O u z A d a n r 1975te Paris 1 Pantheon-Sorbonne niversitesi Sanat ve Ar

keoloji EnstitOs''nden (Sinema-TV) lisans diplomasn ald. Ertesi yl ayn

kurumda yksek lisansn, 1979da da doktorasn tamamlad. 1994te pro
fesr olan Ouz Adanr o tarihten bu yana Dokuz Eyll niversitesi Gzel
Sanatlar Fakltesi Sinema-TV Blm Bakanl grevini yrtmektedir.
Sinema-TV yazarl, simlasyon, sinem a-TVde yaratclk ve semiyoloji
konularnda dersler vermektedir. Eserlerinden baslan unlardr: itsel ve
Grsel Anlam retimi, Sinemada Anlam ve Anlatm, Eski Dnyaya Yeni Bir
Bak (3 cilt), Baudrillardn Simlasyon Kuram zerine Notlar ve Syleiler,
Kapitalizm n ces i Evrensel Kltr/Zihniyetten Gnmze Osmanh ve te
kiler. ok saydaki eviri eserlerinden bazlar ise unlardr: Sinemada A n
lam stne Denem eler (Christian Metz), Sinema Estetii ve Psikolojisi (Jean
Mitry), Sessiz Ymlann Glgesinde ya da Toplumsaln Sonu (Jean Baudril!ard), retimin Aynas (Jean Baudrillard), FoucauUyu Unutmak (Jean Baudrillard), Sim lakrlar ve Simlasyon (Jean Baudrillard), aresiz Stratejiler
(Jean Baudrillard), Simgesel Dei Toku ve l m (Jean Baudrillard), Ahlak
Eitim i (Emile Durkheim), A nahtar Szckler (Jean Baudrillard), eytana S a
f lan Ruh ya da Ktln Egem enlii (Jean Baudrillard), tikel nsanda Ruh
Anlay (Lucien Levy-Bruhl), lk el Toplumlarda Mistik Deneyim ve Simgeler
(Lucicn Levy-Bruhl), Amerika (Jean Baudrillard).
A s l K a ra ro o lla o lu 1977 Ankara doumlu. Orta ve lise renim ini zmir
zel Saint Joseph Fransz lis e s inde tamamlad. Lisans eitimini 2000 yln
da, yksek lisans eitimini ise 2005 ylnda Ege niversitesi letiim Fakltesi
Radyo-TV Sinema blmnde tamamlad. u anda ayn blmde aratrm a
grevlisi vc doktora rencisidir.

NESNELER SSTEM
Jean Baudrillard
eviri: Ouz Adanr
Asl Karamollaolu

BOAZ
N VERSTES
Y A Y I N E V

J ea n B au d riliard
L e sy stm e d es objets
O dition s G allim ard , 1968
N esn eler S istem i
B T E K A., 2004
eviri O u z A d a n r, Asl K aram ollaolu 2008
Boazii n iversitesi Yaynevi
B oazii n iversitesi U ak savar Kam pusu
C en giz T op el Caddesi, G aran ti K lt r M erkezi, A rk a G iri
E tiler/stan b u l
bu press($bou n . e d u .t r
w w w .b u p re s s .o rg ,w w w .b u p ress.n et
T elefon ve fak s: (90) 212 257 87 27
S ertifik a No: 10821

Tm h ak lan sakldr. T a n tm am acyla ya p la ca k k sa a ln tla r

d n d a ya yn cn n ya zl izni o lm a k szn , h ib ir y o lla kop yalan am az,
ogaltlam az, ticari am alarla kullanlam az.
B a sk ya H azrlayan: Cem U an , Ergun Kocabyk.
Kapak T asarm : K erem Yein
Bask: G.M. M atb aaclk v e T ica rct A . .,
100 Yl M ah. M AS-ST, 1. C add e, No: 88, B aclar/stan b u l
Telefon : 0212 6290024-25
Birinci Bask: u b at 2010

Boazii University Library Cataloging in Publication Data

Baudriliard, Jean, d. 1929Nesnelcr sistemi /Jean Baudriliard; evirenler O uz Adanr,
Asl Karamollaolu
248 p.; 21 cm.
Includes biographical references
ISB N 978-605-4238-20-0
1.

Consumption (Economics) 2. Object (Philosophy).

3. Technology and civilization. 4. Values -P sych o log ica l

aspects. I. Title. II. Adanr, Ouz. 111. Karamollaolu, Asl.

BF778

indekiler
GR, 9
(A)

LEVSEL BR SSTEM YA DA NESNEL BR SYLEV, 19

I. E Y A L A R I D Z E N LE M E B M L E R , 21

Geleneksel Eya Yerletirme Biimi, 21 Modem Nesne Temsil

Etme Yeteneinden Yoksundur, 23 rn ek Alnacak Ev leri,
26 Dekorun Belli Bal Unsurlar, 26 Duvarlar ve Jk, 28 A y
dnlatma, 29 Aynalar ve Portreler, 29 Duvar Saati ve Zaman,
31 Ev Dekorasyonu Konusunda Sosyolojik Dnce retilebilir
mi?>32 Dekoratr Vatanda, 34.
II. O R TA M O L U T U R M A Y A YA R A YA N B E L L B A LI U N S U R LA R , 39

Bir Ortam Olutururken Dikkat Edilmesi Gereken Deerler:

Renk, 39 Geleneksel Renk Anlay, 39 Doal* Renk, 40
levsel Renk, 44 Scak ve Souk Renkler, 46 Ortama zg
Deerler: Malzeme, 47 Doal Ahap Malzeme, Kltrel Ahap
Malzeme, 47 Ortam Yaratma Mant, 49 rnek B ir Malzeme:
Cam, 51 Ortamla Nasl liki Kurulur, 54 Oturma Elemanla
r, 55 Kltr ve Sansr, 58 Ortamla Oluan Deerler, Yani
Jestler ve Biimler, 59 Geleneksel Jestler aba Gerektirir, 60
levsel Jestler Demek Denetim Demektir, 61 Yeni B ir Mdahele
Alan, 63 Asgari Dzeye ndirilen Boyutlar, 65 Basitletirme/
Stilizasyon, Kullanllk, Biim, 66 Simgesel Boyutun Sonu,
68 Soyutlanm G Ne Demektir, 70 levselci Masal, 72
akmak rneinde levsel Biim Aklamas, 73 Biimsel Bir
Yananlam rnei Olarak Araba amurluu, 74 Bir Bahane Ola
rak Biim, 77.
IH . S O N U : D O A L L IK VE LE V S E LLK , 80
EK: EV Y A A N T IS I V E A R A B A , 83
(B)

LEVSEL OLMAYAN SSTEM YA DA ZNEL SYLEV, 89

I. M A R J N A L NESNE: D E M E K E SK N E S N E D E M E K T R , 91

Ortamn Eski Nesneye Kazandrd Deer ya da Tarihsellik, 91

Eski Nesnenin Simgesel Deeri, yani Kken Masal, 92 Aslna
Uygunluk, 94 Neo-K3trel Sendrom Demek Onarm Demek
tir, 95 Ezamanllk, Artzamanllk, adlk, 99 Ters Ynde
Giden Bir Aklama y a d a lkel insana Gre Teknik Nesne, 1 0 1

 Eski Eya Pazar, 103 Kltrel Neo-Emperyalzm, 104.

II. K U R A LD I I BR S S TE M Y A D A K O LE K S YO N , 106

levi Soyutlanan Nesne, 306 Bir Tutku fadesi Olarak Nesne,

108 En Gzel Ev Hayvan, 1 10 Koleksiyonculuk, 112 Nice
likten Nitelie Gei ya da Ei Benzeri Olmayan Nesne, 113
Nesneler ve Alkanlklara rnek Olarak Saat, 116 Nesne ve
Zamandan Oluan Dng, 118 Kskanlk, Nesnenin Gzler
den Saklanmas Hapsedilmesi Demektir, 122 Nesnenin Yap
sn Bozan Sapknlk, 124 Nesnelerin Gdmlemc Gcnden
Gerekliin Gdmleme Gcne, 129 Kendi Kendine ekilen
Bir Sylev, 132.
(C)
GADGETLAR VE ROBOTLARIN YER ALDII BAKALAMI
VE LEVN YTRM BR SSTEM, 135

Teknik Yanalam rnei Olarak Otomatikleme, 137 levsel*

Aknlk, 138 ilevsel Garabet rnei Olarak Gadget, 142
Szde Bir levsellik rn ei Olarak Zmbrt (Le Macfin), 143
Bakalaan levlere rn ek Olarak Robot, 149 Teknolojik D
nmler zerine, 154 Teknoloji ve Bilinalt Sistemi, 160.
(D)
NESNELER VE TKETM STNE OTURTULMU
SOSYO-DEOLOJK BR SSTEM, 167
I. M O D E LLE R V E S E R LE R , 169

Sanayileme ncesine Ait Nesne ve Snai Model, 169 Kii

selletirilmi Nesne, 172 Seenekler Dnyas, 173 Kurald
(Marjinal) Fark zerine, 174 Hayal rn Modeller, 176 Mo
delden Seriye, 178 Teknik Yetersizlik, 178 Biimsel Yetersiz
lik, 181 S n f Fark, 183 Ayncahk Tannan Gncellik, 185
Kiinin Bana Gelenler, 188 Modellerin deolojisi, 189.
II. K R E D , 192
Tketici Yurttan Sahip Olduu Haklar ve Yerine Getirmesi
Gereken Grevler, 192 Tketimin n e Gemesi ya da Yeni Bir
Etik Anlay, 195 Satn Almaya Zorlanma, 196 Satn Alma
Adl Mucize, 198 Bir Ev Eyas Tanm Yapmann Zorluu,
199.
III. REKLAM, 203
Nesneler zerine Sylev ekmek ve Sylev eken-Nesne, 201
Dayatlan Reklam ve Bir rn Olarak Reklam, 202 Noel Baba

Mant, 203 Annelik Anlay ya da Airborne Marka Koltuk,

205 enlie Dntrlen Satn Alma Gc, 230 dllen
diren ve Bask Altnda Tutan kili Bir Sre, 213 Reklamn
Yaratmaya alt Toplum, 218 Pax amar [Deterjan (Les
sive Pax), 218 4 Reklam Yarmalar, 220 Garap, 221 Yeni Bir
nsanlk Anlay m?, 222 Kitlesel Koullandrma, 222 sm i
Olup Cismi Olmayan zgrlk, 225 Reklam/Nesneler Siste
mi Yeni Bir Dilyetisi midir?, 228 Reklam/Nesneler Sisteminin
Temel Yapsal Unsurlan ya da Marka, 229 Yaam dzeyi (le
Standing) Denilen Evrensel Kodun Aklamas, 236.
SO NU : N A S IL BR T K E T M " T A N IM I, 240

GR

u m uazzam nesneler dnyasn ani deiikliklere urayp

yok olan tropikal ve bu zul trler de dahil olm ak zere bir
bitki rts y a da bir hayvanlar dnyas eklinde snflandrabilir m iyiz? Gnm zde kent uygarlnn h zl yaam lar
n a tank olduu rn, ara ve gadget kuaklar karsnda
insan sanki hi deim eyen dengeli bir tr andrm aktadr.
Aslnda bu karm aann birok doal trde karlalan kar
m aklktan daha tu h a f olm ad sylenebilir. A ncak bu a ra
da insan denilen varln tm doal trleri snflandrm ak gibi
bir alkanlk kazanm olduunu biliyoruz. Bu ii sistem li
bir ekilde yapm aya balad gn, evresindeki teknik ve ie
yarar nesnelerin ansiklopedik boyutlara ulaan bir de liste
sini yaym lam tr. O gnden bu yana bu listeler ok dei
mitir. nk gnlk nesnelerin (m akineler hari) saysnda
inanlm az bir art grlm , gereksinim ler artm , retim
sayesinde de bu nesnelerin doum ve l m leri hzlanm tr.
Tm bu nesneleri adlandrm a konusunda byk bir szck
sknts ekilm ektedir. u halde gzle gr n r bir ekilde
deien nesneler dnyasn snflandrabilm ek v e betim leyici
bir sistem oluturabilm ek m m kn m dr? Bu durum da
nesne says kadar snflandrm a lt olaca kesindir. r
nein; boylanna, ilevlerine (nesnel ilevleriyle nasl bir iliki
iindedirler?), zorunlu kldklar (ok y a d a az, gelenekselle
mi veya gelenekselleem em i) jestlere, biim lerine, kullanm
srelerine, gn iinde ortaya k saatlerine (az ok dzenli
ve bilinli bir ekilde kullanlan), dntrdkleri m alzem e
y e, (kahve deirm eni konusunda bu durum ak seik bir
ekilde grlrken, bir ayna, bir radyo ya da b ir otom obil
konusunda ayn ey sylenem ez. Oysa her nesnenin dn
trd bir eyler vardr) kullanm dzeyindeki (zel, aile,
kam u, vs.) toplum sallk y a da ncelik derecesine gre vs. A s
lnda srekli bir yenilenm e ve oalm a eilim inde olan n es

10 Nesneler Sistemi

neler dnyas asndan btn bu snflandrm a yn tem leri

nin neredeyse alfabetik sralam a kadar rastlantsal olduklar
grlm ektedir, r n e in , yapsal bir snflandrm adan yoksun
Saint-Etienne Silah Sanayi irketi'nin katalogunda yer alan
alt blm lem elerdeki tanm lam alar, nesnelerin sahip olduk
lar belli ilevlere gre yaplm tr. Bu ilev ok k k ve dar
kapsam l karm ak bir ilem in edeerlisi olup h ibir anlam
sistem iyle ilikili deildir.1 Segfried Giedion (M echanization
Takes Command, 1948), ok daha stn niteliklere sahip bir
tr teknik destanda, nesnelerin tarihi geliim sreci iinde
ki ilevsel, biimsel ve yap sal zm lem esini yap ar; teknik
gelim eye bal toplum sal yap deiikliklerinden sz eder
ken nesnelerin nasl alglandklan; ilevleri dn da hangi
gereksinim lere yant verdikleri; ilevsel yaplarla i ie geen
ve kar karya kalan zihinsel yaplarn hangileri olduu;
gnlk yaam daki yerlerinin hangi kltrel, infrakltrel ya
d a transkltrel sistem ler stne oturtulmu oldu klan gibi
sorulara yant verm ekten kanmaktadr. Bu m etinde biz ite
bu trden sorular sorm aktayz. Sz konusu olan ey nes
nelerin ilevlerine gre blnm esi y a da zm lem eyi kolay
latrabilm ek am acyla onlar hangi snflara ve altsnflara
blm em iz gerektii deildir. Sorun insanlarn nesnelerle ili
kiye gei sreleri ve bunun sonucunda ortaya kan insani
ilikiler ve davranlar sistem atiidir.
Nesnelerin retip konutuu bir dile benzeyen bu az
ok tutarl anlam lar sistem i incelem esi her zam an ilevsel
betim lem enin tesinde y e r alan ve bu konuan sistem den
daha kesin bir yapya sahip olan teknoloji adl farkl bir yap
sal dzlem in varln zorunlu klmaktadr.
Oysa bu teknolojik dzlem in bir soyutlam adan ibaret
olduu sylenebilir, zira gnlk yaam da bizler nesnelerin
teknolojik zelliklerini nem sem eyiz. Oysa bu soyutlam a

1 Ancak byle bir katalog bastrlm olmas bile ok deiik anlam

lar iermektedir. Sunduu ok zengin isim listesi derin bir kltrel
anlama sahiptir, baka bir deyile bu katalogda yer alan nesneler
tpk bir masal kitab ya da yemek listesi gibi tasarlanm olup
sayfalar eviren insann bundan zevk almas beklenmektedir.

iri 1 1

kendisinden kam ann olanaksz olduu tem el bir gerek

liktir; nk evrem izde gerekletirilen radikal dnm
ler bu soyutlam ann bir sonucudur. Herhangi bir elikiye
dm eden nesnenin en som ut yannn bu soyutluk olduu
sylenebilir; nk teknolojik sre dem ek nesnel yapsal
geliim demektir. Kesinlii tartlam ayacak bir ey varsa o
da teknolojik adan nesne dzeyinde grlen gelimelere
ok nem verilm esine karn; sosyolojik ya d a psikolojik
adan gereksinim ler ve kullanm alanlarnda nesne d ze
yinde grlen gelim elerin hi nem scnm em esidir . Nesne
konusunda bize hi durm adan ekilen psikolojik ve sosyo
lojik sylevin bireysel ve kolektif sylevle hibir ilikisi olm a
d gibi teknolojik bir dil kullanan bu sylevin her zam an
tutarl bir grnm sergiledii sylenebilir. retim ve tke
tim yoluyla sahiplenilen ve kiiselletirilen nesnelerin bana
gelenleri ancak bu dil ve bu tutarl teknik m odelden yola
karak anlayabiliriz.
yleyse ie balarken nesnenin ne kadar aklc bir ey
olduu konusunda acilen bir aklam a yaplm as, yani nes
nel teknolojik yaplandrm ann tanm lanm as gerekm ektedir.
G ilbert Simondon {Du m ode d existence d es objects techni
ques, A ubier 1958) bu konuda bize benzinli m otor rneini
sunmaktadr:
Gnccl bir motorda her nemli para dierlerine karlkl
enerji dei tokuuyla ylesine balanmtr ki, bu paralann sahip olduklar biimlerden bakasna sahip olabilecek
leri hi akla gelmemektedir... silindir kapa biimi ve retil
dii maden, iinde bulunduu dzenein dier paralaryla
ilikiye getiinde bujinin elektrotlarn belli bir dzeyde
stmaktadr. Bu scaklk akmak ilevi gren sistem ve tm
dier devreleri etkilemektedir.
Gnmzn motorlar somuttur. Oysa eski motorlar so
yuttu. Eski motorda her para devreye belli bir anda girer ve
dier paralan etkilemezdi. Bu motorun her paras srayla
alan ancak birbirlerini hi tanmayan insanlar gibiydi...
Sonu olarak teknik nesnenin ilkel, soyut bir biime sahip
olduu sylenebilir. Bu soyut biimde her kuramsal ve somut
birim kesinlikle bir nesneye benzer. Bu birimin alabilmesi

12 Nesneler Sistemi

iin kapal bir sistem iine yerletirilmi olmas gerekmekte

dir. Bu durumda motorla btnleen para bir dizi sorunu
da beraberinde getirmektedir. Her temel birimde zel olarak
adlandrlabilecek koruyucu yaplarla karlalmaktadr,
rnein, termik motorun iten yanmal silindir kapayla
donanm soutma kanatklar vardr. Bu kanatklar si
lindire ve kuramsal silindir kapana sanki sonradan eklen
mi olup ylnzca soutma ilevini yerine getirmektedirler.
Yeni motorlardaysa bu kanatklarn gazn itkisiyle silindir
kapaklannm deformasyonunu engellemeye alan damar
lar biiminde aynca mekanik bir rol oynadklar grlmekte
dir. Artk bu iki ilevin birbirlerinden ayrlmas olanakszdr.
Zira ortaya kan ey paralar aras bir uzlamann deil, bir
eanllk ve benzerliin sonucu olan tekil bir yapdr. Nervrl silindir kapa biraz daha ince olup daha hzl bir souma
salamaktadr. Dolaysyla kanatklar-nervrlerden oluan
bu sentetik ve randmanl ikili yap daha nce ayr ayr olan
bu iki ilevi ayn anda yerine getirmekte, yani her iki yapdan
daha stn bir teknolojik yap araclyla iki ilevi kendi
bnyesinde toplamaktadr.... Bunun eskisine oranla daha
somut bir yapya sahip olduu ve teknik nesnenin nesnel
geliimiyle daha uyumlu olduu sylenebilir. Baka bir de
yile gerek teknolojik sorun, ilevlerin tek bir yapsal birim
tarafndan yerine getirilmesidir; yoksa birbirleriyle atan
zorunluluklar arasnda bir uzlama salamaya almann
bir anlam yoktur. Sonuna kadar gitmek gerekirse bu so
yuttan somuta giden srete teknik nesne kendi kendisiyle
tamamyla tutarl ve btnsel bir grnme sahip olmaya
alr gibidir, (s. 25-26)
Bu ok nem li bir zm lem e olup uygulam ada im diye ka
dar hi karlalm am ve grlm em i bir tutarlln unsur
lar sunulm aktadr. Teknolojiyse yalnzca ilevsel kartlkla
rn daha byk boyutlu yap lar iinde diyalektik b ir zme
kavuturulduu bir nesneler tarihinden sz etm ektedir. Bir
sistem den, daha kusursuz bir dierine gei; n ceden yap
landrlm bir sistem iindeki btn yer deitirm eler; ilev
ler konusunda gerekletirilen her sentez ortaya bir anlamn
km asna ve bu anlam n d a kendisini reten bireylerden
bam sz nesnel bir lt oluturm asna y o l am aktadr ki,

