevap aklayabilirdi. Ve Yehova'nn byk
lnn, uzun sre anlalamayan ve herkesin kafasnn stn
den geip giden Ahit'in ahlaksal ve tinsel zelliklerinin, ilahi
adaletin eski savunucularnn retisi yreklere iyice yerleti ve
deitirdi onlar. retileri o zaman zmsendi -ama bunun
nasl olduunu greceiz. Ve srail cezalandrldktan, yeni
retiyi benimsedikten sonra umuda aldndan yeniden Yeho
va'nn kanatlar altna girecek, aalanmaktan kurtulacak, ken
disine mutluluk vaat edilmi bir lke olacakt, cesaretsizlik ve

1 14

okun verdii aknlk getikten sonra, balarna gelmi olan

anladktan sonra ona daha daha iyi bir biimde hazrlamak
amacyla kararllkla gelecee bakld.
zellikle Mezopotamya ama ayn zamanda Filistin' de ve
belki de baz topluluklarn snabilmi olduklar Finike, Msr
gibi daha baka yerlerde "gayretli ve hamiyetli" insanlar tara
fndan yrtlen bu youn ve uzun toparlanma hareketinin so
nunda yenilenen Yehovaclk balamnda ikili bir anlay doa
caktr. Her iki anlay da Peygamberler tarafndan aklanan ve
derinletirilen eski mirasn ok sayda ortak dncesini yine
ler; ama her bir anlay da bu dnceleri ok farkl biimde
yorumlar: Biri Yehovacl evrenselletirme, br ise kendi
iine kapatma eilimindedir. Ve sonunda, ksa sre iinde biri
tekinin karsnda yok olacaktr.

KNC AYA VE
YEHOVACILIGIN DORUGU

Biraz daha ge ulatmz belgeler araclyla bilgi sahibi

olmamza ramen ncelikle ele alacamz konu budur. En n
l temsilcisi hem en yce dnrlerden biri, son byk Pey
gamber ve Eyb'n yaratcs olarak da Kutsal Kitap'n en g
l ve en grkemli airidir. Bununla birlikte ad ve kiilii hak
knda bilgi sahibi deiliz. Sadece anonim, dili, slubu, imajlar,
ideolojisi ok zel ve byk aya kitabna ok eski bir gelenek
le (blm XL-LV) girmi olan yazl metni vardr elimizde: Da
ha iyisini bulamadmzdan "kinci aya" dediimiz bu kii1 15

lii peygamberliin ve Yehovacln teki deviyle ayn safa

koymak deil midir bu?
Nerede yayordu? Yazlarndan pek karamyoruz bunu.
Ama etkili olduu dnem kitabnn atsn oluturan zgrlk
mesajnda grlyor. VI. yzyln ortalarndan sonra halklar111
atmalar araclyla, ncllerinde bulunan o olaanst siya
sal sezgiyle Babil'in kaybolup gittiini, zaferi doudan gelen ve
Keyhsrev'in ynettii halklarn kazanacan ve evrensel ap
tak bu deiikliin halknn tutsaklarna yarayacan, yeni h
kmdarn insani ve yce gnll olacan anlamtr. Ve kin
ci aya iyi bir peygamber olarak btn bu dnya apndaki
alkantlarda, araclyla iinde gene artk balanm olan
Halkn kurtarmak isteyen Yehova'nn ok gl eylemini ve
derin amalarn kavramtr. Dolaysyla srail'in Msr'dan
kn ilk tarihin yenilenmesi olarak bildirir: Babil blgesinden
ktan sonra l geilecek ve zafer. . . ahane ve yeni, btn
dnyada ses getirecek olan bir teofani:

"Teselli edin, halkm teselli edin"

Diyor Tanr'nz!
"Kuds'n yreine hitap edin
Ve haykrn ona
Klelii bitti
Gnah baland,
Btn gnahlar iin
Yehova'dan iki kat karlk ald!"
Bir ses duyuluyor: "lde
Yehova'nn yolunu hazrlayn!
Isszlk iinde
Dz bir yol izin
Tanr'mza doru giden bir yol!
116

Btn vadi dolsun,

Dalar alalsn ve dmdz olsun;
nili kl yollar da dzlesin:
Kayalklar da dmdz olsun:
Yehova'nn ihti'am grlecek
Ve birlikte yaayan btn insanlar
Yehova'nn konutuunu anlayacaklar!"
(aya, XL, 1 -5)

"Birlikte yaayan btn insanlar" -bu son tmce ok ka

rakteristiktir: kinci aya evrensel kafal biridir. ncelikle Ye
hova stne derin ve ince bir imaj vardr: Mutlak tektanrcla
en gl, en yce ve en eksiksiz ifadesini veren odur . . . ncl
lerinin bu mucizevi buluunu daha iyi anlamtr sanki. Ona
gre Tanr niteliini tayan sadece Yehova' dr ve ayrca o da

Yehova gibi teki szde tanrlar glnletirir ve onlarn don

mu, gsz, cansz putlar olduunu syler; ama belki de Ba
bil' e zg srgnleri etkileyen ve yanstan bir dncenin uzak
ya da yakn etkisiyle O'nu srekli evrenle ilikilendirir . . .

Yeho

va'yla kyaslanabilecek ve onun dengi olabilecek tek olgu ev

rendir adeta . . . . Yehova bu Evrenin hem Yaratcs, hem Koru
yucusu hem de tek Yneticisidir:

Avcunun i"nde sular tutabilen

Karla gkleri len
Ve yerin topran lein iine sdran
Ve dalar kantarla
Ve tepeleri teraziyle
Tartan kimdir?
Yehova'nn ruhunun derinliini ki111 lebilir?
Kim O'na bir eyler retebilir?
1 17

Danmak iin kime Bavurabilir?

Ona adalet datmay kim retebilir
Kim O'na bilgili ve anlayl olmay retebilir?
O' nun nnde Milletler kovadan damlayan bir damladr
sadece,
Terazideki bir tozdan baka bir ey deildir,
Adalar havaya kalkan ince tozdan baka bir ey deildir!
Yakmak iin btn Lbnan yetmez,
Ve yaklacak kurbanlar iin hayvanlar da yetmez:
O'nun nnde btn halklar hi gibidir:
Onlar hiten de az ve bo sayar!
Ama siz Tanr'y kime benzetiyorsunuz?
O'nu neye benzetebilirsiniz?
renmediniz mi? Duymadnz m?
Eskiden beri sylenmedi mi size?
Dnyann kkenini anlamadnz m?
Dnyann emberi stnde yaayan odur
-Ve onun iinde yaayanlar ekirgeden baka bir ey
deildir!Gkleri perde gibi gren O'dur,
Ve onlar oturmak iin adr gibi aan da O'dur!
Krallar Hilie gnderen O'dur,
Ve Dnyann hakimlerini yok eden de O'dur:
Sanki dikilmemi/er, sanki ekilmemi/er,
Saplar sanki yere kk salmam gibidir,
Soluu stlerinden geer ve kuruyuverir/er,
Kasrga onlar saman gibi gtrr!
O zaman beni kime benzeteceksiniz?
"Kime benzeyebilirim ki Ben?" diyor Kutsal olan
1 18

Gzlerinizi yukar evirin,

Bakn: Kim yaratt bu Yldzlar?
Bunlarn hepsini dzene sokan kimdir?
Her birini adyla aran kimdir?
(aya, XL, 12-18, 2 1 -26)
Bu evrensel bak as, bu srekli Dnya, Milletler, "Ada
lar"l referansn, kinci aya, bilerek ve isteyerek syledii gibi
Yehova'ya brakmyor: Halk arasnda paylatryor bunlar.
Halknn aclarn ve srgnn dnmtr ve bunlar sade
ce (kendisinden nce her zaman yapld gibi) srail' e uygula
nan kinci bir adalet dzleminde yorumlamay Tanr'snn B
yklne yaktramaz, nk Tanr ayn zamanda Evrenin
btn Milletlerinin biricik Tanr' sdr. Hi kukusuz Yehova
aslnda Adildir: kinci aya nclleri tarafndan kabul edilen
bu ak seik gerei inkar etmez. Ama Tanr' syla ilgili olarak
ylesine yce dncelere sahiptir ki onu Alannn en stn
de olsa tek bir kesime uygulanan tek bir ayrcala indirgemek
istemez. Adil olmasayd ve sadece srail'le ilgilenseydi Tanr
Tanr olamazd. Dolaysyla Halkn Evrenin direine balar
ken daha ince, daha kestirilemeyen, daha O'na layk baka bir
amac vard. . . kinci, slah edici, basit bir ceza olamazd bu: Bu
hi duyulmam ve olaanst rnekle, ayn zamanda kefaretle

rini de demek iin herkesin nnde byk bir soyluluk ve ce

saretle katland bir felaketi gstererek btn halklarn Kendi
sine gelmesi iin, onlara Kendi halkn Vekili gibi gstermek
iin, Kendi tan olduunu dorulamak iin. Dolaysyla sra
il'in bundan sonraki misyonu Yehova'y, Yehova'ya ball ve
ondan gelen ve ilk bata ona ait olan, ama tek ve evrensel Tan-

O dnemde ufuk batdaki uzak denizlere doru genilemiti: Kbrs, Girit ve Ege

kylar.

119

r Yehova'nn btn insanlara yaymak istedii tilin ayrcalklar

btn dnyaya tantmak olacaktr. Halknn tek kazanlm,
paylalmayan ayrcal O'nun tarafndan Kahraman, Temsil
cisi, Hizmetkar olarak seilmesidir:

Kulum mutlu olacak

Yce olacak, stn olacak!
ilk bata herkesi korkutmu olsa da
Halklar coacaklar onu grnce
Ve onun karsnda hkmdarlar seslerini karamayacak!
Hibir zaman anlatlmam olan grecekler,
Hibir zaman duyulmam olan ke/edecekler:
"Karmzda bir dip srgn gibi kalkm,
orak yerde filizlenen bir kk gibi,
Ne gzellii vard, ne prlts,
Onu sevimli klacak hibir grnts yoktu:
Biimsiz, gayriinsaniyd
Bir insana benzemiyordu!
Herkes hor grm, herkes yzst brakmt,
Aclarn insan, dertlerin insan,
insanlarn karsnda yzn saklayan biri gibi
Aalk ve deersiz grnyordu bize!
Ama bizim aclarmz ekiyordu o,
Ve bizim aclarmz eziyordu onu!
Biz, biz cezalandrlma karyorduk onu,
Tanr'nn vurduu, aalanm:
Oysa bizim gnahlarmz yznden delik deik olmutu,
Bizim gnahlarmz yznden ayaklar altna alnmt!
Bizim iin kurtarc olan bir cezann arl altnda
eziliyordu,
120

Onun yaralar bize ifa oldu!"

Yehova onu aclarla ezmekten holand,
Ama mademki kefaret demek iin hayatn sundu,
oluk ocuu ve ebedi hayat olacak,
Ve Yehova'nn iyi niyetini o gerekletirecek . . .
(aya, LII, 13 ve devam)

lte kendisine destek olduum Kulum,

Kendisinden raz olduum seilmi Kulum!
Soluumu verdim ona,
Milletlere Gerei aklasn diye.
Barmadan, sesini ykseltmeden,
Sesini darlarda nlatmadan,
Ezilmi kam krmadan
Titreyen fitili sndrmeden,
Aklayacaktr Gerei halklara:
Kendisi de ezilmeyecek, bklmeyecek,
Gerek Yeryzne egemen olmadan
Ve adalar onun retisini bekleyecekler!
(aya, XLII, 1 -4)
kinci aya baz eski Peygamberlerin sezebildikleri bir d
nceyi tamamlayarak, yineleyerek ve ok daha ileri gtrerek
(Mika) gerekten zgn ve derinlii olan bir din dnr ola
rak gsterir kendini. Tektanrclm Tanr' da btncl bir a
knl, yaratlm her eyin ayrln, doast bir evrende ay
rl kapsadn anlamakla kalmamtr; bunun tesinde bu
Tanr'nn kendi iinde bir deer tadn, bu deerin dnyada
ki her eyden stn olduunu ve bylelikle btnyle manevi
bir byklk yarattn da anlamtr. Halkn bu tr bir b121

ykln iine almtr. Tarihin byk sramalarnn teki

kahramanlaryla -Asurlular, Babilliler, Msrllar, Medler ve
Persler- karlatrldnda srail'in kesinlikle bir arl yok
tur; ve hretleri -hkm kalmam- ve byklkleri -geici
dzleminde de ayn ey sylenebilir. Ama gerein ve sadece
Tanr'nn bilinmesi, tannmasnn tayin edici olduu tinsellik
dzleminde Tanr' nn kiiliine ballkta ondan daha by
yoktur. Tanr ve insanlar arasnda gerek bir arabulucu olarak
peygamberlerin kendisi iin oynadklar rol insanlar iin oy
nar: Gerei Tanr'dan alr ve bakalarna aktarr. Ve onlar bu
Gerei adalarnn kafalarna sokmak iin ok sknt ektik
lerinden -Yeremya rnei herkesin aklndadr- o da Evrenin
kefaret deyen kurbandr. Aclaryla sadece kendi gnahlar
nn ve cehaletinin deil, onlarnkinin de bedelini demitir:
Onlara reteceklerini kabul ettirmeye hazrdr artk.
Nedir bu mesaj? kinci aya gibi yce bir zihin ayrntlar
iinde boulamazd kesinlikle: Kitabnn hibir yerinde kesin
likle titiz tavr ve tutum eletirileri, Tanr'yla ilikileri dzenle
me konusunda zel talimatlar yoktur. Yeremya'nn nbetini
devralrken ncelikle bu tr ilikiler konusunda dnceleri
olumlu (gnahlardan ve dzene uymamaktan pek fazla sz et
mez) ve ok yksek dzeydedir: Tinsel ve bir anlamda mistik.
O da yeni ve kesin bir Ahit'e inanr; ama Yeremya'yla birlikte
vicdana koyar bu Ahit'i . . . insann kendisini, bu mahrem ili
kiyle sadece Yehova'ya drste ve tam anlamyla vermesi,
dzgn ve ahlakl bir yaam ve zellikle de insanlarn kalpleri
nin, her insann (nk aadaki blmden anlalaca gibi
herkese -yani her bireye- seslenir) kalbinin dolmas iin yeterli
dir adeta.

Ey susayanlar, gelin su iin.'

Paras olmayanlar da gelsin.'
122

Para vermeden ekmeinizi aln,

arabnz ve stnz aln,
Karlnda bir ey vermeniz gerekmez!
Niin paranz ekmek olmayan eye veriyorsunuz,
Ve zenginliklerinizi doyurmayan eylere sayorsunuz?
Beni dinleyin, Beni dinleyin: yi olan eyleri yiyin,
Lezzetli eylerin tadn karn!
Bana kulak verin: Bana gelin,
Beni dinleyin ve ruhunuz yaasn!

. .

(aya, LV, 1 3 )
-

Musa' dan beri byk atalarnn izgisinde olan kinci a

ya, Kutsal Kitap'tan da bildiimiz gibi Yehovacl en yce ve
en olaanst ideal olarak ortaya atmtr. adalarnn ok
stnde midir? En byk kafalar her zaman lde vaaz vermek
zorunda kalmlardr: Onlardan kalan olsa olsa sadece iyi anla
lmam ya da ok basit bir biimde kavranm birka szck
tr ve insanlar daha az engebeli ve daha dolambasz yollar
tercih ederler.

HEZEKEL VE YAHUDLGN
TEMELLERNN ATILMASI

srail' in misyonunu ve Yehova'yla ilikileri konusunda

Srgn boyunca Mezopotamya' da topluluklarnn temel d
nceleriyle daha dorudan ilikiler iinde olduklar sanlan
belli bal ruhani liderler tarafndan sezinlenen ve hazrlanan

123

bambaka bir dnce ortaya kacaktr: Bu dnce kinci

aya'nn dledii gibi devrimci deildir, ama yakn tarihe ve
eski Peygamberlerin, sonra onlarn mezlerinin, Tesniyecile
rin bu konuyla ilgili aklamalarna ok yakndan baldr.
Srgndeki bu ruhani liderlerin kendi tarznda en nl ve
en byk olan, srail tarihinin yeni dnm noktasnda arl
n hissettirmi olan Hezekiel' dir.
Kuds'te kendisini adam olduu yaamn balangcnda
Yeremya'yla birlik olup felaket ve srgn bildirdiinden, da
ha sonra kendisi de srldnden aslnda byk olaslkla hi
tanmam olduu kinci aya' dan ncedir. En azndan ruhani
dzlemde ve dinsel dnce dzleminde bu iki byk insan
arasnda kartlk olduu kesindir. Hezekiel misyonuyla dikkat
ekmitir: Din adamyd ve Kuds Mabedi din adamlar arasn
dayd. Bu niteliiyle ve kendisini eski Peygamberlere ve ilk ar
dllarndan olduu (vahiy yazarlar) bakalarna balayan zel
liklere -zellikle birok "kehaneti" nin edebi yaps ve "gere
kst" diyebileceimiz kuruluu- ramen: kinci aya'nn z
gnlnden, yce gnlllnden, evrenselciliinden ve de
yim yerindeyse metafiziinden ok uzaktr. Tesniyecilere ok
daha yakndr, milliyeti ve ahlakdr.
Sonu olarak tek bir konuda yenilikidir: Yeremya'nm s
zn tutmak istercesine birdenbire toplu sorumluluk devrinin
artk kapanm olduunu, artk Yehova'ya herkesin tek tek he
sap vermek zorunda olduunu, herkesin yaptklarna ve yap
madklarna gre yarglanacan ve dllendirileceini, herke
sin kurtuluunun kendi elinde olduunu bildirir: "Babalar ko

ruk yediler ama ocuklarnn dileri kamat. " lsrailliler hep bu

laf syleyerek ne demek istiyorsunuz? Yehova diyor k; "Benim
varlm ne kadar gerekse sylediim de o kadar gerektir ki bu
sz sylemeyeceksiniz artk: Her hayat bana aittir, oulunki de
babannki de ve sadece su ileyen lme mahkum olacak. " (He124

zekiel, XVIII, 2-4). "Dinin gereklerini yerine getiren inJ11111

1 1

masumiyeti ktlk yapt andan itibaren onu kurtaramayacak

tr, ve gnahkann gnah ondan vazgeene bir zarar vermez. Ben
dinin gereklerini yerine getiren bir insana 'Yaayacaksn!' de
diimde iyliine ve doruluuna gvenerek ktlk yaparsa da
ha nceki iyilii ve doruluu hibir nem arz etmez ve yapt
ktlkler yznden lecektir! Ve kt birine: 'Sen lme mah
kum oldun!' dediim zaman gnah ilemekten vazgeerse, doru
ve iyi olan yaparsa, hak yoluna dnerse: Rehin aldn teslim
ederse, aldn geri verirse, kt ileri brakp yasalara saygl
davranrsa daha nce ilemi olduu sulardan sorumlu tutul
maz: Adalet ve doruluktan ayrlmazsa yaar!" (Hezekiel,
XXXIII, 12-16).
Birok srgn sorumlu olmadn sand gnahlar y
znden dayanlmaz cezalar hak etmediini dndnden
byle bir bak as her birine ve herkese bir kurtulu umudu
veriyordu. Hi bkmadan usanmadan bu umudu anlatan Heze
kiel halknn isyann hazrlamt. nl "kuru kemikler algla
mas" bilinir ve bunu dinleyenlerin nasl cesaretlenecekleri tah
min edilebilir:

Yehova'nn gc beni eline geirdi ve O'nun Soluunun er

demi beni alp gtrd ve kemiklerle dolu bir vadiye brakt . . .
yerde ynla kemik vard ve hepsi kurumutu. "Ademolu, " de
di bana Yehova, "bu kemikler can bulabilir mi?" "Bunu sen bile
bilirsin ancak Yehova hazretleri" dedim. Ve o bana "Bir kehanet
te bulun o zaman ve onlara Kuru kemikler Yehova'nn szn
dinleyin de!" dedi: "Siz gene soluk almaya balayacaksnz ve can
bulacaksnz: Yeniden adale/erle donatacam sizi, et bitecek be
denlerinizde ve deri kaplanacak, soluk alp vermeye balayacak
snz -ve tekrar canlanacaksnz, o zaman benim kim olduumu
anlayacaksnz, anlayacaksnz ki ben Yehova'ym!" Emir aldm
125

iin kehanette bulundum ben de ve ayn anda bir grlt ve sar

snt oldu: Kemikler birbirlerine yaklatyor ve st ste geliyorlar
d. Gzlerimin nnde adaleler etlerle kapland ve stleri de deri
lerle kapland. . . sonra Soluklar da geri geldi ve can buldular,
ayaa kalktlar, muazzam bir ordu gibi. "Ademolu, " dedi bana o
zaman Yehova, "ite bu kemikler btn srail halkdr.'"
(Hezekiel, )(){)C\111, 1 - 1 1)
Dolaysyla Hezekiel byle bir bakaldr ve kurtulu mesa
jn sadece sraillilere tar: nsanln geri kalan blmnn
onun misyonuyla ilgisi yoktur ve o insanlar dnmez: "Sen

konumalar anlalmayan ve dilleri yabanc, teki halklara gn

derilmedin; sadece srail evine gnderildin.' " (Hezekiel, 111, 5-6)
kinci aya'nn srail evresinde toplandn grd ve
Yehova'ya gtrd bu "teki halklar" Hezekiel ilk yazar
peygamberler gibi Tanr'nn ve halknn dman gibi grr ve
onlardan sadece saysz felaket kehanetiyle hesaplarnn grl
mesi balamnda sz eder (bl. XXV-XXXII). Ve yeniden
bamsz bir ulus olan lsrail'in kendi topraklarna yerlemi de
olsalar komularyla gelecekteki ilikilerini tasarlarken onlarn
Mabede ve orada bulunan Tanr'nn yanna girmelerini yasak
lar: " Yrei ve bedeni snnetsiz hibir yabanc benim mabedime

giremez.'" (Hezekiel, XLIV, 9)

Kendilerini sadece dledikleri zgrl deil, ayn za
manda bu zgrln uygulanabilecei zel ereveyi de plan
lamaya gtren tutsaklarn o ok bilinen psikolojisi iindeki
Hezekiel, gerekten de yeniden ina edilecek Kuds mabedinin
planlarn ve ulusal topraklarn yeniden rgtlenmesini byk
bir titizlikle gerekletirmitir: Her eyi ynlendiren ana fikir
srail'e Tanr'nn halknn ayrcalyla empoze edilen fanatik
yok etme olgusudur.
nk kinci aya'nn aknlktan evrenselcilik sonucunu
126

karm olduunu grsek de -her eyden ve herkesten stn

tek gerek Tanr son tahlilde herkesin ve her eyin Tanr's, b
tn Evreni eken kutup olmaldr- Hezekiel srail dncesi
nin bu yce ve soylu fethinde bir uzaklatrma ve ayr tutma il
kesinden baka bir ey grememitir. Yehova "kutsal" ol
duundan her eyden ayr kalr ve kalmaldr, ulalmaz olmal
dr. Sadece kaynandan uzaklatka zayflayan bir parlt gibi
" Kutsall"ndan bir eyi bu dnyada zellikle sahiplendii
herkese ve her eye iletir: badet dzeni ve grevlileriyle birlik
te iinde bulunduu Mabet, bu mabedin bulunduu kent Ku
ds, merkezi olan yer ve orada yaayan seilmi halk. Geri ka
lan her ey bu kutsalln dndadr ve uzak olmaldr. teki
milletler Tanr'nn mlknden baka bir ey deildir ve Tan
r'yla ilikileri balamnda ancak bir sr ve oban arasndaki
ilikiyi umut edebilirler. Bunun dnda bekleyebilecekleri hi
bir deiiklik yoktur: kinci aya'nn anlad anlamda bir kur
tulu yoktur. Yehova ve yanndaki halk, btn Evren karsn
da nfuz edilmesi ve yaklalmas mmkn olmayan bir kutsal
lk bulutsusudur.
Ve Hezekiel srail'in "kutsal halk" ayrcaln nasl gster
mesi gerektiini dnyor? Sadece ve sadece Yehova'ya tam
bir itaat durumuna geri dnerek, nk bu halk onun iradesi
ne bakaldrd iin mahvolmutu. Eski sadakatsizliklere belli
belirsiz baz antrmalarna tank olduumuz kinci aya'nn
tersine, Hezekiel bu konuya eski Peygamberler araclyla s
rekli geri dner. Onun en gzde temalarndan biri halknn
"ahlakszlk tarihi" dir ve bu halkn gemiinin ancak felakete
dnebilen ihanetler ve sadakatsizliklerle dolu olduunu sy
ler (bl. XVI, XX, XXII, XXIII vb) . Ve en geleneksel anlamy
la bu itaatsizlik kesinlikle Ahit'in dinsel ve ahlaksal ilkeleriyle,
Yehova'nn Halkna verdii eski Emirlerle, Tesniye'den beri
Din kurallar haline gelen eylerle ilgiliydi.
127

Yehova yle dedi bana: "Peki! Ademolu! Sonunda kanl

kente hkmedecek misin? Btn o iren gnahlarn ortaya
karabilecek misin? Syle ona: Ey kanl kent. . . dktn kanla
sulusun! Yaptn putlarla iren oldun! lte vaden doldu ve so
nunu getirdin: lte bu nedenle seni milletlerin utanc ve insan
ln rezil bir elencesi yaptm . . . orada babalar ve analar hor g
rlyordu! Orada yabanc konuklara kaba davranlyordu! Ora
da yetimlere ve dullara kt muamele ediliyordu! Benim mabe
dimi kmsyordun sen! abbatlarm hi umursamyordun!
Kan dkmek isteyen ok gayretli ftiraclarn vard! Tepelerinde
kutsal eylere hakaret edilerek yemekler yeniyordu! Sefahatler
sendeydi! insanlar babalarn bile a ve akta brakyorlard!
Orada ayba olan kadnlara bile tecavz ediyorlard! lnsanlar
komularnn karlarna ukur zyorlard; kimisi geliniyle bile
ilikiye giriyordu, hatta kendi kz kardeiyle yatanlar vard! Para
karl cinayetler ileniyordu! Tefeciler, faizciler kol geziyordu!
Acmaszca bakalarn soyuyordun! Ve Beni unutuyordun!..
(Hezekiel, XXII, 1 - 12)
Az ve z bilgi veren bir katalog, Hezekiel'in halkn ihlal
etmekle sulad ve bu nedenle kendini mahva srkledii,
dolaysyla artk titizlikle uymalar gerektii belli bal maddele
rini gzden geirdii yasalarn zeti deil midir bu? kinci a
ya'nn sezinledii Yehova'yla ilikilerin spritalist ve neredeyse
"karizmatik" anlaynn karsndaki Hezekiel iin bunlar esas
olarak Din kurallarna itaatten baka bir ey deildir. Yehova
kendisine sadk olanlarn yreklerine onlara sadece Kendisine
tutkuyla bal vicdanlarnn sesiyle tavrlarn dikte etmek iin
hitap etmez: Uzun zamandan beri ve kesinlikle konumutur

O; ve Szleri, Emirleri Din kitabnda toplanmtr.

Din kitab Hezekiel' de din dncesinin ok kesin ve te
mel temas olmutur, yle ki Tesniyecilerin almalarn yeni128

lerken mezleriyle birlikte bir revizyon, aty oluturan kural

larn gncelletirilmesini nermek istemitir. Bunlar onun .kita
bnn son blmleridir (XL-XLVIII). Ve o dnemle ilgili ok
sayda belirgin zellik vardr kitapta: Sadece Hezekiel'in nc
ln yaptn grdmz kutsal olanla kutsal olmayann
birbirlerinden titiz biimde ayrlmas deil, szgelimi pimanlk
ve gnah karma araclyla din dncesinin nem kazanma
s ki bunun litrjideki karl o zamana kadar hi bilinmeyen
trenlerdir ve bu trenlerde sadece Srgnn darbeleri deil,
Babil mantalitesi ve ritelinin etkisi grlr.
Hezekiel a ve Srgn sonras yaptlarnn ounun be
lirgin zellii ayn izolasyonist ve legalist kayglardr ve bunlar
dinsel hukuka balln bir eklini yanstrlar ve buna gre
Tanr'nn btnyle kendi iine kapank kavminin O'nunla te
mel bir itaat devinden baka bir ilikisi yoktur: Tanr'nn ira
desini yanstt kabul edilen yazl bir metne harfiyen riayet.
Biz imdilik bunlardan sadece en nemli ikisini hatrlyo
ruz: Anonim ve kkenleri pek iyi bilinmeyen. Bunlardan biri
daha sonra Levililer CXVII. ve XXVI. blmler) iine dahil edil
mitir ve basit bir hukuksal derlemedir: Din kurallarnn gncel
letirilmesi . . . ruhu, ilkeleri ve slubu asndan Hezekiel'inkine
ok yakn bir gncelletirmedir bu ve kutsal ve kutsal olmayann
ayrlmasyla ortaya kan dnce, temelini oluturan leitmo
tiv'le esas ve baskndr: "Kutsal olun, nk Ben, Yehova, Tanr

nz kutsalm!" (Levililer, XIX, 2) (Kutsalln Yasas).

br daha nce Yehova gelenei'nde ve Elohim gele
nei'nde grld gibi Tanr'nn kavminin dnyann tarihi ii
ne yerletirilmi bir Tarihidir: ki yapt ve Tesniye ile birlikte
bugnk k'n zn oluturan Ruhani belge' dir. srail d
ncesinin uzun yryn tasarlayan ve iine alan vokable
ri, dili ve zellikle mantalitesi ve olaylara bakyla bu yapt d
nemini ok byk lde etkilemitir.

129

Bu ahane Yaratl yksnn (Tekvin, 1-II, 4a) giri b

lmn herkes bilir. Tanr burada gerekten biriciktir, evren
seldir, her eyin stndedir, ayr bir dzen gibidir ve ylesine
tinsellemitir ki radesinin gereklemesi iin Sz yeterlidir.

Yehova gelenei metntnde olduu gibi ii yapan kendisi deil

dir ve dnyann bir kesindeki topra ilemekle, Kyls gibi
grd bir insanla, bir aala, herhangi bir hayvanla, bir ka
dnla ii yoktur -evrensel gereklerle ilgilenir o: Kaos, Su, Gk
yz ve Toprak, Ik ve Karanlk, Yldzlar, bitki ve hayvan tr
leri, insan rk. Bu yknn eklemlenmelerinde zellikle srg
ne giden Yahudilerin rendikleri ya da daha iyi rendikleri
ok gl Babil kozmolojisi ve kozmogonisi etkileri vardr.
Ama izlenen tm bu yntem sraillilere zg bir ideolojiyle
deitirilmitir ve biz bu ideolojinin yzyllar boyunca onlarn
dncelerinde yava yava ortaya ktm ve belirginletiini
grdk: Gerek ve evrensel Tanr olan Tanrlarnn biricik ve
akn karakteri.
Bununla birlikte bu yce ve lmsz dncenin tesinde
metni sonuna kadar okuyan ve orada kendi yazarlarnn yazmak
istedikleri her eyi arayan biri iin bunlarn Elohim metninden
sonra bir anlamda "Tanr"nn kendisi araclyla abbat' yani
Dinin kutsad bir kurumu dorulamak istemi olduklar ak
deil midir? Ruhani Belge'nin karakteristii budur. Hi kuku
suz bir srail yksdr bu. Hi kukusuz bu yk ideolojisi ve
zellikle de teolojisiyle sekler gelimeler sreci iinde yer alr.
Ama o dnemin egemen, yeni meruiyeti dncesinin o kadar
etkisindedir ki gerek anlamda tarihsel anlaty ona balar ve
tercihen sadece Dinde yer alan davran kurallarndan birinin
tanrsal kkenini -ve dolaysyla tartlmaz ve kesinlikle zorunlu
olan- kantlamaya uygun gerek ya da varsaymsal olaylar s
tnde durur. Bu balamda tek bir rnek verelim: Ruhani Bel

ge' de olaanst ve byleyici Tufan yks nereye gtrr?

130

uraya: Kurtulanlar gemiden indikten sonra: " Tanr Nuh'u

ve

ailesini kutsar ve yle der onlara: "Dourgan olun, verimli olun,

oaln ve yeryzn doldurun. . . hareket eden ve canl olan her
ey sizin besininizdir: Vaktiyle yeillikleri ve bitkileri nasl yapty
sam, onlar da size veriyorum. Ancak eti onun can olan kanyla
yemeyeceksiniz!. " (Telcvin, XI, I-4).
.

Oysa bu hkmler Kutsallk Yasas'na harfiyen uyar: "Her

hangi bir srailli ya da aranzdaki bir yabanc herhangi bir biim

de kan yerse Ben ona kar kacam ve Halkmn arasndan ata
cam onu: nk ete can veren kandr! . " (Levililer, XVII, 1 0
.

ve devam).
Dolaysyla Ruhani Belge bizim anladmz manada gemi
in yeterince yansz ve nesnel bir aratrmasnn yksnden
ok yksel ve tarihsel renkler altnda bir apoloji biimidir: O
dnemde seilmi Halkn gerek yaamnn bir kural gibi ka
bul edilen ve Tanr'nn Halk stndeki "iradesinin mutlak ve
kesin biimde iletilmesi anlamna gelen Dinde yer alan her e
yin apolojisi. Bylece bu yapt zamann ve temel unsurlarnn
dinsel anlayn yanstr: srail Tanr' nn ebediyen semi ol
duu Halktr ve bu halk btnyle Onun radesine itaat etmek
zorundadr ve dolaysyla yazl Yasaya titizlikle uyacaktr.
Bu tecrit ve meruiyetilik tavrlar Byk Keyhsrev'in
zgrlk fermanndan sonra onu yeniden ina etmek isteyen
yeni srail'in temellerine atlacaktr.
Daha nce grdmz gibi (agy.) btn srgnler vatan
larna dnmemitir: ou Babil'de rahat yaam koullar sala
mlardr kendilerine ve bu rahattan vazgemek kahramanlk
demektir. Dolaysyla sadece en banazlar, dinlerine en ok
bal ve milliyeti olanlar dnmtr ve bu dn bir yzyl bo
yunca sreklilik arz etmitir. Bunlar ayrca sonunda iyice geli
en kklerini glendiren yeni ideolojiyi de en ok benimsemi
13 1

olanlard ve bu ideolojiyi zafere ulatran da bu insanlar olmu

tur. Biliyoruz ki bu noktaya sknu ekmeden, direnilerle kar
lamadan ve mcadele etmeden\gelmediler. V. yzyln son ey
reinde 430-420'ye doru, kaynaklarmzn kark kronolojisi
nin bize kesinlikle daha fazla kesinlik salayamad bir tarihte
sonunda gayretli ve hamiyet sahibi kiiler arlklarn koymu
lardr. Ve Kuds'te hegemonyalar yle yceltilmitir onlarn:

"Btn halk yedinci ayda vard oraya ve su kapsnn karsnda

ki meydanda tek bir insan gibi topland orada ve yazc Ezra'dan
Yehova'nn lsrail iin gnderdii Musa dini kitabn istediler. Ka
hin Ezra bu kitab herkese gsterdi: Erkekler, kadnlar ve ocuk
larn nnde sabahtan leye kadar okudu kitab ve herkes dinle
di onu. Yazc Ezra bu i iin yaplm olan aa minberin stne
kt, Kutsal Kitap' yksek sesle okudu, aklad ve yorumlad,
herkes iyice anlasn diye. . . ve onu dinleyen herkes gz yalarna
bouldu. Bylece her gn, ilk gnden son gne kadar okudu ve
yedi gn bayram yaptlar. . . " (Nehemya, VII, 72-VIII, 1 8).
Bir zamanlar Yoiya'nn Tesniye'yi okumas gibi Ezra'nn
burada okuduu "Musa Dini"nin o dnemin yaygn grne
gre gzden geirilmi ve geniletilmi son basksdr. Hi ku
ku yok ki orada gerekten grlmesi gereken bizim u ya da bu
biimde Ruhani Belge adn verdiimiz eydir ve buna o arada
yasalar blm zellikle Kutsallk Yasas eklenmitir. Dolay
syla yukardaki tren tam anlamyla srail'in dinsel ve ulusal
yaamnda yeni bir hareketi ve en gayretlilerin -ya da en ba
nazlarn?- gelitirdikleri bikiyle srgnlerin, sonra onlarn
soyundan gelenlerin yaam kurallarn temel dinsel tavr tam
bir teride ve Dine tam bir balla indirgeyen temel ilkeler
evresinde yceltir.
Bu ekilde oluturulmu olan bir Ulustan ok dini cemaat
tir ve bu cemaat iinde ayn rktan ve ayn dili konuan insanlar
bulunur hi kukusuz, ama bunlar dinsel bir ideal ortak, siyasal
132

hrs ve eylemden ok sadakatleriyle baldrlar. Bylece Mu

sa' dan ve Eski Ahit'ten beri yedi yz elli yllk bir evrimden
sonra yeni bir evreyi amtr Yehova'nn kavmi. Kesindir bu:
znde hibir ey deimeyecektir artk. Ama olaylara bak ve
getirdii yaam biimi bizim Srgnden nce tanm olduu
muzdan ok farkldr ve bu nedenle bundan byle srail dinin
den ya da Yehovaclktan deil Yahudilik'ten sz edilmitir.

