KLTR VE TURZM BAKANLII YAYl.

^L/*

TRK BYKLER DZS : 4

---------------------------------- ------------------------- --------

K LTR

VE TURZM BAKANLII YAYINLARI

KTP ELEB

ORHAN AK GKYAY

TRK BYKLER DZS : 4

Kapak Dzeni: Saim ONAN

O nay: 6.5.1986 gn ve 928.1-1862 say.

Jrinci bask, Temmuz 1986

Bask says: 15.000

Sevin Matbaas ANKARA

 N D E K L E R
N S Z...............................................................

I H A Y A T I...................................................

11

II K L .......... ......................................

21

II I E S E R L E R ..............................................

41

1 'Arapa F ezleke................. ............

41

2 Trke F ezleke................................

42

3 Tuhfetl-kibr fi esfril-bihr .......

43

4 Takvm't-tevrih............................

44

5 Kanunname ... .............................

44

6 Tarh-i Frengi tercmesi..........

44

7 Tarh-i Kostantaniyye ve Keyasire

(Revnakus - saltana) ........................

45

8 radl - Hyr

il Tarihi'l-yunun
ver-R m ve'n-Nasr ...... ...........

45

Slleml - vusl il tabakatil-fhl

46

10 Cihannma...................................... ...... 47

11 Levmiu'n-nur fi zulmeti Atlas Minur

50

12 lhm'l-mukaddes min feyzi'l-akdes

51

13 Kef'z-zunn anil-esm ve'l-fnun ...

52

14 Tuhfet'l-ahyr fil-hkem ve'l-e ar ...

53

15 Drer4 mnteire ve gurer-i mnteire

54

16 Dstr'l-amel fi slhl-halel .............. 54

17 Recm'r-rcim bis-sn ve'l-Cm ....... .......55
18 Beyzv Tefsirinin erhi ... .................... 55
19 Muhammediyye e rh i...................... .......56
20 Caci'l-mtn min celi'il-fnn ....... .......56
21 Mzn'l-Hakk fi ihtiyril-ahakk ...

56

IV ESERLERNDEN SEM ELER................ ....... 59

1 Fezleke'den.............................................. 59
a Eri Kuatmas. kinci gnk sa
va Allah'n yardmyla dma
nn bozulmas........................... ........59
b -kinci gndeki vuruma ve Al
lah'n yardmyla dmann bo
zulmas ............ ....................... ........62
c Naml padiahn menkabesi............... 66
d Mehmet P a a .................................... 67

e Sultan Osman'n Yedi Kulede e

hit edilmesi.............................
f Davut Paa'nn ve cebecibamn
ldrlmesi...............................

70

2 Tuhfet'l-kibr fi esfril-bihr'dan ...

72

68

a Oru Reis'le Hayrettin Reis'in ga

zalar .........................................
b Hayrettin Paanm en byk sa
va ...........................................
c Kffar gemilerinin says ........

75
76

d Kfirlerin bozulup kamas.......

77

e Kanun zere donanma deryaya

nice sefer e d e r ..........................

79

3 Arapa Fezleke'den..........................

87

a Kanunlar konmas ...................

87

b skf hakknda.......................

89

4 Cihannma'dan........... ....................

90

74

a Tatarlarn ahlk ve vasflan ...

90

b Aras N e h r i................................

92

c Yemen Kahvesi.........................
d Japonlarda ahlk ve det .......

93
95

e Amel-i F a f r.................... . ...

97

f M u m ya......................................

99

5 Kef'z-zunn'dan ............................

100

a lmn-ncum...........................

100

b Kelile ve D im n e.......................

102
5

6 Tuhfet'l-ahyr fi'l-hkem vel-emsl

ve'l-e'r'dan............ ... ,................

105

a n sa n ...................... .................

107

b nsann stnl.....................

108

c nsann imtiyaz .......................

109

d nsanlk....................................

110

NSZ
Bu sayfalar dikkatle okuyacak olan biri, geen yllarda bir
Trk aydnnn nasl yetitiini, daha dorusu kendini nasl ye
titirdiini renmi olacaktr. Onun gzne arpacak olan ilk
nokta, ylece b ir deyim olarak deil, bu deyimin tad en
geni anlamla okur-yazar olmann ilk art, byle bir ama ta
yan kimsenin, bu amac kafasnn en derin yerinde bulmu
olmasdr. B u tohum varsa atlmsa onu ulu b ir aa olarak
bytmek kendi elindedir, ona baldr. niversitelerin, faklte
lerin verecekleri, kimi kez diplomay aldktan sonra, orada t
kenip kalan b ir renimin yeterli olmad, bugn artk rnek
aratmayacak kadar ortalardadr. B u kurum lan ve onlarn ban
da genleri yetitirmekle grevler stlenmi olanlar hie say
mak gibi insafsz b ir yargya varm ak kimsenin aklndan ge
mez. Ama, artlar ne olursa olsun, dnyay, kiinin kafasn
kurcalayan ve hududu daralacak yerde, renip tandka alan
genileyen b ir bilgi dnyasn kavramay aklna 'koymu olan
bir kimsenin yoluna hibir engel kmayacan anlamak iin,
kimi defa b ir tek tank yeter, Ktip elebide olduu gibi. Gen
lik yllarn, Osmanl m paratorluu'nun dousundaki savala
ra katlarak srdrm olan Ktip elebi iin bu devreyi bir
yksek renim saymak yanl olmasa gerektir. Onun, on yl
Badat Seferi'nde olduu gibi, siperler ardnda tand bu e
tin hayat, o yine de b ir cihd- asgar (kk sava) saymtr.
Onun asl sava, onun tabiriyle Cikd- ekber (bilgisizlii yen
mek iin yaplan sava)'dir. Ordu ikinci bir savaa ynelmek
zere, arada stanbula dnd zaman, o devrin ad-belli ho
calarnn derslerine devam etmi, ordunun klaya ekildii yer-

lerde, sahaf dkknlarn dolaarak, kitaplar, onlarn yazar

larn, konularn, adlarn tamm, daha o yalarda ilim lemi
nin, bugn hl bavurduu kaynaklardan biri olmak deerini
tayan, hayatnn byk eserlerinden birinin malzemesini dev
irmeye balam ve tvmu m r boyunca srdrmtr. Yakn
larndan birinin kendine den miras paym kitaba vermi, orada
hi de yksek olmayan devlet grevini ve ayln brakarak
kesine ekilmi, fakat zamann, hibirimizin iine yarama
yan, kulana girmeyen asll-aslsz dedikodulara verecek yerde,
o okuyarak renmeye vermitir, btnyle. ok defa, gne,
doarken onu, masasnn banda mumu yanarken ve kitapla
rn okurken bulmutur. Okuduu kitaplarda, onlarn asl ko
nusuna taklp kalmam, tadklar bilgiyi tarayarak, ald
trl notlardan daha baka eserler yaratmay bilmitir!
Devrinin, medrese renimi grm olanlarnn bildikleri
Arapa ve Farsay derinliine inecek, bu dillerde okuyup yaza
cak kadar kuvvetli renmitir. Nitekim Byk Tarih Fezle
kesini, ana biyografi eserlerinden biri olan Slleml-vust'n
ve ilim leminin hl ana kaynaklarndan biri olarak elimiz
den dmeyen ve byk deeri dolaysyla daha X IX . yzy or
talarnda Latinceye evrilmi olan K ef z-zunnunu Arapa
yazmtr. almalarnda, b u dilde yazlm olan kaynak
larla yetinmemi, zellikle baty ve onun tarihini tanmak iin,
zamannda ellerde dolaan kitaplardan^ yararlanm ak zere Latinceyi renmi ve bunlardan eviriler yapmtr.
ann nl hocalarnn derslerine devam etmi bunlarn
baka baka konularda sz sahibi olanlarndan o konulan
renmitir. B u yoldan tek b ir konuda kalmayarak, tarih, coraf
ya, matematik, (kozmorafya, devlet idaresi biyografi, bibliyog
rafi gibi, herbiri tek bam a b ir kiinin adna b ir am t saylacak
eserlerin sahibi olmutur.
Onun hayatndan ders alacamz b ir baka ve belki de en
nemli nokta, iledii konularda, tarafszl elden brakm am a
sdr. Doru bildii, aratrmalarnn sonucunda vard gerek
leri, hibir tesir altnda kalmadan, olduu gibi aka dile ge
tirmekten ekinmemitir. Devlet idaresindeki bozukluklar, bun

larn sebeplerini, nasl dzeleceini anlatrken kendi fikirlerin

den baka hibir etkiyi, hibir st mevkii veya onun ne diye
ceini dnmemitir. Devletin mliyesini dzeltmek iin are
ler aramak zere toplanan heyette bulunmu, bu konuda bir
rapor da hazrlam olan Ktip elebi'nin Dstrl-amel adn
verdii rapor iin syledii sz, memleket ilerinde b ir yer
tutmu olanlarmz iin unutulmayacak bir dstur yerindedir;
o bu raporu iin yle d iy o r : Geri ben bu raporumun kale
alnmayacan, dediklerimin uygulanmayacan, daha raporu
vermeden biliyorum. Fakat benim asl korkum bu deildir. Ya
rn Kyamet Gnnde, Allah bana soracaktr: ' Sen ki memle
ketin aydn bir insan idin, neden bu bozukluklar grp de
arelerini sylemedin, zerine deni yapmadn, diyecektir. O
zaman ben, bana deni yaptm, yerine getirdiimi bu rapo
rumla gsterip kendimi vebalden kurtarrm. B u dnce ile
bunu yazdm derim.
Zamannn, iki taraf arasmda, Tekkelilerle Medreselilerin
temsil ettii, aslnda bo, fakat halk bir i-savaa gtrecek ka
dar kzm olan konularnda, iki taraf da tutmadan dn
dklerini sylemi olmasn, onun cesaretinden ziyade, uyarc
ve doru yolu gsterici olmasna yormalyz. Onun iin eyhlis
lam Abdrrahim Efendinin, bu eser hakknda verdii fetva dikkate deer. O, fetvasnda bu eser iin halk doru yola klavuzlayp onlar itidale gtrr, Allal yazarn mkafatlandrsn de
mitir.

Ktip elebi'nin hayrl ilerinden biri de msbet ilimlerin

deerini, hi amadan ortaya koymasdr. Buna trl eserle
rine dayanlarak trl tanklar gsterilebilir. Hendese bilen ka
d ile hendese bilmeyen kadnn, verecei hkmlerin farkn
anlatrken, kincisinin nasl eriata, akla ve bilgiye aykn yar
glarda bulunacan misallerle anlatmakta ve bu bilgisiz kad
lara, stelik, b ir satama da bulunmamaktadr.
Ktip elebi'nin kendilerinde liyakat ve istidat grd
kimi rencileri de olmu ve bunlara hususi dersler vermi, ki
taplar okutmu, birtakm matematik ve kozmorafya konularn
aklayp anlatmtr. Sylemeye gerek yoktur ki o b u zel

derslerinden hibir cret almamtr. K efz-Zunnun ok et

rafl olan nsznde, rencinin ve retmenin nasl olmas ge
rektii hakknda syledikleri, onlarn riayet edecei artlar, a
lma ekilleri, ahlk gibi sralad ilkeler, o gn olduu gibi
bugn de, belki daha ok, zerinde durulmas ve okuyanlara da,
okutanlara da duyurulmas lzm gelen tlerdir.
Orhan aik G K Y A Y

I
H A Y A T I
Ktip elebi, X V II. yzyl Trk ilim dnyasnn
msbet ve hr dnceyi temsil eden en kuvvetli sima
sdr. Saylar yirmiyi geen eserlerinin deeri ve ne
mi dolaysyla gerek bizde, gerekse batda yakn bir dik
kat ve alka uyandrmtr.
Ktip elebinin hayatna dair bilgimizi balca onun
kendi eserlerinden alyoruz. Bunlar Slleml-vusl il
tahakatil-fhl (Deeri yksek bilginlerin hayat hak
knda bizi bilgiye gtrecek olan merdiven) ile Mzn'lHakk fi ihtiyril-ehkk (Doruyu semek yolunda Hak
terazisi)m sonunda bize hal tercmesini derli-toplu
olarak vermektedir. Bundan baka trl eserlerine, m
nasebet dtke serpitirdii, fakat yukarda adlarn
verdiimiz iki eserindekilerle llemeyecek derecede k
k ve ksa notlan bir araya getirerek onun hayat hakkmdaki bilgimizi tamamlam bulunuyoruz.
Asl ad Mustafa, babasnn ad Abdullah'tr. Gele
nee uymayarak, yalnzca babasnn adn vermekle yeti
nen mellif, ehir bilginleri arasmda Ktip elebi, dev
li

let dairesinde alanlarca da Hac Halife diye n alm

tr. Bu Halife unvan devlet grevlileri arasnda, onla
rn mevkiini belirten bir rtbe demektir. Annesinin sy
lediine gre 1017 zilkadesinde (ubat 1609) stanbul'da
domutur, evleri de stanbul'da idi. Babas enderuna
dahildi, demek ki saray hizmetinde idi. Saraydan silahdarlk blne bal bir vazife ile era edilmiti. Bu,
sarayda yetitirildikten sonra, danda bir vazifeye atan
mak demektir. Vazife kelimesi hem grev, hem de aylk
anlam madr. O, hu vazifeye kanaatle seferlere gidip ge
liyordu. Dindar bir zat idi. Bilginlerin ve eyhlerin mec
lislerine devam ediyordu; geceleri bile ibadetle megul
oluyordu. Ktip elebi, be, yahut alt yama geldii za
man babas Krml sa Halife'yi, Ktip elebi'ye Kur'an-
Kerim okumay ve bunu doru okumay (tecvid) retmek zere ona hoca tuttu. Bu hocadan o Kur'an- Kerim'i
doru okumay ve doru okumak iin bilgi veren kitab,
namazn artlarn rendi. Sonra Mesih Paa Darlkurrs'nda (Kur'an okulunda) bu hocadan okuduklarn ez
bere dinletti. Zekeriyya Ali brahim Efendi ile, Nefeszade'den ders grd. Ve Kur'an- Kerim'i yansna kadar
ezber dinletmekle yetindi. Daha sonra lyas Hoca'dan,
Arapa dilbilgisi derslerini okudu. Br Ahmet elebi
diye tannan hattattan yaz dersleri ald. Ondrt yama
geldii zaman, babas ona kendi aylndan ondrt dir
hem harlk balad. Dirhem o zamann gm bir para
birimi olan akadr.' Olunu kendi yanma ald. Bu yol
dan, divan kalemlerinden Anadolu Muhasebesi Kalemine
akird oldu. akird, bir memuriyete, bir sanata ilk ba
layanlara denir, grevli ve rak demektir, 1032 (1622-23).
Oradaki halifelerden hesap yapma kurallanm, rakamlar
ve Siyakat yazs*m rendi. Bu yaz maliye ve tapu def*

12

terlerini tutmakta kullanlan bir tr stenografinin ad

dr. Ktip elebi ksa zamanda, kendisine bunlar re
ten halifeyi geti, onu geride brakt. Ordu 1033 (1623-24)'
de Abaza Paa ayaklanmasn bastrmak zere stanbul'
dan ayrld zaman o da babasyla Tercan Seferine git
ti. O tarihte silahdar alaynda idi. Kayseri civarnda,
Abaza ile savan kzt bir srada 22 zilkade (7 Eyll
1624), yksek bir yerden bu savam ne durumlar gster
diini yakndan gzlemek frsatm buldu. Bu htrasn
Fezleke adl Trke tarihinde bu sava anlatrken Fakir
ol mahalde hazr idim. Merhum Paa Tabamyass Meh
met Paa bir altm yaldzl tolga giymiti. Mzrak akrds hl kulamdadr' diyerek tazeleyecektir. 1035
(1625-26) ylnda Badat Seferi'ne katld. O yl ramaza
nnn 12. gn (7 Haziran 1626) silahdar kolu ardnda,
bir yksek kule zerinde sava seyretti. Acem B urcun
dan atlan toplar, uzakta olduu halde, zerlerinden a
yordu. Orada, dokuz ay sren kuatmada bir savan
btn cilvelerini grd. Ktlk yznden dmann s
tn gelmesi sonucu, umutlan kesilerek dnerlerken, her
kesle birlikte byk skntlar ekti. Fakat, el ile gelen
dn-bayram diyerek teselli bulmaya alt. slam as
keri bu yolda ektii meakkati hibir tarihte ekmi
deildi, diye bu ekilmenin ackl tasvirlerini zetleyen
yazanmz Musul'a geldikleri zaman 1035 zilkadesinde
(Austos-Eyll 1626) babasn kaybetti. Orada Cami-i
Kebir Mezarlnda, gmld. Bir ay sonra amcas Nu
saybin civarmda Cerahlu konak yerinde ld. Bunun ze
rine Ktip elebi akrabasmdan biriyle birlikte Diyar
bakr'a geldi. Orada bir sre kald. Babasnn arkadalanndan Mehmet Halife adnda bir zat kendisini Svari
Mukabelesinde, grevlendirdi. Bu Svari Mukabelesi,

orduda svari alaynn hesaplarn, mevcudunu arayp

aratrmakla grevli bir hizmetin addr. 1037 (1627*28)'
de stanbula dnd. Zamannn ad-belli ve nl bilgin
lerinden Kadzade'nin derslerine devam etti. Erzurum
kuatmasnda bulundu. Yetmi gn sren neticesiz bir
kuatmadan sonra Tokat'a gld zaman yollarda
korkun skntlar ekti. Biroklarnn souktan eli, aya
donup kesildii, yahut da ld bu hibir tarihte
grlmedik musibet iinde daha birok aclar ve meak
katlerle karlat. 1038 (1628-29)'de bir aralk stanbul'a
gelerek Kadzade'nin derslerine devam etti. Kadzade'nin
dzgn ve dokunakl bir di vard. Szleri de halk, bil
giye, bilgisizlikten kurtulmaya avklandryordu. Bundan
dolay Ktip elebi onun gl etkisi altnda kald. Bu
zat onu kendisine balad, alma ve renim yoluna
ekip gtrd. Daha nce grd alet ilimlerini onunla
mzakereye balad. Alet ilimleri, daha yksek bir
renim yapabilmek iin ilkin renilmesi gerekli olan bi
limler demektir; mzakere de, bir bilgin kiiden ders al
mak anlamna gelir.
Hsrev Paa tekrar sefere kmcaya kadar Kadzadenin vaizim, camilerde verdii din ve ahlkla ilgili
tleri, konumalar dinledi. 1039 (1629-30) ylnda, Hs
rev Paanm yannda Hemedan, Badat, Bistun gibi
ehirleri ve konaklan sonradan hem Cihannmasnda,
hem Fezlekesinde anlatmaktadr. Hemedan Seferi'nden
sonra 1040 (1630-31) ylnda, Hsrev Paa ordusuyla
Badata indii zaman, o da beraberdi. Badat'n 22 Safer 1040 (30 Eyll 1630)ta balayan kuatmas Fezle

14

kede yle anlatlyor : Bu kuatmada genel kurallara

aykr olarak u emir verilm itir: Btn ordu metrise
yakn gelip konacaktr. Bu emir yznden, aresiz her
kes adrnn nne metris yapp ukur kazmtr. Son
ra kelek ynlarm yp Mukabele Defterini ardndan
aar otururduk ve mezar gibi ukur kazp gece iinde
yatardk, diye bu ricatn ackl tasvirlerini birka canl
izgi ile vermektedir. 1041 (1631-32)'de tekrar stanbul'a
dnd ve yine Kadzade'nin derslerine devam etti. Kendi
sinden tefsir, ihy-i ulm, erh-i mevkf, Drer ve Tarikat-i Muhammediyye okudu. Bunlar o ada, yksek
renim yapan medreselerde okutulan n srada kitaplardr;
bunlardan tefsir, Kuran- Kerim'i trl ynlerden akla
yan byk eserlerdir. Ktip elebi'nin, daha yazdklarn
dan rendiimize gre Kadzade'den okuduu tefsir, Beyzvinin yazd bu eserin ad Envari t-tenzil ve esrarut tevil'dir. hyail-ulumu-din, Gazzli'nin eseridir. Vaiz
kitaplarnn en ulularndan ve en bydr. erh-i mevkf Adud'd-din Abdurrahman b.Ahmed el-ci'nin ke
lm (slam felsefesi) zerine yazd deeri yksek ve pek
nl bir kitaptr. Drer, Fatih devri bilginlerinden Molla
Hsrevn yazd bir eser olup asl ad Drerl-Hkkm fi erh-i gurerl-ahkm!dr. Tarikat- Muhamme
diyye Birgili diye tannan Pir Ali-olu Mehmedin mev'iza
konusunda yazd eserdir.
1043
(1633-34)'te Sadrazam Mehmet Paanm kuman
dasnda, asker klamak zere Halep'e ekildii zaman
Ktip elebi Halep'ten Hicaz'a gitti, adnn Hac Halife,
ya da Hac Kalfa diye n almas bu hacc ziyareti dolay
syladr. Mekke'yi ziyaretinden dnnde, ordunun Di
yarbakr'da bulunduu srada, k bu ehirde kimi lim

15

lerle sohbetlerde ve tartmalarda 'bulunarak geirdi.

1044 (1634-35) 'te Sultan Murat'la Revan Seferi'ne gitti.
Bu sefere ait gzlemlerini olduka ayrntlarla anlatmak
tadr.
On yl kadar ordu ile trl seferlerde bulunduktan
ve bylece hacc ve gaz maslahat tamam olduktan son
ra stanbul'a, cihd- asgardan cihd- ekbere dnd.
Birincisinde, yani kk cavata, bildiimiz asker
lerin savan, kincisinde, yani byk savata, kii
nin bilgi edinmek zere bilgisizlikle iyapt sava
anlatmak isteyen Ktip elebi, stanbul'da, kendisi
ne kimden kaldn sylemedii miras btnyle ki
taba verdi. Halep'te bulunduu srada, sahaf dkkn
larnda grd kitaplarn adlarn yazmaya balamt.
Daha ok tarih, tabakat ve vefeyat kitaplarn okumaya
tabi bir meyli vard. Tabakat, dnyada bilgileri ile n
alm olan kiilerin hayatlarn ve eserlerini, vefeyat ise
bunlarn lm tarihlerini veren ana kaynaklardr. Ktip
elebi 1046 (1636-37)'da bu kitaplar tamamyla okumu
bulunuyordu. 1047 (1638-39)'de akrabasmdan zengin bir
tacirin lm zerine kendisine den birka yk akalk mirasn yk kadarn kitaba verdi .Yk, Osmanl tarihinde yz bin aka' yerinde kullanlan bir tabii
dir. Geri kalanla Fatih Camii'nin kuzey tarafmda, Fatih
Camii ile Sultan Selim Camii ortasnda bulunan evini
onartt, ayn tarihte evlendi. IV. Sultan Murad'm Ba
dat Seferi ne, kendini okuyup yazmaya vermek yolundaki
amaz karar dolaysyla, artk katlmad. Fazileti ve
derin bilgisi ile n alm olan A'rec Mustafa Efendinin

16

derslerine devam etti. Bu zat, imdiye kadar derslerin

de bulunduu limlerin hepsinden daha yksek bir bil
giye sahip bularak stad edindi. O da, Ktip elebi'ye,
teki rencilerinden ayr bir yaknlk gsterdi. Bu ho
cas ona, el-Endlsiyye fil-aruzu, Hidayetl-hikmey
drdnc babna kadar , Mlahhas fi'l-heyeyi ve
aklamasyla birlikte ekalt-tesisi okuttu. Bu kitapla*
rn konular, yukarda onun okuduunu grdmz ki
taplardan baka olduu gibi seviyeleri de daha ileri ve
yksektir. Bunlardan Endlsiyye fil-aruz Ebl-cey
el-Ensr'nin aruz vezni hakkmdaki nl eseri, Hidayetiil-hikme, Esru d-din Mufaddal'm, mantk, tabi ve l
h olmak zere blme ayrlm olan eseridir. El-Muahhas fil-Heye, Harzemli Mahmud'un kozmorafyaya
ait kitabdr. Ekalt-tesis fil-hendese de Semerkandl
emsddin Muhammedin geometriye ait kitabnn ad
dr. 1049 (1639-1640)da Ayasofya dersim Abdullah ve
1050 (1640-41)'de Sleymaniye dersim Kei Mehmet
efendilerin derslerini dinledi. Dertsim, bir medreseyi
bitirdikten sonra zel 'bir imtihan geirerek rencisine
ders okumak yetkisini elde etmi olan kimse demektir.
052 (1642-43)'de vaiz Veli Efendi'den Askaln'nin Nuhbetul-fiker ve mustalahi ehlil-eserini okudu. Bu kitap,
hadis bilimleri zerinde tannm salam bir metindir.
Bunlardan baka hadisleri inceleme, bunlarn gerek ve
uydurma olanlarn birbirlerinden ayrma yollarn konu
edinmi olan kitaplar tamd. Mantk ve miras mesele
leriyle ilgili daha baka kitaplar da okuyarak bu konu
lar zerinde gerekli bilgileri edindi.