G iri* 13

byle bir ii ancak bir dil stlenebilir. Dilbilim sel terimlerden

esinlenerek -gerek nesnelerden farkl o la n - bu yaln teknik
unsurlar technem eler olarak adlandrabilir ve teknolojik g e
lim e bu unsurlar arasnda oynanan bir oyun olarak n ite
lendirilebilir. Bu technmelerin daha karm ak teknik n es
neler olarak somut bir ekilde bir araya getirilm elerini; yaln
teknolojik yaplar iinde -gerek nesnelerden fa rk l- boyun
edikleri szdizim kurallarn ve dolaysyla bu nesneler ve
yaplar arasndaki karlkl anlam ilikilerini inceleyen y a p
sal bir teknolojiden sz edebilm ek m m kndr.
Oysa byle bir bilim dal ancak laboratuar aratrmalar
ve st dzey teknik bilgi gerektiren aeronotik, astronotik, deniz
aralar, byk yk kam yonlan, karmak makineler, vb. k
stl alanlarda belli bir kesinlie sahip olabilir. Baka bir deyile
burada teknolojik yenilikler yapsal elikileri hzla artrmakta;
toplumsal ve nesnel zellikler modann etkisini neredeyse sfra
indirgemektedir. Otomobil sanayi, eski teknolojik konumunu
yitirmekle birlikte durup dinlenmeden yeni biim ler retirken
(sulu soutma, silindirli motorlar, vs.), havaclk sektr i
levsel nedenler yznden (gvenlik, hz, etkinlik) ok somut
teknolojik zelliklere sahip nesneler retm ek zorunda kalmak
tadr. Bu durum da teknoloji yaln bir gelim e izgisi izlemek
ten baka bir ey yapm yor gibidir, yleyse nesneler sistemine
zg gndelik yaamn kavranlmas konusunda bu teknolojik
yapsal zmleme ok yetersiz kalacaktr.
Technem ele r stne oturan bir betim lem e ve bunlar
arasnda kurulacak anlam ilikileriyle gerek nesneler dn
yasnn aklanabilecei gibi bir um uda kaplm am alyz; zira
bu ancak dsel bir aklam a olabilir. Technem elerl astro
nom ideki yldzlar gibi grebilir, yani Platonun ifadesiyle:
gerek astronom lara benzem ek ve ruhum uzun zekca geli
mi yanlanndan yararlanm ak istiyorsak; gky z nde neler
olup bittiine hi bakm adan onlardan (yldzlardan) geom et
rik biim ler olarak yararlanabiliriz (Devlet, 1, VII). Byle bir
dnce, annda nesneleri kapsayan psikolojik v e sosyolojik
bir gereklie toslam aktadr. Hem de ylesine toslam aktadr
ki, nesnelerin som ut b ir ekilde alglanm a srecinin tesine
geen tutarl bir teknolojik sistemde srekli deiiklikler ve

14 Nesneler Sistemi

aksaklklara yol amaktadr. Bizi de zaten bu aksaklklar ve

rasyonel nesnelerle irrasyonel gereksinim lerin n asl olup da
kar karya geldikleri v e bu elikinin nasl olup da kendi
sini aklam aya alan bir anlam retim sistem ine yol at
ilgilendirm ektedir; yok sa yaam n ayrlm az bir paras haline
gelen teknolojik m odellerin elinden kap kurtulm aya alan
somut nesne deil.
Kullandm z nesnelerin her biri bir ya d a birok y a
psal unsurla balantl olm ann yan sra teknik yapsal
zelliklerini terk ederek bir an nce ikinci bir anlam landrm a
dzeni iinde yer alm aya, yani teknolojik sistem den kltrel
sistem e gei yapm aya alm aktadrlar. Yaadm z evre
byk lde soyut bir sistem e benzem ektedir; zira insan
lar genellikle belli bir ilevle snrlandrlm olan nesneleri
gereksinim leri dorultusunda toptan belli bir ilevsel ba
lama oturtm aktadrlar. Bu, balangtaki benzinli m otorla
rn ilkel yapsn andran pek d e ekonom ik ve tutarl say
lam ayacak bir sisteme, yani varlyla yokluu arasn da bir
fark olm ayan, kimi zam an da kart zelliklere sah ip ksmi
ilevlerle uyum lu bir btnsel grnt oluturm a giriim ine
benzem ektedir. Gncel teknolojik eilim bu uyum suzlukla
ilgilenm em ektedir, onun derdi art arda ortaya kan gerek
sinim lere yeni nesnelerle karlk verebilmektir. B u ekilde
ortaya kan ve m evcutlara eklenen her nesne b ir yandan
kendi ilevini yerine getirirken dier yandan tm dier ilev
leri yadsm akta, hatta bazen kendi ilevini yerin e getirirken
ayn zam anda bu ileve kar gelm i olmaktadr.
t e yandan bu ilevsel tutarszla biim sel ve teknik
yananlam lar da eklendiinde -toplu m sal yaam y a da bilin
alt tarafndan retilen, kltrel ya da ilevsel- btn bir
gereksinim ler sistemi, ya n i tam am en anlam sz b ir sistemin
anlam l bir teknik dzen stne oturduu ve nesnenin n es
nel konum unu bozduu grlm ektedir.
rnein, bir elektrikli kahve tme m akinesinde Men
nem li , yani en nesnel v e som ut ey yapsal zelliklere sahip
olan elektrikli m otordur; zira m erkezde yer alan bu m otor
enerjiyi m akinenin her yan m a datm aktadr. Burada sz
konusu olan ey enerji retim ve dntrm e yasalar o l

Oiri

*15

m akla birlikte -b u o kadar da nesnel saylam ayacak, kul

lanan kiinin yararlanm a ihtiyacyla doru orantl bir du
rumdur; zira aracn asal grevi kahve tm ek tir- enerjinin
nesnelliini ve nem ini yitirm i olduu grlm ektedir; n
k nem li olan m akinenin dikdrtgen ve yeil y a da pembe
ve begen bir biim e sahip olmasdr. Grld gibi tek bir
yap, yani elektrikli m otor ayn anda deiik ilevlere sahip
olabilm ekte ve ilevsel farklln nem ini yitirm esine neden
olm aktadr (nk o da gadgeVm iine dm olduu tu
tarszlk iine dm tr). Ayn nesne-ilev eitli biimlere
brnebilm ekte, baka bir deyile artk ikincil saylabilecek
kiiselletirm e, biim sel yananlam alanlarna ait bir eye
dnm ektedir. Oysa snai bir nesne ile elde retilen bir nes
ne arasndaki temel fark bu ikincil alann artk rastlantsal
bir talep ile bireysel bir retim biim inin eline terk edilem e
mesidir. Gnm zde snai retim in2 am ac nesneyi (ve her
alanda geerli olan m oda deiikliklerini) egem enlii altna
alm ak vc sistemli bir ekilde retmektir.
inden klmas olanaksz bir karm aaya benzeyen
bu teknoloji evrenine zg otom atizasyon kou llan nesneler
dnyasnda yapsal bir zm lem e yapm ann dil alanndaki
kadar kolay bir i olm adn gsterm ektedir. Kendilerinden
hi yararlanm adm z tam am yla teknik nesneleri bir kenara
brakacak olursak, gncel retim ve tketim koullarndan
yola karak nesnel tem elanlam dzeyiyle (nesnenin reti
lip tecim selletirilip kiiselletirilerek kullanm a hazr hale
getirildii ve kltrel b ir sistem iine yerletirildii) yananlam dzeyini dilbilim deki sz ya da d il gibi kesin izgilerle
birbirlerinden ayrabilm ek olanakszdr. Tpk dilsel olgular
zm lem esinde olduu gibi bir nesneler zm lem esinde
de herhangi bir nem e sahip olm ayan szel olgularla (yani
kendisinden sz edilen nesneyle) karlatrldnda tekno-

* Gnmzde birincil alandan, ikincile gei yntemlerinin gre

ce sistemli bir grnme kavutuu sylenebilir. kincil alann
sistemli bir hale getirilmesinin psikolojik ve sosyolojik nedenleri
olup aynca ideolojik bir entegrasyon ilevini dc yerine getirmek
tedir (Bkz. Modeller vc Seriler blm).

16 Nesneler Sistemi

lojik dzeyin yapsal b ir zerklie sahip olm ad grlm ek

tedir. Azda yuvarlanan y a da uzatlan bir r harfinin dil
adl sistem de herhangi bir deiiklie neden olam am asna ya
da yananlam n tem elanlam a sahip yaplar bozam am asna
karn nesnelerin sahip olduklar yananlam teknik yaplarda
belirgin bir deiiklik ve bunalm a yol am aktadr. Teknoloji
dil gibi dengeli bir sistem e sahip deildir. S esbilim ler ve anlam birim lerin tersine technmeler srekli bir gelim e iinde
dirler. Teknolojik sistem kesintisiz bir devrim sreciyle hi
durm adan kendinden sz eden bir ilevsel nesneler dzeni
oluturm utur -ayn lde olm am akla birlikte bu dilin de
iinde bulunduu bir du ru m d u r- nk bu sistem dnyay
egemenlii altna alm ak ve gereksinim leri karlam ak gibi so
mut am alara sahiptir; oysa iletiim kurmay am alayan dilin
konum a srecinden ayr dnlebilm csi olanakszdr. Son
olarak, teknolojinin, tam am yla toplum sal yap n n belirledii
teknolojik aratrm a koullarna ve dolaysyla genel bir re
tim ve tketim dzenine bam l olduu sylenebilir. Oysa
dile dardan m dahale edilem ez, bask yaplam az. Btn
bunlar gz nnde tutulduunda nesneler sistem i, bilimsel
adan, dil sistem inin tersine, alkanlklar zerine oturan
bir sistem le teknik bir sistem arasndaki kesintisiz etkilei
min sonucuna benzeyen bir devinim olarak betim lenebilir.
B gerein anlalm asn salayan ey tutarl teknolojik ya
plardan ok, alkanlk kazanm a srecinin tekniklere yan
stlm a d ah a dorusu alkanlk srecinin teknik yntem leri
duraksatm a biimidir. Sonu olarak nesneler sistem i betim
lemesi, sistem in alkanlklar kazandrm aya yn elik ideolojik
eletirisini de ierm ek durum undadr. Batan sona anlaml
olan teknoloji alannda elikiden sz edilemez. O ysa insan
bilim lere ait b ir disiplin hem anlam hem de kart anlam
baka bir deyile tutarl bir teknolojik sistem in nasl olup da
tutarsz bir alkanlklar sistem i eklinde yaygnlaabildiim ;
nesnelerin rettii d ilin (ya da dille konum a aras bir ey)
nasl "konuulduunu ve m evcut dil sistem ini nasl yava
yava yprattn incelem ek zorundadr. yleyse stnde

Giri 17

durulm as gereken konu nesneler3 sistem inde karlalan

elikilerdir yoksa sergiledii soyut tutarl grnm deil.

3 Bu ayrmdan yola karak nesnelere ynelik zmlemeyle dilbi

lim daha dorusu gstergebilim arasnda yakn ilikiler kurabili
riz. Nesneler evreninde bizim marjinal farkllk ya da ikincil olarak
nitelendirdiimiz ey gstergebilimin de yararland sesbilim
retim alan kavramna benzemektedir:
Scsbirim retim alan bir birimin (rnein bir olayn) deiik ekiller
de retimini kapsamakla birlikte, bu deikenlerin herhangi bir dei
ime yol amamas (baka bir ifadeyle belirleyici deikenler dzeyine
kmamalan) gerekm ektedir.... m cjn gda konusunda yemeklere
zg bir retim alanndan sz edilebilir. Yemei yapan kii nc tr
den "fantezilere sahip olursa olsun konulan snrlan yemee atfe
dilen anlam belirlemektedir. Ayn yemein deikenlerinden oluan
retim alan bir deikenler kombinatuvan olarak adlandrlmak
tadr, zira bunlar herhangi bir anlamsal deiiklie yol amamak
tadrlar, dolaysyla belirleyici unsurlar olarak nitelendirilemezler....
Uzun bir sre bu deikenler kombinatuvannn szle (konumayla)
ilgili olgular olduklar dnlmtr. Hi kukusuz onlara ok ben
zedikleri sylenebilir, ancak gnmzde bunlar dilsel olgular olarak
nitelendirilmektedirler, zira zorunlu" hale gelmilerdir. (Roland Barthes, Communications, no: 4, s. 128)

R. Barthes btn bunlara ilaveten bu kavramn gstergebilimin

temel kavram haline gelcbilcceini sylemektedir, zira temelanlam dzeyinde herhangi bir anlama sahip olmayan bu deikenle
rin yananlam dzeyinde deiik anlamlara sahip olabilecei grl
mektedir. Grld gibi deikenler kombinatuvan ve marjinal
farkllk arasnda byk bir benzerlik vardr, Her ikisi de ikincil
olanla ilgilenmektedir. Her ikisi de belirleyici bir zellie sahip
deildir. Her ikisi dc birer deikenler dzenine ait olup yalnz
ca yananlam dzeyinde belli anlamlara sahip olabilmektedirler.
Ancak temel fark udur: Deikenler kombinatuvan gstergebilimsel temelanlamn dnda yer almakta ve onunla ilgilenme
mektedir. Oysa marjinal farkllk asla gerek anlamda marjinal
olamamaktadr. Zira teknoloji, dilin, dilyetisine yapt gibi yananlamlar sayesinde bir gereklik kazanan sabit bir yntemsel
soyutlamaya deil, yananlamlarm {ikincil farkllklar) kendisine
sabit bir grnm kazandrdklar, klieletirip daha basit hale
getirdikleri srekli gelien yapsal bir emaya gndermektedir.
Son derece dinamik bir yapya sahip olan teknolojinin, nesneler
balamnda, kendisini dorudan etkileyen kltrel sisteme zg
ayrmlayc znelliin iinde skp kald grlmektedir.

(A)
LEVSEL BR SSTEM
YADA
NESNEL BR SYLEV

I. EYALARI DZENLEME BMLER

GELENEKSEL EYA YERLETRME BM

Eyalarn yerletirilm e biim i belli bir dnem in aile ve top

lum yaplarn neredeyse olduu gibi yanstabilir. Bir burjuva
evindeki eyalarn yerletirilm e biimi ataerkil b ir aile tipine
zg olup salon ve yatak odasnn birlikte deerlendirilm e
si gerekir. Deiik ilevlere sahip olm akla birlikte byle bir
eve yakan m obilyalar genellikle bfe y a d a yatan evre
sine yerletirilm ektedirler. Genelde bu evin hem en her yeri
eyayla doldurulm akta, igal edilm ekte, ksaca eyalardan
oluan bir duvar m lm ektedir. Yerlerinden km ldam ayan
bu eyalarn sahip olduklar tek ilev ev sahibinin toplum da
ki hiyerarik konum unu sergilemektir. H er eya bir yandan
aile adl ekirdein deiik ilevlerinden yaln zca birini yerine
getirm ekle yetinirken; dier yandan farkl yeteneklere sahip
dengeli bir varla benzeyen insan kavram na gnderm e ya p
m aktadr. Karlkl olarak yerletirilen ve birbirlerine deen,
dokunan eyalar sanki meknsal deil, ahlaki b ir birliktelik
sergilem ektedirler. Eyalar, davranlarn dzenli bir ekilde
ve srasyla yinelenm esini salayacak ekilde belli bir eksen
etrafna yerletirilm i olup ailenin ev iindeki sim gesel var
ln anm satm aya alr gibidirler. Bu zel m eknda her
mobilya, her eya belli bir ilevi yerin e getirdiinden hem
sim gesel hem de kendinden emin bir ekilde byle bir grevi
yerine getirm enin gururunu tayor gibidir. E v? yar kapal
bir topluluk olan aile adl grup iinde kurulan kiisel iliki
lerle tam am yla btnlem i bir grnt su nar gibidir.
Btn bunlar belli bir dzene sahip, ev adl btnsel

22 Nesneler Sistemi

yapya zg ilikilerin gelenek ve otoriteyle birlikte temelde

btn aile bireylerini birbirlerine balayan karm ak duy
gusal ilikiler stne oturduunu gsterm ektedir. Byle bir
meknda eyalarn hi d e nesnel bir ekilde yerletirilm i ol
duklar sylenemez, zira m obilya ve nesnelerin birincil ilevleri
insan ilikilerindeki kiisel boyutu n plana kartm ann yan
sra paylatklar m ekna can ve ruh katm aktr.1 Eyalarn
iinde yer aldtklan meknn boyutlan davurm alan gereken
ahlki boyuta boyun em ek durum undadr. Bu m ekndaki
eyalarn yeri her gn keyfi bir ekilde deitirilemem ektedir; tpk ayn evde yaayan aile yelerinin toplum iinde is
tedikleri ekilde davranam am alan gibi. Nesneler v e insanlar
birbirlerine yakn balarla balanm olup bu dankl dv
erevesinde kendilerine atfedilen duygusal deer sayesinde
evde yaayan bir kiilik gibi alglanm aktadrlar. ocukluk
yllarnda yaanlan evlerin insanlarn anlarnda bu kadar
derinlem esine yer etm esinin nedeni hi kukusuz yaanlan
yer olarak adlandrlan meknn sahip olduu bu karmak
yap olup buraya belli bir ekilde yerletirilen nesnelere at
fedilen sim gesel nemdir. Toplum sal bir gsterge olan m l
kiyet ve psikolojik-zihinsel bir gsterge olan aile ad altnda
evin ii ve d gibi bir ayrm yaplarak, bunlann biim sel bir
ekilde kar karya getirilm eleri bu geleneksel m eknn d
dnyaya tam am yla kapanm asna neden olm aktadr. Evleri
koruyan Rom a tanrlarna benzeyen insani zelliklere sahip
nesneler, bu m eknda yaan an duygusal ilikilerin zihinsel
dzeyde yeniden canlandrlm asna neden olurken; aile adl
topluluun beynimizde sonsuza dek ho bir yer edinm esine
yol amaktadrlar. Tabii m odern bir nesneler kua gelip
ncekilerin yerini alncaya ya da yeniler arasnda artk fark
edilm eyecekleri bir hal alnca 3?a ya da onlan zlem i ekilen
eskim i nesnelere dntrnceye kadar. D nyaya sk sk
yeniden gelen Tanrlar gibi m obilyalar da kim i zam an ikinci
bir kez dnyaya gelebilm ekte ve bir zam anlar sradan nesne
lere benzerlerken daha sonra kltrel barok zelliklere sahip

1 Bu eyalar belli bir zevk ve stili yanstabilecekleri gibi tersini de

yapabilirler.

Byalan Dzenleme Biimlen 23

olmaktadrlar.
Yem ek ve yatak odalarnn dzenleri dorudan ev m im a
risine bal olup bu d zen reklam larla geni halk kitlelerine
onaylatlm aya allm aktadr. Levitan ve G aleries Barbes gibi
irketler m obilyalar artk deim eyen bir stil v e dekorda o
eski duygusal boyutunu yitirm i olm asna karn toplum un
beenisine hl evin btnne ynelik dekoratif* norm lar
sunm ay srdrm ektedirler. Bu m obilyalarn satn alnm a
nedeni daha ucuz olm alar deil, toplum tarafndan resmen
kabul edilmi ve burjuvazi tarafndan onaylanm olm alar
dr. Bu ant-m obilyalar (bfe, yatak, dolap) ve eve yerletiril
me biim leri m odern toplum un bir ok kesim inde geleneksel
aile yaplarnn halen deim em i olduunu gsterm ektedir.

