Professional Documents
Culture Documents
KISA
YAHUDi TARiHi
MICHAEL BRENNER
EVREN: SEVN ALTINEK
ji!#i
TAR i H
Kitabn Trke yayn haklan Akcal Ajans araaly/a Alfa BasmYaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.'ne
aittir.Yaynevinde yazl izin alnmadan ksmen ya da tamamen alnt yaplamaz,
hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.
Bask
ve
Cilt
Melisa Matbaaclk
Tel: (212)
info@alfakit>o.com
NDEKLER
HAR TALAR
NS Z
1.
2.
23
3.
33
4.
41
5.
53
6.
65
7.
77
8.
87
9.
L ZBON'DANVENEDK'E:KOVULMANIN SONULARI
105
10.
119
11.
129
12.
141
vi
KJSAYAHUD TARH
1 3.
157
1 4.
1 73
1 5.
1 83
1 6.
207
1 7.
221
YAHUDLERN AVRUPALILATIRILMASI
1 8.
233
1 9.
259
20.
283
314
RESMLER.
31 6
KAY NAKA
31 9
D ZN
324
HARTALAR
Akdeniz
OBasor
c:::
c:::
10
ZO 30 -40
50km
viii
KISAYAHUD TARH
HARTALAR
- -
..... ,
...
KISAYAHUD TARH
" ?
... -.- .. _
?
- -
:;;.:;;,..,
Gl.<.:u.
'.,
,,_
Muron
Gl
'
\1
Mithigan
Gl
,......-','
r!.. . ,.
Erk/
"-'Go1
oxw
Clcvcland
''.170
Chicago
il UWAll
OClurleston
IJ)U
----------,
i
BATI FLORDA
---, .......
Atlas
Oltynusu
O St. Augustinc
IJ,\'Tf'/,IJRI(',
Meksika Krfezi
A.!JD
1 7.-1 9. yzyl
HARTALAR
: Yahudilere
OKunk
.
....
Karadeniz
o
oo
200
300km
1897
ylma ait.
xii
HARTALAR
NSZ
KISAYAHUDTMH
Sadece il. Dnya Sava'ndakiYahudi Soykmm iin kullanlan bir terimdir (ed.n)
NSZ
t C.'n"IV tn')McnM
1 Jll:::--t..,.n::>n-t Nt!7..-1
1''
1695 ylnda Amsterdam'da baslan bir Haggada'da ilk kez branjce bir harita yaym.land.
Yukardaki fotoraf 1712 tarih.Jj yeni baskdan alnmtr. Kutsal lke'nin haritasnn yn
douya bakyor. Sada aada Nil Deltas grnyor. eria Nehri soldan saa yatay olarak
akyor. Haritada srail halknn tarihindeki olaylar ve sembolier kaytl, mesela Exodus'un
":r'l'Xl:uwlJXln m;
rT:i'Jl1U7o;i 'l;,.v
'U'1%'"'ln J'\
:t>' s
- ..,
n:m 12'
-tzi
ro vr 11:1
:-:l,. ,,
"'l::t}"l.>-:'I, no-, n
"'1:1'1'b )) :u'\"l 't'
-,;,:,'"in .,,
:u:r.;'\'>
r:a '"
"'91>"'1:0.
i
":"M"'ln"M"\
"" :
.,1,
'""' l'\
'\1 .., nl,
T'l"\M ..,,
:n-ut, :"ljln'):l 7T1
c.'"'1"1' : ':'ln 11
't'I an
.. ,
rl)"'\:nlQ "
n"' .,,,
"''"" "I\'
C.,.11'"11'
'>'O"l:l'al'
m'ln.,.
[Msr'dan k] 41 dura gsteren bir tablo veYums Peygamberin binip kamak iste
dii gemi. Kartal, k 19:4' iaret ediyor:" . . . sizi nasl kartal kanatlar zerinde tad1m . . .
grdnz. " En solda evin verandasdaki ar kovanlar ve ortada yer alan inekler, st ile bal
ve burlar da Vaat Edilmi Topraklar' simgeliyor.
KISAYAHUDTAlH
Mantova'dan bir Haggada (1560) Yeu 24:2'deki bir metni ("atalarnz eski zamanda [F
rat] Irman te tarafnda otururlard") ima ederek brahirn'in gondol zerinde bir nehri
gemesini gsteriyor. Resim bylece Patriarklarn Mezopotamya'daki kkenlerine ve uzun
g tarihlerine gndermede bulunuyor.
1
UR'DAN KENAN LKESNE:
G EDEN BR HALK
KISAYAHUD TARH
Daha sonralar Hristiyanlkta Eski Ahit adn alacak Tanah'ta yasal kai
deler, bilge edebiyat, ahlaki vaazlar, ak arklar ve mistik vizyonlarn yan
sra tarihsel olaylar da bize retmeye yeltenen kitaplar yer alr. Bunlar
genellikle tarihsel olarak dorulanabilen anlatlar deildir. Zaten yazarlarn
niyeti de tarihsel olaylar mmkn mertebe gereki bir biimde tasvir
etmek deildi. Teolojik yorumlar onlar iin ok daha temel bir nem ta
yordu. Hem sz edilen gler gibi efsanelerin ne zaman anlatlmaya
balacl hem de yazllarnn kesin tarihi bilinmiyor. Tarihsel aktarmn
z kukusuz srail ve Yahuda Krallklar zamanna uzansa da Tanah'n
blmleri, nihai ekillerine ancak Pers veYunan dneminde kavumutu.
Metinler zellikle de bu yzyllardaki srailoullar veYahuda halklarnn
durumunu gstermeleri asndan faydal ve bu balam dikkate alnarak
yorumlanmal. Ancak bu dnemden sonraYahudilerin tarihinden sz ede
biliriz. Bu kitabn, bu dnemin ncesinden balamasnn basit bir nede
ni var: Tarihsel gereklik paylarndan tamamen bamsz olarak Eski Ahit,
sonraki yzyllar ve binyllarda Yahudilerin bilincini yle eitli ynlerde
etkiledi ki, bu kitaplara dair bilgi birikim.imiz,Yahudi tarihini anlamanuz
asndan ok nemlidir. Bu nedenle kitabn bu blm, byk lde ta
rihsel kesinlik tayan olaylar deil,Yahudiliin ok tesinde anlam tayan
mitleri ve efsaneleri ele almaktadr.
Mitsel Balanglar
Eski Ahit srail'in tarihiyle deil insanln kkeniyle balar. Adem ile Hav
va ilk Yahudiler deil, ilk insanlardr. Eski Ahit'in dnya tasavvuruna gre
ilkel ada halklar yoktur. Babil Kulesi'ni ahlakszca ina ederek Tanr'ya
ulamak isteyen ve kendilerini dev aynasnda gren insanlar, ilahi mdaha
leye urar ve o ana kadar birlik olan insanolu, farkl dillere, farkl uluslara
blnr. Dnme uraclktan sonra brahim acln alan Abram figr de
Yahudilik, Hristiyanlk ve slam'da oktanrclktan tektanrcla geii
ve bu haliyle de belki antik dnyann en byk devrimini temsil eder.
srail'in komular ve dmanlarna dnen halklar da brahim'in soyun
dan gelir. Burada zellikle en byk olu smail akla gelir; slami gelenee
gre smail, brahim'le birlikte Mekke'deki Kabe'yi ina etmitir.
Eski Ahit'in genel olarak daha kk oullarn meru miraslar oldu
unu belirtmesi, gl Asuri ular, Babilliler ve MsrWarn sk sk kendi ara-
larnda top misali oynadklar bir konuma gelen srail'in durumunu yans
tr. shak, vey aabeyi smail'i;Yakub, ikizi Esav' izlerken Yusuf Yakub'un
on birinci oluydu ve Davud, sekiz erkek kardein en kyd. Btn
Eski Ahit anlatsnn bakahramanysa ne yukarda sz edilen kahraman
lardan biri, ne Msr kleliinden halkn kurtaran Musa, ne de aya ve
Yeremya gibi Eski Ahit'in en gl sesleri olan peygamberlerden biriy
di. Baaktrn bahsi ilk kez,Yakub'un Tanr'nn bir meleiyle kavgasnda
geer. Yakub bu kavgada srail'e, yani "Tanr'yla green"e dnr. Yeni
Ahit'teki sa'nn ve Kuran'n Muhammed'inin aksine Eski Ahit anlatla
rnn odanda bir topluluk, srail Halk bulunur. Bu durum Eski Ahit'i,
Aineias veya Odysseus gibi bireysel kahramanlar etrafnda dnen ada
Yunan efsanelerinden de ayrr.
Her kltrn kendi dou mitleri vardr. srail sz konusu olduunda
bunlar karmak ve eitlidir. Bugn "din" veya "ulus" dediimiz ey, bu
durumda en bandan beri birbirinden ayrlmaz biimde birlemitir. Bu
durum, birok Yahudi'nin bilinci asndan modern zamanlara kadar uza
nr: Eski Ahit onlara hem dini bir yaanun resmi kayna hem de szde
atalarnn tarih kitab olarak hizmet eder.
Yahudi geleneine gre babas Terah'n putperestliinden ayrlp tek ve
grnmez bir Tanr'ya tapnan brahim, Tanr'nn "ulusal" vaadinin muha
tabdr: Zrriyetinden, bizzat Tanr'nn setii byk bir halk doacaktr.
Bu seilmilik, Yahudilerin gelecekte kendilerine dnk alglarnda dier
halklara gre ahlaki olarak yceltildikleri anlanuna gelmez; her eyden
nce zellikle Tora'da, Musa'nn Be Kitab'nda, din yasalar balanun
da aklanan zel ykmllkler anlanuna gelir. Tanr'nn Sina Da'nda
emirlerini emanet ettii Eski Ahit'in Musa's, yeni bir din anlaynn ba
nda durur ve ayn zamanda da brani kleleri Msr'dan karp bir halk
olarak ekillendiren ana figrdr.
Musa'nn Be Kitab'nda anlatlan btn tarihsel olaylarda olduu gibi
Eski Ahit dnda kantlarn bulunmad Exodus [Msr'dan k] bl
m, izleyen kuaklarn kolektif bilincine nemli bir olay, srail halknn
ve Yahudi dininin adeta "ikinci douu" olarak yerlemitir. Gnmz
de de dnyadaki btn Yahudiler eitli bayramlarda bu g anar. Pesah
Bayranu'nda lde g edermi gibi hamursuz (mayasz ekmek) yer; Suk
kot Bayranu'nda srailoullarnn g srasndaki yaanun hatrlatmas iin
10
11
70
lnda yok edilmesi gibi birka istisna hari- sadece uzun bir ara dnem
kabul edilir ve bu dnemde yaanan olaylar, yazlmak bir yana, hep birlikte
anlacak kadar deerli deildir.
Eski Ahit tarihi, g eden bir halk anlatr. "Halk" ve "g" kavramlar,
Eski Ahit'in tarihsel anlaynn ana unsurlar olarak Yahudilerin kendile
rini kavraylarn modern zamana kadar belirlemitir. Anlatlar, vatan ve
srgn etrafnda dner; srail'in Asurlularca yok edilii veya Yahudallarn
Babil'den srlmeleri, bu anlatlara damgasn vurur. Bu anlatlar, ne olursa
olsun sonraki dnemlerde yaanan srgn deneyimleri esnasnda Yahudi
lere teselli ve umut vermitir.
12
KISAYAHUD TARH
Yakub'dan srail'e
Vatan ile srgn arasndaki elikili iliki,Yahudilerin varlklarn belirle
meyi srdrd.
GRi
13
etmeye balar. Kuzey Krall srail, 722 ylnda Asurlu fatihlerce ele gei
rildiinde vatandalar srgne gnderilir veya kleletirilir. Gnmze
kadar bu on "Kayp Kabile"nin kaderine dair saysz efsane anlatlntr.
Evlatlarnn Dou Asya'dan ta Bat Afrika ve Gney Amerika'ya kadar
gittikleri sylenir. srail Krall'nn haritadan silinmesinden sonra Gney
Krall Yahuda, bu kralln geleneklerine ve kendini alglayna uyum
salayp kendisini "srail" olarak tanmlar. Bu ekilde "srail" kavram, 2500
yl sonra modern srail devleti kurulduunda da kullanlmaya balanmtr.
Ama Gney Krall Yahuda'nn geici olarak varln srdrmesiyle
"Yahudallar" veya "Yehudim", yani Yahudiler kavranu da arlk kazan
maya balad. Yava yava iki kavram i ie geti. Bunun yannda bazen
srail veya Yahudi halknn dilini de adlandran, yine Eski Ahit'te yer alan
braniler (ivrim) kavranuyla da karlarz.
Benzer bir kavram eitlilii srail blgesi iin de vardr. lk ad Kenan
lkesiydi. srailoullar lkeye srail veya Yahuda dediler. Asurlular fethet
tikleri Kuzey Krall srail'i, Samiriye eyaletine dntrdler; bu ba
kentlerinin de adyd.Yahuda da, Babil Kral Nabukadnezar tarafndan fet
hedilip Kuds'n 586 ylnda yklyla bamsz bir devlet olarak kme
sinden sonra nce Babil, sonra da Pers eyaleti "Yahud"a dnt. Yenilen
Yahudileri aalamak amacyla Antik Filistinlilerden* esinlenilen Filistin
kavranu ancak Romallar dnem.inde kabul grd.
Bir halkn farkl kabile topluluklarndan ortaya k her zaman ev
resinden yaltlmasyla kout bir geliim seyri izler;Yahudilerde bu durum
yzyllar getike artan bir dlanmaya yol at. Antik dnyann dier halk
laryla arasndaki belki de en nemli fark, tektanrl olmasyd (tek istisna,
ksa sre Akhenaton'un egemenlii altnda bulunan Msr'd) . Uzun bir s
rete gelien ve muhtemelen srgn deneyimiyle en saf haline kavuan tek
ve stelik grnmez bir Tanr'ya olan inanlar, srail'i evreleyen halklar
tarafndan anlayszlk ve sk sk ok net bir reddiye ile karlannt. Eski
Ahit'te tarif edilen baka snrlar daha nce ve daha tutarl biimde olumu
olabilir. Y iyeceklerle ilgili ok saydaki kstlama dnldnde erken
bir dnemde domuz etinin yasaklanmasndan zellikle sz edilmeli; n
k bu yasak srailoullarn, arkeologlarn yerlemelerinde saysz domuz
kemii bulduu komu halklardan ayryordu. Bu tr gndelik farkllk*
Philister (ed.n.)
14
KISAYAHUOTARH
GR
15
Efsaneden Tarihe
srail halknn nasl ortaya ktn sadece kendi kaynaklarndan, yani Eski
Ahit'le balantl kaynaklardan biliyoruz. lk asrlarnda sraiJ' in varoluun
dan dier halklarn sadece az saydaki belgeleri sz eder, bu yzden de ta
rihselliini sadece Eski Ahit anlatlarndan tretemeyiz. Fakat Eski Ahit'te
anlatlan bir olay d kaynaklar ve arkeolojik buluntularla desteklendiinde
durum farkl bir hal alr. srail'in varlndan sz eden ilk Eski Ahit d
belge inanlmaz bir ironi barndrr! Firavun Merneptah'n 13. yzyla ait
bir stelinde, o dnemde binlerce yllk tarihi henz balanu halkn yok
edilmesinden bahsedilir. O dnemde srail derken neyin kastedildii bilin
rruyor ama bu stel ile Kenan lkesinde bu adn verildii bir grup insann
varl kantlanni oluyor. Kkenleri nasld acaba?
20.
16
KJSA YAHUDTARiH
grmemizi salar.
GR.
17
(Yukarda) 9. yzyla ait Siyah Obelisk zerinde Asur kral ili. almanezer'in ilk seferle
rinden birka gsteriliyor. Obelisk'in ikinci sahnesi, srail Kral Yehu teslim ediliyor ve
Asurlulara vergi vermeyi teklif ediyor. Altndaki metin yle diyor: "Amri oluYehu'mn
vergisi."
(Aada) Ninive'de bulunan Sinahheriba Saray'ndaki bu duvar rlyefi, yalnayak srgne
giden, fethedilmi birYahuda ehri olan Lahis'ten bir aileyi gsteriyor.
18
KISAYAHUD TAIUH
Efsanede yaamaya devam eden Kral Davud: Grkemli saraynda betimlenmi devasa bir
figr, kendisine atfedilen Mezmurlar Kitab ve ald sylenen arpla birlikte. Bir bulutun
iinde "Rua Hakode", yani "Kutsal Ruh" kelimeleri grnr. 1740'ta Danimarka'ya ait
Altona'da yaratlan bu Hagdada'nn sanats Moravya, Liprikli Joseph ben David toplam
on i.i Haggada retti.
GR
19
20
KISAYAHUD TARH
1.
ister haftalk dinlenme gn, ister klelerin alt yl sonra kurtarlmas, ister
GR
21
22
KISAYAHUD TARH
Pers egemenlii altnda yeniden ina edilen Tap nak, ok sayda yaldzl elyazmaya rnek
tekil etmitir. Tapnak her seferinde bulunduu evrenin mimarisini yanstr. 1350 yln
da Barselona'da retilen Saraybosna Haggadas'nda ortaaa zg bir spanyol atosunu
anmsatyor.
2
S R G N D E N VATANA D N :
RAH P LE R VE P E Y GA M B E R L E R
24
KISAYAHUDTARH
25
yazldr:"Sawas-sar-usur'un k
z Jehojischma'ya aittir." Mhrde
geen bu ismin diil nitelii, Babil
Srgn'nde ortaya knu olan bir
ismin sahibi olan kadna ait olabilecei
ynnde bir deerlendirmeye yol aar:
"Tanr dinleyecek." Babasnn ad el
bette bir Babil ad ve "ama kral ko
rusun" anlamna geliyor. Byk olas
lkla kltrel etkileim sreci esnasnda
halihazrda bir Babil ad verilen baba,
,
Yahudi kkenlerine ynelerek kzna
da branice bir ad vermek istemiti.
