Harold Bloom

Etkilenme Endiesi
Bir iir Teorisi
Amerikal eletirmen. 1930'da, New Yorkta dodu. 1947de
girdii Cornell niversitesi Ingiliz Edebiyat Blmnde,
zellikle Romantizm zerine almalaryla tannan M. H. Abramsn rencisi oldu. renim hayatna bir yl Pembroke
Collegede, sonra da Yale niversitesinde devam etti. 1955'
ten beri retim yesi olarak almakta olduu bu niversi
tede halen Beeri Bilimler alannda dersler vermektedir. Son
derece verimli ve alkan bir eletirmen olan Bloom, 1959'
da yaymlanan ilk kitabi Shelley's Mythmaking'den (1959;
Shelley'nin M it Yaratm) bu yana, birka kurmaca alannda
olmak zere otuz civarnda kitap yazm, yzlerce kitabn
editrfn stlenmitir. 20. yzyl eletiri literatrne ba
ta etkilenme endiesi* ve "yanl okuma" olmak zere bir
ok yeni kavram kazandrm, kendine zg ve etkili bir ba
k as gelitirmi ve 1973'te yaymlad Etkilenme Endie
si ile dnya apnda kazand n, A Map o f Misreading
(1975, Yanl Okuma Rehberi). The Western Canon (1994,
Bat Kanonu) ve Shakespeare: The Invention o f the Human
(1998; Shakespeare: nsann cat Edilii) gibi ok tartlm
kitaplarla pekitirmitir. Dier kitaplar arasnda Yeats (1970),
Kabbalah and Criticism (1975, Kabala ve Eletiri), Wallace
Stevens: The Poems o f Our Climate (1977, Wallace Stevens:
Bizim klimimizin iirleri), How to Read and Why (2000, Ne
den ve Nasl Okumal?) ve Ham let Poem Unlim ited (2003,
Hamlet: Snrsz iir) saylabilir.

metis eletiri

Metis Eletiri 16
Etkilenme Endiesi
Bir iir Teorisi
Harold Bloom
kin ci Edisyon
ngilizce Basm:
The Anxiety o f Influence, 2E
A Theory o f Poetry
O xford University Press, Inc. 1973, 1997
Trke Yaym Haklar M etis Yaynlar, 2007
Trke eviri Ferit Burak Aydar, 2008
The A nxiety o f Influence, 2E was originally published in
English in 1997. This translation is published by arrangement
w ith O xford University Press.
Etkilenme Endiesi, kinci Edisyon, ngilizcede ilk kez
1997 ylnda yaymlanmtr. Bu eviri O xford University Press
ile yaplan szleme temelinde yaymlanmtr.
lk Basm: Kasm 2008
Dizi Kapak Tasarm: Emine Bora, Semih Skmen
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: M etis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203
Topkap, stanbul Tel: 212 5678003
M etis Yaynlar
pek Sokak No. 5, 34433 Beyolu, stanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.m etiskitap.com
ISBN-13: 978-975-342-689-3

Harold Bloom
Etkilenme Endiesi
Bir iir Teorisi
KNC EDSYON

eviren

F e rit B urak A y d a r

iir evirileri

Emine Ayhan

Yayma Hazrlayan

Tuncay Birkan

m etis eletiri

W illia m K. W im sa tt'a

 in d e k ile r

nsz
K irlenm e Istrab 9
M u k a d d im e 43
G iri
n c e lik zerine Bir Tefekkr
ve B ir ze t 47
1

Clinamen ya da iirin Yanl O ku n m a s 59

Tessera ya da Tam am lam a ve A n tite z 85

Kenosis ya da Tekrar ve S reksizlik 109

A ra B lm :
A n ite tik Eletiri M a n ife sto su 123
4

Daimonikleme ya da Kar-Yce 1 2 9

Askesis y a da A rnm a ve T ekbencilik 143

Apophrades ya da l le rin D n 163

Sonsz
Yol stne D nceler 181

 nsz

Kirlenme Istrab

i
Sonradan Etkilenm e Endiesi adn alacak olan ilk taslan byk
bir ksm 1967 yaznda yazld. Sonraki be yl boyunca gzden ge
irilen kitapk nihayet Ocak 1973'te basld. Yirmi yl boyunca ki
taba verilen mphem tepkiler beni hep artt. Bu yeni nszde bir
aklamaya girimekten ziyade, gerek yksek sanatlarda gerek d
nce disiplinlerinde gerekse de kamusal alanda pek ok adan h
l bir kapal kutu olan etkilenm e srecine dair anlaym netletir
meye ve gelitirm eye alacam. Tm sam im iyetim le kendisin
den nefret etsem de. Heidegger, yalnzca ama yalnzca tek bir d
nceyi dnm ek ve bunu da en ince ayrntsna kadar dnmek
gerektiini sylerken aslnda bana bir rnek sunmaktadr. "Etkilenme"nin sonu yok; Shakespeare bu szc birbiriyle balantl ol
makla beraber iki farkl anlamda kullanmtr. H am let'in birinci
sahnesinde, Hayalet ikinci defa grnm eden hemen nce, bilgin
Horatio Shakespeare'in Julius C aesar'nn dnyasn anar:
Boalm btn mezarlar ve ller kefenleriyle
Ciyak ciyak barmt Roma sokaklarnda.
Yldzlar ate sam, kanlar yam gkten.
Gne yarlmt ortadan ve Neptn'n
Mlkne ferman yrten ay karalar balam,
Sayrla tutulmutu sanki kyamete dek.'
Shakespeare burada iki yl ncesini. IV. Hery'nin ikinci bl
m nde Falstaffn son rol zerine alt 1598 ylm dnyor
* William Shakespeare, Hamlet, cv. Can Ycel, stanbul: Adam. 1992, s.
12-3. -.n.

10

ETKLENME ENDES

olabilir. O dnemde ngiltere 1600 ylnda kyamet kopaca sy

lentilerine yol aan bir gne tutulmas, iki de ay tutulmasnn ya
ratt melankolinin youn etkisi altndayd. O yl Shakespeare'e
Kyamet Gn'n deil, Hamlet'i getirdi, ama bir DanimarkalIdan
ok antikaa ait bir Romal olan Horatio hl "gnein ortadan yarlmas"na kafa yormakta ve yldzlarn bahtszlar zerindeki etkisi
ve ay'n (u nemli yldzn) dalgalar zerine ak teorisini hatrlat
maktadr. Yldzlardan kaderlerim ize ve kiiliklerimize doru ak
"etkilenme"nin ilksel anlam dr - Shakespeare karakterleri arasn
da kiiselletirilen bir anlam. Ayrca Shakespeare "etkilenme" sz
cn gerek sonelerinde gerekse de oyunlarnda "esinlenme" an
lamnda da kullanr. Etkilenme Endie'sini ve onun devam ve ta
mamlaycs olan A M ap o f Misreading'i (Yanl Okuma Rehberi)
yazarken etkisi altnda olduum soneyi her iki kitapta da kastl
olarak alntlamadm:
H oa kal! B ana d m eyecek kadar pahalsn im di;
stelik sen de farkndasn herhalde bu iin;
D eerinden g e le n haklar b am sz k lyor seni,
H i hkm kalm ad artk end ek i senetlerim in.
znin olm adan nasl tutabilirim ki ben seni?
H em . hak ediyor m uyum b y le bir serveti acaba?
Yok, bu arm aana layk grm yorum kendim i.
zerim deki haklarm da b y le ce sap yor sana.
D eerin i bilm iyordu m , kend ini, bana verdiin zam an,
Ya da sen yan l tanyordun kendini verdiin kiiyi;
te bir yan lg sonucu verdiin o m uhteem armaan,
Y anllk ortaya k n ca, sahibine dnyor geri.
Bu rya srdke m utluluktu sahip olm ak sana.
U ykum da bir kraldm , am a bir hiim uyandm da.*

87. Sone'deki bu "sapma" (swerwing) da "yanlg" (misprisior)

da, ironik bir ekilde gznde bytmenin ya da haddinden fazla
deer vermenin sonucu olarak "yanl anlam a"dan kaynaklanm ak
tadr. Shakespeare'in burada, hznl bir ekilde ama belli bir ar

* William Shakespeare, Soneler, ev. Blent-Saadet Bozkurt, stanbul: Rem

zi, 2000, s. 107. Sekizinci dizedeki "geri dnyor"u "sapyor" yaptm, -.n.

NSZ

11

ballkla, , hamisi ya da arkada sfatyla Southampton kontu

nun matemini tutup tutm adna dair kesin bir ey sylemek (neyse
ki) mmkn deil. Aka ve fazlasyla erotik bir iir olan 87. Sone
(kastl olarak olmasa da) herhangi bir yazarn (ya da insann) gele
nekle -zellikle de kendi ncs olarak grd bir simada cisimlee gelenekle- ilikisinin alegorisi olarak da okunabilir. 87. Sone'nin konum acs kendisine reddedemeyecei bir armaan veril
diinin farkndadr; sahici gelenein doasna dair karanlk bir igr barnr burada. Shakespeare'e gre, "yanl anlama"nn aksine
"yanlg" yalnzca yanl yorumlamak ya da yanl okum ak anlam
na gelmez, ayn zamanda adaletsizce hapse atlm ay artran bir
sz oyunu olarak da alnabilir. Belki de Shakespeare'de "yanlg
(yanl davran)" aalayc bir hafifsem e olarak da alnabilir: Her
iki ekilde de Shakespeare bu hukuk terimini* alm ve bunu kastl
ya da iradi bir yanl yorum lama hlesine brndrmtr. 87. Sone'deki "sapiyor" yalnzca ikincil anlam da bir geri dntr; nce
likle m utsuz bir zgrl ifade eder.
Etkilenm e Endiesi'ne ve ardndan gelen tamam layc alm a
lara Shakespeare'i bulatrm adm , nk Shakespeare ve zgnlk
zerine dnm eye o dnem de hazr deildim. O ysa son drt yz
yln en etkili olm u yazarn darda brakarak etkilenm e sorunu
nu enikonu irdelem ek mmkn deildir. Shakespeareseverler ve
Shakespeare dostlar karsndakinin ne dediine asla kulak verme
dii iin -k i bu da u ironik hakikatin parasdr: Bizi yaratan b
yk lde Shakespeare'dir- bizim de birbirim izi sahiden dinleyip
dinlem ediim izden pheye dyorum bazen. Bizim anladmz
anlamyla insann icad her trl edebi etkilenm enin ok tesinde
bir etkilenm e tarzdr. Emerson'un bu ak zerine sylediklerine
yeni bir ey ekleyebileceim i zannetmiyorum. Representative Men
deki (rnek Adamlar, 1850) "Shakespeare; ya da air" adl dene
mesi, airin o dnem deki ve gnm zdeki merkeziliini eksiksiz
olarak kestirm i olmas bakmndan hl benzersizdir:
Shakespeare kalabaln olduu kadar gzide yazarlar kategorisinin de
dndadr. O tasavvur ed ilem eyecek kadar zekidir, dierlerinin zeksysa
* Misprision yanl davran, idari yolsuzluk, yolsuzluklara gz yummak vs.
gibi anlamlara da gelir, -.n.

12

ETKLENME ENDES

tasavvur snrlar dahilindedir. yi bir okur bir ekilde Platonun beynine

girebilir ve oradan dnebilir: am a Shakespeare'in beynine girem ez. B izler hl kapnn dndayz. cra yetenei bakmndan, yaratclk bakm n
dan Shakespeare'in bir benzeri daha yoktur. H i kim se daha iyisini tahay
yl edem ez. O bireysel bir benlikle uyum lu inceliin ulat son aam ay
d - yazarlarn en incesi ve yazarln sunduu olanaklarn en u noktasy
d. Bu yaam bilgeliin in yannda tahayyl gc ve iirsel yetenekten de
ayn oranda nasibini almtr. Efsanesinin birer parasn oluturan m ah
luklar, sanki bunlar kendi evin in ats altnda yaayan insanlarm gibi
biim ve duygularla donatmtr; gerek insanlarn ok az arkasnda bu
kurmaca karakterler kadar farkl karakterler brakmtr. Bunlar zl oldu
u kadar gzel de bir dille konuurlar. G elgelelim yetenekleri onu asla
gsterie itmemitir. stelik bir gne bir gn ayn telden alm deildir.
Onun tm yeteneklerini her an her yerde hazr bir insanlk ynetir. Yete
nekli bir insana anlatacak bir hikye verin, tarafll hem en ortaya kar.
Tesadfen ne kan belli gzlem leri, kanaatleri, konular vardr ve o hep
sini birden kullanp tehir eder. Bir ksm n tka basa doldurur, dier bir
ksm a brakr, nesnenin uygunluuna d eil, kendi uygunluuna ve gc
ne bakarak hareket eder. A m a Shakespeare'in hibir kendine zgl, s
rarla zerinde durduu hibir konu yoktur; her eyi alelusul sunar: niza,
tuhaflk yoktur: nek resmi filan yapm az, ku gzlem ek le ilgilen m ez, by
le yapm acklklar umurunda deildir: G zle grlr bir bencillii yoktur:
Byk olan byklne yarar ekilde anlatr: kk olan da alttan al
ta. Vurgusuz ya da iddiasz bir zeks vardr: topra da yamalarna zah
m etsizce tayan doa kadar gldr o. btn grkem iyle havada szlr
ve toprak tamay da havada siizlm eyi sevdii kadar sever. Kaba kom e
dilerde. tragedyalarda, anlatlarda ve ak arklarnda ayn derecede gl
olm asnn arkasnda bu vardr; yle usuz bucaksz bir m eziyettir ki bu,
her okur dier okurlarn alglarna arp kalmaktadr.

Bu pasajdaki kilit cm le "bizler hl kapnn dndayz", zira

Emerson burada kurnazlkla "yabanc" (foreign) szcnn eti
molojisini -Shakespeare'de yalnzca "haneden olmayan biri ve
dolaysyla kapnn dnda olan biri anlamna g elir-hatrlatm akta
dr. Bu kt dnem de Shakespeare'i anlamann daha iyi bir yolunu
bilm iyorum , zira bizim Hn Okulu hareketinin tam am Shakespeare' in benzersizliini silip atma peinde halihazrda. Yeni-Marksistler. Yeni Feministler, Yeni Tarihselciler, Franszlardan etkilen
mi teorisyeler, hepsi de bize baka bir eye indirgenmi bir Shakespeare -n g iliz Rnesans'nn "toplumsal enerjileri"nin saf bir
rn- sunarak kltrel m ateryalizm lerini kantlamaya alm ak

NSZ

13

tadr. Benim bu konuda e sevdiim aka Lacan'a (ya da baka bir

adla "Franszlarn Freud'u"na) ve Derrida'ya (ya da baka bir adla
"Franszlarn Joyce'u"na) kendisine "teori" adn veren eyin nihai
zaferini eklem ektir: Foucault ya da "Fransz Shakespeare'i". Franszlar zgnle hibir zaman deer vermemitir. Dahas gecikmi
bir romantizm Fransa'ya gelene kadar Shakespeare oyunlarn da
pek nemsemem ilerdir. Bugn bile Shakespeare'e EndonezyalIlar,
Japonlar ya da A m erikallar kadar deer vermiyorlar. Dnyann drt
bir tarafndaki gerek okkltrllk yanllar iin Shakespeare
vazgeilm ez bir yazardr, dier btn yazarlardan nicelik adan
farkldr ve bu nicel fark o kadar byktr ki niteliksel olarak da
farkllamaktadr. Baka bir yerde uzun uzun anlattm zere. Sha
kespeare yle basite Bat kanonu olarak grlem ez; Shakespeare
dnya kanonudur. Onun her ktadan. rktan ve dilden (Franszlar her
zaman bir istisnadr) insanlara hitap ediyor oluu, kanmca, bugn
moda olan grlerim izin -zellikle de ngiltere ve Amerika'da
yaygn olan bu gre gre Shakespeare kltrel olarak belli bir ta
rihe ve toplum a aittir- mutlak bir inkrdr. Em erson'un doru bir
ekilde tam am lad zere, hibir balam, teatral balam bile Sha
kespeare'i snrlayanla/.:
inin ehli ve kym et bilen baz eletirm enler sad ece Shakespeare'in te
atral deeri zerinden hareket etm eyen; onu yanl bir tespitle air ve filo
z o f olarak deerlendiren btn Shakespeare eletirilerini deersiz gr
yorlar. Shakespeare'in teatral deeri benim gzm de de bu eletirm enlerin
koyduu kadar yksektir, ama yine de bunun tali bir ycr sahip olduu
inancndaym . Shakespeare konum ay seven tam bir insand: dnceler
le ve im gelerle nefes alp veren ve kendisine akacak bir mahre aradn
da tiyatroyu hazr bulan bir beyindi. Shakespeare bundan daha az olsayd,
kendi yerini ne kadar iyi doldurduunu, ne kadar iyi bir tiyatro yazar o l
duunu -d nyan n en iyisi old u u n u - konuuyor olacaktk. A m a zamanla
grld ki dikkatleri bavurduu aratan uzaklatracak arlkta eyler
syleyen biriydi o; ve hikyesinin tm dillere, iire ve dzyazya, arkla
ra ve resim lere aktarlm as, ataszleri haline getirilm esi gereken bir aziz
m ertebesine eriti adeta. Zira bir azizin szlerine bir konum a biim i, bir
dua ya da kanunlar m anzum esi biim i veren her v esile, bu szlerin geer
li olduu alann evrenselliine kyasla nem sizdir. Zeki Shakcspeare'de ve
onun hayal kitabnda da bu byledir. M odern m ziin btn m elodileri
ona aittir: M odem yaam n kitabn da adabmuaeret kitabn da o yaz
mtr: ngilizi ve A vrupaly, Am erikadaki adamn babasn o izmitir:

14

ETKLENME ENDES

nsan izm i, gn ve o gnn iinde yaananlar tarif etmitir: Erkekle

rin ve kadnlarn kalbini, drstlklerini, tereddtlerini ve dzenbazlkla
rn okumutur; m asum iyet hilelerini ve erdem lerin ve ahlakszlklarn tan
zddna dnt geileri o okumutur: ocuun yznde anneden g e
len hatlar babadan gelenlerden ayrabilm i ya da zgrlkle kader arasn
daki ince izgiyi ekebilm itir: D oann polisliini yapan bask yasalarn
biliyordu: nsann payna den tm tatllklar v e dehetler onun zihninde
manzarann gzdeki yansm as kadar gerek ama yum uak bir ekilde ya
tard. Ayrca bu yaam bilgeliin in nem i, ister Tiyatro ister Epik olsun,
biim i ncm sizletirm esidir. Bir kraln fermannn yazl olduu kd
m esele etnek gibi bir ey olurdu bu.

"O modem yaamn kitabn yazmtr" sz meselenin can al

c ksmn oluturuyor: Bizi Shakespeare icat etm itir ve bugn de
snrlarmz hl o belirliyor. u anda yaratc edebiyat deersiz
gren ve Shakespeare'i zellikle demode ilan ederek yerin dibine
sokup karan szde "kltrel eletiri andayz. Edebiyat incele
melerini siyasallatrm ak edebiyat incelemelerinin sonu olm utur
ve bu, gn gelip bilginin de ipini ekebilir. Shakespeare dnyay,
dnyann onu etkilediinden ok daha fazla etkilemitir. Tm H n
llarn paylat varsaym lardan biri, devlet iktidarnn her ey, bi
reysel znelliin -b u znellik William Shakespeare'e ait olsa bile
hibir ey olduudur. Bu hikyeye gre yaadklar akld toplum
sal dzen karsnda dehete den Rnesans dnemindeki ngiliz
oyun yazarlar yaadklar an ya akaklar ya ykclar ya da
bu ikisinin bir karm haline gelmilerdir. Ama bir de yle bir iro
ni vardr ki. bu yazarlarn metinsel ykclklar bile devlet iktidar
n -stelik, iin ilgin taraf tam da teatrallie bel balad dn
len bir iktidar- glendirmeye yardmc olmutur. Emerson'a srf
bu iktidar zrvalklarna panzehir olsun diye geri dnyorum. Mo
dem yaamn kitabn kim yazmtr. Shakespeare mi yoksa Elizabeth-James dneminin siyasal dzeni mi? Bildiimiz anlamyla in
san kim icat etmitir, Shakespeare mi yoksa saray ve bakanlar m?
Shakespeare'in metnini kim daha ok etkilemitir, W illiam Cecil ya
da M ajestelerinin sa kolu Lord Burghley mi yoksa Christopher
Marlowe mu? Bir zam anlar "m uhayyel/yaratc edebiyat" dedii
miz ey edebi etkilenm eden bam sz dnlem ez ve devlet ikti
daryla yalnzca dolayl bir ilikisi vardr. Halihazrdaki kltrel indirgem eciliim iz karsnda ayakta kalabilecek bir yarg standard

NSZ

15

aryorsak, o zaman yksek edebiyatn lam da bu, yani estetik bir ba

ar olduunu ve devlet propagandas olmadn srarla yeniden sa
vunmamz gerekiyor. Elbette edebiyat bir devletin, bir toplum sal s
nfn, bir dinin ya da kadnlara kar erkeklerin, siyahlara kar be
yazlarn, Doululara kar Batllarn karna hizm et edecek ekil
de kullanlabilir, kullanlm tr ve kukusuz kullanlacaktr da, ama
bu bir ey deitirm ez. Gerek ngiltere'de gerekse de ABDde dev
rimci geinen akadem isyenlerin syledikleri kadar i bunaltc bir
ada komedi bilmiyorum. Bunlar Shakespeare'in estetik nceli
ini reddederek ya da her trl estetik nceliin kapitalist gizemliletirmeden baka bir ey olmadn iddia ederek dnyadaki aaIanmlann ve ezilm ilerin adna konutuklarn zannediyorlar. De
diklerine gre bizim Trinculos ve Stephanos'um uz Caliban' Prospero'ya olan esaretinden kurtarm ak iin dnyaya gelmitir. Burada
da Shakespeare onlardan nce davranm ve bize Hnllarn ger
ekten hn duyduklar eyin devlet iktidar deil, Shakespeare'in
gc, icat etm e gc olduunu retmitir. Hepsini ge kalmlar
listesine ekleyen N ietzsche kadar olamadklarndan, bizim Hnl
larmz sadece Tanrnm lmn yeniden beyan etm ekle yetinmek
istemiyorlar, bu yzden de Shakespeare'in lm dnda bir ad ve
rem eyeceim iz eyden medet ummaya kalkyorlar.
Coleridge hibir zaman lmeyen insanlardan, kanona gemi
yazarlardan bahsetmiti. rencilere l Beyaz Avrupal Erkekle
ri ya da yine en basit ekliyle William Shakespearei hor grmenin
retildii gnm zde ok eskimi bir konuma tarz dorusu. Ede
bi etkilenm enin en byk dorusu bunun direnilem eyen bir endie
olmasdr: Shakespeare onu gm menize, ondan kam anza ya da
yerine baka birini koym anza izin vermeyecektir. Hem en hepim iz
Shakespeare'in oyunlarnn gcn, ounlukla da oyunlarna git
meden ya da metinlerini okumadan, tmyle iselletirmiizdir. A l
man air Stefan George lahi K om edyay "alarn Kitab ve O ku
lu" diye adlandrdnda, yalnzca byk airlerin eitim inden bah
sediyordu. Geri kalanlarm z, kanlm az olarak, alarn Kitabn
ve Okulunu Shakespearein oyunlarnn oluturduunu renir. zc bir hm anist olarak konum uyorum , byle bir iddian yok, bir
eletiri teorisyeni olarak da konumuyorum, zira bu da benim iim
deil. Ben bir iirsel etkilenm e teorisyeni olarak Shakespeare'den

16

ETKLENME ENDES

nasiplenen endieli biriyim, bu rol zihinlerimizi ve ruhlarmz ya

ratm Shakespeare'i geriden takip eden bizler iin kanlmazdr.
Edebiyat, yani Shakespeare, bavurduu btn metaforlar sadece
bilmeyle ilikiliymi gibi yalnzca bilgi zerinden dnlemez.
Shakespeare'in her yere yaylm terimleri istek m etaforlandr ve
dolaysyla yalan lem inin bir parasdr. sten (will) anlaylar
mzn ou Willden gelir,* nk Freudun Ak ve lm drtleri
dedii bu istek m etaforlarnn bulunduu alan Shakespeare icat et
mitir.
Shakespearele gerek ilikim iz udur: Onu tarihselletirmeye
ya da siyasallatrm aya alm ak beyhudedir, nk bizler Shakespeare'den fazlasyla am a fazlasyla etkilendik. Shakespeare'den bu
yana hibir gl yazar onun etkisinden kaam am tr - tabii be
nim "Fransz Shakespearei" dediim ufak tefek ya da pigme tiyat
rocuyu bile muhtemelen kabul etm eyecek olan dikkafal Franszlar yine istisna kabul ediyorum. Frank Kermode Shakespeare'in tra
gedyalarnn kefe kt "inanlmaz eitlilikte olanaklar"dan bah
seder ki bana kesinlikle doru geliyor bu. Eer insann benliinde
herhangi bir edebi olanak varsa, gerekten de inanlmaz eitlilikte
-herhangi birimizin tek bana alglamay umabileceinden daha
faz la - olan olanaklardan kim kendisini koruyabilir ki? Kanonik
edebiyata Hn duyanlar yle ya da byle Shakespeare inkarcla
rndan te bir ey deildir. O nlar toplumsal devrimci, hatta kltr
asileri bile deiller. O nlar Shakespeare'in etkisinin verdii endie
lerden mustarip olanlardr.

II
O scar Wilde "btn kt iirler samimidir" gibi gerekten byk bir
laf etmiti. Kukusuz btn byk iirlerin sam im iyetsiz olduunu
sylemek zordur, am a elbette hemen hepsi yalan sylemek, edebi
yat sanatnn zn oluturan kurgular yaratmak zorundadr. Sahici,
yksek edebiyat m ecazlara dayanr, yani yalnzca mecaziliini yi* Bloom burada Shakespeare'in nismi olan William'), isten, irade anlam
na da gelen "will" eklinde ksaltarak bir kelime oyunu yapyor, -y.h.n.

NSZ

17

tinmi m ecazlardan deil, nceki mecazlardan da kaar. Eletiri gi

bi, ki eletiri ya edebiyatn parasdr ya da bir hitir, byk yazlar
da her zaman nceki yazlar gl (ya da zayf) bir ekilde yanl
okumakla meguldr. M etaforik bir esere kar taknlacak her trl
duru metaforik olacaktr. Parlak bir zek olan Paul de M anla on
yllardr sren, (benim am dan) yararl eletirel ihtilaf, sonunda,
nceki cm lede ifade edilen iddiada toplanmtr. Paul de Man bir
edebiyat eseri karsnda benimsenecek epistem olojik bir tutumun
m ecazlar labirentinden km ann tek yolu olduunu iddia ederken,
ben bu tr bir tutum un, ne eksik ne fazla, tam da dierleri gibi bir
mecaz olduu yantn verdim. roni, esas anlam yla, yani bir ey
sylerken baka bir ey kastetmek (alegori) anlamyla epistemoiojik m ecazlarn-m ecazdr ve Paul de Man iin edebi dilin kendisinin
koulu -yapbozum cularn inceledikleri u "srekli anlam parabaj/.v'ini* reten k o u l- da odur.
Shakespeare ne zaman samimidir? Bu absrd soru bizi Shakes
peare ve doann her yerde ayn olduunu syleyen tuhaf kurmacaya geri gtrr. ahsen ben de bu kitapta Shakespere'in kendisin
den yalnzca iki ay byk olm asna karn 1587'den 29 yanday
ken feci bir olayda yaamn kaybettii 1593'e kadar Londra'daki
bir numaral oyun yazar olan esas selefi ve rakibi O vidiusu Chris
topher M arlowe'a kar mr boyunca etkilenm e endiesi duyduu
nu reddederek bu kum acann kurban olm utum . 1587de Shakes
peare Stratford'dan Londraya gitti ve m uhtem elen bir matbaacnn
yannda rak olarak ie girdi. Burada geirdii sre tashihten nef
ret etm esine yol am olabilir (genliim de ben de bu ie bulam
olduum iin kendi yazlarmn son okumasn yapm a konusunda
ok baarszmdr). Grnen o ki Shakespeare "tescilli" drt yap
rakl formalarn bile hibir zaman son okumasn yapm am tr, tek
istisna hamisi (ve bazlarna gre ) Southam pton kontuna ithaf
ettii Venus ve Adonis ile The Rape o fL ucrece dir (Lucrecein fa
li). Shakespeare m atbaacdaki kabir azabndan sonra muhtemelen
tiyatroda suflr yama olarak ie girmi, ardndan aktrlk ve en

* Grek komedyasnda, biiriin oyuncularn sahneyi terk ellikleri ve koronun

seyircilere dorudan hilap ederek oyunun konusuyla hibir ilgisi olmayan bir ko
nuda konutuu nokta, -y.h.n.

18

ETKLENME ENDES

sonunda da oyun yazarl yapmt. Marlowe ise tpk Shakespeare

gibi bir zanaat ocuu olmasna karn niversite eitimi grm
ve kukusuz, o dnem de toplumsal adan ikircikli bir meslek olan
oyunculua burun bkmt.
M arlowe ve Shakespeare dneminin dier byk oyun yazan
Ben Jonson, yazarlktaki yerini salamlatrdktan sonra oyunculu
u brakmt. Oysa oyunculuk kariyeri hakknda ok az bilgiye sa
hip olsak da Shakespeare'in oyunculuu hibir zaman brakm ad
n biliyoruz. Shakespeare ne soytar, ne kahraman ne de kt adam
rolleri oynard ve grnen o ki bugn biraz tuhaf bir ekilde "ka
rakter oyuncusu" dediim iz rolde muteber grlyordu. Hamlet'te
Hayalet'i, Size Nasl Geliyorsa'da yal Adam', baka oyunlarnda
da kral rollerini oynadn biliyoruz. Dahas H amlet'te kendi doal-ifti olan Oyuncu-Kral' oynadndan da phelenebiliriz. Sha
kespeare muhtem elen krk yandayken. Ksasa Ksas ile Othello'
yu yazd dnem de oyunculuu brakmt. M eredith Anne Skura
nemli almas Shakespeare the Actor and the Purposes o f Pla
ying'As (Aktr Shakespeare ve Oyunculuun Am alan, 1993) oyun
larn, oyuncu olm ann gururu ve aalaycl konusundaki farkndalna odaklanr - tmyle Shakespeare'in kendisine ait bir
ey olmasa da sanatnn kritik bir parasym gibi grnen bariz,
narsisiste bir iftdeerliliktir bu. Christopher M arlowe Shakespe
are'in sanat asndan VI. H enry lemesi ve III. R ich a rd yazd
dnemden (1589-93) Titus Andronicus'a (1594) ve Shakespeare'in
Marlowe'un II. Edward'm at II. Richarda (1595) kadar kritik
bir yere sahip olmutur. Bugnk adyla istihbarat ajan olarak a
lan M arlowe, II. R ichard m yazlmasndan iki yl nce, m uhtem e
len emrinde olduu devletin emriyle bir meyhane kavgasnda ld
rlmt.
Marlowe ve Shakespeare'in birbirlerini ahsen tanmyor olm a
lar pek mmkn deildir, zira drt yl boyunca Londra sahnesine
yazmak iin rekabet iinde olmulard. lk tarih oyunlarna ya da
ilk tragedyasna nazaran ilk kom edyalarnda ok daha etkileyici
olan Shakespeare. M arlowe'un Timurlenk ve (Maltal Yahudi'nin
kt kahraman) Barabas gibi harikulade karikatrleriyle uzaklan
yakndan alakas olmayan byk roller yaratmaya baladnda,
M arloweun dnyasnn ok tesinde bir estetik dnyaya girmiti.

NSZ

19

III. Richard ve Titus Andronicus'iaki M aripli Aaron tamamen Mar

lowe kokmaktadr. II. Richard Marlowe'un II. Edward'i ile Hamlet
arasnda bir yerlerdedir; Juliet ve M ercutio, Bottom ve Puck, Shylock ve Falstaff ise Shakespeare'in Marlowe'u skartaya karmaya
balad karakterlerdir. M arlowe olgun Shakespeare ile karlat
rldnda hl olaanst bir airdir, am a asla tiyatrocu deildir.
Ne var ki benim bu kitapta iddia ettiim zere. Shakespeare'in Mar
lowe'u bir balinann bal mideye indirmesi misali yalayp yuttu
unu sylemek, M arlowe'un btn oyun yazarlarnn Moby-Dick'
inde yaratt ar hazmszlk sorununu grm ezden gelmek anla
mna gelir. M arlowe asla gelime kaydetm em itir ve otuz yan
grseydi bile asla kaydetmeyecekti. Shakespeare ise haddinden faz
la geliim gsteren biriydi ve sonuna kadar deneyciydi. Shakespe
are insanlar anlatma konusundaki srlarndan bazlarn Kutsal Kitap'tan ve Chaucer'dan renmiti, Marlowe ise Dr. Johnson'n ile
ride verecei adla "genel doann adilane temsili" ile pek ilgilenmi
yordu. Ne var ki M arlowe Shakespeare'e tebelle olmutur; Sha
kespeare bir yandan savunmac bir tarzda selefinin parodisini ya
parken bir yandan da Maltal Yahudi'nin yazarndan gerek hayatta
gerekse de sanatta hangi yne gitmemesi gerektiini renmiti.
Fakat M arlowe'un tiyatroyu ar ahlaki vurgulardan ve ahlak zabtalndan kurtardn ve tiyatroya bilgilenm ek ya da terbiye edil
mek iin gelm eyen byk kalabalklar elendirm enin yolunu at
n biliyor olsa gerek. Russell Fraser Young Shakespeare (Gen
Shakespeare, 1988) adl eserinde hakl olarak Shakespeare'in hik
yesinin M artow ela birlikte baladn syler ve Shakespearein
Kral John oyununun M arlowe'un at yaralar nedeniyle baarya
ulaamadn syler, ki bunda hakl da olabilir. Ben Ttts Andronicusu yalnzca M arlowe'un arkada Thom as Kyd'in ve Marlowe'un
kendisinin kastl bir parodisi olarak okuyabiliyorum , am a Shakes
peare aratrm aclarnn ounun gr aksi yndedir. Ama M a
ripli Aaron, M arloweun Barabas'n feci bir taklidi deil de nedir?
Shylock bile, Shakespeare'in iki yana da ekilebilecek Yahudi d
manlna ramen. Marlowe'un karikatriims M altal Yahudisi'ne
kar bir tepki-oluum udur - nastl ki Maltal Yahudi "bizi ineler
seniz, bizim de vcudum uz kanam az m?" diyem ezse, Shylock da
"Bazen gider su kuyularm zehirlerim" diye baramaz.

20

ETKLENME ENDES

Kitaptaki bir-iki retorik rnee karn, "etkilenme endiesi"

derken hibir zaman Freudcu Oidipal bir rekabeti kastetmedim.
Shakespeareci bir Freud okum as, ki bunu Freudcu ya da baka tr
de bir Shakespeare okum asna tercih ederim , Freud'un Hamlet
kompleksinden (Oidipus kom pleksinin gerek ad budur) ya da
Shakespeare'le balantl bir etkilenm e endiesinden m ustarip ol
duunu onaya koyar. Bu meseleyi yaknlarda baslan kitabm The
Western Canon da (Bat Kanonu, 1994) enine boyuna tarttm
dan. burada Etkilenme Endiesi'nin ne kadar zayf bir biimde yan
l okunmu olduunu ve hl da okunmaya devam ettiini m rl
danmak dnda fazla bir ey sylem em gerekmiyor. Bu kitabn
yetkin bir okuru, yani kimi kastediyorum: Sac ya da solcu fark et
mez. bir Komiser ya da deolog olm ayan, edebiyat duyarllna sa
hip herkes, etkilenm e endiesinin selefle ilgili olmaktan ok hik
ye, roman, oyun, iir ya da denemelerde ve bunlar tarafndan baa
rlan bir endie olduunu grecektir. Endienin sonradan gelen ya
zar tarafndan iselletirilip iselletirilemeyecei koullara ve ya
zarn kiisel zelliklerine baldr, ama bunun pek bir nemi yok
tur: Byk iir baarlm endiedir. "Etkilenme" hepsi de doas
bakmndan son kertede savunmac nitelikte olan bir ilikiler m atri
sini -im geci, zam ansal, tinsel, psikolojik- ima eden bir metafordur.
En nemlisi (ve bu kitabn merkezi konusu da budur): Etkilenm e
endiesi karmak bir gl yanl okuma edim inden, benim "iir
sel yanlg ya da yanl okuma" adn verdiim yaratc bir yorum
dan doar. Yazarlarn endie olarak yaadklar ve eserlerinin de if
a etmek zorunda kaldklar eyler iirsel yanlgnn nedeni olm ak
tan ziyade sonucudur. Gl yanl okuma ilk srada gelir; edebiyat
eserine k olmak gibi bir ey denebilecek derin bir okuma edimi
girmelidir iin iine. Bu okum a muhtemelen kiiye zg olacaktr
ve mphem olmas da neredeyse kesindir, fakat bu mphemlik r
tl olabilir. Keats'in Shakespeare. M ilton ve W ordsworth okum a
lar olmadan Keatsin kasideleri ve soneleri ve iki Hyperion'u ol
mazd. Tennyso'n Keats okumas olmasayd, Tenyson diye biri
de olmazd dersek abartm olmayz. Kendisinden nceki airlerin
iirlerini okum akla bir eyler kazandn hep sert bir ekilde red
detmi olan Wallace Stevens, bazen hor grd, neredeyse hibir
zaman aka taklit etm edii, ama yine de tekinsizce yeniden dirilt

NSZ

21

tii Walt W hitman olmasayd bize deerli hibir ey brakamazd:

ek benim iin , g e c e rzgr, m ee aacnn grltl
yapraklarnda.
B en yorgunum . U yu benim iin , tepenin stndeki sem a.
B ar benim iin, n eeli gn e, sesli, daha se sli, d od u u n d a.

III
Dogmatik olmas gerekm eyen ekillerde, gl iirler her zaman
yeniden dirili alametleridir. ller geri dnebilir de dnm eyebilir
de, ama sesleri canl gelir - paradoks gibi grnse de asla salt tak
litle deil, aksine en yetenekli haleflerin yalnzca en gl selefleri
zerinde icra ettikleri rekabeti (agonistic) yanl okum ayla. Ibsen
etkilenm eden belki de herkesten ok nefret ediyordu, zellikle de
kendisinin gerek selefi Goethe'den ok Shakespeare olduu iin.
Bu ekilde Shakespeareden kirlenme korkusu neyse ki en iyi Ibsenci ifadesini Norveli oyun yazarnn Shakespeareden kanmak
iin kefettii eitli tarzlarda bulmutu. H ortlaklardaki Bayan Alving'in ilk bata Shakespearei hatrlatan hibir zellii yokm u gi
bidir, ama kendisini deitirm ek isteme konusundaki olaanst
yetenei, tam da Shakespeareci ve ok ince bir ne karm a tarzna
dayandndan gayet Shakespearevari bir karakterdir. Hedda Gabler, en az D ostoyevski'nin Svidrigaylovu ve Stavrogin'i kadar, ata
larn u nc nihilistlerde bulur: lago ve Kral L^or'daki Edmund.
Etkilenme End'esi'm yazdm dnemde hl E rken Dnem Ro
mantik airlerin sarholuu iinde olduum dan yaratc yanl oku
ma olgusunu Aydnlanma sonras yazarlarla snrlam aya alm
tm - A M ap o f Misreading' de ve sonraki eserlerim de dzelttiim bir
vurgudur bu. Bir an ironisi baka bir an da ironisi olamaz,
ama her trl yaratc edebiyatn rekabeti tem elinde etkilenm e en
dieleri yatar. Agon, yani estetik stnlk ekim esi antik Yunan
edebiyatnda ok barizdi, ama bu ekim e farkl kltrler arasnda
ki niteliksel bir farktan ziyade niceliksel bir farkt. Platonun Homeros'la ekimesi Bat edebiyatnn merkezi agcu/'udur, ama He
mingway ile selefleri arasndaki ve H entingw ay'in takipileriyle

22

ETKLENME ENDES

stat arasndaki parodik elem elere kadar giden daha pek ok m

cadele vardr.
Byk bir yazar kltrel ge kalml asla kabul edemez, fa
kat Borges ikincilliinden faydalanarak kendisine bir kariyer yarat
mtr. Bana gre ge kalmlk hi de tarihsel bir durum deildir,
aksine bal bana edebi durum a aittir. eitli akmlardan -M arx,
Foucault ve siyasal fem inizm m eneli- hnl tarihselciler bugn
edebiyat esasen evresel bir toplum tarihi olarak inceliyorlar. O ku
run yalnzl -g y a "toplumsal varla" sahip olmad iin redde
dilen znellii- bir kenara atlmtr. Angels in America (Am erika1
daki Melekler) adl oyunun yazan Tony Kushner yazarln cmert
bir ekilde bakalarna tahsis ederken. Brecht'in intihalci duruunu
tuhaf bir ekilde dzanlam na indirgemi olur. Bu tuhaf olabilir
ama bugn Anglo-Amerikan akademik dnyasnn enkazna hk
meden "Fransz Shakespeare'i" ile karlatrldnda netliin da
niskas da saylabilir. Shakespearein yalnzl kaybolmu ve bu
nun yerini eseriyle Rnesans dnyasnn snf ya da toplumsal cin
siyet temelli g-sistem lerini ykt varsaylan bir oyun yazar al
mtr. Bu tuhaf ve olduka um utsuz Shakespeare anlay devrim
ci geinse de pragmatik adan gerek Shakespeare metinlerinin
yerine fevkalade seici balamlar koymak anlamna gelir. Shakespeare'in siyasi grleri, dini ya da toplum anlay hakknda gerek
anlamyla hibir ey bilm iyoruz ve alakasz balamlar st ste y
mak da zaten hnl olanlarn hncn artrmaktan baka bir ie yara
mamtr. Bizim ge kalm lm z belli ki Shakespeare'in ge kal
mln arada geen drt yz yllk tarihin fazladan yknden da
ha da fazla amaktadr.
Etkilenme endiesinin -b izim Slakespeare'e ilikin kendi endi
em izin- farkna varmak ksmen de olsa bizi akademik ge kalm
ln hnlarndan kurtarabilir. Shakespeare'i tarihselletirm ek, si
yasallatrmak ve hatta feminenletirmek - bunlarn hepsi gereksiz
giriimlerdir: Shakespeare btn bunlar her zaman bizden nce
yapmtr. O (bildiim iz kadaryla) kimseyi kendi dneminin ikti
dar yaplarndan zgrletirm em itir ve bugn de bizi mevcut pis
lik iindeki toplumsal kstlam alardan kurtaramaz. Shakespeare'de
nihai yarglar arayanlar sukutu hayale urarlar. Dahas pragmatik
adan onu kendi harikulade nihilistleriyle denk tutma tehlikesi de

NSZ

23

vardr. Shakespeare'in enerjileri nelerdir? M arlow e'ia olan ilikisi,

estetik rekabetin tesinde, yaadklar an toplum sal enerjilerinin
u ya da bu ekilde bir paras myd? Shakespeare'in enerjileri
Sokrates ncesi bilgelerden bu yana btiin yazarlar geride braka
rak, retorik, psikoloji ve kozmolojiyi o kadar birbirine kartrm
tr ki en byk oyunlarnda bunlar birbirinden ayrm ak imknsz
dr. Shakespeare iin bunlar, tpk Em pedokles ve onun izinden gi
den Sofistler iin olduu gibi tek bir varlktr. Salt retorik bir ele
tiri, psikolojik bir indirgemecilik, kozmolojik bir perspektif - bun
larn hibiri Shakespeare'i ya da onun stnlne yaklamaya
balayan bir yazar anlamak iin tek bana yeterli deildir. Shakes
peare dier salt sekler yazarlarn hepsini geride brakarak tarihin
kendisini yaratm asndan ok bizzat kendisi tarihi yaratmtr. Sha
kespeare'i tarihe geri dndrmek maneviyat bozucu bir abadr ve
bir dereceye kadar tarihst bir maceradr. Edebiyat tarihi ya da
toplumsal tarih nedir ki hem? Nietzsche'nin tarihn yaam iin kul
lanlmasna ve ktye kullanlmasna ilikin denem esinde -E tk i
lenme E ndiesi'ni oluturan yazlara balarken kalk noktalarm
dan biri de b denem eydi- berrak bir ekilde ifade ettii zere, "tarih"e, tm tuzaklaryla perspektifilik hkmeder.
Essays: First Series (Denemeler: Birinci D izi) eserinin ilk de
nemesini "Tarih" yazsna ayran Emerson biyografinin her zaman
ilk tarz olduunu hatrlatr:
zel hayatm zda hep tarihin empatik olgularyla karlayoruz ve
bunlar burada doruluyoruz. Her tarih znelleir: bir baka deyile tarih
diye bir ey yoklur, yalnzca biyografi vardr. Her zih in tm dersleri ken
disi iin kartm aldr - tm zem ini kendisi dolamaldur. G rm edii, yaa
m ad eyi bilem eyecektir de. nceki an kolayca kullanlabilsin diye
bir form le ya da kurala dntrd ey, lam da bu kuraln oluturduu
duvar yznden kendi kendini dorulam a yeteneini kaybedecektir. Bir
yerde, bir zaman bu kaybn ii kendi yaparak tazmin etm ek isteyecek ve
bunu elde edecektir.

Soneleri dnda kendisi hakknda ok az bilgiye sahip olduu

m uz -bildiklerim iz arasnda da neyin kesinlikle doru olup neyin
olmadndan asla emin olam ayz- Shakespeare'de, zaten uzun za
man nce gzden dm olan biyografik eletiri pek ilemez. Ama
iyi bir Shakespeare biyografisi (mesela Russell Fraser'nki) her tr

24

ETKLENME ENDES

l tarihselcilikten evladr, nk bir akademik tarikat ya da mezhe

bin propagandasna maruz kalm aktansa en azndan Shakespeare ve
Fraser'le ba baa oluruz. Daha da iyisi Shakespeare zerine yazl
m tek iyi romandr: Shakespeare'in Hamlet'le ilikisi hakkndaki
verimli speklasyonlarla bizi Ulysses'teki ktphane sahnesine ge
ri dndren. Anthony Burgess'in Joycevari Nothing Like (he Sun
(Benzemez Gnee). Joyce, Burges ve Fraser farkl ekillerde de
olsa Shakespeare'in bize dayatt u art kabul ederler: Shakespe
are hepimizi o kadar etkilem itir ki onun dna kamayz. Eletiri
Shakespeare'in esiri olduum uzu grmemenin verdii burnu b
ykle kendisini kaptrdnda baarsz olmaya mahkmdur. Onu
inceleyebileceim iz tek aralar da ya Shakespeare'in kendisi bul
mutur ya da o kusursuzlatrmtr. Shakespeare'den hi holan
mayan W ittgenstein. felsefeyi tanyabileceim iz en iyi zihne kar
savunm aya alrken Shakespeare'in bir yazar olmaktan ziyade
"bir dil yaratcs" olduunu iddia etmiti. Falstaff. Hamlet ve Iago'un dil yaratclar olduunu, Shakespeare'in ise bunlar aracl
yla bizi yarattn sylemek daha doru olur. Heidegger ve pe
indeki Fransz gruha ramen dil, Shakespearein yerine dn
mez: Shakespeare bu konuda dier yazarlarn hepsini ve bildiimiz
herkesi geride brakarak, her eyi yeni batan kendisi iin dn
mt. Sadece ama sadece tek bir dnce dnm de deildi;
btn dnceleri hepim iz iin dnm t ki iin hayretlere ayan
yan da budur. Yeni bir Shakespeare tapnmas yaratmak deil der
dim; ancak Shakespeare'in lm nden sonraki drt yzyllk sre
de yaratt etkiyi kestirmeye altm zda herhangi bir abartma
da mmkn deildir. Hi kuku yok ki, kalben her zaman bir oyun
cu olarak kalan Shakespeare yazd her eyi belli bir aktrn oy
nayaca bir rol olarak tasavvur etm iti, ama bunlar yalnzca roller
olarak grmek de kaamaktr, zira bunlar ister oyuncu olalm ister
olmayalm bizim iin bir rol halini almtr. Doduumuzda bu b
yk ahm aklar sahnesine geldiim iz iin alarz. Lear Sleyman'n
Bilgeliini yanklar, am a Kutsal Kitap'n bariz otoritesi Kutsal Kitap'a deil. Shakespeare'e aittir. Bizler Tanr'nn cennete geri dnen
ocuklar olmaktan ok, kefedilmemi lkeye giden "zamann maskaralar"yz. Mesele inan deil, insan doasdr ve Shakespeare bu
doay kendi yeniden icad olacak kadar younlatrmtr. Eer biz

NSZ

25

kendimiz Shakespeare'in ocuklarysak, kkenlerim izi ve ufkum u

zu onun diline, 22.000 ayr szckten oluan s z daarcna dayandryorsak, Shakespearei nasl tarihselletirebiliriz?

IV
Shakespeare ve iirsel etkilenmenin neredeyse zd e olduunu sy
lemekle Shakespearein Bat'nn edebiyat kanonu olduunu syle
mek arasnda ok fark yoktur. "Estetik d e er'in K ant'n bir icad ol
duunu syleyenler kacaktr, ama pragm atik olarak bizim edebi
deer yargmz esasen Shakespeare'in estetik stnl belirle
mitir. Hazlittin m kem m el denemesi "Nazm Sanat zerine"de
Shakespeare'in ismi yaklak yirmi kez zikredilir, ama Hazlitt kendi
kavraynn ne denli Shakespeare'in etkisine grirdiinin farknda
deilmi gibidir:
Bir eyi kendim iz grrz ve onu bakalarna var oldu unu h issettii
m iz ekilde ve, kend im ize ramen, onu dnm eye zo rlan d m z ekilde
gsteririz. Tahayyl istencin belirsiz ve srarl arzularn cisim letirip ekil
vererek bariz biim de belirginletirir. - O eyin bu e k ild e olm asn deil;
aksine olduu gibi grnm esini isteriz. Zira bilgi b ilin li gtr; ve zihin,
ahlakszln ya da ahm akln kurban olabilir ama burada artk safdil de
ildir.