MODERN NESNE TEMSL ETME YETENENDEN YOKSUNDUR

Bireyin, aile ve toplum la olan ilikilerinde grlen deiikli

e kout olarak m obilya stilleri de deim ektedir. Cosys adl
irket, keler iin zel yataklar, alak sehpalar, raflar, eski
m obilyalarn itibann neredeyse sfrlayan eyalar sunm ak
tadr. Dolaysyla evin denm e biimi de deim ektedir. Ya
tak hi fark ettirm eden bir koltuk-yataa (ek-yat), bfe ve
dolaplar m ekna uygu n bir ekil verilm i uzayp ksalabilen
dolap ve kapaklarna dnm tr. Alp katlanan eyalar
istenildii zam an ortaya kartlp, istenildii zam an orta
dan kaldrlm aktadr. Bu yeniliklerin zgrce doalanm
eyler olm adklarn sylem eye gerek duym uyoruz; zira bu
hareketliliin, eyalarn bu birbirlerine dnm e olanana
sahip olm alannm kkeninde mekn skntsna zm bu l
ma sorununun yattn biliyoruz. Yoksulluk insan yaratc
olm aya zorluyor. E ski yem ek odas neredeyse som ut bir ah
laki szlem e m erkezine benzerken, zek rn m odern ev
ilerinin bir ahlaki anlay temsil edip etm ediini anlam akta
zorlanyoruz. Bir "stilden yoksunluk ncelilde m ekndan
yoksunluk dem ek olup; zm olarak sunulan azam i ilev
sellik anlayna dayal bir ev dekorasyonunun, d dnya
dan kopuk olm ay srdrm ekle birlikte evin i rgtlenm e

24 Nesneler Sistemi

dzenine bir son verm ek gibi bir talihsizlie yol at grl

m ektedir. Eski ev ilerine zg dzenin, mekn v e nesnelerin
yeni yaam biimine uygun hale getirilm eden bozulm as ncellikle bir yoksullam a eklinde yorum lanabilir.
Seri im alat rn m od em takmlar iin d e ayn ey
sylenebilir, zira bu takm lar bozulabilm ekte an cak bozu
lan takm larla yeni bir takm oluturulam am akiadr. Hibir
g eski sim gesel dzenin davurum gcn elinden ala
m am akla birlikte yine de bir tr gelimeden s z edebilm ek
m m kndr; zira deiik levlere sahip olabilen bu nesne
ler ve birey arasnda daha zgr ilikiler kurulabilm ektedir;
nk nesneler artk herhangi bir ahlaki zorlam ann simge
si olm aktan kurtulm u gibidirler. Modern ev eyalar2 artk
birey ile aile arasnda bir tr araclk grevi yapam am akta
drlar. Eyalarn sahip olduu bu dinam ik yap y a da ok
ilevlilikleri bireye daha zgr toplumsal ilikiler kurmasn
salayacak daha byk bir zgrlk alan sunar gibidir. An
cak bunun ksmi bir zgrl k olduu sylenebilir; zira seri
olarak retilen nesne d zeyinde ele alndnda ve meknn
yeniden dzenlenm edii bir yerde, bu ilevsel gelim e M ark
sist terim lerle ancak birilerine bam l olm aktan kurtulm ak
(m ancipation) eklinde ifade edilebilir yoksa zgrlem ek
eklinde deil. nk burada zgrletirilen b ir ey varsa o
da nesnenin ileuiclir yoksa kendisi d e il u hafif, katlan
maktan baka bir zellie sahip olm ayan m asa; bu ayaksz,
bir ahap ereve iine yerletirilm eyen st a k yatak san
ki yatan sfr derecesi gibi bir eydir. Btn bu katksz
tasarm rn ve olm alar gereken eylere benzem eyen
eyalar olabilecek en basit, yani kesinlikle laik v e ada bir
grnm e kavuturulm u gibidirler. zgrleen eyalarn
belli bir lde insanlan zgrletirdikleri sylenebilir (ya da
tam tersi olm u zgrleen insanlar eyalarn zgrlem esi
ni salam lardr); nk onlar bu ile grevlendirilm iler
dir. levsel adan bu m obilyalann artk o eski m obilyalarn
sahip olduklan anlalm as g, yapm ack ahlak anlayyla

2 Toplumla birey arasnda da ayn araclk grevini yapmadklar sy

lenemez mi? Bu konuda Modeller ve Seriler isimli blme baknz.

Eyalar Dzenleme Biimleri 25

bir ilikileri yoktur; zira ritler, insanlarn kendilerine yap tk

tan yaktrm alar (etiketler), ksaca eyalarla dolu evrenin
eyletirdii, anlalm as zor bir insan yanstt o ideolojik
dnem sona erm itir. Gnm zde nesneler artk yalnzca
nesnel ilevlere sahiptirler. Baka bir ifadeyle artk yalnzca
ilevsel nesnelere indirgenm i olduklanndan (zellikle seri
retim nesneleri) yalnzca belli ilere yaram a zgrlnden5
bakasna sahip olam am aktadrlar.
Oysa, nesnenin yalnzca ilevsel adan zgrletirildii
bir yerde insann da yalnzca bu nesneden yararlanm a zgr
lne sahip olabilecei sylenebilir. Bir kez daha bu bir iler
leme olarak grlebilir, ancak hayati bir nem e sahip deil
dir. nk yatak yalnzca bir yatak, sandalye d e yalnzca bir
sandalye ilevi grm ekten baka bir ie yaram yorsa bunlar
arasnda herhangi bir ilikiden sz edebilm ek m m kn de
ildir. liki yoksa yeterli miktarda bo alan da yok demektir;
zira geni bir alandan sz edilebilm esi iin nesneler arasnda
karlkl balantlar kurulm as, bir ritm oluturulm as, ya
ratlmas ve nesnelerin de bu yeni yaplanm a iinde sahip ol
duu ilevlerin tesine gemeleri gerekmektedir. Nesne ancak
geni bir meknda zgrleebilirken, meknn burada biim
sel bir zgrlkten baka bir ileve sahip olm ad grlm ek
tedir. Burjuva yem ek odasnn belli bir dzeni vard; ancak
bu dzen da kapalyd. Buna karn ilevsel evrenin daha
ak, daha zgr grnm ekle birlikte bir dzenden yoksun,
yalnzca deiik ilevler btnnden ibaret bir ey olduu g
rlmektedir. Bu durum da psikolojik adan eyalarla btn
leen bir mekn ve ilevlere blnm bir m ekn arasnda
ikiye blnen seri im alat rn m obilyalarn ayn ev iinde
ayn anda her ikisini d e yanstm aya alt sylenebilir.
3 Burjuva vc sanayi devrimi, insann, din, ahlak ve aileyle olan ba
larn yava yava geveterek onu hukuken zgr bir insan haline
getirmitir. Ancak bu zgrl insann emek gcn satma, yani
kendini bir emek gc olarak satma zgrl eklinde yorumlaya
biliriz. Bu bir rastlant deil tarihi bir mantksal ilikinin sonucudur.
Seri bir ekilde retilen ilevsel nesneler de bireyler gibi yalnzca i
levsel adan belli bir zgrle kavuturulmulardr; yoksa zgn
bir nesne olduklar, salt nesne ya da insan olduklan iin deil.

26 Nesneler Sistemi

RNEK ALINACAK EVLER

DEKORUN B E L BALI UNSURLARI

Artk dsal bir dayatm ann sonucuna benzem eyen ya da

kendisine snlan b r i m ekn olm aktan km olan bu
yitik bo alan, bu "zg rlk alan, bir ileve indirgenm i seri
halinde retilen m obilyada karlalm ayan bu stille yalnz
ca rnek alnacak ev ilerinde karlalm aktadr. Bu evlerde
yeni bir dzen ve anlam l4 bir gelimeyle karlalm aktadr.
Maison Franaise, M ob ilier et Dcorations, v s .s gibi cici
li bicili dergilere gz atldnda birbirini izleyen iki temayla
karlalm aktadr. B irincisi kendisiyle ak atabilecek d
zeyde bir eve sahip olm ann neredeyse olanaksz olduu XVIII. yzyldan kalm a eski binalar, inanlm az bir ekild e dekore
edilm i villalar, kzltesi stm a sistem iyle stlan ve Etrsk
heykelcikleriyle dolup taan talyan usul baheler, ksaca
insan um utsuzlua iten ve yalnzca bakm akla yetinm ek
(sosyolojik adan bu en azndan aklanabilir bir durum dur)
zorunda kalm an asla sahip olunam ayacak cinsten evler. Bu
aristokratik m odellerde ikinleen deerlerin m odern ev d e
kor anlayn da etkiledii grlm ektedir. B urada yksek
yaam standartlarn yanstan eya ve m obilyalara yle bir
toplum bilim sel aklam a getirilebilir: Bunlar artk insanlarn
aznn suyunu aktan cinsten eyler y a da ticari nesneler
olarak nitelendirilem ez, zira szcn gerek anlam nda
birer m odele dnm lerdir. Burada sanat son a ermekte
ve grne gre btn toplum u ilgilendiren bir alana geil
m ektedir (en azndan sanal olarak).
M obilya konusundaki bu auant-garde m odeller temel bir
kartlk zerine oturm aktadr: TAKIMI OLUTURAN UNSUR
LAR/OTURMA PARALARI. Bunlar YERLETRME y a da sz yleyse bu ayncahkl bir mekndr. Burada kk bir grubun
sahip olduu nesneler ve mobilyalar araclyla btn bir top
luma modellik etmesi hem sosyolojik hem de toplumsal adan
bir soruna yol amaktadr. Bu soruna Modeller ve Seriler isimli
blmde deineceiz.
5 Yalnzca seri retim mobilyalarna hasredilmi bir dergi bulabil
mek olanakszdr. Onlar iin kataloglar retilmektedir.

Eyalar Dzenleme Biimleri * 27

dizim sel sralam a olarak adlandrlan bir kullanm a talim at

na boyun em ektedirler ki, genel bir kavram olan ORTAMIN
bununla bir kartlk iinde bulunduu sylenebilir, tpk
takm oluturan unsu rlarla oturm a paralarnn kartl
gibi. Bu konuda u trden rnekler verilm ektedir:
TECMA: birbirlerine eklenebilen ve yan y a n a konularak
dntrlp bytlebilen paralar demektir. Bu uyum
lu paralar sayesinde mobilyalarn hepsi tpatp birbirlerine
benzerken; ilevsel adan modern yaam n tm koullarna
boyun emektedir. Kitaplk, bar, radyo, dolap, asklk, masa,
sandk, komodin, bulaldk, caml dolap, klasr, katlanabilir
m asa gibi tm isteklerinize yant vermektedirler.
TECMA parlak Hint m eesi ya da cill m aundan retil
m ektedir.
OSCAR: Kendi ellerinizle bir OSCAR ortam yaratm ak
dem ektir! Daha nce hi grp duym adnz v e k olaca
nz eyler demektir. OSCAR m obilyalar nceden kesilip h a
zrlanm paralar bir araya getirilerek oluturulm aktadr.
Siz de istediiniz renklerde, vcut llerinize uygun
hale getireceiniz daha kk boyutlu m obilyalarla ev de
menin zevkini tadn! Bu m obilyalar evinizde istediiniz gibi
oluturup dntrebilirsiniz!
Bize gveniyorsanz, yuvanzn gururu olacak zgn ve
kiisel OSCAR m obilyalarn satn aln.
MONOPOLY: Her MONOPOLY takm kiiliinize en u y
gun dost dem ektir. stn niteliklere sahip dem e iilii,
Hint meesi ya da m akoreden ahap blm ler, gizlenm i
balantlarla birbirlerine balanan drt yzeyli paralarla
zevkinize, yerinize ve ihtiyalarnza uygun sonsuz dzenle
me olanana sahip olabilirsiniz.
Tek paradan oluan ancak ok eitli dzenlem e ola
na tanyan elem anlarla dlediiniz ok zevkli bir ev ortam
yaratabilirsiniz.
Bu rnekler bir ilevden ibaret nesnenin tesine geile
rek yeni bir pratik dekorasyon anlayna doru gidildiini

28 Nesneler Sistemi

gsterm ektedir. Sim gesel deerler ve ilevsel deerler deko

rasyona zg deerlerin gerisinde kalmaya balam lardr.
Eski m obilyalarn sahip olduklar tz ve biim den, snrsz
dzenlem e olana tanyan bir ilevler oyunu yararn a tama
m yla vazgeilm i gibidir. A rtk nesnelere bir ru h kazand
rlm aya allm am akta; onlar da simgesel varlklaryla size
bir konum kazandrm aya alm am aktadrlar; zira dzenle
me ve oyun araclyla kurulan ilikinin giderek nesnelletii
grlm ektedir. Bu iliki artk igdsel ya da psikolojik deil
taktik bir deere sahiptir. Bunlar size eyalarla oynam a ve
iliki kurm a biim inizdeki farkllklar gsterm ektedir, ancak
zgn bir iliki kurm anz salayam am aktadr. Tem el bir du
var kalkm tr, buna paralel olarak da toplum sal ve kiiler
aras yaplarda da hissedilir bir deiim vardr.

DUVARLAR VE IK

Eskiden duvarlarla birbirlerinden aynlan ev ve odalar artk

snlacak geleneksel m eknlar olma zelliklerini yitirm i
lerdir. Birbirlerine alan odalardaki her nesne birbiriyle
iletiim kurabilmekte, deiik keler oluturulabilm ekte ve
yine eyalarla birbirlerinden kopuk, dinamik alanlar yaratlabilmektedir. Ksaca her ey zgrletirilm ektedir. Pencereler
artk yalnzca hava ve gn nn ev iine girm esini sala
yan delikler deildir. Ik artk dardan ieriye girip nesneler
zerinde yansyan ve onlar sanki odaya-eve ait bir i k gibi
aydnlatan bir ey deildir. Basit bir ekilde ifade etm ek ge
rekirse, artk pencere diye bir ey yoktur ve k artk btn
nesnelerin varlk nedeni haline gelmi gibidir. Nesneler de
ayn ekilde sahip olduu tz ve biimi yitirdii gibi, insann
kiiliinin bir paras olm ay da brakmtr. nk mekn,
gnm zde insan ve nesneleri istedii ekilde b ir araya geti
rebilmekte; aralarndaki tm iliki ve deerlerin ilevlerini
belirlemektedir.

Eyalar Dzenleme Biimleri 29

AYDINLATMA

Ayn gelim e sreci iinde yer alan birok nem li ayrntdan

sz edilebilir. rnein, k kaynaklarn grnm ez hale getir
mek. Tavana m onte edilen kartonpiyer, vb. kntlarla duvar
arasna yerletirilen floresans lam balar, gzle grlem eyen ve
odann drt tarafndan gelen genel bir k kaynana ben ze
m ektedirler/' Deiik noktalara gizlenm i k kaynaklaryla
genel bir klandrm a salanabilir; rnein k kaynaklan
tavana alan deliklerin iine gizlenebilir; bfe-kitaplk cin
si yksek m obilyalarn st raflarndaki kntlarn gerisine
boydan boya yerletirilebilecei gibi, yukarda y e r alan d o
laplarn altlarna da gizlenebilir, vs. Burada k kayna
bir bakm a her eyi belirler gibidir. Evde yaayan aile artk
tavandan sarkan lam balar yerine dank bir ekilde yerle
tirilm i birok k kayna tarafndan aydnlatlsa da ailenin
zel yaantsnn bir gstergesi olmay srdrm ekte ve ey
lere zgn bir deer kazandrp glgelerin olum asn sala
m akta, orada birilerinin yaadn gsterm ektedir. Basit ve
benzer unsurlarn nesnel bir ekilde bir araya getirm eye a
lan bir sistem in, i m ekna ait bu son gstergeyle, baklar
ve arzularn sim gesel b ir ekilde kucaklad eylere niin bir
son verm ek istedii anlalm aktadr.

AYNALAR VE PORTRELER

Bu yeni sistem e zg b ir baka sem ptom da aynann ortadan

kaybolm asdr. Ayna konusunda retilen bu kadar ok m eta
fizik dnceden sonra imdi de bir ayna psikolojisinin re
tilm esi gerekir. Geleneksel ky yaantsnda belki de korku
nedeniyle ayna diye b ir ey yoktur, zira ayna cadlara zg bir
nesnedir. Buna karn bir burjuva evinde, gncel seri im ala
tn el verdii lde duvarlarda, dolap kapaklarnda, servis
m asalarnda, bfelerde, panolardaki ayna saysnn giderek
artt grlm ektedir. O day aydnlatan bir k kayna gibi
ayna da zel bir yere sahiptir. Bu anlam da varlkl kesimin
evlerinde bolluk, gsteri, caka satm a gibi ideolojik ilevler
yklenm ektedir; zira ayn a gsterili bir nesne olup burjuva

30 Nesneler Sistemi

ya evinin her yerinde kendi ve sahip olduu eyalarn yans

m alarn izleyebilm e ayrcal sunm aktadr. D ah a genelinde
ayna sim gesel bir nesne olup insann yalnzca grntsn
yanstm akla yetinm eyip ayn zam anda bireysel bilincin ta
rihsel atlm m a da elik etm ektedir. Ayna toplum sal bir d
zenin nasl benim senm i olduunun gstergesidir; zira XIV.
Luinin yaad yzyl, Versailes Saraynda bulunan Aynal
Galeri ile zetleyebilm ek m mkndr. G nm ze, yani III.
Napolyondan Modern Stil dnem ine doru ilerlendiinde
apartm an dairelerinde saylan hzla artan aynalarn burjuva
zide grlen iki yzl bir vicdani gelimeyle rtt grl
mektedir. Ancak dnya deim itir. G nm zde genellemi
bir ilevselcilik anlay dorultusunda ayna artk yalnzca
yanstm akla yetinm em ektedir. Gnm zde de ayna vardr;
ancak bu banyoya aslanlara benzeyen erevesiz bir aynadr.
Toplum sal yaam n zorunlu kld d grne boyun een
ayna, artk znel ev dzeninin yararlar ve itibar yk m l l
nden kurtulm u gibidir. Bu durum da dier nesnelerin de
ona boyun em ekten, yan i gece gndz kendi yansm alarna
m uhatap okluklar ksr dngsel bir yaant srdrm ekten
kurtulm u olduklar sylenebilir. Baka bir deyile ayna
m ekn snrlandran bir nesnedir, nk gerisin de bir du
var olm as gerektiinden baklar iinde yer ald meknn
m erkezine doru ynlendirm ektedir. Bir odada ne kadar ok
ayna varsa yalnzlk du ygusu da o kadar youndur. Oysa
gnm zde oday d ah a geni gsterm eye yn elik aynalar ve
saydam perdeler m odas bunun tam tersini yapm aya al
maktadr. (Aslnda aynann sunduu aldatm aca olanaklar
dier m alzem elerden yararlanm a arzusunun n n keser
gibidir). Yine de bir ksr dngye son verilm i olduu sy
lenebilir; zira m odern yaam , m erkezi ya da gze batan k
kaynaklan ve onlar yanstan aynalar s a f d ed en salam
bir m antksal yapya sahiptir. Baka bir deyile bu m antk
btn k m erkezleri ve m erkezi bir noktaya yerletirm e
giriim lerine bir son verm i olup; kendini a baklarla izle
yen bir m ekn, burjuva vicdan anlayna uygu n bir ekilde

Eyalar Dzenleme; Biimleri *31

bu alktan kurtarp zgrletirm itir.6

Aynayla ayn dnem de sa f d edilen ikinci ey yatak
odasndaki aile portresi ve evlilik fotorafyla; ev sahibinin
salonda yer alan boydan y a da profilden bir portresinin yan
sra erevelenip evin h er yerine yerletirilen ocuk fotoraf
lardr. Btn bunlar b ir anlam da ailenin zam an iinde d ei
en yansm alarna benzeyen bir ayna gibi olup, (bugn bile
toplum sal yaam n ancak belli alanlarnda etkili olabilen)
m odernliin belli bir aam asnda gerek aynalarla birlikte o r
tadan kaybolm ulardr, z g n ya da kopyalanm bir sanat
yapt bile artk m utlak bir deer olarak kabul edilm em ekte,
ev iinde kendine ayrlan yere boyun em ektedir. Gravrn
bu dekor anlay iinde resimden ok daha baarl olm as
nn nedenlerinden biri de daha dk bir m addi deere ve
dier nesnelerle daha uyum lu bir grnm e sahip olmasdr.
Bu dekor anlayna gre hibir nesne bir lam ba ya da ayna
dan daha dikkat ekici olmamaldr.

DUVAR SAAT VE ZAM AN

Modern evlerde karlalm ayan bir baka ey de zamandr.

Zam an belirten temel bir nesne olan duvar saati ya da sar
kal saat artk ortadan kalkmtr. Bir ky evinde olm azsa
olm az ey vardr: A te, ocak (mine) ve gsterili bir du
var saati. Bir burjuva ya da kk burjuva evindeyse s
tne bir ayna yerletirilm i m erm er kapl m ineyi daha da
gsterili hale getiren yan bana aslm sarkal bir duvar
saati vardr. Bu ey burjuva evinin olaanst bir zeti
nin sim geleridir. Zira ayn a iin m ekn neyse du var saati iin
de zam an odur. Ayna, grntsn yanstt insan nasl
bu m ekna hapsetm ekte ve bir anlam da m eknla zdeleti
rilen bir nesneye dnm ekteyse; duvar saati d e paradoksal

6 Ayna zaman zaman devreye geri planda kalan barok bir klt
rel nesne eklinde girmektedir: Romantik ayna, eski eya olarak
ayna, dbkey ayna gibi. Bu ayna artk o eski ilevine sahip de
ildir, onun biilen grev daha ilerideki sayfalarda yer alan eski
eyalar blmnde zmlenecektir.