ESK YAHUDLK:
DNSEL YAAMI VE DNCES

Kutsal Kitap ann son eyreini dolduran ve o zaman

dan beri aa yukar aralksz sren Yahudilik hala Yehova'nn
dinidir ve buna uzun ve yava ama kesintisiz bir gelime eklen
mitir. Sadece yenmesi yasak olan yiyecekler, snnet, litrjik ve
ahlaksal ilkeler gibi birok arkaik din hkm kalmamtr; zel
likle temel olan Tanr'yla Ahit dncesi kalmtr. Ama bu
Ahit'i bir tr dengelemeyle kkl biimde deitirmitir: Artk
en nemli olan Yehova ve radesi deil, bu iradenin kurallara
balanmas, kesinlikle yazya geirilmesi ve btn dinsel emir
lerin tek bir emre indirgenmesidir: Bu kutsal metne, bu ilahi
yasaya, Din'e btnyle uyma devi.
Bu nedenle dini liderler artk bamsz ve bizim Peygam
ber dediimiz esinlenmi insanlar deildir. Yahudiliin pey
gamberleri yoktur artk. Yukarda belirtildii gibi Ezra'nn bir
ok unvan vardr . . . reformu yaratan ve ilan eden kii, Yahudi
liin gerek kurucusu: Kahin ve katip. Yani yeni toplumda,

133

esas otorite ve hiyerariyi ncelikle siyaset alannda deil, din

alannda oluturan din adamlar snfndan biri. Kendisi ayn
zamanda bir "yaz adam" : Aydn, katip, din bilginidir.
Otoritesi Tanryla zel bir iletiimden, bir tr denetlene
meyen ve irrasyonel iliki ve cokudan gelmiyor, derin din bil
gisi'nden geliyor. Tanr insanlarla arasnda dorudan iliki ku
ramayacak kadar byk olduundan bir tr arac gibi davran
mtr: Dinin metni. Bu metin On' dan gelir, bir kez ve kesin
olarak dikte etmitir: !nananlar iin O'nun ne istediini bilmek
iin yeterlidir.
Bununla birlikte bylesine formalist ve monolitik grnen
bir retinin dinsel yaam bir ritalizm iinde dondurmu ol
masna inanmamak -gerekir. Hi kukusuz temel seimler yapl
mtr artk: Sekler ve alkantl bir genlik dneminden kan
Yahudi dini bir anlamda yetikin olmutur, yani istikrara ka
vumutur ve artk byk deiikliklere pek fazla ak deildir.

332 ylndaki lskender'in fethine kadar gidecek olursak Hele

nizm Dou' da, hibir yerde oradaki kadar direnle karlama
mtr; ve belki doruuna ulam bu Yunan hmanizmasnn
sonunda Kutsal Kitap dncesiyle badamas Yahudilik iin
de deil Hristiyanlkta olmutur. Ve Kutsal Kitap'ta grd
mz Yahudiliin tinsel gelimesinin tarihi daha nceki yzylla
rn tarihinden daha abuk ilerleyebilir.
Her ey bir yana evresel bir alandan balanrsa: Milattan
nceki Yahudilerde, Ahit'teki szlerin ilahi blmn olutu
ran, seilmi Halka verilen "vaatler" ne olmutur?
te yandan Srgn boyunca ateli milliyetilerin btn
umudu ulusal bamszla kuvumakt. zgrlklerine ve va
tanlarna kavutuklarnda en azndan bu hayat bulma "vaa
di"nin Tanr tarafndan yerine getirilmi olduuna inanabilmi
lerdir kesinlikle. te yandan dinsel bireycilik Ahit'in kolektif

134

karakterini glgede brakmt ve ulusal hrslardan geriye kalan

lar uzun yllar yaanan bir yn felaketle kemirilmiti.

ylesine

byk glklerle kar karya gelmiler ve krlmlard ki ufku

gnbegn genileyen bir evrende kesinlikle kendiliinden bir
rol oynamas mmkn olmayan bir aa tabakadan farkl bir
durumda grmeleri mmkn deildi kendilerini. Ayrca dma
n btnyle yabanc grmek gibi bir eilim yok muydu?
Bu yabanc dmanl, Davud'un mutlu gnlerindeki eski
an hret ve ulusal refah nostaljisiyle kark ve eski peygam
berler tarafndan formle edilmi zafer ve kurtulu vaatleriyle
ilintili bu derin gszlk ve aalk duygusu bir reti biimi
ne oturtulmu ve bu reti iinde gelitirilmitir.
Bu retiye gre Tanr sonunda halkna Davud'un gerek
ardl olan, onun gibi "kutsal" daha byk bir Kral gndere
cektir ve bu kral evrensel bar getirecek, halkn bolluk ve ih
tiam iinde yaatacaktr.

Ey Sion kz sevin ve co,

Ey Kuds kz sevin:
ite kraln geliyor!
Adil ve muzaffer,
Ama Alakgnll ve bir eek stnde:
Evet dii bir eekten domu bir eek yavrusu!
E/raim'den sava arabasn
Kuds'ten at atacak;
Btn silahlar yok olacak
Ve Uluslara bar ilan edecek!
Egemenlii bir denizden tekine yaylacak,
Ve Frat'tan Dnyann br ucuna!
(Zekarya, IX, 9 ve devam)

135

Bu Mesihilik (branice mashiah kralln "kutsanmas"na

gnderme yapar) yzyllar boyunca folklorla zenginleecek ve
kimi zaman da aka yabanc dmanl yapan baka gr
lerle beslenecektir: Seilmi halkn dmanlar, teki tm ulus
lar kesinlikle yok olacaklardr. Ve bu yok olu Tanr'nn bir
mdahalesiyle gerekleecektir: Yani gc lsndeki kozmik
bir felaketle .. ve bu felaket bir zamanlar Tufandan sa kurtulan

Nuh gibi sadece Aziz ve Adil Halk hayatta brakacaktr . . . ar

tk dnyann sahibi bu halk olacaktr ve bu halk hibir biimde
ktlk ve bask grmeyecektir:

Ve gklerdeki havuzlar alacak,

Ve Dnyann temelleri sarslacak,
Dnya atlayp yarlacak
Ve byk bir deprem olacak,
Byk bir yknt olacak
Byk bir titreme grlecek:
Dnya bir sarhoa dnecek. . .
Ve bir kulbe gibi sallanacak!
Gnah kendi stne basacak:
Decek ve bir daha kalkamayacak!
Ve ite o gn
Yehova gklerde ordular cezalandracak:
Ve yerdeki krallar da cezalandracak:
Hepsi bir araya gelecekler,
Esirler gibi bir ukurda toplanacaklar
Ve zindana atlacaklar
Gnler sonra cezalandrlacaklar!
Ay kpkrmz olacak
Gne sapsar olacak!
136

Ve Yehova ordularn krak olacak

Sion danda, Kuds'te,
Yal tanklar lhtiamna tank olacaklar!
(aya, XXN, 18-23 )
Bu gibi temalar hayalleri gelitiriyordu: Bylece Mesihilik
kadar eskatolojik tablolar da bir literatrn domasna neden
olmutur ve bu literatrn byk blm sonuta kutsal kitap
lara girmeyecek "Apokrifler" ve "Psdepigraflar" arasnda yer
alacaktr. 1 Hatta buradan gerek, zgn bir edebiyat tr do
mutur: Vahiyde grkemli, ou zaman muamma ve karanlk,
alegorilerle ve tumturaklarla dolu, evrensel bir altst oluun ay
rntl kehanetine dnk, btnyle Tanr'nn programlad ke

ifler yer alr. Daniel'in kitabnda daha sonra laya'ya eklenmi

(yukarda blm zet halinde verilen) XXN-XXVII. blm
ler de byk olaslkla l II. yzylda dzenlenmi vahiylerdir.
G ncesi dneme denk debilecek olanlar sadece ulu
sal "vaatler" dir ve bunlar Yahudilik iin daha az nem tarlar
d, bunun da nedeni gn temelinin bireysel sorumlulua da
yal olmasdr. Yahudi halk seilmi halktr ve bu zelliiyle
ok yce bir gelecei vardr. Ama imdi Tanr tartlmaz ve
amaz adaletiyle her bireyin itaatsizliini cezalandrmak zorun
dadr ve kartndan hareketle herkesin Kendi iradesine itaatini
1 "Kutsal kitaplar" Tann'dan "esinlenen" ve kutsal kabul edilen kitaplarn resmi
listesidir. Bu liste skenderiye Yabudileri arasnda Filistin Yabudilerine gre daha bir
kabul grmtr ve Roma kilisesi onlarn, "kutsal kitaplan"nn bir mirasdr ama
Protestanlk tekilerden kalmtr. Tam anlamyla Yabudi kutsal kitaplarnn dnda
kalan ve lskenderiye kitaplar iinde yer alan kutsal yaptlara apokrif denir. Hibir
listede yer almayan benzer esinli ve kkenli teki Filistin ya da skenderiye metinlerine
psdepigraf denir. Ama geni anlamda bu ve teki diziye apokrif denir. Bu belgelerin en
baarl eletirel basm RH. Charles'n The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old
Testament'dr (2 cilt, Oxford, The Clarendon Press, 1 9 13 ; son yeni basm 1 968)

137

de dllendirmelidir. Tam bir a deiimi olan byle bir aksi

yom herkese Tanr'yla dorudan ilikiler kurma ve onlar stn
de kiisel bir uhrevi yaam kurma olana veriyor, hatta empoze ediyordu bunu.
';),:;-"'"""" <""'"\. /'
"" ',V-- .. v S"""\<-'
Dinsel potansiyelin bu ekilde ola gelimesi o dnemde zellikle iki alanda yansmt;: badet ve ahlaksal yaam.
Mezmurlar kitab bir neideler ve din iirleri derlemesidir
ve bunlarn bir oundan toplu ibadetlerde resmi olarak yarar
lanlabilmitir, ama bunlarda her halkarda yeni, kiiselletiril
mi ve Tanr'yla diyaloga dayal bir tinsellik yansr: Kiiliine
ballk, O'na gven, Amalar iin aba harcamak, radesine
boyun emek ve ou zaman gerek ve bugnk dille kesinlik
le mistik esinli bir sevgi duymak. Bu paralarn ou ok eski
dnemlere gidebilseler de -gelenek, air ve bu tr neidelerin
bestecisi bir kral Davud'u hatrlyordu- ou Yahudiliin dam
gasn tar; Yeremya'nn ruhani yaamn babas olarak ortaya
kt blmler dnda Srgnden nce edeerleri yoktur ke
sinlikle.

Ne vakte kadar Yehova? Ebediyen mi

Unutacaksn yoksa beni?
Yzn ne vakte kadar saklayacaksn benden?
Ruhumu ne vakte kadar skntya
Ve kalbimi her gn kedere?. .
Bir bak at bana: Cevap ver, Yehova, Tanrm!
Gzlerimi aydnlat da lm uykusuna da/mayaym,
Ta ki dmanm "Onu yendim demesin!"
Ve hasmm benim dmden mutlu olmasn!
Ama ben senin yiliine gveniyorum,
Ve yreim byk bir mutlulukla Yardmnn geldiini
gryor!
138

Ve Yehova'ya ilahi okuyacam, bana yapt

iyilikler iin!
(Mezmur XIII)
Bu ruhani yaamda kurallar Din kitabnda belirlenmi Ye
hova' nn iradesine itaat ok nemli bir yer tutar: Yrei doldu
ran ve dnceleri ve eylemleri ynlendiren bir yaam idealidir.
Tanr arayyla ve neredeyse temel hale getirilmi Din kuralla
ryla karr, nananlarnn Yaratcsna duyduklar hayranlk ve
cokuyu paylar:

Seni btn yreimle aradm:

Emirlerinden beni uzak drme
Szlerini yreimde sakladm
Sana kar hi gnah ilememek iin!. .
Azndan kan btn emirleri
Dudaklarmdan asla drmedim!
Senin emirlerine uymak ok byk zevk veriyordu bana
Hibir zenginliin hibir nemi yok!
Sadece senin emirlerini istiyorum ben
Ve senin yaam kurallarn dnmek! ..
(Mezmur, CXIX, 1 0- 15)
Ve Yeni Ahit'ten beri Yehova'nn iradesi ritel zorunlu
luklarndan ok etik gerekliliklere nem verdiinden ve bir an
lamda doru bir yaam Kltnn temel eylemi yaptndan
Yahudilikte kiisellemi ve bylelikle sonsuza kadar giden bir
dinsel yaam lsnde ahlaksal kayglarn younlatn gr
mek artc olmayacaktr.
Btn kltrlerde bireylerin ortamlarnn deerlerinin var
lk ve hiyerarisinden oluan tavrlarn dzenlemeye ynelik
139

geleneksel aksiyomlardan meydana gelen bir temel vardr. Ata

erkil uygarlk lkesi Yakndou' da bu tr zl szler ok eski
zamandan beri uzun sreli ve gl deneyimlerini " ocuk
.
lar"na aktardklar kabul edilen "babalar"n, "eskiler" in azn
da tlere dnmtr.

III. binyldan beri Mezopotamya ve Msr' da tannan bu

zl sz derlemeleri srail'de de yaygnlamtr kesinlikle ve
Bilge ve zl szler syleyen Sleyman efsanesinde dorudan
ya da dolayl biimde belirtildii gibi belli bir edebi etkinliin
bu lkede olduka erken dnemde ne kt kabul edilir (I
Krallar, V, 9-14). Ama zellikle Srgnden sonra bu zdeyile
rin gerek koleksiyonlar yaplm ya da derlenmi ve bunlar
zgn yabanc dilinden aa yukar szc szcne evril
mi, ou zaman uydurulmutur ve olaylara brani bir bak
as egemendir bunlarda. Bu "zdeyiler" e gsterilen ilginin
gitgide artmasnn kaynanda doal olarak herkesin kendi a
sndan Dine bal bir yaam srmeye ok dikkat etmesi vard:
Yani sz konusu olan sadece dindar bir yaam deil, onurlu ve
ahlaka titizlikle bal bir yaam.
Hi kukusuz bu zdeyilerin ou bir hrs yanstrlar: Ol
duka sradan, ll, temkinli ve baarl, belli bal amac az
ya da ok dorudan kiisel yarar olan bir yaam. Bu tr ar
lardan beslenmek iin her halkarda ok gerilere gidilmez:

alkanlar ynetimi ele alr:

Tembeller angaryaya gider!
(Meseller, XII, 24)

Aptal adam her sze inanr:

Uyank olan nereye gittiine bakar!
(agy. , XIV, 15)

140

lyi bir isim zenginlikten daha deerlidir,

Ve gm ve altndan da!
(XXII, 1 )

Kraln gzdesi doru konuandr:

Doru eyler syleyeni sever o! (XVI, 13)
Ama tekiler qualcosa di piu nobile'ye kk salmlardr:
Tanr'y, O'nun bykln, radesini arayan gerekten din
sel bir dnce . . . her insann yaamnn ynetilmesinde esas
olan unsurlar:

lyilik ve doruluk seni brakmasn . . .

Ruhuna yaz bunlar!
Btn kalbinle Yehova'ya gven,
Kendi yargna gvenmeden!
Yaptn her ite onu dn:
Senin ilerini o ynetecek!
Kendi bilgeliine dayanma:
Ama Yehova'dan kork ve ktlkten sakn!. .
(Meseller, 111, 3 , 5-7)
Bugnk Meseller kutsal kitabn oluturmak iin farkl
derlemeleri iyi okuyan biri bunlarn sonu olarak din kazistii
paralar gibi dzenlenmi olacan ak seik biimde gre
cektir: Dinine sadk, dine uygun ve Tanr'nn istedii gibi bir
yaam srmeye kararl herkes iin ayrntl kurallar.
Bu ekilde dzenlenmi bir yaam biimi o dnemde -ba
ka yerlerde ve baka zamanlarda sradan insann ve kahrama
nn yaam- Bilgelie dayanan bir yaam idealidir. brani dilin
de nceleri beceriklilik ve hner, basit teknik ustalk anlamna

141

gelen bu szck tabiatyla Dine uygun bir yaam sanat olmu

tur: Yce erdem. Ayrca bu, o dnemde gelimenin son sz
cnde en byk ve en spektakler baarlarn da stnde g
rlen Eyb'n kitabndan alnm olaanst iirde grld
gibi her trl insani etkinliin de stne karlr: Teknik ve
zellikle metallerin ve sert talarn aranmas:

Gmn maden ocaklar var

Ve altnn tasfiye edildii yerler var,
Topraktan demir karlan yer,
Tan bakra dkld yer!
Karanlklar yok edildi:
En derin yerlerde bile aratrlacak
Koyu karanln, lm glgesinin talar!
Yabanclar kuyular ayor:
Grnmez kuyular, insann unuttuu yerlerde!
Ekmein kt bu toprak,
Derinlikleri atete dalyor:
Talar gkte duruyorlar
Ve altn tozu da oradadr!
Kartal o yolu bilmez
Akbabalarn gz de gremez
Yrtc hayvanlar hi gemez oradan . . .
El sert kayaya doru uzatlr
Dalarn kkleri datlr!
Kayada tneller kazlr
Gz harikalara doru dikilir!
Irmaklarn kaynaklar aratrlr!
Gmlm olan gn na karlr!
Ama Bilgelik nereden gelir?
142

Akln yatt yer neresidir?

Kimse yolu bilmez:
nsanlarn dnyasnda bulunmaz o kesinlikle.
Uurum konuur: "Bende deil o!"
Ve Okyanus syler: "Benimle birlikte deil!"
Ama Elohim yolunu bilir onun:
Sadece o bilir nerede yattn!
Btn dnyay baklaryla tararken,
Ve btn Gkyzn seyrederken
Gzlerini Rzgarlarn arlna diktiinde
Ve sularn derinliini lerken
Yamura bir son verirken
Ve gk grltlerine bir yol aarken
te o zaman grd onu ve yanat
Yaratt ve baklaryla deldi. .
.

(Eyb, XXVIII, 1 -4 ve 23 -27)

Burada Din gibi Bilgelik de tze dntrlmtr: Tanr
tarafndan, bandan beri evrenin temel ve en yce deerlerin
den biri gibi yaratlmtr. Hatta daha sonra daha da ileri gidi
lecek ve Yaam ve Sz gibi Tanr'nn insanlar arasnda sadece
kendi sekinlerinin ulamasna izin verecei bir niteliine d
ntrlecektir bu.
Bir yandan i yaam ve dindarlk, te yandan drstlk ve
bilgelik Yahudiler iin bir anlamda Ahit'in gerekliliklerinin ge
tirdii yaam biimidir. Eskiden Halkla yaplm bu szleme
nin yararlarna gelince: Tanr dncesinin sekler gelimesinin,
onun mutlak Adaletine balanarak sadece daha amaz hale gel
dii bu "vaatler" ve bu "tehditler" de byk lde bireysel
dzleme gemitir: Yehova'nm bir zamanlar itaat eden "srail
Evi"ne vaat ettii -refah ve mutluluk- ve itaatsizlik durumunda
143

balarna getirmekle tehdit ettii -yozlama ve felaket- durum

lar artk herkesin kendi meselesi, kendisinin bekledii ey . . .
herkesin kendi yaam biimine gre korkmas gereken eydir.

Ne mutlu dinsizlerin arasna karmayana,

Gnahkarlar arasnda durmayana,
Alayc/arla dp kalkmayana,
Ne mutlu yaama zevkini Yehova'nn dininde bulana,
Ve gece gndz bu dini dnene!
Akan suya dikilmi bir aa gibidir bu insan,
Zaman gelince meyvesini veren
Ve yapra hi solmayan:
El att her iin sonucunu alr!
Ama dinsizler iin yle deildir i:
Onlar rzgarn nnde srklenen samanlar gibidir!

. .

(Mezmur, I , 1 -4)

Gnah ileyenlerin peini ktlk brakmaz,

Ama dorular mutlulukla dolar!
(Meseller, XIII, 2 1 )

Doru olan doyuncaya kadar yer

Ama ktler a kalr.
(agy. 25)
Mezmurlar kitab Mesel derlemeleri ifte kesinlikle dolu
dur: Dorular iin mutluluk ve ghahkarlar iin sefalet . . . ve
btn bunlarn temelinde Tanr'nn amaz ve bir zamanlar
Tesniye'yle srail ulusu iin uygun grlen "iyilikler"i ve kt
lkler"i insanlara aktarmaktan baka bir ey yapmayan adaleti
nin kesinlii vardr.
144

. Bununla birlikte ok nemli bir sorun ortaya kmtr bu

rada. Byle bir halkn gelecei vardr ve bir trl gerekleme
yen vaatlerin her zaman daha sonra gerekleecei beklenir.
Ama bir bireyin lm abuk gerekleir. Ve o dnemin genel
kabul gren dncesine gre lm her eyin sonuydu: Sonra
snda insanda kalan sadece "hayalet" , nefes, hayattayken ne
idiyse onun belirsiz ve glgeli bir kopyasdr, ama bu kopya Ka
nn ya da kutsal "Nefes"in bir sre iin verdii candan ve g
ten yoksundur . . . donuk, duyarsz ve zellikle olumsuz bir ya
amla sadece gizemli Glgelerin yaamna, eol'e, yeralt ce
hennemine gtrebilecek bir yaamdr bu. Bu koullarda ken
disini inkar etme tehlikesine den -dine ve kutsalla aykr ve
dnlmesi mmkn olmayan bir olaslk- dorular dllen
diren, dinsizleri cezalandran ilahi adalet hali ksa sreli yaam
da ister istemez etkin olacaktr. Oysa o dnemde de yaad
mz bu dnemde de hi kimse ciddi bir biimde ahlaksal ve
dinsel deer ve kader arasnda istikrarl bir uyum bulamyordu
ve libertenlerin kaderi belki ou zaman onurlu ve ermi kiile
rin kaderinden daha imrenilecek bir kaderdi.
Dinin en temel aksiyonlarndan birini tehdit eden bir apo
ridir bu: Tanr'nn mutlak Adaleti, srgn sonras kutsal kitap
literatrnde birok yansmas grlen heyecan veren bir tar
tma. Srekli yinelenen tez o dnemin ilahiyatlarnn tezidir
ve bu ilahiyatlar dikkat ekici ve her zaman gndemde tut
tuklar bir uzlamazlk ve inatlkla, deneylerle gelen eletirile
ri grmezden gelmekle ve geleneksel kutsallk mutluluk, mut
suzluk dinsizlik denklemini srarla savunmakla yetinirler. Bu
nunla birlikte olaylar daha ak seik grenlerin gznde Ya
hudiliin temellerini sarsacak eyler sz konusudur bu balam
da: Tanr her insan hak ettii eylere gre deerlendirmeseydi
Adil olmazd, dolaysyla da Tanr olmazd.
145

Bu dehet verici soruna iki "are" bulunmutur ve bunlar

Hristiyanlk ncesi kutsallk dncesinin neredeyse son
nemli kazanmlardr.
ncelikle anmamz gereken aslnda en son ortaya km
olandr. Ve bu ayrca ilahi dln anormalliklerinin getirdii
problemleri karlama balamnda btnden karlm deil
dir. Doal bir sonu olarak Srgn sonras dinselliin ve mis
tikliin, Tanr'ya gven ve sevginin ok lezzetli bir meyvesidir.
Bu tr duygular, zellikle banaz dnceli insanlarda inan
sezgileri gelitirebiliyordu ve bunun bir rneini aadaki
Mezmurda bulabiliriz:

Bana t veren ve
Bana geceleri bile uysall reten
Yehova'y kutsarm:
nmde her zaman Yehova olur:
nk O benim yanmdadr, asla sendelemem!
nk O benim yreime nee verir ve ruhumu sevinle
doldurur;
Hatta bedenimi bile gven iinde tutar:
Hayr, sen benim canm ller diyarnda brakamazsn,
Sana inanan rmeye gnderemezsin
Hayat yolunu gstereceksin sen bana,
Varlnn zenginliini ve neesini,
Ve ebediyyen yannda olmann mutluluunu!

. .

(Mezmur, JCVI, 7 - 1 1 )
Dolaysyla Tanr'yla yaknlk balamnda inan byle bir
itenliin lmle son bulamayaca kesinliini getirmitir: Hi
kukusuz daha sonra baka bir yaam balayacaktr, en azndan
Tanr'ya yakn olanlar iin. Ve bu dnce I. yzylda Sley146

mann Bilgeli/nde daha da belirginleecektir:

Dorular Tanr'nn Elindedir
Byk Snavda varlacaktr yanlarna!
Doru dnemeyenler onlarn ldn sanr:
lmleri bir felaket gibi grlr
Ve hilie dnmeleri bizden ayrlmalardr sanki!
Oysa onlar huzur iindedir!
Gene de insanlara gre cezalandrlmlardr sanki,
Ebedi yaamdr umutlar!
(Bilgelik, ili, 1 -4)
nsan iin bir ebedi yaam mmknse eer, bu dnyada
kalan hesaplar her zaman daha sonra grlebilir ve bir mmin
lmnden nce grmese de gerek dln sonradan kesinlik
le geleceinden emin olacaktr. Dnya yaamnda ilahi Adale
tin ertelemeleriyle gelen problemin zlmesidir bu.
zellikle Hristiyanlkta bu lmszlk retisinin ok
nemli geleceine ve oynad ok nemli role ramen byle
bir zm biraz basitletirici ve naif grnebilir. dl utanc
nn arkasnda gerekten daha da kts vardr: Ktlk. dl
ilevi ilahi Adaletin bir zelliinden baka bir ey deildir. Ger
ekten de Tanr lmlerinden sonra bu dnyada zor bir yaam
srenleri dllendiriyorsa llahi adalet kurtulur. Ama onlara ni
in nce haksz aclar ektirilmitir? Her eye kadir olan Tanr
bu mutlu son' dan nce niin bylesi zor ve dolambal yollara
gerek grmtr? Onun mutlak Adaleti hak edilmemi bir
Mutsuzlukla nasl badayor? Ve sonunda bir Mutlulukla sili
nip gidecekse gereksiz deil midir bu? "Metafizik" ve zel ve
zgr bir tanrsallk getiren her dinin temel problemi deil mi
dir bu? zellikle Yahudilikte daha dayanlmaz ve daha mthi
147

dinsel bir utan -sadece ok zeki insanlarn kavrayabilecekleri

trden bile olsa- olmamtr kesinlikle. Fikir tarihisinde snr
sz bir srpriz ve hayranlk uyandrmas gereken ey bunun ok
abuk ve derinlikli bir biimde zlmesidir.
Hi kukusuz V. yzyln ortalarnda olaylar en ak seik
biimde gren kii Eyb'n kitabnn yazardr: Bu kii bu zel
liiyle sadece srad bir air deil, ayn zamanda ok nemli
bir din airidir. Yaptnda Eyb adnda birinin moda bir yk
snden kaynaklanan tipik bir olaydan yararlanr. . . kesinlikle
doru ve mkemmel bir ykdr bu (bizzat Tanr'nn szleri)
ancak son felaketlere bulamtr. Bu durumu ac eken insan
ve dostu arasnda tarttrr. Tutucular temsil eden dostlar
Eyb'n ahlakszlna yenilmesine saldrrlar, kendisini bilen
talihsiz adam ise masumiyetini haykrr ve Tanr' dan aklama
bekler. nsanlar arasndaki btn tartmalarnn ayns olan bu
gibi ateli ve benzer tartmalardan bir ey kmaz. Ama sonun
da _Tanr konuur ve durumu o aydnlatr. Ne syler? Burada
onun o esiz kmasnn sadece ilk dizelerini analm . . . olaa
nst ve arpc bir dil. . . Yaratl ve Dnyann gndelik yaa
mnn yks:2

O zaman Yehova kasrgann iinden Eyb'e

Cevap verdi ve yle dedi:
"Benim planm bozan kim
Bilgisizce konumalarla?
imdi kuan beline vur, erkek gibi:
Sana soraym da bana anlat:
Ben dnyay yaratrken sen neredeydin?
Mademki her eyi biliyorsun, cevap ver!

2 Bu olaanst parann evirisi iin bkz.

yinelenmitir.

148

daha ileride; bu balamda temel tez de

Mademki biliyorsun, llerini kim koydu, syle,

Ya da ipi kimin ektiini syle
Temelleri nasl atld, syle,
Kim koydu ke talarn?
Sabah yldzlar hep birden ark sylerken
Ve Elohim'in ocuklar alk tutarken
Denizi kim kapatt iki kapyla
Ana rahminden kp fkrdnda;
plakken ben onu giydirdiimde
Ve sislerle sardmda;
Ona snrlarn gstermek iin
Kaplar ve srgleri yerletirdiimde
Ve buraya kadar geleceksin; daha ileri gitmeyeceksin
Marur dalgalarn burada krlacak!" dediimde

. . .

(Eyb, XXXVIII, 1 - 1 1 )
Btn doay kat eden ahane sunumundan basit ve ezici
bir gereklik kar: O, Evrenin Sahibi insanlarn dnceleri
nin ok stndedir, O'nun karsnda,

O ne yaparsa yapsn, sus

maktan ve hayran olmaktan baka yapacak bir ey yoktur: Hat

ta ve zellikle insan anlayamasa da kesinlikle olaanst ve m
kemmeldir o. Peygamberler ve zellikle kinci aya' dan gelen,
Tanr'nn mutlak aknl izgisinde iyi olan budur. Ama hem
metafizik hem akln ve yrein doal eilimine ters bir alanda
hibir zaman bu kadar iyi anlalmam ve aklanmamt. By
lece Eyb'n yazarr, Platon'dan bir yzyl nce ve btnyle
dinsel sezgi araclyla gerekten kutsal ve insani olandan b
tnyle ayr bir dzen kurmay baarm ve btn metafiziin
ve ilahiyatn son szn sylemitir: "Anladm bir Tanr'ya
hibir biimde ihtiyacm yoktur ! "

149

adalar onu anlamaktan ok uzak olsalar da -metninin

geleneksel yaym dinsel anlamda snrl deiiklik izleri tar-;
iki ya da yzyl sonra u ya da bu biimde Helenizmden et

kilenmi baka bir Yahudi, Vaiz kitabnn (bu metin de birta

km dar kafal ve miyop kimseler tarafndan uygun ekilde el

den geirilmi ve dzeltilmitir) yazar souk ve kesin bir felse

fe diliyle, hibir esneklik gstermeden daha da ileri gitmi, K

tlk ve acy evrensel Ktle yaym olsa da Eyb'n sade
ce srail deil, insanlk dncesinin doruklarndan biri ol
duunu grmeyen biri var mdr?

KUTSAL KTAP'IN TEMSL ETTG EYN

GEREK BYKLG

lahi dl sorununun, en azndan II. binyln bandan be

ri "niin mutsuz olduunu bilmek isteyen sradan ve drst in
san" temasnn bilindii Babil' de ortaya atlm olduu bilinirse
bu hayranlk daha da artacaktr; bu tema bin yl iinde belli bir
esinle yazlm ya da drt yaptta gelitirilmi ve tartlm
tr. 1 Dnyada bu nitelemeyi tam anlamyla hak etmi ilk uygar
lk olan bu ahane uygarlkta geni zaman dilimleri iinde eko
nomik, politik ve askeri gle desteklenen saysz kltrel "bu
lular" uzun binyla yaylmtr: Bronz metalrjisi, yaz, mu
hasebe, hukuk, evrenin "bilimsel" dzenlenmesi, mitoloji hii1 "La Probleme du Mal en Mesopotamie ancienne. Prologue a une etude du "Juste
souffrant". Document 77 n de Recherches et Documents du Centre Thomas More,
L'Arbresle, 1 977 iinde evrilmi ve aklanmtr.

150

mi altnda "felsefi" aratrmalar, matematik, astronomi, tp, bir

bilgi felsefesinin ilk taslaklar ve birok alanda saysz baar
lar -problem hibir zaman gerek anlamda btn derinliiyle
kavranamam ve tanrlarn deikenliinin hatrlatlm:;s ve de
her eyin yoluna girebilecei umudu dnda zmlenememi
tir: Gln, gelimi zekalara uymayan ama her ey bir yana,
belli abalara ramen, sonuta ok sk bir politeizm ve antro
pomorfizm iinde kalan dinsel dnce apnda olan bir cevap .
Ve ite dev Mezopotamya leinde mikroskopik kalan s
rail, siyaset sahnesinde asla gerek anlamda boy gsteremeyen,
byk savalardan asla galip kmayan, kltr alannda bt
nyle seleflerine ve komularna (zellikle Babil'e) borlu olan,
hibir zaman kesinlikle bir ey icat etmeyen, teknik ya da bilim
alannda dnyaya hibir ey brakmayan -bin yla kalmadan
dinsel dncenin belli belirsiz kestirilebilen ve sonuta gl
ve lmsz Babilliler tarafndan ihmal edilen en nemli sorula
rndan birini btn boyutlaryla sormakla kalmayan ayn za
manda da zmeyi baaran kck bir halk ! nce karanlk
olan bir Tanr'ya iman eden bir avu insan sadece O'na olan
ballyla ve sadece ona olan inancndan g alarak, gerek
anlamda rasyonel dnceden hibir biimde yardm almadan
ve bu dncenin Yunanllarda kabul edilmesinden ve tant
lanmasndan ok nce bu Tanr'y btn Evrenin Tek ve Biricik
Tanr' s yapmakla kalmam, birka yzyl iinde dinselliin i
selletirilmesi ve soylulatrlmas dzeyine ulamtr yle ki bu
alanda o zamandan beri kimse aamamtr onlar ve her eye
ramen unu kabul etmek gerekir ki bizi bulunduumuz yere
getiren, onlarn yaadklar ve bizim hala yaadmz iki bin yl
bu alanda daha iyi ve daha yksek bir ey bulamamtr. nk
yeni bir dzene kadar, bugn dnyay fetheden Bat uygarl
nn temelini oluturan Hristiyanlk Yehovacln ve Yahudi
liin znde gerek anlamda teolojide, dinsel yaamda hibir

15 1

deiiklik yapmam ve hibir ey eklememitir bunlara ve hat

ta kendini evrensel bir din olarak ortaya atarken kinci la
ya'nn nerdii yce ideali gerekletirmek istememi midir?
Verdii mesaj kabul edelim ya da etmeyelim, bu mesaj
Tanr'yla ilikilendirelim ya da ilikilendirmeyelim, Kutsal Ki
tap insanlk tarihinin kesinlikle nemli dnemlerinden biridir.
Ve insan ne kadar deiirse deisin bu muhteem binyl ge
miinden silip atamayacaktr kesinlikle: Skntl ve defalarca
tartlan bir yaamdan sonra bile ocukluunun aydnlk anla
rn silmek isteyen biri olmu mudur?

152

il

DRT KUTSAL KiTAP NCELEMES

En Eski Kutsal Kitap iiri

KUTSAL KtTAPLAR TARiH VE EDEBYATI

Byle bir balk kolayca artc gelebilir ve Kutsal Ki

tap'n bir tr edebiyat ant olduu dncesi uyandrabilir.
Bylesi "eski " , kkenleri gizemli, dorudan doruya tarihin ka
ranlklarndan gelen ve bugn bize ulam olduu biimiyle
bir anda yazlm olduu hayal edilen bu tek Kitap iin dn
mek mmkn mdr bunu?
Gerek, ok eskiden, insann gemiinin eletirel ve "bi
limsel" bir sunumu olan tarihin henz olmad, Kutsal Kitap',
karlatrabilecek hibir ey bulamad ve adalar srailli
lerden daha ileri halklarn arivleri bulunmadndan ve incele
nemediinden, Kutsal Kitap'n dnyann en eski kitab kabul
edildii bir ada dnlenin ok uzandadr.

155

Bugn sadece en byklerle snrl kaldmzda 111. biny

ln bandan itibaren Mezopotamyallar, Msrllar ve Hititleri

buluyoruz: Grkemli tarihleri, gndelik yaamlarnn ayrntla

r, zanaatlarnn ve sanatlarnn yaptlar ve bayaptlar ve
rettikleri byk edebiyat ... onlardan sonra gelen srail, ina
nanlarn gznde, her zaman Tanr'nn habercisi olarak kalabi
liyorsa da, tarih asndan bakldnda sadece eski bir halktr
ve inan, dinsel Gerekliin ve Yaamn kayna Kutsal Kitap'
ne karmakta her zaman zgrse, somut ve tarihsel gereklii
iinde ancak bir antoloji gibi dnlebilir ve biz bu antoloji
sayesinde srail'in bin yllk tarihinde gelitirdii dinsel edebi
yatn nemli paralarn tanrz.
Aslnda bu tarih il. binyln sonundan teye gitmez. s
rail lkesi olacak blgenin fethiyle balar. srailliler Filistin'in
yerlileri deil igalcileridir: 1200'lerden balayarak ve yaklak
iki yzyl boyunca Bedeviler gibi gebeler ve "kabileler" ha

linde yaadlar, tek bir ilk atann ansna, dolaysyla ortak bir
inanca ve ayn koruyucu T anr'ya, Yehova'ya bal kaldlar, da
ha sonra talanlar, basknlar, seferler ve bar igaller geldi, so
nunda lke eski sahiplerinin, kk Kenan krallklarnn elin
den alnd.
Bu uzun istila dneminin sonunda gebelikten kurtulan,
yerleik dzene geen, "kltrel anlamda" kurbanlar tarafn
dan fethedilen srail onlarn bir devam oldu, onlar gibi rgt
lendi, ayn kent ve ky yaamn benimsedi, biraz hayvanclk,
biraz tarm ve biraz da "sanayi"yle beslendi ve tek bir nderle
ri, bir krallar oldu. Tarihilere gre ilk byk srail hkmda
r Davud 1000-970 yllar arasnda hkm srmtr.
Bu yeni yaam biiminin getirdii istikrar, gven ve refah
gerek anlamda ve szcn tam anlamyla bir edebiyatn geli
mesini salad: 1. binyln bandan sonuna kadar yaylm, Kut156

sal Kitap'tan kalan, kimi zaman hi dokunulmam, kimi zaman

byk lde elden geirilmi paralar.
Neredeyse btnyle yerleik, blgesine iyice yerlemi,
olduka uygarlam ve gelimi bir halka -en azndan elitleri
ne- ait olan bu "Kutsal Kitap" edebiyat iinde daha nceki
dneme zg kalntlar da bulunur: Gebelikten, belirsizlik
ten, yaam ve bir yere yerleebilme mcadelesinden, srail'in is
tikrarsz ve sava bir kabileden baka bir ey olmad,
"l" den ve bu zel yaam biiminden zar zor kmakta ve
kendisini rahatsz eden unsurlardan kurtulmakta olduunu his
settii ilkel ve yabanl bir dneme zg kalntlar. Bu edebiya
tn btnyle szl olmas ve airler tarafndan aktarlmas ya
da iyi kt yazya geirilebilmi olmasl sraillilerin fetihten n
ce bir "edebiyatlar" olduunu gsterir kesinlikle . . . tpk sz
gelimi Muhammed'ten nceki Araplar gibi. Araplar gibi onla
rn da "edebi trler"i olduka snrlyd ve daha ok iir, ak ve
zellikle de daha sade, daha etkileyici, daha ateli, daha tutku
lu sava iiri n plana kyordu ve bu iire rasyonel soukluk
bulamamt ve insanlarn kalplerine, beyinlerine ve yaptklar
eylere etkili olan "kltrel" gelimeden de uzakt bu iir.