17

1057
(1647) ylnda stanbul'a gelmi olan Msrl
eyh Ebr-Rza ile de birok defalar grt gibi ders
lerinde de bulundu.
On yl kadar geceli-gndzl kendini tamamyla in
celemeye, aratrmaya verai olan Ktip elebi, kimi
zaman bir kitabn zerinde kendisini unutur ve odasmda
gnein batmasndan domasna kadar mum yanard
ve hibir usan duymazd. Bu zaman iinde birtakm
renciler de kendisinden ders grmekte idi.
1055 (1645-46)'te Girit Seferi dolaysyla, haritalarn
nasl yapldn ve konu zerinde yazlan eserlerle i
zilen haritalar tamamyla grd. Bu srada Mukabele
Bahalifesi ile aras ald. nk selefte yirmi sene hiz
metle halifelie nevbet gelmitir, yolunca bize nevbet
yok mu?, yani eskiden yirmi yl bir grevde bulunduk
tan sonra halifelie, demek ki bir derece yksek mevkie,
sra gelmitir, buna gre bize sra gelmedi mi, deyince
mukabele halifesinin, kayd- hayattan bahsetmesi, sana
lnceye kadar sra gelmeyecektir demeye getirmesi ze
rine iten ekildi. yl kadar memurluk hayatndan
uzak ve bir keye ekilmi olarak yaad. Bu aralkta
yine kimi rencilere trl konularda ders verdi. O sra
da hastaland; bir yandan tedavi arelerini ve yollarn
renmek, te yandan rhn yollardan kendisine ifa
aramak maksadyla tp 'kitaplarn okuduu gibi dua ki
taplarm da grd. Halktan uzaklap Allaha yaklaa
rak temiz bir yrekle edilen dualarn ve yazlan muska
larn ifa verici tesirinden emin bulunuyordu. 1057 (1647)
sralarnda Ahmed Rum-oglu .Mevlana Mehmed ile ken
di oluna geometri, matematik okuttuu gibi onlara
18

takvimlerin nasl yaplp bunlardan ne yolda, hangi ds

turlarla bilgi karlacana dair kurallar retti. ey
hlislam Abdrrahim Efendi, Sadrazam Mehmet Paa ya,
Takvmut-Tevrh adl eseri dolaysyla kendisinden sz
etmesi sonucu, aleyhinde bulunanlarn maddi ve mane
vi gayretlerde bulunarak,. Ktip elebi'nin yemden vazi
feye alnmasn nlemek yolunda ok almalarna ra
men kendisine ikinci halifelik rusu verildi. Bu rus verilmek terimi, tarihimizde bir greve atanma emri ve
rilmek' demektir.
Bu eyhlislam Abdrrahim Efendi, Ktip elebi'nin
dostu ve srda idi. Kendisiyle devlet ilerini konuur
ve trl konularda ona danrd. Nitekim Mznul-Hakk
adl eserinin yararl bir kitap olduuna dair bir de fet
vas vardr.
Ktip elebi geimine yetecek olan bu para ile ka
naat ederek daha fazlasn istemedi. Birok kitaplarm
bu son yllarda ortaya koydu. eyh Mehmet hls'nin
yardm ile kimi eserleri Latinceden dilimize evirdi.
1067 yl sonlarnda zilhiccenin 27. cumartesi gn
(6 Ekim 1657) sabah kahvesini ierken fenalk hisse

derek fincan elinden dm ve anszm lmtr. O ge

ce yedii ham karpuz ile sabahleyin souk su ile ald
boy abdestinden korkuya derek daha nce hanmna
ve uana ne aceb birbirine muhalif iler ettik, bir za
rardan Allahu. Tal hfz eyleye diye bu korkuyu mey
dana vurmutu. 1138 (1725-26)'de istinsah edilmi olan
bir Mzanl-Hakk nshasnda lm sebebi olarak ayn
eyler tekrarlanmakta, yalnz sahneye biraz daha ayrn
tlar eklenmektedir. Buna gre Ktip elebi'nin, gece ye

19

dii ham karpuz dolaysyla midesi bozulduu, gsn

de bir ar peyda olduu sylendikten sonra baz ma
cunlar ve msahhinat kulland, zerine kahve ierken bozulup elinden fincan dt ve bu telasesi srasnda biare tb kitaplarna bakmak isterken fc'eten
vefat ettg yazldr.
m . f f ' P f elt* nin zan Zeyrek Camiine varmadan
d|r
a1tndaki seblin bitiiinde kk bir avluda
k i me*ar ann fotoraf Kef'z-zunnda verilM W S r S t

Yaltkay f ' Kilisli ^ t

kitabe y a ^ S r 6 ^

20

neri, stun
^ir de

II
K L
lmnden iki yl sonra, terekesinden onun ms
veddelerinin ve teliflerinin ounu satn alm olan Mehmed zzeti b. Lutfullah'm ehadetine gre Ktip elebi
himmet sahibi, iyi huylu, az konuur, hakm merepli
bir zat idi. Ukizade, ondan sz ederken bu beyitlerle
vasflarn sralyor:
Rind zhidle hemdern hemrenk
Her usule tutard bir ahenk
Sald bu tk- turfepervza
Nayve hiisn-i savt avze
Saar u kseye deildi tnk
Kiyle kk, byiyle byk
(Rindlerle de sk dindarlarla da arkadat, anlar
d; her usule uyard. Bu garip bir dn olan ge onun
sesinin gzellii ney gibi bir ses brakmtr. araba ve
rakya dkn deildi, kkle kk, bykle bykt.)
Zamannda ve sonradan hemen herkesin takdirini ve
hrmetini toplam olan Ktip elebi hakknda yalnz
eyh Mehmet Nazmi admda biri 1108 (1696-97) ylnda
yazd Hediyyetl-ihvan ve ibretn IVl-Hulln (dervi
kardelere armaan ve arkadalara ibret) adl kitabn-

21

da, phesiz Kadzade ile eyh Sivs arasndaki nefret

ten dolay, ikisinin hal tercmesini yazarken Ktip e
lebi hakknda ok ar bir dil kullanmaktadr: Ne me
repte ve ne mezhepte olduu malm deil, kendini be
enmi, haddini bilmez, edepsiz, akimca kabule de, red
de de gc yeter ... gibi sfatlar sralamaktadr. Bu,
onun eyh Sivs tarafn tutan yobazlndan geliyor.
Oysa Ktip elebi nin, hogr sahibi olduuna ve
taraf tutmadna bata Miznl-Hakk olmak zere b
tn eserleri tanktr. Onun arball hicivden holanmamaktadr. Nitekim air Nef'i'nin Sihm- /caza'smdan
sz ederken onun IV. Sultan Murad'm klc ile ldrl
dn syledikten sonra, batan baa irkin hicivler
den ibaret olan bu eserin Trk zarifleri yannda mute
ber olduunu, nk onlarn uursuz tabiatlarna uydu
unu syler. Buna karlk Ahlk- Al hakknda, baka
hibir eser iin yazmad takdirlerde bulunmaktadr.
Mizaha da btn eserlerinde pek az yer vermitir. Bunlar
da, ehirde ve sahrada Acem cssesinden gezilmez olup
bir mertebe krld ki bir tarihde dman bu klc yimemiti, afiyetler ola derken ektii sefer meakkatle
rinin bir hmc ve karl olarak bir nefes alma, bir oh(!)
deme; yahut da bilgisizliin gururuna indirilmi bir dar
be; ya da rite illetine tutulmu olan birinin Aras Nehri*
ni gese o illeten kurtulacan syleyen Acibl-mahlkat yazarnn bu kaydm, sularnn azald bir zaman
da IV. Sultan Murad'la birlikte nehirden geerken solak
lardan birini az kalsn sularn alp gtreceini grnce
rite illetinden kurtulmas meer buna tutulan kiinin
nehri yaya geerken ahrete gitmesiyle kolaylaacam
syleyerek batl inanlara kar keskin bir hcum ek-

22

linde, ya da sade bir latife olarak rastladmz birka

z e h i r l i glten veya zarif bir glmsemeden ibaret*,
Onun keyf verici maddelere dkn olmadm, TJkizade'nin a re t ettii gibi, ttn
si sylyor. iek yetitirmek gibi ince bir
undan, katmer salkml bir smbl yetitirdiinden
ber darz
Hanefi mezhebinde ve irki
5 3

f S

ve sonunda gidecein^

i r i

o ld u a

&

S t L l T S d T IS X n ylu du r; kincisi de, nefsini k e n d i n i yoldan karan nesnelerden korumak, nefsiyle cedellemek ve tarikat yolunu tutanlarn yo u un
o y bu y tutan kiinin eriata ve Allah m tenunlanna
uvarak kendini ktlklerden, kt huylardan kurtula
rak nefsini vehimlerden ve phelerden kurtarmaya alsmas gerektii dn verir bize. Mizana l-Hakk adi
eserinde, bu fikirlerini aklayan trl 'blmler vardrTekkelerden sz ederken oralar, ocuklar m v a
'
lardan birok cahillerin yata saymaktadr.
den birounun, aslmda birtakm meczuplara ve dege
siz kimselere ait olduunu, giderek ziyaretgh haline gelf ile r d e n
yarfun
kadnlarn, ocuklarn ve hahf aklllarn
kilen mumlarn yayla y a y
ay.
fakat bunun sadece mezar bekileri ile era ' ^ ra J
dal olduunu anlatarak, bu tr batl inanlar,

23

dtke baltalamay ihmal etmez; bin ylndan nce

kyamet kopacam sanarak ve iddia ederek bu yolda bir
takm uydurma hadisler rivayet edenlerin bu szlerinin
aka yalan olduunu yzlerine arpar; gm iddiasn
da bulunanlarla ilgilenmeyerek onlara karsa senin ol
sun deyip kesip atmay tavsiye etmektedir.
Tassubun her trlsne kar amansz bir sava
aan ve Allah'tan btn taassup erbabna insaf verme
sini dileyen Ktip elebi, taassubun halk birbirine d
recek ve deta bir i savaa gtrecek kadar iddet
lendii ve krklendii bir devirde buna meydan veren
meseleleri birer birer alarak, bunlarn boluunu, l
zumsuzluunu, hem nakil (Kur'an- Kerim ve Hadis),
hem de akl yoluyla gstermeye ve bu akm nlemeye
almtr. Mznl-Hakk bu gayretin rndr.
Ktip elebi, Kadzade ile eyh Sivs'nin temsil et
tii bu taassup yangnndan sz ederken ,hocas olduu
halde, Kadzade hakknda tamamyla tarafsz hkmler
vermi, onun birok derslerinin krce basit (bir kabuk
gibi dtan ve derinlii olmayan) olduunu, akim yata
ca konulara hi yanamayarak sadece eriat konularna
dm olduunu, kendi davasna uygun meseleleri ha
zrlayarak, bunlar yerinde kullandn belirtmitir.
Vazlanmn, tekine berikine ta atmaktan ve satamak
tan arnmadm, zarif ve arif bir kimse olmakla bera
ber tartma konularn aykr davran, tantnrsn dedik
lerince kendini tantmak iin ortaya attn, ahmaklarn
da bir yapmac, bir uydurmay ciddi sanp taassubu k
rklediklerini sylemek suretiyle btn bu kiilere ve
konulara doru bir tehis koymaktadr.

24

-Kitap banda sabahlayacak kadar okumaya ok

dkn olduunu otobiyografisinden rendiimiz K
tip elebinin kitap merakn da tabi grmeliyiz. Daha
seferlerde bulunduu srada sahaflar ziyaret ederek, ok
kitaplar toplad gibi kendisine akrabasndan birinden
den mirasn byk bir blmn de kitaba vermitir.
Baz kaybolmu sanlan kitaplara kendisinin sahip ol
duunu, deta gurur sezilen bir ifade ile kaydeder. Bir
yerde haber ald kitaplar da elde edip muhakkak gr
mtr.
Onun alkas en ok ,tarih eserleri zerinde toplan
mtr. Tevrh, tabakat ve vefeyt kitaplarn okumak
tan zevk almtr. Tarihe bilinmeyen bir noktay ay'
dmlatmak iin birok kitap devretmitir. Kefz-zunn
da, Arapa Fezlekesinden bahsederken elinden 1300
tarih eseri getiini sylemekte ve bunu TakvimtTevrtiinde tekrarlamaktadr. ehrzade, onun, gerek
tarih bilgisi, gerekse sahip olduu tarih kitaplar bak
mndan kendisinden nce ve sonra gelen tarihileri her
ynden getiini syledikten sonra1
, szlerine inanlr
kimselerden rivayet edildiini kaydetmek suretiyle bu
yolda bir de hikye anlatyor: eyhlislam Yahya Efen
di, sohbet srasmda Ktip elebi'ye, kendisinde bin cilt
ten fazla tarih kitab bulunduunun mehur olduunu,
bunun doru olup olmadm sorar; Ktip elebi olmak
gerektir diye cevap verir. Fakat eyhlislamn inanma
dn sezince, ertesi gn on katra birbirinden ayr
yz cilt tarih kitab ykleterek getirir ve 'evde ciltsiz
bundan da fazla vardr' der.
Tarihin nemini, Arapa Fezlekesinin, tarihin lgat,
stlah olarak tarifine, konusuna, yazarna ayrd ikin

25

ci faslnda belirtmeye alrken, kendisinden nceki ta

rihilerden alntlar yaparak ve onlarn bu noktalarda
ki fikirlerine katlarak tarihin konusunu anlatmaya ba
lar : Tarihin konusu, peygamberlerden, evliyadan, lim
lerden, hkimlerden, airlerden, hkmdarlardan ve ba
kalarndan, gelip gemi olan kimselerin durumlarndan
bahsetmek diye anlamaktadr. Bu ilmin, amacnn, ge
mii tanmak ve yararnn da bu durumlardan ibret al
mak suretiyle olanlardan hisse kapmak, tarihin bize
verdii tecrbeler sayesinde zarar getirecek olanlardan
kanmak ve yarar olanlardan faydalanmak olduunu
belirtmektedir. Bu ilmin, grenler iin, baka bir hayat
yerine getiine iaret eder. Fakat Cennb'nin, kitab
nn n blmnde tarihi, ilimlerin doruklarnda, en yk
sek bir tepeye benzeterek bunun sayesinde Allah'n ese
rini, hikmetini, rahmetinin geniliini, kudretinin son
suzluunu tanmak mmkn olduunu sylemek sure
tiyle bu yolda en gzel sz sylediini kaydetmektedir.
Kefu z-zunn&a tarihten bahsederken bu fikirlerin kay
na olarak Mifths-sadey zellikle gstermektedir.
Bu kitap, Takprzade diye n alm byk Trk bil
gini Mustafa-olu Ahmed'in bilimlerin konulan zerinde
yazm olduu Arapa byk eserdir.
Savalarda, kumandanlann iledikleri hatalan onlann tevrh grmemelerine balad gibi, devlet adam
larnn ve iktidarda bulunanlarn tarih okumalar gerek
tiinde srar etmektedir.
II. Osman faciasndan bahsederken, khn tarihile
rin bu eit znt veren olaylan ksa kesmelerine kar
tarihin vazifesi vakayii vukuu zre beyan olduunu be
lirterek bu bilimin konusunu bozmak -gerekmemesi iin,

26

bu vaka dolaysyla yazlm mstakil bir eseri zetle

mi ve baka kaynaklardan da eklemek suretiyle tarih
yazmann hakkn yerine getirdik ve olaya ait haberleri
btnledik deyerek duygulan bir tarafa brakp tarafsz
l savunur.
Ktip elebi tarihten baka bilimlere de merak et
mitir. Corafya kitaplann okuduka, Avrupallann ve
Yunanllarn bu konuda ok ileri gittiklerini, slam/ya
zarlarnn bilgisizliini, eldeki eserlerin hepsinin kark
ve yanl olduunu grm, doudaki bu noksan gider
mek iin Cihannmasm meydana getirmeye karar ver
mitir. Corafya ilminin yararn, insann huzur iinde
kesinde otururken, corafya sayesinde bir anda, cihan
seyyahlar gibi, dnyay dolamak imknna sahip oldu
unu ve btn mrlerince seyahat edenlerden daha ok
bilgi edineceklerini anlatmak suretiyle ortaya koymak
tadr.
Bu leme behme gibi bakar ehastan olmamak iin
heyet ilmine merak eden Ktip elebi, kinattaki ger
ekleri anlamak iin heyet ilminin faydasn belirterek
heyet ve terih (kozmorafya ve fiziyoloji) bilmeyenin
Allah' tanmakta ksr olduunu syleyen bir byk s
zn tank olarak gstermektedir. Ve yine dnyann yu
varlak veya armut biiminde olduu yolundaki farzyelerin tartlmasnda heyet ilminin deerim belirtmekte
dir.
Ktip elebi'nin zel yolda ilgilendii bu trl ilim
ler hakkmdaki dnceleri yannda, dorudan ve mut
lak olarak ilme, cemiyyetin ayakta durmasna ve deva
mna bir vasta olarak grdn, insanda kalp ne ise

27

cemiyette limlerin de ayn derecede nemli saydn,

bu suretle bilgi ile ilgili olan hibir eyi hakir grme
diini bilmekteyiz. Olaylarn aklanmasnda ilmin reh
berliinden hibir zaman ayrlmamtr.
Ktip elebi'nin bu geni ve msbet dnceleri, ni
tekim corafya konusunda olduu gibi, bat eserlerine
baknca dou eserlerini ok geri bulacak kadar taraf
sz hkmleri yannda milli olduu kadar gerek de olan
bir gururu vardr. O kadar hogr sahibi olduunu gr
dmz Ktip elebi nin, yeri gelince, bu cephesi der
hal rtsnden syrlmaktadr. Cihanniimada Atlas sa
hibinin, Avrupa'y abartarak vmesini ve Makedonya'y
skender gibi bir er yetitiren bir yer, talya'y da, hil
katin balangcndan beri eref-i rmiyn (Rumlarn en
ereflisini) terbiye etmekte olan bir memleket olarak
anmasn, gurur ifade eden bir tevazu ile *fakir ayd u r:
Bu vasf Devlet-i Aliyye-i Osmaniyyeye sadk ve onlarn
mlk-i rm makarr- saltanat olmakla Avrupa medhe
layktr diye karlar. Dnyann drt gzel yerinden sz
edenlere kar onlarn stanbul'da Halii grmemi ol
duklarn, grm olsalard, onu, bunlarn hepsinden
nce anacaklarn sylemektedir. Levmiun-Nur' da,,
mellifin sa nn domu olmasn, o iklimin meziyyeti
olarak gstermesine hususa ahr zaman peygamberi bu
iklimde peygamber olarak gnderilip lemi slam dini
ile merref kld diye mukabele etmekte, hele Atlas
mellifinin Belgrat'tan bahsederken bu kalenin Trklerin karsna durup Hristiyanlarn bekisi olduunu sy
lemesine halt eyleyip hersegluk eyledi, din dmanl
nn gerei bu trl haltlar ve yalanlar yazmasna yol
amtr. Biz bu trl uydurmalarn kabul etmiiz gibi

28

yazmayz, sayfa kenarlarnda bunu reddettiimizi iaret

ederiz, diye fke ile karlk vermektedir. Atlas eviri
sinde baz estr suretlere de ilimekte ve grenlerin
bunlarda byk bir mn var sanmamalar iin dikkat
lerini ekmekte ve kenarlara dzeltmeler kmaktadr.
Baz bu tenkitlerinde, linin M irtul-avlimi hak
knda olduu gibi, bilgisizlikten ve akl eksikliinden ve
doru olan kitaplar tanmamaktan ileri gelen birtakm
batl eyler ve vehimler olduunu syleyerek iddet gs
termektedir; kimi kez de melliflerin, yahut eseri Trkeye evirenlerin dtkleri ar yanllan, bu eserlerin
nitelikleri zerinde bir fikir vermek iin aka bildir
mektedir.
Hemen her konuda, okuduu kitaplar sayesinde, bil
gisinin hududu ok genilemi olan Ktip elebi, sras
geldii vakit bunlan kullanmaktadr. Mes'd'nin (Arap
tarih ve corafyacs, X. yzyl), iki mil kadar denize gir
mi olan bir ehir srunun ina tarz hakknda yapt
aklamay kabul etmeyerek, bunun nasl olabileceini
su iinde yaplan yaplar kanunu zere izah etmesi, onun
mimarlktan anladna tanklk ettii gibi Hsrev Paa'nn Glanber Kalesini yaptrmasndan sz ederken
syledikleri de bunu glendirmektedir.
Baz eserlerinden anlaldna gre, Trke ve Arap
a eserlerdeki eksikleri tamamlamak iin bat kaynak
larndan yararlanmay Trkiyede belki ilk olarak
dnen Ktip elebi zikr olunan Atlas Minr u bu ha
kir Trkeye tercme edip dediine gre Latinceyi, bu
dilde eserlerden faydalanacak kadar renmi ve daha
birtakm eserleri dilimize evirmitir. Bir eser, baka bir

29

dile evirilirken tahriflerin okluundan asl metindeki

anlamn kaybolmasmn kesin olduunu, nitekim kendi
sinin de Atlas ve bakalarn Latin dilinden Trkeye
evirirken, bunu nefsinde tecrbe ettiini itiraf etmekle
beraber tercmede sadakati gzetmemi deildir. Ktip
elebi'nin eserleri arasnda bulunan bilmen evirilerin
de baka birtakm tercmeleri daha vardr. spanyann
Fotin iBarba Akademisi nin Aristo felsefesi aklamasn
dan Meteora kitabnn sekizinci i takalesini evirdii gibi
Jovans'm Theatrum Orhis Terrarum kitabm, Philippus
Claveriusun eski ve yeni corafya kitaplarna giri ol
mak zere faydal ve ksaltlm olarak yazd eserini de
dilimize evirmitir. Cihannma iin yararland bu
birtakm bat kaynaklar arasnda yukarda sylenenler
den baka Lorenz'in baz yerlerini nakl ve tercme ettii
gibi Resimsiz Mesalikl-memlik tarznda (Hurdadbih'in
bir yerden bir yere giden, yollan, bunlarn birbirlerine
uzakln ve bakalarn bildiren Arapa eserinin ad
dr) Mavrika Dikmundi adl eseri de vardr. O, bu kay
naklan, gc ve mknlan nisbetinde tenkit ve tashih
ederek kullanmtr. Atlas sahibinin, Osmanl lkesi hak
knda verdii bilgileri, tercmeye sadk kalarak olduu
gibi almakla birlikte Cihannmay yazarken bunlan
mmkn olduu kadar dzeltmi ve byltmtr. Ci
hannma mukaddemesinde sralad bu kaynaklar hak
knda, deti olduu zere, ksa ksa hkmler vermek
suretiyle onlann niteliini de gstermitir. Makds nin
Ahsen t-taksm fi marifetVl-aklmin zikrettii, Ara>
lann yapt gibi tasvir ettiini, Arapa ve Farsa, Trk
e corafya kitaplanmn hepsinin dzensiz ve kark ol
duunu, Pr Reis'in Bahriyesinin gerek nazmnn ve ge
30

rekse nesrinin kaba-saba gemici lisan zere yazldn,

bn Verdinin Hardet1-Acib'de corafya bilmedii
halde yeryz yuvarlan Araplarn yapt gibi mana
sz tasvir ettiini ve anlayanlar yannda bilgisizlik gs
terdiini, kimi gafillerin bu eserde bulunan yalanlan kitaplanna geirdiklerini, Ahmed b. Sehl Belhnin eserini
Trkeye eviren erif Efendinin bu tercme ile, konu
ile alkas olmadn bildirdiini ve bakalann gster
mitir. Ktip elebi, btn bu kaynaklarn verdii bil
gileri, bunlann arasmda inanlmas g birtakm garip
tasvirleri de, tartmasn yapmadan ok defa zet ek
linde olsa da, gafletle atland sanlmasn deye kitabna
almtr. Bununla birlikte, sonunda bunlarn ounun
o lkede yaayanlarn yalanlar kabilinden olduunu
Acibul-mahlkat yazarlarnn, sadece garip grlp a
lsn diye, olmayacak eyleri yazp basiretsiz birtakm ya
zarlarn da bunlan gerek imi gibi kitaplarna aldklann, iin asln bildirmek iin, sylemeden gememitir.
Kimi kez yalan olduuna kesin olarak kanaat getirdii
bilgileri kitabna aktarmay da doru bulmamtr. N i
tekim, galiba tccardan birinin yazp III. Sultan Murad a
sunduu Farsa Kanunnmenin ou laf gzaf olan
szlerine iltifat ve itibar etmedii gibi Ahbru d-dvelin
in hkmdarlan hakknda verdii bilgileri de, yalan
haberlerden ibaret olduu iin, kitabna almamtr.
Cihannmanm tarihle ilgili yerlerinde Ktip elebi, mukaddemede zikretmedii ve ou tarih olan daha birta
km kaynaklardan da yararlanm olup bunlann arasm
da Farsname, eyh Necmddin Dayenin Mirsdul-ibd,
mam Rafinin Tedvln-i Nihyetul-edeb, Crcan Tarihi,
Ravzats-saf, Babr un Vakayinamesi, Gfar Kad Rk-