26
27
samnda etnik bir gruba mensup olmak anlamna gelmiyordu; artk ayn
zamanda Babil'den Msr'a kadar dank biimde yaayan belli ir kltn,
bir dinin destekilerine dair bir adlandrmayd.
Srgn sonras Yahudiler her ne kadar kendilerini alglama biimleri
dorultusunda srgn ncesi srail konusunda. bir srekliliin sz konu
su olduunu vurgulam olsalar da, bu ikisi arasnda nemli farklar vard.
Toplumdaki tayin edici g, bamsz bir devletteki krallar yerine artk
yabanc bir siyasi hkmranlk altnda yaayan din adamlaryd. Srgn
ncesi srail, insanlarn iine doduu bir toplulukken srgn sonras d
nemin Yahudileri toplulua balanlabilecek veya zor kullanlarak balan,-:
lan dzenekler gelitirdiler. Artk yabanclarla evlenmek yasakt. Tapnak'ta
hayvanlarn kurban edilmesine -nce uzaktaki Diaspora'da- sinagogdaki
toplu dua eklendi. Ama . bireysel duaya, meditasyona ve kutsal yazlarn
incelenmesine de daha ok deer verilmeye balad. kinci Tapnak dne
mindeki Yahudilik, bir kitap dinine doru evrildi: kutsal yazlarn kanon
latr].ld bir sre balad. Ayrca daha sonraki dnemin dini esaslar or
taya kt: lmn ardndan gelen, adillerin dllendirildii ve ktlerin
cezalandrld bir dnya fikri buna rnektir.
Din adamlar, Tapnak'n yklna kadar kraln memurlaryd. Artk
kendilerinin Musa'nn kardei Harun'dan geldiklerini syleyen hahamba
lar, en yksek . ruhani liderler olarak ayn zamanda yeni teokrasinin en
nemli temsilcileriydi. Siyasi temsilciler olarak .evre devletler ve halklar
la iyi ilikiler kurmaya almalar nedeniyle asimilasyon eilimleri gitgi
de artt; ,bu eilim Yahudi olmayan kadnlarla evlenmeleriyle de kendini
gsterdi. Ancak hahamba, dini grevi dorultusunda Yahudi kltnn
bamszln korumak zorundayd, bu yzden ayn zamanda evreden
soyutlanma eilimleri de mevcuttu.
Peygamber Malaki'ye inanlacak olursa, geri dnenlerin heyecan ve
inanc ksa sre iinde zayflayp ihmalkarla dnmt. Peygamber,
dini olarak uygun olmayan hayvanlarn kurban edilmesini, "kark" evli
liklerin yaplmasn ve daha gen kadnlarla evlenmek iin yal kadnlarla
evliliklerin iptal edilmesini eletiriyordu ..
Peygamberler
Dnten sonraki dneme ilikin Eski Ahit d kaynamz da ok az. Bil
diklerimizin. byk bir ksm; Eski Ahit'e ve burada da Ezra ile Nehemya
28
KISAYAHUD TARH
29
bar iinde bir arada yaayaca (1 1 :6) adil bir kral ortaya kacakt. Bu,
dnya bar idealinin ve evrensel adaletin kkl bir ifadesidir.
Bir asr sonra Yeremya'ya gelindiinde zeletiri, byk bir nem ta
yordu. Btn halk gnah ilemi; bu _edenle Tanr, Kuds' yok etmeyi
planlamt. Bu yzden Nabukadnezar'a direnmek bounayd. Halk ancak
uzun bir srgnden sonra arndrlacak ve ardndan topraklarna dnebile
cekti. Kuds kuatmas srasnda ehirde kalan, Babilliler ehri fethettiin
de hayatta kalarak, zorla Msr'a gtrlen Yeremya'nn izi bundan sonra
kaybolur.
Srgn sonras Peygamber Kitaplarnda baka saiklerle karlarz. He
zekiel halk teselli eder. ocuklar anne babalarnn gnahlar yznden ac
ekmemelidir. Kuru kemikler nasl toplanp hayata dndrlyorsa srail
halk da vatanna dnp tapna yeniden ina edecektir. Hezekiel'in drt
Kerubili tanrsal tahtla ilgili hayali, taht arabasnn lleri ve Tanr'nn
insan biimindeki tasviri ileride saysz Kabalac speklasyonun temelini
oluturacaktr.
Bir Kanonun Douu
Pers dneminde sadece bugne kadar kullanlan brani kare yaz ortaya
kmakla kalmad, Tanah'n en nemli metinleri de kanon haline getirildi.
Bu sre Helen dnemine kadar srd. Bylece, kendisini onu evreleyen
kltrden ayr tutabilen ve buna ramen bir st toplum dzeninin paras
kalmay baaran zerk Yahudi cemaatinin hem teolojik hem de yasal te
melleri atld.
Tapnan yklmas ve kovulma, baka halklardaki benzer olaylarn ak
sine kendi tanrlarnn baka tanrlara kar bir yenilgisi olarak deil,Yahu
dilerin biricik tanrlarndan uzaklamalarnn sonucu olarak yorumland.
lk Emir'de belirlendii gibi bu grnmez Tanr'ya mutlak inan, devlet
sisteminin yklmasyla ekillenen dinin k noktasna dnt. Babilli
Yahudilerin srgn deneyimi Tora'y da ekillendirdi. Bu dorudan de
neyim gz nnde tutulduunda, anlatnn neden cennetten kovulmayla
balad, Vaat Edilmi Topraklar'dan saysz kere kovulmayla devam ettii
ve Msr kleliinden srail lkesine dnle bittii anlalr. Nasl ki Musa
zledii lkesine dnemeden ldyse Babil Srgn'nden dnenler iin
de yeni bir devletin kurulmas uzak bir hayal olarak kald.
30
KISAYAHUD TARH
1947 ylnda en nemli antik kutsal metin derlemelerinin bulunduu, Ltit Gl'ndeki
[ldeniz] Kumran Maaralar.
Nevi'im
31
eski elyazmas 12. yzyldan kalmadr. Bir baka nemli kaynak da 1 947
ylndan beri Lut Gl'ndeki (l Deniz) on bir Kumran maarasnda
kefedilen metinlerdir; 1 956 ylna kadar on bir maarada srdrlen ara
trmada bulunan yazma nshalar Ester Kitab dnda Tanah'n btn ki
taplarn ierir ve byk lde M ilk iki yzyldan kalmadr.
Yunanca biblion zerinden oluturulan Latince Biblia terimi bile bir
oulluu ima eder: Sz konusu olan bir kitap deil, bir kitaplar derle
mesidir. Bu anlamda "Kitaplarn Kitab", kelimenin tam anlamyla birden
fazla kitaptan oluan bir kitaptr.
32
KISAYAHUDTARH
Yahudiler, her yl Pesah bayramnda "Gezgin bir Sryaniydi babam, Msr'a indi" cmlesini
okur.Almanya'da 15. yzyln sonunda retilen bu Haggada'da (First Cincinnati Haggadah)
bu ifade sayfann sonunda yer alr.
3
B RA N C E D E N YUNAN C AYA :
A A G I LAMA VE H AY R A N L I K
34
KISAYAHUDTARH
35
36
KISAYAHUD TARH
kovulan Kuds 'teki Hyksoslarla birlikte Msr' a kaq amansz bir sefere
girimilerdi. Flavios osephos'un aktard zere, Manetho, Yahudi kar
t polemikler yrten tek Msrl Helen yazar deildi. MS 10. yzylda
skenderiye'de yaayan dilbilimci Apion da Yahudilere saysz serzenite
bulunmutu. Yahudi abat'yla alay edip, onu Yahudileri alt gnlk bir
yryten sonra etkisi altna alp dinlenmeye zorlayan bir kask hastal
yla (sabbatosis) zdeletirdi.
Eski Ahit'in ierdii kitaplarn birka, en ak ekliyle de Ester Ki
37
38
Gney Yahuda'daki Tel Marea'da bulunan bir Yahudi mezar odasndaki Grek motifler,
kinciTapnak dneminde Yahudi kltr zerindeki Helen etkisini gsteriyor.
39
40
!1p;1%"11;\ n,
:l1p:11''M ;' n'
. =S .Nn, . Nn-r NM.,1Mtf
, sm !l, Nn ,,x, N; Nn
;- . n p--r n n-r N'if \fJl
:11.,p 1l1111;1 M!i:=.:l M!ljQ.:l :.,p 1lr
?!'1T;'. :., r. :J ; n ;,
l.. ?;; M M1C1,
,.,
..
4
M O D I I N ' D E N KUD S ' E :
B R YAH U D D E VLE T KURU L UYO R ,
Y I K I L IY O R
42
KISAYAHUD TARH
43
'
44
KISAYAHUDTARH
ortaya kmt.
45
46
47
48
KISAYAHUD TARH
49
50
KISAYAHUDTARH
Kuds' yenenlerin zafer alayn gsteren, Roma'daki Titus Tak 70 ylnda ina edildi.
Ganimetler arasnda Menora (yedi kollu amdan) ve dier tapnak nesneleri (altn bir masa
ve borazan) gze arpyor. Bu klt nesneleri Roma'daki bar tapnanda saklanyordu.
onlar zafere ulatracana dair derin inanlar nemli bir rol oynamt
belki de. Tanrlarnn mutlak kudretinden emin olan ayaklanmaclar, b
yk bir cretle olaan nlemleri bir kenara brakp kendilerini dman
larna olduklarndan daha glyr gibi gstermeyi baarmlard. Bu
durum ilk bataki artc baarlarn da aklyor. Ama gl Romallar
karsnda bu sava taktiiyle sonsuza dek elbette ayakta kalamazlard.
Ancak sadeceYahudallarn Romallara kar protestosuna bakmak me
seleyi basitletirir. Henz Makabiler zamannda bile ve daha sonra Bar
Kohba ayaklanmas srasnda olduu gibi yabanc egemenliine kar sr
drlen savaa, Yahudiler iindeki ok gl atmalar elik ediyordu. 67
ile 70 yllar arasnda Elazar ben imon, Giscalal oannes ve Simon bar
Giora'nn ban ektii birbirine rakip en az grup,Yahudi devletindeki
egemenlik iin birbirleriyle mcadele ediyorlard. Sikariler grubu, kitleler
arasnda ortaya kp mantolarnn altnda gizledikleri baklaryla cinayet
51
daicus (Yahudi para kutusu) vergisi geti. Sava koca koca Yahudi kylerini
yok etmi,Yahuda'nn nfusu baz tahminlere gre te bir orannda azal
mt.Yahudiler dinlerini uygulamaya devam edebilseler de, bundan sonra
devlet egemenliini yeniden oluturmak birok asr boyunca gereki bir
seenek olmayacakt; Yahudiler, yabanc Roma egemenliine kar ayak
lanma stne ayaklanmaya giriseler de hepsi kanl bir biimde bastrld.
52
Tapnak'n ykld dnemde, szl reti gelenee uygun olarak rabbiler tarafndan ya
zya geirilmiti. Mina ile Talmud bunlardan olutu. Bu Haggada'nn bir blmnde be
rabbi Bene Berak'ta toplanm, Exodus'u [Msr'dan k] tartyorlar: Rabbi Eliezer,
Rabbi Youa, Rabbi Elazar ben Azarya, Rabbi Akiba ve Rabbi Tarfon. 1 470 ylna ait bu
Alman Haggada'snda ar kumalar, kadife ve brokardan yaplm ada kyafetler iinde
gsteriliyorlar.
53
5
KUD S ' T E N YAV N E ' Y E :
D A S P O R A K E N D S N M E RULA T I R I Y O R
54
KISAYAHUDTARH
55
56
KISAYAHUDTARH
57
58
KISAYAHUDTARH
Sikke, ardak Bayram (Sukkot) iin hazrlanan bayram demetinin (Lulav) yannda
Tapnak' da resmetmenin yan sra, asilerin Romallara kar Bar Kohba Ayaklanmas'ndan
sonra Kuds'teki bir darphaneye girebildiklerini de gsterir.Ama bunun, Kuds' gerek
ten kontrolleri altna aldklar anlamna gelip gelmedii aka kantlanamamtr.
59
60
karde bir dini, onun zerinde siyasi bir iktidar haline gelmiti. Yahudiler
asndan bu durumun elikili iki sonucu vard. Bir tarafta hem Hristiyan
imparator hem de Kilise Babalar, ana dinlerine zel bir zen gsteriyor;
61
62
KISAYAHUDTARH
Frat kysnda bulunan Dura Europus'taki muhteem sinagog, 3. yzyl ortalarnda Yahudi
Diaspora'snn yaamna dair bir bak sunuyor. Daha sonraki sinagog sslemelerinin aksine,
Musa'nn nehirde bulunmasnn tasvir edilmesi gibi, kiileri resmetmeye dair hibir ekin
ce olmad grlyor.
63
1ara gre daha iyi bir durumda olmalar daha mantkl; ne de olsa tehli
keli kabul edilmiyorlard nk saylar ok azd ve kendi devletleri de
yoktu. Yahudi ve Zerdt kltr arasndaki temaslar ve karlkl etkiler
konusunda da elimizde pek fazla bilgi yok. Babil Talmudu'ndan arlald
zere aralarnda yakn komuluk ilikileri vard. nk sk sk Yahudiler
ile Yahudi olmayanlarn ayn evde oturduklarndan, ruhbarlarn bayramla
rnda karlkl olarak birbirlerine hediyeler verdiklerinden ve saysz by
dncesinin birbirine epey benzediinden. sz edilir.
64
KISAYAHUD TARH
Gnmze kadar ulaan en eski Haggada, slam dnyas kaynakldr ve 10. yzylda yaa
m, en nenli din filozofu Saadia Gaon'un dua kitabnn bir parasdr. branice Kiddu
(kutsama) duasndan nce Arapa olarak ama brani alfabesiyle Seder aklanr.
6
ME D NE ' D E N B A G DAT ' A :
S LAM E GE M E NL G ALT I NDA O L MAK
ve Basra Krfezi arasndaki blgenin tamamn ve bununla birlikte Yahudilerin byk bir blmn Mslmanln egemenlii altna soktu. 7.
ile 1 3. yzyllar arasnda Yahudilerin neredeyse %90' o dnemde kltrel
ve ekonomik adan Hristiyan Avrupa'dan stn olan Mslman bl
gelerde yayordu. Daha ncesinde eitli imparatorluklara dalm olan
Yahudiler, artk Mslman egemenlii altnda birleip kltr dili olarak
Arapay benimsediler. Talmud ile rabbinik yetkililerin M.ezopotamya'dan
Dou Akdeniz' e kadar evrensel bir geerlilie kavumalar, Yahudiliin
"stndartlama"sn destekleyen genel siyasi koullarla da balantlyd.
66
KISAYAHUDTARH
Tanr'nn, birbirine aktarlamaz sfatlarla ayrt edilen Baba, Oul ve Kutsal Ruh olmak
zere kiilii bulunduu retisi (ed.n.)
67
68
KISAYAHUD TARH
Fuzuli'nin 16. yzyl sonlarna ait Hadikat's-Sade (Hz. Muhanmed'in ailesindeki ehit
lerin tarihini anlatan) adl Osmanlca bir el yazmasnda, Yahudi geleneinden farkl olarak
kurban alanna olu smail'i gtren shak deil brahim gsterilir.
69
70
KISAYAHUD TARH
71
882 ylnda Eski Kahire'de (el-Fustat) ina edilen Ben-Ezra Sinagogu'nda, 1 9 . yzyln
sonunda ortaaa ait en deerli Yahudi belge koleksiyonu bulundu.
72
73
74
KISAYAHUD TARH
75
76
KISAYAHUDTARH
7
S U RA ' DAN KURT U B A ' YA :
S E FARAD - B E R YAR I MADAS I ' NDA
YAH U D KLT R
78
KISAYAHUDTARH
79
80
KISAYAHUDTARH
Bu srada Hasday saraynn iki alimi, yani Menahem ben Saruk ile
Duna ben Labrat arasndaki tartma 10. yzyln Yahudi cemaatinde de
Arapa ile branice arasndaki rekabet asndan bir rnek tekil eder. Ku
zey Tortosa'dan Kurtuba'ya gelen Menaheni, saysz iiri ve branice-bra
nice szl Mahberet (Not defteri") ile grnrlk kazand. Ona gre
Arap vezinli dize sistemi zerk braniceye aktarlamazd. Kurtuba'da yer
alan Hasday sarayndaki rakibi Fas'n Fez ehrinden gelen Duna ite tam
da bunu amalyordu. Onun iin Arap iiriyle birlikte Arapann dilbilgisi
braniceye model olarak hizmet ediyordu. Bu tartma, iki dilin ilahi kke
nine dair iddialarnn -Eski Ahit ve Kuran'da vahyedilmilerdi-Yahudiler
arasndaki tartmalara nasl yansdn gsteriyordu.
'Dnemin belki de ei ok ynl Yahudi siyasetisi ve alimi Kurtuba'da
doan ama Grnata'da etkili olan ve branice ad Samuel ha'Nagid (ef
Samuel) ile daha ok bilinenJoseph ibn Nagrela'yd. Grnata saraynda ve
zirlie ve bakomutanla kadar ykselmi,Yahudi cemaatinde Talmud ko
nusundaki alimliiyle ne kmt ve iirleri de ortaa brani iirinin en
byk deerlerindendi. iirlerinde hem sava sanatyla ilgili deneyimlerini,
81
82
KISAYAHUDTARH
83
84
KISAYAHUD TARH
85
86
KISAYAHUD TARH
14. yzyl balarna ait Ku Kafas Haggadas, gnmze kadar kendiliinden korunmu
tek, resimli en eski Akenaz Haggada'sdr. Muhtemelen, insanlarn resmedilmesi din gerei
yasak olduundan figrlerin balar ku kafas gibi resmedilmi. Figrler, Alman Yahudile
rinin takmak zorunda olduu Yahudi apkasn takyorlar.
