os

anl devletinde
millet sistemi

BILAL ERYILMAZ

Osmanl Devleti'nde
Millet Sistemi
Bilal Erylmaz

Na

Yaynclk Ltd. ti. "

Medresesi Sokag
No: 8/B, D.6 emherlita, 34400 1 s a n b u 1
Tel: SIS 59 59 Faks: 518 59 58
Piyerloti Caddesi, Dizdaiye

. t:i

,R

T'

f,

ALTERNATIF NVERSTE

Genel Yayn Ynetmeni

BEKR AHN
Yayn Kurulu
NABAVCI
MUSTAFA ZEL
MUSTAFA

ARMACAN .

MER DEMR

Kapak
YAZIEvt
Dizgi
BRM
Bask,. Cilt
.BAYRAK

stanbul 1992

DO.DR.BLAL ERYILMAZ
1950'de Uak'ta dogd u t. .tktisat Fakltesi'nden mezun
olduktan sonra Ege niversitesi ktisat Fakltesi'nin Kamu
Ynetimi blmne asistan olar-.ik girdi.Doktorasm ayn
blmde veren Erylmaz,ayn zamanda.
ngiltere'de,Reading University'de aratrmalarda
bulundu.Halen zmir Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve
-dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi blmnde
gretim ye ve Ynetim Bilimleri anabilim' dal ,
bakandr.Bilal Eylmaz'n eitli dergilerde yaynlanm
makalelerinden baka Osmanl Devleti 'nde Gayrl-Mslim
Tebaann Ynetimi (1990) ve Tanzimat ve Ynetirnde
Molernleme (1992) adl iki kitab bulunmaktadr.
.

Alternatif niversite kitap/an, kltrel hayatn

her kesiminin ilgileri dnlerek tasarland.
Yerleik niversitenin Bat 'da ve bizde aka
grlen tek boyut/uluuna karlk,
Alternatif l'f iversite, oulcu
ve eletirel bir yaklam hedefliyor.
Dolaysyla, byk lde tercmeye dayanan
yerleik niversite anlayna ve yerleik
kltrel havaya daha sorgulayc iarkl bir boyut
kazandrmak, A!ternatif niversite
kitaplannn nde gelen zellii olacak.

Alternatif niversite kitaplannn

bir dier nemli hedefi de, kurumsal eitimle
halk arasndaki kopuk/uu mmkn olduunca
gidenneye almak... Bilimin. ve kltrn,
sadece yerleik kurumsal eitimin tekelinde olduu
yanlsamaSn amak iin,
. Alternatif niversite kitaplan
uygun bir ortam hazrlayacak.

Kitle iletiim aralannn yol at tahribat

nedeniyle, bu anahtar kitaplar, herkesin, heryerde,
kolayca ve ksa srede okuyabilecei boyutlarda
hazrland. Bat 'daki ve bizdeki benzerlerinden farkl
olarak, bu kitaplarda-gerek/i oldukagrsel malzeme kullanmaktan da kanmayacaz.
Onbe gnde bit yaynlanacak olan
Alternatif niversite kitaplan insanolunun
ilgi duyduu hemen her konuyu kapsayan
bir yelpaze izecek. Bylece, bu dizinin kitaplan n
dzenli bir biimde izleyenler, ayn zamanda,
kendi uzmanlk alanlarnn yol at
ufuk daralmasndan da kurtulma imkanna
kavuacaklar.

Aa Yaynclk

NDEKLER
9
GR
ll
Birinci Blm
MLLET SSTEMNN NlTELlGt

55
lkinc
, i Blm
TANZM AT VE MLLET
SS'f;EMNDE DEGNIE

89
.
nc Blm
MEHn1YEITEN CUMHURlYET'E
GAYRlMSLlMLERtE lLGtLl GELMELER

101
SONU

109
KAYNAKA

GR

Trk yn etim ve medeniyet tarihinin en nemli konular

nn banda, "millet sist e mi olarak nitelendirilen sosyal,
dini ve idari rgtl enme biimi gelir. Bu rgtlenme bii
minin aratrlmas ve kavramiat rlmasnda Batl yazaria
"

nn nemli katklan olmutur. Batl yazarlar iinde konyu

bilimsel bir yaklamla i ncelemeye alanlar oldugu gibi,
ne yazk ki, Trk-lslam dmanlg ve Hal ruhuyla hare
ket eden s z d e bilim adamlan. da az degildir.
lkemizde Osmanl Devleti'ndeki gayrimslim top
luluklarn ynetimine ilikin aratrma ve incelemeler ol
duka yenidir. Ancak, bu alanda B at ya gre ge kalnma
sna ramen, konuya yaklam ve ilgi, gelecek iin mit
v eri ci bir niteliktedir. Bat'da yaplan aratrmalarn, yerl i
yazarlanrruzn zerinde tevik edici bir rol oynad mu
hakkaktr. Ayrca, Osmanl tarihine bak asnda, son za
manlarda grlen nemli deimeler de, bu alandaki a
lmalar cesaretlendirrnitir. Tarihimiz, her bakrndan te
mel ilgi alan olarak giderek nem kazanmaktadr. Tarihin
gnmze etkileri bir ok bakrnlardan devam etmektedir.
Dn inc el emed en bugn ve gelec ei salam olarak in-
a etmek mmkn deild ir
Osmanl Devl eti nde ki "millet sistemi bir ynetim
modeli ola r a k yeniden yorumlanmaldr. Din hrriyeti,
kltrel ve idari zerklik bakmndan bu modelin gn
mzde de g eerli olabilec ek ynleri bulunmak ta dr
.

'

'

",

Osmanllar'da, gayrimslirnlerin uzun yillar d evlete

baglln salt askeri esaslarla aklamak mmkn deildir.
Ynetirole gayrimslimler arasndaki ilikilerin, hukuki bir
temele dayanan insani ve ada ynlerinin bulunmas ve
bunlann; ok geni, eitli din ve rklardan meydana gelen
corafyada, bunca d bask ve saldnlara ramen, devletin
mrn uzun klan :temel sebepler arasnda yer al,mas ge
rekir.
Qsmanl Devleti, eitli din, mezhep ve rkiara men
sup topluluklan bnyesinde. toplayan' ok milletli bir yap
ya sahipti. Devletin toplumsal, siyasal ve ynetsel yaps,
rk esasna deil, dnce ve inan temeline gre rgt
lenmiti. O dnemin Avrupa'snda, Osmanl Devleti kadar
muhtelif din ve rklarda,ri olumu bir b ir imparatorluk
mevcut deildi. Ynetirnde hakim uns ur olan Trkler, top
lam nfusun yaklak te birini oluturmaktayd. Geri ka
lann ise Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Romenler, Slavlar

ve Araplar meydana getirmekteyg i Devletin bu ok mil

.

letli yaps, hakim olduu corafyann demografik zelli

inden kaynaklandi kadar, ayn zamanda ynetim, siyaset ve insan anlayna da dayanmaktayd. Devlet, asimi
lasyon ya da kltrel sindirme ve eritme politikas izlemi
olsayd, bu toplumsal yapsin deimesi kanlmazd. Oy

sa devlet, byle bir politika yerine, her inan topluluunu

kendi iinde serbest brakarak milara belirli bir zer klik
tanrnt.

Tarihi adan bakldnda, fethedilen lkelerin in

sanlannn, hakim ya da egemn milletierin ynetimi altn

da kimliklerini koruyamadklarn . ve kaybolup gittikleri i

griiz. Oysa Osmanllar, Bizans mparatorluu'nun ve

dier devletlerin yenik den insaniamu kltrel ynden
asimile etmek ya da kleletirmek yoluna gitmedikleri gi
bi, dinlerini deitirmeleri iin bask da yapma m lardr .

lO

Birinci Blm

MILLET

SlSTEMlNlN NlTEUCt

A. Millet Kavram

Osmanl toplumu,. "mslman" ve gayrimslim" atmak

zere iki ana snftan meydana gelmiti. Bireylerin toplum
daki statsn belirleyen temel faktr dindi. Toplum, i
nan temeline gre eitli "millet"lere aylmt. Millet, bir
din ya da mezhebe bagl topluluk demekti. Millet kavram,

Ku r 'an'da daha ok "din" anlamnda kullanlmaktadr. Bu

kavram hakiki ya da gerek din (2: 128; 2:

135)

manasn

da oldugu gibi, Yahudi ve Hristiyanlarn dini (2: 120) an

lamna da gelmektedir.

Hatt- HmayunlaFda, devletin egemenligindeki

gayrimuslimleri anlatmak iin, "tebaa-i gayrimslime" ve

"cemaat- muhteiife" 'kavranlannn yannda, "milel-i saire"

(dige r milletler) terimine de yer verildigini grmekteyiz.

1876 Kanun- Esasi'si de "milel,i muhtelife" (muhtelif mil

letler-md. 16) kavramn kullanmtr. Bununla eitli gayri
mslim topluluklar aniatlmak istenmitir. Millet kavram,
hi bil' zaman bir rk ya da ortak bir dile sahip toplulugu
ifade etmek iin kullanlman olup, ayn inan ya da
1

mezhebe mensup insanlan ifade eden idari ve kltrel bir

te rimdi.

'

Osmanl Trkesinin en nemli szlg olan

Kiz-

mus- Trkf, " din" ve "millet" kavramlarn ayn anlamda

kullal11)1akta; "millet" ile "mmet"in farkl terimler oldugu

nu vurgulamaktadr.

Kamus- Tfkf'ye gre millet, bir dine

ll

bagl eitli rk ve dile mensup topluluklann ortak addr:

slam milleti gibi. mmet ise, bir dine mensup eitli top
luluklarn her birisi iin kullanlan bir kavramdr: Trk

mmeti gibi. Kamus- Trki yazan emseddin Sami, "ls

lam milletleri" (mi/el-i lslamiye) yerine "lslm milleti"

(millet-i lslamiye);"lslam mmeti" yerine ise "slam m

metleri" (mem-i islamiye) denilmesinin daha dogru ola

cagn belirtir. Tanzimat'tan sorra, batllama ve laiklehe
hareketleri ile birlikte, "millet" ve "mme" kelimeleri; bu
orijinal ve dini ieriklerinden farkl olarak anlam degiikli

gine ugradlar ve. millet terimi "rrimet", mmet terimi de

"millet" yerinde kullanlmaya baland. Bu degiikligin,

XIX. yzyln sonunda, daha ok Ziya Gkalp'in etkisiyle

gereklemi olmas muhtemeldir.

Millet kavramnn bu anlamda Bat dillerinde karl

g yoktur. Eger millet, ngilizce'deki "ulus" (nation) karl
gnda kullanlacak olursa, o takdirde bu kavraf!I, . belli bir
toprak paras zerinde yaayan ve ayn dili konuan top
lumu ifade etmi olur. Ayn rka mensup topluluk da "u

lus" kavramyla anlatlr. Oysa Osmanl Devleti'nde millet

kavranu iinde ifade edilen topluluklar, eitli blgelerde

dagnk ekilde oturmakta ve farkJ. dilleri konumaktadr.
Bu topluluklar, rk birliine de sahip degildirler. Temel or
tak yanlan ise, bir dine ya da mezhebe bagl olulandr..
Bu nedenle millet kavranunn zn inan ortaklg mey
da,na getirir. Millet kavramnn bu ierigi, din ve inanlara
verilen degerin bir sonucudur. nk lslari dini, dil ve rk
esasna dayanan milliyet anlayn reddetmekte, bunun

yerine; toplumun temel baglarrt ve birleme faktr ola

rak yalnz dnce ve inan birligini tercih etmektedir.

te

yandan, eger "millet" terimi, her bir topluluk li

derinin dini niteligi dikkate alnarak "kilise rgt"

(church) anlamnda kullanlacak olursa, o takdirde bu
kavram, devletten ayn bir yapy ifade eder. Bilindigi gibi

12

Bat'daki kilise rgt, devletten bagmsz bir statye sa

hiptir. Oysa Osmanllar'daki millet'ler Osmanl siyasi-idari
yapsnn bir parasdr ve sistemin dahili bir unsurudur.

nk millet !iderleri, ayru zamanda devletin birer memu

.
rur.

Bu sistemde, mslmanlar "egemen millet"i ( millet

i' hakime), digerleri ise, egemenlik altndaki topluluklar

(millet-i mahkume) meydana getirir. SisC;:m, mslmanla

rn hkimiyeti zerine kurulmutur.
OsJ?anl topraklarnda ikamet eden yabanclar da,
elileri ve konsoloslarnn ynetiminde, millet sistemine
benzer zerk bir statye sahiptiler. Sz konusu yabanclar,
Osmanl yasalanna gre degil,1 kendi lkelerinin kanunia
nna gre ynetilmekteydi. Yabanclarn bu imtiyaz, kapi
tlasyonlara dayanmaktayd.
Gayrimslirnler, imparatorlugun J?.eresinde yaarlar
sa yaasnlar, hangi dili konuurlarsa konusunlar ynetim
merkezi stanbul'da olan bir milletin yesiydilet. Devletle
ilikilerini, millet ynetimleri araclg ile yrtmekteydiler.

Osmanl Devleti'nin, topraklannda yaayan toplu

luklar, din ya da mezhep esasna gre rgtleyerek y

netme biimine "millet sistemi" denilmektedir. Millet siste
mi, toplumun dini izgilere gre rgtlenmesinin bir so
nucudur. Osmanl lmparatorlugu'nda en yksek dzeye u
laan millet sistemi, slam hukukunun bir kurumudur.
Baz yazarlar, Trklerin gayrimslim topluluklara
kar liledigi hogrl ve insani politikay, padiaJlarn
ahlaki erdemlerine baglamak egilimindedirler. Oysa bu,
bir ahlaki erdemin. degil, btnyle Osmanl'nn dayandg
hukuk sisteminin bir sonucudur. phesiz, millet sistemi
nin gelitirilmesinde, Osmanl devlet ve bilim ada,mlannn
erdemlerinin ve siyaset anlaylannn nemli etkisi olmu
tur. Ancak .bunlar da, slam kltrnn gelitirdigi deger
Ierin bir uzantsdr.
1

B.

1$/am H11kukunda Gayrimslim/er

slam Hukukulan, insan topluluklanru "mslmanlar" ve

"gayrimslimler" olarak ikiye aynrlar. Gayrimslimler, din
ve inanlarina gre, "el\1-i kitap olanlar" ve "ell-i kitap ol
mayanlar" biiminde snflandnlr. Kendilerine semavi bir

kitap gnderilmi bulunan Yahudi ve Hristiyanlar ehl-i ki

tap; bu grubun dnda kalanlara ise ehl-i kitap olmayanlar

diye nitelendirilirler. lslam hukukuna gre btn bu top

luluklar

lslam_devletinde "tebaa" olarak kabul edilir; mal,

can gvenligi alma, din ve vicdan hrriyeti bakmndan

devletin himayesindedir.
Gayrimslimler, mslmantarla ilikiler bakmndan,
"ehl-i harb", ve "ehl-i ahd" olarak iki gruba aynlr. Ehl-i
harb, mslmanlada sava halinde olan gayrimslimler'dir.
Ehl-i ahd ise, mslmanlada anlama yapm olan gayri-.
mslim topluluklardr. Bunlar, slam hukukunda "zimmi
ler", "muahedler" ve "msteminler" ekUr:de grupta

toplanr. Zimmiler,

bir lslam devletinin himayesi altnda

yaamay kabul eden ve sr kli olarak onun tOpffiklannda

oturanlar; muabedler, kendileriyle ban yapl

msteniin/er ise

olaar;

ticaret, resmi grev ya da bak bir ama

.
iin lslam lkesine .gelen ve kendilerine bir yldan az ol
mak zere geici oturma izni verilen yabanclardr.

1. Gayrimslimlerin Haklan

Bir lsla.m lkesinde srekli olarak yaayan gayrimslimlere, ayru anlama gelen "ehl-i zimnet", "zimmi' ya

da "gayrimslim tebaa" gibi adlar verilmitir. Osmanl

Devleti'nde, ehl-i zimmet'e, balangta "gayrimslim te
baa", daha sonralan ise "reaya" denilmitir. Reaya kelime

si, nceleri btn tebaay kapsadg halde, soriralan yal

nzca gayrimslim topluluklarm ortak ad olmutur.

Vatandalk, kii

ile devlet

bir bag olarak taumlandgn

arasnda siyasi ve

hukuki

gre, bir lslam lksinde

srekli olarak yaayan ister mslman, isterse zimmi ol-

14

sun, bu lkenin vatandalardr. Anc ak, vatandalk hak ve

ykmllkleri bakmndan mslmanlada g ayrimslimler
arasnda baz farkllklar sz konusudur. nk gayr ims
limler, slam devletinin him aye si altnda olduklar iin, bir
nevi misafirlik statsne sahiptirler; grevleri daha az ol
duundan haklar da buna gre dzenlenmitir.
Mslmanlar, mecburi askerlik hizmetine tabi olur
larken gayrimslimlerin byle bir hizmet ykmllkleri
yoktur. Gayrimslimler, aile ve miras hukuku gibi zel hu
kuka ilikin davalar ve konulan kendi ynetimleri ve

mahemel eri tarafindan kendi kanuniarna gre yrtr

.

ler; Devlet, bu konularda onlarn i ilerine mdahale et

mez, evlenme, boanma, miras ve benzeri konularda

zerk bir statye s ahip tirler

slam de vleti gayrimslim tebaamn mal ve canlar
n, mslmanlarnki gibi korumakla ykmldr. Hatta bu
kon uda gerekirse sava d a y a p ac a k t r
ls lam
Peygamberi'nin , "Her kim bir zirnniye zul me der veya ta
maktan aciz oldu u bir yk yklerse, o kimsenin hasm
ym", sznn gerei nemli bir ynetim ilkesi "olarak, da
ha son raki lslam devletleri . tarafndan h assasi yetle yerine
getirilmitir.
lslam hukukular, zimmilerin kamu hizmetlerinde
altnlmalannda bir saknca grmemilerdir. Devlet b a
k anl ve ordu komutanl gibi en yksek derecedeki si
yasi grevler hari, gayrimslimler her hangi bir idari g.

. reve tayin edilebilir ve kendilerine mslman memurlarn

m aal arna edeer cret denir.- Bakan olarak atanina lar

cia meru grlmtr.
Zimmilerin en nemli haklan inan, ibadet ve ei
.tim hrriyetleriyle ilgilidir. Kur'an'daki,

"dide zorlama

yoktur. . " (Bakara 253) buyruu gereince, ke;di inan

.

sistemlerine gre yaamak v eitim yapm a k hakkna sa-

. hiptirler ve mslmanl kabule zorlanamazlar. Din konu-

sundaki seim, kiinin serbest iradesine bagldr.' Gayri-

. mslimler, m:;lmanlar gibi devetin sosyal yardm1arn

dan yararlanma hakkina sahiptirler. Hastalk ve sakatlk gi

bi sebeplerle alamaz hale gelenleriyle fakifleri, askerlik
vergisi olan cizyeden muaf turulduklar gibi, devletten yar

dm da alabilirler. lsHim'da gayrimslimlere verilen haklar,

bizzat Hz. Peygamber zamannda uygulanm, daha sonra

ki halifeler dneminde gelitirilerek istikrarl bir nitelige

kavumutur. Hz. Peygamber'in, lm deginde, "Benim

gayrimslimlere verdigim himayeye ihtimamla riayet e
din", anlamndaki tenbihi, slam'n. gayrimslim tebaaya
kar medeni ve insani tutumunun ak bir ifadesidi:. Hz .

Peygamber ve halefleri, slam devletinin, tebaas olan her

gayrimslim cemaata medeni, idari, cezai ve sosyal haya
tn eitli ynlerinde nemli haklar vermilerdir. tkinci ha

life Hz. mer'in Kuds' aldktan sonra, buradaki gayri- .

mslimlere, bizzat kendisinin ya,zdg beratla tarudg hak
lar, daha sonraki halife ve yneticilere rnek tekil etmitir.

2. Gayrinslimlerin Ykmllkleri

Zirnnilere tannan haklara karlk, onlardan isteni

len en nemli yj:<:mllk, baz istisnalanyla, "cizye" ad

verilen gvenlik vergisidir. Cizye,. gayrimslim tebaadan

kii bana aln'an yllk bir vergidir. Bu verginin mkellef:

leri, olgunluk agna gelmi ya da askerlik yandaki er

keklerdir. Kadnlar, kleler, ocuklar, din grevlileri, fakir

ler ve alamayacak derecede yal ve sakat olanlar cizye

ile mkellef tutulmamlardr.. Eer gayrimslimler, kendi

istekleri ile askerlik yapacak olurlarsa, askerlik sresi iin

de cizye demezler. nemli kamu hizmetlerine karlk,
cizyeden muaf tutulan gayrimslimlere
dr.

de

rastlanlmakta

Cizye, mkellefin zenginlik durumuna gre aln

maktadr. Uygulamada cizye, "yksek", "orta ve "aa"

16

olmak zere dzeyde_ toplanmtr.

Zimmilerin mallanndan zekat - alnmainaktadr. Bu

nun yerine,_ zenginleri, ticari faaliyetler inden elde ettikleri

g e l i rlerinden %5

orannda

g e l ir

v e rgi si

demek

durumundadrlar. Mslmanlarn r vergisi vernesi kar-

snda, gayrimsBmler de "hara" ad altnda bir ara.zi ver

gisi vermekle ykml t utu rnular r. Bu vergi, arazinin

byk lg ve

verimliligine gre yllk olarak denmekte

dir. Zimmilerin, klk-kyafet bakmndan bir snrlamaya

tabi tutulup .tutulmayacaklan konusunda slam huk;ukula

n

arasnda g r b irligi bulunmamaktadr. Bazlarna gre,

gayrim,slim lerin , askerlik elbisesi m(jstesna, mslmanla

ra benzememek artyla her eit k lk:kyafeti giymeye

haklar bulunmaktadr. Bu gr savunanlar, byle bir

dzenlel}leden niaksadn mqslmanlar ile gayrimslimleri

birbirinden ayrdetmek oldugunu belirtirler. Ama, onlar

belirli bir kyafet giymeye mecbur etmek degildir.

Bazlarna gre ise, klk-kyafet aynn g(lmzde

artk gerekli degildir. Klk-kyafet ayrm, slam'n ilk d

nemlerinde, zamann yneticileri tarafndan toplumun ge
nel yarar dikkate alnarak konulan idari kt.rallardandr.

Byle bir ihtiyacn, baka bir zaman ve durumda degime

si mmkn olduguna gre, sz konusu dzenlemenin degitirilmesine engel bir dururri yoktu r.

Gayrimslimler, bu ykmll,klere ilaveten, kendi

inan sistemlerine aykr olmayan slam kanuniarna uy

mak, mslmanlarn dini duygu lanna ve ibadetlerine say-.

gl olmak ve himayesine sgndklar devletin hukukun3:

riayet etmekle ykml klnmlardr; Bununla beraber,

zelcl.t ve c

ilpd

gibi mslmanlar iin birer kulluk grevi

niteliginde olan ykiJ}.llklerde uzaktdar. Kiisel ve

sosyal durumlarda slam dininin haram saydg ve

kendi

dinlerince helal klniru olan

domuz

fakat

eti yemek ve

iki imek gibi fiillerine engel olunmmaktadir.

,

17

Gayrimslimler, egitim, ibadet ve aile hukukuna i

likin alanlarda zerk bir statye sahip klndklanndan
kendi kimliklerini koruyabilmekte ve dolaysyla iinde ya
adklan toplumda .eritilme gibi gayri insani bir muamele
ile kanlamalan sz konusu olmamaktadr. slam'n bu

hukuk sistemi sayesinde, mslman lkelerdeki gayrims

Bmler egemen milletin asimilasyonuna tabi tutulmanular

ve daima gvenli bir hayata sahip olmulardr. Bu gelenek

bugn de srp gitmektedir. Fakat ayn muamelenin, H

ristiyanlann egemenliginde yaayan mslmanlara da uy

gulandgn sylemek mmkn degildir. Tarih bunun en

nemli ahididir. Bat medeniyetinin yapsndaki asimilas

yon politikas; mslmaniatn Hristiyanlann egemenligin

de yamalanru imkansz hale getirmitir.
C. Osmanl 'nn Ynetim Politikas ve Millet

Sisteminin Geliimi
Osmanl Devleti'nin ksa bir zaman iinde Anadolu ve
Balkanlar'daki genilemesinin sebepleri arasnda, askeri
gcn yan1flda, manevi ve sosyal faktrlerin de nemli bir
yeri vardr. Sadece askeri gcn, dinleri ve rklan tama- .
men farkl tpluluklaim yaadg blgelerde, zellikle Bal
kanlar'da, hzl bir yaylma ve yerleme iin yeterli olama
yacag aikardr. Trklerin, fetbedilen blgelerin halkianna
kar adaletli, hogiil ve taassuptan uzak siyaseti, baka
blgelerdeki gayrimslimlerin Osmanl ordusuna kar
mukavemeti azaltan nemli bir faktord. nk Osmanl
ynetimi, egemeriligi altndaki gayrimslinlerin, dinlerine
ve geleneklerine dokunmadan eski gelenekleri zerine
yaanalanna imkan tanmtr. Onlann dini ve vicdani his
lerine sayg gsterilmesi ve zellikle adaletle muamele e
dilmesi, bu insaniann Osmanl ynetinni bir kurtanc ola
rak karlamasna sebep olmutur. Bizans ynetimindeki
halk, kendilerini savunmayarak, sadece ar vergiler al-

18

makla iktifa eden bu tmparatorluga t bi olmaktansa, hafif

vergiler karlgnda mal, can ve ibadet gvenligini temin
eden Trk beyliklerinin idaresine girmeyi tercih ediyorlar
d.
Devletin kurucusu Osman Bey'in, evredeki gayri
mslimlerle iyi komuluk ilikileri kurdugu bilinmektedi.r.
Osman Bey'in Eskiehir'in Ilca yresinde kurdugu pazara,
gvenli oldugu iin etraftaki' gayrimslimlerden ve diger
Trk beyliklerinden al-veri iin gelenler olurdu. Osman
Bey, fethettigi yrelerdeki gayrimslim halka kar adaletli
davran ve halk yerli yerinde brakmas, buralarn ksa
zamanda marnur olmasn saglad. Bunu gren ve iiten
diger yerlerin gayrimslimleri, Osmanl egemenligindeki
blgelere gelerek yerlemeye baladlar. Osmanl yneti
mine girmekten en ok fayda grenler Yahudiler odu. Ni
tekim Edirne ile Trakya'nn diger yrelerinde oturan Yahu
diler, nceki ynetimlerden bask ve zulm grdkle i
in, Trklerin bu blgeleri fethermesini sevinle karlad
lar. Osman Bey'in, oglu Orhan'a, "Btn tebaaru eitlik
zere koru, sana itaat edenleri ho tut" yolundaki vasiyeti,

Osmanl ynetiminin mslim olsun, gayrimslim olsun,

btn halkna kar izleyecegi siyasetin temellerini olutur
du. Osmanl ynetiminin, en nemli siyaset ve idare ilkesi
"adalet"ti. Yusuf Has Hacib ve Nizamlmlk gibi ynetici
ve dnrlerin dile getirdigi, "ynetim ve egemenlik k
fr zere devam edebilir, zulrnle asla devam etmez" ilke
si btn slam devletlerinin yegane ilkesi olmutu. Kfr

iinde ya da dinsiz .bir devlet ayakta durabilir, fakat adale

tiri gereklerini yerine

getirmeyen

ynetimlerin yklnas

mukadderdir. Bu ifadenin arkasnda bir tarih grnn

yattg aktr. Kanmzca Osmanl'y ycelten g de, bu
ilkenin uygulanmasila dayanniaktayd.
Fatih'e kadarki dnemde, gayrimslimlere slam hu
kukunun tandg haklar erevesinde muamele yaplm,

19

fakat onlara devletin hiyerarik yapsnda bir stat tarun

mamt. GayrimOslimlere, devletin yaps iinde "millet"
stats verilmesi Fatih zamannda gerekleti. Fatih, stin
bul'un fethinde ortaya koydugu komutanlk hnerinin ya
nnda, kaan ya da Ayasofya'da toplanan halkn her trl
korkudan uzak olarak evlerine dnmelerini ve ileriyle ra
hat bi ekilde ugramalann bildirerek, onlann koruyucu
su . oldugunu ilan etmekle, byk devlet adamlg vasfn
da gsterdi. Galata'da oturanlardan fetih srasnda Latin
gemilerine kam olanlarm evleri ald ise de yagmalan
mad. Ev eyalannn kayd yaplarak, sahiplerinin haklanru,
ispat etmeleri iin aylk bir sre tannd. Bu srenin so
nunda sahibi belli olmayan eyalar devlete kald. Fatih,
burada yaayan halka, haklan ve ykmllklerini belir
ten bir de ahidname verdi. Bu ahidnamede, halkn malla
nna, mlklerine, sandallanna, gernilerine, klelerine, o
cuklanna, kadn ve cariyelerine dokunulmayacag; karada
ve denizde serbest olarak dolaabilecekleri, dini ayinlerin
de, tarmda ve ticaretre serbest olduklan; kendilerinden
yenieri yaplmayacag, nzas olmadan kimsenin msl
man edilmeyecegi; halkn angaryadan muaf oldugu, gm-.
rk vergilerini eski adetleri zere deyecekleri ve devlete
er'i .hara verecekleri ve kendi aralarnd dilediklerini
"kethda" seebilecekleri belirtiliyordu.

1. Orlodokslar'a Verilen Haklar

Fatih Sultan Mehmed, fonksiyonunu byk lde

yitirmi olan Ortodoks kilisesini ihya etmekle ie balad.
Bilindigi gibi, fetihten nce Dogu ve Bat kiliselerini bir
Letirme konusundaki tartmalar sonunda, stanbul Orto
doks Patrikligi eski itibann yitirmi; kilise mensuplan ara
snda

birlik

bozulmu

ve

bu

yz d e n

Patrik

II.