31

neddin Hoy'nin Mecma- erbbl-Memlik, Safedi'nin

VabibVUvefeyat, Mes udinin Mrucz-zehebi, Kad Beyzv'nin Nizmut-tevrtii ve bakalar bulunmaktadr.
Ktip elebi yararland kaynaklardan kendisine lzm
olan bilgileri kitabma alrken, bunlar gerektike fakir
aydur kaydyla dzeltmekte, kimi nazariyelerin tartmasn yapmakta ve kendi dncelerini ileri srmekte
dir. Bazan, nitekim Ceyhun, Seyhun nehirlerinin yatak
lar ile dkldkleri gllerin, baka baka eserlere da
yanlarak yaplan mnakaasnda olduu gibi, bir sonu
ca -varmad da oluyor. Bazan da hatann apakl kar
snda, bunu dzeltmeye gerek grmeden, onu iaretle
yetinmesi, Kuds \in dnyann ortas olduu iddiasn
sadece uydurma olarak niteledii gibi IV. Kayserin
retmeni olan Lactantius Lucius Cacilius'dan dnyann
ayak semtinde adam olmas muhaldir, der imi. Zira
ba-aa durmak lzmdr dey hamakat edermi deye
sz etmitir. eyhlislam Behyi Efendinin yanl dn
celerini, kendisine ok deer verdii halde, sert bir dille
meydana vurmutur. Btla ve hataya nerede rastlam
sa onu orada belirtmeyi ve dzeltmeyi hibir zaman ih
mal etmediini, bu tanklar aka gstermektedir. Bu
nunla birlikte, ilimle diniri atr gibi grnd yer
lerde, diyelim, gklerin yedi kat olduu inannda, bu
ikisini uzlatrma yolunu aramtr.
Onun msbet bilgiye olan ciddi gveni karsnda,
belki de garip grnmekle beraber, bugn unutulmu
grnen birtakm bilgiler hakkmdaki grleri dikkate
deer. nsann kendini grnmeyen adam haline koyma
sndan bahseden ilmUhafyy anlatrken, bunun by
ile deil, bilhassa keramet eklinde olabilecei kanaati
32

ne kar, hem by, hem de dua yolu ile olabeceinde

phe olmadn syleyerek, byle bireyin grlm ol
mamasnn onun olmayacana delil olmadm da il
ve etmektedir. 1055 (1645-46) sralarnda hastalanarak
tedavi arelerini ararken bir yandan da ruhan yoldan
areler arad. Bu suretle trl konularda birok dua ki
taplar grd ve bunlar sayesinde iyileti. Havss ki
taplarndan sz ederken, eyadaki hassalarn sabit ve
sebeplerinin gizli olduunu, nk mknatsn demiri
ektiini bildiimiz halde bunun sebebini bilmediimizi,
btn hassalarda meselenin ayn olup mevcut sebeplerin
bir blne de akl yatmadm kaydettikten sonra mus
ka ve dua ile, hayrl ve dindar insanlarn dilinden olmak
zere, halkn, Allah'n izniyle ifa bulacan ve bunu
tbb- ruhan dendiini anlatmaktadr. By ve simya
bilimleri hakknda bilgi verirken, bunlar hakknda ken
disi bir fikir beyan etmeden bunlarn niteliklerim sy
lemekle yetinmektedir. Birtakm cinlerin ve perilerin
itaat altna alnabileceine inanan Katip elebi, bunun
hem akl, hem de eriat bakmndan caiz ve mmkn
olduunu, bunlar inkr etmenin Allah'n kudretini inkr
demek olacam, nk zaptetme ve aa drmenin
Allah'a mahsus olduunu sylemektedir. Ncm ilmin
den bahsederken bununla dnyada olup bitenlerin oilineceini syleyerek ilmin tarifini yaptktan sonra bunun
hisabiyyt, tabiiyyt, vehmiyyt olarak blme ayrl
dn, hisabiyytm eriata yasaklanm olmadn,
tabiiyyta gelince, gnein burlardan burlara gemesi
ile, scak, souk ve itidal olacam bildiimizi, bunda da
eriata istenmeyen bir ey olmadn, fakat dnyada
olacak hayr ve erri birtakm olaylarn, yldzlarn du-

33

rumundan karmann vehimden ibaret ve eriata red

dedilmi olduunu bildirmektedir,
Okuduu ve yararland eserlerin bir blm hak
knda, zellikle onlann kusurlarn belirtmek iin, birer
ikier hkmlerle, dndklerini bildirmektedir. Kazvini'nin Asrul-bild ve Ahbrul-bd'mda deerli ve
deersiz yerler bulunduunu syledii gibi, ayn hkm
li nin Knh l-ahbar iin bunlara bir de 'ya ve kuru*
ekleyerek vermektedir. linin teki eserlerini sadece zik
retmekle yetinen Ktip elebi, yanln bulduu zaman,
bu yazar hakknda ok sert davranmaktadr. drs'nin
Nzhet l-Mtak m, li'nin dris Peygam ber in eseri
olarak gstermesini habt- fhi ( byk hata) olarak va
sflandrmaktadr. Akpaazade'nin Tevrth-i l-i Os
man ndan Trke, eski bo tarihlerden diye sz etmek
te, Haddnin manzum tarihinde uydurmalar olduuna
iaret etmekte, hele bn 1-Verdnin Hardetl-acib ve
Ferdet l-garib inden sz ederken daha da ayrntlara
girierek bu eserin ilimle ilgisi olmayan niteliini ortaya
koymaktadr. Bu yazar, corafyaclardan olmad hal
de, kitabnn banda bunun gerekten byle olduunu
sanarak, iklimlerin ve denizlerin eklini gsteren bir
daire yaptn, bundan baka Arap melliflerinin, akla
dayanan, msbet ilimlerden gafil kimselerin deti oldu
u zere birok bo bilgi verdiini, olmayacak eyler
den bahsettiini, bununla beraber benzerleri gibi, eksik
aklllarn ellerinde gezdiini kaydettikten sonra, el-Verd'nin kitabnn nsznde gnahlar balayan ve lev
yeleri kabul eden Allah'a hamd olsun diye Allah'a hamd
etmesini ihtimal mellif, kitabnn ve benzerlerinin g
nahlardan bir gnah olduuna iaret etmek istemitir

34

diye sulamaktadr. Manzrul-avlimi anlatrken de,

bu kitabn geree uygun olan birok yararl yerlerini al
dn syleyerek gerek olmayan yerlerinin de bulun
duunu anlatmak istemitir. Ayrca iinde evhm- kes-
re bulunduunu da aka sylemitir.
Bununla birlikte Ktip elebinin kimi kez hkm
lerinde mbalaaya katn bu son eser hakkndaki h
kmlerinin arlnda grmekteyiz. Firdevsnin pek me
rak ettii Nuhbetut-tevrhi incelemesi sonunda, bunu
birok yerlerini atlayarak Cennb'den olduu gibi ya
plm bir eviri olduunu anlaynca duymak kimi kez
grmekten hayrldr vecizesinin doru olduunu syle
yerek eserin deersizliini belirtmitir.
Ktip elebi, kendi eserleri hakknda, dou yazar
larnn kimilerinde allm olduu halde, hibir m
tala bildirmedii grlmektedir. Ancak, kendisinden
nceki slam corafyaclarnn eserlerinin en gzeli olan
Takvmul-bldan ile karlatrlnca Cihannma nm ve
Atlas Minr Tercmesi ziyadelerinin ne kadar ok ol
duu bilinecektir dedii gibi Sllemul-vusl iin de bu
eserin ask suratl zamann yznde bir iek gibi g
lmsediini, bakalarnda olduu gibi bu kitaba da. ya
ve kuru hereyin girdiini, bununla beraber kendisinin
ve eserinin pheden ve yanltan salm olmadn iti
raf etmektedir.
Ktip elebi, tenkitlerini yalnz ilm eserlerin ^er
evesi iinde brakmamtr Sras geldike asken ve
idar alana kadar uzatmtr. 1003 (1594-95) yl olaylanndan sz ederken, serdann akma izin vermesi, Bu
dun'un yama edilmesine engel olmamas, voyvodalann

35

n X naG t eL R aSI SW tedbir^ U e r n say:p dk

mekte, Gulanber Hsan yaptu-lrken, bilgisizlii yzn
den, askere bouna rgatlk ettirerek mrnde bir ta
bir ta ustune koymam insanlara egri-br ocuk
bo 1 fda^olmadarlar ? 7 Inl2n- U l a r n da adam
e te k te d ir
" * * * * gttI a br ^
tasvir
,K asker tedbirler konusunda. Ktip elebinin
fikrine bavurulduu da olmu, nitekim Damat Fazl a

S TLES H r " 1" *

S i.

aom askenn G te geirmek zere Sakza gnderilme-

d W r l t ^ L yn
e / ^ J lmadl mi l a m
Ab
T 7 T
s
' kendsini dave* ierek ondan sormu
a bu tedbiri beendiini ve muhtemel durumlara e
re karlalacak sonulan anlatmtr d a r S h n ^ '

tedbrlenjen baka tedbirlere bavurduunu grerek n f

reddettiini anlattktan sonra lb,.nH=
hsse vanhr diyerek szn bitirmektedir. Bir toplumun

hayatn, insan hayatna benzeten Ktip elebi dnya

kfrle deil, zulmle yklr diye Trke bir ataszn
syleyerek her toplumun bir kemali, bir de zevali oldu
unu kabul 'etmekle birlikte, Allah dilerse, iyi idareciler
elinde bir devletin mrnn uzayacan gstermektedir.
Dstrl-amel ise, devlet idaresinin trl ynleri hakkmdaki fikirlerini derli-toplu belirten bir eserdir.
Ktip elebi'nin, eserlerinde, zelikle Kefz-zunn
ile Cihannmada, birtakm hatalara dt olmutur.
Nitekim Cihannmada Amuderyamn Hazer yahut Aral
Denizi'ne dkldne dair slam kaynaklarndaki ha
berleri uzlatrmak istemitir. 348. sayfadaki haritada,
Amu derya ile Srderyann aa yataklarna ait bilgileri
bu nehirlerin ayn zamanda baka baka kollardan Ha
zer ve Aral denizlerine dkldkleri eklinde anlayarak
yanlm, yahut Amuderya'nm baka baka adlan, baka
baka nehirlere ait bilgiler gibi alnmtr. Ayn nehir
den bahsederken, bunu Obi Nehri ile kartrmtr.
Kefuz-zunnda, baz eserleri tekrarlam, bir kitap '
hakknda verilecek bilgiyi baka bir kitaba mal etmek,
Arapa bir eseri Trke olarak kayetmek gibi birtakm
noktalarda yanld vardr.
Ktip elebi'nin, ounun hacmlar da gzden uzak
tutulmamak zere byk bir yekn tekil eden eserle
rinin bir bl tamamlanm, bazlar da msvedde ha
linde kalmtr. Bunlar da, sonradan tamamlanmak ze
re braklm bo yerlere de sksk rastlanmaktadr. Te
rekesinden Cihannmay satn alm olan ve onun bu ka
dar ok eser yazm olmasn Utarit erefinde domu
olmasna yoran (bu yldz felein ktibi sayld iin,

37

'bu yldza mensup olanlarn zeki, air ve yazar olacak

larna inanldndan dolay) diyor k i : erefli ilme kar
duyduu sonsuz hrsndan dolay eserlerinin ou ek
sik ve tamamlanmadan kalmtr. Birini bitirmeden bi
rine daha balard ve balar balamaz da hemen ns
zn yazp ana blmlere ve blmlere ayrr ve bunla
rn adn koyard. Ben bunlar undan biliyorum. Bin
altm dokuz ortalarnda merhun ad geenin terekesin
den birka kitap aldm. Bunlarn arasnda eserlerinin o
u ile msveddeler ini almtm. Onun ok yazd o de
recelere varm ki anlatlamaz.
ehrzade, bu sylenenleri glendinmektedir.
Eserlerini, zellikle biyografi ve bibliyografiye ait
eserlerini hazrlarken, nce notlarn filere ald ve ilbir metodla alt bir gerektir. Slleml-vusl n birok sayfalan, trl filerin birbirine yapt
rlmasndan meydana gelmitir. Baz ksaltmalar kullan
d da olmutur. Kaynaklar kullanrken, bir metinden
alntlar yaparken, menkabeleri ve ahs duygular bir
yana brakarak, asl hadiselere kar ciddi bir alka gs
termektedir. Bu yoldan, kendinden ncekilerin, edebiya
t ve slbu n plana alan tarih anlayndan ayrlmak
tadr. Verdii bilgileri ereveleyen slbu olduka kuru
ve hatt kimi kez skcdr. Onu, sz gereksiz uzatmak
tan holanmayan mizac, en canl ve hareketli tasvirlere
elverili olan yerlerde, nitekim sefer htralannda bile,
kendini icaza sevketmitir. XVI. ve X VII. yzyl klasik
Trk nerinin hemen btn eserlerinde ortak vasf olan
seci lere Ktip elebi eserlerinde pek az yer vermi olup
bunlara rnek bulabilmek iin sayfalan ok evirmek

38

gerekmektedir. Fezleke'sinde bu secilere, ou mellif

lerin hal tercmelerinde rastlanmaktadr. Bazan bir ta
rih olaynn seci li bir slba brnd de olur. Fikir
lerini, tasvirlerini, tartma konularm sslemeye, ii
tilmedik tabirler ve kelimeler kullanmaya zenmeksizin,
yani bilgilik taslamakszn, ak ve ksa ifadelerle anlat
may seven Ktip elebi'de, pek seyrek olmakla birlik
te, cinaslara ve benzetmelere de rastlamaktayz. Bir ye
rin armudunun ve eftalisinin nefasetinden bir mertebe
latif ve hb olur ki grenler zeban (dil) gibi her bar
(daima) aznda tatmaa heves eder. Top ve tfek en
likleri yaplan bir kaleden bl-y hisar (kalenin zeri)
gya ki boyanm bez kenar idi ve bir hisarn daha ya
plrken yklan duvarlarndan olan oyunca diye bah
settii gibi halk tabirlerini de kullanmaktadr.
Ktip elebi, Trkiye'de olduu kadar batda da b
yk tbir deer bulmu, kendisinden ve eserlerinden deta
hayranlk derecesine ykselen bir ifade ile sz edilmi,
Babinger kendisini Osmanl Suytsi olarak vasflandrmtr. Ktip elebi'nin byk tesiri dolaysyla kendidisi takip edenler olmutur. Bunlardan ehrzade, Nevpeyda! snda tamamyla onu izledii gibi Raima da tari
hinin birok yerlerinde ondan alntlarda bulunmutur.
Ktip elebi'nin otobiyografisini, Mzn'l-Hakk'tan ala
rak hemen olduu gibi tekrarlayan eski eserler bir yana
braklrsa, Trkiyede ancak son zamanlarda onun l
m deerini, msbet grn ve hr dncesini belirt
mek yolunda Bursah Mehmet Tahir Bey'in, Ktip ele
bi hakknda yazd mstakil risalesinden balayarak ki
mi yaynlara rastlanmakla birlikte, bunlarda sz konusu
hep Mzn'l-Hakk olmaktadr. Mkremin Halil Ynan,

39

onun, X VII. yzyl Avrupasndaki fikir adamlar kar

snda basit bir okur - yazar saylabileceini syleyerek bu
yolda ly pek drmtr. Ktip elebi'nin eserle
rinin ou bir toplama niteliinde olmakla birlikte, asd
kymetli ye nemli olan, hakikati arayp bulma endiesi,
fikirlerini savunmadaki cesareti, taassubun btn idde
tiyle ayakta olduu ve krklendii bir devirde, ihtilaf
ve tartma konularn tarafsz bir hkim gibi ele al,
hele Peygamberimizin ana ve babasnn slamiyet ken
disinden sonra meydana ktna gre Kfir saylp
saylmayacaklar meselesi gibi, yalnz o gn iin deil,
Mzn - Hakkm sekizinci blm olan bu blm, ese
rin sonraki basksnda karldna gre, daha ok son
radan bile tehlikeli saylan konulara ilim, cevap ve sual
ve kanun zre her baptan kyl kalcLir diyerek cretle
temas etmesi, bat kaynaklarndan yararlanmas, ken
disine verilen yksek payeyi hak etmesine yeter daya
naklardr.

40

III
ESERLER
Arapa Fezleke : Ktip elebi nin Tarih-i Kebr
diye adlandrd, mukaddeme, usul ve bir htimden
ibaret olan bu eserinin ad Fezleke t akvl l-ahyr fi ilnit-trh vel-ahbrdr. Trke Fezlekesi'nin ns
znde ise adm sadece Fezteketut - tevrh koyduunu
sylemektedir. Mukaddeme, drt fasla ayrlm olup bi
rinci fasl, eserin iindeki anablmleri ve blmleri gs
termektedir. kinci fasl tarihin anlam, konusu ve yara
rna ayrlmtr. nc fasl, bu konuda yazlm kitap
larn, alfabe srasna gre adlarn vermektedir. Topla
mnn 1300 olduunu aka syledii bu blm, yazk
ki Arapa Fevlekenin tek nshas olan yazmada eksiktir.
Bununla birlikte Ktip elebi'nin bu eserini yazarken
bavurduu kaynaklarn adlarn sras geldike, hemen
hi atlamadan verdii iin, kaybolmu olan bu listeyi
yaklak olarak yeniden meydana getirmek mmkndr.
K e f u z -z u n n da alfabe srasna koyduu tarih eserle
rinin 914' bulan says bu yekna yaklamaktadr. Bu
liste, bata Arapalar olmak zere Farsa ve Trke ya
zlm btn bilinen tarih eserlerini gstermektedir. Dr
dnc fasl, tarihinin gznnde tutaca artlarla bl1

41

mesi gerekli kurallara aittir. Metnin blnd asl

ise iki blme ayrlm olup her blm de tekrar
fasla ayrlmtr. Bu blmlerde yaratlmlarn balan
gc, peygamberler, ile drt halife, slamlktan nceki
hkmdarlar, srasna gre, tarihte yer allarna gre,
Islamiyetten sonraki hkmdarlar, zor kullanarak bir
hkmeti ele geirmi olanlar, hkmete kar ayakla
nanlar ve peygamberlik iddiasnda bulunanlar gelmek
tedir. Bu blmleri, baz faydal bilgileri toplam olan
bir tetmme (tamlama) izlemektedir.
ikinci anablmde, insanlm genel ileri, iklimler,
turlu kavimler ve Arap kabileleri, ad, lakap, knye, yer
ve olum tarihlerinin nasl belirtilecei zerindeki kural
lar gstermektedir. Bunun ardndan bu blmde gs
terilen ehirlerle buralarda yetien .kiiler alfabe srasna gore sralanmtr. Ktip elebi'ye gre bu byk bir
u0!
ve nemi bakmndan tarihin zdr. Bu anabolumn nc blm, Hicretten, Ktip elebinin za
manna kadar, demek ki (1591-92) tarihine fadar geen
olaylarn senelere gre sralanmasndan ibarettir. Bata
Cennbnin byk tarihini ok defa ksaltarak, kimi
kez olduu gibi alarak izleyen Ktip elebi, ayrca ya
rarland kaynaklara da iaret etmitir. Tarihinin zel
likle OsmanlIlarla ilgili blm 1000 (1592 - 93) ylndan
sonra ele ald olaylar, Trke Fezlekesi ile birlikte y
rmektedir. Bu tarih, IV. Sultan Muradm lmyle (12
Mays 1639) sona eriyor.

J rke FezIeke: 1000 (1591) ylndan balaya

rak 1065 (1654-1655) tarihine kadar geen tarih olayla
r vermektedir. Ktip elebi Arapa Fezlekesinin de
vam olan bu eserim, stanbul halknn dili Trke ol-

42

duu iin Trke olarak yazdn aka sylemekte

dir. Senelere gre dzenlenmi olan 'bu eser, her yln
sonunda o yl iinde len devlet adamlaryla bilgin, air,
eyh ve baka kimselerin hayat ve eserlerinden ksaca
bahsetmektedir. Yazar, kendisinin yetimedii devirler
iin trl tarih eserlerinden yararlanmtr. Asl 'kendi
grdklerine ayrd sahifelerde eserini, iine ald za
man iin canl (bir kaynak haline koymutur. Birok yaz
malar bulunan Fezleke 1286 ve 1287 yllarnda iki cilt
olarak baslmtr.
3 __ Tuhfetl-kibr fi esfril-bih r :

1055 (164546) ylnda balayan Girit Seferi dolaysyla OsmanlIla

rn ilk devirlerinden alarak eserin yazld 1067 (1656)
yl balarna kadar gerek karada, gerek denizde geen
olaylarda, eksik tedbirler ve ilenen hatlar yznden
uradmz bozgunlarn ve yenilmelerin sonucunda, manm kuvvet bulup gururlandn gren Ktip elebi,
bu kitabn mazide yarar kapudanlarm ve korsanlarn
derya cenklerini ve b a z gn- grm ve i- bilir akl
kiilerin re'ylerini ve tedbirlerini ahlatarak bz dt
mz geveklik ve bezginlikten kurtarmak ve uyandr
mak istemitir. Bu sebeple zellikle Girit Seferi nin ba
larnda karlatmz yenilmeleri anlatrken, hatalar
ve tedbirsizlikleri gstermek suretiyle, bunlarn sebep
lerini ve nlemenin arelerini kssadan hisse kaydy a
birer birer iaret etmi ve kitabnn sonunda bunlarm
hepsini vasy (tler) blmnde, krk t halinde
toplamtr.
Ktip elebi kitabnn sonunda, dmann Osmanl
lkelerine tecavze frsat bulmasnn, mal duknlu-

43

gn, asker, hazine ve lalk ilerindeki bozukluun, gerek

li tedbirleri almaktaki kusur ve ihmalden geldiini, Ya
vuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman zaman
larndaki yollardan ayrlarak sonradan gelenlere 'ne ya
parsak kanun olur' sanmalarnn bu sonucu dourduu
nu tekrarlayarak kitabnn asl amacn glendirmektedir. Tuhfet l - Kibr'm ngilizce ve Franszca evirileri
vardr.
4 Takvmu t-tevrih: Bu eser Ktip elebi'nin,
dem aleyhisselamn yer yzne inmesinden 1058 (1648)
tarihine kadar geen zamanda tarihlerin yazd olayla
rn ve daha nce yazd tarih kitaplarnn ve zellikle
Arapa Fezleke sinin kronoloji cetveli yerinde olup 1058
(1648) ylnda, iki ayda tamamlamtr. Eser, tamamlan
1 yln sonlarnda, eyhlislam Abdrrahim Efendi
vastasyla sadrazam Mehmet Paa'ya gnderilerek, mel
lif ikinci halifelie terfi ettirildi.
Eserin Arapa ve Farsa evirileri olduu gibi bat
dillerine de ksaltlarak evirilmitir.
5 Kanunname: Ktip elebi Mznl-Hakk ad
l eserinde 1064/1065 tarihlerinde Kanunname yazdn
sylerse de bu kitab hakknda fazla bilgi vermez. Yal
nz bundan sz eden yazarlar onun birtakm kanunna
meleri bir araya topladn, yahut eski Osmanl teri- '
fat kanunlarn yazdm sylerlerse de, eser bugn eli
mizde olmad iin, onun nasl bir kitap olduu zerin
de bir bilgi veremiyoruz.
6 Tarh-i Frengi tercmesi: Johan Carionun Chronic adl eserinin evirisi olup, inasi zamannda Tas-