1 il. binyln sonunda, yaznn bulunmasndan ve btn eski Dou'ya yaylmasndan

bin be yz yl sonra ve Filistin'in kuzeyinde, en ge XIV. yzylda Fenike'de onaya
kan alfabeyle, o olaanst bulula birlikte yazma ve okuma sanatnn olaanst
kolaylamasndan iki yzyl sonra kesinlikle mmkn olamayacak bir ey deildir bu.

157

DEBORA'NIN R:
SUNUM

Bu eski iire tarihsel ve estetik adan ok fazla ilgi duyul

masnn kkeninde yatan budur ve filologlar uzun zamandan
beri bu eski iiri Kutsal Kitap'ta bu ekliyle korunmu olan en
eski edebiyat tr gibi grmlerdir: Klasik branice' den, Vil
lon'un Franszca's Racine'in Franszca'sndan ne kadar uzaksa
o kadar uzak olan arkaik dili ve sslemelerinin zgnl bu
iiri yaklak l lOO'lerin olaylarn hatrlatan ada bir me
tin haline getirir. Ve ayrca bu kutsal iir, muhteem ve ok
zengin kutsal kitap edebiyatnn bayaptlarndan biridir.
Hakimler kitabnn V. blmnde srail kabilelerinin Ke
nan' fethetmelerini anlatan derleme yer alr. Bu kark anlat
nn art arda gelen ok sayda yazar eitli alara zg ve sra
il'in kahramanlk dnemleri stne ok zengin bir gelenekle ak
tarlan ok sayda malzemeyi bir araya getirmilerdir. imdi bizi
ilgilendiren nl Debora'nn arks bu ekilde derlenmitir.
Ksa ve zl, ayn zamanda ada verilerle ilgili antrma
larla dolu olduundan ve bu zellikleriyle saf okuyucuyu ok
arttndan, okumadan nce anlalr klmak ve bunun iin
de anlatt olaylarn iine yerletirmek gerekir onu.
Olay Anat olu amgar zamannda geer (6. dize), yani Fe
tihin balarndan birka on yl sonra. ou "Msr'a inme" den
ve gebelerin ldeniz'in gneyinden gney llerine ula
malarndan nce lkede kalan srail kabileleri Kenan lkesine
olduka erken dnemde girmiler ve bu lkenin eitli blgele
rine yerlemilerdir: Benyamin (dize 13 ) Kuds civarna ve Dan
(dize 17) denize doru sol yanna, E/raim (dize 13 ) daha kuze158

ye ve burada Makir (dize 14) adyla bilinen Manase daha kuze

ye, gene Genesaret gl hizasnda yukar doru karak lssakar
(dize 15), sonra daha yukarda Zebulun (dize 14) ve gene daha
yukarda Ne/tali (dize 15), Neftali'nin solunda Akdeniz boyun
ca, Karmel dann kuzeyinde Aer (dize 17), sada ve Erden'in
tesinde Ruhen, ldeniz hizasnda (dize 15- 16) ve biraz daha
yukarda Gileatl lkesinde (dize 17) Gad. Ama blgenin byk
blmnn egemenliini ellerinde tutmaya devam eden ve tah
kimli kentlerinde barnabilen Kenanllar istilaclara ellerinden
geldii kadar direnirler. Kimi zaman kar saldrlar dzenlerler,
kimi zaman srekli aknlarla tehdit ederek sraillilerin yaamla
rn zorlatrmakla yetinirler.
iirin balad dnemde durum budur.
iir bize ncelikle sava anlatmak ister: nsanlar salarn
zerler ve istedikleri gibi uzatrlar (dize 2) . .

savatan nce

adet olduu gibi ve halk kendiliinden savalarn saflarna ka

tlr (agy. ) . Bata milletlerin liderleri ve yksek dzeyde sorum
lular olmak zere btn dnya bunun Yehova'nn an ve
onuru olduunu bilmelidir (dize 3 ) . nk Tanr, srail'in Ko
ruyucusu ve gerek komutan oradadr: Fetihin ilk gnlerinde
ki gibi halkna gneyden, Seir ve Edom lkesinden balayarak,
Varlnn ve Eyleminin duyulur iareti doann sarsntlar
iinde elik etmiti (dize 4-5) ve ite kendisine nananlar kur
tarmak iin mdahaleye hazrdr.
Oysa tam da zamandr: nk uzayp giden Kenan bask
s serbest dolam engeller (dize 6) ve kyllerin tarlalarna git
melerini ve zorunlu ilerini yapmalarn engeller ve bu insanlar
tahkimli yerlere snmak zorunda kalrlar (dize 7). Hi bitme
yecekmi gibi grnen bu zorlamalarla adeta aptallaan srail
nce hi tepki vermez: Savalar hi hareket etmez, silah ha
zrlamay ve depolamay bile ihmal ederler (dize 8).

159

Ama iler deiecektir artk: Adeta antik bir Jeanne d' Arc
olan, muhtemelen daha fazla bask gren Efraim kabilesine
mensup Debora her yerde bakaldr ve kurtulu ars yap
mak zere ayaklanr (dize 7 ve 12). Ve annda her ey deiir:
Bir zamanlar korkudan geilemeyen yollar yeniden su ekilen
yerler olur, hayvanlarnn stndeki grevliler ve savalar (di
ze 9- 10) ylesine youn ve canl grnrler ki yollarda bu ke
yifli ve neeli insanlar grenler onlarn Yehova'y ve hayrlarn
ycelttiklerini, kutsadklarn sanrlar (dize 1 1).
syana tevik eden Debora, kabileler arasnda bir ittifak
salamak iin Neftali kabilesinden birini komutan tayin ettirir:
Belki de Kenanl eski bir tutsak olan Abinoam olu Barak (di
ze 12). Belli sayda kabile byk bir cesaretle kabul eder ar
y: O dnemde toplantlarn yapld kentlerin kaplarnda
Yallarla grtkten sonra (dize 13) her yana adamlar gnde
rirler ve savan yaplaca ovada buluurlar: Efraim, Benya
min, Makir (br ad: Manase), ssakar, Zebulun ve Neftali
( 13 -15. dizeler) . . . Zebulun ve Neftali en gl ve belki de en
deerli kontenjan salamtr, nk cesaretleri sava bala
dnda ikinci kez vlmtr (dize 18).
tekiler kulaklarn tkarlar bu arya: Duraksamalar ve
bo szleri hibir sonu vermez; sonu olarak kendi blgelerin
de huzur iinde yaamay tercih etmilerdir: Ruhen, Gilead
(teki ad Gad), Dan ve Aer ( 15 h-17) . .
.

Ve ite sava. Taanak ve Megiddo sularn yaknlarnda, Ki

on rma kenarnda ( 19-2 1 . dizeler) yani yamalarda (dize 18)
ve modern Hayfa'nn arka tarafn oluturan dzlkte srail
birleik gleri komutan Sisera ynetimindeki Kenan krallar
nn birleik gleriyle kar karya geldi (26-28. dizeler). at
ma srasnda sanki mthi bir frtna patlad (dize 20) ve arka
sndan sular ykseldi aniden, Kenanllar bozuldu, bazlarn su160

lar gtrd (dize 2 1 ) ve kendi balarna braklan ve ynlerini

aran atlar dal bu bozgunda kayorlard (dize 22).
Kaanlar kabileler koalisyonuna katlmay reddeden srail
kenti Meroz'a m sndlar? 23 . dizedeki ima pek ak deil bi
zim iin. Her halkarda, gene kaan Sisera, Yael adnda bir ka
dnn bulunduu bir adra snr. Kadndan iecek bir ey is
ter. Kadn st verir ona. Ama o susuzluunu giderirken "srail
yiitleri"nin bu soylu kz kardei kazk akmaya yarayan tok
ma kapt ve dman komutannn ban ezdi (24-27. dizeler).
Bu arada, btn hemehrileri gibi zaferden emin olan Sise
ra'nn annesi onlarn dnmediini grnce sabrszlanr ve ka
fes arkasndan srekli evreyi gzler (dize 28) . Kibir yanlgsna
daha fazla gmlmek ve daha sarsc bir d krkl istiyormu
gibi bu gecikmeyi ganimetin bir trl paylalamamasna ba
lar: Sava esirleri ve deerli eyalar (29-30. dizeler) .
En byk muzaffer, galip gelen, mminlerini byk bir
gle koruyan Yehova'dr (dize 3 1) .

Atlar! sraillilerin sadece eekleri vard, dolaysyla teknik adan dmanlarndan

zayftlar.

161

METN

Balk

O gn Debora ve Abinoam olu

Barak'n syledikleri ark:l

Giri

lsrail'de salarn zlmesi,

Halkn zgrce seimini yapmas,
Yehvova'y kutsayn!

Krallar dinleyin!
Kulak verin ey Emirler!
Ben de Yehova iin ark syleyeceim!
lsrail'in Tanrs Yehova iin
syleyeceim!

Fethin

Yehova Seir'den ktn zaman

balangcnn

Edan bahelerinden ilerlediin zaman,

hatrlatlmas

Yer titredi
Gkler de titredi
Bulutlar sland
5

Dalar titredi Yehova'nn nnde

lsrail'in Tanrs Yehova'nn nnde!

Bask ve

srail'in ataleti

Anat olu amgar'n gnlerinde

Yollarda kimse kalmadnda

1 iirin bal yoktur, daha sonra eklenmitir -ayrca iirin kahramanlar yazarlarna
dntriilntr !

162

Kalan yolcular da sapa yollardan

giderlerdi!
7

lkenin ovalar terk edilmiti

srail terk edilmiti
Sen ayaa kalkmadan nce Debora,
Ayaa kalk, srail'in annesi!
Tanr'nn savunucular aknd
Be kentte bir kalkan yoktu,
srail'de krk bin kiinin bir mzra
yoktu!

Sava

hazrl
10

Yreim lsrail komutanlaryla birlikte

Halkn gnllleriyle birlikte!
Beyaz eeklere binenlerle
Hallarnn stnde oturanlar

11

Yollarda gidenler arklar sylediler,

Bir yalaktan tekine
en akrak
Yehova'nn iyiliklerini yceltmek iin
srail'deki hegemonyasyla iyiliklerini!

Birlik

12

ars

Uyan, uyan Debora!

Uyan, uyan, arkn syle!
Cesaret! Barak!
Seni karanlar sen kar Abinoam'n
olu!

Katlanlar

13

O zaman Yehova'nn halk kaplara ind

Onun iin kaplara indi yiit savalar!
E/raim'den Ovaya doru sarsld her yer,
163

Benyamin ve kavmi!
14

Makir'den indiler komutanlar,

Ve Zebulun'dan asalar tayanlar
indiler!

15

lssakar'n soylular Debora'nn

yannda,
Ve Ne/tali de ovada onun peinden
gitti!

Katlmayanlar

Ama Ruhen rmaklar civarnda,

Uzun sren grmeler oldu!

16

Niin allarn arasnda oturup

Kaval alan obanlar dinlemek iin?
Evet, Ruhen rmaklar civarnda
Uzun sren grmeler oldu!

17

Gilead Erden tesinde oturdu

Ve Dan niin gemilerde kald?
Aer de deniz kysnda kald:
Ve kendi kylar boyunca dolat!

Sava

18

Ama Zebulun kavmi cann seve seve

veren bir halktr
Ne/tali kavmiyle birlikte yamalarda!

19

Krallar geldiler cenk iin,

Ve Kenan krallar cenk ettiler
Taanak'ta, Megiddo sular yannda
Ama sanld gibi olmad hibir ey!

20

Gklerdeki yldzlar bile savatlar,

Yrngelerinden Sisera'ya saldrdlar:

21
164

Kion rma hepsini silip sprd,

22

Sisera'nn
lm

23

Kutsal rmak, Kion rma

Ve acmasz savalar yitip gittiler. . .
Oh! Atlarn nallar yerleri tepti,
Ve svariler drtnala gittiler!
Meroz'u lanetleyin dedi Yehova'nn
melei,
Lanetleyin, lanetleyin onun kavmini,
nk onlar yiit/eriyle birlikte
Yehova'nn yardmna komadlar!

24

Ama kadnlar iinde Yael mbarek

olsun
adrdaki kadnlar arasnda o
mbarek olsun!

25

O su istedi Yael ona st verdi:

Beylerin kupasnda ayran sundu,

26

Ama elini kaza doru uzatt,

Sa elini iilerin tokmana doru uzatt,
Sisera'ya vurdu, ban ezdi,
akaklarn krd ve ezdi!

27

Ayaklarnn dibine kt, ykld,

srnd:
yle bir kt ki cansz dt!..

28

kona

Pencereden sarkyor ve gzetliyor

Sisera'nn annesi, kafesin arkasndan:

sahnesi

"Niin gecikiyor arabas bunun byle?

Sisera'nn

29

Arabalar niin gelemiyor bir trl?"

Kadnlarndan en bilge olan cevap
veriyor,
Ve kendisi de tekrarlyor syleneni:
165

30

"Ganimetleri alamadlar,
paylaamadlar m bir trl?
Her sava iin bir kz, iki kz!
Sisera iin bir nakl kuma, iki nakl
kuma!
Benim iin bir ilemeli kuma,
iki ilemeli kuma!"

31

Son
dizeler

Byle yok olsun btn dmanlarn ey

Yahve!
Ama dostlarn gne gibi ihtiamla
dosun/ar!

t1R ALIMASI

Bu ok grkemli para evresinde gereksiz ve bilgie bir

tr "estetik yorum" yapmak ocuka, hatta dine ve kutsalla
kar bir tavr olur.
Bununla birlikte doru bir deerlendirme konusunda yar
dmc olabilmek iin en azndan iki zelliin altn izmek ya
rarl olabilecektir belki ve bunlar bu eski iirde gze arpsalar
da brani iirinde geleneksel zellikler olarak kabul edilir. Bu
zellikler biimdeki ar zgrlk ve sunumdaki olaanst
lllktr . . Debora'nn arks'nn ilk okuyuta etkileyici
.

zellikleridir bunlar. Bu balamda eviriyi dikkate almamak

gerekir, nk daha ok zgn dilde hissedilir bunlar.
166

iirin biimi birok airin dehasn arlatran btn ku

rallardan btnyle arnm gibidir. Bizim metnimiz ayrntl
biimde irdelendiinde sadece iki " kural"n, yani iirsel karak
terin temelini oluturan iki deimezin bulunduu grlr; ve
bunlarn ikisi de ritim dzeyindedir.
ncelikle belirgin, daha gl telaffuz edilen hecelerin ve
vurgusuz hecelerin mnavebeyle kullanlmasndan oluan belli
bir vurgulu ritim'den sz etmek gerekir. Belirgin hecelerin ya
da " kuvvetli ritim"lerin says ayn dize iinde, yani normal ola
rak onlar oluturan iki yarm dizede deimez; ama arac " za
yf ritimler"in says deiir:

UyAN, uyAN, DeboRA!

UyAN, uyAN, ARKINI syle! ( 12. dize).
Bu byk bir esneklik ve eitlilik unsurudur.
Ama ayrca ritmin her dizede ayn olmad ve aslnda her
seferinde metnin anlamna ya da esinine bir anlamda uyarlan
m olduu gze arpar . . . "melodi"nin iirsel olarak imajlar ve
szckler kadar arpc olmas gerekiyormu gibi. Bu balamda
szgelimi 12. dizenin mzikal arpcl, sraillilerin sefil atale
tini kracak olan Debora'nn mdahalesi iin cretli ve telal
aryla bir koronun son llerine benzeyen 3 1 . dizenin yava
l n karlatrmak yeterlidir:
'

Byle yok OLSUN btn dmanLARIN ey Yah VE!

Ama dostLARIN gNE gibi ihtiAMLA dosunlar!
kinci iirsel "deimez" gene bir tr "dnce ritmi"yle
dzenlenmi iirin btndr: Dizeyi oluturan iki yarm dize
her zaman ayn konuyla ilgilidir ve bu balamda her zaman iki
tamamlayc imge oluturur:

167

Krallar dinleyin!
Kulak verin ey Emirler!
Ben de Yehova iin ark syleyeceim!
lsrail'in Tanr's Yehova iin syleyeceim! (3.dize)
Kimi zaman bu imgeler, szgelimi 3 1 . dizedeki gibi kart
lk olutururlar.

Dncenin bu ekilde dengelenmesi, bu dengenin bir an

lamda melodik ritim iine sokulmas iirin tkenmeyen bir kay
nadr: Srekli biimde olaylarn zenginliini, bunlarn bir ke
rede kesinlikle kavranmasnn olanakszln, tek szckle anla
tlmasnn zorluunu hatrlatr. Burada da aktr durum ve air
kullanm kendi betimleme iradesine balar ve belli bir ruhsal
durumu vermek ister. Bylelikle de szgelimi kimi zaman ko
utluu iki katma karr: 4-5. dizelerde gn, yerin sarslmas
nn, bulutlarn slanmasnn, dalarn yerinden oynamasnn se
ilen grntlerle birlikte younlatrlmas Yehova'nn refakat
isi ve zel korumas gibi ahane meteforlar karsnda bir r
knt dourur ve ayn dizenin (26b) iinde anlk bir kym ve
katliam etkisi yapmas istenen Sisera'nn lmn anlatan drt
fiil pe pee gelir. Dolaysyla air yaptnn biimini dzenleyen
"kurallar" a uymu ama bu balamda dizginleri elinde tutmu
tur, bu kurallar kendi sanat zgrln engellememi ve on
lardan daha ok esin kaynaklar olarak yararlanmtr.
Bizi etkiledii ve artt bir baka nokta, daha nce be
lirttiim gibi llldr: Sunumunun artc biimde zl
ve ksa olmas. Esasn dnda bir ey sylemez kesinlikle; geri
sini anlamay ve hissetmeyi okuyucuya brakr. Sadece esinler
ki sanatn esas da budur.
Hitap ettii insanlarn bin yllk bir aradan sonra, bize
gre daha az aklamaya ihtiyalar vardr doal olarak. Ama
ben burada szgelimi "salarn zlmesi" (dize 2) gibi yaban-

168

clar iin karanlk ve modern okuyucu iin eski metni eline al

madan nce aklanmas gereken deyimlerden ve syleyiler
den ya da zel adlardan ve zaman iinde kaybolmu kabileler
den sz etmiyorum.

Yakn ya da uzak balamda yeterince belli olduundan

esas unsurlarndan biri sessizce geitirilen bu cmlelerin ar
tc biimde ksa olmasndan sz ediyorum: Sisera'nn ad, bu
kahramandan ilk kez 25. dizede sz edildiinde kullanlmam
tr, ancak 26. dizede rastlyoruz adna. 2 1 . dizede Kion Ir
ma'nn alp gtrdklerinin Kenanllar olduunun belirtil
mesinin ne gibi bir ilevi olabilir? Galip gelenler srailliler ol
duuna gre ancak onlar olabilir. Bunun hibir yerde dile geti
rilmemi olmas stnde durulmas gereken bir olgudur: Ama
bu epinikion'un varlk nedeni zaferlerini kutlamak deil midir?
Ben zellikle iiri oluturan dncelerin ve eitli "tablo
lar"n birbirlerini izlemesinden sz ediyorum. Bunlar yan yana
gelmitir ve birinden tekine gtren hibir balant yoktur
arada, o kadar ki okuyucularmn dalgnlndan korktuum
dan ben Franszca eviride baz eklemeler yapmak zorunda
kaldm . . . olas boluklar, kopukluklar ortadan kaldrmak
amacyla balalar, ekler vb. Sonuta uras aktr ki epizodla
rm dzeni ayarlanmtr ve birinden tekine gtren bir ba
lant vardr: Birinden tekine gtren gizli ya da ak eliki. s
rail'in Kenan'a ilk kez giriiyle birlikte dnyann altst oluu
hatrlatmasyla (4-5. dizeler) terk edilen, bask yapan dmana
kar tepki vermeyen ayn halkn uyuukluu kartlar (6-8).
Bu kayg verici knt Debora'nn arsyla balayan sava
1 Bir kiiyi ya da bir eyi ncelikle basit bir adlla ya da bulank bir niteleme sfatyla
anmaktan ve zel adn ikinci dizede ya da yarm dizede vermekten ibaret olan bu
kullanm, bu slup ok eski bir iir yntemidir ve kaynaklan bilebildiimiz kadaryla
Mezopotamya'nn eski airlerine kadar gider.

169

hamlesiyle alr (9- 1 1 ) : air burada yce gnll kabileler v

gsyle (13-15a) dlekleri kmsemeyi ( 15b-17) kartlatrr.
dleklerin gmlm olduklar bencilce rahatln karsna
savan skntlarn getirir ( 1 8-22). Btn bir kentin, Meroz'un
alaklnn karsna tek bir kadnn, gebe bir kadnn, Ya
el'in (23 ve devam) gl ruhunu karr ve dman komutan
nn utan verici lmnn -bir kadn tarafndan ldrlm
tr!- (26-27) karsna Kenanllarn korkun yanlgsn karr:
Zaferlerinin kesin olduuna inanma, agzl bir ganimet bek
lentisi . . . (28-30) dolaysyla birok zigzag sz konusu olsa da i
ir tam anlamyla belli bir izgiyi izler; ama air iirin ynn
aklamay gereksiz grmtr: iirin belli aamalar iinde ol
masn ve u ya da bu biimde bu aamalarla esinlenmi olma
sn yeterli grmtr.
Oysa yaptn verdii izlenimle olaylara bu tr soyutlamac
bak eski Samilerin ve eski branilerin bak ve zihniyetine b
tnyle uygundur . . . onlar bizim gibi, Yunanllardan aldmz
mirasla soyutlama ve aklama, gerein kavramsal analizinde
sentez ve kesinleme gereksinimiyle almamlardr: Dilleri bi
zim dilimizden ok daha somuttur ve gramerleri szgelimi bi
zim dolayl balama yaplarndan neredeyse btnyle yoksun
dur ve bunun yerine hemen her yerde basit balalar kullanrlar . . . szgelimi mademki, iin, olduu zaman vb yerine ve . . .
ve . . . ve.
Ama bu psikolojik ve dilbilimsel sistem iinde bizim airi
mizin, yaptlarn bildiimiz tm teki yurttalarna gre sz
ckler ve nesneler arasndaki uzakl azaltma abasn en u
noktasna kadar gtrdn syleyebiliriz; en ok ne kan
esas, nesnel gerei aklama kaygsdr; ifadede yetingenlik ve
kesinlik.
Gene hayran olduumuz air zgrl de kltrnden
gelir. Klasik brani iirinde bizim iirimizi uzun sre etkilemi
170

olan tutsaklklar yoktu: Bizim geleneksel iirlerimizi ve bentle

rimizi, ktalarmz dzenleyen kafiyelerde zorlayc kurallar,
hecelerde ve dizelerde aritmetik dzenlemeler. brani iiri yu
karda akladmz gibi ikili ritim, vurgu ve dnceye daya
nyordu. Ama VIII-V. yzyllar arasnda, ilk "Yazar Pey
gamberler" den lmsz Eyb'n kitabnn yazarna, belki De

bora'nn arks'm da borlu olduumuz o olaanst kinci

aya'ya kadar Altn a'n en byk lbrani airleri arasnda
yaptna tm tekilerden ok daha gl biimde yanstt m
kemmel biimsel bamszlyla ok nemli bir yere sahiptir
bu airimiz.2
En nemli nitelikleri: Klasik yazm kurallarna kesinlikle
uymama ya da daha dorusu bunlarn almas ve olaylar ve an
latmn birbirlerine yakn olmalar iirin gl faktrleri arasn
da yer alr. Bu ar kesinlik ve zgrlk ayn zamanda neredey
se tam bir bamszlk ve doayla dorudan bir yaknlama an
lamna da gelir; airimizin adnn bilinmedii bir dnemde sra
il halknn zellii olan " kltr" n deformasyonlar sz konusu
deildir burada: Hatta bylesi bir bayaptn ancak byle bir
arkaizmle kaleme alnd da sylenebilir pekala.
Engellenemeyen gl duygular: Sadece Tanr' s Yeho
va'ya olan olaanst ve zel sevgisi; halknn yannda olmas;
sakin, rahat, itaatli, eylemsiz bir yaam kmseme; savaa
kar ar ve lsz bir dknlk; dmana kar acmaszlk
ve hatta bir tr sadizmle dmann d krklnn ve yenilgisi
nin keyfini daha iyi karmak iin tam bir kendine gven hayali
iinde olma durumu; ifadesini ssleyen imajlarn arpcl:
Dnyann btn halklarnn krallarnn ve yce ahsiyetlerinin
arkasnda bir araya gelmesi ve bunlarn dinleyicileri olmasn is2

Bu balamda daha yakn dneme ait bir yapt olan Davud'un Saul ve Yonatan'n

lm stne At ndan da sz edilebilir.

'

171

temesi ve Halkn korumas sz konusu olduunda yeri g

oynatan, bulutlar slatan ve dalar titreten Yehova'nn olaa
nst varl, katliam yerine akn eden savalar, hatta bir ara
hi ayrlmadklar yrngelerinden srail'le birlik olup dman
larna saldran yldzlar, gene savaa atlan ve maluplar yutan
rmak ve nihayet Yehova'nn dostu olan, gne gibi muzaffer
ve yenilmez halk . . . iir Taanak savan kozmik, evrensel an
lamda ve ebediyen yceltiyor ve okuyucularnn gznde nere
deyse Dnya tarihinin nemli bir anna dntryor.
Bununla birlikte bir kar toprak iin yamur altnda dv
en, eski dnyada yolunu arm, bir avu insand sz konusu
olan ve bunlarn gln tela ve amatas aslnda insana ve ge
limesine hibir ey katmam, onlarn eylemleri de baka bir
ok eylem gibi zamann tozlarna gmlp gitmi, unutulmu
tur. . . sadece lmsz bir arkyla hatrlyoruz onlar: Muor

Giove, e l'inno del Poeta resta.1

172

Kutsal Kitap'a Gre Evrenin Kkenleri

METNLER

Kutsal Kitap'n birok blmnde evrenin kkenleri hak

knda antrmalar yer alr. Ama bunlardan drt ya da be tane
si kozmogoninin az ya da ok sistematik bir sunumuna deyim
yerindeyse ex pro/esso olarak bal grnyorlar. ncelikle
bunlarn tamamn eksiksiz evirilerinden okumak gerekir. Bu
nunla birlikte srail kozmogonik dncesinin tarihinin unsur
lar aratrlmak isteniyorsa bu metinleri olabildiince kronolo
jik dzen iinde ele almak gerekir. Bu balamda en azndan ilk
ikisinin aklanmas gerekir.

173

TEKVN'N KOZMOGONS

Kutsal Kitap'mzn banda yer alan ve herkes tarafndan

az ok bilinen Tekvin kitabnn o ok nl girii kimseyi art
mayacaktr. Bununla birlikte birok Kutsal Kitap okuyucusu
bu iki blmn aslnda iki "Yaratl" yksn ierdiini bil
mez hali
Aslnda yaklak yzyldr ok sayda "benzer adl alma
lar" -ayn olayn farkl ayrtlaryla iki ya da biimde anlatl
mas- gndeme gelmektedir ve profesyoneller Kutsal Kitap'n
"tarihsel" denen metinlerini sistematik biimde incelemeye
balamlardr: Vokablerleri, gramerleri, sluplar, ideolojileri.
Bu almalar btn olarak ya da tek tek ele alndklarnda bu
yaptlarn tek bir kaynaktan ve tek bir yazarn elinden kma
d, zgn yaptlardan derlendii anlalr. srail'in atafat bu
halkn yaad bin yllk dnemde bir kerede yazlmamtr:
Bu atafat, bu debdebe zgn ya da birbirinden esinlenmi ok
sayda tarihsel-dinsel senteze konu olmutur ve bunlarn her bi
rinde bir ya da birka farkl yazar kendi grlerini ve yaadk
lar dnemin eilimlerini aklarlar.
Daha sonra -hi kukusuz iV. yzyl civarnda- bu yapt
lardan her biri, dindarlk kayglaryla koruma ve bir yandan da
benzerlikleri sulama amacyla uzun ya da ksa paralara bln
mtr . . . bir tr rapsodi ya da mozaik gibi yeniden dzenlen
mitir metinler. Saf okuyucularn durumun farkna varmamala
r iin bu almalara zen gsterilmitir genellikle. Ama labora
tuvar incelemelerine direnememitir bu almalar; bu incele
meler sonunda Kutsal Kitap yklerini yok etmek yle dursun
bir anlamda ieriden zenginletirmiler ve dnlenin aksine

174

tek bir kayna deil, birok kayna ortaya karmlardr.

Bylece Tekvin' de ilk batan beri srail'in ok eski tarihin
den bamsz farkl anlatm vardr. Bunlardan birini teki
lerden ayrmak ok kolaydr: Soyut bir dil, kiiliksiz ve souk
bir slup, srekli bir snflandrma kaygs, kesin rakamlar, a
maz tarihler, ok sayda klie, zel bir din ve ilahiyat anlay,
olduka zgn bir vokabler . . . btn bu zellikler uzun za
mandan beri bu balamda bir zgnln saptanmasn ve bu
zgnln srail tarihinin olduka ileri bir dnemine, hi ku
kusuz byk Srgn sonras dneme ( VI. yzyl sonlar)
balanmasna olanak veriyor. Eski Dou'nun ve Kutsal Ki
tap'n hemen hemen tm metinleri gibi anonim olan bu metin
lere Din adamlar belgesi denir, nk ereveleri ve yaplar
asndan Yahudiliin balang dnemindeki din adamlar s
nfnn dncelerini aklarlar byk olaslkla.
Bu Din adamlar belgesi zetlendiinde geriye kalann ade
ta bakla kesilir gibi kesilmesi zordur. Bununla birlikte burada
grlen azmsanmayacak derecedeki farkl yorumlar ve dil a
sndan yinelenen zellikler, vokabler ve olaylara bak ok ar
kaik iki anlat derlemesinin anlalmasn salamtr. Bunlar
dan biri Kuzey krallnn tarihsel-dinsel geleneini, br de
IX-VIII. yzyllarda Gney krallndaki gelenekleri anlatr.
Daha eski olan bu ikinci anlatya uzmanlar Yehova gelenei
derler, nk Yehova "adyla" srail Tanrs'n belirtir; br
ise Elohim gelenei adyla bilinir, nk ayn amala "Tanr"
anlamnda daha genel Elohim ad kullanlmatr burada.

Elohim gelenei, en azndan bize kadar gelebilmi biimiy

le srail tarihine bu halkn ilk ve en nl atas brahim'le balar
(Tekvin, XII ve devam) .1 Ama Yehova gelenei ve Din adamla1 k'ta (XX, 8- 1 1 ) Elohim gelene'nde kkenlerle ilgili en azndan baz geleneklerin

yer ald grlr.

175

r belgesi daha ncesinden balar ve hatta nsann ve Evrenin

kkenlerine kadar gider. Bu nedenle her ikisi de kozmogonik
bir sunumla balar.
Bununla birlikte bizim Kutsal Kitap'mzn derleyecileri en
baa Din adamlar belgesi kozmogonisi'ni koymulardr; daha
sonra ise Yehova gelenei metni gelir. Bylelikle onlarn muhte
melen pek nemsemedikleri ama bizim nem verdiimiz kom
pozisyonun kronolojik dzeyi, ters evrilmitir.

Yehova gelenei anlats

Ve ite dnyann ve insann kkenleriyle ilgili en eski yk
-byk Srgnden nceki tek yk- Yehova gelenei yks
nn birinci blm (Tekvin, II, 4b-25).

llk l

(4b) Yehova g ve yeri yarattnda

(5) yer ssz ve botu. Tek bir yeil ot
bitmemiti yeryznde, nk Yehova

Yamur yadrmamt ve topra

ileyecek insan yoktu
Su ve
insan

(6) Ve Yehova btn topran

sulanmas iin sularn ortasn kabartt.

(7) Sonra Yehova topraktan adam

yaratt ve burnuna yaam soluunu

fledi ve adam yaayan bir canl oldu.
llk
bahe
176

(8) Yehova Aden'de, douya doru

bir yerde bir Bahe yapt ve Oraya

Yaratt Adam yerletirdi. (9) Ve

Yehova grn gzel ve
meyvelerinin yenilmesi iyi olan aac ve
bahenin ortasnda hayat aacn, iyilik
ve ktl bilme aacn yetitirdi
orada.
Bahenin

( 10) Ve Aden 'den bir su kyordu

su bilgisi

baheyi sulamak iin, Sonra su

blnyor ve drt kola ayrlyordu.
( 1 1 ) Birincisinin ad Pion'dur ve bir

altn yata olan btn Havla diyarn

kuatr ( 12) -bu diyarn altn ok
deerlidir.'- ve orada ak gnnk ve akik
ta vardr. (13) !kinci rman ad
Gihon'dur: Btn Ku diyarn kuatr.
( 14) Ve nc rmak Dicle'dir:
Asur kentinin nnden akar.
Drdnc rmaa gelince, onun da ad
Frat'tr.
nsan
"Tanr'nn
iftlik
kiracs"

( 15) Ve Yehova adam ald, Aden

bahesine yerletird almas ve

baheye bakmas iin. ( 1 6) Ve Yehova
Adama emretti: "Bahedeki her
meyveyi istediin gibi yiyebilirsin,
( 17 ) ama iyilii ve ktl bilme
aacndan yemeyeceksin kesinlkle:
nk o aacn meyvesinden yersen
LRSN.'"

Adamn
yoldalar:

( 18) Sonra dnd Yehova: "Adamn

yalnz kalmas doru deildir! Ona
177

hayvanlar

uygun bir e yapacam!" ( 19) Ve

Yehova Yerin btn hayvanlarn ve
Gn btn kularn topraktan
yaratt; sonra da onlar Adamn
karsna kard, onlara hangi adlar
vereceini grecekti: Adam onlara
hangi ad verirse o olacakt adlar.
(20) Adam bylelikle btn evcil
hayvanlarn, gn btn kularnn ve
btn vahi hayvanlarn adlarn verdi.
Ama Adam (onlar arasnda) kendine
uygun bir e bulamad.

Kadn

(2 1 ) O zaman Yehova Adamn stne

derin bir uyku getirdi, Adam Uyudu.

Ve onun bir kaburgasn ald ve yerini
etle kaplad; (22) ve Yehova Adamdan
ald bu kaburgayla Kadn yaratt ve
onu Adama gtrd. (23 ) ve Adam
haykrd: "imdi bu benim
kemiklerimden bir kemik ve
etlerimden bir ettir! Ona Nisa
denecek nk insandan alnd!"
(24) te bu nedenle (her) insan anasn
ve babasn brakacak ve karsna
yapacaktr ve ikisi
tek bir beden olacaktr.
ilkel

178

(25) Ve Adam ve kars rlplaktlar

ama hi nsan utanmyorlard
bundan . . .

Okumu olduumuz insann bu ilk gnah7 yks yazarn

planlad bir hazrlk almasyd.