Hazlitt "Nazm Sanat zerine"de Macbeh't&n iki alnt yapar,

ama kukusuz H azlitt'in ele ald konu zel o larak M acbeth deil
dir. Yine de bu pasaj genel olarak tahayylle de il, M acbethin teh
likeli derecede proleptik tahayylyle-sanrl v e M acbethin bilin
cine hkm eden bir tahayylle- ilgilidir. Hazlitt kendisini hem kir
leten hem de tedavi eden Shakespeare'in sanat araclyla Macbeth'in istencinden temizlenmektedir. Dr. Johnson'dan sonra ngi
lizcede hibir eletirm en Hazlitt'in eline su dkem ez, fakat o yine
de bilm eden Shakespeare'in etkisine teslim olur.
Shakespeare'in o dnemdeki seyircilerinin yargs, hatta bee
nisiyle bizim kiler arasnda hemen hemen hi fark yoktur. Tpk bu
gn olduu gibi o dnem de de Shakespeare'in e n byk baarlan
Hamlet ve Falstafft. Ben Jonson ve 1590-1630 aras dnem in ne
redeyse btn oyun yazarlar seyircilerinden fazllasyla yaknmtr,

26

ETKLENME ENDES

ama Shakespeare'in oyunlarnn alglanna dair hibir ikyeti

yoktur, o daha ok oyunculardan ikyet eder. Elimizdeki btn ka
ntlar Shakespeare'in ilk kt anda etkili olm aya baladn ve
lmnden sonraki drt yzyla egemen olduunu gsteriyor. Eer
evrensel bir edebiyat sanat diye bir ey olmusa, bu sanat Shakes
peare'in sanatdr: adalarna doann ta kendisiymi gibi gr
nen, bizim iinse doaya dnm bir sanat. Shakespeare'in bir
gizemi varsa, o da "doa"y ve kendi am alan asndan yararl
grd kendisinden nceki tm edebiyat sanatn gasp etm i ol
masdr. Ovidius, Chaucer ve Marlowe, adalarnn da anlad
zere, Shakespeare'in birleik selefi haline gelmiti. Keza Shakes
peare'in yeni bir temsil normu getirdiini de anlamlard. Farkl bir
insan ya da ey anlamna gelen bir isim olarak "apayr" (distinct)
szcne ok nadir rastlanr ve "Anka ile Kumru" balkl at
iin Shakespeare tarafndan icat edilmi olabilir:
Ak iinde birleip yle sevitiler ki
Kavutular, tek varlk oldular, tek bir cevher:
Apayr olsalar da ayr ayr deiller.
Say kavram ld: hitir bir ya da iki.*
Dryden Troilus ile Cressida'mn "dzeltilmi" versiyonuna (1679)
yazd nszde. Shakespeare'e "karakterlerini ayrk (farkl) yap
ma" izni verilmi olsa gerek der - bu doru tespit Shakespeare'in
eserlerine yazd nszde (1765) Dr. Johnson tarafndan da tekrar
edilir. Fakat Johnson, Dryden'n sylediklerini daha da gelitirir:
"O byk ve genel karakterleri birbirinden ayrt etm ek ve dolay
syla gelecee miras brakmak kolay i deildir, ama belki de hibir
air karakterlerini Shakespeare kadar apayr ekillerde yaratm am
tr." Buradaki vgnn m erkezinde "apayr" szc vardr. Bu ta
bir Shakespeare'in o dnem den beri btn temsilleri etkilemek ko
nusunda sahip olduu sonsuz gce iaret eder. Kendisinden nce ya
da sonra gelen hi kimse onun kadar keskin bir (i ve d) kulaa sa
hip olmam, hi kimse karakterlerinin seslerini onun kadar eit
lendirerek apayr bir nitelik vermek konusunda bu denli istikrar ser* eviri uradan alnd: "Anka ile Kumru", ev. Talat S. Halman. Kitap-lk,
no. 55, Eyliil-Ekim 2002, s. 45-7. -.n.

NSZ

27

gilememitir. Burada bir kez daha Shakespeare'in gasplarnn -h em

doay hem de sanat gasp ed iinin- kuvvetiyle kar karya geli
riz. Eletirel bir fikir olarak etkilenme endiesi, Marlovvecu kahraman-kt adamn M arlowe'un ilgilerinin ve arzularnn k yl
uzanda bir eye dntrdkten sonra Shakespeare'in bir kez sa
hip olduu btnsel temsil zgrlnden daha acm asz bir snav
dan geemez. Shakespeare'in kazand zaferin hem onun "apayr"
karakter izim ine hem de iirsel etkilenme srecine ilikin anlay
mza neler kattn grmek iin Shakespeare'in M arlow ela eki
mesine dnyorum.
M arlowe gerek insan karakterini gerekse de insan kiiliini
temsil etm ekten o kadar uzaktr ki olgun Shakespeare ile karlat
rarak okuduum uzda grotesk grnr. Benim Shakespeare'in M ar
lowe zerine Son Yargs diye yorum ladm Kral Lear'daki Ed
mund gibi, ne M arlowe ne de onun bakarakterleri insani duygu
olarak tanyabileceim iz bir eyi aa vururlar. Bir air olarak
M arlowe, Shakespeareden ok Rimbaud ve Hart Cranee yakndr.
Onda zbilinliliin yerini belagatlilik ya da szck bilililii alr
ve yakarm a ya da byl szler syleme olaan tarz haline gelir.
M arlowe'un Shakespeare zerindeki etkisinin asl artc yn bu
etkinin bu kadar uzun srm olmasdr; Kral John da (en ge,
1594) hl grlebilir bu etki, ama Pi Faulconbridge'in John'a a
t tamamlannca kaybolur ve artk II. Richard1m (1595) dnyasna
geeriz. Shakespeare'in VI. Uenry mn ilk ksm n tamamladktan
sonra alt yl boyunca Marlowe konusunda yaratc bir saplants ol
mutur. Bana gre Shakespeare'de karlatm z en beklenmedik
gereklik budur. Peki, bulup bulabilecei en beklenm edik selef
olan M arlowe'la ilikisinde onu byleyen ey neydi? Ve nasl bir
yanl okum a M arlowe'u Shakespeare'in iinde bu kadar uzun bir
sre yaatm t? Burada mesele M arlowe'un Elizabeth dnemi ti
yatrosunun byk formel yenilikisi olarak sahip olduu byk
nem deildir. "Gl izgisi", yce retoriinin "ilahi nitelikleri"
ve tiyatroyu teolojik ahlaki mirasndan kurtarm olm asyla Ben
Jonson' bile etkiledikten sonra Shakespeare'i etkilem em esi m m
kn deildi. Fakat M arlowe, Jonson'n zihnine m usallat olmamt;
oysa Shakespeare en az alt yl bunu yaam ve M arlowe'un l
mnden alt yl sonra yazd Size N asl Geliyorsa'&d (1599) -M ar-

28

ETKLENME ENDES

lowe'la hi alakas olmad sylenebilecek bir oyun varsa o da bud u r- M arlowe'a son bir kez hrmetini gstermitir. Shakespeare'i
Kral Lear'da Edmud -Shakespeare'in kt adamlar iinde en kar
mak ve en souk o la n - araclyla M arlowe'a kurnazca son bir
bak attn daha nce sylemitim. Shakespeare Marlowe'u iin
den attktan ok sonra. III. R ichard da kaba M arlowecu olan ama
Macbeth' te tmyle M arlowe'dan uzaklaan kt kahramann esas
kaynan korumutur. Kukusuz Kutsal Kitap. Ovidius ve Chau
cer. karakter iziminin ustas olan Shakespeare zerinde daha derin
ve verimli etkiler brakmt, ama yalnzca M arlowe onda hem ikirciklilik hem de endie uyandrmt. Shakespeare ve Marlowe'un
ahsen tanmam olmalar imknszdr, zellikle de Byk Timur,
Malal Yahudi ve II. E d w a rd n Londra sahnelerinde VI. Henry. Ti
tus Andronicus ve ///. Richard a (hepsi de Shakespearein M arlowe
cu oyunlardr) kar oynand 1590 ile M arlowe'un ldrld
Mays 1593 aras dnemde. Elimizde bu ikisini birletiren bir anek
dot yok. dolaysyla muhtem elen bu ikisi Shakespeare'le Jonson gi
bi yakn arkada deillerdi, hatta Shakespeare'le George C.hapma'n muhtemelen olduklar kadar yakn tanklklar da yoktu.
Fakat Shakespeare M arlowe'un edebi evresini -C hapm an. Kyd.
N ashe- tanyordu; 1590larn banda oyunculuk kumpanyalarna
alan yirminin stnde oyun yazar vard. Anthony Burgess'in
lmnden sonra yaym lanan (ve Nothing Like the Swn'da kurmacalatrlm Shakespeare iin yaptn M arlowe iin yapmaya a
lt) D eptforddaki Iii A dam * adl eserinde Shakespeare ile
Marlowe arasnda m aalesef yalnzca tek bir konuma geer, ki bu
da VI. H enry'nin birinci blm zerinde -b en buna pek ihtimal
verm iyorum - birlikte alm alarna ilikindir. Burgess'inkinden da
ha yaratc bir ey sunabileceimi dnmyorum, ama elimizdeki
metinleraras kantlar bu tr bir konumann iirsel versiyonuna
olabildiince yaklam ak iin kullanmak istiyorum. M arlowe sal
drgan bir oyun yazardr, am a incelikten uzaktr. Onun "ateizmi"
ya da adalarnn tanm lad ekliyle "Epikrcl" Timurlenk
ve Barabas tarafndan ifade edilir ve bunlar gerek inan gerekse de
* Bu romann Trke evirisi mevcut'. Deptforddaki l Adan, ev. Sla
Okur. stanbul: Kltr. 2003. -y.h.n.

NSZ

29

inanszlk bakm ndan ikirciklidir. Fakat Marlowe'un katksz itici

gc konusunda pheye mahal yoktur; Timurtenk'm ilk blmn
de ve M altalt Yahudi'Az amansz bir enerjiyle hareket eder, dinleyi
cilerin (ya da oyun yazarlna hevesli toy bir gencin) bu enerjiye
direnmesi ok zordur. Shakespeare de zam anla bundan daha da id
detli bir itici gle yazmay renmitir; D octor Faustus u da geri
de brakan M acbeth cehennemden inen youn bir silledir. M bala
ayla eanlaml olan Marlowe'un aksine Shakespeare'i zdeletir
diimiz zel bir retorik mecaz yoktur. Shakespeare ar ihtirasl
karakterlerini alaya alp snrlar, dier yandan tekinsiz bir dil usta
lna, olaanst, M ozartvari bir kompozisyon yeteneine sahip
olmas onun yalnzca Marlowe'un dilinin bysne kaplm olm a
s ihtimalini ortadan kaldrmaktadr. Shakespeare'in ilk Marloweculuunda dahi keskin mphemlik iaretleri vardr, ama M arlowe
daki bir eyler en azndan 1593'e kadar Shakespeare'in yakasn b
rakmamtr.
Marlowe'un bakarakterlerinin konumalar o denli hzl ilerler
ki onlarn (ve M arlowe'un) ok acelesi olduunu hissederiz, ama
bu bir yerlere yetim e telandan deil, retoriklerinin gcyle bize
hkmetme telandandr. AvustralyalI air A. D. Hopeun Timurlenk'
in izinden giderek "kaslarla ikna" dedii ey b u d u r - buna gre en
byk gce sahip olma mcadelesi hem iirde hem de savata mer
kezi yere sahiptir. Marlowe'un mbalaalar kalemle klc birleti
rir, bizim bu ada dnebileceim iz kadar fallik bir birlik deil
dir ama bu. M arlowe'un balca alan olan g fantazileriin cinsel
sahiplenicilikle pek ilgisi yoktur, bu sonsuz bir istencin -azam etli
tabirinin bile yetersiz kalaca bir istencin- snrsz envanterini su
nar. Bu tr bir envanter her trl keyfi sonradan Jonsonn Volpone'
u ve Sir Epicure Mammon'u tarafndan taklit edilen bir batan karclkla bir araya toplar, ama bu ekilde st ste ylan metalar
(kadnlar da dahil) orada tahakkmn ganimetleri olarak bulunur
lar. M arlowedaki retorik itki savan saldrganlyla zdetir, fa
kat btn air-oyun yazarlarnn en mbalaacsn anlatmak iin
bu yeterli deildir. Yine, bu onu bir dman karde, Shakespeare'in
Edgar'na kar bir Edmund yapmaktadr. M arloweun Shakespeare'
in eserlerinde neden bu kadar uzun sre yaadnn cevabn yal
nzca kartlklar leminde bulabiliriz.

30

ETKLENME ENDES

Marlowe toplumsal konum lan oyuncu-oyun yazarlar Shakes

peare ve Jonson'dan stn olan "Parlak niversiteliler"in (Lyly,
Peele, Greene. Lodge, Nashe) yldzyd. Buna M arlowe'un kom ed
ya hari btn trlerde Shakespearede nce eser vermi olduunu
da eklersek, o zaman M arlowe'un aylak Shakespeare iin hareke
te geirici bir yk olduunu sylem ek mmkndr. Modern aratr
maclarda M arlowe'un oyunlarn Hristiyanlatrmak gibi tuhaf bir
eilim olsa da, Shakespeare bu oyunlarda Protestan Hristiyanlkla
kolaylkla uzlamayan, tabiri caizse acayip bir "doa dini" grm
olsa gerek. Tanr'nm gazab Timurlek, kendisine adak olarak yak
lp yklm ehirler ve sakinlerinin sunulmasndan zevk alyor g
rnen bir yar-M olok adna yapar btn yaptklarn. Shakespeare'
in 38 oyunundan hareketle dine baknn dindarca, pheci ya da
nihiliste olduunu sylemek abes kaar. Fakat grnen o ki M ar
lowe'un dini konusunda net bir fikre sahiptir; Kral Lctfr'daki Edmund'un ahsnda izdii M arlowe portresi, doaya "tanram" di
ye hitap eder, tanrlar da pileri korum aya tevik eder. Edmund'un
kuklalar -E d g ar ve G loucester bir eit, Regan ve Goneril baka
bir eittir- zerindeki hkim iyeti, Timurlenk'in yalnzca desteki
leri, dmanlar ve sevdii Zenocrate zerinde deil, Marlowe'un
kalabalk ve bylenm i seyirci kitlesi zerinde de sahip olduu
olaanst "patetik ikna" gcn hatrlatr. Shakespeare hi kuku
yok ki M arlowe'un oyunlarn sahnede izlemiti ve aktr Alleyn'in
tumturakl belagati sayesinde Marlowe mbalaalarnn duygusal
anlamda esiri olan iki- bin seyirciyi grdnde aknlm giz
leyememiti; yepyeni bir eydi bu. ngiliz tiyatro tarihine beklen
medik bir yenilik gelmiti; M arlowe ve Kyd'in konuan kartonlar
nn farkl bir oyunculuk trne giden yolda atlm ilk admlar ol
duunu anlam olm aldr Shakespeare. Kkenler gl yazarlar
iin zel bir nem e sahiptir. Hibir byk air kendi kkenlerinden
Shakespeare kadar uzaklaam am tr ve Edgar Edmund'u ldr
dkten sonra (hunu Shakespeare'in en sonunda M arlowe'dan kurtu
luunun ironisi olarak okuyabilir miyiz?) bir daha asla geri dnp
Marlowe'a bakmaz ve bylece sra Shakespeare'in son tragedyala
rna ve rom anslarna gelir.
Shakespeare'e gre Marlowe ncelikle oyun yazarnn seyirci
karsnda sahip olduu gcn -geleneksel ahlak, toplumsal kst

NSZ

31

lamalar ya da ortodoks inanlarla yalnzca netam eli bir baa sahip

olan bir gtr b u - kiisel bir imgesiydi. zgrlk, yani air-oyun
yazarnn M arlowe'un lzumsuz beklentiler diye grd eyler
den kurtulm as, selefinin Shakespeare'e brakt en byk mirast.
Marlowe'un zgrln belki de oyunlarnn dili kadar kiilii de
ifade ediyordu ki bunun da feci sonular olm utu. G rnte pek
renksiz bir kiilik olan Shakespeare zgrln ok da ince bir e
kilde, yalnzca oyunlarnn diliyle deil, ayn zam anda bu oyunlar
daki dnm e tarzyla ve karakterlerinin duygu ve dnceleriyle
aktarmtr. Bylece geriye o inat sorun, Shakespeare'in Marlo
we'un diline ait anlarna ne kadar hkim olduu sorunu kalyor. VI.
Henry'zn sonra Shakespeare'deki M arlowe arm larn nere
deyse tamamen ironik bir tonlama belirler ve bunlar kinayeli ol
maktan ziyade baka bir eydir, belki de ounlukla daha ince bir
tonda yaplm birer tekrardr. M arlowe'a olan hayranl (buna
Marlowe tarafndan ayartlma da denilebilir) deim em itir. Sha
kespeare'in zgrl okdeerli biimlerde (m ultivalently) teza
hr etmi ve Falstaff, Hamlet ve Iagonun -h e r biri de, yanlarnda
Timurlenk, Faustus ve Barabasn karikatrletii birer kozm osturfevkalade karm ak zaferlerini ortaya karmtr. Fakat Shakespe
are'in insanl icat etm esinin arkasnda M arlowe'un salt bir karika
trist olarak sahip olduu duygusal gten daha byk bir kkrt
ma olabilir mi? Shakespeare'in VI. Henry's indeki Talbot yalnzca
bir karikatrdr, tpk Maripli Aaron ve 111. Richard gibi, ama
bunlar birer karikatr olarak Marlowe'un baarsn devam ettirm i
lerdir. Yce, inandrc bir dille konuturulan canavarlar ve kukla
lar seyircileri en az M arlowe'un etkiledii lde etkilem eye yeterliydi. Shakespeare seyirciyi daha da ok etkilem ek istedii gibi, on
lar kendisiyle birlikte ieriye, daha derinlere gtrm ek istiyordu.
Byyen i benlik (bizim deimez durum um uz), Luther'e ya da
Calvin'e ait bir icat olmaktan ok Shakespeare'e ait bir icattr. M on
taigne burada kiflik prestijini Shakespeare ile paylar ve belki de
John Florio'nun onun Denem eler inden yapt evirinin elyazmas
araclyla Hamlet'in benliine de katkda bulunm u olabilir. Sha
kespeare'in oyunculara kar tahammlsz olm asna ram en seyir
cilere kar taknd sabrl tutuma tekrardan deinm ek gerekirse.
Shakespeare'in seyirci kitlesi nceden M arlow e'a ve bunun kadar

32

ETKLENME ENDES

olmasa da Kyd'e aitti. Shakespeare'i bu yazarlar harekete geirmi

ve kendisinin de anlam grnd zere, Shakespeare'in seyirci
kitlesini ona hazrlamlard. air-oyun yazarnn zgrl belli
bir oranda seyirci kitlesinin elindedir.
Sir Francis Bacon "tiyatroda eylem" zerine u parlak satrlar
yazar: "nsanlarn bir arada bulunduklarnda, yalnz olduklar dne
me kyasla duygulara ve izlenimlere daha ak olduklar, doann
byk bir srr olmasna karn, kesindir. Shakespeare tm eserle
rinde bu durumu sonuna kadar kullanr ve hi kuku yok ki seyirci
kitlesinin bir cemaatle, orduyla ya da bir siyasetinin hitap ettii ka
labalkla benzerlikleri ve farkllklar zerine kafa yormutur. Bu d
ncenin balad okulun, yukarda da belirttiim zere, Marlowe'
un seyirci kitlesi olduu neredeyse kesindir ve ilk ders iitselliin
gcn vurgulayacaktr. M arlowe'a son derece uzak bir karakter
olan Bottom'll Bir Yaz Gecesi Ryas. Shakespeare'in en az Frtna
kadar grsel bir oyunda iitsel boyutu grsel boyuttan daha ne
karmak konusundaki olaanst baars dnda Marlowe'dan ok
az iz tar. Fakat Frtna tpk K Masal gibi seyircilerin ne iittik
leri kadar ne grdkleri ya da grm edikleriyle de ilgilidir.'Shakes
peare'in sonraki dnem inde M arlowe'dan o kadar uzazdr ki gale
yana gelip stadn verdii dersi unutabiliriz: airin zgrl tiyat
ro m davimlerinin iitsel olarak yutulmasna baldr. Shakespeare
unutmaz ve belli tekinsiz anlar hari M arlowecu mzii aralksz
bir ekilde iselletirir. Timurlenk'in batan kartt seyircilerle
birlikte yeniden kkene dneriz; Shakespeare dinleyip grm ve
hem cahil hem de eitimli seyirciler zerinde etkili olan batan
kartma elerini analiz etmitir. Kanmca burada Shakespeare'in
Marlowe'dan kurtulm asnn neden bu kadar zor olduuna ilikin bir
ipucu daha vardr. Cretkr, vngen pasajlarn, slup, ritim ya da
doku bakmndan tam olarak M arlowe'a benzemeseler de. genelde
kulaklara Marlowecu gelen bir sesi vard. fadesini sahnede bulan
iir ya da iirsel eler M arlowe tarafndan gasp edilmiti ve bu
gasp geri dndrlem eyecek kadar glydii. Shakespeare Julius
Caesar ya da II. R ichard&d bile bununla baa kamamtr. Sha
kespeare IV. Henry'nin ilk ksm nda Hotspur'u konum asyla Marloweun sessiz hayaletini -H a l'la Falstaff (hayrsz renciyle ak
maduru retmen) arasndaki agonist ekime srasnda dar at

NSZ

33

lan hay aleti- hatrlamamz salar. Hamlet konum aya baladn

da Marlowe bir glge bile deildir ve kendisini aan vrisi rahatsz
etmeyi brakmtr. Fakat kukusuz uzun bir lm dr bu ve Marlowecu Edm und'un biti blm M arloweun Shakespearein alaca
karanlnda biraz daha oyalandna delalet eder.
Shakespeare seyirci kitlesine psikolojik adan bo olan belagatli karikatrler araclyla hkmetme psikolojisine dikkatini
M arlowe'un ekm i olmasndaki ironiyi takdir etm i olabilir. Bun
dan da byk olan ironi Shakespeare'in M arlowe'dan uzaklama
yolunun giderek iselletirme yolu olmasdr, ki bu sre Macbeth'in sanrl m uhayyilesiyle sonlanr. Bu iselletirm e ok acemi
ce de olsa ///. R ichard da balar; Shakespeare bu tirana lmnn
eiinde rahatsz edici bir duygusallkla pathos katm aya alarak
oyununu berbat eder. Fakat ben III. Richardn srkleyici, kt ve
m anidar m onologuna gemeden nce Shakespeare'in ilk oyunlar
na bakacam.
VI. H enry'nin blmn de beenen ok azdr ve bugn bize
pek de Shakespearein eseriym i gibi gelmez. Yalnzca ikinci b
lmde Jack Gade'in isyan bir hayat belirtisine s a h ip tir-s z d e Mariowecu bir retorik l ortasnda bir vaha. Shakespearein balang
noktasdr bu ve Timurlenk ve Maltal Yahudi her zaman kulanda
nlyor gibidir, tek istisna kendi dzyazsna kam aya alt an
dr: "Yaplacak ilk i olarak, btn avukatlar ldrelim." Fakat
oyun da baarl olmutur, ki esasen btn karakterler Marlowe'un
sesiyle konutuundan bizim iin gerek bir m uam m adr bu. M s
takbel III. Richard nc Blm'n sonunda btn dehetiyle
sahneye ktnda, duygularnn dier karakterlerden farkn anla
rz anlamasna ama konuma tonu onlarnkinden neredeyse bt
nyle farkszdr.
III. Richard tpk iki Timur oyunu gibi poplerliini byk oran
da kaybetmitir. Bunun nedeni ksmen ok formel ve yapmack, et
kisi bakmndan ok kat derecede Marlowecu olmasdr. Richard
sava ve hayatn kaybettii Bosworth Field'a gitm eden nce gr
d kbustan uyandnda. Shakespeare bu katl krmak iin
boa aba harcar. Birdenbire, Shakespeare'in tirann Marlowecu
bir karikatrden psikolojik bir portreye evirm eye alt Richard'n o gvenilm ez iselletirme sahnesine dalveririz:

34

ETKLENME ENDES

Mavi yanyor klar. Vakit tam gece yans.

Titriyor her yanm, souk terler dkyorum.
Neden korkuyorum ki? Kendimden mi?
Burada baka kimse yok ki.
Richard Richard' sever: yani ben benim.
Bir katil mi var burada? Hayr... Evet, ben varm ya.
Ka yleyse. Ne, kendimden mi?
Bir nedeni olmal...Yoksa intikam m?
Kendi kendimden mi? Olmaz, ben kendimi severim.
Niye sevecekmiim? Hayrm m dokundu kendime?
A, hayr, yaptklarmdan tr kendimden nefret ediyorum!
Alan biriyim ben; yok, hepsi yalan, alak deilim.
Aklsz, iyi eyler syle kendin hakknda.
Dalkavukluk etme, budala.
Vicdanmn binlerce dili var,
Her biri baka bir yk anlatr;
Hepsi de beni suluyor alak diye.
ftira, yalan yere yeminin dik ls;
Cinayet, cinayetin en kanls;
Her dereceden her trl gnah.
Ylm hepsi mahkemede,
"Sulu, sulu" diye haykryorlar.
Bin umutsuzluk kyor stme.
Beni seven tek bir yaratk yok;
lrsem kimse acmayacak bana:
Ben bile kendime acmadktan sonra,
Bakalar niye acsn ki?
ldrdm btn o insanlarn hayaleti
adrma geldi sanki;
Yarn Richard'dan intikam almak iin
Tehditler savurdu hepsi.*
Bu pasaj oyunun en kt yazlm ksm olduu gibi, dahas tm
Shakespeare oyunlarndaki belki de en zayf pasajdr. Bu ksma
ayak uyduramayz, zira bu kopuk monologdan nce Richard'n bir
i benlii olduuna dair en kk bir gsterge dahi yoktur. Shakes-

* William Shakespeare, III. Richard, ev. zdemir Nutku, stanbul: kltr,

2007, s. 166. -.n.

NSZ

35

peare VI. H enry oyunlarna ilaveten baka bir M arlowecu oyunu ta

mamlamak zereyken bakaldrm, ama baarsz olmutur. H e
nz iednklk yaratm ak iin elinde salam bir yntem yoktur ve
burada Shakespeare'in yanl M arlowe okumas, karikatr karakte
ri psikolojik adan duyarl kitleyle kartrm aktadr, sanki selefini
taklit edecek, ama sonra seyircileri sahneye srkleyerek onun te
sine geecektir. Shakespeare'in M arlowe'la arasndaki bu rekabet
Maripli Aaron'da III. Richardda olduundan ok daha baarldr,
ama burada da Aaron Titus A ndm nicus \n tek ssdr.
Shakespeare'in George Peele'in eserini gzden geirerek yaz
m olabilecei bu vahi oyun, sahici bir kanl tragedya ve bir tr
alay niteliindeki taklidin kt bir karm, M arlow e ve Kyd'in pa
rodisini yapan bir burlesktir, Maripli Aaron ise M altal Yahudi Barabasa eytani bir cevaptr. Barabas'n en rezil konum asna kastl
bir gnderm e yapan Shakespeare, M arlowe'dan ok Marloweculuk
yapm aya alr:
BARABAS: B ana g e lin c e , geceleri dolarm etrafta,

Duvar diplerinde inleyen hasta insanlar ldrrm.

Bazen gider su kuyularn zehirlerim:
Arada srada da, Hristiyan hrszlan yreklendirmek iin
Biraz altn kaybetmekten ekinmem. Yeter ki balkonumda yrrken
Onlar evimin nnden zincire vurulmu geerken grebileyim.
Genken tpla ilgilendim.
rendiklerimi nce talyanlar zerinde denemeye baladm.
Cenazelerle rahipleri zengin ettim;
Hi durmad zangoun kolu.
Mezar kazmaktan, cenaze anlar almaktan.
Ondan sonra sava aralar rettim;
Fransa ile Almanya arasndaki savalarda
Beinci Clarles'a yardm ediyormu gibi grnerek
Planlarmla dost dman demeden insan ldrdm.
Arkasndan te fe c ilik yaptm .

Zor kullanarak, aldatarak, el koyarak,

Simsarla zg numaralarla
Hapishaneleri bir ylda mflislerle doldurdum.
Yetimler yurdunu da kimsesiz ocuklarla.
Her ay bililerini ldrttm.
Arada srada, ilerinden biri.

ETKLENME ENDES

36

Faizle kendisini nasl kmaza soktuumu yazd

Bir tomar kd gsne ineleyip
zntden kendini ast.
Balarna sardm felaketlere karn nasl dllendirildiine bak:
Kenti satn alacak kadar ok param var.
imdi sen anlat, nasl geirdin zamann.*
Keke yapabilseydim. bin katn.
Bugn bile kfr ediyorum talihime - ki kfrmn
Boyutlarna pek olmamtr, eriebilen
Her zaman inanlmaz sular iledim.
Daima ya ldrdm ya lme sebep oldum.
Bir kzn rzna gemek, ya da tasarlamak, olay.
Susuz birini sulamak ve yalan yere yemin etmek
Ya da iki dostun arasna dmanlk tohumlar ekmek.
Zavall kylnn davarn uuruma srp sakatlamak,
Geceleyin, ambar ya da samanl atee verip,
Sonra, sahiplerine, gzyalarmzla sndrn diye yol gstermek.
Bazen de lm adamn cesedini mezardan karp En yakn dostunun kapsna dikmiimdir.
Bu ii, aclar kllenmek zereyken yapardm.
Ve bamla, cesedin zerine, sanki aacn kabuuymu gibi
Roma harfleri ile yaz kazrdm ve
"lm de olsam, dinmesin senin acn," diye yazardm.
Hah. Sinek avlarmasna, binlerce ktlk yaptm.
Ama imdi beni asl zen, bin katn daha
Yapamam olmamdr.*
AARON: A h.

Gsne bir tom ar kt ilitirip kendini asan adam nasl gee

bilirsiniz? Ancak llerin cesetlerine, en yakn dostlarnn kapsn
da neeli tebrik kartlan kazyarak! Fakat ekime hl M arlowe'un
sahasndadr, her ne kadar Shakespeare'in sntan canavar, deyim
yerindeyse, say farkyla kazansa da. Rekabet Shakespearein oyu
nunun miras ald tarzdan rahatsz olduuna dair endiesini her
frsatta aa vurduu Kral John'da yenilenir. Biri hari tm karak
* Christopher Marlowe. "Malal Zengin Yahudi", Biitiin Oyunlar iinde,
ev. M. Hamil alkan. stanbul: YKY, 1996, s. 415-6. -.n.
** W. Shakespeare, Titus Andronicus, ev. Ali H. Neyzi, stanbul: Mitos Bo
yut. 1995, s. 80. -.n.

NSZ

37

terler M arlowecu konumalar ve feryatlaryla bizi bir sknt cin

netinin iine atarlar. zellikle de u nl dizelerin sahibi korkutucu
Constance:
lm . A h! S e v im li, se v g ili lm !
O rm v e m utlak rm nefes.*

Bu ilk dize bugn Walt W hitman'm proleptik bir parodisine ben

zemektedir. kincisi ise Shakespeare'in Max Beerbohm tarafndan
yaplan bir parodisi gibi geliyor kulaa. Shakespeare oyunun kor
kun retoriinden o ahane zgnlklerinin ilkini -M arlow ecu
M akyavelin yar aka yar ciddi gl bir yanl okum as ve Falsta ffa giden yolda atlm dev bir adm olan Pi Faulconbridge'igarip am a harikulade bir ekilde kartr. Shakespeare'in eytani di
li, M arlowe'un "politika"snm yerine "meta"y koyan Pi'in gzel,
glen konum alarnn iinden szlp gelir. M arlowe'dan uzakla
ma tarihe iddetli bir komedi esi katar ve ihtiras retoriini aza
metli bir alaya dntrr. Fransz Dauphini Lew is, spanyol Blan
che ile nianlanm asnn ardndan hanm efendiye narsisist bir bak
atar:
tiraf e tm eliy im ki onun gznn bebeind e
K endi aksim i bulduum bugne kadar
S e v g i nedir anlayam am tm (a.g .y .. s. 4 0 )

Pi bu laflar duyduktan sonra yalnz kaldnda yle sylenir:

O nun gz n d e kend i aksini bulu verm i!
atlm kalarndan a slm olsayd kek e.
K albi yerine boynu vurulm u olayd.
H erhalde kendini aknn haini sayyor olm al.
N e ya zk d e il mi? K ellesi uurulacak yerde
B y le bir sersem in ak iinde yzyor o lm as, (a.g .y ., s. 4 0 )

Shakespeare M arlowe'un lmnden iki yl sonra yazlan ve

dorudan doruya M arloweun II. E d w a rdna meydan okuyan II.
* W. Shakespeare, Kral John, ev. Ali H. Neyzi, stanbul: Mios Boyut, 2003.
s. 61. -.n.

38

ETKLENME ENDES

R ichard da Krai John' u geride brakmtr. Her iki oyunun da bakarakleri kraliyet ailesindendir ve bir kahraman yoktur, ama Shakespeare'in Richard' mphem bir nitelie sahip olsa da harika bir
lirik airken, M arlowe'un Edward'i epey korkutucudur. II. Richard
kk bir Hamlet gibi ne dile inanr, ne kendisine ne de baka biri
ne. Hamlet'in aksine bu narsisist krala karizm atik hari her sfat
yaktrabiliriz; m azoistlii de azm sanmayacak boyutlardadr. Fa
kat Marlowe'un II. Edw ard'iyla yzeysel benzerlikleri olmasna
karn. II. Richard psikolojik bir labirenttir, air ruhuna sahip bir
kraldr, oysa, Harry Levinin tespitiyle, Edward "aktr ruhuna sahip
bir kraldr." Kentli bir beyefendi olmak iin ok abalayan Shakes
peare hem air hem de bir aktrdr ve ileride IV. Henry adn ala
cak olan Boligbroke'a bir aktrn abuk deime yeteneini vere
rek bu iki zelliinin arasna kaln bir izgi ekmitir. II. Edw ardm
teatrallii epey gsterilidir, ama M arlowe'un btn bakarakterleri iinde en bo retorik de yine ona aittir. M arlowe'un Edward'a yal
nzca hortlak Lightbom e tarafndan ldrlmesinde deil, tm
oyun boyunca sadiste davrand izlenimini almamak mmkn
deildir. Levin'e gre, Shakespeare'in II. Richard'. tahttan inme
sahnesinde (II. Edward'in hi olmad kadar) bir aktre benzer, fa
kat bu tespit, Richard'm m etafizik iirini (Bolingbroke'un ihtiyatl
icrasnn nne frlayarak mitsizliini fitilleyen ve hzlandran i
irini) nem siz grmektir. R ichardn aynada suretini incelerken dar
madan olduu anda Shakespeare'in Faustus'un Helen'ine yapt
u cretkr telmihi nasl yorum lam alyz?
Her gn alsn n altnda
On bin adam besleyen
Y z bu yz m?

Bu cevab belli soru, Richard'n iinde bulunduu mklatla

binlerce gemiyi denize indirip Ilium'u yksek mi yksek kuleleri
ni yakmak kadar alakaszdr. M arlowe atf fuzulidir ve Richard'n
buna niyetlendiini dnsek de Shakespeare bunu Marlowe'dan
yeni yeni kurtularak elde ettii zgrln nir simgesi olarak kul
lanr. II. Edward bir estettir, ama bir yaratc deildir; II. Richard'n
tragedyas daha inandrcdr, nk benliindeki blnm eler onu
mahvetmitir. II. Edward hazdan ve Gaveston'dan holanr, ama

NSZ

39

bunlar dnda bir kiilikten yoksundur. Felaket heveslisi denecek

lde ykc olan II. Richard huysuzdur ve en az II. Edward kadar
sevimsizdir, ama Edw ard'in aksine onun bir i benlii vardr ve bu
nu nasl davuracan iyi bilir.
Shakespeare'in M arlowe imgesinden kurtuluunun en byk
gstergesi iki Yahudi Barabas ve Shyiock arasndaki farktr. Shakespearein kendi M arlowecu kkenlerinden uzaklamas hem ona
hem de bize M arlowe'un Makyavellerini Pi Faulconbridge gibi
komik kahram anlara ya da Shyiock gibi komik ktlere dntr
mek gibi mulak bir zafer kazandrr. Shylock'un bugn bu ekilde
sahnelenmediini biliyorum , ama byle sahnelemek gerekir m aale
sef. Ren Girard A Theater o f Envy' de (Haset Tiyatrosu) ngiliz R
nesans'ndaki Yahudi kartlnn szde bir yansmas olarak Bara
bas ile bu Yahudi kart mite kar szde bir meydan okum a olarak
Shyiock arasnda ok tuhaf bir ayrm yapar. Fakat bu yaklam me
seleyi ba aa evirmektedir: Barabas en azndan m uazzam e
lendirici bir m uhteris rolndedir ve bu noktada M arlowe'un kendi
sine benzer, oysa oyundaki btn H ristiyanlar ve M sliim anlar en
az onun kadar habistir, ama akl ve canllk ynnden ayn dzeyde
deillerdir. Barabas "Bazen gider su kuyularn zehirlerim" diye
bardnda, Yahudi kart mite inanmamz pek beklenmez. Bara
bas Yahudi deil, M arlowecudur ve M arlowe Yahudi kart olm ak
tan ok Hristiyan kartdr. Fakat hi kuku yok ki Shakes
peare Yahudi kart bir aheser yazm tr - Antonio'nun sraryla
Shylock'un zorla din deitirmesi tam am en Shakespeare'in kendi
buluudur, et paras hikyesine kendisi oke edici bir katkda bu
lunmutur. Hatta, korkarm, Shakespeare'in M arlowe karsnda el
de ettii revizyonist zafer, bize karikatr Barabas'tansa psikolojik
olarak inandrc bir Yahudi eytan vermektedir. Shakespeare mu
zaffer bir edayla, "sana bir Yahudi gstereceim!" im asnda bulu
nur ve M arlowe'un karikatrms eytanndan ok daha korkutucu
bir kiilik yaratr. Shakespeare'in, ok uzun bir sre devindirici g
c olan M arlow ea duyduu yaratc kskanlk Venedik Taciri'nde
ortadan kalkmtr. Barabas Marlowe'dur, ama Shyiock bugn drt
yz yldr Yahudidir ve hl byk bir incitme gcne sahiptir.
Shakespeare'in M arlowe'u iinden skp att son sahne ne
Hotspur'dur -a m a yine de Hotspur M arlowecu durua dair grkem

40

ETKLENME ENDES

li bir h ic iv d ir-n e de Pitov'un az kalabalk Timurlenk parodileri

dir. Shakespeare, oyunlar iinde Marlovve'a en uzak olan Size N a
sl Geliyorsa'y, m thi bir ironiyle, hepsi de tamamen baland
olan Marlowe telm ihleriyle doldurur. Ak bir ekilde telmihlerin
adresi Marlowe'un "Tutkulu obandan Sevdiine" adl iiri ya da
tamam lanm am Ovidiusu bir epik olan Mera ile Leandros'tur. Fa
kat pratikte bunlar Marlowe'un lm yle ilikilidir ve alaldilli
soytar Touchslone'un u mkemmel szleri zerine kuruludur:
nsann iirleri anlalm azsa, keskin zeks da kavray denen erken
g elim i ocuktan destek grm ezse ne oluyor? Kabark hesab kuytu bir
kede grlmten beter oluyor!

Seyirciler bu dizelerde Barabasn "kuytu bir kedeki sonsuz

serveti "ni ve ayrca Marlowe'un Deptford'daki bir m eyhanede l
drlm esine -g y a "kabark hesap" zerine kan bir kavga sonu
cunda ldrlmtr, ama Shakespeare'in de gayet iyi bilebilecei
zere aslnda Kraliyet Gizli Servisinin em riyle ldrlm tr- ya
plan bir gndermeyi duyabilirler. Charles Nicholl The Reckoning:
The M urder o f Christopher M arlowe'A& (Hesaplama: Christopher
M arlowe'un ldrlm esi) unu syler:
Shakespeare bir l airin hreti kt kullanlp, eseri de yanl anla
ldnda. tpk M arlowe'un hretinde olduu gibi, bunun onun iin bir
tr ikinci lm olduunu sylem ektedir.

Bana doru geliyor bu. iirsel etkilenmeyle mcadelesi tm y

le zldnde Shakespeare kt hretli M arlowe'u incelikle sa
vunur ve hatta bir anlamda M arlowe'a bir mersiye dzer. Fakat bu
son sahneden sonra, epilogun ironisi gelir: Kral Lear daki Edmund.
David Riggs Ben Jonson: A Life (Ben Jonson'un Hayat) adl eserin
de. Onikinci G ecedeki M alvolio'nun belli bir raddeye kadar Jonson'a ynelik bir hiciv -Shakespeare'in Jonsona uygulad ve The
Return fro m Parnassus' da (Pam assus'dan Dn) bahsedilen bir
"tasfiye"- olduunu sezen John Hollander'in sezgisini dorular.
Edmund bir hicivden ok daha fazlasdr; lago'nun inceltilmi hali* William Shakespeare. Size Nasl Geliyorsa, ev. Blent Bozkurt, stanbul:
Remzi, 2002, s. 88. Son cmlecii metnin devam gerektirdii iin deitirdim.
- .n .

NSZ

41

dir ve ok daha keskin bir zekya sahip olduu ve tm kurbanlarna

buz gibi bir nefretle yaklat dnldnde belki de ktlerin
en bydr. Fakat Edm und'un nihilizm i, cazibesi, dehas, "ateiz
mi", her trl kstlamadan korkutucu biimde kurtulmu olmas,
retorik ikna gc, metresleri Goneril ve Regari m aksine ikiyzl
olmay reddetmesi M arlowe'u akla getirir. Baz alardan Pi Ed
mund, Pi Faulconbridge'in daha karanlk bir versiyonudur, ama ai
levi ballk ve yurtseverlik onda habis kartlarna dntrlm
tr. M alvolio-olarak-Jonson'm aksine, Edm und-olarak-M arlowe
iddias dsal kantlarla desteklenemiyor, en azndan bugnk bilgi
seviyemizle. Fakat Marlowe'un gerek kiiliinin ve karakterinin
Kral Lear'daki yaratc bir "yanl okumas" olarak Edmund. Shakespeare'in, selefinin M akyavellerine dzd nihai, kaamakl
vgdr.
Shakespeare'de merkezi e konumundaki eye giden direkt bir
yol yoktur, nk o bizim bilip bilebileceim izden daha byk bir
dnce, dil ve duygu biimine sahiptir. Mesele onun en byk
oyunlarnn gerekten oyun olmas deildir; M arlowe'da ya da Jonson'da neyin m erkezi olabileceini kestirm ekte glk ekmeyiz.
Hepsi de zor airler olmalarna ramen Dante, M ilton ve Words
worth srlarnn ounu bize ayor grnrler, tabii eer onlar
durmakszn ve gereken tm gayreti gstererek okursak. Fakat Sha
kespeare bizi mmkn olan her seviyede elendirirken benliinin
kefedilm em i lkesine yolculuk etmemize izin vermez. Borges
Shakespeare'in benliinin olmadn ve dolaysyla Shakespeare'in
herkes olduunu dnyordu. Gnm zde "teori" diye adlandr
makta srar ettiim iz ey ise, kimsenin gem ite ya da gelecekte
kendisine ait bir benlie sahip olmasnn mmkn olmadn savu
nur. Oysa bu bana hi de ho olmayan bir kurm aca gibi geliyor.
Shakespeare'in ayn anda hem herkes hem de hi kim se olduunu
sylemek sadece Borgesi ya da ho bir kurmaca m dr peki? Sha
kespeare arkada Ben Jonson Malvolio olarak hicivletirecek ka
dar dnmt ve tan Christopher Marlowe, kalasn onu hay
ran olunacak bir mphemlikle resmedecek kadar megul etmiti.
Shakespeare kendi benliine, onu sahneye koyacak kadar kayg, il
gi ve sayg duym uyor muydu? Yal adamlar, hayaletleri ve kralla
r oynamt. H am let'teki Oyuncu-Kral Shakespeare'i mi yoksa

42

ETKLENME ENDES

Hamlet'i mi ifade ediyordu? Hayatta kalan Edgar bir anlam yla ha

yatta kalan Shakespeare'i mi temsil ediyordu? Bunun gibi sorularla
Oscar Wilde ilgilenebilirdi; gnm z Shakespeare aratrmac lareletim enleri bunlara izin vermeyecektir. James Joyce kendisin
den nceki ve sonraki dier pek oklar gibi Hamlet'i yazarn on bir
yanda lm tek olu Hamnet Shakespeare'le zdeletirmiti.
Hamlet, Shakespearein dier btn oyunlarndan (ya da yazlm
btn oyunlarndan) daha fazla, dnyaya ynelik sonsuz bir provo
kasyondur, nk dnya bu oyunda zlm em i bir gizem bulmu
tur. Bizim fkrim izce snrsz bir yazar olan Shakespeare yine de bu
fikri ynlendirmek iin zel bir aba harcam grnmemektedir.
Shakespeare'in izinin srlem iyor oluunu aklayacak yalnzca
tek bir gl ipucu vardr: M arlowe imgesini uzun sre iinde ta
m olmas. Ovidius ve Chaucer zaman bakmndan yeterince uzak
t; ncs M arlowe ise yirmi ya daha az yaad Shakespeare
den sadece iki ay nce domutu.
Shakespeare'in gznde Marlowe, esasen, airin tehlikeli z
grlnn ve oyun yazarnn seyirciler zerindeki tehlikeli hki
miyetinin bir imgesiyse, Shakespeare Falstaff, Hamlet ve Rosalind'le kendini zgrletirdikten sonra, srekli kendi kendine "bu
imge yeterli" demi olmaldr. Baz aratrmaclara gre Shakespe
are'in tragedyadan bizim verdiim iz adla "romans"a gemesinin ar
kasnda rakip yazarlardan gelen ticari bask vard. Shakespeare her
kesten ve her yerden tm gcyle bir eyler alrd, fakat M arloweu
alt ettikten sonra onu srkleyen daimon u ya da dehas olmutur.
Bakarakterlerinin riayet ettii tek yasa deiikliktir ve bu yasa
Shakespeare'in iednklnn de yasasyd. Tm kurmacalar bir
tarafa, snrsz bym e gsteren bir i benlii tm dolaymszlyla tanmadan temsil edecek birini hayal edemiyorum. Marlowe'da
ok az deiiklik vardr: Tm vngen karakterleri aslnda tek bir
vngen, tm kurbanlar tek bir kurban, tm M akyavelleri tek bir
N icktir. Timurlenk, Barabas, Guise, hatta Faustus bile ayn retorii
paylarlar ve ayn arzularla balar dner. M arlowe'la yollarn ay
ran Shakespeare ise "apayr" karakterler yaratmtr. iirsel etkilen
menin bundan daha byk bir zaferi yoktur.
1997

Etkilenme Endiesi

Mukaddime

O'nu Bilm edikleri Halde Baha'ya Ulam Olmalar

Byk B ir Mucizeydi.

T am ik 'tan

dar ve aa doru dtn belledikten sonra, T am -

lk'n nasl bir ey olduunu hatrlamaya alt [dem],

Geri hatrlad da, ama anlad ki sesi km yordu, bakalarna
syleyem iyordu.
Onlara [kadnn, Havva'nn] kap gittiini ve onun kucandan
baka bir tutkuya kapldm sylemek istiyordu.
Byk bir elem iindeydi [Havva] ve eer bir snra ulap durmasayd tatllk tarafndan yutulacakt.
Fakat tutku o [Havva] olmadan da devam etti ve snrn tesine
geti.
[dem] bazen konuabilecekm i gibi oluyordu, ama sessizlik
devam etti.
"Kuvvetsiz ve dii meyve" idi demek istedii.
Valentinus, Hakikat ncili

... Dala seri,

Daha hoyrat bir hoca aklayverirdi
Daha ince, daha kesin kantlarla
iir teorisinin bizzat hayat teorisi olduunu
Tpk, naslsa tpknn alengirli savuturmalar...
STEVENS, ,4/ O rdinary Evening in N ew H aven
(N ew Haven'da Sradan Bir Akam)

Giri

ncelik zerine Bir Tefekkr

ve Bir zet

Bu ksa kitap iirsel etkilenmeyi tarif ederek ya da iirler aras ili

kilerin hikyesini sunarak bir iir teorisi ortaya koyuyor. Bu teori
nin bir amac dzelticidir: Bir airin baka bir airin dom asna na
sl yardm ettiine dair idealize edilmi aklam alarmz ortadan
kaldrmaktr. Dzeltici olan amalardan bir dieri de, daha yeterli
bir pratik eletiri gelitirecek bir poetika sunm aya almaktr.
Bu kitapta iir tarihinin iirsel etkilenmeden ayr tutulam ayaca
bir nkabul olarak alnmtr, zira gl airler bu tarihi kendile
rine hayali bir uzam amak iin, baka bir airi yanl okuyarak ya
ratrlar.
Ben burada sadece gl airlerle, gl selefleriyle lmne
de olsa kapma konusunda gsterdikleri srarla sivrilm i nde ge
len simalarla ilgileniyorum. Daha az yetenekli airler idealize eder
ler; tahayyl gl olanlar ise kendilerine mal ederler. Ama her
eyin bir bedeli vardr. Kendine mal eden air m thi bir borluluk
endiesi duyar, zira hangi gl yaratc kendisini yaratmay baa
ramadn fark etmek ister ki? Etkilenme endiesini aacak gce
sahip olm ad iin airlii baaramadn bilen O scar Wilde etki
lenmenin karanlk hakikatlerini de biliyordu. Reading Zindan B a
lad okumas utan verici bir eser haline gelir, zira iirin tm par
lakln htiyar Denizcinin Ezgisi'nden tandmz hemen fark
ederiz. Ayrca W ilde'in iirleri ngiliz Yksek Romantizminin ta
mamn bir antoloji gibi kendinde toplar. Bunu bilen Wilde aina
olduum uz zeksyla Bay W. H.'n'n Portresi'nde u buruk satrlar
yazar: "Etkileme basite bir kiilik aktarmdr, kiinin kendisi a
sndan en deerli eyi brakm asdr ki bu da bir kayp hissi, hatta

48

ETKLENME ENDES

belki de bir kayp gereklii yaratr. Her mez ustasndan bir ey

ler arr." Bu etkilem e endiesidir, ama bu alanda gerek bir tersi
ne evirme yoktur. Wilde iki yl sonra D orian Gray'in Poriresi'nde,
Lord Henry Wottonin Dorian'a her trl etkilenm enin ahlakszlk
olduunu syledii mkemmel gzlemlerinden birinde bu buruk
luu yle inceltiyordu:
nk bir insan etkilem ek ona kendi ruhunu vem ektir. O, kendi do
al dncelerini dnm ez ya da kendi doal tutkularyla yanp tutumaz.
Erdemleri onun iin gerek deildir. Gnahlar, tabii gnah diye bir ey
varsa, dn alnm m O , baka birinin m ziinin yanks, onun iin y a
zlm am bir roln aktr olur.