Athanasios'un istifasndan sonra bu makama yeni bir ata

ma yaplmnut. Bu durum, Ortodoks dnyasnn cbgl
mas tehlikesini ortaya karnut. Bunu iyi degerlediren

20

Fatih, Patciklik makamna dini gelenekiere uygun olarak

bir patrik seilmesini enretti. Rum din adamlan kendi t
relerine uygun olarak Georgios Scholarios'u "Gennadios"
nvanyla patrik setiler, Fatih de bu seimi onaylad.
Padiah, Patrik'e bir de ferman verdL Bu fermanda,
Ortodoks kilisesi ve mensupianna verilen haklar belirtili
yordu. Buna gre, kiliseler korunacak, evlenme, boanma
ve defin ileri ndi dini geleneklerine gre yrtlecek,
paskalya yortusunun yaplmasna devam edilecek, patrik
ve maiyetinde bulunan byk rahipler, her trl genel
hizmetlerden muaf tutulacaklard. Patrik'e "millet ba" n
van verildi. Bylece Patrik, "ruha.ni" yetkilerinin yannda
"cismaru" yetkilere de sahip oldu. Patrikhane, dini ve idari
ilerde serbest brakld.
Seim ilemleri Padiah'n onayyla tamamlanan
Patrik, onun memuru olarak kabul edilmekteydi. Patrik'e,
tuglu Osmanl paas nvan verilmesi uygulamasim
Fatih balatt. Bylece patrik, "millet ba" nvannn ya
nnda, bir de devlet hiyerarisinde yksek bir mevkie yk
seltilmi oluyordu. Patrik, mparatorlugun iindeki btn
Ortodoksiann dini ve idari bakan olmas sebebiyle, onlar
adna Divan- Hmayun'da sz syleme hr _sahipti. .
Fener Ortodoks kilisesi, Rumeli, Anadolu, Msr, Suriye,
Filistin ve Rus Ortodokslarnn dini ve idari merkeziydi.
Osmanl ynetimi, Patrik'in her trl gvenligini sagla
makla da ykmlyd. Bu amala kendisine, yenieri or
baclanndan lrurulu bir muhafz birligi verildi.
Muzaffer bir hkmdarn, Ortodoks mezhebinin
mensupianna tandg bu imtiyazlar, Hristiyan alemini
hayretler iinde brakt. Hatta, Roma Katalik kilisesinin li
deri Papa Puis II., Fatih'e bir mektup yazarak, Hristiyanl
kabul ettigi takdirde kendisine, Greklerin ve arkn tn
paratoru nvann vereceini, , btn Hristiyarilann kendi
sine sayg gstererek aralanndaki ihtilatlann halli iin ha

21

kem tanyacaklarn bildirdigi sylenir.

Fatih Sultan Mehmed, stanbul'un fethinden

sonra,

mcadelesini byk lde Bau'ya evirmiti. Bunu yap

madn 'nce, Ortodoks kilisesine bagl ve byk ogunh.l
u kendi tebaasndan olan Hristiyanlan manevi ve siyasi
ynden kazanmak -duncesiyle olacak, Dogu kilisesini,

Rpma kilisesi karsnda yeniden canlandrd. Bylece, bir

taraftan, ok kozmopolit bir yapya sahip olan toplumun

devletle olan irtibatn gendirmeyi; dier taraftan da Ro

ma kilisesinin karsn3: rakip bir Unsuru ihya ederek Hris
tiyanlk dnyasn zayftatnay amalam olabilir. Aynca,

zaten slam hukukunda var olan ve geni bir uygulama a

lan bulunan zimmi hukuku erevesinde.gayrimslimlerin
statsne, mparatorluun yeni yapsnda "milli" bir model
kazandrmak istedigi anlalmaktadr. nk Fatih'in Orto

doks Patrikhanesi'ne tandg haklar, nceki lslam devlet

lerinden baz ynlerden farkl ve yeni unsurlar iermekte

dir.

Fatih, yalnz stanbul'daki Hristiyan cemaatlara de

gil, mparatorluun dier yrelerindeki gayrimslimlere de

benzer haklar tand. Bosna'nn fethi srasnda, orada yaa
yan Hristiyanlam ve rahiplerine de kiliselerine, malianna
ve caniarna kar hibir taarruz olmayaca, devletin g
venligi altnda korkusuz<;a yaayacaklanm belirten bir fer
man verdi.

2. Ermeniler'e Verilen Haklar

te yandan, Fetihten sonra Ortooks milletine tan

rian statnn ayns Ermeni ve Museyilere de verildi. Bi

Z'ans'n son dnemlerinde stanbul'da, genellikle ticaretle

uraan bir Ermeni nfus vard. Fatih Sultan Meh:ned,

1461 ylnda Ermenileri bir "millet" larak tand. stan

bul'da kurulan Ermeni Patrikhanesi'nin bana, Bursa met

ropoliti Ovakim getirildi. Bylece stanbul, Ermenilerin di
m ve idari merkezi. haline geldi. Syani, Habe ve Kpti

22

kiliseleri de Ermni Patrikhanesi'ne bagland. Bu topluluk

Iann devletle ilikilerini 'Ermeni Patrikhanesi yrtt. Bu
nedenle Ermeni Patrikhanesi'ne tannan stat1 yalruz kendi
toplumlan iin degil, diger baz cemaatlan kapsam as a
sndan, farkl ve stn bir nitelik gsteriyordu. Aslnda o
tarihlerde stanbul'da yaayan Ermenilerin says, ne byle
bir messesenin kurulmasn, ne de byle bir kuruma Ortodoks kilisesine verilen statye eit haklar tannmasn
gerekli ve hakl gsterecek seviyede idi. Fatih'i byle bir
dzenlemeye. iten sebepler iinde, stanbul'un nfusunu
artrmak istemesi bata gelir. Nitekim lstaibul'un zaman i
inde, dnyada Ermeni nfusun en kalabalk oldugu ehir
haline gelmesi bu gr dogrulamaktadr. Fetbedilen y
relerdeki Ermeni halk, planl bir ekilde lstanbul'a getirile
rek yerletirildi. XIX. yzyln ikinci yarsnda stanbul'un
Ermeni nfusu 150 .000'e yaklamt. Bu haliyle stanbul,
dnyann en kalabalk Ermeni nfusunu banndnyordu.
Trk ynetimleri, diger gayrimslim milletiere oldu
gu kadar Ermenilere de son derece hogrl davrand.
nk, gayrimslimlere kar izlenen siyaset, ayn esasa
dayanmaktayd. Bizans'n bask ve tahakkm altnda siya
si bir birlikten yoksun olduklan halde ve yalnzca Bizans
yurtta olarak Orta Anadolu ve Kilikya'da yaayan Ermeni
ler, Anadolu'ya bir millet halinde gelip yerlemektc olan ve
zellikle dini inan ve geleneklerine hi bir ekilde mda
hale tmeyen Se luklular, adeta bir kurtarc olarak kar
ladlar ve itenlikle onlarn tebaas olmay kabul ettiler.
Yavuz Sultan Selim, nl Suriye ve Msr sefei es
nasnda, 31 Aralk 1516 tarihinde Kuds'e girdiinde, kar
layanlar arasnda ruhbanlaryla birlikte Kuds Ermeni
Patrik'i III. Serkis, Kuds Rum Patrik'i Attalia da bulun
maktayd. Yavuz onlara benzer fermanlada nemli haklar
tand. Ayn ekilde Il. Selim de, 1571 'ylnda Kbrs'n fet
lini mteakip, 30 yldan beri Katolikler'in basksyla ile-

23

mez halde bulunan Rum Ortodoks kilisesini yeniden can

landrd. Katalikler tarafndan el konulan topraklaoru iade
etti ve ayoca Osmanl hazinesinin hakk olan topraklann

nemli bir ksmn da onlara baglad. Kbrs Rum Orto

doks kilisesi b ap iskopos u , devlet hiyerarisinde mevki

sahibi oldu. Devlet adamla o yla dogrudan haberleme ve

Sultan'la dogrudan temas kurma yetkilerini elde etti. Kb

rs'taki Rum cemaat ile Padiah arasndaki ilikileri Ba

piskopos yiityordu. Evlenine, miras ve nfus ileri gibi

medeni hukuka ait konular, onun idaresindeydi. Cemaa

tinden vergi toplama yetkisine d e sahipti.

3. Yahudilere Tannan Haklar

ve

Avrupa'dan Ya

hudi Gleri

Fetihte n sonra, Ortodoks ve Ermeni milletlerine ol

dugu gibi Yahudilere de, Hahambalan liderliinde kendi

havralanna_ sahip olma, bunlar ynetme, dini ve sosyal

hizmetlerini inan ve geleneklerine gre yrtme hakk

tannd. Bizans'n son ve Osmanl ynetiminin ilk Haham
bas, Moe Kapsali oldu.

Fatih,

Moe Kapsali'yi huzuruna

davet ederek kendisine iltifatta bulundu ve ona bir de fer

man verdi. Yahudi cematinin

hkmetle ilikilerini y

tmek iin Trke bilen bir "kahya" seildi. Bu ekilde

Hahambalk, Osmanl devlet ynetimi iinde dier mil

letler. gibi zerk bir statye sahip klnd .

Daha nce Sultan Orhan, Yahudiler'e Bursa'da bir

mahalle ve sinagog ina izni vermiti. Sultan Murad

da,

dirne'yi aldgnda Edirne Hahambas'ru Rumeli'deki tm

Yahudiler zerinde yetkili klmt. Yavuz Sultan Selim M

sr' fethettiinde, oradai Reis ya da Nagid olarak adland

rlan Yahudilerin dini liderl erinin yetkisini kaldrarak stan

bul'daki H ahamb ah 'n a baglad . Bylece stanbul Ha

hambas, lkedeki tm Yahudileri temsil.etmeye balad.

Devletin Musevilere tan d tat ve salad hak

'lar sebebiyle, Avrupa'nn eitli blgelerinde bask ve zul-

24

me maru kalan Yahudiler, Osmanl topraklarna g et-;

meye balad. 1470 ylnda Baviera Kral X. Lu dvig, lke

sindeki Mosevileri snr d ettiinde, kovu lanlann by k

bir ksm, Tuna sahillerine, bir ksm da lstanbul'a geldiler.

1492'de, Ispanya Kral Katolik Ferlinand, Yahudilerin ya

Katolik mezhebine gemelerini ya da lkeyi terketmelerini

emretti. ok sayda Yahudi bur ay terketmek zorunda kal

d, byk bi r ksm Osmanl Devleti'ne snd. Bu tehcir,
P o r t e kiz Y a h udileri iin

de uy g u l a n d .

Bu g<;>te

Osmanl'ya snan Yahudiler Stanbul ve Selanik ile Sak z

adasna yerletirildiler. lstanbul'a gelen

Yahudiler,

Balat,

Hasky, Ortaky ve Kuzguncuk'ta iska n edildiler. Bu Ya

hudiler, 1494 ylmda istanbul'da bir de matbaa kurdular.

spanyol Yahudilerinin en rahat yaam, Endl s E

mevi Devleti'nin ynetiminde olmutu. Yahudiler, Endls

Emevi Devleti'nden nce de Vizigot Krall'nn sert otori

tesi ve
du klan

Katolik basks altnda ya a q lar. Yahudil er, otu r

yerlerden kovuldular, 1'ya vaftiz ya lm" sloga n

karsnda, vaftiz seeneginde karar klmak zorunda bra

kldlar. Bir ara lberya'da yaayan Yahudiler, Vizigotlar .ta

rafndan "kle" ilan edildiler, malianna el konuldu, kitle
halinde Hristiyan efendilerinin hizmetine veildiler. Mose

vilik yasa d ilan edildi. Tank bin Ziyad'n komutasndaki

Islam ordusunun Ispanya'ya girmes iyle birlil<:te (711), ken

dilerini gizleyen ya da kle statsnde braklan

Yahudile

rin yldz parlamaya balad. Vizigot zulmnden kam o

lan Yahd iler, lkeye dnmeye ve mslmailann eli ne ge

en blgelere yerlemeye baladlar. Yahudi tarihiterin de

belirttikleri gibi, Yahudilerin Ispanya'da en parlak dnemi

Endls Emevi Devleti'nin kurulmasyla balad. islam uy

ga rl na pa r alel olarak Y a hudi

yksek

d zeyine

u ygarl

da burada en

ulat. Emevi Devleti'nin merkezi olan

Kurtuba, genel anlamda dnya Yahudiliinin de bakenti

durumundayd. Ancak, mslmanlarn, kuzeyde

g len 25

mekte olan Hristiyanlann etkisiyle spanya'dan ekilme

sinden sonra, Yahudiler bir kez daha Hristiyan krallarn e

line dt ve onlarn zulmne maruz kaldlar.
Hristiyan yneticilerin basks sebebiyle Yahudiler
Hristiyan olmak zorunda brakldlar. Hristiyanlg kabul
edenler, aslnda dinlerinden dnmemilerdi; yle bir g

rnt veriyorlard. Bunlar, 'ksa sre iinde devletin kilit

noktalanna kadar ykseldiler. Bu "dnmeler", danya kar
Hristiyan grnp, evlerinin iinde gizlice Yahudi ola
rak yaamaya devam ediyorlard. Ancak Hristiyan yneti
ciler, Yahudiler'in bu durumundan kukulanyrlard.

1464

ylnda, devlet ve kilise bir araya gelerek, bu yeni Hristi

yanlann gerekten lsa'nn dinini kabul edip e.tmediklerini
aratrmak iin 3 kiilik bir komisyon bile kurdurdu. By
lece Engizisyon mahkemeleri oluturulmu oldu.

1469

ylnda, Kastilya Kraliesi lzabeHa ile Aragen

Kral Katelik Fernando'nun evlenmeleri ve deviederini bir

letirmeleri, Yahudilerin tspanya'daki sonunu hazrlad. 1

zabella ve Fernando, Engizisyon kurumunun y.etkilerini

genilettiler ve bu kurumun bana bir papaz olan Thomas
de 'Foquemada'y atadlar. Binlerce Yahudi lmle ceza
landnld. Bu yeterli grlmeyerek iki hkmdarn imza""
syla 31 Mart

1492

tarihinde "Kovma Ferman" yayinlad.

Mays aynda yrrlge giren ferman, btn Yahudilerin 2

Agustos'a kadar lkeyi terketmelerini emrediyordu. tspan
ya'dan kovulan Yahudilerin byk bir blm, gmenle
re kaplanl aan Osmanl Devleti'ne sgnd. Yahudi tarih
ilerin belirttiklerine gre, dnernin Padiah II. Bayezid

( 1481-1512),

bu Yahudilerin kendileriyle birlikte zengin

bir'kltr ve zanaat bilgisi getirecegini hesaplam ve bun

da yanlmarnt. Yahudilerin top ve silah imalatnda, tp a
lannda nemli katklan, buna rnek olarak gsterilir
. Moshe Sevilla -Sharon,

Tarkiye Yahudtlerl,

ynlat, Cep niversitesi, st. 1992, s. 2B.

26

(1).

tleim Ya

Osmanl ynetiminin Yahudilere kar bu insani yaklam,

1492 ylnda balamad ve noktalanmad; daha uzun sre

bu yaklam, onlarn yok olmalarn nledi ve srekli bir

politika olarak varln korudu. Hri!itiyan alemi karsn
da, Avrupa'daki Yahudilerin koruyuculuunu Osmanl y
netimi stlendi.
Trakya'nn fethi, en ok Yahudileri sevindirmiti. E
dirne'de, Bizans'n zulmnden ok skntl gnler geir
mi olan bir ,Yahudi topluluu bulunmaktayd. O!imanlbr,
kente girdiklerincle, Yahudiler bu gelimeyi bir kurtulu o
larak nitelendirdiler. Hatta, Bursal dindalanndan bazlar. n Trke retmelen iin buraya> getirttiler. Balkan

Yahu

dileri, Osmanl ynetimi altndaki 'topraklara g etmeye

baladlar. Bu g hareketi, "hillali bayran dalgaland
adalet ve hogr lkesine" yerlemek amacn tamak
tayd. Avrupa'dan Osmanl'ya ynelik Yahudi glerinin

gelimesinde, Edirne'deki A kena zi haham Yitzhak Tsar

.

fat.i'nin Orta-Avrupa Yahudilerine yazm olduu mektu

bun da nemli bir rol olduu belirtilir. Sz konusu ha

ham, bu mektubu, 1430 ylnda kendisini ziyaret eden iki
din adamnn istei zerine. kaleme almtr. Bu mektup,

XV. yzylda Osmanl topraklarndaki Yahudilerin yaam

hakknda bilgi veren nemli bir ka.yQak olarak kabul edil

mektedir. Mektup yledir:
"Akenaz (Alman) lkesindeki kardelerimiz, srai
loullarnn her gn ekmi ve ekmekte olduklan
lmden 'ac zdraplar, . bir yerden bir yere, bir
kentten bir kente kovulmalarn, maruz kaldklan
zulm duydum ... Sadk bendeniz ve mtevazi kar
deiniz Yitzhak Tsarfati, ailem Fransa'l olmakla be
raber, Akenaz'da dodum (ve orada okudum), an
cak doduum lkeden. g etmek zorunda kaldm
ve buraya, Trkiye'ye geldim. Burada hi bir ey
eksik deildir. Tanr bu lkeyi iyiye dnm. Tr-

27

kiye, Hayat lkesi'ne (srail) giden yoldadr; Ku

z ri

ds'e kadar btn yol, deniz e nde

n 6 millik bir

gei dnda, karayoludur. Her gn, Mslmanlar

ve Yahudilerden oluan byk kervanlar kar. . . Yol

emindir. . . (2)

spanyol Yahudileri, ok sayda ve toplu olarak gel

dikleri iin, ksa zamanda Osmanl Musevi cemaatnn ku

rumlann ve geleneklerini egemenlikleri altina almay ba
arddar. Ladino denilen XV. yzyl

ru yabildiler.

Musevilerin

lsp:inyol lehesini ko

lspanyolcay

koruyabilmeleri,

Osmnl'nn gayrimslim milletiere tandg hakiann ve ho

grl siyasetin bir eseri" olsa gerekir.

)ysa ayn tarihte s

rl ri

panyol zulmnden kaarak Galata'ya ye e ti len msl

man Araplar, bir nesil sonra Trkletiler. Bunun gibi, Iran
ve dier blgelerden lstanbul'a getirilen Acemler ve Arap

lar da, ksa sre iinde buradaki Trklerle kaynaarak de

gitiler.
stanbul'da "Latin reayas" denilen bir miktar Kato
lik nfus da bulunmaktayd. Fetihten sonra, bunlann s
tanbul'da oturmalanna izin verildi. Latinler Galata'da otur
rhaktaydlar. Bunlara da , "zimmi" hukuku erevesinde
haklar tannd. Ancak "millet" olarak tekilatlandrlmad.

tl

Bu Latin toplulogunun dini hi zme erini , Roma kilisesine

bagl bir "vekil" yrtyordu. Bu vekili, Papa atamaktaydL
stanbul, Bosna ve diger yerlerdeki Katolikler, bir mezke
ze bagl olmadan ellerindeki fermaniara gre ynetiliyor
lard. Katoliklere bir "millet" stats verilmemesinin en
nemli sebebi, bu mezhebin ,dini merkezinin Osmanl top
raklannn dnda olmasyd. Ayrca nfuslan da azd.
Bilindigi gibi, Ortodoks, Ermeni ve Yahudilerin dini
ve idari merkezleri Osmanl topraklanndayd. Bu milletie

rin hkmetle olan ilikilerini stanbul'daki patlikhaneleri

yrtmekteydi. Dolaysyla bu cemaatlerin faaliyetleri de

2) Moshe Sevilla-Sharon, s. 40.

28

devletin gzelimi ve denelimi altndayd. Bu cematerin

"millet balan", devletin "memuru" sfatn tamaktaydlar.
Oysa Osmanl

olikle!i

Roma'daki Papa'ya bailydlar.

Piskoposlann tayini ve grevden alnmalan, Papa tarafn

dan: yapLmaktayd . Bu yzden Hristiyanlar'da: Katalik
mezhebine geeniere iyi gzle baklmazd. Bu konuda za

man zaman baz nlemler de alnd.

Fatih'in gelitirdigi millet sistemi, dinler ve dolay

syla milletler arasnda belirli bir yumuamay ve yakna

may beraberinde getirdi. En azndan byle bir ortam ha
zrlaq. Ancak, bu ortamdan fazla yararlanldgn syle
mek mmkn deildir. zellikle

XVII.

yzyldan sonra,

eitli i ve di faktrlerin etkisiyle artan dinler ve toplum

lar aras dmanlklar, mslmanlarn. Avrupa'ya kar n

yargsn gelitirdi. Avrupa 1dillerini grenmeye pek iyi

gzle baklmad. Hatta " Ulema" snfna mensup olanlann,

Bat dillerini grenmeleri "kfr"le bir tutuldu. lkenin ay

dn kesimini _ oluturan ulema, Bat lisanlanna kar ilgisiz

olunca, Avrupa'daki gelimeler zamannda izlenemedi ve

aktanlamad.
D.

Istanbul'un lman ve Devletin. Yerleim Politikas

Osmanllar, her bakentlerini de-Bursa, Edirne ve stan

bul- nfuslarn artrarak ve ticareti gelitirerek nemli ve

byk merkezler haline getirmek iin gayret gsterdiler.

B politikann uyg ulanmasnda stanbul zel bir rnektir

Fetihten :ce, stanbul'un n f usu 30-40 bin dolay
.

Iarna dmt. Bu dnemde stanbul'da az . da olsa bir

Trk nfusu bulunmaktayd. Yldnm Bayezid, bunlar iin,

1391 ylnda, bir camiye sahip olmak ve bir kadnn yarg

sal denetimiri.e tabi olmak gibi zel yerleme artlan elde

etmiti.
Fatih,

fetih esnasnda ve sonrasnda,

kentin

lanmasn nlemeye alt. lmparatorlugun

yagma

mstakbel
29

bakentini, mmkn oldugu lde az hasarla ele geir

mek istiyordu. Fatih'in amac, lstanbul'u, lkenin btn
rk ve dinlerini bqyesinde toplayan bir merkez haline ge
tirmekti. tk i olarak, Sultan' tanmalan ve belirli bir vergi

(cizye) demeleri artyla kent halkrun mal ve canlannn

korunacagn belirten fermanlar yaynland. Kenti terke
denlerin evlerine dnebilecekleri ve serbete alabile
cekleri konusunda gvenceler verildi. Padiah'n payna
den sava esirlerine, yol yapmnda alarak zgrlk
lerini kazanma frsat tannd ve bunlar, Fener'e yerleirildi.
tkinci olarak, Fatih, kad'lara ve subalanna fer
manlar yazarak, lstanbul'a yerletirilmek zere Rumeli ve
Anadolu'dan

4.000

ailenin gnderilmesi agnsnda bulun

du. "steyen gelsin. stanbul'da evler, baglar ve baheleri

gelip mlk olarak tutsun" dedi (3). lstanbul'a gelecek o
lanlarn mslman olma art yoktu. Ancak, bazlannn
zengin, tccar ve zenaatkar olmalan gerekiyordu. Bu agn
zerine, Mslmanlar, Ermeniler, Yahudiler, Rumlar ve di

gerleri, lmparatorlugun drt bir yanndan lstanbul'a geldi

ler. Gelenlerin hepsine ev, bag ve bahe verildi. Bunlara
vergi muafiyeti de tannd. Btn bunlar, stanbul'un ikti
sadi hayatn canlandrmak iindi.

ancak bu gvenceler yeterli olmaynca, Anadolu ve

Balkanlar'dan getirtilen gmenlerle zorunlu yerleim po

litikas uygland. Ayrca., Amasra

(1459),

Foa

(14{)0),

Trabzon (1461), Mora (1 458, 1463), Karaman (1470) ve

Kefe

(1475)

alndktan sonra, buralardaki Hristiyanlar i

inden tccar, zenaatkar ve esnaf kesimi seilerek stan

bul'a getircildi ve kentin eitli semtlerine yerletirildi.
Kentin ve Saray'n yiyecek ihtiyacn karlamak iin, Srp
ve Mora sefe.rlerinde ele geirilen yaklak

30.000

ifti, ls-

3) Akpaaoglu Tarihi (Haz., A. Nihai Atsz), Kltr

Turizm Bakanlg Yayn, Ankara,1985, s. 139.

30

ve

tanbul'un ev:resinde bo bulunan

35

kyde is kan e diJ di.

Bu yerleim politikas, II. Bayez id , Yavuz Sultan Selim ve

Kanurl.i Sultan Sleyman dneml erind e de devam etti .

lstanhul'a gelenler, yre lerine gre gruplandnld ve

yerletirildi. Mah al lelerin isimleri de buna gre belirlendi.

Yeniehirlil er, Yeni mah alle'yi ; Aksarayhlar, Aksa ra y'; Mani

sa'dan

gelen le r, Macuncu Mahallesi'ni kurdular. Bursallar,

f:yb'e; Eridir ve Emektar'dan g elenler, Erikap'ya;, Kara

nanllar, ehzade Camii ile Fatih ara nda B y k Kara

man'a; Konya'dan gelenl er, Fatih'in kuzeyinde Kk Ka

raman'a; Tireliler, Vefa 'ya; a ra mba'dan gelenler aram
ba'ya; Samsun ve Sinop'ta n gel_enler Tog ne 'ye ; Gelibolu

:_n evresine I!.e.tirild(Ir.

TfJsl!:LKSIIDR

. stanbul'da,

1477

yl nda yaplan nfus saym, yer

le im poli ti kasnn ne lde hedefine ulatn, kentin

di n! ve etnik yapsn gstermesi bakmndan nemlidir.

Nfus saymnda, kiiler deil a ilel er yazlmt. Buna gre

o tarihte stanbul'da

1 6.324 aile yaamaktayd lnalck, aile

5-6 kii hesap edilrek) Istan
bul'un nfusunun 80-100 bin dolaylar nda olduu nu tah
.

saysna bakarak (her a ilede

min etmekte dir Bu s ayya , asker! snfa mensup olanlar

.

dahil degi ld ir Fetih n cesiyl e mukayese edildiinde,

.

24

yl gibi ksa bir zaman iinde kentin n fu su nu n yaklak

kat artt anlalmaktadr. Nfusun ya rsnda n fazlasn

msl ma n (yaklak

o/o58),

yaklak drtte birini Rum-Or

todoks, geri kalan n ise Yahudi, Ermeni, Avru pal ve in

geneler oluturmaktayd. Yahu di le rin, nc byk n

fus grubunu meydana getirmeleri ilgi ekic i d ir Bu durum,

.

Yahudilere ka r gste rilen ilginin bir sonucudur.

Istanbul'un Nfus Yaps(1477)

Milletler
Mslman

Aile Says
9.486
. . . . . . . . . 3.7 43

. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rum-Ortodoks

.. . . .

.. .. ...
.

..

......

. .
. .

...

. ..
. .

....

..

31

Yahudi.
Ermeni

. . . . . .. . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 .647

434
. . . . . . . 384
..
. . . . . 3.32
,; .. ...........267
.
.
. . 31

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Karaman'dan getirtilen Rumlar

Avrup;l'lar, Galata Halk .

...

. . .. . .....

...

. . .. . ......

..... ......

Kefe'd n Getirtller Gayrimuslimler

ingene . . . . . . .
.

. .

. .

..

. . .....

....

...

. .

......

. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .

...........

. . . .

Toplam .. 16.324
Kaynak: Halil lnalck, 11Je Ottoman Empire: Tbe Classical
Age 1300-1600, Praeger Publishers, New York-1973, s. 141.
Osmanl lmparatorlugu'nda kentli nfus, kylerde
olduu gibi mslman ve gayrimslim olarak ikiye aynl

nut. Bu ayrm, er'i hukukun ngrdg dilli bir snfla.:.

mayd; toplumun ekonomik faaliyetlerinde bir imtiyaz ya
da farkllk ortaya karmamaktayd. nk, mslman ve
gayrimslim tccar ve zenaatkar ayn loncaya mensuptu;
ayn haklardan yararlanmaktayd ve ayn arda ya da bedestende i yapmaktayd.

ve alma hayat ve ilikileri bakmndan msl-

. manl rla gayrimslimler arasnda bir farkllk bulunma

maktayd. ve alma hayat dnda millet . fertleri, ken
tin ayr mahallelerinde mstakil bir hayat srmekteydi.

Mslman malailelerin ynetimi, dilli ve sivil bir lider olan

imarnlara . braklmt. Papaz ve halarn da, gayrimuslim

mahallelerinde imamlannkine benzer bir grev yrtmek

teydi. Mahalle dzeyinde, gayrimuslimleri devlete kar
papaz ya da haham temsil etmekteydi. Bu yerleim dze
ni, mslmanlada gayrimslimler arasnda iyi ilikilerin
kurulmas ve gelitirilmesine engel tekil etmiyordu. Ms
lman bir erkek, gayrimuslim bir kadnla evlenebiliyordu;
Bu evlilikte kadnn mslman olma art yoktu.
stanbul, Tanzimat'a gelinceye kadar, adliye, mlki
ye ve belediye hikmetleri baknundan drt kazaya aynlnu
ve bu kazalar da krk ubeye (mahkemye) taksim edil-

32

miti. Bunlann iinde stanbul (Deaadet) kads digerleri

nin stnde yer almaktayd ve dogrudan sadaret maka
nuyla haberleme yetkisine sahipti. Dersaadet kads eh

rin hakimi, valisi ve belediye bakanyd. Bilad- Selase

( belde) denilen skdar, Galata ve Eyb kadlan da,

bulunduklar kazalarn kay:akamlan ve hakimleri duru

mundayd.