44

vir-i Efkr Gazetesinde, bu evirinin ikimi yerleri yaym

lanmtr. Ktip elebi bu eseri 1065 (1654-55) ylnda,
stanbul'da eyh Mehmet hls ile birlikte, bundaki bil
gileri baka slam tarihlerine aktarmak ve eklemek iin
Trkeye evirmitir. Ktip elebi, maksadnn bu evi
riyi yapt baka tarih eserlerine ondan ilveler ekle
mek olduu iin, ifadeyi gzelletirmeye ve sz 'kuralla
rna uymaya bakmadn syler.
7
Tarh-i Kostantaniyye ve Keyasire (Revnaku'ssaltana) : Mznl - Hakti ta ksaca Revnaku's-saltana
(Kostantaniyye Tarihi) dahi tercme olundu diye kay
dedilen bu eseri Ktip elebi 1577 ylma kadar gelen
olaylar bir Kitab- Kebrden evirme ve seme yoluyla
meydana getirmitir. Eserin asl metni, birka mellif
tarafndan yazlm ve ehr-i Kostaniyye Mlk sonra
dan kitabn sonuna eklenmitir. Burada anlatlan olaylar
arasnda, stanbul'da hkm srm Biz&ns ye Osmanl
sllesi zamanlarnda geen tarih olaylar, stanbul un
su yollar, ukur bostanlan, somaki ^tahtlar, yangnlar,
zelzelesi ve sairesi sralanmaktadr.
8
radu LHyr il Tarihil-yunun ver-Rm
ve'n-Nasr: (Yunan, Rum ve Hristiyan tarihi hakkn
da doru yolu gstermek zere):

slam tarihlerinde, Avrupa memleketleri hakknda

ulu - orta yalanlar ve bu devletlerin ilerine ait birok
hurfeler ve gln eyler yazldn gren Ktip e
lebi, sadece taassup yznden bilgisizlie kabul etmekten
se, baka baka Hristiyan milletlerinin hkmdar yan ve
herbirinin idare tarzm yazmak suretiyle bu milletlerin
hallerinden bsbtn habersiz ve komular olan d-

45

manlannn ilerinden vukufsuz ve caJil kalmayarak on

lar gafletten uyandrmak gayesiyle, 58 yaprak tutan bu
kk risaleyi meydana getirmitir. Bu eser, onun Trkeye evirdii Atlas Minor'dan baka kitaplardan aktar
ma yoluyla meydana gelmi bir toplamadr. Bir nsz
le birok blmleri bulunmaktadr. 1654 yl ocak ay
nn ondrdnde yazmaya balad bu eserde bulunan
bilgilerin Trke, Arapa ve Farsa kitaplarda bulunma
dna iaret ettikten sonra, eserin iki blmden oluan
balangcna gemektedir. Birinci blm, Avrupallann
dinlerine, ikinci blm de hkmdarlarn det ve
kanunlarna ayrlmtr. Her iki blm de tek
rar neve lere blnmtr. Baka baka memleketlerin
idare tarzlar, demokrasi, aristokrasi, cumhuriyet ve ba
kalar anlatlmakta, seim usulleri, ileri olduklar yn
ler, Osmanllarla mnasebetleri ve saire gsterilmektdir.
9
Sllem'l-vusl il tabakatil-fhl: Alfabe s
rasna gre tertiplenmi Arapa bir tabakat kitabdr,
iki ana blme ayrlmtr. Birinci blmde 'knyeleriy
le tannm nl kiiler; ikinci blmde nesep, knye
ve lakaplaryla bilinen kimseler sralanmakta olup her
harf bir blme ayrlmtr. Ktip etebi bu eserini, bir
dereceye kadar Kef z-zunn'unda geen kitaplarn ya
zarlarna ait bir indeks gibi meydana getirmitir. Eseri
nin ikinci blmn daha byk gren yazar buna id
detle ihtiya olduunu aka sylemektedir. Esas ola
rak Suyt nin Tahrrl-lbb adl eserini almtr. 1053
Kadir gecesi (7 Aralk 1643)nde tamamlamtr. Fakat
Ktip elebi nin bu eseri hazrlamak iin yararland

46

ve yeri geldike adlarn verdii kaynaklarn says yz

den fazladr.
,
limlere bir hizmet olarak hazrlad bu eserin ek
sik ve yanl olduunu aka syleyerek okuyucudan
bundan tr yazarn kk grmemesini, onu mhimsemezlik etmemesini dilemekte ve kusurlarnn gideril
mesinin sevap olduunu sylemektedir.
1058 yl zilhiccesi sonlarnda (Ocak 1649 ortalan)
stanbul'da tamamlanm olan eserin tek yazmas ms
vedde halindedir. Kimi sayfalan adlar yazlm ve yle
ce yeri bo braklmtr. Sonlara doru byyen bu bo
luklar oalmaktadr; kimi sayfalar, trl maddelere
ait filerin yaptnlmasndan meydana geldiine gre
Ktip elebi'nin daha nce bu maddelerin filerini ayn ayn hazrlad anlalmaktadr. Kendisi baz ksalt
malar da kullanmtr. Ktip elebi'nin alma tarz
hakknda bilgi edinmek iin bu noktalar nemlidir. Ese
rin sonuna bir de fevid-i mteferrika (dank faideler) y
veren bir son blm konmutur. Burada ok eser yaz
m olanlar, kimi garip ve ok seyrek rastlanan eyler,
hafzlardan ok yaayanlar, genlerden ve yallardan
zeklanyla n alanlar, bilginlerin latifeleri ve bakalan
gibi merakl birtakm bilgiler bir araya getirilmitir.
Ktip elebi'nin daha baz lakablan ekleyerek zamanna
kadar getirdii bu eser Mstakimzade, onun brakt
yerden alarak zamanna kadar yrtmtr (1175 -1661 62). Onun eserinin ad Mecelletn-nisab dr.
10
Cihannma: Bu eser, Osmanllann corafya
tasavvurunda devir aan bir nem tamaktadr. Bu eser
le corafya alannda dou grnde bir dnm olmu-

47

tur. brahim Mteferrikann basmasyla, zellikle ma

lm olan Cihannma, hibiri tam olmamakla beraber,
birka kez Avrupa dillerine evrilmi ve hemen bu e
viriler bir yandan Trke orijinal ekliyle, Asya Trki
yesinde birok bat seyyahlarna, zellikle corafyadaki
yerlerin tayininde temel olarak i grmtr. Dorudan
Trkiye'de de geni aydn ktlenin gr asn gze ar
pacak derecede geniletmi ve corafya alannda daha
baka eserlerin yazlmasna yol amtr. Bu cihetle or
ta-a ark ballnn darlndan kurtulup Avrupa
milletleriyle geni kltr birlii iine girmeye ynelen
almalarn bir sembol, bu temayln bir ifadesi ol
mutur.
Corafyann insana oturduu yerde, dnyay dola
an seyyahlar gibi, bir anda lemi dolap grmek im
knn verdiini, hatt mrlerince seyahat edenlerden
daha ok bilgiye sahip olunacan, bu konuda trl
corafya kitaplar grdn, kara ve deniz haritalar
izdiini aklayan, Arapa, Farsa, Trke yazlm co
rafya kitaplarnn hepsini kark, yetersiz grerek, on
lar karlatrmak suretiyle, bunlann toplamndan Ci
hannma'y meydana getirmeye niyetlenen Ktip e
lebi bu eserine iki defa balam, iki defasnda da bi
tirmeden brakmtr.
1) Bu iki cihannmadan birincisine Ktip elebi
1058 {1648) ylnda balamtr. Bu kitapta drt unsur
(toprak, su, ate, hava) eserin drt ana blmn vere
cek ve bu blmlerde btn corafya bilgisi sralana
cakt. Fakat o, bunlardan yalnz sulardan bahseden n
c bbm blmlerini yazm olup burada, orta-a co
48

rafyalarnca bilinen denizlerle nehirler ve glleri tasvir

etmektedir. Drdnc babn blmleri yeryzne ayrl
mtr. Bu blmde ehirler ve memleketler anlatlacak
t. Fakat yalnz giri yazlm ve memleket tasvirlerinin
bir ksm verilmitir: 1) Mslman spanya (Endls),
2) 'Kuzey Afrika (Marb), 3) Trkiyedir. Son blmde
ancak paytaht, stanbul, Edirne, Bursa ile Osmanl
mparatorluunun Avrupa'daki yars, Rumeli, Bosna ve
Macaristan'dan sz edilmektedir. Bu blm en nemli
blmdr.
2)

Ktip elebi ok sonra bir vesile ile eline geen

Orteliusun Atlas Minr'u, slamiyeti kabul etmi olan

Fransz eyh Mehmet hls'nin yardmyla Trkeye e
virmitir. Mehmet hls bu eseri 1064 muharremi orta
lan <1644 Mart sonlan) ona syleyip yazdrarak Trke
ye evirmeye balamtr. Almanya memleketlerinden
Bavyera'nm evirisine geldii ve evirinin te ikisini ta
mamlad srada, 1065 safer ay blannda (1654 Ara
lk sonlar) Cihannmanin bu ikinci eklini batan ya
zp beyaz etmeye balamtr. Ktip elebi bu eseri
hazrlarken birok bat yazarlarnn eserlerinden yarar
lanmtr. O, ank kaynaklann da, bunlan deerlendir
mek suretiyle sralamaktadr. Cava, Sumatra, Seylan ve
teki adalar hakkmdaki bilgiyi eydi Ali Reisin Muhit
adl kitabndan almtr.
Ktip elebi, kendi bat kaynaklann bol bol kul
lanarak douda Japonya ile Asya'nn tasvir corafyas

49

na 'balamaktadr. Batya, slam sahasna doru ilerle

dike, dorudan kendi tarafndan toplanm olan bil
giler karsnda, dou kaynaklan da, bat kaynaklan da
ikinci plana dmektedir. Ktip elebi tasvirine giri
tii memleketleri ta'rif, mesafe,.idare taksimat, salta
nat

a h v a li

ve devlet bakanl, din ileri, ilim ve mari

fet durumlar, siyaset ileri, sanat ve ticaret durumlar,

ahlk ve detler, yaplarn durumu, su ve hava nehir
lerin durumlar, daglann durumlan bitkileri ve rn
leri 'gibi blmleri sralamak suretiyle anlatmaktadr.
Vaktinden nce lm Cihannmanm Ibu ikinci ekli
nin de tamamlanmasna engel olmutur. Yazar, bu ikin
ci eserini, Osmanl mparatorluu sahasna kadar getir
mi bulunuyordu. Anlatt son yer Van Vilyetidir.
Cihannma, 10 Muharrem 1145 (3 Temmuz 1732) y
lnda ilk basma eserlerin onbirincisi olarak brahim
Mteferrika tarafndan basld. '
11
Levmiun-nur fi, zulmeti Atlas Minur: Ktip
elebi nin ikinci nemli corafya eseri de G. Mercator ve
Lud. Hondius un Atlas Minr'unun evirisidir. Ktip e
lebi, bu eseri eyh Mehmet Ihlsye okutup sylettik
ten sonra mns zerinde dnerek eser sahibinin mu
radm eda eden ibare tahrir olunmak zere 1064 muhar
remi ortalarnda (1653 Aralk balan) eviriye balaya
rak, eklentiler ve ksaltmalar yapmakszn, yalnz gerek
tike >g adlan aklamaik ve belirsiz olan yerleri bil50

dirmek iin sayfa kenarlarna kmalar yapt. Bu kma

larn bir bl de asl mellifin yerdii bilgileri veya
onun fikirlerini tenkit, yahut da red niteliindedir. Bu
eviri hakknda o, bu kitap Latin dilinden tercme olun
du. Rekk ( tertipsiz, zayf) elfaz ve dank ibareler kul
lanmaktan ekinmedi. nk bu kitab evirmek do
rudan bir maksat deil, belki Cihanniima kitabna mad
de ve kaynak bulmak dncesiyle tercme olunmutur,
diyerek slbu hakknda deta zr dilemektedir. Bunun
ana dili Trke olmayan eyh Mehmet hls adna ya
plm bir itizar olmas da akla gelebilir. Eserde Kuzey
Kutup blgesinden ve zlanda Adas ndan balayarak Av
rupa memleketleri birer birer, nehirleri, dalan, ehir
leri ile, tasvir bir corafya eklinde, bununla birlikte
tarih bilgiler ve memleketlerin idare ekli de ihmal edil
meyerek, tarif olunmaktadr. Avrupa blm pek ayrn
tl olan bu eserin, Asya, Afrika ve Amerika blmleri
o kadar ayrntl deildir.

1 2 __ lhml - mukaddes min feyzil - akdes : (Al

lahn kutluluk ihsan eden feyzinden gelen mukaddes il

ham) : Heyetle urat sralarda Ktip elebi nin
mesele zihnini kurcalam ve bunlar fkh meselesi ha
line dndrerek zamann limlerinden cevap istemitir.
Yeryznn yuvarlakl dolaysyla gndz ile gecenin
mddetleri arasnda byk fark olan memleketlerde na
maz ve oru vakitlerinin tayini iin eyhlislam Beh
Efendi'den fetva istemise de cevap alamad iin yaz-

51

d risalede ortaya konan ii mesele unlardr: 1) Ku

zey memleketlerinde namaz ve oru vakitlerinin tayini,
2) Gnein ayn cihetten doup batmasnn dnyann bir

noktasnda mmkn olup olmad, 3) Her ne yana d

nlse kble olabilecek Mekkeden baka bir memleket
bulunup bulunmad. Kendisi bu sorunun cevabna
kalkmayp bu ii konuda ad - belli bilginlerin eserle
rinden yararlanarak, yalnzca bunlar aklamakla yetin:
mitir. Esas meseleye girmeden nce, okuyucunun anlamas kolaylatrmak zere lzumlu heyet terimlerini
anlatmaktadr. En sonunda, fenninde bilgili sanlan ey
hlislam Beh Efendi'nin ikinci mesele hakknda yaz
d fetvay grerek bundaki yanl ve bozukluu gste
rip dzeltmektedir.

13
Kefz - zunn anil-esr vel-fnn (Adlar
dan ve trl konularda yazlm olan kitaplardan phe
leri gidermek) : Byk bir bibliyografi kamusu olan bu
eseri Hac Kalfa yirmi yl iinde meydana getirmitir.
Gerek kendisinin dorudan okuduu, gerekse sahaflar
da ve ktphanelerde grd btn eserleri alfabe ter
tibine gre sralamtr. Bir ad olan eserleri, yerinde,
yazar, yazld tarihi ile gstermi ve bununla ilgili
eserleri de kaydetmitir. Bunlarn erhlerini (aklama
larn) ve haiyelerini (ilvelerini) de bildirmi, getii
veya ileride geecei yerleri kaydetmitir. Eserlerin ya
zld tarihlerle birlikte anablmlerini ve blmlerini

de bildirmi, balanglarm da iaret etmek suretiyle

bunlarn baka eserlerle kartrlmasn nlemitir. Ese
rin, trl blmlere ayrlm olan mukaddemesinde, il
min nemi, deeri, taksimi ve tarihi zerinde durmu,
btn ilimlerin adlarn, tariflerini ve konularn vermi
tir. Ondrt bin beyz kadar kitap ve risale tantan bu
kitapda oribin kadar yazar ad vardr. Deerinin b
ykl dolaysyla Flgel tarafndan 1835 -1858 yllar
arasnda, Arapa metni ve Latince evirisi ile birlikte
yedi cilt olarak baslm ve indeks ilve edilmitir.
14 _

Tuhfetl - ahyr f i l - hkem vel - emsl vel -

e'r (Hikmetler, ataszleri ve iirler zerinde iyi ve

dindar kiilere armaan) : Bu eser alfabe srasna gre
tertiplenmi bir YYiuhazavat hitab (Tannm airlerin ve
dz yaz yazarlarnn, ya da ad-belli kimselerin szle
rini veya bunlara ait fkra, hikye, latife ve bakalarn
dan bir sraya toplanm olan kitaplar, bir eit ansik
lopedi) yazarnn tabirince semr-i halvet (gece yaplan
sohbetlerde arkada) tir. dilde, trl eserlerden top
lanm olup felsefe ve edebiyatla ilgili fkralar, aile ve
memleket idaresine ait menkabeler, kulara, hayvanlara,
otlara ait merakl bilgiler, iirler, ataszleri ve benzer
leri bulunan bu eseri Ktip elebi, tpk bir szl'k kita
bnda olduu gibi, kelimeleri sralam, sonra da bu ke
limelerin hatrlatt trl bilgileri ve fkralar yerli ye
rine koymutur. Bir rnek olarak evil (ilk olanlar) ke-

53

limesi dolaysyla ilk iirler ve airler, ilk Mslman olan

lar, ilk kadlar sralanmtr.
15
Drer-i mnteire ve gurer-i mnteire (Da
lm inciler ve salm yldzlar). Ktip elebi'nin bi
yografi eserini meydana getirmek iin okuduu kaynak
kitaplar inceledii srada, yarar olacak noktalarla tr
l meselelere ve -konulara dair setiklerinden meydana
getirdii bir mecmuadr. Bu mecmuada niyye, selse
(), hlle, kbleye dnme, yemek yimenin dab, yok
sulluk ve aalk, kadnn karnndaki cenin, hkmdar
larn kanuna uygun olarak baa gemelerinin art, Ka
benin iinde namaz, kerametin inkr, arab su ile ka
rtrma, satran, badat, korku ve umut, kadnn sul
tann mektubunu geri evirmesi, hasislikle vnme ve
daha bakalar gibi birbirleriyle alkas dnlmeden,
yalnzca bir merak ve tecessse dayanarak seilip top
lanm olan notlardan meydana gelmitir.
16

Dstrul - amel f slh! - halel (Bozukluk

lar dzeltmek iin nelerin yaplmas gerektiini bildi

ren dstur) : 1063 (1652-53) ylnda devlet btesinde
gelirin az olup masrafn oalmas sebeplerini aratr
mak ve gelecek yln vergisini nceden almay gerekti
ren bte ana bir are bulmak zere toplanan diva
na Ktip elebi de katlmtr. Seferlerde ve bar za
manlarnda tecrbe grm ve gemilerin tarihini oku
mu bir kimse sfatyla, bu konuda, bir mukaddeme,

54

 fasl ve bir netice olarak tertiplenmi (kk bir eser

meydana getirmitir. Bu kitabndan, onun, devlet adam
larnn faydalanacandan daha bata umdi yoktu. n
sznde, toplumlann hayatnn da, insan hayat gibi dev
relere ayrldn, her devrenin kendine gre almetleri
olduunu, Osmanl mparatorluu nun duraklama dev
resine girdiini, i bandakilerin bunun almetlerini g
rerek tedbir almalar lzm geldiini, arelerin de, cismn ve rhn olduunun bir genel kural olduunu ve
her devrenin kendine gre ilc bulunduunu sylemek
tedir. Birinci blmde, bilginler, asker, tmar ve reaya
nn (halkn), toplumun esas temelini tekil ettiini an
latmaktadr. Toplumda, bunlarn herbirini, insan vcu
dunu meydana getiren drt esas unsurdan birine ben
zetmektedir. Bu drt snfn birebirlerinden yararlanma
lar halinde, shhatli bir vcut gibi, toplumun da nizam
bulacam belirtmektedir.
1

7 Recm'r - raem b is - sn v e l - Onu

(Sal ve

cevap yoluyla eytan talama): 1064 - 65 (1653 - 55) yl

larnda, eyhlislamlarn yazlarndan, garip fkh mese
lelerini ve acip fetvalar bir araya toplayarak meydana
getirdii bu eser kaybolmu grnyor.
1

8 Beyzv Tefsirinin erh i : Ktip elebi, Bey-

zv tefsirini batan, hocas A'rec Mustafa Efendiden

grm ve 1052 (1642-43) sralarnda bunu, gnde bir
sayfa olmak zere erhini yazmaya balamtr. Yazar,

55

bunun hakknda 'bakaca bir bilgi vermediine gre, bu

erh herhalde balad yerde kalm, ya da kaybolmu
grnyor.

19 Muhammediyye erhi: Akhisarl bilgin Ahmed

er-Rm'nin olu olan rencisi Mevlana Mahmud'un ri
cas zerine Ali Kuunun Muhammediyye (Fatihe sun
duu Risalet l - Muhammediyye adl ve konusu mate
matik olan eseri) sine yazd ve HiistH - hediye adm
verdii bir aklamadr. Ktip elebi ile bu rencisi
arasnda yaknlk ve lm sohbetler vard. 1058 (1648) s
ralarnda, konu cebir bahsine geldii zaman, Ktip e
lebi bu erhi hali zere brakm ve beyaz etmemitir.
Yazma kaybolmu grnyor.
20 Camitti - mtn min cell'il - fnn : Ktip elebinin trl konulara ait okuduu veya okuttuu eser
lerin zetlerinden ve aklamalarndan meydana gelmi
bir mecmuadr. Kabiliyetli ve zeki olan bir kimsenin
trl konular hakknda bir bilgisi olmas gerektiini,
mr yeter ve imknlar bulursa o kimsenin bu konular
zerinde derinleeceini aka syleyen yazar, bu mec
muada her ilim dal iin ana metinlerden birini ele ala
rak zetlemi ve buna yukardaki ad vermitir. Bunu
iyice sindiren kimsenin zamann allmesi olacam sy
ledikten sonra bu mecmuada bulunan ilimlerden fayda
lanmay kolaylatrmak zere ba tarafna ilimlerin bir
eceresini koymutur.
21 Mzn'l - Hakk fi ihtiyriI - Ehakk (En do
ru olan semek iin Hak terazisi): Ktip elebinin en
son eseridir. Safer 1067 (Kasm 1656yde yazlmtr. Dev
rinde iddetli tartmalara konu olan birtakm meseleler
56

zerine, msbet fikirler beyan ederek bunlarn niteliini

ortaya koymak ve kuru kavgalar nlemek iin yazm
tr. Fakir, bundan nce nicesine orta yolu gstererek
onlara o saplantlardan kurtarmak iin imdi bu kk
kitab kaleme aldm, diyor. Akla dayanan mlerin ge

rekliliine dair bir nszle balayan eser, trl konula

r ele almaktadr. Msbet bilgilerin lzumunu, hendese,
corafya ve astronomiden ald misallerle ve bunlarn
din tefsir ve kanaatlerle attm da gstermek sure
tiyle savunmasn yapmaktadr. Halkn dnya yaratlahdan beri blk blk olduunu, her bln de bir
trl mezhebi ve bir trl merebi bulunduunu, bunun
da tekilerin dncesine ve kanaatine uymadn sy
leyerek fikir ihtilaflarm tabi karlamak gerektii hu
susunda uyanda bulunmaktadr. Yirmibir ayn konuyu i
leyen bu kitapta, ark sylemek, ttn, kahve, afyon ve
baka keyf verici maddeler, Yezid e lnet okumk, m&zar
ziyaretleri, kandil geceleri, rvet gibi konular zerinde
durulmaktadr. Btn bu konularn tartmasnda K
tip elebi tarafsz kalmay tavsiye, edip savunduu gibi
halk taassup derdine drmenin ve onlan byle ey
lerle megul etmenin doru olmadn hatrlatmaktadr.
Nitekim selm bahsinde olduu gibi, rf ve det hali
ne gelen ilerde en doru yolun halk kendi haline brak
mak olduunu, yerlemi bir rf ve detin seksen risale
yazlsa ve hkmdar tarafndan yasak edilse, halkn yi
ne de bu rf ve detten aynlmayacam belirtmekte, vaz
geirmek iin uramann ahmaklk olacan sylemek
tedir. Halkla baa klamayacan sylemesi, halkn
aleyhinde bulunmak deil, toplum kuvvetinin her kuv
vetten stn olduunu gstermek istemesindendir.
57

Eserin sonunda sralad birka vasiyet blmn

de hkmdarlara, vazlara ve renciye ait tembihler, za
mann olaylarndan ilham alarak ortaya konmu olmak
la birlikte, her zaman iin geer aka deerini tamak
tadr.
Eserin uyandrd ilgi dolaysyla zamann eyh
lislam Abdrrahim Efendi verdii fetvada bu risalede
Mshimanlar arasnda bit ayrma, yahut uzlatrma ve
halka itidal yolunu gstermek mi vardr? Bu hususta ey
hlislamn fikri nedir?' Sorusuna onun cevab u olmu
tur : Allah yazarna en gzel ecrini versin, bu risalede
halkn halleri iin uzlatrma, doru yolu gsterme ve
itidale rehberlik vardr.