32 Nesneler Sistemi

bir ekilde zam ansa! srekliliin sim gesi haline gelm ekte ve
zam anla zdeletirilen bir nesneye dnm ektedir. Duvar
saati kyllerin en ok sevdii nesnelerden biridir, nk za
man bir m obilya iine hapsederek, insann kendini gven
de hissetm esini salam aktadr. Toplum sal ykm llklerin
yerine getirilm esiyle ilgili bir grnm e sahip olduunda
taham m l edilm ez bir eye dnen zaman, sa a t sayesinde
nesnel bir grnm e sahip olduunda ve onu n tarafndan
dilim lere blndnde insann iini rahatlatan bir eye
benzemektedir. Hem en herkesin bir duvar saati ya da sar
kal saatin kard tik-tak seslerinin bir evin m ahrem iyeti
ne kutsallk kattn hissetm esinin nedeni, bu m ekn bizim
i dnyam za benzetmesidir. Saat sanki bizim kalp atlar
mzn srekliliini salayan m ekanik bir kalptir. Tpk dier
da kapanklk gstergeleri gibi zam ansal tzn bu emilme,
zm senm e sreciyle bu nesnelleen varlnn yadsnm a
nedeni d grnm, m ekn ve nesnel iliki st n e oturan
modern dnya dzenidir.

EV DEKORASYONU KONUSUNDA SOSYOLOJK DNCE RETLEBLR M?

Ortadan kaybolan btn bir Stim m ung evreni, yani ruhsal

konumu srekli deien bir insan ve varln hissettii ey
ler arasndaki doal uyum un", zetle (m odern ev ilerinin
da ak ortam larnn tersine) o da kapal ortam olduu
sylenebilir. Gnm zde deerin mlkiyet ya d a m ahrem i
yetle deil haber, bulu, denetim , nesnel m esajlan srekli
izleyebilm e kapasitesiyle bir ilikisi vardr. D eer artk, m o
dern yurttan ektii sylevin szdizim sel yap s iindedir.
Dekorasyon kavram artk tam amyla deim itir. G e
leneksel zevk anlay bam sz bir gzellik kavram nn var
olm asna izin verm em ektedir. Eskiden evlerin ii iirsel bir
syleve benzer, belli anlam lara sahip nesneler kendi arala
rnda konuurlarken; gnm zdeki nesnelerin artk konu
m ak yerin e iletiim kurduklarna tank olunm aktadr, zira
bu nesnelerin hibiri zgn bir kiilie sahip deildir. Bunlar
ancak koda zg basit unsurlann bir araya getirilm esi ve
aralannda belli ilikiler kurulm asyla uyum lu b ir grnme

Eyalar Dzenleme Biimleri * 33

sahip olabilm ektedirler. Sonsuz sayda kom binezon yapm a

olana tanyan bu eyalarla her insan kendine zg yapsal
bir sylev ekebilir.
Reklam lar bu yen i dekorasyon anlayn durm adan
yaym aya alm aktadrlar: 30 metre karelik bir alan, iinde
rahata yaayabileceiniz ve gzelce denm i oda haline
getirebilirsiniz! Yaadnz dairenin drt kat byk grn
m esini istem ez m isiniz? Daha genelinde reklam lar ev ii ve
eyalar sorun ve zm terim leriyle ifade etm ektedirler.
Gncel dekor zevk/beeni anlayndan ok, artk byle bir
anlay stne oturm aktadr. Burada eyalarla artk tiyatral
bir m ekn ve atm osfer yaratm ak yerine bir sorun zlm ek
te, yani i ie gem i belli saydaki veriyle en uygun yan t
bulunm aya allm akta, bir m ekn olabilecek en iyi ekilde
deerlendirilm ektedir.
Seri halinde retilen nesnelerle ilevsel bir sylev eke
bilme ans olduka zayftr. Nesneler ve m obilyalar dank
bir ekilde durduklarndan belli bir szdizim ine sahip olam a
m aktadrlar; zira bu rada dekorasyon m ekn skntsn z
m eyi am aladndan eyalar soyut dil dzeyinde son derece
yoksul kalm aktadrlar. Ancak bu zorunlu bir yoksullatrm a
ilem idir, zira m odel tm ilevsel terim leri birbirlerine ben
zetmektedir. B urada insann ncelikle eylerden kopm as ve
onlara istedii an lam lan ykleyebilm e olanana sahip olm a
s gerekm ektedir. Z ira bu sayede daha sonra eyalarn doal
ilevlerinin tesine geerek; onlara kendi istedii ilevi, de
eri ve anlam ykleyebilm ekte ve bir oyuna dntrd
bu sreci hem dier in san lar hem de kendisine seslenen bir
m esaja benzetm eye alm aktadr. Bu aam ada bir ortam
oluturm aya yarayan nesnelere bak biim i tam am yla de
im ekte ve b ir m obilya sosyolojisinin yerini b ir dekorasyon
sosyolojisine brakt grlm ektedir.7

7 R. Barthes, bu yeni evreyi otomobil rneinden yola karak yle

betimlemektedir: "... modeller arasndaki biimsel benzerlik tek
nik baar diye bir eyin olmadna inandrmaya alrken; nor
mal bir ekilde srlen ara sanki g ve yaratclk konusunda
insann d kurmasn salayan tek konu haline gelmektedir.

34 Nesneler Sistemi

Reklam im geleri ve ieriklerinde bu gelim eyi ak bir

ekilde izleyebilm ek m m kndr; zira reklam metni, ister
haber kipi isterse em ir kipinde yazlm olsun, zneyi bir
oyuncu ya da kullanc gibi sunmaktadr. Oysa im ge bunun
tam tersini yaparak zneyi yadsm akta, yani m etne aykr
den bu zneyi gsterm ekten kanmaktadr. m ge gste
rilen eylere bir eki d zen verirken, yinelem eyi dlayan bu
dzen, zam an grntsnn im ge iinde yer alm asna izin
verm em ektedir. Oysa bu yntem insann varln sanki daha
gl bir ekilde hissettirm ektedir. Zira bu rada insan bir
m eknda dolandn kantlam aya alm aktadr, yoksa bir
dekor iinde deil. Mal sahibinin geleneksel dekor iinde ok
gl bir psikolojik anlam a sahip olm as ne kadar normal bir
eyse, im za d a "ilevsel m ekna o kadar yaban c bir eydir.

DEKORATR VATANDA
Bylelikle yeni bir model olarak sunulan d ekoratr vatan
da tipinin yalnzca m al sahibi y a da evde yaayan bir kii
olm ayp, ayn zam anda iinde yaad ortam konusun
da bizi bizzat bilgilendiren bir araca benzedii sylenebi
lir. Mekn bir bilgi datm m erkezi gibi grdnden, bu
m ekn egemenlii altna aldnda her trl karlkl iliki
kurm a olasln ve nesnelerin oynayabilecekleri her trl
rol de denetleyebileceini dnm ektedir. (Eyalar belli
bir ekilde yerletirerek m esajlar retip gnderen ve almak
isteyen bir insan bizzat ilevsel bir konum a sahip olmak,
m eknla benzem ek durum undadr.) Onun sorunu m lki
yet y a da haz almak deil, sorum luluk alm ak, y a n i kesintisiz

Burada otomobil d kurdurma gcn birtakm alkanlkla

ra devreder gibidir. nk bu nesneye istenilen ekli verebilmek
mmkn olmadndan, insan yaratcln ancak srme biimi
konusunda gsterilebilmektedir.... bundan byle insanlar otomo
bilin biim vc ilevleri konusunda deil, sr biimi konusunda
hayal kuracaklardr. Yakn bir gelecekte bir otomobil mitolojisin
den ok bir araba srme mitolojisi konusunda kitap yazlmas
g erek ec ek tir.(Realites, no 213, Ekim 1963).

Byalart Dzenleme Biimleri 35

bir ekilde zm ler sunm aktr. Bu tam am yla biim sel bir
uygulam adr, zira m odern insann sahip olduu nesneleri
tketm esi sz konusu deildir. (Burada da beeni duy
gusunun konuyla bir ilikisi yoktur, zira szcn her iki
anlam nda retilm i nesnelere gnderm e yapm aktadr. Bi
im sanki iselletirilm ek zere sunulan tketiLebilecek bir
tze benzem ektedir.) Bunlara hkim olm aya, denetim i altna
alm aya, dzenlem eye alan modern insann aslnda bir sis
tem tarafndan gdm lendii ve kendisine biilen taktik role
boyun em ekten baka bir ey yapm ad grlm ektedir.
Bu ilevsel vatanda modeli olduka soyut grnm ek
le birlikte, reklamlar, bizi modern insann bu nesnelere ihti
yac olm adna, daha ok bunlar arasnda iletiim kurm aya
yarayan zeki bir teknisyene benzediine inandrm aya al
m aktadrlar. Oysa evreden sz etm ek dem ek b ir yaam bii
minden sz etm ek dem ektir; dolaysyla salt teknik bir alana
zg bilgisayar program ve haber m odellerinin bu alana uy
gulanm as abartl bir dilsel soyutlam aya yol am aktadr. te
yandan bu nesnel sylev adl kandrm aca, tam tersini yapar
grnp aslnda ona yatak lk eden znel: Zevkinize uygu n,
llerinize uygu n, size yakan , kendini size kabul
ettirecek bir ortam , vs. gibi karm ak bir sz daarcyla
desteklenm ektedir. D ekoratr vatandaa sunulan nesnel im
geler bunun tersini ileri sren bir reklam m etniyle desteklen
m ektedir. Bununla birlikte bu kandrm acann kkenindeki
m antn genel bir insan ilikileri stratejisine, insani bir pro
jeye, tekniin egemen olduu aa zg bir yaam biim ine
benzetilm eye alld grlm ektedir. Bu gerek anlam da
bir a deiiklii olup gndelik yaam da bile deiik gr
nm leriyle karlalabilm ek m mkndr.
Kendi halinde v e her dediinizi yerine getirm eye hazr
bir figran grevi yap an ; geleneksel yaam biim inde psiko
lojik adan bir tr kle ve srdaa benzeyen, gnm ze ka
dar btn Bat sanat tarafndan resm edilm i olan bu nesne
kavram sal adan, btn unsurlar belli bir dzene boyun
een, kesin bir tanm a sahip dekor ve perspektif, tz ve bii
mi yanstan bir anlayn rndr. Bu anlaya gre, biim,
ev ve sokak arasnda yer alan kesin bir snr izgisine ben

36 Nesneler Sistemi

zem ektedir. Biim deim eyen bir ierie benzerken, evin ii

bir tz andrm aktadr. N esn eler-zellik le de m o b ily a la r-y e
rine getirdikleri grevin dnda hayati bir nem e sahip olan
dsel olarak nitelendirilebilecek bir tr vazo grevi yapm ak
tadrlar ki, bu da on lan n psikolojik bir alglan m a dzenine
boyun ediklerini gsterm ektedir.8 Bylelikle bu nesnelerin
bir dnya grn olduu gibi yansttklar ve her varln
bir tr i dnyay yanstan vazoya benzetldii, ilikile
rinse tzler tarafndan retilen her alanda geerli karlkl
bantlar eklinde alglandklar sylenebilir. Bu evrende
ev, insan bedeninin sim gesel bir karlna benzem ektedir.
Bu etkileyici organik em a daha sonra toplu m sal yaplan da
ieren ideal bir genel em aya dntrlm ektedir. Btn
bunlar znde deer yaratan zgn bir tz olarak doannkine benzeyen tek bir genel yaam biimi oluturm aya a
lm aktadrlar. Nesnelerin yaratlm a ya da im alat srecinde,
insan denilen varlk, kltr adl kendini dayatan bir biim
araclyla tzsel adan doay deiim e uratm akta, yani
yaratclk denilen zgn tablo ancak insann adan aa,
biim den biim e srdrd zincirlem e bir sre, baka bir
deyile beraberinde srkledii btn bir iirsel ve simgesel
m etaforik dzenin iinden ekilip alnarak, ortaya k a rta
bilmektedir. Bylelikle insanlar biim tarafndan denetlenen
tzlerin kuaktan kuaa aktanm yla oluan anlam ve deer
sayesinde dnya sanki hep byleym i gibi bir duyguya ka
plm aktadrlar (bu bilinalt ve ocuklukta o k geerli olan
bir dncedir). Aklanm aya allan bu s re nedense ol
duu gibi srdrlm eye allm aktadr. Tam am en biimin
egem enlii altnda olan nesne, tpk doann b ir paras olan
insan bedeni gibi, iinde doann bir parasn tamaktadr,
baka bir deyile, nesne, znde insani izgilere sahip bir

* Bununla birlikte simgesel rgtlenme srecinde bir tr boyut

yasas n plana kar gibidir, zira beili bir boyutun stne
kan ss havuzu, vazo, uterus gibi btn nesnelere zellikle fallik
bir ilev (ara, fze) yklenirken; belli bir boyutun altnda kalan
(bunlar minyatr vazo ya da biblo bile olsalar) nesnelere penis
ilevi yklenmektedir.

Eyalar Dzenleme Biimleri * 37

eydir. Bu durum da insann evresini saran nesnelere (bir

noktaya kadar) v cudundaki organlar kadar derinden ba
l olduu ve nesneye gerek anlam da sahip olm aya gtren
yolun tznn sz dzeyinde elde edilm esi ve zm senm esinden getii grlm ektedir.
G nm z m odern ev ilerinde artk bu Doal dzene
ait hibir ey yoktur. Bu biim e bir son verildii, i-dt ay
rm ndaki o biimsel snrla insan ve buna bal olarak d
grnm arasnda kurulan karm ak diyalektiin ortadan
kalkt, ilikinin yeni niteliklere sahip olduu ve ortaya nes
nel bir sorum luluk anlaynn kt grlm ektedir. Tek n i
in egem enlii altnda olan bir toplum dem ek dnyann y a
ratl yksn sorgulayan, m ecazi/yaktrm a anlam ve o
eski gzel m obilyalarn hl somut sim ge grevi yaptklar,
kkenlerin unutulm u olduu bir toplum dem ektir. Bu her
eyi ksa yoldan kavram sallatrp soyut bir anlam atfeden
bir hesap kitap dnyasdr. Bu doa st bir g tarafndan
yaratlm bir dnya deil, egem enlik altna alnm , gdmlenebilen, snflandnlp denetlenebilen, yani retilen, satn
alma ve kullanm a stne oturan bir dnyadr.9
G eleneksel retim dzeninden tam am yla farkl olan bu
m odern dzenin de sonu olarak znde sim gesel bir dzene
boyun edii grlm ektedir. Doal m alzem eler stne otu
ran bir nceki u ygarlk szl (orai) yaplara boyun eerken;
retim , hesap ve ilevsellik stne oturan m o d e m dnyann
rekabete dayal, dntrc, nesnel yaplara eilimi olan
fallik bir dzene boyun edii grlm ektedir. Modern dnya
ayn zam anda soyutlam aya dayal bir dksailk {fecalit)10

9 Bu uygulama ya ok yksek bir teknolojik dzeye sahip olmay

ya da gndelik yaam dzeyinde ok gelimi teyp, araba, elekt
rikli mutfak aletleri gibi nesnelerin varln gerektirmektedir,
zira bunlar sahip olduklar kadranlar, araba kumanda paneli,
komut dmeleri, vs. araclyla bir egemenlik ve snflandrma
ilikisinin olumasna yol amaktadrlar.
10Bu terim Artaud'ya ait olup, psikanaliz bu terimi bir yandan o
cukluun anal dneminde konumadan zevk almayla zdeleti
rirken; dier yandan babalk dzenine boyun emeye denk den
ve bir tr kiinin bu dzene boyun emi olan evresinin/toplu-

38

iVeneler Sistemi

dzeni olup giderek daha kusursuz biim ler oluturulm asn

salayacak tek bir ierik, bu ierie eki dzen veren ycel
tilmi bir saldrgan anal oyun, sylev, dzen, snflandrm a,
herkese seslenm e biimidir.
Tekniin egem enlii altnda bulunan bir d nyada nesnel
bir grnm e sahip olm aya alan eylerin rgtlenm e bi
im leri her zam an iin gl bir zendirm e ve batan kart
ma arac olmutur. Bunun en gzel rnei toplum sal rgt
lenm e biim inin gerisinde yatan saplant, ya n i dekorasyon
arzusunun gerisinde bulunan her eyin birbiriyle iletiim ha
linde, ilevsel olm asn salam a abasdr. Bu toplum da artk
srlara, gizem lere yer yoktur; her ey belli bir dzene boyun
emeli, yani ak ve seik olm aldr. Burada s z konusu olan
saplantnn geleneksel ev dekorasyonuna zg saplantyla bir
ilikisi yoktur; zira o evrende her eyin belli bir y erd e durm a
s ve tertem iz olm as gerekm ektedir. O belli bir ahlak anlay
stne oturan bir evrenken, gnm zdeki belli bir ilevsellik
anlay stne oturan bir evrendir. organlarn sorunsuz
bir ekilde alm asna bal olan dksallk ileviyle iliki
kurulduunda kolaylkla aklanabilm ektedir. Bunun teknik
gelim e stne oturan bir uygarln temel zelliklerinden
biri olduu sylenebilir; baka bir deyile hastalk hastal
tzlerin dolanm a zorunluluu ve basit bir ileyi dzenine
sahip organlarn ilevsellii gibi bir saplant zerine oturu
yorsa, bu durum da m odern insan bir anlam da m esajlarn
m utlaka dolanmas gibi bir saplants olan, zihinsel zrl
bir hastalk hastas, sibernetik tutkunu bir varlk olarak ni
telendirilebilir.

mun dilini ya da toplumun onun araclyla kendi dilini konu

mas gibi bir anlama sahip olduunu sylemeye almaktadr.

II. ORTAM OLUTURMAYA YARAYAN

BELL BALI UNSURLAR

iinde yaanlan evrenin nasl dzenlenm esi gerektiini

gsteren eyalarn yerletirilm e biimi DEKORASYON ve OR
TAM kartl stne oturan m odern ev ilerinde baka t r
l sistem lerle karlalm asn engellem em ektedir. Reklam
m etinlerinde teknik b ir konu olarak ele alnan dekorasyon,
ortam adl kltrel bir zorunlulukla birlikte ilenm ektedir.
kisinin de ayn am aca hizmet ettikleri, ayn ilevsel sistem in
iki ayr grnm olduklar sylenebilir. D eerler dzeyinde
her ikisi de belli bir oyun ve hesaplam a anlayna boyun
em ektedirler baka bir deyile dekorasyon dzeyinde ilev
lere boyun eerken; ortam 1 dzeyinde m ekna zg renkler,
m alzem eler, biim lere boyun em ektedirler.

BR ORTAM OLUTURURKEN DKKAT EDLMES GEREKEN DEERLER: RENK

GELENEKSEL RENK ANLAYII

Geleneksel anlam da renk denilen eye belli psikolojik ve ah

laki anlam lar yklenm ektedir. rnein, insan u ya da bu
rengi sevm ektedir. B azen bir olay, bir tren ya da toplumsal
konum m nasebetiyle belli bir renk insanlara dayatlm ak
tadr. Baka zam anlarda ahap, deri, bez y a d a kat m al
zem enin rengi belirleyici olabilmektedir. Biim in renk ze
rinde belirleyici bir etkiye sahip olduu yadsnam az, nk
bam sz bir deere sahip olm ayan rengin d ier renkleri a
rtrm ak gibi bir ilevi yoktur. Gelenek renge psikolojik bir
anlam yklem ekte ve onu izgiler arasna hapsetm ektedir.
M oda gibi zgr bir alanda yaplan defile trenlerinde bile
1 Mekna bir eki dzen verme biimi olarak dekorasyonun da or
tamn bir paras olduu sylenebilir.

40 Nesneler Sistemi

renk kendisine yklenen anlam a boyun em ek durum unda

kalm akta, yani nceden belirlenm i belli k ltrel anlam lan
dolayl bir ekilde yanstm aktadr. erik asndan ok zayf
olan renklerin sim gesel aklam alar psikolojik aklam alar
iinde kaybolup gitm ektedir. rnein; krmz tutku, saldr
ganlk sim gesi olarak kabul edilirken; m avi sakinlii, sar
iyim serlii sim gelem ektedir, vs. Renklerin diliyle ieklerin,
dlerin ve burlarnki kesimektedir.
Bu geleneksel bir aam a olup, burada renk, hem bir
renk olarak yadsnm akta hem de bir deer olarak kabul edil
memektedir. Burjuva cv ilerindeki renkler ou kez Kara ya
d a yardm c renkler ve ara tonlara indirgenm i durum da
dr. Kadifeler, araflar ve saten kum alarn ya n sra ar
perdelik kumalar, hallar ve deiik ar ku m alar gri, mor,
nariei krmzs, bej renklere ve belli bir stile sahip olup,
burada m ekn ve renge zg b ir ahlaktan sz edilem em ekte
dir. zellik le renk konusunda geerli olan herhangi bir ahlaki
tavr yoktur. Oysa bu ren k ler kiinin i dnyasn tehdit ede
bilecek dzeyde arpc, gze batcdr. Renkler dnyasyla
deerler dnyas kar karya gelirken, d grnm le ilgili
bir ey olan kln ren k ler2 altnda ezilip gittii grlm ek
tedir. rn ein , rengin sfr derecesi olarak nitelendirilebilecek
siyah, beyaz, gri renkler gibi. Bu ayn zam anda b ir saygnlk,
bir bask altna alm a vc ahlaki bir refah dzeyi paradigm asna benzem ektedir.