Lord Henry'nin igrlerini W ilde'a uygulamak iin Wilde'tn

Pater'in Appreciations' (Deerlendirm eler) zerine deerlendirm e
sine bakmak yeterlidir. Wilde bu deerlendirmeyi kendi kendini al
datc grkemli bir kapan cm lesiyle bitirir: Pater "mezlerden
kamtr. Her byk estetik bilin peinden ard ardna yeni nesil
ler gelirken ykm llklerini reddetme konusunda zellikle daha
yetenekli grnr. Pater'in W ilde'dan bile daha gl bir vrisi olan
Stevens'n m ektuplarndaki kzgnl manidardr:
Elbette gem iten geliyor olsam da gem i bana ait. Coleridge'in, Wordsworlh'n vs. dam gasn tayan bir ey deil. Benim am dan zellik le
nem li olan biri yok. Benim gereklik-ahayyl kom pleksim tamamen ba
na ail. bunu bakalarnda da gryor olm am bir ey deitirm ez.

Stevens "tam da bunu bakalarnda grdm iin" diyebilirdi,

ama iirsel etkilenme Stevens'n odaklanabilecei bir konu deildi.
Sona doru inkrlar giderek iddetlenir ve tuhaf bir mizahi ton ka
zanr. air Richard Eberhart'a yazd mektupta, kendisine duydu
u bir sempati olduu iin daha da gl olan bir sempati gelitirir.
Benden herhangi bir ekilde etkilendiini reddetmeni gayet iyi an lyo
rum. Bu tr eyler beni her zaman rahatsz eder nk ben herhangi birin
den etkilendiim in bilincinde deilim ve istem eden de olsa bir eyler al
mamak iin Eliot ve Pound gibi son derece kendine zg birer tarz olan
insanlar okumaktan bile bile uzak duruyorum. Fakat okuduu her eyde
yanklar, taklitler, etkilenm eler arayarak yaayan bir eletirm en tr var.
sanki hi kim se sal kendisi d eilm i de her zaman baka insanlardan o lu
uyorm u gibi. W. Blake'e gelin ce bunun W ilhelm Blake olduunu d
nyorum.

GR

49

Bu gr, yani iirsel etkilenm enin hararetli derecede aktif bil

giler hari baka hibir yerde pek olmad gr, bizatihi iirsel
etkilenm enin, melankolinin ya da endie-ilkesinin bir eidi oldu
unu gsteriyor. Stevens, kendisinin de srar ettii gibi fevkalade
bireysel bir air, W hitman, Dickinson ya da kendi adalan Po
und, W illiams, Moore kadar zgn bir Am erikal airdi. Fakat iir
sel etkilenm e airleri her zaman daha az zgn yapm az; ayn sklk
la airleri daha zgn hale getirir, ama "daha zgn" illa ki daha iyi
anlamna gelmez. iirsel etkilenmenin derinlikleri kaynak incele
mesine. fikirler tarihine, imge modellerinin listelenmesine indirge
nemez. iirsel etkilenm e, ya da daha sk kullanacam adyla, iirin
yanl okunm as, ister istemez, air-olarak-airin yaam dngs
nn incelenmesidir. Bu tr bir inceleme bu yaam dngsnn ger
ekletii balam dikkate aldnda. Freud'un verdii adla aile ro
mansna benzer rnekler olarak ve m odem revizyonizm in -b urada
"modem" szc Aydnlanma sonras anlam nda kullanlm akta
d r- tarihindeki blmler olarak airler arasndaki ilikileri de ayn
anda incelem ek zorunda kalacaktr. W. J. Bate'in The Burden o f the
Past and the English Poet'te (Gemiin Yk ve ngiliz airi) gs
terdii zere, modem air, Aydnlanma'nn kendi ilie mirasndan
-h e m antikadakilerden hem de Rnesans'taki ustalardan tahay
yl zenginlii miras alm tr- duyduu pheciliin rn olan ve
Aydnlanma'nn zihin yaps iinde ortaya kan bir melankolinin
mirassdr. Bu kitapta aile romansnn benzerleri olarak airler
aras ilikilere younlamak amacyla Bate'in byk bir maharetle
aratrd alan byk lde dikkate alm ayacam . Aile rom an
syla benzerliklerinden yararlanacak olsam da baz Freudcu vurgu
lar kastl olarak revize edeceimi de sylemeliyim.
Benim anlatabildiim kadaryla, bu kitapta sunulan etkilenm e
teorisinin balca etkileri Nietzsche ve Freuddur. N ietzsche kart
larn peygam beridir ve Ahlakn Soykiit eseri estetik mizataki
revizyonist/gzden geirici ve ileci tnlar zerine, benim bildi
im kadaryla, en derin incelemedir. Freud'un savunma m ekaniz
malar ve bunlarn iftdeerli ileyileri zerine aratrm alar, iir
ler aras ilikileri yneten gzden geirici kurallar iin benim bula
bildiim en ak seik benzeleri salyor. Fakat burada amlanan
etkilenme teorisi, mecazilikten kastl olarak kanmas bakm n

50

ETKLENME ENDES

dan ve her gl air iin (tabii eer sonradan nemde-gelen dere

kesine dmek istemiyorsa) kehanetle nceliin kritik nemde ol
duu zerindeki Vicocu srar nedeniyle Nietzscheci deildir. te
yandan burada sunduum teori mutlu ikamenin mmkn olduu
nu, ikinci bir ansn bizi nceki ballklarmz tekrar tekrar ara
maktan kurtarabileceini iddia eden Freudcu iyimserlii de redde
diyor. airler, air sfatlaryla ikameleri kabul edem ezler ve ilk
anslarn karmamak iin sonuna dek savarlar. Gerek Nietzsche
gerekse de Frcud airleri ve iiri hafife almtr, fakat ikisi de fantazmaya gerekte olduundan daha ok g tanmtr. Ahlaki ger
ekiliklerine karn, onlar da tahayyl ar idealletirmilerdir.
Nietzsche'nin mezi Yeats ve Freud'un mezi Otto Rank sanat
nn sanata kar kavgasnn ve bu mcadelenin sanatnn doa kar
sndaki savayla ilikisinin daha ok farkndadrlar.
Freud yceltmeyi en byk insani baar olarak grmt. Bu
onu P latonla ve gerek Yahudiliin gerekse de Hristiyanln btn
ahlaki gelenekleriyle ayn safa sokmutur. Freudcu yceltme daha
ilksel haz trlerinin daha ince hazlar iin braklmasn ierir. Bu da
ikinci ans birincisinden stn tutmaktr. Bu kitabn bak asna
gre Freud'un iiri, gl airlerin yaratc yaamlar tarafndan ya
zlan sert iirlerin aksine, yeterince sert deildir. Duygusal olgun
lamay kabul edilebilir ikamelerin kefiyle denk tutmak zellikle
de Eros leminde pragmatik bir bilgelik olabilir, ama gl airle
rin bilgelii bundan farkldr. Teslim olunmu ryalar yalnzca bi
rer sonsuz tatmin fantazmas deildir, aksine insann en byk ya
nlsamasdr, lmszlk vizyonudur. Eer W ordsworth'n Ode:
Intimations o f Im m ortality fro m Recollections o f Early C hildhood
unda yalnzca Freudda da bulunan bilgelik olsayd, o zaman buna
"Byk Kaside" demeyi brakrdk. W ordsworth de tekrar ya da
ikinci ans geliim iin elzem saymtr. Wordsworth un kasidesi
ihtiyalarmz ikame ya da yceltme yoluyla yeniden ynlendire
bileceimizi kabul eder. Fakat kaside ayn zam anda baarszln
ve yaratc zihnin zamann zulmne kar protestosunun da farkna
varmamz salar. Bir W ordsworth eletirmeni, hatta W ordsworth'e
Geoffrey Hartman kadar sadk bir eletirmen bile, doa dzeninden
alman bir kavram olarak ncelik ile tinsel dzenden alnan bir kav
ram olarak otorite arasnda net bir ayrm yaplmasnda srar edebi

GR

51

lir, ama Wordsworth'Un kasidesi bu ayrm yapmay reddeder. "Sa

nat" der Hartman bilgece, "nceliin stesinden gelm eye alarak,
doayla onun sahasnda savar ve kaybetm eye mahkmdur." Bu
kitabn argman gl airlerin tam da byle bir bilgelik yoksun
luuna m ahkm olduklar ynndedir; Wordsworth'Un Byk Ka
sidesi doayla onun sahasnda savar ve byk ryasn korumas
na karn byk bir yenilgi tadar. Wordsworth'Un kasidesindeki bu
rya, selefinin iirinin (grnte Hristiyanlktaki yceltme re
tilerine bal kalm asna karn, insann yceltimi btnyle redde
diinin daha da hain olduu M ilton iiri Lycidas'n) bykln
den tr etkilenm e endiesinin glgesinde kalr.
Zira her air (ne kadar "bilinsizce" de olsa) lmn zorunlulu
u bilincine kar dier insanlardan daha gl bir isyanla balar
ie. Gen air ya da antikada Atina'da verilen adla ephebe, daha
en batan doa-kart ya da antitetik (kart) insandr ve airlie
balad andan itibaren tpk kendisinden nce selefinin yapt gi
bi olanaksz bir erein peine der. Bu arayn zorunlu bir para
snn iirin zayflamas olduu bence muhakkak fark edilir ve ger
ek edebiyat tarihi bu farkndal srdrmek zorundadr. Aydn
lanma dnem indeki airler ngiliz Rnesans'nn byk airleriyle
ayn ayarda deildir. Benzer ekilde Aydnlanma sonras gelenein
tamam, yani Rom antizm de modernist ve postm odernist m irasla
rnda daha da byk bir d gsterir. iirin lm herhangi bir
okurun kara kara dnm esiyle hzlanm ayacaklr, am a kanmca bi
zim geleneim izde iirin ld zaman, aslnda kendi kendini l
drm olacan, gemiteki gcnn kurban olacan sylemek
de yanl olmaz. Bu kitap boyunca alttan alta hissedilen bir znt
konusu udur: Romantizm, tm baarlarna karn, engin bir viz
yonu olan tragedya olabilirdi; Prometheus'un olm asa da, kendi esin
perisinin Sfenks olduunu bilmeyen kr Oidipus'un kendi kendini
elmeleyen giriimi olabilirdi.
Kr O idipus hikmetli bir tanr olma yolundayd ki gl airler
de onu takip ederek seleflerine kar krlklerini kendi eserlerinin
revizyonist igrlerine dntrmlerdir. Burada gl airin ya
am dngsnde izini sreceim alt revizyon hareketi, daha da
fazla olabilir ve burada olduundan ok farkl isimler alabilirdi.
Ben bunlar altyla snrl tuttum, nk bir airin bir dierinden na-

52

ETKLENME ENDES

sil uzaklatna ilikin anlaym asndan asgari ve elzem gr

nenler bunlar. Verilen adlar keyfi olm akla beraber Bat'nn tahayyl
yaamnda merkezi yere sahip eitli geleneklerden geliyor ve ben
yararl olabileceklerini umuyorum.
ngilizcenin en byk airi belli nedenlerle bu kitabn argm a
nna dahil deildir. Bunlardan biri zorunlu olarak tarihseldir; Sha
kespeare tufandan nceki aa, etkilenme endiesi iirsel bilinte
merkezi bir yere sahip olm adan nceki devler ana aittir. Bir di
er neden, dramatik biimle lirik biim arasndaki kartlkla iliki
lidir. iir znelletike. seleflerin glgesi de baskn hale gelmitir.
Fakat ana neden Shakespeare'in esas selefinin vrisinden ok daha
kk bir air olan Marlowe olmasdr. Milton tm gcne ramen
yine de Spenser'n ahsnda byk bir selefle ince ve hayati bir m
cadeleye girimek zorunda kalm t ve bu mcadele Milton' hem
yaratm hem de bozmutu. M iltonn ve sonradan da Wordsworth'
n ephebe si olan Coleridge, kendi Marlowe'unu Cowperda (ya da
ok daha zayf bir air olan Bowles'ta) bulmaktan memnun olurdu,
ama etkilenme isteyerek olacak bir ey deildir. Shakespeare bu ki
tabn inceleme alan dnda kalan bir fenomenin. yani selefin mut
lak anlamda yutulm asnn ngilizcedeki en byk rneidir. Denk
gler arasndaki kapm a, gl kartlar olarak babayla oul, d
nm noktasndaki Laios'la Oidipus; ben burada yalnzca bu konuy
la ilgileniyorum, fakat aada grlebilecei zere baz baba fi
grleri birden fazla kiiden de oluabilir. En gl airlerin bile i
irsel olmayan etkilere tabi olduklar benim iin bile aktr, ama yi
ne de ben yalnzca bir airin iindeki air ile ya da has iirsel ben
likle ilgileniyorum.
Etkilenm eyle ilgili fikirlerimizde benim nerdiim tarzda bir
deiiklik yaplmas, gem ite birbirleriyle ayn dnem de yaam
airleri daha yanlsz bir ekilde okum amza yardmc olacaktr.
Tek bir rnek vermek gerekirse, Keats'in Victoria dneminde yaa
m, kendi iirlerinde onu yanl yorumlam mezleri arasnda
bata gelenler Tennyson, Arnold. Hopkins ve Rossetti'dir. Kimse
Tennyson'n Keats'le girdii uzun, gizli ekimeden zaferle km
olduunu kesin olarak syleyemez, ama Arnold, Hopkins ve Rossetti'ye olan bariz stnlnn arkasnda, bunlarn ksmi yenilgi
lerinin aksine onun kazand greli zafer ya da en azndan kendi

GR

53

zaferine sahip kmas vardr. Am old'un mersiye trndeki iirleri

Keats'i slubuyla anti-rom antik duyguyu stnkr bir ekilde
kaynatrrken. Hopkins'in dilinin zorlama younluklar ve syle
yi tuhaflklar ile Rossetti'nin ok ssl sanat da kendi iirsel ben
liklerinde hafifletm eye altklar yklerle elimektedir. Ayn e
kilde gnm zde Pound'un Browning'le girdii bitmek bilmez e
kimeye ve keza Stevens'n ngiliz ve Amerikan Rom antizminin
byk airleri W ordsworth, Keats, Shelley, Emerson ve Whitman
ile srdrd uzun ve byk oranda sakl kalm muharebeye ye
niden bakm amz gerekir. Victoria dnemi Keatsilerinde olduu
gibi bunlar pek ok rnekten yalnzca bazlardr, tabii eer iir ta
rihi hakknda daha eksiksiz bir hikye anlatacaksak.
Bu kitabn esas amac bir okurun eletirel vizyonunu, hem ken
di kuann eletirisi ve iiri balamnda -b u balamn halihazr
daki krizlerinin ona en ok dokunduu n oktada- hem de kendi et
kilenme endieleri balamnda sunmaktr. Beni en ok etkileyen
ada iirlerde - rn e in A. R. Am m onsm C orsons inlet'i ve Saliences'i ile John Ashbery'nin Fragm ent' ve Soonest M endech- i
irin lm ne kar kavga veren bir gc gryorum ama ayn za
manda sonradan gelmi olmann verdii bitkinlii de grebiliyo
rum. Ayn ekilde ahsen nelerden katm net bir ekilde grme
mi salayan ada eletiri eserleri, Angus Fletcher'n Allegory'si
(Alegori), Geoffrey Hartm an'n Beyond Formalism'i (Biimciliin
tesinde) ve Paul de Man'n Krlk ve Igru s gibi kitaplar, zih
nin Biimci eletiri kmazndan kurtulm a abasnn, ksr ahlak
zabtalna dnen arketip eletirisinin iinde bulunduu duru
mun ve herhangi bir airin herhangi bir iirini okum aya yardmc
olabileceini henz kantlayamam, Avrupa eletirisindeki tm bu
gelim elerin anti-hm anist korkunluunun farkna varmam sal
yor. Bu kitapta u an sahip olduum uzdan daha antitetik bir pratik
eletiri nerdiim Arablm adaln bu alanna verilm i bir ya
nt mahiyetindedir.
Kendisini aforizm alara, zl szlere ve tmyle geleneksel ol
sa da gayet kiisel bir mitik rntye dayal iddetli bir iir olarak
sunan bir iir teorisi yine de argman olarak deerlendirilebilir ve
byle deerlendirilm esi istenebilir. Bu kitab oluturan her ey
-m eseller, tanmlar, savunm a m ekanizm alar olarak revizyon kate

54

ETKLENME ENDES

gorilerinin ilenm esi- yaratc zihnin ncelik konusundaki umut

suz srarnn verdii melankoli hissi zerine btnlkl bir tefek
krn paras olma amacndadr. H er trl yaraty iddetli bir iir
olarak okuyan Vico doa dzenindeki ncelik ile tinsel dzendeki
otoritenin airler asndan ayn ey olduunu ve byle de kalmak
zorunda olduunu anlamt, nk iirsel Bilgelii oluturan tek
ey bu sertliktir. Vico hem doal ncelii hem de tinsel otoriteyi
mlkiyete indirgemiti - benim Ananke (Bat tahayyln hl y
netmekte olan korkutucu zorunluluk) olarak tandm hermetik bir
indirgemeydi bu.
kinci yzylda yaam Gnostik bir speklatr olan Valentinus,
skenderiye'de Pleroma'y, yani lahi varln tecellisi m ahiyetinde
ki otuz Aeon'dan biri olan Tamlk' retiyordu: "O'nu bilmedikleri
halde B abaya ulam olmalar byk bir mucizeydi." Kiinin za
ten bulunduu yeri aramas araylarn en gafili ve en m ukadder
olandr. Her gl airin Esin Perisi, Sophias, tekbenci bir aray
tutkusuyla olabildiince uzaa ve derine zplar. Valentinus arayn
sonland bir Snr olduunu varsaym t, fakat arayn balam
Koullanm am Zihin, yani Milton sonras en byk airlerin evre
niyse, hibir aray sonlanmaz. Valentinus'un Sophia's kurtarlr,
tekrar Pleroma'ya dahil edilir ve yalnzca onun Tutku'su ya da Ka
ranlk Niyet'i Snr'n tesinde dnyamza der. Ephebe ite bu tut
kunun iine, Valentinus'un "kuvvetsiz ve dii meyve" adn verdii
Karanlk Niyet'e dmelidir. Bunun iinden kt takdirde, sakat
lanm ve krlemi olsa da, gl airler arasnda yerini alacaktr.

zet: Alt Revizyon Kategorisi

1. Ctinamen gerek anlam yla iirin yanl okunmasdr. Bu szc

Lucretius'tan alyorum. Lucretius'ta clinamen. atomlarn evren
de deiiklii mmkn klmak zere yaptklar "sapma"y ifade
eder. Bir air selefinin iirini, bununla bir clinamen gerekletire
cek ekilde yanl okuyarak selefinden sapar. Bu tutum halefin i
irinde dzeltici bir hareket olarak grnr, bu da dem ektir ki sele
fin iirleri belli bir noktaya kadar gitmi, ama sonradan tam da ye
ni iirin hareket ettii ynde sapmak zorunda kalmtr.

GR

55

2. Tesserc bir tamam lam a ve antitezdir; szc hl kullanl

d mozaik yapm ndan deil, tannma iareti anlam na geldii an
tik gizem kltlerinden alyorum - szgelimi kk bir mlein di
er paralarla birlikte bu kab oluturacak paras. Bir air selefini
antitetik olarak "tamamlar", bunu da ebeveyn-iiri, terimlerini m u
hafaza edip baka bir anlama gelecek ekilde, sanki selefi bu denli
ileri gitmeyi baaram am gibi okuyarak yapar.
3. Kenosis. ruhlarm zn tekrar zorlantlarna kar kullandklar
savunm a m ekanizm alarna benzer bir koparma aracdr; o halde ke
nosis selefle sreklilii koparmay am alayan bir harekettir. Bu
szc A ziz Pavlus'tan alyorum: O buna sa'nn ilahi mertebeden
insan m ertebesine dmeyi kabul ederek kendi kendisini alaltm a
s ya da iini boaltm as anlamn verir. Sonradan gelen air gr
nte kendisini kendi ilhamndan, yani kendi hayali tanrlndan
arndrarak (boaltarak) kendisini sanki air olmay brakyormu
gibi alaltyor grnr, ama bu ekilme (ebhing) selefin ekilme i
iriyle ilikili olarak yle bir tarzda gerekleir ki selefin de ii bo
altlr. Dolaysyla sonraki hava boaltm a iiri grnd kadar
mutlak deildir.
4. D aim onikleme, yani selefin Ycesine tepki olarak kiisel
lemi bir K ar-Y ceye ulama ynndeki hareket. Bu szc
Yeni-Platoncu jargondan alyorum; orada ilahi ya da insani olm a
yan bir ara varln stada yardmc olmak iin onun iine girm esi
ne karlk gelir. Sonraki air ebeveyn-iirde gerek ebeveyne de
il, aksine bu selefin tesindeki bir varla ait olan bir g olduu
na inand eye aar kendini.
5. A skesis, yani yalnzlk durumuna ulamay amalayan kendi
ni arndrm a hareketi. Szc genel anlam yla Em pedokles gibi
Sokrates ncesi amanlarn pratiinden alyorum . Sonraki air ke
nosis'te olduu gibi revize edici bir i boaltm a ileminden deil bir
daraltm a/kltm e ileminden geer. Kendisini selefi de dahil ol
mak zere dierlerinden ayrmak iin insani ve muhayyel yetenei
nin bir ksmn brakr ve bunu kendi iirini ebeveyn-iire kar,
onun da bir askesis yaamasn salayacak ekilde konum landra
rak kendi iirinde yapar; bylece selefin yetenekleri de budanr.
6. Apophrades ya da llerin dn. Szck Atina'da llerin
yaadklar evlere yeniden yerlemek iin dndkleri aksi ya da

56

ETKLENME ENDES

uursuz gnleri anlatmak iin kullanlrd. Sonraki air, zaten nere

deyse tekbencilie denk den muhayyel bir yalnzln altnda
ezildii son aamasnda, kendi iirini selefin iirine tekrardan o ka
dar ak tutar ki balad yere, raklna dndne inanabiliriz,
ta ki bavurduu revizyon kategorileriyle kendi kuvvetini tekrar
dan gsterene kadar. Fakat iir bir zam anlar ak olduu selefe ar
tk ak tutulm aktadr ve bunun tekinsiz sonucu udur ki yeni iirin
baars sayesinde biz artk iiri selefi yazyormu gibi deil, aksi
ne selefin karakteristik eserini sonraki airin kendisi yazm gibi
grrz.

Bir

... dnnce aydnl,

o aydnln zikzak izen kalbin en gnahkr sapmalarna
ynelip, korkuyla gizlenm eden, saklamadan kendini
onlara tesir edeceini dnnce....
A. R.AM M ONS

Clinamen

ya da
iirin Yanl Okunmas

Shelley airlerin her ada ebediyen yazlma srecinde olan Byk

iir'e eklem ede bulunduklarn iddia etmiti. Borges ise airlerin
kendi seleflerini yarattklarn syler. Eliot'n srar ettii gibi, ken
dilerinden sonra gelenler bilgideki ilerlemelerini l airlere bor
lu olsalar da bu bilgi yine de haleflerinin yaratsdr, yaayanlar ta
rafndan yaayanlarn ihtiyalar uyarnca yaratlmtr.
Fakat airler ya da en azndan en gl olanlar, ille de en g
l eletirm enlerin okuduklar ekilde okum azlar iirleri. airler ne
ideal ne sradan okurlardr, ne A m oldudurlar ne Johnsoncu. Okur
ken "Falancann iirlerinde u ldr, u canldr" diye dnm ez
ler. airler glendikleri zaman falancann iirlerini okumazlar, zi
ra gerekten gl airler yalnzca kendi iirlerini okuyabilirler.
Onlara gre anlayl olmak zayflktr ve etrafl ve adil karlatr
m alar yapm ak seilm i biri olmamaktr. En gl modem airin arketipi olan M ilton'n eytan, Niphates D a n d a akl yrtp kar
latrma yaptnda zayf der ve Paradise Regaied'le (Yeniden
Bulunan Cennet) zirveye ulap en zayf haliyle m odem eletirm e
nin arketipini ortaya karan d sreci byle balar.
Uarlk gibi gelebilecek bir ey yapp Kayp C em ef\ en gl
haliyle m odern airin ikilemini anlatan bir alegori olarak okumay
deneyelim. Bu m odem air eytan'dr, Tanr ise onun l ama yine
de can skc lde m uktedir ve mevcut atasdr, yani ata airdir.
dem potansiyel olarak gl m odem airdir, am a airin kendi se
sini bulm aya alt en zayf anndaki halidir. Tanr'nn Esin peri
si yoktur, dahas byle bir ihtiyac da yoktur, zira o ldr, yarat
cl yalnzca iirin gemi zamannda tezahr eder. iirdeki yaa
yan airlerden eytan'm Gnah', dem'in H avva's, Milton'n ise
yalnzca -airin iledii gnahtan tr durm adan alayan ve iir

60

ETKLENME ENDES

de drt defa harikulade bir tarzda seslenilen ok ierilerdeki bir Te

celli o la n - indeki Sevgilisi vardr. Millon birka deiik adla ses
lendii bu sevgilisine bir ad koymaz, ama "Ad'a deil anlama ses
leniyorum" der. Milton'dan bile daha gl bir air olan eytan ise
kendi esin perisine seslenmenin tesine gemitir.
eytana neden m odem air adn veriyoruz? nk Milton ve
Pope'un temel dertlerinden birini tm ham etiyle nceden sergiler:
Collins ve Gray'de, Smart ve Covvper'da yaltma yoluyla arndran;
rnek Modern air, tam anlam yla air olan W ordsworth'te ise her
ynyle aka grdm z bir kederdir bu dert. iirsel Karakterin
eytan'daki Tecessm, M ilton'n hikyesi gerek anlamyla bala
dnda, yani Tanrnn O lunun Tecessm ile ve eytan'n bu Te
cessm reddiyle balar. M odem iir eytan'n u iki beyanyla
balar: "imdiki gibi olm adm z bir zaman bilmiyoruz" ve "Zayf
olmak sefilliktir, |b ir eyleri yaparken de strap ekerken de."
Milton'n iirdeki kendi srasn takip edelim. Her iir bir D'e dair deil, bizim dtm ze dair farkm dalmzla balar.
air bizim seilmi adam m zdr ve onun seilmitik bilinci bir la
net olarak gelir; yine, "Ben dm bir insanm" deil, "Ben bir n
sanm ve dyorum" - ya da "Ben Tanr'ydm, ben nsanV/w (zira
air asndan bunlar aynyd) ve d yorum, ama kendimden." Bu
benlik bilinci mutlak bir noktaya ykseltildiinde, o zaman air Celennem'in dibini boylar, daha dorusu uurumun dibini boylar ve
onun etkisiyle orada Cehennem oluur. yle der: "Dm durdu
gibi; artk dm biriyim, sonu olarak burada Cehennem'de yat
yorum."
Orada ve o zaman, bu ktlkte kendi iyiliini bulur: Laneti
renmek ve bunun iinde m m kn olann snrlarn aratrmak iin
kahramanl seer. Bunun alternatifi nedamet getirmek, benlikten
tmyle farkl, m mkn olana tam amen dsal birT anr'y kabul et
mektir. Bu Tanr kltr tarihidir, l airlerdir, baka bir eye ihti
ya duymayacak kadar zenginlem i bir gelenein yaratt sknt
dr. Fakat gl airi anlamam z iin, onun gidebileceinden daha
uzaa, dme bilincine varm adan nceki dengeye geri gitmek zo
rundayz.
eytan ya da air kendi den benliinin tututurduu ate ka
tnda onu aradnda, ilk nce yalnzca en iyi arkada Beelzebub'

CUNAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

61

ya da buraya asla varamam ve asla da varam ayacak olan yetenek

li airi grr. Ve gerekten gl bir air olarak eytan en iyi arka
dann yzyle yalnzca kendi ehresinin durum unu gsterdii
oranda ilgilenir. Bu denli snrl bir ilgi ne bildiim iz airleri ne de
gerek kahram an eytan' alaya alr. Beelzebub bu kadar yaralysa,
mutlu k tarlalarnda gerisinde brakt gerek biim ine bu kadar
benzemez hale gelmise, eytan'n kendisi de gzellikten yoksun
dur, hem de gudubetlik derecesinde ve tpk Walter Pater gibi en
esasl sefalete, - b ir zam anlar tahayyl bakmndan en zengin kii
olduu ve neredeyse hibir eye ihtiya duymad h a ld e- tahayyl
yokluuna itilmi Edebiyatn Caliban' olm aya mahkmdur. Fakat
eytan airin lanetlenmi kuvvetiyle bu konu zerine kafa yormay
reddeder ve bunun yerine kendi grevine dner: geride kalan her
eyi toparlamak.
Bu kapsam l, engin bir hayal gc gerektiren grev, amalar
bakmndan sk skya dini olmayan her trl iirin yazm iin ge
rekli m otivasyon denebilecek her eyi kapsar. nsanlar neden iir
yazarlar ki zaten? Gnahlardan arnmak ya da gr belirtmek iin
deil, geride kalan her eyi toparlamak iin. Tahamml -M ilton'n
tufan sonras Adem'inin ve Paradise Regained'deki O ul'un- kah
ramanl Hristiyan iirinin temalarndan biridir, ama airler iin
pek de kahram anlk saylamaz. Santson "alayn topla da gel gelebi
lirsen / Ayaklarm zincirli, ama yumruklarm serbest" deyip Harapha'yla alay ettiinde, gl airin doal erdem ini kutlayan Milton'
yeniden duyarz: M ilton'da airin nihai kahramanl bir zykm
spazm dr - anldr, nk dm anlarnn tapnan alaa eder.
Kendi kaosunu rgtleyen, gzle grlr karanla ramen bir di
siplin dayatan, em ir erlerine kendisinin yas tutmay reddediini r
nek almalarn syleyen eytan bylece air olarak kahraman olur,
neyin yeterli gelmesi gerektiini renirken, hibir eyin yetm eye
ceini de bilir.
Bu kahramanlk tastamam tekbenciliin snrlarnda dolam ak
tadr, ne iinde ne de tesindedir. Milton'n iirinde eytan'n, Buda
la Sorgucunun tertibi yznden sonradan yaad d, kahrama
nn bu snrdan tekbencilie ekilmesi ve bylece alalmasndan
ibarettir; N iphates D andaki m onologunda airlii sonlanr ve "Ey
er, iyiliim ol benim" diyerek sadece bir isyancya d n r-g e le -

62

ETKLENME ENDES

neksel ahlaki kategorileri ocuka ba aa eviren biri, renciolmayan rencilerin, ezeli Yeni Solun yorgun atalarndan bir die
ri olur kar. Zira modern air, zc kuvvetliliinden duyduu k
vanla, her zaman tekbenciliin en uzak kysnda durur, zira daha
yeni iinden kmtr. O nun zor dengesi, W ordsworth'ten Stevensa, tam da orada durm aya almaktr; burada tam da varl sa
yesinde "Grdklerim ve iittiklerim yalnzca kendimden geliyor"
der, ama ayn zam anda "Ben dnda bir eyim yok ve ben ben oldu
um iin benim "' der. lki, kendi bana alndnda, belki de ak
bir tekbenciliin meydan okumasdr, "imdiki gibi olmadm bir
zaman bilmiyorum"un edeeri bir eye geri gtrr. Fakat kincisi
aptalla deil iire varan deiikliktir; "Benim dm da nesne yok
nk hepsinin ruhunu biliyorum, bu da benimkiyle ayn ve dolay
syla 'ben benim', ki bu da 'Ne zaman ve nerede mevcut olmak ister
sem orada olacam' demekle edeerdir. yle bir sreteyim ki,
mmkn olan her hareket gerekten m m kndr ve u anda yalnz
ca kendi inlerimi aratrsam da. en azndan aratryorum." Ya da
eytan'n syleyebilecei gibi, "[Bir eyler] yaparken ve strap e
kerken mutlu olacam , zira strap ekerken bile gl olacam."
eytan hakknda gzlemde bulunan pek ok modern eletirm e
nin durumu iler acsdr, zira asla onu gzlemezler. Grm em e ka
tegorisi bundan daha belirgin olamazd: "M ilton'n dalgal sal
Byroncu kahraman"mdan bahseden Eliot'tan (insann saa sola ba
kp soras geliyor: "Kim?") kibar bir alayclkla Wagnerci bir ba
lamdan (insann karalar balayas geliyor: "Gerek bir eletirmen,
hem de farknda olm asa daT anr'nn yannda saf tutmu!") dem vu
ran Northrop Fryen artc gafna kadar. Neyse ki o ok yerinde
toparlayc arsyla Empson var: "Shelley'e geri dnelim!" Ben
de oraya gidiyordum!
Milton'n eytan'a, kendine rakip aire ve karanlk kardeine
yapt adilii dnen Shelley, M ilton okurunun zihnindeki "zarar
l vicdan muhasebesi"nden bahsetm iti. Zira bunlar okuyan bir
Milton okuru eytan'n kusurlarn Tanr'nn ona kar ktlkleriy
le karlatrarak deerlendirmeye ve Tanr her trl lnn te* Wallace Stevens'n "Noes Toward a Supreme Fiction" adl iirinden bir di
ze. -y.h.n.

CUNAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

63

sinde ktlk yaptndan eytan affetmeye ayartlm olacakt.

Fakat C. S. Lewis, yani Meleksi Milton Eletirisi Okulu Shelleyin
kastettiklerini arptm, kusurlar ve Tanr'nn yanllarn tartp
eytan'n daha susuz olduu sonucuna varmtr. Bu zararl vicdan
m uhasebesi, biz Milton'n Tanrsnn daha susuz olduuna kanaat
getirmi olsaydk bile (ki ben byle dnyorum ), Shelley'nin de
kabul edecei zere daha yararl olmayacakt. Bu yine bir vicdan
muhasebesi olacak ve iir zerine sylem olarak yine bir ahlak zabtal yaplm olacakt, yani zararl olacakt.
En gl airler bile ilk bata zayftr, zira ie geriye dnk ey
tanlar olarak deil, ileriye dnk Adem ler olarak balarlar. Blake
bir varlk durumuna dem der ve buna Daralma Snr adn verir.
Bir dierine de eytan der ve ona da Opaklk Snr adn verir.
dem verili ya da doal insandr, tahayyllerim iz bundan daha faz
la daralamaz. eytan doal insann engellenm i ya da dizginlenmi
arzusudur, daha dorusu bu arzunun glgesi ya da Hayaletidir. Bu
hayalet durum unun tesinde hayalimizi zorlayam ayz, ama Haya
let bizim baskc ynm ze yerleince yeterince sertleiriz. zira ye
terince daralm oluruz. Yaamlarmz yaam admz iin. Koru
yucu Kerubi -iim izde kstlamaya ve sertlie tahsis edilmi yara
tclk ksmn anlatm ak iin Blakein M ilton'dan, Hezekiel'den ve
Tekvin'den ald sim gedir b u - yznden yaratc potansiyelimiz
engellendii iin ruhlarmz "Yeter!" diye feryat eder. Blake nsan'n tam da bu dnek ksmn adlandrmtr. D'ten nce (ki
Blake iin bunun anlam Yaradltan ncesidir, bu iki olay bir ve
ayn eydir) Koruyucu Kerubi pastoral deha Tharm ast, blnme
mi bilinci telafi eden birletirici bir sreti; znelerin ve nesnele
rin olmad, am a tekbencilik tehlikesi tamayan (zira benlik bilin
ci de yoktu), bir durumun dnce-ncesi masumiyeti. Tharmas bir
airin (ya da herhangi bir insann) fark etm e gcdr, Kerubi fark
etmeyi engelleyen g olsa bile.
Hibir air, hatta M ilton ya da W ordsworth gibi tek bir hedefe
kilitlenm i olanlar bile, tarihte bu denli ge bir dnem de Tharmas
deildir. Dahas Coleridge ve Hopkins -k eza belki Eliot d a - en so
nunda Kerubi'nin kendilerine hkmetmesine izin vermi olsalar da,
hibir air Koruyucu Kerubi deildir. Gelenein bu denli ge d
nemlerinde yazan airler hem demlerdir hem de eytanlardr. e

64

ETKLENME ENDES

doal insanlar olarak balarlar, daha fazla daralm ayacaklarn teyit

ederler ve sadece btn btne sertleemediklerine zlerek, en
gellenm i arzular olarak bitirirler. Fakat bu ikisinin arasnda, ile
rindeki en byk airler ok gldr ve ksa sren baharnda
A dem in ayrt edici zellii olan doal younlam a yoluyla ve ksa
ve doalhk-tesi zaferinde eytan'n ayrt edici zellii olan kahra
manca bir z-farkndalk yoluyla ilerlerler. Younlama ve z-farkmdalk ancak dil araclyla gerekleir ve Adem ve eytan'dan
beri hibir air seleflerinin gelitirdii dilden azade bir dil konu
mamm Chomsky insann bir dili konum aya baladnda hibir
zaman renilm em i pek ok ey bildiini syler. Eletirinin aba
s bir dil retmektir, zira hibir zaman renilm eyip bir dilin hedi
yesi olarak gelen ey zaten yazlm iirdir - her dilin terk edilmi
bir dngsel iirin kalnts olduunu syleyen Shelley'ye borlu
olduum bir igr bu. Demem o ki eletiri bir eletiri dili ret
m ez (arketipiler. yapsalclar ve tenom enologlar tarafndan hl
paylalan biimci bir grtr bu), iirin zten yazl olduu bir di
li. etkilenme dilini, airler olarak airler arasndaki ilikileri yne
ten diyalektiin dilini retir. H er okurun iindeki air, her okurun
iindeki eletirmenin zorunlu olarak hissettii gibi okuduundan
ayrldn hissetmez. Okurun iindeki eletirmene haz veren ey,
iindeki airde endieye -o k u r sfatyla kendimiz iin tehlikeli ve
zararl bir ekilde nemsememeyi rendiim iz bir endieye- yol
aabilir. Bu endie, bu melankoli tarz etkilenme endiesidir, imdi
adm attm z karanlk ve eytani zemindir.
Nasl air olunur ya da eskiden sylendii ekliyle, bir insan i
irsel karaktere nasl brnebilir? Potansiyel bir air etkilenme diya
lektiini ilk kefettiinde (ya da bu diyalektik tarafndan kefedil
diinde), iirin kendisinin hem dnda hem de iinde olduunu ilk
kefettiinde, kendi iinde artk hi iir kalm ayana dek, iiri tekrar
dan kendi dnda kefetme gcn (ya da arzusunu) bulduktan
uzun zaman sonrasna kadar devam edecek bir sre balatr. Bu tr
keiflerin hepsi kiinin kendisini tanma sreci, hatta bir kinci Do
um olsa da ve teorinin shhati adna mutlak bir tekbencilikle baa
rlmas gerekse de, kendi iinde asla tam amlanmam bir edimdir.
Baka airlerin -hayranlk uyandrc, ac verici, keyif verici- var
l anlam nda iirsel Etkilenme; o kusursuz tekbencinin, yani g

CUNAMBN YA DA RN YANLI OKUNMASI

65

l air olm a ihtimali yksek airin ta derinliklerinde hissettii iir

sel Etkilenme. Zira air kendi en derin zlemlerini dier benliklerin
farkna vararak renmeye mahkmdur. iir onun iindedir, ama o
kendi dndaki iirler -b y k iirler- tarafndan bulunmu olm a
nn utancn ve ihtiamn hisseder. Bu m erkezde zgrln kay
betmek asla balamamak ve zerkliin sonsuza dek tehdit altn
da olmasnn dehetini renmektir.
"Her gencin kalbi," der M alraux, "yzlerce sanat isminin kaz
l olduu, ama tek gerek sakinleri birka gl ve genellikle de
hasmane hayalet olan bir mezarlktr." unu da ekler: "aire szck
lerin onunla ahenk oluturmas gereken bir ses musallat olur." Malraux'nun esas kayglar grsel ve anlatsal olduundan u formle
varr: "pastiten sluba". Fakat iirsel etkilenm e iin bu yeterli de
ildir. iirsel etkilenm ede kendini fark etm e hareketi Kierkegaard'
n u dsturunun daha sert ruhuna daha yakndr: "alm ak isteyen
kendi babasn dourur." iirsel etkilenm enin Homeros'un oulla
rndan Ben Jonson'n oullarna kadar yzyllar boyunca bir babaoul ilikisi olarak tarif edildiini biliyoruz, ama sonra renmeye
balyoruz ki oulluk deil ama iirsel etkilenme, Dekart ikiciliin
bir dier vehesi olan Aydnlanmann bir baka rndr.
"Etkileme" (influence) szc daha Aquinolu Tommaso'nun
Skolastik Latincesinde bile "bakalar zerinde gce sahip olma"
anlamn kazanmtr, ama yzyllar boyunca kk anlamn ("ie
ak") ve esas anlamn (insanlara yldzlardan gelen kuvvet ya da
tecelli) kaybetmemitir. lk kullanld ekliyle, etkilenm ek insana
yldzlardan akan semavi svy -kiinin karakterini ve kaderini et
kileyen ve gkyzndeki her eyi deitirm i bir sv y - almak an
lamna geliyordu. lahi ve ahlaki, sonradan da sadece gizli bir g,
insanda iradi grnen her eye meydan okuyarak hkmn icra edi
yordu. Bu szck bizim kullandm z anlamda -iirse l etkilenm eok sonralara dayanr. ngilizcede Dryden'n eletiri kavramlarn
dan biri deildir. Keza Pope da bu szc hibir zaman bizim kul
landmz anlamda kullanmaz. Johnson 1755te etkilenmeyi yl
dzlarla ya da ahlakla ilgili bir ey olarak tarif eder ve bu kincisi
iin "stn g: ynlendirme ve deitirm e gc" der; ama iaret
ettii rnekler dini ya da kiiseldir, edebi deil. Ondan iki kuak
sonra yaam Coleridge ise etkilenm e szcn edebiyat bala

66

ETKLENME ENDES

mnda byk oranda bizim kullandm z anlamda kullanmtr.

Fakat endie kullanmn ok nnde gider. Ben Jonson ile Sa
muel Johnson arasnda airler arasndaki baba-oul sadakatinin ye
rini, Freud'un zeksnn "aile romans" adn verdii dolambal
duygular almt ve ahlaki g bir melankoli miras haline gelmiti.
Ben Jonson etkilenmeyi hl salkl bir durum olarak grr. Taklit
derken unu kastettiini syler: "Baka bir airin cevherini ya da
zenginliklerini kendi kullanm na hasredebilmek. Dierlerinden s
tn mkemmel birini sem ek ve tpk onun gibi olana ya da kopya
s aslyla kartrlabilecek kadar ayn olana dek onu takip etm ek.
Dolaysyla Ben Jonson'n taklit konusunda bir endiesi yoktur, zira
onun iin (insana iyi geliyor bu fikir) sanat sk almadr. Fakat
glge dmt ve Aydnlanma sonrasnn Deha ve Yce tutkusuy
la birlikte endie de kagelm iti, zira sanat sk almann tesinde
bir eydi. Edward Young Deha'yd olan Longinusu saygsyla iir
sel atalarnn zararl erdemleri zerine kafa patlatr ve byk selef
leri konusunda yle hayflandnda Keats'in mektuplarn ve SelfReliance'n (Kendine Gven) Emerson'unu ncelemi olur: "Dik
katimizi zerlerine topluyorlar ve kendimizi yeterince tetkik etm e
mizi engelliyorlar; yarg yetimizi kendi yetenekleri lehine eviriyor
ve kendimize ait duyumuzu azaltyorlar; ve kendi nlerinin azam e
tiyle bize gzda veriyorlar." Daha klasik ballklara sahip, daha
salam bir adam olan Dr. Samuel Johnson, tembellik, yalnzlk, z
gnlk, taklit ve bulu gibi m efhum larn ok tuhaf ekilde birbirine
kartrld karmak bir eletirel matris yaratmt. Johnson yle
nler: "Tanlalos rnei, iirsel cezalandrm a alannda, biraz yersiz
kaar nk onun durumunda uzansa tutabilecei meyveler elinden
kamt; halbuki kimi zaman Tantalos'un ektii aclar ekseler de
kendi rahatlarn dndklerinden ellerini bile kaldrmayanlar
hangi efkate layk olabilir ki?" Johnson'n velvelesi bizi biraz irkil
tir. Ayrca kendisini de iin iine kattn bildiimizden bir kat da
ha irkiliriz, zira bir air olarak kendisi de bir Tantalos'tu, Koruyucu
Kerubinin kurbanlarndan biriydi. Bu anlamda Johnsonn gazabn
dan yalnzca Shakespeare ve Milton kaabilmitir; Vergilius bile
Homerosu ok fazla taklit ettii iin m ahkm edilmiti. Zira ngi
lizcedeki en byk eletirmen olan Johnson'la birlikte iirsel etki
lenme hastalnn ilk tehisisi de zuhur etmitir. Fakat tehis yaa

CLINAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

67

d aa aittir. Waller'e hayran olan Hume Waller'i kurtaran tek e

yin Horatius'un ok uzakta kalm olmas olduunu dnyordu.
Biz daha ilerideyiz ve Horatius'un yeterince uzakta olm adn g
ryoruz. Waller lmtr. Horatius ise yayor. Bir nceki selefleri
nin erdemleri diye dnr Johnson, "hkmdarlarn srtndaki y
netme ykn gittike arlatrr". Ve unu ekler: "nl bir yazarn
yerini alan kii de ayn zorluklarla kar karya kalr." Bizler bura
daki yakc mizah gayet iyi biliriz; Advertisem ents fo r M y se lf i
(Ben Var Ya Ben...) okum u olan herkes, Norman M ailer'in sonuta
her yolun Hem ingway'e kyor olmasndan duyduu endieden ka
nmak iin yapt lgnca danslarn zevkini srebilir. Ya da bu ka
dar elenceli olm asa da. Roethke'ni The Far F ield'm (Uzaktaki
Tarla) ya da Berryman'n His Toy, His Dream, His Rest'ini (Oyunca
. D. D irlii) okuyabilir ve tarlann, aslnda W hitman, Eliot,
Stevens, Yeats'in tarlasna m aalesef fazla yakn olduunu ve oyun
cak. d. gerek dirliin ad geen airlerin de mlk olduunu ke
fedebiliriz. Bizim iin etkilenme olan ey Johnson ve Hume iin en
dieydi. ama bu hikyede arballk azaldka dokunakllk artyor.
Zamann glgeledii haliyle iirsel Etkilenm e entelektel revizyonizm denen daha byk fenomenin parasdr. Ki revizyonizn de gnm zde ister siyaset teorisinde ister psikolojide, ister
ilahiyatta, ister hukukta ister poetikada olsun doasn deitirm i
tir. Revizyonizm in atas zndklktr, ama zndklk alnm retiyi
modern revizyonizmin daha zel bir iareti olan ve yaratc dzelt
me diye adlandrabileceim iz eyden ziyade dengelerin deim e
siyle deitirm e eilim inde olmutur. Zndklk genel olarak bir
vurgu deiikliinden kaynaklanr, oysa revizyoizm alnm re
tiyi belli bir noktaya kadar takip eder ve sonra sapar, zira baka bir
noktada deil tam da bu noktada yanl bir yol tutulduu kanaatin
dedir. Freud. kendi revizyonistlerini dnrken. "Pek ok insann
bakalarna ayak uydurmasn ya da kendisini bakalarna tabi kl
masn zorlatran gl duygusal etkenler vardr" diye yazmt,
fakat Freud tam da bu "gl duygusal etkenleri" analiz etmekten
zellikle uzak duracak kadar idareciydi. Byle bir idarecilikten
neyse ki yoksun olan Blake, Aydnlanma'dan bu yana revizyoniz
min en derin ve zgn teorisyeni olmay srdrm ektedir ve yeni bir
iirsel Etkilenm e teorisinin oluturulm asna ok yardm olaca da

68

ETKLENME ENDES

kesindir. Blake'e gre bir selefin sisteminin klesi olmak, saplant

l bir muhakeme ve karlatrm a (muhtemelen kiinin kendi eser
lerinin selefin eserleriyle karlatrlm as) sonucu yaratclktan
uzaklamaktr. iirsel Etkilenme bir zbilin hastaldr; ama Blake de bu endieden nasibini almtr. Onu, yani o er kitabn rahat
sz eden ey, en gl ekilde seleflerinden en byn hayal
ederken gelmiti:
... Er D iiler, Ejder Suretleri.
Savaa g izlen m i D in , kzl bir Ejder & g izli Fahie.
M ilton'un g lg esin d e grnr btn bunlar, ki K oruyucu Kerubi'dir o ...

Blake gibi bizlerin de bildii zere iirsel Etkilenme tarih labi

rentinin sillesini yemi kazan ve kayplardr. Bu kazancn mahiye
ti nedir? Blake D urumlarla Bireyler arasnda ayrm yapmtr. Bi
reyler Varlk Durumlarndan geerler ve Bireyler olarak kalrlar,
ama Durumlar her zaman olum a srecindedir, her zaman deiir
ler. Ve yalnzca Durumlar suludur, bireyler asla sulu deildir. i
irsel Etkilenme Bireylerin ya da Tikellerin Durumlardan gem esi
dir. Her revizyonizm gibi iirsel Etkilenme de bize ruhun bir hedi
yesidir ve bu hediye bize yalnzca, serinkanl bir biimde, ruhun
sapknl ya da Blake'in daha doru tespitiyle. Durumlarn sapkn
l denen ey sayesinde gelir.
Bir airin dierini ya da daha doru bir tabirle bir airin iirleri
nin bir dierinin iirlerini ruh cm ertliiyle, hatta ortak bir cm ert
likle etkilemesi mmkndr. Fakat bizim ucuz idealizmimiz bura
da yersiz kaar. Cmertliin iin iine girdii yerde, etkilenen air
ler daha dk seviyedeki ya da zayf airlerdir; cmertlik ne kadar
ok olursa ve bu sre ne kadar karlkl olursa, srece dahil olan
airler de o kadar zayftr. Ayrca burada da etkilem e yanl algla
ma yoluyla gerekleir, fakat genellikle kastsz ve neredeyse bi
linsiz kaldn da sylem ek gerek. Argmanmn merkezi ilkesi
ne gelmi bulunuyorum. Bu argman infial uyandraca iin daha
doru filan olmayacak elbette, ama yeterince dorudur:
* Aksi belirtilmedike bundan sonraki btn iir evirileri Emine Ayhan'a
aittir, -y.h.n.

CLINAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

69

iirsel etkilenm e - ik i gl, has air sz kontsu olduunda

her zaman nceki airin yanl okunmasyla, yani gerekte ve zo
runlu olarak bir yanl yorum lam a olan yaratc bir dzeltme edi
m i yoluyla ilerler. Verimli iirsel etkilenmenin tarihi, bu da dem ek
tir ki Rnesans'tan bu yana Bat iirinin ana gelenei, bir endie ve
kendi kendini kurtarc bir karikatr tarihidir, tahrifat tarihidir,
modern iirin varln borlu olduu sapkn, bilinli revizyonizmin
tarihidir.
Benim kendi varlmn labirentinde mutlu mesut dolanan A h
mak Sorgucum u protestoda bulunur: "ekillendirdii argman
doru olsun olmasn, bu tr bir ilke ne ie yarar ki?" airlerin sra
dan okurlar olm adn duymak yararl m dr ve zellikle de eletir
menler, kelim enin gerek anlamyla eletirm enler en stn gce
ulam sradan okurlar deil midirler? Her ey bir tarafa, neyin ne
sidir bu iirsel Etkilenme? Bu konu incelendiinde ypratc bir i
olan kaynak avclndan, telmih saymndan (aratrmaclardan
bilgisayarlara getiinde her halkrda felaket boyutlara eriecek
bir itir bu) daha fazlas olabilir mi? Eliot bize "iyi airler alar, k
t airlerse etkilendiini, baka bir sesi dn aldn belli eder"
eklinde bir ilke miras brakmad m? Ayrca Em erson ve dsturla
rndan ("Kendinizde srarc olun: Asla taklit etmeyin" ve "Ruh m uh
temelen kendisini tekrar etmeye tenezzl etm eyecektir") son d
nemde am zn Am old'una dnp Kayg Mitinin airleri y
kmllk endiesi duymaktan alkoyduunda srar eden Northrop
Frye'a kadar iirsel etkilenm eyi inkr eden edebiyat eletirisinin
tm o byk idealistlerini ne yapacaz?
Bu tr idealizmlere kar, neeyle, Lichtenberg'in byk sz
aktarlabilir: "Evet, ben de byk adam lara hayran olmay seviyo
rum. ama yalnzca eserlerini anlamadm byk adamlara." Ya da
yine Lichtenberg'den -kendisi iirsel Etkilenme'ni bilgelerinden
b irid ir- baka bir sz: "Tam kartn yapmak da bir taklit biimidir
ve taklidin tanm ikisini de iermelidir." Lichtenberg burada iirsel
Etkilenme'nin terim lerde eliki olduunu ima eder ki hakldr.
Ama o zaman Romantik Ak da terimlerde elikidir ve Romantik
Ak iirsel Etkilenm e'nin en yakn benzeidir, tam tersi ynde ha
reket etse de ruhun bir baka muhteem sapknldr. Byk z

70

ETKLENME ENDES

gn'yle karlaan air orada olm ayan ve en stn tahayyl erde

mine sahip olanlar hari herkesin kalbinde bulunan hatay bulmak
zorundadr. Kaybn ta kendisidir cezbeden, ama dnp bakt
nda kendisi de grr ki, karlkl yanlsamaya, orada olmayan i
ire kurban dmtr. "ki insan k olup birbirleri iin yaratldk
larn hissetmeye baladklarnda" diye yazar Kierkegaard, "kop
mann zaman gelmitir, zira devam ederek her eylerini kaybede
bilirler, ama kazanacaklar hibir ey yoktur." Ephehe ya da kudret
li air olarak gen figr Byk zgn'ii tarafndan bulunduunda,
artk yola devam etm enin vaktidir, zira kazanacak pek ok ey var
dr, selefininse kaybedecek bir eyi yoktur; tabii eer tmyle ya
zlm airler gerekten de kaybn tesindeyse.
Fakat eytan denen durum vardr ve airler kendilerine mal et
me iini bu zorluk altnda yapmaldrlar. Zira eytan opaklkla sk
bir ittifak iinde olduunu kabul etm eye zorlanm saf ya da m ut
lak benlik bilincidir. Dolaysyla eytan'n durumu deim ez bir
ikicilik bilincidir, yalnzca uzam (beden) bakmndan deil, saatle
llen zaman bakmndan da sonlu olana taklm olmann bilinci
dir. Saf ruh olmak, ama opaklk snrn kendinde bilmek; YaradlD'len gerilere gittiini iddia etm ek, ama sayya, arla ve l
ye teslim olm aya zorlanm ak; ite gl airin, yetkin tahayy
ln. iir evreniyle, gem i ve gelecekteki szcklerle, kltrel m i
rasn korkun azametiyle karlatnda durumu budur. G nm z
de durum M iltonn tebelle olduu on sekizinci yzylda ya da
W ordsworth'n tebelle olduu on dokuzuncu yzylda olduun
dan bile daha mitsiz bir hal almaktadr; mevcut ve mstakbel air
lerimizin tek tesellisi, M ilton ve Wordsworth'ten beri tek bir deva
sa figrn daha kmam olm asdr ki Yeats ve Stevens da buna
dahildir.
Yirminci yzyldan nceki byk iirsel etkileyicilerden on-on
beini incelediimizde, bunlar arasnda byk Yasaklayc'nn,
gl muhayyileleri bile daha beikteyken boan Sfenks'in kim ol
duu abucak anlalr: Milton. M ilton'dan beri ngiliz iirinin ds
turunu Keats yle dile getirmitir: "Ona hayat bana lm demek."
M ilton'daki bu lmcl canllk onun iindeki eytan'n durum u
dur ki bunu da bize Kayp Ce/m-Yteki eytan karakterinden ok
Milton'n kendi eytanyla kurduu editrce iliki ve on sekizinci

71

CUNAMBN YA DA RN YANLI OKUNMASI

yzyln gl airlerinin tmyle ve on dokuzuncu yzyldakilerin

belli bir ksm yla olan ilikisi gstermektedir.
Milton ngilizcedeki btn iirsel etkilenm e teorilerindeki ve
tarihindeki merkezi sorundur; belki de bize Keats'e olduundan bi
le daha yakn olan ve m odem iirde (yani kendim izde) en sorunlu
elerin hepsini nmze diken Wordsworth iin olduundan daha
fazla geerlidir bu. Bu derin dnce hattn birletiren ey -M ilton
bunun atas; W ordsworth byk revizyonisti; Keats ve Wallace Ste
vens bala olm ak zere baka baz airler de baml vrisleridir
gerek bir ikiciliin drste kabuldr. Bunun kar kutbunda ise
btn ikicilikleri ama arzusu -Spenser'in grece lml mizacndan
Blake, Shelley, Browning, W hitman ve Yeats'in eit eit iddetli
liklerine kadar uzanan vizyon ve peygam berlik hattna hkmeden
iddetli bir arz u - vardr.
Derin dnce hattnn, kayp iirinin ve ayrca grevini kabul
ederek geride kalanlar toparlayan gl airin has sesi yle bir
eydir:
E lveda
N e e y e her dem m esken olan en ayrlar: Selam korkular, selam
eytani dnya v e sen en derinlerdeki C ehennem
T eslim al yeni Sahibini: ne M eknn ne de Zam ann
D e itirem ey ece i bir akil tayan sahibini,
O nun asl yeridir akl, hem benlik m uktedirdir orada
C ehenn em d en bir C ennet. C ennetten bir C ehenn em yaratmaya,
N e fark eder n eresiyse, ayn olacaksam ben g e n e ...? '

Bu dizeler C. S. Lewis ya da M elekler Okulu'na gre ahlaki ah

makl temsil etm ektedir ve buna ancak glnr. Fakat ahlaken
yeterince incelmi biri deilsek, muhtemelen bu dizeler bizi ok et
kileyecektir. eytann hatal olmad anlam na gelmez bu; elbette
hataldr. "Ayn olacaksam ben gene" dizesinde korkun bir pathos
vardr, zira o ayn deildir ve bir daha da asla olmayacaktr. Ama o
bunu bilir. Nee'ye bilinli olarak veda ettii bu noktada kahraman
ca bir ikicilii Milton sonrasnda ngilizcedeki hemen hemen her

* John Milton. Yitik Cennet, I. kitap. I. 249. -y.lt.n.

72

ETKLENME ENDES

trl iirsel etkilenmenin temelini oluturan bir ikicilii- benim se

mektedir.
M iltona gre her trl dm e deneyimi kanlmaz temelini ka
ypta bulur ve cennet ancak Tek Byk Adam tarafndan yeniden
ele geirilebilir, herhangi bir air tarafndan deil. Fakat M iltonm
kendi Byk zgn', bizzat Dryden'a itiraf ettii zere. The Faerie Queene'inin (Periler Kraliesi) VI. K itab n d aC o lin ine bir a
ir Cenneti vaat eden Spenser'dr. Gerek Johnson gerekse de Hazlitt'in vurgulad zere, Milton haleflerinden farkl olarak etkilen
me endiesi duymaktan acizdi. Johnson'a gre Homeros'un tm mi
raslar arasmda bor hanesi en az kabark olan Milton'd: "O doal
olarak kendisi iin dnrd, kendi yeteneklerine gvenirdi ve
yardm lara da. engellere de dudak bkerdi: Seleflerinin dnce ya
da imgelerine kapal deildi, ama pek merakls da deildi." Keats'in de katld bir dersinde, Hazlitt. M iltonn seleflerini yutma
konusundaki olumlu yetenei - k i bu kavram Keats'in Olumsuz Ye
tenek mefhumunu etk ilem itir-hakknda unlar sylemiti: "Eser
lerini okuduum uzda kendimizi gl bir zeknn etkisi altnda his
sederiz. bakalarna yaklatka farkll da o kadar belirginleen
bir zekdr bu." O halde, diye soras geliyor insann, Milton Spenser kendi Byk zgn' tayin ederken ne dnmt? En azn
dan unu: M ilton ikinci doum unda Spenser'n romans dnyasna
yeniden-dom utu ve ayrca Spenser'c rom ansn teki (unitary) ya
nlsamas olarak grm eye balad eyin yerine gerek bir ikicilii
varln acs olarak kabul ediini koyarken de Spenser hakkndaki
hissini -o n u n kendi teki'si olduu hissini, her airin hayal etmesi
gereken tekilik d n- korumutu. Milton kendi genliinin tek
i zleminden ayrlm akla bizim Aydnlanma sonras ya da Rom an
tik iir adn verdiimiz iire babalk etm itir denebilir - saplantl
bir ekilde zihnin lm evreni karsndaki gcn ya da Wordsworth'n ifade ettii ekliyle, hangi raddeye kadar zihnin efendi ve
hkim olduunu, hangi raddeye kadar dadnk duyunun istenci
nin hizmetkr olduunu konu edinen bir iirden bahsediyoruz.
fade ettii inanlar ne olursa olsun hibir modern air teki de
ildir. M odem airler sefil ikiciler olmaya mahkmdurlar, nk
bu sefalet, bu fukaralk sanatlarnn balang noktasdr - Stevens'
n "fukaralarn ve llerin derin iirinden bahsetmesi manidardr.

CUNAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

73

iir bir insanda kendi kurtuluunu harekete geirebilecei gibi ge

irm eyebilir de, fakat yalnzca muhayyilesi bu ihtiyala yanp tutu
anlara gelir ve geldiinde de dehet olarak gelme ihtimali vardr.
Bu ihtiya, ilk olarak, gen airin, yani ephebe'nin baka bir airi,
teki'ni deneyim lem esiyle renilir ve bu teki'nin meum b
ykl ephebe'nin onu drt bir yan kuatan bir karanlk iindeki
l l bir parlaklk olarak grm esiyle daha da artar (tpk Blake'in
Deneyim O zannn Kapian', Eyp'Un Leviathan' ve Behemoth'u,
Ahab'n Beyaz Balina'y y a d a Hezekiel'in Koruyucu Kerubiyi gr
d gibi, zira tm bunlar artniyetli bir tuzak halini alm Yaradl'a, her ephebe nin olaca Prometheusu Araynn gzn kor
kutan bir grkem e dair vizyonlardr).
Collins iin, Cov/per iin, pek ok Duyarllk Ozan iin Millon,
yeni bir sesin air Ceneti'ne girmesini engelleyen Koruyucu Kerubi'ydi, Kaplan'd. Bu tartm ann simgesi Koruyucu Kerubi'dir.
Koruyucu Kerubi Tekvinde Tanr'nn meleidir; H ezekielde Sur
kraldr; Blake'te dm Tharmas ve M ilton'm hayaletidir; Yeats
teyse Blake'in hayaletidir. Bu tartmada, pek ok ad olan (ne ka
dar gl air varsa o kadar ad vardr) zavall bir iblistir o ama ben
ona ilkin adsz sesleniyorum, zira insanlk henz kendi yaratcl
n engelleyen endieye bir ad takm deil. O, insanlar air deil
kurban yapan eydir, sylemselliin ve gizli sakl srekliliklerin
bir iblisidir, yazlar Kutsal Kitap'a eviren bir szde yorumcudur.
Tahayyl boazlayam az o, zira hibir ey buna kadir deildir ve
zaten o da bir ey boazlayam ayacak kadar zayftr. Koruyucu Ke
rubi Sfenks klna brnebilir (tpk Duyarllk kbuslarnda m as
keye brnm bir halde dolanan M ilton'n Hayaleti gibi), ama
Sfenks (onun alm alar gldr) dii (ya da en azndan dii eril)
olmaldr. Kerubi erildir (ya da en azndan eril diidir). Sfenks bil
mece oluturup boazlar ve en sonunda kendi kendini imha eder,
ama Kerubi yalnzca korur/kapar, yalnzca yolu tkyor grnr,
saklam aktan daha fazlasn yapamaz. Sfenks ise yoldadr ve bura
dan kartlmaldr. Bilmecenin zm araya kalkan her airin
iinde vardr. Gl airlerin byk grevleri yerine getirirken k
k grevlerde baarsz olmalar iir mesleinin byk ironisidir.
Sfenksi bir kenara iterler (aksi takdirde air olamazlar, bir ciltten
tesine geem ezler), ama Kerubi'yi ifa edemezler. Daha sradan

74

ETKLENME ENDES

insanlar (ve bazen zayf airler) Kerubi'yi yaam alarn salayabi

lecek kadar (tabii eer Yaamn Kusursuzluunu seebilecek ka
dar) ifa edebilirler, ama Sfenks'e yalnzca boazlanarak lme ris
kiyle yaklarlar.
Zira Sfenks doaldr, Kerubi ise insana daha yakndr. Sfenks
cinsel endiedir, Kerubi ise yaratc endiedir. Sfenks'le kkenlere
geri giderken yolda karlalr. Kenbi'yle ise gerekletirmeye
doru olmasa bile olasla doru ileri giden yolda karlalr. yi
airler geri giden yolda yryen gl kim selerdir -m ersiyeci ol
maktan duyduklar derin haz bundandr- ama yalnzca ok kk
bir ksm kendilerini vizyona amlardr. Kerubi'yi ifa etm ek g
ten ok sebat, pimanlk duym amak ve srekli uyanklk gerektirir;
yaratcla ket vuran engelleyici fail Sfenks kadar kolayca "derin
uyku"ya yatmaz. Emerson airin doada bir zdelik alglayarak
Sfenks'in bulmacasn zdn dnyordu; ama btnletir
meyi asla mit edemeyecei eit eit ayrnt tarafndan bombar
dmana tabi tutuluyorsa Sfenks'e boyun eiyordu. Emerson'un gr
d ekliyle Sfenks doadr ve bizim doadan kmzn bulma
casdr, bu da dem ektir ki Sfenks psikanalistlerin verdii adla B i
rincil Sahnedir. Fakat air olarak air iin B irincilSahne.nedir? Bu
onun iirsel Atasnn esin perisiyle halvet olmasdr. Orada m peydahlanmtr? Hayr - orada onu peydahlayamamlardr. O kendi
kendini peydahlam olmaldr, esin perisi olan annesi sayesinde
kendi kendisini yaratmaldr. Ama esin perisi Sfenks ya da Koruyu
cu Kerubi kadar habistir ve kendisini ikisiyle de zdeletirebilir,
ama ounlukla Sfenks'i tercih eder. Gl air kendisini peydahlayamaz - o iirsel babasn tanmlarken onu da tanmlayacak olan
kendi Olunu beklemek zorundadr. Burada peydahlamak gasp et
mek anlam na gelir ve Kerubinin diyalektik emeidir. Burada ke
derimizin merkezine girerken ona ak ak bakmamz gerek.
Kerubi Tekvin'de neyi korur? Ya da Hezekiel'de? Blakete? Tek
vin 3: 24 - "Onu kovdu; yaam aacnn yolunu denetlemek iin
Aden bahesinin dousuna Kerubiler ve her yana dnen alevli bir
kl yerletirdi." H ahamlar iin burada Kerubiler Tanrnn mevcu
diyetinin dehetini simgeliyordu; Rashi iinse bunlar "ykm melekleri"ydi. Hezekiel 28: 14-16 bize daha da sert bir metin verir:

CLINAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

75

Sen ok uza koruyan [m im slach. Rashi'ye gre "ok uzaa yaylan")

bir K enbi'ydin; Seni oraya yerletirdim. Tanrnn kutsal dandaydm , ya
nan talar arasnda dolatn. Yaratldn gnden sende ktlk bulunana
dek yollarnda kusursuzdun. Ticaretinin bolluundan zorbalkla doldun ve
gnah iledin. Bu yzden kirli bir ey gibi seni Tannnn dandan altm,
yanan talarn arasndan kovdum , e y koruyucu Kerubi.

Burada Tanr bir kerubi olan Sur hkmdarn, bir zam anlar cennet
bahesini, Tanr'mn bahesini korumu olsa bile reddeder, nk
konutundaki ve Sleyman'n tapnandaki kerubiler sandn ze
rine kanatlarn aarlar ve onu korurlar. Blake Koruyucu Kerubi'ye
kar daha da hain davranan bir peygamberdir. Blake'e gre Volta
ire ve Rousseau Vala'nn Koruyucu Kerubileriydi, Vala da doal
dnyann yanlsamal gzellii, doalc aydnlanm ann peygamber
leri ise onun uaklaryd. Blake'in Milton adl "ksa epiinde Koru
yucu Kerubi ayn anda hem Milto hem Blake hem Los olan baa
rlm nsan ile tecelli ya da sevgili arasnda bir yerde durur. Blake1
in Jerusalem 'inde (Kuds) Kerubi, Blake-Los ile sa arasndaki en
gelleyici unsurdur. Dolaysyla Kerubi'nin neyi koruduu sorusu
nun cevab udur: Blake'te doann kendisinin koruduu her eyi:
Hezekiel'deyse yeryznn zenginliini (ama burada Blakevari bir
paradoks sz konusudur: o zenginlik bizatihi kendisiym i gibi gr
nr); Tekvin'de Dou Kaps'm. Yaam Aac'na giden Yolu korur.
Koruyucu Kerubi ayrr m o halde? Hayr -b u n u yapacak gc
yoktur onun. iirsel Etkilenme bir ayrma deil kurbanlatrm adrarzunun ykmdr. iirsel Etkilenme'nin simgesi Koruyucu Kerubi'dir, nk Kerubi Dekart kapsamllk (extensiveness) katego
risini simgeler; mim shach, "ok uzaa yaylan" diye adlandrlm a
snn nedeni de budur. Descartes'm . yaknlarnn ve mezlerinin
Romantik gelenekteki iirsel vizyonun asl dmanlar olmalar te
sadf deildir, zira Dekart kapsamllk (Pavlusu ikiciliin aksi
ne) m odem ikiciliin, yani bizimle nesne arasndaki sersemletici
uurumun kkensel kategorisidir. Descartes nesneleri yerellemi
uzam olarak gryordu; Romantik vizyonun ironisi Descartesa
kar isyan etm i, ama bu isyann yalnzca Blakete yeterince ileri
gitmi olm asdr - Wordsworth ve Freud Dekart ikiciler olarak
kalm lardr ve imdi'yi kelm i gemi, doay da yerellemi
uzamlardan meydana gelen bir sreklilik olarak grmlerdir. Bu

76

ETKLENME ENDES

Dekart zaman indirgemeleri bize iirsel etkilenmenin olumsuz

ynn, bir endie salgn olarak edebiyat dnyasndaki infltenza'
denebilecek felaketi getirmitir. Eterimsi bir svnn yaylm yeri
ne, yldzlarn insanlar zerinde tatbik etmesinden ziyade insanlarn
tatbik ettii oklt ("oklt" nk gzle grlem ez ve hissedilemez)
bir gcn iirsel akn alrz. Younluk (intensiveness) olarak zih
ni, kapsamllk olarak d dnyadan kopartn, zihin yalnzln - d a
ha nce hi olmad k a d a r- renecektir. Dnceli yalnz kendi
oullarn ve kardelerini hemen reddeder, tpk Dekart D eha'nn
bir hicvi olan Blakei Urizen'inin etkilenme endiesinden mustarip
gl airin ilk rnei olmas gibi. Eer birbirinden kopuk iki dn
ya varsa -b iri uzamda yaylm byk bir matematik makinesidir,
dieri yaylm am, dnen ruhlardan m teek k ild ir-o zaman en
dielerimizi gemie uzanan o sreklilie geri yerletirmeye bala
rz; teki de gemie yerletirildiinde teki anlaymz da byr.
Dolaysyla Koruyucu Kerubi bir sreklilik iblisidir; onun me
um albenisi imdiyi gem ie hapseder ve farkllklar dnyasn
tekbiimliliin renksizliine indirger. Gem i ve im dinin zdeli
i btn nesnelerin zsel zdeliiyle ayndr. Bu Milton'n "liim
evreni"dir ve iir bununla yaayam az, zira iir sramahdr, kendi
sini sreksiz bir evrene yerletirm eli ve eer bir evren bulamyorsa
tpk Blakein yapt gibi o evreni kendi yaratmaldr. Sreksizlik
zgrlktr: Peygamberler ve ileri dzey analistler sreksizlik be
yannda bulunurlar; bu noktada Shelley ve fenomenologlar hem fi
kirdir: "Tahmin etmek, gerekten ngrmek, szcn kstlanm a
m anlamnda -gem iin sonucu olan ey anlamnda deil, bize
doru gelen ey anlam nda- gelecee sahip olanlarn bir istidad
dr." Metableica'daki H. H. Van den Berg'dir bu szlerin sahibi.
Shelley'nin A Defence o f Pnen-y'sinde .(iirin Savunusu) Yeats
hakl olarak bu eseri ngilizcede iir zerine en derin sylev olarak
grm tr- peygamberane ses ayn zgrl ilan eder: "airler
anlalmam bir esinin bakhinleridirler; gelecein bugne yan
stt devasa glgelerin aynalardr."

* Bloom burada "grip" anlamna gelen influenza ile "etkilenme anlamna

gelen influence kelimesi arasndaki ses benzerliine dayal bir kelime oyunu ya
pyor. -y.h.n.

CUNAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

77

Samuel Beckett'n Descartes'n dilinden yazd dramatik bir

m onolog olan Whoroscope (Orospuler) iirindeki "Dolaysyla
ben kendi olum deilim" zerine notu udur: "Tanr'y helak olarak
kantlar." Descartes'n zaferi kendisi dndaki tahayyllere ille de
dostane yaklat sylenem eyecek m ecazi-olm ayan bir vizyonla
gelmitir. Dekart indirgemecilie ynelik itirazlar asla durmaz
ama gayri iradi olarak da olsa Descartes'a srekli hrmet edilir. Beckett'n ngilizce yazd bir avu gzel iir aka itiraz edilem eye
cek kadar nceliklidir, ama yine de gl sreksizlik dualardr.
Gelgelelim Descartes'ta airlere kar, Platon'un airlerin otori
teleri aleyhindeki polem iini andran ak bir nyarg yoktur. Des
cartes Private Thoughts'tu (zel Dnceler) unlar bile yazabilmiti: "Belirli bir arl olan grlerin filozoflardan ziyade air
lerin eserlerinde bulunuyor oluu tuhaf grnebilir. Bunun nedeni
airlerin yazlarn coku ve tahayyle borlu olm alardr; tpk akm aktam da ate tohum lan olmas gibi, bizim iimizde de bilgi to
hum lan vardr; filozoflar bunlar akl yoluyla, airlerse tahayyl
yoluyla kartrlar, o yzden de bu tohum lar daha iyi parldarlar."
Dekart bilin uurumi ya da miti, yine de atei akmaktandan
alm ve her ikisi de iir-kart olan idealizm ve m ateryalizm alter
natifleriyle airleri (Blake'in acmasz nitelendirm esiyle) "eytani
bir kum aca"ya m ahkm etmitir. Felsefe kendisini temizlemekle
bu byk ikicilikten kurtulmutur, ama M ilton'dan Yeats ve Stevens'a kadar byk airlerin elinde, onlara "gerek idealizmin gerek
se de m ateryalizmin uygunsuz bir soruya verilmi yantlar" olduu
nu syleyecek yalnzca kendi gelenei vard: iirsel Etkilenme. En
az Descartes (ya da W ordsworth) kadar Yeats ve Stevens da yalnz
ca beden gzyle deil, zihinleriyle de grm eye almlardr; tek
sahici Descartes kart olan Blake bu tr abalar da eytani bir
kurmaca diye grm ve Dekart Mercei kendi Girdap'n Mekanizmac'nn G irdap'yla kar karya getirerek hicvetmitir. M eka
nizmann kendine zg umutsuz bir soyluluu olduunu bugn ka
bul ediyoruz; Descartes olgular kapsamllk m itiyle kurtarmay is
temiti. Beden belli bir ekil alyor, sabit bir alanda hareket ediyor
ve bu alan dahilinde blnyordu; ve dolaysyla snrlar sk sk
ya izilm i olu sreci iinde btnln srdryordu. airler
asndan verili olan duyum dnyasn ya da duyum okluunu yer

78

ETKLENME ENDES

letiren ey buydu; Wordsworth vizyon da buradan domutu bu kstllktan kp W ordsworth'iin Tahayyl diye adlandrmay
tercih ettii bir dier indirgem enin verdii zorlama vecde yksel
miti. Tintern Abbey'dek' duyum okluu ilk bata daha da yaltlr
ve sonra, eylerin sivriliklerinin, sabitliklerin ve kesinliklerin "daha
yksek" bir kavray iinde silinip gitmesiyle akc bir sreklilik
iinde ayrr. Blake'in W ordsworthle itiraz (Blake onun iiri
ni beendii iin daha da etkili olm u bir itirazdr bu), Blake'in bu
dayatlm yanlsam adan, bizatihi bir indirgeme olan bu vecd hali
nden duyduu dehete dayaldr. Descartesn girdaplar teorisinde
her hareket dairesel olm aldr (zira maddenin hareket edebilecei
bir boluk yoktur) ve her madde daha fazla indirgenebilir/kltlebilir olm aldr (dolaysyla atom diye bir ey yoktur). Blake a
sndan bunlar eytann Deirmenlerinin, o imknsz grevi yerine
getirmek, yani en ince Ayrntlar (daha da fazla blnmeyecek olan
Vizyon Atomlarn) azaltmak iin beyhude yere dnp durm asn
dan ibaretti. Blake'in girdaplar teorisindeyse dairesel hareket kendi
siyle elikilidir; air kendi Girdabnn tepesinde durduunda Dekart-Newtoncu daireler Vizyon'un yass dzlne dnr ve Ti
keller ne kar - her biri kendisi olarak, baka bir ey olarak deil.
Zira Blake, Owen Barfield'in izini srd anlamda, "grn
kurtarmaya" (bu sz M ilton'dan almtr) alanlarn uzun prog
ramna ne kadar katlrsa olgular kurtarmaya da o kadar alr.
Blake iirsel Etkilenm e'nin, Koruyucu Kerubi'yi yanan talarn ii
ne atmaya alan drtnn kurtarc ya da gzden geirici, reviz
yonist vehesinin teorisyenidir.
Fransz vizyon sahipleri Descartes'n bysne, Dekart Siren'e ok yakn olduklarndan Jarry ve mezlerinin eserlerinde ni
hai ifadesini bulan farkl bir tarzd a-y k sek ve ciddi mizah, apoka
liptik ironi alannda- almlardr. iirsel Etkilenme incelemesi
zorunlu olarak Patafziin bir daldr ve "... Hayali zm ler Bilimi"ne olan borcunu m emnuniyetle itiraf eder. Blake'in Los'u, usta
Kartezyen Urizen'in etkisiyle. Yaradl-D'mze gmbr gm
br inince, yolundan sapar; ki Urizen'ci yaradln, Dekart viz
yonun tiim bireysellii, son bir ironiyle, bu Lucretiusu clinamen
parodisinden, kaderden kk kaprise geiten ibarettir. Clinamen.
yani sapm a-P latoncu dem itrgos'm gerekletirdii yeniden yarat

CLNAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

79

mann yol at talihsiz hatalarn Urizenci m uadilidir b u - ister is

temez iirsel Etkilenme teorisinin merkezi kavramdr, zira her a
iri iirsel Babasndan ayran (ve blnme sayesinde kurtaran) ey
bir yaratc revizyonizm rneidir. Clinamen'in kkeninde her za
man iin "Patafzik bir keyfilik anlay" olduunu kavramak gere
kiyor. air selefini yle bir konumlandrr, balamn yle bir sapt
rr ki vizyon rnii nesneler yksek younluklaryla sreklilik iin
de kaybolurlar. Selefin heterokozmosuna" ilikin olarak air, tyler
rpertici bir keyfilik - y a da tm nesnelerin eitlii ya da eit geliigzellii-hissine sahiptir. Bu his indirgemeci deildir, zira yeniden
grlen ve vizyon sahibinde yeniden ekil bulan ey srekliliktir,
konunlandrc balamdr; bu his kritik nesnelerin younluuna
ulatrlr, ki bunlar da sonra onun iinde "kaybolur, fakat Wordsworthteki "sradan gnn nda solup kaybolm a"dan farkl bir
tarzda olur bu. Patafizik gerekten eksiksiz olduunu kantlar; air
ler dnyasnda btn dzenlilikler gerekten de "dzenli istisnalar
dr"; vizyonun yeniden ortaya ky bizatihi, istisnalar yneten bir
yasadr. Eer her vizyon edimi belli bir yasay belirliyorsa, o zaman
muazzam korkun bir paradoks olan iirsel Etkilenme'nin temeli
salam bir ekilde kurulmutur; selefin zel yasasn yeni airin
kendisi belirler. Dolaysyla yaratc yorumlam a zorunlu olarak bir
yanl yorum lam aysa, bu bariz absrdl kabul etmek zorunda
yz. Bu en ileri tarzda absrdlktr, Jarry'nin apokaliptik absrdl
ya da Blake'in tm giriiminin absrdldr.
O halde u diyalektik sramay gerekletirelim: Szde "yan
lsz" iir yorum larnn ou hatalardan bile beterdir; belki de yal
nzca az ya da ok yaratc ya da ilgin yanl okum alar vardr, zira
her okum a zorunlu olarak bir clinamen deil m idir? Dolaysyla
tekrardan temellere dnerek iir incelemelerini bu ekilde yenile
meye alm am z gerekmez mi? Hibir iirin kayna yoktur ve
hibir iir yalnzca baka bir iire telmihte bulunmaz. iirler insan
lar tarafndan yazlr, isimsiz kahram anlar tarafndan deil. nsan
ne kadar gl olursa hnc o kadar artar, clinamen'i de o kadar ks
tahlar. Ama okurlar olarak kendi c/mame/'imizden caymak iin
ne bedel dem em iz gerekir?
* Alternatif, insan yaralm dnya, - .h.

80

ETKLENME ENDES

Ben burada yeni bir poetika deil, tmyle farkl bir pratik ele
tiri neriyorum. Baarszl zaten anlalm olan o abay, yani
iiri bal bana bir varlk olarak "anlama" abasn terk edelim.
Bunun yerine, her iiri, airinin bir selefinin iirini ya da genel ola
rak iiri bir air olarak kasten yanl yorumlamas olarak okumay
renme derdine delim. H er iiri d in a m en 'iyle bilin, o zaman bu
iiri iirin g kaybyla bilgi kazanmayacak bir tarzda "bileceksi
niz". Bunu Coleridge'in nl organik benzeini reddeden Pater'la
ayn ruhla sylyorum. Pater'e gre Coleridge (ne kadar gnlsz
olsa da) airin iirini yazarken ektii aclar ve skntlar kmsemitir. Oysa bu zntler hi deilse ksmen etkilenme endiesi
ne dayaldr ve iirin anlam ndan kopuk deildir.
Borges, Pascal'in yce ve dehet verici Korkun Alan hissi ze
rine yorum unda, Pascal ile Kopem iki Devrime 1584'te bile hl
cokuyla tepki gsterebilen Bruno arasndaki kartla dikkat e
ker. Yetmi ylda yallk ker insana Bruno'nun dncenin iler
leyiinde yalnzca neeyi grd yerde Donne, M ilton, Glanvill
rme grrler. Borges'in zetledii ekliyle, "bu tatsz tuzsuz
yzylda, Lucretius'un alt ayakl dizelerini esinleyen mutlak uzam,
Bruno iin kurtuluu ifade eden m utlak uzam, Pascal iin bir labi
rente ve uuruma dnm t. Borges bu deiiklie hayflanmaz,
zira Pascal de Yce olan baarr. Fakat Pascalin aksine gl airler skntlar kabul ederek var olmazlar; Yce olan bu denli yksek
bir bedelle satn almay ilerine sindiremezler. Tpk Lucretius gibi,
zgrlk olarak dinam en' seerler. yle der Lucretius:
A alara doru atom lar
Yol alrken arlklaryla, belirsiz yerlerde
Ve zam anlarda y lesin e ufaktr ki sa p m a la r.
Y n d eim esi bile g denir bunlara.
Bu sapm a da olm asa her e y dklrd boluktan
Tekdze bir koutlukla, yam ur dam lalar gibi
N e arpm a, ne vurm as atom un stne.
D o a hibir ey yaratam azd ksaca bunlardan...
A m a insan kafasnda her edim in i nced en saptam a gibi
se) bir zorunluluk yok sa, hepten ed ilgen d e ilse h ele.
G sterdikleri sapm aya borlu yuz bunu
Atom larn, belirsiz zam anlarda v e yerlerde.*

CUNAMEN YA DA RN YANLI OKUNMASI

81

Lucretius'un clinamen'm dndmzde iirsel Etkilenme'

de sakl son ironiyi de grebilir ve bylece baladmz yere geri
dneriz. Gl air ile iirsel Baba arasndaki bu clinamen sonra
gelen airin tm varl tarafndan yaratlr ve m odem iirin gerek
tarihi bu gzden geirici/revizyonist sapmalarn eksiksiz kayd ola
caktr. Saf Patafiziki asndan sapma hayret edilecek ekilde se
bepsizdir; ne de olsa, Jarry Tutku'yu yoku yukar yaplan bir bisik
let yar olarak dnebiliyordu. iirsel Etkilenm e tedrisatndan
gemi biri saf olm ayan bir Patafiziki olmaya zorlanr; clinam en'in
sanki ayn anda hem bir m aksadn rn hem de gayri iradi bir ey
mi gibi dnlm esi gerektiini anlam aldr - her airin Tinsel Bi
imi ve her airin den bedeni uurumun dibine deerken yapt
sebepsiz hareket. iirsel Etkilenm e, Blake'in diliyle, bireylerin Du
rumlardan gem eleridir, ama eer sapma olm azsa bu gei baarsz
olm u demektir. Gl air gerekten de unu syler: "Grnen o ki
dm durdu; artk dm durum daym , sonu olarak burada
Cehennem 'de yatyorum ," ama bunlar sylerken bir yandan da y
le dnmektedir: "Derken, saptm, bu yzden burada kendi ya
ratmm sayesinde gelim i bir Cehennem 'de yatyorum."

* Lucreius, Evrenin Yaps, ev. Tomris Uyar, Turgut Uyar, stanbul: Hrri
yet, 1974 s. 58. 60. -.n.

ki

Deha rn her eserde kendi reddedilmi dncelerim izi grrz

- bunlar bize yabanclam bir heybetle geri dnerler.
EMERSON

Tessera

ya da
Tamamlama ve Antitez

Nietzsche'nin Tarihin Yaam in Yarar ve Sakncas zerine dene

mesini ilk kez Ekim 1951de Yale'de niversite rencisiyken oku
dum. Bu deneme o zaman benim iin eziyet olm utu, imdi okudu
um daysa daha da ac veriyor:
En artc eserler yaratlm olabilir, tarihsel adan tarafszlar sr
s, yazara biraz daha uzaktan bakabilmek iin her zaman oradadr. H em en
yanklanr sesleri; am a daim a ''eletiri" olarak, oysa eletirm en olaydan k
sa bir sre n ce, b yle bir eyin gerekletiini ryasnda bile grse inan
m ayacak durumdadr. Hibir zaman bir etki km az ortaya. Her zaman y e
niden bir "eletiri" kar; bu eletiri de bir etkiye d eil, yalnzca yeniden
eletiriye yol aar. Bu noktada eletirilerin ouna birer baarszlk g
z yle bakmakta gr birliine varlmtr. Tem elde, b yle bir "etki" m ev
cut olduunda bile her ey eskisi gibi kalr: Bir sreliine yeni bir eyler
hakknda konuulur, sonra yine baka yeni bir ey konuulur ve bu arada
insanlar ne yapyorlarsa onu yapm aya devam ederler. Eletirm enlerim izin
tarihsel eitim i, gerek anlam da bir etkiye, yani yaam ve eylem zerinde
ki bir etkiye yol alm asna izin vermez.*

Eletiriyi hor grm ek iin Nietzsche olm aya gerek yok. lk oku
duumda bu pasajdaki horgr beni rahatsz etm em iti, imdi de
etmiyor. Ama buradaki zmni eletirel "etkilenme" tanm eletir
menler iin her zaman bir yk olacaktr. Emerson gibi, Nietzsche
de etkilenm e-olarak-endienin en byk retilerinden biridir, tpk
Johnson ve Coleridge'in en byk savunucular olmalar ve John
son ile Coleridge'in izinden giden W. J. Bate'in yakn dnemdeki en
kayda deer aratrm acs olmas gibi. Fakat sanrm ben etkilenme
* eviri ok ufak deiikliklerle, kitabn Musafa Tzel tarafndan yaplan
evirisinden alnmtr (haki, 2006) -y.l.n.

86

ETKLENME ENDES

endiesi anlaym Johnson, Coleridge ve onlarn takdire ayan

aratrm acs Bate'ten ok, bu endieyi belli ki duymayan Nietzsc
he ve Em erson'a borluyum. Nietzsche iirsel gemii yeni yaral
ma bir engel olarak grmeyi tuhaf bir iyimserlikle reddetmesi bak
mndan Goethe'nin mirassyd. Nitekim kendisi de her zaman s
rarla bunu savunmutur. G oethe tpk Milto gibi seleflerini endie
den uzak bir itahla yutuyordu. Emerson bu konuda Wordsworth
ve Coleridge'e ne kadar ok ey borluysa Nietzsche de Goethe ve
Schopenhauer'a o kadar ok ey borluydu; ama Nietzsche, Em er
son gibi, bir selefin glgesinde kalmann rpertisini duymuyordu.
Nietzsche asndan "etkilenme" canlanma anlamna geliyordu. Ama
etkilenme ve zel olarak iirsel etkilenme, Aydnlanmadan bu yana
bir nimet deil bir lanet olmutur. Etkilenme birilerine canllk ver
dii her yerde yanl okuma, kastl, hatta sapkn revizyonizm ola
rak ilemitir.
Nietzsche Putlarn Alacakaranl'nda kendi deha kavramn
yle aklar:
Byk insanlar byk zam anlar gibi, ilerinde korkun bir g birik
m i patlayc nesnelere benzerler; onlarn nkoulu her zam an, tarihsel ve
fizyolojik olarak, udur: Uzun sredir o g toplanm , y lm , youn la
m ve saklanm tr - ye uzun bir sre patlama olmamtr. Ktle iindeki
gerilim ok byynce, gayet tesadfi bir uyarm bile dnyaya "deha"y,
" e y le n fi. "byk kader"i arm aya yeter. O zaman neylesin evre ya da
a. neylesin "dnemin ruhu ya da "kamuoyu".

Deha gliidr, yaad a zayftr. Ve dehann kuvveti kendi

sini deil onun ardndan gelenleri tketir. Onlarn zerine sel olur
akar ve karlnda (der Nietzsche srarla) onlar da velinimetlerini
-g eri N ietzschenin tasvirinden hareketle benim velinimetleri ye
rine felaketleri diyesim geliyor a m a - yanl anlarlar.
Nietzsche'nin dedesi diyebileceim iz G oethe (Schopenhauer
onun babas olduundan Goethe'ye de dedesi denilebilir) Renkler
Kuram'nda "kusursuz modellerin bile rahatsz edici bir etkileri
vardr; zira Bildung'umuzda baz zorunlu aamalar atlam am za yol
aarlar ve sonu olarak ounlukla hedefimizi feci skalayp snr
sz hataya srkleniriz," der. Fakat Goethe baka bir yerde m odel
lerin yalnzca benliin aynalar olduuna inandn syler: "nsa
nn neyse o olduu iin sevilmesi byk bir istisnadr. Byk o

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

87

unluk bakasnda yalnzca kar tarafa dn verdiklerini, kendi

benliini, kendi kafasndaki kiiyi sever." Goethe'nin byleyici
bir ironiyle ifade ettii zere, "mkerrer ergenlik" ya da "Birey tek
rardan m ahvedilmelidir" inancnda olduunu hatrlam am z gerek.
Bazen buna, "Ne kadar sklkla?" diye soruyla karlk vermek iste
riz; zira G oethe'nin her muhtemel yutulmadan etkilenildiinde u
ekilde srar etm i olduu da aklmzdadr. "Her byk ey biz
onun farkna vardm z andan itibaren bizim ham urumuzu you
rur." Bu form ln sonular birok air (ve birok insan) asndan
korkuntur. Ama G oethe otobiyografisinde aadaki gibi bir pa
ragraf yazabiliyordu, ki buna Aydnlanma sonras ngiliz yazarla
rndan yalnzca Milto, Amerikallar arasndansa yalnzca Emer
son onay verebilirdi. Yalnzca yaratc endie duym aktan dpedz
aciz olduuna inanan bir air syleyebilirdi unu:
K ukusuz kendim ize bu ekilde an younlam a skc ve zaman za
man m elankolik bir itir ve bize hem zarar verir hem de yardm eder. Fa
kat bir yandan insan doasnn o m eum nevi ahsna m nhasrln, dier
yandan yaam tarzlarnn ve elencelerin snrsz eitliliini dnd
mzde insan soyunun oktan kendi ban yem em i olm as tam anlam yla
bir m ucizedir. Sanrm insan doasnda yle zel bir inatlk ve okynlliik var ki tem asa g eti i ya da iine ald her eyin stesinden geleb ili
yor ya da bu eyi zm seyem iyorsa en azndan zararsz hale getirebiliyor.

Bunun insan doasndan ok Goethe'nin doas iin doru oldu

unu sylem ek gerek. Nietzsche "Her yetenek kendini kavgada
gstermelidir," der. Dolaysyla Goethe'de Kant'n form lasyonlarnn hilafna bir Btnlk kavgacs grr. Fakat Nietzscheye gre
Goethe nihayetinde salt insani olann stesinden gelenlerden biri
dir: "Kendisini tam la uyacak ekilde terbiye etmitir, kendisini
yaratmtr." Bu tr bir iddiadan ne sonu kartm alyz? Birincisi,
bu iddiann Goethe'nin kendi korkun zgvenine dayal olduunu
belirtmek gerek. unu sylemilii yok mudur? "Bir airin selefle
rinin ve adalarnn tm baarlar hakl olarak ona ait deil m i
dir? iekleri grdnde toplamaktan niye ekinsin? Ancak ba
kalarnn zenginliklerini kendi zenginliklerim iz haline getirerek b
yk eyler yaratabiliriz." Eckerm anna daha da gl ifadelerle un
lar sylemiti: "Tm bu zgnlk konumalar da neyin nesi? Biz
doar dom az dnya bizi etkilemeye balar ve lene kadar bu de

88

ETKLENME ENDES

vam eder. Her halkrda, enerji, kuvvet, isten dnda neye bizim
diyebiliriz ki!" Ama bunu okurken, air iin hepsi birden, diye m
rldanmaya zorlanyorum , zira etkilenm e endiesi enerji, kuvvet, is
ten dnda baka neyle alakaldr ki? Bunlar bizzat airlere mi ait
tir yoksa bakasndan, selefinden mi gemitir? Etkilenme endie
sinin hem en byk m adurlarndan hem de en byk teorisyenlerinden biri olan Thom as Mann, Goethe'ni bu sknty hi ekm e
mi olmas nedeniyle daha da ok strap ekmitir, ki Mann'n ken
disi de bunu fark etmitir. Goethe'de byle bir endie belirtisi ara
yan Mann, Dou-Bat Divan ndan tek bir spruyla kmt: "Baka
insanlar da yaarken yaam ak mmkn mdr?" Bu soru Mann'n
zihnini Goethe'ninkinden ok daha fazla megul etmitir. Dr. FaustM.vtaki geveze mzisyen Herr Saul Fitelberg, Leverkhn'e unlar
sylediinde romann merkezi bir takntsn ifade ediyordu: "Israr
la kiisel davann m ukayese edilem eyeceini sylyorsun. Kstah
a bir kiisel benzersizlii gklere karyorsun - belki de bunu
yapmak zorundasn. 'Baka insanlar yaarken yaamak mmkn
mdr?" Mann Dr. Faustus'un yazln konu alan kitabnda, son
aheseri olmasn planlad kitab iin alrken Hesse'nin Boncuk
O yununu grnce duyduu endieyi kabul eder. G nlne unla
r yazar: "Bu dnyada yalnz olm adnn insana hatrlatlmas - her
zaman naho bir ey bu." Sonra unlar ekler: "Goethe'nin sorusu
nun baka bir versiyonu bu: 'Baka insanlar da yayorsa yaamak
mmkn mdr?'" O kur bu byklenici kibir karsnda glm se
yip belki de unlar m rldanabilir: "Biz bycler birbirimizi sev
meyiz", ama Mann'n da gayet iyi bildii zere, derin bir meseledir
bu. Mann "Freud ve Gelecek" balkl gl bir denemesinde Nietzsche'nin tarihin doru kullanm zerine karam sar yazsna ok
yaklar (Mann bunu sonradan Faustus'ta kullanmak iin yeniden
okumutur). "Antikadaki ego ve kendisi hakkndaki bilinci," der
Mann, "bizimkinden farklyd, bizimki kadar kapsayc deildi, da
ha gevek tanmlanmt." Yaam mitik zdeleme anlamnda
"taklit" olabilir ve nceki zdeliin/kim liin bu ekilde yenilen
mesinde "z-farkndalk, icazet, kutsanma" bulabilirdi. Freud'un
izinden giden (gittiini dnen) Mann bir yandan Goethe'nin r
nek hayatn zikreder ve kendi Goethe taklidi modelini hafiften t
latrken, dier yandan da Nietzscle'nin etkilenm e endiesini ama

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

89

eklinin yirminci yzyl versiyonunu sunar. Yirminci yzylda etki

lenme zntlerine kar taknlan tavr asndan esiz grdm
den M ann'n denemesindeki tm pasaj alntlayacam:
ocukluk -b ir baka d eyile ocuklua g e r ile m e - bu gerek anlam y
la psikanalitik e, hepim izin yaam nda ne byk role sahiptir! Bir insa
nn hayatnm ekillenm esind e ne byk paya sahiptir; gerekten tam da ta
rif ettiim ekilde iler: M itik zd elem eyle, hayatta kalarak, zaten var
olan ayak izlerini takip ederek! Babayla olan ba, babaya yknm ek, ba
balk oynam ak ve babann yerini tutan resim lere daha stn ve gelikin bir
trn aktarlmas - bu ocuksu zellik ler bireyin hayatnda nasl da iz b
rakr ve onu ekillendirir! "ekillendirmek'' szcn bilerek kullanyo
rum, nk benim am dan eitim (B ildu n g) ded iim iz eyin , insann ekillendirilm esinin, en mutlu, en zevk li esi lam da hayranlk ve sevginin
-b y k benzerlikten ekip kartlm bir baba-im gesiyle ocuka zd e
lem en in - bu gl etkisidir. zellikle de sanat, o fena halde ocu k ruh
lu ve oyun h eveslisi varlk, bize bu tr ocuka bir taklidin kendi yaam
zerindeki gizem li am a sonuta bariz etkisini; ou zaman kahramann
ok farkl zamansa! ve k iisel koullar altnda, ok farkl v e deyim yerin
d eyse ocuka aralarla yeniden canlandrlm asndan baka bir ey olm a
yan kariyerinin retken idaresini anlatabilir. Werther ve W ilhelm M eister
safhalaryla, yzyllk F au st ve D ivan dn em iyle, G oethe taklidi hl bir
sanatnn yaam n ekillendirebilir ve hamurunu m itik bir ekilde you
rabilir. bilindndan kp -b ir sanatdan beklenecei g ib i- oyun yoluy
la glm seyen, ocuksu ve derin bir farkndala dnebilir.

Ephebe ile selef arasndaki ilikide nemli olan her eyi bu pa

sajda bulabiliriz, yalnzca en nemlisi eksiktir - kalam ayan m e
lankoli, yanl okum ay kanlmaz klan endie. Mann'n Goethe'
den uzaklamas (sapmas) herhangi bir sapm ann mutlaka gerekli
olduunun son derece ironik bir biimde inkrdr. Mann'n Goethe'
ye dair yanl yorumu selefine tam da kendi parodici dehasn, ken
di sevecen ironisini atfeder. Bildung u. kendi Yusuf destann res
metm ek iin gsterdii byk aba bize unutulm az Tamar figrn
-Y ahuda'y bir fikir uruna seven ve bu fikrin peinden koarken
oullarn ldren T am ar'- kazandrr. yle yazar Mann: "Sevgi
iin yeni bir temeldi bu, ama ilk kez vcut buluyordu: Bedenden
deil fikirden gelen ak. Dolaysyla iblise/daim onik diye de nite
lendirilebilir." Tamar hikyede sahneye ge kar, ama hikyenin
kendisi iin yaratm ak zorunda kalaca merkezi yerden gayet
emindir. Mann'n (byk bir ironici olm asna ram en) belki de an

90

ETKLENME ENDES

cak ksmen fark ettii zere, Tamar bir bakma Mann'n kendisini
ve zamann adaletsizliini, kendisinden btn nceliklerin esirgen
diini gl bir ekilde hisseden btn yazarlar temsil eder. Mann'
m Tamar'. birlemenin anlamnn yalnzca baka bir birleme oldu
unu igdleriyle bilir, tpk Mann'n baka bir roman anmsama
dan roman yazlamayacan bilmesi gibi. "Unutkanlk" der N i
etzsche srarla, "her trl eylem in bir zelliidir" ve devamnda ey
lem adamnn vicdandan yoksun olduunu syleyen Goethe'nin s
zn aktarr. Dolaysyla, diye ekleyebilir Nietzsche, eylem adam,
gerek air, "ayn zam anda bilgisizdir: bir ey yapabilmek iin pek
ok eyi unutur, kendi gerisindekilere kar adaletsizdir ve yalnzca
tek bir yasa tanr o da var olacak olann yasasdr." Hibir ey
-bunda srarlym - Nietzsche'nin srarndan, yani ironiden feci kor
kan bir airin srarndan daha soylu ve kendini aldatc bir biimde
yanl olamaz. Bu ironi tarih denemesindeki sivri ve korkun bir
pasajda karmza kar. N ietzsche burada Hegelci tarih felsefesine
kar gl bir protestoda bulunur.
nsann bu dnyaya sonradan geld ii inanc her halkrda zararlr ve
aalaycdr; ama felein em berinin hafife d n m esiyle sonradan g e le
ni gem iteki btn canllarn gerek anlam ve nesnesi olarak tanrla
ykselttiinde ve onun bilinli sefaleti dnya tarihinin kusursuzluu ola
rak yerini aldnda korkutucu ve ykc grnecekir.