58

IV

ESERLERNDEN

SEMELER

1 Fezleke'den :
a Eri 'Kuatmas. kinci gnk sava Allahn
yardmyla dmann bozulmas:
Rebilahr aynn beinci gn, cumartesi gn idi
(Kasm, 15%). Padiah Eri ovasnda kurulan adrlara
indi, iki gn kadar dinlendi; metris aletlerinin hazrla
np dzenlenmesine bakt ve bunlarn yaplaca yerleri
bildirdi. nce kalede ilki dman beyi vard, biri asarm akrabasndan Neme serdar ve biri Macar beyi idi.
Onlara ve kale iinde olan teki beylere bir ulu buyruk
gnderildi. Bunda yle deniyordu: Eri iinde olan
beyler ve ehali bilmi olsun ki niyyetim Eriyi almak
tr. mdi, nce, yce Allahn emriyle sizi dinimize da
vet ederiz. Eer Mslman olursanz size zarar yoktur.
Haliniz zere mallarnza ve mlklerinize eskisi gibi sa
hip olup rahat olun. Eer dine gelmezseniz kaleyi bra
kp memleketinize kp gidin. Yoksa bu davetin birini
kabul etmeyip sava ve uraa balanp bana kar top
atarsanz, Allah ve Peygamber hakkyn sizin hepinizi
59

ldrp birinizi [kurtarmam, bilmi olun. Bu emri geti

ren 'kimseyi melunlar zindana koydular; casustur deye
skca baladlar. Bu kale uzaktan da gibi grnp kat
kat burlarla yanlarm korurdu ve drt tarafn gzler,
dolma palankalarla asl hisar bir da zerinde idi,
taraf kesme kaya zerinde, muhkem ta ve kirele ka
rk ve sanatl yaplmt; yle bir dolma ki top kr ey
lemez. Dou tarafnda ie bir maden da bitiik olup
korumak iin bir geni ve derin hendek kazlmt. Va
rou da 'kirele yaplm bir sarp kale idi. Toplarnn yu
varlaklan da bulut gibi gklere aard. Ve tfek fndk
lar yamur gibi yaard. zerinden 'ku uamaz iken yl
dzlar saysnca olan asker, asl top ve tfeklerine bak
mazd. Zafer aynn banda kuattlar. nce Sadrazam
brahim Paa, zaarcba ve yirmi oda neferleri ile yedi
para bedoloka alp varo kapma kar yerde ve drt
tane balyemez ah topla, Cerrah Mehmet Paa Balar
tarafndan i-kaleye kar gelip kilisede; ve drt bedo
loka ve ah ile Cafer Paa Balar arasnda kaleye
kar yerde topla; yenieri aas ova kapsna kar
yerde ve Rumeli Beylerbeyisi Haan Paa da da ban
dan kale ensesinde ieri havale yerde metrise girdi. Caalazade Sinan Paa nm askerleri ve am kulu ile orta
tarafn muhafazaya memur oldu. Yirmi pare kaledver toplar kuruldu. Yer yer lamlar kazlmaya ba
land. O ayn ikinci gn Budun muhafazasnda olan
Anadolu Beylerbeyisi Mehmet Paa ve Halep Beylerbeyi-
si erke Mahmut Paa, eyaleti askeri ile gelip padiahn
zengisine yz srdkten sonra, Anadolu beylerbeyisine
de sekiz top verildi. Sekbanba ile saray tarafndan bir
Kola tayin buyuruldu. Bu gnn gecesi, gece yansnda,
60

yere - batas dman, tara varou yaktktan sonra atls

kat; piyadesi kaleye girip bir sarp kaleye sndklar
haber verildi. Ertesi gaziler varp yakldktan sonra kur
tulan yerlerde saysz mhimmat ve zahire ele geirdi
ler. Kuatmann drdnc gn, Haan Paa, Rumeli
askeri ile toprak srmek fenman olundu. Metris hizmeti
Halep Beylerbeyisi Mahmut Paa'ya verildi. Ve o gn s
an yollar kazmaya baladlar. Altnc gnde kale ze
rine havale yerde byk toplar ve kale-dver kurulup
hisarn herbirini, bilhassa yerde olan byk kaleyi dp hayli yeri ykld. Lkin kalenin ii dolma, talan
yumuak olduundan o kadar tesir etmeyip gedik a
maya imkn olmad; vezirlere lamlar smarland ve o
gn lam yolunda Sancak sba ehit oldu. Yedinci
gnde Mehmet Paa kolundan lam atld. Alan gedik
ten yrye ziyade altlar. Lkin gedikten gemek
mmkn olmadndan girilemedi, toprak srlmeye var
kuvveti verdiler. Geri le vakti urun kapdan d
man metris kazmaya kp aikre olmutu. Lakn aske
rin hcumundan geri, ieriye kat. Bu sralarda Fetih
Giray Han Tatar askeri ile Kaa Hisarna doru gidip
akn ettiler. Sekizinci gn avular kolundan babu
olan Yankka Mehmet avu ehit oldu. Ve o gn hen
dek doldurmaya asker uval getirmek ferman olundu.
Dokuzuncu ve onuncu gn lam erimekle seher vak
ti yrytr' diye nid olundu. Lam atlnca aske
rin savulmaya mecali olmad, hayli kimse yaraland ve
ehit oldu. Baka lam vardr deye askere geri ekilip
yrmek ii kaldrlm iken - Neme kalesine mahsus
olan Mslmanlar helk oldu; dman baruta ate ve
rip yangn kt; asker teki lam da atld sanp tered61

dtsz yryp Neme kalesine dahil oldular. Sefer ay

nn onikinci gn, cuma gn idi. inde olan be - alt
bin dman kl lokmas olup kl art olan dman
i kaleye kap sndlar. Trk gazilerinin niceleri de
ehitlik rtbesine erdi. O gece yenieri aas ve baz pa
alar, beyler o kalenin muhafazasnda kalp etrafa karavullar gnderildi. Onikinci gn, i - kale dahi muhkem
dvlmeye balayp lama giriildi. O gnde Dilsiz Ka
ra Ali Aa bz serhat gazileri ile birlikte varp ok, zrh
l diri dman ve bir ka ba gitirmiti. Lkin kendi de
ar yaralanp ertesi gn ld. Onnc gn alman
diller, Erdel- olunun dman kumandan olan Maksimilyan ile, kaleye Be askeri koymak tedarikinde olduk
larn haber verdiinden her tarafa yarar karavullar gn
derildi.

b kinci gndeki vuruma ve Allahn yardmyla

dmann bozulmas:
Rebilevvel aynn beinci gn (27 Ekim 1596) cu
martesi idi. Sabah erkenden Trk padiah atlanp ks
leri vuruldu. Fetih sancaklar alp Allaha tevekkl ede
rek din dmanlar zerine yneldiler. brahim Paa ve
Hoca Efendi ve teki ileri gelenler atlarna binmiler
ken henz ordudan kmadan ehzade bir yere seccade
deyip Trk padiah duaya (balad. Korku ile umut
arasnda durdu. Hizmetliler evresini kuattlar. Solak
lar, mteferrika, anigir ve zengi aalan ve zaarcba ve samsuncuba otan korunmasna aynld. Geri
kalan asker savaa gnderildi. Veziriazam brahim Pa
a ordunun merkezinde, Fetih Giray arkada, Cerrah
Mehmet Paa ve Cafer Paa, Rumeli ve Anadolu, Kara
62

man ve Sivas, Diyarbakr, Halep beylerbeyileri ve kap

kulu ihep yerli yerinde durdular. nceki gn sava olan
batak yannda dmandan tek kii kalmad: O gece ta
burlarna girmilerdi. Ertesi gn gne dounca d
man batan geitlerim bo braktlar. 'Bo taraftaki ge
itten yarm mil uzak yerde bir kilise yannda alaylarn
dzdler. Engelle karlamadan sava etmeyi dnd
ler, Trk ordusunun karsnda yer almak istediler. Beri
den Trk askeri de alay alay yryp geitlerden ve ta
bura doru yneldiler. Sonsuz ovada alaylarm dzp
toplar kurdular. nc kumandan Caalazade arka ye
rine vard. Tatar askeri ile Fetih Giray da bir uygun yer
de durdu. Ama dman ikindiye kadar sava iin asla
ba gstermedi, sk hazrlklarla vakit geirdi. kindi
olunca ylesine dzlm koulmu mkemmel bir alay
kardlar ki ova bir demir deryas oldu. Tatar askeri ve
arhada bulunan askeri sava meydanndan kuattlar.
Sava iin hazrladklar tfeki piyadeyi rahat ve din
bulunsun deye koularla getirip sava meydanna dk
tler. Bunlarn ardndan blk blk zrhl svari alay
larn onlara dayanak olsun deye drdlanna ydlar. Onbin kadar tfekli piyade ve onlann ardnca be - alt bin
Neme atls ile alayn sol yanmda tfekleriyle ate ede
rek ayak ayak yrdler. Beriden - drt bin kadar
fedayi gaziler bunlar karladlar. Geriden Diyarbak
Beylerbeyisi Murat Paa ve Bostanc Ali Paa arhaya
yardma yetiti. Nice hamleler ve hcumlar olup bunlar
tfeksiz, hepsi atl olduu iin geri ekilince dman
lar meydana ktlar. Bir - iki bin gaziler birleip at s
rerek dmana klla saldrdklar gibi ou kltan
geip leleri deste deste yld. Bunlar gren arkada63

lan batan ayaa gkdemire batm Neme alay gayre

te gelip bir uurdan saldrdlar. Bunlar da kaamak ve
rip meydan bana gelince yine dndler. Neme d
manlar biribiri zerine yldlar. Be-alt yz kadar
atl - drt bin piyade klitan geti. Lkin bu melunlar
kmldndan ovada saf balam olan sonsuz alaylarn
da byk bir grlt koptu. Meer bir-iki bin Tatar
sa koldan din dmanlanmn arkasn evirmek isteye
rek ovay dolatklarnda dman bunlarn zerine sal
drp destekleri olmad iin Tatar kaarak sa kolda
Anadolu ve Karaman saflarna gelmiler. Dman ken
dini bilmez halde sarho bunlarn zerine hcum edip
gelirken sa kol alaylar birbirine kanp armlard.
nceden serdarlarnn plan dman meydana ekip ta
burdan ayrmak idi. Ona gre bu dncede olanlann
iareti olmakszn nceden Anadolu ve Karaman'a kaan
Tatara uyup alaylarn bozarak geriye dnnce <sipah ve
silahdar kolu ve btn alaylar bozulup geit vermeyen
batak her yerden geit olmu ve Trk askeri bata ge
ip Ordu-y Hmyun tarafnda bulutular. Bu srada ye
nieri eyhi Babas - zade Hzr Efendi, yannda yz ka
dar yenieri mridi ile ehit,oldu. O sonsuz asker nn
de Trk askeri duramayp dalnca melunlar grdler
ki kendilerine kar duracak asker yok, dmanmz ka
t deye gururla yz bin tfeki piyade ve svari dman
toplarn srp sa tarafta batan byk geidine u
rayp hepsi getiler. Ordudan geit iki uta at meydan
dz ova idi. Orada alaylarn dzp Ordu-y Hmyun
zerine yrdler. Melunlar kolorduya gelip Kral, Erdel
ve Macar askeri Hnkr ota zerine ve Kara Hersek
ve Tarajl brahim Paa otana sol kola ve sa kola h64

SSh3Sr 3TESK
Elediklerinde dman tfek fmdgm dolu_g^ yag
np Rumeli askerinin de yzn dndrdler. Haan Fa
sa yannda kimse kalmayp - dort adamla
crdlar Askerin ou umudunu kesip
asker Ordu-y Hmyunda tU X d u - yi Hm>-una
di vaktinde nceden dman
, j.
eag- kolda
koyulup top ve
Anadolu ordusunu ve S n a n tarafta[1 padiah
eliler orduya grcmedjler Lak
^ bir fasd karl
o taklar karsna gelen
Taf k j ^irfan arrkan askerle sert f
s
e
r
p
i
p
atlan
haya girip dmandan 1
jjerj srp padiageri d n d r d l e r . - B i r yerde bu yolda
hm seccadesine bir ok m y
.
desi deniz gibi orduya
savarlard. Dman a1tls
;kllarla biridaldlar. Ordu m e o
Boez boaza, yaka yabirine girip fkte^ f ^ ^ j a r ota- hmayun iplekaya savarlard.
,
bir Wr silahla p ldrrine el vurunca -
^catp durdular. O
dler. Vezirler ve
btn asker
gn kyamet gunun en
olduunu grdler. Saacan boaza gelmek ne
v& ggk de kolayhkdettin, padiaha zafer
, hazretlerinin hrkala beraberdir dedikle
ve fetih
^ z^ r ayX w

anlattlar. Kfirler ate saarak Trk

lmca Allah'n yardmyla bozulup birer ikier dman

adrlar dald. Bunlar lemeye balaynca at olanlan, a, ba, deveci ve katrc makulesi adrda bulduklan kfirleri balta, nacak ve bulduklan silahlarla
kirdlar. Melunlar gsz kalp kamaya mecalleri ol
mad. Onlar kaarken iiten asker bunlann ardna d
p ylesine krdlar ki az zamanda anlattklanna gre
yzbin kadar dman lp yerlere dt. Padiah mu
zaffer oldu. Allah a Hamdolsun. Bir iyi nam kazand ve
saltanatn rzm ve namusunu kurtard. Gemilerde hi
bir padiah bu rtbeye erimedi.

c Naml padiahn menkabesi:

^ IV. Sultan Muradn gze batan taraflar, meziyetleri, kusurlar ve gc kuvveti anlatlmaktadr.
Merhum Sultan Murat Han, bin tarihinden (1591)
sonra gelen padiahlann en by idi. Tahta klarn
dan 1042 (1632) ylna gelinceye kadar, bakalar gibi ha
reket buyurup o kadar zamandan sonra uyanm ve dev
let ilerinde vukuf sahibi olmutu. Siyaset klcyla ba
kaldranlan korkutup devlet dizginlerini salhiyetli el
lerine almt. Yedi yl kadr bunu diledii gibi kullan
d. Nihayet birok ilerde atalanmn kanununa itibar et
meyip kendileri kanun karrlard. Geri zalimleri lm
le son derece korkutup haddini aanlarda g kalma
mt. Lkin kendileri her ii adalete, eriata ve kanuna
gre grmezlerdi. Ve kan dkmekte an davranmas
mrnn ksalna sebep olup devlete hizmet edecek
zamanda gitti. Gen iken tahta kp hev ve heves ira
desinin dizginini elinden ald. Kt arkadalarn yar66

dmyla rtbelerine yakmayan nice iler iledi. Soh

betlerinde olgun insanlar olsayd gemiteki padiah
lar her bakmdan unuttururlard. Bununla birlikte za
manmzda onun kadar yce padiah grlmedi. Kuv
vette ve cesurlukta tek idi. Silah kullanmakta ve sava
ta stne yoktu. Musa Paa'dan duyulmutur iki harem-i
hsta silahdarl hizmetiyle merref iken nice defa
gel silahdar' deyip sa elleri ile kuandan kaldrp kolkanat oday devrederdi. Nice kaldrrsa yle indirip
kuvveti gevemezdi. Ve ciritle birka kalkan delmek ve
bir vuruta merkebi iki blmek ve iki yz okka ar
grz sallamak gibi g hnerleri, insan gcnden ziya
dedir. Eskisaray'dan attklar cirit, Sultan Bayazt mina
resi dibine dmt. Halep kalesinden atklar, hende
i geip Sarahane yaknma dt. kisinde de nne
dikip tarih yazdlar. Ve Musul'da Hint elisi gergedan
derisinden bir kalkan getirip tfek fnd kr etmez,
deye laf vurmutu. Karlarna getirip nce bir zereng
aacndan yaplma bir harbe ile delip te tarafa geti.
Sonra o kalkan altm ile doldurup eliye gnderdiler.
O kalkan hl Hint padiah saraynn kapsnda asl
mtr, derler. Bunun benzeri olaanstne yakn hal
leri, pehlivanlkla cihangirlii kendinde topladklarna
delildir. Allah gani gani rahmet eylesin.
d Mehmet Paa:
Bu parada devlet adamlanmn yalnz kendilerini
dnerek hkmdara yaptklar aslsz telkinler neti
cede devlet ve millete getirdii zararlar gsterilmekte
ve Mehmet Paann ahsnda tipik bir dalkavuk rnei
verilmektedir

67

Abdrrahim Efendi kadasker iken bir gn yalnzca fakir ile sohbet srasnda dedi ki merhum Sultan
brahim'in bir dediinin bir dediine uymad ve garip
hallerinin son haddini bulduu zamanlard. Bu padia
hn kendini beenmi olmasna sebep Mehmet Paadr.
Zira bu paa gayet dalkavuktu. Mustafa Paann ld
rlmesinden sonra yerine, gelince can korkusuna dt,
dalkavukluu bir dereceye vardrd ki beyinsiz padiah
da bunu bilip sebebini anlamak istedi. Lalam Mustafa
Paa, bazen bana itiraz edip bu i akla uygun deildir
derdi. Senden hi onun gibi bir sz duymadm. Her s
zn emr doru syledi kuralna dayandnn sebebi
nedir buyurduklarnda, bu vezir u bozuk inanc anlatt,
dedi ki siz yeryznn halifesi, Allahn glgesisiniz. Si
zin gnlnze doan ilhamlar hep Allah'n ilhamdr.
Szle ve ile, sizden bo ey ve hat kmaz ki itiraza
yer olsun' demekle bu dalkavukluu, saf padiah haki
kate yorup ona inanr oldu. Bundan sonra mukarrepler
beenilmeyecek hallere itiraz ettikleri zaman sizin s
znz garazdr, bana lalam byle retti ki benden hat
kmaz' demeye balad. Bundan sonra birka vezir itti
fakla lmeyi seip bu inancn silinmesine alrlarsa
padiah ihtimaldir, dner. Ve yoksa hal kt olur de
miti. Gerekten o vezir vzeranm saraya telkinleriyle
i nereye vard, herkesin malmudur.
e Sultan Osman'n Yedikulede ehit edilmesi:
Padiah Yenisaraya gtrdkten sonra, Davut Pa
a ve yenieri aas Dervi Aa Ortacamie gelip Sultan
Osman bir pazar arabasna koyup sba kethdas
68

olan Kalender - urusu beraberdi. Byk kalabalkla Yedikuleye gtrd. Bu korkun gnde olan kalabalk, bir
tarihte grlmemiti. Halk daldktan sonra, Davut Pa
a kethdas mer Aa ve cebecba, birka evba ile
Yedikulede kalp kapy, kapattlar, Sultan Osman m l
drlmesine giritiler. Sultan Osman cesur ygtt. Cebeciba kement atp Kalender - urusu cann yakarak
gsz braktlar. Orada ruhunu teslim etti. Ce^ ecf ^
kulan kesip valideye getirdi Osmanoglu Pad^ h1^
mn birine bu mertebe ez ve hakaret olmamt. Bu Azz
ve Alm olan Allahn takdiridir. Basiret gomnu ap
ibret alacak yerdir. Davut Paann, padiah oldurmey
hcumu ne idi? Bu gn iinde halkm sovup saymas
ne idi? Bu alacak haller hibir tarihte olmu degldu
KITA
Bir h- alan iken
Gayretli, gen arslan iken
Gazi, bahdur han idi^ t
Nemiyle Osman Han idi
Hkmetmeye kadir idi
Haccetmeye hzr idi

Niyyet edip haccetmeye

Kulak gerek iitmeye
Ert- sattir bu dem
Rz-i kymettir bu dem *
Ey dil cierler oldu hn
Kan alad ehli fnn

69

h- cihana kydlar
h- cihana kydlar
l-neseb sultan idi
h- cihana kydlar

Hak emrine nzr idi

h- cihana kydlar
Komad kullar gitmeye
h- cihana kydlar
Kula nedmettir bu dem
h- cihana kydlar
Derdim bir iken oldu on
h- cihana kydlar

O
gece Sultan Osman'n cenazesini saraya naklet
tiler, ertesi vzer ve ulem toplanp namazm kldlar
ve pederleri Sultan Ahmet Han trbesine gmdler.
'Oldu ehd Osman' lm tarihidir.

f Davut Paaun /ve cebecibann ldrlmesi:

Rebilevvelin banda, pazarertesi gn, sipah di
vanda toplanp Sultan Osman'n katilini istediler. Biz
Ortacamide emanet vermi iken neye dayanarak ld
rld' dediler. Szleri ieri ulatrlp bir bat kt ki
'Sultan Osman' ben ldr demedim, Davut Paa ldr
d, ldrenler kimler ise ldrlsn'. Padiahn izni ol
mad kulun malmu olunca 'tez katilleri bulunsun' deye arp ayaklandlar. O gece cebeciba kaarken tu
tuldu, getirip eme banda 'boynu vuruldu. Ve Davut
70

Paa gizlenmiti. Saray mhrlenip iki gn aradlar.

nc gn Eyyupta Hamza Bey adndaki sipahinin
evinde saklanmakta iken bulunup Yedikule'de hapsetti
ler. Kalender-urusu o zaman suba idi, katillerden ol
duu yaylp kendi de inkr etmezdi, onu da Yedikuleye
koydular. Rebilevvelin beinci gn cuma idi, kul Ortacami'de toplanp namazdan sonra yenieri aas cm
leye dedi 'ki Yoldalar, Davut Paa ele geldi, emir pa
diahndr, ne ferman olursa sizden biriniz Davut Paa
hakknda Kelm eylemesin ve bundan sonra bir cemi
yet dahi edip filan isteriz' demeyesiz, Odabalar ve ih
tiyarlar ba stne deyip sipah dahi muhalefet etmedi,
daldlar. Sultan ve adamlar bol para vererek bz
zorba odabalara ve nefer ve sipahiden Feridun Efendi'ye ve hayliye mracaat ettiler. Ve cellat Sleyman'a
da acele etmemesi iin dendiler. Ertesi divan dur
dukta cellatlar Davut Paa'y kapucular odasndan e
me nne gtrdler. Davut Paa koynundan kt
karp bir kapucuya verdi. Yukarda sylediimiz ihsan
lan grm olanlar cellada vurma, grelim Sultan Os
man 'kimin izniyle, re'yiyle ldrd dediler. Yenieri
seirdip vur, ldr deye antlar. Bir grlt kopup
fitneyi krkleyen yanltma szlerden atlar. Davut
Paay adamlan siyasetten kaldmp bir ata bindirdiler
ve camie gtrdler. O zaman yenieri ve sipah bir
birine gireyazdlar, zabitler araladlar. Veziriazam cel
lad arp Davut Paay kim gtrd' dedikte 'sipahi
ler aldlar deye cevap verdi. Sipaher h dediler.
Kad askerle bu ahvali sicille geirdiler, divan bozuldu.
Birka orbac vanp Davut Paa'y bir arabaya koyup
Yedikule'de hapsettiler. Ve rebilevvelin yedinci gn
71
I

orada ldrld. Ve Kalenderolu Veysi ldrlp der

yaya atldlar. Biri de Budin Haleti verilerek gnderilen
Dervi Aa idi, ldrlmesi iin /bir kapucuba gitti ve
biri de Mdaden Bey idi ki Davut Paa kendi arpal
olan Kstendil i ona vermiti, onu ldrmek iin de
adam gitti.