Din adamlar belgesi anlats

Kutsal Kitap'n bize sunmu olduu eksiksiz ve tutarl te
ki kozmogonik sunumlarn tm Srgnden sonra, yani VI.
yzyln ilk yarsndan sonra yazlmtr. ncelikle bizim gele
neksel Kutsal Kitap'mzda, yukarda deenilen Yehova gele
ne"yle ok yakndan ilgili Din adamlar belgesi'nin ba tarafm
ele alalm (Tekvin, 1-11, 4a) .
a. lk
kaos

b. Ik

( 1 ) Elohim ilk bata yeri ve g

yaratt. (2) Yeryz ssz ve botu:

Karanlklar uurumlar kaplyordu ve
Elohim'in soluu sularn stndeydi.
(3 ) Ve Elohim dedi: "Ik olsun!" Ve

k oldu. (4) Elohim n iyi bir ey

olduunu grd. Sonra Elohim I
Karanlklardan ayrd, (5) ve Elohim
Ia "Gndz" ve Karanlklara
"Gece" dedi. Ve bir akam oldu, sonra
bir sabah: llk gn. 1
c. Sularn
gkyznden
ayrlmas

(6) Ve Elohim sonra dedi: "Sularn

ortasnda kubbe olsun ve sular

sulardan ayrsn!" Ve yle oldu:

1 Eski srailliler iin gn, gnein batyla balyor ve bitiyordu.

179

(7) Elohim Kubbeyi yapt ve kubbe

altnda olan sular kubbe stnde olan

sulardan ayrd. (8) Elohim kubbeye
"Gk" dedi. Ve Elohim bunun iyi bir
ey olduunu anlad. O zaman bir
akam oldu, sonra bir sabah:
kinci gn.
d. Karann
ve denizin
ayrlmas

(9) Sonra dedi Elohim: "Gk altndaki

sular bir yere biriksin ve kuru toprak

grnsn!" ve yle oldu. ( 10) Elohim
kuru topral,a "Yer" dedi ve sularn
biriktil,i yere "Deniz" dedi.
Ve Elohim bunun gzel bir ey
olduunu anlad.

e. Bitkiler

( 1 1 ) Ve sonra Elohim dedi: "Yer ot,

tohum veren sebze ve yeryznde
tohumu kendinde bulunan, cinslerine

gre meyve veren aalar retsin; ve

yle oldu: ( 12) Yer ot, cinslerine gre
tohum veren sebze ve tohumu
kendisinde olup cinslerine gre meyve
veren aalar retti. Ve Elohim bunun
iyi bir ey olduuna hkmetti. ( 1 3 )
Akam oldu sonra sabah oldu:
nc gn.
f. Yldzlar

180

( 14) Elohim sonra dedi: "Gndz

geceden ayrmak iin gk kubbesinde
klar olsun; ve alametler iin ve

vakitler iin ve gnler ve yllar iin

olsunlar! (15) Ve yeryzne k
vermek iin gk kubbede k olarak
bulunsunlar!" Ve yle oldu: ( 16)
Elohim daha byk n gkyzne
hkmetmesi iin ve knn geceye
hkmetmesi iin iki byk k yapt;
yldzlar da yapt. (17) Ve Elohim
yeryzne k vermek ve gndze ve
geceye hkmetmek ve karanlktan
ayrmak iin ( 18) onlar gklerin
kubbesine koydu. Ve Elohim bunun
iyi bir ey olduunu grd. ( 19) Akam
oldu sonra sabah oldu: Drdnc gn.
g. Su
hayvanlar

(20) Sonra Elohim dedi: "Sular canl

yaratklarn srleriyle kaynasn ve
yerin stnde, gkler kubbesinin
yznde kular usunlar!" Ve yle
oldu: (2 1 ) Elohim byk deniz

canavarlarn ve sularn kendileriyle

kaynat, cinslerine gre hareket eden
her canl yarat ve cinsine gre her
kanatl kuu yaratt; ve Elohim bunun
iyi bir ey olduunu grd. (22)
Ve Elohim onlar kutsad: "retken
olun ve oaln ve denizlerde
sular doldurun ve karada kular
oalsn!" (23 ) Ve akam oldu
sabah oldu: Beinci gn.

181

h. Kara
hayvanlar

(24) Ve Elohim sonra dedi:

"Yeryznde her trl hayvan resin:

srlar, srngenler ve vahi
hayvanlar!" Ve yle oldu: (25) Elohim
her eit vahi hayvan yaratt,
her srlar ve srngenleri yaratt.
Ve Elohim bunun iyi bir ey olduuna
hkmetti.

i. nsan

(26) Nihayet Elohim dedi: "Suretimize

gre, bizim kopyamz olacak insanl

yapalm; ve denizlerdeki balklara,
gklerdeki kulara ve srlara ve
btn yeryzne ve yerde srnen
her eye hakim olsun!" (27) Ve Elohim
lnsanl yaratt: "Elohim suretinde
yaratt onu! Erkek ve dii olarak yaratt!"
(28) Ve Elohim onlar mbarek kld:

"retken olun ve oaln: Yeryzn

doldurun ve yeryzne egemen olun!
Denizlerin balklarn ve Gklerin
kularn ve Yerin srngenlerini
ynetin!" (29) Ve Elohim gene yle
dedi, "Size yeryznde tohum veren her
sebzey ve meyve veren her aac
veriyorum: Bunlarla besleneceksiniz.
(30) Ayn ekilde btn vahi
hayvanlara, gkyznn btn
kularna, btn srngnlere ve
yaam soluu tayan her yarata
beslenmeleri iin yeil otlar verdim!"
182

j. Yaratln
sonu

Elohim yapt her eye bakt ve

her eyin mkemmel olduunu grd.
Ve akam oldu sonra sabah oldu:
Altnc gn.
(il, 1 ) (Bylelikle) Gkyz ve yeryz
ve onlar tamamlayan her ey

Yaratld.
k. Dinlenme

(2) Ve Elohim eserini yedi gnde

bitirince bu yedinci gnde dinlendi
(3 ) Ve Elohim bu yedinci gn
mbarek kld ve kutsad: Gerekten de
Yaratl srasnda Gerekletirdii
btn almalardan sonra o gn

dinlendi.
1. Sonu

(4a) Yaratldklarnda gn ve yerin

durumu buydu ite.

Mezmur CIV
Kutsal Kitap'n bundan sonra okunmas gereken iki koz
mogonik metni iirlerdir. Eyb'n kitabndan alnan biri Din
adamlar belgesi'nden aa yukar bir yzyl sonradr. Mezmur
lar kitabnn kanonik koleksiyonunu oluturan tekisinin tari
hini belirlemek zordur: Belki birinci binyln ikinci yarsn
dan nce yazlmtr. Elde kesin bir lt olmaynca Din adam
lar belges"nin hemen sonrasna tarihlendirmek en dorusu
olur hi kukusuz, nk byk olaslkla bu anlatnn kozmo
gonik temalar stne bir tr iirsel yorum ve lirik atlm eklin183

de kaleme alnmtr. 1 Ayrca kendi iinde bir btnlk olutu

rur; oysa Eyb'n kitabnn zetinin tekrar balam iine otur
tulmas gerekir.

ilk

Ruhum Yehova kutlu ol sen!

Tanrm Yehova, ok byksn
Muhteemsin, gz kamatryorsun,

yakar
2

Iklar iindesin!
Gkleri bir adr gibi atn,

Gk
3

Sularn stnde balkon yaptn

Ve bulutlar da araban.
Rzgarn kanatlar stnde gidersin,

Rzgarlar ulak yaptn kendine

Ve imekleri de kle!

Yer

Yeri kaidelerinin stnde kurdun

Ebediyen sarslmaz

Enginler bir giysi gibi kaplyordu onu

Ve Sular dalarn stnde duruyordu.

Sen kkreyince onlar geriledi,

Gk grlts gibi sesin duyulunca
katlar!

Deniz

Dalardan atladlar vadilerden indiler

Onlara ayrdn o yere kadar.

(Orada) Aamayacaklar bir snr

verdin onlara,
Gelip yeri igal etmesinler diye.

1 Baz zelliklerinin Eyb'n sylevinden izler tad da sylenebilir.

184

Irmaklar

10

Kaynaklar rmak yataklarna ynelttin

Dalar arasnda yol alan.

11

Bylece tarlalardaki btn hayvanlar

sularlar:

12

Yamur

13

Yaban eekleri susuzluklarn

giderrter orada
Ve gn kular yanlarnda oturur,
Dallarn arasnda terler.
Sen yukarlardan dalar sularsn
Ve yer senin semavi tulum/arnla doyar

Bitki

14

(Ve byle) hayvanlar iin ot bitirirsin

yerden
Ve evcil hayvanlar iin de imen
Topraktan ekmek kartrsn

15

lnsann iini enlendiren arap

Yzn parlatan ya
Ve insann yreine kuvvet veren
ekmei kartrsn

Aalar

16
17

Dalar

18

Yehova'nn aalar bile doludur

Kendi diktiin Lbnan servileri bile!
Sereler yuvalarn orada yaparlar
Leylekler o aalarn doruklarndadr
Yce dalar da keileri iindir
Kayalara porsuklar snr

Yldzlar

19

Vakit belli olsun diye ay yarattn

Ve gne bilir ne zaman batacan.

20

Karanlklar yerine koydun -ve geceyi,

gndz ve
gece

185

Ormanlardaki btn yrtclar

szlsn diye,
21

22
23

Aslan yavrular gece kkrerler

avlanmak iin,
Tanr'dan dilerler rzklarn
Ama gne dounca geri ekilirler
Ve inlerinde uzanrlar,
(Bu arada) insan da almaya gider
Akam vaktine kadar ekmeini
karmak iin

Yeni

24

yakar

Eserin o kadar byk ki Yehova!

Hepsini bilgece tamamladn
Ve Yeryz senin nimetlerinle dolu!

Deniz ve

25

su hayvanlar
26

lte engin ve bitmek bilmeyen deniz,

Sonsuz bir kaynama (gizlenir) orada
lrili ufakl hayvanlarla;
Gemiler gidip gelir,
Ve elenmek iin yarattn
Leviathan da oradadr.

Ltuf

27
28

Btn (varlklar) sana umut balar

Vakit gelince rzklarn verirsin onlarn:
Sen datnca onlar toplar
Elini atnda iyi/iinle doyarlar

29

30

Yzn gizlersen ok zlrler

Soluklarn alrsan lrler
Ve geldikler topraa dnerler;
Sen soluunu gnderdiinde yaratlrlar
Ve dnyann yzn yenilersin

186

Son

31

yakar
32

Yehova'nn an ebedi olsun!

Yehova eseriyle vnsn
O yere baknca yer titrer
Ve dokunduu zaman dalar yakar!

33

Yaadka Yehova'ya ilahiler

okuyacam
Sonsuza kadar Tanrm iin ilahiler
okuyacam

34

Dindarlm onun iin ho olsun

Benim neem Yehova'dr!

35

Gnahkarlar yok olsun bu dnyada

Ktler olmasn!
Ruhum Yehova kutlu ol!

Eyb'de Yehova'nn sylemi

Eyb'n kitab (byk olaslkla V. yzyln ortasnda ya
zlmtr; adil insann ve ilahi adaletin skntlar sorununu iler.
Bu tema nce hakszlna uradn dnen ve Tanr' dan ya
knan Eyb ve srail' de geleneksel tezin savunucular dostu
arasnda tartlr; sz konusu teze gre sadece gnahkarlar ve
Tanr'ya sadakat gstermeyenler Tanr tarafndan cezalandr
labilirler ve cezalandrlmalar gerekir. Bu tr tartmalardan
hibir ey kmaz. Sonunda birdenbire "frtnal bir ortamda"
yani bir anlamda doann patlamas araclyla varln btn
ihtiamyla belli eden Tanr sz alr. Sorulan sorulara dorudan
cevaplar vermez, hatta hibir soruya cevap vermez: Gerek ro
ln hatrlatmakla yetinir; bu rolyle insanlarn konumalar
nn, sorunlarnn, insan anlaynn ok stndedir o. Ve biz bu
187

blm aktaryoruz. Aslnda ve olaylar hi deitirilmeden ele

alndklarnda XXXVIII . blmn sadece ilk on bir ayeti koz
mogoni temasn iler; Tanr syleminin geri kalan blmnde
-Eyb'n ballnn ilk kez dile gelmesiyle blnen ama san
ki Tanr "kendisinden yaknan"a sknt vermek istiyormu gibi
yeniden btnleen- zellikle yaratt dnyann gndelik ve
evrensel ynetiminden sz eder. Ama gerek anlamda yaratl
la ilgili zelliklerin dnda sadece Tanr ltfuyla ilgili unsurlar
da vardr, tanrsal etkinliin bu iki zelliinin ok sk biimde
birbirlerine bal olmas -bkz. Mezmur CIV- son derece eiti
cidir ve greceimiz gibi srail'in kozmogonik dncesinin ka
rakterize edilmesine ve tanmlanmasna katkda bulunur. Bu
nedenle Yehova'nn Eyb'deki syleminin tmnn okuyucu
nun gznn nnde bulunmas gerekir ve bu sylem te yan
dan btn Kutsal Kitap'm en gl ve esiz iirlerinden biridir.

XXXVIII
Eyb'n

"Bilgisizce konumalarla Planm

bozmaya alan bu adam kim?

azarlanmas 2

Dnya

Ve Yehova kasrgann iinden Eyb'e

cevap verirken yle dedi:

imdi kuan beline vur bir erkek

gibi:
Soracam sen de cevap vereceksin bana!

Ben dnyann temelini atarken sen

neredeydin?
Mademki anlay sahibisin syle

Boyutlarn kim hesaplad, syle

lpi kim ekti stne?

Temelleri neyin stne akld?

Ke talarn kim koydu?

188

Deniz

Sabah yldzlar koro halinde akrken

Ve Elohim'in btn ocuklar
alk!arken!

Denizi kaplarla kim kapad

Ana rahminden fkrd zaman;

Onu bulutlarla giydirip
Sislerle kundakladm zaman;

10

11

Snrn belirlemek iin

Kaplar ve srgleri yerletirdiim
zaman
Ve Ona 'buraya kadar geleceksin daha
teye deil'
Dediim zaman
Dalgalarnn kibiri burada krlacak
Dediim zaman.'

Gndz

12

Sen hayatnda sabaha emrettin mi?

Fecre yerini rettin mi;

13

Dnyann saaklarn tutmas iin

Ve ktleri silkip atmas iin,

14

Her ey krmz kil gibi oldugunda

Ve kuma paras gibi parladnda,

15

Ktler ktan yoksun brakldnda

Ve tehdit eden kol krldnda!

Enginlik

16

Denizin kaynaklarna ulatn m?

Enginlik/erin diplerinde gezindin mi?

1 "Elohim'in ocuklar" sadece Tanr'ya hizmet veren yce yaratklardr ("Mdekler")

ve bir anlamda Tann'nn gkyzndeki grevlileridir.

189

Ik

17

Sana lmn kaplar ald m?

lm glgesinin muhafzlarn
grdn m?

18

Baktn zaman dnyann enginliini

anladn m?
Her eyi biliyorsan sen anlat!

19

Ik hangi taraftadr?
Karanlk nerededir?

20

onlar snrlarna kadar gtrmen iin

Evlerinin yollarn bilmen iin

21

Bilirsin elbet, nk o zaman domutun

Senin gnlerinin says oktur!

"Yukarlar- 22

Karn hazinelerine girdin mi?

daki sular"

Dolunun hazinelerini grdn m?

Ben onlar skntl zamanlar iin bir
kenara koydum

23

Sava zamanlar iin

24

25
26
27
28

Nerede n datld
Yeryzne dou rzgarnn
sald yol?
Yamurun seli iin ark
Yldrm iin de yolu kim at?
lnsansz topraklara, ssz llere
Yamuru kim gtrr?
l ve ssz yeri kim dourur?
Bozkrda imeni kim yeertir?
Yamurun babas var m?
iyin damlalarn kim dourur?

190

29

Buz kimin barndan kmtr?

Gklerin krasn kim dourmutur?

30

Sular ta gibi donduunda

Uurumlarn yzleri kaskat olduunda

Yldzlar

31

lker burcunu balayabilir misin?

Ya da Orion'un balarn
zebilir misin?

32

Mevsimlerinde burlar
karabilir misin?
Ya da yavrularyla birlikte
Bykay'ya,
Kkay'ya yol gsterebilir misin? -

33

Gklerin yasalarn bilir misin?

Onun yasalarn yeryznde
uygulayabilir misin?

ve

Sesini bulutlara kadar

ykseltebilir misin

yamur

Saanaklarla doyasn diye!

Frtna

34

35

imekler aktrabilir misin?

36

Gelip sana buradayz desinler

Kim yree hikmet koydu?
Zihne anlay kim verdi?

37

Kim bulutlar hikmetle sayabilir?

38

Ve gklerin tulumlarn kim

boaltabilir?
Toprak dkm gibi sertletiinde
Ve kesekler birbirine yaptnda
191

Vahi

Dii aslan iin avlayabilir misin?

Aslan yavrularn doyurabilir misin?

hayvanlar 40

lnlerinde sindiklerinde

Hayvanlar: 3 9

Ya da allar iinde pusuya

yattklarnda!
Kargalar

41

Kargaya avn kim hazrlar?

Yavrular Tanr'ya yakardklarnda
Alktan titreyerek"

Antiloplar

XXXIX

"Antiloplar ne zaman dourur

bilir misin?
Yavrulayan geyikleri sen mi
bekliyorsun?

Douracaklar zaman sen mi

biliyorsun?
kerler ve yavrularn doururlar

Issz bir yerde brakrlar onlar;

4

Sonra yavrular glenirler ve byrler

Giderler ve bir daha dnmezler.'

Yaban

Kim yaban eeini zgr brakmtr?

Yaban eeinin balarn kim
zmtr?

Bozkr o eein evi yaptm

eekleri

7
8

Tuz diyarn da mesken kldm ona

Kentlerdeki kemekee gler o
Srclerin haykrlarn da duymaz;
Ama otla olan tepelerde dolar
Ve her trl yeillii aratrr

192

Mandalar

Manda sana hizmet etmek ister mi?

Ya da geceyi senin yemliinde
geirir mi?

10

Boynuna bir ip balayabilir misin?

11
12

Ya da senin arkandan trmk eker mi?

Gldr diye ona gvenir misin?
Kendi iini ona brakr msn?
Senin ekinini getirir diye
Harmannn budayn toplar diye
gvenir misin ona?

Devekular 13
14

Devekuunun kanatlar keyifle arpar

Hafif ve yeniden kan tyleriyle
Ama yumurtalarn yere brakr
Tazlar iinde str onlar

15

Ve ayaklarn onlar ezebileceini unutur,

Krlarda dolaan bir hayvann stne
basabileceini

16

Yavrularna sert davranr kendi

yavrular deilmi gib;

17

Zahmetlerinin anlamszlna hi
aldrmaz.
Eloah ona hikmeti unutturmutur
nk
Ve onu zekayla donatmamtr,

18

Ama kalkp kounca da

Ata ve binicisine de gler!

Atlar

19

Sen mi ata g verdin?

Dalgalanan yeleyi sen mi geirdin onun
boynuna?
193

20

Onu ekirge gibi sratan sen misin?

kard sesler korkutur!

21

Vadilerde eelenir
Gcyle sevinten coar

22

Savata en n safta yer alr

Korkuya gler ve ylmaz;
Klc grnce geri dnmez.'

23

Onun stnde sadak

Mzrak ve karg parlar.

24

Sabrszlk ve coku iinde topra yutar:

Boru sesini duyduunda yerinde duramaz.'

25

Boru aldnda kiner:

Savan kokusunu uzaktan alr,
Komutanlarn grleyen seslerini ve
naralarn duyar.'

Yrtc

26

Atmaca senin hikmetinle mi

Szlp gneye doru kanat geriyor?

hayvanlar
27

Senin emrinle mi kartal ykselip

Yuvasn ykseklerde kuruyor?

28
29

Kayann stnde oturuyor ve konaklyor

Kayann sivri ucunda ve doruklarnda;
Yiyeceklerini oradan gzetler
Ve gzleri uzaktan her yeri grr

30

Lelerin bulunduu yerlerde.'"

XL

Eyb'n

bir kez daha 2

azarlanmas
194

Yavrular kan koklamak ister:

Ve Yehova yle dedi Eyb'e:

"Eletiren, sulayan aday vazgeer mi
imdi?

Eloah' hala eletirip, kafa m tutacak

ona?"
Eyb'n

Ve Eyb cevap verdi Yehova'ya:

cevab

"Evet hafiflik ettim: imdi ne diyeyim

sana?
Elimle azm tkyorum!

Konumu oldum bir kere: Bir daha

konumam;
Ve iki kez konutum: Bir daha
konumam!"

Tekrar

yle diyor Eyb'e:l

Yehova
sz alyor

Ama Yehova yeniden sz alyor ve

"Sen hkmm boa m karmak

istiyorsun?
Beni haksz karp kendini mi hakl
karmak istiyorsun?

10
11

12

Tanr'nn kolu gibi gl bir kol var m

sende?
Onun sesi gibi gk grltsn
andran bir ses var m sende?
Sen imdi azamet ve ihtiamla sslen!
Gz kamatr ve an hret sahibi ol!
fkenin taknlklarn boalt!
Kibirle olan herkese bak ve alalt
onlar:
Her kibirliye bakp kert!
Ktleri grdn yerde ez,

1 Geleneksel branice metinde 7. ayetteki gereksiz yinelemeyi atlyoruz.

195

13

14

Ayaklarnn altnda ine onlar,

Topraa gizle onlar!
O zaman ben de seni verim,
nk sa elin seni kurtaracaktr!

Tanr'nn

15

yaratt

iki

16

Bak ite gc belindedir

Kudreti de karn kaslarnda!

olaanst
varlk

lte Behemot senin karnda,

Sr gibi yeillikle beslenir

17

19

Kuyruunu servi gibi dik tutabilir

Behemot. Butlarnn sinirleri i ie
gemitir
Kemikleri tuntan borulardr
Kaburgalar demir ubuklar gibi

20
21

22
23

24

Leviathan

196

25

Dalar uzaklatrd kendinden

Ve orada bulunan btn yrtclar
Papirslerin altnda yatar
Bataklkta kamlarla kapl yerde
Lotus/er glgeleriyle rterler onu
Vadinin st/eriyle kuatlmtr
Irmak cosa bile o hi korkmaz
Erden rma azna kadar gelse
aldrmaz o!
Kim tutabilir onu oltayla?
Kim onun burnunu delebilir?
Leviathan' oltayla avlayabilir misin?
Ve bir ilmekle onun dilini
skabilir misin?

26

Burnuna saz ya da kam

geirebilir misin?
Ya da bir engelle enesini
delebilir misin?

27
28

Sana uzun uzun yalvarr m?

Ya da sana gzel szler syler mi?
Seninle anlama yapar m?
Onu hayat boyu kle yapabilir misin?

29

30

Onunla bir sere gibi

oynayabilir misin?
Ve onu kzlarn iin balayabilir misin?
Birtakm ortaklar onun iin seninle
pazarlk yaparlar m?
Onu tccarlara satmak iin?

31

Derisini oklarla delik deik

edebilir misin?
Ve ban da balk zpknlaryla?

32

Ona el atarsan,
Cengi dn ve bir daha yapma!

XLI

Yanlrsn, kibirin gider:

Onu sadece bir grmek bile yere
serecektir seni!

Biraz tahrik edilirse ok acmasz olur

Kimse duramaz karsnda!

Ona meydan okuyup de zararn

grmeyen var m?
Yoktur gklerin altnda byle biri!

Onun kollarn bacaklarn unutmam

kesinlikle,
197

Tartlmaz gcn anlatacam

5

Onun giysisinin nn kim aabilir?

Onun zrhlarnn arasna kim girebilir?

enelerini kim aabilir?

Dileri mthi gldr!

Srt, ok gl pullardr
ok sk baslm mhrle
kapanmtr bunlar!

Birbirlerine o kadar yapm/ardr ki

Hava bile geemez aralarndan!

Hepsi kaynamtr aralarnda:

Ayrmak mmkn deildir onlar.

10

Haprdnda k parlar
Gzleri afan gz kapaklar gibidir.

11

Azndan alevli mealeler kar

Ve ate kvrmlar srar.

12

Burun deliklerinden bir duman kar

Kzgn, kaynayan kazandan kar gibi!

13

Soluu kmrleri tututurur!

Aznda17 bir alev kar!

14

Ve g onun boynundadr
Ve dehet onun nnde zplar!

15

Etinin kvrmlar yapktr;

Bastrsanz stne hibir ey olmaz!

16

Yrei ta gibi katdr,

Deirmenin alt ta gibi kat!l

1 17. ayetin branicesi baka bir balamdan gelmi grnyor: Byk olaslkla 22. ve
23 . ayet arasnda yer almas gerekir ve biz de bu ekilde dzenledik metni.

198

18

stne klla gidilse ie yaramaz

Ne mzrak, ne karg, ne ok!

19

Demir onun iin samandr

Ve tun da rk odun!

20

Ok onu karamaz!

21

Sapan talar onun iin anz gibidir!

Mzrak ona bir saman p gibi gelir!
Onu karsnda titrettiklerinde
alay eder!

22

Karnnn alt keskin mlek

paralardr
amurun stne dven uzatr sanki.

17

O uzandnda atldnda dalgalar titrer,

Ve geri kaarlar

23

Derin sular bir kazan gibi kaynatr

Denizi merhem mleine evirir!

24

Onun izinde bir yol aydnlanr:

Sanki enginler arm salardr!

25

Yeryznde bir ei yoktur:

Korkusuzca yaratlmtr.

26

En marurlar bile korkar ondan

Btn yrtc hayvanlarn kraldr o!

XLII
Eyb'n

Ve Eyb cevap verdi Yehova'ya:

ikinci

"Bilirim sen kadiri mutlaksn,

Senin yapamayacan bir ey yoktur!

cevab
3

(. . .) Evet, anlamadan bir eyler

sylemitim!
199

Beni aan ve bilmediim alacak

eyleril
5

Seni ancak kulaktan dolma bilgilerle

tanmtm
Ama imdi gzlerim grd seni.
Bu nedenle kendimi kmsyorum,
Tazlarn ve kllerin iinde!"

1 Yinelemler dolaysyla 4. ayeti venneyi gerekli gnnedik.

200

DEALAR

TEOLOJK KOZMOGON

Bu metinlerin okunmasnda ncelikle arpc olan Kutsal

Kitap'ta grlen kozmogoninin teolojik karakteridir: Teolojik
yani bir anlamda belli bir tanrsal anlaytan gelen ya da en
azndan onunla mantksal ba iinde olan.

Bu teolojik kozmogoninin karakteri

Bu teolojinin esas tezleri adalaryla karlatrldnda,
kutsal kitap kozmogonisinin en az tartma gtrr zgnl
n oluturan idealar bir araya geldiklerinde evrenin kendisin
den ayr, bamsz ve zel bir nedeni olduu anlalr; bu neden
tektir ve dnyann seyrini etkin biimde ynlendirirken srp
giden de odur.
201

Yaradann kiilii
Btn metinlerdeki bilgiler ncelikle u noktada akrlar:
Yehova szcnn (Yehova gelenei; Mezmur CIV; Eyb) ya
da "Tanr": Elohim szcnn getii (Din adamlar belgesi)
btn metinlerde veya edeer metinlerde (Eyb) kozmosun
kkeninde bir Yaratc, yani zerk bir kiilik vardr. Yaratln
zorunlu ve kanlmaz bir ey olduunu syleyen bir ey yoktur
bize: Tersine her ey dnyann plann tek bana tasarladn
ve gerekletirdiini gsteriyor. Yehova gelenei metni'nde er
kee arkada olmas iin hayvanlarn yaratlmasnn dnl
d anlatlr: " Ona uygun bir yolda yaratacam!" (Tekvin, II,
18). Ayn ekilde Din adamlar belgestnde Tanr'nn sonunda
insanlar yaratmaya karar verdii yazldr: "insanlar bizim su

retimize gre yapalm, Bize benzeyen insanlar yapalm . . . " (Tek

vin, I, 26). Ve bu Yaratcnn bu nitelikleriyle evrenle neden so
nu balants dnda bir ilikisi yoktur.

Yaradann biriciklii
Ayn metinler bu nedeni ve Yaradann biricikliini ifade
etme konusunda da rtrler. Dnyann yaratlnn ve insan
larla dolu olmasnn anlatld btn "metinler" sadece O'nun
la ilikilidir: Gk, Yer, Deniz, Ik, Yldzlar, Bitkiler, Hayvan
lar ve nsan, hepsinin kkenleri On' dan gelir. Eyb'n bir b
lm (XXXVIII) Byk Eser'in seyircilerinden sz eder: Dn
yann "afann Yldzlar" ve "Elohim'in ocuklar"nn se
mavi bahesi. Ancak bu varlklar da varlklarn Tanr'ya bor
ludurlar ve biz bunu baka bir biimde de biliyoruz: O'nun ger
ekletirdii harikalar "alklamak" ve Yaradann ihtiamn
vmek iin ilahiler sylemek zere oradaydlar. Bugnk ba
lamda "nsanlar bizim suretimize gre yapalm, Bize benzeyen
202

insanlar yapalm" I (Tekvin, I, 26) ifadesindeki birinci oul a

hs kullanmnn "ululuun, yceliin" dnda bir anlam ola
maz ve bu kullanm ayrca bu dnyann ileri gelenleri, halklarn
nderleri iin de geerlidir. Ayrca klasik branice' de Tanr an
lamna gelen Elohim zel ad srekli tek ve biricik bir Tanr
iin kullanlsa da ouldur. Dolaysyla bu blmn evrenin
kkenleriyle ilgili kutsal kitap teolojisinde yaratclarn oul
luunun dnlmesi amacna ynelik olduu dnlemez.
Yaratl ve kozmosun ynetimi arasndaki sreklilik
Yaratl srasnda Tanr'nn etkinlii ve daha sonra dnya
nn seyri arasndaki sreklilik en belirgin biimde Eyb' de g
rlr. Yeryznn ve Karann olumas yksnn hemen ar
kasndan (:XXXVIII, 4- 1 1) Tanr doadaki gndelik ilerini ha
trlatr: Her sabah afa sktren O'dur ( 12 ve devam), gn
n ve gece karanln gerekli yerlere, istedii dzene gre
datr ( 1 9 ve devam) , yamuru, kar, doluyu, kray ve donu,
frtnay ve rzgarlar dzenler (22-30 ve 34-38) gkteki yldz
larn hareketlerini dzenler (3 1 ve devam) ve gndelik beslen
melerini ve remelerini insandan beklemeleri mmkn olma
yan btn vahi hayvanlarla ilgilenir (39 ve devam) .
Doann ileyiinde Tanr'nn bu gndelik elinin anlatl
masnda bile bu doann olumasyla ve dolaysyla kozmogo
niyle dorudan, hatta zellikle ilikili bir yn unsur vardr.
Szgelimi Tanr Ik ve Karanln . " nerede olduklarn biliyor
sa" (XXXVIII, 19 ve devam) bunun nedeni bunlar ilk bata
O'nun ayrm olmas (ayrca bkz. Tekvin, I, 4) ve her birinin
1 Latin Septante ve Vulgate lerinin Yunanca versiyonuna gre Yehova, Yehova gelenei
metn nde de birinci oul ahsla konumutur: Hayvanlar yaratmaya karar verdii
srada (Tekvin, ll, 18). Bu durum belki baz derlemecilerden ya da yazclardan
kaynaklanmtr (I, 26).
'

'

203

yerini O'nun belirlemi olmasdr. Yamuru yamas gereken

yerin stne kadar gtren harklar (:XXXVIII, 25) ilk Kaosun
dzenlenmesinin ilk sonular olan muazzam "kubbe st sula
r deposu"ndan beslenirler (Tekvin, I, 7). Ve Tanr bu muaz
zam "kar ve dolu depolar"n o zaman oluturmutur

(:XXXVIII, 22) ve gerektiinde bu depolardan su alr. Hayvan lada ilgili ok uzun blmde daha ok bunlarn zgnlkleri,
yaamlar, artc ya da beklenmedik alkanlklar stnde
durulmutur: bis ya da horozun meteorolojik "zekas"

(XXXVIII, 36), devekuunun aptall (XXX:IX, 13 ve deva

m), yaban eeinin vahi bamszlk eilimi (5 ve devam),
mandann bamsz karakteri (9 ve devam), atn cokusu ve
olaanst cesareti ( 1 9 ve devam) , yrtclarn ok zel ve vah
i igdleri (26 ve devam) . . . btn bunlar Tanr'mn yaratl
srasnda bu hayvanlarn prototipleri balamnda bilgelik dolu
ve karmak belirli bir planyla ilikilendirilmedike anlalma
s mmkn olmayan eylerdir. ki " dev" , Behemot ve
Leviathan'n betimlenmesinin (XL, 15 ve devam) eksenini
oluturan da bunlarn olaanst yaplar ya da bir baka deyi
le yaratllardr. Bunlarla ilgili olarak sylenen her eyin ama
c yaratclarnn yaratcl, bilgelii ve gc karsnda akn
lk ve hayranlk uyandrmaktr.
Eyb'n syleminden daha ksa ve daha farkl olan Mez
mur CIV Evrenin oluumu ve gndelik Ynetimi arasndaki
ayn sreklilik durumunu gsterir: Karann ve Denizin oluma
s (5-9) tarlalarn, bahelerin rmaklarla ve yamurlarla sulan
masyla ( 1O-13) ve srekli yinelenen sonucuyla, besleyici bitkilerin bollamasyla ( 14 ve devam) ilikilendirilir. Ve byle s
rp gider bu dzen.
Olaylarn Yehova gelenei metnt nde ve Din adamlar bel
gesl nde bu kadar ak seik biimde anlatlmam olmasnn
nedeni bizim bunlar sonu balamnda ayr olarak aktarma204

mzdr: kozmogonik sunumlarnn sadece hazrlam olduu ve

Tanr'nn mdahale ve etkinliinin her an grld daha son
raki yk. Szgelimi Yehova gelenei metni'nde yiyi Kty
ayrt etme aacndan yeme yasa (Tekvin II, 16 ve devam) n
sann ilk itaatsizliinin yksnn balangcdr ve btn teki
lerin kaynan oluturan bu ilk itaatsizlik Tanr'y eserini yeni
den almak, dzeltmek ya da kurtarmak amacyla srekli mda
haleye zorlayacaktr.

Tanrsal etkinliin btnl iinde yaratl

Sonu olarak, kutsal kitap teolojisinde Kozmogoni kesin
likle ve sadece ilk eylem, Tarihin aktrlerinin yerli yerine otur
tulmasdr ve her eyden sorumlu olan tek ve ayn Yneticidir.
Her rnei yaratrken onun ve soyunu srdrecek olanlarn da
rollerini belirlemitir kesinlikle ve ayn Yneticinin ebedi etki
ve gzetimiyle herkes kendi roln oynayacaktr.
Eyb anlatsnda ynetici deniz konusunda yapm olduk
larn her eye uygulamtr: Deniz kaostan kar kmaz ve ken

di bana varln srdrrken ona aamayaca "snrlarn"

ve deimez "yasa"sn empoze etmitir (Eyb, XXXVIII, 81 1 ; ayrca bkz. Mezmur CIV, 9). VII. yzyln sonunda Ye
remya' da (XXXIII, 25) okuduklarmz da bunlarla edeerdir:

Gndz ve geceyi ben yaratmadm m?

Yerin gn kanunlarn ben yapmadm m?
Ve daha sonra kesinlikle Srgnden sonra Mezmur
CXLVIII' de:
5

Btn bu varlklar Yehova'nn adn

yceltsinler!
205

Bir dzen kurdu ve onlar yaratldlar;

6

Onlar yerletirdi yerlerine;

Onlara asla inememeleri gereken
kanunlar koydu!

Daha sonra il. yzylda Vaiz' de:

XVI

26

Tanr ilk bata eserlerini yarattnda,

Onlar yaratr yaratmaz
dalmlarn da yapt

27

Deimez bir dzen verdi onlara:

Kkenlerinden daha sonra
oalmalarna kadar,

28

Ne alk ne de yorgunluk bilirler

Ve srekli ilerini yaparlar.

29

Hibir zaman atmazlar,

Tanr'nn emirlerine hibir zaman
kar gelmezler. . .

Ayrca Kutsal Kitap'ta yaratl da her eyden bamsz ve

ayr, zel bir eylemdir, bir kez olmutur ve yinelenmesi mm
kn deildir. Bir "balang'tan baka bir ey deildir (Tekvin,
1, 1 ve bkz. Vaiz, XVI, 26; ayrca bkz. Meseller, VIII, 23 ) : Bu
na gre ayn Tanr tarafndan ynlendirilen Dnyann seyri
baka homojen anlar da ierir. Bylece szgelimi Tufan (Tek
vin, VI, 5-IX, 7) zellikle Din adamlar belgestyle ak seik bi
imde dnyann yeni bir Yaratl olarak sunulmutur: Her e
yin yeniden balamasyla ilgili tanrsal irade (VI, 7); "kubbenin
stndeki" sularla "kubbenin altndaki" sularn karmasyla
(VII, 1 1) su kaosuna dn; "stteki" ve " alttaki" sularn yeni206

den ayrlmas (VIll, 2), sonra sularn ve karalarn ayrlmas

(VIII, 3 ve devam); btn hayvanlarn cins cins yeniden dn
yaya gelmeleri (VIII, 15 - 1 9); yeni bir dourganlk ve oalma
emri ve birbirlerini beslemeleri iin yaratklarn karlkl yeni
dalm (XI, 1 ve devam) . Olaylarn gelimesinde Tanr'nn
baz mucizevi "mdahaleleri" , doa dzeninde yapt ani
deiiklikler ayn zamanda onun yaratc etkinliini de anmsa
tr. Szgelimi aya'da (XLI) Tanr byk Srgnden dnenle
re Filistin topraklarna girmeden nce lden geerlerken baz
szler verir:
18

plak tepelerde rmaklar aacam

Ve vadilerin ortasnda kaynaklar
bulacam
l gllere dntreceim,
Kurumu topraklar pnarlara.

19

lde sedir aalar ekeceim,

Akasyalar, mersin aac, zeytin aac;
Bozkrda servileri, narlar, imir/eri
Ayn yere dikeceim . . .

Ya da Babil'i grlmemi bir felaketle, kozmik bir altst

olula ykma tehdidinde bulunur (aya, XIII) :
10

Gkler ve yldzlar k vermeyecekler

Gne doar domaz kararacak,
Ay parlak n vermeyecek . . .

1 Bu para aslnda aya'dan da "kinci aya"dan da gelmemitir, Srgn'n sonuna

doru yazm olmas gereken bir yazarn parasdr.

207

Kozmogoni ve tektanrclk
Evrendeki etkinliklerin kkenleriyle ilgili byle bir teolojik
retinin karakteristikleri ve tutarll ve sonu olarak varl
kozmogonik alanda srail dininin temel aksiyomunu, mutlak
tekranrcl yanstmas olgusuyla ilikilidir.