DOAL' RENK

G nahkr saylan renkler ok ksa bir sre n ce zgrlk

lerine kavum ulardr, rn e in otom obiller ve daktilo m a
kineleri kuaklar boyunca siyahtan baka bir renge sahip
olam azken; buzdolaplan ve lavabolarn beyazdan baka bir

2 Gzler kolaylkla "arpc renklere taklp kalabilmektedir, r

nein krmz elbise giyen biri, plak birinden daha dikkat ekici
olup, i dnyadan yoksun salt bir nesneye benzemektedir. Bir
nesne olarak kadn giysilerinin zellikle canl renklere meyletme
siyle toplumsal stat arasnda belli bir iliki vardr.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Balt Unsurlar *41

renge sahip olabilm ek iin daha uzun bir sre beklemeleri

gerekm itir. Resim sayesinde zgrlne kavuan rengin
gndelik yaam da varln hissettirebilm esi iin uzun bir
sre gem esi gerekm itir, rn ein ; canl krm z renkli kol
tuklar, gk mavisi divanlar, siyah masalar, ok renkli m ut
faklar, ayn rengin iki, deiik tonuyla boyanm oturm a
odalar, ev ii blm e duvarlarn zt renkleri, m avi ya da pem
be d cephelerin yan sra m or y a da siyah renkli i am a
rlarndan sz etm ek bile gereksiz. Bu zgrlem e, dzende
grlen genel bir bozulm ann sonucudur. Bu zgrlem e,
nesnenin zgrlem esiyle (her biim i alabilen sentetik m ad
deler ve ok ilevli m odern nesnelerin ortaya km as) ayn
dnem e denk gelm ektedir. Bu sorunlu bir sre olmutur;
nk renk ksa bir sre iinde bir renk olarak deil, saldr
gan bir ey olarak alglanm aya balanm ve bu y zden hem
giyim hem de m obilya alannda gze batm ayan, insann i
dnyasn yanstabilecek renklere sahip m odeller retilm eye
balanm tr. M odernlem e sreci tpk nce yceltip sonra
karalad biim ler alanndaki zgrlk rzgrnn yol at
bir ileve sahip olma zorunluluu gibi; renkler konusunda da
ayn yceltm e srecinden getikten sonra sanki bir m steh
cenlik aam asna ulam tr. Sanki yaam n hibir alannda
em ek ve igdlerin grlm eleri, ortaya km alar istenm iyor
gibidir; baka bir deyile m odellerde zt renklere yer veril
m em ekte ve iddet ykl duygular temsil edem renklerden
ok "doal renklerin tercih edilm esi bir uzlam a yolu aran
dn gsterm ektedir. Oysa seri retim dzeyinde tam ter
sine canl renkler hep bir zgrlem e gstergesi gibi alglan
m tr. Aslnda bu ren k ler ounlukla daha nem li bir sorun
olan nitelik dkln (zellikle de yer darln) gizlem ek
am acyla kullanlm tr. Burada fark ok bariz olup, konu
nun kkeninde gerekli yaam alanna sahip olm a ve sentetik
m addelerden retilen ilevsel nesneler vardr. Bu canl, yani
baya renkler seri halinde retilen ev ii m obilyalara ege
m endirler. Bu m obilyalar ilevsel nesnenin yaad karm a
k srece benzer bir sreten gemektedirler. B elli bir eyi
bir zgrlk biimi olarak tem sil ettikten sonra hem nesne
hem de m obilya bir kandrm aca srecinin, yan i a sla yaana-

42 Nesneler Sistemi

m ayacak bir zgrln gstergelerine dnm ektedirler.

A n a renkler ve onlarn karmndan oluan renklere sa
hip olm adklar halde byle bir paradoksa yol am aktadrlar.
O nlar a sla yanslam ayacaklar, gemie ait bir doay arpc
renkleriyle anm satm aya alm ak gibi bir aptalln pein
den kom aktadrlar. Bu yzden rengi yad syan o geleneksel
ahlaki dzene benzem em ekle birlikte ok ksa bir sre iin
de doayla uzlaan o priten ahlak anlayna, yani p a stel
b ir renk dzenine snm lardr. Bu evrene pastel renkler
egemendir. Giysiler, arabalar, banyolar, elektrikli mutfak
eyalar, plastik nesnelerin hepsi pastel renklere sahiptir.
Hem en hibiri resmin zgrletirip can katt a n a renkler ve
karm larndan oluan renklere sahip deildir; onlar canl
bir renge benzem ek isterken onun ahlaki gstergesi olabilen
pastel bir renge sahiptirler.
Siyah ve beyaz renklerin seilmesiyle pastel renk seimini
iki deiik uzlama biim i olarak kabul etsek de, bu ikisinin
itepisel duygulan dolaysz bir ekilde ifade eden sa f renkler
iermek gibi bir niyetleri olmad, fakat bu ii ayn sisteme
boyun em eden yaptklar grlmektedir. Birincisi aka a h
laki ve doa kart siyah/beyazdan oluan sistem li bir pa
radigm aya benzerken; dier sistem doa kart olm ak yerine
doallk stne oturan daha geni bir alan kapsam aktadr.
Ayrca bu iki sistem farkl ilevlere sahiptir. Btn pespaye3
renklere kafa tutan siyah (gri) renk, gnm zde bile bir fark
llk, kltrel dzey gstergesi olabilmektedir. Beyaz renk ise
bedenin doal uzants saylabilecek banyolar, mutfak, ar
aflar, i amarlar alannda uzun bir sreden bu yana ege
menliini srdrmektedir. Bu ameliyathane, bekret sim gesi
olarak d a kabul gren renk bedenin kendi kendisiyle kurduu
ilikiye mdahale ederek, onu itepilerinden kurtarm aya al
r gibidir. Sentetik, h a fif m etal malzemeler, form ika, naylon,
plastifleks, alm inyum , vs. gibi maddelerin en ok gelim e

3 Bununla birlikte seri retilen arabalann cenaze ve resmi trenler d

nda kalanian artk siyah renge boyanmamaktad r. Amerikan uy
garlnda (yeniden kombinatuvar bir deer olarak oluturma aray
dnda) siyah renk neredeyse tamamyla ortadan kalkm gibidir.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 43

gsterip, kendileriyle en ok karlalan alan yin e bu tem iz

lik ve su tesisat sektrdr. Hi kukusuz bu malzemelerin
h afif ve kullanl olm alar byk nem tam aktadr, ancak
bu kullanllk yalnzca alm a srecini kolaylatrm akla
yetinm eyip ayn zam anda bu tesisat sektrnn tam amnda
bir deer yitim ine neden olmaktadr. Evim izdeki buzdolaplan ya da baka aralarn sahip olduklar yaln ve uyumlu
hatlarla retildikleri hafif, plastik y a da yapay m alzem eler
de bir tr beyaz renk zellikleri tar gibidirler. Baka bir
deyile bu nesneler sanki bu zellikleri nedeniyle var ile yok
aras bir konum a sahip olm akta ve bu konum lan onlara kar
herhangi bir vicdani sorum luluk duyulm asn engellemekte,
yani bedenin hibir ilevinin rastlantsal olam ayacan gs
termektedir. Bu alanda da yava yava kendilerini gsteren
farkl renkler balangta gl bir direnile karlamtr.
M utfaklarn mavi ya da san, banyolann pem be (ya da siyah:
burada siyah renk ahlaki bir anlam tar gibi grnen beya
zn ztt saylabilecek "kendini beenmilik gibi b ir anlam ta
m aktadr) renklerine bakarak hangi karakterlere gnderm e
yaptklar sylenebilir m i? Btn bu nesneler pastel renklere
sahip olm adklan zam an bile elence ve tatil gibi eylerin ge
m iine gnderm e yapm aktadr.
Gndelik yaam n grntsn deitiren ey gerek
doa deil, tatildir. Bu bir doallk simlakr, doa sayesinde
deil de Doa Fikri sayesinde varln srdrebilen ve gnde
lik yaam n teki yz olarak nitelendirilebilecek bir eydir.
Burada bir model grevi yapan tatil, renklerini, gndelik ya
amn altyapsn oluturan eylere vekaleten devretmektedir.
Zaten bu abucak eskiyen aletlerde karlalan canl renkler,
estetik ve kullanllk, vs. ncelikle bir model ve zgrlk alan
gibi alglanan doal evreninkine benzeyen bir rol oynam aya
alan tatil ortam (karavan, adr, eitli aksesuarlar) iinde
ortaya kmtr. Evlerini Doaya tayan insanlar sonunda
elence ve doaya zg deerleri benim sem ek durum unda
kalmaktadrlar. Bu noktada bir anlam da nesnelerin tatil, e
lence ortam na doru kalanndan sz edilebilir. zgrlk
ve sorum suzluun kendilerini renkler, dayan ksz ve anlam
sz malzemeler, biim ler eklinde ifade ettikleri sylenebilir.

44 Nesneler Sistemi

-LEVSELRENK

arpm alar sonucunda ksa sreliine sahip olunan zgr

lem e dnem lerinden son ra (bu srele zellikle sanat alan
ve biraz d a gndelik yaam da karlalrken; reklam ve tica
ret alanlannda renk tam am yla fuhuu antran zelliklere
sahiptir) gnm zde zgrlklerine kavuan renkler, ig
dsel deerleri dolayl b ir ekilde yadsm ay srdren, do
aya bir doallk rol bien, onu bir yananlam a dntren
sistem e annda boyun em ilerdir. te yandan kendilerine
soyut anlam lar yklenerek ok eitli kom binezonlar retil
mesine izin veren bu "zg r renkler, m odeller dzeyi olarak
nitelendirilebilecek nc bir aam aya ulam tr. Bu; ren
gin, ortam belirledii aam adr. Tatil dnyasnda kullanlan
renklerle byle bir "ortam tasla retildii sylenebilir; fa
kat bu renklerin daha ok tatil gnleriyle, sradan gndelik
yaam la ilgili olduklan ve dsal etkenlerin basksna maruz
kaldklar sylenebilir. O ysa bir ortam oluturm a sistem inde
renkler yalnzca kendi aralarnda oynadklar oyu nu n kural
larna boyun emekte, h er trl eliki, ahlaki ve doal zel
lii yadsm akta ve yalnzca bir ortam oluturm akla ykm l
olduklarn dnm ektedirler.
Aslnda burada sz konusu olan ey renkler deil, so
yut deerler, yani renk tonlar ve egemen tonlardr. Ortam
oluturm a konusunda en nemli sorun renk kom binezonla
r, renk uyum u, renk tonlar arasndaki ztlklardr. Maviyle
yeilin bir araya gelm esi (aslnda btn renkleri bir araya
getirebilm ek m m kndr), ancak belli mavi ve y e il olmalar
kouluyla m m kn oluyorsa bu durum da bunun b ir m avi ve
yeil sorunu deil, souk ya da scak ortam sorunu olduu
sylenebilir. te yandan renk artk her nesneye ayr bir g
rnm kazandran ve dekor iinde belli yere sahip olmasn
salayan bir unsur deildir. Renkler artk biim den bam sz
eyler olup, sahip olduklan nitelikler nem senm eden kart
alanlar oluturabilm ekte, rnein bir odaya sahip olduklan
ton farkllklar araclyla ritm kazandrabilm ektedirler.
Tpk bir araya getirilen paralardan oluan m obilyalarn
artk zgn ilevlerine gre deil, ilev deitirebilm e kapa

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 45

sitelerine gre deerlendirilm eleri gibi renkler de zgn de

erlerini yitirm ekte ve hem birbirleriyle hem de ait olduklan
btnle zorunlu bir iliki iine girmekte, yani bir anlamda
ilevsellem ektedirler .
Koltuklarn ayaklan duvarlarla ayn tonda boyanmken
kumala kaplanm blmler penccrc ve kaplan gizleyen
kumalarla ayn renk tonlanna sahiptir. Bej ve mavi gibi so
uk tonlar arasnda bir uyum salanm olmakla birlikte bu
uyum zaman zaman scak blgelerle bozulmaktadr, rne
in, XIV. Louis dnemine ait aynann altn yaldzla boyanm
erevesi, masann st blmnde yer alan ak renkli ah
ap blm, yerdeki parkeler ve yine yerdeki hallar stnde
bulunan gze arpc canl krmz renk... Krmz renk sanki
aadan yukar giden bir izgiyi izlerken: halnn krmzs,
koltuktaki krmz renk, yastktaki krmz; mavi ise tam ter
sine yukardan aa inen bir izgiyi izler gibidir: perdeler,
kanepeler, sandalyeler... (Betty Pepys, Le Guide pratique de
la dcoration, s. 163.)
(Tavandaki) Beyaz mat renkli fon, geni mavi eritlerle b
lnm olup bu beyaz ve mavinin dekoratif dzenlemenin
bir paras olduu grlmektedir. rnein, beyaz mermer
den masa, aynalarla kapl blme duvarlan... Scaklk katan
unsurlar arasndaysa bfelerin canl krmz kapaklar var
dr. Aslnda ayn tonlarn deiik ya da yumuak nansla
rndan yoksun ana renklerle bezenmi, ancak beyaz geni
eritlerle dengelenmi bir alan sz konusudur. Odadaki en
yumuak rengin solda asl tablo zerinde bulunduu syle
nebilir, vs. (s. 179) ... erideki kk tropikal baheye siyah
emaye tavan camlaryla hem bir ritm kazandrlmakta hem
de bu alan koruma altna alnmaktadr.
Burada siyah ve beyazn o geleneksel deerlerini yitirerek
btn renkleri kapsayan bir renk skalas iinde taktik bir
deerden baka bir anlam a sahip olm ayan siyah/beyaz kar
tlna dnt grlm ektedir. sterseniz bir d e u te
kulak verelim :
u ya da bu rengi semenizin nedeni duvarnzn byk ya
da kk veya birok kapyla blnm ve mobilyalarnzn

46 Nesneler Sistemi

eski ya da yeni, Avrupai ya da egzotik zlere sahip olmas

veya bambaka belirgin nedenlerdir... (s. 191)
Grld gibi bu nc aam ann renksel nesnellik ola
rak nitelendirilebilecek bir srele ilikisi var gibidir. Kesin
bir ifadeyle konum ak gerekirse o da dierleri arasnda yer
alan az ok karm ak, zm bulmaya yarayan b ir unsurdur.
Bir kez daha yinelem ek gerekirse renk bu yzden ilevsel ,
yani soyut bir kavram olarak deerlendirilebilir.

SOK VE SOUK RENKLER

Renklerle oluturulan ortam denilen ey sou k ve scak
renkler arasnda kurulan hassas bir denge stne oturm ak
tadr. Bu temel bir kartlk olup, oturma unsurlar/dier
elem anlar, dzenleme biim i/ortam gibi unsurlarla birlikte
ev donanm konusundaki sylevsel sisteme uyum lu bir gr
nm kazandrarak; onu genel nesneler sistem ini ynlendiren
bir kategori haline getirm ektedir. (Ancak biz bu uyum un d
grnle ilgili sylevle snrl kaldn, zira bunun altnda
yer alan ikinci bir sylevin elikilerle dolu olduunu biliyo
ruz). Scak tonlarn tad scakla gelince bunun renkler ve
tzlerden kaynaklanan bir gven, mahremiyet, duygusallkla
ilikisi olm ayan bir scaklk olduunu biliyoruz. Belli bir yo
unlua sahip olan bu scakln anlaml bir kartlk duygu
su oluturabilm ek am acyla souk tonlardan yararlanm ad
grlmektedir. Oysa gnm zde btnsel bir grnm olu
turabilm ek iin yap ve biim le i ie gemi sou k ve scak
renklere gerek vardr. Malzemelerdeki scaklk bu ok gzel
bir ekilde yerletirilm i bro eyalarna huzurlu bir gr
nm kazandrm aktadr ya da Brezilyadan getirilm i yal
mat bir pelesenk aacndan yaplm bu kaplarn uzun krom
kap kollaryla blnd grlm ektedir...Ttn renkli suni
deriyle kapl koltuklar bu ciddi grnm l ve scak ortamla
uyum iindedirler... trnden tmcelerle karlatm zda
scak renklerin biim sel kesinlik, yerletirilm e biimi, yap

* Bu konu daha ilerideki sayfalarda ilenecektir.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 47

gibi eylerle bir kartlk iine sokulduu ve her deerin iki

terim arasnda bir ztlam aya yol at grlm ektedir.
levsel scaklk varln artk scak bir tz y a da yaknnda
bulunan uyum lu nesnelere deil sistemli bir ekilde art arda
gelme, kesintisiz bir scak ve souk ilikisinden doan soyut
bir ezam anla borludur. Burada scaklk zellii tamas
gereken ey sanki bir trl bu scakla sahip olam am akta
dr. Bu, dil dzeyinde kalan ve bu yzden kendisiyle gerek
dnyada karlalam ayan bir scakla benzemektedir. Bu
scakln sahip olduu tem el bir zellik varsa o d a b u scakl
yanstacak herhangi bir odaktan yoksun olmasdr.

ORTAMA ZG DEERLER: MALZEME

DOAL AH AP MALZEME, KLTREL AHAP MALZEME

Ayn zm lem e yntem i m alzem e iin de geerlidir. rne

in gnm zde ahap, eski gnleri anm satm as yznden
ok aranan bir m alzem edir, zira tzn topraa borlu olup
yaayan, nefes alan, alan bir malzemedir. Ahap ilk
bakta kendisini gsterm eyen bir scakla sa h ip olan, bu
scakl cam gibi yanstm aktan baka bir de insann iini
stabilen bir m alzem edir. Zam an lifleri arasna sktrabilen
ahap ideal bir d grnm e sahip olup, her d grnm
gibi zam ana direnm esi beklenm ektedir. Ahap, kendine zg
bir kokusu olan, yalan an hatta zgn parazitlere sahip bir
eydir, vs. zetle ahap canl bir m alzem edir. M a sif mee ,
ar m obilyalar y a da b ir aile evi art arda yaayp gitm i
kuaklarn zihnim izde canlanm asn salam aktadrlar. Bu
ahabn scakl (keza kesm e ta, doal deri, ham keten,
dvm e bakr, vb btn elem anlar gnm zde l ks yaam
zlem ini besleyen maddi ve m anevi bir de benzem ektedir
ler) acaba gnm zde hl ayn anlam a sahip m idir?
Yaadm z dnyada ilevsel adan organik y a da doal
m addelerin neredeyse edeerlisi saylabilecek plastik ve ok
biimli5 tzlerle karlalm aktadr, rn ein , yn, pamuk,

5 Sz konusu olan ey XVI. yzyldan balayarak yalanc mermer

48 Nesneler Sistemi

ipek y a d a keten yerlerini naylon y a da bu m alzem enin ok

deiik eitlerine brakabilm ektedir. Ahap, ta ve metalse
yerlerini beton, form ika ve polistirene terk edebilm ektedir.
Byle bir gelim eyi yadsyp bu m alzem elerden eski nesnele
rin sahip olduklar biim sel scakla sahip olm alarn bek
lem ek y a da istemek olanakszdr. Tpk geleneksel renkler/
canl renkler kartlnda olduu gibi doal tzler/sentetik
tzler kartl da ahlaki bir kartlktr. Nesnel adan tz
leri gerek y a da sahte, doal y a da yapay eklinde ayram a
yz. rn ein kim betonun, ta kadar gerek b ir malzeme
olm adn iddia edebilir ki? Oysa kat gibi binlerce yldr
ilem gren bir m alzem eyi sanki hi ilem grm em i doal
bir m alzem e gibi kabul ediyoruz, rn ein , cam bu konuda
akla gelebilecek en ku sursuz rneklerden biridir. M alzem e
nin soylu bir gemie sah ip olm as ancak toplum sal dzenin
yalnzca aristokrasiyle m m kn olabileceini id d ia eden m a
sals bir kltrel ideolojiyle m m kndr ki, bu ideolojinin
bile zam anla yok olup gittii grlmektedir.
n e m li olan gndelik yaam da olum asna yol atklar
m uazzam yeni bak alarnn dnda bu yeni m alzem elerin,
m alzem e szcnn anlam n hangi lde deitirebil
mi olduklardr.
Souk, scak y a d a ara tonlar arasndaki geilerin renk
ler asndan sahip olduklar ahlaki y a da sim gesel statden
kurtulm a ve soyutlanm a, yan i belli bir sistem iine oturtul-

ve st snflara zg barok sanat anlay dorultusunda dn

yay yeniden yaratmay amalayan efsanenin ksmen de olsa ger
ekletirilmesi, yani btn dnyann yapay bir malzemeyle ye
niden retilmesidir. Biim stne oturan bu masal bizim baka
yerlerde szn ettiimiz ilevselci efsanenin grnmlerinden
biri olup hazr tzle, ilevlerin edeerlii stne oturmaktadr;
baka bir deyile tm makinelerin ilevlerini yklenecek tek bir
makinenin tm insani jestleri gerekletirmeye almas gibi.
Ancak byle bir sre ortaya sentetik bir evrenin kmasna yol
aacaktr. Unutulmamas gereken bir ey varsa o da tzsel d
n bu masaln en ilkel, en basit grnmn sunduu, yani
makine dnemi ncesine ait tz-tesine-dntrc bir simya
cla benzediidir.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 49

m a ve aralarnda iliki kurm a anlam na gelm esi gibi; sentetik

im alat da m alzem e asndan doal bir sim gesellie boyun
em ekten kurtularak ok-biim li bir konum a sahip olmak,
yani m alzem elerin evrensel anlam da bir araya getirilm eleri
ni salayacak bir st soyutlam a olanana kavuturularak
doal biim ler/yapay biim ler adl biimsel kartln alp
geilm esi anlam na gelm ektedir. Bugn artk s geirm eyen
cam blme, ahap m alzem e, kaba beton ve bakrn doas
arasnda hibir fark kalm am tr; nk ister scak, ister
souk olarak nitelendirilsinler hepsi sonu olarak birer
malzem edir. Birbirleriyle ilikisiz grnen bu m alzem ele
rin kltrel adan trde olduklar ve uyum lu bir sistem
oluturabilecekleri sylenebilir. Soyutlanm a zelliine sahip
olmalar onlar arasnda istenilen6 kom binezonlarn kurula
bilm esini salam aktadr.