Bu ironinin Hegel'e yneltilm i olm asnn bir nemi yok; ger

ek hedefi Nietzsche'nin kendi iindeki etkilenme endiesidir.
Lichtenberg bilgece unlar yazar: "Bir insan kendisinin bakala
rndaki halini sevm emekle kalmaz, ondan nefret de eder bana kalr
sa." Etkilenmeyi reddeden byk isim ler-A lm anya'da Goethe, Ni
etzsche, Mann; Amerika'da Em erson ve Thoreau; ngiltere'de Bla
ke ve Lawrence; Fransada Pascal, Rousseau ve H ugo- merkezi bir
yere sahip bu sanatlar, en az etkilenm e endiesinin varln kabul
edenler-ngiltere'de Samuel Johnson'dan Coleridge ve Ruskin'e ve
son birka kuaktr bu drt lkedeki gl airlere kadar birok a
ir- kadar etkilenme endiesinin yaand muazzam alanlardr.
Montaigne kendi iimizi aratrm am z, burada "zel istekleri
mizin ounlukla bakalar pahasna doup gelitiini" renm e
mizi ister. M ontaigne, etkilenm e endiesinin en azndan Freud'a ka-

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

91

darki en byk gerekisidir; bu bakmdan Johnson) bile geride b

rakr. Aristoteles'in izinden giden Montaigne. Honeros'un ilk ve
son air olduunu syler. Bazen Pascal'i okurken M ontaignein ilk
ve son gerek ahlak olmasndan korktuunu hissederiz. Pascal.
"M ontaigne'de grdm her eyi onda deil kendimde buluyo
rum," der fkeyle, fakat Pascal'in eserlerinin iyi bir basksn ince
leyip, onun M ontaigne'e rezalet diye nitelenebilecek kadar byk
bir borcu olduunu gsteren "paralel pasajlar" listesini grnce bu
iddia komik kaar. Pascal'in bir yandan M ontaigne'in cbbesini gi
yerken dier yandan selefini reddetmeye almas The Scholar
Gipsy (ingene lim) ve Thyrsis'i tamamen (ve bilinsizce) Byk
Kasideler'den arm a bir dille, tonla ve duyumsal ritimle yazarken
Keats'i alaya alan M atthew A rnold) hatrlatmaktadr.
Kiekegaard Korku ve Titrem ede harikulade ama absrdlk de
recesinde feci bir gvenle, almak isteyen birinin kendi babasn
dourduunu syler. Am a ben Nietzsche'nin u zl kabuln daha
doru buluyorum: "Eer iyi bir baba yoksa, bir tane yaratmak art
tr." ster air olalm ister olmayalm hepimizin maduru olduu et
kilenme endiesi, korkarm, nce kkenlere. Freud'un korkun bir
zek rneiyle, "aile romans" adm verdii m ukadder batakla
yerletirilmek zorundadr. Fakat bu m eum byl alana girmeden
nce baz gerekli tespitler iin "endie"de mola vermek istiyorum.
Freud endieyi tanmlarken "angst vor etwas"tan bahseder. Bir
ey karsndaki endie, tpk arzu gibi, bir beklenti tarzdr. Endie
ve arzunun ephehe'nin ya da balang airinin atklar olduunu
syleyebiliriz. Etkilenm e endiesi sele kaplma beklentisiyle duyu
lan bir endiedir. Lacan arzunun yalnzca bir metonimi (dzdeimece) olduunda srar eder ve arzunun zdd olan beklenti endiesi
de yalnzca bir metonimi olabilir. Seleflerinden bir selden korkarcasna korkan ephehe. hayali bir paray btnn yerine koym akta
dr - bu btn, yaratc endiesini, yani her airdeki hayalete benze
yen engelleyici etkeni oluturan her eydir. Fakat bu metonimiden
kamak m m kn deildir; her iyi okur gerek anlamyla boulma
y arzular, ama air boulduu takdirde artk air deil yalnzca bir
okur olur.
Beyinsizce yaplan endie tariflerinin pazarlanabildii ve ilgiy
le tketildii bir ada yayoruz. Kanmca endie analizinde klasik

92

ETKLENME ENDES

ahiaklarm ve Romantik speklatrlerin mirasna yirminci yzyl

da yalnzca tek bir deerli katk olmutur, o da ister istemez Freud'a
aittir. lkin Freud bize endienin hissedilen bir ey olduunu hatr
latr, fakat endie dediim iz ey znt, keder ve salt zihinsel geri
limden farkl bir rahatszlk durumudur. Ona gre, endie belirli
yollar izleyerek i gren iletim ya da boaltm fenoenlerinin elik
ettii rahatszlktr. Bu boaltm fenomenleri endienin altnda ya
tan "heyecan art"n hafifletir. Heyecann birincil art doum
travmas olabilir; bu travmann kendisi de karlatmz ilk tehli
ke durum una bir yanttr. Freud'un "tehlike" tabirini kullanmas bi
ze belli stres anlarnda duyduum uz genel tahakkm korkumuzu,
doa tarafndan kendi bedenim izin zindanna hapsedilme korku
muzu hatrlatr. Freud doum travmas konusunda Rank'n izahn
biyolojik adan m esnetsiz olduu gerekesiyle reddetmi olm as
na karn, kendi szleriyle, "ocuklarn endieye belli bir eilimi"
olduu dncesini de kafasndan atamamtr. Sonraki hadm edil
me endiesine benzeyen anneden ayrlk, "ihtiyalarn karlanm a
masndan kaynaklanan bir gerilim art" dourur, buradaki "ihti
yalar" kendini korumann ekonomisi asndan hayatidir. Dolay
syla ayrlma endiesi bir dlanma endiesidir ve hemen lm en
diesiyle ya da benin stben korkusuyla birleir. Bylece Freud stben korkusuna dayandrd zorlanm a nevrozlar tanmnn snrna
gelir ve bizi de airlerin m elankolisinin zorlanmaya dayal m uadi
lini, yani etkilenm e endiesini aratrm aya tevik eder.
Bir air air olarak ete kem ie brndnde, air olarak onun
sonunu hazrlayabilecek her trl tehlikeye kar endie duymas
kanlmazdr. Etkilenme endiesinin bu denli korkun olmasnn
nedeni hem bir ayrlm a endiesi olmas hem de bir zorlanm nevro
zunun ya da kiilem i stben olan lm korkusunun balangc ol
masdr. Benzerlik kurarak biz de yle akl yrtebiliriz: iirlere
(mizahi bir ekilde) etkilenm e endiesinin yaratt heyecan art
na yant mahiyetindeki hareketli boaltmlar diye baklabilir. Ele
tirinin her zaman bizi temin ettii zere, iirler haz vermelidir. Ama
-t m iir geleneinin ve zel olarak da Romantizm geleneinin s
rarna karn- iirler haz la yazlm az, aksine tehlikeli bir durumun
-b y k bir parasn etkilenm e zntsnn oluturduu endie
durum unun- verdii rahatszlk hissiyle yazlr.

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

93

nsann doum u ile iirsel doum, biyolojik endie ile yaratc

endie arasndaki bu radikal benzerlii merulatran ey nedir? Bir
gereke gsterm ek iin, sanatn amanist vecdden ve bizim zamanar insani lm korkumuzun bataklndan doduu glgeli ve
daimonik zeminde yrm em iz, kkenlerin verdii hzne dnm e
miz gerekir. Ben meseleye iir okumann yeni ve daha keskin bir
yolunu arayan pratik bir eletirm en saikiyle yaklatmdan, bu e
kilde kkenlere geri dnmeyi tatsz olmakla birlikte kanlm az bu
luyorum. Rakip airleri hem birlikte hem de birbirinden ayr tutan
ey, ilk olarak, iirdeki ilksel eden doan ztlk ilikisidir. Bu e
de kehanettir ya da benlie doadan, tanrlardan, bakalarndan ve
hatta benliin kendisinden gelebilecek tehlikelere kar ngrde
bulunmaya alm ann mitsizliidir. Ve unu da eklem eliyim , bir
airdeki air iin bu tehlikeler baka iirlerden de gelir.
iirsel kkenler zerine birok teori vardr. Bunlarn iinde ak
lma en ok yatan ama en ok da nefret etliim Vico'nun teorisidir,
fakat bu nefretin gerisinde Romantik ve khinvari hm anizme olan
m ptelaln yatyor, dolaysyla bunu bir kenara koymam gerek.
Fakat Romantik, khinvari bir hmanizmin byk Amerikal memba Emerson, iirsel kkenler zerine teorilerinde de -b e n bunu bir
tevik olarak g ryorum - tuhaf bir ekilde Vicocudur. Auerbachn
da belirttii zere, Vico'ya gre yaratm olmadan bilgi de olmaz.
Vico'nun ilkel insanlar Auerbach tarafndan gzel bir tasvirle, "ilk
balarda, gizemli ve bu nedenle de korkun bir doann kaosu iin
de yaayan, dzensiz ve rasgele bir cinsel yaamlar olan yalnz
gmenler" diye nitelendirilir. "M uhakeme m elekeleri yoktur; yal
nzca gl duyum lar ve uygar insanlarn pek anlayamayaca tr
den bir tahayyl gleri vardr." Vico'nun ilkelleri, yaamlarn ida
re etmek iin, bizzat Vico'nun verdii adla, "iddetli bir iir olan
heybetli bir by sistemi yaratmlardr. Bu ilkeller -tahayyl dev
le ri- airlerdi ve bunlarn heybetli bilgelii bizim hl "iirsel bil
gelik" diye aradm z eydir. Fakat Vico'yu rahatsz etmese de bu
bilgelik, bu sihirli biimcilik acm asz ve bencilceydi - ister iste
mez. iiri icat eden devler, grevleri hayatta kalmak ve bakalarna
da hayatta kalmay retmek olan sihirbazlarn, byc doktorla
rn. am anlann antropolojik muadilleridir. iirsel bilgelik -V ico'ya
baklrsa- kehanete dayaldr ve ark sylemek -b asite ve hatta

94

ETKLENME ENDES

etimolojik o larak - bir eyi nceden sylemektir. iirsel dnce

proleptiktir ve Bellek ad altnda arlan Esin Perisinden airin ge
lecei hatrlamasna yardmc olmas dilenir. am anlar korkun ve
btncl eritirm e trenleriyle, yeni yaradl mmkn klmak iin
ilksel kaosa geri dnerler; ama artk ilkel olmayan toplumlarda bu
tr geri dnler nadirdir. Yunan Orfeusularmdan adalarmza
kadar airler sululuk kltrlerinde yaarlar; bu kltrlerde Vicocu
iirsel bilgeliin sihirli biimcilii kabul edilemez olmak zorunda
dr. Empedokles kronolojik adan mecazi olmayan anlamda keha
nette bulunmay amalayan belki de son airdir. Yani Empedokles
ok parlak bir kehanet erbab olm akla tanr mertebesine ykseldi
ine inanyordu. Onun pervaszlyla karlatrldnda Dante.
Milton ve Goethe gibi gl airler etkilenm e endiesinin yiyip bi
tirdii kiiler gibi grnr - oysa byk Romantiklerle ve M odem
lerle karlatrdmzda mucizevi bir ekilde bu endieden uzak
airlerdir.
Curtius Esin Perileri hakkm daki m ehur izahnda bunlar ta
rihsel deersizlelirm e ya da ikamede ve keza sreklilikte ortaya
kan birer sorun olarak grr ve nem lerinin Yunanlar asndan
bile "mulak" olduunu syler. Fakat Vico Esin Perilerinin kendi
iirsel Karakter kavram asndan tad nem konusunda ok
nettir:
airlere kehaneti anlamnda (d ivin a ri kknden gelen kehanette bu
lunmak ya da kestirm ek) khin denirdi. Uyguladklar bilim e de Esin Peri
si (M use) ad verilm iti ve bu H om eros tarafndan iyi ve ktnn bilgisi,
yani kehanet olarak tan m lan m t.... D olaysyla Esin P erisi/ iir ilkin fal
yoluyla kehanette bulunma bilim i olm u olm a ld r.... Ad ouranos'vm (se
ma) gelen ve "semay seyredip dnen dii" anlamna gelen Urania keha
neti de buradan a lr .... O ve dier Esin Perileri Jove'un kz kardeleri o la
rak grlmtr (zira esasen kehanet tanrs olarak grlen Apollon'un
balca sorumlu tanr roln oynad beeri sanatlarn hepsi dinden d o
mutur) ve Latince "nceden sylem ek" anlamna gelen fiiller cam ere ve
cantarc anlamnda "terennm ederler".

Vico'daki farkl pasajlardan bir araya getirdiim bu cmlelerin

btn iir ve air incelemeleri iin karanlk imalar ierdii kana
atindeyim. iirsel endie kehanet yardm almak iin Esin Perileri
ne niyazda bulunur; burada kehanet airin - a ir olarak (ve belki de

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

95

bundan sonra) insan o larak - lmn nceden grmek ve olabildi

ince ertelem ek anlam na gelir. Sululuk kltrnden gelen bir a
ir kendisini yeni bir kaosa sokamaz: yaradlta bir ncelik eksikli
i olduunu kabul etmeye zorlanr, bu da dem ektir ki, nihai ve b
tnsel bir yok olu kehanetinde bulunan birok kk lmn ilki
olarak kehanette de bir baarszlk olduunu kabul etmelidir. Onun
kelam yalnzca onun kelam deildir ve onun Esin Perisi nceden
pek ok kiiyle dp kalkmtr. O hikyeye ge dahil olmutur,
ama peri her zaman hikyede merkezi bir yere sahip olmutur. air
de hakl olarak, kendi yaklaan felaketinin ok znt grm ge
irmi perinin grd felaketlerden yalnzca biri olduundan
korkmaktadr. airin samimiyeti esin perisi asndan ne anlama
gelir? air esin perisiyle ne kadar kalrsa o kadar klr, sanki er
kekliini yalnzca helak olarak kantlamaktadr. air kehanete duy
duu zlemden tr Esin Perisini sevdiini dnr. Kehanet ona
kendini gerekletirm ek iin yeterince zaman verecektir, ama onun
tek zlemi onun ruhu kadar byk bir eve duyduu hasrettir ve do
laysyla Esin Perisini hi sevmez. Blake'in The M enfa! Traveller'
(Zihin G ezgini) bize air ve Esin Perisinin karlkl sevgisinin ger
ek mahiyetini gsterir. Fakat airin sla hasretinde geerli olan ne
vardr? air kendisine imagolar aramakla yanlm aktadr - Esin Pe
risi hibir zaman onun annesi olmamtr, keza selefi de babas de
ildir. Annesi onun kendi yceliine dair hayali fikridir, babas da
o kendi merkezi ephebesmi bulana kadar domayacaktr. Bu ephebe babay geriye dnl olarak Esin Perisinden peydahlayacak,
esin perisi de en sonunda ve ancak o zaman onun annesi olacaktr.
Yanlsama stne yanlsama; Keats'in esin perisi Moneta'nn ona
syledii zere, yeryz tm bu straplar olm adan, iir gelenekle
rine aile romans zerk edilmesine gerek olmadan da srdrr varl
n. Fakat yk hl oradadr. Dirimselcilik peygamberi Nietzsche
ie tarihin ktye kullanmn knayarak balamtr, ama unlar
syler: "yi de, ben sana bitki ya da hayalet mi ol diyorum?": her
gl air buna "evet, ikisi de olmalym" cevabn verir.
Belki de o zaman gen airin Esin Perisinin ahsnda kendisini
sevdiini ve Esin Perisinin onda grd kendi suretinden nefret
etmesinden korktuunu syleyerek indirgeme yapabiliriz. Ephebe
Dekart kapsamlln malul -k en d i iflah olm az sreklilik hasta

96

ETKLENME ENDES

ln kefetmekten korkan bir gen adam -olduunu bilemez. G

l bir air olduunda ve dolaysyla bu ikilemi rendiinde, vefa
szlnn verdii sululuk hissinden, selefini sonraki air olan ken
disinin kirli bir versiyonuna dntrerek kurtulmaya alr. Fakat
bu da bir kendini aldatma ve bayalktr, zira gl air bu ekilde
kendisini kendisinin kirli bir versiyonuna dntrr ve kan so
nucu selefin kendisiyle kartrr.

Freud aile romansnn iki ge aamas arasnda bir ayrm yapar:

ocuun kkken bakasyla deitirilm i olduuna inand d
nem ve annesinin babas haricinde birok nn olduunu dn
d dnem. Burada fantaziler arasndaki hareket manidar derece
de indirgemecidir, zira daha st bir kken ve engellenmi kader
mefhumu yerini erotik aalanm a imgelerine brakr. Blake, Tirsa
yani Zorunluluk'un yalnzca onun lml parasnn annesi oldu
unda srar ederek, (her zaman olduu gibi) kendisini aile rom ans
nn kayglarndan kurtararak zgrletiren bir ayrm lar diyalektii
bulmutur. Ama birok air -p e k ok insan g ib i- selefleriyle ve Esin
Perileriyle en avantajl ilikilerini tanm lam aya abalarken bir tr
aile romans sknts eker. Gl air-H eg elci byk adam gibi
iir tarihinin hem kahraman hem de kurbandr. Tarih ilerledike
bu kurbanlatrma artmtr, nk iirin en lirik, en znel olduu
ve dorudan kiilikten zuhur ettii yerde etkilenme endiesi en
gl halindedir. Hegelci gre gre iir yalnzca dini algnn pe
revidir ve ileri dzey bir lirik iirde ruh duyum sal olandan o kadar
ayrlm tr ki sanat ayrp dine dnm e noktasndadr. Fakat hi
bir gl air, araynn baharnda, (air olarak) bu Hegelci gr
kabul edemez. Ve tarih ona, kurbanlatrlm olmasnn tesellisini
veremez.
Eer kurbanlatrlm ayacaksa, o zaman gl air sevdals
olan Esin Perisini seleflerinden "kurtarmak" zorundadr. Elbette
Esin Perisinin esiz ve yeri doldurulam az olduunu dnmekle
onu "olduundan byk grr", am a kendisinin esiz ve yeri doldu
rulamaz olduundan baka nasl emin olabilir ki? Freud "bilindnda yeri doldurulam ayan eye duyulan yakc arzu kendisini ou
zaman gereklikteki sonsuz bir dizi eye ayrtrr" der birok a

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

97

irin ve belki de bana gl tahayyl gibi bir bela sarlm Ronantizm-sonras her insann ak yaam nda zellikle hkim olan bir
rntdr bu. "Bilinte iki kart olarak tezahr eden bir ey," diye
ekler Freud. "bilindnda ou zaman birleik bir btndr." Bu
ifadeyi ileride antitetik, zt anlam lar uurum una daldm zda yeni
den incelem em iz gerekecek. airin tahayylnn btnl iinde
Esin Perisi hem annedir hem de fahiedir, zira pek oum uzun ister
istemez bencil olan karlarndan oluturduu en byk fantazmagorya aile rom ansdr ki buna airlikle hi alakas olmayan m iza
larn bile yazm aya devam ettikleri tek iir denilebilir. Fakat airin
selefiyle ve Esin Perisiyle olan g ilikisinin bu yaygn hastaln
u versiyonu olduunu anlamak iin Freud'un en tekinsiz halini ha
trlam am z gerekir. Bu noktada Freud'un en karanlk bilgeliini
sergileyen uzun bir pasaj aktarm am z gerekiyor:
Bir ocuk yaam n ebeveynlerine borlu okluunu, ona annesinin can
verdiini rendiinde, iindeki efkat duygulan kendi bana byk ve
bam sz olm a zlem iy le birbirine karr ve b ylece ebeveyn lerin e bu he
diyenin karln verm e v e ayn deerde bir h ed iyeyle m ukabelede bu
lunma istei ekillenir. Sanki ocu k m eydan okumaktadr: "Babamdan
hibir ey islem iyorum ; ona olan btn borcumu deyeceim ." Sonra, teh
likeli bir olayda babasnn hayatn kurtard bir fanlazi kurar ve bu vesi
leyle onunla eitlenir. Bu fantazi genellikle bir m paratorda, Kral'da ya da
benzer bir byk adamda cisim leir. bundan sonra bilince girebilir ve hat
ta airler tarafndan bile kullanlr. Babaya uyguland kadaryla "kurtar
ma" fantazisindeki m eydan okuma tavr efkat duygularna fazlasyla ar
basar, zira efkat duygular genellikle anneye yneliktir. A nne ocu a can
verm itir ve bu e siz hediyeyi edeer bir eyle ikame etm ek kolay d e il
dir. Bilindnda kolayca gerekletirilen ufak bir anlam d eiik liiyle
-k i bunu bilinli kavraylarda ince anlam farklarnn birbirine karm as
na b en zeteb iliriz- anneyi kurtarmak, ona bir ocuk verm ek ya da onun iin
bir ocuk yapmakla -e lb ette kendisi gibi b ir i- ayn nem e sahip olur...
sev g i dolu, minnettar, duyum sal, m eydan okuyucu, iddiac ve bam sz
tm igdler kendi kendisinin b a b a s olm a isteiyle tatmin edilir.

Bunun airler arasndaki aile romans modeli olarak hizmet gr

mesi iin dntrlm esi ve fallik babala daha az, ncelie daha
ok vurgu yaplm as gerekir, zira airlerin ilgilendikleri meta, oto
riteleri, m lkiyetleri ncelie dayaldr. Sahip olduklar, bizzat ol
duklar ve dntkleri eye ilkin adlandrarak sahip olurlar. Ger

98

ETKLENME ENDES

ekten hepsi de insann soyutlam a yoluyla imal ettiini syleyen

Valery'nin sezgisini takip ederler - yaratlm eyi kozmos/ar ve
zamandan dar kartan bir geri ekm edir bu, bylece kiiye ait
olduu sylenebilir, baka kimsenin gemesine izin verilmeyen bir
yer. Aydnlanma sonrasnn, yani btn Romantizmlerin aray ro
manslar kiinin kendi benliini yeniden peydahlamak, kendi B
yk zgn' olmak iin yapt araylardr. Kendimizi, imal etme
yoluyla soyutlamaya giriiriz. Bunun zaten var olduu yerdeyse bu
sefer paralarna ayrmaya alrz. Heyhat, sanatta aray yaam
da olduundan bile daha yanlsamaldr. Biz zdelik/kim lik pein
de kotuka o bizden uzaklar, ama bunun elde edilemeyeceine
inanmamakta haklyzdr. Geoffrey Hartman'a gre iirde kimlik
aray her zaman bir aldatmadr, nk aray her zaman biimsel
bir ara olarak iler. Yaratcnn ezasnn bir parasdr bu, etkilen
menin gl air iin bu denli derin bir endie olmasnn ve onu
kendi eseri iin dier trl gereksiz bir eilime ya da nyargya it
mesinin nedenlerinden biridir. Hi kimse kendi i mcadelesini salt
yapaylk olarak grmeye dayanamaz, ama air kendi iirini yazar
ken etkilenme kart iddiay ritellem i bir kjmk aray olarak
grmek zorundadr. Batan kartan kii kendi Esin Perisine, "M a
dam. aldanmlm bana sanatmn biimsel talepleri dayatt" di
yebilir mi?
O kur olarak duyduum uz zntler airlerin utanlaryla zde
olamaz ve hibir eletirm en adil ve arbal bir ncelik iddiasnda
bulunmamtr. Ben eletirinin daha zt. daha "antitetik" olmasn
savunarak, onu zaten girmi olduu bir yolda daha da ilerlemeye
tevik ediyorum. Bizler airler karsnda llerle bouan ephefreler olmaktan ok, llerin terennmn duymak iin yrtnan l
falclarna daha yaknz. Bu gl ller bizim Sirenlerimizdir, ama
bizi hadm etmek iin terennm etmezler. Bu seslere kulak verirken
Sirenlerin kendi zntlerini -b iz le r iin olmasa da bakalar iin
endieler yaratan ilerindeki en dieleri- hatrlamamz gerekir.
"Antitetik" terimini retorikteki anlam nda kullanyorum: eli
en fikirlerin dengeli ya da paralel yaplarda, deyilerde ya da sz
cklerde yan yana getirilmesi. Nietzsche'nin izinden giden Yeats bu
szc kendi kartn arayan bir insan, bir arayy tarif etmek
iin kullanmt. Freud ise bunu birincil szcklerin kart anlam la

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

99

rn aklam ak iin kullanmtr:

Rya alm asnda olum suzlam ay grm ezden gelm e ve kardan z
de tem sil aralar yolu yla ifade etm e eklindeki tuhaf eilim ... rya a l
masndaki bu alkanlk ... bildiim iz en eski dillerdeki bir tuhaflkla
uyumludur... Bu b ileik szcklerde elik ili kavramlar gayet kastl bir
ekilde birletirilir, ama bunun nedeni ikisinin birletirilm esiyle elikili
elerinden birinin anlam m ifade etm ek deildir (zira o eler kendi balanna da ayn anlam verebilirdi)... Rya alm asnn tuhafl ile ... bu
nun arasndaki u y u m a d a ... ryalardaki dncelifadesinin gerilem eci, ar
kaik niteliine ilikin varsaym m zn dorulandn grebiliriz.

iirin bir zorlanm a nevrozu olduunu dnemeyiz. Fakat ephebe'nm selefiyle m r boyu sren ilikisi iin bu sylenebilir.
Zorlanm a nevrozunda youn bir iftdeerlilik sz konusudur ve bu
iftdeerlilikten kurtarc bir kefaret rnts ortaya kar ve bu
rnt. iirin yanl okunmas srecinde, gl yaratclarn iirsel
yaam dngsndeki safhalarn srasn belirleyen bir yar-ritele
dnr. Daimonik alegorici Angus Fletcher harikulade bir tespitle
airler iin tabu dilinin, Freud'un "antitetik birincil szckleri"nin
sz daarc olduunu syler. Spenser zerine incelem esinde
Fletcher, Romantik araynn "kendi vizyonlarn dolduraca bir
zihinsel alan, bir referans boluu" peinde olduunu savunur. Tm
uzantn selefinin vizyonlaryla dolu olduunu gren aray, ken
disine bir zihinsel uzam amak iin tabu diline bavurur. Antitetik
eletirinin temelini ite bu tabu dili, selefin birincil szcklerinin
bu antitetik kullanm oluturmaldr.
iirsel Etkilenme incelemesinde imdi farkl ve daha ince bir
revizyon kategorisine geiyoruz: Tessera ya da balant. Tessera'dd,
sonraki air, tahayylnn ona dier trl "budanm" kalacak olan
selefin iirini ve selef airi tamamlayacan syledii eyi salar
ve bu "tamamlama" revizyonist bir sapma olduu kadar bir yanl
okum adr da. Tessera szcn psikanalist Jacques Lacan'dan al
yorum. Nihayetinde Lacan'n Freud'la olan revizyonist ilikisi de
bir tessera rnei olarak grlebilir. Lacan D iscours de Rome'du
(Roma Sylevi, 1953) Mallarm'nin "sradan dil kullanmn, tersi
de dz de anm resimler dnda baka bir iz tamayan ve in
sanlarn elden ele 'sessizce' geirdikleri bir madeni paraya" benze
ten szn alntlar. Lacan bunu analiz edilen znenin indirgenmi

100

ETKLENME ENDES

sylemine uygulayarak yle der: "Bu m etafor bize Sz'n, nere

deyse tamamen yprandnda bile tessea olarak deerini korudu
unu hatrlatm ak iin yeterlidir. Laca'n evirmeni Anthony W il
den "burada tessera'nm bir tanma iareti ya da 'ifre' olarak grd
ileve gndermede" bulunulduunu savunur. "Tessera ilk gizem
dinlerinde kullanlmt. Krlm bir m lein iki yarsn tekrar
dan birletiren mptediler tarafndan bir tanma arac olarak kulla
nlmt." Tamamlayc bir balant anlam nda tessera, btn son
raki airlerin kendisini (ve bizi), selefin Sz'n, ephebe'nin yeni
tamamlanm ve geniletilm i Sz u olarak kurtarlmad mddet
e ypranacana ikna etm e teebbsn temsil eder.
Stevens'ta fessera'dan geilm ez, zira antitetik tam am lama onun
Amerikan Romantik selefleriyle merkezi ilikisidir. W hitman The
Sleepers' m (Uyuyanlar) sonunda geceyle anneyi zdeletirir:
B en de geiyoru m g eced en .
B ir m ddet uzak duruyorum e y g e c e , ama sana dnyorum yin e
ve seviyoru m seni.
N ed en korkacakm m kendim i senin kollarna brakmaktan?
K orkm uyorum , sen hep kolladn kayrdn beni,
B ereketle akan gn seviyoru m , aha ayrlm yorum ki ondan da
n iced ir kucana uzand m gnden.
N asl olup da senden geld im bilm iyorum , bilm iyorum seninle
nereye gitti im i, am a biliyorum ho geld im ve h o g id e ce im
G ec ey le sade bir kez duracam , sonra erkenden kalkp
A h annem gnden g e e ce im usuln ce, ardndan usuln ce
geri d n eceim sana

Stevens arkada Henry Church'e yazd mersiyesi The Owl in

the Sarcophagus'la (Lahitteki Bayku) W hitman'i antitetik olarak
tamamlar; Stevens'n bu eserini okumann en iyi yolu, onu The
Sleepers ile balantl geni bir tessera olarak grmektir. Whitman
gece ve anneyi iyi lmle zdeletirirken, Stevens iyi lmle da
ha geni bir anne vizyonu arasnda bir zdelik kurar - geceye kar
ttr nk grlenleri bilgiye dntrm olsa da her trl anmsanabilir deiiklik kantn, uzun gn iinde grdklerimizin kan
tn sunar:

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

101

S k ca kavrard insanlar k eifle

Suretin k efetm esi m isali handiyse,
G rnm ez d e iim in d e ien i k efetm esi m isali.
K efetm esi m isali nihayete erm iin var olan.
Bak d eil, bildii bir eydi m esele.
B ilen bir benlikti o, iteki bir eyi.
Bakn kar koyuundan da ince
Unutuun kylarnda,
Sahip olduu bilginin ateiyle.
Kederli bir ihtiam la gese de hnerin tesine.
Ah soluk, ah frla rlplak
v e kaybol gzden, yalazlana yalazlana, azim le
Onun son sznn pei sra g elen sessizlik te -

ngiliz airlerin seleflerinden uzaklatklar (saptklar), Ameri

kal airlerinse babalarn "tamamlamak" iin epey abaladklar
doru grnmektedir. ngilizler birbirlerine kar daha revizyonist
tir, ama biz Am erikallarda (en azndan Emerson sonras airlerim i
zin ounda) babalarmzn yeterince cretkrlk gstermediini
dnme eilimi vardr. Fakat her iki revizyon modeli de seleflerle
ilikisinde indirgemecidir. Ben de bize pratik eletiri iin, sonu gel
m ez "nasl okum ak gerekir" aray iin en byk ipularn ite bu
indirgem eciliin sunduunu dnyorum.
"ndirgemecilik" derken selefin art idealize edici biri olarak
grld radikal bir yanl yorumlama mahiyetindeki yanl oku
ma trn kastediyorum. Bunun en nemli rnekleri arasnda (ngi
lizcedeki m odem airlerin yalnzca en gllerinden bahsetmek ge
rekirse) Blake ve Shelley zerine Yeats'in, Coleridgelen W hitman'a
kadar tm Rom antikler zerine Stevens'm ve Hardy ile Whitman
zerine Lawrence'in yazlar saylabilir. Fakat ephebe'lerin Yksek
Rom antiklerden gnmze kadar selefleri hakknda yaptklar her
yorumda -y a n i yalnzca Stevens ve dier m odem lerin souk safha
larnda d e il- bu indirgemecilik rntsn grmek beni art
maktadr. Shelley bir pheci ve bir tr vizyoner materyalistti; onun
ephebe'si olan Browning ise imanl ve koyu idealist bir metafizik-

102

ETKLENME ENDES

iydi, fakat Shelley konusunda Browning bir indirgemecidir, zira

iirsel babasnn ar m etafizik idealizmini "dzeltmekte" srar ed
er. airler zam anda aa doru saparlarken, kendilerini aldatp se
leflerinden daha inat olduklarna inanrlar. Her yeni ozanlar kua
n sradan insanlarn diline bir ncekinden daha yakn olarak g
rp selamlayan eletiri anlayndaki absrdle benzer bu. Endie
ve kurtarc yanl okum a olarak iirsel etkilenme incelemesi bizi bu
szde edebiyat tarihinin daha absrd m itlerinden (ya da bayatlam
dedikodularndan) kurtarm aya yardm edecektir.
Fakat ben yanl okum a incelemesi iin daha pozitif bir kulla
nm ve bugn m oda olan tm temel eletirilere kar antitetik bir
pratik eletiri neriyorum. Rousseau hibir insann bakalarnn
yardm olmadan kendi benliinin tmyle sefasn srem eyecei
ni syler. Antitetik eletiri de her gl airin en byk metafor g
ds olarak bu farkndala dayanmaldr. Malraux, "Her icat bir
cevaptr" der. Ben bunu, "ustasn gemeyen kt bir rencidir"
gibi bir iddiada bulunabilen bir Leonardo'nun ar gvenine ula
ma giriimi olarak yorum luyorum. Fakat zaman bu tr bir gveni
andrmtr; sanatn byk sanat tarafndan ne kadar uzun zam an
dr ve ne kadar derinden tehdit edildiini, kendi airlerimizin hik
yeye ne kadar ge dahil olduklarn tekrardan fark etmeye balam a
mz gerekiyor.
Kendisine temel sfatn yaktran her eletiri, totolojiyle-buna
gre iir bizatihi kendisidir ve kendisini kasteder- indirgemecilik
-iirin kendisi iir olmayan baka bir eye indirgenm esi- arasnda
gider gelir. Antitetik eletiri her ikisini de reddederek balamaldr;
bu inkr en iyi ifadesini u iddiada bulur: Bir iirin anlam yalnzca
bir iir olabilir, ama baka bir iir kendisi olmayan bir iir. Ve ta
mamen keyfi olarak seilmi bir iir deil, pheli bir selef tarafn
dan yazlm bir merkezi iirdir bu, ki ephebe bu iiri hi okumam
da olabilir. Kaynak incelemesi burada tamamen konuddr; birin
cil szcklerle ama antitetik anlam larla ilgileniyoruz ve bir ephe
be nn en iyi yanl yorumlar pekl hi okumad iirler hakkn
da da olabilir.
"Ben ol ama ben olma": Selefin ephebe'ye ynelttii zmni su
lamadaki paradoks budur. D aha az younlukta olmakla birlikte
onun iiri de halefinin iirine unu syler: "Benim gibi ol ama be

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

103

nim gibi deil." Bu amaz (double bind) skp atmann bir yolu
olmasayd, her ephebe iir dnyasnn izofrenine dnrd. nsan
iletiimi alannda alan edimbilimcilerin Gregory Bateson' takip
ederek syledikleri gibi, amaza "riayet edilm ek zere riayet edil
memesi gerekir, eer amaz benliin ya da tekinin bir tanmysa,
bu ekilde tanmlanan insan ancak byle deilse bu tr bir insandr
ve ancak byleyse bu tr bir insan deildir." A m az iindeki bir in
san doru alglardan tr cezalandrlr. "Paradoksal e m ir ... terci
hin kendisini iflas ettirir, hibir ey mmkn deildir ve bylece
kendi kendini kalclatnc bir salnm dizisi harekete geirilir"
(bkz. W atzlawick, Beavin ve Jackson, Pragmatics o f Human Communication [nsan letiiminin Edimbilimi]).
imdi, yalnzca bir benzerlikten bahsettiimi aka belirtmem
gerekiyor, fakat ephebe'nm sapknl dediim eydir, yapt re
vizyon amal clinamen ve tessea hareketleridir bu amaz duru
munu bir zdelikten ziyade bir benzeme durum unda tutan. Eer
ephebe ar belirlenimden kamak istiyorsa, en ok deer verdii
iirleri doru alglamaktan vazgemelidir. iir (tpk rya alm a
s gibi) her halkrda gerileyici ve arkaik olduundan ve selef stbenin (bize kom uta eden tekinin) paras olarak deil, id'in par
as olarak zm sendiinden, ephebe'nin yanl yorum yapmas
"doal"dr. Rya almas bile bir mesaj ya da tercmedir ve dola
ysyla bir tr iletiimdir, fakat iir kastl olarak arptlm, altst
edilmi bir iletiimdir. Seleflerinden yaplan bir yanl tercmedir.
Tm abalarna karn her zaman bir ikili olarak kalacak, tekli (monad) olam ayacaktr, ama tek tarafl iletiimin, yani gl llerle
boumann hayali amaznn verdii dehete kar isyan eden bir
ikilidir. Fakat en gl airler iirsel Etkilenm e'nin aa doru ve
dar doru D ndeki bu noktada methiyeyi hak ederler.
"iirsel etkilenme" derken nceki airlerden sonrakilere fikir ve
imge aktarmn kastetmiyorum. Bu gerekten de sadece "olan bir
eydir" ve bu tr bir aktarmn sonraki airlerde endie yaratp ya
ratmayaca yalnzca bir miza sorunu olup koullara baldr.
Kaynak avclar ve biyograficiler iin bunlar iyi m alzemelerdir, fa
kat benim burada ele aldm konuyla bunun arasnda ok az ba
vardr. Fikirler ve imgeler sylem sellie ve tarihe aittir ve salt iire
zg olduklar sylenemez. Fakat bir airin duruu, Sz', m uhay

104

ETKLENME ENDES

yel kimlii, tm varl onun asndan esiz olmal ve esiz kalm a

ldr, aksi takdirde air olarak yok olacaktr - tabii ncesinde yeni
den douunu iirsel tecessm e dntrm eyi baarm olduunu
varsayyoruz. Fakat nasl ki insann temel doas ne kadar dei
mi, ne kadar dnm olsa da babasnn doas ise bu temel du
ru selefinin de duruudur. Miza ve koullar (ne kadar elverili
olurlarsa olsunlar) burada, yani zihinle d dnya arasnda hibir
ara aamann olmad Descartes-sonras bilinte ve evrende ie
yaramaz. airler asndan Sfenks'in bilmecesi yalnzca Asal Sahne
bilmecesi ve insan kkenlerinin gizemi deil, daha karanlk bir bil
mece olan muhayyel nceliktir. airin bilmeceye yant vermesi yet
mez; kendisini (ve idealize edilm i okurunu) o olmasayd bilm ece
nin formle edilem eyeceine ikna etmesi gerekir.
Fakat son olarak, Aydnlanma sonras dnemdeki en gl air
lerin byk bir istisna oluturduunu da kabul ediyorum (nk et
mek zorundaym), zira bu kk aznlk (M ilton, Goethe, Hugo)
llerle bouan m odem ler arasnda en baarl airlerdi. Fakat De
kart yutma (byk bir bilin tarznn sel olup akarak her eyi et
kisi altna almas) srecinden nce gelen Homeros, Yeaya, Lucre
tius, Dante ve Shakespeare'in yannda zayf grnseler de sanrm
en bykleri bu ekilde tanm layabiliriz. iirsel yanl okumayla il
gilenen eletirmenin tad yk en gl biimde Kierkegaardn
brahim m ethiyesinde dile getirilmitir:
Herkes hatrlanacaktr; ancak herkes beklentisi orannda ycelm itir.
Birisi mmkn olan bekleyerek ycelm itir, dieri sonsuzluu bekleye
rek; fakat im knsz bekleyen, herkesten daha yce hale gelm itir. Herkes
hatrlanacaktr, ancak herkes urunda abalad eyin y celiiyle orantl
olarak ycelmitir.

Kierkegaard burada inansz eletirmeni cezalandracak son s

z sylemi olabilir, fakat gelecein airlerinden ka bu byk
emri hak edebilir? Bu ar azameti kim tayabilir ve o air geldi
inde onu nasl tanyacaz? Kierkegaarda kulak verelim:
alm ayana ekm ek yoktur, tanrlarn, Orfeus'u sevdiinin yerine, bo
bir figrle kandrmalar gib i, aldanm olarak kalr o. O rfeus kandrld
nk o cesur deil z a y f yrekliydi, kandrld nk o adam deil lir algcsyd . Burada brahim'i baba olarak kabul etm enin, ya da on yedi ataya

TESSERA YA DA TAMAMLAMA VE ANTTEZ

105

sahip olmann, almaya yardm olmayacaktr. Burada almayan sra

il'in bakireleri hakknda yazlanlar dikkate almaldr: alan kendi z ba
basn doururken, almayan sadece rzgr dourur.
Fakat Kierkegaardn babas burada, doast kuvvete sahip bir
air olan Yeayadr ve zikredilen metin Kierkegaard'm rahatlk ara
d yerde param para olur. Belki de son sz etkilenm e endiesine
ve Yeaya'ntn seleflerin geri dneceine ynelik kehanetine aittir.
Aadaki satrlar Kierkegaard' endieye gark etm em i olsa da a
irler iin sknt vericidir:
Doum vakli yaklaan gebe kadn ektii sancdan tr nasl kvra
nr, feryat ederse, senin nnde biz de yle olduk, ya Rab.
Gebe kaldk, kvrandk. Rzgrdan baka bir ey dourmadk sanki.
Ne dnyaya kurtulu salayabildik, ne de dnyada yaayanlar yaama kavuturabildik.
Ama senin llerin yaayacak. Bedenleri [benim l bedenimle] diri
lecek. Ey sizler, toprak altnda yatanlar, Uyann, ezgiler syleyin. nk
senin iyin sabah iyine benzer ve Toprak llerini yaama kavuturacakr. (Yeaya: 26: 17-19)

Gen adam tekrara inanm olsayd, her eye kadir olur,

nice i derinliklere ulard!
K IE R K E G A A R D

Kenosis

ya da
Tekrar ve Sreksizlik

Birileri ne zaman iimizdeki saplantl eylem rntlerine boyun

eme eilim im izi hatrlatsa, unheimlich, yani tekinsiz bir eyler
hissedilir. Kiinin iindeki daimonik, iblise yn, haz ilkesine bas
kn karak bir "tekrar zorlanm"na yol aar. Bir kadnla erkek bu
luurlar, ok az konuurlar, karlkl bir incitme akdine girer; bir
likteyken daha nce her ikisinin de ayr ayr bildiini kefettikleri
eyi tekrar tekrar yaarlar, ama daha nce diye bir ey yoktur. Freud mheimlich (tekinsiz) bir tespitte bulunarak unu savunur: "Her
duygusal etki, nitelii ne olursa olsun, bastrma sonucunda marazi
bir endieye dnr." Endie durumlar arasnda Freud "endie
nin, tekerrr eden bastrlm bir eyden kaynaklandnn gsteri
lebildii" tekinsiz kategorisini kefeder. Fakat Freud bu "tekinsizlik"in "tekin/aina" (hom ely) olarak da adlandrlabilecei inancn
dadr, "zira bu tekinsizlik aslnda yeni ya da yabanc bir ey deil
dir, aksine yalnzca bastrm a srecinin yabanclatrd tandk ve
teden beri yerlem i bir eydir."
Ben zel bir durum olan etkilenm e endiesini tekinsizliin bir
eidi olarak gryorum . nsann bilind hadm edilme korkusu,
kendi gznde bariz bir Fiziksel sorun olarak tezahr ederken; a
irin airliinin bitm esinden duyduu korku ise sk sk vizyonunda
k i/grm e yeteneindeki bir sorun olarak tezahr eder. Ya keskin
bir saplantnn zorbal yznden fa zla net grm ektedir -sanki
gzleri dnyann geri kalanna olduu kadar vcudunun geri kalan
ksmlarna da kendisini dayatm aktadr- ya da grme gc azal
makta ve her eyi yabanclatnc bir sis altnda grmektedir. G
ren biri grlen eyi paralar, deform e eder; dieriyse en fazla par
lak bir bulut grr.

110

ETKLENME ENDES

Eletirm enler davurm asalar da sreklilikleri severler, ama

yalnzca srekliliklerle yaayanlar air olamazlar. airlerin Tanrs
tekrar ritmiyle yaayan Apollon deildir, bir maarann dibinde ya
ayan ve dzensiz aralklarla kendini gsterip gecenin karanlnda
gl llerle beslenen kel cce Hatadr. Hata'nn kk kuzinleri
Sapma ve Tamamlama hayatta onun m aarasna uramazlar, orada
domu olmann mulak anlaryla yetinirler ve bir gn gelip de l
mek iin yuvaya dnp bu maarada istirahata ekilecekleri y
nnde yarm yamalak bir idrakle yaarlar. Ayrca sreklilii onlar
da sever, zira yalnzca burada bir hareket alanlar vardr. Umutsuz
airler hari yalnzca deal ya da Gerekten Sradan okur sreksiz
lii sever ki byle bir okur hl domay beklemektedir.
Tarihsel adan salkl bir durum olan iirin yanl okunmas,
bireysel adan sreklilie, nem arz eden tek otoriteye, yani bir e
yi ilk nce adlandrm olma m lkiyetine ya da nceliine kar i
lenmi bir sutur. iir mlkiyettir, tpk siyaset gibi. Hermes yala
nnca kel bir cceye dner, kendisine Hata adn verir ve ticarete el
atar. Aile romansn bir ticaret siyaseti ya da Blake'in The Metal
Traveller'mdu olduu gibi hrszlk diyalektii olarak tasavvur et
mediimiz mddete iirler aras ilikiler ne ticarettir ne de hrsz
lk. Fakat aile romansnn neesiz bilgelii ruh ekonomistlerini elendirebilecek bu tr kk varlklara kar ok sabrszdr. Bunlar
cmert, kk hatalardr, byk H atann kendisi deildir. Grebi
leceimiz ve yapabileceim iz en byk Hata her ephehe'nin fantazisidir: Yeterince antitetik bir biimde aramak ve kendi kendini
peydahlamak iin yaamak.
Gece, kendi bana kalan her arpac kumrusuna, uygun bir fon
oluturmak gibi bir telafi sunar (tpk ok yanl bir korkuyla yak
latklar lmn tm gl airlere arkadalk etmesi gibi). Yap
raklar sessiz feryatlar olur ve gerek feryatlar duyulmaz. Srekli
likler afakla birlikte balar; air sfatna layk hibir airin Nietzsche'nin u byk nasihatini um ursam ak gibi bir lks olamaz: "Sa
bahm gibi yaam aya aln." air olarak ephehe sanki gece yar
sym (uzam bir gece yars) gibi yaamaya almaldr. Zira ye
ni ete kemie brnm air olarak ephehe'nin ilk duyumu, idrak
edildii vakit kendisini yaratm asn ve bir air haline gelmesini
salam olan zaferin ta kendisi tarafndan dar ve aa doru

KENOSIS YA DA TEKRAR VE SREKSZLK

111

atlm olmasdr. Ephebe'nin ilk alan okyanustur ya da okyanusun

kysdr ve su elem entine, d sayesinde vardn bilir. g
dleri orada kalmasn ister, ama antitetik itki onu dar kartacak
ve kendi air tavrnn ateinin peine dp ierilere girmesini sa
layacaktr.
Bizim iir diye adlandrdmz ey o u n lu k la-en azndan Aydnlanm a'dan b e ri- ite bu ate aray, yani sreksizlik peindeki
bu araytr. Tekrar, sulu kylara aittir, Hata ise yalnzca, arlksz
ln verdii korkutucu bir zgrle giden hava yolculuuyla s
reksizliin tesine geenlere aittir. Prom etheusuluk ya da iirsel
kuvvet aray, atlm tk (yani tekrar) ile taknlk (Binswanger'ci
Verstiegenheit, yani iirsel lgnlk, yani tam m anasyla Hata) a
tklar arasnda gider gelir. Bu salt dngsel bir araytr ve tek
amac ve zaferi -zo ru n lu o larak - baarsz olmaktr. Eski, byk
isimlerden beri bu dngy knp yaayan bir avu kii bir kar-ycenin, bir yeryz iirinin paras olurlar, ama bu aznlk (Milton.
Goethe, Hugo) alt-tanrlardr. Gnmzde llerle bouma m ca
delesine giren, ngilizcenin gl airleri asla bu drdnc aama
ya (yeryz iirine) girecek kadar ileri gitmezler. Ephebe'\erden bol
bir ey yoktur, ama Prometheusu aray becerebilen ok az kii,
bir hava iirinin yazlabildii sreksizlik iirine eriebilen topu to
pu -drt kii (Hardy, Yeats, Stevens) vardr.
Selefin iiri neredeyse, benim iirim de orada olsun; her gl
airin akli forml budur, zira iirsel baba stbenden ziyade id iin
de zmsenmitir. Yetkin air selefi karsnda Eckhart'n (ya da
Emerson'un) Tanr karsnda durduu yerde durur: Yaradl'm
paras olarak deil. Ruh'un en iyi paras, yaratlmam tz ola
rak. Kavramsal adan, sonradan gelenin merkezi sorunu zorunlu
olarak tekrardr, zira diyalektik olarak yeniden-yaratm dzeyine
ykseltilm i tekrar, ephebe'nin arla giden ve onu kendisinin
yalnzca bir kopya ya da suret olduunu renm e korkusundan
uzaklatran yoludur.
Kendi gem iimizden imgelerin -m ev cu t duygularmzn bey
hude bir m cadele yrtt saplantl im gelerin- yeniden ortaya
k olarak tekrar, psikanalizin cesaretle karsna ald balca
muarzlarndan biridir. Freud'a gre tekrar, esasen bir zorlanma tar
zdr ve atalet, gerileme, entropi araclyla lm igdsne in

112

ETKLENME ENDES

dirgenmitir. Freudcu psikodinam iin hain ansiklopedicisi Fenichel hkimiyet elde etmek iin "aktif' bir tekrara izin vermesi ba
kmndan, ama ayn zam anda tekrar "bozma"y (Freudun tahayy
l asndan ok daha mhim bir ey olan nevrotik travmay) vur
gulamas bakmndan K urucuyu takip eder. Fenichel "yaplm
bozma"y dier savunma m ekanizm alarndan olabildiince ayr
maya alr.
Tepki oluum unda zgn olanla elien bir tutum taknlr; yaplm
bozarken bir adm daha allr. G erekte ya da tahayylde daha nce yapl
m bir eyin yine gerekte ya da by dzeyinde kart olan olum lu bir
ey yaplr... Kefaret fikri, yaplm olan sihir yoluyla bozm a imknna
duyulan inancn ifadesinden baka bir ey deildir.