E. Osmanl Milletlerinin Genel Olarak Stats

Osmanl topraklan iinde yaayan gayrimslimler, din ya

da mezhep esasna gre bir cemaatn yesi idiler. Her

gayrimslim cemaat, bagmsz bir dini zmre ya da "mil

let" olarak kabul edilmiti. Millet !iderleri, hkmetle gay

rimslim tebaa arasnda resnl ara merci roln oynuyor

lard. Reayarun toplumdaki ve ynetimdeki stats, ancak

bir dini cemaatn yesi olmalaryla belirleniyordu. Reaya,

millet lider,leri vastasyla devlet ynetimiyle iliki kurmak

ta;

millet liderleri de, yelerinin davranlan, vergi ve di

ger ykmllkleri asndan hkmete kar sorumluluk

tamaktaydlar. Bylece Osmanl ynetimi, gayrimslim

tebaa ile olan. ilikilerini dogndan degil, millet liderleri ya

da tekilatlan v:astasyla yrtyordu. Millet liderleri, ce

maatnn ynetimi konusunda nemli sorumluluklar tamaktayd.

Her. nillet, gerC1k dini, adli, idari ve egitirnle ilgili i

leri ve gerekse . hukmetle 'ilikilerini yrtmek iin gl

birer tekilat kurdular. Ortodoksiann cemaat ilerini Fener

Patrikhanesi; Musevilerinkini Hahamhane; Ermeni cemaa,..

trun ilerini ise Ermeni .Patrikhanesi yrtyordu. Bunlar

dan baka Antakya, skenderiye ve Kuds'te mstakil Or

todoks patcikler bulunmaktayd. Derece bakunndan stan

bul Ortodoks Patrik'i digerlerinden stnd. Bir mezhep

toplants yaplacak olsa, Rum Ortodoks patriginin bakan

Ignda yaplmas gerekirdi. Her millet tekilatln din a-

33

damlanndan oluan birer ruhani meclisi bulunmakta ve

meclisler millet liderlerini semekteydi.

1 . Haklan

Her millet kendi inancna gre ibadet ve ayinini

tam bir serbesti iinde yapabiliyordu. Durumu fermanlada

tayin ve tesbit edilen ibadet yeflerinin dokunulmazlg bu

lunmaktayd. Osmanl Devleti, ibadet yerlerine ve bunlara

bagl ' kurumlara kesinlikle kanmam, buralann ynetimi

ni tamamen millet tekilatianna brakmtr.
Osmanl ynetimi, yeni kilise ya

da havra yaplma

sna snrl olarak izin vermitir. Resmi ve er'l grii, fetih

ten sonra, kendilerine braklanlann dnda yeni

bir

ma

bed yaplmasna msaade edilmemesi ynndeydi. Bu

nunla birlikte eitli anlama ve giriimleele yeni mabed
yapldg da olmutur. lbadet yerlerinin tamiri, Padiah ya
da Babtali den izin alnmasn gerektiriyordu. Yeni mabet
'

almasna snrl olarak izin verilmesi, gayrimslimleri

magdur etmedi. nk, gayrimsliQ1lerin fetihten nce
ok sayda mabedi bulunmaktayd. Bunlarn byk bir

ksm fetihten sonra da ilerine devam etti.

Osma ynetimi, toplum zerindeki yetkilerini ve

kamu hizinetlerini ynetim; maliye, askerlik ve adaletle s

nrlandnnt. Bunlann dnda kalan egitim, haberleme,

sosyal gvenlik, nfus, saghk, dini iler ve yardmlama

hizmetierini millet tekilatanna ya da bu amalarla kurul

mu vakflara braku. Bu

arada, gayrimslimlerin kendi a

ralarndaki nikah akdi, feshi, eyiz, nafaka, veraset ve va:..

siyetle ilgili ileri millet tekilatlannca yrtlyordu. Ce

maat mahkemelerinin bu konularda verdikleri kararlar

devlet organlan aynen uygulamak durumundayd. Mesela,

Patrikhane mahkemesi, sululan yalnz . hapse degil, bazen

srgne, bazen de krek cezasna mahkum edebiliyordu .

Sulular iin Patrikhane'de zel bir cezaevi vard. Kaptan

Paalar, Patrikhane'den gnderilen krek mahkfimlanru al-

34

mamazlk edemezler ve vaktinden nce zincirlerini ze

mezlerdi. Cemaat mahkemeleri, dava bana belirli oranda
. har da atmaktayd.
Evlerune, dogum ve lemle ilgili kaytlar millet te
kilatlan tarafndan tutulurdu. Her cemaat yesi, bal ol
dugu millet tekilatnn nfus defterine kaytlyd. Tanzi
mat'tan sonra nfus ilerini devlet slenince, kayt iini
patrikhanelerin defterlerini esas alarak yrtt .
Gayrimslim cemaatlar, kul aabilme ve program
larn serbeste dzenleyebilme yetkisine de sahiptiler. za
ten o dnemde, yalnz reaya degi l, Mslmanlar da okul
amak ve bunlar ynetme konusunda serbest braklm
lard.
Osmanl hkmeti, kiliselerde papazlarn vaaz ve
gtlerini, din ilerine kanmak olacag gerekesiyle gzet
Jemedi ve denetlemedi. Ayn gereke ile gayrimslimlerin
.
okullar da kontrol edilmedi. Byle bir eyi dnm ol.:.
sa bile, denetim iini, hariciyecilere yaptrmak gerekiyor
du. O dnemde hariciye, Fenerli Rumlar' n elindeydi.

Mslmanlardan yabanc dil bilen yeterli eleman yoktu .

Cevdet Paa'nn belirttigine gre ecnebi lisanlann gre
nenlere dinsiz gzyle baklrd. Gayrimslimlerin okulla
r, baginszlk dntelerinin aland temel kurumlar
oldu.
Kiliseleriri sslenmesine ve ayinletin icrasna mah
sus ohn eyann ithali, gmrk vergisinden muaft. Bun
lar, tzk ve ynetmeliklerle dzenlemiti.
Gayrimslimler, zel hukukta kendi dini kurallarn
uygularlarken, ceza hukuku alannda slam ceza hukuku
nun sjesi saylmlard. Ancak, gayrimslimlere, msl
. manlara vt;rilecek olan cezann yars tatbik edilirdi. Gayri
miislimler arap imektc serbesttiler. Ancak mslmanlara
arap satmalan yasakt.
Cef!Iaat liderlerinin yarglanmas zel bir ekilde ya-

35

plmaktayd. Mesela, metropolitlerin, vekiUerinin veya pis

koposlann eriatla ilgili davalan sz konusu oldugunda,

b unlarn

d u ru ma s

dogruda n dog,ruya

D ivan-

hmayun' da gerkletirilirdi.

Patikierin kap, kahyalan, hkmetle temaslan y

rten vekilleri, memurlan ve tercmanlan vard. Resini ve

dini bayramlarda nezaket geregi, tebrik trenine katlan

Rum Patrii, Padiah'n karnda dier milletterin liderle

rine vekaleten R.u mca bir nutuk syler, "Logofet" denilen

ve hkmetten de aylk alan Patrikhanenin Ru{ll tercma
ru bunu Trke'ye evirirdi. Patrik, Trke bildigi halde
nutkunu kendi diliyle sylerdi.

Bat'daki komn idareleri ya da belediyeler, belirli

bir yerleim yerinde (kasaba ve kentlerde) faaliyet gster

mekteydi. Yetki ve grev alan cografi olarak srurlaidnl

rrut. Oysa Osmanl Devleti'ndeki millet tekilatlannn n

fus ve hakimiyeti btn Osmanl ehir, kasaba ve kyleri-

. ne kadar yaylmt. Patrikhanelerin yetkisi, yelerinin bu

lundugu her yere uzanyordu. Bu bakmdan millet sistemi,

belediye ya

da

komn ynetiminden daha geni yetki ve

faaliyet alaruna sahipti ve adeta genel idarenin bir paras

meydana getirmekteydi. Bu sistemin benzeri, Bat lke

lerinde bulunmamaktadr. . Bu sistem, federasyona da ben

zememektedir. nk federasyon da bir yerel ynetim t- .

rdr. Millet sistemi, hkmet iinde hkmet gibi bir ni

telie sahipti.

Fransz diplomat Engelhard, Fener Rum Patrikhane

si'nin hak ve yetkilerini dikkate alarak u deerlendirmeyi

yapmaktadr:

"Rum Patrikhanesi fetihten sonra nail olduu hukuk

sayesinde hakikaten hkn:et iinde hkmet idi.

Balangtaki yapsnr garip bir ekilde bozulduu

ve deitiril olduu inkar edilemezdi. ark Orto

doks mezhebindeki Hristiyanlann rz ve namusu,

36

sevet ve zenginligi, ahsi hrriyeti, vicdaru hrriye

ti, hibir kontrole tabi olmadan Dersaadet kilisesi
reisinin elindeydi. Patrik, Ortodokslan srgne gn
deriyor ve hapis cezasna mahku ediyor, vergi al
yor, piskoposlan azlediyor, aforoz ve sansr gibi
.

nemli iki arac kullanyor, okullar iin mfredat

programlar yapyor, velhasl bir ok cihetten mede
ni ve siyasi hayata ilikin grevlerin yerine getiril
mesinde hi bir kayda tabi olmuyordu. Fazla olarak
Hkmet, Patrikhane'nin arzularnn yrrle ko
nulmasn temin iin yardma mecburdu. (4)
Fener Rum Patrikhanesi, eski Bizans an'ane ve em

bollerinin zengin bir hazinesi grnmndeydi. Patrikha

ne'nin kaps stne hak olunan llizans kaml, her sene
yaldzlanarak .parlatlrd. Patrik, B izans lmparatorlarnn
tacn giyer ve harmanisini tard. Patrikhane, bu nitelii i
le Bizans lmpa ratorlugu'nu adeta Rum kilisesinin iinde
,yaatyordu.
2. Ykmllkleri

Kendilerine salanan .bu imkan ve haklara karlk,

gayrimslim milletierin en nemli ykmllg, cizye ver
gisi ile sosyal ve siyasa' alanlarda baz yasaklara uymala
nyd.

Cizye, gayrimslim erkklerin, askerlik ana gel.

mi olanlanndan alnan bir vergiydL Genellikle 14-75 ya

aras erkekler cizye mkellefi olarak kabul ediliyorlard.

Cizye, "maktl" ve "alerris" (kii bana) olmak zere iki
eitti. Maktu cizye, fetih zamannda sul h yoluyla karlkl
olarak belirlenmekteydi. Eflak ve Badan'la Dubrovnik
Cumhuriyeti'nin vergisi, maktti cizyeydi. Maktti cizye, bu
blgelerden alnacak olan verginin toplam miktarn belir
tiyor ve para deerindeki deimeler ve enflasyon gibi se4) Engelhardt, Tarkiye ve Ta nzimat, ev., Ali Reat, lstan
bul:-1328, s. 1 19.

37

beplerle zaman iinde yeniden dzenleniyordu.

Alerrus cizye, mkelleflerin mali d':lrumu dikkate
alnarak kii bana tarh olunmaktayd. Bu vegi, kiinin
zenginligine gre "ala" (yksek), "evsat" (orta) ve "edna"
(aag) olmak zere derece olarak dzenlenmiti. Zen
ginler ata, orta halliler evsat, alabilme gcne sahip fa
kirler ise edna grubu,nda belirlenen miktara gre cizye
derlerdi. Cizyenin miktan, genellikle

48, 24 ve 12
,

ake o-

- larak gruplandrlmt. Bu miktarlar, fkh kitaplanndaki

llere uygundu, ancak, zaman iinde degi.iklie ugr;:c.

maktayd. Ayrca, mparatorluun her tarafnda toplarian

cizye, miktar olarak ayn degildi.
Cizye, dini bir vergi sayldndan, toplanmas ve

harcarunasna zel .bir ilgi gsterilirdi. Her

azann

cizye

katlar, hazinece dzenlenip bohalar iine kanarak

mhrlenciikten sonra, cizyedar denilen memurlar eliyle

mahallie yollanrd. Muharrem ay gelince bu bobalann

mhrleri mahkemelerde alr ve bu ekilde tahsili yolu

na gidilirdi. Muharrem ayndan nce cizye bohas al

maz ve belli zamanlar dnda gayrimslim halktan dzye

istenmezdi. Cizyeler, asla tirnar ve zeamet sahiplerine ter

kedilmez, hazine adna zenle seilirdi. Rvet, iltimas ve

benzeri yollarla drst olmayan ve yeteneksiz kiilerin bu

greve atanmas nlenir, bu i emin" ve "mutemet" kiile

re verilirdi. deme kolayl salamak iin cizye taksitle a

lnrd.

Kadnlar, ocuklar, ihtiyarlar, kleler,. hastalar ve din

grevlileri cizye vergisini demekten muaf tutulmulard.

Geit yerferinde, adalarda ve snr boylarnda bulunan

gayrimslimler, corafi konumlan ve grdkleri hizmet se

bebiyle cizye ya da dier vergilerden muaf tutulurlar veya

pek az vergi derlerdi. Uelarda bulunan; kalelecin onann

ve yapmn yrten, madenierde alan, vergi toplanma

sna yardm eden, zimmi iken mslman olan, verimsiz

38

topraklarda oturan, alamayacak kadar yal olan gayri

mslimlerden, durumlarna gre ya ksmen vergi alnr ya
da hi alnmazd.
Vergiden bagianma konusunda din adamlannn
zel bir yeri vard. Balangta btn din adamlar vergiden
muaf tutulmulard. Ancak, bu imtiyaz ktye kullanldg
iin snrlandnld. alan, para kazanan ve ticaret yapan
din adamlan vergiye tabi tutuldu. Vergiden baglar:ma i
lemi hastalar, sakatlar, yallar ve kendini tamamen ibade
te vermi ve baka ile megul olmayan din adamlarna
. uyguland.
Cizye, cizyedarn elindeki d e ftere gre toplanr,
toplanrken, cizyedar ve kad tarafndan ayr . defterlere
kaydedilir, defterler, daha sonra karlatnlarak kontrol e
dilirdi. Toplama ilemi tamamlandktan sonra cizye defteri,
kad tarafndan imzalanp mhrlenirdi. Torba iine kon
duktan sorira torbann agz da mhrlenir ve cizyedar e
liyle cizye muhasebesine gndeilirdi. Btn bu nlemler,
hem gayrimslimlerin hem de devletin her hangi bir ekil
de zarara ugramamas amacna ynelikti.
Gayrimslimler, dzyenin yannda bir de "hara" a
dnda vergi verirlerdi. Cizye, zekat ve askerlikten muaf ol
mann karlg olarak kabul edilise, hara da mslman

Iann dedigi "ift resmi" veya "resmi dnm" denilen top

Harac- muvazzafa ve ha
i-ac- mukaseme olmak zere iki trl hara vard. Harac
mukata 'a da denilen harac- muvazzaja, mslmanlarn

rak vergisinjn karlg olabilir.

ift akesi yerine a1nrd. Bu vergi, arazinin geniligine

Harac-
mukaseme ise, mslmaniann dedigi "r' karlg ola

gre hesap edilirdi . ve genellikle sabit oranlyd.

rak, rnden alnan belirli bir payd. Toprak ylda iki defa
ekilirse,

harac- mu kaserne de iki kere . alnrd. Toprak e

kilmedigi zaman vergi de alnmazd. rnden alnan bu

vergi, onda birden ikide bire kadar deiirdi. Fakat hibir

39

zaman yary geemezdi. Harac- mukasemehin oran, a-:

razinin verim durumuna gre azalp ogahrd. Cizye, ha
ra ve baglantlan dnda, gayrimslimler mslman halk.

la ayn vergileri derdi.

.
Osmanl Devleti'ndeki gayrimslimler, ynetim ba-'

krnndan yar bagunsz, dini ynden ise tamamen zerk

bir statye sahiptiler. Ticaret ve sanat, hi bir kayda tabi

olmakszn, byk ogunlukla gayrimslimlerin elindeydi.

Askerlik ve ynetim ileriyle mslmanlar ugratg iin ti

caret ve ekonomi onlarn yriet;imine gemiti. B gelime

gayrimslimlerin ekonomik gcn artrd. nceleri Kapi

tlasyonlar,

sonralan da Avrupa devletleriyle yaplan tica- ,

ret anlamalar, Batl tccarlarn oldugu kadar gayrins

lim Osanl vatandalannn da ekonomik

litirdi.

zerkligini

ge

3. Klk-Kyafet Dzeni

Gayrimslirnler, klk-kyafet ve sosyal hayat bak

mndan baz dzenlemelere tabi tutulmulard. Klk-kya

fet hususunda mslmanlara benzerneleri yasakt. Bunun

iin, zaman . zaman baz biim ve esaslar getirilirdi. Gayri
mslimlerin sarnur krk, kalpak, firengi keiha ve atlas gi
bi lks giysiler tamalanna izin

verilmezdi. lll.

Selim za

mannda yaplan bir dzenlernede Ermeniterin apka ve a

yakkablan krmz; Rumlannki siyah ve Yahudilerinki ise

mavi renk olmas kararlatnld. Mslmaniann kavuk ve

ayakkablan san i i. Gayrimslimlerin sankla dolamalar

yasakt. Gayrimslirnlerin giydikleri elbiseterin dk kali

teli olmasna dikkat edilmitir. Bununla gdlen ama,

"donda, libasta ve tarz- sl1bda", "kefere taifesini" ''tahkir

ve tezlil" eylemek, yani mslmanlardan aagda. oldukla

rn hissettirmekti. Klk-kyafet dzerlemesinde, ekono

mik faktrler de etkili oldu. XVI. yzylda yaynlanan e

itli fermarilarda, gayrinslimlerin klk-kyafet esaslarna

uymamalan sonucu ince kumaiann fiyatlannda ykselme

40

oldugu belirtilmiti. Klk-kyafet snrlamas, -yalnzca gay

rimslimler iin getirilmemiti. Mslmanlarn d;; gayri

mslimlere benzernemeleri gerekmekteydi.

Anadolu Selukl4lan ve Beylikler dneminde gayri

mslimlerin giyimlerine devlet tarafndan pek mdahale e

dilmemitL Osmanllarn ilk dnemleri iin de bu durum

geerliydi. Klk-kyafetle ilgili snrlarnalann XV. yzyln

ortalannda balad' tahmin edilmektedir.

. Gayrimslimlerin ata binmeleri, baz istisnalanyla,

yasakt. Harnarnda nalns1z gezmeleri ve farkl havlu kul

lanmalan gerekiyordu . Gayrimslim din adamlannn seya

hat srasnda tehlieli blgelerden geerken: kyafet dei

tirmelerine ve, silah tamalarna izin verilmiti. Bylece

gayrimslirrilerin kendilerini koruma konusunda mslmanlarla ayn haklardan yararlanmas salanmaktayd.

1724 ylnda Hassa Mimarba'na yazlan bir fermar.da, ls-.

tanbul'da, Mslmanlarn ve Hristiy anlarn evlerinin yk

seklikleri belirtilmiti. Buna gre, gayrimslimlerin evleri

nin mslmanlardan yksek olmamas gerekiyordu. Klk

kyafet ve konula ilgili bu dzenleme ve snrlamalar,

Tanzimat'a kadar geerliydi. Tanzimat'tan sonra bunlara

dikkat edilmedi;

Gayrimslimlerle ilgili bu snrlanahr, belirli d

nemlerde uygulanm olup, Osmanl tarihinin btnn

kapsamaz. Aynca bu snrlamalar sosyal hayata ilikin idari

dzenlemeler niteliindeydi. Asli hukuk bakmndan ms

lmanlada gayrimslimler arasnda bir eitsizlik yoktu.

nk kad, mslmanlada gayrimslirnler arasndaki bir

davada, ayn kanun hkmlerini uygulamakla ykrnly
d. Aile hukl,}ku alannda herkes kendi milletinin yasalar

na gre muamele gryordu. Ortaa Avrupa'snda oldu-

gu gibi, hukuk kurallar snfiabi ye milletiere gre farkl

ekilde tatbik edilmiyordu.

Osmanl Devleti'nde gayrimslimler, kamu dzeni-

41

ne ve genel adaba aykn hareket edemeyecekleri gibi, si

yasi faaliyetlerle de ugraamazlard. Devlete kar ilenen
sulann cezas agrd. Gerek millet balan, gerek'5e reaya
bu konudaki yasaklara harfiyyen uymak mecburiyetindey
di. Hkmet, kamu dzeni bakmndan, millet balarnn
faaliyetlerini izler, cemaatnda grdg uygunsuz bir hare
ketten onlan sorumlu tutard. Bu bakmdan millet balan,
cemaatnn siyasi alandaki btn hareketlerini izlemekle
grevli idiler. Devlete kar ihaneti sabit olan bir Patrik'in,
ister Rum, isterse Ermeni olsun, cezas idarnd.
Millet liderleri, "mr boyu" kaydyla makamlannda
oturur, vatana ihanet etmedike ya da kendi topluluklan
nn kurallarna aykr davranmadka grevlerinden aln
mazl. Padiah, yeni seilen milletbana dini ve hukuki
yetkilerini belirten bir berat verirdi. Bu beratlann ierigi
yzyllarca hep ayn kald. Btn Padiahlar, bu konuda
Fatih'in dzenlemesini esas aldlar. Bu da gayrimslimlerin
statsnn istikrarl bir gelime gstermesini saglad. Gay
rimslimlerin haklarnn ferman ya da beratlarla dzenlen
mesi, onlara bugnk anlamda bir "anayasa" gvencesi
vermekteydi. Hibir ynetici ya da memur, bu fermaniara
aykr ilem yapamazd. Gayrimslimler, bylece "ehl-i
rf" denilen kamu yneticilerinin haksz davraniarna
kar da en yksek dzeyde koruma altna alnm oluyor
lard.
Gaydmslimlere tannan haklar, Kapitlasyonlarla
. geniletilmeye alld ve Avrupa devletleril)in reaya ze
rinde "himaye hakk" iddia etmelerine neden oldu. Nite
kim Fransa, eitli . tarihlerde ak dolunan Kapitlasyonlara
dayanarak, bunlar kendine gre yorumlad, Osmanl Ka
tolikleri zerinde himaye hakk oldugunu iddia etti. Os
manl Devleti'ne basl<: yapmaya balad. Bilindigi gibi, Ka
pitlasyonlar, bu hakkn verildii lke vatandalanna, on
larn diplomatlarna, din adamlarna, eliliklerde alan

42

Osmanl vatandaianna eitli konularda muafiyet ve ko

ruma imkan saglyordu. nceleri, Kapitlasyonlarla ya

banc diplomatlara tannan verg i muafiyeti, daha sonra
yanlannda alan Osmanl vatandaianna da uygulanma
ya baland. Buralarda alan gayrimslimler, vergi muafi
yetinin yansra, hukuk ve ceza muhakemeleri usulnde
yabanc diplomatlara verilen irtiyazlardan yararlanmaya
altlar ve sonunda "mahml" sorunu, devletin bana
nemli iler at.

F. Balca Gayrimslim Milletler

Osmanllann egemenlii altndaki topraklarda ok sayda

din ve mezhebin bagllan bulunmaktayd. Bunlar, "Orto
dokslar", "Ermcniler", ' "Katblikler", "Museviler" ve "Protes
tanlar"dan meydana gelmekteydi.
, En byk gayrimslim topluluu Ortodokslar olu
turmaktayd. stanbul'daki Fener Patrikhanesi, Ortodoksla
rn dini ve idari merkeziydi. Ortodokslarn ounlugu
Rum olduundan, Fener Patrikhanesi'ne Rum Patrikhanesi
de denilirdi: Bata Rumlar olmak zere, Eflak-Bodan hal
k, Karadallar, Srplar (5) ve Bulgarlar Ortodoks kilisesi
ne balydlar. Ancak Bulgarlar, Ortodoks Patrikhanesi'nin
kendilerine kar sindirme politikas uygulamas nedeniy
le, bu kiliseden aynlarak 1870 ylnda bam..;z Bulgar kili
sesini kurdular. Bu gelime, Ortodoks kilisesini paralad
ve gcn zayftattysa da Bulgadann siyasi bamszlna
giden yolda nemli bir merhale oldu. Dini bamszlk, si
yasi bamszlg salad. Nitekim, kilisenin resmen kunl5) Rumlarn ynetimindeki Ortodoks kilisesi, sz konusu
topluluklar zerinde siyasi bir nfuz araC olarak da kullanlmak

1557 ylnda ku
bu Patriklik,
Rum memurlarn Osmanl ynetimi zerinde kurduklar bask
sonucu 1766 y"lnda ortadat kaldirld.
tayd. Ortodoks Rumlarn dini ve siyasi nfuzu,

rulan Srp Patrikligi ile krlmaya alld. Ancak

43

dugu tarihten 8 yl sonra ( 1 878) zerk bir Bulgaristan

Cumhuriyeti ortaya kt.
Bulgar kilisesinin, Rum-Ortodoks kilisesinden ayni
masndan sonra, Makedonya'daki ok sayda kilise ve o
kulun hangi kiliseye ait oldugu sorunu, Bulgarlada Rumlar

arasnda en nemli ihtilaf meydana getirdi. Sultan ll. Ab

d lhamid bu sorunu 'ustalkla kullanarak ihtilafn devam
n saglad ve Balkan uluslannn Osmanl Devleti aleyhine
birle melerini engelledi. Ancak ttihatlar, Makedonya'da
,

ki "anasr" ihtilafru ortadan kaldrp asayii saglamak ama

cyla 3 Ekim 1910 tarihinde "Kiliseler Kanunu" olarak bili

nen yasay kararak, iki taraf arasndaki ihtilafl kiliselerle

ait olduklann, nfus oranianna

okullarn hangi millete .

gre zmlediler. Hkmetin yardmyla teslim ve tesel

lm

ilemleri tamamland. Bir sene sonra da 0912) bu

milletler Osmanl Devleti. aleyhine "Balkan tttifak"n kur,.

dular. Bu ittifakta Yunanistan, Srbistan, Karadag ve

ristan yer ald

Bulga

Osmanl Devleti'nin Hristiyan tebaasndan olan Er

meniler, Ortodoks ve Katalik mezheplerinden bagmsz bir
kiliseye ve dini

dncey:e sahiptiler. Ermeniterin en eski

ruhani merkezi Eivan yaknlanndaki Emiyazin kilisesidir.
Ermeni ruhani reisi olan Katogikosla: burada oturmaktay
d. Tatarlar n bu b lgeyi istila etmesiyle Ermeniler bura

'

dan g etmek mecburiyelinde almlard. Ruhani reisieri

olan Katogikos

da, bu g esnasnda kutsal saylan baz

mezhep emanetlerini alarak beraberinde Kozan havalisine

(Sis'e) g elmi burada yaptrdg kil iseyi ruhani merkez o
larak kabul etmiti. _ Emiyazin'den g esnasnda Katogi:
kos'in akrabalanndan biri, Van g lndeki Altarnar ada
snda kalm ve burada bir kilise ina etmip. Buras yre-
deki Ermeniler iin ruhani merkez kabul edilmiti. Tatar
lar'n Emiyazin'de hakimiyetleri sona erince, baz Ermeni
,

ler tekrar burada toplanarak eski mabedierini ihya etmeyi

44

, baardlar. Bylece Ermeniler iin Emiyazin, Altarnar ve

Sis olmak zere ruhani merkez ortaya kt.
Rusya

dahil

E rivan

y res n n

E r m e n i l eri

Eniyazin'e; Van blgesinin Ermenileri Ahtamar'a ; Kazan,

Mara ve Haleb civarnn Ermenileri ruhani merkez olarak

Sis' baglydlar. Bunlar iinde Emiyazin, kiliselerin en k

demlisi, Katogikoslann seimle belirlenmesi ve bagllar

nn sayca ok oluu nedeniyle en stn dini merkez du

rumundayd. O dnemde stanbul Erme:"'li Patrigi, ruhani

bakmdan Erniyazin'e bagl bulunuyordu. Parik bir pis

kopos olup, Patliklik sfat resmi bir memuriyet niteligin

deydi.

Delet, Ermeni toplumu ile olan

Patrigi vastasyla

ederdi .

yrtr ve . onu

ilikilerini

stanbul

en yksek makam kabul

Kogikoslann, d evle nazannda resmi bir niteligi

yoktu . Ancak Katogikosluk, ruhani niteligi haiz olan en

. yksek makamd. Bir papazn piskoposluga ykseltilmesi,

ayinlerde kullanlan zeytinyagnn kut5anmas ve dini so

runlarn zm iin bir Katogikos'a ve onun maiyetinde

ki papazlardan meydana gelen Sinod'a bavurmak gereki

yordu . stanbul'daki Ermenilerin ogunlugu Emiyazin'i

ruhani tnerkez olarak tanunaktayd . Bazlan da S is deki ki

'

liseye baglydlar. Merkezlerin bu farkllg zaman zaman

Ermeni cemaat arasnda sorunlara neden oluyordu .