2 Tuhfetul-kibr fi Esfil-Bihr'dan:
(Hayrettin Paa'nn en byk sava)
Osmanl mparatorluunun Akdeniz de hkimiyyetini kuran bu byk amiralin hayatna ve derya savala
rna, Ktip elebi eserinde ayr bir blm ayrmtr.
Burada, sz ksa kesmeye bakmayarak, Trk denizci
liinin an ve eref sayfalarnn bir bir zerinde durup
evirmekten zevk duyuyor; ama sadece zevk deil, asl
amac bu destann esiz kahramann aranan, beklenen
bir timsl, bir mit kayna olarak bizde de canlandr
maktr, yaratmaktr. nk eyrek yzyl srecek bir
savaa girmiizdir: Girit Seferi.
Hayrettin Paann ocukluundan balayarak deniz
lerde dolamaya, korsanlk etmeye kt yllar anlat
tktan sonra onun Cezayir'e nasl bey olduuna geiyor.
Arada bir mnasebet drp dmann neden korkak,
Mslmanlarn neden cesur olduklarn yine onlara sy
letiyor. Daha sonra Preveze Sava'nn canl tasviri gel
yor. Dman gemilerinin saysn, bizden ve onlardan
kimlerin savaa katldn, engin seyrini, nihayet d
mann bozulup kan, dorudan Hayrettin Paa'mn h
tralarndan alarak veriyor. Osmanllara uygun olmayan
bir rzgrn kmas zerine Hayrettin Paa iki ayet ya

72

zp geminin iki tarafna braknca rzgr duruyor, de

niz sakinleiyor! Ktip elebi savata yalnz madd kuv
vetlere gvenilmemesini bu vesile ile iaret etmeyi unut
muyor. Deryada benzeri gememi olan bu engin so
nunda Akdeniz'in korkusuz korsan geinen Anderya
Dorya kaan gemilerin ardna taklp gzden ve tarihten
siliniyor.

Gizli deildir ki ad geen paa, keramet sahibi ve

ermilik mertebesine ulam, denizlerde grlmedik gazlar eylemi, menkabeleri dillere destan, alacak iler
grm bir sava p-ri olmakla, Sultan Sleyman Han a
geldikte, eksiksiz ikramlar grm, gazalarn yazdrp
bize gnder, buyurmakla, savalarda kendisi ile beraber
olan kimi kabiliyetli kimseler, grdklerini ve kendi sy
lediklerinden ald anlan yazp bir kitap edip ulu sul
tana gndermiti. O menkabelerden ksaltlarak buraya
alnd.
Ad geen paann ad Hzr dr. Babas Ya kup,
Eceovas'ndan bir sipahinin oju idi. Midilli fethinde g
nll yazlp o adada kald. shak ve Oru ve Hzrilyas
adnda drt olu olup herbiri birer gemi ile ticaret eder
lerdi. shak Midilli'de yerleti. Oru Msr ve Tarabulus'a
seferine gidip, Hzr Siroz ve Selanike ilerdi. Oru,
karda lyas ile Tarabulus'a giderken Rodos kfirleri
nlerine kp lyas savata ehit oldu. Hzr da esir
olup nice zaman adada kald. Kurtulduktan sonra Sultan
Korkut, Antalya'da iken izin isteyip onsekiz oturak bir
gemi ile korsanla kt. Bara avlanna rastlayp nice
savalar ile avn ald, skenderiye'de klad. Sonra Cerbe Adas'na vard. Arln orada brakt ve kfirlere
73

sefer murad eyledi. Sultan Selim Han tahta ktnda

kap saklandndan Akdeniz gemileri seferden yasak
lanmt. Hayrettin Reis de Midilli Adas'ndaki gemisini
alp Marb'a sald. Karda Oru ise Cerbe Adas'na gel
miti. Hayrettin Paa kardayla orada buluup iki karda gazya bel baladlar. Ve Tunus'a varp beyinden bir
yer istediler. O zaman da Tunus, Ben Hafs hkmnde
idi, bunlara Halklvd Kalesi'ni verdi, ganimet mallar
nn betebiri kendisine verilmek artyla.
a Oru Reisle Hayrettin Reis'in Gazalar:
Vaktaki k zaman geip sefer zaman geldi. Bun
lar iki gemi donatp Halklvd'a ktlar. Ceneviz'den
buday ykl tbir gemiye rastlayp hemencecik aldlar.
Beriden kale gibi bir kalyon grdler ki uka yklemi
tccar gemisi idi, gz atrmayp onu da aldlar. Ve Tu
nus'a dnp ganimet mallarndan betebirini kardk
tan sonra geri kalanm letiler. Bu defa gemi ile
kfir yakasna saldlar. spanyadan, bir para yelken
ap gelirken, sarlp yedee ektiler. inde ibir kfir be
yi vard. ok sava edip sonradan bu gemi tutsak oldu.
Bundan sonra ad geenlerin ad yayld, Akdeniz yal
larna velvele verdi. Bir defa daha drt gemi ile kp
Tarabulus semtinde Becaye adndaki hisara sardlar, bu
rasn kfirler almt. spanya donanmas bunlar basp
savaa girince bunlar da merte davrandlar, Allah'n
yardmyla stn geldiler ve iki gejni alp kalanm ka
rdlar. Ve Oru Reis gemilerinin birini topla batrd.
Sonra Oru karaya kp hisar (gezerken stne kfir
ler kt. Oru bunlan uzaklatrmak kaydnda iken ka
leden bir top mermisi gelip sol kolunu yaralad. Kar74

dalar gemiye alp baktrd. Lkin iyi olmad, kolunu

kestiler. Bu aralkta bir para ufak korsan gemisini alp
Tunusa gnderdi. Kendisi Mayorka Adas na varp aday
bast. Birka kule fethedip kylerini yama ederek pekok ganimet aldktan sonra kp giderken Korsika kap
tan sekiz para kadrga ile zerlerine geldi. Savaarak
kaptan gemisini sarlp aldlar. Hayli sava olup k ta
raftan ok kimse dt. Sonunda kfirler .bozulup d
np aldklar iki gemiyi Hayrettin Reis braktrd. Ora
dan Tunus'a gelder. Oru Reis yaral olduundan ora
da oturak oldu.

b Hayrettin Paa nn en byk sava:

Bu srada spanya ve Venedik donanmas Korfo Adasnda toplanp Preveze zerine saldrdlar deye haber
geldi. Hayrettin Paa kk, yirmi gnlli emsm,
nceden o tarafa gndermiti. Zakilsede krk para ekdiri karavullann grp dndler. Onlar da donup, Bar
baros yakn yerdedir, deye donanmalarna haber verdi-

ler. Preveze hisarn brakp Kulum^'ta sulandlar. Kefalonya'da adaya er dkp kylerini yama ettirdi. Son
ra Preveze'ye varp grd ki hisar toptan btn utun
yklmt. Kuatma srasnda Ayamavra'dan gece imdat
geldi, (hisara girip yryte hayli kfir krmlar ve top
lar ivilemiler. Sonradan bozulup bir ey yapmadan
kalkp gitmi. Paa askere hisar yaptrd. Bir-ik gonullu
gemisi kfir yakasna gnderip dil aldrd. Ispanya, Pa
pa, Portekiz ve Venedik donanmas, hep Korfo ya toplan
mlardr, deye haber verdiinden, saadetl padiah o za
man Budan seferinde idi. Aldklar dili padiaha gn
derdi. 945 cemazilulas bamda (1538 Eyll), yerebatas
75

kfirler gelip donanmas da geldi, Preveze'ye yakn iki'

mil yerde demirlediler.

c Kffr Gemilerinin Says:

Elli iki para kadrga ile Anderya Dorya, yetmi par
a kadrga ile Venedik gemileri, otuz para kadrga ile
Papa kapudan ve on para kadrga ile Rodos ibeyi Migal
Mastorini nin vekili, seksen para spanya ve Portekiz
kralnn, on karaika Venedik'in ki herbiri ikier bin yap
rak atar ve ellier para kadrgaya kar durur ve An
derya Dorya nm bir byk kalyonu vard ki iindeki
sava letleri hesaba gelmezdi. Baka yerden de birer
para, hepsi yzaltm iki kadrga ve yz krk para, yz gemi ve baka gnll ufak gemilerle altyzden zi
yade yelken grnrd. Trk donanmas hepsi yzyirmi
iki para ekdiri gemi idi. Hayrettin Paa dank etti;
askeri gazya yelteyip hazrland. Gemilerin direklerini
aldrd; yrrken de, dururken de bana bakn, deye sk
smarlad. Ve gnll gemilerine, alaydan baka bir yer
de durasnz, attklar zaman brden topu urasmz,
dedi. Beyler tarada kfir gemilerinin okluunu grp
dar adam dktler, toplarn karlmas tedbirini sy1edil er. Hayrettin Paa bunu akla yatkn bulmad. Yakn
kfirler gece Preveze Boazndan ieri girmek kasdmda
olduu haber alnd, kyya er dkp toplar koydular.
Kfirler de karaya kmaktan vazgeip topla onlar dv
meye balad. Beri tarafta Murat Aa, gnll alayndan
Turguta ve Gzelce Mehmet, Sadk Reis ve bakas bir
ka para gemi ile kp o kpekleri rkttler. ki gn
den sonra yrk kadrgalar Preveze Boazna gelip
slam gemileri semtine toplar atp haarlk ve tafra et76

tiklerinde, sanat sava ve dncesi gaz olan paann

karar kalmayp davulumu ve nakkarelerini dvp, san
caklarm zd, Preveze Boazm dar kp yerebatas
kfir gemilerim karlamak niyyetiyle deniz yznde alt
mil kadar yerde demir brakt, teki slam gemileri de
gelip toplamncaya kadar durdu. Hepsi gelip dizildikte,
iaret eti. Yzyirmi iki para gemi er topa ate edip
yrdkyerinde, yer ve gk inleyip kfirlerin yrekleri
korku doldu. Akam da yaknd. Bundan sonra demir
koparp Korfo tarafna kap gittiler. Paa da yerine va
rp o gece istihre etti. Grd ki limandan pek ok balk
devirirler, gece yars kalkp o semte ekdirdi.
d Kfirlerin bozulup kamas:
Cemazillnm nc gn (27 Eyll 1538) Anderya
Dorya, nebaht Krfezine girmeye hazrlanrken Hayret
tin Paa Bahlar'a varnca, direklere adam karp Ayamavra ve ncir Liman nnde gemi direkleri grnd.
Hepsi bir yerden dmen dorultup savaa hazr yrd
ler. Kfir de grlnce tara kp o tarafn rzgr uy
gun olduundan Mslmanlar korkuya dtler. nk
bara nne kadrga dayanamayp inenirdi. Derhal Ga
zi Paa iki ayet yazp gemisinin iki tarafna brakt. Rz
gr sakinleti, baralar hareketten kald. Kssadan hisse
budur ki, serdar olan nller, yalnz madd vastalara
gvenmeyip gleri yettii kadar manev vastalara da
riayet ve itibar eylemek lzmdr. Kfirler aresiz saf saf
dizilip toplar atmaya baladlar. Lkin onlarn toplar
okluk erimezdi. nce bir kalyon kp hayli toplar at
t. Bizim donanmadan topa tutup dndrdler. Baralar
top ile ele alp raktan dve dve gsz brakmlard.
77

Anderya Dorya ve ceneral kadrgalar ile eriip dayarimaya yeltenince sava paa zerlerine ekdirdi, ate a
t, bunun zerine baralar ardna dolandlar. Baralardan top fnd yamur gibi yaard. ki donanma du
man iinde kalp birbirini grmez oldu. Kadrgalar bir
ka defa istediler ki slam gemilerinin ardn alp bar
alar ile ekdiri arasnda kala, mmkn olmad. Bunlar
da baka taraftan zerlerine saldrdka hemen baralannm te yanna geerdi. Baralar ise kale gibi birbir
lerine itilmiti. Arnmaya imkn olmad. Ve btn s
lam gemilerinin zorundan baralan dokuz dolandktan
sonra arslan evketli paa tekbir getirip birden toplara
ate verdi; baralar zerine yryp bir nicesini batr
d. Ve aralarndan yol edip kadrgalara geti. Askere
tenbih etmiti ki asl bara yamasna iltifat etmediler.
Gazilerin hcumundan kfirler dehete dp kaldlar.
Bundan sonra ekdirileri durmaya mecali kalmayp ka
maya yz tuttular. Akama kadar sava uzayp baralann
ou top darbesiyle batp mahvoldu. Anderya Dorya o
hali grnce sakaln yolarak, teki ekdiriler de ardma
dp katlar. slam gemileri baralar elde, murat ka
drgalardr diye ardnca gidip iki kadrga alkodular.
Akam rzgr kt; o sava olan yerde yatp kalan bar
alan kfirler ister-istemez atee verdiler, sabaha kadar
yand. Kabakuluktan gn batmcaya kadar acayip sava
lar oldu ki deryada benzeri gememiti. Sabah, Ayamavra ya gelip orada alman iki kapudan fetihname ile kendi
olunu koup padiaha gnderdi ve kendileri Preveze'ye
vardlar. Beyler orada el pp tebrik ettiler. Sultan S
leyman Han Yanbolu'da avda iken nl paann olu ge
lip padiahtan byk riayet ve ikram grdler...
78

e Kanun zerine donanma deryaya nice sefer

eder:
Ktip elebi burada donanmann sefere kmadan
nce yapaca iler, engine aldktan sonra gz nnde
bulunduraca kurallar bir bir sralamaktadr. Nereler
de su almcak, gemiler nerede yalanacak, hangi liman
larda sulanacak, hangi limanlarda yatlacak, geceleri ne
ekilde hareket edilecek, nerelerde demir atlacak, hepsi
ayr ayr belirtilmektedir.

nce Beikta'tan Yedikule'ye varlp askerin yerle

mesi iin orada bir-iki gn dinlenilir. Oradan glp
Ereli ve Marmara, Ekinlik ve Gelibolu ve Boazhisar
darsnda Piyale Paa Bahesi selvilkleri birer yatak
liman ve krkar, altmar mil konaktr; muhakkak yat
lr, liman baslmaz. O selvilikte (bir gn oturup sulanr
lar. Sandallar kar Boazhisar'a gnderip gemi yala
mak iin otuzar tomruk ra alrlar. nk, gayr yerde
bulunmaz ve ad geen limana varldkta iki para yarar
kalite karavula gider ve donanmadan iki- mil alarga
yatar. Zira, boazdan darda emniyet yoktur. Bundan
sonra her yatakta byle ederler. Sonra, sabah namazn
dan sonra kalkp batarda ortada, teki gemiler etrafn
da, kuluka tavuk yavrularn kanad altna alp yr
d gibi, yava yava giderler. Ulak gemisi gibi srat
le gitmezler. Ve dediimiz karavul kaliteleri mil ileri
gidip grdkleri varsa iaret ederler. Ve tersane keth
das ard karavul olup on yarar kadrga ile batarda do
nanma ardnca gider. Gece bir fener yakar, zebun der
se gemileri ve frtnada yelkeni yrtlp sereni knlan
gemileri yedee alp imdad etmek maslahat iin, bun
79

lar geride giderler. Ve iki bey gemisi, askerin dknts

varsa devirmek ii iin, donanmadan 'bir saat sonra kal
kar. Bababumu ndan te Sivrice Liman ve Midilli ve Sa
kz a varlr. Oradan Rumeli kenarna salnp Eriboz ve
Motandan Avarine varlr. Bizim donanmann toplant
yeri ve meydanbadr. ki yarar kalite dman yakasna
dil almaya gnderilir. Meine dahi Avarin'e kar karya
beyz mil yer, kfir donanmasnn toplant yeri ve meydanbadr. Papa, Malta, -Duka ve spanya gemileri orada
Venedik ile haberleirler. Eer iki donanma biribirinden
o yerlerde olduunu haber alrsa, limandan kmayp mu
hafaza ederler ve ill bir tarafa kp giderler, det budur. Nihayet zebun gemileri o yerde alkorlar, gh ncir
liman ve daha yukardan salarlar ve gnde br sula
nrlar. Ve adalar srasnda sabah namazn klmaynca
kalkmayp leden sonra bir limana yetiirlerse giderler.
te yanmda olan limana gitmezler. Engin olmaynca der
yada yatmazlar, kanun deildir, mahzuru vardr. Amma
enginde, Rodas'tan skenderiye'ye gitmek lzm geldik
te, beyz mildir, eyyam olursa iki gece deryada yr
nr, olmazsa -drt gece gidilir. Ve Moton'dan, Avarin'
den Marp Tarabulusu'na sefer lzm geldikte yediyz
mildir, eyyam olursa gece deryada gidilir, olmazsa
krekle be-alt gnde ancak geilir. Ve engine salna
cak zamanda gemilere tenbih olunur ki, eer frtma
karsa gece her gemi fenerini yaka; feneri olmayan da
birer fener (asarlar, t iki, frtnada gemiler birbirine
atmayp ve her geminin yrd yolu gre, gndz
lerek hesap edip hart gzedirler. Muhalip rzgr ile
aykr semte giderlerse, haritada kurunla almet ko
yup yine yola girerler. Hesaplarnda gece nleri kenara
80

krk-elli inilden az kalmsa, Arap Yakalan alak yerler

dir, yelkenleri aa indirip gemileri serdmende korlar,
yani' gemi kendi kendine gide ve iskandil ile yoklayp
denizin dibi yirmi-otuz kula gelirse, o yerde demir b
rakrlar zira oturur ve kadrgann yle yerde art de
mirdir. Amma kalyon tiramola edip dner, volta alar;
kadrga uzundur, volta elvermez. Sabah olduktan sonra,
icabna gre hareket ederler. Ve bir seferde gerektiine
gre, iki kez, kez bir gemi yalanr. lkin Sakzdan
kalkp Rumeli keniarlannda Eriboz'a, oradan Moton
ve Avarin'e varp bir kere orada yalarlar, bir defa da
Anadolu kenannda Foa Limamnda yalanr. nce do
nanma gemilerini yalarlar, bey gemileri deryada liman
korur. Onlar tamam olup ondan sonra bey gemileri e
yalanr, hepsi bir yerden yada mahzur vardr. Hal*
Paa Yl sabit olmutur. Ve yal gemi ile yasz gemi
nin yrmede fark iki kattr. Nitekim, uygun rzgrla
eski yal bir saatte on mil yrse, yeni yal ynm mil
yrr ve kadrga yeni yal olup muvafk rzgrla y
rse, onbe saatte ilki yz mil mesafe alr, buna gredir.
Donanma Gemilerinin trleri.
Trk donanmasnda bulunan, byklklerine,

rekilerinin saysna, silahlarna, savata grdkleri ie

gre ayr ayr olan gemi eitleri hakknda bilgi veril
mektedir. Ayrca bunlarn kapudanlar, dmenci, yelken
ci, kreki, kalafat, marangoz, savaeri gibi trl va
zifelerde alacak olan mrettebat ile tayfalarn say
makta ve bunlarn hangisi cins gemilerde kaar kii ola
cana dair bilgi verilmektedir.

81

Gemi eitleri: lkin ekdiri trleri, oturak says

itibariyle birbirinden ayrlr ve adlanr. On oturaktan
onyediye varnca firkatedir, her krei ikier-er adam
eker. Onsekiz-ondokuz oturaa perekende derler, ondokuzdan yirmidrde varnca kalyetadr. Yirmibe oturakl
olursa kadrga derler. Her kreini drder adam eker.
Yirmialt oturaktan otuzalt oturaa vannca batarda
derler. Karpuz kl olur, her kreini beer, altar, ye
dier adam eker, gemisine gre. Daha yksek ve enli
olursa mavunadr. ki kat olup alt mavuna, st kalyon
olursa kke derler, gemite bir defa yaplmt. Bun
larn hepsi ekdiri eitleridir. Lkin donanmada burtondan gayr eitler kullanlmayp o da yaknlarda lzm
olduundan uzun anlatmann yeri deildir. Onlan ok
luk kfirler kullanr, polikadan spanyann sava gemi
leri olan karakaya varnca birka trldr. Biz kendi ge
milerimizi anlatalm.

lkin, bir mavuna ki, uzunluu altm be arn ola,

yimu kan k ykseklii oniki buuk kar ba yksek
lii olur ve yedi buuk kan da kuak balanr. Hepsi
yirmidrt para top konur, btn mhimmattan sonra,
halk ilkin, derya fenninde maharetli, mesleinde eski,
gn grm bir reis kapudan ve hepsine ba ve bu
olup hkmeder. Ve drt usta dmenci ve ikrk nefer
halat ki bata yelken ve tirinkete kullanalar, ilerin
den biri odaba olur, bunlara aylklarndan baka, binbeeryz aka cret verilir ve yirmi alt oturan herbir
kreinde, yedier adamdan, yz altmdrt kreki
ve kanadlar stnde iki krek arasna manka derler,
her mankada er neferden, yzelli nefer sava ve otuz
nefer usta topu, hepsi altyz kadar nefer olur.
82

Batarda: Paa batardasmn' uzunluu yetmi ar

n olur, imdiki zamanda yetmiiki eder oldular. Otuzalt oturaktr. Mavuna gibi kreini yedier adam eker
ve mankasmda er sava oturur. feneri mehur
dur. Halk beyz nefer kreki, ikiyz onalt sava,
sair gemici ve topu ile, hepsi sekizyz kadar nefer olur.
Bir maharetli kimseyi derya ilminde denilpemi ola,
batardaya reis ederler. Ortalk batardada yirmialt otu
rak, uzunluu elliyedi arn olur, halk da ona gredir.
Ve bir tr batarda daha vardr ki ona Hnkr Gemisi
derler, fenerlidir. Bir vezir donanma serdar olup
kapudanla gitse ona biner, direkleri ve krekleri ve ken
di hep yeil boyaldr, bayra da yeil olur. Direk ban
da alemi vardr, vardiyan-ba geminin reisi olmak ka
nundur.
Kadrga: Bir kadrgann iki bodoslamas arasnn
uzunluu, eskiden ellibeer arm kurulurdu. Bugn ellial-t ederler, ne kadar uzun olsa o kadar iyi yrr ve
yirmiiki kar anbar aznn eni onsekiz kar, k yk
seklii, onbir kan, ba ykseklii v alt kar bir par
mak kuak yksekliidir. Eskiden birer kar eksikti ve
karpuz kl deildi, imdi ou yle yaparlar, nk fr
tnaya dayanr.
Halk: nce her/ kadrgaya bir maharetli reis ki ka-

pudan olup cmleye hkmeyleye ve hart kullanp pu

sulaya baka; ve tirinkete kullanmaya yirmi halat ki
biri odaba olur ve iki usta dmenci ve bir usta yelken
ci ve onun hkmnde iki kimse ki onlara kmi derler,
by silistire alar, k ayak zere durup bz yel
kenle ilgili hizmeti grr ve iki krek yapc ve iki ka83

lafat ve iki marangoz her gemide bulunur. Btn ge

miciler otuzbe nefer olur. Be oturak, krkdokuz k
rektir. Biri ocak yerme gider, drder kattan yz doksan
alt kreki ve yz sava, hepsi bir kadrga halk, yz
otuz nefer olur. Biribiri zerine ziyade veya eksik. Bir
mavuna halk altyz nefer, bir batarda halk sekizyz
nefer, bir kadrga halk yz nefer olur, mutat zere,
krk para gemi alt mavuna ile bir donanmann askeri,
onalt bin drtyz nefer olur. Bunlarn onbin beyz
kreki, bebin yz sava askerdir. Yirmi bey ge
milerinde de yz nefer sava olursa, tamam yedibin
kadar sava asker olur. Eer, mankalar, minkalahanesi
gibi bo olmazsa ve ayrca ziyade ve eksik olarak kan
donanmalar buna gre hisap olunsa aa-yukar belli
olur.
Bir Donanma mhimmatndan bzdan.
Bu blmde genel olarak bir sava gemisinde bu
lunmas gerekli olan eylerin hepsi ' mhimmat ad al
tnda toplanmaktadr. Bunlarn herbirinin ne ie yara
d, her gemide ne miktar bulunmas gerektii, eksik
siz anlatlmaktadr.
Yelken: Bir (kadrgaya eskiden yelken ederlerdi.
Bir byk yelken ki, cankurtaran derler, kumda gemiyi
yukar kaldrmaya aarlar ki kum basmaya; yetmi be
yapraktr; bin drtyz arn bezden olur. Bu yelken
bir bakma fazla gibi grnmekle, Ali elebi Paa kapudan iken kaldrd. Orta yelken, bin ikiyz arn bezden
olur; bu yelkeni her zaman kullanrlar. Kauk yelken,
sekiz arn bezden olur, ona borda, yani frtna yelkeni
derler, frtnada kullanrlar, bunlar ke yelkenlerdir.