Burada zorlanm tekrar zorlanm olarak kalmaktadr, fakat bilind anlam tersine evrilmektedir. Bir fikrin zgn duygusal
yatrmndan yaltlm asyla tekrar da basknln korur. Freudun
nl tabiriyle, "haz ilkesinin tesi" her trl psiik balamda ka
ranlk bir alandr, ama haz vermesi gereken iir dnyasnda zellik
le karanlktr. Haz lkesinin tesinde'nin kahraman (fort!-da! oyu
nu oynayan on sekiz aylk olan ocuu) annesinin ortadan kaybo
lularn onun kaybolu ve geri dn dnglerini dramatize ederek
zer. Oyun-itkisinden tekrar zorlanmnm bir dier rneini
kartmak Freud'un bir dier cretkrlyd, ama her trl tekrar it
kisini, pragmatik amac lmek olan gerileyici bir igdye atfeden
byk srama kadar cretkrca deildi.
Kendisi de bol bol sram alar yapan Lacan "nasl ki tekrarlama
zorlanm... aktarm deneyim inin tarihselletirici zamansallna
ulama derdindeyse, ayn ekilde lm igds de, znde, zne
nin tarihsel ilevinin snrn ifade eder," der. Dolaysyla Lacan
fo rt!-da!'yi ocuun szel tahayylnn insaniletirici edimleri ola
rak grr; bu tahayylde znellik kendi feragatini ve semboln do
uunu. "Freud'un bir deha parlts annda bize arzunun insani oldu
u ann ayn zamanda ocuun Dil'e doduu [dille tant] an ol
duunu tanyabilm em iz iin gsterdii oklt edimleri"ni birletirir.
Lacan'n "bu snr'T, yani lm m z "kendisini tekrarda tersi
ne evrilm i olarak aa vuran gemi" olarak sunar. Lacan'daki
tuhaf Freud-H eidegger karmnn zerine Kierkegaardc tekrarn,

KENOSIS YA DA TEKRAR VE SREKSZLK

113

Lacann tabiriyle, "kendi kendisini tketen varln bitkinliinin"

byk glgesi der. Freudcu tekrar, dier btn psikanaliz mef
humlar gibi yalnzca ikici ekilde yorumlanabilir, zira Freud her
zaman belirtik ierii rtk ierikten ayrmamz bekler. Bu tr salt
Rom antik ironiler iin fazla diyalektik kaan Kierkegaard, iirsel
yanl okumann barndrd ironilere, Freud'un "yaplan bozma"
ya da "yaltma" m ekanizm alarnn izin verdiinden daha yakn bir
"tekrar" forml oluturmutur.
Kierkegaard'm tekrar asla vuku bulmaz, aksine skn eder ya
da ne frla r, zira bu tekrar "ileri doru anm sanr", tpk Tanr'nn
evreni yaratmas gibi.
Eer Tanr tekrar olm asn istem eseydi, dnya asla olum azd. Ya um u
dun hafif planlarn takip ederdi ya da dnyay anm sam akla yetinip anlar
da yaatrd. A m a o bunu yapmad ve dnya bu nedenle duruyor, bir tekrar
olduu iin duruyor.

Olmu olan yaam im di olmaktadr. Kierkegaard'a gre tekrar

diyalektii "kolaydr", ama bu onun en komik akalarndan biridir.
Tekrar hakkndaki en iyi akas ayn zamanda onun ilk akasdr ve
kanmca yanl okum a diyalektiine harika bir giri mahiyetinde
dir:
Tekrar v e anm sam a ayn hareketlerdir, yalnzca farkl ynlerde hare
ket ederler; zira anm sanan ey geriye doru tekrarlanm, tekrarlanmakta
dr oysa gerek anlam yla tekrar ileriye doru anmsanr. D olaysyla tek
rar, eer m m knse, bir insan mutlu eder, oysa anm sam a m utsuzlatrr tabii eer o insan kendisine yaam a zaman verir ve bir defada, hem en d o
um annda, rnein bir eyi unuttuunu syleyerek yaam dan kamak
iin bir bahane bulm aya alm azsa.

Tekrar teorisyeni, Platon'u ineleyen bir aka yaparak muhte

mel ama kusursuz olmayan bir sevgi, yani kiiyi m utsuz yapmaya
cak tek sevgiyi nerir: tekrar sevgisi. Kusursuz ak m utsuz olduu
muz yerde bile sevmektir, oysa tekrar bizim cennetim iz olan kusur
lulua aittir. Gl air hayatla kalr nk bir "yapp bozma ve
"yaltma" tekrarnn sreksizliini yaar, am a "ileriye doru anm
sama" srekliliini, seleflerinin baarlarn tekrarlayan bir yenileyicilie alma srekliliini yaamay srdrmedii takdirde air
likten kacaktr.

114

ETKLENME ENDES

Yanl okuma, imdi dzeltebiliriz, gerekten de seleflerin yap

tn eksik yapmaktr (ve eksik almaktr), fakat burada "eksiklik"
diyalektik anlamda anlalmaldr. Seleflerin yaptklar, ephebe'yi
tekrarn dar ve aa doru hareketine atmtr, ephebe ok ge
meden bunun hem bozulmas hem de diyalektik olarak olumlanmas gereken bir tekrar olduunu (ve bunlarn ayn anda yaplmas ge
rektiini) anlar. Yaplan bozma m ekanizm as kolayca elde edilebi
lir, tpk btn psiik savunm alar gibi, am a ileri doru anmsayarak
tekrarlama sreci kolay renilmez. Ephebe gelecei hatrlamasna
yardm etmesi iin Esin Perisine seslendiinde, ondan tekrar konu
sunda yardm ister, ama bunu ocuklarn masal anlatcsndan ayn
masal anlatmasn istemeleriyle ayn anlam da alm amak gerekir.
Schachtel'in M etam orphosis'te ifade ettii zere, masal renen bir
ocuk hikyeden m edet umar, tpk okuduum uz kitab tekrardan
elimize aldmzda ok sevdiim iz bir iirin ayn szckleri barn
dracan um m am z gibi. Nesne deim ezlii dikkatli odaklanma
edimleri yoluyla kefi mmkn klar ve Schachtel ocuk oyunlarn
da tekrar zorlanm nn stnl konusunda Freud'un srarna iyim
ser bir ekilde kar karken bu bamlla yaslanr. Schachtel'in
argmannn znde Freud'un dncenin kkeni konusundaki fev
kalade indirgemeci teorisiyle derin bir uyumazlk vardr. Freud'a
gre dncenin selefi her zaman ve yalnzca sanrl bir ihtiya tat
minidir, istek gerekletirmenin yerinden edildii ve benin id kar
snda baarabildiinden daha byk bir zerklik arad bir fantazmagoryadr.
Zira ben sansrc stken karsnda deil, id karsnda yaar
"atlm olm a deneyimini. Ben psikologlar Freud revizyonlarnda
hakl olabilirler; ama yaratclk enerjilerini, Ben-olmayan dnya
nn tamamyla, hatta belki daha da iyisi, Pascal'in "benim cahili ol
duum ve kendisi de beni bilmeyen snrsz engin uzamlar" dedii
eyle bulumak iin ben'i darda brakm olan (bu alana ne ad ve
rildii nemli deil) atfetm ek zorunda olan edebiyat eletirmeninin
bak asndan hakszdrlar. Dekart maddenin dsal byklkle
ri iine atlan ben yalnz olduunu renir ve bunu telafi etmek iin
yanlsamal bir zerklik, onu zgrletii gibi yanl bir hisse ite
cek bir ey arar:

KENOSIS YA DA TEKRAR VE SREKSZLK

115

B izi zgr klacak olan ey gem ite kim olduum uz, im di ne oldu
um uz bilgisidir; dahas neredeydik, nereye atldk; nereye koturuyoruz,
nereden kurtarldk; dou nedir yeniden dou nedir?

Hans Jonas'a gre bu Valentinuscu forml, "bilginin zerinde

ykselebilecei ve baktnda ileri doru atlm durduracak bir
im di iin hibir hazrlk yapmaz." Jonas "iine atldmz" Gnostik'in konumu ile Heidegger'in Geworfenheit ve Pascal'in atlm"
kavramlarm karlatrr. ou zaman kendi niyetlerinden bam
sz olarak G nostik olan Descartes-sonras her ephehe nin durumu da
bir baka karlatrm a imkn sunar. Belki de Yeats'in korkutucu
bykl iradi Gnostikliinden ve air olarak buna ne kadar ihti
ya duyduunu derinden kavram olmasndan kaynaklanmaktadr.
Umut etm eyi braknca dllendirilebiliriz. Keats air olarak
kendisinden beklenenlerden ok uzak, ama gereklilikleri yerine ge
tirme iine ok sadk olduundan bu denli canldr. Fakat her iir
-K eats'in 7b A utum u'u (Gze) gibi kusursuz bir iir b ile - yanl
yerletirmelerin st ste ylmasdr. Keats bile deneyimi son ker
tede sadece bir fel biimi olarak gren bir sreksizlik peygamberi
olmak zorundadr. air ile onun gerek, bilinmeyen tanr (ya da sa
altlm, zgn ve saf klnm kendisi) hakkndaki vizyonu aras
na Gnostik hkim ler olarak selefler girer. G enlerim iz bir sre n
ce sahte Gnostiklerdi, kendi gerek benliklerini oluturan ve salt
doal deneyim le ulalam ayacak olan zsel bir safla inanyorlar
d. Gl airler bunun gibi bir eye inanmal ve her zaman hm a
nist bir ahlak tarafndan knanmaldr. zira gl airler zorunlu
olarak sapkndr burada "zorunlu olarak" adeta saplantlym a
sna, tekrar zorlanm gsterircesine anlamnda kullanlmaktadr.
"Sapkn", dzanlam yla "yanl yola sokulmu" anlam na gelir,
ama selef karsnda doru yola sokulmak hi sapmamak demektir;
dolaysyla her trl eilim ya da yatknlk, balam n kendisi (r
nein airin evresindeki edebi ortodoksi) kiiye -m esela Franszcadaki Baudelaire-M allarm-Valry hattnn Poe'yla ilikisinde ya
da Frost'un Em erson'la ilikisinde olduu g ib i- sapkn olann ava
tar' olma hakk vermedii mddete selefi karsnda sapkn ol
mak zorundadr. Sapm ak (swerve) szcnn (Anglosakson dilin
de sweorfan) kkeninde "silip sprmek, dzeltm ek ya da parlat
mak" anlam vardr ve kullanmda, "yoldan km ak, dz hattan ay-

116

ETKLENME ENDES

nlm ak. (yasalardan, grevlerden, detlerden) uzaklamak" anlam

na gelir.
Fakat gl airin tahayyl kendisini sapkn olarak gremez;
onun eilimi, gerek ncelii olan salkllk olmaldr. Temel ner
mesi. selefin tam da byle bir dnem ete, tam da orada ve o anda,
keskin olsun ya da olmasn tek bir bak asyla sapmay gerekletiremeyerek yanl yapt iddias olan clinamen buradan gel
mektedir. Fakat bu rahatsz edicidir, stelik de yalnzca insann
iindeki yufka yrekli iin deil. Tahayyl yetenei zorunlu olarak
ruhun sapknlndan kaynaklanyorsa, o zaman edebiyatn canl la
birenti iimizdeki en cm ert itkilerin ykntlar zerine kuruludur
demek ki. uras ak ki dorudan edebiyatn zerinde ykselen bir
hmanizm kurmakla yanl yaptk ve "humane letters'" tabiri te
rimlerde bir elikidir. Bizim bu zam ana kadar baardmzdan da
ha btnlkl bir edebiyat incelem esine dayal bir hmanizm kuru
labilir yine de, ama edebiyata ya da edebiyatn zmni kategorileri
nin idealize edilmi bir yanssna dayal bir hmanizm asla kurula
maz. Gl tahayyl acl doumuna vahet ve yanl temsilden ge
erek ular. Daha ileri dzeyde bir edebiyat incelemesi yoluyla
renmeyi umabileceimiz tek insancl erdem kiinin kendi tahayy
lnden kopukluunu anlatan toplumsal erdemdir; bu tr bir kopuk
luun, m utlaklatrld takdirde bireysel tahayyl tamamen yok
ettiinin daima farknda olan bir erdem.
Kiinin kendi tahayylyle karlam asnda kopukluk olduun
da sreksizlik olanakszdr. Arzunun sonland yerde, yeniden ta
hayyl edilmi olsun olmasn, tekrar devreye girer. Valry insann,
ortalarnda gerekten yalnz olduu eyleri anlatacak bir ismin ol
madn syler. Stevens da ephehe'sini, ona bir yalnzlk balam
vermeyecek rm isimlerin yerine geecek zdeletirmeler bu
labilmek iin |eski, yerleik] levhalar, tanmlar bir kenara atmaya
tevik eder. Bu karanlk yle bir srekliliktir ki, eplebe onun iin
deyken taze bir ncelik yanlsamasn tekrardan grp tanyabilir.
Bu sreksizliin tutku alanndaki en iyi muadili ilk ak deil, ilk
kskanlktr - burada "ilk" bilinli olarak yaplm ilk anlam nda
dr. Cams'nn Caligula'sn boynuzlu bir kocayla alay ederken
* Kelimesi kelimesine, "insani edebiyat", -./.

KENOSIS YA DA TEKRAR VE SREKSZLK

117

syledii gibi, kskanlk kibir ve hayal gcnden mrekkep bir

hastalktr. Kskanlk, her giilii airin Caligula'ya syleyebilecei
zere, yeterli zaman bulamayacam zdan, hatta zamana sdrlabilenden daha fazla sevgi olmasndan duyduum uz korkuya daya
ldr. airler asndan sreksizlik zaman noktalarndan ok mekn
noktalarnda kuruludur; bu mekn noktalarnda tekrardan uzak du
rulur, adeta haz ekonom isinin gerilim boaltm yla hi ilikisi yok
mu da sanki yalnzca zihinde kaybedilmi varlm zla ilikiliymi
gibi.
Biz yine irkilticiliini hl koruyan son dnem manifestosu
Haz lkesinin tesindey t (1920) dnelim. Freud burada nsevim eyle m kerrer nevrozlar arasnda ve sonra da bu ikisiyle Lacan'
yeniden tahayyllerinde ok nemli bir yere sahip olan kk Emst
Freud'un m ehur "anneyi terk etme" oyunu fort!-da! arasnda ba
kurar. Tm bunlar "tekrar zorlanm lar"dr ve nihai Freudcu viz
yonda hepsi de iblise, kendi kendini yok edici ve tanr Thanatos'a
tapan eylerdir:
Belki de bu ina-c [lm igdsn| biraz rahatlama sunduu iin
benim sedik. Eer kendim iz lecek sek ve lm le ilkin en sevdiklerim izi
kaybedeceksek, m erham etsiz bir doa yasasna, yce zorunlulua boyun
em ek karlabilecek bir tesadfe bavurmaktan daha kolaydr...

Bunlar yazan yal Freuddur, am a The Conduct o f L ife'ta G

zel Zorunlulua tapan yab Emerson da olabilirdi. Gerek Freud ge
rekse de Em erson bu yce zorunluluu saldrganlkla zdeletirir
ve bunu E ro su n karsna koyar, fakat Freud'un Eros'u libidonun
geniletilm i bir versiyonu, Em erson'unkiyse "O versoul"un' ge
dneme ait, ounlukla tanmlanmam bir versiyonudur. Sonuta
ikisi de benin bizi Thanatos'a srkleyen tekrarlara kar savunma
m ekanizm alarna mulak yaklamt. Fakat Freud'un bu tr meka
nizm alara ilikin izahnda ve zellikle de Fenichel'den yukarda
alntladm pasajda, eletirinin gl airlerin tekrara kar be
nimsedikleri savunm a mekanizm asn kurtarc (ama ayn zamanda
felakete srkleyici) sreksizlik macerasn tarif etm ek iin benim
* Emerson'a zg bir kavram. Evrendeki lm ruhlarn birletii tinsel bir z
ya da g; stn ruh. ruh btnl, -.n.

118

ETKLENME ENDES

seyebilecei teorik bir temel salanm olur.

airler aras ilikileri niteleyen revizyon kategorileri inceleme
sine imdi nc bir kategori daha ekliyorum: Kenosis ya da "bo
altma", tahayyln hem "bozma" hem de "yaltma" hareketi. K e
nosis tabirini A ziz Pavlus'un sa'nn "ltuf gsterip" kendisini Tan
r mertebesinden insan derekesine indirdiini anlatt sa izahn
dan alyorum. Gl airlerde kenosis, selefle ilikili olarak bir "bo
altma" ya da "azalna"nn gerekletirildii bir revizyon edimidir.
Bu "boaltma" zgrletirici bir sreksizliktir ve selefin ilhamnn
ya da tanrlnn basite tekrar edilm esiyle yazlam ayacak bir iiri
mmkn klar. nsann selefinin gcn kendi iinde "bozmas" ay
n zam anda benliin kendisini selefin duruundan "yaltmasna" da
hizmet eder ve sonradan gelen airi kendi iinde ve kendi kendisi
iin tabu olmaktan kurtarr. Freud savunm a m ekanizmalarnn tm
tabu alanyla ilikisini vurgular. Nitekim biz de kenosis'in dokunm a
ve ykanm a tabular balamyla balarm kuruyoruz.
Neden etkilenm e, ki salkl bir durum da olabilir bu, gl a
irler sz konusu olduunda bir endie halini alr? Gl airlerin,
airler olarak, hayalet babalaryla bouurken kazandklar m da
ha oktur, kaybettikleri mi? Clinamen. tessera, kenosis ve selefleri
yanl yorumlayan ya da onlara bakalam geirten dier tm re
vizyon kategorileri airlere kendilerini bireyletirmek, gerekten
kendileri olmak konusunda yardmc olur mu, yoksa iirsel evlatla
r da babalan olduu kadar tahrif mi eder? Bu revizyon kategorile
rinin iirler aras ilikilerde, savunma m ekanizmalarnn ruhsal ha
yatmzdaki ileviyle ayn ileve sahip olduunu dnyorum. Sa
vunma m ekanizm alan gnlk hayatm zda bizi korumaya altk
lar tekrar zorlammlardan daha m ok zarar verirler bize?
Bu noktada, fevkalade diyalektik bir yaklama sahip olan Freud'
un kendisini en ak ekilde ifade ettii yer, kanmca, son dnem de
nemelerinden "Sonlandrlabilen Analiz. Sonlandrlamayan Ana
liz d ir (1937). Freud'un "ben" dedii yere ephebe. "id" dedii yere
de selef koyarsak, o zaman ephebe nin ikilemini anlatan bir forml
elde edebiliriz:
ok uzun bir zaman ka ve tehlikeli bir durumdan saknmak d teh
likelere kar bir are olarak grnr, ta ki birey gereklii aktif bir ek il
de deitirerek bu illeti ortadan kaldracak derecede glenene kadar. Fa

KENOSIS YA DA TEKRAR VE SREKSZLK

119

kat insan kendisinden kaam az ve hibir ka ieriden gelen tehlikeye

kar ie yaramaz: bu yzden benin savunm a m ekanizm alar i algy ar
ptm aya mahkmdur, b ylece b ize idim izin y a ln zca kusurlu ve arptlm
b ir resm i aktarlm olur. Ben idle olan ilikilerin de, kstllklar n eden iy
le f e l olu r y a d a h atalar nedeniyle k rleir ve bunun fiziksel olaylar ala
nndaki sonucu z a y f bir yrynn bilm edii bir m em lekette yrm e
sine benzetilebilir.
Savunm a m ekanizm alarnn amac tehlikelerden kanmaktr. Bu m e
kanizmalarn ie yarad tartlmaz; benin geliim i srasnda bularsz
yapabilecei phelidir, ama bunlarn tehlikeli olabilecekleri de kesindir.
Sk sk benin bu m ekanizm alarn sunduu hizm etler karlnda ok yk
sek bir bedel dedii anlalr. [talikler bana ait, Freud'a deil.]

Bu nc bak yetikin benin, en gl annda bertaraf edil

mi tehlikelere kar kendisini savunmas ve hatta bertaraf edilmi
zgnlerin yerine ikameler aram asyla sonlanr. Gl airin reka
betinde baarlm ikameler genellikle ephebe'nm kendisinin nce
ki versiyonlar olur; eplehe bir anlam da asla elde etmedii bir za
ferin matemini tutar. Freudcu modeli terk etm eksizin, kenosis ya da
"boaltma" adn verdiim karanla geri dnm eden nce kritik
"yaplan bozma" ve "yaltma" mekanizmalarn daha yakndan in
celeyelim.
Fenichel "yaplan bozma"y gnahlarndan arnm ayla/kefaret
le ilikilendirir - hl ykanma tabusuna uyan ve dolaysyla kompulsif edimin kartn yapmaya niyetlenen ama paradoksal bir e
kilde ayn edimi kart bir bilind anlam la yapan bir temizlenme.
Sanatsal yceltm e bu gre gre muhayyel ykm larn bozulm as
n amalayan tutum larla balantldr. "Yaltmak" birlikte duran
ayrr; duygusal anlamlarn braksa da travmay muhafaza eder
ken, dokunm a tabusuna uyar. Bu tr yaltm a fenomenlerinde, do
kunmaya ilikin ilksel tabuyla arasndaki badan bekleyebilecei
m iz zere, meknsal ve zamansal tahrifatlar ok boldur.
Kenosis kategorisi clinanen ya da tessera'dan daha iftdeerli
bir harekettir ve zorunlu olarak iirleri antitetik anlam lar dnyasna
daha derinden sokar. Zira kenosiste sanatnn sanata kar sava
kaybedilm itir ve air kendisini snrlayan bir mekna ya da zam a
na der ya da geriler, tpk selefinin modelini kastl, iradi bir s
reklilik kaybyla bozmas gibi. Onun duruu selefinin duruu gibi
grnr (tpk Keats'in ilk Hyperion'ak duruunun Milton'n du

120

ETKLENME ENDES

ruuna benzemesi gibi), ama duruun anlam bozulmutur; bu du

ruun ncelii, ki bu bir tr tanrlktr, boaltlr ve buna sahip olan
air yalnzca dier airlerden deil kendi benliinin srekliliinden
de yaltlr.
Tarif etm eye zorlandn hissettii bir iiri tarif etm eye alan
bir okur iin iirsel kenosis m efhum unun yarar nedir? Clinamer ve
tessera kategorileri farkl iirlerdeki eleri yan yana getirmek (ve
birbirinden uzaklatrm ak) konusunda yararl olabilir, ama bu
nc kategori iirlerden ok airler iin geerlidir. Okurlar olarak
dansy danstan, arkcy arksndan ayrabilm em iz gerektii d
nlrse, kendisini babaya kar savunm aya alan ama oulu
kkten bozan bu kendi kendini boaltm a fikri bize bu zorlu ura
mzda nasl bir yardm da bulunur? Shelley'nin Ode to the West
Vf/Wdeki (Bat Rzgrna M ersiye) kenosis'i W ordsworth un yap
tnn bozulmas ya da yaltlmas m dr yoksa Shelley'nin kendi
sininkinin mi? W hitman'in A s I E bbd with the Ocean o f Life'inda
kimin ii daha korkutucu bir biimde boaltlmaktadr, Em ersonun
mu W hitman'in m? Stevens korkun kutup klaryla karlat
nda, insaniletirici tesellisi elinden alnan onun gz mdr Keats'in gz m? Corsons Koyu'nun kum ullarnda yryen Ammons
kendisini artk onun tesinde olduu kabul edilen bir Genel'den
arndrr, ama iirin anlam Emerson'un Genel'inin (Overall) bu bil
geliin bile tesinde olduu nerm esine dayal deil midir? Her
Romantik airin ilerleyiinin sonraki aamalarnda tekzip kanl
maz grnr, ama tekrardan tersinden sylemek zorunda olduu
ark kendi arks mdr? Dante, Chaucer, hatta Spenser kendi cay
malarn iire dntrebilirler, ama Milton, Goethe, Hugo kendi
hatalarndansa seleflerinin hatalarndan daha ok cayarlar. Daha
iftdeerli modem airlerde, hatta Blake, W ordsworth, Baudelaire,
Rilke. Yeats, Stevens gibi gl olanlarda bile, her kenosis bir sele
fin glerini sanki sihirli bir bozm a-yaltm a ilemi, Bencil Yce'yi
bir baba pahasna kurtarmaya alm gibi boaltr. Kenosis bu i
irsel ve revizyonist anlamda bir kendinden feragat edimi olarak g
rnr, ama babalara kendi gnahlarnn ve belki de oullarnn g
nahlarnn da bedelini detm eye meyillidir.
Dolaysyla pragmatik formlmze ulam bulunuyorum:
"Selefi nerdeyse ephebe de orada olacaktr, ama bunu kendi ilahili

KBNOSIS YA DA TEKRAR VE SREKSZLK

121

ini atyor grnrken aslnda selefini kendi ilahiliinden arndr

d sreksiz tarzla yapacaktr." Kenosis iiri ne kadar alamakl,
hatta mitsiz olsa da ephebe yumuak dm eye dikkat eder, sele
fiyse sert bir d yaar.
En gl airler ne kadar tekbenci olurlarsa olsunlar, her airi
zerk ego olarak grm ekten vazgem emiz gerekiyor. Her air ba
ka bir airle ya da airlerle diyalektik bir ilikiye (aktarm , tekrar,
hata, iletiim ilikisine) yakalanmtr. Arketipik kenosis'te Aziz
Pavlus hibir airin air sfatyla taklit etmeyi kaldramayaca bir
rnt bulmutur.
Hibir eyi bencil tutkularla ya da bo vnm eyle yapm ayn. Her biri
niz alakgnlllkle brn kendinden stn saysn.
Yalnz kendi yararn deil, bakalarnn yararn da gzetsin.
M esih sa'daki dnce sizde de olsun:
M esih, Tanr zne sahip olduu halde, Tann'ya eitli i sm sk sanlacak bir hak saym ad.
A m a kul zn alp insan (suretinde] doarak ululuunu bir yana b
rakt.
nsan biim ine brnm olarak lm e, armh zerinde lm e bile
boyun eip kendini alaltt... (Filipililere M ektup, 2: 3-8]

Bu kenosis'in karsna onun karakteristik daim onik bir parodi

sini koyabiliriz, ki gerek anlamyla iirsel kenosis de budur, yani
kiinin alakgnlllk gsterip kendisini alaltm asndan ok b
tn seleflerini alaltmas ve kanlm az olarak lm e kafa tutmas
dr. Blake Tirsa'ya yle feryat eder:
Her ne ki l m l D ou m la doar.
T k etilm ek zorundadr D nyayla
zgr bir K uan d om as iin:
O halde benden sana ne?*

* "Tirsa'ya", Masumiyet ve Tecrbe arklar iinde, ev. Selalattin zpalabayklar, stanbul: Kltr, 2008. -y.h.n.

Ara Blm

Antitetik Eletiri Manifestosu

Eer tahayyl etm ek yanl yorumlamaksa, ki bu btn iirleri se

leflerine kar antitetik klar, o zaman bir airin ardndan tahayyl
etmek onun okum a edimleri iin kulland kendi m etaforlarn
renmektir. O zaman eletiri de ister istemez antitetik olur, ei menendi olm ayan yaratc yanl anlama edimlerinin ardndan gelen
bir dizi sapmaya dnr.
lk sapm a kiinin kendi selefi olan byk bir airi okumay
renm esidir ki onun byk halefleri de onu bu ekilde okumak zo
runda kalacaklardr.
kincisi, halefleri sanki biz onlarn meziym iiz gibi okumak
ve bylece. bizi oluturan kendimiz kendi eserim iz olacak ve ken
di yaam larm zn yaanm asyla geree brnecekse, bunlar ne
rede gzden geirm ek zorunda olduumuzu renm eye kendimizi
zorlamaktr.
Bu araylarn hibiri henz Antitetik Eletiri deildir.
Antitetik eletiri ilk climrnen'i kincisiyle kantara vurduum uz
da balar. Sapma orann saptadktan sonra, bu oran birinci airin
okumasn dzeltm ek iin kullanm aya giriiriz, am a ikinci air ya
da airler iin kullanmayz. Daha yakn dneme ait air ya da air
ler iin Antitetik Eletiri yapmak ancak biz deil onlar mezlerini
bulduklarnda m m kn hale gelir. Ama bu m ezler airler deil,
eletirm enler de olabilir.
Bir airi asla air olarak okumadmz, bir airi baka bir airin
iinde, hatta baka bir airle i ie okuduum uz eklinde bir itiraz
gelebilir. C evabm z okynldr: O kur asndan ne bugn, ne

124

ETKLENME ENDES

gemite ne de gelecekte air olarak air hibir zaman olmamtr.

Nasl ki bir insan (hem bedensel hem de br anlamda) tek bir ki
i olarak asla kucaklayam ayp ancak onun iinde yer ald aile ro
mansnn btnn kucaklayabilirsek, ayn ekilde bir airi de, a
ir olarak iinde yer ald aile rom ansnn tamamn okumadan asla
okuyamayz. M esele indirgeme ve bundan kamann en iyi yolu
nun ne olduudur. Retorik, Aristotelesi, fenom enoiojik ve yapsal
c eletirilerin hepsi iiri imgelere, fikirlere, verili eylere ya da sesbirimlerine indirgerler. Ahlaki ve dier yaygarac felsefi ya da psi
kolojik eletirilerin hepsi iiri rakip kavrarnsallatrmalara indirger.
Bizse -e e r indirgediimiz sylenebilirse- baka bir iire indirge
riz. Bir iirin anlam ancak baka bir iir olabilir. Bu bir totoloji de
ildir, hatta derin bir totoloji de deildir, aksine birbirinin ayn iki
iir yoktur, tpk birbirinin ayn iki yaam olmad gibi. Mesele
gerek tarihtir ya da daha ziyade onun doru kullanmdr, ktye
kullanm deil - her ikisi de N ietzschenin kulland anlamda.
Gerek iir tarihi, airlerin air sfatyla baka airler yznden na
sl strap ektiklerinin hikyesidir, tpk gerek bir biyografinin ki
inin kendi ailesi yznden -y a da ailesinin yerine sevgilileri ve ar
kadalarn koym asndan t r - ektii strabn tarihi olmas gibi.
zet - Her iir bir ebeveyn iirin yanl yorumlanmasdr. iir
endienin almas deil, bu endienin kendisidir. airlerin yanl
yorumlar, yani iirler eletirm enlerin yanl yorumlarndan ya da
eletiriden daha esasldr, ama bu yalnzca bir derece farkdr, tr
fark deil. Yorum diye bir ey yoktur, yalnzca yanl yorum var
dr ve dolaysyla her eletiri m ensur iirdir.
Eletiriler dier eletirm enlerden yalnzca (tam da) airlerin di
er airlerden az ya da ok deerli olmalar anlam nda daha az ya
da ok deerlidir. Zira nasl ki bir air selefinin iirindeki aklkla
(peni ng) yaratlm ak zorundaysa, ayns eletirm en iin de geeri idir. Tek fark eletirmenin daha ok ebeveyninin olmasdr. Onun
selefleri airler ve eletirmenlerdir. Ama -h a k ik a tte - ayns airin
selefleri iin de geerlidir, geride braklan tarih dilimi uzadka bu

ARA BOLM

125

geerlilik daha da artar.

iir etkilenm e endiesidir, yanlmadr, disiplinli bir sapknlktr.
iir yanl anlamadr, yanl yorumdur, yanl ve uygunsuz birle
medir.
iir (Rom ans) A ile Romansdr. iir ensestin bysdr ve bu
byye direnerek disiplin altna alnr.
Etkilenm e Influenza'd r - yani yldzlardan gelen bir hastalk.
Etkilenm e salkl bir durum olsayd, kim iir yazabilirdi ki?
Salk duraanlktr.
izofreni kt iirdir, zira izofren sapkn, kastl yanl okum a
nn kuvvetini kaybetmitir.
Dolaysyla iir hem daraltm adr hem de geniletmedir; zira
tm revizyon kategorileri daraltan hareketlerdir, am a yaratmak ge
niletici bir harekettir. yi iir revizyon hareketi (daraltma) ile taze
leyici da-gidiciliin diyalektiidir.
Zamanmzn en iyi eletirm enleri Em pson ve W ilson Knight'tr
hl, zira onlarn yanl yorumlay dier herkesinkinden daha antitetiktir.
Bir iirin anlam nn yalnzca baka bir iir olabileceini syle
diimizde, bir dizi iiri kastediyor olabiliriz:
Selefin iiri ya da iirleri.
Okum am z olarak yazdm z iir.
Rakip bir iir, ayn selefin olu ya da torunu.
Asla yazlm am bir iir - y a n isz konusu air tarafndan yazlm olmas gereken iir.
Birleik bir iir, bunlarn birleiminden oluan bir iir.
iir airin nce gelemem ekten duyduu melankolidir. Kiinin
kendi kendini peydahlayamamas iirin nedeni deildir, zira iirler
zgrlk yanlsam asndan, nceliin mmkn olmas hissinden
doar. Ama iir -yaratan zihnin ak sin e- yaplm bir eydir ve bu
ekliyle baarlm endiedir.

126

ETKLENME ENDES

Endieyi nasl anlarz? Bizzat endieli olarak. Derin okuyan her

okur bir Ahmak Sorgucudur. "Kim yazd benim iirimi?" diye so
rar. Emerson'un srar buradan kaynaklanr: "Deha rn her eser
de kendi reddedilmi dncelerim izi grrz - bunlar bize yaban
clam bir heybetle geri dnerler."
Eletiri derin totoloji s y lem id ir-k astn n doru ama syledik
lerinin yanl olduunu bilen tekbencinin sylemidir. Eletiri iir
den iire giden sakl yollar bilme sanatdr.

Drt

im di, bu konudaki en byk hakikat sylenm eden kalm oluyor ve

belki de sylenem eyecektir; zira tm sylediim iz sezginin hayal m eyal ha
trlanmasndan ibarettir. u anda beni bunu sylem eye en ok yaklatran
dnce udur. yilik size yaklatnda, iinizde bir can olduunda, bu bili
nen ya da alldk bir yolla olmaz; bir bakasnn ayak izlerini ayrt edem ez
siniz; insann yzn grem ezsiniz; herhangi bir ad duym azsnz - yol, d
nce, iyilik tmyle yabanc ve yeni olacaktr. rnek ve deneyim i dlaya
caktr. Yolu insandan alrsnz, insana gtrm ezsiniz. Varolan btn insanlar
bunun unutulmu elileridir. Korku da mit de bunun altndadr. Umutla bi
le dk bir ey vardr. Gr saatinde ne minnettarlk ne de gerek anlamy
la sevin diye adlandrlabilecek bir ey vardr. Tutkunun zerine km ruh
zdelik ve ezeli nedensellii inceler. Hakikat ve Dorunun bal bana va
roluunu alglar ve her eyin iyi gittiinin bilgisiyle kendisini sakinletirir.
Engin doa alanlar, Atlantik Okyanusu, Gney Denizi; uzun zaman aralk
lar, yllar, yzyllar, hepsi nafiledir. Dndm ve hissettiim bu ey b
tn eski yaam durumlarnn ve koullarnn temelini oluturur; zaten im di
ki zamanmn, yaam ve lm diye adlandrlan eyin temelinde de o vardr.
EM ERSO N , S elf-R eliance (Kendine Gven)

Daimonikleme

ya da
Kar-Yce

Gl yeni air kendi iinde iki hakikati uzlatrmaldr: "Ethos. daimoridur" ile "her ey onun araclyla yaratlm tr ve yaratlm
hibir ey o olmadan yaratlmamtr." Pohpohularnn iddialar
nn aksine, iir, bastrm aya kar verilen bir m cadele deildir, ak
sine kendisi bir bastrm a trdr. iirler-R ilk e'n in bile dnd
g ib i- imdiki zam ana bir yant olarak deil, daha ok dier iirlere
bir yant olarak ortaya kar. airin yeni dnyalar ve zam anlar viz
yonuna, der Rilke, "direnir imdiki zaman": ama yle dese daha iyi
olurdu: "Selefin iirleridir direnen", zira Befreiungen ya da yeni i
irler Rilke'nin kabul ettiinden daha merkezi bir gerilimden doar
lar. Rilke'ye gre tarih ok erken doan insanlarn em aresiydi. Ama
gl bir air olarak Rilke sanatn ok ge dom u insanlarn em a
resi olduunu sylemezdi kendisine. Sanatla toplum arasndaki di
yalektik deil, sanatla sanat arasndaki diyalektik ya da Rank'in
verdii adla sanatnn sanata kar mcadelesi - ite Rilke'yi bile
yneten bu diyalektikti, stelik Rilke nndeki ket vurucu elerin
ounu kaldrm t, zira revizyon kategorilerinden biri olan daim o
nikleme, iblisleme yirminci yzyldaki airlerin hepsinden daha
glyd onda.
"blisler pusuya yatarlar ve dilsizdirler" diye dnr Emerson
ve iblisler onun iinde her yerde, gayet duyulur bir ekilde pusuda
drlar. A ntikadakiler iblislerden, yani daim onlardan bahsettikle
rinde ayn zam anda (Draytonn dedii gibi) "zihinlerinin bykl
ile tanrlara yaklaanlar" da kastetmilerdi. "Zira semavi bir ka
rabasandan dom ak, insanlarn dnyevi zayflnn ok tesinde
byk ve gl bir ruha sahip olmaktan baka bir ey deildir." Bir
insan air haline getiren g daimoniktir, nk datan ve blen
(daeom ai'nin kk anlam budur) gtr bu. Kaderlerimizi datr

130

ETKLENME ENDES

ve yeteneklerimizi bltrr, neremizden bir ey alrsa bunu tela

fi eder. Bu blnme dzen getirir, bilgi tevdi eder, bildii yerin d
zenini bozar, baka bir dzen yaratmak iin cehaletle takdis eder.
blisler paralayarak yaratrlar ("Dans salonunun m erm er dem e
si / krar ac fkenin karmaalarn"*), fakat hepsinin kendi sesi var
dr ve airlerin sahip olduklar tek ey budur.
Ficino'nun iblislerinin varolu amac gezegenlerden gzde in
sanlara sesler getirmekti. Bu iblisler, Satrnden aadaki dehalara
doru hareket edip M elankolilerin en cmerdini aktaran etkilenme
idi. Fakat aslnda iblisler gl aire asla "dadanmazlar". air, g
lendiinde bizatihi iblis, dairnon olur kar, tabii tekrardan zayfla
mad takdirde ve zayflayana kadar. Angus Fletcher "blisin, daimonun dadanmas btnsel zdelem eye yol aar" der. Selefin
Yce'sine kar duran yeni glenm i air bir daimonikleme ile
viyle selefinin grece zayflm akla getiren bir Kar-Yce sre
cinden geer. Epfebe daimonikletiinde, selefi ister istemez insa
nileir ve yeni airin dnm benliinden dar yeni bir Atlantik
taar.
Gl airin Yce'sinin okurun da Yce'si olabilmesi iin her
okurun yaamnn da bir Yce Alegori olmas arttr. Kar-Yce
yetkinliini ispatlayan tahayyle snr koymak iin ortaya kmaz.
Bu aktarmda glgede braklan ya da ayran tek gzle grlr nes
ne selefin engin suretidir ve zihin tmyle iine kapanmaktan mut
ludur. Burke'nki okurun Yce'sidir: H az verici bir Dehet, M artin
Price'n szleriyle, "kendini korum ann kar stresidir". Burke oku
ru, tasvirden esirgedii eye sempati duyar; taslaklarn yalnzca en
belirsizini grme ihtiyac duyar. Daim oniklem ede eskim i iirci
bilin tasla ak seik grr ve sempatiye brakt eyi tasvire
geri verir. Fakat bu "tasvir" bir revizyon kategorisidir, Byk z
gn un byk olarak kald ama zgnln kaybettii ve bunu
mukaddesler dnyasna -azam etinin artk iblise aracla indir
gendii a la n a - brakt iblise vizyondur. Daimonikleme ya da
Kar-Yce, Gururla G urur arasndaki bir savatr ve bir sreliine

* W. B. Yeats'in "Byzantium" (Bizans) adl iirinden iki dize. iirin Gven

Turan'a ait evirisi urada yaynland: Kitap-lk. no. 35, Kasm I999. Biz de bu
eviriyi kullandk, -y.h.n.

DAMONKLEME YA DA KARI-YCE

131

yenilik gc galip gelir.

Elimde olsa, bir yanl okuma teorisyeni olarak burada durur ve
negatif teolojiye bavurm adan Kar-Yce'yi kendi iinde bir du
rum olarak ilerdim. Fakat mukaddesin mdahalesi olmadan daimonikleme olm az ve bu revizyon kategorisinin hibir izah Kutsal
fikrini dlayamaz. Her gl air Blake ve V/hitman'la birlikte ya
ayan her eyin kutsal olduunu sylemek isteyebilir, ama Blake ve
NVhitman'n tem sili olamayacak kadar btnyle daimoniklemi
olduklarn hatrda tutmak gerek. ou airde m ukaddeslerin kar
snda parldad bir balam vardr. Bu balam bir boluktur, bizzat
airler tarafndan boaltlm ya da yabanclatrlmtr, parlday
sa bize kehanetin tm kederlerini geri gnderir.
Ephebe kehaneti ilk olarak kendi selefinin korkutucu enerjisini
ayn anda hem Tm yle teki olarak hem de kendisine musallat
olan bir g olarak idrak ettiinde renir, tik aam alarnda keha
netten ok kestirm e yetenei olarak grnen bu idrak istenten ba
m szdr ama tm yle bilinlidir. nsann oktan ulat zaferin
mutusunu vermek, eer o insan gerekten kendi olup olmad ko
nusunda derin bir endie duyuyorsa hem iyi hem de kt bir ey
olur. Fakat bu zafer kazanmtk hissi, yaam hakknda yaplan bir
hata olduu ortaya ksa bile, air olarak air iin zorunludur; air
burada tahayyln tam tamna insani bir ey olduunu reddederek
ulamak zorundadr tahayyle. Nietzsche gl zeksyla ok iyi
anlatyor bu durumu:
K ii tm yaptklarnda insann nihai am aszln dnrse, kendi fa
aliyetini bir israf olarak grm eye balar. Fakat kiinin kendi benliini in
sanlk olarak (ve yalnzca bir birey olarak d eil), tpk doada israf edild i
ini grdm z tek bir iek gibi israf edilm i hissetm esi dier lm duy
gularn stnde bir duygudur. A m a kim bu duyguya muktedirdir ki? Ku
kusuz yalnzca airler; onlar kendilerini nasl teselli edeceklerini daim a bi
lirler.*

Selefin yadsnm as asla mmkn deildir, zira hibir ephebe

lm igdsne bir an bile olsa boyun eem ez. Zira iirsel keha
net kelimenin dz anlamyla lmszlk gerektirir ve her iir olas

* nsanca, Pek usanca'nm 33. aforizmasmn sonu, -y.h.n.

132

ETKLENME ENDES

bir lm n atlatlmas olarak tanmlanabilir. nsan yadsmadan ge

iren yol asal bir edimdir, bastrm a edimidir; insan bu srada arzu
lamaya devam eder, amalarn korur, ama zihninde bilinli olarak
herhangi bir arzu ya da ama gttn yadsr. "Yadsma yalnzca
bastrmann sonularndan birinin -s z konusu imgenin konusunun
bilince girem iyor oluunun- bozulm asna yardmc olur. Sonuta,
her ne kadar tm esaslar bakmndan bastrma devam etse de. bas
trlan ey bir tr entelektel kabul grm olur." Bu Freudcu for
ml daim oniklem enin tam tersidir ve hibir gl airin kabul
edemeyecei baka bir snr daha belirler.
Ephebe'y gl bir aire dntren "daimonik" tam olarak ne
dir? Yadsmayacak bir bilin gereklik ilkesiyle birlikte yaaya
maz. Ama lme zorunluluu sonsuza kadar atlatlmaya izin verm e
yecektir ve bastrlanlar ne kadar gl bir ekilde geri dnerlerse
dnsnler, insan bastrma olmadan insan olarak kalamaz. Emerson'un "hibir karlk demeden hibir ey elde edilmez" eklinde
zetledii Telafi yasas, ksa bir an iin gerekten de zgrletirici
tanrlar olm alarna ramen airler tarafndan bile hissedilir. Tin ne
olursa olsun, her bakmdan sapkn olam az ve kanlan bir bastma
ancak baka bir bastrm aya yol aar. airlerdeki "daimonik" e et
kilenme endiesinden ayrt edilem ez ve heyhat, benzeme filan de
il gerek bir zdeliktir bu. Okurun Yce'den ve Ycedeyken duy
duu dehet. Aydnlanma sonrasndaki her gl airin Kar-Yceden ve Kar-Yce'deyken duyduu endieyle rtr.
Amerikan Ycesinin (ki bu her zam an bir Kar-Yiicedir) al
maz peygamberi olan Em erson, nihayetinde, hl lm evreninin,
yani dnyamzn var olduuna ilikin hznl m rldanlarmza
en gzel protestoyla yant verecektir; ... Dnya diye adlandrdn
her ey seni oluturan tzn glgesidir, dnce glerinin, sana
baml ve senin iradenden bamsz glerin ilanihaye yaratlm a
sdr... Beni iinde bulunduum koullarn evlad olarak gryor
sun: Koullarm ben yaratyorum." Yanl okuma rencisi de say
gyla kark sevgiyle u cevab mrldanacaktr: "Doru, yaralyor
sun, ama eer bu koul airin duruuysa ve etraf seleflerinin canl
emberiyle evriliyse, o zaman senin tznn glgesi daha byk
bir Glge ile buluur ve karr." Burada Emerson'a kar o karakte
ristik ngiliz dengeliliiyle Shelley almtlanabilir:

DAMONKLBMB YA DA KARI-YCE

133

... bir airin byk bir airi incelem esi yalnzca tavsiye edilm em eli, ay
n zamanda zorunlu da tutulmaldr, zira byk bir air bir doa aheseri
dir. Zihninin artk g zle grlr evrende sev ilesi her eyin aynas olm am a
s gerektiine karar verdii gibi, ok byk bir adann yazlarnda var
olan gzellikleri tefekkrnden dlam am as gerektiine de ayn b ilgelik
le ve ayn kolaylkla karar verebilir. Bunu yapyorm u gibi bir grnt iz
mek en byk airler hari dier btn airlerde bir kstahlk belirtisidir;
onda bile bunun sonucu zorlam a, gayritabii ve etkisiz olacaktr. Bir air di
erlerinin doasn deitiren bu tr i glerin ve bu gleri kkrtan ve
srdren d etkilerin birleik rndr; o bunlardan yalnzca biri deildir,
her ikisidir de. Her insann zihni, bu anlamda, btn doa ve sanat nesne
leri tarafndan; kendi bilinci zerinde etkide bulunmasna izin verdii her
sz ve her im a tarafndan deiiklie uratlr. Zihin, btn biim lerin yan
sd ve iinde tek bir biim oluturduklar aynadr. airler, tpk filo z o f
lar, ressamlar, heykeltralar ve m zisyenler gibi, bir anlamda, yaratcdr,
baka bir anlamda da kendi alarnn yaratlardr. En ulvi olanlar bile bu
tabiyetten kap kurtulamazlar.

Slelley kendisinin de bildii zere an Ruh'unu yaratan (en

az dierleri, hatta Rousseau kadar) selefe tabiydi. Shelley Alastor
dan itibaren yeni tr bir aray uuuna, Ruh'un da ve aaya atl
d yukar doru bir harekete giriip gl bir air olurken kar
snda W ordsworth vard. Shelleynin daimoiklemesi ite bu yuka
r doru dt ve Shelley dier btn airleri (hatta Rilke'yi bile)
geride brakarak bizi, kendisini maiyetinde m eleklerle -o n u n b
tnsellik araynn daimonik partnerleriyle- grm eye zorlar.
Paul de M ann Binswanger erhinde "yukar-d diye adlan
drabileceim iz hayali olaslk"tan ve sonraki alaltan, "bu tr u
ma anlarn takip eden d ve mitsizlik o la sl n d a n ya da ka
baca benim verdiim adla kenosis'ten bahsedilir. Binswanger'ci
Verstiegeheit* (ya da Jacob Needleman'n szcn kk anlam
olan "snrlarn tesinde dolamak"ta yola karak yapt zekice
eviriyle, "frat") Paul de Man tarafndan ayr bir muhayyel tehlike
olarak grlr; fakat biz yukan-dii sre olarak, frat' da son
rasnda gelen durum olarak nitelendirebiliriz. Selefin kuvvetinden

* Dacnn kentlini ykselmeye kaptrarak yolunu arp ne yukar e de

aa doru yol alamayacak hale gelmesi. Bu terim ve Paul de Man'n yorumlar
iin bkz. K rlk vr gr. slanbul: Metis. 2(X)8. s. 76-9. -y.h ..