Roma kilisesine bagl misyonerler, xv . yzyldan i

tibaren; zellikle XIV. Louis zamanda Osmanl tebaas o

lan Hristiyanlar zerinde faaliyetlerini yogunlatrdlar.' Pa

palk, Fransa ve Rusya, bu dini merkezden dolay, orta

ya kan ihtilaflan kullanarak Ermeni cemaatn blmeye

altlar. Ermenilerden Katalik mezhebine girenler gide

rek artmaktayd. Buna kar ilk nlem, IV. Murad zama

n,nda

(1613-1640) alnmaya balad. 1630 tarihine kadar

Ermeni toplumu iinde farkl bir mezhep sz

stanbul'da

konusu degildi. Bu tarihten sonra Katalik misyonerierin

45

almalan Ermenilr zerinde etkili oldu. Katalik papaz

lar, misyonerlik almalannda Ermenileri kullanmaktayd.
Osmanl Devleti, Katalik mezhebinin merkezi Osmanl
topraklannn dnda oldugu iin Ermeniterin bu mezhebe
gemesini siyasi bakmdan istemiyordu . Ermeni Patrigi de,
cemaatnn paralanmasndan rahatsz olmaktayd. Os
manl Devleti, ruhani ve cismani merkezi kendi toprakla
nnda olan milletleri daha kolay denetlemekteydi. Katalik
devletler, Roma'ya bagl Osmanl vatandalarn himaye et.:.
rnek bahanesiyle Osmanl Devleti'nin iilerine zaman za

man mdahale edebilirdi. II. Mahmud, gayrimslimlerin

mezhep degitirmelerini, bu amala yasaklad. Osmanl

ynetimi ve Ermeni Patrikhanesi, Ermenilerden Katalik
mezhebine geeniere mani olamad ve Katalik Ermeniler

sayca artt. Fransa'nn da etkisiyle 1831 ylnda Katalik Er

meniler bir "millet" olarak tannd. Buna gre, Katalik Er

meniler adna bir piskopos, onlarn dini ve dnyevi ileri

ni idare edecekti. : Patrigi topluluk seecek ve Babali o
naylayacakt.
Osmanl Devleti'nde diger nemli bir grup da Ya
hudiler'di. Yahudiler, devlet protokolnde, Rumlar ve Er

meniler'den sonra gelirlerdi. Osmanl ynetiminin btn i

nanlara saygl politikas sebebiyle, Yahudiler'in tarihte en
rahat ettikleri lke Trkiye idi. Avrupa ve Rusya'da zulm
grerek kamak zorunda kalan Yahudiler, en gvenli yer
olarak Osmanl lkesini tercih etmilerdi. Yahudiler, Os
manl Devleti'nde mazhar olduklar himayeyi dnyann
hi bir lkesinde grmediler. Yahudi tarihi bunu . ak bir

ekilde itiraf etmektedir. XIX. yzyln ikinci yansna kadar

devletle lrir sorunlar olmad. Bu nedenle "millet-i sad_ka"

olarak nitelendirildiler. 1892 ylnda spanya'dan gelilri

nin

400.

yldnmlerini byk enliklerle kutladl.ar. Bu

kutlama mnasebetiyle Yldz Saray'na kan Halarnba

Kaymakarn Moe Levi Efendi, dualann, sonsuz minnet ve

46

kranlarn ifade eden altnla ileruni bir albm teek

kr makamnda II. Abdlhamid'e sundl.. Yahudiler, tspan
ya'dan Osmanl topraklanna gelilerinin 500. yldnmn
de 1992 ylnda kutladlar.
Yahudiler; daha ok ticari faaliyetlerle ugratklart i
in stanbul, zmir, Selanik gibi liman ehirleriyle, nfus
bakmndan yogun olan Bagdat ve I-Ialep gibi nemli vila
yetlerde oturmaktaydlar.Dogu'da dinin oynadg politik rol ge kavrayan
logiltere, XIX. yzylda bu alana hzl girdi. Fransa gibi
Osmanl lmparatorlugu'nda siyasi ve idari nfuzunu artr
mak iin o da dini bir ara olarak kullanmaya balad. Bu
yzylda sz konusu iki devletin ak bir rekabeti vard.
ngiltere hedef alan olarak Ortadogu'yu seti. Bu blged e
karlarn gelitirebilmek iin himaye edecegi, onunla si
yasi ve ekonomik karlarn artracag bir topluluk arama
ya koyuldu. Byle bir toplulugun olmadgn gren ngil
tere, bu amala bir Protestan toplulugu oluturmaya al
tL ok sayda Protestan papazn misyonerlik faaliyetleri i
in bu blgeye gnderdi. 1842 ylnda Kuds'te bir Protes
tan kili;5esinin almasn saglad. 1 850'de ise, ngiliz ve
Prusya elilerinin giriimleri ve basklan zerine Prote'stan
lar bir "rnillt" olarak resmen tannd. Bl,l milletin nizamna
mesi, 12 Mart 1878 ylnda yaynland.
ngiliz, . Alman ve Amerikan misyonerlerinin yogun
propaganda almalanna ragmen, Protestan mezhebine

girenierin saysnda byk bir art olmad. Nitekim XIX.

yzyln sonunda Osmanl Devleti'ndeki Protestanlarn
toplam nfusu 50.000 civarndayd.

(i. Gayrimslimlerin Nfusu

Osmanl Devleti, bata yeni fetbedilen yerler olmak zere,

topraklan zerinde yaayan halkn saym ve yazmn yap
tnrd. Devletin toprak dzeni ve ynetim sistemi, bu say

47

ve yazm ilerini zorunlu klyorqu. Vergi ve askerl}.k ileri

de bunu gerektiriyordu. Her liva me rk ezinde istatistik ka
lemleri daha Kanuni Sultan Sleyman zamannda mevcut'
tu . Gayri mslirnle rin nfus kaytlar, . bagl olduklan millet
tekilatlan tarafndan tutulmaktayd Cizye mkellefleri de
bu kaytlara gre belirlenmekteydi. Nfus kaytlann, ma
ha lle ynetiminin ba olan papazlar ve kocabalar yap
niaktayd. Gayrimslim mahalleterin ynetimi onlardan so
rulurdu. Mslman mahallelerinde ise bu ileri imamlar
yrtrd . l'mam ve papaz, maha llenin muhtan ve din g
revlisiydiler. Osmanl ehir ynetimi esas itibariyle mahalle
legine gre dzenlenmiti. Kk birimlerin ynetimi
ve' denetii daha kolayd. Mahalleye girip kanlar, lm,
dogum ve diger medelli iler hep bu grevlilerin uhdesin
de toplanmt.
Osmanl Devleti'nde ilk genel nfus saym 1831 y
lnda yapld. Osmanl Devleti, slam nfusunun miktann
askfrlik bakmndan; Hristiyanlarnkini ise cizye vergisi
yn nden grenmek istiyordu . 1826 ylnda kaldnlan ye
nierilerin yerine yeni bir ordu kurulmas gerekiyordu.
Bunun iin ilk yaplacak ey, askerlik aglrdaki halkn sa
ysn bilmek ve yeni mali kaynaklar bulmakt. 1831 nfus
saym, yalnz erkekleri kapsyordu ve baz blgelerde ya
plamad. Vergi ve askerlik gibi endielerle saym d ka
lanlar da vard. Ancak bu saym, ilk olmas sebebiyle
nemliydi. Genel bir bilgi vermesi bakmndan bu nfus sa
ymnn zelligi aagda gsterilmitir.
.

48

Osmanl Devleti'nin Nfusu (1 831 )

Milletler
Islam

Rumeli

Anadolu

Toplam

5 1 3.428

37.48

1 .99.21 5

' 83.'10

2.508.643

66.33

8 1 1 .546

59.25

359.379

1 5:07

1 . 1 70.925

31.19

29 .530

2.16

7.143

0.30

36.6"13

0.96

20.309

0.54

Reaya
(Hristiyan)

Kpti

5.396

11 .674

Ermeni

3.556

0.26

1 6.743

0.70

1 .369.744

1 00.00

2.389.876

1 00.00

TOPLAM

0.85

0.23

Yahudi

Kaynak: Enver Ziya Karai,

m,

1 7.070

0.46

3.753.620 1 00.00

Osmanl imparatorluunda lik Nfus Say

1831, Bavekflet Istatistik Umum Mdrl, Ankara-1 943, s. 215.

1831 nfus saym sonulanna gre, Rumeli'de, Kp

tiler bir tarafa braklacak olursa -ki onlann bir ksm ms
l m a n d r- gayri m s limlerin n fu s iindeki pay %
60.36'dr. Mslman halk Rumeli'de aznlktadr (o/o 37.48).
Anadolu'da ise, msl manlarn nfus iindeki pay %
83.70'dir. Buna karlk gayrimslimlerin oran ise sadece
o/o1 6'dr.
Osmanl- ynetimi, Tanzimat'tan sonra nfus ilerine
nem verdi. Bu amala eyaletlere nfus nazr, sancak ve
kazalara da nfus memuru ve "mukayyit" adnda grevli
ler tayin etti. Dzenli bir nfus kayt sistemi kurulmasyla
birlikte tm lke dzeyinde 1844 ylnda nfus saym ger
ekletirildi. Osmanl hkmeti, saym esnasnda yaplan
hatalaq dikkate alarak, saym sonula:n neretmek iste
medi. Ancak daha sonra, Fransz diplomat Ubicini'nin tale
bi zerine saym sonulan kendisine verildi. 1844 nfus
saym sonulan Ubicini tarafndan neredildi.
O dpnemde
.
devletin toplam l)fus 35.350.000 idi.

49

Osmanl Devleti'nde Nufusun Diniere Gre Dalm (1 844)

Avrupa
Mslmanlar

Asya

Afrika

Katelikler (1)

3.800.000 1 2.950.000 3.800.000 20.550.000 58. 1 3

1 3.730.000 38.84
2.360.000
900.0'00 ?.55
260.000
640.000
1 70.000 0.48
70.000
100.000

Rum-Ortodokslar 1 1 .370.000
Yahudiler

Toplam

'3ENEL TOPLAM 1 5.500.000 1 6.050.000 3.800.000

35.350.0001 00.00

1 ) Katolikler, ayinleri farkl da olsa, Papaln otoritesini taruyan btn ark Ki

liselerinin mensuplarn da kapsamaktadr.
Kaynak: M.A. Ubicini, Trkiye 1850, 1 . cilt, s. 48-49.

1844 nfus saymna gre, Osmanl Devleti'nde ya

ayan mslmanlar, genel nfus iinde % 58..13'lk bir o
rana sahiptir. Ortodoks mezhebine bagl olanlar % 38.84,
Katalikler %2. 55 ve Yahudiler de o/o 0.48 dolaynI; bir n
fusa sahiptirler. Gayrimslimlerin genel nfus iindeki pa
y o/o 4 1 .87'dir.
Tanzimat'tan sonra, meydana gelen savalar ve g
ler sebebiyle nfusun toplam miktannda ve bileiminde
pemli degiiklikler oldu. 1853-1856 Krm Sava'nda ve
sonrasnda Krm'dan ve Kafkasya'dan ok sayda msl
man kafileler halinde Osmanl topraklanna g etmek zo
runda kald. Krm sava sebebiyle gelen gmenlerin sa
ys 7 0 0 . 0 0 0 ' i bu l ma k t a d r K afkasya ' d a n O s m a n l
Devleti'ne gler, 2 0 yldan be ri Rusya il e mcadele eden
eyh amil'in 1859 ylnda yenilmesiyle balad. 1862-1870
yllar arasnda Kafkasya'dan gelenlerin says 2 milyona
yaklamaktadr. Glrin en nemlisi 1 877-78 Osmanl
Rus Sava ile birlikte gerekleti. Sava sonras 20 yllk
dnemde gelen gmenlerin mlktan bir milyonu amt.
Devletin resmi rakamlarna gre 1897 ylnda ms-

50

lmanlann genel nfus iindeki oranlan %74.07'ye yksel

di. Mslmanlardan sonra ikinci sray Rumlar atmaktayd

. (%13.49). Rumlan. %5.47'lik payla Ermeniler ve o/o4.36'lk

oranla da Bulgarlar izlemekteydi.
Osmanl Devleti'nin 1897 ylndaki nfusu , aslnda
19 milyon degildi. Bu miktar, vergi ve askerlik bakmn:..
dan esas alnan nfustu. Bunun iinde Osmanl toprakla
nnda oldugu halde Hicaz, Yemen, Trablusgarb, Bingazi ve
Girit gibi vilayet ya da sancaklann nfusu yoktur. Bunlarla
beraber, 1897 ylnda devetin toplam nfusu, 32. 206.854'e
ulamaktadr.

Osmanl Devleti'nde Nfusun Cemaatlara Gre Dalm

( 1 897)

Erkek

Kadn

Toplam

islam

8.499.798

6.61 2 . 1 47

1 4. 1 1 1 .945

74.07

Rum

1 .341 .049
546.030 .

1 .228.863
496.344

2.569.91 2
1 .042.374

1 3.49
5.47

54.567

1 20.479

0.64

0.24

Ermeni

Bulgar

Katalik

Yahudi

449.286

65.9 1 2

1 -17.767

380.903

22.963

97.658

2 1 5.425

21 .397

44.360

Latin

1 2.280

Maruni

1 5.262

1 0.055

22.335

1 7. 1 54

32.41 6

Protestan

' Keldani
Sryani

3.866

1 9.500

Kpti Gayrimslim 1 0.309

TOPLAM

1 0. 1 04.022

1 . 902

4.36

830.1 89

5.768

1 .13

0. 1 2
0.17
0.03

1 6.054

35.554

1 9.550

0. 1 0

8.946.285

1 9.050.307

1 00.00

9.241

0. 1 8

Kaynak: istatistik Umumi idaresi, Devlet-i Aliwe-i Osmaniye'nin 1313

Senesine Mahsus istatistik-i Umumisi, s. 1 6.

1885 ylna ait stanbul nfusunun milletiere gre

daglm olduka ilgin nitelikler gstermektedir.. lke ge
nelinde mslmaniann oran %74.07 oldugu halde, bu du
rum. stanbul'da o/o44.06'dr. Yani stanbul'da mslman
halk, aznlkta bulunmaktadr. GayrimSlimler, %55.94'lk
payla stanbul'da hakim nfus durumundadr. Rum ve Er
menilerin Istanbul nfusu iindeki . paylan, genel nfus i
indekiie gre hayli yksektir. stanbul'da yabanc tab- .
yelinde olq.nlann miktan %1 4.78'dir. Buna gre stanbul,
yalnz gayririslim Osmanl tebaasun yogun olarak yaa
dg yer degil, ayru zamanda yabanclann da ok sayda
bulundugu bir ehirdir.
istanbul Nfusunun Cemaatlam Gre Dalm (1 885)

islam

Kadn

Erkek

1 83.571

201 .339

. 60.937

Rum

Ermeni

65.720

Bul.gar

400

Katelik

Protestan
Latin

Ecnebi Teb'as

44.06

1 52.741

1 7.59

1 49.590

1 7. 1 0

3.977

4.377

0.50

22.394

44.361

91 .804

83.870

6.442

0.73

488

819

0.08

554

528

1 .082

0.1 1

28.038

. 1 01 .205

1 29.243

1 4.78

364.751

508.814

873.565

1 00.00

3.233

Yahudi

Toplam
384.91 0

21 .967
331

3.209

5.05

. ile Tabiiyeti
' bilinmeyenler
,

Ger,el Toplam

Kaynak: Sicill-i Nfus idare-i mmiyesi, Dersaadet ve Bilad-I Selase

Nfus-u Umumiyesine Mahsus Istatistik, s. 2.

1 906 ylnda yaplan nfus saymnda, Osmanl

52

Devleti'nin toplam nfusu 20.897.617 olarak belirlendi.

Devletin nfusu, 1914 ylnda 18. 520.016'ya dt. Bu d
, Balkan savalannda Makedonya ve Yanya'nn elden
kmasyla aklanabilir. 1914 ylnda toplam nfus iinde
mslmaniann pay o/o1 .24, Rumiann %9.33 , Ermeniterin
ise %6.27 olarak gerekleti. Sz konusu ylda, Gregoryan
ve Katalik olarak Ermeniterin toplam nfusu 1 .229.007 do
laylarndayd. Saym d kalm Ermenilerin olabilecegi
dnlrse, en iyimser bir yaklamla toplam Ermeni n
fusu 1 . 300.000'i amamaktadr. Buna gre, 1 9 1 5 ylnda,
Osmanl ynetiminin "tehcir" uygulamas sebebiyle 1 . 5
milyondan fazla Ermeninin katledildigi iddiasnn ne kadar
dayana ktan yoksun oldugu kendiliindn anlalr. Os
manl kaynaklanna gre, sava artlan sebebiyle uygula
nan yer deitirme ilemi srasnda ktlk, hastalk, uzun
yolculuun geti;dii yorgunluk ve kt iklim artlan gibi
nedenlerden dolayo telef olan Ermenilerin s ays 200300.000 dolaylarndadr (6).
Ayrntl bilgiye sahip olduumuz 1885 yl, stan
bul'un nfus yaps iinde milletierin mesleklere gre da
lmnda u zellikler dikkatimizi ekmektedir. Devlet
memurluu hemen hemen btnyle mslmanlarn teke
lindedir (%95 .4). Mslman erkeklerin %1 1 .41'i devlet i
lerinde alrken, %25 . 37'si ticaret ve sanayi ile uramak.

6) Trkiye'nin iindeki ve dndaki Ermeni ihtilalcileri, A

nadolu'da, zellikle Rus snrna yakn kuzey-doguda ve Kilikya:

olarak adlandrlan gney-doguda genel bir ayaklanma hazrlg

iindeydiler. Rusya, doguda, Ermenilerle Krtler arasnda gergin

ilikileri " istismardan ekinmiyordu. Rus hkmeti, Ermenileri si

lahlandrmak i\n yardm ediyordu. Trk hatlan gerisinde ihtilal

karmalan, Osmanl ordusunu iki ate arasnda brakmalar ihti

malini dnen Hl;<met, Ernenileri, dmana yardm edebile

cekleri stratejik noktalardan Irak ve Suriye ilerine nakledebil

mek amacyla

1 9 1 5 yl Mays aynn sonunda "Tehcir Kanunu"nu

kabul etti. Bu, bir bakma milli nefs mdafaas idi.

53

tadr. Gayrinislimlerde ticaret, ve sanayi ile ugraanlarn

oran yksektir. B u o r a n , Bulgarlar'da %8 1 . 4 2 ,
Katolikler'de %55.56, 'Ermeniler'de %42.90, Rumlar'da
%36.89 ve Yahudiler'de ise o/o3 1 . 19'dur.
Mslmanlann, kentn grenci says iindeki pay
o/o48, gayrimslimlerin pay ise %52'dir. Bu . oran , gayri
mslimlerin egitime daha ok nem verdikleri ni gster
mektedir.

54

tkinci Blm
. TANZiMAT VE MLLET SSTEMNDE DEClME

Tanzimat, 3 Kasm 1839 tarihinde iln edilen Glhane Hatt

Hmayunu ile 18 ubat 1856'da yayinianan Isiahat Fer
man'nn hkm ve uygulamalann anlatan bir kavramdr.
Bu bakmdan Tanzimat, 1839 ylndan balayarak 1876 y
lma kadar olan 37 yllk bir dnemi kap>ar. Bu dnem,
Trk siyasi ve, idari kurumlaoyla toplum hayatnn, Bat'ya
resmen aldg v ondan etkilenmeye baladg bir sre
cin en nemli dnemini oluturur. Bu degime >recinde,
Batl kum ve sistemlerle O s manl kurum ve degerieri
uzlatrlmaya alld; bunlar zaman zaman iddetli bir
mcadeleye giriti.
Osmanl Devleti, cephede yenemedigi B; t'l glere kar, ayakta durabilmek iin baka . bir ynteme ba
vurdu: Diplomasi. Bir taraftan Msr sorunu, dier taraftim
Balkanlar'daki milliyetilik hareketleri ve bagmszlk istek
leri, buna bal olarak Avrupa devletlerinin basks, Tanzi
mat'n ilan edilme>i gereini dogurdu. Osmanl hkmeti
devletin beka>nn, Avrupa'nn kabul edebilecei bir mo
dernizasyon 'programyla mmkn olabilecegini dnd.
Devlet ayakta kalabilmek iin Avrupa'ya dayanmak ihtiya
cn hissetti. Bunun bedeli, Avnpa'nn onaylayacag bir
programd. Osmanl Devleti'ndeki btn reform hareketle
ri, hep nemli d ve i hasklann bir neticesi olarak orta
ya kt. Hkmet, Glhane Hatt'n ilan etmekle Avrupa'y
yanna ekmek, bu vesile ile Msr sorununu zmek, i
.

55

ve d hasklan reform g rnts alunda hafifletmek isti

yordu. Ancak bu yola girilince geriye dn mmkn ol

mad. Verilen tavizleri yenileri izledi ve Batllama bir
devlet politikas haline geldi.
Ferman, tebaann eitliini getirdi. "Ehl-i slam ve
milel-i saire"nin eitligi, din esasna dayal millet kavrarn
nn yerine "Os
anlayn

manllk"

deitirdi.

fikrini ikame

eni

ve hakim millet

Btn devlet makamlan ve rtbeler

gayrimslimlere de ald. Gayrimslimler siyasi bakmdan

msl manlad a eit . hale geldiler. Osmanl Devleti'nde ha
kim millet anlay, dnce ve inan esasna dayanmak
tayd. slamn son din olmas hasebiyle mslmanlar, h a
kim milleti oluturuyorlard. Bununla beraber Trk u nsu
ru, idari, askeri ve ilmi sahada daima etkin olmutu. Tan
zimat Ferman'yla Trk unsuru dikkate alnmadg gibi,- i
nan ve dnce strl

faktr de ilunal edildi.

B. Avrupa 'nn GarantrlJ!

Glhane

Hatt- Hmayunu'nun en nemli maddesi, dost

devletlerin ahitligiydi. Ferman, stanbul'da oturan btn

elilere resmen bildirildi. Bununla ama, yaplacak re

fornlarda onlara gven vermekti. Bir bakma Avrupa

letlerinin garantrlne bavurulmu oluyordu .

dev

Osmanl Devleti'nin , kendi i sorunlaryla ' ilgili re

formlar ieren bir ferrnann, "dost devletlere!" resmen teb

lig edilmesi ve onlarn bir eit garantrtgne bavurul
masndaki maksat neydi?
Tanzimat'n mimar Mustafa Re id Paa' nn, b u
m addenin Osmanl hkmetinin iilerine mdahale et
mesi sonucunu dou racagn dnemernesi mmkn de
ildir. Meslei diplornatlk olan bir devlet adanunn, bu tr
,

inceliklerden haberdar olmamas biraz saflk olur. Reid

Paa, ou maddeyi reformlar salama baglamak iin koy

durmu olmaldr. Son Osmanl vak'anvis'i Abdurrahman

56

eref Efendi bu grtedir. Reid Paa, getirimek istenilen

yeni kurallarn yrtlmesi ve yerletirilmesi iin ieride
baz glkler ve engellemeler olabilecegi ihtimalini dnerek bunlar etkisiz hale getirmek istemitir.
Reformlar konusunda, artk inisiyatif Osmanl hk
metinden Avrupa devletlerine gemitir. Tanzimat'tan son
ra, reformlar konusunda Avrupa devletlerinin stanbul'daki
elileri nfuz yanma girdiler. Bu yarta bai ngiliz ve
Frnsz elileri . ekmekteydi. E lilerin mdah;lesiyle sk
sk Sadrazam degiiklikleri yaand. Reid Paa'ya yaknlg
ile bilinen ngiliz Elisi Canning'in, Osmanl ynetimi ze
. rindeki btn gayreti, "Trkiye'nin Hristiyan medeniyeti-.
ne yaklatnlmas iin gerekli devrimierin hazrlanmas" ile
iigiliydi.
,

D. Yretimde Merkeziyetilik
.
Tanzimat'n ilanndan sonra, devletin toplum zerindeki
rol ve srumlulugu . deiti. Toplum sorunlarnn tepeden
inme yasalarla zlebilecei inanc hakim oldu. Yaplan
reformlar, devletin fonksiyonlarn geniletti ve brokrasi
nin, topluma hakim olma ve onu deitirme arzusu kolay
lat. Tanzimat hareketi, lkenin kurtuluunu gl bir
merkezi idarede grd ve bu idareyi, yasal gvencelerle
donatlm "slahat brokratlar" zmresirn eline verdi.
Ferman, getirdigi ilkelerle, bu zmrenin mal ve can g
venliini salad.
Tanzimat'n ilan ile birlikte valilerin yetkileri lgst
land, niall ilerle dorudan ilgilenmeleri nlendi. Tanzi
marn uyguladg eyaletlerin mail ileri "muhassllar"a ve
rildi. ki yl sren bu uygulama beklenen sonucu vermedi
i iin, 1842 Mart'ndan geerli olmak zere yeniden ilti
zam usulne dnld. Muhassllar'n kaldrlmasyla birlik
te, eyaletlerin mail ileri "defterdar" adl grevliye brakl
d. lke ynetiminde sancak-kaza biiminde yeni bir d-

57

zenlemeye gidildi. Sancak ynetimi, kaymakama, kazann

ynetimi ise kaza mdrne verildi. Defterdarlann, gerek
tiginde dogrudan Maliye Nezareti' ile yazma yapmasna
imkan tarund.
ll. Mahmud'un son dnemlerinde memurlara sabit
bir maa baglanmas uygulamas, Tanzimat'la birlikte yay
g,nlatrld. Bylece, kamu hizmeti karlg memura de
nen cretin, "ayrulik"ten "nakdilik"e dnmesi sagland.
Memurlar, yeni sisteme gre, topraga bag ya da yaptkla
n ie gre degien har ve benzeri gelirler yerine, merkezi
hazineden sabit bir maa almaya bafadlar. Ancak, tarada
alan me murlann maalan zamannda gnderilmedigi i
in, hediye yygulamas ve borlanma ihtiyac, memurlarn
halk zerindeki . basklarn artrd.
Tanzimat'n getirdigi dzen, vatandalarn gnlk
. hayatnda olumlu bir katk meydana getirmedi. Kamu hiz
metlerinde gecikmeler meydana geldi. Bunun zerine . Sul
tan Abdlmecid, 1846 ylnda, stanbul ve taradaki btn
devlet dairelerinin yneticilerine tenbihatta bulunarak ka"
mu hizmetlerindeki gecikme ve yolsuzluklan gidermeye
alt. Ancak bu yeterli olmaynca, Meclis-i Vala-y Ah
karn- Adiiye tarafndan hazrlanan bir mazhataya uygun
olarak btn memurlarn yemin etmesi uygulamasna ge
ildi (1 848).
Bu politika ve uygulamalarla, taradaki ve merkez
deki yneticiler ve memurlar, Babali'nin yakn denetim ve
gzetimi altna alnmak isteniyordu.
E. Kutsal Yerler Soronu ve Krm Sava
Kutsal yerler sorunu, Avrupa devletlerinin Osmarl gayri
mslimleri zerindeki himaye mcadelesinin bir rny
d. Kuds ve evresinde Hristiyanlarca kutsal kabul edi
len rnekarlar bulunmaktayd. Hz. lsa'nn yaadg, dinini
yaydg yerlerde bulunan kutsal rnekaniann ynetimi, Or

58

todoks, Katolik, Ermeni Gregoryan, Suriye, Kpti ve Habe

kiliselerine braklmt. Kut-,al kabul edilen mekalarn te
mizlii, bakm, onadm gibi iler, kiliseler arasmda mca
de le konusu olurdu. Osmanl ynetimi, uzun yllar, kilise
ler aras belirli bir denge sa lamaya almtr.
Kanuni dneminde Fransa'ya verilen Kapitlasyon

larla , bu blgede Katolik papazlanna imtiyaz tannd ve

. burlar daha sonraki . antlama ve fermanlada geniletildi.
zellikle Fransa ile imzalanan 1740 tarihli antlama, Fran
sa'nn bu blgedeki etkisini artrmt. Fransa, ngiltere ve
Rusya, Osmanl tebaas olan gayrimslimler zerindeki et
kilerini artrabilmek iin kutsal yerlerde ve dier blgeler
.pe grev yapan papazlan korumakta ve kullanmaktayd.
Fransa Kitolikleri; Rusya ise Ortodokslar tutuyordu: Bu
himaye, daha sonralar btn Osm;nl topraklarndaki
gayrimslim tebaa zerinde kurulmaya a lld
Kuto;al yerler, zellikle Fransa ile Rusya arasnda
nemli bir atma konusu oldu. Bu yerlerin ynetimi ko
nu su nda iki lkenin ;rtcadelesi, Osmanl ynetiminin ba
zen Katalikleri ve bazen de Ortodokstan memnun etmeye
ynelik politika izlemesine sebep old.. Belli bir yeri onar
mak ya da belirli bir kapnn anahtarna sahip olmak,
gruplann nemli bir mcadele konusunu meydana geiir
mekteydi. eitli mezhepler arasnda mevcut olan denge,
1829'dan sonra Rusya'nn, Fransa''run destekledii Katolik
lere kar Ortodoks papazlarn haklannn savlnuculuunu
stl enmesiyle bozuldu. ar Nikola'nn 1841 ylnda iki eski
Ortodoks manastrn Of'\armasndan sonra, Kuds'e Rus
haclan kmaya .balad. Bu arada Kuds Ortodoks Patrii,
1843 ylnda stanbul Patrii'nden aynlma iznini kopartp
ar'n yard m ve desteiyle kendi gcn pekitirmeye
ba lad
Buna karlk Fransa, Katolik papazlan iin yeni im
tiyazlar talebinde bulundu. Bunun bir nedeni de, Louis
.

59

'
Napoleon'un, Fransz Cumhuriyeti'ni sona erdirip lmpara
torlugunu ilan edebilmesi iin Katalilderin desteginden ya
rarlanmak istenesiydi. Fransa, Beytlehem kilisesinin anah
tarn bulundurmak hakk dahil olmak zere Katalikler i
in yeni imtiyazlar saglad.