84

Tirinkete: Her kadrgaya drt ke bir tirinkete l

zm; altyz arn ve iher zaman kullanlr.
Tente: Her kadrgaya ikier tente gerek, herbiri alt-

mbeer top kaln bezden olur ve her top, onbeer ar

n gelir. Yamurda lzm olur, birbiri zerine ekerler.
Mavuna ve batardann yelkenleri ve tentesi bu syleni
lenlerden farkldr. Bir yelken -drt senede bir yenile
nir ve tentenin her yl biri kalp biri yenilenir.
adr: K rtsne adr derler; her kadrgaya yet
mi arm benek ukadan olur ve iki senede bir deiir.
Paa batardasmm adr, Caal-olu zamannda seraserden olup sonra bir yeil, bir krmz kadifeden yap
tlar. Sonra krmz ukada karar etti. Demesi ile bir
yk aka kadar har gider ve her yl yenilenir. Eskisi
kullarndr.
Fanus: Batardann ve hkmdar gemisinin k
zerinde fener vardr. Kffr batardasmn uzunlu
una dizilip onlardan baka olmak iiin bunda enliliine
dizilir. Direk banda gh alem ve gh fener ederler. Ve
her yl beylikten birka sandk balmumu verilir. Ve ba
ka fenerli kapudanlara her yl beylikten ikisi bir okka
gelir, yirmibeer san (balmumu verilir ki, gece yakp fe
nersiz gemilerin nne de ve bir kadrgaya gece kovu
zerinde yerde yakmaya her sene iki kantar bezir ya
verilir.
T op : Her kadrgaya top verilir, her ba topu iki
ondrt-onbe kan, oniki okka atar. Eer daha ziyade
olursa zarar etmez ve bu top krk kantardan eksik ol
maz. iki de yan toplan, boyu onar kan kulunbumalar,

85

eer daha uzun olursa hayrldr Ama

, Jtovu5 topu onaltar okka atar ve d r t T l" piar1
palavra zerine, iki de yanma alt
.._
a
iinde dmen evinde, iki de
**
Altar sama toplar ki b a 1gunda' <*rt olur,
na krek aralarnda kanad zerin , Unburna- birer yansi yirmi drt para
bmnr' oniki toP- heplir, az veya ok , ^rektig^nfty IT kaatar barut verisrdan gelir, lkin terbiyesiz S T , b ?Itun ?u Mmez ve top falyasn sakat eder
^ ^
Sr'

ca, 'beylikten

yel bayrana varm-

k bayra beylikten verilir ^

lar reisler kendi paralarvl
dras ve bayraft iDek n['

3 ^
r

2111 brer
ve Aandrar * * * * * Han-

ve btn kupudanlar ve reisler i L

mhimmat hzineden ahrlar

- r ^ lur
f vannca-

donanmada kumanya akas o n b e e " ^ . " "

Wr e7r

****

h * sicm ucuna, kantar topu gibi S

ipin l S
tan k u ir ar l

yOJda ^ a

l a n ^
yCTe * " * ^
g rIT ', tan SaIlVeriP bir adam k

yada S k ie r
T
* * " * W * riar' * * * * e
gre
v t " * " SC yapiIr' * * * ise/ona
bHer
^ ^
Semtn * *
^ r , onunia
86

Hart ve pusula: Hart bir deridir ki denizin ekli ve

rzgrlar yazlmtr. Ve pusula, kutu iinde, kblenma
gibi rakkasl nesnedir, hart zerine koyup yldzlan bu
lurlar ve ne semte gidilirse o semte hangi rzgnn izisi
der grp, dmeni onun zerine dorulturlar; kar
dan esen iki rzgrdan gayrisini kullanrlar. Gece gidi
lirse, kandil yakp saat gzetirler. Yolda dknt ve en
gel varsa, almetten bip dmeni evirip yanndan
geerler. nk tala yumurta nice ise gemi yledir. Rz
gr muhalif olup frtna kp yanl semte gidilse yine
bakp buna gre yola girip giderler. Ve bu i iin, her
gemide iki maharetli reis olur; biri bir hal olsun br
yerine geer ve kapudan gemilerinde bir drbin de olur,
gerektike kullanrlar.
Safra ve istif: Her gemiye, tahammlne gre, a
kl ta safra korlar, gerektike boaltp yerine yk yk
letirler ve istifine dikkat ederler. Baz gemi dz olsa y
rr, bazs k aa olsa yrr, ama ba aa olsa, biri
yrmez; ona gre, yk istif ederler,. Ama paa batardasnda bu kaideyi gzetmek gerekmez, nice gerekse is
tif ederler, nk batarda yrk gerekmez.

3 Arapa Fezleked en :
a Kanunlar konmas:
Osmanl mparatorluunun ilk kurulu gnlerinde
para baslmas, ordu tekilat, resmi kyafetler ile aske
re verilen cret ve aylklar hakknda bu blmde bilgi
verilmektedir.

87

Bunlardan bazdan Osman Gazi zamannda sz konusu Oldu. Osman Gaz, zmitin fethinden sonra, ileri pa
raya ve ordunun kyafetine, onlann aylklarna ve c
retlerine ait kammlan dzene koydu. Paralar onun za
mannda henuz Seluk sikkesi idi; kendi ad.na para 729
senesinde basld. Orduda muhtelif smflann beyaz sa
r ve siyah kalenseve giymek suretiyle

nlmasm emretti. Sonra siyah beyaza deitirdi. Bu Sultan Yldrm zamanna kadar kald. Onun zamannda oru mevcudu artnca beyaz giymek, sultann yakmlanna
ve 'kullarna aynld; bu, Timurta Beyin t L i v l i T
. ,U u.r' len gelen devlet adamlarna kzl kalenseve
Suitanlan
^
rratihU
sFitth
mazamanna
kadar Srd'
0srnanl
Ftih Sultan
Mehmet
kadar
bevaz
kalenseve gyerlerdi. O, bunu brakt ve l l X i n m
cevvezesm kabul etti. Sonra Sultan Selim, sdS,Tam
meyi icat etti, olu Sultan Sleyman da bugnTkadar
!

reVVef y' Ve alvan icat etti; bu ikisini giydi

Ftih Sulta M h
dC bUnlan Siymesini emretti,
ath Sultan Mehmet, yenieriler iin tayin edilen beyaz
kalenseveden baka, btn ordunun beyaz amme sann
yC s
e riayet ed ilm esi
V e^d
altU1 ve ^ 5 ' e sslediler,
adna uskuf dediler; kzl kalenseve ekbirin adamederlerH G aziSnar ^ ^
^
SsIediler rivayet
yi severdi hir t T au
MeVa CelIddin Rmi'
yi severdi, bir kyafet buldu ve buna skf dedi. Ona
sevgisinden dolay, bunu giydi. Sonra Sultan Murat za
mannda trl sslerle bu yayld ve bykler bunu se
ferlerde ve bayramlarda giyer oldular. Sonra sultan
arde, Aleddin Paay vezir edindi ve askeri oaltmak
88

hususunda onunla andarh Kara Halile dant. Onla

riayyet ocuklanndan bir snf asker yazmak fikrin e
karar kldlar. Bunlardan herbirine, seferde bulund
lan srece .bir Osmanl dirhemi, er' bir eyrek dirhem,
gndelik tayin edildi. Seferden dndklerinde bunlar
ziraatle uratlar ve kendilerine bir vergi yuHeta e
Bunlara onba, yzba ve binbalar tayin edildi. Piya
de adyla hret buldular. Azp da sava ve ban zama
nnda fesada kalknca sultan, kfir ocuklann devir
meyi uygun buldu ve slamlk erefine nail ve dman
kahretmeye sebep olmalan iin, bunlen orduya katt.
Bu, bugne kadar gelen bir gzel adet oldu.

kadar devirince onlara, kabiliyetlerine gore artma ze

re, gnde bir dirhem tayin etti; bunlar yemen a^yla
hret buldular. Sonra piyadeye, cret jkarO'
toprak ve tarla verdi ve
ocuklanndan t e m
renin ordu ile birlikte svan olarak sefere gitmelerin
emretti ve piyade iin tertip ettiini bunlar iin de ter
tipledi; bunlara msellem denir, bunlarn da sancak beyleri ve onbalar vardr.
b skf hakknda:
Burada Osmanlt ordusunda asker bir serpu olan
skfe yaplan sslerin balangcn okuyoruz.
Ordudan bir adam bana altn bir kap giydi ve bu
nun zerine sank sarnd. Sultan bunu grnce ne ol89

duunu sordu. Adam da, bandkinin ganimet mal ol

duunu, (korumak ve saklamak iin bana giydiini sy
ledi. Bunun zerine sultan, skf diye bilinen serpula
rn altn yaldzla sslenmelerini buyurdu; ite bu, ss
lemenin balangc oldu.

4 Cihannma'dan:
a Tatarlarn ahlk ve vasflan:
Bu parann ilk ksm

Kemalpaa-zadenin

Tev-

rh-i l-i Osman'ndan olduu gibi alnmtr. Zaten K

tip elebinin bu kadar sanatl ve secVli bir ifade kullan
madm biliyoruz. Tatarlarn boylar poslar, salam
bnyeleri, g ve kuvvetleri, yiyecekten, iecekleri, ah
lk ve detleri hakknda derli-toplu bilgi verilmi ve bun
lar kesin hkmler halinde sralanmtr.

Bu kavim, insanolu iinde elik tabiatl ve su ve yel

gibi tabiatlar harekete alm, Ehrimen gl ve dev
yarath; atlan ne arpa ister, ne yem. Avlakta oklan ne
bitirirse onu yirler; llerde yel gibi yelerler, ne kendile
ri yorulur, ne atlan terler; bindikleri ata ne
hacet,
ne mh. Yidikleri ete ne kazan gerek, ne i. Deryada
gezerler, ne gemici ararlar, ne gemi; sahraya seyahat
ederken, ne ul gtrrler, ne at yemi; kendileri sava
ormannn kurtlan, ama koyun derisi giyerler, kurt ve
kuun, uarlarn ve kaarlann birisini ayrmazlar, l
90

sn, dirisini yirler. Ehramlarn (binalar gibi bnyele

rinin yamamn devrinden derdi yok. Sadef az gibi bir
dii dklm ve gz yapra gibi bir yz sararm
yok. Aylar yllar getike ay ve gn gibi gzlerinin nuru
dklmez; zamann dnp gitmesiyle felein anh gibi
belleri bklmez. Yz yanda, kl gibi yaln yzller,
balan bitmi ok temreni gibi keskin gzller.
ene ukurunun altnda ty lok
Buzun zerinde sebze nereden bitsin?
Zerre gibi gzleri gayet kk; kalkan gibi yzleri
kat byk. Alnlan salbet danda yaln kale; balar
mehbet sahrasnda yce hyk;
Bu szn gerekliini onlar size dokunmadka siz
onlara dokunmayn' diyen hadis kuvvetlendirir. Loranso aydur: Bunlarn ou esmer renkli, sert grnl,
sakallan az, yzleri yass, gzleri kk, gl kuvvetli,
merhametsiz ve vahi bir taifedir. Lisanlar Trk diline
benzer, ayinleri de onlara yakndr. Btn avratlan ile
cenge giderler ve gayet iyi ok atarlar. At zerinde ok
atp nian vururlar. Byk rmaklan atla geerler. Ger
i bu atlar slupsuzdur, lkin ok dayanr ve yrktr.
Btn gn binip sahraya salahlar; yaz, k bulduklan
otla geinirler ve deveyi at gibi kullanrlar. Bunlann de
veleri kk ve siyah, bir garip ekildir, bu diyar deve
lerine benzemez. Ve Tatarlar okluk Leh ve Moskof ve
91

erke lkelerini yama edip bazan maslahat icab ba

r zere olurlar. Domuzdan baka hayvanlan yerler;
ksrak st ierler ve baltrkan derler -bir cins lezzetli
kepek suyunu karp ekmekle kantmrlar ve mdevvene erbeti ierler. Seferlerinde bazan atlann damarlann ap kann sorarlar; giydikleri keedir; dn bz
post kaplarlar; siyasetleri Tnk tarz zeredir. Zina ile
yenleri ldrrler ve katilleri ortadan srerler; hrsz
ar ikencelerle ldrrler. Geri ou Mslman ge
inir, lkin gizliden aralarnda puta tapanlar eksik de
ildir.

b Ara Nehri:
Bu satrlarda Ktip elebi Aras Nehrini nce tam
bir aklkla iziyor, sonra bu nehre ait halk arasnda
yayan hurfelere geiyor ve bunlara inanlmayacan
anlatyor.

Bir byk nehirdir. Bijgl yaylalamdan kp Pasin

hududuna urar. oban Kprs altndan geip Bayazt
Kalesi beraberinde, kuzeyde bulunan Gkedeniz'den
g Suyu kp Revana urar ve Adaa karr. Ve
tekrar ad geen kale yaknnda Karasu ve ukursad'
den Arpa ay gelip kanr, hepsi douya doru An Da
dibinden dnp Elelrd'den Kahcivan nne vanr
ve ulha Kprs altndan geip Karada ve Kahkaha
Kalesi beraberinde Gence ve Kaban Suyu da katlr, hep
si kpr altndan geip Mahmudabaddan Kr Suyu'nun
92

bir bl de buna dklp Cevat Kprs altndan ge

er. Aras Nehri, Arasyar denilen ykseklerden uup al
tndan yol geer; byk anayoldur. Ve o yer yaknnda
Kr Nehri ile birleip derya gibi olur. Gtasfi hudu
dunda Hazer Denizi'ne dklr. Bu nehrin urad yer
lere, oralar sulayarak faydas umumidir, aa - yukar,
yz elli fersah kadardr. Ve Kuran- Kerimde geen ashb- Ress bunun zerinde sakin bir kavimdi, deye riva
yet ederler. Acyibl-mahlkatta anlatlr ki, bir kimse
piyade bu nehirden gese, belinden aa suya girmi
olsa, g douran gebe kadnn arkasna bassa kolaylk
la doura. Ve bz kitaplarda, rite illetine tutulan bir
kimse gese o illetten kurtulur, deye yazar. Fakir aydur :
Revan seferi srasnda Tebriz'e giderken Sultan Murat
Han ile bu nehirden getik. Sularn azald zamanda ge
itten sonra kp gl kuvvetli solaklardan brm su
gtrp giderken bahtl padiah elini tutup ogu
tan glkle kurtuldu. Rite illetinden kurtulu, meer
hastann peyade geerken hret eitmesiyle ola ve illa
kaynandan aa oban Kprsn getikten sonra her
yerinden geilmez, meer bandan gemekle hassasnn
eseri zuhur eyleye. Bu nehir mehur ve makbul sudur;
Hce Hafz bu nehri p demitir:
Ey sab, eer Aras Nehri kysndan geersen
O vadinin topram p de nefesin mis koksun!

c Yemen kahvesi:
Yazarn konusuna hkim olduunu, ele ald bir
maddeye ait bilgileri, her zaman belli bir plan iinde oku
yucusuna verdiini, bunu verirken kafasnn daima vu
93

zuhla ilediini ve eksik nokta brakmadm burada da

apak gryoruz.

Bu kahvenin evsaf, Hezarfen Hseyin Efendinin

anlatt gibi, bu .kahve iki blgede olur; biri Zebd ze
rinde olan dalar, Beytu 1- fakh karsna gelinceye ka
dar ki ona Husayb Blgesi derler; biri de, Nahr bl
gesinde Cazan Benderine yakn olan blgelerdir. Ve bu
sylediim yerler, engebe yama eklindedir. Kahve aalan o yerlere de sra sra dikilmitir. Ve bu kahve
aac kiraz aacna benzer; lkin koyu yeil ve yapra
kiraz yaprandan kalncadr ve aalarn boyu sekiz ar
n kadar olur. Yirmi, otuz yllk aalar vardr. iei
beyaz olur, saplar, ikisi, bir yerde, uzunca kiraz
saplar gibi olur. Ve yemii ayniyle kiraz gibidir; yeil
iken kekremsidir; meyvesi krmz olur ve azck eki
lii vardr. Sonra olgunlanca, koyu krmz vine ren
gi gibi, iri ve tatl olur. Eer saplaryla toplayp Hisar
Kiraznn arasna konulsa hi farklunmazd; meer yirken kokusundan ve ekirdeinin ift olmasndan bileler*
belki .kirazdan tatldr. Ham iken toplarlar ve evlerinin
ustu horasanla sivaldr ve dzdr. Topladklar kah
veyi o damlarn zerine sererler; ham olduu iin tez
kuruyup siyahlar; o kahveye, koruk ve ham kahve der
ler. Sonra deirmene korlar, kabuu krlp ekirdei
kalr. Ondan sonra kavurup kabuu ayrlp saf i kalr.
Bu kahve ki Trkiye'ye ve baka yerlere gtrp sattk
lardr; ama olmuu deirmene girmez; el ile ekirdei
94

ni karrlar ve kabuunu Barbast zm gibi kuru

tup Yemen halk yaz gnlerinde vcudu serinletmek iin
bu kabuu kaynatp ierler; gayet leziz olur k ienler
eker erbeti sanrlar. O kabuk Trkiye'ye gelmez, n
k Yemende kahve, iinden yksek fiyatla satlr. Ve
kahvenin ls byk ve yeilrenk ola ve bu kahvenin ka
buu, tabiat beinci derecede scak ve ratp olur, yaz
gnlerinde iilse tabiat zinde klar. Ve i ve kalbe fe
rahlk verir, sabah uykusundan hasl olan kesiklii gi
derir. Ve kahvenin hindiba gibi tabiat birinci derecede
ratptr. Bunun da ferahl ve neesi vardr ve yorgun
lua gayet iyi gelir ve kahvenin ziyade kavrulmas fe
nadr, hsiyeti gider. Ve kahve yemekten sonra bir saat
geince iilse faydas vardr; midede olan rutubetleri ve
fazlalklar giderir ve ba arsna ve nezleye de faydas
vardr. Ve hem uyku zamanlarnda yle oturmak iste
yenlere uygundur. Ve bu kahveden her sene seksenbr
ferde kar, krkbin ferdesi Cidde'ye gelir, geri kalan
Basra'ya ve baka yerlere dalr ve her ferde u kan
tardr ki drt kantar on batman, tyr kantar am kan
tar gelir.

d Japonlarda ahlk ve det:

Burada Japonlarn ahlk ve detleri, yaaylar, giyinileri, geim yollar, yiyecekleri, iecekleri ve konuk
arlamalar hakknda bilgi verilmektedir.

Bu ada halknn bykleri ve ululan enselerinde bi

rer perem kor. Orta tabaka halk bann yansn yo95

lar; olancklar ibann nn yolar ve yannda birbi

rinin peremine el ile dokunmak byk ayp ve rdr.
Hepsi kllarn cmbzla yolarlar. Ve bunlar ak ve kerli ferli ve gzel olur. Dek gibi kaba ve pk hasrlar ile
evlerini deyip onun zerinde otururlar. Balarnn al
tn ta veya odunlar kabartrlar. Ve bunlar ala ve
susuzlua, scaa ve uykusuzlua ok sabr ve tahaml
ederler. Doan olancklar, sert souklarda bile, rmak
lara sokup ykarlar. Memeden kestikten sonra analarn
dan ayrp g yerlerde meakkatle bytrler ve ava
altrrlar. Lkin fakirlikten daha ok nefret edilecek
ve iren nesne grmezler. O sebepten ou karlar, oul
lar fakr olup byklerin hizmetine varmasn diye l
drrler. Kadnlar ipekten kumalar giyer ve batan aya
a kadar rtnr. Pabular buday sapndan ilenip rl
mtr. Erleri byk tafra ile giyinmi ve silahlanm
gezerler. Ve bunlar in halk gibi nazfet ve tahret ile
pek mukayyettirler. Kaz, tavuk ve saire ehl hayvanlar
bile evlerini kirletirler diye komazlar, hep krda gez
dirirler. Ve yemeklerinde diz zerine oturup iki atal
ubukla alp yirler, ellerini bulatrmazlar. Ve yaygla
r kirlenmemek in pabularn darda karp ziyade
dikkat ederler. Deniz kylarnda ve ehirlerde alak hal
li olanlar sebze ve prin ve balkla geinirler. Ulular, o
u av eti yirler, bala da dkndrler. Mkellef ziya
fet ekerler. Herbir trl yemekte sofray bozup de
itirirler. Ve herkesin nne birer ard veya sanevber
96

aacndan yaplm tabak koyup her yemekte onu da

deitirirler ve yemeklerinin zerine altn tozu saarlar
ve tabaklarn zerine yemei yp yer yer zinet iin ser
vi budaklan dikerler ve pimi kularn burunlarn ve
ayaklanm altm varak yaptrmakla ssleyip gayet ky
metli tabaklara korlar ve onlar zm yetitirmesini ve
arap yapmasn bilmezler, pirinten boza gibi bir trl
rak ve arap yapp birbirleri akna iip garip haller
gsterirler. Ve msafire riayet ederler. Ve bunlar bir tr
scak erbete gayet dkndrler. O erbet onlann v
cutlarnn shhatini uzun zaman korur. Bundan baka
arap bilmezler. Suyu kaynatp iine, kaya yahut hayam
derler, bir tr otun tozunu korlar. Kibara riayet olsun
diye kendi elleriyle piirirler ve maslahat iin her evde
kk oda vardr. Bir msafir gelse elbette ona fincanla
verirler. Bundan dolay mkellef takmlar, avadanlk
lar, ibrikler, fincanlar ve testiler etmilerdir. Hepsi halli
halince bu erbethane aleti ile vnrler ve bunlann fu
karas sade ya yerine kadrga bal ya kullanp mum
yerine rp ve bz evlerde saman sap yakarlar.

e Amel-i Fafr:
Atlas'ta yazldr ki, fafurun yapld madde sedef
ve yumurta kabuu ve baz topraktan kanlan eczadr.
yice dp hamur ederek topraa gmerler. Seksen,
yz yl yattktan sonra kanp ilerler. Ve bu balk, ev
lda miras kalr. ou iledikleri atadan kalma mayadr
97

ki torunlar nevbetinde ilenip kanunlar zere ne kadar

eski balk karsa yerine o kadar yeni balk konur. Ka
nunnamede aydur: Fafurun asl gayet latif bir ak ta
tr ki letafetine e yoktur. O ta derler ve elekten ge
irirler. Yekpare tatan birbirine bitiik havuz ve bun
larn birbirlerine delikleri vardr. lk havuza onu dkp
su ile eritirler ve suyunu ikinci havuza aktrlar. O ha
vuzda da bir zaman erittikten sonra nc havuza ak
trlar. Ve sular ekilip balk kalr; onu gmerler ve
uzun zamandan sonra kullanrlar. Birinci havuzun ii al
ak, ortadakinin orta ve ncnn al olur. K mev
siminde erittikleri fafurilerin zerine, o mevsimde olan
iekleri tasvir ederler. Sair mevsimlerde de ne trl
iekler varsa, uygun ekillerle nakederler. Bu sylenen
kaplarn alsm onar dane, onar dane edip Htay demi
rinden hokkalara korlar. Balar mhrl olarak yzbin
dirheme satarlar. Krk ve salam, ne karsa mteri
taliine raz olur. Ve padiah kezgh lsdr. Bu trn
aa dibinde almeti vardr. JBz fafr olur ki yerin
de bin dirheme satlr, onun gibileri baka diyara kar
mazlar. Ve baz cinsi altnla beraber tartarlar. Ve fafrde hsiyet vardr iki yeimden gayr hibir cevher
de yoktur. Biri budur iki iine her ne konsa, tortusu aa
kp saf eyler; ilrinci bu ki eskimez; nc, elmas
tan gayr hibir nesne tesir edip izmez. Elmas onunla
tecrbe ederler. Ondan yemek yimek ve arap imek akl
ziyade eder, ferahlk verir. Ve her ne kadar kaln olup
98

ettikleri nak
salar ^

? ^
U

halfa
bnn sanat tabiatn iine benzer
ve Flandrada garip grn,

Mumya:

j
utiln krklar, atlaklan bir tlsma r
Burada butun krM a , ^
yaralarn

bahSelme^
l ^
yedi
Mumya, Drbcerd ^ ^ ^ e / v a r d a r . Bunrenk maden tuzu, mumya ve cv
dl geen da

dan iraz, elli fersah ^ rdl^

X
Gayet deerli ve
da bir yarkta has o ur
, , rin
mahtm ile ftnefs deva olduundan,
,
d bu mumya ile ifhar ettikleri gibi, Furs
haSl olur, o
tihar ederler. Senede Yrml f Iklimde yazld zere,
da padiahlara mahsustur. Heft IH m J
ufflnutur.
bu maden, Feridun
" J si ardmdan srp
Oral bir avc, yaralanm
8 ^ Tesadf 0 yanlctan
da yarna gir*, gnmez
p
oWu. Sabah
su damlard; kei o sudan ^
haber veravcl onu a v ^ p F e n d u n a ^
q sudan ijrdi. iyi

.rsr^ f
Bir de

edip adam sa-

bala korlar ve azm skca kaparlar,

no

mumya olur. Ahsenu t - takvm'de yle der : Bu ehrin

ortasnda Kubbe-i Mumya ve -bir tepe vardr ki mescit
ve cami ve bz arlar oradadr. Sonbaharn ilk aynda
ehrin valisi ve kads ve ahitler gelip kapy aarlar.
Bir plak kimse girip karr, hepsi bir rtl gelmez, bir
kaba koyup mhrlerler ve lkenin beyine gnderirler
ve -bu tr mumya yerden kandan iyidir.
5 Kef z-zunn dan :
a lmn-ncum :
Konusu yldzlarn vaziyetlerine bakarak dnyada
olup bitecekleri karmak olan bu ilmi Ktip elebi
cepheden ele almaktadr. Yldzlarn hareketlerini, de
rindeki hareketlerinden mevsimleri bilmek gibi tama
myla lm olan hisabiyt ve tahiyyt cephesinden sonra
virlerini ve saireyi hesaplamakla gnein yrngesi zevehmyyat deye adlandrd ve astrolojinin konusunu
tekil eden cephesi zerinde duruyor. Hadiselere daya
narak, din, mezhep ulularnn bu yolda sylediklerini de
ahit tutarak daha bu yolda bakaca sylenenlerin tar
tmasn yaparak yldzlarn hareketlerinden ve vaziyet
lerinden dnyada olacak hadiseler hakknda bilgi edin
menin imknszlm gsteriyor. Gerek bir mneccim
olmak iin hangi merhalelerden gemek lzm geldiini
bu konuda yazlm nl bir eserden yararlanmak sure
tiyle iaret ediyor ve tabi mneccim tabirini burada ast
ronom karl olarak kullanyor.