134

ETKLENME ENDES

pay almann sarho edici zaferiyle ileri atlan ephebe (kendi gzn
de) havada asl gibi durur -o n u ykseklerde terk eden bir ilham
deneyimi y a a r- ve "ykseklikle antropolojik anlamda genilik
arasndaki ilikinin baarszl" olan bir frat'a ykselmitir. Bu
ok ileri gitmi insan varoluu, airin zel melankolisidir ve Binsvvanger'in gznde bunu tuhaf bir ekilde Ibsen'in Solness' temsil
eder, fakat bu karakter bu denli byk bir orantszlk mefhumunu
anlatmak iin yetersizdir. Binswangerin zeti geriye doru okudu
umuz takdirde yararldr; frat'tan kurtulma, der, yalnzca "d yardm"la mmkndr, tpk artk geriye dnem eyecek kadar ilerlemi
bir dacnn durumunda olduu gibi. Gelin biz gl bir airin, a
ir olarak, tanm gerei "dardan yardm" alam ayacanda ve saf
air olarak dardan yardm almann onun sonunu hazrlayacan
da anlaalm. Binswanger'in patoloji olarak grd ey sadece ba
arl airin sapkn sal ya da ulat yceliktir.
Van Den Berg insan hareketinin nemi zerine artc dene
mesinde bu tr neme sahip alandan bahseder: manzara, i ben
lik, bir bakasnn bak. iirsel hareketin (bir insandan bahseder
gibi iirin duruu ve jestlerinin) nemini aradmzda, eye ay
rtn grrz: yabanclam a, tekbencilik ve selefin hayali bak
. Selefinin manzarasna kendisi adna el koymak iin ephebe bu
nu kendisi iin daha da yabanc hale getirmelidir. Selefninkinden
daha iednk bir benlik elde etm ek iin ephebe ister istemez daha
tekbenci olur. Selefinin hayali bakndan kanmak iin, ephebe
bunu kapsam bakmndan snrlam aya alr, fakat iin garip tara
f bu aba bu bak geniletir, iyice kalamayacak hale getirir.
Nasl kk bir ocuk anne babasnn ayn odada olmasa bile onu
grebileceine inanrsa, ephebe de her hareketine sihirli bir bakn
elik ettiine inanr. Arzulanan bak dosta ya da sevgi doludur,
ama korkulan bak tasvip edici deildir ya da ephebe'yi en yksek
sevgiyi hak etm iyor gsterir, onu iir lemlerinden yabanclatrr.
Dilsiz m anzaralar ya da kendisiyle selefiyle olduu kadar ok ya da
nemli eyler zerine konum ayan eylerin arasnda dolaan ephe
be artan iselliin bedelinin ne olduunu da bilir: kapsam olan her
eyden daha byk bir kopu. Selefinin her eyin konutuu bir in
san olma hissiyle karlatrldnda, dnyayla olan karlklln
kaybeder ephebe.

DAMONKLEME YA DA KARI-YCE

135

Daim oniklem e atlm bir Kar-Yce'ye ya da Marcuse ve

Brown gibi Freud-sonras dirimselcilerin bastrlm olann geri d
nnden bahsederken kastetmeye altklar eye yneliktir. Shel
ley tm gl airler gibi bugn bastrlm olann, en azndan iir
de, geri dnem eyeceini dier airlerden daha iyi renm itir (bel
ki de insan olarak deil, air olarak) ve bunu bize daha iyi gster
mektedir. Zira her Kar-Yce selefinin Yce'sinden daha byk ve
taze bir bastrm ayla ele geirilir. Daimonikleme selefinin gcn
kendisininkinden daha byk bir ilkeye ykseltmeye alr, ama
pragmatik olarak olu daha bir daim onik, yani daha bir iblis, selefi
de daha bir insan haline getirir. Aydnlanma sonras iir tarihinin en
kasvetli hakikati hassas dam aklarm z iin ok acdr ve Nietzsche'
in diyalektik cokusu bile akademilerin toplumsal itibar adna ka
ndm z bir hakikati karartmay baaramamtr. Hepimizin iin
deki daim on/iblis Sonradan gelendir; kr edilmi Oidipus yaamn
estetik bir fenomen olarak m erulatrlmayacam bilen insani,
btnsel tutarllktr, hatta bu yaam estetik alan iin tmyle kur
ban edildiinde bile. Burada hakikatle yzleme onuru Nietzsche'
ye deil Schopenhauera aittir. Tragedyann D ouu'nda bile kendi
sinden daha karanlk selefini dorudan ret yoluyla am aya alan
Nietzsche de bunu biliyor olmaldr. Schopenhauer'n lirik iir tari
finde, der Nietzsche, bunun asla tam olarak gereklem em i bir sa
nat olarak sunulduunu fark etmeyen var mdr? Sahici ark -Schopenhauefa g re - salt isten ile saf tefekkr arasndaki blnm,
kark ruh halini gsterir. Daimonik bir oul olarak Nietzsche ego
ist amalarnn peinde debelenen bireyin sanatn kayna deil, sa
nat dman olduunu syleyerek itiraz eder. N ietzscheye gre bir
insan ancak bireysel istenten azade olduu ve "Gerek zne'yi,
Gerek znenin yanlsamadan kurtuluunu kutlamasn salayan
araca dntrd" oranda bir sanatdr. Freud o gzel insancl
lyla, bu fevkalade incelikli idealizmde Nietzsche'yi takip etmi
tir, ama zaman Schopenhauer'n bilgeliinin bykln gster
mitir. yle ya. Gerek zne bastrmadan baka nedir ki? Ben sa
natn dman deildir, daha ziyade sanatn hznl kardeidir. Sa
natn Gerek znesi sanatn byk muarzdr, id'de sakl korkun
Kerubi'dir, zira id kurtarlamayacak byk yanlsamadr. Sanatn
ilk gnah, Nietzsche'nin harikulade rneiyle, doann altnda bir

136

ETKLENME ENDES

Yanl Dil'in filizlenm esidir ya da bu kadar Blakevari olmayan bir

dil kullanacak olursak, hibir sanatnn sanat olarak kendi k
kenlerini affedemeyecek olmasdr.
Freud'un bastrma anlay unutmann asla zgrletirici bir s
re olmadn vurgular. Unutulan her selef tahayylde bir deve d
nr. Btnsel bastrm a salkl olurdu, ama bunu yalnzca bir
tanr yapabilir. Her air Em ersonun zgrletirici tanrs olmak is
ter ve giderek her air baarsz olur. Hristiyanlk vizyonunda su
luluumuz st doamzn ya da ahlaki mirasmzn bastrlmasn
dan kaynaklanr. Freud'un vizyonuna gre, sululuumuz igd
lerin bastrlmasndan, alt doam zn engellenmesinden kaynakla
nr. iirsel vizyondaysa sululuk, orta doamzn, ahlakn ve ig
dlerin bulumak ve birbirlerini tanmak zorunda olduklar alann
bastrlmasndan doar. Selefi bireylikten uzaklatran bir revizyon
kategorisi olarak balayan daimonikleme, aibeli bir zaferle, ephe/re'nin tm ortak zeminini ya da ortak insanl selefe brakarak so
na erer. Sonradan gelen air selefi karsnda kendisini ayn anda
ahlaki ve igdsel olan yeni bir bastrm aya zorlar. Milto sonras
ngiliz iirinin delirtici paradokslarndan biri, M ilton'n, en byk
haleflerinden Blake, W ordsworth. Shelley ve hatta Keats ile kar
latrldnda (hem ahlaki hem de igdsel) sululuk hissinden
azade grnm esidir (ve belki de yle olmasdr).
Shelley "Intimations" kasidesini Hymn to Intellectual Beauty
(Dnsel Gzellie lahi) adyla yeniden yazdnda kendisine, ah
laki ve igdsel olarak, tuhaf derecede kat ve aceleci ruhunun bi
le yrtemeyecei kadar iddetli bir program ykleyen bir daim o
nikleme srecinden gemiti. Selefleri konusundaki iirleri ok
bariz bir ekilde yeniden yazan gl iirler dnme iirleri olma
eilim indedir ve dnm e estetik bir fenomen deildir, dnen ki
i Apollon'dan Dioysos'a ya da tekrar geriye gidiyor olsa bile. Nietzsche'nin kendi temel igrlerini ykt nemli rneklerden bi
rini hatrlamak faydal olacaktr:
D ionysosa durumun yaratt kendinden gei, varoluun tm sradan
engellerini askya alarak devam ederken, bireyin deneyim lem i olduu her
eyi iinde boan bir Letheci unsuru da beraberinde getirir. Bu unutu uu
rumu gncel gereklik evreni ile D ion ysosa gereklik evrenini birbirin
den ayrr. Fakal bu gndelik gereklik, yeniden, bilince girer girm ez tik

DAMONKLEME YA DA KARI-YCE

137

sinti uyandrr ve sonu olarak ileci, istenten yoksun bir zihniyet ortaya
kar.
Bu gre gre her ak kayptr ve aktarmn bedeli estetik le
min tahdit edem eyecei bir tiksintidir. W hitm an bir tanry adlan
drm aktan her trl adlandrmay engelleyen bir nefrete geer:
am, app kalm, diz km topran nnde
Gzm kesmiyor ki azm aaym, yle ezadaym kendimle
Dnp dolap bana tepen yanklar ortasnda onca yaygarann,
biliyorum artk
Bir kez olsun zerre fikrim olmam, kimim neyim ben.
Oysa kstah iirlerimin alaynn karsnda dikilmi duruyor
Gerek ben
Henz el dememi, sylenmemi, eriilmemi hepten...
Yine gelenein "bireyin zihinsel yaam ndaki bastrlm m al
zemeyle edeerli" olduunu syleyen Freudcu dnceden yola
karsak, o zaman daim oniklcm enin ilevi hakl olarak selefi ken
di cretkr bireylem e srecinin ona izin verdiinden daha btn
sel olarak gelenein iine ekip bastrmay artrmaktr. Nietzsche,
Dionysosu bilgeliin bir dier rnei olarak Oidipus'u gklere
kartr, nk o "imdi ile gelecein bysn bozmu, kat birey
leme yasasn paralam tr, am a burada Nietzscheci ironi muhte
melen en diyalektik niteliine brnr. Gem ile bouan ve ge
mii daim onikleliren ephebe, grebilen khin O idipus deil, vah
yin gzne perde ektii krlemi Oidipus'tur. Daimonikleme,
babalarn mitletirilm esinde her zaman olduu gibi, benlikten e
kilmekle, insanlktan karmak gibi byk bir bedel karlnda el
de edilen bir bireyletirm e hareketidir. Benlie yneltilen iddeti
hangi Yce telafi edebilir?
Krlemi Oidipus topal demirci tanrs Vulcanus'a, Thora ya
da Urthano'ya denktir, zira krletirmek ya da sakatlamak tahayyl
melekesinin tm yle hasar grmesini engelleyen hadm latrc ha
reketlerdir. B ir revizyon kategorisi olarak daim oniklem e insann
kendi kendisini sakatlad bir edimdir, g kaybetm i rol yapmak
bilgi elde etmeyi amalayan ama ou zaman yaratm a glerinin
gerekten kaybedilm esiyle sonulanan bir edimdir. Selefinin bee
ri grkem ini, onun zor kazanlm zaferlerinin hepsini daimonik

138

ETKLENME ENDES

dnyaya iade ederek klten sahte bir Dionysosu jesttir. Kendi

genliinde sahip olduu dnya anlayn. Tragedyann Douu'nda gelitirdii ve dnyay, "her nyla Tanrnn kendi gerilimlerine
baarl bir ziim olarak, tek mmkn kurtuluu yanlsam ada bu
lan ve byk skntlar ekm ekte olan kiinin grd her daim ye
ni vizyon olarak alglayan" kendi tasavvurunu- eletirip reddeden
Nietzsche'nin kendisiydi bunu syleyen.
Freud insancl bir tavr taknarak, Oidipus kompleksini sadece
karakterin geliiminde szde-akli bir sansrc olarak iiberich (stben) tarafndan alacak bir aama olarak grmt. Fakat bu tr bir
geliimi tamamlayp da hl air kalan bir air yoktur. Tahayylde
Oidipal aama geriye doru gelierek id'i zenginletirir ve daha da
tamamlanmam klar. D aim oniklem enin forml udur: "iirsel
babamn Beni neredeyse, o da orada olacak", daha dorusu, "Onun
la daha da karm durumda be'im de orada olacak." Bu, nostalji
incelemeleri olarak Romantizmdir, mkemmel ekilde yabancla
m pek ok duyarlln ilkelletirici ryasdr. D aimoniklemek
tutkuyla alakal her eyin iftdeerli olduu gemiteki psiik r
gtlenme aam asna ulamaktr; ama bu kez gem ite kalan her e
yi sakatlamann sahip olduu iirsel hayatta kalma deerine odakla
nan bir ifte bilincin kastl sapknlyla ulamaktr ki iiri m m
kn klan da aradaki bu farktr.
Daimonikleme adn verdiim eyin kendiliinden saldrgan
lkla uzaktan yakndan alakas yoktur, fakat aralarnda aibeli bir
benzerlik var gibi grnr. O kadar ok zafer arks, yakndan
okunduunda ayrlm a ayinlerini hatrlatm aya balar ki dikkatli okur
gerekten gl bir airin kendi benlii ve en gl selefi haricinde
bir muarz var m diye soracak hale gelebilir. Collins'i alalm, kor
kuya seslenmektedir, ama kendisi ve John Milton dnda korkacak
neyi vardr ki?
S en, m ehul lem in
K arsnda belirdii btn g lg em si tayflaryla;
D kaldrrken aradaki perdeyi
G ren, d ehetle, gerek d sahneyi:
Ah korku! A h d e lic e korku!
G ryorum , yakndasn, gryorum seni.

DAMONKLEME YA DA KARI-YCE

139

Serin puslu rtne sarnm halde, zinac kralie

nledi hem olu hem kocas olann iittii elemli feryatla,
Feryad sahnenin sktunu delip geince
O, Thebainin ucubesi, grnmedi bir daha.

Karanlk g boyun edi dnceye tir tir titreyen bir kuzu gibi
Bana teslim ol anlamak iin o eski kehanetleri
Gzn aan ozanlarnn naklettii;
Ve karlamamak iin benim lanetli bakmla
Her yabanc masal sadakatle sakla...*
Burada Korku Collins'in kendi daim on'udur (Fletcher'in gzle
mi de bu yndedir), ona imar edip frat'n yukar-dne aran
iirselk-tesi bir delilik. Collins daimonik olanla karlatnda
bilici Oidipus'la kr Oidipus arasnda gider gelir, selefini dairnonikletirm ek, M iltonn meum gzelliini yalnzca onun, id'in. ika
met edebilecei yere yerletirmek iin M iltonn Penseroso'sunaki dilden ve ritimlerden yararlanr. A m a Collins bu belirsiz coku
yu, bu bulank Yce'yi ne byk bir bedel karlnda elde etm i
tir! Zira onun iiri kendi insanlnn en derine bastrlmasyla ayn
eydir ve kaderinin korkun p a th o s'u m eksiksizce ngrr, onu,
tm yeteneklerine ramen, her zaman Dr. Johnson'n "Fukara Collins"i olarak hatrlamamz salar.
D uyarllk O zanlarnn "tehlikeli dengesi" ya da delilii adn
verdiimiz ey ounlukla, bu tehlikeli savunuya, ddimonikleme
denen revizyon kategorisine bavurmalarndan ibarettir. Bu D uyar
llk ekolnn doal tarihi, an bilinli bir biimde M ilton sonras
olan bir iir anlaynn kastl yanl okum asna indirgenebilir. On
sekizinci yzyl ortasnda Yce bu etkilenm e endiesinin altna o
kadar girm itir ki tekrar dirilen Yce, gerilem e ve kendini aldatm a
nn sreklilii sayesinde, (sanki daha az, daha ok olabilirmi gibi)
kayba dzlen sapkn bir vg ile bastrmann bir karm asndan te
bir ey oldu mu acaba diye sormamz mmkndr. Fakat bizim farkmdalmzm art Thom son, Collins ve Cowper'n Yce kendin
* William Taylor Collinsin "Ode to Fear iirinden, -y.h..

140

ETKLENME ENDES

den geiinden daha fazlasn tehlikeye atmaktadr. Blake'in KarYce'sine ve W ordsworth'nkne ne demeli? Rom antik vizyonun
tm ekstasis'i, ondan teye atlan nihai adm, tahayyl tarihinde da
ha nce ei grlmedik bir bastrma younluundan m ibarettir?
Romantizm son kertede Aydnlanmann solup gitmi hali, khinsel
iiri de yalnzca bir tedavi yanlsam as mdr - kurtarc bir kurmacadan ok igdsel varolula her trl ahlak arasndaki orta zem i
ne tutunmak gibi zorlu bir insani aba yznden sylenen bilinsiz
bir yalan mdr?
Eer bu sorularn birer cevab varsa, bu cevaplar en az sorular
kadar ya da bu tr sorularn hepsini sessizce pragmatik bir artniyet
olarak kavrayan iimizdeki Ahmak Sorgucu kadar diyalektik ola
caktr. Babamz brahim'in "zerine dehet verici zifiri bir karanlk
kt"nde grdklerini ve en zehirli Duyarllk airlerinin bun
dan karm aya altklarn hatrlam akta yarar var. "Gne batp
karanlk knce, dumanl bir ocakla alevli bir meale grnd ve
kesilen hayvan paralarnn arasndan geti."* Christopher Smart
kendi karanl iinde nce yle barr: "Ocan kendisi en so
nunda brahim'in hayaline gre gelecektir" ve sonra Koruyucu Kerubi'nin baskclnn etkisiyle bir duay andran bir kehanette bu
lunur: "GLGE, Tanrdan gelen bir adil Kelamdr, ocak yanana ka
dar iade edilemez."

* Bu paragrafta trnak iaretleriyle aklarlan cmle de. 18. yzylda yaa

m ngiliz air Christopher Smart'n "Jubilate Agno" adl uzun iirinden yaplan
alnllar, y.h.n.

Be

Sem a bu aa dnyaya k ve etki baheder vc bu dnya kutsanm n

lan yanstsa da bunun karln verem ez. Ayn ekilde insan Tanr'ya geri
dnebilir ama mukabele mmkn deildir.
COLERIDGE

Askesis

ya da
Arnma ve Tekbencilik

Her gl airin iindeki Prometheus, selefi airdeki sbyan Dionysos'u yutm u olmann sululuunu tar. Ge gelenler asndan
Orfeusuluk bir yceltm e trne -etkilenm e endiesine kar ba
vurulan savunularn en hakikisine ve iirsel benlie en ok zarar
verenine- indirgenir. Dolaysyla Sokrateste ilk yceltm e ustasn
bulmaktan mutlu olan Nietzsche, Sokrates'te tragedyann yok edi
cisini de bulmutur. ayet Nietzsche Freud'u okuyacak kadar yaa
m olsayd, onda hayranlkla -yaam n ve sanatn ulalamaz, antitetik tatminleri iin akli bir ikame bulunabilecei grn can
landrm aya g elm i- baka bir Sokrates bulabilirdi.
Cinsel igdlerin yceltiminin iirin yaradlnda merkezi bir
role sahip olup olm adnn iir okum ayla pek alakas, yanl oku
ma diyalektiinde de yeri yoktur. Fakat saldrgan igdlerin y
celtilmesi iir okum a ve yazma sreci asndan m erkezidir; ayrca
btn iirsel yanl okum a sreciyle neredeyse zde olduunu da
eklem ek gerek. iirsel yceltme bir askesis'tir (ilecilik), dolaysz
hedefi olarak bir yalnzlk durumuna ulamaya niyetlenen bir arn
m a biimi. Kiisellem i bir Kar-Yce'nin taze bastrma gcyle
mest olan gl air kendi daimonik ykseliiyle enerjisini kendi
sine dndrecek gce eriir ve korkun bir bedel deyerek gl
llerle bouurkenki en ak zaferini elde eder.
K urucunun ruhuna sadk olan Fenichel, yceltm enin grkemle
rine neredeyse vgler dzer. Zira Freudun anlayna gre yalnz
ca yceltme bize kendi cinsel gemiinden kurtulm u bir dnme
tr verebilir ve yine, yalnzca yceltme igdsel bir itkiyi yok et
meden deitirebilir. Bilhassa da airler, Nietzsche'nin de syleye
bilecei zere, air olarak uzun sreli hsranla ya da stoike fera

144

ETKLENME ENDES

gatle birlikte yaayamazlar. Eer kendileri hibir ekilde haz alm a

mlarsa nasl haz verebilirler ki? Gerek zne'ye ve kendi Gerek
Benliklerine giden yollar selefin ahsndan ve benliinden gei
yorsa, en derin hazz, nceliin, kendi kendini peydahlamann ve
salam bir zerkliin verdii vecdi nasl elde edebilirler?
Kierkegaard Orfeus'la brahim'i bu denli olumsuz bir ekilde
karlatrrken, airlerin airinin yum uaklndan tr (grnd
kadaryla yumuaklk derken yceltm eye m uktedir olmad
kastedilmektedir) knand Platon'un /e/'ini rnek alr. G erek
ten de, ileke ruhun rnei olarak Orfeus'u zikretmek tuhaf kaa
caktr. Fakat air sfatyla airlerin hepsinin dini olan Orfeusuluk
bir askesis olarak tezahr etmitir. Her eyin kkeni olarak grdk
leri zam ana tapan O rfeusular yine de Titanlarn yuttuu ama Semele'den yeniden doan Dionysos'a olan gerek ballklarn unut
mamlard. Bu mitin kederi gnahkr Titanlarn kllerinden doan
insann iinde, kt Prom etheusu ve iyi Dionysosu eyi barn
drmasndan gelir. Btn iirsel vecdler, airin insanlktan tanrla
getiine dair btn hissiyat, her trl iirsel ilecilik gibi bu tatsz
mite -karanlk ruhg retisi ve ona elik eden korkular, yani
benliin nceki bir versiyonunun yutulmas korkularyla balayan
m ite- indirgenir.
Revizyoncu duruunu iyice artarak kendisini dntren ephebe, salt insan olm ann hm ndan ve insan olma balandan kurtu
lup ykselebilm ek iin tozun am urun iinde debelenmi olan b
tn Orfeusu ustalarn dorudan halefidir. Orfeus iin Kyamet tek
rar zorlantsnn kurban olm ak ve Hades'teki bir kalburla su ta
makt. Batl airlerin hissettikleri her nefret dolu dtalayclk son
kertede kken bakmndan Orfeusudur, ama Pindaros'tan gn
mze kadar her iirsel Yce iin de ayns geerlidir. iirsel m adu
run hissettii bulant, onun asndan, yceliinden farkszdr, ama
ok az okur airleri k adar-nostaljileri ilahi boyutlarndan daha kes
kin olan bu zgrletirici tanrlar k a d a r- antitetiktir. N ietzsche a
irlerin Dionysosu kendini-aldatm adan aldklar payn ortak Pro
metheusu sululuum uzdan aldklar paydan ok daha fazla oldu
unu grmesi bakmndan usta bir psikologdu.
Kompozisyon (psikojenez deil) felsefesi zorunlu olarak tahay
yln soyktdr. air asndan nem arz eden tek sululuun.

ASKESIS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

145

yani borluluk sululuunun incelenmesidir. N ietzsche bu sululu

un gerek psikoloudur. istenle ilgilenmesinin temel nedeni bu
olabilir - ama bir g istencinden ziyade, ustas Schopenhauer'm
da arad (kuvvetliliin deil) karszln peinde olan bir karistentir burada sz konusu olan. Nietzsche karszl baka ekil
lerde deerlendirm i olsa da ondan hibir zaman yakasn kurtaramamt.
Nietzsche "insanlk tarihinin ilk balarnda herhalde anmsama
teknii kadar korkun bir ey yoktur" der, zira onun igrs belle
in her rnn iren acyla zdeletiriyordu. H er det (iirsel
gelenei de buna dahil edebiliriz) "mal edinme srelerinden ...
oluan bir dizidir: Her rnekte kullanlan direniler, savunma ya da
tepki amal dntrm e giriimleri ve baarl kar-saldrlarn
sonular da buna dahildir." Ahlakn Soykliiu nde vicdan azab
hastalna konulan tan zorunlu olduudur ve en sonunda insanla
rn tanrlar yaratm a srecindeki bir aama olarak grlr. Vico'nun
muhayyel kkenlerim ize dair "iddetli iiri" Nietzsche'nin "canl
larla selefleri arasndaki iliki"ye dair korkun anlayyla karla
trldnda yum uak kaar. Atalarn fedakrlklar ve baarlar,
llere borlarn demek zorunda olan ilk toplum larn ayakta ka
labilmelerinin yegne nedenidir:
Atalardan, onlarn gcnden korkmak, onlara olan borluluun bilin
ci, kabilenin gc arttka, kabile gittike m uzaffer olduka artar. ... En
gl kabilelerin atalar sonunda tahayyl iin o kadar korkutucu hale g e
lirler ki m ukaddes bir g lge haline gerilerler: Ata. Tanr haline gelir.

M ukaddes glgeye denen borcun bir ksm, der Nietzsche s

rarla, ileci idealdi. Bu ideal sanatlarda "hibir ey ya da pek ok
ey" anlam na geliyordu. Nietzsche ileci ideale kar "antitetik ide
ali" koymu ve umutsuzca u soruyu sormutu: "Antitetik ideal da
yatan bir antitetik istenci nerede bulabiliriz?" Yeats cevab PerAm ica Silentia Lunae den itibaren tm hayat boyunca eserlerinde ks
men de olsa cisim letirm eye alm ve belki de (tm eksikliine
karn) buna Nietzsche sonras sanatlarn hepsinden daha tam bir
cevap vermiti, ta ki tuhaf ekilde ters evrilm i bir ileci ideal viz
yonunun berbat ettii Last Poens and Plays (Son iirler ve Oyun
lar) adl eserine kadar.

146

ETKLENME ENDES

En gl iirleri igdsel saldrganlm zn yceltimi olarak

grmek pek de ho bir tutum deildir, sanki Pindarosu kaside Lorenz'in tarif ettii kazlarn zafer arklaryla ayn ailedenmi gibi.
Fakat airlerin A raf/A rnm a adn verdikleri ey ounlukla Platocularn, Hristiyanlarn, Nietzscheciierin ya da Freudcularn bir
tr yceltme ya da ben savunmalar diye adlandrmakta mutabk
kalacaklar eydir. Freudcu yceltme izah indirgemecilii daha
hoa gidebilecei iin, burada bunu takip etmek yararl olabilir.
Yceltmede devreye giren savunma mekanizmalar eitlidir: pa
siflikten aktiflie gei, tehlikeli kuvvetler ya da itkilerle doru
dan yzlemek, kuvvetlerin kartlarna dnmesi. Fenicheli aln
tlam ak gerekirse: "Y celtm ede ilk itki ortadan kaybolur nk
enerjisi, ikamesinin kateksisi adna geri ekilir." Libido etkilenm e
den akmaya devam eder, ama cinselliksizleir ve ykc eilim ler
enerjilerimizin ve arzularm zn saldrgan akyla beslenemez ha
le gelir.
Freud Ben ve d 'de yceltm enin zdelemeyle yakndan ba
lantl olduunu ortaya atmt. Bu zdelemenin kendisi ama ya
da erein bazen kartna dnecek lde tahrif edilm esine daya
ldr. Freud'un bu speklasyonunu kendi kanma tipolojimizin
balamna aktaracak olursak, o zaman yceltme bir askesis biimi
ne, hem selefin hem de ephebe itin yaratc dairesini daraltma paha
sna dnm peinde koan bir kendi kendini kstlamaya dnr.
iirsel askesis srecinin nihai rn stbenin muhayyel edeeri
nin oluturulm asdr - vicdandan daha sert, tmyle gelimi bir i
irsel isten ve dolaysyla her gl airdeki Urizen, gl airin ol
gunlukla iselletirilmi saldrganldr bu edeer.
Nietzsche ile Rilke'nin ve Freud'un mezi olarak hatrla
dmz Lou Andreas-Salome yceltmenin aslnda kendimizin far
kna varmak anlamna geldiini ve dolaysyla "ileme" diye adlan
drlabileceini sylediinde m ehur klarndan bir dierini, me
lankolik Tausk'u takip etmitir. Kendimizi ileyerek hem Prometheus hem de Narkissos oluruz; daha dorusu, yalnzca gerekten g
l bir air her ikisi birden olm aya, kltrn yaratmaya ve kendisi
nin bu kltrdeki merkezi yerini kendinden gemi bir halde dn
meye devam edebilir. Fakat bu tefekkr iin bir fedakrlk yapmak
(kurban vermek) zorundadr, zira her kanma-yoluyla-yaratma, her

ASKESIS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

147

sonradan-gelenin yaratm fedakrla/kurbana dayaldr. Comford

Principium Sapientiae adl eserinde "Hesiodos'ta insanolu ilk kez,
kurbanla balantl olarak, Prometheus etin iyi ksmlar konusunda
Zeus'u aldattnda ortaya kar, sanki Babyloncu retide olduu
gibi insann asli ilevi tanrlara kurban sunmakm gibi. Tekvinde
de ilk ebeveynlerim izin Cennet bahesinden kovulm alarndan son
ra ilenen ilk gnaha da Habil ile Kabil'in sunduklar kurbanlar ve
sile olmutur." Com ford u sonuca varr: Her kurban insann dirim
selliini yenilem ek iin yaplr. iirin yanl okunmas srecinde
kurban (fedakrlk) insan dirimselliini azaltr, zira burada daha az.
daha oktur. Bat iirini neredeyse kkenlerinden itibaren (bu nok
tada daha iyiyi bilen airleri takip ederek) idealize etm i olmamza
karn, iir yazma (ve okuma) sreci bir kurban sunma srecidir ve
bereket getirm ekten ok kurutan bir artm a srecidir bu. Her iir
yalnzca baka bir iirden deil, ayn zam anda kendinden de bir ka
tr, bu da dem ektir ki her iir ne olabileceine dair bir yanl yo
rumlamadr.
Tanrlara rvet verilemez, der Platon ve dolaysyla kurban,
gelecei dnlen hediyeler iin m innettarlk belirlemez. Phaidorida felsefi ruh iin daha gerek bir katharsis nerilir: "Arnma
... ruhu m m kn olduunca bedenden ayrm ak ve... tek bana ona
odaklanm akla gerekleir." Bu tr bir radikal ikicilik iirsel ruhun
askesis'i olamaz, zira burada ayrm ruhun kendi iinde olmaldr.
selletirm edir airin ayrma tarz. Ruhun kendisinden yabancla
mas amalanan bir ey deildir, ama tm selefleri olduu gibi on
larn dnyalarn da yabanclatrm a giriimi (ki bu da iirin kendi
sini yabanclatrm a anlamna gelir) buna ister istemez yol aar. Ya
am hakknda hata yaam iin zorunludur, iir hakknda hata da i
ir iin zorunludur.
iirsel askesis Kar-Yce'nin ahikalarnda balar ve airin
kendi iblise yaygnlndan duyduu istemd oku telafi eder.
Askesis olmadan gl air, tpk Stevens gibi, hayaletler kral ola
rak tavan olm aya mahkmdur.
im en dolu.
Senin kendinle dolu hem . Etraftaki aalar senin iin .
G ecen in en g in li i tekm il senin iin.

148

ETKLENME ENDES
H er kenara dokunan bir benlik.
Bir benlik oldun sen gecen in drt k esin i dolduran.*

Ne kadar abalarsa abalasn air kendini esinini daha ok bo

altarak kurmad takdirde "meknda bir oyuk" olacaktr. Bir kenosis' daha kaldramaz. Onun asndan yararl teslimiyet artk bir
budamadr, yokluuyla air olarak onu daha fazla bireyletirecek
olan kendi parasnn kurban edilmesidir. Etkilenme endiesine
kar baarl bir savunm a olarak askesis iirsel benlikte, en genel
olarak bir arndrc krletirm e ya da en azndan bir rtme olarak
ifade edilen yeni bir indirgemeyi getirir beraberinde. Dier benlik
lerin ve dsal olan her eyin gereklikleri ayn ekilde azalr, ta ki
retorik vurgulan u ya da bu derecede tekbencilik olarak okunabi
lecek yeni bir sertlik tarz ortaya kana kadar.
Gl airin, tpk tekbenci insan gibi, kastettii eydir doru
olan, zira bu benm erkezciliin kendisi tahayyl iin byk bir id
mandr. Aydnlanma sonrasnn gl airleri asndan arnma her
zaman terimlerde bir elikidir ve asla salt ac verici deildir, n
k evredeki her daralma bundan byle merkezin daha iyi ileyece
i ynndeki iirsel yanlsam a (bir hezeyan ama gl bir iir) ile
tazmin edilir. Coleridge'in (air deil filozof olarak) "d-olu" ad
n verdii ey. yani dsalhklarn ve tekilerin tanrmerkezli kut
sanmas, air olarak gl air asndan hibir neme sahip deil
dir. Diyeceim o ki (ki ben de bunu sylemekten holanmyorum)
gl air, arndrc askesis srecinde, yalnzca kendisini ve en so
nunda yok etm ek zorunda olduu teki'ni -b u zam ana kadar haya
li ya da birleik bir figre dnm olmas muhtemel olan ama
kendilerini her zaman hatrlatan gem ite yazlm gerek iirlerin
oluturduu bir figr olarak kalan selefin i- tanr. Zira elinamen ve
tessera lleri dzeltmek ya da tamamlamak iin abalarken, kenosis ve daimonikleme llerin hatrasn bastrmak iin yaar, ama
askesis gerek ekimedir, llerle lmne bir kapmadr.
Ne ki yceltm e teorisi yapan bir izah tarihselletirdiimizde,
dier tm atalarmza kar verilen bir mcadele dnda ne bulma
y umabiliriz ki? Eer her trl z-geliim bir yceltme ve dolay* Wallace Slevens'n "A Rabbit is Kin g of Ghosts" iirinden, -y.h.n.

ASKESIS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

149

syla salt bir ileme ise, ilemenin sonsuza dek ilerlemesini sonsu
za dek arzulam aya ne kadar devam edebiliriz, ilemeye ne kadar
dayanabiliriz? Pragmatik olarak bizi ayakta tutan dzen-fkirlerini
ykmayacak kadar isteriz, ama sonuta bizler (kendim ve hitaben
yazdm kiiler) air deil, birer okuruz. Gerekten gl air ken
disine kar ncelii sonsuza dek elinde tutan bir airin ilenmi ha
linden ibaret olmaya katlanabilir mi?
Fakat Tufan'dan nce biiyk bir a, etkilenm enin bol olduu
(ya da airlerin ta derinlerinde byle olduuna inandklar), Homeros'tan Shakespeare'e kadar uzanan bir a vard. Bu mebzul etki
lenme matrisinin kalbinde Dante ve onun selefi Vergilius'la -eplefre'sini endieye deil, yalnzca sevgi ve yknm eye itm iti- olan
ilikisi vard. Evet, ama Vergilius ile Dante arasna hibir Glge
dm em esine karn, bunun yerinde baka bir ey vardr. John Freccero, gl airin yaad sonraki her askesis'm bir atas olan bu
byk yceltmeyi ok gzel bir ekilde aydnlatr.
A ra f, X X V Il'de hac, Staius ve Vergilius ate duvarndan geer, m e
lekle karlarlar: tm geleneksel ssler (baba-oul konumalar da dahil)
vardr orada. Duvarlar, engeller, hayal ed eb ilecein iz tm antik ve ortaa
temalarnn yanklar. Vergilius'un iirden kt ve yerini Beatrice'in ald
nokta da burasdr. Fakat Vergilius'u artran en ok gnderm e de y i
ne bu noktadadr ki geneld e bunun pek farkna varlm yor, ayrca iirde
Vergilius'tan (Latince) dorudan yaplan tek alnt da buradadr. Bu gn
dermelerin hepsi kastl olarak arptlmtr: lkin, Aenias' grp onu ko
casna balayan esk i tutkuyu anm sad ve bylelikle kendisinin de ate
zerinde lecein i ngrd anda D idon un syledii szler unlardr:
" a g n o sco v e te r is f la m m a e vestig ia ." A r a f ta Dante bu dizeyi Beatrice'e kar
duyduu ilk arzular hatrlamak iin kullanr: " c o n o sc o i s ig n i d e ll a n tic a fia m m a ." kincisi, m elekler Bealrice'i karlamak iin terennm ederler:
" M unihus o la e lilia p le n is..." Anchises'it. Roma'nn lm szlne kar
n nihai ec h e c 'e iaret eden "Tu M a r c e llu s eri" pasajmla A ugustusun er
ken len olunun g lg esin e dikkat ekm ek iin kulland dize budur.
Aratrmaclar burada kastedilenin mor yas zambaklar olduunu s y le
mektedir. A r a f taki ima besbelli ki Yeniden Dirilm c'nin beyaz zambaklar
dr. Hac kritik geri dn karsnda yardm almak iin Vergilius'a dner
ve d l c e p a d r e ' nin gittiini grr. " V irgilio. V irg ilio , V irgilio" : bu da Vergilius'un IV. G e o r g ic ' teki O rfeus hikyesinde iirin gszln itiraf ettii
dizeleri hatrlatr: " E u ry d ic e, E u r y d ic e , E u ryd ice." D olaysyla Dido'nun
karanlk eros'u Beatrice'in dnnn geriye bakl kurtuluuyla dnt

150

ETKLENME ENDES

rlr. siyasi dzendeki lmszle en sonunda yeniden diriliin kiisel

lmszl denk der, iir lm'den daha gl hale gelir ve iirde ilk
kez Hacya Beatrice'in ona hitap ettii adla seslenilir: "Date!"
-yazara yazlan bir mektuptan
Fakat bu arnm adan-sonra-adlandrm a burada atalara ait kalan
son edir, zira her aydnlanma-sonras uzman Dante'nin bu byk
andan sonra yapt gibi bakalaryla paylam a doru deil, kendisiyle-birlikte-olm aya doru hareket eder. Modern figrlerin yalnz
ca altsn inceleyecek olursak, W ordsworth'te, Keats'te, Browning'
de, W hitm an'da, Yeats'te ve Stevens'ta askesis tekbencilik snrnda
sonlanan bir revizyon kategorisi olmak zorundadr. Bu rnekleri
ift ift ele alacam -W ordsw orth ile Keats, Browning ile Yeats,
W hitman ile S tevens- zira her rnekte bir nceki Figr hem bir se
leftir hem de ortak seleften (ilkinde Milton, kincisinde Shelley,
ncsnde Em erson'dan) yararlanan bir ortaktr.
ncelikle W ordsworthun H om e at Grasmere' indeki byk frag
manndan bir para:
Masum bir ocukken daha,
Kendi toy hallerini kukusuz istemeyen bir yrei olan.
Dinmeyen itahlarn ve gz kr arzularn
Vahi igdlerden doma davranlarn arasnda
Solurdum (bu yzden daha iyi anmsyorum) sevincimi
Ve cokunluumu. O zaman hibir ey
O denli makbul, hibir ayart o denli kymetli deildi
Beni yrek isteyen menkbelere, derin gllere.
Uzun aalara, karanlk uurumlara, ba dndren sarp kayalklara
Ve ykld yklacak kulelere sevk eden ayart kadar:
Hain baklarna kar durmay ve onlar okumay severdim
Okumay ve kafa tutmay
Kimileyin eylemle ve dnceyle daima
Btn bunlarn pek de bastramad drtlerle duydum
Cesaretle karlanan yahut peinden koulan tehlikeleri
Duydum emelinin peinde tek bana koan birinin yahut
erefi uruna ynlara silahla meydan okuyan
Bir avu azimli insann giritii beyhude teebbsleri.
Dorudur, bugne kadar okuyamadm

ASKESIS YA DA ARINM A VE TEKBENCLK

151

Amansz bir savata arpan ve lmne savaan

iki gemiyi anlatan bir hikye, ama
Bilge birinin olmas gerekenden de ferah iim; umuyor,
fkeleniyor, yanp tutuuyor, savayorum ve oradaym ruhen.
Ne ki Doa ehliletirdi beni, baka heyecanlar aramaya
Yoksa dinginlemeye ard;
Azgn bir selle,
O gcnn farkna varp, zaferini ve sevincini.
aresiz alkant ve coku devresini getikten sonra
Asude ayrlar arasna ynelttii bir da yavrusuyla
Urar gibi urat benle.
Doann iten ie gerekletirdiini
Teyit etti Akl: itidalli sesiyle
yle dedi Doa; uysal ve sadk ol nazik eylere.
Hametin ve saadetin ordadr.
Ve korkma, bana gvensen de,
Emellerin yokluundan, cebelleecein hasmlardan.
Tamamna erdirilecek zaferden.
Alacak snrlardan, kefedilecek karanlktan;
ocuk kalbini tututuran her ey, sevgi.
Hasret, nefret, ylmayan aray,
Hepsi yaayacak, deise bile mevkileri,
Hepsi yaayacak, yok hkmleri lmeye.
yleyse elveda Cengaverin Kumpaslarna,
Elveda atee atlm zgrlk Davasndan
Aa saiklere gzn eviren ruhun evkine,
Ve elveda oktandr tadm o mide.
Destans trompeti MUz'n soluuyla doldurma midine elveda!
Bu askesis, gerekte olduundan daha byk bir air olabilecek
bir W ordsworth -k en d i znelliinin dnda bir konuya sahip ola
cak daha dsallam bir y aratc- kartr ortaya. M uazzam bir k
ltm e/budam a W ordsworth' m odem iirin yaratcs yapar; m o
dem iirin aslnda ne kadar kltlm bir ey olduunu grebili
riz en nihayet; daha sade bir ekilde sylersek: M odem iir (Ro
m antizm ), Hom eros'tan M ilton'a kadar Bat iirinin getii ycellimden daha bereketli bir tahayyl yceltim inin sonucudur. Words
worth salt cinselliksizlem eyi deil, "ocuk kalbini tututuran her
ey, sevgi / hasret, nefret, ylm ayan aray"tn sahiden kaybedilmi

152

ETKLENME ENDES

olmasn da vmek gibi m utsuz bir konumdadr. Wordsworth'iin

inanc tm bunlarn yaayaca ynndedir ("yaayacak, deise
bile mevkileri, hepsi / yaayacak"), ama iiri bu inanc ok srdr
meyecektir.
Home at Grasmere de bu yceltm enin karl hemen bir son
raki son pasajda kesilir, ki bu sonradan The Excursion'm mehur
"Prospekts" olmutur. Burada askesis tm evresiyle, Wordsvvorth un olduu kadar M iltonn da indirgenmesi olarak grlebi
lir. Ayrca burada da W ordsworth'n canavarca gl bir air olarak
sahip olduu en derin saplant grlebilir.
... iirim

Yldzs erdemiyle parlayabilir onun yerinde.

Mfik bir kuvvet nerederek, koruyabilir
Kendini btn habis etkisinden
ller diyarna batan baa
Nfuz eden o bakalamlarn!
ki yl sonra Milton'a hitaben yazlan bir sonede, selef, Wor-dsworth'Un burada kendisini grd ekilde tarif edilir:
3ir Yldz gibiydi ruhun, raklarda yaard:
Tns denizi andran bir sesin vard senin:
Yalncak cennetler gibi saf, heybetli, hr....
Dolaysyla etkilenm ek deil etkide bulunmak niyaz ediliyor ve
selef airin imdi olmakta olduu kii olm u olduu iin vlyor.
Kiinin kendi saf yalnzl artk Milton'n da yalnzldr ve Milton dize getirdikten sonra kii kendisini de dize getirdiini iddia
etmektedir. Wordsworth un okuru d benliklerle ve manzaralarla
ilikinin hl mmkn olduuna ikna etm eye dayanan sanat anlay
, dier benlikleri ve her manzaray kendisinden yabanclatrmak
konusunda byk bir usladr. Bu saaltc yalnzca kendi at ya
ralar saaltr.
Keats yaklak yirmi yl kadar sonra buna kayda deer bir ben
zerlik tayan bir arnma ykyle -M ilton'n Cehennem de Sava
hayal edebilmesini "ylmaz biraray" iselletirerek yceltme ih
tiyacyla- bouur. Fakat Keats'in askesis'i daha serttir, zira onun

ASKESIS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

153

Koruyucu Kerubi'si ikilidir: Milton ve W ordsworth. Keats'te arn

ma tmyle ak hale gelir ve Esin Perisi M oneta'mn airle kar
lat The F ail O f Hyperion'm (Hyperion'un D) zdr.
... "Bu basamaklar trmanamazsan ayet,
Durduun mermerin stnde l.
Etin, yakn akrabas bildiimiz topran,
Besinsizlikten kuruyup kavrulur, - kemiklerin
Birka seneye kalmaz ryp yle bir srrolur ki,
En keskin gz bile bulamaz u an bu souk kaldrmdaki
Halinin tek zerresini.
Ksack hayatnn kumlar o dakka harcanp gider,
Hibir el eviremez dnyada senin kum saatini.
Bu reineli yapraklar yanarsa.
Sen daha trmanamadan bu sonsuz basamaklar."
ittim, baktm: ayn anda iki his birden,
yle ak, yle keskin duyumsadm ki
O korkun tehdidin ve verilen zorlu grevin zorbaln.
Muazzam grnd meakkat; yapraklar yanyordu
Halen, - ktrm bir rperti
Dz kaldrmdan sekip uzuvlarma isabet edince apansz
Ve grtlan yannda nabz gibi atm akntlar
Souk bir kavrayla kavramak zere sratle ykselince!
Feryat ettim, feryadmdaki keskin ac
Szlatt kendi kulaklarm - ok debelendim kap kurtulmak iin
Hissizlikten, debelendim en alt basamaa ulamak iin.
Usul, ar, lmcld admlarm: souk
Giderek soluk kesici, boucu bir hal ald, oturdu kalbime;
Ellerimi kavuturunca hissetmedim onlar.
lme ramak kala en alt basamaa dedi
Buza kesmi ayam; dedii gibi hayat
Parmaklardan ieri akt sanki....
Burada yceltilen ey Shakespeare'den bu yana duyumsal bir
tahayyln en btnlkl rneidir. Ve burada sonlanan ey Keats'in iiridir, oysa airin kendisi bu byk fragman yazdktan son
ra bir yl akn bir sre daha yaamtr. Kukusuz bu iirdeki viz
yonun tem elinde airin lmcl hastal vardr, am a unu sorma
mz gerekiyor: iirsel adan burada Keats'i neredeyse yok eden

154

ETKLENME ENDES

hissizlik neyin nesidir? Burada askesis duyularla ilgili deil. Keats

in bunlara olan inancyla ilgilidir, hmanist iirde bir ei daha bu
lunamayacak kadar yce bir inan. Fakat bu inan, Keats'in miza
cna kk salm olsa da, ona (Rnesans'n son bir yce uzantsn ta
kip ederek insann nndeki olanaklara dair gelitirdii teki haya
liyle) gen Milton'dan ve Devrimin vizvoneri gen W ordsworth'len
gemitir. Keats kendisini bundan arndrd gibi. Byk zgnle
rinin eski grkemlerinden de arndrr. Sz konusu zgnler olgun
lam (ya da mahvolmu) insanlar olarak, kendi arnmalarn yaa
mlar, ama eski vizyonlar bugne kadar ulamtr. Keats onlar
adna kendileri iin yapmaya dayanam ayacaklar eyi yapm ve
ruhun bu zamana kadar yaratt en derin ve en etkileyici doalc
yanlsamalar sorgulamtr. Ve bunlar ve bunlarla birlikte kendi en
iyi benliini sorguladktan sonra, kendisine dair son bir vizyon
bahedilir ona, ama artk nihai bir tecridin grkemi iindedir:
Dayanak destek olmadan
Faniliimden gayr, yklendim
Bu ebedi sknetin ykn...
The F all o f H yperion'un slubunun katl, szck seiminin
kanlmazl Keats'in askesis anlayndan -b u sert revizyon ka
tegorisini neredeyse kurtaran bir insaniletirm eden- kaynaklanr.
Onun kadar dengeli olmayan airlerde kurtulu diye bir ey yoktur.
kisi de Shelley'nin baml m iraslar olan Browning ve Yeats
(Browning de, Yeats'in itirafyla, kendisi zerinde "tehlikeli bir et
kidir") air olarak tam manasyla olgunlatklarnda muazzam bir
z-kltmeye giderler. Browning'in yceltimi ona kendi dramatik
monologunu ve bununla birlikte, ngilizcede bir ei daha olmayan
kbus sanatn vermitir:
XXV

otuklu bir yer belirdi derken, eski bir orman.

Sonra bir bataklk, anlalan, imdi de sade toprak
Umutsuz, ii bitik; (byle nee bulur bir ahmak,
Bir yapar bir bozar, ta ki kafas esip
Gnl geene kadar!) bir dirhem toprakta amur, balk ve moloz, kum ve plak kara ktlk.

ASKESIS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

XXVI

te cerahatlenen kabartlar, rengi canl ve menfur,

te topraktaki kavrukluun
Yosunlar ve bana benzer eylere dnd yerler;
Ktrm bir mee belirdi derken, iinde bir yark
arpk bir az misali ayryor kenarlarn
aarak lme ve can veriyor irkilerek.
XXVII

Hep olduu kadar rak sondan!

Yok akta akamdan gayr bir ey,
Yok daha admm atacak bir yer! Bu tasavvurla.
Zebaninin can dostu, koca bir kara ku.
Geti szlerek, geni ejder kanatlarn rpmadan
apkam yalayan - belki oydu aradm rehber.
XXVIII

Kaldrnca kafam zira, fark ettim naslsa

"Gurubun inadna dzlk brakm yerini
epeevre dalara - yceltmek iin byle bir adla
Sade irkin ykseltileri, artk gzden yiten ynlar
Nasl da artmlard beni yle, - sen, z bakalm bunu!
Daha basit bir mesele deildi amak da onlar.
XXIX

Yine de az buuk anlam gibiydim

Faka bastrldm fesata bir hileyle, Allah bilir ne vakit Kt bir ryada belki. Bu noktada sonland. o vakit.
Ve ilerliyor bu minvalde. Tam eiindeyken
Bir kez daha pes etmenin, kapanan kapan andran
Bir ses duyuldu - iindesin maarann!
XXX

Alev alev ulland stme apansz,

Burasyd iste! u sadaki iki tepe, dvrken
Boynuz boynuza kenetlenmi boalar gibi km;
Soldaysa, kafa derisi yzlm yksek bir da ... Budala,
Bunak, uyukluyor u anda,
Grmeyi renmek iin harcanm bir mrden sonra!

155

156

ETKLENME ENDES
XXXI

Kulenin kendinden gayr ne var ortada?