Osmanl Devleti'nin, Fransa'nn isteklerini kabul et

mesi, Rusya'y gcendirdi. Bunun zerine Rusya, Osmanl

Devleti'nin paylalmasn ngiltere'ye resmen teklif ede
rek, bu lke ile eski ibirligini yenilerneye kalkt. Srhis

tan ve Bulgaristan Prensligi Rus etkisi altndfl bagmsz o

lacaklar; buna karlk, ngiltere de Girit ve Msr' alacakt.

Fakat ngiltere bu teklife yanamad. nk Osmanl Dev

leti'nin bir sre daha yaamas ingiltere'nin . iine geliyor

du.

Rusya, 1774 ylnda imzalanan Kk Kaynarca ant

lamasna dayanarak, Osmanl topraklannda bulunan tm

Ortodokslarn, ar'n himayesine braklnasn istiyordu.

Rusya'nn amac, kutsal yerleri de aan bir nitelik gster

mekteydi. 1 O milyonu aan Osmanl Ortodokslar'nn Rus

ya'nn egemenligine braklmas, Osmanl Devleti'nin h

kmranlk haklarn kstlamak olaca gibi, devletin kendi

vatandalarn koruma ykmllgne de ayknyd.

Osmanl hkmeti, ngiltere ve Fransa'nn yardmla

nna ve teminatianna gvenerek Rusya'run tm istekleQni

geri evirdi. Bylece 1853-56 yllan arasnda devarn eden

Knm Sava balam oldu. Rusya bu savata yalnz kald.

Btn Avrupa, Rusya'ya kar fiilen Osmanl Devleti'nin
yannda yer ald. ngiltere ve Fransa'nn askei destekleriy
le Rusya sava kaybeni.

Knm Sava, grnrde Rusya'nn emellerine kar

Osmanl Devleti'ni korumay amalyordu. Gerekte ise

korunan Osmanl Devleti deil, Fransz ve ngiliz karla-

nyd. Sz konusu devletlerin karlan Osmanl Devleti'nin
varlgyla paralellik gsteriyordu. Fransa ve ngiltere, ikti-

60

'
sadi olarak glenen Rusya'nn kendi nfuz blgelerine
inmesini istemiyorlard; Osmanl Devleti'nin paralanmas,
Fransa ve ngiltere'den daha ok Rusya'nn iine gelecekti.
Avrupa devletlerinin Knm Sava'nda Osmanl Dev-'
Ieti'nin yannda yer almasndaki amalardan . biri de, Os
manl gayrimslimlerinin haklann gelitirmekti. Nitekim
sava,

16

Aralk

1 855

tarihinde, Avusturya'nn, "Osmanl

lmparatorlugu'nda, Hristiyanlann Mslmanlada eit hak

lara sahip olmalan" ve buna benzer koullarla yaptg ba
n nerisinin Rusya tarafndan kabul edilmesiyle sona er

di.

Ban grmeleri iin Paris'te toplanan Kongre;de

(2S ubat 1S56) Avrupa devletleri, Osmanl delegesine

gayrimslimlerle ilgili reformlar konusunda bask yaptlar.

Adeta Osmanl Devleti galip degil, maglup devlet muame

lesiyle karlat. Batl devletler, kendi siyasi ve ekonomik
karianna gre sorunlan zmlerneye ve Rusya'y Kara
deniz'in kuzeyine atmaya muvaffak oldular. Osmanl Dev

leti'nin karlan fazla dikkate alnmad. Aznlklar konusu,

sava ncesiriden daha kt bir ekilde sonuland. Azn

Iklar konusundaki inisiyatifi Avrupa ele geirdi.
Osmanl ynetimi, Paris Kongresi'ne, szn yerine
getirmi bir devlet olarak katlmak iin, daha kongre top
lanmadan Isiahat Ferman'n hazrlayarak yrrlge koydu

(18 ubat 1856). Avrupa devletleri, imzalanacak olan ant

lamada Isiahat Ferman'nn da yer almas

gerektigi ti.krini

ileri srdler. Sz konusu devletler, Glhane Hatt Hma

yunu'ndan beri vaadedilen slahatn uygulanmasn garanti
altna alma k istiyorlard. Osmanl heyeti bakan Ali
Paa'nn btn gayretlerine ragmen, Isiahat Ferman, Paris
antlamasnn

9.

maddesinde zikredildi. Osmanl heyetinin

itirazm nemek iin, maddenin sonuna, Osmanl Devle

ti'nin iilerine kanlmayacagn belirten bir ibarq eklendi.
Fakat andamann genel hkmleri, Osmanl bevleti'ni

61

byk devletlerin gzetimi ve denetimi altna sokuyordu.

Padiah'n kendi tebaas ile ilgili refonnlan, Paris antla
masyla uluslararas bir nitelik kazanyordu. nceden gay
rimslim tebaann haklarn korumada Avrupa devletleri
ayn ayr hareket edrken, Paris antlamasyla bu koruma
veya mdahale Avrupal -buyk devletlerin ortak nezareQ
ne geti. Avrupa devletleri, Pari antlamasn ve Isiahat
Ferman'n gere,ke gstererek Osmanl Devleti'nin iileri
ne mdahale etmeye baladlar.
Paris antlamas, Osmanl Deyleti'nin; Avrupa dev
letleri haklanndan yararlanmasn kabul etti. Bylece Os
manl Devleti, devletler hukuku bakmndan Avrupa dev
letleriyle eit hale geldi. Antlamay imzalayan devletlerin
hkmdarlanndan her biri, Osmanl Devleti'nin egemenli
ine ve topraklannn btnlne sayg gstemeyi kabul
ederek bu saygnn devam konusunda birbirlerine kefil
oldular.
Kmm Sava ve onu izleyen Paris Antlamas, Os
manl Devleti zerinde nemli etkiler yapt. Sava sebe
biyle Osmanl hkmeti ok yksek faizlerle borlanmak
zorunda kald. Faizlerin y ksekliginden dolay alnan
borlar denemez duruma geldi ve bunun etkisi yzyln
'
sonuna kadar devam etti. Ayrca, sava sebebiyle stanbul
sokaklannda ok sayda yabanc subay, er ve asker ailele
rinin grlmesi, yerel halk Avrupa'nn yaay biimine a
ltrd. Avrupa devletlerinin garantrlg, Ali ve Fuad
Pa,..
a'larn reform almalan kolaylatrd.
Paris antlamas, uygulama deerinden yoksun
maddeleri ve kt niyetle yrtlmeye elverili hkmle
riyle, Osmanl Devleti'nin gelecegi iin bir garanti olmak
tan daha ok, bir ok siyasi anlamazlk ve rekabetin to
humlarn tamaktayd. ngiltere'nin Krm Savai'na katl
mas, Akdeniz ve Hindistan'a giden ticaret yollarn Rus
ya'ya kaprmamak iindi. Fransa ise, Rusya'nn Dou Ak-

62

deniz'e yerlemesine mani olmak istiyordu. Kut'ial yerler

sorunu, Rusya'run Bogazlar ile Dogu Akdeniz'deki karla
nru salamak iin ortaya att bir bahaneden ibaretti.
Ksacas, kut'ial yerler sorunu, Fransa ve ngiltere ile
Rusya'nin siyasi ve ekonomik rekabetinin bir iinyd.
Bu sorun, Krm Sava'na sebep oldu. Isiahat Ferman da,
sava sonras toplanan Paris Ban Kongresi'ni erkilernek amacyla yaynland.

E. Isiahat Ferman ve Osmanl Milletleri

Glhane Hatt- Hmayunu'ndan sonra, tebaann hukuku
nu etkileyen en nemli dzenleme Isiahat Ferman'dr. Is
iahat Ferman, Glhane Hatt'nn hkmlerini geniletti.
Bu ferman, yabanc devletlerin hazrlad ve Babtali'nin
kabul etmek zorunda kaldg qir tedbirler btndr. Fer
m a n , ng i l tere, F ra n s a ve Avu s t u rya i l e O s ma n l
Devleti'nin temsilcilerinden meydana gelen bir komisyon
. hazrlad. Bu komisyon.d a, dnemin eyhlislam Arif ' E
fendi de bulunmaktayd, Fermarun hkmleri, byk l
.
de gayrimslimlerin hak la nyl a ilgilidir. \ 856 ferman,
genel olarak Hristiyan milletierin anayasal gelimesinin
balangc ve ulusal bamzlk isteklerinin bir manifesto
su niteliginde giilmektedir.
Fermarun getirdigi haklar dzeni ile, mslmanlada
gayrimslimler, hukukun bir o_k alannda eit hale geldiler. Askerlik gibi nemli bir vatandalk grevini yerine
getirmeyen gayrimslimlerin, siyasi alanda mslmanlada
eit hale getirilmesi , uzun yllar devletin ykn omuzla
nu olan Trklerin tepkisine neden oldu. Gayrimslimler
tanm, sanat ve ticarette kendilerini daha da gelitirme i m
kann elde ettiler. Hakim millet olan Trkler ise, lke y
netimi ve as.kerlik hizmetleriyle ugratklan iin, iktisat ve
zanaat faaliyetlerini byk lde gayrimslimlere brakt
lar. Demiceilik ve marangozluk gibi nemli meslekler de

63

onlann elindeydi. Reaya, askerlik yapmak ve savaa kaul

mak gibi, serbest alma dzenlerini aksatacak . bir du

rumla karlamadg1ndan, nfus ve ekonomi bakmndan

bir kayba ugramad. Bu nedenle reayann kentiisi ve ky

ls mslamanlardan zengin grnrd. Namk Kemal gi

bi dnrler, hakl olarak, "Memur olmak bize ne fayda

saglad? Biz sku1tlar iindeyken Hr.istiyanla;- sanat ve ti

caretle ugrap Avrupa seviyesine geldiler", diyerek ika

yet etmekteydi.

Tanzimat'a gelindiginde, iktisadi artann ortaya

kardg gerekler, 'hukukun }?elirledigi staty degitirmi

ti. Siyasi olarak lkenin hakim milleti olan Trkler, ekono

mik alanda gayrimslimlere bagml hale geldiler. Gayri

msBmler tiCaret, zanaat ve sarraflk ilerinden elde ettik

leri paralar, eitim ve kltr alanna yatrmaya baladlar.

Ekonomik ve kltrel geliqe, reayann siyasi gikn de

artrd. Ekonomik imkanlarda ve sosyal hayana ortaya

kan gelimilik fark, mslmanlada reaya arasnc,la belli

bir honutc;uzlugu da beslemekteydi. Buna bir de Isiahat

Ferman'nn getirdigi yeni haklar dzeni eklenince Trkle

rin tepkisi bir kat daha artu.

1. Fermdnn ierigi

lte ve dta nemli etkiler meydana getiren Isiahat

Ferman'nn maddeleri unlardr:

a) Fatih devrinden beri, gayrimslim cemaatlara ve

rilmi imtiyaztarla ruhani muafiyetler aynen devam edecektir,

b) Bu imtiyaztarla muafiyetierin yeni . artlar ve ihti

, yalarla tellifi iin Hkmetin nezareti altnda olmak ar

uyla Patrikhanelerde hususi meclisler tekil edilecek ve bu

meclisierin kararlan Babali'ye arzedilip tasdik edilmek su

retiyle kesinlik kazanacaktr.

c) Patriklerin seim usul slah olunacak ve "kayd-

hayat" ile tayin edilecek patrik, piskopos, metropolit, mu-

64

rallasa ve halarn gibi ruhani reisler "usUl- tahlifiye"ye

tabi olarak devlete sadakat yemini edeceklerdir.

d) Cemaat jleri, ruhani ve cismaru azadan mrek:

. kep meclisler tarafndan yrtlecektir.
e) Cemaatlarm ruharn reisierine vermekte olduklan

"cevaiz ve avaidat" gibi baglar ya da aidatlar tamamiyla

menedilerek, bunun yerine ruhani reisiere muayyen bir
maa baglanacaktr.

'

ehir, kasaba ve karyelerde (kylerde); icra-y a

yine malus binalarla , nektep, hastane, mezarlk, vs. umu

.

mi yerlerin "hey'et-i asliyeleri zerine" tamir edilmel erine

mani olunmayp, byle malallerin yeniden yaplmas ge

rektiginde, patrik veya millet reisierinin tasvibi halinde Ba

bali'nin msaadesine mtevakk'f olacaktr.
g) Ahalisi kark ( muhtelit)

olmayp yalnz

bir mez

hep cemaatyla meskfri olan yerlerde "zahiren ve alenen .

ayin icras'"na msaade edilecektir.
h)

Kk . ve byk fark yaplmayp

btn mez

hepler din serbestisinden istifade etmekte eittirler.

Diri, dil ve rk itibariyle bir snfn diger bir snf

tan aag tutuldugunu ifade eden "kaffe-i ta'birat ve elfaz-

temyizat, mu harrerat- divaniyyeden ildebed mahv

iza

le" edilecektir.

i)

Bu gib i tabirlerin memurtarla halk tarafndan kul

lamlmas da kanunen menedilecektir.

j) Hi kimse din degitirmeye, yani ihtidaya mecbur

edilemeyecektir.

k) Hangi milletten olursa olsun btn Osmanl te

baas, devletin hizmet ve memuriyetlerine kabul edilecek.,.

dir.

1) Ka nun ehliyet ve vasflara sahip herkes, hangi

dine mensup olursa olun devletin askeri ve mlki okuHa

nna girmek hakkn haiz olacaktr.
m) Her bir cemaat, maarif; sanat ve sanayiye dair o-

65

kullar a maya izinlidir. Ancak bu okullann egitim usul ve

gretmenlerin seimi; azas padiah tarafndan atanan kar
ma bir "meclis- i maarif'in nezaret ve teftii altnda olacak
tr..
. n) Mslmanlada gayrimslimler veya mnhasran
gayrimslimler arasnda meydana gelecek ticaret ve cina
yet davalan iin muhtelif karma mahkemeler te'sis edile
cek ve yarglama alem olacaktr.
o) Gayrimslimler arasnda zel hukuku ilgilendi
ren davalar, ilgili taraflarm talepleri halinde patriklerle m
hani meclis tarafndan grlebilecektir.
) Hukuk bakmndat eitlik vazife eitligini gerekli
kldgndan, mslmanlar gibi, gayrimslimler de askerlik
hizmetiyle mkellef olacaklar ve bu mkellefiyetierini fii
len ifa edebilecekleri gibi; bedel vermek suretiyle .de e(ti
etmek hakkn haiz olacaklardr. Gayrimslimlerin, orduda
"suret-i istihdamlan hakknda nizarnat- lazime yaplr" bir
an evvel neredilecektir.

p) Vilayet ve sancak meclisierindeki mslman ve

gayrimslim azann seimleri iyi bir ekilde dzenlenecek;

reylerin dogru bir ekilde aga kanabilmesini temin et
mek iin, bu meclisierin tekil ve tertip usul hakkndaki
nizamnameler slah edilecektir.
r) Her cemaatn ruharn reisieriyle devlet tarafndan

bir yllk sre ile tayin edilen birer memurlan, btn teba

a a ait meselelerde "Meclis-i Vala-y Alkam- Adliye" m

zakerelerine itirak ettirilecektir.
s) Devletlerle yaplacak "suver-i tanzimiyeden" son
ra,

yerli tebaann tabi oldugu hkmlere uymak artyla,

yabanclara da Trkiye'de "tasarruf-u emlak" hakk verile

cektir.

2. Fermana Tepkiler

Islahat Ferman'na kar en sert tepki, Tanzimat'n

miman Mustafa Reid Paa'dan geldi. Paa, Ferman', "ha-

66

inler tarafndan Avrupa'ya verilen bir tahrip arac" olarak

nitelendirdi. Paa'nn "hainler" dedigi, kendi grencileri O
lan Ali ve Fuad Paa'lard. nk Ferman, onlann iktida
nnda hazrland. Tanzimat'n kurucu lideri, grencilerini a
l"l gitmekle sulad ve Hristiyanlar'n bu kadar imtiyaz
hak etmedigini syledi. Reid Paa, bu davran ile kamu
oyunun dikkatini zerine ekmek ve rakipleri karsnda
mslman halkn sevgi ve gvenini kazanmak istiyordu.
Fransz elisi, Osmanl ynetiminin bu kadat' fedakarlk
yapmasndan duydugu aknlg belirtmekten kendini ala
mad. Eliye gre, Osmanl ynetimi ngiliz, elisi Can
ning'in her dedigini eksiksiz yerine getirmiti. ngiliz elisi
ise, bu konuda topu Ali Paa'ya atyordu.
Tanzimat dneminin bykleiinden olan Fuad

Paa, Osmanl Devleti' nin,

"

lslam milleti" , "Trkiye devle

ti", "Osmanl sultanlg" ve "bakent stanbul" olmak zere

drt temel stne biria edildigini belirtir. Gayrimslimler

her alanda mslmantarla eit hale getirilince, lshim mille
tinin hakimiyeti ilkesi yklm oluyordu. Bu da, Tanzimat
ve son:ras.nda yaplan degiikliklerin, geleneksel Osmanl
d zenini esastan bozdugunun nemli bir iaretidir.
Gayrimslimler, Ferman, kendilerini "ynetilen top
.
I u m statsnden kurtardg iin, siyasi bir berat olarak
grdler. Ancak patcikler ve ruhani reisler, Ferman'cla, g
rev v maalarnn belirlenmesi ngrldg iin tepki
gsterdiler Ruhani !iderler, cemaatlanndan bundan byle
keyfi olarak vergi alamayacaklar ve maalarn yhelte
meyeceklerdi. Rum ruhhan heyeti, ruhani lide rler ve Er
meni sarraflar, nceki statlerinden memnundu ve bunun
degitirilmesini istemiyorlard. Rumlar, devlet protokoln
de diger milletierin nnde yer atmaktayd. Ferman'n ge
regi olarak btn. cemaatlar ayn derecede tutulunca,
Rumiann bazlan, "Devlet bizi Yahudilerle beraber etti. Biz
islam'n stnlgne raz idik" diyerek yeni dzene tepki"

67

' lerini belirttiler. Ferman'n ilan treninde hazr bulunan bir

metropolit, Hatt- Hmayun'un okunmasndan sonra atlas
tan yaplm keseye konuldugunu grdgnde, "bir

bu
.

daha

keseden kmamasn Cenab- Hak'dan temenni ede-

.

lim", diyerek honutsuzlugunu gizleyemedi.

Osmanl g;yimslimlerinin sorunu, Osmanl yne

timinden degil, daha ok kendi dindalannn haksz ve s
nrsz uygulamalarndand. Nitekim ngiltere'nin Selanik
konsolosu Charles

porda (23 Temmuz

J. Calvert, lkesine gnderdigi bir' ra

1860), "Hristiyan otoriteler (kocaba

lar), mslman otoritelerden daha haris ve zalim davran

maktadr. Piskoposlar ve metropolitler, pek ok zulm o

layndan sorumludur. O kadar ki, eger bunlar Trkler
y1psayd, Hristiyanlar arasnda byk bir infial dagas
meydana gelirdi" diyordu.

(7)

Mslmanlar ise, gayrimslimlerle her alanda it

hale gelmekten zgnd. Mslmanlarm znts, atala
rnn kanlanyla kazanlm milli haklarn kaybetmelerin
den kaynaklanyordu. Ferman mhrlerneyi reddeden
Hariciye mstear Safvet Efendi, halkn itibarn kazanr

ken; Ferman' hazrlayanlar arasnd;. yer alan eyhlislam

Arif Efendi de knand.

Yalnzca halk degil, devlet adamlan da Isiahat Fer

man'nn Avrupa'ya ho grnmek ve Osmanl gayrims
limlerini memnun etmek amacyla hazrlandgn kabul et
mekteydi. lslam'n, devlet ve toplum hayatndaki rolnn
degirigi belliydi. Fuad Paa, mslmanlada gayrimslim
leri eit hale getiren Isiahat Ferman'nn okunmasndan

sonra, adet zere yaplmas gereken duann uygun olma

yacagn dnerek, duacy agrmamt. Bundan haberi

olmayan eyhlislam Arif Efendi'nin o . srada hazr bulu-

7) Glnihai Bozkurt, Gayrimas/im Osmanl Vatandala

nnn Hukukt Durumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara

1989, s. 63.

68

nan Maarif Meclisi yelerinden Arif Efeq.di'yi agrarak ona

dua yaptrmas, pimi aa soguk su katlmas gibi b etki
yapt. nk okunfln dua, "Muhammed mmetinin d

manlannn kahredilmesi" talebini ieriyordu.. Trende ha

zr bulunan ruhani liderlerin bundan rahatsz olduklan g-'
rld.
F. Gayrinslimlerin Askere Alnmas Sorunu

Gayrimslim tebaa yu kanda belirtildigi gibi, askerlik yap

maz, bunun yerine "cizye" adnda bir gvenlik vergisi . derdi. Glhane Hatt- Hmayunu ile btn tebaann eitli
gi ilan edilince, Hristiyan.larn da, Mslmanlar gibi aske
re alnmas konusu gndeme geldi. Haklarda oldugu gibi
ykmllklerde de eitlik gerekiyordu . lster muv.a,zzaf,
isterse ihtiyat olsun, . btn askerlik yk mslmaniann
omuzlarndayd. Gayrimslimler askerlik yapmadklar i. in, ilerinde bir aksama meydana' gelmiyor, askerlik sebe
biyle mQslman nfus azalrken, gayrimslim nfus art
yordu. Mslman halk, paralar ve canlanyla vatan savun
masna katlrlarken, gayrimslimler yalnzca vergi ver
mekle yetiniyorlard. dedikleri vergi de dk okJugun
dan, vatan savlnmasnn ykn mslmanlar ekmek
teydi.
Osmanl hkmeti, Tanzimat'tan sonra gayrim'\s-
limJeri askere alma konusunda baz giriimlerde bulundu.
lk giriim, 1 847 ylnda Rumlarn Deniz Kuvvetleri'nde
hizmete agrlmasyla balad. Hristiyanlar, askerlik . liz
metine karlk cizye vergisinden muaf tutulacaklard. An
.
cak gayrimslim tebaa, uzun yllar askerlik yapmad iin
bu konuda isteksiz davrand. Babali, program yrteme
yeceii anlaynca, uygulamay tehir etti.
'Cizye, gayrimslimlerce, mslmanlardan aada
bir statnn simgesi olarak grlmekteydi. Cizye'nin kal
drlmas, mslmanlarla gayrimslimler _ arasndaki farkll.
.

69

g da giderecelrti. Ancak, gayrimslimler, askerlik gibi her

bakmdan skntl ve nemli ekonomik kayplara neden
olan bir grevi de yapmak istemiyorlard. Osmanl hk
meti, 1\nm Sava esnasnda toplanari II. Viyana Konfe
ranc;'run balamasndan nce, bir iyi niyet gsterisi . olarak,
cizyeyi kaldracagru ve rdiyay orduya ve idarenin eitli
kademelerine kabul edebilecegini eliliklere bildirdi. An
cak hkmetiri bu karan, Osmanl Hristiyanlanru sevin
dirmedi. Snai ve ticari faaliyetlerden bir anlk da olsa u
zaklamak zor geldi ve bu karara direnmeye baladlar. :..
zellikle Rumeli'deki Ortodokslar, telaa kaplarak, toplu
bir ekilde daglara kacaklan ve hatta komu lkelere ilti
ca edecekleri yolunda tehditte bulundular. Bunun zerine
Babali, snrdaki eyaietlerde yaayan halk askerlikten
muaf tuttu ve gayrimslimlerden . ;skere alnacak sayy
IS.OOO'den 7.000'ne indirdi. Daha sonra bundan da vaz
geti.
Askerlik konusu Isiahat Fermn'nda da yer ald.
Ferman, hukuk bakmndan eitligin vazife eitligini ge
rekli kldgn vurgulayarak, gayrimslimleri askerlik hiz
metiyle mkellef tuttu. Mkellefiyetin, fiilen . oldugu gibi,
bedel vermek suretiyle de eda edilebilecegi esasn getirdi.
Hkmet, 1857 ylnda aldg bir kararla, cizyeyi "askerlik
bedeli"ne (bedel-i askeri) dntrd. Bylece, lslarti bir
vergi olan cizyden, laik bir kavram olan "askerlik bede
li"ne geildi. Ac;kerlik yapmak istemeyen mslmanlarn
da bu haktan yararlandrlmas kararlatnld (8).
Cizye vergisi, askerlik bedeline dntrlp kald
nldg srada, altis (yksegi) 60, evsaf (ortas) 30 ve ed8) Cizye'nin yerine ikame edilen . askerlik vergisi, askerlik yana
gelmi 180 erkekten birini kapsyordu. O zamann nfus istatistikleri,

as

kerlik anda milyon dolaynda gayrimsli'm erkek bulunduunu

gstermektedir. Bunlardan 16.666's SO'er lira askerlik vergisi demek
durumundayd. Bu miktar, askerlik yapmak istemeyen mslmanlarn
dedikleri vergiden dkt.

70

nas (aag derecesi) 15 kurutu. o dnemde ednii dze

yindeki bir ciz.ye, yaklak

6 okka reel ve 5 okka eker fi

yatna denk dilmekteydi. Cizye, aylk taksitler halinqe

denmekteydi. Cizyenin tahsilatn devlet memurlan yr

tyordu. Ac;kerlik bedeline dntrlmesinden sonra, bu

verginin toplanmas cemaat tekilatanna brakld. Ancak,
1887 ylndan itibaren askerlik bedelinin toplanmas gre
vi, kaza dzeyinde kurulan zel komisyonlara verildi.
nk halk, cemaat liderlerinin, verginin toplanmasnda
kendilerine zulmettiklerini belirtmilerdi. Askerlik bedeli
nin toplanmasnda yine taksitlendirme usul uyguland.
Osmanl ynetimi, askere alnacak gayrimslimle
rin, mslmanlada birlikte mi, yoksa. ayn olarak m asker
lik grevlerini yerine getireceklerine karar verememiti.
Bu konuda iki gr bulunmaktayd. Bir grup, mslman
larla gayrimslimlerin birlikte askerlik yapmasn ner
mekteydi. Bu gr savunanlar, Avrupa'nn, eitli millet
Ierin bir arada kaynatnlmasn (ittihiid- aniisr) arzu etti
gini, ordunun ise bu kaynama ya da btnleme siyaseti
iin en etkili bir yer oldugunu ileri sryorlard. Askerlik
meselesinde, mezhep ve din fark dikkate alnacak olursa,
Rum Ortodokslar, Gregoryan Ermeniler, Katolik Ermeniler
ve Yahudiler iin ayn ayn taburlar meydana getirilmesi ge
rekecekti. Bu ekilde oluturulacak bir ordunun, birlik ve
btnlkteQ mahrum bir kalabalk haline gelmesi ve her-
hangi bir savata birbirhrinin aleyhine ayaklanmas ihti
mali vard.
kinci grup ise, mslmantarla gayrimslimlerin ayn
taburlar halinde askerlik yapmasndan yanaydlar. Bunlar,
gerek bir mslmann, Hristiyan bir komutana itaat et
mesinin mmkn olamayacag grnde idiler. Komutan
lar ba sktg zaman, askerleri coturmak ve harekete
geirmek iin "belagat- askeriye"ye mracaat ederler. Bu
konuda mslmanlar iin en etkili szler, "ya

gaza , ya e-

71

hadet, haydi din-i mbin ugruna ocuklar", szleridir. Kar

ma bir taburun binbas, ihtiya arnnda askeri gayrete ge

tirmek ii.r ne diyecektir? Gerekten A.vrupa'da gayret-i di

niye yerine, gayret-i vataniye kaim olmutur. ysa bizde

"vatan" denilince, askerlerin kylerindeki meydanlan hat

nna gelir.
Gayrimslimlerin, isteksizligi ve Osmanl ynetimi

nin belirli bir gre varamamas, II. Merutiyet'e kadar

srp gitti. Bu dnemde gayrimslimler askere alnmad

lar. I. Abdlhamid de, her iki gr ve formtn sakncal

oldugu kanaatndayd.
II. Merutiyet'in ilanndan sonra; din ve mezhep a
yrnu yaplmakszn askerlik, btn tebaa iin bir ykm
llk haline getirildi ve askerlik bedeli de kaldnld. Gayri
mslimler, ilk olarak 1 909 sonbahannda , askere alnmaya

baland. Ancak, gayrimslimlerin askerlikle ilgili sorunla

n, Osmanl ynetiminin ban agnhnaya devam etti. Rum

milletvekilleri Sadrazam'a mracaat ederek, "orduda yalnz
Mslman askerlerin ihtiyalan dnlm; Mslman
aserler in imam var, ama Hristiyanlar iin papaz yok.
Mslmanlg kabul ederilere mkafat veriliyor", diyerek
ikayette bulundular.

G. Siyasf Btnleme ve Eitim

Millet sis,teminin en zayf noktas, gayrimslim topluluklar
da milliyetilik ve bagmszlk duygutarinn ortaya kmas
ve gelimesine elverili bir z.e min hazrlamasdr. Millet sis
tenii, egemen milletin iinde ayn bir toplum hayatnn ve
kimliginin devamn ve gelitifilmesini tevik etmektedir.
Khk-kyafetfarkllg, ayn yasalar, mstakil egitim ve kl
tr kurumlan, homojen mahalle ha:yatlan, onlann egemen
miletin dnda adeta bir getto (ghetto) hayat srmesine
imkan saglamtt Gayrimslimlerin, Osmanl ynetiminin
mdahalesinden uzak, ok geni bir "sivil" ya da "mal-

72

rem" alanlan bulunmaktayd. Devletle ilikilerini, millet

balar vastasyla yrtmekteydiler. Bu topluluklar Os
manl vatandaydlar. Fakat bir ok konularda kendi zel
yasalarna tabi idiler. Patrikhaneler, gayrimslim n:illetlerin
ilerini gren bakanlklan ve Osmanl ynetimiyle ilikile
rini yiiten elilikleri gibiydi. Gayrimslimleri yabanclar
dan ayran en nemli u nsur, vatandalk baglar ile millet .
balarnn birer devlet memuru olmasyd.
Gayrimslim milletierin !iderleri, bu staty kulla

narak

ve

d destei de arkalanna alarak, Osmanl yneti

mi aleyhine siysi bilincin uyanmasna gayret ettiler. Siyasi

bilincin gelitirilmesinde, kendi egitim kurumlarnn

nemli rol old.i.