ORTAM YARATMA MANTII

Renkler, tzler, hacim ve m ekna dayal bir ortam sylevi

nin tm dier unsurlar da etkileyerek, sistem li b ir ekilde
gzden geirilm elerine yol am asnn nedeni bir od ak nokta
sndan yoksun bir m eknda m obilyalarn hareketli nesnele
re dnm olm alardr. Hafiflikleri nedeniyle kolaylkla bir
araya getirilebilm e ve yin e kaplam a konusunda saladklar
kolaylk nedeniyle Hint m eesi (tikaac), m aun, pelesenk
ve skandinav ah aplan 7 daha Mso yt m alzem elere dr-

6 Geleneksel masif mee aacyla Hini meesi arasndaki temel

fark da budur, zira bu sonuncu keresteyi dierlerinden ayran
zellik kkeni, egzotizmi ya da fiyat deil bir ortam yaratmaya
yaryor olmasdr. Bu zelliine baklarak nemli olann onun do
al, youn ve scak tz deil bu scakht yanstan basit bir klt
rel gsterge olmas ve modern ev ii dekorasyonu sisteminde tm
dier soylu malzemeler gibi yalnzca bir gsterge ilevine sahip
olmasdr. Bu artk ahap bir malzeme deil, ahap bir eleman
dr. nemli olan malzeme olarak sahip olduu nitelik deil, bir
ortam yaratlmasna olan katksdr.
7 Bu aalarn kaplama ve ileme konusunda teknik adan me
eye oranla kolaylk saladna phe yok. Burada egzotizm, ta-

50 Nesneler Sistemi

m lerdir. A yn ca bu ahap m alzem elerin sahip olduklar

renklerin geleneksel ahap renklerinden farkl, yani daha
ak ya da daha koyu ren k tonlarndan olutuu, ounlukla
cilaland, lakelendii y a d a bilinli bir ekilde doal g
rnm lerinin korunduu grlm ektedir. O ysa btn bun
larn bir nem i yoktur; m alzem e de renk de soyu t ve tm
dierleri gibi zihinsel anlam da gdm lenm i unsurlardr.
Modern evre kusursuz bir gstergeler sistemi, ya n i ORTAM
adn alm bulunmaktadr. Ortam oluturm ann yolu artk
irkinlik ya da gzellik gibi unsurlarndan yaln zca birini n
plana kartm aktan gem em ektedir. Byle bir dnce renk
ler ve zevklerin tartlm ad , tutarsz ve znel bir sistem
de geerli olmutur. Gnm zdeki tutarl sistem de baarl
bir takm dan sz edilebilm esi iin soyutlam a ve arm lara
dayal elikilere gerek vardr. Hint m eesini seversiniz ya
da sevm ezseniz, ancak bu m alzem eden yararlan larak re
tilen paralar arasnda bir uyum olduunu, d z yzeylerin
renk tonlar arasnda bir uyum , dolaysyla yerletirildikleri
m eknda belli bir ritm oluturduklar ve bunun da sistem
tarafndan koyulm u b ir kural olduunu bilm ek gerekm ek
tedir. Sistem tarafndan dayatlan bu oyun kuralna m asif
ahaptan rstik m obilya da dahil olmak zere en eski eya
hatta en deerli ya d a el yapm biblolarn bile uyduklarn
ve bu her eyi kapsayabilen soyut btnlem e srecinin bir
paras haline geldikleri grlm ektedir. Bu elem anlarn g
nm zde her yeri sarm olm alar sistem le elikiye dm e
lerine yol am am aktadr,8 zira ortam yaratm aya yarayan en
m odern m alzem e ve renklerin yklendikleri ilevlerin ayn
larn yklenm ektedirler. Hint meesiyle kapl bir sandn,
XVI. yzyldan kalma r m bir tahta ve m etalden oluan
tilin ana renkler konusunda oynadna benzeyen doaya ka
masal trnden bir rol oynamaktadr. Zaten soru da budur,
zira bu ahap malzemelerin ikincil" bir malzeme rol oynamala
rnn nedeni kltrel adan soyutlanabilme ve sistemin mant
na boyun eebilme zellikleridir.
8 Sistemde bir kusur bulunduunu gstermekle birlikte zmsenip sindirilmitir. Bu konu hakknda Marjinal Nesne Demek Eski
Nesne Demektir isimli blme baknz.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli ISalt Unsurlar 51

ftrist kp stne oturtulm as arasnda bir uyum suzluk

bulunduunu yalnzca geleneksel ve n a if bir bak asna
sahip birileri syleyebilir. Burada artk uyum un d oa l b ir ey,
bir zevk anlaynn rn deil; bir kltrel gstergeler siste
m inin rn olduunu sylem ek gerekmektedir. ster gn ey
deki bir yazlk ev, isterse XVI. Louis dnem ine ait gerek m o
bilyalarla denm i bir salon olsun hepsinin bou bouna bu
ada kltrel sistem e direnm eye kalktklar grlm ekte
dir. Oysa bu m eknlardaki eyalar sahip olduklarn sandk
lar stile, olsa olsa sradan bir form ika kapl m asa ya da
siyah dem ir iskelet stne oturan suni deri kapl bir oturm a
eyas kadar uzaktrlar. Tavandaki tahta kalasn en az krom
boru ya d a m ine kapl cam dan i blm e duvar kadar soyut
bir ey olduu sylenebilir. Gem ie zlem duyan bir insa
nn gerek bir nesnenin sahip olduu zellikler ile ait olduu
ortam n zelliklerini bir araya getirm ek istem esi ancak kombinatuar deikenlerden biri olarak deerlendirilebilir. Bu
rstik takm " ya da stiL, dil dzeyinde zaten bir ekilde ifade
edilm ektedir. Bu takm terim iyse ortam terim inin zorun
lu bir sonucuna benzem ekte ve kendisine nasl bir znellik
yklenm i olduuna bakm adan her trl unsura sistem in
m antna uygun bir grnm kazandrm aktadr. Bu sistem
hi kukusuz birtakm ideolojik yananlam lara ve dolayl gdm lem c olanaklarna sahip olup, bu konuya ileride yeniden
deineceiz. Ancak sistem in sahip olduu m ant -gsterge
lerden oluan bir kom binatu ar- tersine evirm ek olanaksz
olduu gibi, nerede balayp nerede bittiini belirleyebilm ek
de olanakszdr. Tpk hibir rnn biimsel m eta m ant
nn elinden kap kurtulm am as gibi tm nesnelerin de bu
m anta boyun edikleri grlm ektedir.

RNEK BR MALZEME: CAM

Modern dnyada bu ortam kavram n zetleyebilecek, her

alanda karm za kan saydam ve "gelecein m alzem esi
olarak adlandrlabilecek bir m alzem e vardr. Herkesin bildii
bu m alzem enin ad cam dr. Cam yalnzca bir m alzem e deil,
tm m alzem elerin sahip olm ak isteyecekleri zelliklere sahip

52 Nesneler Sistemi

olan kusursuz bir m alzem edir. Cam m etafizik adan hem

bir am a hem de bir aratr. Psikolojik (hem gerek hem de
dsel) anlam da cam ideal bir m odem kaptr; zira kendi
ni beendirm e gibi bir derdi olm ayan, sahip old u u ierie
(tahta y a da metal gibi) kout bir ekilde zam an iinde geli
me gsterm eyen ve bu ierie gizem li bir anlam katm ayan bir
m alzem edir. Kendinin baka bir eyle kartrlm asna izin
verm edii gibi scaa d a dayankl deildir. Aslnda onun bir
kaptan ok bir tr yaltc m alzem e olduu sylenebilir. Cam,
sertletirilm i bir sv olarak adlandm labilecek b ir mucize,
yleyse i grnm n d grnts ve dolaysyla da her
ikisini saydam latran b ir eydir; zira saydamlk ortam n d a
yatt en nem li zelliktir. te yandan cam, hem kendi kii
liini yanstm ayan sim gesel bir anlama, hem de malzemenin
sfr derecesi olarak nitelendirilebilecek bir zellie sahiptir.
Cam dem ek dondurulm u sim gesel anlam lar, dolaysyla
soyutlam a demektir. Bu soyutlam a bizi bir yan dan bir i
dnyaya, yani deliliin kristal kresine, gelecee, baka bir
deyile falcnn kristal kresine doru ynlendirirken; ayn
zam anda m ikroskop v e teleskop araclyla d oaya doru
ynlendirm ekte ve gzn deiik dnyalar alglam asn sa
lamaktadr. te yan dan yok edilmesi, rm esi olanaksz,
renksiz, kokusuz, vs. zelliklere sahip olan cam gerekten de
m alzem enin bir tr sfr derecesini tem sil etm ektedir, baka
bir deyile hava iin boluk ne anlam a geliyorsa malzeme
asndan da cam ayn anlam a gelm ektedir. O rtam denilen
sistem de bu soyutlam ann cam a kazandrd deer ve nem
den daha nce sz etm itik. "O rtam denilen karm aay en
somut ekilde sergileyebilecek malzeme cam dr; zira ortam
yaknlk ve yabanclk, m ahrem iyet ve tehir etm e, iletiim ve
iletiim sizlik gibi zelliklere sahiptir. ster am balaj m alzem esi,
ister pencere ya da m ekn blm e arac olsun, cam , tesinde
bulunan eyleri gsteren ancak dokunulm asn engelleyen
bir zellie sahiptir. C am hem her eyle iletiim kurulm asn
salayan hem de bu iletiim i engelleyen bir m alzem edir. Bir
vitrine bakldnda hem bir m asal dnyas grlm ekte hem
de bir m ahrum iyet duygusu hissedilm ektedir. Zaten rek
lam stratejisi de bu duygu stne oturm aktadr. Kavanozda

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 53

m uhafaza edilen yiyecekleri grebilm ek m m kndr. Byle

bir grnt biimsel anlam da insann houna gider, gzler
yiyeceklere taklrken kavanozla gzler arasnda dlam aya
dayal bir iliki kurulm aktadr. Cam kavanoz da tpk ortam
gibi ieriin bir gsterge olarak alglanm asna izin verm ekte
ve saydam l bir araca dntrm ektedir. Yine tpk ortam
adl tutarl bir soyut sistem in nesnel eyler ve gereksinim ler
arasnda araclk yapm as gibi. Bu arada bir erdem olan ah
lak adl zorunluluktan h i sz etm iyoruz; zira cam n saflk,
drstlk, nesnellik gibi duygularn yan sra m thi bir te
m izlik ve hastalk hastal gibi anm lara yol am as onu
gerekten de gelecein en nem li m alzem esi haline getirm ek
tedir. Burada gelecekten kast camn sahip olduu zellikler
le, temel ve organik ilevleri yadsm as olup, bedensel tem iz
lik bu srecin ahlaki bir versiyonuna benzem ektedir.
Modern bir ev dekorasyonunun sahip olm as gereken
konfordan hi dn verm eden bir bahe iinde doayla i ie
yaam ak, her m evsim in tadn doya doya karm ak. Yeryz
adl cennetin bu yeni versiyonuyla byk blm cam larla
kapl evlerde karlaabilm ek m m kndr.
im ento harcyla birbirlerine tutturulup, cam tula
ve talarla rlen saydam duvarlar, blmeler, kem erler, ta
vanlar en az tatan rlm ler kadar salam drlar. Bu say
dam blm eler n btn evin iinde zgrce dolam asna
izin verm ektedirler. Bu blm elerin arkasndaki eyler ak
seik bir ekilde grlem em ekte ve bylelikle her od a m ahre
m iyetini koruyabilm ektedir.
Burada cam dan evin binlerce yllk sim gesel anlam n
dan hibir ey yitirm edii, ancak m odernlem eyle birlikte es
kisi gibi yceltilm edii grlm ektedir. B ir za m a n la r stnl
n salad itibar artk ortam n eline gem itir (ayna iin de
ayn ey sylenebilir). C am m alzem e i ve d m eknlar sra
snda hzl bir iletiim kurulm asn salarken ayn zam anda
bu iletiim in d dnyaya gerek anlam da bir alm a dn
mesini engelleyerek, zorunlu ve nesnel bir kopuklua neden
olmaktadr. Aslnda m odern cam evlerin da a k olduklar
sylenem ez tam tersine d dnya, doa, m anzarann cam ve
soyutlam a gc sayesinde evin m ahrem paralan arasnda

54 Nesneler Sistemi

yer alarak ortam a ait unsurlara dntkleri sylenebilir.

Bu anlam da btn d nya cam ev iinde bir t r gsteri nes
nesine dnr gibidir.9

ORTAMLA NASIL LK KURULUR?

Bu renk ve m alzem e zm lem esi bile birtakm sonular

kartm am za izin verm ektedir. rnein sistem li bir ekilde art
arda yer alan sok ve scak renkler aslnda h e r zaman s
caklk ve mesafe anlam na gelen ortam kavram nn tanm
lanm asn salam aktadrlar.

0 Konuttan, her geen gn byyen tketim ve ambalaj evrenine

geildiinde cam malzemenin ne kadar karmak bir ey oldu
u ortaya kmaktadr. Bu evrende de cam bin bir trl erdeme
sahiptir. rnein, rn her trl mikroptan korurken bak
lardan koruyamamaktadr. Gzel korumak vc gzel grnmek
cam konusunda yaplabilecek cn ideal tanmdr. Her kalba gi
rebilen cam, estetik anlamda sonsuz sayda biim retilmesini
salamaktadr. nce sebze ve meyvenin sabah tazeliinde kal
masn salayacak, ardndan her gn yediimiz biftein salkl
bir ekilde sunulmasnda kullanlacaktr. effaf bir malzeme olan
cam her yerde karmza kmakta, daha gzel ve gneli gnler
tanmna uygun dmektedir. Ostelik hangi amala kullanlrsa
kullanlsn hibir ekilde bir p olarak deerlendirilmemektedir;
zira kard herhangi bir koku yoktur. Cam, soylu bir malze
medir. Bununla birlikte tketici cam ambalaj kullandktan son
ra atmaya itilmektedir; zira ne geri alnmakta ne de depozito
kesilmektedir. Yok edilmesi olanaksz bir malzeme olarak tan
nan cam, satn alnp kullanldktan sonra derhal pe atlarak
bu prestijini yitirmektedir. Burada bir eliki olduu sylenemez,
zira cam kendine den ortam unsuru roln gayet iyi bir ekil
de oynamakta ve bylelikle ortam denilen ey kesin bir ekonomik
anlama sahip olmaktadr ki, bunun dier ad camn her ite kul
lanlabilme zelliidir. Cam, mal sattran ilevsel bir malzeme
olmakla birlikte giderek daha hzl bir ekilde tketilmek duru
mundadr. Camn psikolojik anlamdaki ilevsellii (saydaml,
temizlii) tamamen ekonomik bir ilevsellie dntrlm ve
onun iine gmlm durumdadr. stn niteliklere sahip bir
malzeme olan cam satn almaya itme grevi yapmaktadr.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belit Bal Unsurlar* 55

O rtam adl i m ekn dzenlem esinden ama onu

oluturan nesneler arasnda olduu gibi insanlar arasnda
da bir scak-souk ilikisinin kurulm asn salam aktr. Dost
veya akraba, aileden y a d a m terilerden biriyle iliki kurul
makta, ancak bu inili kl ve ilevsel , baka bir deyile
kurulm as kolay ancak herhangi bir znellik tam ayan bir
ilikiye benzem ektedir; nk burada deiik iliki tipleri
zgrce birbirlerinin yerin e geebilm ektedir. Arzunun (ku
ramsal anlam da) yer alm ad ilevsel iliki byle bir eydir;
zira arzu bir ortam uruna kendi haline terk edilm ektedir.10
Zaten karm aann balad nokta da bu rasdr.11

OTURMA ELEMANLARI

Ortam la kurulan ilikiyi en gzel ekilde ortaya koyanlar bu

karm aann yaratlm asn salayan nesneler, yani ada ev
m obilyalar sistem inde hi durm adan baka elem anlarla yer
deitiren oturm a elem anlardr. Birbirleriyle ztlaan bu iki
terim in dekorasyon ve ortam gibi iki nem li kavram birbirle
rinin kartna dntrdkleri (ancak bu konuda ayrcalkl
bir konum a sahip olm adklar) grlm ektedir.
Mobilya ve dekorasyon dergilerinin sayfalarn dolduran
ok saydaki oturak zellii tayan nesnenin sahip olduu
en anlam sz ilevin bile amac insanlarn oturm asn sala
maktr. nsan din lenm ek am acyla bir koltua, yem ek yem ek
am acyla bir yem ek m asas sandalyesine oturur. O ysa g n
m zde sandalye m asaya bam l bir eya olm aktan kmtr.

,0Modern bir dnce yaps balamnda cinscllik bu tip bir ili

kiye benzemektedir, baka bir deyile insan kendine balayan
v igdlere dayal cinsel ekicilikten farkl bir ey olan cinscl
lik hem SICAK hem de SOUKTUR. Zaten bu yzden bir tutkuya
benzemek yerine ortama zg basit bir deere dnmektedir.
Yine duygusal bir younlamaya benzemek yerine bir syleve d
nme nedeni de budur.
11 Her bildik sistemde olduu gibi nesneler sisteminde de nemli ya
psal kartlklar gerekten de bundan baka bir anlama sahiptir
ler; baka bir deyile sistem dzeyindeki yapsal kartlk kendisi
ne tutarl bir aklc aklama kazandnlm bir eliki olabilir.