Bodur deirmi kule, kr, ahman gnl gz gibi.
Kahverengi tatan yaplm, yok bir benzeri
Btn dnyada. Frtnann dalgac cini
Kiriler yerinden oynaynca gsterir denizciye ancak
arpt grnmez kayay.*
Peki neden bunu askesis'in bir sonucu olarak grelim? Ya da ne
den Yeats'in, kahramann sonraki yaam da ancak korkaklar tayfas
arasnda olmay hak ettiini kabul ettii Cchulain Comforted'
iin ayn nedenden bahsedelim? Pascal'in bir aforizmasnm tamam
"bir air ve drst bir insan deil"dir. Selefi revize etmek yalan
sylemektir, ama varla kar deil zamana kar yalan sylem ek
tir ve askesis de zellikle zamann ephebe nin zamann oktan kir
lettii, tekiliin tahrip ettii bir zerklie ulamay umduu zam a
n n - hakikatine kar sylenmi bir yalandr.
Shelley balangta hem Browning'i hem de Yeats'i, onlara ken
di kendini tketen bir zerklik rnei -o n lara kendilerini yeniden
peydahlama umudunu verebilecek tek aray -su n arak iirin safla
rna ekmiti. Her ikisine de iirin Savunusunun ahlaki kehaneti
tebelle olacakt; Shelley burada, airler insan olarak ne kadar yan
l eyler yapsalar da "Zaman denen arac ve kurtarcnn kanyla
ykanmlardr" der. Bu Orfeusu bir inantr ve ne Browning ne de
Yeats bu inancn safl iinde yaayp lecek kadar glyd.
Shelley'nin Orfeus'u Vizyon ve Ak'n gidiini gren ve "Uyku ve
lm / Bizi uzun zaman ayrm ayacak!" diye feryat eden A lastor a
iridir. Tahayyl safln hi kimsenin srdrmeye dayanamad
bir iirse! babann evlatlar olarak Browning ve Yeats, kendilerini
parampara olm u arayn bu acmaszlndan kurtarmak zorun
daydlar.
mr boyunca hazrlanm olmasna karn Karanlk Kule ze
rine dene kadar onu tanyam ayan Childe Roland ya da kefen
rp sonra hasm laryla (hepsi de Roland'n kaybolmu aray arka
dalar gibi tescilli korkaklar ve hainlerle) bir azdan ark syle* Robert Browning'in "Childe Ronald to [he Dark Tower Came" iirinden.

-y.h.n.

ASKESIS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

157

inekten memnun olan Cuchulain, radikal askesis in ve ayn ekilde

onun asla yoldan kartlam az muhayyel kahram annn evlatlarna
dettii korkun bedelin simgeleridir. Shelley'nin en korkutucu ya
n Orfeusu ibtnldr. toplumsal varolu ve hatta doal ya
am iin zorunlu olan tavizlerle hi ii olmayan ruh atikliidir.
Browning'in groteske dknl de Yeats'in zulm iptilas da se
leflerinin yar-ilahi kahramanlnn, Mutlak olandan artc sap
knlnn yceltimleridir. Fakat bu kltmelerde. Wordsworth ve
Keats gibi daha byk figrlerin yceltimlerinin aksine, elde edilen
somut kazanlar kadar byk bir kaybn olduunu grmekte daha
fazla zorlanrz.
Freud'un yceltim mefhumu nicelikseldir ve igdsel itkilerin
her zaman bir st snr olduunu ima eder. Bu snrn tesine geil
diinde igdsel itkiler isyan eder. iirsel askesis de, bir revizyon
kategorisi olarak, nicelikseldir, zira airlerin A raf nadiren kalabalk
bir yerdir. air ve Esin Perisi yeterli mukimlerdir, kald ki Esin Peri
si de sk sk ortalktan kaybolur. Yenilgiyi yalnzca atklar arac
lyla bilebilen kahraman araylar olan Clilde Roland ve Cuchu
lain dahil olduklar kk mflisler, korkaklar ve hainler eteleri sa
ylm azsa yalnzdrlar. Bu etelerin varl kahramanlarn korkutucu
kuvvetinde mulak bir eyler olduuna iaret eder. Fakat Childe Ro
land ile selefleri, Cuchulain ile avutucular arasndaki fark yalnzca
kahramann arnm asnn bir askesis, kayda deer bir edim, zgrl
e giden yol olmasdr.
Browning'in m onologu tpk Yeatsin grlerle dolu lirii gibi,
bir kanm adr ve dolaysyla Orfeusu iirin -Shelley'nin kehanet
borazannn- kslmasdr. Gl Amerikan airlerinde askesis s
recin kendisinden ziyade hedefini, kiinin kendisinin idame ettirdi
i yalnzl vurgular. Karlkl etkileriyle Aydnlanma sonras n
giliz iirinin ef/itts'unu yaratan M ilton ve W ordsworth, korkutucu
kuvvetlerini yceltmenin gerekliliklerine uyarlamlard, ama ger
ek Amerikan iirinin Byk zgn'nde bunu gremeyiz. Emerson'da zihin gcyle gz gc askesis'i olanaksz klan bir birlik
oluturm aya abalar:
N asl ki gne altnda nesneler im gelerini gzdeki retinaya aktarrlar
sa, ayn ekilde tm evrenin zlem ini paylaarak kiinin zihninde de ken
di zlerinin daha ho bir kopyasn yapm aya m eylederler. eylerin baka

ETKLENME ENDES

158

lap st organik biim lere dnm esi gibi bunlar da m elodilere dnr
ler. Bunun daim onu ya da ruhu her eyin zerindedir ve nasl ki eyin bi
im i g z tarafndan yanstlrsa, eyin ruhu da m elod iyle yanstlr. D eniz,
da srt, Niagara ve her iek tarh havada koku gibi salman afsunlarda
n-var olur ya da st-var olur ve kulaklar yeterince iyi iiten birisi yann
dan getiin de bunlar duyar ve bu notalar sulandrmadan ya da bozm a
dan kda geirir... K endisini Tahayyl denilen ey le ifade eden bu igr ok stn bir grm e eididir, alm ayla elde edilem ez, aksine zeknn
grd yerde ve grd e y olm asyla; biim ler araclyla eylerin yo
lunu ya da evrim ini paylaarak ve bylece bunlar bakalar iin de yarsaydam hale getirerek eld e edilir.

Bu anlatlan, haz ilkesini ertelenm i gerekletirm enin koruya

ca beklentisiyle bile olsa haz ilkesini gereklik ilkesine teslim et
meyen Amerikan Yce'sidir. Beden duyular iinde en mstebiti
olan gz (doa Millon'. W ordsworth de doay bu istibdattan kur
tarmtr) Amerikan iirinde bir moda ve programdr. Kltme ol
madan gzn hkim olduu yerde, askesis benliin dier benlikler
hakkndaki farkndalma younlam a eilimindedir. Byk Am e
rikan airlerinin -E m erson, W hitman, Dickinson, Frost, Stevens,
C ran e- tekbencilii artar, nk gz arnmay reddeder. Gereklik
Emerson'cu Ben ve Ben-Deil'e (bedenim e ve doaya) indirgenir
ve dier her eyi dlar, tek istisna seleflerin Ben'in kanlmaz bi
leenleri haline gelmi olmasdr.
W hitm an Crossing Brooklyn Ferry'de "gnbatm , m edin ie
akn, cezirin tersingeri denize dn" grr ve kendisinden
sonra gelenlerin kendisi gibi yapp kendisi gibi greceini dne
rek rahatlar. Fakat W hitman'tn bu grkemli iiri tam anlamyla ba
arl olan iirlerinin hepsi gibi yalnzca kendisinin yaltlm benli
ine ve Em ersoncu grmeye, ki bunun amanizmdeki uygulam a
lardan bir fark yoktur, odakldr ve dsallklann gzlem lenmesiyle pek ba yoktur. W hitm anda Emerson'cu yaltlm lk derinleir,
gz daha da m stebitleir ve gz gc gnele zdeletirildiinden muazzam bir askesis'e ulalr:
G z kam atrc v e ham etli dou u gn ein nasl da arabuk
ldrrd beni
G ndoum unu salam asayd m im di ve daim a kendim den dar.

ASKESS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

159

B iz d e y k seliyoru z g n e gibi g z kam atrc v e ham etli.

K endi y olu m u zu bulduk e y ruhum seherin
a su d eli iy le serinliinde
G zlerim in ulaam adnn pein e dm sesim .
D nyalar, y n la dnyay kuatyorum
dilim in kvrm yla.*

Neden bu snrsz yaygnla askesis adn veriyoruz? Emersonun bu m uazzam ileniinde yceltme iin ne neriliyor? Gr
alannn bile ulaamad eyi gren bu sesten W hitman nasl bir k
ltm eye gider? Emersoncu Telafinin srar ettii gibi, hibir kar
lk denmeden hibir ey elde edilem ezse, bu tekbenci gndoumunda Em ersoncu ozan hangi kayb tazmin eder? Bu kayp Emerson'un "Byk Yenilgi" adn verdii eydir (sa bunun bir rneiy
di) ve Emerson unu ekler: "zafer istiyoruz." sa "iyi i karmt...
Fakat ondan sonra gelenler daha iyisini yapacaklar. Zihin ok daha
st bir karakter, hem ruha hem de duyulara hitap eden bir karakter
sergilemeyi gerektirir, ruh iin olduu kadar duyular iin de bir ba
ar olmaldr." W hitm an'in gne olarak tecessm Emersoncu bir
byk Yenilgi'dir, birceziri ieren birm ed'dir, mstakbel Ana Ozan'
m Emersoncu kehanetinin askesis'idir.
G z g n ei g e iy o r rak G neyde
K zl bir sah ild e yryen Walt W hitm an m isali.
arkya trkye dkyor kendinden bir para olan eyleri.
G elm i ve g e le c e k dnyalar, lm v e gn.
H ibir ey nihai d e il, diyor. K im se grm eyecek sonu.
Sakal ateten, srayan bir alev asas.**

Bir iirsel askesis tartmas, en sonunda, eserlerinde bu reviz

yon kategorisi fazlasyla grlen Stevens'a gelm ek durumundadr.
"Bir evet tutkusu"na sahip olan Stevens kendi kat yceltmelerine
direnirdi. "Daha sert /d ah a hoyrat bir hoca olam ad iin hayfla-

* Whitman. "Song of M yself', 25. blmden, -y.h .n .

** Wallace Sievens'm "Like Decorations in a Nigger Cemetery" iirinden.
-y.h .n .

160

ETKLENME ENDES

mr, ama bir ruh ilekei olm aktan tamamen uzakt ve iirleri anana
sa daha ok benzese mutlu olurdu. Ondaki esas tutku Emerson ve
Whitman'in Orfeusu itiyaklardr, bir Amerikan Yce'si aray
dr, ama etkilenm e endiesi bu tutkuyu bozmu ve bylece Stevens
kendisinin kabul etm eye dayanabileceinden daha indirgemeci bir
konuma eilimi gelitirmiti. Stevens en iyi eserlerinde, kendi ge
leneine kafa tutarak "gzle grlr olan / grlmesi daha zor ha
le getirmek" iin abalamt, ama tm iirlerinde yalnzlk-yoluyla-annm a Emerson, W hitman ve Dickinson'da bile bilinmeyen bir
genilie ular. "Freudun gz," diye yazar Stevens, "muktedirliin m ikroskobuydu ve doal olarak Steven iirlerini dier btn
modem airleri geride brakarak kendi Psikolojik nsan olm a duru
mundan yola karak yazmt. Stevens'ta yceltme Keatsi duyar
lln -M o n etann "yeryzn dn" emrine yalnzca bu tr bir
dncenin yeterli olmadn kefetm ek iin riayet eden bir zih
n in - budanmas, kltlmesidir:
H ibir ey daha suskun olam az
Ayn g e c e y e sokuluundan.
N e ki annesi, geri dn ler ve alaylard gs n d e.
D eirm i yapraklarn k zl olgun lu u
K zl yazn baharatlaryla perinleniyor.
O ysa sevd ii kadn onun h afif dokunuuyla buza kesiyor.
N e fayda dnya ispatlanm .
M kem m elm i, bir erekm i,
K endi bana yeterm i, ne fayda!*

Stevens'ta okur tm Rom antik gelenein, Keats kadar Wordsvvorth'n, W hitman kadar Em ersonun da askcsis'ylc karlar.
Stevens'm yars kadar gl olan hibir modem air bu denli b
yk bir kendi kendini budamay tercih etm em i, bir sonradan gelen
olmak adna igdsel itkiyi onun kadar feda etmemitir. Freud
kendisini gzden geirerek, en sonunda, endieyi retenin bastrma

* Stevens'm "World without Peculiariy" iirinden, -y.h.n.

ASKESIS YA DA ARINMA VE TEKBENCLK

161

deil, bastrmay retenin endie olduu sonucuna varmt; Stevens'n iirleri batan uca bu farkndal rnekler. Tahayyl dze
yinde Stevens hem benin hem de idin rgtl, hatta birbirine kar
rgtlenmi sistem ler olduunu biliyordu, ama belki de Stevens
m beninin ncelik ve zgnlk konusundaki endielerinin, idinin
onun seleflerini zmsemesi -bylece selefleri onda sansrc g
ler olarak deil, hemen hemen igdsel yaam n eitli trleri ola
rak i yrtyordu- tarafndan ilanihaye tahrik edildiini bilm em e
si daha iyiydi. Mizac bakmndan romantik bir hmanist, endiele
ri bakm ndansa indirgemeci bir ironici olan Stevens yerli ve ya
banc iirsel tnlarn artc bir harmanlan haline geldi. Stevens
bize en gl m odem iirin askesis yoluyla yaratldn gsterir,
am a aadaki iirde yapt Emerson yanl-okum asnda olduu
gibi, yanl okum ann korkun zorunluluklarndan bir kurtulabil
mi olsa yapabilecei eyleri genelde kendini tuttuu iin yapam a
m olduunu dnerek zlmemize neden olur.
kindi bir m em badr b esb elli,
D urgunluktan teye gid em ey ecek denli en gin , yanardner o denli.
D nced en geri kalm ayacak denli benzer d nm eye
Ana babalarn en karanl, en karanl atalarn
G nlk ihtiam tefekkrn,
K endine has sktlarla g e lip geen .
D nyoruz, o halde, gn e parldasa da parldam asa da.
D nyoruz rzgr ayrdaki bir gln stnden h a fif h afif
kaydka.
Yahut s zc k lerim izin stne rtler rtyoruz nk
Ayn rzgr, y k selip y k selip , bir se s karyor
K n bitm eye yakn son susuu m isali.
E sk isinin yerine geen yen i bir lim
Bir an d n ceye dalyor bu fantazi stne.
H esab v erileb ilecek bir insan aryor.*

* Stevensn "Looking Across the Fields and Watching the Birds Fly" iirin
den. -y.h .n .

162

ETKLENME ENDES

Aklanabilecek bir insan aray, byk Em ersoncu ryann

kltlmesi demek olan bir aray: Emerson'un verdii adla b
yk bir Yenilgi deil, ileci ruha uygun bir yenilgi ya da iirin ken
di yenilgisi olma tehdidini de iinde barndrr.

Alt

Hi Liman yok.
Uyku yok, lm yok;
Diri diri lyor grnen.
EM ERSO N

Apophrades

ya da
llerin Dn

Empedokles ruhumuzun lnce geldii atee geri dndn sa

vunmutu. Fakat hem sululuum uz hem de her daim potansiyel
dahiliim iz olan daim onum uz bize ateten deil seleflerimizden
gelmitir. alman enin geri dndrlmesi gerekiyordu; daimon
hibir zaman alnm am, miras braklm tr ve lm geldiinde
ephebe'ye, yani ayn anda hem suu hem de tanrl kabul edebile
cek olan sonradan-gelene aktarlmtr.
Tahayyln soykt hibir zaman ruhun izini srmez, aksine
daimonun ocuklarnn izini srer, ama bu ocuklar arasnda ben
zerlikler boldur:
Bir hayat bakasna cez a olabilir bazen.
O lun hayatnn babannki iin olduu gibi.*

Bir gl airin eserinin, selefin eserinin kefaretini dedii de

sylenebilir am a sonraki vizyonlarn ncekiler pahasna kendileri
ni temizlediklerini sylemek daha doru olabilir. Fakat gl l
ler hayatta olduu gibi iirde de geri dnerler ve de yaayanlarn
hayatn karartmadan geri gitmezler. Tm yle olgunlam gl
air llerle revizyonist ilikisinin bu son aam asnda zellikle sa
vunmaszdr. Bu savunmaszlk en ok.da nihai bir netlik arayan i
irlerde, salt gl aire ait olan yetenein (ya da bizim onun esiz
yetenei olarak hatrlamamz istedii yetenein) kantlar olmaya,
nihai bildirim ler olm aya alan iirlerde bariz bir ekilde grlr:

* Stevcns'm "Eshetique du Mal" iirinden, - .n .

166

ETKLENME ENDES
K alklm , m ekn niyetin e
Belirdi orman v e nehirlerle dolu bir m anzara.
G pegndz oldu u halde im di.
B ild i im iz gneten daha tatl bir k hu zm esi,
Y ayld b ild iim iz dnyaya, her yer
Tek bir unutu m elod isin d e dokunm u
Byl seslerle doldu, hayret uyandrc his...*

Burada, son dem lerinde, Shelley W ordsw orthun "Intimations"

kasidesinin dehetine bir kez daha alr ve selefinin "sradan gn
na teslim olur:

- B e n kalabaln iinde
S r k len d im - beni, fazla bekletm edi trl iekler;
B en i, ne g lg e ne de yalnzlk,
B eni, ne u akan ayn unutkanlk veren trksB eni, ne de kendi hareketiyle devinen
O eski Suretin H ayali - lkin o k u vvetli frtnann
En youn dalgalar arasnda
Savruldum , atm barm alm o k abuk kesilen
O sou k n iklimine.**

Shelley'nin bu son vizyonunu grd I822'ye gelindiinde a

ir Wordsworth oktan lmt (insan W ordsworth ise Shelley'den
28 yl daha sonra, 1850'de lmt). Fakat gl airler ller a
sndan geri dnmeyi srdrrler ve yalnzca dier gl airlerin
yar-gnlsz aracl sayesinde bunu baarabilirler. Nasl geri
dndkleri belirleyicidir, zira salam dnerlerse o zaman geri d
n sonraki airleri kuvvetten drr, bunlar sefalet iinde, kendi
balarna tatmin edemedikleri bir tahayyl yoksunluu iinde son
lanm kiiler olarak hatrlanmaya -tab ii eer hatrlanrlarsa- mah
km ederler.
*, ** Shelley'nin "The Triumph o f Life" iirinden, -y.h.n.

APOPHRADES YA DA LLERN DN

167

Apophrades, yani llerin eski evlerini igal etm ek zere geri

dndkleri kasvetli ya da anssz gnler en gl airlerde grlr,
ama bunlarn en gllerinde bu son ak bile arndran byk ve
nihai bir revizyon hareketi vardr. Yirminci yzyln en gl air
leri olan Yeats ve Stevens ve on dokuzuncu yzyl sonlarnn en b
yk iki airi Browning ve Dickinson revizyon kategorilerinin bu
en kurnazca olannn canl rneklerini verebilir. Zira bu airlerin
hepsi seleflerine kar ncelii ele geirip bunu tuhaf bir ekilde
koruyan bir slup elde etmilerdir, dolaysyla zamann istibdat
neredeyse altst edilir ve aknlk anlarnda atalarnn onlar tak
lit ettiine inanabiliriz.
Bu fenomeni Borges'in zekice igrsnden (sanatlar selefle
rini yaratrlar: rnein Borges'in Kafka's Borges'in Browning'ini
yaratmtr) ayrm ak istiyorum. Ben daha arpc ve (muhtemelen)
absrd bir eyi kastediyorum ki o da u: air selefini kendi eserin
de yle bir yere yerletirir ki selefin eserindeki belli pasajlar onun
kendi yceliinin rnleri olarak deil de baarsn [sonradan ge
len] airin baarsna borlu olan, hatta [sonradan gelen] airin da
ha ihtiaml olmas yznden baars (zorunlu olarak) azalan rn
lermi gibi grlr. Gl ller geri dnerler, ama bizim renkleri
mizle ve bizim seslerim izle konuarak, en azndan ksmen, en azn
dan belli anlarda, kendilerinin deil bizim kalclm za delalet
eden anlarda geri dnerler. Eer tamamen kendi kuvvetleriyle geri
dnerlerse, o zaman zafer onlarndr:
Zirvenin srtlar rktyor yine de
lmlere yahut sevgililere dertlendiimizde;
Muhayyilenin ii olamaz hepsi
In bu nihai mevziinde; yaamaya cret eder
Bir ku olmay brakan, ne ki rpar kanatlarn
eylerin muazzam lsz boluuna kar."
Roethke bunun "ge dnem Roethke iiri" olmasn umuyordu,
ama heyhat, The Tower ve The Winding Stair'm Yeats'idir bu. Ro
ethke unun da "ge dnem Roethke iiri" olmasn umuyordu ama
heyhat D rt K uartet\ek\ Eliottr o da:
* Theodor Roethke'nin "The Dying Man" iirinden, -y.h.t.

168

ETKLENME ENDES
Btn yolcu lu klar ayndr kanm ca:
leriye dorudur hareket, bir iki yalpa vurur.
Sonra bir m ddet k en d im izle kalp babaa.
K en d im izle urar, kend im ize alrz...*

Transport to Sum m er a Stevens olan "ge dnem Roethke

iiri" vardr, bir de Lilacs' ta W hitm an olan "ge dnem Roethke
iiri" vardr, ama m aalesef "ge dnem Roethke iiri" olan ok az
"ge dnem Roethke iiri" vardr, zira Roethke'de apophradcs y
kn olarak gelm itir ve onun kuvvetini alp gtrm tr (zira yine
de bu kuvvet bir zam anlar gereklem i ve kendine ait bir ey hali
ne gelmiti). Roethke'de olumlu, revizyonist anlamyla bir apophrades rnei bulamayz; Yeats'te ya da Eliot'ta, Stevens ya da W hitman'da bize Roethke tarafndan yazlm gibi gelebilecek bir pasaj
yoktur. Tennyson'n The H oly G rail'inin muazzam pisliinde, Percival ykc arayna giriirken, biz de Kraliyet airinin orak lJre'den fazlasyla etkilendii gibi bir sanrya kaplabiliriz, zira Eliot
da apophrades'i geri dndrm e konusunda ustalamt. Ya da bu
gnlerde, John Ashbery'nin (The Double Dream o f Spring kitabn
da yer alan) gl iiri Fragm enttaki baars bizi Slevens'a geri
dndrmesi ve biraz rahatsz edici olsa da belli anlarda Stevens'n
Ashbery'ye ok benzediini kefetmemizi salam olm asdr ki
ahsen byle bir baarnn mm kn olabileceini dnmezdim.
Olumlu apophrades'in gzellie ekledii yabanilik, en iyi r
nekleri Pater'de bulunan trden bir yabaniliktir. Belki de tm Ro
mantik slup, tepe noktasnda, yaayanlarn klna brnm l
lerin baarl bir ekilde tecelli ediine dayaldr, sanki l airlere
sonradan, yaarken bulduklarndan daha esnek bir zgrlk veril
mi gibi. Le M onocle de M on Oncle'daki Stevens ile Stevens'n en
meru evlad John Ashbery'nin Fragment'\ arasndaki farklara ba
kalm.
B udala bir lim m isali, bakyorum , akla
Krpe bir zih ne d een kadim m anzaraya.
G eliyor, iek len iyor, m ey v e veriyor, lyor sonra.

* Roethke'nin "Meditations of an Old Woman" iirinden, -y.h.n.

APOPHRADBS YA DA LLERN DN

169

Bu basit mecaz bir hakikat yolunu ak ediyor.

ieimiz lm. Bundandr meyveyiz biz.
Altuni iki sukaba yaylm asmalarmza.
Gz havasnda, savrulmu ayazla.
Grbzlk, semizlikle bozulup ucubeye dnm.
Siilli kabaklar gibi asl duruyoruz, yol yol ve ual,
Glp geen gkyz grr ikimizi,
rten k yamurlaryla ykanp kabua dnmz.
-L e Monode, VIII
Kan portakal gibi tek bir szlmz var
Tmyle yrekten ve etten, hem grebiliyoruz
entiklerin tozu iinde muhayyilemizin
Etrafnda dnd merkezi. Velhasl,
Eski yollar ss ve eklentiden baka bir ey deil
Etrafmz deitirmeye kastedilmi, bir in misali.
Glnecek bir ey yok bunda.
Muhayyel bir doyum,
Muvazenesizliimizin zn ekip ayrmak,
Ve yine lale misali ban zenle dik tutmak.
Fragman, XIII
Eski bir etkilenm e gr bu ktalardan kincisinin ilkinden "t
rediini" syleyecektir, ama bir revizyon kategorisi olarak apophrades'i bilirsek Ashbery'nin l airle girdii istemdt mcadele
den nispi bir baaryla kt aa kar. Bu zel tn nemli ol
makla birlikte Stevens'ta merkezi bir yere sahip deildir, am a kor
kun bir glkle bundan her kurtulabildiinde Ashbery'yi byk
air yapan tn budur. Bugn Le Morocle de Mo O n de' Stevens'm
dier iirlerinden ayr okuduum da, A shbery'nin sesini duymadan
edem iyorum , zira bu tarza o el koymutur, kanlm az olarak ve
belki de sonsuza dek. Fragmenf okuduum da genellikle Stevens'
n farknda olm uyorum , zira onun varl tehlikesiz hale getirilm i
tir. Ashbery'nin ilk iirlerinde, ilk kitab Som e Treesin vaadi ve gr
kemleri arasnda Stevens'm m uazzam tahakkm nden kanmak
mmkn deildir, geri yine de ustadan bir sapm a (d in a m e n ) ok
tan gereklem itir:

170

ETKLENME ENDES

Gen adan bir ku evi koyuyor

Mavi denize nazr. O yryp gidiyor
Ku evi kalyor. Dierleri kageliyor
imdi, ama kutularda yayorlar.
Deniz bir duvar gibi koruyor onlar.
Tanrlar bir kadnn izgi iziine
Tapyorlar, denizin glgesinde
Yazmaya devam eden.
arpmalar, haberlemeler mi var sahilde
Yoksa btn gizemler srra kadem mi bast
Kadnn gidiiyle? Bahsi geer mi kuun
Dalgalarn tutananda, toprak m ykseldi yoksa?
-L e Livre est sur la Table, II
Bu M avi Gitarh Adam n tarzdr ve sertliine dayanamad bir
vizyondan acilen sapm aya alr:
Talarn zerindeki sarmak ar ar
Dnyor taa. Kadnlar
ehirlere, ocuklar tarlalara
Dalgalardaki adamlar denize dnyor.
Bir falso var bu akorda.
Deniz kapaklanyor adamlarn stne
Tarlalar kstryor ocuklar, bir ot
u tula ve ona yakalanm btn sinekler.
Kanatsz bacaksz ama capcanl
Falso daha da byk bu akorda.
Zamann kamndaki karanln
Derinliklerinde, byyor zaman ta zerinde.*
-Mavi Gitarl Adam, XI

* Wallace Stevens, Mavi Gitarl Adam, ev. Asl Bien, stanbul: yi eyler,

1997. -.n.

APOPHRADES YA DA LLERN DN

171

lk Ashbery iiri aram zda "arpmalar, haberlemeler" oldu

unu ima eder, hatta zihinlerim iz karsnda hkim iyetini ilan eden
bir duyu evreni olan denizle karlaldnda bile. Fakat ebeveyniir, benzer bir yan-rahatla dnecek olsa da, "arpmalarmz,
haberlem elerim iz" denizin byk ritimleri karsnda sesini du
yurduunda "falsonun daha da bydne dair daha da youn bir
farkm dalkla airi ve okurlar rahatsz eder. lk Ashbery iirsel ba
basn yum uatmak iin boa aba harcarken. Fragment'taki olgun
Ashbery selefini daha btnlkl bir ekilde kabul ediyor grnd
nde bile selefini devirir, hatta ele geirir. Babann tutanaklarnda
ephebe'den hl bahsedilm iyor olabilir, ama kendi vizyonu ilerle
mitir. Stevens son aam aya kadar neredeyse her zaman ikircimde
kalmtr, airin zihninin lm evreni ya da yabanclam nesne
dnyas karsnda galip gelebileceini iddia eden Yksek Roman
tik dnceye sk skya balanmay ya da bunu reddetmeyi baa
ramamtr. A dagia'da dnyann kendisini her A llahn gn iirde
dzenlem ediini syler. Asaleti i ama umutsuz mezi Ashbery,
gndelik hayattan kendisini bir iir halinde dzenlemesini niyaz
edebilm ek iin yanl okuma diyalektiine cret etmitir:
Peki ama ne mana karabilirim bundan? Parltsndan
Birbirinden farksz birok haczin
leyen ele yaplan, bir hkm gibi ama
Nazar havasnda hala? ki kiinin
Bu gurupta arpabilmesi biimsizce toplayclk
Devri ald demek oluyor:
htiaml ve kurakt mekn. Skc akamlarda
leriki aylarda hatrlayacakt, o anomalinin sylediklerini
Yaklaan hava alametleri altnda
Bozaran dank sahiller misali szckleri.
Fragm ent'n bu son ktas Ashbery'yi dn dola yine Le Livre est
sur la Table'z geri getirmitir. "Sahilde arpmalar, haberlemeler"
vardr, am a bunlar "bu gurupta arpabilm ektedirler". lk iirdeki
"toprak m ykseldi?" sorusu ksmen kahverengi, birbirinden kopuk
sahillerle olum suz, ama ksmen de "yaklaan hava alametleri"yle
olumlu cevaplanr. Fragment'n baka bir yerinde, Ashbery unlar
yazar: "Byle hkm verdi ata ve her ey / tam onun dedii gibi ol

172

ETKLENME ENDES

du, ama komik bir biimde." Olumlu apophrades'in kuvveti bu arayya hakl olarak Soonest M ended (En abuk Onarlan) adn
verdii darbmesel iirin kat bilgeliini verir. iirin sonu yledir:
... kabul etm eyi renm ek
azar azar datlrken zor anlarn sadakasn,
Zira eylem dir bu. bu em in olam am a, bu dikkatsiz
H azrlan, saban izin e tohu m lan atm ak.
U nutm aya hazrlanm ak v e geri dnm ek daim a
B alam aya dem ir atm aya, ok eskilerde kalan o gne.

Burada Ashbery iir slubunun gizemlerinden birini baarm

tr, ama bunu yalnzca yanl okumann bireyletirilmesi yoluyla
yapmtr.
iir slubunun gizem i, her gl airde gzellik olan cokun
luk, olgun benin kendi bireyselliinden ald ve narsisizmin gize
mine indirgenebilecek hazza benzer. Freud buna asal ve normal
narsisizm adn verir, "kendini korum a igdsnn bencilliinin
libidinal tamamlaycs." Gl airin iirine, kendisi olarak, duy
duu sevgi dier btn iirlerin gerekliini dlamak zorundadr,
dlanam ayan tek bir ey hari ki o da selefin iiriyle ilk bata ken
disini zdeletirm i olmasdr. Freud'a gre, balangtaki narsi
sizmden her trl kopu ben'in geliim ine yol aar ya da bizim sz
cklerimizle, bir revizyon kategorisinin zdelemeden uzaklaa
cak ekilde her kullanm , genel olarak iirsel geliim ad verilen
srecin ta kendisidir. Eer her nesne-libidonun kkeni gerekten
de ben-libidodaysa, o zaman her ephebe nin en bata yaad bir
selef tarafndan bulunm a deneyiminin yalnzca ar z-sevgi yo
luyla mmkn olduunu varsayabiliriz. Apophrades iinin ehli bir
tahayyl tarafndan, kuvvetini koruyan gl air tarafndan idare
edildiinde, llerin dnnden ok en bata iiri mmkn klm
olan o ilk cokunun, kendinden duyulan cokunun geri dnnn
kutlanmas haline gelir.
Gl air aynaya baktnda dm selefinin suretini arar ve
ne selefini ne de kendisini grr, aksine Gnostik ikizini, hem onun
hem de selefinin olm aya can att, ama olmaktan korktuu karan
lk tekilii ya da antitezi grr. Bu en byk kanmadan olumlu
apophrades'in kompleks tavr ortaya kar ki Browning, Yeats ve

APOPHRADES YA DA LLERN DN

173

Stevens'n son aamalarn mmkn klm bdur - hepsi de yall

a kar zafer elde etm i airlerdir. Asolando. Last Poems and
Plays ve Stevensm C ollected Poems' indeki (Toplu iirler) "The
Rock ksm, apophrades'in artc tezahrleridir ki bu apophracfesin niyet ve sonularndan biri de farkl okum am z salamaktr
- yani W ordsworth, Shelley, Blake, Keats, Em erson ve Whitman'i
farkl okum am z salamaktr. Sanki byk m odem airlerin son
aamas m r boyu savunulan inanlarn son birer teyidi ya da tek
zibi olarak deil de, daha ziyade atalarn nihai konumlan ve indir
genmesi olarak var olmutur. Fakat bu bizi apophrades'm merkezi
sorununa gtryor: Etkilenme endiesinden farkl olarak hl bir
slup endiesi var mdr, yoksa bu iki endie artk birlemi midir?
Eer bu kitabn argman doruysa, o zaman son yzylda yazl
m iirlerin ounun gizli konusu etkilenm e endiesi olmu de
mektir: her airin, icra edecei tek bir eserin bile kalmam olma
sndan duyduu korku. ok ak ki edebi standartlar olduu srece
bir slup endiesi de olmutur. Fakat etkilenme kavram nn (ve a
irlerin buna elik eden m aneviyatnn) Aydnlanma sonras ikicili
iyle birlikte deitiini grdk. Etkilenme endiesinin balama
syla birlikte slup endiesi de deim i midir? Artk tm yeni air
lere katlanlm az gelen, slubu bireyletirme yk etkilenm e endi
esi gelim eden nce bu denli byk bir yk myd? Bugnlerde
herhangi bir airin ilk kitabn elimize aldmzda, farkl bir ses
duymak istiyoruz (mmknse) ve eer ses seleflerinden ve akran
larndan bir ekilde farkllamam sa, o zaman ses ne sylemeye
alrsa alsn genellikle dinlemeyi brakyoruz. Dr. Samuel
Johnson etkilenm e endiesi konusunda keskin bir ideale sahipti,
ama her yeni airi yeni bir konunun ilenip ilenmediini sorarak
okurdu. Gray'den nefret eden Johnson yine de onun iirinde zgn
grd m efhum larla karlatnda kendisine en byk vgleri
dzmekten geri durmamt:
C hu rchyard'da her zihinde bir ayna bulan im gelerden ve her gnlde
yanks duyulan duygulardan geilm iyor. O y s a esirgem ek iin diye bala
yan drt kta kanm ca zgndr: Bu mefhumlar daha n ce baka hibir
yerde grm edim ; fakat bunlar burada okuyan biri, kendisini her zaman bu
duygulan hissettiine ikna eder. Gray sk sk bu ekilde yazm olsayd,
kendisini sulam ak bouna, vm ek de yararsz olacakt.

174

ETKLENME ENDES

Her okurun hissettii ya da hissettiine ikna edildii zgn m ef

humlar, bu Johnson'n pasajnn hretinin grmemize izin verdiin
den daha zordur. Johnson u ktalar zgn bulmakta hakl myd?
Oysa esirgemek iin horgrden bu kemikleri bile
Yalandan bir abide dikilmi uraca.
Sslenmi hoyrat uyaklar ve biimsiz heykellerle
Avu ayor bir i ekiin ereti senasna.
Cahil ilham perisice sylenmi adlan, yllar
an ve at mertebesiyle tazmin ediliyor:
Ve savuruyor etrafa nice kutsal yaz
Kyl ahlaky lmeye irat ediyor.
Ll Unutkanlk kime yem oldu.
Bu ho, endieli varlk, hi el ekti mi
Neeli gnn scak yresinden ayrld,
Geriye bakp bir kez olsun hasretle nazar etti mi?
Mfik bir bara yaslanm ruhun veda edii.
Birka damla hayrat yaa muhta kapanan gzleri:.
Kabirden dahi feryat ediyor tabiatn sesi.
Kllerimizde dahi yayor onlarn bildik alevi.*
Swift, Pope'un O dysseids, M ilton'm Belial'i, Lucretius, Ovidius ve Petrarch, hepsi de Gray'in bu iirdeki selefleri arasndadr, zi
ra muazzam bilgili bir air olarak Gray neredeyse mm kn olan
btn edebi atalaryla kasten iliki kurmadan nadiren yazmtr.
Johnson muazzam bilgili bir eletirmendi; bu ktalar neden sahip
olmadklar bir zgnlkten tr vmt? Johnson'n kendi en
derin endielerinin bu pasajda aka ifade edilmesi cevaplardan
biri olabilir. Keza kiinin kendisinin daha da derinden hissettii
ama ifade etmesi engellenen eyleri syleyen bir adan bulma
s onu iirde aslnda olduundan daha fazla zgnlk bulunduuna
inandrm olabilir. G ray'in ktalar etkilenme endiesinin bizden
esirgedii asgari ve mecazi lm szl ister. Johnsonn keskin
duyarll edebiyatta ne zaman taze bir konu bulsa, hi ekinm e

* Thomas Gray'in "Elegy Written in a Country Churchyard" iirinden, -y.h.n.

APOPHRADES YA DA LLERN DN

175

den syleyebiliriz ki bu bulgularda Johnsoncu bir bastrma da dev

rededir. Fakat Johnson gayet evrensel bir okur olduundan, dier
pek ok okurda grlen bir eilim sergiler ki bu eilimi bulmann
en kesin yolu da kendi zihinlerimizde kandmz mefhumlardr.
Gray'in slubundan nefret eden Johnson, onun iirlerinde slup en
diesi ile etkilenm e endiesinin birbirinden ayrlamayacan anla
mt, fakat Gray'i, kendini korum a endiesini daha genel bir pathos halinde evrenselletirdii bir pasaj sayesinde affetmiti. Fukara
arkada Collins zerine yazan Johnson u gzlem de bulunduun
da aklnda Gray vardr: "Eskimi olana, hem de artk canlandrm a
ya layk olm adnda yknmtr; ve szcklerini bilinen dze
nin dna karr; anlalan bu konuda sonradan hrete aday ola
cak dierleri gibi o da dzyaz yazmyorsam iir yazyorum dur di
ye dnmtr." Johnson zgnlk ykn ve slup sorununu y
lesine birletirmi gibidir ki zararl olduuna kanaat getirdii slu
bu reddedebilir ve bu redle yeni bir konu sunulmadn kastediyor
olabilir. Dolaysyla, yeni bir airde ierii bolayp tonunun birey
sel olup olm adna taklan bizlerin kartym gibi grnmesine
ramen Johnson atamzdr. En ge 1740'lara gelindiinde slup en
diesi ve grece yeni olan etkilenm e endiesi son otuz-krk ylda
zirvesine ulam gibi grnen bir kaynam a srecine girmiti.
Ayn kaynamann pastoral atta ve bunun trevlerinde de
merhale m erhale tezahr ettiini grebiliriz, zira bir airin selefi ya
da daha sk olarak kendi kuandan baka bir air iin mateminde
genellikle airin en derin endieleri su yzne kar. Bion'un m ate
mini tutan Moschus iirin ldn beyan ederek balar, nk "o,
gzel arkc, lmtr":
Siz, gr yapraklarnda aalarn matem tutan blbller,
Haber edin Bataklk Orkidesinin yetitii
Sicilya sulanna, oban Bionun ldn,
Ve Bionla beraber trknn de ldn,
Dor ozanlnn can verdiini.
Balayn, siz SicilyalI Mzler, balayn mersiyeye.
Ama M oschus daha The Lam ent fo r Bion bitm eden, kendisini
ister islem ez mutlu eden bir keifte bulunur: btn trkler Bion'la
birlikte lmemitir:

176

ETKLENME ENDES
... ne ki size talyanca elem in m ersiyesini sylyorum .

oban iirine yabanc olm ayan, am a ocuklarnza rettiiniz

Dor M z nn varisi olan ben. Sizin annaannzd bana bu;
B akalarna servetinizi braktnz, bana
ozanlnz.
Balayn, siz SicilyalI Mzler, balayn m ersiyeye.

Byk pastoral mersiyeler, hatta airler iin yazlan btn b

yk mersiyeler znt ifade etmekten ziyade, airlerinin kendi ya
ratc endielerini dile getirir. Bu nedenle teselli olarak kendi hrs
larm (Lycidas. Thyrsis) nerirler, yok hrsn tesine gemilerse de
(.Adonais, Whitman'in Lilacs'\, Swinburnen Ave Atque Vale'i) unut
may vazederler. Zira bir revizyon kategorisi olarak apoplrades'in
en byk ironisi, sonraki airlerin, yaklaan lmle burun buruna
geldiklerinde seleflerinin lm szln baltalam aya alm alar
dr, sanki bir airin sonraki yaam baka bir airin hayat pahasna
metaforik olarak uzatlabilirm i gibi. Shelley bile, yce bir dille in
tihan iledii Adonais'te -sa lt ilgisizlii korkutucu derecede aan
bir iird ir- Keats'i bir ei daha olm ayan kahramanc doalclk .ye
teneinden mahrum brakr. Adonais, Orfeusu Shelley'nin "skc"
ve "youn" diye grd bir doay dntrm ek iin ileyen bir
Gcn paras olur. Keats'in, Alg Atomlar denebilecek, Tanr'y
gren, bilen, dolaysyla Tanr olan doal zeklardan ald haz,
Shelley'de Tin'in uuunu ketleyerek gereksiz safralardan duyulan
sabrszla dnr. Seleflerine ve adalarna kar taknd tu
tum bakmndan Shelley Aydnlanma sonrasnn gl airleri ara
snda bu zamana kadarki en cmert airdi, ama yanl okuma diya
lektiinin son safhas onda bile ilemek zorundayd.
ngiliz ve Amerikan iiri en azndan M iltondan beri ciddi bir
ekilde yer deitirmi Protestanlk ilevi grm tr ve son yz
yln aka dini temal iirleri de ounlukla baarsz olmutur.
Protestan Tanrs bir nsan olduundan, airlere kar babalk rol
n engelleyici Selef figrne brakmtr. Collins'e gre Baba Tan
r, John M ilton'dr ve Blake'in ilk balarda Nobodaddyye* at is* William Blakein insan klna brnm Hristiyan tanrsn ifade etmek
iin kulland alayc ifade. Nobody (hi kimse) ve daddy (baba) szckleriyle
yaplan bir sz oyununu ("Hikimbaba") iermektedir, -.n.

APOPHRADES YA DA LLERN DN

177

yan bayra, Book o fU rize riin kalbini oluturan ve The FourZoas'

u kozm olojisinde ok daha rahatsz bir ekilde batan sona gezinen
Kayp Cennet'e ynelik hicivli saldryla tamamlanr. Sakl konusu
etkilenm e endiesi olan iirler doal olarak Protestan m izaca sahip
tir, zira Protestan Tanrs ocuklarn her zaman u iki byk emrin
korkun amazyla yaltyor grnr. "Benim gibi ol" ve "Benim
gibi olmaya yellenme".
Tanrlktan duyulan korku pragmatik olarak iirsel kuvvetten
duyulan bir korkudur, zira ephehe bir air olarak yaam dngsne
baladnda her anlam yla bir kehanet srecine adm atar. Gen a
ir, der Stevens, bir tanrdr, ama yal airin bir berdu olduunu da
eklemeden gemez. Eer tanrlk olacaklar harfi harfine bilmekten
ibaret olsayd, o zaman her nne gelen air olurdu. Fakat gl a
irin gerekten bildii ey srann kendisinde olduu, kendi nn
parldayaca bir iir yazacadr. Fakat bir air kendi sonuna bakt
nda gem i iirlerinin iskeletlerin dnd ey olmadna dair
salam kantlara ihtiya duyar ve seleflerinin kehanetlerini kendi
amaz diliyle bu kehanetleri temelden yeniden yaratarak gerek
letirecek seilmilik kantlan arar. Olumlu apophrades'in tuhaf b
ys budur.
Son aamasndaki hayaletvari younluu, lakayt bir iddet - o
unlukla iddet uruna id d et- arzusuna karm olan Yeats, kendi
diliyle lleri geri dndrmek konusunda parlak bir baar elde et
miti:
A ltta, n afile did ien dalgalar
H iddetli ve cok u n , yoklam ak zere grledi
G em inin om urgasnn ev ik ve am az hareketini.

A m a o yolunun alab ilecei se ss iz derinliklerde.

Parlak kam eriyelerde l m s z suretlerin durduu yerde
H uzursuz gelgitin alkantsnn altnda

Ve zd ikinci ocu kluu n kundaklarnn

D okunm u im gelem in i, derken son beiin i.
Tabutunu alp durduu oyuktan.
Bir hen d ee frlatp att nefretle.

178

ETKLENME ENDES

The Witch o f Atlas' okurken Shelley Yeats'i ok derinden oku

mu ve Bizans iirlerinin tonal karmaklklarn zihninden hibir
zaman atamayacakm gibi gelir bize. Ayn olguyla u iirde de kar
layoruz:
G nein bcek .
H kim iyetinin nee kayna!
A tm osferin denizcisi;
Havadaki dalgalarn yzcs;
Aydnln ve len in seyyah;
Hazirann Epikrcs:
B ekle, rica ederim, ben vzltn
D uyabilecek yaknla gelen e kadar,O nsuz her ey farksz ehitlikten.

Onsuz her ey fa rksz ehitlikten - kukusuz bu Dickinson ol

maldr, ama aslnda Em erson'un The Hmhle-Bee'sidir (Dickinson1
m holandn kabul ettii bir iir). rnekler boldur; Milton ziya
desiyle kendine has slubuna ram en belli yerlerde W ordsworth'n
etkilerini gsterir; Wordsworth ve Keats Stevens'tan izler tar; The
Ce/c/'deki Shelley, Browning'den tremitir; W hitman zaman za
man Hart Crane'in cazibesine fazla kaplm grnr. Am a bu feno
meni estetik kartndan -szgelim i The Scholar-Gipsy ve Thyrsis'i
okuyup da Keats'in kasidelerinin zavall A m olda yer brakmam
olduunu grmenin utancndan- ayrmay renmemiz nemlidir.
Keats, Tennyson'dan ve Raphael ncesi airlerden, hatta Pater'dan
fazlasyla etkilenm i gibi grnebilir, ama asla Matthew Amold'un
vrisi olarak grnmez.
"l airler dierlerine yol versinler. O zaman bizi taa eviren e
yin ... nceden yaratlm olana duyduum uz hrmet olduunu da
hi grebiliriz." Deli Artaud, etkilenm e endiesini etkilenm e ile
onun kar-hareketi olan yanl okum ann birbirinden ayrlam aya
ca bir blgeye tamt. Eer sonradan gelen airler onu oraya
kadar takip etm ekten kanacaklarsa, l airlerin bakalarna yol
vermeye raz olmayacaklarn bilmeleri gerekir. Fakat yeni airle
rin daha zengin bir bilgiye sahip olmalar daha nemlidir. Selefleri
miz sel olup zerimize akar ve tahayyllerim iz bunlarn altnda ka

APOPHRADES YA DA LLERN DN

179

lp boulabilir, ama byle bir boulmadan tm yle kald tak

dirde hibir tahayyl yaam asla mmkn olmayacaktr. Wordsvvorth'n A raplarla ilgili ryasnda boulan bir dnya grmesi ilk
bata bir dehet uyandrmaz, ama daha nce bir llem e ryas g
rld bilindiinde bu his hemen uyanr. Ferenczi Thalassa: A
Theory o f Genitality adl kyamet eserinde tm tufan mitlerini bir
tersine evirm e olarak aklar:
B alangta hepsi de suda yaayan organizmalarn karlat ilk ve en
nem li tehlike boulm a deil llem e tehlikesiydi. D o laysyla A r Da'nn sel sularnn zerine ykselm esi, Kitab M ukaddes'te anlatld gibi
yalnzca bir kurtulu d eil, ayn zamanda ilk felaket olacaktr. Bu gerek,
m uhtem elen, karada yaayanlarn bak asna gre sonradan yeniden d
zenlenm itir.

Um utsuzca kendi Ar Dan ykseltm eye alan Artaud en

azndan sivri bir figrdr; ortaya bir sr m ezinin kmas bize
yalnzca, Yeatsin de dedii gibi, "hep soytarlk edilen bir yerde
yaadmz hatrlatr. Kendi gleriyle ortaya kmay hl baa
ran airlerjm iz seleflerinin yz yldr yaadklar yerde, Koruyu
cu Kenbi'nin glgesinde yayorlar.

* W. B. Yeats'in " 19 16 Paskalya Ayaklanmas" iirine gndermede bulunu

yor. Bu iiri Trkeye evirmi olan Ceva apan' izleyerek biz de "where mot
ley is worn" tabirini "hep soytarlk edilen yer" eklinde evirdik, -y.h .n .

Sonsz

Yol stne Dnceler

gn gece at srtnda gittikten sonra oray buldu, ama orann

bulunam ayacana hkmetti.
Bu nedenle durup dnd.
Oras buras olmalyd. Onu bulduysam ayet, o halde hibir an
lamm kalmad.
Yahut buras oras olamaz. O vakit hibir son yok. am a ben ken
dim klmedim.
Yahut buras oras olabilir. Ama ben onu bulm u olmayabilirim.
Hep burada varolmu olabilirim.
Yahut burada hi kimse yok ve ben burada ve buraya aidim sa
dece. Kimse de buray bulamaz.
Buras oras olmayabilir. O halde amacm ve anlamm var, ama
henz oray bulmadm.
Ama buras oras olmal. Ve ben oray bulam ayacam a gre,
ben ben deilim , ben burada deilim, buras buras deil.
gn gece at srtnda gittikten sonra oraya varamayp ye
niden yola dzld.
Yoksa oras m onu tammyordu yahut bulamamt onu? Yoksa
o m u baaram amt?
Hikyede birinin oray bulmas gerektii syleniyor sadece.
gn gece at srtnda gittikten sonra oray buldu, ama
orann bulunam ayacana hkmetti.

metis eletiri

Ren Girard
Romantik Yalan ve Romansal Hakikat
Edebi Yapda Ben ve te ki

Samuel Beckett
Proust

Tzvetan Todorov
Poetikaya Giri

Georg Lukcs
Roman Kuram

Roland Barthes
Yaznn Sfr Derecesi

Tzvetan Todorov
Fantastik

M ihail M . Bahtin
Dostoyevski Poetikasnn Sorunlar

Theodor W. Adorno
Edebiyat Yazlar

Franco M oretti
M ucizevi Gstergeler
Edebi Biimlerin Sosyolojisi zerine

Elaine Scarry
Kitapla Hayal Etmek

lan W att
Romann Ykselii
Defoe, Richardson ve Fielding
zerine ncelemeler

Adam Phillips
Hep Vaat Hep Vaat
Edebiyat ve Psikanaliz zerine
Denemeler

Paul de Man
Krlk ve Igr
ada Eletirinin Retorii zerine
Denemeler

Fredric Jameson
M odernizm deolojisi
Edebiyat Yazlar

Dorrit Cohn
effaf Zihinler
Kurmaca Eserlerde Bilincin Sunumu

Harold Bloom
Etkilenme Endiesi
Bir iir Teorisi