8
L U C C A ' DA N M A I N Z ' A :
A KE N AZ
O RTA AVRU PA YA H U D L G N N
K KE N LE R
88
KISAYAHUDTARH
t
:j:
V. Kari; Kutsal
Latincede Ecclesia "Kilise"; Synagoga "Sinagog". Avrupa sanatnda, Ecclesia kilisenin kii
letirilmi betimlemesi olarak, gotik sanatta bazen sinagogun kiiletirilmi betimlemesi
olan Synagoga ile birlikte kullanlmtr. Ecclesia karsnda yenilen Synagoga'nn gzn
de,Yenit Ahit'in mesajna krl temsilen bir gzba yer alr (ed.n.)
89
90
KISAYAHUDTARH
deiti. Toprak ilemek iin bir Hristiyan and gerekli olduundan ksa
bir sre sonra Yahudi ifti kalmad. Zanaatlarda da sadece Hristiyanla
rn kabul edildii loncalar kuruldu. Yahudiler zanaatkarlklarn sadece az
saydaki byk Yahudi cemaatleri dahilinde srdrebildi; bu yzden de
bazen kendi loncalarn kurdular. Yahudilere zellikle ticaret alan kald.
1 179 ylndaki III. Laterano Konsili'nde vurgulanan ve Hristiyanlarn
baka Hristiyanlara faiz karlnda bor para vermelerini yasaklayan faiz
yasa Yahudi sarraflarn artmasna yol at. Bu ekilde zorla belli meslek
gruplarna ynlendirilen Yahudiler sadece dii deil, ekonomik olarak da
dlandlar. Birok blgede sadece tccar veya sarraf olarak alglanyorlard;
yani bir sr dman kazanlan bir meslek.
Ayrca Yahudiler byk merkezlerde genellikle sinagogun etrafna yer
leirlerdi. 1 084 ylnda mparator iV. Heinrich'in, PiskoJ?OS Rdiger ara
clyla Speyerli Yahudilere, mahallelerinin etrafna bir duvar ekmeleri
iin izin vermesi, o dnemde cemaate bahedilen imtiyazn' bir parasyd.
Piskopos, Yahudileri davet ettiinde, "Speyer kyn bir ehre dntr
dne" inanyordu. Daha sonra tarihi Sala Baron' un belirttii gibi, getto
kaplar nceleri dardan deil ieriden kilitlenirdi.Yine de insann aklna
u soru geliyor: Yahudiler ehir surlarna ilaveten neden bir duvar daha is
tediler? Bu sorunun cevab Speyer'deki imtiyazdan sadece birka yl sonra
dehetengiz bir biimde verilecekti.
91
92
KISAYAHUD TARH
93
94
KISAYAHUD TARH
95
96
KISAYAHUD TARH
Yahudilie dair tasvirler, hangi dinin zafere ulaaca, hangi dinin ise
boyun eecei konusunda kukuya yer brakmayacakt. Bu konudaki g
rnr iaretlerden biri saysz kilisede elinde ta ve asasyla muzaffer Ecclesia
heykelinin, (dini hakikate kar krl temsilen) gzleri bal ve (dnyevi
iktidar kaybetmesini temsilen) asas krk Synagoga'nn yanna yerletiril
mesiydi. Baka tasvirlerYahudileri, bir domuzu (Yahudi domuzu) emen ve
iblis gibi boynuzlu insan d varlklar olarak gstererek eytanlatrmtr.
Ortaa tasvirlerinde Yahudilerin canavarlatrlmasnn lleri yle ar
bir noktaya ulamtr ki kendilerine zg birfoeterjudaicus'tan (pis Yahudi
kokusu) sz edilmi ve Yahudi erkeklerin adet grd sylenmitir.
Yahudilerin uradklar teolojik ve szde teolojik sulamalara, sonunda
dlanmalarna ve sklkla da kovulmalarna yol aan ekonomik sebepler
de eklenirdi. Paralar olduu srece Yahudiler hkmdarlar iin yararly
d. Aldklar koruma karlnda zel harlar deyip ayrca gerektiinde
krallar ile prenslere bor vermek zorundaydlar. Yahudilerin artk harla
rn demedikleri veya para ticaretine pek katklarnn olmad durum
larda iler karrd. ngiliz Yahudileri, 1290 ylnda bu nedenle lkeden
kovulmutu. 1 4. yzylda onlar Fransa Yahudileri ve ortaan sonlarna
doru da birok Alman blgesindeki ve neredeyse tm Alman ehirlerin
deki Yahudi cemaatleri izledi. Kilise'nin ticarete kar taknd geleneksel
olarak _kmseyici tutum deimeye balad iin Hristiyan bir tccar
snfnn ortaya k desteklendi. Yahudiler de Hristiyan and iemeye
cekleri bahanesiyle ticaret loncalarndan dlandlar. Karmak bir hal alan
ticaret nedeniyle faiz nlenemedii iin Kilise, Hristiyanlar arasndaki faiz
yasan gevetebilmek
97
Hartmann Schedel'in 1493 ylna ait dnya vakayinamesinde Trento'daki kan iftiras gei
yor; burada 1475 Paskalya dnemi civarinda iki buuk yandaki erkek ocuu Simon'un
cesedi bulunmu ve katledilmesinden Yahudiler sorumlu tutulmutu. Ayrntl bir soru
turmadan sonra hem piskopos hem de Papa Yahudilerin masum olduuna dair kesin bir
sonuca varm, ancak buna ramen iftira baka yerlerde olduu gibi burada da yzlerce yl
varln srdrmt.
98
KISAYAHUDTARH
1 427 / 1428'de Mainz'da retilen bu dua kitab, iki Kuds Tapna'nn yklnn anld
9 Av'da sylenen atlar ieriyor. Resimli tasvir, MS 2. yzylda, Antiokhos Epiphanes'in
zulmlerini gsteriyor; ayn zamanda Alman ehirlerinden kovulmalara da gnderme yap
yor. Bu dua kitabndaki atlar Wrzburg, Rothenburg ve Nrnberg'te katledilen Yahudiler
iin de sylenen dualar ieriyor.
99
100
KISAYAHUD TARH
101
102
KISAYAHUDTARH
Kutsal lke'ye seyahat etmek isterken yakalanp 1 286 ylnda hapse atld.
lmne kadar tutuklu kald ve din kardelerinin byk paralar karl
nda zgrln satn alma abalarna srarla kar kt.
Hmanizm ve Reform
Hmanizm anda braniceye, onunla birlikte de Yahudi kltrne kar
ilgi canland. Batini Yahudi mistisizmi, nam dier Kabala eitimi,.artk
Kabala'ya Hristiyan bir yorum getiren Hristiyanlar arasnda da yaylm
t. Giovanni Pico della Mirandola gibi baz Hristiyan bilginler, Kabala
retisini anlamak iin branice rendi. zgn metinli Tanah'a da daha
fazla ilgi gsteriliyordu.Ama bu ilgi her zaman Yahudilere kar olunlu bir
anlayla ilikili deildi. rnein byk hmanist Rotterdaml Erasmus,
Yahudi dman grleriyle tannrd. Buna karn filozofJohannes Re-
103
Das ]hesu.s
104
KISAYAHUD TARH
9
L Z B O N ' DA N V E NE D K ' E :
KOVU LMAN I N S O N U LARI
106
KISAYAHUD TARH
Kovulma ncesi
Ortaadaki Yahudiliin bu en nemli merkezinden kovulmann nedenleri
neydi? Reconquista, yani spanyol topraklarnn Hristiyanlarca yeniden fethe
dilmesi, bu durumu . yterince aklamaz. Grdmz gibi baz Yahudiler,
yarmadann Mslman blgesinden Hristiyan blgesine de kamt. H
ristiyan spanya'snda da Yahudiler birka asr boyunca verimli bir biimde
varlklarn srdrmlerdi. Yahudi , zanaatkarlar kendi loncalarna sahipti, .
Yahudi demirciler, dokumaclar, iftiler ve tccarlar vard. zel Yahudi ia
retleri tama ynergeleri, Avrupann dier blgelerine gre daha sk gz
ard ediliyordu; tpk Mslman spanya'snda olduu gibi, alimlik, Hristi
yan spanya'sida da nemli bir merkez oluturdu ve sinagog inaat ve kitap
illstrasyonu sanat burada da ilerleme kaydetti. Baz Yahudiler, Hristiyan
saraylarnda yksek grevlere geldi, mesela Samuel ha-:Levi Abulafa, Kral
iV. Pedro (1350-1369) dneminde maliye bakanyd. Toledo'da bugn hala
1 07
108
KISAYAHUD TARH
Toledo'da Samuel Ha-Levi Abulafa tarafndan ina edilen El Tr:insito Sinagogu'nun duvar
ss. Abulafa saray entrikalarna kurban gitti, iftiraya urayp tutukland, serveti alnd ve
sonunda ikencede ld. Onun szde sularndan btn Yahudiler sorumlu tutuldu; 1355
ylnda Toledo'nun Yahudi mahallesine yaplan saldrda 1200'den fazla Yahudinin ld
rld syleniyor. Sinagog ve btn mlkleri krala geti.Yahudiler 1492 ylnda kovul
duktan sonra sinagog bir kiliseye dntrld. 1877 ylnda Ulusal Ant ilan edildi. 1970
ylndan beri de Ulusal Sefarad Mzesi olarak hizmet veriyor.
109
Yenidnya 'da
Baz mlteciler, Atlas Okyanusu'nun br yakasndaki yeni smrgelerde
anslarn denedi. Bizzat Kolomb'un bir zamanlar zorla vaftiz edilen birYe
ni Hristiyan aileden geldiini kantlamak mn:krr deil. Ancak Yeni H
ristiyanlarn onun keif seyahatlerini finanse ettikleri, onu tercman olarak
destekledikleri ve onun da kefedilen lkeyi Eski Ahit corafyasnn bir
kopyas olarak alglad kantlanabiliyor. Sonraki nesillerde gerek Hristi
yanlarn gerekse Yahudilerin inandklar, Amerikan Kzlderilileri arasnda,
srail'in On Kayp Kabilesi'nin bulunduuna dair speklasyonlar srd.
1 6. ve 1 7. yzylda Yahudilerin Yenidnya'daki tarihi, baka iaretlerle
birlikte hem Yahudilerin Avrupa'daki varlklarnn yaratt bir sr eski
sorunlarn, hem de yakaladklar yeni bir hayat srme frsatlarnn izleri
ni tar. 1 492'de spanya'dan, 1 497'de Portekiz'den kovulmalaryla ortaya
kan durumun bu lkelerin smrgelerine de tanmas artc deil.
Enkizisyon, Latin Amerika'da epey aktifti; ama te yandan da Hollanda'mn
zgrlk politikas Yahudi tccarlarn Hollanda smrgelerinde yo-
1 10
KISAYAHUD TARH
111
1 12
KISAYAHUDi''ARH
113
114
KISAYAHUD TARH
hem zel hem de ticari adan dier Yahudilerle iliki kurmas yasakt.
Geri Acosta piman olup cemaate geri dnd; ama vicdani adan bu
durumu iine sindiremeyip bir sre sonra intihar etti. lmnden ksa bir
sre nce yazd otobiyografisinde de tek amacnn Musa'nn emirlerl.ne
uymak olduunu,Yahudi cemaatininse yenilikler ile Eski Ahit' e dayal Ya
hudilikten uzaklatn yazmt.
Gen ada Spinoza da cemaatten aforoz edildi; ama modern a
da Hristiyanla dnmeden kendini Yahudi dininden kurtarabilen ilk
Yahudiydi. Dnr olarak bamszln korumak istedi ve Heidelberg
niversitesi'nde nlenmek yerine elmas kesicisi olarak almay yeledi.
Bu niversitede felsefe eitimi vermesi istenmiti, ama bamsz olarak ha
reket edip dnemeyeceinden korktu. "lahiyat ve Siyaset ncelemesi"*
adl eseri, inan deitirmenin ve bunun sonucunda ortaya kan zorunlu
luklarn iinde besledii kukularnn meyvesiydi.
Yahudilie dnen mlteciler ve ounun atalar da, spanya ve Portekiz'de
resmen Hristiyan olarak yaam, kiliseleri ziyaret etmi ve Katolik dini
nin ilkelerini renmiti. Ortaa Yahudileri veya baka kkenlerden gelen
adalarndan farkl olarak evrelerinin dinine, geleneklerine ve diline ai
naydlar,Yahudi dinini ve braniceyi ancak g ettikten sonra rendiler ve
ancak nesiller sonra tekrar Yahudilii aka icra eden cemaatlerle ilikiye
girdiler. Bu durum,Acosta'nn veya Spinoza'nn aykr retilerini ve Sefar
di cemaatlerin zel karakterini aklamaya hizmet edebilir.
Yeni Hristiyanlarn daha az nl saysz torunlar, bu kukular pay
laarak dzenli dini cemaatten uzaklatlar ve dncelerini felsefi bir
ekle sokamadan zgr dnrlere dntler. Buna ramen span
yol veya Portekiz Yahudilerinin torunlaryla, yani Naci6n'la dayana
rak, ilerinde zengin olanlar eitli yardmlarla kendilerine zg "ulus
duygusu"nu veya "etnik dayanma"y ifade etti. Aile balar araclyla
birbirleriyle, berYarmadas'nda kalan Marranolar ve yeni Yahudi cema
at yeleriyle ilikilerini srdrdler. Aralarndaki zengin tccarlar, sk
lkla blgelerinde Yahudi yerleimine izin vermeyen spanya ve Portekiz
hkmetlerinin eref unvanlaryla dllendirildi. Kuzey Avrupa'da, ber
Yarmadas'nda ve Karayipler'de birbirine bal verimli bir ticaret a
oluturup bu a da evlilik politikalaryla genilettiler. Abraham Diego
*
115
1 16
KISAYAHUD TARH
117
118
KISAYAHUDTARH
Mesih, Zekeriya 9:9'da vahyedildii gibi bir eek zerinde Kuds'e giriyor. Yahudi tari
hinde Mesih umutlar srekli ortaya kard ve 16. ve 17. yzyllarda bu umutlar zirvesine
ulat. Bu Haggada 1560 ylnda Mantova'da yaymlandnda talyan Yahudiler iin, szde
Mesih David Reuveni'nin hatras hfila tazeydi.
10
H AYB E R ' D E N RO M A ' YA :
M E S H V E M S T K HARE KE T L E R
mesine izin vererek huzuruna kabul etti. Yanna Portekiz kralna yazlm
120
KISAYAHUDTARH
bir tavsiye mektubu verdi ve Reuveni, Kasm 1 525'te ihtiaml bir dona'
nmla, resmi olarak artk Yahudilerin bulunmad bir kralla girdi. Bir
Yahudi krall temsilcisinin geliinin zorla vaftiz edilenYahudiler arasnda
mesihvari duygulara yol at aktr. Kraliyet saray memuru Diego Pires,
Doulu prensten yle ok etkilenmiti ki Solomon Molcho adylaYahudi
lie dnd, kendi kendini snnet etti ve Osmanl mparatorluu' na doru
yola karak Portekiz'den ayrld; burada da Selanik'te Kabala eitimi alp
kendini mesih ilan etti. Reuveni, vaatleri gereklemediinde ve ortaya
k Portekizli Marranolar arasnda mesih kaynakl huzursuzlua yol at
anlaldnda Portekiz'den kat. Birka yl sonra ikisi talya'da bulutu,
meclis toplants iin Ratisbon'a gidip aralarnda Rosheimli Josel'in de
bulunduu nde gelen AlmanYahudilerin uyarlarna ramen mparatorV.
Karl'la bulumakta direttiler.Ancak bu sefer giriimleri trajik biimde sona
erdi, Mantova'ya hapishaneye gnderildiler. Molcho, tekrarYahudilie d
nen bir Katolik olarak, Aralk 1 532'te bir Enkizisyon mahkemesi nnde
hkm giyip yakld. Reuveni de muhtemelen spanyol hapsinde ld.
Geriye Reuveni'nin kim olduu ve byle bir yky neden icat ettii
sorusu kalyor. Kendini gsterme arzusu mu, yoksa salt gerekliin bula
nk bir biimde alglanmas m? Ama byk olaslkla o dnemde gze
arpan mesih inanlarnn rol vard; bu inanlara gre Yeni Ahit'te sz
edilen dnya imparatorluklar Gog ile Magog* arasndaki sava, yani Kutsal
Makam'n da katlmasyla gereklemesi iin uralan bir dnya sava,
ancak kurtulu ana yol aabilirdi. Reuveni'nin szde kardeinin adnn
Yasef olmas da bu aklamay destekliyor. nk bir Yahudi geleneine
gre Davud hanedanndan dnya barn salayacak Mesih'ten nce,yasef
hanedanndan sava bir Mesih gelmeliydi.
121
122
KISAYAHUDTARH
1 23
'
124
KISAYAHUDTARH
17.
16. yzylda zellikle Celile'deki Safad ehrinde yeni bir Yahudi ulema
merkezi ortaya kt. Burada yaklaan Mesih ana inancn da etkisiyle
bilgin Jacob Berav, 5 . yzyldan beri artk icra edilmeyen rabbinik atamay
1 25
m,
126
KISAYAHUD TARH
1 27
ihlal etmesini teolojik olarak hakl karmaya altlar: Kozmik bir kaza
sonucunda yaratl sreci srasnda ilahi enerjilerin bir ksm uzayn de
rinliklerine yaylmt. Tanrdan bir parann o karanlk uurumda kalmas
gibi ktln iinde her zaman biraz iyilik vard.Ayn ekilde, kurtulua
ancak ilahi enerjinin son izleri uurumdan karlp kkenlerine gtrl
dnde ulalabilirdi. Bunun iinse iyiliin gleri ktln iine dal
malyd. Sonuta Mesih, ktlk diyarna gitmiti, amac da buradaki ilahi
kvlcmlar toplayp kurtuluun gereklemesini salamakt.
Bu kozmik teori, Yahudilerin srgnlk durumlarn da aklayabili
yordu. Kozmik kazadan sonra Tanr'nn kendini srgnde bulmas gibi,
insanlk da kendini cennetten, Yahudi halk da bal olduklar vatanlarn
dan srgn edilmi bulmutu. berYarmadas'ndan kovulma, o toptan da
lmann son perdesi olarak yorumlanyordu ve bu olay da artk btn
Yahudilerin lkelerinde toplanmas izlemeliydi.