Btnleme, toplum yeleri ;rasnda sk ilikiler ve

balar tesis etmek ya da bireyleri birbirine yaklatrmak i
in yrtulen faaliyetlerin btndr. Ksaca, btnleme
ya da entegrasyon, birktirme ve kaynatrma srecidir.
Aslnda devletin temel grevi, btnlemeyi saglamaktr.
Zaten devlet barn, dzenin, birlik ve beraberliin sem

boldr.

Teoride ve uygulamada nemli btnleme poli

tikasndan sz edilir. Bunlar, "milli btnleme", "corafi
btnleme" ve "asgari mtereklerde anlama"dr.
Kltrel ve sosyal ynden farkl gnplar (cemaatla
r), niilli bir kimlik altnda bir araya getirerek kayrtatrma

srecine milli btnleme denir. Gnmz devletleri, mil

let esasna dayanmaktadr. Millet, ama birlii iinde olan
sosyal, kltrel, siyasi ve manevi bir bthd,r. Fransz ih
tilali rt;illiyetilik dncesini gelitirerek milletierin ba
m.'izlk mcadelelerini tevik etti. Ancak, millet (ulus) e
sa'sna dayal bu bamszlk mcadeleleri siyasi, iktisadi
ve kltrel smrgecilikle kontrol edilmeye ve etkisiz hale
getirilmeye alld. Smtgeci Batl

toplumlan kendi

dilleri

de=vletler,

ynettikleri

ve kltrlerine yabanclatrmlar,

bunda da daha ok egitimden yararlanmlardr. Bylece

Malezyal, Hindistanl, Pakistanl, Nijeryal ve Cezayirli ay
dnlar z dilleri yerine Franszca ya da ngilizce ile egitim
grmek zorunda braklnu, bu uygulama ile, smrgeci
devletlerin siyasi ve kltrel degerierini benimseyen bir e

Ht tabaka ortaya kmtr. Bu elit tabaka, Batl degerierin

cazibesiyle, kendi kltrlerini inkar etmi ve halklan'ha
dmanca davranmlardr.
Bir lkede milli btnlemeyi saglamak iin, genel
likle iki trl kamu politikasndan sz edilir., Birincisi,
farkl kltrlere sahip aznlk gruplann milli kltr potas
iinde eritmektir. Buna "asimilasyon" (eritme) denir. Bu
politika, kimlik farkllklarn gidererek "benzer hale getir
me" amacn gder. kincisi, kltrel ynden farkl gupla
n elimine etrrieden milli btnlg saglama politikasdr.
Bu politikaya, "eitlilik iinde btnlk" stratejisi denilir.
Asimilasyon, "kltrel" ve "yapsal" olmak zere iki
ekilde uygulanr. Kltrel asimilasyon, -iktidardakilerin,
toplum zerinde tek bir ideolojiyi, dini, kltr ya da g
r hakim klmak iin, baskya dayal olarak yrttkleri
sindirme politikasdr. Bu asimilasyon biiminde, egemen
milletin dndaki dier topluluklann farkl olulann sala
yan ya da birbirleriyle dayanmas ve benzemesini temin
eden dil, din, isim, klk-kyafet gibi kltrel eler meru
gelerin, egemen kltr iinde eritilmesi gerekir. Bunun
dnyada ok itli rnekleri bulunmaktadr.
/ Yapsal asimilasyon ise, egemen milletin dndaki .
dier topluluk fertlerinin rsmi kurumlarda grev almalan
n yasaklamaktr. Bu politikay yrten lkelerde, aznlk
lara kamu kurumlannda alma hakk verilmez. Onlar da
grev alabilmek iin, ou kere kimlik deitirmek zorun
da kalrlar.
Milli btnlerpeyi saglamak Iin bavurulan ikinci
strateji, farkl gruplar arasnda birlik duygusunu gelitir-

74

mektir. Bu stratejide, bireylere ve gruplara, kendi kimlikle

rini ortaya koyma ve ifade etme imkan tannr. Toplumda
ki kltrel farkllga sayg gsteritmekle berabr, btn
. gruplarn (cemaatlann) ortak amalar iin almalar te
vik edilir. eitlilik iinde btnlk politikasnda, devletin

siyasi ve idari yap iinde, eitli gruplara alma ve tem

sil ec.Ulme imkan saglanr. Bu politika, gnmzde Lb
n a n , H o l l a n d a , B e l i k a , svi re ve Kan a d a ' d a
uygulanmaktadr.
Cografi btnleme, merkezi idarenin, egemenligi
altndaki topraklarda kendine iraat saglamas, devletin, si
yasi cografyasndaki tm gruplar zerinde, egemenlik kur
masdr. Baka bir ifade ile, merkezi hkmetin, egemen
lik haklaryla (de jure), fiiln (de facto) kontrol edebildik
leri arasndaki otorite bolugunl giderni.esidir.
Btnleme bazen. sosyal ve siyasi dzeni korumak
ve srdrmek iin, asgari mterekler oluturma ve onlar
zerinde birleme anlamnda kullanlr. Asgari mterek
degerler, adalet, eitlik, kalknma, ortak sembolleri payla
ma, arzu edilen ve edilmeyen degeriere ulama ya da
benzerleri ogaltma srecine "deger btnlemesi" denilir.
Osmanl Devleti'nin Tanzimat'tan nce, gayrims
limlerle ilgili btnleme politikas, bu stratejilere tam ola
rak uymamaktadr. Bununla beraber, daha ok, cografi b
tnlemeye agrlk veren bir politika izlenmi ohmdugu
dnlebilir. Devlet, gayrimslimlerden ncelikle kendi

egemenligini tanyarak itaat etmeleri ve bunun gstergesi

olarak da cizye vergisini demelerini istemitir. Trkeyi
. gayrimslimle:e de . gretrneyi dnmemi; ortak eitim
kurumlar meydana getirmemitir. Kltrel ve yapsal asi
milasyanun zelliklerine rastlanlmamaktadr. Aksine, her
toplumun kendi kltr ve inanlarna gre yaamas tevik
edilmi, klk-kyafetlerinin farkllg fermanlarta korunmak
istenmi, ayrca, gayrimslirnler, btnyle devlet ynet:-

75

mine katlmaktan mahrum edilmemitir. Gmiiklerin y

netimi, iltizam, para-banka ileri, mali ve diplomatik hiz
metlerde gayrimslimler, Osmanl ynetiminin vazgeil- '
mez ve .aynlmaz birer unsuru haline gelmilerdir.
Tanzimat, bir bakma, millet sisteminin yeniden yo
rumlanmas olaydr. Millet sisteminin klasik yaps, Tanzi
mat'la birlikte degimeye balar. Tanzimat, farkl gruplan
bir araya getirmek ve ortak bir duygu oluturmak amacy
la "Osmanllk" ideolojisini gelitirir: Bu, bir bakma, "eit
lilik iinde btnlk" politikasyd. Merutiyet dneminde
de bu ideolojiden yararlanlmaya alld. IL Abdllamid,
I. Medis-i Mebusan' a nutkunda, Osmanllk ideolojisi
ni yle tanmlyordu: "Bundan byle tebaamzn btri,
bir vatarun eviad olarak ve cmlesi bir kanunun himayesi
altnda yaayarak, 6oo seneden beri hanedan- saltanatm
zn nvan olan ve tarih sayfalannda bunca parlak ve anl
eserleri yazl bulunan ismiyle (Osmanl) yad olunacaktr".
Osmanllk ideolojisinin yerletirilmesinde en etkili
ara, phesiz egitim kurumlandr. Devlet, Tanzimat'a ka
dar askeri okullar dnda egitim faaliyetleriyle dogrudan
ilgilenmemi, egitimi, gayrimsllmlerle mslmanlan yak
latrma ve kaynatrarak ortak bir siyasi duygu oluturma
ihtiyacn hissetmemitir. Egitimin bir btnleme amac o
larak kullanlmas Tanzfmat'la birlikte gndeme gelmi,
ancak bunda olduka ge kalnmtr.
Gayrimslim grencilere kaplann aan ilk devlet
okulu; Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye oldu (1841). Bir askeri . .
okul olan Tbbiye, 14 Mays 1 839 tarihinde almt. Avus
turyal Profesr Bemard'n ynetimindeki bu okulun egi
tim dili Franszca'yd. Tbbiye'ye gayrimslim grencilerin
alnmasnda, egitimin Franszca yaplmas, hocalarnn bir
ksmnn gayrimslim ve hatta Avrupa'l olmas, gayrirns
limlerin yabanc dillere yatknlg ve en nemlisi "Osman
ldk" siyasetinin nemli pay vard.

76

Gayrimslirnler, balangta dini taassuptan dolay

ocuklarn bu okula gndenpekte tereddt ettiler. zel

likle Yahudiler, Mslman ve gayrimslim grencilerin ay
n kazanda piirilen yemekten yemelerine kar ktlar.
1846 ylnda, Yahudi grencilerin ilerine bakacak Musevi
bir kalfa ile bir a ternin edilmek suretiyle, Tbbiye'ye
grerici gndermeye raz edildiler. Genellikle, taassubun
mslmanlara zg bir davran oldugu sarulr. Oysa, tari
hi olarak Osmanl gayrimslirilerinin yaantlan dikkate a
lnrsa, mslmanlarn taassubu nemsiz kalr. Nitekim,
1842 ylnda devletin atg ebelik kurlarna yahudilerin
de katlmas iin Hahamhane'ye bir yaz yazlmasna rag
men, hi bir Musevi'nin itirak etmemesi, tassubun bir
sonucu olsa gerektir.
Diger devlet oku.llanna gayrimslim grencilerin
.
resmen kabul 185 6_ Isiahat Ferman'nn ilanndan sonra
gereklemitir. Isiahat Ferman, ya ve snav artlarn ye
rine getirdikleri takdirde, gayrimslirn grencilerin de dev
letin askeri ve sivil okuHanna alnmas esasn getirir.
Isiahat Ferman'nn eitimle ilgili hkmleri, Trk
toplumunn eitifi1., ve reimine 'yeni bir unsur getirmi
yordu. Daha ok gayrimslimlere . okul ama hakk, kltr
bagmszhi ve bunlara ilave olarak devlet okuHanna giri'
, imkan saglyordu. Gayrimslirnler, Ferman'n kendilerine
tand kltr, -egitim ve retim haklanndan yararlanmak
iin, Avrupaltanr da desteiyle lkenin her tarafnda diru
ve laik oklla ama seferberliine giritiler.
Osmanl ynetimi, Tanzimat'tan sonra, bata Rdi
yeler olmak zere eitli okullar amaya balad. Dar'l
Maarif (1850), Dar'.l-Muallirnin (1848) bu dnemde urul
du. Devlet, Tanzimat'tan sonra tercihini "medrese" yerine
"mektep"ler lehinde yapt. Sbyan mektepleri ve medrese
ler mslman halkn sivil eitim kururilanyd. Gayrims

77

limler de kendi okuHanna sahiptiler. Bu egitim kurumlan

arasnda metod, dnce ve siyasi ama bakmndan bir
,
btnlk yoktu. Dolaysyla -bu egitim kurumlan, birletiri
ci olmaktan ok, paralayc bir nitelik gstermekteydi.
Devletin, sz konusu egitim kurumlan zerinde bir dene
tim ve gzetim rol bulunmamaktayd.
, Tanimat'tan sonra, gerek devlet okullanndaki art,
gerekse gayrimslim Osmanl vatandalannn egitime ver
dikleri arlk, ayrica misyonerierin ve yabanclann atkla
n

zel okullar; devletin merkezi dzeyde bir egitim orga

nizasyonu kurmasn kanlmaz hale getirdi. Bu amala

17 Mart 1857 tarihinde "Meclis-i Umurniye Nezareti", bu

gnk adyla Milli Egitim Bakanlg kuruldu.

Tanzimat'tan sonra, her alandaki reform programla

rn Avrupa devletleri nerdii iin, eitim koimsun aki

yenilikler de sz konusu devletlerin grlerinden etkilen

di. Franszlar, bir tar ftan cemaatlar arasnda bir duygu bir
lii ve yaknlama meydana getirmek iin karma okullar
almasn nerirken; dier taraftan da, gayrimslim toplu

luklann sahip olduklan egitim kurumlannn te vik ve hi

maye edilmesini tavsiye ediyorlard. tkinci noktann, "Os
manllk" dncesine hizmet etmeyecei akt. Koda
man'a gre, hedefin laik bir sistemle Mslman ve Hristi'

yanlan kaynatrmak olmas gerekirken, gayrimslim topluluklar ve onlarn eitim kurumlan bir tarafa braklarak,
sadece mslman cemaata hitap eden laik egitim kurum
lan tesis edilmeye alld. Bu uygulama . ile mslman ce
maatn btnlgn az ya da ok koruyan mevcut egitim
sistemi ikiye blnerek mektep-medrese ikiligi ve rekabeti
Osmanl toplumuna sokuldu. Egitim kurumlarindaki bu i
kilik, aydnlan ve devlet adarnlarn iki zihniyete blerek

amansz bir mc deleye sevketti. Bu mcadele, zamanla

siyasi bir grnme brndgnden ,lmparatorlugu zaafa
u ratt. Medrese, kendi kabuguna ekildi; mektep ise,

78

"taklitilik"ten kendini kurtararnad (9).

Trk toplumu, medrese-mektep tartmasn yaar

ken, gayrinslimler, imtiyazl bir ekilde yrtmekte ol

duktan iktisadi ve ticari faaliyetlerden elde ettikleri zen

ginligi, bu dnemde . egitime aktardlar. Gayrimslimleri,

yabanclar ve misynerlet jzledi. Tanzimat ve Merutiyet

dnemleri, Osmanh Devleti'nin tarihinde grlmemi bir

. egitim rekabetine ve seferberligine sahne oldu. Bu rekabetin; egitimin gelitirilmesi bakmndan baz yararlan ol

makla beraber, Osmanl birliini salamada olumlu bir

katks olmad. Tam aksine, mevcut birligi de bozdu. Belki

baz Trk ocuklan laikletirildi ve Osmanllatrldlar; fa

kat gayrimslimlerin ocuklan Osmanllatrlamad. Tanzi

matlann hedefleri, Mslmanlar iin bir lde gerek

leti. Ancak, gayrimslimler bakmndan tam aksi bir geli

me ortaya kt.

Osmanl egitim sisteininin paralanm grnrusn

nlemek iin yaplan baz\giriimler fazla etkili olmad. Bu

giriimlerin en nemlisi, 1 Eyll 1869 tarihinde yrrle

giren Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'dir. Bu Nizamname,

o tarihe kadar, devletin dpnetim ve gzetimi dnda kalan

anlk okullannn, . hkmetin kontrol altna girmesini

"yasal" olarak saglad. Ancak, Nizamname'nin hkmleri

uygulanamad. Aznlk okullann denetlernek iin 1886 y

lnda kurulan "Millel-i Gayrimslime ve Ecnebiye Okullan

Mfettilii", sz konusu okullan denetlerneye giritii her

defasnda byk bir tepkiyle karlat . Ruhani !iderler, o
kullarn denetietmemek iin her trl gayreti gsterdi.

Onlara gre, "Devlet adna denetim iini, Patrikhane yap

maldr. nk hkmete kar Patrikhane sorumludur. 0-

kul programlan Patrikhane tarafndan hazrlanma l, hk

mete ise bilgi verilmelidir." Nitekim uygulama da byle

9) Bayram Kodaman, Abdi/hamit Devri Egitim Sistemi,
Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara- 1 988, s. XII-XIII.

79

devam etti. Aznlk okullannda egitim lili Trke olmadg

gibi, Trke'nin, bir yabanc dil gibi okutl!lmas ve gretil..,
mesi bile gerekletirilemedi. geetmenierin ve grenene
rin diplomalann kendileri lzenlediler.
Mslmanlada gayrimslimleri kaynatrmak ve Os
manl birligini saglamak amacyla alan en nemli egitim
kurumu "Mekteb-i Sultani" idi. Byle bir okulun almas
nerisi Fransa'dan geldi, Mekteb-i Sultani (Galatasaray Li
sesi), Osmanl milletleri arasnda . "Osmanllk" siyasetinin
uygulancig bir kurum olacakt. Okulun al almalann
ve programn Fuad Paa, Fransz eliligi ile birlikte yrt
t. 1 Eyll 1868 ylnda alan .Mekteb-i Sultani, bir Fransz
okulu gibiydi. Sultani'nin ilk mdrn Fransz hkmeti
gnderdi. darecilerin ve geetmenlerinin ogu Fransz'd.
Okula her dinden ve mezhepten renci alnm olmakla
birlikte,. ounlugunu gayrimslim talebeler meydana ge
tirmekteydL 1869 ylnda Mekteb-i Sultani'nin renci sa
ys 622 idi. Bunun 277's{ Mslman, 91'i Ermeni (Gregor
yan), 28'i Ermeni Katolik, 85'i Rum, 65'i Katoli.k-Latin, 29'u
Musevi, 40' Bulgar ve 7'si de Protestan'd. (10). Okul pa
ral olmasna ragmen, gayrimslim grencilerin ounun
cret demedigi grlmtr.
Fransa'nn nerisiyle alan ve gretmenlerinin o
u gayrimslim olan Mekteb-i Sultani'ye, aznlklar, dini
taassubun etkisiyle ocuklarn gndermek istemediler.
Katoliklerin dini lideri olan Papa, birbiri ardndan yaynla
d iki emirname ile, Katalik cemaatn ocuklarn sz ko
nusu okula gndermelerini yasaklad. Gereke olarak da,
eitli milletierin ocuklannn bir arada okumasnn Kato- .
lik ocuklarn ahlaklarn bozacan gsterdi. Oysa oku
lun ilk iki ylnda, kt hareketlerinden dolay atlan
rencilerin ogunlugunu Katalikler oluturmaktayd. Fran
sz hkmetinin araya girmesiyle Papa, bu karanndan zor- .
1 0) Engelhardt, s. 230.

80

la vazgeirilebildi. Yahudiler. ise, vaktiyle

Hristiyanlarn

zu lmunden ok ektikleri iin, Hristiyanlarn ynetimine

verilen Mekteb-i Sultani'ye ocuklarn gndermekte tered

dt eniler
.

'

Mekteb-i Sultan1'nin, kurulu amac, gretmen kad

rosu, grenci oran ve idarecilerine bakldnda Osmanl
Devleti'nin karlanrta ve zellikle "Osmanllk" dncesi
ne hizmet etmedigi anlalr. Franszlarn ynetimindeki bir
egitim kurumunda Osmanl karlarna uygun bir sonu
beklemek pek gereki olmaz. Trk grencileri, kendi
toplumlanndan kopuk, Bat'ya hayran nitelikte yetiirken;
aznlklarn ocuklar kendi : milli duygularn gelitirerek
buradan mezun oldular. Bunlarn ou, okuldan ktktan
sonra devletin aleyhine altlar.
XIX. yzyln sonuna gelindiginde, gayrimslimlerin

egitim alarunda qnemli bir mesafe aliru oldugu dikkati

ylnda, Osmanl tebaas olan gayrims
limlerin ynetiminde, ibtidaiye, Rdiye ve idadiye olafak
toplam 6739 okul bulunmaktayd. Bu okullarda yarm mil
yona yakn grenci egitim .grmekteydi. Fransz, ngiliz,.
talyan, Alman ve Amerikallarn da ;ok syda zel okulla
n bulunmaktayd. Yabanclarn atiklar . okullarn ou ,
misynerlerin ynetimindeydi. Amerikan misyoner rgt
ekmektedir. 1897

olan "Anlerican Board of Commissioners for Foreign Mis

sions'" idaresinde Osmanl topraklannda 1 900 ylnda 425

okul faaliyet gstermekteydi. Bu okullardaki renci say
s, 23. 00'in zerindeydi . rencilerin 0unlugunu ise
Ermeniler oluturmaktayd.
H. Millet Ynetimlerinin Yeniden Dzenlenmesi

Isiahat Fermaru'nda, Fatih'ten beri gayrimslim c,emaatlara

verilmi bulunan muafiyetierin . aynen korunduu1 aklan
dklan sonra, bu imtiyazl ada muafiyetierin yeni rtlar ve
itiyalar gz nnde tutularak yeniden 'd zenlenmesi ge-

81

rektii vurguland. Bu amala, her cemaatln kendi yne

timlerini dzenlemek iin birer komisyon kurmalan isten
miti. Bu komiyonlann alacaklan kararlar, Babali'nin o
nayma sunulacakt. Ali Paa, bu konuda btun millet li

derlerine birer buyrultu yollad. Her komisyonun kendi

toplumu iin hazrladg nizamnameler Babali'nin onay i
le yrrle girdi.

Bu nizamnameler, gayrimslim topluluklarm anaya

sas niteligindeydi. O zamana kadar Patrikler ile Halam
bann elinde bulunan yerkilerin nemli bir ksnu

yeni o

luturulan meclisiere aktanld. Artk millet liderleri, ruhani

ve cismani ilerde tek baianna karar verme yetkisine sa
hip degildi. Nizamnameler, . milletierin i ynetiminde a
dem-i merkeziyetilie arlk veren bir yaklamla hazr
lannut.
Rum Patlikliinin nizamnamesi,
ewal

1277)

25

Nisan 1861

(13

tarihinde yrrle girdi. Nizamname, Patri

gin seimi ve yetkisi ile meclislere, metropolitlere, mahke

melere, okullara ve mali ynetime ait eitli hkmleri i

ermekteydi. . Nizarruiameye gre Patrik, kayd- hayat ar

tyla seilmekte ve iradei seniyye ile memuriyeti tasdik e

dilmektedir. Patrik, ruhani ve dsmani bir reistir. Ortodoks

Hristiyanlarnn dnyevi ve uhrevi meselelerinde, nizam
name hkmleri iinde sz sahib1dir. Patlik baz dnyevi
meselelerde. Devlet-i Aliye'nin emirlerini yerine getiren bir
memurdur. Patrik, Ortodoks milletinin ba olarak, cemaat
ile Babali arasindaki ilikileri dzenlemek ve Patrikhane
Nizamnamesi'nin uygulanmasna nezaret etmekle grevli

dir.

Nizamname'ye gre, Ortodoks millet tekilatnda

meclis -grev yapacakt. Bunlar, "Ruhani meclis"; uKaima

meclis" ve "Umumi meclis"tir. Ruhani meclis, 12 metropo

Htten meydana gelmektedir. Bu meclis, Ortodoks Hristi
yanlannn "ruhani hkmeti"dir. Karma meclis, 4' pisko-

82

pos ve

8'i

avamdan olmak zere toplam 12 yeden olu

maktadr. Cismani ve laik karakterli olan bu meclis millet

mektepleri, ktphaneler, h astaneler, h ayr kurumlan ve
kiliselerio mali ynetimiyle grevlidir. Umurn1 meclis ise,
ruhani ve karma meclisler tarafndan- seilen yelerle sa
nat, ticaret ve s anayi gibi nemli meslek mensuplarnn
temsilcilerinden kuruludur. En nemli grevi, Patrik'in se
1midir.
Ermeniterin nizamnamesi, 18 Mart 1863 (26 Rama
zan 1 279) tarihinde yirlge girdi. Nizanname'ye gre,
Gregoryan Ermeniterin ba ol a n Patrik, btn Ermeni
meclislerinin bakan ve yiiitme organdr. Osmanl Dev
leti'nin "vasta-i tenfiz-i ahkamdr". P atrik olacak kiinin,
eskiden beri piskoposlar snfndan, en az babadan beri
de Osmanl teb aasnd an olmas ve 35 yan tamamlamas
gerekliydi. Etmeni . milletlerin, Rumlarda oldugu gibi
meclisi vard. Bunlar, "Ruharn meclis", ''Cisman:i meclis" ve
"Umumi meclis"ti. Ruhani meclis, kilise ehlinden ve er
bab- vukuftan 35 yan bitirnli olan 14 yeden kurulu
dur. Ruhani meclisin grevi, esas itibariyle dini ilerdi. Cis-

. mani meclis, avamdan "mesalih-i milliye ve nizam t- Dev

leti Aliye'ye vakf' 20 yeden meyd ana gelmekteydi. G

revi, egitim, yarg, yap ve hayr ilerine b akmakt. Cisma

ni meclis, bu grevlerini "Ma arif', "Tesisat", "Muhakeme"

ve "Manastr" adnda 4 konlisyonla 3 idare komisyonu o

luturarak yrt

ekteydi.

Adeta bir hkmet gibi eitli

bakanlklam aynlmt. Ermeni milletinin en nemli orga:

n, Umumi Meclis'ti. Bu meclis, 1 40 yeden meydana gel-!
mekteydi. Bu yelerin 20'si, stanbul'daki "ehl-i kilise" ta
rafndan seilmekte; 40', taradan gelen milletvekillerin

den olumakta ve BO'i ise, stanbul'daki kilise cemaatlan

. tarafndan belirlenmekteydi. Umumi meclis, Ermeni toplu

munun parl amentosu gibiydi. Patrigi de o seerdi.
'
Ermeni milletinin, stanbul'daki P atriginden baka,

bir de mahalli dzeyde yetkiye sahip Kuds- erif Patrigi ,

bulunmaktayd. Bu Patrik, Mar Yakub Mapastn'nda otur
makta ve kayd- hayat artyla seilmekteydi. Patrik, Ku
ds'teki Ermeni ziyaretgahlanrun mdr ve Mar Yakub
Manastr ruhban cemaatnn bakaruyd.
1839 ylnda balayan ve 1856 ylnda glenen y
netine katlma hareketi, Yahudi toplum'unu da etkiledi.
Yahudi tccar ve bankerleri, millet ynetiminde halkn da
ha fazla sz sahibi olmasm istiyorlard. 22 Mart 1865 (23
ewal 1 281) tarihli irade-i seniyye ile Yahudi milletinin ni
zamnamesi kabul edilerek yrrlge girdi. Nizannameye
gre halarnba . Musevi milletinin reisi, devlet emirlerinin
"vasta-i tenfizi ve icras"yd. Seimini Umumi meclisin
yaptg hahamba, Babali'nin onayyla greve balard.
Gorei, nizanname hkmlerinin uygulanmasna nezaret
etmek, toplumu ile Babali arasndaki ileri yrtmekti.
Diger milletlerde oldugu gibi, Yahudi milletinin de
meclisi bulunmaktayd. Bunlar, "Umumi meclis", "Ru
hani meclis" ve "Cismani meclis"ti. Umumi meclis, halarn
snfndan ve avamdan olmak zere toplam 80 yeden o
lumaktayd. Bunlann 60' avamdan olup, stanbul'daki
Musevi toplumu tarafndan seili:'di. Grldg gibi yele
rin ogunlugunu laik kiiler meydana getirmekteydi. Ru
hacl meclis, Umuri meclis tarafndan s eilen 7 haham
yed e n kuruluydu . Cismani meclis yelerini de Umumi
meclis belirlemekteydi. 9 yeden oluan Cismani meclis,
Yahudi milletinin dnyvi ilerine bakmak ve Devlet-i Ali
ye'nin emirlerini yrtmekle grevliydi.
Osmanl Devleti'nde Protestanlk XIX. yzylda orta.
ya pkt. Osmanl ynetimi, Tanzimat'tan sonra Kuds'te
bir Protestan mabedi inas iin izin verdi ve 1850'de de
Protestanlan ngiliz, Alman ve Amerikan hkmetlerinin
etkisiyle bir "millet" olarak tarud. Protestan. milletinin ni-

84

zamnamesi, 1 2 Mart 1878 (7 Rebilevvel 1 295) tarihinde

kabul edildi.
Nizamnamenin giri ksmnda, halkn asayiini ve
genel adab ihlal etmernek artyla Osmanl lkesinde ma
ruf olan btn dinlerin serbest bir ekilde faaliyet gster
mesi ve muhtelif cenaatlara verilmi bulunan mezhep im
tiyazlarnn eskiden . oldugu gibi devam, ve bu dinlerin'
Devlet-i Aliyye'nin himayesinde oldugu vurgulanmaktayd.
Bu konuda Kanun-i Esasi'nin ll. maddesine atfta bulunui
luyordu. Bu maddeye gre, "Devlet-i Osmaniyenin dini,
din-i lslam'dr. Bu esas vikaye * beraber asayi-i halk ve
adab- umumiyyeyi ihlal etmemek artyla memalik-i Os
maniye'de maruf olan bilcmle edyann (dinlerin) serbes
ti-i icras ve cemaat- muhtelifeye verilmi olan imtiyazat-
ezhebiyenin (mezhep imtiyazlannn) kemakan (eskiden
oldugu gibi) cereyaru Devlet'in taht- himayesindedir".
Protestan cemaatnn nizannarnesi 10 maddeden o-
lumaktayd. Nizamname'nin 1 , maddesine gre, 1rotestan
cemaatnn stanbul'da, Padiah'n fermanyla tayin edile
cek bir vekili olacak; tarada, Protestan tebaa bulunan
yerlerde birer vekil grev yapaaktr. stanbul Protestan
cemaat vekili, Padiah tarafndan atanrken, taradaki ve
.killer Sadrazarnn buyrugu ile icra-y memuriyet edecektir.
Her mahallin vekili, o yerin Protestan halk tarafndan be
lirlenen meclisler marifetiyle seilmekteydi. Gerek vekilli
e, gerekse meclis yeligine seilecek kiilerin Osmanl
tebaasndan olmas ve iyi hal ile maruf bulunmalan gerek
mekteydi. stanbul cemaat vekili ile tarada grev yapan
vekillerin bakanlgnda, Protestan ahali tarafndan seilen
ve en az 7'er kiiden oluan birer meclisi bulunacakt.
Cemaat nizamnamesine gre, taradaki Protestan
vekiller, kendi yeki ve grev alanlarndaki konular iin
mahalli mlki amiriere mracaat edebilecek; gerektiginde
stanbul'daki Protstan cemaat vekili vastasyla Babali'ye

85

dahi dileke verebilecekti. Bu durum, diger nlletler iin

de geerliydi.
Grldg gibi gayrimslimler, yneticilerini ser
best olarak seebilmekte, dini ve idari zerklige sahip ol
makta ve gnmzde devletlerin temel grevleri arasnda
yer alan egitim, saglk, sosyal yardm. ve yarg gibi ileri
kendi ynetim rgtleri vastasyla yrtebilmekteydiler.