56 Nesneler Sistemi

Sehpalar artk belli bir kiilie sahip olan oturm a elem anna
boyun em ektedirler. B u kiilik, karlkl konuan kiilerin
konum uyla ilikilidir yoksa boyutlarla deil. O tu rm a elem an
larnn her zam anki dizili biim leriyle davetlilerin bir gece
boyunca uradklar konu m deiiklii tek bana bir sylev
oluturabilir. Puftan kanepeye, tahta sradan rah at koltua
kadar btn modern oturak eyalanm n n plana kartm a
ya altklar bir ey varsa o da toplum sal iliki kurm ak ve
karlkl bir konuma sahip olm aktr. Buradaki soru n karlkl oturm a biiminden ok sanki modern toplu m sal bireyin
her yerde karmza kan konum unu n plana kartm aktr.
Artk yatm ak iin bir yataa, oturm ak iinse bir sandalyeye
gerek yok tu r;12 zira gnm zde tek bana her pozisyonu
alabilen (yleyse her trl insani ilikinin kurulm asn sa
layabilen) ilevsel oturaklar vardr. Burada her trl ahlaki
yaklam dlanm aktadr, baka bir deyile kim se kimsenin
karsna oturm ak zorunda deildir. Bu pozisyonlarda birine
kzabilm eniz, tartabilm eniz ya da onu herhangi bir konu
da ikna edebilm eniz olanakszdr. Bu eyalar daha esnek bir
toplum sallk anlayna y o l am akta, ancak bunu a k seik
bir ekilde yapm ak yerin e bir oyuna dntrm ektedir. Bu
oturaklarn iine gm lyken artk bakasnn baklarn
zerinizde hissetm iyor y a da gzlerinizi bir bakasn a dike
m iyorsunuz, baka bir deyile bu eyalar baklarnz dier
insanlar stnde yaln zca gezdirm enizi salayabilm ektedir
ler, zira iine gm ldnz koltuun as ve ykseklii
"doal olarak baklar yerden belli bir y kseklikte tutarak
bakalaryla gz gze konum anz engellem ektedirler. Konu
derinlem esine ele alndnda bu trden koltuklar b ir yandan
asla yalnz kalm am anz salarlarken dier yan d a n da asla
bir bakasyla gz gze gelm em enizi salam aktadrlar. V
cudunuzu rahatlatrlarken, baklarnz her yere evirebilmenizi salam aktadrlar ki, tehlikeli olan yanlar d a budur.
Modern toplum nem siz eylerle ilgilenm em izi engellem eye

x2 Dik duran ve krsal kesimi artran sandalyelerle yalnzca ye

mek masasnda karlald, ancak bunun kendiliinden ortaya
kan kltrel bir davran sreci olduu sylenebilir.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 57

alrken, baklar arasnda su ortakl yapm aya v e bu b a

klara trajik bir boyut kazandrm aya alm aktadr. Keza bi
rincil zorunluluklarn saklanm aya allm as gibi toplum sal
yaam daki kabalk ve elikiler, yan i baklardaki saldrgan
lk ve arzunun bir sonucu na benzeyen m stehcenlie son
verebilecek her yol denenm ektedir.
Elem anlar/oturaklar adl ikili terim ku sursuz bir sis
tem oluturm am z salam aktadr, baka bir deyile modern
insan gm lm olduu koltuklarn iinden sahip olduu
eyalar araclyla evini nasl dekore ettiini anlatan bir
sylev ekerken ayn zam anda ilikiler13 konusunda da bir
sylev ekm i olm aktadr. Keza "evini dekore eden insann
ayn zam anda hep bir iliki ve ortam insanna benzemesi

13Tamamen pasif olarak da deerlendirilebilir; zira ev ii konusun

da yaplan reklamlarda dekor, rahatlatc deil, etkin bir unsur
olarak sunulmaktadr. Ortam, burada da karmak bir anlama
sahiptir; zira hem etkin hem de edilgin bir kavrama benzemek
tedir. levsel insan daha batan yorgun bir yz ifadesine sahip
tir. Sahip olduklar modern ortam ve rahatlk erdemleriyle lks
dergilerin sayfalarn dolduran her biri birbirinden daha rahat
ve yumuak olan milyonlarca deri ya da Dunlopillo koltuk san
ki gelecek uygarlklan sinirlerini gevetmeye ve haftann yedinci
gnnde iyice geveyip keyif almaya aryor gibidir. Modellere
hem ok yabanc hem de ok yakn grnen bu uygarln ideolo
jisini yanstan modernlie zg imgeler en az eski koyun ahrlann sergileyen resimler kadar ideal grntler olup, konut sahibi
iine gmlm olduu rahat koltuundan bu ortam izleyebil
mektedir. Artk karmzda tutkularn, ilevlerini, elikilerini
gerekletirmi, halletmi ve ilikiler kurmaktan baka yapacak
ii kalmam bir konut sahibi vardr. Bu ilikiler sisteminin k
kenindeyse nesneler sistemi adl bir yap bulunmaktadr. evre
sinde bir alan yaratan* bu yap tpk konut sahibinin toplum
sal yapyla btnlemesi gibi, unsurlarn odayla btnlemesini
salayacak deiik olaslklar sunarak igdleri ve birincil ilev
lerini yitirmi bir dnyann yaratlmasna hizmet etmektedir. Do
laysyla bu tr bir aba harcayarak yorgun dm modern ko
nut sahibinin toplumsal konum ve prestijini artracak youn bir
yananlam retimi peinde koarken, ayn zamanda iine gml
m olduu, vcut hatlarnn biimini alm rahat koltuundan
evreyi izleyerek can skntsndan kurtulmasn salamaktadr.

58 Nesneler Sistemi

gerektii ve bunlarn birlikte ilevsel insan oluturduklar

sylenebilir.

KLTR VE SANSR

Gnm zde yalnzca oturaklar konusunda deil, tm nes

neler konusunda da artk belli bir kltr sahibi olunmas
gerekmektedir. Bu; toplam a-karm a yapm ay bilm ek kadar
nemli bir konudur. Eskiden her mobilya nasl bir ileve sa
hip olduunu aka belli ederdi. rnein, kesinlikle ana
bir grnm e sahip kocam an, ar, gbekli m asa ve bfeler
beslenm eye ynelik bir ileve sahip olduklarn aka ortaya
koymaktaydlar. levsel adan kutsal bir nem e sahip ol
m akla birlikte, yatak gibi ara blmelere gm lm eye raz ol
maktaydlar. Odann ortasna yerletirilen yatak hl burjuva
evliliini (yoksa kesinlikle cinsellik anlayn deil) sim gele
mektedir. Oysa gnm zde neredeyse yatak d iye bir eyden
sz edemiyoruz; zira yatak bir koltua, divana, kanepeye,
sraya dntrlm ya da bu kez ahlki kurallar yerine
biimsel manta boyun een bir ara blm eye sktrlm
durum dadr.H Alalp bir sehpaya dnen m asa merkezi
konumunu ve arln yitirm itir. Mutfak neredeyse m utfak
olm a ilevini tam am yla yitirm i ve ilevsel b ir laboratuara
dnmtr. Bu bir gelimedir; nk olm as gerekene ben
zeyen eski geleneksel evre ayn zam anda ahlaki bir saplant
ve maddi adan ekilen skntlar ifade etm ekteydi. Sahip
olduum uz modern ev ileri ok daha zgr grnmekle
birlikte yeni bir ahlak anlayna uygun olarak fark edilmesi
g bir biimsellie boyun emektedirler. B aka bir deyile
yem ek, uyumak, neslin devamn salam ak gibi dnceler
yerlerini sigara imek, iki imek, konuk arlam ak, karlkl
konuma, bakma ve okum aya brakm aktadr. Kltrel bir
grnm e sahip ilevlerle karlatrldklarnda bilinaltna

14 Mstehcenliin belirledii kltrel yananlam, yani XVIII. yzyl

ortas eski spanyol yata eklinde sunmann dnda demek
istiyoruz. (Bu konuya daha ileride deinilecektir. Bkz. Majinal
Nesne Demek Eski Nesne Demektir isimli blm.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 59

zg ilevlerin nem lerini yitirm i olduu grlm ektedir. Es

kiden bfeye amar, tabak anak, yiyecek konulurken, g
nmzdeki ilevsel elem anlara kitaplar, biblolar, iki konul
m aya balanm y a d a bo kalm aya m ahkm edilmilerdir.
Artk belirleyici hale gelm i bir dekorasyon anlayna zg
ilevsel" terim iyle birlikte kullanlan ok edici deyim lerden
biri olan zevk sahibi" deyim i bu kltrel elikiyi aka orta
ya koymaktadr. O dalara dalm aileye zg sim gelerin y eri
ni toplumsal ilikileri ortaya koyan iaretler almtr. Bunlar
artk gsterie ynelik duygusal bir dekor anlayna zg
iaretler olmaktan km akla birlikte en az onun kadar ritellemi bir konuk arlam a dzenine zg iaretlerdir. ada
m obilya ve nesnelere alc gzyle bakldnda, bunlarn en
az akam eve gelecek konuklar kadar yetenekli b ir karlkl
m uhabbet dzeni kurm u olduklan, birbirlerine onlar kadar
zgr bir ekilde yaknlap uzaklaabildikleri grlm ektedir.
stelik bunlarn yaayabilm ek iin organik zelliklere sahip
olm a gibi bir zorunluluklar yoktur.
Hi kukusuz k lt r her zaman byle bir yattrc ideo
lojik grev stlenm i, ya n i egemen ilevlerin neden olduklar
gerginlikleri yceltip, m addiyat bir dnya gr ve gerek
dnyaya zg sorunlarn tesine geerek, insann belli bir
kalba sokulabileceini ngrm tr. Bu kltrel biim her
eyden nce herkese belli bir am aca hizmet ettiini ve tekno
loji arlkl bir uygarlkta eksiklii ok daha fazla hissedilen
gem ie ait o temel donanm n varln srdrm esi gerek
tiini gsterm itir. Yanstt gereklii yadsyan bu biimin
artk sistem li bir grnm e sahip olduu, ya n i teknolojiye
dayal bir sistem e ancak sistem li bir kltrn uygun d
t grlm ektedir. N esneler dzeyinde tank olduum uz bu
sistem li grnm e sa h ip kltre biz ORTAM diyoruz.

ORTAMLA OLUAN DEERLER, YAN JESTLER VE BMLER

Yine ortam la birlikte oluan deerler zm lem esinde ilev

sel (ya da geliigzel bir ekilde nceden belirlenm i veya
dinam ik ilevler, vs.) biim lerden sz edilebilm esi iin bun

60 Nesneler Sistemi

lara bir stil kazandrlm as, yani ie insan elin in demesi

gerekm ektedir. Bu ise kas gc ve em ee dayal bir enerjinin
sa f d edilm esi dem ektir. Birincil ilevlerin, iliki ve kar
gibi ikincil ilevler yaran n a, itepilerin kltrel zellikler ya
rarna s a f d edildikleri; bu srelerin uygu lam a ve tarihsel
anlam da aba gerektiren jestleri nesneler balam nda tama
myla sa f d ettikleri, yan i em ee dayal evrensel jestlerd en
denetim e dayal evrensel je s tle re geilm i olduu grlm ek
tedir. Bu noktada nesneler binlcrce yldan bu yan a sahip
olduklar insani staty, enerji kaynaklarnn soyutlanm a
srecinde kesinlikle yitirm ilerdir.

GELENEKSEL JESTLER ABA GEREKTRR

Yararlanlan eierji kas gcne dayand, yani bol miktarda

ve her an kullanlm aya hazr bir ekilde bulunduu srece
kullanlan arala insan arasnda duygusal bir iliki kurul
m akta ve bu iliki sim gesel adan bereketli olup, yapsal
adan tutarsz olm asna karn belli jestleri zorunlu klan
bir biim e sahip olm aktadr. Zaman iinde hayvan gcn
den yararlanlm as bu durum da niteliksel bir deiiklie yol
am am tr; baka b ir deyile neredeyse btn uygarlklar
insan gcyle hayvan gc arasnda bir fark grm em itir.
Enerji tketim inde grlen bu sreklilik kullanlan alet,
edevatta d a bir sreklilie yol amtr. Y zyllar boyunca
el aleti ya da nesnesinin statsnde herhangi b ir deiiklik
olmamtr. Nesneyle insan arasnda jestlere dayal bu d e
rin iliki insann d nya ve toplumsal yaplarla btnlem i
olduunu gsterm ektedir. retilm i olan nesnelerin gzelli
i, stili bize insanlarn bu btnlem eden ne kadar byk
bir k ey if alm olduklarn gsterm ektedir. Bir bakm a zorla
kurulan bu ilikinin, toplum sal yaplara kout bir ekilde,
gerek anlam da bir retim srecinin olum asn engelledii
grlm ektedir. Bu, yinelenen jestler ve harcanan enerji> sim
geler ve ilevlerin insan em ei araclyla bir d grnm,
bir stile sahip olmasn salayan karm ak bir sretir. nsan
bedeni, harcanan aba ve dntrlen m alzem eyle tam bir
uyum iinde olan bu oraklar, sepetler, testiler, iki tekerlekli

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 61

arabalara hayranlk du ym akla birlikte bu ok uyum lu iliki

nin dayatlan bir ilikiye boyun ediini biliyoruz. Sylemeye
altm z ey, insann her istedii nesneyi retm e zgr
lne sahip olm am as ve nesnelerin de insandan bamsz
bir ekilde dnlem em esidir. Enerjinin bulunduu yerden
uzak bir noktaya tanabilm esi, bu yer deitirebilen ener
jin in depolanm as ve uygun bir fiyata m al olabilm esi iin
enerji kaynaklarnda bir devrim in gerekletirilm esi; insan
ve nesnenin yeni, nesnel bir tartm a ortam iine ekilerek,
bata bilinm eyen karlkl nihai am alar ve zorla kurulan
ilikilere dayal elikilerle dolu bir diyalektiin oluturulm a
s gerekm itir. nsan ancak bu ekilde nesnel bir toplumsal
gelecek dncesi reterek, nesnenin zgrleen enerji ara
clyla ok sayda ilevden oluan belli bir gereklie sahip
olm asn salamtr.
levsel nesne, gerek bir nesnedir. Enerji alannda ger
ekletirilen devrim ler araclyla teknoloji ve retim dzeni
arasndaki (grece) tutarlln, yerini toplu halde va r olabilen
enerji trleri ve gizli sim gesel anlam alara brakt grl
mektedir. Keza insann nesneyle kurduu iliki retim g
leri adl toplum sal diyalektie havale edilmitir. Ancak biz
yalnzca bu kargaann gndelik yaam da yol am olduu
sonularla ilgileniyoruz.

LEVSEL JESTLER DEMEK DENETM DEMEKTR

Gndelik yaantm zda her gn insan ve eyler arasnda t

kenip giden ilikilere tank oluyoruz* Bu ilikiyi y o k eden belli
bal nesneler arasnda: mutfak aletleri, otom obiller, vr zvrlar (gadget'ar), stm a, aydnlatm a, bilgilendirm e/haber ve
ulam sistem leri bulunm aktadr. Btn bunlarn alm as
iin asgari bir enerji ya da kiisel m dahale yeterli olm akta
dr. Bu nesnelere hkim olabilm ek iin herhangi bir yetenee
gerek yoktur, el ya da gz kontrol y a da cn fazla bir refleks
bu i iin yeterli olabilm ektedir. Tpk i dnyasnda olduu
gibi cv yaantsnn da neredeyse tam amyla dzenli bir e
kilde gerekletirilen kom u t ya da uzaktan ku m anda jestleri
nin egem enlii altnda olduu sylenebilir. D m e, kum anda

62 Nesneler Sistemi

dm esi, anahtar, pedal ya da hibir ey, zira fotoselle a

lan bir m ekna girm ek herhangi bir arac altrabilm ek
iin yeterli olm aktadr. Baka bir deyile btn bunlar (daha
abuk davranabilm ek) basm a, vurm a, hzla arpm a, beden
sel denge, hacim, g dalm ve el becerisinin yerin i alm
tr. Btn bedeni devreye sokan nesneleri tutm a, yakalam a
gibi hareketlerin yerini tem as etm e (el ya da ayak) ve kontrol
(gz, kimi zaman da kulak) almtr. zetle ilevsel evrede
insann yalnzca cn u blgelerinde yer alan organlar aktif
olarak i grmektedir.
Enerji kaynaklarnn szden ibaret zgrletirm e gc
gndelik yaam da insann nesnelerle kurduu ilikilerin
de soyutlanm asna yol am aktadr Bunlar siirsel-kassal
hareketlerden ok beyinsel-duyum sal (Naville) bir dikkat
sistem ine zg hareketlerdir. Ancak bu hareketler asla tek
balarna var olam adklarndan, uzaktan kum anda edilen
hareketin salt soyut bir dzeyde kalm am as iin jestlere da
yal (el, gz, v s .15) bir denetim sistemi gelitirilm itir. Asgari
hareket bir bakm a zorunludur, zira o olm adan szn gc
anlam n yitirm ektedir. Asgari bir dzeyde bile k alsa insann
biimsel mdahalesi g c n onun elinde olduunu gster
mektedir. Bu anlam da kontrole ynelik hareketlerin, salkl
bir teknik ileyiten ok (gelimi bir teknik d zeyde belki de
bunlardan vazgeilecektir ki, biz byle olacan dnyo

15 Daha doru bir ifadeyle aba gerektiren jestler yalnzca denetim

amal jestlere indirgenmekle kalmad, nk bu sonuncular bir
yanda denetim amal jestler, dier yanda oyun amak jestler ek
linde ikiye blnd. Modern yaam biiminin bir keye ittii be
den, bir kez boyun emek zorunda kald hareketlerden kurtul
duunda, kendini spor ve elendirici etkinliklerle ifade etmi, cn
azndan enerjisini harcayabilecei yeni alanlar kefetmitir (as
lnda burada sportif hareketler araclyla ikiye katlanan enerji
tketiminin gerekten de vcudu zgrletirip zgrletirmedii
ya da iki terimli bir sistemin olumasna yardmc olup olmad
sorgulanabilir. Buradaki iki terimin varlk nedeni kincinin -yani
oyun vc spor- birincinin yol at boluu doldurmas eklinde
aklanabilir. Zamann alma ve elenme zaman eklinde ikiye
blnmesi konusunda da ayn eyler sylenebilir.)

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 63

ruz) sistemin zihinsel adan salkl bir ekilde ilemesine

ok nemli katkda b u lu n d u k lan grlmektedir.

YEN BR MDAHALE ALANI

Bir bakm a enerjileri soyutlanan nesnelerin neredeyse hi

durm adan altklar grlmektedir. Nasl plastik b ir benzeri
bulunm ayan madde kalm adysa; teknoloji alannda da ben
zeri olmayan bir jest bulabilm ek artk o denli glemitir.
En basit mekanizma bile belli sayda jestten ekonomi yapl
masn salarken yalnzca belli bir konuda younlam akta ve
gerek ileme tabi tuttuu malzeme gerekse kendisini al
tran kiiden bamsz bir grnm sergilemektedir. Y arar
lanlan aletin biimi ve ne iin kullanld, malzeme, bu i
iin ne k adar enerji harcand gibi konularda bavurulan
tm terimler gnm zde deiiklie uramtr.

Malzeme

konusunda snrsz seenekten hatta radyo adl aletten y a

ylp havaya karan haberden bile sz edilebilir. D nm e
urayan enerjinin malzeme ve ilevleri de dntrd sy
lenebilir; bak a bir deyile, teknoloji, gemiten kalan jest
saysn azaltmann yan sra yepyeni ilemler retmekte ve
zellikle de m dahale ettii alan tamamyla farkl ilevlere
ya da ilevlerden oluan bir btne benzetmektedir. rettii
(teknolojik) nesnelerin gerisinde (kaybolup giden) soyut bir
varla dnen insann ban a gelen o muazzam yabanc
lam a olaynn kkeninde insan tarafndan gerekletirilen
jestlerin yerini makinelerin rettikleri jestlerin alm asnn yan
sra bir de ilevlerini birbirlerinden ayrrken gerekletirilen
soyutlam a ve bu ayrma ilemini nceki dnemlere zg je st
lerden yola karak sezgisel bir ekilde yapam am ak vardr.16

16rnein ate. Ocak* balangta stma, yemek yapma ve ay

dnlatma gibi ilevlere sahipti. Zaten bu anlamda karmak bir
simgesel yapya sahip olduu sylenebilir. Daha sonra bir araca
dnen mutfak sobas stma ve piirme ilevlerini yerine getir
meye balam olup o dnemde simgesel bir kiilie sahip olmu
tur. Daha sonra analitik dnce btn bu ilevleri birbirlerin
den ayrarak uzmanlam aletler arasnda paylatnlmtr. Son

64 Nesneler Sistemi

Yeni teknolojik yaplar yalnzca soyutlama kapasitesi yksek

ve her eyi nceden planlayan bir zeknn r n olabilir. n
sanlardan her geen g n giderek aynkslaan b u st dzey
zek ve planlam ann r n olan ilevlere uyum salam alar
ve boyun emeleri beklenmektedir. Bu ilevlere kar bilin
li ve youn bir direni kesin bir gecikmeye yol amaktadr.
n k insann yararland nesneler arasndaki u y u m a ayak
uyduram ad grlmektedir. B ak a bir ifadeyle durm adan
yenilenen bu nesneler araclyla oluturulan ortam n insa
nn davran biimini belirlemeye alt grlmektedir. r
nein, am ar m akinesinin sahip olduu d grn m ve a
lma biimi itibaryla am arla bu makine ara sn d a bir iliki
kurabilm ek olduka zordur. Zam an ve m ekn iinde ykama
ileminin zgnln yitirmi olduu grlmektedir. Maki
ne zerindeki bir-iki dm eye dokunarak, saat ayar da yapl
dktan sonra suyun artk temizlemeyi gerekletiren kimyasal
maddeler iin soyut bir ara grevi yapm aktan b a k a bir ie
yaram ad sylenebilir. levsel adan am ar makinesinin
bu noktadan sonra eski am ar leeninin iinde yer ald
ilikiler ayla hi ilikisi olm ayan baka bir ilikiler a iinde
yer ald grlmektedir. Bu evrende n plana kan zellik
sreklilik deil ilevselliktir. am ar makinesi dc buzdolab,
televizyon, mobilyalar ve otomobil gibi nesnel d n ce r
n olan nesnelerle iliki halindedir. Bunlarn geleneksel ara
gere evreninde olduu gibi ilenecek bir malzeme ve onu i
leyecek kii arasndaki ilikiye benzer bir iliki kurm alar sz
konusu deildir. B u ra d a dikey, youn bir iliki evreninden
yatay, gevek bir iliki evrenine geildii sylenebilir.
B ir nesneye ait m eknizm ann eitli blm leri nasl
tasarlanyorsa; deiik teknolojik nesnelerin de insandan
bam sz bir ekilde bir araya geldikleri, basit ve benzer kul
lanm biimlerine sah ip olduklan; kendi teknolojik geliim

dnemde retilen btn aletler artk somut bir "ocak dnce

sinden deil, kendilerini besleyen soyut (elektrik ya da gaz) bir
enerji dncesinden yola klarak retilmektedirler. Bambaka
bir ilev blm anlay stne oturan bu yeni ortama zg bir
simgesel boyuttan sz edebilmek olanakszdr.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bah Unsurlar 65

izgileri dorultusunda bir dzen oluturduklar ve b u dzen

iinde de insann, asln da m akinenin kendi kendine gerek
letirdii mekanik bir denetime katlmaktan b a k a bir ey
yapm ad grlmektedir.