Benden nce hibir Tanr yoktu,

Benden sonra da olmayacak!
Ben, Ben (yalnz) Yehova'ym . . .
Ben (yalnz) Tanr'ym.
Ben Tanr'ym, ezelden beri!
Bu bildiri (aya, XLIII, 1 0-13) srail'in en byk yazarla
rndan birinden gelmitir bize: Geleneksel olarak yaptlar pey
gamber aya'nn (VIII. yzyln ikinci yars) yaptlarna bala
nan ve bu nedenle ve hayat stne daha fazla ey bilinmediin
den uzmanlarn kendisine "kinci aya" dedikleri bir yazardr
bu. Srgnn sonunu anlatmak amacyla VI. yzyl ortalarnda
yazmtr. Ama onun yazlarnda ok gl bir ekilde dile geti
rilen tektanrclk dncesi ondan eskidir aslnda. Bu dnce
srail dininin kurucusu Musa'nn dncesinde bulunuyordu
potansiyel olarak hi kukusuz ve ilk biimlenmesi birinci bin

Yehova gelenei
metni' nde tasla yer almtr: tek ve biricik yaratc Tanr' dr,

yln bana denk der. Grdmz gibi

tek ve biricik Yehova.

Daha sonra ve zellikle byk Peygamberler olgusuyla

tektanrclk dncesi daha bir belirginleecek ve glenecek,
saflaacak, mkemmelleecek, nihayet

aknla, yani radikal

ayrma, Tanr'nn ve Evrenin btnyle farkllna ulaarak

kanlmaz sonucuna varacaktr. Bylelikle esas unsurlaryla ta-

208

mamlanm olan Kutsal Kitap kozmogonik teolojisi Yehova

dneminden balayarak mkemmellemi ve derinlemitir.

Yaradann kiilii
Szgelimi yaratc Tanr'nn kiiliinden oluan sunumu
Srgnden nceki ykyle ve Din adamlar belgesi'yle karla
tralm. Yehova gelenei'nde Yaratc bir bahenin bir kesiy
le, bir rmakla -ok byk de olabilir bu rmak!- biraz iftlik
kiracs gibi grd bir erkekle, her trden bir hayvanla, bir
kadnla ilgileniyordu . . . rgtlenmesinde insann da baya bir
paynn bulunduunun hissedildii (bkz. Tekvin, il, 4b-5 , Ye

hova gelenei metni'nin ba) bir kozmosun mtevaz balang

dnemleri. Din adamlar belgesi'nde ayn Yaratc sadece ev
rensel gereklerle kar karyadr: Su, Toprak, Gkyz, Ik,
Karanlklar, Yldzlar, botanik ve zooloji trleri, insan rk. Ve
eserini tamamladnda esas olarak Evrenin gelimesinin artk
zellikle bireylerin says ve art sorunu olduu grlr (Tek
vin, 1, 22 ve 28).
Mezmur CIX, kl imajlaryla Evrenin Mimarnn ihtia
mn ve mkemmelliini n plana karr. Ama Kutsal Kitap'n
tmnde biricik ve yaratc Tanr'nn mutlak aknl duygusu
nun en yksek ve en gl ifadesini oluturan, zellikle bala
m iine oturtulduunda Tanr'nn Eyb' deki ifte sylemidir.
Burada Tanr'nn sz almasnn nedeni masum olmasna ra
men O'nun yznden niin ac ektiini bilmek isteyen
Eyb'n sorularna cevap vermektir; Tanr'nn sadece gnahka
ra kt muamele etmesi ve sadece drst ve doru insan dl
lendirmesi gerektiini syleyen dostunun snrl teoremleri
ne cevap vermek; insanlarn bu iddialarn yok etmek iin. Tar
tmaz: Evrenin olumasnda ve seyrinde biricik, taklit edilmesi
mmkn olmayan, mkemmel ve anlalmayan yaptnn eitli

209

zelliklerini hatrlatmakla yetinir. Hi kukusuz bunu akla

mak zahmete deer; bu eser onu btn Kozmos'un hatta ken
di aheserinin, insan zekasnn ok ok stne karr ve insa
nn O'nun karsnda benimseyebilecei tek tavr kalr: Radikal
cehaletini, bu ycelii kesinlikle anlayamayacan itiraf etmesi,
O'nun iradesine hayran olma ve teslim olma.

Yaratc etkinlik biimi

Ayn aknlk duygusu Kutsal Kitap'ta Kozmogoninin bir
baka verisini de mkemmelletirmitir: Tanr'nn yaratc eyle
minin tasarland zel biim.

Yehova gelenei metni'nde yazar

kulland terimlerin figratif karakterini korur gibi grnse de

olduka maddi ve antropomorfiktir. Tanr burada Kendisi a
ba harcar: Kuyucu gibi "topran altndan su karr" ; bahvan
gibi "bir aa bahesi" dzenler; "amura biim vererek" m
lek yapar, insann, daha sonra da arkadalarnn bedenlerini ya
par; sonra bu heykellerin "burunlarna yaam soluu fler" ve
onlar " canl varlklar" haline getirir.
nsan etkinliinden alnan bu imajlar daha sonra yazlan
kutsal kitaplarda bile yer alr ve bunlarda ayrca iirsel karak
terleri de yansr ou zaman: Tanr dnyann "boyutlarn he
sapladnda" ve bu amala mimarlar ve duvarc ustalar gibi
bir "ip ektiinde" (Mezmur CIV, 5 ; Eyb XXXVIll, 4-6) ay
n ekilde denizleri kaplarla kapadnda ya da "bulutlarla giy
dirdiinde" ve "sislerle puslarla sardnda" (Eyb, agy., 8 ve
devam) ya da gkleri bir Bedevinin " adr" gibi atnda
(Mezmur CIV, 2) bu eretilemeleri gerek kabul etmemek ge
rekir. Din adamlar

belgesi'nin bu tr ifadelerden ak seik bi

imde kanmaya zen gstermesi ok anlamldr. Bu metinde

Tanr hi

eylemez neredeyse: sadece konuur ve her ey annda

gerekleir, ortaya kar, her ey anlatlan bu dzene gre "ya-

2 10

ratlr" . 1 Bu "etkili kutsal sz" 2 dncesinin kkeni -Mezopo

tamya? Msr?- ne olursa olsun kesin olan udur:

Din adamlar

belgeslnde kozmogoniye uygulanmasnn nedeni Evrenin Ya

ratcs'nn aknln belirginletirmek, Etkinliini daha bir
uhreviletirmektir.
srail Yaratc ve Yaratmn daha fazla yceltme anlamn
da daha da ileri gidecektir; bir anlamda henz maddi olan s
zn tesine geerek zihinsel " dzlemde" somutlatrd
(Eyb, XXXVIII, 2) kavrama ve muazzam, amaz, hayranlk
uyandran ilahi dncelere kadar gidecektir ve btn bunlara

Bilgelik denecektir. Byk olaslkla VI. yzyldan sonraki Me

seller kitabnn bir blmnden alnm olan Kutsal Kitap'n
en son kozmogonik blmlerinden birinde Tanr'nn eserinden
daha nce var olan bu doast Bilgelik Yaradann btn et
kinliini ynlendiren son g gibi sunulur bize.

VIII

22

Yehova btn eserlerinden nce beni

yaratt
Yaratt her eyden nce

23

Ezelden beri ben varm,

24

lk nce, Dnyann kkeninden nce:

Daha Enginler yokken, domutum
ben,

1 Din adamlar belges'nde burada bara fiili kullanlmtr: Tanr'nn zellikle yaratc ve
kesinlikle bir insan etkinliini anlatmak iin kullanlm olmayan erkinlii.

2 Dile getirirken dile getirdii gerekleen "etkili sz"e bavurma eski Mezopotamya'da
sadece "By" dnyasnda (ok youn ! ) grlr; Marduk'un gcn kantlamak
amacyla bir emirle bir yldz gsterdii, sonra kaybettii Enuma Eli'teki bir blme
ramen (tablet IV:

20

ve devam; bkz. Lorsque les dieux faisaient l'homme,

s.

625)

Kkenler mitolojisinde kullanldna dair kesin bir tanklk yoktur elimizde. Buna
karlk eski Msr ilahiyatlar ok belirgin biimde bu yaratl formlasyonunu
benimsemilerdir: Sources orientales,

I. La Naissance du Monde (s.9), s.40.

211

Daha kaynaklar, pnarlar yokken;

25

Dalar dikilmeden nce

Tepelerden nce ben domutum!

26

O daha yeryzn, krlar yapmamt,

Dnyann tozlar bile yoktu ben varken

27

Gkleri yaptnda ben oradaydm

Enginliklerde bir ember izdiinde;

28

Yukarda bulutlar yaydnda

Enginlerin kaynaklarn tardnda;

29

Denizin snrlarn belirlediinde,

Sular izgiyi asla amayacak olan;
Ve Dnyann temellerini kurduunda,

30

Ben yanndaydm ve hi ayrlmamtm . . .

GZL MTOLOJK KOZMOGONLER

en ge XI-VIII. yzyllarda Yaratl "teoloji"lerini

oluturan srail dnrleri kendi alarnda ve dnyalarnda
daha nceki ya da kendilerinin dndaki geleneklerden gelen
kozmogonik anlay tercihlerine ou zaman mantalitelerinin
ve dinsel ideolojilerinin kesin damgasn vurmulardr.
Ayrca biliyoruz ki eski Yakndou' da srail' den ve Yeho
va dininden ok nce Dnyann ve nsann kkenleri stne
sorular sorulmu ve bunlara cevaplar verilmeye allmtr ve
bu balamda her halk ve her dnem kendi dinsel anlayna
212

bal kalmtr. Bylece ok sayda kozmogonik "sistem" do

mutur ve bunlarn her biri yandalarnn gznde kendini, yu
karda anlatlan Yehova'ya inananlarn gzndeki Kutsal Kitap
"sistemi" kadar, az ya da ok kabul ettirmitir. Btn bu koz
mogoniler mitolojik zellikler tarlar, yani bir dnceye gre
gelitirilmilerdir ve bu dnce henz saf fikirlerle tanma
dndan ve formel mantklar oluturmay renmediinden
imgelerle ve imgeleme zincirlenmeleriyle etkin oluyor, gerek
bir verinin denetimli ve nesnel genetiinden ok bu balamda
dorulama iin yeterli olan ve az ok fanteziyle tasarlanan olay
lar dizisini aratryordu. Mezopotomya uygarl gibi uygarlk
larla taman, eski Yakndou' da nemli ve yaygn olan ya da sa
dece srail'in komular tarafndan gelitirilen bu "sistemler"in
bazlar srail'de biliniyordu. Ve Kutsal Kitap'n kozmogonik
metinlerini sadece ona zg olan teolojiyi saf d ederek ince
lersek eski inanlarn kalntlar olarak ya da Yehova'nn dinine
zg dncelerin gereci olarak bu mitolojik kozmogonilerin iz
lerini buluruz yeniden.

Yehova gelenei metni

Gerek anlamda kozmogoni
Yehova gelenei metni'nde evrenin kkenlerinin anlatld
bir dizi "hesaplanm hayal"in esas udur: nce ilenmemi,
hibir bitkinin olmad bir toprak; sonra ayn toprak nce ot
veriyor . . . yabani ("allk" ) ve yararlanlabilir ("yeillik"), son Mezopotamya kozmogonik "sistemleri" konusunda bir fikir edinmek iin szgelimi

blme (s. 279-328) bavurulabilir: "Les mytbes cosmogoniques mineures" (J.

Bottero), Mythes et rites de Babylone, Paris, Champion, 1985; aynca Lorsque les dieux
/aisaient l'homme'un XII. blmne "Geneses, theogonies, cosmogonies et
anthropogonies", s. 470-525'e de bavurulabilir.
VII.

2 13

ra meyve aalar (Tekvin, II, 5 ve 8). Bir durumdan tekine

gei bakir topraa eklenmi iki yeni unsurun etkisine baldr:
Topra verimli duruma getiren su ve topra ilenecek duruma
getiren ve ileyen insan (agy., 5-7).
Bu kozmogoninin gelimesini ynlendirdii sanlan temel
"imaj" kuyular araclyla ( "topraktan fkran su") ve insanla
rn mdahalesiyle ilenen l' dr. Bu byk olaslkla ln a
ma ve sulama almalarna teslim olduunu grmeye alm in
sanlarn dncesidir. Filistin zellikle steplerin ve ilenen top
raklarn birlikte olduu ve i ie getii gney ve dou blgele
riyle denizin -anlaml bir suskunluk!- hibir rol oynamad
(ad gemez, Yehova'nn Tekvin' de [II, 19 ve devam] biimlen
dirdii hayvanlar listesinde de ad gemez) bu tr bir kozmogo
nik mitin vatan olabilir. Hatta douya doru aa ekili bahe
(orada) (agy., 8 ve devam) yani aslnda ln ortas topran su
lanmas amacyla "yerden fkran su"yuyla bir tr vahaysa mit
yazarlar belki de eski gebeler ya da yar gebelerdi.
Ama ilk bahenin yeri " (orada) douya doru" farkl bir
anlam tayabilir ve Suriye-Arap ln deil, Mezopotam
ya'nn tesini belirtebilir. Aden'in durumunun anlatld Tek
vin blm (il, 10-14) bu yorumu dorular. Burada her ey
ok ak seik deildir ama ilk iki rmak, Pion ve Gihonl bilin
meseler de Dicle ve Frat'n kesinlikleri su gtrmez. Bu du
rumda bu biimde taslaklandrlan "corafya" Aden'in Mezo
potamya'y snrlayan iki rman kaynanda, yani bu lkenin
kuzeyindeki dalk blgede olduu farz edilirse2 tannabilir;
1 Dsel anlamlar: Birincisi "srayan", ikincisi "fkran".

2 Byk olaslkla Mezopotamya kkenli bir Kenan geleneine gre (bkz. A.

Caquot'nun yazsnn 179. sayfas, "La naissance du monde selon Canaan" Sources
orientales, I, La Naissance du monde iinde, s. 175-184) tanrlarn nderi El "iki

Uurumun dibinde, iki rman kesitii yerdedir." ki "kozmik rmak", evreni ve

dnyay kuatan iki su ktlesinin "ortak bir kayna" vardr buna gre: Kavutuklar
bir nokta. Ve tanrlarn ba hi kukusuz maiyetiyle birlikte oradadr.

2 14

te yandan Pion ve Gihon merkezi Mezopotamya olan yeri ku

atan muazzam bir akarsuyun iki kolu gibidirler. Bu taslak ve
kesinlikle mitolojik "corafya"nn Mezopotomya'yla baz ba
lar vardr, nk bu blgede yaayanlar bizim ok iyi bildii
miz gibi lkelerini Dnyann merkezi gibi gryorlard; yery
znn Suyla (tuzlu su tabii ki, rmaklarn tatl suyu deil! ) su
larla kuatlm olduunu dnyorlard ve uzak kuzey blge
sinin yksek dalarnn baz yerlerinin byk Tanrlarn me
kanlar olduunu dnyorlard.
Uzun zamandan beri dikkat eken nokta sz konusu bl
mn (Tekvin, II, 10-14) metnin geri kalan blm zarar gr
meden karlm olabilecei ve dolaysyla da bir ayrnt zel
lii taddr. Bu hipotez doruysa Yehova gelenei kozmogo
nisinde iki farkl gelenek bulunduu izlenimi ediniyoruz: Birisi
dnyann kkenleri stne muhtemelen Filistin gelenei; b
r bu kkenlerin corafi deerlendirmesi ve evrensel Okyanus
la evrili bir ada olarak dnyann kozmolojik anlay stne
Mezopotamya gelenei: Ayrca bu gerek anlamda Mezopo
tamya kozmogonisini hatrlatabilecek bir zelliktir ki bu zel
liiyle Yehova gelenei metntnde yer almaz.

Antropogoni ve zoogoni
Ayn Yehova gelenei iinde antropogonik ve zoogonik
mitlerin kkeni o kadar ak deildir. nsan ve hayvanlar Tanr
tarafndan "kilden yaplmtr" ve daha sonra da Yaradann
"burunlarna fledii Yaam soluu"yla can bulmulardr
1 Havila Gney Arabistan'dr ve Ku da byk olaslkla Kafkasya blgesidir (baka bir
Ku da Etyopya blgesidir). Dolaysyla Pion ve Gihon yeryznn iki blgesi gibi
tasarlanan bu yerleri snrlayan denizler olabilir. Yeryz btnyle suyla kuatlm
olduundan her biri adann bir yarsn snrlayan iki denizin kavutuklar bir nokta
vardr. "Mit" yazarlarnn iki byk rma Dicle ve Frat da oradan kar.
2 15

(Tekvin, il, 7 ve 19). mlekilik ve heykelcilik sanatna bu mi

tolojik arnn Mezopotomya efsanesiyle balantlar vardr;l
ama bu rnek balamndaki gibi zellikle kilin birok gndelik
aletin hammaddesi olduu bir lkede ve dnemde alan bir
seramiki gren birinin aklna da kolaylkla gelebilecek bir ey
dir bu. Buna karlk "btn canllarn annesi" , ilk kadnn ya
ratlnn hareket noktas olarak muamma gibi bir "kabur
ga" nn seilmesi (Tekvin, III, 20) uzun zamandan beri belirtil
dii biimde "kaburga" ve "yaam" arasnda Sumer dilindeki
yarm uyak dikkate alndnda aklanabilir belki: Bu szck
ler til ya da ti diye telaffuz edilir ve ayn "ideogram"la yazlrlar.
Dolaysyla burada da bir Mezopotamya hatrlatmas olabilir.
Bununla birlikte biz Mezopotamya'da bildiim kadaryla bu
eadlla dayanan antropogonik ya da antropogonik olmayan
mit bulamadk.
Ayn ekilde bu lkede ya da eski Yakndou'nun baka
bir lkesinde insanlarn ve hayvanlarn yaratln Yehova gele
n elyle ayn biimde gren bir ykye rastlamadk: ncelikle
bir eit "Tanr'nn iftlik kiracs" gibi yaratlan Erkek -tek ba
na yaayan birey: "almak ve Baheye bakmak iin" (Tek
vin, il, 7 ve 15); sonra Erkee "uygun bir yolda" bulmak iin
eitli hayvanlar (agy., 18 ve devam); ve sz konusu yoldan
tam bir uygunluk iinde olmas araynn sonunda Tanr'y bu
yolda Kadn biiminde, Erkein bedeninden yaratmaya g
trmesi.
Bu mitin baz zelliklerinin Mezopotamya antropogonisi
nin baz yerlerinde karlklar vardr ve buna gre insan "tan
rlara hizmet etmek iin" ve "yaratl tamama erdirmek iin"
1

Szgelimi Byk bilgenin iiri; burada insan protipi kilden retilmi, bir Tann'nn

kanyla sulanmtr.

2 16

yaratlmtr. Ama benzerlikler ok az karakteristiktir belki:

Bugn iin Yehova gelenei antropogonisi ve zoogonisinde Me
zopotamya mitlerinin belli belirsiz anlarna rastlanabilir ancak.
Ayrca Yaratln mitolojisinin btn iin ayn deerlen
dirmeyi yapmak gerekir:2 zellikle daha sonra eklenen blm
(II, 10-14) olduka zgn ve byk olaslkla yerli zellikler ta
yan ve Mezopotamya'ya sadece dank ve belirsiz baz verile
riyle baml bir metin gibi grnr.

Srgn sonras kozmogoniler

Srgnden sonra iler deiir. iirsel yaratmann mitolojik
imgelemle yan yana gelebilecei ve onun yerini alabilecei
Mezmur CIV'n ve Eyb' deki Yehova syleminin sunumlarn
ok yakndan analiz etmeksizin, zellikle Din adamlar belgesi
(zellikle ve kesinlikle kozmogonik) stnde durmak daha ya
rarl olacaktr.

Kronolojik ereve
Bu metinde ncelikle Yaratln kronolojik erevesin
den uzaklaalm: Tanr'nn aheserini yedi gnde tamamlama
s. Bu kesinlikle srail' de dnlm olan bir zelliktir. Ye
hova dininin temel ilkelerinden biri gerekten de haftalk za
man ritmini ngryordu: Alt gn alma ve yedinci gn
dinlenme ve ibadet (szgelimi bkz. k, XX, 8- 10). Mitin
yazar bu zorunluluu ona daha mutlak ve bir anlamda daha
1 Bkz. J. Bottero, La Religion babylonienne, Paris, Presses Universitaires de France,
1952 , s. 86 ve devam; ve zellikle "Les mythes cosmogoniques mineurs"
2 Din adamlar belgestnin tersine Yehova gelenei kozmogonisi Kutsal Kitap'tan ayr
gibidir. Bununla birlikte laya, XLI, 1 8- 1 9 gibi baz blmlerin az ok ondan
esinlenmi olduu sylenebilir.

2 17

evrensel bir deer kazandrmak iin bizzat Tanr'nn tavrna

dayandrmak istemitir. te bu nedenle yaratc almay
datmtr ki bu alma aslnda sekiz temel an ierir: Alt
gn ve yedinci gn "Tanr"nn dinlenmesi" . Dnce Din
adamlar belgesi'nden daha eskidir. Elohim gelenei metni'n
de bulunur: k, XX, II:

Yehova g, yeri, denizi ve iindeki her eyi alt gnde ya

ratt, ama yedinci gnde dinlendi. Yehova ite bunun iin yedin
ci gn kutsad ve mbarek bir gn kld.
Kozmogoni
Bu yapay ereve bir kez ayrldktan sonra Yehova gelenei
metnlnden daha dzenli olan Din adamlar belgesi'nin kozmo
goni, zoogoni ve antropogonisi bu metinde ok daha farkl bi
imde sunulur.
Hareket noktas artk verimli hale getirilecek l deil, mu
azzam bir kaostur ve bu kaos nce dzene sokulacak, daha
sonra da donatlacaktr. Ve bu kaos topraktan deil, sudan
olumutur. Tekvin'de (I, 2) "Issz ve bo toprak" gerek an
lamda ancak daha sonra ortaya kacak (9- 10) "toprak" olarak
anlalmaz: "Kuru alan" ama "Evrenin alan" ve bu Evrende
tek eleman sonsuz ve karanlk sulu enginliktir, stnde Rzgar,
"Tanrnn soluu" eser: Varlnn iareti ve Gcnn enstr
man. Ayn "Toprak"tan sz ederken Mezmur CIV de ayn Ka
os' a gnderme yapar:

218

Ona enginlikleri giysi gibi giydirdin,

Ve sular dalarn stnde duruyordu . . .

Ve daha nce grdmz gibi Tufan, yeniden balayan

Yaratl da su Kaosuna bir dnle balar.1
Her eyde dzenin vazgeilmez koulu k olunca (Tek
vin, I, 3 ve devam) bu Enginlerden, ilk bataki bu kark su
lardan kacaktr her ey. llk hareket tabii ki " Sularn ayrlma
s" dr ("st sular" ve "alt sular"); arada bir kubbe vardr ve ara
larndaki boluu oluturur ki bu da bizim evrenimizdir (agy.,
6 ve devam). Kubbede "alt sular" arasnda yeni bir ayrm olur:
Artk belirli bir yerde (Deniz) duran su eleman ve gerek an
lamda Karay oluturan kuru eleman.
Bylece Evrenin l erevesi oluur: Gkyz, Yeryz
ve Deniz. Geriye bu alanlarn her birini doldurmak kalr. n
celikle bitki rts (agy., 1 1 ve devam) daha ok Yeryznn
tamamlanmas ve eksiksiz hale gelmesidir. Evrenin alan da
ha sonraki dnemde dolar: Gkyznde yldzlar ( 14 ve deva
m), Denizde deniz hayvanlar (20 ve devam), nihayet Karada
kara hayvanlar (24 ve devam), sonra btn yaratln krallar
ve buradaki Tanr'nn temsilcileri (26 ve devam).

Bu kozmogoninin mitolojik karakteri

Bu, evrenin grnte mantksal ya da en azndan belli,
dzenli bir grnmn veren bir srekliliktir. Bununla birlik
te hibir tartmaya yer brakmayacak ekilde mitolojik dz
lemde yer alr. Szgelimi yldzlar gkyzndeki bir topluluk
gibi tasarlamak tam bir "d"tr; bu dnyann canl trlerini
btnyle fantezist ltlere gre, bitkileri yeryznn krk
ve deniz hayvanlarn -balklar ve kular!- yeryzndeki hay1

Szgelimi aziz Petrus'un II. Mektup'unun yazan "bir zamanlar suyun ortasnda ve

suyun etkisiyle Tanr'nn dzeninde oluan bir g ve yeri bilmiyormu gibi yapan
alayclar"dan sz ederken S birinci yzyln sonunda ya da ikinci yzyln banda
dnd, Yaratltan nceki ayn evrensel su elemandr.

219

vanlardan -drtayakllar ve srngenler- ok farkl kkenli

hayvanlar olarak snflandrmak . . .
Dahas. Evrenin esas alanlarndaki eski dalma gidilirse
tmyle yzeysel ve dsel bir kozmoloji tasarlanr. Evrenin
muazzam sulu bir uzamdan olutuu kabul edilir ("st sular ve
alt sular") ve bu uzanm iindeki gl bir kubbe (Gkyz)
Dnyann erevesini ekillendirir (ayrca bkz. agy.) . Dnyann
bir blm kuru (Kara), bir blm suludur (Deniz). Kutsal
Kitap'n bu betimlemeyle kesinlikle uyuan teki blmleri
dorular bunu.
Szgelimi Meseller VIII, 27 'ye ve Eyb XXVI, 10' a gre
dnya yuvarlaktr, nk gk kubbe -dalarn stunlaryla
desteklenen- alt sularn "Enginliin yzeyindeki" bir emberi
ni keser. Dolaysyla ye.ryz alt sulara dalmtr ve "kaideler"in
stnde durur orada (bkz. Eyb XXXVIII , 6 ve Mezmur CIV,

5). Ayrca Eyb'deki sylemin ba (XXXVIII, 4 - 1 1 ; ayrca

bkz. Mezmur CIV, 5-9) ayrntl biimde incelendiinde her
ey sanki Deniz, Karay tehdit ediyormu ve her yandan istila
ediyormu gibi olup biter: Kylar, Tanr'nn dalgalarn kibirini
krmak iin koyduu "engeller" srekli bir hat oluturur ve Ka
ra, Denizin ortasndaki bir ada gibi dnlr.
Daha gerilere, Evrenin dalmnn tesine, Yaratln ba
langcna, Kaos-Uuruma ve ilk dzenlenmesine kadar gidelim.

Din adamlar belges"nde bu Kaos-Uurum hibir engelle ve di

renle karlamadan olumutur: Tanr bir dzen istediini
syler ve Enginlerden oluan ktle Kubbenin ortaya kmasy
la ikiye blnr (Tekvin, 1, 6 ve devam) . Ama Mezmur CIV, 7,
evrendeki sular gerileten Tanr'nn "azarlamalar" ve "grle
meleri"yle Tanr ve Enginlik arasnda bir tr mcadele gibidir.
Eyb'de (:XXXVIII, 8-10) bir "engel, bir kilit ve kanatlar"la
durdurulmas gereken dalgalarn fkeli "patlamas"nn anlat-

220

mak istedii de Yaradan ve Deniz arasndaki bir atmadr; so

nunda Tanr galip biri gibi maluba Yasasn dikte eder:

Buraya kadar geleceksin, daha ileri deil!

Dalgalarnn kibiri burada krlacak!
Ve Kutsal Kitap'n srgn sonras kitaplarna dalm b
lmler: kinci :aya, Eyb ve Mezmurlar ve biimsel olarak
kozmogonik balamlar arasnda daha belirgin baz zellikler;

Kalk! Kalk! Glen,

Yehova'nn kolu!
Eskisi gibi ayaa kalk!
Eski alardaki gibi!
Rahab' paralayan sen deil misin?

10

Canavar yaralayan?
Denizin sularn kurutan sen deil misin?
Enginlerin sularn?

..

(aya, LI)

10

Sularn Yzne bir ember izdi,

Aydnln ve Karanlklarn civarna
kadar!

11

Gn stunlar titriyordu,
Tehdidinden korkarak

12

Btn gcyle yard Denizi:

1.3

Zekasyla Rahab' yere serdi!

Soluu gkleri parlatt,
Eli kvrlan Ylan deldi!

. .

(Eyb, XXVI)

22 1

13

Gcnle kuvvetinle denizi blen sensin,

Sularn stndeki ejderhann ban
ezen!

14
15

Leviathan'n balarn paralayan sensin,

Onu denizlere yem ettin!
Pnarlar, selleri sen /krtln,
Kurumayan rmaklar kuruttun!

16

Gndz senindir Gece de senin.'

17

I ve gnei sen hazr ettin.'

Yeryznn btn snrlarn sen izdin.'
Yaz da k da sen yaptn.'..
(Mezmur LXXIV)

10
11

12

Denizin gururuna sen hkmettin!

Azgn dalgalar sen dindirdin.'
Rahab' bir ceset gibi ineyen sensin
Ve Dmanlarn dayanlmaz kolunla
dattn!
Gk senin, Yeryz de senin:
Dnya ve dnyadaki her eyi sen
yarattn.'..
(Mezmur LXXXIX )

Bu metinler Evrenin kkenlerine Yaratc ile Sular ktlesi

nin mthi gc arasnda amansz bir mcadeleyi koyarlar ke
sinlikle: Enginler. Enginler eitli gizemli adlar tayan muaz
zam bir canavarla birletirilmi grnr: Rahab, Leviathan, Ej
derha (Tannim), Kvrlm ylan. Hatta ayn zamanda iki cana-

1 Rahab "Kargaa", "Frtna" demektir. Leviathan ve Tannim ya da Tannin'ir etimolojik

anlam ok kesin deildir. Her halkarda Tannin baka baz blmlerde bir tr srngen
222

varn olduu da sylenebilir: Deniz ve Rahab (Mezmur

LXXXIX ve Eyb, XXVI), Ejderha ve Leviathan (Mezmur
LXXIV), Rahab ve Ejderha (aya, LI) . . . bunlarn edeerleri
ak ve kesindir: Birincisi iin Deniz ve ikincisi iin de Enginler.
Yehova metninin ikinci blmnde, Eyb' de Leviathan (bkz.
yukarda) ve "Hayvan" anlamna gelen Behemot adlaryla yer
alanlar ayn korkun varlklardr. airin fantezisi tand zooloji
evreninin tmnde kendisine en etkileyici gelen iki hayvann
zelliklerini anlatmak iin taklide bavurmak zorunda brakr
kendisini: Behemot iin hipopotam ve Leviathan iin de timsah.
Ama daha nce aktardmz metinler dikkate alnrsa tercihini
ynlendiren kanlmaz bir biimde Yehova'nn yenilgiye urat
t iki byk Devin ansdr: Onlara Dnyadan ve insanlardan
daha fazla hakim olmas (birinci sylev: XXXVIII-XXXIX) Y
celiinin ve Aknlnn en gl kantdr sanki. ki canavar
dman deil, Yehova'nn yaratklar yaparak daha da yceltir
onlar. Ve I. binyl sonuna ait bir Yahudi yapt olan ve slu
bu ve ideolojisiyle Kutsal Kitap' a ok yakn olan ama kutsal ki
taplar iinde kabul edilmeyen psdepigraflar iinde yer alan Ez
ra'nn iV. kitabnda ak seik biimde buluruz bunu:
VI (47) Beinci gnde (Yaratln), Dnyann Yedinci blge

sine emir verdin; (verdiin Emirle) Sular (alt) burada toplanm

t; hayvanlar, kular, balklar reyecekti. (48) Ve yle oldu: nsan
larn senin mucizelerini anlatmalar iin sessiz ve cansz Su ilahi
Emre gre bu hayvanlar retti. (49) Sen o zaman iki canl varl
ayr bir yere koydun: Bunlardan biri Behemot br Leviathan'dr.
(50) Bir'ni brnden ayrdn: nk sularn toplanm ol
duu Dnyann yedinci blgesi onlarn (hepsini) iinde barnd
ramazd. (5 1 ) Behemot'a oturmas iin (Yaradln) nc g("Ejderhann yaygn evirisi") anlamna da gelir. Szcn ilk anlam buysa ve
"kvrlm ylan" szc de dikkate alndnda ilk mitsel ucubeler hi kukusuz
Mezopotamya' da ylan ve ejderha biiminde hayal edilmilerdir.

223

nnde kuruyan dnyann alt blmnden birini verdin: Bin

dan bulunduu blge. 1 (52) Leviathan'a (oturmas iin) dnya
nn yedinci blgesini verdin, sularn bulunduu blgeyi (Deniz).
istediin zaman istediklerinin beslenmeleri iin ayrdn buralar.
Tekvin'deki (I) yaratl yksnn bir tr younlatrlm
tekrarndan alnan bu para2 Tekvin'in bir blmn daha iyi
anlamamza yardmc oluyor: Tanr deniz hayvanlarn yaratr
ken "Ejderhalar" dan (2 1 ) balyor ie (nemli canavarlardan bi
rinin ad Tannin'in oulu Tanninim). Dolaysyla Eyb gibi
(ayrca bkz. Mezmur CIV, 26) Din adamlar belgesi baka me
tinlerin dnyann yaratl srasnda Tanr'nn yendii hasmlar
olarak gsterdii Canavarlar basit yaratklara dntrmt.

Bu mitolojinin kkeni
Din adamlar belgesi Kozmogonisinin (ve onunla paralellik
gsteren teki baz metinlerin) rtk baz zelliklerinin ak se
ik biimde mitolojik karakteri yadsnmaz olsa da byle bir mi
tolojinin kkeninin neresi olduu konusunda hibir tereddde
yer yoktur: Mezopotamya. Sadece Tekvin !'deki Evrenin yerle
im dzeni'nin bu lke literatrnde kesin bir dengi yoktur ve
dolaysyla daha fazla bilgi olmaynca srail dnrlerine mal
edilebilir bunlar.
Ama evrenin blgelerinin dzenlenmesi araclyla d
nlen Kozmoloji esas itibariyle Mezopotamya bilgelerinin sra
il'in var oluundan ve dnmeye ve yazmaya balamasndan
ok nce anlatm olduklarnn aynsdr.
Ve zellikle Dnyann Yaratlnn ilk metni nl "Babil

1 Eyb'de (XL, 20) farkl bir ifade.

2 Ayrca bkz. baka bir "psdepigraf": Hanok kitab, LX, 7-9.
224

Yaratl Destan" Enuma Eli tel ele alnmtr. Ayn ekilde uy

'

gun biimde karlatrlan ve incelenen srgn sonras kutsal

metinler yaratl Yaratc Tanr (Mezopotamya' da Marduk; s
rail' de Yehova) ve iki dev ktlenin kart muazzam sulu Kaos

arasndaki mthi bir mcadeleyle balatrlar. Bunlar Mezopo

tamya' da kozmik Okyanus ya da Deniz Tiamat ve kara Okyanu
su ya da yeralt tatl su rts olan Apsu' dur. srail' de adlandr
malar farkldr ve ayrca daha nce grdmz gibi gelenekle
re gre deiir; iki su ktlesinden birinin ad birok kez "Engin
ler" diye geer ve branice'ye yaygn evirisi Tehom' dur ki bu da
belki her halkarda dil asndan Tiamat'n ayns olan bir zel
addr; Apsu szc branice Afsey-Erec, "Dnyann ular"na
(Tesniye, XXXIII, 17 vb) denk dse de dnyann snrlarna
iaret eder ve dolaysyla dnyay evreleyen bu kara Okyanu
su'nun kylarn gsterir. Din adamlar belgestne gre su kitle
sinin "st sular"a ve "alt sular"a ayrlmas Tiamat'n iki blme
ayrlmasna iaret eder: Gkyz ve Yeryz. Ve aya (II, 9) ve
Eyb' de (XXVI, 12) yaratc Tanr'nn kozmik canavar yenme
sinin bir iareti olarak "delip gemek, yarmak" szcnn ter
cih edilmesi Babil destannn somut bir verisine gnderme ya
par; burada "Tiamat'n cesedi" (ayrca bkz. Mezmur LXXXIX,
l l'deki "Rahab'n cesedi") Marduk tarafndan ikiye ayrlmtr
(tablet IV: 135 ve devam).2
Bu karlatrmay btn ayrntlaryla daha ileri noktalara
tamann bir anlam yoktur: stnde durduumuz noktalar
aklaycdr. En azndan esas zellikleriyle kozmogonik mito
lojisi Din adamlar belgesi'ne aya, Eyb ve Mezmurlar'a r
,

1 Bu iirin son eksiksiz evirisi Lorsque !es dieux faisaient l'homme adl yaptn XIV.
blmnde ("La glorification de Marduk") bulunur. Ayrntl yorum iin bkz. J.
BOITERO, Mythes et rites de Babylone (Paris, Champion, 1985), s.113-162).
2 Aynca bkz. Eyb'n kitab, dize XL, 19) Ancak tahrif edilmi ve anlalmas zor bir
metindir bu.