I. Vilayet Nizamnamesi ve Gayrimslimler

Gayrimslim tebaa, millet tekilatlannn ynetiminde' sz
s ahibi olduklar gibi, Tanzimat'tan sonra ve zellikle
1 864'te oluturulan ynetim birimlerindeki organlarda
temsil edilmilerdi. Fuad ve Midhat Paa'lann gayretiyle
hazrlanan Vila.yet Nizamnamesi 8 Kasm 1864 (7 Cemazi
yeHihir 1 281) tarihinde yiirlge girdi. Bu nizamname,
Fransz "departement" sisteminden etkilenerek dzenlendi
ve lke, "vilayet" , "sancak", "kaza" ve "ky" (karye) ek
linde idari blmlere aynld. Vilayetler valilerin, sancaklar
mutasamflann, kazalar kaymakamlann, kyler de muhtar
lann idaresine verildi. Mlki idarenin her kademesinde,
yelerin ogu seimle iba.na gelen idare meclisleri olu
turuldu . Bu idare meclislerinde, mslm<mlarla birlikte
gayrimslimlerin temsilcileri de yer ald. rnegin vilayet
Umumi meclisi, ikisi mslman ve ikisi gayrimslim ol
mak zere her sancaktan seilen yelerden olumaktayd.
Vilayet Umumi meclisinde, iki cemaatin da eit ekilde
temsil edilmesi, o dnemde yalnz Osmanl Devleti'nin y
netimine has bir ::Iurumdu . Osmanl Devleti'nin agda di
ger devletlerde, bu gibi organiann olumas iin byle bir
kayt koymak ohan d bir uygulamayd. Gayrimslim
ler, vilayet dzeyindeki meclisiere katlal:ildikleri gibi, san
cak, kaza ve kylerdeki benzer orgarlada da temsil edil
mekteydi. Kyerde, mslmanlar ve gayrimslimler kendi
mstakil ynetimlerine sahiptiler.

86

Vilayet Nizamnamesi'nin getirdigi sistemde iki

nemli nokta dikkati ekmekteydi. Bunlardan birincisi, gay
rimslimler, mslmanlar gibi mlki idarenin her kademe
sindeki medisiere katlabildikleri gibi, mahkemelerde de
grev alabilmekteydiler. kincisi, gerek mslman, gerek
se gayrimslim yeler atama yerine seimle ibama gel
mekteydiler. phesiz bu dzenlemeler, dini topluluklar
halinde rgtlenmi bir devletin, XIX. yzyl dnyasnn
demokratik ve eitliki hareketlerine ayak uydurmas iin
dnlm nlemler niteigindeydi. Vilayet Nizamname
si,. gayrimslimlerin eitlik taleplerine cevap vermek iin

karlmt.
Osmanl brokrasisinde gayrimslimlere de yer ve
rildi. Mesela, 1844 ylnda Dileri Bakanlg'nda grev ya
panlarn %71 'i mslman, %29'u gayrimslimdi. 1893'de
mslmanlarn oran %43'e dt. Pek ok gayrimslim,

yurt dnda eli olarak Osmanl Devleti'ni temsil ediyor

du. Londra'da Musurus Paa, Viyana'da Aleko Paa, Ati

na'da Fotyades Bey, Washington'da Aristarebi Bey, Midhat
Paa dnemindeki Osmanl elileriydi . Gayrimslimlere
bakan olarak da grev verildi. 1 868 ylnda kurulan Dan
tayn, o zamanki adyla ura-y Devlet'in 41 yesinden 28'i
mslman, 13' gayrimslimdi.

87

nc Blm

MERliTtYET'TEN CUMHURYETE
GAYRMSLlMLERLE LGL GELMELER

Gayrimslim tebaa ile Avrupa devletleri, Tanzimat'a rag

n:en, temel hukuk nizarn ve Padiahlk messesesinin g
cnde byk bir iegime lmadg kanaatini tamaktayd
lar. Her ne kadar hkmlerine riayet edHecegi yemin ile
garanti edilmeye allmsa d a , Bat artk hatt- hmayun.

lara .ve irade-i seniyyelere inanmyordu. Osmanl ynetimi

\

btn reformlara ragmen, Bat'ya ve gayrimslim, tebaaya

yaranamam, Avrupa devletlerinin i ilerine mdahalesi
ni . nleyememiti. l ve d olaylar ve basklar karsnda
bir zm olarak, anayasal dzene, yani Meiuti ynetime
geilip geilmemesi konusunda, Osmanl aydn ve yneti

cileri arasnda gr birligi yoktu . Ancak daha sonralan,

yaplan eitli toplant ve tartmalar neticesinde bir anaya
sa hazrlanmas fikri galip geldi. lte bylece Osmanl y
netimi, Batl devletlri ie kantrmadan, kendi sorunlanru
kendi organlannca zmek amacyla 1876 ylnda Meruti
ynetime geilmesine karar verd(

A. Merutiyet Ynetimi ve Gayrimslimler

.
Merutiyet ynetimi, esas itibariyle bir "anayasa fikrine ve
dzenine dayandgndan, o zamanki adyla Kanun- :Esasi
hazrland. Kanun- Esasi'nin hazrlanmas esnasnda baz
maddeler zerinde iddetli tartmalar oldu. Bu tartmalar,
gayrimslimlerin. hukuku ile J>adiah'n yetkileri konusun
da toplanmt. Ulemarun ban ektigi bir grup, kurula-

cak mecliste gayrimslimlerin temsil edilmesine kar kt.

Bu gruba gre, "mavere" ancak Mslmanlar arasnda

sz konusudur. "I konusunda onlara dant" (Al-i lmran,

1 59) ayetinde "onlar'tlan (bum zamiri) maksat mslman

lard. Bu sebeple Mslmanlada Hristiyanlarn bir millet

meclisi tekil etmeleri caiz degildi. Meclisteki Hristiyan
milletvekilleri, eriata aykr kanunlar kartarak ini esas

Iann sarslmasna neden olabilece lerdi. Ancak, ulemann

bu tutumu, eyhlislam'n, Hristiyanlarn Mslnanlarla
birlikte mediste temsil edilmelerinin caiz oldugunu belirt
nesi zerine etkisiz kald. Kanun- Esasi Midhat Paa'nn

gayretiyle 23 Aralk 1876 tarihinde byk bir trenle y

rrlge girdi.

Kanlin- Esasi'nin temel doktrini, "Osmanllk"t. A

mac, din, mezhep ve rk fark gzetmeksiziri, btn halk
devlet ynetimine itirak ettirmek, idarede mmkn oldu
gu lde halk denetimini tesi$ etmek ve bylece devlet
ten ayrlma egilimi iinde bulunan tebaay menfaal bagla
nyla baglayp mparatorlugun mukadderatna ortak etmek

tl. Bilindigi gibi Osmanl ynetimi, Bat'da Fransz lhtilaliy

le ortaya kan milliyetilik hareketine kar, Tanzimat'la

bidikte "Osmanllk" ideolojisini gelitirmiti. Tanzimat

. Ferman ve Kanun- Esasi, "Osmanllk" ideolojisinin huku
ki ve siyasi atsn meydana getiriyordu. Daha sonra II.
Abdlhamid, bu ideolojinin fazla etkili olmadgtn anlayn
ca, devletin btnlg iin "lslamclk" seti.

. Kanun-i Esasi 'de Vatandalk Kavram

Kanun- Esasi'de tebaann haklan konusunda, dini

unsurlarn dnda bir aynn yaplruyordu. Kanun.,. Esa
si'deki u hkmler, geleneksel ."vatandalk" kavramnn
degitigini ak bir ekilde gstermektedir; Osmanl Devle
ti'nin tabiiyelinde bulunan fertlerin btnne, hangi din
ve mezhebde olursa olsun istisnasz "'osmanl" tabir olu
nur (Md. 8). Osmanllarn hepsi, ahsi hrriyetlerine ma-

90

liktirler ve bakasnn hniyet haklarna tecavz etmemek

le mkelleftirler (Md. 9). Osmanllarn hepsi, din ve mez
hep halleri dnda, hak ve vazife ynnden eittir (Md.
17). Osmanl tebaasnn, devlet hizmetlerinde istih<;lam o
lunmak iin devletin resmi dili olan Trkeyi bilmeleri
arttr (Md. 1 8) Devlet memuriyerinde btn tebaa, ehliyet
ve kabiliyetlerine gre mnasip olari memuriyedere kabul
olunurla r (Md. 1 9).
Grldg gibi, Kanun- Esasi'de kii haklar, btn
Osmanllar iin . geerlidir. Halkn btn, siyasi haklar y
nnden e it tu tulmutur. Bu dzenleme nin gnmz ana
yasalarnkinden bir fark yoktur. Bu haklar sistemi iinde
"hakim millet" ve "egemenlik altnda millet" (m illet-i mah
kune) kavramran artk tarihe karmtr. Bunlarn yerini
yalnzca "Osmanl" kavram almtr.
2. Gayrim slinlerin Meclislerde Temsili
Siyasi eitlik ve Osmanl l k politikas n n bir gerei
olarak, gayrim slimler de ilk Osmanl parlamentos unda
yer aldlar. Parlament-onun bir kanadn oluturan Heyet-i
Ayan yelerinin drtte biri gayri mslimdi . Heyet-i Mebu
san'n ise 69'u mslman, 46's ise gayrmslim temsilciler
den meydana gelmiti. Hatta gayrims limler, nfuslannn
z erinde temsil ediliyorlard . 19 Ma rt 1 877 Pazartesi gn
D a l n a b a h e Saray ' n d a t o p l a ri a n i l k O s m a nl
Parlamentosu, eitli din, mezhep ve rklardan meydana
gelen kozmopolit ve ilgin bir grnme sahi pti : Bu du
mm, o yzylda yalmzca Osmanl Devleti'ne has bir zel
.
likti. Nitekim, Avusturya-Macaristan monarisinde ek,
Hrvat, Sloven, Slovak, Polorrez ve Ruten gibi aznlk un
surlarn parlamentodaki temsil oran, haksz derrilebilecek
derecede dkt. Ru sya 'da ise, 1905 y lndan sonra kuru
Ian " Duma" da, Rus olmayan milletierin dk oranda
temsili, zel bir stat ile saglanmt .
Gayrimslimler II. Mentiyet Meclis-i Mebusan'nda

91

da eit d"Uzeyde temsil edildiler. Bu mecliste, yelerin dini

kimligi kadar, etnik orijini de nem kazand.

Il Merutiyet Meclis-i Mebusan'ndaki yelerin 'say

s konusunda muhtelif rivayetler 'Vardr, Sadrazam Said Pa

a'nn hatratnda, mebuslann says , 266 olarak belirtil:

mektedir. . Meclis-i Mebusan'n ye says Rusya'nn stan
bul Bykeliligi Batercman Ermeni asll Mandelstam'a

gre 275. lorga'ya gre ise 228'dir. Baka bir kaynaga g

re de II. Merutiyet dnemincieki meclisin ye saylar
ve bunlann milletiere gre daglm yle belirtilmektedir.

ikinci Merutiyet Dnemindeki Meclisierin Etnik Yaps

Yl
1 90B

1 91 2

1 91 4

Toplam
288

284
259

Arap Arnavut

Trk
1 47

.60

1 57

68

1 44

84

27
18

Rum Ermeni Yahudi Slav

26
15

13

14

13

14

10
9

Kaynak: Feroz Ahmad, Dankwart A. Rustow "Merutiyet Dneminde

Meclisler: J 908-1 9 1 8",

Gney-Dou Avrupa Arattrrnalan Dergisi, Sa-

y: 4-5, Edebiyat Fakltesi Basmevi, istanbul 1 976, s. 247.

Ancak bizim yaptgmz incelemeye gre, 1 9 1 0

(1326) ve 1 9 1 1 0327) yllanna ait Devlet Salnamelerinde,
Il. Merutiyetin ilk Meclis-i Mebusan'nla 277 mebusun is.
mi gemektedir. Bu niebuslarn isimleri seildikleri vilayet
ler itibariyle Devlet Salnamesi'nde yer almtr. Belirleye
bildiimiz kadariyle

J:m

mebuslann 50 kadan gayrimslim,

geri kalan mslmandr.

Yukanda belirttiimiz Mandelstam'n rakam, salna
melerdekilerin iki eksigi ile gerege daha yakndr. Man
delstam'n yapt snflamaya gre toplam 275 mebusun
142'si Trk, 60' Arap , 25'i Arnavut, 23' Rum, 1 2'si Erme-

92

ni, S'i Yahudi, 4' Bulgar, 3' Srp ve l 'i de Ulah'tr. Bu s

nflamaya gre , ll . M e rutiyet'in B i rinci M eclis-i

Mebusan'nda 142 Trk'e karlk, 133 Trk olmayan ye

bulunmaktadr.
Meclis-i Ayan yelerinin isimlerinin, Meclis-i Mebu

san'nki gibi devlet salnamelerip.de yaynlandn belirt

mitik. 1 9 1 0 ylna ait Devlet Salnamesi'nde 49 ayarun ismi
gemektedir. Buna, nceki dnemden hayatta olan Said
Paa, Abraham Paa ve Logafet Bey de dahildir. . Bunlarn
10 kadan gayrimslim, dierleri ise rrislmandr. 191 1 y
lna ait Salnamede ise Meclis-i Ayan'n ye says 53 olarak
gsterilmektedir". Bunlann yaklak ,te biri . gayrimslim
dir.
Meclis""i Mebusart'da, Trklerin says . dier milletle
re gre, nemli bir ounluk meydana getirmemektedir.
Sultan Abdlhamid'i de teden beri korkutan nokta buras
olsa gerektir. nk Padiah, eitli unsurlann mcadele
sinden dolay parlamentarizmin Osmanl d.miasn ykma
srkleyecegi kanaatindedir. Abdlhamid'in bu konudaki
grleri yledir: "Merutiyetle idare edebilmek iin,
memleketimiz kafi .derecede olgun degildir. Bt bizim iin
bir felaket olur, nk bu idare, btn fertler arasnda
msavat (eitlii) icap ettirir. Bizde ise byle bir ey d
nlemez . lmparatorluumui, Trklerden, Araplardan,
Rumlardan, Ermenilerden, Bulgarlardan, Ulahlardan,. Arna
vutlardan ve Yahudilerden teekkl etmitir. Bu unsurlar

kazai (yarg) istildallerinden ve kiliselerini kendi idare et

mek hakkndan vazgemek istemezler. Bundan baka,
'
mterek bir dilimiz olmadg da rralO.mdur, gene bu un
surlard.an hi bitisinin anadilinden vazgeip Trke'yi res
mi dil olarak kabul etmeyecel de aikardr. Bu artlar al
tnda Osmanllarda milli his nasl kkleebilir? aten Hris
tiyan tebaamz, byk devletlerle ibirlii yapmaktadr.
Slavlan, Rusya; Ermenileri ngiltere; Rumlar da kah ,biri

93

kah br himaye etmektedir."

(ll)

Padiah'n bu endiesi, Meclis'in ilk gnlerinden iti

baren gereklep.eye balamur.

B. Lozan

ve Aznlklar Sorunu

Aznlklar (ekalliyetler) kavram Trk hukukuna Lozan Ba

r Antiamas'yla girmitir. Lozan Konferans'nda en ok
tartlan konularn banda, aznlklar sorunu gelir. Bura
daki aznlklardan maksat, gayrimslim Trk vatandalar
dr.
Os

anh

mparatorlugu'nun son 200 yllk blnme

ve paralanma tarihinin temelinde aznlklar sorunu yatar.

Avrupa devletleriyle Rusya'run, Osmanl lmparatorlugu'na
kar atklan muhtelif savalarn gerekelerinde, Hristiyan
aznlklarn haklar ve himayesi dncesi yer almtr. Ni
tekim ngiliz badelegesi Lord Curzon, 1 2 Aralk 191 2'de
aznlklar sorununun grldg Arazi ve Askerlik Ko
misyonunda yaptg konumada, "Mefikler, Trkiye ile
harbe srklendikleri zaman, gayelerinden biri de, Anado
lu'daki Hristiyan aznlkar himaye etmek, mmkn ise
kurtarmaku. Hele Ermenilere verilen teminat, Berlin Ant
Iamas'na kadar gitmektedir" diyerek, bunu ak bir ekil
de ortaya koymu-tur. Lozan Konferans'nda gayrimslim
aznlklada ilgili tarulan konularn banda Ermeni yurdu,
aznlklarn medelli hukuka ilikin hakla_r ve himayesi ile
patrumane sorunu gelmitir.

1. Aznikiann Haklar

Lozan Konferans'nda, mttefik devletlerin projele

rinde, aznlklarn din ve egiim messeselerinin zerliligi
ile aile hukukuna ilikin ilerinin kendi gelenek ve adetle
rine gre tanzim olunmas esas yer almakta idi. Bu ba
kmdan aile ve alkam- ahsiye meselei, konunun gr-

1 1) Sultan Abdlhamit, Siyasi Hatmtm, Dergah Yaynla

r, stanbul, 1 984, s. 1 22.

94

ldg alt komisyonda ekimelere neden olmu; mal

denin yazlmas ii, nce hukuk mavirlerine verilmi,
ancak hukuk mavirleri de bu konuda bir anlamaya va
ramamlardr. nk Yunanistan, mttefik devletlerin tek
lifinde srar etmektedir. Bunun zerine mesele yine komis
yona gelmitir.
Komisyonda Rza Nur Bey, Trkiye'nin yaknda aile
hukukuna dair genel ve agda bi r kanun kahul edecegin
d,en, aznlklarn kendi adetlerine gre a, . - hukukunu tan
zim edebilme yetkisini, .hir sre ile t3nyahileceklei yolunda bir madde teklif etti.
Bu tekliften anlalmaktadr ki, Trk Hkmeti, da
ha o vakit, Avrupa'dan medeni kanun alarak yaynlamaya
karar vermiti. ' Nitekim Trk Medeni Kanunu Lozan Bar
Konferans'ndan y!l . sonra, Ni san 1 926 tarihinde kabul
edilmi ti r. Bu kanun svire Meden i Kanunu'na dayanmak
ta idi. Rza Nur Bey, byle bir medeni kanunla, meselenin
kendiliginden halledilmi olacag n belirtiyordu. Nihayet
Trk taraf tezinde fazla srar edemeyerek, aznlklarn aile
hukuku veya ahkam- ahsiye konularn kendi rf ve a
detlerine gre dzenlenebilmesini kabul etmitir. Ancak
Trkiye, ahkam- ahsiye ve hukuk-u aile kavramlarnn
kapsamn tayin etmek hakkna sahip klnmtr.
Aznlklarn, medeni hukuka ilikin haklar, Lozan
Bari Antiamas'nn 42. maddesinde dzenlenmitir. Bu
madde, byk lde mttefik devletlerin istedigi ekilde
yazlmtr. 42. maddeye gre, Trkiye Hkmeti, gayri
mslim aznlklarn aile hukukuna i likin meselelerini ken
di rf ve adetlerine gre hal ve fasl edilmesine msait her'
trl hkmterin vaz'na muvafakat etmekte ve bu h
kmlerin, Trkiy Hkmeti ile ilgili aznlklardan her b i
rinin eit miktarda temsilcilerinden oluan zel komisyon
lar tarafndan tanzim edilmesini kabul etme ktedir. lhtilaf
halinde Avrupa hukukinaslan arasndan seilen bir ha

95

kem devreye girecktir. Bunun yannda Trk hkmeti,

gayrimslim aznlklara ait kilise, havra, mezarlk vesair di

ni kurumlara her trl himayeyi bahetmeyi taahht et
mektedir. Ayn zamanda aznlklarn Trkiye'deki mevcut
vakflarna, dini ve hayr kurumlarna her trl kolaylg
gsterecegi gibi, yenilerinin kurulmas konusunda da ge
rekli kolayl salamaktan ekinmeyecektir (Md. 42).
Lozan Bar Antiamas'nn 43. maddesi, Trkiye'de
ki gayrimslim aznlklarn, dini inanianna uymayan ve
ya dini ayinlerinin ihlaline sebep olan her hangi bir mua
melenin yerine getirilmesine mecbur tutulamayacaklarn
hkme balamtr. Yine bu maddeye gre, aznlklarn
hafta tatillerinde, yani dini ibadet ve dinlenme gnlerinde,

mahkemelerde isbat- vcut etmekten veya herhangi bir

kanuni muameleyi icradan kannalanndan dolay hi bir
haklar sakt olmayacakt. Lozan'da aznlklara verilen imti

yazlar bundan ibaret deildir. "Ekalliyetlerin Himayesi"

baln tayan nc fasl, 9 madde halinde (Md 37-45)

Trkiye'deki gayrimslim aznlklara ayrlmtr. Bu fasln

ilk maddesi olan 37. madde, aznlklarn himayesine ilikin
38'den 44'e kadar olan maddelerde ye;- olan hkmlerin,
temel (asli) kanunlar eklinde tannmasnn; hi bir kanun,
nizarn ve resmi muamelenin bu hkmlere aykr veya s
tn olmamasnn Trkiye tarafndan taahht edildiini belirtmektedir.

Lozan Bar Antiamas'nn 39. maddesi, gayrimslim aznlklara mensup Trk tebaasrun, Mslm,anlarn is
tifade ettikleri ayn medeni v:e siyasi hukuktan yararlana"' caklarn belirttikten sonra, herhangi bir gayrimslim Trk
tebaasnn, gerek hususi veya ticari mnasebetlerinde, ge
rek din, matbuat veya her nevi neriyat hususunda ve ge
rekse genel toplantlarnda her hangi bir lisan serbeste
kullanmalanna kar hi bir kayt konulmayacan hkme
baglamaktadr. Ayn maddenin son fkras ise, Trke'den

96

baka bir lisanla konuan gayrimslim Trk tebaasna,

Trk mahkemeleri huzurunda kendi lisanlann ifahi Sl.l'
rette kullanabiline hakkn vermektedir. Bu maddeye gre,
Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, aznlklarn, Trkiyede
dogup bym ve Trk okullannda okumu olmalar iti
bariyle anadili gibi Trke bilseler dahi, mahkemede
Rumca veya Ermenice konuabilmeleri iin bir terc.man
temin etmekle grevli olmaktadr. Nitekim, Yassada Mah
kemeleri srasnda ahit sfatyla dinlenen Ortodoks Patrigi
Athenagoras, uzun sre Trkiye'de bulundugu ve Trk
e'yi ok iyi bildii halde, bu maddeden yararlanarak, ifa
desini Rumca vermitir. Devlet de, mahkemede bir terc
man istihdam etmek mecburiyerinde kalmtr. Trkiye
Hkmeti, gayrimslim tebaa nn mhim bir nisbet dahi
linde oturmakta olduklan ehir ve kasabalarda, ocuklar
nn ilkokullarda kendi lisanlariyle okumalarn temin iin,
mnasip kolaylklar salayacaktr. Ancak bu hkm, Tr
kiye Hkmeti'nin adgeen okullarda Trke'nin okutul
masn mecburi hale getirmesine mani olmayacaktr. Bun
dan ,baka, gayrimslim aznlklarn nemli oranda bulun
duklan ehir ve kasabalarda, devlet_ btesi, belediye veya
sair btelerden terbiye, din veya hayr ilerine tahsis edi
len neblalardan, gayrimslim aznlklara da adilane bir
ekilde pay verilecektir (Md. 4 1) .
zetlersek, Trk vatanda olan gayrimslim a zn
lklar, mederi ve siyasi l;aklardan mslmanlada eit ola
rak istifade edecekler; Trke'den baka bir dili, hususi
veya ticari mnasebetlerinde, dini ilerinde, gazete ve her
trl neriyat faaliyeqeriyle mahkemelerde kullanabilecek
ler; masraflan kendilerine ait olmak zere her trl hayr,
din ve egitim messeseleri ihdas, idare ve urakebe et
mek ve buralarda kendi dillerini serbeste kullanma hak
kna sahip olacaklardr.
Grlyor ki, gayrimslim aznlklar, Osmanl Dev,

97

leti dnemiride sahip olduklan imtiyazlannn nemli bir

ksmn, Cumhuriyet rejiminde de koruma imkann elde
etmilerdir. Lozan Bar Konferans'nda, himayelerine ka

rar verilen aznlklar, mnferit fertler olarak deil, bir top

luluk olarak itibar edilmiler, aznlklarm haklan da bu s

fatla d zenlenmitir. Lozan'da aznlklara ayr bir toplulk

itibar edilerek bir takn haklar tannmas, Cumhuriyet d

neminde de "millet sistemi'''nin devam ettiini gstermek

tedir.

Lozan Bar Antiamas'ndaki aznlklar ya da "ekal

liyetler" kavram, Trklerin dndaki dil ve rk gruplarn

deil, din bakmndan slamiyetten baka inanlara bal

Hristiyan, Yahudi ve Ermenileri kapsamaktadr.

2. Patrikbane Sorunu

Patrikhane sorunu, Lozan Bar Konferans'nda di

er konulardan daha fazla tartlm, konferansn alt ko

misyonunda

20

otururnun gndemini igal etmi ve halle

dilemedii .iin le byk komisyona, yani Arazi ve Asker

lik Komisyonun'a havale edilmitir.

10

Ocak

1923

gn toplanan Arazi ve Askerlik Kq

misyonunda uzun bir konuma . yapan Lord Curzon,

Patrikhanenin, asrlardan beri stanbul'da bulunduunu,

ilk imtiyazlarn Fatih'in verdiini ve sonraki Padiahlann

da bu imtiyazlan kabul ettiini; Rum-Ortodoks Kilisesinin

ba olan Patriin, Trk Hkmetine tabi bir memur ola

rak kaldn ve tayininin, Trk Hkmetince onaylanarak

tamamlandn anlatr. . Anierikan delegesi de Patrikhane
nin stanbul'da kalmasn ister.

Trk taraf ise, P a trikhanenin siyasi faaliyetlerin

merkezi haline geldiini, bu bakmdan lke dna kanl

mas gerektiini savunuyordu. Trk heyetine gre, cema

atlara verilen imtiyazlar, Osmanl mparatorluu'nun siyasi

durumunun bir gerei idi. Din ile devlet aynidktan ve sal

tanat kaldnldktan sqnra, cemaat reisierinin de dini sfa-

98

tndan baka imtiyazlan kalamazd. Trk delegesi Rza Nur

Bey, bu konuda daha nce Alt Kornisyona bildiri sunmu

tu. Rza Nur, bildirisinde, diger devletlerdeki aznlklara

saglanm haklarn aynsnn Trkiye'deki aznlklara da ta

nnacagn; Halifelik ile devletin birbirinden ayrlmas ve

saltanata son vrilmesi suretiyle, tamamen demokratik bir
rejimin kurulmu olduunu; bundan byle cemaat reisieri
nin dini niteliklerinden baka zelliklerinin kalmam ol
duum belirterek u grlere yer veriyordu:
"Din zgrl, ngiltere, Fransa, Amerika ve hen
zeri dier lkelerde olduu gibi, Trkiye'de de eitli din
Iere bal olanlara , serbeste dinlerinde gelime imkan
saglayacaktr. Yeni rejim, bylece din adamlar snfn salt
din a:lannda kalmaya zorlyacak, ' di ne yeni bir atlm vere
cektir. imdiye kadar siyasi bir organ olan Patcikliin Tr
kiye dina kanlmas gerekir. Din adamlan snfnn dn
ya ilerine ilikin ayrcalklarnn ort'adan kaldrlmas ve
Patrikhanenin Trkiye dna k:: dmas, Trkiye iin ka
r"ilmaz bir zorunluk olduu kadar, ilgili topluluk iin de
bir kurtulu yoludur."
Lord Curzon, Trk tarafnn itiraz zerine, btn
heyetler adna, Patrikhanenin bundan byle siyasi ve idari
niteliinin kaldrlarak yalnzca dini bir messese . eklinde
kalmasn teklif etti. Romanya ve Srp delegeleri, Patrikha
nenin stanbul'da kalman isteyen konumalar yaptlar.
Yunan badelegesi Yenizelos da, Patrikhanenin, Lord Cur
zon'un teklif ettii ekilde stanbul'da kalinasn Trk he
.
yetinden istedi. Venizelos 'a gre, Patfiin faaliyet alannda
deiiklik yaplabilmesine Kilise Kanunu insaittir. Evlen
me ve boanma, Kilise makamianna braklmaldr. Trki
ye, btn br yetkilri Patcikten almakla, vaktiyle kendi
vermi olduu yetkileri yine kendisi alyor demektir ki bu
da tabiidir. Ancak Patrikhaneyi karmak, Kilise Kan ununa
gre imkanszdr. Venizelos'a gre "Patrik, drdnc ve

99

beinci asrlardaki refahndan dolay, Roma Kilisesi dahil

oldugu halde, btn Hristiyan kiliselerinin karar ile, iin
de Rum Patrikliginin tesis edildigi lstanbul'ln, bu yeni Ro
ma ehrinin Ba Piskoposudur. D nyada hi kimse bu iki
vazifeyi biribirinden ayramaz Bu o kadar agrdr ki, eger
Patrik, lstanbul'u terkedecek olursa, Rum Ortodoks cema
at, kilisesinin dini reisini kaybeder, eger tesadfen diger
bir zat bu nvan alrs?, rafizi olur". Yenizelos bu deger
lendirmelerini, eger "Trkiye "Lord Curzon'un teklifini ka

bul ederse, Yunan heyeti imdiki patrigin ekilmesini ko

laylatracaktr" diyerek tamamlamtr.
Trk badelegesi tsrnet Paa, nceleri kesin olarak
reddettigi halde, her nedense, daha sonra, mttefikler ve
Yunan heyetinin, Patrikhanenin siyasi ve idari nitelikte o
lan ilerle bundan byle ugramayacagn ve yalnz dini
konulara ilikin ilerle ilgilenecegi konusunda syledikleri
szleri- ve verdikleri ak teminatlan senet sayarak, bu art
lar iinde Patrikhanenin stanbul'dan karlnas teklifin
den vazgetigini bildirmitir.
Patrikhane meselesi, Lozan Ban Konferansnda bu
ekilde sonulanm, ban metninde herhangi bir surette
yer almarntr. Patrikhanenin siyasi ve idai grevleri, bu
mzakerelerde verilmi szler zerine ortadan kalkm,
ancak dini, ruhani niteligi devam etmitir. Patrikhanenin,
stanbul'da kalarak tarihi ;mevkiini korumasnn, Bizans'n
hatrasn canlandrmak isteyenlere, manevi bir destek va
zifesi grdgn unutmamak gerekir.