Bu Mesih hareketinden kaynaklanan sarsntYahudi yaamn uzun sre
etkiledi. Baka mistik hareketler de ortaya kt, bunlar arasnda Hasidizm
en baarlsyd. David Reuveni ile Sabetay Sevi'de hala mevcudiyetini ko
ruyan Mesih beklentisi, bu felaketten sonra ne yazk ki belirsiz bir gelecee
ertelendi. Szde Mesih konusundaYahudi dnyasnda yaanan "inanllar"
ile "inanszlar" blnmesinin am olduu yaralar hzl iyilemeyecek,
daha sonraki asrlarda blnmenil snrlarnn tmyle farkl eksenler
zerinden gereklemesiyle yeniden alacakt.
128
KISAYAHUDTARH
Dou Avrupa'da ilk Haggada, 1592 ylnda Bistrovitz'te baslmt ve ehirde baslan tek
branice kitapt. Bu konuda matbaac Kalonymus ben Mordechai Jaffe, elinizdeki kitap
ta bastmz bu kapak sayfasnda bir aklama sunuyor. Bir Eski Ahit ayetine (Saylar/
lde Saym 17: 13) iaret ederek Lublin'den veba yznden kap ksa bir sre buraya,
Bistrowitz' e yerletiini aklyor.
1 1
B AT I DA N D O G UYA :
P O L O NYA ' DA Y E N B R M E RKE Z
130
dktan ve Kral 111. Kazimierz (Byk Kazimierz) 1334 ile 1 364 yllarna ait
iki fermanda Kk ve Byk Polonya'dakiYahudilere kapsaml ayrcalk
lar verdikten sonra gmen akn artk durmad. Ayn durum henz 1385
Papa'nn bir elisi de 1565 ylnda yle bildirdi: "Bu blgelerde dier yer
lerden farkl olarak hor grlmeyen Yahudiler, kitlesel bir biimde yayor.
Aalanm bir durumda yaamyorlar ve kk drc mesleklerle de
snrlanmamlar. Topraklar var, ticaretle urayor, tp ve astronomi eiti
mi alyorlar. . . zerlerinde ayrc iaretler yok, hatta silah bile tayabili
yorlar. Ksacas tm medeni haklara sahipler:' (Heiko Haumann, Geschichte
131
duu gibi burada da Yahudiler ile en yksek devlet iktidar, yani kral ara
sndaki "dikey ittifak"n krlgan ve gvenilmez olduu anlald. zellikle
de Polonya kral, 15. yzylda loncalar karsnda epey bir iktidar kaybna
urayacakt. Biraz daha ge de olsa Yahudiler, Polonya'da da yava yava
ticaret ve zanaattan uzaklatrlmaya, byk ehirlerden kovulmaya balad
lar. 1483 ylnda Varova'dan snr d edildiler, 1 494 ylnda Yahudi kart
taknlklardan sonraYahudiler, Krakow'u terk edip Kazimierz banliysne
yerlemek zorunda kaldlar. Ancak 1 867 ylnda birka istisna dnda tek
rar Krakow' a yerlemelerine izin verildi.
16. yzyl boyunca Polonya'da Yahudilerle ilgili standart bir yasama
dan sz etmek gitgide zorlar. Hristiyan ruhani meclislerinin yeni Yahudi
kart kararlarna (1 542 Petrikau) ve kan iftiras ve kutsal ekmei kirletme
sylentilerine ramen kraliyet, Yahudilerin konumunu ilkesel olarak ga
rantileyebilmiti. Kutsal Roma mparatorluu'nun aksine Yahudiler genel
olarak servi camerae [sarayn hizmetkar] deildi, farkl ehir ve blgelerde
farkl hukuki dzenlemelere tabiydiler. Bu gelime ayn zamanda kraliye
tin yava yava iktidar kaybettiini de yanstr. Daha 16. yzyln balarnda
krallarn iktidar soylularn lehine snrlanmt. Kral 1. Sigismund, soylu
lara blgelerindeki Yahudiler zerinde tasarruf sahibi olma hakk verdi.
ehirlerin iktidar da artmaya devam etti. Danzig, Varova ve Lublin gibi
baz ehirler Yahudileri kabul etmedi. 1 5 72 ylnda Jagiellon hanedannn
yok oluuyla, Sejm'de, yani mecliste kararlar soylularn ald seimli bir
monari ortaya kt. erideyse Yahudi aznl iin durum salamlat.
zellikle Litvanya ile Prusya'nn baz blgelerini Polonya devletler bir
liine dahil eden ve 1 569 ylnda ortaya kan Lublin Birlii, Yahudilerin
kendi ilerindeki yaamn olumlu etkileyecekti. Saysz milleti, dini ve
dil topluluunu kapsayan bir devlet dodu. Polonyal-Litvanyal impara
torluk, komu Ukraynallar ile Beyaz Ruslarn yan sra Almanlar ile tal
yanlardan oluan byk gmen topluluklarn da kendine ekti. Katolik
Polonyallarn dnda Protestanlar, Ortodokslar ve ok sayda Mslman
Tatar da vard. Bu eitliliin iinde Yahudiler, 17. yzyln ortasnda top
lam nfusun yaklak %3-5'ini ve ehir nfusunun da yaklak %20'sini
tekil ediyordu; bylece nfusun en fazla %1 'ini oluturduklar Avrupa'nm
dier blgelerine nazaran saylar burada ok daha fazlayd. Farkl tahmin
lere gre saylar 300.000'i bulan Polonya-Litvanya'dakiYahudiler, bylece
132
KISAYAHUDTARH
133
134
KISAYAHUDTARH
Polonyal Yahudiler, birok adan Polonya'nn bir parasyd. Kendilerini hem topraklarna hem de krallarna bal hissediyor, evrelerindekilere
benzer siyasi yaplar ina ediyor, bunlar ekonomik adan tamanlyorlard
_
ve gndelik ticaretlerinde Hristiyan evrelerine, uzak lkelerdeki Yahu
dilere olduundan daha balydlar. Bu ballk hibir biimde idealize
edilmemeli. Polonya'dakiYahudiler ile Hristiyanlar birbirlerini her zaman
1 35
136
KISAYAHUD TARH
da ilk kez baslan (ir Hairim 3: 1 1 'deki Tanah ayetinden -"Gelin dar
ve grn, Zion'un kzlar. . ."- tretilmi olan) Tseno Ureno ile saysz rabbi
hikayesi ieren Majsse Kitab 'yd (Hikayeler Kitab). Bunlarn yannda ka
dnlar iin nenli grlen, ama zellikle de evde, (muayyen dnemden
sonra temizlenmek iin her ay yaplan ritel ykanma) mikve'de ve mezar
lk ziyaretlerinde kullanlan dua derlemeleri olan Tineler edebiyat vard.
137
tnda daha nemli bir yer ayran dava arkada Meziricili Dov Baer [Byk
Vaiz] , bu kk taraftar grubundan sayg duyulan bir hareket oluturdu.
18. yzyl sona ermeden Hasidi hareketi, her birinin kendi ruhsal liderleri
138
KISAYAHl.JDTARH
139
Yahudi eriatnn bilinli olarak ihlal edilmesi vard, mesela cinsel zevkuse
falar. Polonya'dakiYahudi otoriteleri, bunun zerine Hamburglu zel alim
Rabbi Jacob Emden'e dantlar. Emden, (herhalde hakl olarak) Sabetayc
uygulamalarda bulunduunu iddia ettii Hamburglu cemaat rabbisi Jonat
han Eybeschuetz'le kamuoyu nndeki kavgas nedeniyle Sabetay kar
tlarnn n saflarndayd. Emden, Kamenetzk-Podolsk Piskoposu'ndan
yardm alnmasn nerdi. Bu piskopos ise Frank'n tarafm tuttu ve onun
zorlamasyla 1 757 ylnda blge rabbileriyle Frankistler* arasnda kamuya
ak bir inan mnazaras toplad; bu mnazarann sonucu ortaada ol
duu gibi nceden belliydi. Piskopos, Frank' ve taraftarlarm galip ilan
etti,Yahudi cemaatlerine para cezas verdi ve Podolya'da eline geirebildii
tm Talmud kopyalarn herkesin gz nnde yaktrd.
Bu zaferle glenen Frank, kendini Sabetay Sevi'nin yan sra Kral
Davud'un da halefi olarak ilan ettirdi ve ardndan Katolik kilisesinin ku
cana oturdu. Frank ile 500 taraftarnn resmi olarak Hristiyanlamas
saysz Polonyal soylunun katlmyla 1 7 Eyll 1759 tarihinde Lemberg'te
gerekleti. Ertesi gn Frank, kendini Varova'da bir kez daha vaftiz ettirdi,
vaftiz babas da Kral 111.August'tan bakas deildi. Ama Frank'la taraftarla
r garip uygulamalarn devam ettirdikleri iin kilise, onlara pheyle bak
may srdrd ve sonunda da Frank vaftizinden bi yl sonra tutukland.
Hayatnn son on ylm Czestochowa'daki bir kalede, hapiste geirdi.
Saylar 20.000'in zerinde olduu sylenen Katlik Frankistlerin ou
gizlice belli Yahudi uygulamalarn srdrp oullarm snnet ettirerek
abat' kutlad. Yahudi cemaatlerinin iinde de 1 8 . yzyln bana kadar
.
birka aile gizliden gizliye Sabetayc veya Frankist geleneklere bal kald.
1 8 1 7 ylnda Rus ar Frankistleri resmen srailli Katolikler olarak ilan
ettiinde bunlarn ou oktan evreleri tarafndan asinile edilmiti. Ama
birou, nesiller boyunca kkenlerinin bilincini koruyup aile balar ve
ticari ilikilerle birbirine bal kald. Kukusuz, gerek Sabetayclar gerek
se Frankistler yekpare bir Yahudi cemaatinin daldna dair emarelerin
ortaya kmasna katkda bulundu ve dolayl da olsa hem farkl Yahudi
cemaatleri olumasnn hem de modern adaki farkl dini akmlarn te
melini attlar.
140
KISAYAHUDTARH
Aa Ren'den gelen van Geldern ailesi -air Heinrich Heine'nin atalar- 18. yzylda hal.a
elyapm olarak retilen bir Haggada yaptran Yahudi st snfndand. Bu ev sahnesiYahudi
geleneini srdrmenin toplumda ykselmeyle nasl uyumlu olabileceini gsteriyor.Arka
planda evin etkileyici erevesini vurgulayan park benzeri bir manzara grlyor.
12
D E Z Z AU ' DA N B E R L N ' E : TA RA YA H U D LE R ,
SARAY L I YAH UD LE R V E AYD I NLANMAC I LAR
142
KISAYAHUDTARH
...
1 43
144
KISAYAHUD TARH
Halka ak bir
gsteri olarak Jud
Sss'n 4 ubat
1738 tarihindeki
idam: Stuttgart
Richtplatz'ta, on iki
metre yksekliinde
bir daraacndaki
idanun binlerce kii
izlemiti. Kalntlar
alt yl boyunca ibret
olsun diye bir kafeste
sergilendi.
II August (ed.n.)
. .
145
146
KISAYAHUDTARH
...
1 47
148
KISAYAHUD TARH
btn Yahudilere yasak olduu iin, cuma akam frna (ou zaman yerel
ekmek frnna) konan ve cumartesi len karlan zel ahat yemekleri
vlcm ale . . . ") bir tatl eidiydi. Gney Alman Yahudileri, ahat ekmek
lerine Hallah deil, Bares derlerdi. Polonyal Yahudiler arasnda gelenekler,
telaffuz, ayin ve beslenme asndan nemli farkllklar sz konusuydu;
...
1 49
150
KISAYAHUDTARH
...
151
1780 civarndan, Prag Cenaze leri irketi'ne ait (Hebra Kadia) bir diziden alnan bu
resim bir lnn mezara tanmasn gsteriyor. Resimler, balarda irketin yllk yemeinin
dzenlendii oturum salonunda aslyd.
152
KISAYAHUD TARH
Talmud deil dil, felsefe ve edebiyat da alt. Ksa bir sre sonra kendi
...
1 53
154
KISAYAHUDTARH
...
155
156
KISAYAHUDTARH
1 838 ylnda Kln'de yaymlanan bu Haggada, Kln'deki Yahudi cemaati kantoru Isaac
Offenbach'n mzik eklerini ieriyor. Giri metninde, normalde ounun brani harflerle
baslan Almanca metni okuyamad Alman-Yahudi cemaatinin hzl kltrel dnmn
13
G E T T O DA N S V L T O P L U MA : *
S YA S Z G RLE M E V E D N RE F_O RM
1 920 ylnda yazd bir makalede, filozof Franz Rosenzweig yle diyor
du: "Peki, balayan zgrleme hareketinden bu yana Alman Yahudiliini
bir arada ne tutan ey neydi? ... Cevap, insan korkutacak cinsten. G
nmzdeki Alman Yahudilerinin hayatn zgrleme hareketinin balan
gcndan beri szm ona 'Yahudi bir hayat' iin bir arada tutan tek ey
var: bizzat zgrleme hareketi,Yahudilerin hak mcadelesi." zgrleme
mcadelesi 1 9. yzyl Yahudilerine, kendi bana bir ama haline gelecek
kadar damgasn vurmutu. 20. yzyln banda, en azndan Orta ve Bat
Avrupa'daki Yahudiler, devletlerinde eit haklara sahip vatandalar haline
gelmiti. Ancak dini uygulamalarndan ve Yahudi kkenleriyle zdele
melerinden geriye ne kalmt? Evrensel topluma dahil olmalarna sk sk,
tekil Yahudi kimliklerinden vazgeme grevi veya en azndan bunlarn
gerilemesi elik etmiti. Kimi tarihiler, "bir zgrleme szlemesi"nden
158
KISAYAHUDTARH
159
1 60
KJSAYAHUDTARH
lere yava yava onlar sadk vatanda olarak eitecek belli haklar vermiti.
Fransa'daysa Yahudiler, deyim yerindeyse bir gecede (Bordeaux'daki Sefa
161
162
KISAYAHUDTARH
rilen haklar"
elde edilen saysz kazanm geri ekildi, Lbeck ve Bremen gibi baz dev
letler de Yahudilere kaplarn bir kez daha sonuna kadar kapad. Bir darbe
de Prusya'dan geldi: 1 8 1 2 ylnda kan kararname geerliliini srdrse de
1 63
164
K!SAYAHUDTARH
Akkulturation: Kltrel ilikiler sayesinde bir kltrn dierinden etkilenmesi. Bireylerin yesi olduklar toplumun kltrn edindikleri renme sreci (ed.n.)
1 65
tren srasnda bir Katolik papaz, bir Protestan rahip ve bir Yahudi rab
bi uyum iinde yan yana durdu. Ama bu, ksa mrl bir ilerlemeydi.
zellikle Gney Almanya'nn tarasnda devrimine Yahudi. kart iddet
dalgalar elik etti. Hukuki gelimeye gelince, Yahudilerin Almanya'da ilk
kez eit haklara sahip olacana dair sz verilmesine ramen devrimin ba
arszla uramasyla verilen sz daha uygulamaya konmadan geri alnd.
166
KISAYAHUDTARH
1 67
:j:
1 68
KISAYAHUDTARH
1 69
lar yaptlar. Bunun zerine "Doktor Rabbi" olgusu ortaya kt. Liberaller
Abraham Geiger'in nemli bir katksyla 1 87 1 ylnda Berlin'de Yahudilik
Bilimi Yksek Okulu'nu; iki yl sonra da Ortodokslar, Ortodoks kalesi
Halberstadt'tan gelen rabbi Esriel Hildesheimer liderliinde yine Berlin'de
Hildesheimer Rabbi Fakltesi'ni kurdular. Dier rabbi faklteleri Padova,
Yahudilik Bilimi
Fakltelerde Yahudilik hakknda verilen bilimsel bilgiler 1 8 1 9 ylnda Ber
lin niversitesi'ndeki gen Yahudi renciler Birlii'nden ortaya kmt;
bu genler,Yahudi tarihi ve kltr unutulmadan nce, zellikle yazlar ve
belgelerle ilgilenmek istiyordu. "Yahudilerin Kltr ve Bilimi Birlii"nin
ksa srede iptal edildi, Gans, ayn birlikten Heinrich Heine gibi vaftiz
oldu ama yelerinin bazlar yeni bilimin ncleri haline geldi. Leopold
170
KISAYAHUDTARH
birka ciltlik Geschichte der Israeliten* (1 820-1828, 1 846) ile ilkYahudi yazar
oldu. Ama sonraki nesilde Heinrich Graetz'n yapt, Jost'un bu eserini
glgede brakt. Graetz, 1 853 ile 1 876 yllar arasnda gnmze kadar
*
171
19. yzylda Yahudi tarih yazmnn klasik eseri olarak kabul edilen Gesc
hichte derJuden'i* on bir cilt halinde yaymlad. Graetz, zellikle ciltlik
Volkstmliche Geschichte der ]udenf (1888) ile Yahudi tarihinin belki de en
ok okunan tarihisi oldu. Birka nesil iinde, zellikle de Almanca ko
nuulan blgede, tarih ve edebiyat bata olmak zere youn bir aratrma
etkinlii balad. Ama Alman niversitelerinde Yahudilikle ilgili krslerin
kurulmas iin gsterilen aba nafileydi. Bunun yerine, dier Avrupa lke
lerinde Yahudilerin gemiiyle bilimsel olarak ilgilenenlerin says artt; bu
aratrmalar da neredeyse sadece Yahudiler tarafndan ve akademinin d
nda gerekletirildi. Macar, talyan, ngiliz ve FranszYahudilerinin kendi
ulusal tarihlerini yazmalar, kendi cemaatlerini Yahudi tarihinin odana
yerletirip kendi evrelerini Yahudi hayatnn geliiminde verimli bir yer
olarak gstermeye almalar dikkat ekici bir husustur. Tarih yazm, z
grleme srasnda ortaya kan yeni Yahudi kimliklerini yanstan gerek
bir aynayd.