225

nek oluturan Babil destan ikinci binyln son eyreinde

kaleme alnm grnmektedir. Buna karlk yukarda anlan
kutsal kitap metinlerinin tm srail byk srgnnden son
radr. Dolaysyla bunlarn nereden alndklarn saptamak zor
deildir.
Dorudan doruya m alnmtr bunlar? Ya da Mezopo
tamya mitleri Babil' den srail' e kesinlikle ara istasyonlarla m
yaylmtr.ve yaylrken de her aamada iyice belirginleip otur
mu mudur? Bu soruya cevap vermek kolay deildir. Szgelimi
ikinci binyln ortasnda Glgam destan ya da kehanet ve as
troloji metinlerinin iviyazlarnda okunduu ve bazlarnn Su
riye, Kk Asya, Msr gibi lkelerin dillerine evrildii d
nlrse Filistin' deki Mezopotamya mitlerinin dorudan doru
ya tannabilmesi olanandan kukulanmak mmkn deildir.
te yandan a priori olarak dolayl bir aktarm olaslndan da
sz edilebilir. Bu balamda zellikle bilebildiimiz kadaryla
kozmogonik mitleri aka Kutsal Kitap' ta da grlen Mezopo
tamya zellikleri tayan Suriye ve Fenike dnlebilir: Szge
limi Baal'in denizle mcadelesi ve yaratc Tanr'nn "kozmik
Irman iki kolunun kesitii yerde" oturmas.
Bununla birlikte dikkat edilmesi gereken bir nokta da u
dur: Babil kozmogonik mitolojisini en belirgin biimde yanstan
kutsal metinlerin tm Srgnden sonra yazlmtr; buna kar
lk daha nceki dnemden kalm olan tek metin olan

Yehova

gelenei mitsel kozmogonisinde Dnyann Yaratl ok farkl

bir biimde sunulmutur: Esas neredeyse kesin biimde yerli
kaynakl olan bir tema ve Mezopotamya'ya zg alntlarn ya
ok snrl ( " Aden corafyas") ya da bulank ve belirsiz olmas
ve her halkarda bunlarn kesinlikle Enuma Eli'e zg bir mi
tolojiyi yanstmamalar. Bu koullarda yle bir dnce kabi
liyor ortaya: srail' de Srgn' den nce az tannan ya da iyi ta
nnmayan -en azndan bizim elimizdeki belgelere gre- Mezo-

226

potamya kozmogonisi orada ilk kez tannmtr ya da ok bee

nilmitir ve dnrler tarafndan Mezopotamya'da da onunla
dorudan iliki kurulduunda belli lde adapte edilmitir.

MTOLOJ VE TEOLOJ

Bylece mitoloji ve teoloji tarihi iin srail' de kozmogonik

dncenin pe pee gelen iki evresi gibidir. Dolaysyla aralarn
da, tanmlanmas gereken belli bir sreklilik ve kesinti bulunur.

Sreklilik ok kesindir, nk srail teolojik sisteminde,

Yehova gelenei metn"nde, Din adamlar belgesi'nde ve Dnya
nn ve nsann kkeniyle ilgili btn teki blmlerde mitleri
yeniden bulduk ve bugn biliyoruz ki bunlar ok farkl dn
ce sistemleri iinde ilenmilerdir.
Dolaysyla srail dnrleri Yehova dinine yabanc " d
nlm tm imgeleri" kendi kozmogonileri iinde tutmular
ve bu kozmogoniye dahil etmilerdir.
Bu kalntlardan bazlar zellikle Kutsal Kitap yazarlarnn
iir damarn beslemeye yaramtr: zellikle kinci aya, Eyb
ve Mezmur yazarlar. Ama airler ou zaman folklora,yani bo
inanlara ve ortak inanlara bavururlar. Bu byk dnrlere
gre sadece eretileme olan bir eyin halkn gznde daha mut
lak bir deere sahip olmas kesinlikle mmkndr. Bu balam
da Kutsal Kitap'n daha sonraki tarihi aydnlatr bizi: nananla
rn

zellikle bata jeoloji ve antropoloji olmak zere genetik bi

limlerimizin balad ve ilk gelimelerini gsterdii dnemde

Kutsal Kitap' a geen savalar ve mcadeleleri hatrlanacak olur-

227

sa Yehova'nn eski mminleri iin mitlerin ve kozmolojik imge

lemlerin nemi deerlendirilir: Bunlarn kendileri iin yaklak
iki bin yl sonra ve hatta gnmzde sadece sradan insanlar iin
deil ok nemli dnrler iinde de ifade ettii deer.
Hatta Kutsal Kitap yazarlar iin bile yazl belgelerden ge
len kozmogonik "imajlar" kadar bunlarn aktardklar " dinsel fi
kirler" e de bal olup olmadklar sorusu sorulabilir. Szgelimi
u sorunun cevabn kim verebilir:

Yehova gelenei metni'nin

yazar Tanrsyla ilgili olarak ok yce eyler dnmesine ra

men, insann ve hayvanlarn "biimlendirilmesi" gibi bizim iin
sadece eretilemeler olabilecek verilerin en azndan bulank ve
kark bir biimde gerek olduklarn dnmyor muydu?
Kutsal Kitap yazarlarnn kendilerinin benimsemi olduk
lar mitolojik sisteme bamllklarnn daha ileri gittii ve zel
likle " dinsel fikirler" alanna ulat durumlar vardr. Bylelik
le en azndan Kutsal Kitap'n kendisinde o zamandan beri ge
litirilen gerek anlamda

ex nihilo Yaratl kavram grlm

yor henz.2 Tanr muazzam bir kaos rgtlyor, onu dnt

ryor, nfuslandryor, ama bu Kaos "bata" vard ve Tanr'nn
onun yaratcs olduu, onu daha nceki mutlak bir boluktan
kard hibir yerde kesin biimde ifade edilmemitir) Oysa
burada varlklarn

mutlak kkenlnin deil, sadece olu'un d

nld Mezopotamya mitolojisinde kozmogonik proble

min durumunun bir sonucu sz konusudur.
Szgelimi bkz. A. Houtin'in yaptlar:

La

Question biblique che. !es catholiques de

France au XIX. siecle, Paris, 1902, A.Picartl ve

La

Question biblique au XX. siecle,

Paris, 1906, E. Nourry.

2 Ex nihilo yaratltan sz eden ilk kutsal metin il. Makabiler kitabdr: "Rica ediyorum

ocuum gzlerini gkyzne ve yere evir, oralarda bulunan her eyi dn ve kabul et ki
Tanr bunlar kesinlikle daha nce var olan bir eyden yaratmad; ve insan soyu biYyle
oldu" . (VIl, 28). Ama bu "apokrif" Helenistik dnemde Yunanca yazlntr ve burada
Yunan dnce ve sonnsalnn etkileri kanlnaz biimde grlr.

3 Tekvin'de (il, 4b )

228

"yapmak" fiili ok bulanktr ve kesin sonular karlamaz.

Bununla birlikte olayn bir istisna olduunu ve kozmogo

ninin ana fikirleri alannda srail teolojisiyle daha nceki mitle
rin yansttklar teoloji arasndaki kesintinin ok daha belirgin
olduunu kabul etmek gerekir.
Bunlarn mcadelesi Yehova gelenei metntnde hi kuku
suz daha belirgindir ve bunun nedeni hi kukusuz onlarn esas
alanlarndaki rtk mitleri tanmamamz ve esas izgileri iinde
kalan srail "sistemi"nin henz btnyle gelimemi olmas
dr. Ama szgelimi Enuma Eli'e gre kozmogoninin Babil ver
siyonu ve Din adamlar belgesi versiyonu ve teki srgn sonra
s Kutsal Kitap metinleri arasnda benzerlikler deil farkllklar
aratrlrsa srail teolojisinin zaferi arpcdr.

Enuma Eli ve teki Mezopotamya kozmogonileri metinle

ri, ut littera sonat oktanrcln ve insanbiimciliin damgas
n tar: Kutsal savalar ve kskanlklar, korku, agzllk,
bencillik, vahet, insanlarn btn ktlklerinin, ilerinde
dnyann kkeninin tanrlar da olan tanrlarn kararlarnn ke
sin nedenleri olmas. . . ama ok daha ilgin ve dndrc
olan kozmogoninin teogoniyle balamas, Tanrlarn gelimesi

nin Evrenin gelimesi iinde yer almas ve btn Tanrlarn

Kozmosun bir parasn oluturmalardr.
Btn bu zellikler Kutsal Kitap'ta elenmitir: Kutsal Ki
tap'ta Yaradan sadece Tanr'dr; Dnyann "hammaddesi"ni
oluturan vazgeilmez Tanrlar tanrsallklarn yitirdiler ve sa
dece devlikleri ve canavarlklar kald; Demiurgos'un kusurlar
yoktur artk: Mkemmel ve adildir ve Evreni yaratma ihtiyac
n ne kskanlktan ne de gereklilikten duymutur; Eyb, kin
ci aya ve Mezmurlar onun Kaos'un byk Canavarna kar

"mcadelesi"nden izler tasa da Din adamlar belgeslnde yok

edilmitir o, "tinselci" tanrsal eylem sadece "etkili sz" dev
reye sokar ve hatta "ilk bata" nesnel bir Kaos brakr, leme229

sini yapt yce varlklar basit varlklara dntrr (szgeli

mi Eyb ve Mezmur CIV) ve zellikle Yaradan kozmosun bir

. Paras deildir artk, evrime tabi deildir, evrim artk Kozmo

sun iidir: Var olan her eyi kendi yasalar iine alan tek bir ev
ren yoktur artk, yok edilemeyen iki dnya vardr: Yaradan ve
Yaratk.
yle sanyorum ki burada ngrlemeyen bir dnm ve
srail kozmogonik sisteminin zirvesi sz konusudur. Kutsal Ki
tap'ta tamamlanmamtr bu hi kukusuz; Kutsal Kitap bu
balamda sonu olarak sadece hareket noktasn ve sezgiye da
yanan temel vizyonu getirmitir. Ama nesnel ierii konusunda
ne dnrsek dnelim metafizik alanda insan dncesinin
en byk keiflerinden biri, dinsel alanda da olaanst bir de
rinlik oluunu kabul etmemiz gerekir.

230

Tekvin'de

(II, 25-III) "llk Gnah" yks

Hristiyanlk iin Kurtuluun en nemli dogmasnn temeli

olan bu yk stne iki binyldan beri ok fazla mrekkep,
hatta kan aktlmtr. Sadece ve sadece tarih dzleminde nasl
deerlendirmek gerekiyor onu? -Dinsel tarih dzleminde, yani
kendi zel dnyasnda . . . "Din her eye ramen ekonominin bir
yznden baka bir ey deildir" diyenlere ok rastladm . . .
bunlarn yapmas gereken bir an nce bu kitab kapatp kendi
lerini hemen ekonomi incelemelerine adamalardr.

BAGLAM

srail'in Kenanllarn lkesine yerleinceye kadar .eski tari

hi Kutsal Kitap'n k dediimiz blmnde anlatld ek
liyle yedi byk blme ayrlr:
23 1

a) Dnyann yaratlndan srail'in kurulmasna: Tekvin

I-XI
b) srail'in kuruluundan Msr'daki yaamna: Tekvin XII
son
c) srail halknn oluumu: k
d) Kurucu art: Levililer
e) Sina' dan k, Filistin'in fethi: Saylar

f) Fetihten nce Musa'nn son dersleri ve lm: Tesniye

g) Fetih: Yeu

"lk gnah " blm bu byk yaptn ilk blmdr:

Tekvin, I-IX.
kn geri kalan blm de, on bir blm de tek bir ya
zarn kaleminden kmamtr. lk bata bamsz olan iki "kut
sal yk"nn i ie gemesiyle olumutur bunlar ve son Kut
sal Kitap derlemecileri bunlar btn haline getirmek iin din
darca bir gayret ve almayla btnletirmilerdir. S ikinci
yzylda apolojist Tatianos Dia Tessaron Euangelion adl yap
tnda drt ncil metnini kaynatrmtr. Jeolojik tabakalarn
kompozisyonu ve karakteristik fosilleri gibi bu metinlerin her
biri dili, slubu, ilgi alanlar ve ideolojisiyle tannr. Biri ok ya
kn bir dneme aittir: Srgn dnemi ya da hemen srgnden
sonraki dnem bir baka deyile V. yzyla doru. Burada
din adamlarnn arlklarn hissettirdikleri sanlmaktadr: Do
laysyla elde yazarlar stne daha fazla bilgi olmadndan Din

adamlar belgesi deniyor bu yazlara. Daha az bilimsel olduu

sylenebilecek, daha kat, daha safa kaleme alnm, ama belki
daha otantik dinsel bilgiler ieren br metin bu Din adamlar
belgestnden ya da drt yzyl nce kaleme alnmtr ve Ye

hova gelenei metni diye bilinir.

232

Tekvin'in il. ve 111. blmleri Dnyann ve insanlarn ya

ratln, llk iftin mutluluklarn ve mutsuzluklarn anlatr ve
Yehova gelenei metnl ne giri niteliindedir. Arkasndan Kabil
ve Habil yks (iV) ve Tufan'n nedenleri (VI, 1 -8) gelir; bu
Felaketin bir blmnn aktarlmas (VI, 9 ve devam, Din
adamlar belgesi'nden alntlarla karmtr; Tufan'n sonu
(VIII, 8-12 ve 20-22); Sam'n gnahnn yks (IX, 18-27);
Nuh'un kavmiyle ilgili ayrntl bir blm (X, 8-30, Din adam
lar belgesi'nden alntlarla) ve Babil kulesi yks (XI, 1-9).
Daha sonra brahim'le birlikte (XI, 28-32; XII; 1-4a) yaptn
ikinci blm balar.
Anlatnn devam okunduunda yazarn olaylar kesinlikle
n plana karmak istedii bir ana fikir evresinde oluturmak
istedii hemen anlalacaktr. Her epizot, sonucu genellikle se
fil bir durum olan kt bir eylemden, yanl bir tavrdan sz
eder. Kabil kardeini ldrr ve lanetlenir, dlanr ve acmasz
bir srgne mahkum edilir. Lamek ise zavall, kaba saba biri gi
bi tantlr. Daha sonra insanlk ktleir: "Ktlkler ve inat
sapknlklar" ve sonu Tufan. Tufan geer ve unutulur, daha
sonra Nuh'un olu Sam babasna kar byk bir saygszlk ya
par, lanetlenir, reddedilir ve klelie mahkum edilir. Sonunda
gitgide byklk kompleksine kaplan insanlar ii "ge kadar
erecek bir kule" ina etme arzusuna kadar gtrrler ve birden
bire farkl dilleri konumaya balaynca artk anlaamazlar bir
birleriyle . . . sonuta ktye gidi ve d krklklar artar za
manla: nce bireysel olan (Kabil ve Lamek) bu olumsuzlar
ak seik biimde kolektif olurlar ve insan soyuna ve artk an
lamalar mmkn olmayan btn halklara yaylrlar, dolaysy
la herkes birbiriyle atmaya, birbirini ldrmeye hazr hale
gelir. Sonuta -Yehova gelenei metni'nin gelmek istedii nok
ta- Tanr kendisi iin "ayr bir halk" yaratma hazrlklar iine
girer . . . srail' in ilk Babas (brahim) gibi kusursuz bir halk.
233

Din adamlar belgestyle karlatrldnda Yehova gele

nei metni daha zgndr. Din adamlar belgesi zellikle srala
malar, snflandrmalar, kronolojiler, amaz sekanslar stnde
younlar ve adeta parmanzla dokunursunuz bunlara, sz
gelimi V. ve XI. Kataloglar ve devam Yaradann Eserini tam
olarak gnlere blmenin (I-11, 4a: bkz. stte) tesinde insanla
rn Felaketiyle ilgili olarak ok daha az kaygldr ve bu Felaket
srail'in seilmesi (olabildiince uzak bir gemite yer almas is
tenen bir seim) sonucunu getirecektir: Tufandan sonra Tanr
Nuh'la ahit yapar (XI, I-17) ve hatta daha nce yaratt ilk in
sanlarla ahit yapar (I, 28-30). Byle bir aklk ve duruluk kar
snda ok farkl bir dzlemdeki Yehova gelenei metni farkl
lklar ok arpc biimde yanstr: Btn bunlarn bir sonucu
olan ktlmze ve sefil durumumuza olan derin inan. Bu
gelenee gre insanln ilkel gsterii her eyden nce insanlar
arasnda Ktlk eiliminin arttn gsterir: "Ahlaksal" Kt
lk ve Mutsuzluk . . . ikisi bir arada.
Okurken bunlar unutmamak gerekir.

"LK GNAH" YKS METN

brani kutsal metinlerinde yer ald ekliyle "orijinal"inden

labildiince doru olarak evrilmi metni sunuyoruz. Yaradl
n daha nce verdiimiz Yehovac tarihinin devamdr bu.

lk iftin

(25) her ikisi de plakt, Adam ve

ilk durumu

kars; ama kesinlkle hi

utanmyorlard.

234

Ylan kadn

III ( 1 ) Ama Yehova'nn yaratt btn

batan kard

vahi hayvanlarn en kurnaz olan ylan

Kadna dedi: "Yehova'nn emri mi?
Bahedeki hibir aacn meyvesini
yemeyecek misiniz?" (2) Ve kadn
Ylana cevap verdi: "Bahedeki btn
aalarn meyvelerini yiyebiliriz;
(3 ) Elohim sadece Bahenin ortasndaki
Aacn meyvesiyle ilgili bir ey syledi:
Ondan yemeyeceksiniz!
Ona dokunmayacaksnz!
lrsnz yoksa!" (4) Ve Ylan
kadna cevap verdi: "Hayr, hayr!
kesinlikle lmezsiniz yerseniz!
(5) Sadece Elohim biliyor ki o
meyvelerden yerseniz, gzleriniz
alacak ve Elohim gibi olacaksnz,
lyiyi Ktden ayrabileceksiniz!"

Kadn

(6) Ve bu aacn meyvesinin ho ve

itah ekici olduunu gren
dayanamyor ve bu meyvenin yararl
olacana inanan kadn, daha zeki
olmak iin meyveleri kopard ve yedi;
yanndaki erkeine de verdi ve o da

yedi.
Gnahn
sonular

(7) Ve ikisinin de gzleri ald ve

plak olduklarn fark ettiler:

lncir yapraklaryla rtndler.
(8) Yehova-Elohim'in
ayak seslerini iittiler o srada;
235

serinlikte bahede dolayordu ve

erkekle kadn bahedeki aalarn
arkasna gizlendiler. (9) Ama Yehova
Elohim Erkee seslendi: "Neredesin?"
dedi. ( 10) Erkek cevap verdi:
"Bahede ayak seslerini iittim ve
korktum, nk plaktm.
Gizlendim!" ( 1 1 ) "Peki ama sana
plak olduunu kim syledi?
Yasak meyveyi mi yedin yoksa?"
( 12) Ve Erkek cevap verdi: "O
Meyveyi bana senin yanma verdiin
kadn yedirdi!"(13 ) Yehova-Elohim
o zaman kadna dedi: "Ne yaptn sen?"
Kadn cevap verdi:
"Ylan kandrd beni, ben de yedim!"
Ceza

(14) Ve Yehova-Elohim ylana dedi:

"Mademki bunu yaptn:
Btn hayvanlardan ve vahi
hayvanlardan daha lanetlisin! Karnnn
stnde yryeceksin Ve toprak
yiyeceksin Btn hayatn boyunca!
(15) Ve seninle kadn arasna
Senin zriyetin ve onun zriyeti arasna
Dmanlk koyuyorum:
O senin ban hedef alacak
Sen onun topuunu!"
(16) Sonra kadna dedi:
"Zahmetini ve gebeliini oaltacam:
Ac iinde douracaksn!

236

Erkeine arzu duyacaksn

Ama o sana zorbaca hakim olacak!"
(17) Sonra erkee dedi: "Mademki
kadnna uydun ve sana yeme! dediim
meyveyi yedin, dnya senin yznden
lanetli oldu: Bu meyveyi byk
zorluklar ve zahmetler ekerek
yiyebileceksin ancak, btn hayatn
boyunca. (18) Toprak sana sadece
diken ve al verecek Ve sen sadece ot
yiyeceksin. ( 19) Ekmeini alnnn
teriyle yiyebileceksin

Topraa dnnceye kadar

nk sen topraktan geldin!
Evet topraksn ve gene toprak
olacaksn!" (20) Ve Adam o zaman
karsnn adn Havva koydu: nk o
btn lnsanlarn anasdr (Haw)! (2 1 )
Ve Yehova-Elohim Erkee ve karsna
deri giysiler yapt ve giydirdi onlar.
Aden
bahesinden

(22) Yehova-Elohim o zaman

dnd: "Ve ite kovulan ilk ift
Adam Bizden biri gibi oldu, lyiyi ve

Kty ayryor artk. Daha ileri

gitmesin, Hayat Aac' ndan almasn ve
yemesin ve ebediyen yaamasn!" (23 )
Ve onu Aden bahesinden kovdu,
iinden kartt topra ilemeye
gnderdi. (24) Ve Erkei kovunca
Aden bahesinin dousuna
237

Kerubileri yerletirdi ve Hayat

Aacnn yolunu korumak iin
Her tarafa dnen Klcn alevini
koydu . . .
Din adamlar belgesi'nin ilk blm il, 4'n ilk yarsyla bi
" Yaratldklarnda gkteki ve yerdeki kuaklarn durumu
buydu" (Bu belgede ok sk grlen klie: "kuaklarn" "kro

ter:

nik" ve "takvim balamnda" olduka uyumlu grndkleri

her sralama ya da kronolojik tabloda (szgelimi Tekvin, V, I;
VI, 9; X, I; XI, 10, 27 vb) " . Bu balamda Kutsal Kitap derle
mecilerinin elinde

Yehova gelenei metni'ni dili, vokableri

(szgelimi "yaratmak" yerine branice aa [yapmak] fiili kulla

nlmtr, buna karlk

Din adamlar belgesi'nde bara szc

tercih edilmitir) canl ve apc slubu, insanbiimci tavr (in

san ve aile olarak), Tanr'y sahneye karmasyla dikkat eken
bir metin olmutur.

Din adamlar belgesi Yaratl stnde younlar: Yehova

gelenei metni ise ikili bir ykyle geliir: Yaratl ve " Cen
net" . . . insann ilk elencelerinin tiyatrosu. Yaratln iki yk
snn ne kadar farkl olduunu yukarda grdk. Ama metin
ve ak iyice incelendiinde bu epizotun

Yehova gelenei'ne
Yehova gelenei,

gre ne kadar ikincil kald hemen anlalr.

Din adamlar belgeslne gre farkldr ve Evrenle sadece Evren

olarak ilgilenmez kesinlikle: Gkyz ve Yeryz, Ik ve Ka
ranlk, Deniz (hi yoktur) ve Yldzlar, tm Canl varlklar bir
btn olarak ele alnmtr bu metinde. stnde durduu tek
ey kesinlikle ilk nsan ifti' dir: Hatta insanlar bu iftin ta
mamlanmas amacyla yarattrmtr ve Yaradan sonunda ancak
Kadn yaratarak gerekletirir bu ii. Ve birbirini tamamlayan
bu iki varl Kozmosun bir paras gibi grmez kesinlikle ve
onlarn bu zelliklerini n plana karmaz, onlar olduklar gibi

238

ve bize daha sonra tantmak istedii zel bir dramn aktrleri

gibi grr.

Yehova gelenei asndan Yaratl yksnn var

lk nedeni neredeyse sadece "Cennet" yksnn iki baoyun

cusunu yaratmaktr.

Din adamlar belgesi'nin en kk bir antrmada bulun

Yehova gelenei'nin de Yaratl yksne katt ve

mad ve

kartrd bu yk ilk bata bamszd ok byk olaslkla.

Bunun nedeni sadece "olayn " (burada, bir aacn meyvelerine
dokunma yasa) ana temasnn mutlaka lik nsan' a uygulanabi
lir olmas deildir: Ayn olay gene Kutsal Kitap'ta szgelimi
Eyb'n yksnde de grlr. Bu balamda zellikle bir ba
ka neden daha vardr: ki yk arasnda, birletirilmi olsalard
ya da birbirlerine bal olarak oluturulmu olsalard kesinlikle
aklanamayacak olan baz uyumazlklar sz konusudur. Yara
tl olgusuna gre, ok byk olaslkla Erkek imdi ve eskiden
olduu gibi yaratlmtr: almaya yargl; ve kadn da doas
gerei ac iinde douracaktr

(Din adamlar belgesi'nde bu tr

gereklerden hi sz edilmez) ; ama "Cennet" yks bunlar

ilahi bir cezann sonucu olan daha sonraki olgular gibi sunacak
tr: Ayn ekilde bu yk baka hayvanlarn, hatta baka insan
larn varln da gerektiriyordu: te bu nedenle (il, 15) nsan
Tanr'nn Bahesi'ne "onu korumas amacyla" yerletirilmitir;
ama Yaratlla btnleme o ekilde gereklemitir ki hayvan

(ve daha da ok teki insanlarn) sonu olarak

Baheye yerleme durumuyla ilikilidir. Bu durumda blm il,
larn yaratlmas

15 anlalmaz olmutur: Bahe kime kar korunacaktr?

Yehova gelenei'nin Yaratl yksne bilinli olarak

"Cennet" yksn eklemesinin nedeni bu yky ok nemli
bulmasdr. Bu epizotta anlatlanlar yukardaki metni okuyan
her okuyucunun kafasndadr. Ama otantik anlam, yazarnn
vermek istedii anlam nedir?

239

"LK GNAH" YKSNN GEREK ANLAMI

Bunu kavrayabilme ansn yakayalabilmek iin zellikle

yukarda zetlenen

Yehova gelenei metni'ni incelemek gere

kir. Bu konuyla ilgili dncelerde brahim'e kadar insanlarn

kararszlklarna egemen olan zellikle ncelikle sapknlklar
nn ve bunlarn getirdii bir sre olsa da gze arpan udur:
Balangta (II, 4b-III) esas amalar bu uursuz Ktlk eili
minin hareket noktasnn ve gelimesinin altn izmek ve er
kein tarihin ilk dnemlerinden balayarak nasl ktle ve
dolaysyla mutsuzlua adandn belirtmekti. te bu nedenle

Yehova gelenei "llk Gnah " yksn Kkenler yksyle

birletirmitir.
Gerekten de insann durumu (Ill'n sonu) nasl gsterili
yor bize? nsan daha o zaman bile

"yiyi ve Kty bilmekte

dir" . Yani yi' den sonra Kty de bilmektedir. Yaratcsnn

elinden ktnda sadece yi'yi tanyordu: Yaradan eserini ya
ratrken srail dininin en nemli ilkesini aktaran

Din adamlar
belgesi'nin belirttii gibi bu eserin "btn" ierii "iyiydi",
"her ey" "iyi bir ey" di ! (1, 4, 8, 10, 12, 18, 2 1 , 25) ve de: "her
ey mkemmeldi" ! (3 1) Ama eski Sami dillerinde "bilgi" sz
c, bizdeki gibi kesinlikle zihnin btnyle nesnel bir ilemi
ni belirtmez: Bu balamda yrek de karmtr ie ve yrek
hem nesnesiyle ibirlii iindedir hem de gcn gsterir ona.
Dolaysyla insan iin "Ktl tanmak" kendisinde bulduu
ve ktlk yapmaya sevk eden kt igdler konusunda bi
linlenmektir; yalarna gre ok ileri durumdaki ocuklar ba
lamnda "ktlk eilimi" dediimiz eye sahip olmaktr ve bu
sadece ktlk yapabilmek deil, kt davranlara zaaf olmak
ve byle bir eilimi olmaktr. Dolaysyla insan kendisini kolay-

240

ca teslim edebilecei bu karmak ve kt itkileri kazanmtr.

Bu nedenle bu uygunsuz, oke eden ve Sami geleneinde, zel
likle srail' de her zaman yasaklanm olan eyden, plaklktan
"korkar" : Kendisini utanca ve ktle gtren bir ey gibi g
rr onu . . .
te yandan mutsuzdur: Yaamnn en olaan ileri gibi,
aclardan ve skntlardan ayr dnlmesi mmkn olmayan
beslenmek ve remek gibi eylemler ve ite kendisini yreinin
gtrd kiinin zorbaca davrand Kadn (einin basit bir
"mlk" olarak grld bir lkede) ve hem kadnn hem er
kein lnceye kadar kesinlikle zor bir yaama mahkum olma
lar. Yehova gelenei metntnin geri kalan blm okunduun
da anlalaca gibi ve herkesin kendiliinden bilebilecei gibi
ilk ana babamzn bu portresi btn soyun portresidir; onlar

bizim prototiplerimizdir, onlarn kaderi bizim kaderimizi prog

ramlar ve hepimiz doar domaz onlarn beddualarn ve ko
layca ktlk yapma eilimlerini almaya balarz.
Metnin yazar gibi zellikle dindar ve keskin zekal biri iin
bylesi zor bir tespit kanlmaz biimde bir soru sordurduyor
du: nsan nasl gelmiti oraya? Batan beri orada myd, yoksa
orada m yaratlmt? Yaratldysa eer kim yaratmt?
Hemen orackta yaratlm olmasn Yehova'ya inanan hi
kimse kabul edemez. Her eyi "iyi, mkemmel" kusursuz bir
ekilde yaratmam olsayd Tanr, Tanr olamazd. Kusursuz
doan erkein sapkn durumu ve talihsizlie adanm olmas
kendiliinden olmu bir olayd o . halde. Yehova gelenelnin
"ilk gnah " epizotuyla bize anlatmak istedii budur: nsan na

sl alegorik bir eylemle, lszce, iddial bir kaderini kabul et

meme arzusuyla, " Tanr'nn bir ei olmak" amacyla (Tanrsal ve
insani olan arasnda " ok kesin bir mesafe" olmasn isteyen
yal bir Sami'nin gznde zellikle balanmas mmkn ol-

241

mayan bir arlk)! ilk masumiyetini yitirmitir, kt igdler

le donanmtr ve byle ar bir teslimiyet iinde olmutur ve
doasndaki bu ilk sapmann cezas olarak zor ve acl bir ya
am iine girmitir. Yehova gelenei metnlnin banda, Yarat
l yksnn "lk gnah" aksiliiyle birlikte bulunmasnn ne
deni, bize kusursuz ve lekesiz bir dou durumundan (Il'nin
ba) her zaman bizim olan kt ve talihsiz bir duruma (llI'n
sonu ve yknn geri kalan blm) bu geiin aklanmasdr.

BU YKNN ERG

Bir baka deyile: Hangi gereklik dzeyinde yer alr bu

yk? Ut jacet bakldnda bize anlatlan olgularla, bize aktar
lan olaylarla ilgili olduuna gre, uzun sre anlatld gibi ve
biroklarnn belki bugn de dndkleri gibi bu yky ger
ekten gerek olaylara dayanan tarihsel bir yk gibi mi gr
mek gerekir?
Derin ve ok eskilere giden bir aratrma gerekir bunun
iin.
ncelikle biraz ciddi bir ekilde dnldnde Yehova

gelenei metni'nin Yaratl ve de "lk gnah" metninin tarihsel

hibir yan olmad kesinlikle anlalr. Tarihsel olmas iin, ta
rihin olmazsa olmaz koullar dikkate alndnda yazarnn
dorudan ya da dolayl tanklklara bavurmas, anlatt olgu-

1 "tk gnah"n cinsel yaam ve yasaklaryla ilgili olup olmad ok sorulmutur: Son
derece tuhaf bir sorudur bu! Bu konuda bkz. "Le premier couple" s. 38-41, L'Histoire
(Ocak 984).
242

larn verilerini aktarmas gerekirdi. Oysa unutmayalm ki bu

olaylar insanln kkenleri dneminde geen olaylardr. An
tropologlarn bugn kesinlikle rkmzn minimal ya olarak
grdkleri milyon ylla birlikte uzun sre yapld gibi bize
ulam olan bir "ilk gelenek" e glmeden bavurmak iin sade
ce halsinasyonlu ve akl bandan gitmi olanlarda rastlanabi
lecek bir gzpeklik ve saflk gerekir.
Kutsal Kitap'n bu ok eski blmleriyle ilgili olarak "po
pler tarih"ten de sz edilmi, ancak bu tr ya da bilgi doru
bir ekilde tanmlanmam, bu balamda bunlarn ayrnt dep
remlerinden kalm bir tr otantik veriler olduklar kabul edil
mitir. Bu bir ka yolundan baka bir ey deildir. Byle bir
"popler tarih"in pek ak olmayan bir tavrla ya da lml bir ta
vrla tarih olduu kabul edilmesi gerekirse anlatt olaylarn be
lirlenmesi ve olumlanmas sorununun zmlenmesi de gerekir.
Tekvin 11-III'

anmsayalm;

ne pahasna olursa olsun ta

rihsel gerekliinin baka bir dorulamas olan grlm ve

ok uzun sre etkili olmutur: Yazarnn insani tanklklar ol
madndan tanrsal bir "vahiy" den yararland sylenir. By
le bir yararlanmann, normal hatta kanlmaz bir biimde dn
yay ve olaylar belli bir biimde grme durumu vardr: Bunun
karakter sorunu olduu sylenebilir. Byle bir kaynaa sofula
rn kendilerine zg inan ve saflk karmyla bavurmalar
daha inandrcdr. Ama nesnel olmak isteyen, ayaklarn yere
basarak bilmek ve renmek isteyen biri salam bir gerekeyle
bavuramaz bu yola.
Dolaysyla Yaratl ve "Cennet" yks konusunda her
trl tarihsellikten vazgemek ve baka bir yerde aramak gere
kir onu. Eski hocalarmdan biri sk sk, insan dar kmadka
kendi evini tanyamaz, derdi. Dolaysyla bir an dar kalm ve
Kutsal Kitap'n doal yerine ve ortamna, antik Y akndou'ya

243

gidelim, eski Mezopotamya'nn muazzam dinsel literatrne

bir gz atalm. Dnyann ve insanlarn kkenleri ok nl uzun
anlatsndan alnm dizelere bakalm

(Byk bilgenin iiri, I,

204 ve devam): l

O zaman tanr Enki azn at

Ve Byk Tanrlara seslendi:
"Bir tanr kurban edilecek. . .
Ve etini kann
Tanra Nintu topraa kartracak:
Tanr ve insan byle birleecek
Toprakta bir araya gelecek (insan protitipi) . . . "
Ve devamnda da bu olayn nasl gerekletii, insan soyu
nun douuna nasl gtrd anlatlr.
Balam ve slba gre olgu -burada insann yaratl- ta
rih biiminde sergilenmitir ama dnyada hi kimsenin bunu
gerekten tarihsel bir anlat gibi dnmesi mmkn olamaz.
Szc szcne anlatnn tesinde daha ok derin ve baka
trden bir eitim sz konusudur burada; okunmas gerektii
gibi okunursa kolayca anlalr; yazar burada bize sefil ve yp
ranm, "toprak" bedenimize ramen her eyi ak seik biim
de anlatyor: Kkmz bizi oluturan maddeden stndr ve
"kutsal " dr: Bu yk tarih deildir, bir mit'tir.
Bir mit, insanlarn kkenlerini, varolu nedenlerini, evreni
mizin ve rkmzn kaderlerini her taraftan kuatan nemli mu
ammalar halindeki olgular dndklerinde her zaman sor
duklar nemli sorulara cevap vermek iin yaratlm bir mittir.
Bana bir frtnann ne olduu sorulursa havadaki rutubetten,

1 Blmn tamam iin bkz. Lorsque les dieux /aisaient l'homme, s. 537.
244

bulutlardan, bulutlarnn bir blmnn hzla ykselmesinden,

elektrik ve yamur suyuyla ykl olmalarndan ve baka baz
soyutlamalardan sz ederim . . . Perulu bir yerli ise ayn soruya
yle cevap verecektir: Frtna dev adamdr, bacaklar bedenin
den uzundur, yz uzun ve kurudur, kulaklar vampirlerin ku
laklarna benzer. Gk grlts bir yerden baka bir yere ko
arken ayaklarnn kard sestir. Frtna, o boa ylan avlarken
kar . . . o boa ylanyla beslenir ve ylanbal der ona. O srada
dev admlar atar ve bu nedenle gk grlts duyulur her yan
da . . . " (De Wavrin, Moeurs et coutumes des Indiens de l'Ameri

que du Sud, s. 615, not). Anlatc ya da anlatanlar bu kadar ti

tizce tasvir edilen sz konusu devi grmler midir? Tabii ki
hayr ! Asla varlndan haberdar olmamlardr, hareketlerini de
gzlemlememilerdir: Btn bunlar karsyorlar, tmdengelim

yoluyla buluyorlar. nk ellerinde insandan baka dayanacak

lar hibir bilgi olmadndan herhangi bir yerde ve herhangi
bir zamanda patlayan Frtnann insan tarafndan karldna
inanrlar kesinlikle. Ve bunun ne kadar byk ve etkileyici bir
olay olduunu grnce de bir "dev"i kesinlikle kendi lleri
iinde deerlendirmek zorunda kalrlar. Ve byle gider bu.
Dolaysyla da "tahmini deerlendirmeler"le kendi hikayelerini
zmek istedikleri problemin zel verileri stne ina eder
ler. . . kendi masallarn uydururken onlar vermek istedikleri

ahlak derslerine gre ayarlayan masalclar gibi.