100

Bu dnyada neler olup biteceini bulmaya yarayan

bir ilimdir; bu da, gkyznn teekklatma gre, fe
leklerin vaziyetine bakarak ve yldzlarn trl durum
larna gre tayin edilir. Genel olarak bu ilim bl
me ayrlr: Hisabiyyt, tabiiyyt ve vehmiyyt. Hisabiyyt pheye yer brakmayacak ekilde bilinen eydir;
bunu bilmekte eriata engel yoktur. Tabiiyyata gelin
ce, gnein bir burtan bir burca gemesinden, scak,
souk ve itidal gibi mevsimleri karmakta yine eriat
a reddedilmemitir. Fakat vehmiyyta gelince, genel a
dan veya zel adan, yldzlarn ayn merediyende bu
lunmalarna bakarak dnyadaki olacaklarn hayr m,
ser mi olacan karmak yolunda eriata dayanan bir
ey yoktur. Peygamberimiz Efendimiz zerine salt ve
selm olsun 'Yldzlardan sz alnca siz sze kar
mayn buyurmutur. Yine demitir ki yldzlar hakkn
da, karada ve denizde yolunuzu bulacak kadar renin,
ondan tesine gemeyin. Yine demitir ki kinat idare
de yldzlarn balbama hkim olduuna inanan katr
olur. Dnyada olup bitecekleri yldzlara yormak kotu
grlmtr.
Eer denirse ki gkteki cisimlerin dnyadaki hadi
selerin sebebi olmas neden mmkn olmasn? Akll bir
mneccim, yldzlarn hareketlerinin keyfiyetinden on
larn grnlerinden, bir burtan bir burca geiinden,
bz hadiseleri vukuundan nce karmak mmkndr,
hekimin nabz hareketlerinden hastaln olacan ol
masndan nce karmas gibi. Denir ki bu det zeri
ne mmkn olur fakat klli kaide deildir. Bz hadi
selerin tekilerin sebebi olmas mmkndr, fakat yl101

dzlann mutluluun sebebi, yahut uursuzluun illeti

olduuna dair, ne hiss, ne akl, ne de iitilmi bir tank
yoktur. Hss delilin olmad meydandadr, nk m
neccimlerin dediklerinin ou kmyor. Akl delil olma
dna gelince, mneccimlerin gsterdikleri sebepler ve
onlarn usulleri birbirlerine aykrdr. Nitekim Zuhal
yldznn soukluundan ve kuraklndan; Mteri yl
dznn scaklndan ve slaklndan sz ederler ve yl
dzlarda bylece ve baka eyler vardr derler. eriat
ynnden yalnz kt deil, belki yasaktr. Nitekim, Pey
gamberimiz efendimiz bir khine, falcya, yahut mnec
cime gidip de onlarn dediine inanan adam, Kur'an- Ke
rimde yazldna gre kfirdir buyurmutur....
^

b Kelile ve Bimne:

m Dounun tannm ana kitaplarndan olan bu ese vcn

olduu ve konusu zerinde Ktip elebi, baka
yerler hakknda yaptklaryla llemeyecek kadar nem,
r durmaktadr. Eserin ihtiva ettii blmlerle her bl
nn hangi konulan ele aldn birer birer sayyor. Han^ .1f ler.e kimler tarafndan vehimlerin arzusuyla evifildiini, devlet idare edenlerin esere verdikleri nemi,
bunu elde etmek iin nasl zerine dtklerini anlat
yor. Eserin ayrca munzum olanlarla birlikte Farsa,
Arapa ve Trke evirilerini sayyor. Tad hikmet
lerle zt' fikirleri savunmak iin yazlm Arapa baka
r eseri haber veriyor. Bu suretle eser, douda tad
neme ve hrete uygun bir ekilde tantlm oluyor.

Bu eserin amac ahlk kaideleri zerine kurulmu

olup allk dzeltmek ve insanlar gzel ~Mk sahibi
102

klmak iin meydana gelmi bir kitaptr. Bu kitab Hint

feylesofu Beydeba, Hint hkmdar Dabilem iin uy
durmutur. Bunu yazd zaman, hkmdar onun ba
na ta giydirmi ve kendisini vezir yapmtr. Bu kitap
felsefeyi, onun ubelerini, gzelliklerini ve parlak mese
lelerini, ona isnat edilen lekelerden artmak ve asl ga
yesini avamdan gizlemek ve kaba cahillerden esirgemek
iin, hayvanlarn ve kularn dilinde yazmtr. Bu yol
da birok ileri gelen akll mellifler, garip hikyeler ve
alacak masallar anlatan eserler meydana getirmiler
dir. Ancak Kelile ve Dimne'nin sahibi bu yolda ilk n
amtr. Ondan sonra byle iitilmedik hikyeler yaz
m olanlarn hepsi, onun klarndan aydnlk alm
lardr. Bu eserde ondrt blm vardr; birincisi kovuculann ve tasvircilerin szn dinlemekten kanmann
gerektii hakkndadr; kincisi kt kimselerin sonlannm zararl olacana ve akbetlerinin nereye varacana
dairdir; ncs, arkadalann ve dostlann salayaca
faydalardan bahseder; drdncs dmann tuzandan
emin olmann caiz olmadna dairdir; beincisi, ihma
lin ve gafletin zarann anlatr; altmcs, acelenin felaket
olduunu gsterir; yedincisi, ihtiyatl ve tedbirli olmak
bbndadr; sekizincisi kinci kimselere gvenmek caiz
olmadn bildirir; dokuzuncusu sulan balamak ve
msamaha gstermek yolundadr; onuncusu, mucazat ve
mkfata dairdir; onbirincisi, gereinden fazlasn iste
mek ve bu yzden neler kaybedileceini anlatmak b
lmdr; onikincisi, arballk, skn ve itidal bl
mdr; onncs, hain ve gaddar olanan dinlemek
ten uzak durmak iin, hkmdarlara neler gerektiini
103

bildirir; ondrdncs, insann kendisini Allah a brak

mas ve ona tevekkl etmesi bbmdadr. Rivayet eder
ler ki Kisra Nuirevan Kelile ve Dinme kitabn iitince,
hakm Birzeveyh'e, bu kitab oradan karp getirmek
zere, kendisine herbirinin iinde onbin dinar bulunan
elli torba vererek, Hint diyarna gnderdi. Bu hakm
bu kitab, on haneli olan tam satranla birlikte Hint
diyarndan karp gelince, bunu Hinteden Farsaya e
virdi, sonra slamiyet devrinde Bbu Cafer el - Munsur'un
ktibi olan Abdullah b. Mukaffa el - Hatb bunu Fars di
linden Arap diline tercme etti ve yzkrk iki ylnda
ld. Halife Ebu Ca fer bu kitab iitip de elde etmeyi
arzu edince, bir gzel are bulup ona kavutu. O, bu ki
tab okur, zerinde dnr ve hilafet ilerinde bu ki
tabn dediine gre, i grrd.
Sonra Ahvazl Abdullah b. Hill, Mehdinin halifelii
zamannda bunu Bermeklerden Halit - olu Yahya na
mna Farsadan Arapaya evirdi, yzaltm be yln
da. Hakm Nevbaht-olu Sehl de yine bu Yahya iin
bu eseri nazma ekti, Yahya da kendisine bin dinar ver
di. Manp'ta Endls hkmdar Emevilerden Melik
Nasr, hakm bir zat idi, bu kitab haber ald, Yahya'ya
mektup yazd, ona birok az-bulunur hediyeler ve ar
maanlarla birlikte kendi ruhani eserlerinden bir eyler
gnderdi, o da buna Kelile ve Dimne 'kitabn yollad.
Sehl b. Hnn. Memun adna Tl'a ve Afet adn verdii
bir kitap yazm olup bunda Kelile ve Dinmenin iin
deki blmlere ve anlatt meselelere kar bir cephe
almtr. Sonra Saman - oullanndan Ahmet - olu Ebl Hasen Nasr devrinin limlerinden birine emretti, o da
104

bunu Arapadan Farsaya evirdi. Bu hkmdarn airi

olan Rureg Haan Muhammed b. Abdullah da Farsa
olarak nazma ekti. Sonra Gaznelilerden Behramah b.
Mes'ut, Eb'l-Mal Nasrullaha buyurdu, kitab ikinci
kez olarak bnu 1 Mkaffa nshasndan evirdi ve ite
zamanmzda Kelile ve Dimne diye mehur olan eviri budur. Lkin kapal ve anlalmas zor kelimeler kullan
mak suretiyle sz ok uzatmtr. Sonra Mevl Hseyn
b. Ali el-Vz el-Kifi bu eseri Sultan Hseyin Baykara'nm beylerinden Emr Sheyl'ye ithaf ile fazlalkla
rn atp dzeltmek suretiyle yeniden evirmi ve zetle
mitir, adn da Envar- Sheyl koymutur. Trklerden
daha sonra Vsi Alisi lakabn tayan Mevl Salih-olu
Ali, Envar- Siiheyli/yi gzel bir nesirle Farsadan Trkeye evirerek adn Hmayunname koymutur. Yazar
dokuzyz elli senesinde lmtr. Yine Kazvinli iftiharddin Muhammed el-Bekr, tebiri kdar ksaltlm
ekline eyhlislam Yahya Efendi meydana getirmitir.
Ktip elebVye e k : 1136 ylnda len Mevla Osman zade de Msr'da kad bulunduu sYada gzel bir hla
sasn ortaya koymutur. En son mer Rza Dorul ta
rafndan evirilerek 1945 ylnda Maarif vekleti tarafn
dan yaynlanan Hint klasiklerinin birinci kitab olarak
karlmtr.

Tuhfetu -ahyr fil-hkem vel-emsl ve'I-er-

d an :
nsan. nsann bir bakma kinat temsil ettii, ta
d trl vasflar, bakmndan, kinatta ne varsa on-

105

lardan biriyle benzer taraf bulunduu sylendikten son

ra kendisinin yryecei yola ve bu yolda gsterecei
himmete gre, bitki, hayvan yahut melek adn alaca
na iaret edilmektedir. Akln rol, be duyunun grd
vazifeleri, benzetme yolu ile, gsterilmitir.
nsann stnl blmnde, onun ruh ve beden
bakmndan btn hayvanlardan stn olduu kesin bir
hkm olarak ortaya konduktan sonra onu bu hkme
gtren sebepler sralanmakta ve mukayeseler yaplmak
tadr . Hayvanlardan beden bakmndan da kuvvetli ol
duuna dair tanklar verildikten sonra insann stnl
ve gzellii ve yaratklarn en ereflisi olduu hak
knda birka ayet zikrederek bu hkmn perinlemek
tedir.
nsan hayvandan ayran taraflar, insann imtiyaz
bal altnda sralanmaktadr. nsann, kinatn en s
tn yarat olmas kimi artlara baldr ve bunlarn
banda ilim ve amel, yani hareketlerimizin bilgimize uy
gun olmas gelir. Yeme ve ime ve zrriyet bakmndan
bitkiye benzeyen insan, hareket cihetinden hayvan an
drr. Onu bu ikisinden ayran dildir. Hem insan yce
bir cevherle aa bir cevherin ortasndar, yani bir ta
raf hayvan, bir yan melek. Tanrnn kendisine gsterL

yoldan, fazilet ve ktlk yolundan hangisini

se^ erse ona gre bu yol onu alr hayvanla gtrr, ya

hut ycelere karr.
nsanl, nce bir insann kendisinde bulunan fazi
letlerin btn diye tarif ediyor, sonra da her insann

106

bu faziletlere sahip olduu nisbette insan adn tama

ya hak kazanacan, bu sayede bir yandan melekler mer
tebesine ykselmesi imkn olduu gibi, faziletlerden
uzaklatka hayvanlara yaklaacan sylyor ve Bukratn bir sz ile insanlktan anlalan mnya bir da
ha vuzuh veriyor.
/

a nsan:
Denir ki insan kk lemdir ve byk lemde ne
varsa, yani kinatta onda da vardr. Yerden ge ka- '
dar ne varsa, benzeri onun k olan insanda da var
dr. Tek tek her insan bir byk lemdir. Gnein
, aym nuru, gecenin karanl, havann incelii, suyun
berrakl, dalarn younluu, arslann cesareti, eein
sabr, domuzun hrs, kargann ihtiyat, tilkinin kurnaz
l, alc kuun korkakl ve daha bunun gibi ne var
sa.... nsan ruh ve bedenden meydana gelmi bir btn
dr. Kendisine akl ve dil verilmitir; d yz duyularla
sslenmitir, ii de takv ile. Gdalanp bymesi bak
mndan ona bitki denir; duyup hareket etmesi ynnden
hayvan deye adlanr; eyanm gereklerini bilmesi cihe- tinden de melek adn almtr. Himmetini bu ynlerden
hangi yne sarfederse, ona katlr, yani bitki, hayvan ve
ya melek olur. Bedende ruh, bir lkede vali gibidir. n
sann melekeleri ve zas da onun kullan yerindedir.
Bunlar bu bedene hkmederler. Beden ehirdir, kalp
ise bu ehrin merkezidir. Akl efkatli ve iyi tler ve
ren bir vezir gibidir. fke ise mnafk bir veziri andnr, grnte t verir amma i yznden dmandr
107

ve onun deti daima aklla kavga etmektir, akim dur

duu yer Jcalptir, hayal etme melekesinin yeri ise dima
n n ksmdr, ki hazinedar gibidir, dil de tercman
gibi, be duyu ise habercilerdir ve bunlarn ortak duygu
suna yol verir. Akl, bunlar hazinedara teslim eder, ha
zinedar da bunlan, memleket ilerinde tedbir almak ze
re, ihtiyac olduu bir zamanda kullanmas iin saklar.
b nsann stnl:
nsann stnlne gelince, insan, ruh ve beden
bakmmdan btn hayvanlara stndr. Ruh bakmn
dan stnl, dnme melekesi iledir iki bununla in
sanda akl, bilgi, hikmet ve tedbir grlr. Hayvanlarda
ise, duyup tahayyl etse de, onlarda dnce olmad
gibi, bilinen vastasyla 'bilinmeyeni karmak gc yok
tur. Eyann illetini de, sebeplerini de bilmez, istidadn
da fikir sanatlarn renmek de yoktur, geri bazlar
tahayyl edilen sanatlar renir, bu yolda en kuvvetli
fil ve maymundur.
nsanm beden bakmndan stnlne gelince, on
da ileyen bir el vardr, koan dil vardr ve boyunun dik
oluu, bu dnyada ne varsa hepsine hkim olduunun
delilidir. Allahu Tal bu hususta 'biz insan ahsen-i tak
vim zere halkettik' ayet-i kerimesiyle ve 'sret verdik
ve suretlerinizi gzel kldk ayet-i kerimesiyle tenbihte bulunmutur. Bu ahsen-i takvim' tabiriyle yalnz yz
ve beden gzelliini deil, ayn zamanda akl cihetinden
suretini de kasdetmitir, yani i gzelliini. Allah'n in
san erefli klmas da, ite bu yzdendir, yani d ve i
108

gzellikleriyledir, bundan dolay da biz demolunu y

ce kldk' buyurmutur.
c nsann imtiyaz:
nsan, insan olmakla kinatn en stn yarat ol
musa da bu, arta baldr, insan bu arta riayet etmek
le insandr, bu da ilim ve salam ameldir. lim ve sa
lam amel ne kadar fazla olursa, o kadar yce olur. Bun
dan dolay 'insann deeri ilimlerden ve gzel ameller
den bildii eylerdedir' demilerdir.
Amma insan, yeme, ime ve zrriyet bakmndan bit
kidir, duymas ve hareket etmesi ynnden hayvandr,
suret cihetinden duvardaki nak gibidir. Onun teki ya
ratklardan ayrlmas sz sylemekle, konuma gcnn
fazla olduu nisbette ve onun icap ettii kadar baka
larna stndr. Bundan dolay "dil olmasayd, insan
ancak deersiz bir hayvandan ve duvara yaplm bir re
simden ibaret olurdu, insan olmazd' demilerdir. n
san hayvanla melek arasmda bir terkipten meydana gel
dii iin yce ve aa iki cevher arasmda ortada bulun
maktadr. Bundan dolay Allahu Tel biz ona iki yol
gsterdik' buyurmutur ki, bunlar bir ynden akl ve heva, bir cihetten hret ve dnya, bir yzden hidayet ve
dallet, bir baka taraftan Allaha kul olma ve eyta
na kul olmak, aydnlk ve karanlk, yani fazilet ve ku
sur ve hayat ile lm yollardr. Allah'n kendisine do
ru yolu gsterdii ve gayeye ulamak iin kuvvet verdi
i kimse, kendini idare etmi, iini* dn temiz tutmu109

sa, ktlklerden kurtulup murada ermitir, Allah'n ken

disine baary haram ettii kimse ise kendini ihmal et
mi ve nefsini trl ktlklerle kirletip batrmsa, zi
yana uramtr.
d nsanlk:
Bu, insana mahsus olan zat faziletlerin btndr.
nsan, bunu elde ettii nisbette onu hak eder. nsanla
rn iinde bir kimse ykselip t gklere ulasa, insan
lk derecesinde bu yksekliinden dolay, byk bir me
lek tasavvur edecek olursak, ite tam budur. Bunun hak
knda Allahu Tel bu, olsa olsa bir melektir' buyur
mutur. Yine bir insan alalp alalp da hayvanlarn s
rasna inse, iki ayak zerine duran, konuan bir kpek
veya eek tasavvur edecek olursak, o da ite budur: n
sanlktan soyunup kmas bakmndan. Sonra bu ikisi
nin ortasmda olan bir baka tip vardr ki, o insanlk
derecelerinden ouna sahip bir mevkide bulunur, in
sanlk kelimesinin tad mna, ^ahlk ile, gzel hare
ketlerden ibarettir. Bunun kt taraflarna gelince, in
san bunda hayvanlarla ve eytanlarla mterektir. Bukrat'a insanlk nedir? deye sormular. 'Yksek mevki
de iken tevazu gstermek, fkir olduu halde cmertlik
etmek ve baa kakmadan iyilikte bulunmaktr'* deye ce
vap vermi.
Meclis ve onun yolu, yordam
Bu parada, nce, meclislere girip kanlarn gz
nnde bulundurmalar gereken noktalar zerinde du
ruluyor. Oturup kalkmalarnda, girip kmalarnda, ha
reketlerinde nelere riayet edeceklerdir, bunlar saylp d-

110

klyor. Sonra herhangi bir sebeple rahat ve huzur iin

de olmayan kimselerin bulunduklar meclislerin orada
kiler iin ne kadar skc olduu belirtiliyor ve gzel top
lantlarn ne trl olaca ve bunlarn bize verdii zevk
anlatlyor.

Hadiste meclislerin hakkn verin, Allah' ok ok

ann ve doru yolu gsterin ve gklere bakn.... Biriniz
meclise girdiiniz zaman, eer kendisine yer gsterir
lerse otursun, yoksa, nerede genie yer var deye ba
knsn ve grnce gidip oraya otursun' denmitir. Yine
hadiste denir ki bir kimse bir mecliste bir ihtiya hasl
olup da brakr kar ve sonra dnp gelirse, yer yine
onundur. Sizden biri bir meclise girince selm versin,
oturmas icap ediyorsa otursun. Sonra kalkp giderken
yine selm versin, ilk selm son selmdan daha yerinde
deildir, her iki selm da lzmdr'. Denir ki bir mec
liste oturdun mu ok oturma, parmaklarn kenetlemek
ten ekin, sakalnla ve yznle oynama, dilerini ka
rtrma, parman burnuna* sokmak, sksk tkrme,
hnk hnk yapma, yznden durmamaca sinekleri kov
ma, ok gerinip esneme, ne halkn karsnda ne de na
mazda. Lkin mecliste oturuun vekar ve sknetle, s
zn dzgn olsun ve sana sz syleyenin gzel szlerini
ar bir teaccp gstermeden dinle, ondan szn tek
rarlamasn isteme, gln eyler ve hikyeler anlatlr
ken sus, ocuunu, cariyeni, iirini ve eserlerini ve ba
kaca kendine ait olan eyleri (beendiini syleme. Ve
yine demilerdir ki uzun uzun oturup dostuna eziyet ver
me, az oturmakta herkes iin ferahlk vardr. Ve demi
lerdir ki skp idrarm tutan, bedence hasta olan, kalbi
baka bir eyle megul olan kimselerin bulunmad bir

111

mecliste oturmak gerektir, hele ilim meclisinde. Eer

bu saydklarm sende varsa nce tunlardan kurtul, son
ra meclise gir.
Kayrat baz meclisleri yle anlatmtr: Ayrldk
tan sonra sizi birletiren arkada meclisi ne' gzeldir,
yle bir meclis iki orada kadlarn kads neesinden oy
nar.
Yine meclisler hakknda en gzeli, en tenha olan
dr' demilerdir. Bir bakas da yle demitir: 'Btn
gzelliklerin tamam olduu meclisler ne kadar azdr,
bylesini anlatmak mmkn deildir. nsann gz on
dan ayrlr ayrlmaz kalp onu zler'.
Eb dris Halvn'de 'meclisler ulularn meclisleri
dir demitir. Ahnef meclislerin. en gzeli gzn alabil
diine grd ve bedenin rahat ettii meclislerdir de
mi. Mehleb de 'meclislerin en iyisi, gzn alabildiine
grd ve orada oturann ok ok faydaland meclis
tir' demitir.

112

KTP ELEB
Ktip elebi, XVII. yzylda Trk ilim dnyasnn batya
alan penceresidir. O, dounun baz ilim dallarndaki eksiklik
ve yanllklarn grm, bunu gidermek iin bat ilmine y
nelmi, aydn bir insandr.
ok iyi bildii Arapa ve Farsa yannda Latince de
renmi ve bu dilden tercmeler yapmtr. Yararland kay
naklar olduu gibi almam, tenkit ederek ve dzelterek kul
lanm, ayrntlara, ahs ve sath grlere deil, olayn ken
disine eilmeyi bilmi, hr, mspet dnceli ve bu anlamda da
ann ncs saylabilecek nemli bir ahsiyettir.
Saylar yirmiyi aan eserlerinin bir blm Latince, ngi
lizce, Almanca, Franszca, talyanca ve daha baka dillere de
evrilen eserlerinin deeri ve nemi, Ktip elebi'nin bizde
olduu kadar, batda da tannmas ve artan bir ilgi kayna ol
masn salamtr.
Trk fikir ve ilim dnyasnn bu byk simasn zl bir
biimde tantan bu eser, Orhan aik Gkyay'm kltrmze
yeni bir armaandr.

1 7 0 .-T L .
( K D V D A H L D R)