1 9 . yzyln sonunda Avrupa'daki Yahudi toplumu epey deimiti. Do
uda ve gney doudaYahudilerin byk bir blm Ronanovlar, Habs
burglar ve Osmanllarn imparatorluklarnda grece geleneksel koullarda
yaarken batdaki Yahudiler, Yahudi dinine sahip Alman, Fransz veya tal
yan vatandalar haline geldiler.Yahudilikleri resmen bir din olarak tanm
land, milli olan her eyi anmsatan unsurlar ortadan kaldrld. Ancak 19.
yzyln ikinci yarsnda yeni, rk zerinden tanmlanan bir antisemitizmin
balamasyla zgrleme hayali hzla sona erecekti.
172
KISAYAHUDTARH
1851 ylnda yaymlanan bu Haggada'nn kapak sayfas baba ve olunu zarif kyafetleriyle
gsteriyor. Basm yeri NewYork, ama matbaann ad Almanca yazlm ve o yllardaki ou
Amerikal Yahudinin Alman kkenlerine iaret ediyor. branice "Bu geceyi dierlerinden
farkl klan nedir?" sorusu nc bir kltrel unsuru oluturuyor.
14
P O Z NAN ' DA N N E W O RL E A N S ' A :
AME R KA ' DA Y E N B R B A LA N G I
1852'nin sonunda karma daha uygun bir geim yeri semek iin bildiim
ikteki iki ocuumu yreim kan alayarak terk etmek zorunda kaldm.
yola ktm. 44 zdrapl gnden sonra New York'a demir attk." (Monika
Richarz, Jdiscles Leben in Deutsclland. Selbstzeugnisse zur Sozialgescliclte,
1 780- 1 871, Stuttgart, 1 976, 473.)
Tara Yahudiliinin g
Poznah eyaletinde yoksul bir ailenin yesi olan buday tccar Isaak
Bernstein, 1 840 ile 1 91 0 yllar arasnda Amerika'ya gitmek iin Orta
174
KISAYAHUDTARH
ramen, 1 860'l yllardaki saylar kat daha yksekti. Kyler yar yarya
boalmt, ehre ve okyanus tesine ifte gn sonucu olarak taradaki
baz Yahudi cemaatleri birka yl ierisinde kayboldu. Wrttemberg'in Je
benhausen yerleiminde, 1 838 ylnda yerleik 537Yahudi toplam nfusun
neredeyse yarsn olutururken 1871 ylnda kyde 127 Yahudi kalmt;
yzyln sonunda ise ayn yerde sadece 9 Yahudi yayordu.
175
haklara kavumulard.
Yahudilerin kurtuluuna dair Mesih hayalleri ile yeni ktada devlet ege
menliklerini yeniden kurma hayalleri birlemiti. rnein, "Amerikan ba
mszlnn 50:Yl"nda New York'ta High Sheriff olan Mordechai Im
176
KISAYAHUDTARH
Reform planlar
Bu tarihte Amerika Birleik Devletleri'ndeki Yahudi cemaati henz k
kt. Bu durum ancak 19. yzyln altml yllarndan sonra Orta
Avrupa'dan gelen youn gle deimeye balad. Bundan sonra, rnein
zellikle yoksul Yahudi gmenleri dinlerinden dndrmek isteyen ve
bunun iin de 1820'de American Society for Meliorating the Condition
of the Jews derneini kuran Hristiyan misyonerlere kar daha bilinli
1 77
sal neme sahip ilk ngilizce Yahudi dergisini, Occident'i yaymlad. Wise'n
1855'te Cleveland'da toplad ve Amerikan Yahudiliindeki tm akmlar
hakk, dnyada bar talebi modern teolojinin ana konularyd. Bir baka
grup daha da ileri gidip "Etik Kltr Topluluu"nu kurdu. NewYork'taki
178
KISAYAHUDTARH
'
1 79
seyyar satc olarak balad, altna hcumu izleyerek San Francisco'da yer
leenler iin nce adr kumandan dayankl i kyafetleri, ardndan da
Rigal orta Jacob Davis ile indigo mavisi boyal bir tr pamuklu kuma
olan denimin patentini ald.
Bunlara daha birok baar yks eklenebilir. Genel resim iinde orta
1 80
KISAYAHUD TARH
181
1 82
KISAYAHUD TARH
Chicago kaynakl bu Haggada (1 883, ilk kez 1 879'da basld) Amerikan Yahudilerinin iler
leyen asimilasyonunu gsteriyor. Geleneksel giysiler iindeki baba, kars ve drt oluyla
sofrasn paylayor. Resmin sa kenarnda kutlamalar srasnda yaramaz oul kkrtc bir
biimde sigara iiyor; bu da gmen nesilleri arasndaki uurumu iaret ediyor.
15
P t ON S K ' TA N L OWER E A S T S i D E ' A :
D O G U YA H U D LE R N N H AYALLE R V E
AME R KA N G E R E G
1 84
KISAYAHUDTARH
bir vatan var. lke, senin lken. Rusya'daki gibi deil, hani doduun ve
bydn kyde, babann ve bykbabann gmld kyde kendini
yabanc olarak hissettiin gibi deil." Ne ar, ne Kazaklar, ne de pogromlar;
btn bunlar bile gmenler iin paha biilmez bir beklentiydi. Ebeveyn
lc:;r ile byk ebeveynlerin yaayp gmldkleri yeri terk etmek iin ye
terli bir nedendi.Yezerskia, dier kardeleriyle birlikte 1900 ylnda, on yl
nce g eden erkek kardelerini izlediinde dnemin en byk Yahudi
g hareketinin bir paras olmutu.
arlarn ynetiminde
Yahudiler, tam bir asr nce arlarn egemenliine girmilerdi. 1 772 y
lnda balayan Polonya devletinin dalma sreci, eski. Polonya'nn byk
Rusya, Avusturya ve Prusya imparatorluklar arasnda paylald 1 795'te
tamamlanmt. Bu siyasi iktidarlarn her biriYahudiler zerinde artk ken
di siyasetini yrtyordu. Galiya'y alall' Avusturya'da ve Poznah ile Ba
t Prusya eyaletlerini alan Prusya'da halihazrda Yahudi cemaatleri varken,
arlk Rusya'snda Yahudi cemaatlerine resmen izin ,verilmiyordu. Ama
Orta ve Dou Polonya, Litvanya'yla birlikte sadece Polonya devletinin en
byk blmn almakla kalmam, ayn zamanda birden bire yaklak
750 bin yesiyle dnyann en byk Yahudi cemaatini de barndrr hale
gelmiti.Viyana Kongresi'nden sonra arlk Rusya's Beyaz Rusya, Ukray
na ve Litvanya'dan oluan dou blgelerini ilhak etti ve resmi olarak ba
msz Orta Polonya ("Kongre Polonyas") zerindeki kontrol elde etti.
Rus siyaseti,Yahudi aznlkla ba etmedeki gvensizlii ve eksik dene
yimi yanstr. Bu siyaset, medeni haklarn cmerte verilmesi ile iddet-'
li bir biimde reddedilmesi arasnda gidip gelmiti. Almanya kkenli il.
...
1 85
bir vatana dnt. Kstlanan yerleme frsat ile asimilasyon siyaseti dene
mesi birbirine kout bir biimde ilerliyordu. 1 804 ylnda karlan kanun,
zgrleebilmeleri iin Yahudilerin nce bir eitim srecinden gemeleri
gerektiini belirledi. Bu sre, dinlerinden vazgemeye zorlanmakszn il
kokuldan niversiteye kadar modern eitim kurumlarna eriim salama
larn mmkn klp meslek yaplarn deitirecekti. Bu, baz alardan
186
KISAYAHUDTARH
kurdu, bu Yeiva lkenin drt bir yanndan renciler ekerek, mali adan
destekledi.Volozhin bilginleri uzun sre kanun yorumlar ve hayatn nasl
srdrleceine dair konularda en yksek otorite olarak kabul edildi. Bu
okulda, Tora ve Talmud'la ilgili ak ve rasyonel bir metin yorumu destek
leniyor ve ou kez kendi yerlemelerinde entelektel sekinleri oluturan
ve gerek Hasidim gerekse Aydnlanmaclarla mcadelesinde Rabbinik Ya
yeivalar da kuruldu.
...
1 87
1 88
KISAYAHUDTARH
Maurycy Gottlieb, 1878 ylnda Galiya'daki vatan Drohobycz'deki Yom Kippur ayini
.
ni resmetti. Dua edenlerin arasnda, dnyevi bilgiyle kar karya kalan birok Aydnlan-.
mac gibi kendisi de inancndan kuku duyar gibidir. Gottlieb 15 yanda Viyana Sanat
Akadernisi'nde eitim grmt ve Krakowlu ressam Jan Matejko'nun rencisiydi. Bu
portreyi yaptktan yalnzca bir yl sonra 23 yanda ld. Tora kapanda, sanki lmn
ngrm gibi unlar yazldr: "Vefat eden retmen Mosche Gottlieb'in ansna balan
mtr, unutulmayacaktr, 1878."
...
189
bir Elieser Ben-Yehuda bunun iin ilk modern branice szl hazrla
d- branice okuryazar halk arasnda yaygnlatrlmas, yzyln son yirmi
ylnda siyasi ve kltrel Siyonizmin ortaya k asndan olaanst b
yk bir nem tayordu.
Odessa, sekler bir Yahudiliin orta kmasnda ok nemli bir mer
kezdi ve Dou AvrupalYahudi entelektellerinin merkeziydi. 1 9 . yzylda
liman ve ticaret ehrine dnen ve yeni fethedilen Gney Rusya'daki bu
ehir, farkl millet ve dinden insanlarn vatanyd. Burada Ruslar ile Uk
raynallarn yannda Yunanllar ile Ermeniler ama zellikle de Yahudiler
yayordu. 19 . yzyln sonunda 400.000'lik nfusun yaklak 1 40.000'i
Yahudiydi. ehirdeki doktorlarn ve bankerlerin te ikisi; avukatlarn ya
190
KISAYAHUDTARH
balar srd.
Habsburg mparatorfou'nda
...
191
1 92
KISAYAHUD TARH
...
1 93
kar zellikle iddetli bir mcadele srdrd. Eer bu bilgi daha yce bir
amaca, yani dini eitime veya ekmek kazanmaya hizmet edecektiyse, selef
1 94
KISAYAHUDTARH
Pogromlar
arlk Rusya'snda Yahudilerin varolu esaslar ar 11.Aleksandr'n 1 Mart
1881 tarihinde ldrlmesiyle dramatik biimde ktleti. Suikast sonra
katili sulamas ile ortaaa zg kan iftiras birbirine kart. Ayrca sui
...
1 95
Polonyal Yahudi ressam Maurice Minkowski, "Pogromdan Sonra" adl resminde (yaklak
1910) evlerini kaybedenYahudi halkn iddetten kan resmetmitir. Birou umutsuzlu
a derek Atlas Okyanusu zerinden kamay tercih etmiti.
196
KISAYAHUDTARH
...
1 97
198
KISAYAHUD TARH
...
199
Yahudi yeni yl bayramyla ilgili esprili bir Yidi kartpostal (yaklak 1914), "hayat neh
: rinde 120 yllk gidi dn seyahati iin geerli", altta bulunan zgrlk Heykeli'yle,
Amerika'ya giden gmen gemilerini ima ediyor.
200
KISAYAHUD TARH'j
...
201
rin ve her kyn kendi hemeri birlii vard. Bu kurumlarn ilki 1 886
ylnda kurulan Bialystok Mutual Aid Society'ydi.
Gmenlerin kendilerine ve zellikle de ocuklarna salayabildik
leri en byk yardm, onlar eitim yoluyla sosyal ykselmeye hazrlan
makt. Daha 1 9 . yzylda birok sekler Yahudi, geleneksel dini eitimin
yerine akademik eitim almaya balad. ster dini, ister sekler olsun,_
eitim gelenei Amerikal Yahudiler arasnda da geerliliini srdrd.
Burada devlet okullarnn ve niversitelerin kaplar onlara akt. Henz
1 905 'te bile New York'taki City College rencilerinin yars, 1 9 l'da
da Amerikan niversitelerindeki tp rencilerinin neredeyse drtte biri
Yahudiydi. New York devlet okullarndaki retmenlerin, zellikle de
kadn retmenlerin byk bir blm, Yahudi gmenlerinin ocuk
laryd. Dou Avrupa'daki dini gelenein bekileri g edenlerin hzla
evreleriyle asimile olacaklarndan ve artik Yahudi eriatna uygun yaa
mayacaklarndan endie ediyorlard. .nl bilgin Israel Meir ha-Kohen
gibi birka, Amerika'ya g bile yasaklad. Gerekten de gmenlerin
bir ksm daha gei srasnda ya da varlarndan ksa bir sre sonra dini
gelenekilerden zgr dncelilere, sosyalistlere ye anaristlere dn
mt. Ama byk bir blm, dinleri ile yeni yaamlar arasnda uyum
salamaya alt. Jewish Theological Seminary, 1 886 ylnda kuruldu;
amac Ortodoksluk ile Reform hareketi arasnda duran ve kendilerini
muhafazakar olarak gren rabbileri eitmekti; ayn srada ileri bir tarihte
Yeiva niversitesi'ne dnecek olan Isaac Elchanan Yeivas, modern
evre karsnda ak bir Ortodoksluu savunuyordu. Bu okulda kapsam
l bir Yahudi ve sekler yksek retimin temeli atld.
Byk ehirlerde barabbiler atama denemesi, tpk bir yerde btn
Yahudileri kapsayan bir cemaat oluturma abalar gibi baarsz oldu. Dini
cemaatler, gnll birlikteliklerdi; dini adan yenmesi uygun etle ilgili
denetim de bylece zel rekabete brakld. zel gda reticileri, otoritesi
mterilerce ya kabul edilen ya da itiraz edilen bir rabbi altrmaya ba
ladlar.
Lower East Side'da
tetl'in gvenli dnyasndan kopula birlikte Lower East Side'daki zor top
lumsal yaam koullar, fuhu ve sular iin ideal bir ortam oluturmutu.
202
KISAYAHUD TARH
...
203
204
KISAYAHUDTARH
...
205
206
KISAYAHUD TARH
' 1
1930 ylnda Tel Aviv'de baslan bu Haggada parodisinin kapak sayfasnda, I. Dnya Sava
srasnda Britanya hkmeti adna Yahudilere Filistin'de ulusal bir vatan sz veren, yeni
vefat eden Britanya Dileri Bakan Lord Balfour Cennet' e admn atyor ve melek The
odor Herzl tarafndan karlanyor. kisi de Balfour Deklarasyonu'nun yerine getirmedii
vaade dair hayal krklklarn ifade ediyor.
16
B UDAPE TE ' D E N T E L AV V ' E :
S O N ' DA E S K Y E N LKE
208
KISAYAHUD TARH
bakarak"* balkl Yahudi dman bir yazsnda kullanmt. Ayn yl, daha sonralar "Berlinli Antisemitizm Kavgas" olarak nlenen bir tartma
yaand. Muhafazakar tarihi Heinrich von Treitschke, saygn Preu}Jische
Der Sieg des ]udenthums ber das Germanenthum. Vom nichtconfessionellen Standpunkt aus
betracltet (.n.)
209
Zur]udenfrage (.n.)
210
KISAYAHUDTARH
211
212
KISAYAHUDTARH
ce dini deil, ayn zamanda kendi dili ve kltr olan milli bir topluluk
213
214
KISAYAHUD TARH
olarak salt bir dini cemaat olarak tanmlamlard. Herzl, bir Yahudi halk
nn varoluundan tekrar bahsederek,Yahudiliin bu ekilde alglanmasnn
sorgulanmasna yol amt. Asla sinagoga gitmese de bir Yahudinin Yahu
di kaldn biliyordu: Bu hem bakalarnn gznde, ama hem de ou
zaman insann kendini alglay asndan geerliydi. Herzl' e gre btn
Yahudileri birletiren ey ortak kkenleri, kendi tarihleri ve iinde yaadklar toplum tarafndan bir aznlk olarak dlanmalaryd.
215
216
KISAYAHUDTARH
217
218
KISAYAHUD TARH
hakim olan ve daha sonra gen srail Devleti'nin siyasi sekinlerini olutu
ran erkeklerin ou 1. Dnya Sava'ndan nce g ederek gelmi ve ben
zer ekilde sosyallemilerdi: Bunlarn arasnda ilk babakanlar David Ben
Gurion ile Levi Ekal, sonraki devlet bakanlar Yitzhak Ben-Zvi ve Zal
man Shazarla birlikte Berl Katznelson ile Yitzhak Tabenkin (1 887-1971)
gibi hakim sosyalist kesime mensfip birok baka kii de vard. Rusya'daki
sosyalist geleneklerin etkisi altnda kalsalar da ak bir parti sistemini savu
nan bir demokrasi anlay gelitirdiler.
Tarmn kutsallatrlmasnn yannda bu gmen nesli iin brani dilinin
yeniden canlandrlmas ideali nemliydi. kinci Aliyah srasndaYosef Haim
Brenner, A.D. Gardan, Samuel Josef Agnon (ne yazk ki on yl akn bir
sre Almanya'ya gidecekti) ve dier branice yazan Dou Avrupal yazarlar
Filistin' e gelmiti. Elbette branicenin yeni kurulan Yahudi eitim kurumla
rnda resmi dil olarak kabul edilmesi tartmasz deildi. 1 9 1 2 ylnda Alman
Yahudilerinin yardm dernei, Hayfa'daki teknik yksek okulu Almanca
ders verilmesi kouluyla kurduunda iddetli bir dil kavgas patlak vermiti.
Dernek, bu duruma tepki olarak, 1. Dnya Sava'ndan nce 3.000'den fazla
rencisi bulunan branice eitim verilen kendi okul sistemini kurdu.