Dolaysyla bir mit, en azndan doduunda nedensiz bir
anlat, sadece elendirmeye, sanata, bylemeye ynelik katk
sz bir fantezi deildir: Bir sorunun cevabdr, bir problemin
zmdr, her zaman bir aklamadr -sonuta felsefeden,
"bilmek isteyen" zihnimizin almas ve dnyayla ve kendimiz
le ilgili nemli sorulara cevap vermek anlalyorsa "felsefe"ye
bal bir eydir, nk bunlar formle etmek ve cevaplamak
iin kesinlikle "bilim" yrngesine oturmayz biz. Bu mit ve

245

felsefe yaknl ylesine zorlayc ve engelleyicidir ki Yunanl

larn gelitirdikleri ekliyle dnyamzn ilk felsefesi kesinlikle ve
dorudan doruya mitolojilerinden gelmitir. rnei t vr.
yzylda Hesiodos'unki olan mitolojik teogonilerinde sadece
daha sonraki btn Yunan filozoflarn megul edecek byk
sorunlar ve esas sorunsal deil, her birinin kendi cevabn vere
cei genel anlay da bulunur: Evrenin btncl birlii: ilahi ve
insani; olaylarn ilkesinin biriciklii; gelimenin temel nemi,
mutlak kken asla dnlmemitir . . . ilk Yunan filozoflar da
her biri kendi sisteminde evrensel ve soyut bir deer vermeye
balar grndkleri gerek anlamda mitsel zellikleri koru
mulardr: Thales'in suyu, Anaksimandros'un Kaos'u, Anaksi
menes'in Havas, Empedokles'in Sevgi ve Nefreti . . . ve Platon
diyalektik aklamalar ok zor ya da yetersiz bulduunda mit
lerden yardm isteme yoluna gidecekir.
Eer -zihinde etkin olan ve onun parasn oluturan derin
ayrlklar ve farkl dzlemleri gizlemeden- mit ve "felsefeyi" s
rarla yaklatrmak istiyorsam bunun nedeni rtmelerinin bu
balamda mit gereiyle ne kadar ilikili olduunu anlamak ya
. da daha dorusu bu gerei hangi bilgi dzeyinde aramak ge
rektiini anlamaktr.
Tarih deildir bu alan, bu biliniyor: Mit kesinlikle bir ta
nn anlats ya da aktarm deildir; amac kesinlikle olduu gi
bi saptanan bir olay retmek ya da dorulamak deildir. Dola
ysyla mit gereini bize mantkd bir biimde aktard olgu
larn deerlendirmesinde arayamayz . . . bu olgular sadece kay
dedilmitir. Mthi boa ylann avlayarak rktc bir Frtna
karan bir dev adam olmamtr hibir zaman; ve hibir zaman
insann retilmesi sorununu zen kutsal kan toprakla kartra
rak zen bir tanrlar konseyi olmamtr. Dolaysyla mit arac
lyla anlatlan olaylar dizisi mantklarn dedii gibi mit ger
einde ikin olan bir ey deildir: Bu gerek baka bir yerdedir.

246

Yazarlarnn dncesine gre mitin amac dokunulabilir,

grlebilir, haraketli olan maddiletirmek ve donatmaktr, sez
gileri, sanlar, fikirleri, cansz ve kavramsal olan eyleri heyecan
verici bir ekilde anlatmak, bize aktarmaktr: Soyut olarak
deil, dsel olarak. Saptama deil aklama' dr bu balamda
sz konusu olan. Anlatt masalla durum ya da sanlar esinler
bize, eitli durumlar oluur ve biz tanma, bilme arzumuzu do
yurmak iin yeterince gereke buluruz bu balamda. Platon'un
dedii gibi (Timaios, 29d) "geree uygun bir anlat" dan baka
bir ey deildir sz konusu olan. Byk bilgenin iiri'nin yazar
insanda dnyevi ve lml bir bedenin dnda yce ve belli l
de doay aan bir ey olduuna inand iin toprakla kar
m tanrnn kan hikayesini uydurmutu. Ut littera sonat, bir
anlatdr bu; ama aslnda bir aklamann gereci'dir. Soyut ve bi
limsel dnceye ulaamam olan ve sadece dlerinin gcne
teslim olan, kukularn aydnlatmak iin somut, bireysellemi
ve kurgusal veriler dnda bir eyden yararlanamayan mit ya
zarlar yukarda rneklerini verdiimiz gibi kendi problemleri
nin zel verilerine uyarladklar dsel durumlar hesaplamak
ve ina etmek ve bylelikle belirsizlikleri daha iyi aydnlatmak
iin bunlardan yararlandlar. Onlar gerek bir tarihsel olay an
latan biri gibi anlattklar yky grm olduklarn ya da bi
rinden duymu olduklarn iddia etmezler kesinlikle: Sadece,
anlattklar ya da anlattklarna yakn bir yk olmasa sorulan
sorunun cevapsz kalacan dnrler.
Benim "karsama" ve "felsefe" den sz etmemin ve bunla
r tanklk ve tarihin karsna koymamn nedeni budur ite. Bir
mit gerei bu dzlemde dnlr: Anlatlan olay ve olgularn
bize sylendii gibi iyi sunulup sunulmad deil, durumlar ya
da sahneler araclyla maddiletirilen ve bizim d gcmze
gnderilen idea'nn sorulan soruyu yeterince aklayp akla
maddr sz konusu olan. Tarih dzleminde insann yaratl-

247

yla ilgili Babil mitinin en kk bir gereklii yoktur; ama

"felsefi olarak" dorudur, nk ssledii ve aktard sezgi
dorudur -en azndan yazarlarna ve okuyanlarna gre- ve
teki canllarla karlatrldnda insan kendisinde gerekten
doal olarak bir stnlk, bir ycelik bulur ve bu zellikleriyle
hayal edilen tanrlara yaklam olur.
Her trl tarihsellii zorunlu olarak dlanan, mitten yarar
lanma olgusunun evrensel olduu, uygun kavramlar bulunama
dndan ok zor ve evrensel sorular cevaplayabilmek iin elde
"tahmini deerlendirmeler" den baka bir eyin bulunmad
bir dnemde ve kltr ortamnda yazlm olan "ilk gnah" y
kmze dnecek olursak, burada karmzda bu mitlerden bi
rinin bulunduu kesindir.
Dolaysyla Yehova gelenei

metn l nin

banda grd

mz gibi insanlarn kt ve talihsiz durumunun lk nsan ifti

ninTanrsna ok arkaik bir itaatsizlikle aklanmas mitolojik
tir: Yani yazarn btn dikkati "tzsel" de olsa otantikliini ve
inandrcln kantlamas gereken yknn kendisinde ve un
surlarnda olmad gibi, olaylara bak, reti, yknn aktar
d dnce' de de deildir. Bu aklama tarihsel dzlemde bir
aklama deildir, szgelimi bir savan anlatlmas deildir . . .
ncesinde ekonomik, ideolojik, politik olaylarn bulunduu ve
daha sonra bu olaylar nedeniyle patlayan bir sava sz konusu
deildir burada. Her trl deney ve saptama kaygsnn dnda
sadece mantkl bir dncenin ilevi sz konusu olduundan
"metafizik" dzlemde bir anlat olduu sylenebilir. Biz daha
ok dinsel dzlemde bir anlatdan sz edeceiz bu balamda:
nk ncelikle bizim dnyamza can verdii kabul edilen bir
dnyaya sesleniyor -yukarda sz geen sava, ok farkl ne
denlere bavurarak aklanyor bir anlamda: Tanrsal olann s
tnlnn, nceliinin unutulmas ya da kmsenmesi, ok
zelletirilmi karlarn nne gemesi gereken insanlararas

248

dayanma, bu dnyann nimetlerinden vazgeme ya da gnah

larn balanmas. . .
Dolaysyla "lk gnah" yksnde anlatlan Yehova gele
nei'nin kesin dinsel inanc udur: nsanlar neyse aysalar, bizim
eskiden beri tandmz gibiyseler, ktle eilimli, skntlar
iindeyseler, bu btnyle kendilerinin suudur ve burada Ya
radann iradesi ya da daha sonra byle bir duruma yol aan ko
ullar sz konusu deildir; byle bir gnahn her eyden nce
kibirli bir itaatsizlikle ilikili olmas, insann doal koullarn

ama isteinin lszl ve bunlarn aslnda kurulu dzene

kar her trl isyann kkenlerini oluturmalar ve her trl
Ktln nedeni olan ayn gnahn soyumuzun kkenlerine
kadar gitmesi: Yaratlna kadar deil tabii ki, nk insan Ya
ratcsnn elinden mkemmel ve kusursuz, salkl ve mutlu
kmtr kesinlikle, ama bu gnah ylesine yaygn, hepimizde
ylesine kk salm ve iimize ilemi grnyor ki soyumuzun
ilk temsilcilerine mal etmemiz gerekir onu. nk bu

Yehova

gelenei anlatsnda tartma gtrmez bir gerek sz konusu

dur: Dramn aktrleri kesinlikle Tanr'nn yaratt lk insan
ifti' dir . . . prototiplerimiz, ilk atalarmz.
Dolaysyla Yehova gelenei, doamzn zayflklar ve k
tlklerimizin kkenleri konusunda kendi yorumunu bize an
lalmaz soyut ve teorik ifadelerden ok mitolojik havas iinde
ve "hesapl deerlendirmeler"le grd ve hissettii gibi yan
stmak iin Yaratl mitine "Cennet" ve ilk gnah mitini ekle
mitir.
Bu mit onun mudur, yoksa bir yerden mi almtr onu? Bi
lemiyoruz. Eletirinin yknn aktarcsndan karm olduu
ve bu metinde tartlmas sknt verebilecek baz problemler,

Yehova gelenelnin burada daha nceki bir yky kendi g

rlerine uygun hale getirerek kulland izlenimini vermekte249

dir -Eyb'n yazarnn kendi grlerine uyarlamak amacyla

kendi zamanndaki bir masal arayp bulmaya almas gibi. En
azndan kesin olan u ki bugne kadar henz hi kimse, eski
Mezopotamya'nn tkenmez mitolojik hazinesinde bile Yehova
gelenetnin ya da ncllerinin en azndan esinlenmi olabile
cekleri bir mitin ya da benzer bir yknnl kesin izini bulama
mtr -szgelimi Din adamlar belgesi'nin banda yazarlarn
Babil kozmogonilerinden yararlanmalar gibi . . . bu tr bir izin
kesinlikle bulunamayaca sylenemez; ama biz imdilik kabul
etmek zorundayz ki baka bir yerden alnm olsun ya da olma
sn Yehova gelenei metni'ne belli bir zgnlk tanmak gerekir;
dnyann ve Yaratln kkenleri versiyonu balamnda.
Acaba "tarihsel" anlamda gerek olduuna inand iin
mi almtr? Birok kez sorulmu olan bu soru bana son derece
anlamsz geliyor. nk ncelikle kimsenin kesin bir cevap
vermesi mmkn deil. Ama zellikle de cevabn sonu olarak
hibir yarar olmayacaktr. Yehova gelenei metni, kendi zel
yaknl ne olursa olsun bu yky burada yksel ieriinden
ok anlatm gc dolaysyla aktarr. Btn mitler iin sz ko
nusudur bu.
Metnin banda yer almasnn nedeni onu kendi "tarih fel
sefesi"yle btnyle ve zahmetsizce aktrabilmesidir. nk
kolayca anlalaca gibi Yehova gelenei metni, en azndan ki
tabnn banda, grnlere ramen, kendi slubunda ve ken
di anlatm olanaklaryla bizim "tarih felsefesi" ya da daha kesin
olarak "tarih ilahiyats" diyebileceimiz bir "kronik" deildir
kesinlikle: Akp giden gemiin gerek ayrntlarndan ok din1 Bu konuda baz yazarlar Lfgende d'Adapa ya da Epopee de la Creation'un (VI, 1 1 - 4)
3
antropogonik blmnden sz etmilerdir ama hibir geerlilii yoktur bunun. Bkz.

Recherches et documents du centre Thomas More (Le Peche en Mesopotamie ancienne)

"Les presumes paralleles mesopotamiens du "Peche originel" biblique, s.10- 16, say 43
(s.1-16).

250

sel planda ok zel ve nemli dnemleri, yrngesini, sradan

insann ya da dindar olmayan birinin veya srail'in Tanrsn ta
nmayan birinin anlayamayaca, ama Yehova'ya inanan birinin
ve kesin zekal birinin hareket halindeki varlklarn, kuklalarn
arkasnda kolayca kavrayabilecei ynlendirici, doast b

yk gleri arar.
Halknn dinsel tarihinin ilk yaratcs olan Yehova gelenei
metni dnemin srail'inin en gl beyinlerinin verebilecekleri
nin kesinlikle en iyisini vermitir: Yehova'ya derin inan. Mut
lak ve saf tektanrclktan ok nce tek Tanrlar olarak tanyor
lard onu; ona kozmik bir rol mal ediyorlard: Doann ve in
sanlarn Yaradan olarak tanyorlard Onu; bunlarn da tesin
d,Onun Mkemmelliine yle bir anlam veriyorlard ki Onun
bu dnyadaki Ktln ilk kayna olabileceine inanmay
reddediyorlard. " Fizik" ktlkler: Yaammzda u ya da bu
sklkta grlen skntlar ve aclar o vermiti insanlara kesin
likle. Ama insanlarn dnyaya gelir gelmez balarna gelen "ma
nevi" Ktln cezasn sadece kendileri, kendiliklerinden is
temilerdi. ok daha sonra Vaiz kitabnda okunaca gibi: " Ve

ben sonunda u dnceye vardm: Tanr insanlar doru yaratt

ama onlar her trl sapknl aradlar!" (VII, 29) . Oysa adaleti
bir anlamda bu sapknl cezalandrmak zorunda olmasayd
Yehova Yehova olamazd.

"lk gnah" yks ak seik biimde gsteriyor durumu:

Yehova gelenei metni nde Tanr'ya olan inan ve hayranlk di
'

le getirilirken baz eyler de ilk kez dnlm ve anlalmt:

Tarih bizim de her gn evremizde u ya da biimde kanl, vah
i ve dayanlmaz rneklerini grdmz olaylarla doluydu ve
bu demektir ki kendi mutsuzluklarnn tek sorumlusu insandr.
Bunu bilmesi gerekirdi, biliyor; dolaysyla bylesine zararl
yanllklar yapmamas gerekirdi ama srekli bu yanllklara
dyor, srkli talihsizlik ve umutsuzluk iinde yayor . . . san251

ki doas ok eskiden kalna, soyaekimle ilgili bir tembellik

iinde ve srekli ktlk yapma eilimi iinde, doutan gelen

bu gszlnn aresini kendiliinden bulamyor gibi. Ve i
te bu Bahe, Yasak meyve, batan karan Ylan, ayartlan ve
Erkeini de kendisine uyduran Kadnn Yehova gelen elyle or
taya karlan ve bize aktarlan gerek yks. Onunla hemfikir
olmayacak biri var mdr?

252

Vaiz ve Ktlk Problemi

SRAL'DE KTLK PROBLEM

Vaiz karanlk ve anlalmas zor bir kitaptr, brani kutsal

kitaplarnn en muammal metnidir belki. Yahudiler eskiden
beri u duygu ve dnceler iindeydiler: "Bilgeler Vaizin kita

bn saklamak istiyorlard, nk szlerinde eliki vard. "

Bununla birlikte modem okuyucu genellikle fazla nem
vermez buna. nk yaptn leitmotiv'i olan "her ey bo ! " sz
lerinin hznlendirici etkisiyle metne evrensel bir karamsarln
kark duygularnn arkasndan bakar ve bununla yetinir. Ayr
ca inanl biriyse "kutsal kitaplar'', zellikle tarihsel olmayanla
r bir amaz zdeyiler kitab gibi grr ve bunlarn her birin
den ok byk manevi bir haz duyar, ama btn hibir biim
de ilgi ekmez. Ancak her kitap btn olarak bir anlam ta
dndan, btn olarak anlam ierdii cmlelerin anlamlarn253

dan ok daha nemlidir nk yazarnn gerek ve kesin mesa

jn ancak o verebilir bize. Ve burada da bu mesaj ok nemli
dir nk sanyorum ki din psikolojisi ve dinler tarihi alannda
herkesin nemini ok iyi bildii Ktlk problemiyle ilgilidir.
Bunu iyi anlamak iin her eyden nce bu sorunun srailli
lerin bana nasl geldii ve onlar arasnda yaratt tepkiler ko
nusunda bir dnceye sahip olmak gerekir. Bir tarihtir bu,
uzun bir tarih ve herhangi bir gelime gibi ancak bandan ha
reketle doru dzgn izlenebilir. Her eyin ayrntlarda ve n
anslarda yatt tarihte emalatrmak her zaman ok riskli ol
duundan ksa bir zetini veriyoruz bu tarihin.
Din adamlarna gre Ktlk entelektel dzlemde iki
farkl soru getirebilir gndeme. Birincisi olduka basittir: K

keni nedir? kincisi ise zor ve korkutucudur: Ktln var

lyla Tanr'nn varl nasl uzlatrlacaktr?
srailliler nce sadece birinci soruyu sordular ve onlara g
re kesin cevap Tekvin' den (II, 4b-III) gelmitir: "Fizik" bir K
tlk:

Ekmeini alnnn teriyle yiyebileceksin . . .

Topraa dnnceye kadar
(III, 19)

Ac iinde douracaksn,
Erkeine arzu duyacaksn
Ama o sana zorbaca hakim olacak!
(III, 16)
Ve "manevi" Ktlk: btn bu kt igdler -ve uzan
tlar- cmlede ok arpc biimde aktarlmtr:
254

Ve ikisinin de gzleri ald ve

plak olduklarn fark ettiler
(III, 7)
Her ikisi de ilahi bir ceza araclyla insan doasnda b
tn bu ktlklerin kt dengesizlii yaratan ilk insann g
nahyla aklanyor. Bilindii gibi bu dnce Hristiyan ide
olojisinin bir parasdr.
Ama ikinci sorunun, dehet verici sorunun cevab yok:
Tanr niin Ktl istemi ya da izin vermitir buna?
srailliler bu soruyu btn younluu iinde ancak yzyl
lar sonra sorabilmilerdir. Bunun nedeni ncelikle bu sorunun
sadece bir yzn (dl ve ceza) grdler ve sadece Tanr'nn
doru bir insann mutsuz ve dinsiz birinin de mutlu olabilmesi
ni nasl isteyebilecei sorusunu sordular.
Gerekten de Tesniye'de derlenmi olan peygamberlerin
retisi srail'in dinsel ideolojisine Yehova'nn mutlak adaleti
inancn getirmiti ve zellikle de hak edenlerin dllendirilme
si balamnda . . . Amos, Hoea, aya' dan sonra liahi adaleti ve
dolaysyla Tanr'nn kendisini yadsmadan amaz sonular
mutluluk ya da mutsuzluk dikkate alnmadan kutsall ya da
dine isyan anlayabilmek mmkn deildi.
Bu ilke bu haliyle srail halk iin Peygamberler tarafndan
ve Tesniyede formle edilmiti ve o dnemde Yehova'yla yap
lan Ahit'in ve getirdii dinin konusunu oluturuyordu doru
dan doruya. Ama Srgnden sonra halk ayn halk olmadn
dan srail dini kolektiflikten bireysellie gemiti.

Bundan sonra artk "Babalarmz koruk yediler ama ocukla

rn dileri kamat" demeyeceksiniz!" Herkes kendi gnahyla
lecek! (Yeremya, XXXI , 29 ve Hezekiel, XVIII, 2-4)
255

Toplumsal dzlemden kiisel dzleme bylesirie nemli bir

gei ahlak ve kader arasndaki ilikiler sorununu ok byk l
de etkileyecektir. Halk sz konusu olduunda Tanr'nm bu
halk itaat ettii takdirde kesinlikle mutlu edecei, tersi durum
da ise mutsuz edecei konusunda ciddi bir sorun yoktu. n
k bir halkn gelecei vardr ve bu vaatlerin tutulmas konu
sunda her zaman umut beslenebilir. Ama bir birey abuk lr.
Ve bilindii gibi o an sraillilerine gre lm her eyin so
nuydu: Geriye sadece nefes kalyordu: nsann hayat olan uup
gidici ve glgeli soluk kopya; bu kopya insana verilen tanrsal
"Soluk"la geen candan ve gten mahrum olduunda yerin
altna, eol'e sadece donuk, duyarln yitirmi ve zellikle ne
gatif bir varlk gtrrd. Bu koullarda dorular dllendi
ren ve dinsizleri cezalandran ilahi adalet ksa yaamlar sre
since etkili oldu.
Zorluklar burada balyordu. nk bizim amzda ol
duu gibi o ada da hi kimse ciddi bir biimde ahlaksal ve
dinsel deer ve kader arasnda srekli ve mutlak bir koutluk
kuramazd; inanszlarn, dinsizlerin ve sefihlerin kaderi kimi
zaman ve hatta kesinlikle ou zaman onurlu ve dindar insan
larnkinden daha imrenilir bir kader olabiliyordu. Srgnden
sonraki kutsal kitap literatrnden Mezmurlar, Meseller ve
zellikle kehanet yazlarndan bu konuyla ilgili birok tartma
kalmtr. Srekli biimde ortaya kan tez zamann ilahiyatla
rnn tezidir; bunlar inatla geleneksel denklemi savunuyorlard:
mutluluk=dindarlk (ve tersi); mutsuzluk=dinsizlik (ve tersi).
Ve szgelimi sa dneminde Juhanna'dan (IX, 2) bir soru:

Efendimiz, onun kr domas iin kim gnah iled; kendisi

mi, ana babas m?
Bu teoremin arpcl konusunda ok nemlidir bu szler . . .

256

Olay en ak seik biimde gren Eyb'n kitabnn yaza

rdr ve bu niteliiyle ok byk bir din dnr olarak kabul
edilmeyi hak etmitir. Yaptnda tipik bir durumdan, ok bili
nen bir ykden, doru ve mkemmel (Tanr byle nitelemi
tir onu) ancak mutsuz olan bir insann yksnden hareket
eder. Bu durumu hasta ve dostuna tarttrr. Tutucu dn
celerin temsilcileri olan dostlar Eyb'n knn yoldan
km olmasna balarlar, oysa masum olduunu bilen talihsiz
adam Tanr'ya haykrr ve aklama bekler ondan. nsanlar ara
sndaki btn tartmalar gibi bu ateli, iddetli ve farkl olma
yan tartmalardan bir ey kmaz. Ama sonunda Tanr konu
ur ve o aydnlatr durumu. Dorudur, muhteem ve gl bir
dille, dnyann Yaratcs ve Yneticisi olarak eserinin ok ge
nel bir grnmn vermekle yetinmitir. Ama bundan basit
ve mthi bir gerek kar: O, Evrenin Sahibi insanlarn dn
celerinin o kadar stndedir ki O'nun karsnda ve ne yaparsa
yapsn susmaktan ve hayran olmaktan baka yapacak bir ey
yoktur: Hatta ve zellikle kimse bir ey anlayamasa da kesinlik
le hayranlk uyandrr.
Eyb'n yazar aslnda Platon'dan bir yzyl ncedir ve
btnyle dinsel sezgisiyle, insann kesinlikle mutlak dzensiz
liinden Tanr'nn mutlak aknlna giden bir dzen kurmu
tur: "Benim anladm bir Tanr'ya ihtiyacm yok ! " adalar
onu anlamaktan ok uzaktr: Metninin bugnk basmlar b
yk olaslkla dinsel ve snrl dncelerle yeniden gzden ge
irilerek dzenlenmitir. Ama buna ramen srail dinsel izgi
sinde onlarn ve onun sorduklar sorunun baka bir dinsel " ce
vab" yoktur. Ve una kesinlikle inanyorum ki Vaiz'in yazar
nn bu dnceyi yinelerken amac onu sadece kader ve ac
problemine deil, ayn zamanda btn younluuyla Ktlk
problemine de uygulamakt ve bylelikle srail' de soru soran ve
cevap veren ilk kii olmutur.
257

KTABIN SUNUMU

Bu adan deerlendirmek amacyla yaptn okumadan

nce onu olabildiince tantmak ve anlalr klmaya almak
gerekir.
Eline rastgele bir cilt alan ve rail, sport, week-end ve benze
ri ngilizce szckler gren bir okuyucu kendisine ne sylenir
se sylensin byle bir metnin szgelimi XVII. yzyldan gelmi
olabileceine inanmaz. Vaiz'in dilinde ok sayda Aramca sz
ck vardr. Oysa Yakndou' da ancak S 500'lere doru Arami
dile gelime gstermeye balam ve douda Akkad dilininin,
batda da branice'nin yerini almtr. Bu lt tek ve en nemli
lt olmamakla birlikte Vaiz'in Srgn sonras dnemden ok
nce, en azndan Eyb' den iki yz yl sonra yazlm olduunu
sylemek iin yeterli bir nedendir: 250'ye doru ve belki de
daha erken bir dnem.
Bu metnin Sleyman'a mal edilmi grnd bir gerektir:

Kuds'te kral olan Davud'un olu Vaizin szleri (I, 1 ) ; ama

daha ayrntl bakldnda nasl Phaidon ya da Timaios Sokra
tes'in metinleri deilse bu metin de Sleyman'a ait deildir.
Yazar burada "Vaiz" dedii Sleyman' a syletmitir dnce
lerini, tpk Platon'un Sokrates' e syletmesi gibi: Sleyman
"nder, bilge kii, stat, hoca" gibi bir eydir. nk Sleyman
o dnemde yazarmzn amalar iin ok uygun bir kiilikti.
Aslnda pek ilgin olmayan bu kiiyi efsane byk krallarn ve
lml mutlularn rnek insan ve bilgelerin bilgesi yapmt.
Yazarmzn yaam ve evrenle ilgili dncelerini byle bir in
san dile getiriyor. Bylesine deneyimli ve gl bir otorite d
nda baka kim sz edebilirdi bu konudan? Ayrca yazar za258

man zaman "diyordu vaiz" gibi bir ifadeyle kendi varln gs

terirken yaznsal kurgunun altn izmeye de zen gsteriyordu
(I, 2; VII, 27; XII, 8; ayrca bkz. XII, 9 ve devam) .
Ama kendisiyle ilgili baka ayrnt vermiyor ve kim olduu
nu kesinlikle hibir zaman bilemeyeceiz.
Bununla birlikte kitabn okuduumuzda ncelikle dn
celerinde ok ilgin bir bulanklk olduunu greceiz, nk
cmlelerinin dzensizlii basit bir okumayla bile ak seik bi
imde grlecektir. Bu yaptn en byk sorunu budur ve daha
nce belirttiimiz gibi Yahudilerin kendileri de aryorlard
bu "elikiler" e.
zellikle IV. blmden balayarak dncelerde srekli ve
artc sramalar grlyor. Szgelimi oluan glerle ilgili
olarak ac dnceler arasnda (IV, 13-16 ve V, 7) bize Mabed
deki tavr ve davran konusunda t verilmesinin anlam ne
dir? llahi g stne metafizik bir atlm srasnda (IV, 10-13 ve
VII, 13) yle bir uyarnn anlam nedir?: yi bir ad ho kokulu

yadan iyidir. Olsa olsa bir zdeyiler dizisi dnlebilir (kutsal

kitaplar ya da Vaiz kitab gibi). Ama her kopukluktan sonra ipin
ucu yakalanyor. . . ayn szckler, ayn szdizimi ve ayn dn
celer; dolaysyla burada her eye ramen tek bir ama ve tutarl
bir metin olduundan sz edilebilir... sadece kesintilere urar
bu metin ve ilgin olan u ki bu kesintiler ou zaman dizelerle
(klasik brani zdeyileri gibi) oluturulur, oysa kitabn geri ka
lan blm genellikle dzyazyla kaleme alnmtr.
teki nemli sorun: Drt ya da be blm (dzyaz) kita
bn en ak seik ifadeleriyle ve zellikle de dllendiren ve ce
zalandran ilahi adalet noktasnda kesinlikle eliirler. Yazar
hak etme ve yazg arasndaki ilikiye kar srarla ve sk sk dire
nir. Kitabnda aadaki gibi bir ifadenin bulunmasnn ne an
lam olabilir:
259

Tanr hikmeti, bilgiyi ve mutluluu iyi insana verir; g

nah ileyene ise mkemmel bulduu insann yararna birik
tirme, toplama, yma zahmetini verir!
(il, 26a)
Bylesine umutsuz bir durumdan kmann doru bir tarih
ynteminde tek bir yolu vardr ki o da metnin elden geirilmi
olduunu varsaymaktr: Yorumlanm ve dzeltilmi. Eletir
menlerin ok bilinen baka bir yn rneklerinin bulunduu
(zellikle Eyb' de) Kutsal Kitap gibi esas anonim ve elyazma
s olan bir literatrde byle bir ilem artc deildir. Bunu,
Yahudi kutsal kitaplarna alnmak iin belki yzyl kadar
beklemi olan ve bylece resmi bir metin zellii kazanarak bu
tr ilemlerden korunan Vaiz metninde grmek hi artc
deildir.
Dolaysyla yle sanyorum ki Vaiz metnini salkl bir e
kilde okumadan nce tam anlamyla eletirel bir szgeten ge
irmek gerekir. Her trl szgeten geirmenin sonunda ol
duu gibi bunun sonucunda da ok fazla hayale kaplmamak
gerekir: Tarihin doutan gelen kusuru tahmin, san, kestirme
dir ve tarihinin en nemli nitelii de kesinlemelerine kar bel
li bir hogrl kukuculuktur -yanlgs gsterilmedike de di
renmelidir bu kesinlemelere. Dolaysyla herhangi bir eletir
menin szgeten geirdii metin gerekten eski stadn yazd
metin olmadka elimi atee sokmayacam. Ama gene de yle
sanyorum ki bu ekilde ayklanm haliyle dncelerini bizle
re, zellikle ondan ok uzakta yaayan bizlere daha ak seik
olarak sunma ansna sahiptir.
Sonu olarak uzun ve titiz almalardan sonra Vaiz'in ya-

1 Vaiz ve Neideler Neidesi Yahudi kutsal kitaplarna giren son kitaplardr kesinlikle
ve ancak

260

S I. yzyln sonunda gereklemitir bu.

zarn metninin olas eklini veriyoruz; daha sonraki aklamalar

ve dzeltmeler notlar halinde gsterilmitir. Bir kez daha syle
yeyim, her kar dnce ve gr doru ve salam gerekelere
dayanrsa sadece ayrntl ve bilimsel bir yorum btn dzen
leyebilir ki sonu olarak bu metin de varsaymsal bir metin
olur. Ayrntlar balamnda sadece bktrc dipnotlarn doru
layabilecei eviri branice metne olabildiince "yakndr" ama
maddi ve mekanik olmamaya olabildiince zen gsterilmitir:
Bir evirmen Amerika' da ya da baka bir yerde icat edilen elek
tronik aletlerin kendisine tercih edilmesini istemiyorsa evirisi
ni kendi dilinde yeniden dnmek zorundadr.

METN

Tema

I, 1
2

Doadaki
btn

Kuds'te kral olan Davud'un olu

Vaizin szleri
Bo bo diyordu Vaiz, bo, bo,
her ey bo

ektii zahmetten kalan nedir insana?

Bir kuak gidiyor, bir kuak geliyor:

Ama dnya deimiyor.
Gne douyor, gne batyor: Sonra
ufka doru gidiyor ve gene douyor.

devinimlerin 5
hibir yere
varamamas 6

Rzgar gneye doru esiyor, sonra da

kuzeye doru esiyor ve srekli dnp
duruyor: Ama sonra tekrar sramalar
yapyor.
261

Btn rmaklar denize dklyor: Ama

deniz dolmuyor; rmaklar gene de
durmadan denizi doldurmaya devam
ediyor.

Btn konumalar yorucudur:

Ama her ey sylenemiyor.
Gz her eyi gremiyor, kulak asla
her eyi duyamyor.

Olan gene olacaktr, yaplan gene

yaplacaktr, gnein altnda yeni
bir ey yok!

10

"te yeni bir ey.'" dersiniz, ama daha

nceki yzyllarda olmu bir eydir o.

11

Ama eski zamanlar hatrlanmaz.

Zaten daha sonraki gelecekte olup
bitenler hatrlanmayacaktr. . .

"Felsefe"nin 12

Ben Vaiz, Kuds'te srail kral oldum

bo ve
hzn

Ve bilgelikle kendimi dnyada olup

biten her eyi incelemeye adadm Tanr'nn insanlarn kendilerini
adamalarna ses karmad

13

verici bir ey
olmas

nefret bir ura . . .

14

Gnein altnda yaplan btn ileri

seyrettim: Hepsi bo ve rzgarn
peinde komak.

15

"Eri olan dorultulamaz

Eksik olan saylamaz!"

16

262

Ve ben kendim karar verdim: "Benden

nce Kuds'n banda olanlarn
hepsini getim bilgelikte, ve ite

yreim ok bilgelik ve bilgi tand,

17

Ve kendimi bilgelii ve bilgiyi,

aklszl ve delilii renmeye
verdim: Ve imdi anlyorum ki btn
bunlar da rzgarn peinde komaktr!"

18

nk insan ne kadar bilge olursa o

kadar dertli olur ve bilgisini artran
acsn da artrr.

Hnerin II, 1

O zaman dndm: "Haydi!

Seni keyifte deneyeyim! Zevki yaa!"
Ve bu da botu.

kesinlikle
aptallktan
daha iyi

Glmek "delilik"tir ve keyf "ne ie

yarar?" dedim

Bedenimi araa altrmay hayal

etmitim -yreim bilgeliinden

bir ey
olmamas

geri kalmadan!- ve de lgnlklar

yapmay . . . Ademoullar iin bu
dnyada her gn aradklar
mutluluun ne olduunu grnceye
kadar.
4

Yani gz kamatrc ilere dalmtm;

kendime evler yapmtm ve balar
dikmitim;

Baheler ve korular yapmtm,

her eit meyveyi dikmitim;

bir koruyu sulamak iin havuzlar

yapmtm;

Kleler ve hizmetiler edinmitim;

evimde domu klelerim vard; kk
ve byk ba hayvanlarmn says
263

Kuds' benden nce

ynetenlerinkinden fazlayd;
Gm ve altn biriktirmitim ve bir
kraliyet hazinesi vard, eyaletlerden de
gelmi! erkek ve kadn arkc/arm
vard ve -Ademoullarnn zevkidir
bu- prensesim hatta birok prensesim
vard . . .
Yani Kuds'te benden nce hkm
srenlerin hepsini gemitim ve
bilgeliim bana kalmt.

10

Gzlerimin istedii hibir eyi geri

evirmemitim, gnlm hibir zevkten
geri kalmamt ve ruhum btn
skntlarmdan sonra neesini
bulmutu: Ve btn emek/erimden
paym da bu olmutu.

11

Ama o zaman ellerimin yapm olduu

btn ilere bakmaya baladm, bunun
iin ekmi olduum btn zahmetleri
dndm ve ite her eyin bo
olduunu ve rzgarn peinde komak
olduunu ve gnein altnda
hibir eyin kalc olmadn anladm!

12

Gerekten de bilgelik, delilik ve

aptallk stne dnmeye baladm
ve yle dedim kendi kendime: "Benim
arkamdan gelecek ve hkm srecek
olan ne yapacak(?)"l

Szde Sleyman'n burada ardlndan, mahzun ve "lgn" Rehavam'dan sz ettii

farz ediliyor; bu hkmdar zamannda Kuzey-Gney atmas balamtr.

264

13

Ve o zaman anladm ki bilgelik hi

kukusuz delilikten daha iyidir, tpk
aydnln karanlktan daha iyi olmas
gibi:

14

nk "Bilgenin gzleri yerindedir,

Ama aklsz karanlkta yrr!"
Ama ben anladm ki her ikisini de
bekleyen kader ayndr.

15

Ve sadece kendime unu syledim:

"Beni de deliyi bekleyen akbet mi
bekliyor yoksa? Peki o zaman bu kadar
bilge olmak ne iime yaryor?"
Ve bunun da bo olduunu syledim
kendi kendime.

16

Aklldan da deliden de bir ey

kalmyor geriye: Aradan birka gn
geiyor ve her ikisi de unutuluyor.
Yazk ki bilge kii de deli gibi lyor.

17

lte o zaman hayattan nefret ettim,

nk bu dnyada olup biten her eyin
kt olduunu anladm, nk her ey
bo ve rzgarn peinden komak.

18

Gnein altnda ektiim btn

skntdan nefret ettim, nk btn bu
skntlarn semeresi benden sonra
gelecek olana kalacakt.

19

Oysa onun akl banda biri olup

olmayacan kim bilebilir?
Buna ramen benim abalarmn
btn nimeti onun olacak ve benim
btn bilge/iimin meyvelerini o
265

20

21

yiyecektir. te bunun iin de botur

btn abalar!
Ve gnein altnda ektiim btn
skntlardan dolay yreimi
umutsuzlandrmaya altm.
nk sonu belliydi. . . bilgisiyle,
yeteneiyle, emeiyle yorulan biri
ve maddi manevi btn birikimini hi
almam birine brakyor.'
Her ey bo ve kt!

22

Gerekten, btn bu sknt ve

zahmetten sonra, abadan, gayretten
sonra ne kalyor insana?

23

Her gn ac, keder; znt iinde

alyor; geceleri bile bir rahat
grmyor: Ve btn bunlar bir hi
uruna!

24

Aslnda insan iin yemekten imekten

ve abalarnn sonunda yreini mutlu
etmekten daha byk bir sevin yoktur.
Ve inanyorum ki btn bunlar
Tanr'dan geliyor:

25

nk o olmasa kim yiyip iebilir ve

mutlu olabilirdi?

261

Yaamm III, 1
sonular

Bu dnyada her eyin bir zaman, bir

vakti vardr,

il, 26a. Dzeltme. Tanr bilgeli; bilgiliyi ve mutluluu iyi olarak deerlendirdii

insana veriyor. Gnahkar ise sadece bu iyi insan iin biriktirecek, istif edecektir.
26b. Bu da botur ve rzgarn peinde komaktr. Byk olaslkla belirsiz bir dize.

266

Birbirini

Ekmenin vakti ve ekileni skmenin vakti

yok eden
elikili

ldrmenin vakti, ifa vermenin vakti

Ykmann vakti, yapmann vakti

eylemlerden
olumas

Dnyaya gelmenin vakti, lmenin vakti

Alamann vakti ve glmenin vakti

Yas tutmann vakti, oynamann vakti

Talar atmann vakti vardr,

toplamann vakti vardr
Kucaklamann vakti vardr,
kucaklamadan ekinmenin vakti vardr

Bulmann vakti vardr, kaybetmenin

vakti vardr;
Saklamann vakti vardr, atmann
vakti vardr;

Yrtmann vakti vardr, dikmenin

vakti vardr;
Susmann vakti vardr, konumann
vakti vardr

Sevmenin vakti vardr, nefret etmenin

vakti vardr
Savan vakti vardr, barn vakti vardr.