100

SONU

Osmanl Devleti'nde gayrimslimlerin, Rum-Ortodoks, Er

meni ve Yahudi gibi, mstakil birer topluluk olarak kabul

edilip zerk statye kavuturulmas, stanbul'un fethinden
sonra gereklemitir. Fatih Sultan

Mehmed, Bizans'n ye

nik den halklarna, "millet" stats tanyarak onlara,

kendi liderlerinin ynetimi alunda kurumlarn, gelenekle
rini ve yasalarn tatbik etmek imkann vermitir. Her

mil-

let, kendi liderlerini serbest olarak seebilmek hakkna sa

hip klnmtr. O dnemde, devletin btn idari kademe
lerine atama yoluyla gelinirken, gayrimslimlere kendi li
derlerini seme hakknn tannmas, bu topluluklara veril
. mi nemli bir imtiyazd. Bu ayn zamanda, agda ve me
deni bir uygulama olarak da degeriendirilebilecek . bir hu
sustur

Gayrimslim topluluklar,

ynetici

snfla dogrudan

degil, kendi millet liderleri vastasyla, dalayl bir iliki i

inde bulunmaktayd.

Devlet, gayritnslimlerle. ilikilerini,

bu millet liderleri araclg ile yrtmekteydi. ok eitli

din, mezhep ve rklardan meydana gelen gayrimslim
topluluklarn, byle bir stat iinde ynetilmesi,

devlet

sndan da pratik bir yntem olarak grlm olmaldr.

nk, haberleme ve ulam imkanlarnn gelimedigi,
dil, din ve kltr birliinin olmad bir toplum yapsnda

ve c:Jgrafyada, devlet ile halk arasndaki ilikilerin, bu e

kilde yrtlmesinin pratikligi aktr. Cemaat ile ilgili k-

101

t ynetim ve skntlar, ok snrl mnasebet halinde bu

lunduklar hakim milletten degil, daha ziyade kendi lider

lerinden kaynaklanm olmaldr. Gayrinislim milletierin

!iderleri, cemaatlan zrinde yalnz din otoriteyi degil, ay

n zamanda cismani otoriteyi de etkin bir ekilde tem;;il e
diyorlard. Osmanl Devleti'ndeki gayrimslim milletierin

!iderleri, bu nitelikleinden dolay, Hristiyan bir devletteki

dini liderlerden daha geni yetki ve imkanlada donatlm

tL

Bu nedenle gayrimslimler, liderlerinin sahip olduklar

yetki ve imkanlan . ktye kullanmalanndan dolay maruz

kaldklar rahatszlklan, zaman zaman devlete bavurarak
ikayet konusu edebiliyorlard. Hatta Tanzimat'ta'n sonra,

millet tekilatlarnda demokratikleme ynnde yaplan

degiiklikler, millet liderlerinin yetkilerini snrladg iin,

en ok gayrimslim tebaay memnun etmiti. Aslnda by

le bir reform ihtiyac da, gayrimslim tebaa tarafndan dile

getirilmi, fakat bu reformlardan millet liderleri pek ho

nut olmanulard. nk, millet !iderleri, ynetim yetkile.;.

rini halk tarafndan seilen meclisler. ile paylaacak; keyfi

oarak hapis, ikence, sansr ve vergi koymak gibi tasar

ruflarda bulunamayacaklard:

. Gayrimslimler, devletin tandg haklar dzeni sa.,

yesinde, salt din ve vicdan zgrlgne sahip olmakla

kalmarmlar, ayn zamanda gnmz anayasalannda, dev- '

letin egemenlik haklarnn bir paras olarak kabul edilen

adli ve mali alanda da zerk bir statye kavumulardr.

Gayrimslimler, adli alanda, kendi yasalarn, mahkemeleri

vastasiyle tatbik etmek gibi nemli bir bagmszlga sahip

olmulardr.
1

Millet tekilatlar, kendi yelerinden vergi ve har

alabilmekteydi. Devlet, askerlik, maliye ve ynetim alann

daki faaliyetleri kendisi stlenmi; buriann dnda kalan

egitim, haberleme ve sosyal gvenlik gibi kamu hizmetle

rini de, her milletin kendisine brakmt. Gayrimslimle-

102

rin, devlete kar grevlerinin banda, askerlik hizmetine

karlk "cizye" adndaki gvenlik vergisi ile, siyasi faali

yetlerle ugramamalar geliyordu. Cizye dnda, msl

manlada gayrimlimler, devletin ayn mali yasalarna tabi

idiler.

'

'

Gayrimlim topluluklar, Osmanl ynetiminin ver-

digi statden memnun olmallar ki, baka lkelere g et

mek ve devlete kar isyan etmek gibi bir davran iine

girmedikleri gibi, eitli lkelerde zulm ve bask gren

baz gayrimsfim topluluklar da, kurtuluu Osm'a.nl top

raklarna g etmekte bulmulardr. phesiz bu

ekilde

g edenlerin banda Yahudiler gelir. spanya, Almanya

.

ve Rusya'da bask ve zulme maruz kalan Yahudiler, Os-

manl topraklarna g ederek, nemli ticari lve sanayi

merkezlerine yerlemek suretiyle, kendi kimliklerini koru

.
mular, iktisadi ve ticari faaliyetlerini serbest bir ekilde

gelitirmilerdir. Ayn eyi Ortodoks Hristiyanlar iin de

sylemek mmkndr.

Avrupa'da . din ve mezhep taassubunun doruk nok

tasna ulatg dnemlerde, Osmanl Devleti'nde geni an

lamda din z rlgne dayanan bir politika takip edil

mekteydi. Osmanl ynetimi, baka devletlerin yaptg gi

bi, fethettigi blgelerin insanlariu, dini ve kltrel ynden

asimile etme yoluna da girmemitir. Eger byle bir politika

takip edilmi olsayd, her halde XIX. yzylda lmparatorlu

gu zaafa dren bir aznlklar sorunu ile karlalmazd.

Osmanl ynetimi, batan. beri, fethedilen lkelefin

Hristiyan ve Yahudi halklarna ne kleletirmek ne de din

degitirmek iin zorlama yapmamtr. Hatta devlet, Bal

kanlar'da ve Anadolu'da, Rum, Ermeni, Bulgar ve Romen

leri, Mslman olma k0ulu aramakszn, fetihi ordular

na "sipahi" olarak bile kabul etmitir. Osmanl ynetimi

nin, XVf. yzyln ikinci yarsnda balayan gerileme sre

cinde, hakim (egemen) millet iinde, yani ynetici snfta,

. 1 03

zorbalk yanllarnn bulundugu bir gerektir. Ancak bun

lann. kt uygulamalan,
tebaa

zerinde

rnuna

gildir.

mslman ve gayrimslim, btn

olmutur. Din ve mezhep ay

ayru sertlikte

dayal zel bir uygulama kesinlikle sz konusu de

Osmanl Devleti'nde, ynetime hakim olari Trkler,

sadece idare, skerlik ve ilmi faaliyetlerle ugramay tercih

ettiklerinden iktisat, ticaret ve hatta devletin maliyesini b

yk lde gayrimslimlere brakmlar, gp.yrimslimler,

askerlik yapmadklan ve devlet hizmeti dnda tutulduida

n iin de, ticari ve iktisadi faaliyetlerle daha fazla ugrama

imkan elde edebilmilerdir. Devletin en nemli dairesi o

lan dileri de,

XVIII. yzylda,

Bat

ile ilikilerin

yogunlamaya

baladg

gayrimslim memurlarn ynetimine veri

lince, devlet idaresinde ve toplum hayatnda eitli sknt

lar ba gstermitir.

Osmanl ynetimi, fethettigi blgelerde milli ve kl

.trel. entgrasyona degil, daha ok, devletin otoritesini ta

nmay esas alan "cografi entegrasyon" politikasna agrlk

vermitir. vlet; ortak bir dil ve kltr politikas takip et

mediinden, .mslmanlar ile gayrimsBmler arasndaki

kaynamay baanl bir ekilde saglayamadg gibi, tebaa

siyle arasndaki irtibat da kalc hale dntrememitir.

Halbuki gayrimslimlere verilen zerk stat, byle bir po

litikann takip edilmesini engelleyecek nitelikte degildir.

Aslnda devletin gayrimslimlerle olan ilikileri, balang

ta iyi bir dzeyde olduu ha!de, bu ilikiler, XVIII. yzy

ln sonuna dogru bozulmaya balanutr. Kaldnndan y

rilme ve ata b"lme yasa ile klk-kyafet snrlamas gibi,

ynetimin gayrimslimlere kar izledii yanl ve gereksiz

politikalar, onlarn, devletle ve mslman . halkla zaten s

nrl dzeydeki irtibatru, giderek zaytlatmtr.

.

Bat'da mutlak monarilerin yerini milletevlet sis

temleri alp, uluslama hareketlerinin yaylmaya balad

104

bir zamanda, devlet, her trl aynlk ve fesat tohumlannn

atld gayrimslimlerin ynetimindeki okullan, siyasi ve
idari ynden denetleyememitir. A5lnda devletin, denetim
iini yapacak yeterli dzeyde organizasyonu da yoktu. Ite
bu boluktan yararlanan gayrimslimler, atklan ok say
da okul vastasyla tarih, kltr ve edebiyatlarn retme
ve gelitirme imkan elde ederek, uzun yllar glgesinde
yaadklan devlete kar, XIX. yzylda isyana girimiler
dir. Gayrimslimlerin isyannn temelinde : m topluluklarn

eitim, iktisat, t icaret ve diplomasi alannda elde ettikleri

baaniann yannda, Rusya ve Avrupa devletlerinin de b

yk destei vardr.
Rusya ve Avrupa devletleri, eitli balanelere daya
narak atklar savaiann yannda, gayrimslimlerle dini,
ticari ve siyasi alanlarda kurduklar yakn mnasebetleri
de iyi deerlendirerek, XIX. yzyln bandan itibaren as

keri ve mali gc zayflayan Osmanl mparatorluu'nu

,kertmeye ynelik sistemli bir almann iine girmiler

di. Nitekim bu nedenle devlet, iten ve dtan gelen bask
lar karsnda, 1 839'da Glhane Hatt- Hmayunu'nu ilan
etmek zorunda kalacak ve bylece i ve d evreleri, re

form grnts altnda teskin etmeye gayret gsterecektir.

Glhane Hatt- Hmayunu, Trk siyasi ve idari ku

rumlanyla toplum hayatnn Bat'ya resmen ald ve on

dan etkilenrneye balad deime sreciqi,n belki de ilk

admdr. Bu deime srecinde, geleneksel Osma ku

rum ve deerleri, Bat'l kurum ve sistemlerle uzlatrlma

ya allm ve tebaann hukuku bakmndan baz yenilik

ler getirilmitir. Glhane Hatt- Hmayun'un tebaa hukuku
bakmndan getirdii en nemli yenilik "tebaann eitlii"
prensibi olmutur. Hatt- Hmayun, "ehl-i lslam ve milel-i
saire"nin eitlii ilkesini getirmekle, din esasna dayal
"millet sistemi" yerine, kozmopolit bir kavram olan "Os
.

manllk" fikrini ikame etmi ve bylece hakim millet anla..

'

lOS

yn degitirmitir. Btn devlet makamlan ve rtbeler,

gayrimslimlere de almtr. Gayrimslimler, mslman

hi.ra tannan siyasi ve idari haklardan istifade etmekle bir

likte, askerlikten muaf tututmalar nedeniyle, egitim ve ti

carette kendilerini daha fazla gelitirme frsatn elde et

miler ve bylece ayrcalkl bir statye kavumulardr.

Tanzimat, daglmakta olan Osmanl toplumunu bir

letirmek amacyla yola ktg halde, mslmantarla gayri

mslimleri kaynatrmak yle dursun, eitli gayrimslim

unsurlarn, hana ayn mezhebe_ bagl eitli topluluklarn

bile bir arada yaamalarn gerekletirememiti'r. Bunun

en ilgni megi, Bulgarlann, Rum-Ortodoks . Kilisesinden

aynlmasdr. Ynetimde, ortak temsil ve eit haklar esasna

dayanan "Osmanllk" kavranu, 1876 Kanun- Esasi'sinde

de nemli bir prensip olarak benimsenmitir. tk Osmanl

parlamentosu olan Meclis-i Umumi'de, gayrirrislim tebaa

nn temsilcileri de yer alnu, onlar da yasama faaliyetlerine

katlmlardr. Gayrimslimler, nceden oldugu gibi, cizye

ye bagl "zimmi" statsnden kurtulup, mslmantarla eit .

haklara sahip "vatanda"lar olarak devlet ilerin itirak et

tirilmilerdir.

Ancak gayrimslimler, mslmanlar wbi siyasi ve i

dari ynden eit haklara kavumakla birlikte, gerek a

malar bu olmadg iin, sahip olduklan staty bir basa

. mak olatak kullanarak devleti zayt1atmak ve frsatn bu

lunca da, bamszlk kazanma arzusunu gerekletirmek

emeline dmlerdir.Rusya ve Avrupa devletleri, teden
.

beri, dini ve siyasi gerekelerden dolay gayrimslimleri

himaye etmilerdir. Ruslar Ortodokslann, Franszlar Kato

liklerin, ngilizler ise Protestanlarn hamisi sfatyla devle

tin iilerine mdahalede bulunmular, hatta XIX. yzyln

ortalanna doru, devletin idari zaafndah istifade ederek,

zellikle Ortadogu ve Dogu blgelerinde ok sayda mis

yoner okulu atrnular, bylece mezheplerini ve dn-

106

' eelerini gayrimslimler arasnda yaymara ve bagmszlk

duygularn gelitirmeye hz vermilerdir. Bu dnemde, l
kedeki yabanc elilik ve konsolosluklar da, devlet yneti
minde fiili bir rol stlenmilerdir. Bunlar, gayrimslimlerin
ikayetlerini incelemekle kalmyor, ikayetleri yoksa onlar
iin ikayetler bile icat ediyorlard.

XIX. yzyln sonuna dogru , Osmanl Devleti'nde

Ermenilerin dnda, himaye edecekleri baka byk bir a

znlk kalmadgn gren Rusya ve Avrupa devletleri , bu
defa, szde bir Ermeni sorunu i cad ederek, Dogu, Gney
dou ve Ortadoudaki siyasi ve iktisadi emellerini gerek
letirmek iin bu faktr kullanmaya almlardr. Os
manl Devleti, Ermeni sorunu nedeniyle, o dnemde ite
ve dta nemli problemlerle karlatg gibi, bugn de
ayn sorun g: ndeme getiriLmek suretiyle Trkiye Cumhu
riyeti de g duruma drlmek istenmektedir.
Avrupa bakmndan, Anadolu'nun paralan;na sre
ci, henz tamamlanm' deildir. Tarih! korkular ve d
manlklar, Avrupa'nn, Trkiye ile yakndan ilgilenmesi so
nucunu dourmaktadr. Trkiye, Osmanl mirasnn ze
rinde . oturduuna gre; bu mirasn sorumluluunu ve y
kn tamaya devam edecektir.
Osmanl 1mparatorluu'nda, Mslman, Hristiyan
.

ve Musevilerin, uzun yllar yan yana ve ban ' iinde yaa

mas, Osmanllar'n buluu olan millet sistemi sayesinde

gereklemitir.

1 07

KAYNAKA

Abdurralunan Vefik: Tekalif Kavaidi, cilt 1 , Dersaa

det-1328
Abdurrahman Vefik: Tekillif Kavaidi,
cilt 2, Kanaat
.
Matbaas, Dersaadet 1 330
Ahmed, Feroz-Rustow; Dankw:::rt A. : "kinci Men
tiyet Dneminde Meclisler: 1908-1918", Gney Dou Av
rupa A rat rmalan Dergisi, Say 4-5, 1 975-1976, 1. . Ede
biyat Fakltesi, stanbul 1976
Ahmet Cevdet Paa: Ma 'rnzat (Yayia Haz., Yusuf
Halacolu), agr Yaynlar, lstanbul-1 980
Ahmet Cevdet Paa : Tarib -i Cevdet, cilt I, dal
Neriyat, lstanbul-1 984
Ahmet Cevdet Paa: Tarih-i Cevdet, cilt VI, dal
Neriya, lstanbul-1984
Ahmet Cevdet Paa: Teziikir; 1 - 1 2 (Haz. : Cavid Bay
sun), Trk Tarih Kunmu Yayn, Ankara, 1 986
Ahmet Cevdet Paa: Teziikir; 1 3-20 (Haz. , Cavid
Baysun) Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1986
Ahmet Cevdet Paa: Teziiki;, 2 1 -39 (Haz . , Cavid
Baysun), Trk Tarih Kuumu Yayn, Ankara-1 986
Ahmet Cevdet Paa: Teziikir, 40-Tetirnme (Haz., Ca-.
vid Baysun), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara-1986
Akura, Yusuf: Osmanl Devletinin Dalma Devri,
Trk Tarih Kurumu Yayn, (2. bask), Ankara-1 985
Bayur, Yusuf Hik;net: Trk lnklab Taribi, I. cilt

109

Maarif Matbaas, lstanbul-1940

Bayur, Yusuf Hikmet: Trk lnklab Traribi, cilt 3/3
'Trk Tarih Kurumu Yayn, istanbul-1983
Berkes, Niyazi: Trkiye 'de ada/ama, Dogu-Bat
Yaynlan, lstanbul-1978.
Bozkurt, Glnihal: Gayrimslim Osmanl Vatan
. dalannm HukukiDuru m u (1938- 1914), Trk Tarih Kuru
mu Basmevi, Ankara-1989
Danimend, tsrnail Hami: lzah l Osmanl Tarihi
Kronolojisi 4. cilt, Trkiye Yaynevi, Tarih Serisi, stanbul- '
1 96 1
Dileri Bakanlg: Lozan (1922-1923), Dileri
'
Bakanlg Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrlg,
Ankara-1973
Ebu Yusuf: Kitab-l Hara (ev., Ali zek) 1. ni
versitesi Yayn, No: 1519, lstanbul-1973
Engelhardt: Trkiye ve Tanzimat (ev., Ali E,eat),
lstanbul-1328
Ercan, Yavuz: ''Devirme Sorunu, Devirmenin Ana
:--olu ve Balkanlardaki Trkleme ve lsiamlamaya Etkisi"
Belleten, cilt 2, say: 198, Aralk- 1 986
Ercan, Yavuz: Kuds Ermeni Pat rikhan_esi, Trk Ta
rih Kurumu Yayn, Ankara-1988
Ergin, Osman: Trk Tarihinde Evkaf, Belediye ve
Patrikhaeler, Trkiye Basmevi, stanbul-1937
Ergin, Osman: Trk Maarif Tarihi,'\ cilt: 1-2; Eser
Matbaas, lstanbul-1 977
Eylmaz, Bilal: "Osmanl Devletinde Nfus Saymla
n ve Nfusun Yaps" Turk idare Dergisi, yl: 60, say: 380,
Eyll 1 988, ileri Bakanlg, Ankara.
Eylmaz, Bilal: "Tanzimat'n Trk Ynetim Hayatm
daki Yeri", Akademik Aratrmalar Dergisi; say: 1 , zmir1 987
Eylmaz, Bilal: Tanzimat ve Ynetirnde Modernle
,

1 10

me, iaret, stanbul, 1992

Fndkoglu, Ziyaeddin Fahri:

Hayat, lstanbul 1940.

Tanzimatta lctimai

Trkler ve Yahudilet(llaveli tkinci

Galanti, Avram:

Bask), Tan Matbaas, stanbul 1 947

Galanti, Avram:

Fatih Sultan Mehmet . Zamanmda

]stanbul Yahudileri, Faklteler Matbaas, stanbul- 1 953

Galanti, Avram: Ankara Taribi, Tan Basmevi, ts

tanbul-1950

Garaudy, Roger:

Siyonizm Dosyas, Pnar Yaynlar,

lstanbul-1 983
Gologlu, Malunut: Trkiye Cumh.uriyeti-:1923, Milli
Mcadele Tarihi, Beinci kitap. Banur Matbaas, Ankara1 97 1

Gi.in, Kamuran:

mu Yayn, Ankara-1986

Ermeni Dosyas, Trk Tarih Kuru

Ha midullah, Muhammed : lsla mda

Nur Yaynlar, Ankara-1 979
Hamidullah, Muhammed:
id Mutlu), I. cilt, lstanbul-1966

Devlet Idaresi,

Isliima Giri (ev. , M. Sa

Hammer, Joseph Von: Osmc:znl Tarihi, I. cilt, Milli

yet Matbaas, stanbul-1 966

Inal, Mahmut Kemal:

Son Sadrazam/ar, III. cilt, Mil

li Egitim Basmevi, lstanbul-1965

lnalck, Halil:

Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Ve

sikalar, Trk Tarih Kurumu Yayn, A.nkara:.. 1954

lnalck, Halil: "Mehmed II", Isliini Ansiklopedisi,

Milli Egitim Basmevi, stanbul 1.970

lnalck, Halil: 1be Ottoman Empire, Tbe Classical A

ge 1300-1600, Praeger Publishers, New York-1973
lnalck, Halil: "Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal
Tepkileri" ,

Belleten, Say: 1 1 2, Ankara-1964

Devlet-i Aliye-i Osmani
ye'nin 1313 Senesine Mahsus Istatistik-i Umumiyesi, Alim
statistik Umumi daresi:

ll l

Matbaas, lstanbul-1316
Karacan, Ali Naci: Lozan, tkinci Basm, Milliyet Ya
ynlan, lstanbul-1971
Kara, Enver Ziya: Osmanl Imparatorluunda Ilk
Nfus Saym 1831, Bavekalet statistik Umum Mdrl
g, Ankara-1943
Karal, Enver Ziya: Osmanl Tarihi, V. cilt (4. bask),
Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1983
Karal, Enver Ziya: Osmanl Tarihi, VI. cilt (3. bask)
Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1983
Karal, Enver Ziya: Osmanl Tarihi, Vll . cilt (3. bas
k) Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1983
Karal, Enver Ziya: Osmanl Tarihi, VIII. cilt, . Trk
Tarih Kurumu Yayn, Ankara-1983
Karamrsel, Ziya: Osmanl Mali Tarihi Hakknda
Tetkikler, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara-1940
Kardavi, Yusuf: Mslmarilar Gayrimslimlere.Na
sl Davrand?, lhya Yaynlan, lstanbul1985 (ev., M. Beir
Eryarsoy).
Karpat, Kemal H.: "Ottoman population Records
and Th e Census of 1881/82-1893", Internationaljournal
of Midd/e East Studies, 9 (1978), Cambridge University
Press ,
Koi Bey: Koi Bey Risalesi (Sadeletiren Zuhuri Da
nma'n), Kltr ve turizm Bakanlg Yayl No: 609, Anka
ra , 1 985
Kodaman, Bayram: Abdlhamit De;ri Eitim Siste
mi, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1988
Kk, Cevdet: "Osmanllarda Millet Sistemi ve
Tanzimat", Tanzimattan Cunhuriyet'e Trkiye Ansiklope
disi, cilt: 4 .
Lewis, Bemard: Modern Trkiye 'nin Douu, (ev.
Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yay1ru, Ankara-1984
Ltfi Paa: Tarih-i Ltfi, (Nairi, Abdurrahman e-

1 12

 ref), 8 cilt, Sabah Matbaas, De:saadet- 1328

M. Cemi!: Lozan, 2. cilt, lstanbul-1933
Mustafa Nuri Paa: Netayic 1 Vukuat, cilt 1-, Trk
Tarih Kurum\) Yayri, Ankara-1979
Mustafa Nuri Paa: Netayic 'l- Vukuat, cilt III-IV,
Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara-1980
Naima: Naima Tarihi, 6. cilt, (z,erinde basm yeri
ve tarihi yoktur).
Neri, Mehmet: Neri Tarihi (Haz. , M . Altay Ky-'
men) cilt I, Kltr ve Turizm Bakanlg Yayn, No: 25, An
. kara-1983
Oktay, Cemi!: "Hum Zamirinin Serancam"1 Bahri
Savc 'ya Armaan, MlkiyelHer Birligi Vakf Yaynlan, No:
7, .A.nkara-1988
Ortayl, llber: "tk Osmanl Parlamentosu ve Os'
anl Milletlerinin Temsili", Kanun- Esasinin 100. Yl, A.
. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, No: 423, Ankara-1978
Ortayl, llber: Imparatorluu n En Uzun Ylzyl, Hil
Yayn, lstanbul-1983
Peevi brahim Efendi: Peevi Tarihi, cilt I, (Haz.,
Bekir Stk Baykal), Kltr Bakanlg Yayn, Ankara:.1 981
. Poole, Stanley L: Lord Stratford Can ning 'in Trki
ye Anlan, Yurt Yaynlan: 17, Ankara-1988 (ev., Can Y
- eel)
Refik, Ahmet: "Trkiye'de Katalik Propagandas",
Trk Tarib Encmeni Mecmuas, No: 5(82), Sene 14, Eyll
1340 (1924)
Refik, Ahmet: "Osmanl lmparatorlugunda Fener
Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi", Trk Tarib_ Encumen i
Mecmua, Sene: 1 5 , No 8(85), 1 Mart 1 34 1
Refik, Ahmet: Onbirinci Asr- Hicri 'de !stanbul Ha
yat (1592-1688), Enderun Kitabevi, lstanbul-1988
Refik, Ahmet: nikinci Asr- Hicri 'de;/stanbul Ha.
yat (1689-1785), Enderun Kitabevi, lstanbul-1988
' -

1 13

Sevim, Ali: Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni Ili

kileri, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara-1983

Sharon, Moshe-Sevilla: Trkiye Yahudileri, Cep

niversitesi, lletiim Yaynlan, lstanbul-1992

Shaw, Stanford: Osmanl lmparatorlugu ve Modern

Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), I. cilt, lsianbul-1982

Shaw, Stanford; Shaw, Ezel Kural: Osmanl Impara

torluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc),

IL

cilt; lstanbul-1983
Shaw, Stanford: "The Onoman Cetsus System and
Population, 1831- l 914", Internationaljournal of Middle

East Studies, 9 (1978) Cambridge University Press.

Shaw, Stanford: "Osmanl tmparatorlugunrui Azn

. lklar Sorunu", Tanzimat 'tan Cumhuriyete Trkiye Ansik

lopedisi, Cilt: 4.

Sicill-i Nfus tdare-i Umumiyesi: Dersaadet ve Bil

/ad- Seliise Nfus-u Umumiyesine Mahsus Jstatistik (R.

1301), Matbaa-i Osmaniye

Sultan Abdlhamit: Siyasi Hatratm, Dergah Yayn

lan, stanbul-1984

ahin, Sreyya: Fener Patrikhanesi ve Trkiye, t

ken Yaynlan, lstanbul-1980

ener, Abdulkadir: "slam Hukukunda Gayrimslim

ler", Trk Tarihinde Errneniler, Dokuz Eyll niversitesi

Rektrlg Yayn, lzrilir-1983

Toynbee, Arnold: Tarih Bilinci, I. cilt, Bate Yayn

lan, lstanbut..:1978

Toynbee, Amold-J. Krkwood, Kenrieth, P. : Turkey,

/Greenwod Press, New York-1 976 '

Tunaya, Tank Zafer: Siyasi Partiler, cilt I, Hrriyet

Vakf Yaynlan, lstanbul-1984

Ubicini, M,A. : Trkiye 1850 (ev. Cemal Karaaga

l) cilt I , Tercman 1001 Temel Eser, No: 63

Us, Hakk Tark: Meclis-i Mebusan (Zabt Ceridesi),

1 14

lstanbul-1939
Unat, Faik Reit: Trkiye 'de Eitim Sisteminin Geli
mesine Tarihi Bir Bak, Ankara 1 964
Yavuz, Ahmet: Lozm Ban Konferans, Tutanaklar,
cilt I, Kitap I, Dileri Bakanlg, Ankara-1 960

1 15