219
220
KISAYAHUD TARH
19. yzylda Irakl Yahudiler, ticari ilikilerini gelitirip Hindistan'a yerletiler. Burada hali
hazrda Bombay ve dier ehirlerde bulunan Yahudi c emaatleriyle karlatlar. 1874 ylnda
Pune'de baslan bu Haggada dil, kyafet ve grenekler asndan Hintli Yahudilerin evrele
rine ne kadar bal olduklarm gsteriyor. Resmin alt ksm, Hintli-Yahudi kadnlar sariler
iinde ve tipik Hintli oturu ekliyle Mazze piirirken gsteriyor.
17
T E T UA N ' DAN TAH RA N ' A : S LAM
D NYA S I NDAK YAH U D L E R N
AVRUPA L I LA T I R I LMAS I
222
KISAYAHUDTARH
:ve
dnm
...
223
zellikle
Mslman
spanya'da
grece
hogr
egemenlii
altndaki
Yahudilerin
byk
bir
blm,
224
KISAYAHUD TARH
1 832 ylnda Kuzey Afrika'y ziyaret edip buradaki yaam Avrupal bir bak asyla resme
den ressam Eugene Delacroix'nun izimiyle Fas'ta birYahudi dn.
Smrgeletirme
En nemli deiiklikler, Avrupal glerin Mslman dnyasn giderek
daha fazla smrgeletirmesiyle birlikte gerekletirildi. Cezayir, bu konu
daki en radikal rnekti. Burada 1 830 ylnda daha sonra bir vilayete dn-
...
225
226
KISAYAHUDTARH
Avrupa'da bir-iki nesil nce yaanan bir gelimeye denk, en alt sosyal taba
kadan kp hzl bir biimde ykselmek demekti. Ama burada da sosyal ve
ekonomik baarnn bir bedeli vard. Batl eitim, Yahudileri Mslman
evreye yaklatrmad gibi daha da uzaklatrmt. slam dnyas, Yahu
dileri artk yabanc bir madde olarak grlen Avrupa smrge gcnn
mttefikleri olarak kabul ediyordu.
Seklerleme taradan saysz gmenin gitmek istedii, zellikle de
Osmanl mparatorluu'nun Selanik, zmir, skenderiye ve Beyrut gibi li
man ehirlerinde ilerlemiti. Sk sk ticaret ve d ticaret yapan gayrims
lim aznlklar, bu ehirleri byk lde etkilemiti. Baz blgelerde Ya
hudilerin ou, birka ehirde younlamt. Tunus'ta 20. yzyln banda
20.000 Yahudi nfusun yaklak bete birini, Kazablanka'da 6.000 Yahudi
ehirlilerin drtte birini olutururken, o dnemde Badat'ta 50.000, yani
nfusun te biri kadar Yahudi yayordu.
Selanik, Osmanl mparatorluu'nda Yahudilerin iz brakt ehirler
arasnda zel bir konuma sahipti. Burada 1 882 ylnda 48.000Yahudi ehir
nfusunun yarsn ve Rumlara ve Trklere gre nfusun ok daha byk
...
227
228
KISAYAHUD TARH
...
229
I. Abdlmecid (ed.n.)
230
KISAYAHUDTARH
...
231
232
KISAYAHUD TARH
18
E R N OV S T ' D E N C E R NAU T ' Y E :
S AVA LAR ARA S I D N E M D E S YA S K R Z VE
KLT R E L G E L M E
Auslander,
Avusturya-Macaristan'da
okumu,
ilk
iirlerini
234
KISAYAHUD TARH
235
236
KISAYAHUD TARH
...
237
238
KISAYAHUDTARH
...
239
NewYork ve Chicago.
Yahudi nfus hareketlerinde devamllk gsteren bir zellik de 19. yz
ylda balayan kentlemeydi. Lodz'daYahudi cemaati 1 9. yzyl ortasndaki
2.700 kiiden 1920'li yllarda 150.000'e, Moskova'da da ayn dnemde
300'den 132.000'e ykselmiti. Orta ve Bat Avrupa ehirlerinde de ben
zer bir manzara sz konusuydu. Nfuslar,Viyana'da 4.000'den 200.000'e,
Berlin'de 10.000'den 170.000'e ve Londra'da 6 .000'den 200.000'e yksel
miti. 1 930'lardaYahudiler ounlukla byk ehirlerdeydi; baz lkelerdey
se neredeyse sadece bakentlerde bulunuyorlard: rnein, Danimarka'da
240
KISAYAHUD TARH
grebiliyordu.
..
. 241
242
KISAYAHUDTARH
ve
snrlar
...
243
244
KISAYAHUD TARH
anlatan Al Jolson'l The]azz Singer (1927) ilk sesli filmdi; Hank Greenberg
nl bir beyzbol yldz olmutu. Warner Brothers veya Louis B. Mayer
gibi Hollywood'daki byk film stdyolar Yahudiler tarafndan kuruldu.
Yine de Amerikan toplumuna girmek iin almas gereken birok engel
vard. Amerikan niversiteleri Yahudi rencilerin kabuln zorlatryor
du. Sanayici Henry Ford, The Dearborn Independent dergisinde ad km
Siyon Bilgelerinin Protokolleri'ni The International ]ew: The VVorld's Fore
245
246
KISAYAHUDTARH
...
247
gesini zerk bir Yahudi blgesi olarak ilan ettirdi. Burada bir tala iki ku
248
KISAYAHUDTARH
Marc Chagall'n ber Witebsk (Vitebsk zerinde) adl resmine dair bu incelemede g e
den Yahudilerin kaderi, ehrin zerinde szlen birYahudi glgesiyle temsil ediliyor. Cha
gall, nceleri devrime ilgi duyup 1918 ylnda doduu ehirde, Beyaz Rusya'da yer alan
Vitebsk'te El Lissitski, Kazimir Malevi, van Puni ve baka avangart sanatlarnn etkili
olduu bir sanat okulu kurdu. Devrimin hayal krklna uratt Chagall, 1922 ylnda
Sovyetler Birlii'ni terk etti.
Yahudiler,
gerek Weimar
Cumhuriyeti'nde
gerekse
Sovyetler
..
249
Rnesans', ilk nce Martin Buber gibi kltrel Siyonistler tarafndan bir
slogan olarak kullanlmt; 1920'ler boyunca da herkes tarafndan kullanl
maya balad. Bu kavramla, asimile olmu ailelerden geleh ok sayda Ya
hudinin tekrar Yahudiliklerine dnmeleri kast ediliyordu. Gitgide artan bir
anonimleme ve yabanclama anda gen Yahudiler, antisemitizme tepki
olarak ama ayn zamanda da yeni kesinlik ve ortak ba araynn ifadesi ola
rak tutunacak yeni bir dal aryordu. Gitgide daha fazla ocuk Yahudi okul
larna gidiyor, genlerYahudi genlik dernekleri kuruyor, yetikinlerYahudi
yetikin eitiminin eitli biimlerine katlyordu. Almanya'da bu trden gi
riimlerin en baarl rnei, 1 9 1 9 ylnda Frankfurt'ta alan ve baka ehir. lerde de taklit edilen cretsizYahudi retim eviydi. Bu retim evi, kendisi
de tam vaftiz olmak zereyken, nce terk etmek istedii dini aratran filo
zof Franz Rosenzweig'le yakndan ilikiliydi. Aratrmasndan sonra Martin
Buber'le birlikte Pentateukhos'u ve modern Yahudiliin en nemli felsefe
yaptlarndan biri olan Stern der Erlsung'u [Kurtuluun Yldz] tercme et
mi ve modern Yahudi yetikin eitiminin kurucusu olmutu. Artk rabbiler
ve din retmenleri gibi "profesyonel Yahudiler" deil, bizzat Rosenzweig
gibi Yahudilie "evreden merkeze doru" tekrar yaklaanlar retmenlik
ilevini yerine getirecekti. Bu konsept baarl olmutu ama Rosenzweig'n
ar bir hastala yakalanmasyla birka yl sonra aniden kesildi. Eski Ahit
tercmesindeki yol arkada Martin Buber,Alman Yahudiliindeki ikinci en
byk entelektel kiilikti. Onun din felsefesine dair yazlar, zellikle Al
man Yahudilerin gen nesli iinde klt konumuna ulat.
Batda Yahudi kltr oul kimliklere bir baka alann daha eklenmesi
demekti. Mesela Lion Feuchtwanger'in Yahudi temalar ileyen romanla
r, hem Alman hem de Yahudi kltrnn parasyd ve Yahudi olmayan
okurlara da ulayordu. Bu durum, her ne kadar ada, davurumcu ei
limlerin etkisinde olsalar bile Dou Avrupa'da sadece Yahudilerin eritii
Yidi kltrnn aka tersiydi.
*
250
KISAYAHUD TARH
...
251
252
KISAYAHUDTARH
...
253
254
KISAYAHUDTARH
...
255
Leopol Pilichowski, 1 Nisan 1925 tarihinde Kuds brani niversitesi'nin aln tam da
Lord Balfour'un konumas srasnda kayda geirdi. Lord Balfour'un arkasnda Filistin'in iki
barabbisi,Ytiksek Komiser Sir Herbert Samuel ile Chaim Weizmann grlyor.
256
KISAYAHUDTARH
...
257
258
KISAYAHUD TARH
c ' n
..,. ..
n c
,.
"l f l
- T
.,p
-.'1
-
Toplama kamplarndan kurtarldktan hemen sonra hayatta kalan Yahudiler tekrar kitaplar
basmaya balad. Aralarnda 1948 ylnda hfila taze olan aclar hatrlatan Mikl6s Adler'in
ahap gravrl Mnih Haggadas da bulunuyordu. Msr'daki klelik burada bir Alman top
lama kampna dnyor. Seme ilemi temsilinin altnda Haggada'daki sz okunabiliyor:
"Firavun sadece erkek ocuklarn lmn emrederken Laban hepsini yok etmek istedi."
19
H E R Y E R D E N AU S C H W I T Z ' E : MHA
260
KISAYAHUD TARH
Oswicim
1 930'larn
ortasnda,
1918
ylna
kadar
Habsburg
mparatorluu'nun bir paras olmu sessiz sakin bir Polonya ehriydi; Avus
turya imparatoru bir zamanlar kendisini "Auschwitz Dk" olarak tanmla
mt. Nfusunun yars Yahudi'ydi. O srada hi kimse bu ehrin adnn on
yl sonra insanlk tarihinin en kt lm makinesinin simgesine dnece
ini tahnin etniyordu. 30 Ocak 1 933 tarihinde Adolf Hitler'in yal Cum
hurbakan Hindenburg tarafndan mparatorluun babakan olarak atan
masnn ne anlama gelecei tam olarak ngrleniyordu. Nasyonal Sosyalist
i Partisi'nin* (NSDAP) 1 920'deki parti program,Yahudilerin artk yurtta
ve bu nedenle de vatanda olamayacam belirsiz bir ekilde ilan etniti.
Bu hedefe nasl ulalaca ve Yahudileri Nasyonal Sosyalist (Nazi) ynetim
altnda neyin bekledii hi belli deildi. Naziler, an Yahudilerin Alman
toplumundan kesin bir biimde dlanmas gerektii konusunda kararlyd.
Bunun ne anlama geldiini -ikinci snf vatandalk, kovulma veya fiziksel
olarak imha- 1 933 ylnda kimse ngreezdi.
Almanya, 1 9 1 8- 1 939 dneminde Yahudi dman kanunlar kabul eden
ilk Avrupa devleti deildi. Romanya'da daha 1924 ylnda, 1 9 1 8'den nce
Besarabya'da veya savatan nce Bukovina ve Transilvanya'da yaadklar
m kantlayamayan Yahudilerin vatandal iptal edilmiti. Macaristan'da
1 920'lerin sonundan itibaren niversiteye kabul edilme babann mesleine
baland; bylece Yahudi renci saysnn aka azaltlmas hedefleniyor
du. Polonya makamlar, Polonya niversitelerindeki Yahudi renci says
nn 1 923-1 937 yllar arasnda te bir azaltrken Macarista1,1'daki saylar
1 9 1 8-1 932 yllar arasnda %32'den %10'a dmt. 1 930'larn ortasn-
dan itibaren baz Polonya niversiteleri dersliklerdeYahudiler iin ayrlm
"getto sralar" kullanmaya balamt. Kat zerinde eit haklara sahip
vatanda olmalarna ramen Orta Avrupa'nn dousunda yer alan devlet*
261
Belika-Hollanda-Lksemburg (ed.n.)
262
KISAYAHUD TARH
Almanca Sturmabteilung, "Frtna Ktas", Alnan Nazi Partisi'nin (NSDAP), yar askeri
rgt. Kahverengi gmlek giydikleri iin Kahverengi Gmlekliler olarak da adlandrlr
(ed.n.)
263
264
KISAYAHUDTARH
265
266
KISAYAHUD TARH
Reichsbrgergesetz (.n.)
267
Dresdenli Ortodoks bir aileden gelen ressam Lea Grundig, erken bir dnemde Komnist
Parti'de faal olmaya balad. Sergi yasa, hapis cezas ve Slovakya'daki bir mlteci kampn
daki gzalt sonrasnda yine de 1941 ylnda Filistin'e gidebildi. Savatan sonra nce Prag'a,
sonra da Dresden'e dnd ve Demokratik Almanya Cumhuriyeti'ndeki Almanya Sosyalist
Birlik Partisi'nin merkez komite yesi oldu. 1936 ylna ait bir resminde Yahudilerin Alman
toplumundan gitgide artan tecridi grlyor.
268
KISAYAHUDTARH
269
270
KISAYAHUD TARH
271
272
KISAYAHUD TARH
273
274
KISAYAHUD TARH
Der ewige Jude gibi propaganda filmleri onlar haarat olarak tasvir etti,
propaganda bakan Joseph Goebbels, 2 Kasm 1 939'da L6dz gettosundan
getikten sonra gnlne u' notu dt:"Arabadan inip her eyi ayrntl
biimde tefti ediyoruz. Tarif etmesi imkansz. Bunlar insan deil, bunlar
artk birer hayvan. Bu yzden de grevimiz insani deil, cerrahi. Burada
kesikler atlmal, hem de derinden. Yoksa Avrupa Yahudi hastalna ye
nik decek." (Friedlander il, 47) Alman ordusunun Polonya'ya giriinden
sonra devlet ve parti organlarnn dier nde gelen grevlileri de benzer
ifadeler kulland. Fiziksel imhaya dair ekincelerin engelleri yava yava
ortadan kaldrld. Bu Yahudiler artk insan deilse haarat gibi yok edile
bilirlerdi, her tr insani duygu yersiz grlrd.
Yaylan ahlaki sapknlk, belki de en ak biimde Heinrich Himmler'in
4 Ekim 1 943 tarihinde Poznah'da SS generallerinin nnde yapt ko
numadan anlalr; bu konumada kadnlar ile ocuklar dahil olmak zere
Yahudi halknn katledilmesini biyolojik olarak hakl karp, insanlarn
yaknlk hissetmesini salayabilecek her trl ahlaki kaygy bu ekilde u
nutturmaya almt. Himmler' e gre insan, binlerce insan ldrp yine
de "namuslu" kalabilirdi. Buna karn llerden "sadece bir krk, bir saat,
bir sigara" alarak kiisel zenginlemeyi, sert cezalar gerektiren bir hakszlk
olarak gryordu.
Almanlarn igal ettii veya denetledii blgelerdeki halklarn ounun
ibirlii yapmas imha ileminin nemli bir parasyd. Tpk Hollanda po
lisi gibi Fransz polisi de Fransa'nn gerek igal edilmi, gerekse igal edil
memi blgesinde Yahudileri tutuklarken Almanlara epey koltuk ktlar.
SS, Dou Avrupa lkelerinde, imha ilemine etkin biimde katlan gnll
275
276
KISAYAHUDTARH
katledilmelerini aka reddediyordu. En sorunlusu herhalde resmi kiliselerin tutumuydu, "Ari olmayan Hristiyanlar"n dlanmasn srekli pro
testo etmelerine ramen birka istisna dnda Yahudilerin kaderine sessiz
kaldlar. Oysa zellikle kilise hiyerarisinin st dzey makamlar onlarn
durumunun ne kadar tehlikeli olduunu biliyordu.
Yahudilere uygulanan imha sreci yurtdnda da sr olarak kalmam
t. Basn, toplu kurunlamalar ve imha kamplarn bildiriyordu, ama ou
kez sadece birok haber arasnda sradan bir haber olarak. Buna New York
Times'in 21 Haziran 1942 tarihinde, Polonyal sosyalist Yahudi direni sa
valarnn imha srecine dair kesin bilgilerin verildii ve o ana kadar
katledilen Yahudilerin saysnn 700.000 olduunu belirten ayrntl rapo
runa 5. sayfada kk bir haber olarak yer ayrmas tipik bir rnekti. Ce
nevre'deki Dnya Yahudi Kongresi'nin bro mdr Gerhart Riegner, 8
Austos 1942 tarihli bir telgrafnda trajedinin kapsamna iaret edip,Avru
pa Yahudiliinin yeryznden silinmesi planlarndan sz etmiti. Ama ona
ne ngiltere ne de Amerikan hkmeti inand. Varova gettosuna kaak
giren ve durumu Polonya'nn Londra'daki srgn hkmetine bildiren
Jan Karski'nin raporu da somut admlar atlmasna yol amad. Devletler
sadece savaa younlamak istedikleri iin Yahudilerin imhas bu savan
sadece bir yan sahnesi gibi grlyordu. Uluslararas Kzl Ha rgt
bile, bir delegasyonu kendilerine bir kamp cennetinin sahnelendii "r
nek kamp" Theresienstadt' ziyaret ettiinde yanltlmasna izin vermiti.
Bohemya'daki Theresienstadt, yal ve nl tutuklularn kamp olarak ina
edilmiti, ama oraya getirilenlerin ou iin Auschwitz veya Treblinka'ya
giden yolda sadece ksa bir ara istasyondu.