9
Btn
bunlarn

10

alan, emek verdii iten ne kazanr?

"Tanr'nn insanlarn bana verdii
ura" dndm:

Tanrnn

O'nun her ii uygundur ve ycedir;

mkemmel

O, insanlarn yreine btn evreni

koydu

liiyle bir

11

ilgisi

ama lnsan Tanr'nn eserini

olmamas

hi anlayamyor.
267

Ama

12

insann ok
kk
olmas

13

Anladm ki onlar iin hayatta

elenmekten, neelenmekten baka bir
mutluluk yoktur.
Eer insan yiyorsa, iiyorsa ve
abalarnn sonunda mutlu olabiliyorsa
bu da Tanr'nn bir badr.

14

Biliyorum ki Tanr'nn yapt her ey

ebedidir: Yaptklarna ekleyecek ve
yaptklarndan karacak bir ey yoktur.
Tanr yaptklarn insanlar korksun
diye yapar.

15

Olan daha nce olmutur, olacak olan

daha nce olmutu: Tanr kaybolmu
olan arayacaktr.

16- 17 1
18

19

20
21

lnsanlarla ilgili olarak dedim ki

iimden: "Tanr onlar kendinden uzak
tutmak istiyor ve aslnda hayvanlara
benzediklerini gstermek istiyor onlara!"
Gerekten de hayvanlarn kaderi ve
insanlarn kaderi ayn: Hayvanlar da
lyor, insanlar da; hepsinin tek bir
yaam soluu var, insanlar
hayvanlardan hi stn deil
ve hepsi bo.
Hepsi ayn yere gidiyorlar, hepsi
topraktan geldi, topraa gidecek.
lnsanlarn Yaam soluunun yukar
(lme) hayvanlarnkinin aa,

1 III, 1 6- 1 7 byk olaslkla yeri deimitir; IV, 1 ve devam.

268

topraa doru gittiini kim biliyor?

22

nsanla- IV, 1
rn

ktl

stne

III, 16

Ve anladm ki insan iin iinden ald

mutluluktan bakas yoktur: Onun
payna den budur. Ve kendisinden
sonra olacaklar grmesi iin kimse
onu geri getiremeyecek.
Ve sonra bu dnyada yaplan btn
basklara baktm.
Bask altndakilerin gzyalarn
grdm, teselli veren yok onlara.
lkencecilerinin elleri iddet dolu ve
onlara kimse yediklerini kusturmuyor.
Ve gene bu dnyada grdm ki hakkn
yerinde ktlk var, adaletin yerinde
de ktlk var.

17 1
IV, 2
3

Ve ben salardan ve yaayanlardan ok

lleri vdm, nk onlar l.
Ve domam ve gnein altnda
yaplan ktlkleri grmemi olanlar
bunlarn ikisinden de mutlu kabul ettim.
Anladm ki ekilen her zahmet ve
harcanan her enerji karlkl bir
kskanlktan baka bir ey deil.
Bu da bo ve rzgarn peinden gitmek.

1 III, 1 7. Dzeltme. Kendi kendime dedim: "Tanr iyiyi ve kty yarglayacak,

nk

her iin, her eylemin (deerlendirme, yarg) bir zaman var. "

269

5 -6 1
7
8

Bu dnyada baka bir boluu daha

grdm:
Bir adam var, ei yok, olu yok,
kardei yok ve srekli zahmet ekiyor
ve gz hi doymuyor.
Peki ama kimin iin yorulacam ve
mutluluktan mahrum edeceim
kendimi?
Gene bir boluk ve bo alma!

9-122
13

Bir kral yalysa ama aptalsa ve t

almay kabul etmiyorsa, yerine yoksul
ama bilge bir insann gemesi doru
olur,

14

Hapishaneden hkm srmek iin mi

kmt ve teki tahttayken o
yoksul mu domutu.3
Bu dnyada hareket eden btn canl
varlklar tekinin yerine hkm sren

15

1 IV, 5. Yorum. Aklsz kollarn kavuturur ama kendi etini yer. . .

6 Yorum ya da bulank (?) dize. lki dolu avu ve alma ve bo yorgunluk olacana
dolu bir el ve huzur olsun.
2 IV, 9- 12 . Yorum.
9 lki kii yaamak tek bana yaamaktan iyidir, nk o zaman insan abalarndan daha
iyi yararlanr.

10 Derlerse biri tekini kaldrr; ama kendisini kaldracak biri olmakszn yaamay
semi olann vay bana gelenler'
1 1 Birlikte yatldnda scaklk hissedilir ama yalnz yatan scakl hissedemez.
12 Yalnz olana kolayca boyun edirilir ama iki kii saldrgana direnir, nk "lki kat
yaplan bir ipi koparmak kolay deildir".
3 Burada byk olaslkla yazarn ve ilk okuyucularn bildikleri, ama bize hibir
tankln kalmad gerek bir olay sz konusudur.

270

16

bu genle birlikte grdm.

lk gelenler ok kalabalkt.
Ama onlarn soyundan gelenler bu
yzden hi mutlu olmadlar
kesinlikle . . .
Bu da boluktu ve rzgarn peinden
komakt.

17 -V, 1 - 81

Zenginlii

tamann
zorluu,
belirsizlii ve
kaybetme- 10
nin korkun
bir ey olmas

Paray seven paraya doymaz hi.

Zenginlii seven hi yararlanamaz
ondan.
lte bir boluk daha!
mal ok olunca yiyenler de oalr ve
zengin btn bunlar
seyretmekten baka ne zevk bir ey
duyabilir?

1 iV, 17-V, 8. Aklamalar.

17-V, 6.

BRNC GRUP: iV,

1 7 Tanr'nn evine girdiinde hareketlerine dikkat et: ltaatkr bir halde onun huzuruna
kmak ktlkten baka bir ey yapmayan aptallarn kurbanlarndan iyidir.
V, 1 Tanr'nn karsnda aceleci olma, iinden de tela etme: Tanr gkte sen yerdesin,
dolaysyla ksa konu.
2 nk ok fazla coan, heyecanlanan uyankken d grr ve ok konuan aptaldr
3 Tanr'ya bir adak adadnda szn geciktirmeden yerine getir. Aklszlar hibir ltfa
mazhar olmazlar: Szn tut.
4 Hi sz vermemek szn yerine getirmemekten ok daha iyidir.
5 Tanr'nn karsnda "sadece bir dalgnlk bu!" diyerek kendini sulu duruma drecek
bir ey syleme. Niin Tanr'nn gazaba gelmesini ve saygnln yitirmeyi istiyorsun ?
6a V, 2'nin tekrar.

6b O zaman Tanr'dan kork.

KNC GRUP: V, 7-8.

7 Eer lkede talihsize bask yapldn ve hukukun ve adaletin inendiini gryorsan
arma: Efendinin stnde onu denetleyen bir bakas var ve onlarn stnde daha
yksek biri var.
8 Bir lkede btn bunlarn yerine gerekli olan mmbit topraklarda bir kraldr.

27 1

Sonuta

11

Az da yese ok da yese alann

12

uykusu tatldr; ama zenginin tokluu

uyumasna izin vermez.
Bu dnyada kt bir bela var ki onu
grdm: Bir servetin sahibi tarafndan
kendi zararna saklanmas.

gereksiz
olmas

13

Bu servet kt bir ile yok olup gider.

Bir ocuk sahibi olur bu zengin ve
sonra bakar ki elinde bir ey kalmam.

14

Ana karnndan nasl klmsa yle

gidilecektir, gelindii gibi rlplak,
kazanlan hibir ey gtrlmeyecektir
oraya.
lte byk bir bela: Geldiimiz gibi
gideceiz. Rzgar iin kendimizi bu
kadar tkettikten konra ne kazand
insan,

15

16

Btn yaamn glgede ve yasta,

kederde, tasada, skntda ve acda
geirdikten sonra?

17

Aslnda ben anladm ki en iyisi yemek,

imek ve Tanr'nn verdii hayatn her
gnnde her eyin keyfini iyice
srmektir: nk bizim paymza
den budur.
Evet, Tanr'nn zenginlik ve mal
verdii, bunlar yemek, bunlardan pay
almak iin, emeiyle sevinmek iin
kendisine g verdii insan -bu Tanr
vergisidir.
nk bylelikle hi deilse yaam ok

18

19
272

 v,

fazla dnmez, ama Tanr onu

yreinin sevinciyle elendirir. . .
Ben bu dnyada baka bir bela daha
grdm, insanlarn bana her zaman
gelen bir bela:
Bir insan ki Tanr ona btn
zenginlikleri, hazineleri ve an hreti
vermi olsun, hib"r eyi eksik olmasn,
istedii her eye sahip olabilsin; ama
Tanr bunlarn keyfini srmeyi nasip
etmemi olsun ona ve btn bu
nimetlerden baka biri yararlansn.
lte korkun bir boluk ve bela!
nk bir insan yz ocuk sahibi olsa
ve ok uzun yllar yaasa, gnlerini
saymak bile mmkn olmasa, yrei
mutlulua hi doymasa, sonunda
mezar bile olmamsa
ben derim ki drlm ocuk ondan
daha mutludur.
Bu dnyaya hi gelmiyor ve mezarnn
bulunduu karanlklara gidiyor o:
Ama gnei hi grmemi olsa da ve hi
tanmam olsa da, hi deilse daha
huzurlu olmutur brne gre!
Hi mutlu olmadan iki kere bin yl
yaayan da domam ocuk da ayn
yerde bulumuyor mu sonunda?

273

7 -9 1
Tanrnn
amaz ve

10

Ne olmusa onun ad oktan

konmutur ve neler

mkemmel

olduunu bilen biri vard ve insan

gcne yeni

kendisinden daha gl

bir referans

olanla ekimez. . .
11

Szleri oaltmak boluu artrmaktan

baka bir ie yaramaz: Ne yarar
var bunun?

12

lnsan iin mutluluun ne olduunu

bilen var mdr? Bir glge gibi boluk
iinde geip giden btn gnleri
iinde? lnsana bu dnyada daha sonra
olup bitecekleri kim syleyebilir?

VII, l- 122
13

Tanr'nn eserine bak: Onun erilttiini

kim dorultabilir?

1 VI, 7 Yorum. lnsann btn abas ve gayreti az iindir, ama arzular gene tatmin
olmaz.
8-9 Bulank dizeler. 8 Akllnn aklsza stnl nerededir?Ve insanlara nasl
davracan bilen bir yoksul ne kazanr?
9 Gzlerin grmesi arzunun devinimlerinden iyidir. Bu da botur ve rzgarn peinden
komaktr. (9 belki de otantik olan 7'nin bir yorumudur!)
2 VII, 1 - 12 . Yorumlar.
BRNC GRUP: 1-6b.
1 lyi bir ad ho kokulu yadan iyidir ve lm gn doum gnnden iyidir.
2 Yas evine gitmek len evine gitmekten iyidir, nk yas evinde her insann sonunun
ne olduu grlr ve yaayann yreine kaznr bu.
3 Keder glmekten iyidir: Hznl yzn yrei mutludur
4 Aklllarn yrei yas evindedir, aklszlarnki len evinde.
5 Bilgelerin azarn iitmek aklszlarn arksn dinlemekten iyidir,
6a nk aklszlarn sesi kazann altnda allarn trts gibidir.
6b (Tekrar ya da bulank tmce) Bu da botur.

274

14

O zaman, mutlu gnnde mutlu ol

mutsuz olduun gnde dn.
Her ikisi de Tanr'dan gelir. . . insann
ileride hibir eye armamas iin.

15

Bo gnlerimde u durumlar tespit

ettim: Adaletiyle yok olup giden adil,
dinsizliiyle ok uzun dinsiz.

16

O zaman ok adil olma ve bilgeliini

ok fazla gsterme: Niin kendini
gln duruma dresin?

17

ok kt de olma ve lgnlk yapma:

Niin vaktinden nce lesin?

18-221
23

Bunlarn hepsini bilgeliimle denedim.

Dedim ki: "Bilge olmak istiyorum!"
Ama benden uzak kald o.

24

Olan ey uzak, uzak ve derindir: Kim

anlayabilir onu?

KNC GRUP: 7- 1 2

7 Bask aklly delirtir ve rvet yrei yok eder.

8 Lafn sonu bandan iyidir ve sabr kibire yelenmelidir.
9 Darlma konusunda yrein tez olmasn: Pimanlk aklszlarn iinde olur.
1 0 Ve sakn "Niin eski gnler bugnknden daha iyiydi?" diye sorma. nk akll
insan kesinlikle byle bir soru sormaz.
1 1 Bilgelik miras kadar deerlidir: Gnei grenler iin ok yararldr.
12 nk bilgelik de para gibi korur insan ve bilginin yarar udur ki ona sahip olanlar
yaatr.

1 1 8-22 . Yorumlar

1 8 Birinden elini ekmeden brne balanman iyi olur: Tanr'dan korkan btn
tehlikelerden de uzak olur.
1 9 Bilgelik bilge insan kentteki on zenginden daha gl yapar.
20 lkede iyilikten baka bir ey yapmayan ve gnahsz olan tek bir adil insan yoktur.
21 Sana sylenen hibir eye inanma: Uann seni lanetlediini bile bilmeyebilirsin.
22 Ayrca yrein bilir ki sen de birok kez bakalarn lanetledin.

275

25

Ama bilgelii ve akl aramaya balayal

beri ktln aklszlk ve
aklszln da delilik olduunu
anladm;

26a

ve kadnn lmden ac olduunu

syledim, yreinin bir a, bir tuzak
olduunu, kollarnn zincirler
olduunu syledim.

26b 1
27

lte diyordu Vai.z adm adm akln

peinde koarken bulduum budur,

28

yreimin durmadan arayp da

bulamad: Bin erkekten birinde
buldum ama tek bir kadnda
rastlamadm ona!

29

Ve vardm sonu kesinlikle udur:

Tanr insan drst yaratmt ama o
her trl sapknl aramt.

VIII, 1-82

Kiinin

adaleti
ona hibir

Bu dnyada olup biten her eye dikkat

edince ok ey fark ettim;
insanlar bu zamanda glerini sadece

1 26b. Yorum ya da dzeltme. Tanr'ya gre mkemmel olan ondan sa salim kurtulur
ama gnahkar eline der onun (o= metinde sz edilen kadn).
2 VIII, 1-8 Yorumlar
B1R1NC1 GRUP: 1-4
1 Bir ii bilge kii gibi kim zebilir? Bir insann bilgelii yzn aydnlatr oysa fkesi
yzijn yamultur.
2 Kraln emrini yerine getir ve Tanr sevgisi iin yap bunu.
3 Onun huzurundan ayrlmak iin acele etme ve kt bir i yapma: nk kral istedii
beT eyi yapar.
4 Bir kralzn sz ok etkilidir, kim ona "Ne yapyorsun sen?" diyebilir.

276

stnlk
salamaz

insanlara zarar vermek ;,p.

10

ite byle ktlerin (grkemli biT

ekilde) mezarlarna gtrldklerini
grdm, oysa drst yaayanlar Kutsal
Yerden ayrlyorlar ve Kentte
unutulmaya adyorlard kendilerini.
Bu da botu!

1 1- 1 3 1
14

Bu dnyada bir boluk var: Doru

insanlar var ve onlarn bana kt
insanlarn bana gelen eyler geliyor ve
kt insanlar var ki onlarn da bana
iyi insanlarn bana gelmesi gereken
eyler geliyor. Bu da botur diyorum
ben.

15

Ve ben neeyi vdm. nk bu

KNC GRUP: 5-8

5 Emri yerine getirenin bana bir ey gelmez. Bilge kii iin her eyin vakti ve hkm

vardr.
6 Her eyin bir zaman ve hkm vardr. fnsann yaptt, ktlk btn arlyla ker
stne.
7 nk olacak olan [eyi bilemez kesinltkle; kim syleyebilir ki zaten olabilecek olan

ona?
8 Hibir lml Yaam soluunu etkileyemez, hikimse bu Soluu tutamaz: lm gn

stnde etkili olacak biri de yok: Ve bu Savata geri durmak da. O zaman ktl
kurtaramayacaktr insan . . .

-13Dzeltme.

1 1 Kt iler hakknda ok abuk hkm verilemediinden insanlarn yrei ktlk

yapma arzusuyla doluyor.
12 Gnahkar ktlk yapar ve ok yaar. Ama ben ok iyi biliyorum ki mutluluk

Tanr'don korkanlarn ve ona saygl olanlarn olacaktr.

13 Ama dinsiz iin asla mutluluk olmayacaktr ve bir glge gibi, gnleri uzamayacaktr,

nk Tanr'nn varlna saygl olmamtr.

277

dnyada insan iin yemekten,

imekten ve mutlu olmaktan daha iyi
bir ey yoktur: Ve nk Tanr'nn
gne altnda ona verdii yaamnn
btn gnlerinde emeinden
kendisine kalacak olan budur!
16

Kendimi bilgelii renmeye

adamken ve bu dnyada olup
bitenleri dnmeye vermiken gece
gndz hi uyku girmiyordu gzme.

17

Tanr'nn yapt her ii gzlerimle

grdm ve kabul etmek zorunda
kaldm ki gnein altndaki dzeni
insann anlamas mmkn deildir.
Anlamaya almas bo bir abadr,
anlayamaz ve bilge kii bu dzeni
bildiini iddia etse de anlayamaz.

Mutlak IX, 1
ve kesin
baarszlk
lmden
nce
yaamn
mutlak

Ve btn bunlar yreime koydum

anlamak iin ve ite aklmn
anlayabilmi olduu her eyi
aratrdm:
Dorularn ve bilge kiilerin yaptklar
iler Tanr'nn takdirindedir.
Sevgi ya da Nefret? Kimse bilemez.
Ona gre her ey botur.

belirsizlii
2

278

Kant da udur ki herkesin kaderi

ayndr: Doru olanla dinsizin, namuslu
kiiyle ktnn, temiz ve temiz
olmayann, kurban arz edenle

etmeyenin: Yiit insann gnahkardan

fazlas yoktur, yemin eden de yemin
etmekten korkan da ayn muameleyi
grr.
3

Herkesin kaderinin ayn olmas bu

dnyadaki btn iler iinde kt bir
iaret. Ayrca Ademolunun yreinin
ktlk yapma isteiyle dolu olmasnn
ve her yanda aptalln kol gezmesinin
nedeni de bu -yaamlar boyunca . . .
Ve sonra ller arasnda.

Kim btn bunlarn dnda

kalabilecektir?
Oysa yaayan herkes iin umut vardr:
"Canl bir kpek l bir aslandan
iyidir. "

Gerekten de yaayanlar leceklerini

biliyorlar. Ama ller artk hibir ey
bilmezler ve kazanacaklar bir ey
yoktur. Hatralar da yok olup gitmitir.

Ve aklar da, ne/retleri de, arzular da

yoktur artk ve gnein altnda olup
biten hibir eyde paylar olmayacaktr
artk.
Haydi! Mutluluk iinde ekmeini ye ve
huzur iinde arabn i eer Tanr
yaptn ii kutsadysa;

her zaman bayramlk giysilerin olsun

srtnda, kokular srnmeyi ihmal
etme hibir zaman;
sevdiin kadnla birlikte hayatn tadn
279

kar, sana bu d,;yada bahedilen

btn gnlerde; senin bu yaamda ve
gnein altnda ektiin btn zahmet
iinde payna den budur!
10
Yapabilecein her eyi btn gcnle
yap, nk gidecein ller diyarnda
ne eylem, ne dnce, ne bilg ne de
bilgelik olacak . . .
Saygnlk
ve kader

11

arasndaki
orantszlk

12

13

14

15

16

Ve gene anladm ki bu dnyada yar

evik olanlar iin deil, sava
gller iin deil, ekmek yetenekliler
iin deil, zenginlik anlayl insanlar
iin deil, zaman ve mutsuzluk kimseyi
gzetmeden ayn darbeyi indiriyor
herkese.
Kimse vaktini bilmiyor, ama aa
taklm balklar ve tuzaa dm
kular gibi Ademolu da kt bir
zamanda bu akbeti tadar. . .
Bu dnyada bunu da grdm ve ok
zldm.
linde bir avu insann yaad kk
bir kent vard. Gl bir kral kuatt
bu kenti ve ok iddetli saldrlar
gerekletirdi.
Ama kentte yoksul bir bilge vard ve
bilgeliiyle kurtard kenti. Ama bu
yoksul insan kimse hatrlamad!
Ben u sonucu kardm bu olaydan:
"Bilgelik gten iyidir; ama bu yoksul
adamn bilgelii kmsenmi ve sz
dinlenmemi!. .
"

280

17-X, 1 -41
5

Bu dnyada grdm bir baka

ktle de Hkmdar neden olmu
grnyor:
Bir deli yksek grevlere getirilebiliyor,
ama yce ve nemli kiiler en geride
kalabiliyorlar.
At stnde kleler ve hizmetkarlar gibi
yaya giden reisler grdm ben . . .

8- 14a2
14b

insan bana gelecekleri kesinlkle

1 IX, 17-X, 4. Aklamalar.

BlRtNC GRUP: IX, 1 7- 1 8 ve X, 4.

17 Sessizlik iinde delilerin kralnn lklarndan ok bilgelerin szleri duyuluyor.

18 Bilgelik sava aletlerinden iyidir, ama tek bir gnah birok iyilii yok eder.
X,4 Hkmdarn fkesi sana ynelirse yerini kesinlikle terk etme: Skunet yaplabilecek
byk aptallk/ardan korur.
KNC GRUP: X, 1-3

1 l sinekler triyatnn kokulu yalarn bozar: Ayn ekilde biraz delilik de ok fazla
bilgeliin deerini drr.
2 Bilgenin kalbi sada, de/ininki soldadr.

3 Deli yolda yrse bile akl yoktur ve herkes "deli o" der.

2 8-14a. Aklamalar.
BlRtNC GRUP: 8- 1 1

8 ukur kazan iine debilir, duvar ykan birini ylan sokabilir.

9 Talar sken belasn bulabilir, aa kesen bir tehlikeyle karlaabilir.

10 Eer demir krlenmise ve bilenmemise daha fazla kuvvet harcamak gerekir (ve ii
baarmak iin bilge olmak yararldr (?))
1 1 Ylan by yaplmad iin sokarsa bycnn hibir yarar yoktur.
KNC GRUP: 12-14a

12 Bilge kiinin szleri ona saygnlk kazandrr, ama aklszn azndan kan szler
saygnln yitirmesine yol aar.
13 Azna aar amaz mnasebetsizlikler dklr ve konumasnn sonu daha beter bir
budalalktr.
14a Ama aklsz hi durmadan konuur. . .

281

bilemez ve ona gelcekten haber

verecek kimse yoktur.
15-XI, 1 4 1
-

Xl, 5

Yaam soluunun gebe kadnn

kemiklerine girmek zere ald yol
nasl bilinmezse, her eye kadir olan
Tanr'nn plann da kimse bilemez.

62

Son
boluklar:

Ama k da hotur ve gnei grmek

gzlere iyi gelir!. .

Yallk
ve lm

ok yaayan gnlerini mutluluk iinde

geirsin, ama kt gnlerin de eksik
olmayacan bilsin.
Olup biten her ey botur.

1 15-XI, 4,6.Aklamalar.
BRNC GRUP: 15-17 ve 20.
15 Aklszn ii onu tketir ve kente nasl dneceini bile bilemez.

1 6 Kral bir ocuktan baka bir ey olmayan ve reisleri sabah erkenden sofraya oturan
lke, vay haline
1 7 Ne mutlu kral soylu olan ve reisleri gerektiinde glenmek iin yiyen ve ziya/et
ekme heveslisi olmayan lkeye'
20 Krala svme, iinden bile. . . gl olana kendi odandayken bile svme: Gkyzndeki

kular laflarn ona ulatrabilir ve kanatlar olan senin szlerini ona tayabilir.
KNC GRUP: 18 ve devam; XI, 1-4.
18 Tembelliin olduu yerde dam ker; ellerin almad yerde evin iine yamur girer.
1 9 Ekmek neelenmek iin yaplr; arap yaama nee katar ve para her sorunu zer.

XI,I Ekmeini sulara at: Aradan zaman geince bulursun onu.

2 Mallarndan yedi kiiye hatta sekiz kiiye pay ver: Bu dnyada ne gibi bir ktlk

olacan bilemezsin nk.

3 Bulutlar ykl olduklarnda yamur yaar; ama bir aa kuzeyde ya da gneyde derse
orada kalr.
4 Yeli gzeten ekmez ve bulutlara bakan kesinlikle ekin biemez.

Tohumunu sabah erkenden ek ve akama kadar elin durmasn: Hangisinin sonu

vereceini bilemezsin, hibir iten de sonu alnmayabilir.

282

9a

Genken mutlu ol ocuk, yeniyetmelik

gnlerinde yrein sana zevk versin;
yreinin ve gzlerinin arzularnn
gtrd yere git:

9bl
1O

XII, 1

Kederden uzak dur, aclar kendinden

uzaklatr, nk genlik ve
krpelik botur.
Ve yeniyetmelik anda, mutsuzluk
gnleri yaklamadan nce ve "artk
hibir,eyden zevk almyorum"
diyecein yllar gelmeden nce
Yaradan hatrla.

Gne kararmadan, k, ay ve yldzlar

gizlenmeden ve yamurdan sonra kara
bulutlar geri dnmeden Yaradan
hatrla.

Evi bekleyenlerin titredikleri gn

gelmeden nce; gller eilmeden,
saylar azalan deirmenciler isiz
kalmadan; pencelerden bakanlar yok
olup gitmeden Yaradan hatrla.

Sokaklara bakan kaplar kapanmadan;

deirmenin sesi kesilmeden; cvldayan
ku susmadan; arklar syleyenlerin
sesleri kslmadan Yaradan hatrla.

nsan ebediyete g ederken atlar

yollarda dolamaya baladklarnda

1 9b. Dzeltme. Ama bil ki bunlarn hepsi iin Tanr seni sorguya ekecektir.
283

ykseklerde gezmekten korkulduu an

gelmeden; yollarda dolamaktan
korkulduu zaman gelmeden;
bademler yok olmadan; ekirge
yalanmadan; gebreotu etkisini
yitirmedenl Yaradan hatrla.
Gm tel kopmadan, altn tas
krlmadan, testi emede
paralanmadan ve kuyuda su dolab
krlmadan Yaradan hatrla.
Toz km olduu topraa geri
dnmeden ve Yaam soluu Tanrsna
kavumadan nce Yaradan hatrla.

Sondeyi

Bo, bo diyordu Vaiz, her ey bo!

Vaiz ok byk bir bilge olduundan

halka bilgece dersler verdi ve birok
mesel syledi.
Vaiz ok deerli szler bulmaya alt
ve gerei ifade eden szleri bir dzen
iinde dile getirmeye alt.

10

1 12
12

Sonu olarak ocuum sana unu

syleyeyim: Kitap yazmann sonu
yoktur ve ok ey renmek bedeni yorar.

Burada yallarn fizik knt tablosunu yanstmak amacyla yararlanlan imgeler

oluka arpcdr: nsan "koruyan " ve savunan eller titremeye balamtr; beden
"bklr" ve prsr, krr; diler dklr ve tmez olur; gzler "bulank grmeye
balar" ve grme glerini yitirirler; insan gitgide iine kapanmaya balar ("sokaklara
bakan kaplarn kapanmas"); ba dnmeleri, dme korkusuyla tek bana
yryememe . . . Ancak "badem", "ekirge", "gebreotu" gibi imgelerin ilevlerini
anlamak kesinlikle mmkn deildir.
2 11. Aklama. Bilgelerin szleri ine gibidir ve derlemeleri yaratanlar ivi akarlar

adeta.

284

13

lte son szlerim: Her ey iyi

anlalmtr, TllllTI'illDI /to,/e
Emirlerini yere get. Ha m..

""'-!
141

1 14. Dzeltme. nk Tanr iyi olsun, kt olsun, gizli olan her eyi yarglayacaktr.

285

Bu KTABIN ANLAMI

Bu balamda eletiri almalarnn getirebildii aklkla

ra, belirginliklere ramen henz kolay anlalabilir bir metin
yoktur elimizde. Bunun bir Sami'nin ve eski bir Sami'nin yap
t olduunu unutmamak gerekir. Bu insanlar bizim gibi dn
myorlard. Bizim akl yrtmelerimiz temel bir dnce ev
resinde gerektii gibi dzenlenmi, ak seik, kesin dnce
lerle ilikilidir kesinlikle: nce akla yneliktir. Onlarnki ise
kesinlikle zl ve ksadr, balant ve orta terim yoktur aralarn
da ve bunlar bizi her zaman artmtr, onlarn akl yrtme
leri akl ve yrein kavutuu noktaya hedeflenirler: Belli bir
tema stne mzikal varyasyonlar hatrlatrlar. Bunlar gr
mekten ok hissetmeye raz olursak bize daha az ak seik ama
daha derin bilgiler verirler.
Tedavisi mmkn olmayan biz rasyonalistlere gelince ak
seik bir dile aktarm sz konusu olmadan bu belirsiz ama ok
etkileyici akma teslim olmamz zordur. Bu bizim deney ta
mzdr. Bir mzii tasmlara indirgemek son derece risklidir . . .
Bu nedenle Vaiz'i " aklamaya" alan yorumcularn d
nceleri kesinlikle ok byk ve kesin farkllklar gsterir.

286

Kimileri bu kitab bir "iyimserlik dua kitab"na dntr

mlerdir ve bana gre bu tez ok hataldr ve bu dzeyde en
der rastlanan ve ilgin bir olgu olan edebi deerlendirme ba
lamnda kusurludur . . . bize her eyden nce iyimserlik alamak
isteyen bir yazar nasl olur da kitabn byle bir yallk ve lm
vizyonuyla sonlandrr?
Bundan kitabn zellikle acmaszca karamsar olduu so
nucu karlabilir mi? Byle dnenler vardr ve bunda bir
gereklik pay da vardr. Kesin olan u ki bu kitap btnl
iinde keder ve hzn verir ve eylemi tevik etmez kesinlikle.
Her eye ramen III. (hatta I.) yzylda yaam olan ve bi
ze "hayatn yaama zahmetine demeyeceini" gsterme zah
metine katlanan bir srailliye iyi gzle bakamam. Bu insanlar
bizim kadar karmak, bizim kadar yal deildiler. Ve zellikle
ayn mzikal sesi vermeyen metinler vardr: Vaizin bizi yemeye,
imeye ve yaam iyi tarafndan grmeye davet ettii metinler.
nk iyi zamanlarn olduunu dnr.
Dolaysyla bu ktmserlik ve deyim yerindeyse iyimserlik
(ktmserlie aka ar basan ama kesinlikle ondan ayr ol
mayan) atmas balamnda tartmann daha eskilere gidip
gitmediini soruyorum kendime. Bu nedenle yal bilgenin ger
ek konumunun bulunmasna yardmc olabilecek srail'de K
tlk problemi stne uzun bir irdelemeyle baladm ie.
Sadece kendi iinde iyi ya da kt olan yaam deerlen
dirmek sz konusu olsayd, bu kadar sk Tanr'ya, Ynetim bi
imine bavurmaya ve "Her eyi yaratan Tanr'nn plann anla

mak mmkn deildir" gibi bir ifadenin tekrarlanmasna ne ge

rek vard?

Bunlarn hepsini bilgeliimle denedim, diyor. Dedim ki:

"Bilge olmak istiyorum!" Ama benden uzak kald o. Olan ey
uzak, uzak ve derindir: Kim anlayabilir onu? (VII, 23 -24)
287

"Bunlarn hepsi" , baka bir yerde aklad gibi "gnein

altnda olup biten her ey" dir; kendi jargonumuzla syleyelim
biz onu: Doann ve tarihin tilin evrimi; Vaiz'in yazar srail'in
ilk filozofudur ve stndeki pozitif ya da negatif Yunan etkisi
bu adan bakldnda neredeyse ok kesindir) " Olanlar" an
lamyorsa eer, her yi srailli gibi mkemmel, doru ve iyi bir
Tanr'ya inanyordur aka: Renan tarafndan tedavle kar
lan kukucu bir Vaiz masal kesinlikle tek bir konu hastaldr.
te yandan bu iyi srailli her yanda ktlk grmtr. Sonu
olarak doann ve i,nsann abalarnn boluudur bu; bilge
liin, becerinin, etkin olmann, siyasetin, zenginliin, entelekt
el, ahlaksal ve dinsel mkemmelliin, yalln aptall ve
lm dncesinin uyuukluuyla biten yaamn kendisinin
boluu ve yararszl! Hi kukusuz iyi zamanlar vardr: Ye
mek, imek hotur, insann karsyla ho vakit geirmesi, gnl
n elendirmesi hotur; yaamak ve "gnei grmek" mutluluk
verir (XI, 7). Mesele bundan ibaret olsayd her ey iyi olacakt,
her ey ak seik ve anlalr olacakt. Ama Ktlk var ve k
t ve bilinli bir bak iin kesinlikle baskn kan da ktlk
tr. Dindar bir dnce iin korkun olan da budur ite. Vai
zin yazarnn anlamaya alt da budur -ve bu konuda baar
szln da itiraf eder.
Ama bana gre bu yoldan giden Eyb'le birleir.
1 Vaiz'in baz "Helenik spiritalizm inanlar"n benimsemi olmas konusunda
zellikle bkz. 1. Levy, "Les croyances egyptiennes, grecques et juives sur la vie d' outre
tombe, Revue de l'Universite de Bruxelles, no.4, mays-haziran-temmuz 1 929 iinde (s.

24 ve devam). Yazar srail'de ilk kez hokma'ya (bilgelik) geleneksel "pratik" anlam
dnda grek philosophia'sma ok yakn speklatif bir anlam yklyor (bkz. szgelini

1,18 ve zellikle VII, 23 ve devam). lnsanlarn Yaam soluunun yukar (lme)

hayvanlarnkinin aa, topraa doru gittiini kim biliyor (Ill, 2 1 ) gibi bir ifade
"pneum apheis eis aithera"y (Euripides, fragman 97 1 ) ve lm havalarnda "rhlar"n
yaam stne Pythagoras ve Stoac inanlar anmsatyor (bkz. szgelini E. Rohde,
Psyche, Franszca bas. 1928. s. 525 ve devam, not 4).

288

Tanr'nn insanlarn bana verdii ura dndm (III,

1 0) diyor.
Bilgelii, " felsefe"yi byle niteliyor (1, 13; hatta bilim
adamlarnn kimi zaman zgnlklerini anmsatmalarnn bir
arac olan

"

nefret bir ura"tan sz eder biraz ironik bir tavrla) .

Ve devam ediyor: " O'nun her ii uygundur ve ycedir;l O,

insanlarn yreine btn evreni koydu ama lnsan Tanrnn ese
rini hi anlayamyor. . . sonunda insanlarla ilgili olarak unu an
ladm ki Tanr onlar kendinden uzak tutmak istiyor ve aslnda
hayvanlara benzediklerini gstermek istiyor onlara!"

(III, 11 ve 18)
airin deil de filozofun daha souk, daha kaba denebile
cek dilinde kesinlikle Eyb'n dnceleri sz konusudur bu
rada: Her halkarda karsnda tek duygu ve yargnn hayranlk
ve kabul etme olabilecei Tanr'nm mutlak aknl.
Eyb' aan, bu tr bir hayranln ve kabul etmenin do
ru insann aclarndan ve skntlarndan (metafizik anlayta
ikincil bir sorundur bu) sonra deil, eksiksiz ve rktc ev
rensel Ktlklerden sonra ortaya kmasdr.
Mutlak tektanrcln ve tek Yaratc ve Evrenin tek sahibi
Tanr'nn kesin mkemmelliinin ar bast !srail din dn
cesinde Ktlk problemine Vaiz'inkinden daha uygun ve da
ha doru bir cevap bulunamazd. Ve bir din tarihisi, eski Ya
hudi bilgesinin dinine ve retisine kar kiisel olarak ne hisse
derse hissetsin byle bir retinin, dinsel dncenin ve insan
larn dinsel duygularnn zirvelerinden biri olduunu kolaylkla
kabul edecektir.

1 Burada branice szck yafe'dir ve Yunanca kalas szc gibi iyi yaplm her eyi
seyretmek zevk verir anlamndadr.

289

[ Tarihte
Tanr Fil<rinin Douu
Kutsal Kitapta sadece Tanrnn inananlara ynelttii szler bulun
maz: Kutsal Kitap ayn zamanda ve ncelikle ok zengin yazl belgeler
derlemesidir; bu belgeler i l . ve zellikle de 1. Binylda yazlm,
derlenmitir ve eski maceray bize kadar tarlar. Bu sre byk
lde dnya grmz, deerler hiyerarimizi, davran kuralla
rmz, mantalitemizi, bilincimizi oluturan uzun bir tarihsel dnemi
kapsar.
Dolaysyla gemiin btn kalntlar gibi Kutsal Kitap da tarihe ba
ldr. Kutsal Kitap'a bir tarihinin gzyle bakmak. . . Eski Sami dinleri
uzman jean Bottero da bunu amalyor bu kitapta.
Bottero bu gzle bakt Kutsal Kitap'ta arkaik, kimi zaman naif,
ou zaman derin, kafamz her zaman kurcalayan nemli sorunlarla
ilgili dnceler -nesnelerin var olmasnn nedeni, hayatmzn anlam
ve evrensel ktln nedeni- arasnda, ncelikle eski sraillileri Tanr
nn mutlak teklii ve mutlak aknl inancna gtren uzun yolu
kefeder - onlarn arkalarnda braktklar gerekten yeni ve gl tek
dncedir bu.

ISBN 978-975-8855-68-1

....