Baka devletler zulmedilen Yahudilerle dayanma iinde bulunma
spa ramen, tek _banadiplomatlar koruyucu kimlikler kararak bir
ka yz, hatta birka bin Yahudiyi kurtarabilmiti. Buna en nl r-
277
278
KISAYAHUD TARH
279
280
KISAYAHUDTARH
281
282
KISAYAHUDTARH
1968 ylna ait bu Kuds Haggadas, Alt Gn Sava'nda elde edilen baar ve Kuds'n
yeniden birletirilmesiyle ilikili Mesih umutlarn ifade ediyor. Setler akamnn sonunda
sylenen "Gelecek Yl Kuds'te" cnlesi, burada yerine gelmi gibi grnyor.
20
J U L I U S S T RE I C HE R ' N F T L G N D E N
K i B U T Z ' A : H O D O KO S T ' TA N S O NRA YAH U D
D NYAS I
284
KISAYAHUD TARH
d." Oim G. Tobias, Der Kibbuz auf dem Streicher-Hof Die vergessene Geschich
...
285
286
KISAYAHUDTARH
...
287
288
KISAYAHUDTARH
lk srail Babakan David Ben Gurion, 14 Mays 1948 tarihinde Theodor Herzl'in portresi
altnda srail'in bamszlk bildirgesini okuyor.
Davas", 3 Aralk 1952'de infaz edilen on bir idamla son buldu. Yahudiler
parti bnyesinden ve dier nemli konumlarda_ uzaklatrld, benzer bir
kampanyayla ayn ey Demokratik Almanya Cumhuriyeti'nde de yaand.
Bunun zerine batya doru bir Yahudi g hareketi balad.
Sovyetler Birlii'ndeyse, 1948'de sevilen Yidi oyuncu Salomon
Michoels'in devlet onayyla katledilmesi ve dier Yahudi entelektelle
rin ortadan kaldrlmasyla tehditkar boyutlara ulaan Yahudi kart dal
ga, Stalin'in lmnden nceki aylarda, Mart 1 953'te zirvesine ulat. Her
...
289
290
KISAYAHUD TARH
Yemenli Yahudiler,
1949/1950'de "Uan Hal
Eylemi" araclyla srail' e
getirildi. Bu resimde,Tel
Aviv'in dousundaki ky
eridinde yer alan Lod'daki
. bir grup Yemenli Yahudi
yeni vatanlarnn haritasna
bakyor.
...
291
rtc biimde yeniden canland. Londr.a ile Paris, her ne kadar bu iki mer
kezdeki yaam, sava; ncesi, merkezlerden ok daha az gzle grlr olSa da,
Yahudi yaamnn merkezi olar.ak Berlin, Viyana, BudaI?ete ve,Varova'.nn
292
KISAYAHUDTARH
...
293
294
KISAYAHUD TARH
...
295
Yeni Ktalar
il. Dnya Sava'ndan sonra Avustralya, Gney Afrikq, Kanada. ve Latin
Amerika gibi grece yeni . cemaatlerde, zellikle youn bir Yahudi haya
t geliti. Bu lkelerdeki Yahudilrin ou Dou Avrupalyd ve gmen
nesline veya lkede doan ilk nesle aitlerdi. Burada Yidi dilinin kullanl
Afrikaner dilinde " ayrlk". Gney Afrik'da Beyaz aznlk ile Beyaz olmayan ounluk
arasndaki ilikilere yn veren siyasi uygulama "(ed.n.)
t National Party (ed.n.)
:j: ' Progressive Party (ed.n.)
296
...
297
298
KISAYAHUD TARH
...
299
300
KISAYAHUDTARH
sini yanstan selam iaretinde de buna benze bir durum vardr; oyuncu Le
onard Nimoy, Dou Avrupa Yahudi gmenlerin ocuu olarak bu iareti
sinagog ayinlerinde grmt.
Savatan sonraki ilk yllarda New York Filarmoni Orkestras'nn efi,
srail Filarmoni Orkestras' na yakn olan veYahudi temal bir dizi beste de
yapan Leonard Bernstein gibi mzik sahnesini etkileyen baka pek kimse
yoktur. Yahudi temalar Barbra Streisand ile Neil Diamond gibi popler
Amerikal arkc ve oyuncularn yaptlarnda da grlr. Tm zamanla
rn mzik listelerinde kendisini sadece Elvis Presley'nin getii Streisand,
Yahudi kkenine en belirgin ekilde Isaac Bashevi'nin Singer anlatsna
dayanlarak ekilen Yentl filminde yaklamt. Dou Avrupa Yahudisi bir
tetl'in Amerikan gzlnden baklarak portresinin izildii bu filde
Streisand, erkek klna girmi Talmud rencisini oynamakla kalmayp,
filmin senaryosunu yazm, filmin ynetmenliini ve yapmcln da st
lenmiti. Neil Diamond da ilk sesli film The ]azz Singer'n (1927) yeni yo
rumunda (1 980) Yahudi evresinden kp Broadway yldz olan bir genci
barol karakteri olarak oynadnda, film denen olgu vastasyla Yahudi or
tamna dnmtr.
Birok Amerikan entelektel ile sanatnn Yahudi kkenleriyle kar
mak ilikilerine, Diamond ve Streisand gibi 1940'larn banda doan
Folk ve Rock mzisyeni Bob Dylan
en
...
301
di bir cemaat yoktu. Annesiyle babas Bar Mitzva treninden bir yl nce
Brooklyn'den bir rabbinin Hibbing' e (ailesi buraya tanmt) gelmesini ve
ona Yahudi dinini tantmasn salad. Bob Dylan, kendisini hayranlarnn
ve medyann gznde bir peygambere ve neslinin szcsne -;hu sfatlar
iddetle reddetmitir- dntren ak ve protesto arklar yazd. 1970'le
rin sonunda Hristiyanla yaklatnda mzii dini temalardan esinlendi.
Bundan ksa bir sre sonra neslinin anlam arayna uygun den [Rus
kkenli] Lubavitcher Hasidileriyle kurduu ilikilerden etkilenerek tekrar
Yahudilie dnd.
Bu Mesihi hareketin (nam dier Habad Hasidilii) manevi lideri ve
Lubavitcher Hareketi'nin 44 yl boyunca rebbesi olan rabbi Menahem
Mendel Schneerson, 1994 ylnda arkasnda ocuk brakmadan 92 yan
da ld. Taraftarlarndan bir ksm, ocuk sahibi olmamasn onun Mesih
olmas gerektiine dair bir kant olarak grp bir halef semediler. Mesih
302
KISAYAHUD TARH
...
,. 303
304
KISAYAHUD TARH
Rabbi Abraham Joshua Heschel (sadan ikinci), 21 Mart 1965 ylnda efsanevi, Selma'dan
Montgomery'ye yrynde Martin Luther King'in (sadan drdnc) yannda yrd.
malarna ve grev yapmalarna izin verdi. Bir baka nemli gelime de,
farkl dinlerden gelenlerin evliliklerindeki Yahudi olmayan elerin ve bu
evliliklerden ortaya kan ocuklarn entegre edilmesi ve Yahudi cemaati
ierisinde sosyalletirilmelerine dnk abalard.
Savatan sonraki ilk birka on yl iindeki Amerikan Yahudiliinde or
taya kan nemli demografik gelimeler, byk ehirden banliylere, do
u kysndan batya ve gneye geile ilgiliydi. Byk ehirlerdeki Lower
East Side ve dier Yahudi mahallelerine Uzakdou ve Latin Amerika'dan
gelen Yahudi olmayan gmen nesiller yerleti. Bu arada Yahudilerin ou
orta snfa ykselmiti; ehirdeki dar dairelerinden [kentin dnda ou
zaman mstakil evlerin bulunduu ve refah seviyesi grece yksek olanla
rn yaad] banliylerde kendi evlerine kamaya alyorlard. ehirdeki
i
toplam Yahudi nfusun yaklak te biri, savatan sonraki ilk yirmi ylda
New York'un Teaneck ve Englewood veya Chicago'nun Highland Park
ve Skokie gibi banliylerine tand ve burada ou bir Yahudi evresinde
...
305
hak etmedi ama kasti bir yerleim politiksyla bu blgelerin ileride Filistin
Devleti'ne teslimini zorlatrd.
Bamszlklar iin mcadele eden Filistinliler, 1980'lerin ortasndan
itibaren de gl bir direni gsterdi ve 1 987-1 993 yllar ve 2000-2005
yllar arasnda iki ayaklanma (Arapa: intifada) gerekleti. lk balarda
srail'i kesin bir biimde tanmay reddeden Arap dnyasnn tutumu, 1977
306
KISAYAHUD TARH
ylnda Msr Cumhurbakan Enver Sedat'n ilk Arap devlet bakan ola
rak srail'i ziyaret etmesiyle yumuad. 1 978'de Msr ile, 1994'te de rdn
ile yaplan bar antlamalarnn yan sra, 1 995'te Filistinliler ile yaplan
bir ara antlama, bar iinde bir arada varolu iin perspektifler salar!cen,
srail ordusunun Lbnan'n gneyinden ve Gazze eridi'nden ekilme
si, srail'in Filistin devletinin kurulmasna scak bakmas umutlar artrd.
Ancak iki taraftaki iddetin artmas, igal edilen blgelerdeki yerleim po
litikasnn srdrlmesi ve Filistin ynetiminin slamc Hamas hareketiyle
radikallemesi, nihai bir bar zmn srekli engelledi.
Yahudi tarihini inceleyen bir kitapta Yakndou atmas tarihine
sadece dokunulabilir ve bu tarih, kendine ait bir anlatma ihtiya duyar.
Ama bir Yahudi devleti olarak srail, 20. yzyln ikinci yarsnda Yahudi
tarihinin gidiat zerinde Yakndou atmas'n aan bir etkiye sahip
oldu. 2.000 yldan sonra ilk kez birYahudi devlet sistemi daha ortaya kt;
stelik de Avrupa'dakiYahudi yaam merkezinin yok edilmesinden hemen
sonra. srail, varoluundan sonraki ilk altm ylda gmenlerden oluan
bir devletti, yle de kald. Daha 2006 ylnda nfusunun te biri g
mendi ve kalan te ikisinin ou da gmenlerin ocuklaryd. Yemen
ile Almanya, Fas ile Rusya gibi farkl devletlerden gmenleri birletiren
bir toplumda, kltrel atmalar kanlmaz. eitli lkelerden gelen bu
gmenler eski evrelerinin her birinde belli birYahudi bilincini paylam
olsalar da, kendi toplunlarnn bir parasydlar; kendi dillerini konuur,
kendi mutfak geleneklerini srdrr, farkl giyinirlerdi ve brani dini ayin
/
ngilizce Black Panther Party, asl ad Kara Panterler z Savunma Partisi (Black Panther
Party for Self-Defence).ABD'de Siyahlarn haklarn savunan devrimci parti (ed.n.)
...
307
308
KISAYAHUDTARH
Etiyopyal (Siyah) Yahudiler. Kendilerine Beta srael (srail Ailesi) adn verirler ve Seba
Melikesi Belks ile Sleyman Peygamber'in olu 1. Menelik'in soyundan geldiklerini
ileri srerler (ed.n.)
...
309
310
KISAYAHUDTARH
...
311
312
KISAYAHUD TARH
...
313
314
KISAYAHUDTARH
Rusya
5.700.000
1 .860.000
AVtsturya-Macaristan
1 .000.000
ABD
Almanya
568.000
466.000
Osmanl mparatorluu
300.000
Romanya
150.000
Fas
120.000
Etiyopya (Falaalar)
100.000
Byk Britanya
97.000
Hollanda
72.000
Fransa
(ilaveten Fransz Fas' ve Tunus) (93.000)
ABD
Polonya
Sovyetler Birlii
Romanya
Almanya
Macaristan
ekoslovakya
ngiltere
Avusturya
Fransa
Arjantin
Filistin
Litvanya
Hollanda
Fas
Kanada
4'.228.000
2.980.000
2.673.000
900.000
564.000
476.000
400.000
300.000
250.000
220.000
200.000
175.000
155.000
150.000
1 43.000
1 26.000
ABD
Sovyetler Birlii
srail
Romanya
Arjantin
ngiltere
Fas
Fransa
Kanada
Macaristan
Cezayir
Brezilya
Gney Afrika
5.000.000
2.000.000
750.000
380.000
360.000
345.000
286.000
235.000
180.000
174.000
130.000
1 10.000
100.000
srail
ABD
Fransa
Kanada
ngiltere
Rusya
Arjantin
Almanya
Avustralya
Brezilya
Ukrayna
Gney Afrika
Macaristan
Meksika
Belika
5.315.000
5.275.000
492.000
373.000
297.000
228.000
185.000
1 18.000
1 03.000
97.000
80.000
72.000
50.000
40.000
31 .000
NewYork
Varova
Chicago
Phil;delpfa.
Budapete
Londra
Viyana
Berlin
ehirler
t.765.000
309.000
305:000
270.000
2 1 8 .000
21 0 000
202.000
.
173,000
LqdZ,
156.000
Odesssa
Paris
Kiev
Moskova ..
Buenos Aires,
153.000
15 0 000
.
140.000 '
NewYork .
Ghioago
Tel Aviv
2.000.000
300.000
250.000
245.000
234.000
225.000
165.000
1 6 0.000
137.000
125.000
1 10.00Q ,
100.000
Philadelphia
Londra
Los Angeles
Bumos Air!!:f
Bkre
Boston
Paris
Budapete
Kazablanka
132.000 , ;
1 10.000
ehirler.,
Tel Aviv
NewYork
Kuds
Los Angeles
Hayfa
Miarni,_
B.eerSheva .
Philadelphia
Paris
Chicago
Boston
San Francisco
Londra
Toronto
Washington
Buenos Aiies .
3J 5
2.75 1 .QOOn
1 .750.000 '
670.000
668.000
657.000
498.000
349.000
285.000
284 . 000
265.000
235.000
218.000
1 95 . 000
1 80.000
1 66.000
1 65 .000
1945
1970
2006
isl:ill :
565.000
2,6 Milyon
5;3'Milyom
ABD
4,3 Milyon
5,4 Milyon
5,2 Milyon
RESMLER
akg-images: Sayfa 1 1 , 40, 58, 6 1 , 82, 97, 104, 1 13, 155, 164, 210, 288, 304
akg-images/Steffens Resim arivi: Sayfa 108
akg-images/British Lihrary: Sayfa 52, 68, 76
akg-images/Suzanne Held: Sayfa 30
akg-images/Erich Lessing: Sayfa 10, 17 stte, 17 altta, 18, 44, 50, 71, 224
akg-images VG Bild-Kunst, Bonn 2008: Sayfa 248, 271
Andover-Harvard Tehological Lihrary, Camhridge MA: Sayfa 156
The Art Archive/British Lihrary: Sayfa 102
Art Resource, NewYork: Sayfa 62
Associated Press, Fotoraf: Zavi Cohen: Sayfa 301
Eli Barnavi: Universalgeschichte der Juden.Von den Ursprngen his zur Gegenwart - ein
historischer Atlas'den, dtv, Mnih 2004: Sayfa 226
Bihliotheque Nationale, Paris: Sayfa 123
Bildarchiv Preufscher Kulturhesitz, Berlin: Sayfa 101, 162, 170
The Bodleian Lihrary, Oxford: Sayfa 64
The Bridgeman Art Library: Sayfa 16 sol
The British Lihrary Board: Sayfa 1 8
Brown Brothers, Sterling, PA: Sayfa 203
Colver Pictures ine., NewYork: Sayfa 202
The Ghetto Fighters' House in Memory of ltzhak Katznelson, Kihhutz Lohamei Haghe
taot: Sayfa 286
Nachum T. Gidal: Die Juden in Deutschland von der Rmerzeit his zur Weimarer
Repuhlik'ten, Knemann Verlag, Kln 1997: Sayfa 144
Groeningenmuseum Brgge, Fotoraf: Lukas Art, Gent: Sayfa 94, 95
The Gross Family Collection,Tel Aviv: Sayfa 218
Harvard College Lihrary, Camhridge, MA: Sayfa 128, 172
Hehraische Universitat von Jerusalem: Sayfa 255
Aaron Hicks/www.twinhicks.com: Sayfa 14
Hulton-Deutsch Collection/Corbis: Sayfa 290
Images ofAsia, San Franciso: Sayfa 228
Israel Department ofAntiquities and Museums,Jerusalem: Sayfa 25, 38
Israel Museum,Jerusalem/Moshe Caine: Sayfa 86
The Jewish Museum, New York, Lester S. Klein armaan, Fotoraf: Scala Floransa: Sayfa
195
The Jewish Museum, New York, Leonard ve Phyllis Greenberg armaan, Fotoraf: John
Parnell/Scala, Floransa, Sayfa 232
Klau Library, Hebrew Union College, Cincinnati OH: Sayfa 32
Levi Strauss & Co. Archives, San Francisco: Sayfa 180
The Library of Congress: Sayfa 206
The Library of the Jewish Theological Seminary ofAmerica, NewYork: n giri, Sayfa 6,
37, 1 1 8, 125, 220
Montana Historical Society Archives, Helena MT: Sayfa 178
Musees de la ville de Paris SPADEM: Sayfa 160
The Nasser D. Khalili Collection, Nour Foundation, London, Fotoraf: Ch. Philips: Sayfa 84
RESMLER
317
Tasanm: Peter Paln Kaynaklar: Sayfa vii: Kleiner historischer Bibelatlas, yay.
-
G. Ernest Wright ve FloydV. Filson, Calwer, Stuttgart 1960, Karte XII; Sayfa viii: Neues
Lexikon des Judentums, yay. Julius H. Schoeps, Bertelsmann, Gtersloh/Mnih 998,
S. 577;
Sayfa ix:
Sayfa x:
Sayfa xi: Die
Universalgeschichte der Juden, yay. Eli Barnavi, dtv, Mnih 2004, S. 53;
KAYNA KA
Yahudi tarihiyle ilgili yaynlarn says son yllarda o kadar artt ki, birka sayfada sistematik
bir genel bak sunmak pervasz bir giriim olur.Aada ad geen yaptlar asla tamamlan
m bir ey olma iddias tamyor; burada ama, daha fazla okumaya tevik etmek. Burada
sadece Almanca veya ngilizce yaymlanan yaptlar tantlmaktadr.
Thejews. Their
Philadelphia, 1964.
Brenner, Michael,
hundert,
Mnih, 2006.
1994.
Yerushalmi, Yosef Hayim,
Bedin, l 982.
320
KISAYAHUD TARH
Avi-Yona, M.,
Gttingen, 2000.
Feldman, Louis H . , Jew and
NewYork, 1961 .
, Tradition und Krise. Der ng derjdischen Gesellscheft in die Moderne, Mnih, 2002.
Rituals of Childhood. Jewish Acculturation in Medieval Europe, New Haven,
____
Roth, Cecil,
_,
_
_
_
KAYNAKA
321
Ashtor, Eliyahu,
_
_
_
1991.
Mnih, 2001.
Brenner, MichaeI, ]dische
Elon, Amos,
2003.
Feiner, Shmuel,
Hamburg,
, Tradition und Krise. Der weg derjdischen Gesel/scheft in die Moderne, Mnih, 2002.
11e Making of Czech]ewry, NewYork, 1988.
Meyer, Michael A. (Yay.), Deutsch-jdische Geschichte in der Neuzeit, 4 Cilt, 1996-98.
, Von Moses Mendelssohn zu Leopold Zunz.]dische Identitiit in Deutschland, 1 749-
____
1893-1 9 1 4,
New
York, 1967.
Frankel, Jonathan,
Prophecy and Politics: Sodalism, Nationalism, and the Russian ]ews, 1862-
the Present,
NewYork, 1988.
Haumann, Heiko,
1998.
322
KISAYAHUDTARH
Russia Gathers Herjews: The Origins of the ]ewish Question in Russia, 1 772-
The Jews of East Central Europe between the World Wors, Bloomington,
1987.
Pickhan, Getrud,
1 979.
Amerikan Yahudilii
Diner, Hasia R., Thejews ofthe
Elkin, Judith Laikin,
burg, 1996.
Feingold, Henry L. (Yay.), The]ewish
Viyana, 2000.
Sarna,Jonathan, American ]udaism, New Haven, 2004.
Whitfeld, Stephen J.,
Antisemitizm ve Holokost
Der Hass gegen diejuden, Bedin, 2008.
_, Der Holocaust. 7. Bas., Mnih, 2008.
Bergmann, Werner, Geschichte des Antisemitismus, Mnih, 2002.
Dawidowicz, Lucy S., Der Krieg gegen dieJuden, 1933- 1945, Mnib, 1 979 .
Friedlander, Saul, Das Dritte Reich und dieJuden, 2 Cilt, Mnib, 1998-2006.
Gilbert, Martin, Kristallnacht, London, 2006.
Hilberg, Raul, Die V:rnichtung der europiiischen]uden, Frankfurt a.M., 1 990.
Longerich, Peter, Politik der V:rnichtung, Mnib, 1 998.
Benz, Wolfgang (Yay.),
___
KAYNAKA 323
Poliakov, Leon,
Gtersloh,
1998.
Brenner, Michael,
_,
_
_
_
Wiesbaden;.2007.
Zerubavel,Yael,
Recovered Roots. Collective Memory and the Making of1sraeli Nationa/ Tradition,
Chicago, 1995.
Zipperstein, Steven,
SM DZN
Kii, Kutsal Kitap'ta geen kiiler, hanedan, etnik ve dini gruplarla birlikte rgt
adlar iermektedir.
Abbasiler 73
Abdurrahman III 78, 79
Abdlnasr, Cemal 290, 31 O
Abraham bn Daud 77
Abravanel,Yitshak 105, 106
Acosta, Uriel 1 13
Adler, Felix 1 78
Adler, Mik16s 258
Adorno, Theodor W. 293
Agnon, Samuel josef 129, 218, 256,
308
Agobard (Lyon Bapiskoposu) 89
Ahad Ha'am 1 87, 216
Ahavero (Kral) 36, 37
Ahmedinecad, Mahmud 3 1 1
Akiba, Rabbi 52, 58, 1 93
AlbrechtV (Aridk) 92
Albright, Madeleine 299
1\lehem, olem 190, 202, 203
Aleksandr I (ar) 185
Aleksandr III (ar) 1 97
Aleksandros annaeos (Kral) 44
Alfonso V (Kral) 105
Alkimus, Barahip 43
Allen, Woody 299, 300
Alliance Israelite Universelle 210,
217, 22 1 , 225
Alman Yahudileri mparatorluk Tem
silcileri Birlii 263
Alman Yahudileri Yardm Dernei
229
Almanya'daki Yahudilerin Merkez
Konseyi 293, 294
Alroy, David 75
DZN
325
326
KISAYAHUD TARH
ELGreco 106
el-;Ifseyni, Muhammed Emin 285
Ela.ar ben imon 50
Elazar ben Yahuda 100
Elieser Ben-Yehuda 1 89
Elia (Peygamber) 28
Eliya ben lomo Zalman 138
Elizabeth 1 (Kralie) 11 1
Elstatter, Moritz '165
Emden,Jacob 139
Emeviler 73
Ernst August (Hannoverli) 1 44
'Esav 9
Esseniler 46, 47
Ester 10, 26, 3 1 , 36, 37
Ekol, Levi 2 1 8
Eybeschuetz,Jonathan 139
Ezra 23, 25., 26, 27, 30, 34, 7 1 , 320,
321
Gamalyel VI (Patriark) 62
Gans, David 149
Gans, Eduard 1 63, 1 69
Geiger, Abraham 167, 169
Genel Alman Rabbi Birlii 214
George, David Uoyd 242
Gershwin, George 243
Giehse, Therese 293
Ginzberg, Ascher 216
Glucksman, Andre 292
Goebbels,Joseph 265, 274
.Goga, Octavian 261
Gompers, Samuel 204
Goodrnan, Benny 204
Gordimer, Nadine 295
GQl'.don, A.D. 2 1 8
.Gordon,Juda Leib 187
Gottlieb, Maurycy 1 88
Gring, Hermann 266,268
Graetz, Heinrich 1 70, 3 17
Grant, Ulysses 1 80, 181
Gratz, Rebecca 176
Greenberg, Hank 244
Gregorius IX 93
Grossman, David 308
Grotius, Hugo 1 1 0
Grundig, Lea 267
Grynszpan, Herschel 268
Gqgenheim, Fromet 155
Guggenheim, Simon 179
Gumperz, Bendet 150
Giidemann, Max 213
Giinzburg, Horace 198
Giinzburg,Joseph 1 97
DZN
327
Jabotinsky,Vladirnir 252
']atkson;Jesse 302
Jacobson, Israel 167
Jacoby,Johann 1 65
Jason (Barahip) 42
Jewish Colonization Association 213,
217
Joao n (Kral) 1 os
i]olson,Al 244
Jonas, Regina 303
Josph' ben David 18
rJosef ibn'Nagrela 80
Joseph'II (mparator) 158,:161 ,'184,
1 90
Jost, Isaak Markus 141, 169, 317
328
KISAYAHUDTARH
Juan II 1 06
Jud Sss bkz. Oppenheimer,JosefSss
Maharal bkz. Lw
Mahler, Gustav 259
Makabiler (Hasmonlar) vii, 30, 4 1 , 44,
45, 50, 250
Malaki (Peygamber) 27, 28
Malamud, Bernard 299
Malevi, Kazimir 248
Manasse 19, 1 1 9
Manasse ben Israel 1 1 1- 1 1 3
Mantlelstam, Osip 243
DZN
Manetho 35,36
Mann, Thomas 236
Manuel (Kral) 108
Maria Theresia (mparatorie) 149, 150
Marr, Wilhelm 207, 209
Marranolar 1 1 1 , 1 13, 1 14, 120
Marshall, Louis 256
Marx, Karl 1 63, 209, 2 1 5
Maskilim 154, 1 87, 1 89, 1 9 1
Masoretler 3 1 , 75
Matejko,Jan 188
Mattathias 41, 42
Mayei:-, Hans 293
Mayer, Louis B. 244
Maymon, Salomon 1 9 1
Meir, Rabbi 1 0 1
Meisel, Mordehay 1 49
Memmi,Albert 292
Menahem ben Saruk 80
Mendelssohn Bartholdy, Felix 155,
163, 209
Mendelssohn, Erich 243
Mendelssohn, Moses 141 , 152, 1 55,
163, 1 64, 1 90, 264, 319
Mendes Nassi, Gracia 123
Menelaos, Barahip 42, 43
Mengele,Josef 259, 273
Merneptah (Firavun) 1 5 , 1 6
Michelangelo 1 1
Michoels, Samuel 288
Miller, Arthur 303, 318
Minkowski, Maurice 195
Miryam 48
Mitnaggedim 138, 1 87, 239
Modena, Leone 1 17
Mojcher-Sfojrim, Mendele 1 89
Mommsen, Theodor 2 1 1
Monash,John 295
Monroe, Marilyn 303
Montefiore, Sir Moses 229
Moravia, Alberto 294
Mosse,Aile 243
Moe bin Honeh 77
329
330
KISAYAHUDTARH
Rabban Gamalyel 57
Rabbenu Gerom , 1 00 :
R:abin, zak 307
Ramban bkz. bn Meymun
Rath, Ernst vom 268
Rathenau;Walther 242
Ratosli;Jonathan 309
Reinliardt, Max 243
Rembrandt van Rijn 1 0, 1 1 , 1 12
Reuchlin,Johannes 1 02; 1 03
Reuveni, David . S, 1 19;.120, 1 2 1 ,
1 27
Riegner, Gerlia.rt 276
Rieser, Gabriel: 1 65
Ringelblum, Emanuel 277
Romanyot 1 2l
DZN '
331
almanezer III 17
'arlken 88
aron,Ariel 307
imeon (Kral) 43,44
,imon ben etah 47
''olem, Gerom 12'4, 1 89, 190, 202,
203
Tabenkin,Yitzhak 2 1 8
Taubler, Eugen 243
Taylor, Elizabeth 303
Texeira, Abraham Diego 1 15
Thannhauser,Siegfried 263
Theilhaber, Felix 248
Theodosius il (mparator) 61
Tiszaes 196
Titus (mparator) 46, 50, 5 1
Tolstoy,Lev 195
Tomas Masaryk 25 1
TomashefSky, Boris 243
Torquemada 107
Toussenel, Alphonse 209
Treitschke, Heinrich von 208, 209
Troki 236
Trujillo, Rafael 268
Tsedekiya (Kral) 20
Tucholsky, Kurt 264
332
KISAYAHUD TARH
Voltaire 159
Vueti,Yevgeni 28
Zederbaum, Alexander 1 87
Zolli (Zoller), Israel 294
Zunz, Leopold 1 69, 1 91 , 319
Zweig, Arnold 235, 242, 293
Zweig, Stefan 242
C O G R A F YA D Z N
BabiYar 270
Babil 8, 1 1 -13, 20, 25-27, 29, 48, 54,
63, 74, 75, 77, 78, 121
Baden 1 66, 269
Badat 69, 73, 78, 89, 225, 226, 229,
230, 289
Baiersdorf 179
Balkanlar 2 1 1 , 223, 225, 227-229,
237, 297
>
334
KISAYAHUDTARH
Caesarea 49, 5 6
Cambridge (ABD) 203; 3 1 6
Cambridge (ngiltere) 70,
Camp David 307, 3 1 0
Caracas 221
Cebelitark 8 1 , 221 , 222
Celile 44, 46, 54-57, 60, 75, 124
Cerada 290
Cerbe Adas 230, 3 1 1
Cezayir 1 2 1 , 215, 221, 224, 225, 227,
234, 3 1 5
Charleston 1 76
Chelmno 272, 273
Chicago 1 82, 200, 239, 243, 304, 305,
3 1 6, 321 , 323
Cincinnati 32, 1 77, 179, 244, 305, 322
Cleveland 177, 243
Compiegne 273
Curaao 1 10
Czestochowa 139
.
Dachau 280
Danimarka 18, 1 1 5, 150, 239, 279,
294
arzig 1 3 1 , 173
Darmstadt 1 01 , 3 1 7
Dessau 1 4 1 , 1 42, 1 52
DeyrYasin 286
Dnyepropetrovsk 240
Drancy 273
Dresden 267
Drohobycz 1 88
Duluth 300
Dura Europus 62
Edom 44
El Halil 2 1 6
Elefantin 24
Endls 78, 8 1 , 1 2 1 , 1 67, 170
Entebbe 3 1 0
Erlangen 1 63
Estonya 280
Etiyopya 1 20, 308, 3 1 5
Evian 268
DZN
Gailingen 14 7
Galiya 1 38, 1 84, 1 88, 190, 192
Galler 292
Gazze eridi 286, 305-307
Grnata 73, 78, 80, 1 05, 1 07
Grand Island 1 75, 176
Gney Afrika 200, 252, 295, 296, 3 1 5
Gney Amerika 13, 200, 213, 217,
269, 297
Ichenhausen 1 47
Irak 75, 230, 289
335
Jablonov 137
Jebenhausen 174
Jerez de la Frontera 78
Jersey Homesteads (Roosevelt) 245
336
KISAYAHUDTARH
Lahis 17
Leeds 261
Lemberg (Lw6w, Lwiw) 1 24, 139,
1 90, 1 9 1 , 233
Lengnau 179
Letonya 244
Libya 228, 230, 294
Liverpool 261
Livorno 1 17, 1 2 1 , 1 24
Lizbon 1 05
Lod 56, 58, 290
Lodz 198, 239
Londra l l l , 1 50, 1 69, 200, 204, 239,
240, 245, 253, 257, 261 , 276, 29 1 ,
294, 309, 3 1 6
Los Angeles 305, 316
Lublin 128, 131, 133, 250, 280
Lucca 87
Lbeck 1 62, 285
Lbnan 289, 305-307, 310
Lksemburg 261 , 270
Mantova 6, 1 1 5, 1 1 6, 1 1 8, 1 20, 1 50
Maryland 175
Masada 51
Matthausen 280
Mavera-i rdn (Transrdn) 254, 286
Medine (Yesrib) 65, 1 83, 200, 204,
205, 305
Megiddo 20
Mekke 8, 65
Melbourne 200, 295
Messina 106
Metz 159, 1 69
Mexico City 297
Mezopotamya 6, 7, 12, 1 5 , 63, 65, 73,
77
Msr 3, 5, 7, 9, 1 0, 1 2-16, 20, 24, 25,
27, 29, 32-36, 45, 52, 74, 258, 286,
290, 305-307, 310
Miami 305, 3 1 6
Miedzybuz 136
Minsk 270
Mir 1 86
Modiin 41
Mogilyov (Podolya) 133
Moldova 238
Montevideo 200, 297
Montpellier 85
Montreal 296
Moravya 1 8, 1 92, 238
Moskova 197, 239, 240, 247, 256, 3 1 6
Munkacz 1 93
Mnih 6 1 , 93, 150, 214, 236, 258,
263, 268, 272, 317-320, 321-323
DZN
Newport 1 75
Ninive 1 7, 34
Norwich 94
Norwich (ngiltere) 94
Nrnberg 96, 98, 266, 268, 276, 283,
284
Padova 1 1 5, 1 1 6, 1 69
Pale Yerleimi 185
Paris 89, 159, 1 69, 196, 200, 208, 210,
213, 215, 217, 225, 230, 23 1 , 237,
238, 240, 245, 259, 268, 291 , 292,
294, 302, 316, 322
Pearl Harbour 272
Petrikau 131
Pfalz 146, 269
,
Philadelphia 174, 176, 177, 179, 200,
203, 221 , 243, 305, 316-319, 320 .
Pinsk 240
Plinsk 1 98
Ploisk 183
Podolya 132, 133, 136, 138, 139
Ponary 270
Portekiz 78, 105-109, 1 1 2-1 15, 1 1 9123, 130, 222, 261
Posen (Poznai) 233
Prag 96, 1 12, 1 2 1 , 148-15 1 , 25 1 , 267,
270, 323
Proskurov 236
Provence 96
Prusya 131, 149, 152, 158, 160-163,
165, 1 68, 1 69, 1 84, 1 96, 229, 235,
246, 262
Pumbedita 63, 73, 77, 78
337
Rexingen 14 7
Rhina 240
Riga 212, 270, 272
Rio de Janeiro 200, 221 , 297
Roma 12, 35, 37, 43, 45, 46, 48-5 1 ,
53, 56-58, 67, 88, 89, 1 12, 1 151 17, 1 19, 131, 133, 134, 148, 159,
215, 294
Romanya 190, 193, 194, 198, 233,
237-241 , 25 1 , 254, 260, 261 , 270,
287-289, 291 , 298, 315
Rothenburg 98
Rotterdam 198
Rttenbach 95
Rusya xi, 74, 138, 175, 1 8 1 , 184, 185,
189, 1 90, 1 93, 1 94, 1 96, 1 97, 198,
212, 215, 218, 222-235, 242, 243,
246, 248, 250, 270, 306, 312, 315
Saarland 269
Sadagora 190
Safad (Tsfat) 78, 124, 216
Samiriye 13, 24, 44, 49, 307
San Francisco 1 79, 180, 316, 322
San Nicandro 294
San Remo 253
Sao Paulo 200, 297
Saratoga Springs 180
Saraybosna 22, 104
Savannah 1 74
Seesen 1 67
Selanik 120, 121, 122, 124, 226, 228,
237, 240, 241 , 279, 280, 292
Sevilla 105-107
Srbistan 193, 194
Sicilya 1 1 5
Sighet 193
Sina 9, 153, 305, 307
Slobodka 186
Slovakya 137, 1 90, 238, 26 1 , 267, 273
Sobibor 273, 279
Sofya 240
Speyer 89, 90
St. Petersburg (Leningrad) 31, 70,
197, 198
338
KISAYAHUD TARH
Ucda 290
Ukrayna 124, 126, 136, 1 84, 198, 233,
236, 238, 240, 247, 254, 302, 315
Ur 7, 1 2, 15
Uruguay 297
Ua 60
Zanz 1 90
Zbaszyn 268