ASGAR DZEYE NDRLEN BOYUTLAR

Geleneksel nesnelerin retimi srasnda yinelenen jestlerin

oluturduklar snrl, tek bir meknn tersine teknolojik
nesnelerin blm lerden olu an ve snrlar belirsiz bir ala
na yayldklar grlmektedir. B u yeni alana zg kurallarla

ilevsel boyutun llerini belirleyen ey azami dzeyde bir

rgtlenme ve optimal iletiim zorunluluudur. Keza tekno
lojik gelimeyle birlikte b u nesnelerin boyutlarnn her geen
gn kld grlmektedir.
nsanla ilikisi kesilen, doal boyutunu yitirmi oldu
u sylenebilecek, insan beyninin ileyi biiminden esin
lenilerek her geen gn dah a karmak m esajlar retmeye
m ahkm edilmi makinelerin gerek yap gerek z asndan
giderek birbirlerine benzedikleri bir mikrokozmos olutur
duklar sylenebilir.57 Dnyay ve uzay ele geirmeye ynelik
belli bir yaygnlam a dnem inden sonra, teknolojinin, imdi
de dnyay psikolojik/dnsel anlam da ele geirmeyi hedef
ledii bir gelime aam asn a gelinmitir. Artk jestlere bam
l bir m ekndan kurtularak elektronik, sibernetik alanlarla
randm an anlay; toplum sal boyutlara u laan ancak (evde)
asgari m iktarda yer kaplayacak ekilde tasarlanan ve yaam
deneyimiyle herhangi bir karlatrm a yapm a olana tan
m ayan bir teknoloji d n yasn da yaadmz sylenebilir.18

17 Saat, transistorlu radyo, fotoraf makinesi, vb. ok kk bo

yutlara indirgenmi pek ok nesnenin insanlar etkileme nedeni
herhalde budur.
18 Her geen gn yaygnlaarak, snr tanmayan boyutlara ula
maya alan bir uygarlkta bu minyatrletirme eiliminde in
sana ters gelen bir eyler vardr. Bu eilim, bnyesinde sanki
hem ulalmas gereken ideal bir hedef hem de bir eliki ba
rndrmaktadr. Zira bu teknolojiye dayal uygarln bir yandan
kentsel elikilere yol aarken dier yandan mekn darl ektii

66 Nesneler Sistemi

8ASTLETRME/STLZASY0N, KULLANILILIK, BM

Biimlerin belli bir stile sahip olabilmesi iin ilevsel dnya

nn giderek zerklemesi ve m eknn optimal dzeyde rgt
lenmesi gerekmektedir. Biimler bir yandan zgrleirken
dier yandan d a insann vcut h atlan ve harcad abaya
giderek yabanclam aktadrlar. O ysa u ya da b u ekilde
her iki olguya belli gnderm elerde bulunduklar sylenebi
lir. Kendi arzuladklar ekilde bir araya gelirlerken birincil
ilevler dzeyinde yitirdikleri ilikinin bir gsterge, yani bir
yananlam a dnerek varln s rd rd grlmektedir.
Denetleyici jestler dzeyinde ok nemli bir yere sahip oldu
un u grdm z el rneine bakalm . B tn m odern n es
nelerin ncelikle elle tutulabilmeyi (bu neredeyse ilevselin
edeerlisidir) arzuladklar sylenebilir. Peki b u nesnelerin
biimlerini belirleyen elin kendisi neye benzemektedir? Bu
artk aba harcanarak b ir eyi kavram aya yaray an bir organ
olm aktan ok kullanm, kolaylnn soyutlanm gstergesine
dnm , yani kendisinden dmeler, an ah tarlar, vs. gibi

grlmektedir. Bunun her geen gn giderek gndelik yaamn

(yalnzca yapsal anlamda deil) gereksinimlerini karlamaya y
nelik sk tepi yaanan bir uygarla benzedii sylenebilir.
Bir yanda lazer , hesap makinesi, mikro teknoloji gibi eyler;
dier yanda kk araba, her ii yapan vr zvr nesneler, ihti
yaca gre tasarlanan* apartman daireleri ve transistorlu radyo
arasnda bir iliki kurabilmek mmkn olup, bu iliki zorunlu
olarak yapsal ya da mantksal zellikler tamak durumunda de
ildir. Bu topluma zg yaamn tm alanlarn rgtleme ilkesi,
teknolojinin minyatr boyutlara ulamasna yol am olup ama
gndelik yaamda kronik bir rahatszla dnm olan mekn
skntsn hafifletmektir; yoksa zmek deil. Bu iki sorun ya
psal adan birbirlcriyle ilikili olmamakla birlikte ayn sistem
iinde yer almaktadrlar. Bu ikisi arasna skm olan gndelik
yaama ait teknik nesne gerek anlamda hangi ihtiyac karla
dn, yani minyatr boyutlara indirgenen teknik br gelimeye
mi yoksa gndelik yaamda sknts ekilen mekn darlndan
kurtulmaya m hizmet ettiini bilememektedir.
(te yandan byk teknolojik deiiklikler balkl almamz
da yapsal bir teknolojik gelime ve iinde yaanan sistemi ynlendi
ren dayatlm mahrumiyetler arasndaki kartl inceliyoruz.)

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 67

kas gcyle bir ilikisi olm ayan ilemlerin gerekletirilme

sinde yararlanlan b a m b a k a bir ey haline gelmitir. Yapbilimsel adan b u ra d a karm za dah a nce szn etmi
olduum uz bir doallk m asal kmaktadr. B u n a gre insan
bedeni artk yalnzca ilevsel adan zerkliini kazanm
nesnelere kendini vekaleten temsil etme yetkisi tanm ak
tadr. B u yetki en u organlar" kapsarken; nesnelerin de
bu soyut yapbilim sel an la m a uygun bir grn m e sahip
olduklan sylenebilir. B u rad a artk yalnzca insan a n tran biimlerin dankl dv stne oturan b ir sistem
vardr.19 n k ancak b u ekilde nesnenin biimi elinize
tam oturm aktadr. A ncak b u ekilde Airborne m ark a kol
tuklar vcut hatlarnz sa rp sarm alam akta, yani bir biim
bir bakasyla tamamyla uyuabilm ektedir. O ysa gelenek
sel alet ya da nesnenin v cu d u n u zu n btn hatlarn sarp
sarm alam as sz konusu deildir. O nlar dah a ok h arcan an
enerji ve gerekletirilen jestlerle uyum ludurlar, t e yan dan
insan bedeni ancak nesne ya d a eya ortaya ktktan sonra
stne oturabilmekte ya d a yatabilmektedir. O ysa g n
mzde insan bedeni sanki ilevsel nesnenin k usu rsu z bir
ikizine benzeyen soyut bir gerekedir. levsellik artk gerek
bir alma srecinin clayattlmas olarak deil, belli bir biimin
dierine u yu m u (anahtarn ele oturmas) ve b u u yu m aracl
yla gerek alma srelerinin g z ard edilip unutulmas
anlamna gelmektedir.

G ndelik yaam da kazanlan alkanlklar ve insann

gerekletirdii jestlerden yola klarak ortaya konulan b i
imlerin az ok hem birbirlerine hem de belli bir ritm k azan
drdklar m ekna benzedikleri grlmektedir. G n m zd e
nesnelerin stili olarak tanm ladm z ey budur; baka bir
ifadeyle nesne sanal y a d a im a edici bir m ekanizm aya (kimi
basit jestler araclyla g l varln hissederken, elimizin
altnda tuttuum uz aletin nasl altndan bihaberiz) sa
hip olurken soyut ve younlatrlm bir enerjiyle beslendi
ini unutm akta ve yalnzca st n e tam oturan b ir giysiye

19Tpk ortam konusunda yalnzca doay antran biimlere yer

verilmesi gibi.

68 Nesneler Sistemi

benzeyen ve kendisini sa n p sarm alayan k u su rsu z izgilere

sah ip bir biim olarak alglanm ak istemektedir. Kimi hayvan
trlerinin gelime srecinde olduu gibi biimin nesneyi k a
ln bir k abu k gibi sarp sarm alad grlmektedir. ekici,
kullanl, batan kartc bir grnm e sa h ip olan biim
farkl d grnm leri birletirip, deiik m ekanizm alar a ra
sndaki can skc farkllklara bir son vererek hepsine u yum
lu bir btnsel grnm kazandrmaktadr. Eskiden yalnz
ca insani jestlerle koruman i ve d dengenin, gnm zdeki
ilevsel ortam larda, d hatlarn (keza krom, mine, plastik
malzemeler) dnyaya kazandrdklar u yu m lu bir btnsel
grnt

araclyla

korunm aya alld grlmektedir.

Yalnzca biimlere boyun een, yalnzca biimlerden oluan

ve biimsel bir ekilde alglanan bir dnya yaratm aya al
yor ve bu dnyada stilin yalnzca ilevler tarafndan belir
lenmesini istiyoruz.

SMGESEL BOYUTUN SONU

B u biimsel yetkinleme aslnda temel bir eksiklii gizlemek

tedir; bak a bir deyile ait olduum uz teknolojik uygarlk, her
alanda gerekletirdii biim al veriiyle geleneksel alma
dzenine zg jestlerle retilebilen ancak b u g n ortadan kay
bolm u bir simgesel ilikinin yan sra sahip olduum uz sim
gesel ve gerekd gc n 20yerini doldurm aya almaktadr.

20 Burada sz konusu olan ey insann harcad aba ve rettii ge

leneksel jestlere bir iirsellik katabilmek deildir; baka bir deyile
yzyllar boyunca insanlar kullandktan aletlerde grdkleri yeter
sizlii kendi gleriyle gidermeye almlardr. Kleler ve seriler
den sonra kyller ve esnaf da ilerini uzun bir sre dorudan ta
devrinden kalma ara ve gerele grmeye almlardr. Bu du
rumda enerji kaynakannn soyutlanma srcci vc lesiye denilebi
lecek bir alma dzeninden vazgeilmesini kesinlikle bir gelime
olarak grmek gerekir. Gnmzde {elektrikli pre makinesinden
bile sz ederken) "ruhsuz bir makinelemenin rn ve gerekle
tirilen jestler, yani gnler boyunca harcanan aba arasndaki e
deerlik ilkesine nihayet bir son verdii ve yine insan elinden k
ma sra d nesneler retilmesini salad grlmektedir. Ancak

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal dnsurlur * 69

Eller yalnzca belli ileri gerekletirmek am acyla kulla*

nlmaz. nsan alp abalarken yalnzca fiziksel ve zihinsel
bir enerji harcamaz. Zira zorlama, sktrma, biimlendirme,
srtme, vb. jestler ve h arcan an abayla ayn zam an da fallik
bir simgesel retim sergilenir. Ritmik bir ekilde gerekleti
rilen jestler k on usun da verilebilecek en nemli m ek cinsel
ilikidir. Teknolojik uygulam ann tamamyla b u n u n zerine
k uruldu u sylenebilir. (Bu kon ud a okuyucuyu G. Bachelard
ve G. D u ra n d n alm alarna gnderiyoruz. Bkz. Les Struc
tures anthropologiques d e l'imaginaire, s. 46, vs.) Geleneksel

alet ve gereler bir i gerekletirirken v cu d u n neredeyse

btn organlarnn a b a harcam asn gerekli kldklarndan
cinsel ilikiye zg libidinal enerji benzeri bir enerjinin h ar
canm asna yol am aktaydlar (tpk bir bak a adan dans ve
ritlerin yapt gibi21). O ysa gn m zn teknolojik nesnesi
btn bu jestleri engellemekte ya da s a f d brakmaktadr.
Eskiden alm a srasnda gerekletirilen jestler araclyla
yceltilen (simgesel an lam da belli bir gce sa h ip olan) her
ey bu g n bask altna alnmtr. G n m z teknoloji d n
yasnda belli bir sre ie yaradktan sonra ypranp eskiyen
ve atlan eski nesnelerin oluturduklar o karm an orman
grntyle karlalm am aktadr. ster fallusa

benzetelim

isterse vajinaya, simgesel an lam da apa ve ibriin m s

tehcen grnm lerinin insanlardaki itepisel du ygu ve d
nceleri som ut bir ekilde ortaya koyduklar sylenebilir.22

bir baka pencereden bakldnda bu srecin ok nemli baka

olumsuz sonulara yol am olduu grlmektedir.
21 Nesnelerin, jestler araclyla Fiaget'nin analk ve babalkla ilgili
olarak duygusal emalar" eklinde adlandrd bir eylerle b
tnletii sylenebilir; baka bir deyile, bu, ocuun yakn ev
resini oluturan insanlarla kurduu ilikiye benzer bir ey olup,
burada anne ve baba ocuk tarafndan sanki ikincil alet, edevat
yn iinde oturan birer alet gibi alglanmaktadr.
22 ocuklar tarafndan pencere ve kaplan olan bir yer olarak izilen
aileye ait klasik evin hem bir insan yzn hem de annenin be
denini simgeledii sylenmektedir. Jestler gibi katlardan oluan,
merdiveni, at aras vc bodrumu olan bu evin ortadan kaybol
mas ncelikle simgesel aidiyet boyutundan yoksun kalmak an-

70 Nesneler Sistemi

O ysa gnm zde ok k k boyutlara indirgenm i ve so

yutlanm kum anda jestlerinin almayla ilgili en m steh
cen jestler olduklar sylenebilir. levsel nesnelerin sahip
olduklar duygudan yoksun biimsellik, hastalk derecesine
u la a n beyazlk ve kusursuzluklaryla karlatrldnda
eski nesneler dnyas b ir Vahet ve itepiler tiyatrosuna ben
zetilebilir. rn ein , ar tn n sap yava yava ortadan
kaybolurken yerini gzel bir profile brakm aktadr (burada
profil terimi incelik ve neredeyse soyutlanm bir biimi ifade
etmektedir). Yeni tn n sap iyice kavranp bastrm ak iin
deil yalnzca t tahtas zerinde tutulup gezdirilmek am a
cyla retilmi gibidir, bir b a k a deyile b u ra d a eski jestlere
sanki bir son verilmek istenmektedir: K usursuzluk dzeyine
ulaan bir biim insan k endi gcn hayranlkla seyretm eye
m ahkm ed er gibidir.

SOYUTLANMI G NE DEMEKTR?

Bu teknolojik gc bir a ra c a dnlrebilm ek olanakszdr;

zira insan ve bedeniyle karlatrlam ayacak devasa boyutla
ra sahiptir. Bunu simgese/bir ekilde ifade edebilm ek olanak
szdr, zira ilevsel biimler onun varlndan an cak dolayl
(cornoter) bir ekilde sz edebilmektedirler. Sahip olduklar o

k usursuz (aerodinamik grnm , kullanm rahatl, otoma

tik alm a zellii, vs.) biimleriyle bu gcn altn belirgin
bir ekilde izerlerken ayn zam anda aram zdaki kopuklua
mantksal bir aklama getirmekte; bir bakm a mucizevi i
lemlerin gerekletirildii modern bir riteli andrm aktadrlar.
Bir yan dan sahip olduum uz gcn gstergelerine benzerler
ken, dier yandan kendilerine kar herhangi bir sorum lu
luk hissetmememize yol amaktadrlar. Teknik gelimelerin

lamna gelmektedir. Kendi vcudumuzla gerekletirdiimiz ok

gizli bir su ortakl sonucunda bir gnah ileme arac gibi gr
dmz vcudumuzun modern dnyada bu zelliini yitirmi
olmas bizi d krklna uratmtr. Bu yeni dnyada sahip
olduumuz organlarla ya da bedensel ileyi biimiyle ilgili bir
eyler bulmakta olduka zorlandmz sylenebilir.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar *71

yol at ilk coku dolu dnem den sonra nesne karsnda

bylenenleri y a n m utlu yar m utsuz eden b u teknolojiyle
zellikle ayn insanlann hissettikleri b u kaygnn yan sra,
kendi yarattklan gc yalnzca seyretme ve ona kar du
yarsz kalm alarnn nedenini bu rada aram akta y a ra r var.
Kimi alkanlk haline gelmi jestlerin yararsz hale gelmesi
ve gndelik yaam da vcut hareketleriyle oluan kimi ritmik
srelerde grlen kopukluk ar psikolojik sonulara yol a
maktadr. Aslnda gndelik yaam m zda gerek bir devrim
olduu sylenebilir; n k nesneler giderek, daha karmak
bir yapya sahip olurlarken insann bu nesnelerden, yararlan
ma biiminde fazla bir deiiklik olmamtr. Nesne says her

geen gn hzla artarken, jest says giderek azalmaktadr. B u

durum u baka bir ekilde de ifade edebiliriz, rn ein , nesne
ler, artk belli sayda jestin gerekletirilmesini zorunlu klan
eyler deildirler; sahip olduklar ilevler ylesine gelimi ve
genellemitir ki gn m z insan neredeyse bu sreci izle
mekten bak a bir ey yapam az hale gelmitir.
Konuyla ilgili ders kartlacak ilgin bir yk aktaralm .
XVIII. yzylda saat m ekanii k on u su n da ok ustaiam bir
illzyonist bir otomat im al eder. B u otomatn hareketleri y
lesine yu m u ak ve doaldr ki, usta illzyonist yaratt aletle
birlikte sahneye ktnda seyirciler hangisinin insan hangi
sinin m akine olduunu anlayam azlar. B u n u gren illzyo
nist yalnzca hareketlerine m ekanik bir grnm kazandr
m akla yetinmeyip ayn zam an d a kendini iyi alm ayan bir
makineye benzetir; zira byle yapm ad takdirde seyircisinin
uzun vadede hangisinin gerek insan, hangisinin makine
olduun u anlayam am aktan dolay kayglanacan d n r.
B u du rum d a seyircisine kendini bir makine, makineyi de bir
insan gibi gstererek rahatlatm aya alr.
B u yk sanki insann teknikle bir iliki kurm aktan
kanm asnn olanaksz oldu u n u gstermeye alm akta
dr. G n m ze zg m odern gereklik evrenindeki tek fark
ok gzel bir ekilde aldatlan m utlu seyircinin alklarna
illzyonist gibi m uhatap olunm am asdr. ok gelim i bir
teknolojik dzeye sahip m od em toplum un rettii sentetik
jestler, bedensel katlm gerektiren geleneksel jestlerin re

72 * Nesneler Sistemi

tilmesini salayan toplum dan dah a stn, ok d a h a gelikin

br zihinsel yapya sahip bir toplum gibi alglanm asna yol a
maktadr. O ysa gn m zde halen srdrlen kimi i kolla
rnda insan eli tek geerli lm aleti olm aya devam etmekte
dir. Ancak du r durak tanm ayan bilimsel ( teehn ) gelimenin,
bir m im esis olayyla noktalanp noktalanm ayacan ve doal
bir dnyann yerine in san aklnn r n olan b ir dnyann
konulup konulm ayacan kim se garanti edemez. Kusursuz
bir sim lakr gereklii istedii gibi ynlendirebilmektedir. Sim laknn, gerekliin yerini ald byle bir ortam da insann
da soyut bir varla dnm esi gerekmez mi? Technique et
Civilisation, ( s. 296) balkl alm asnda Lewis Mumford,

ilevlere bir son veren makine insan ktrm edebilir de

mektedir. B u artk m ekanik dnyann rettii bir varsaym
deil, yaan an gerekliin kendisidir. Teknolojik nesnelerin
dayattklar davran biimlerinde bir sreklilik yoktur. B u n
lar belli bir ritimden yoksun, hem sreksiz hem de art arda
yinelenen ok basit jestler y a d a gsterge-jestlerden ibaret
tirler. Olay biraz ykdeki illzyonistin d u ru m u n a benze
mektedir. rettii k u su rsu z makine onu farkl bir gr n
me brnm eye, yani makineye benzemeye itmitir. Yapsal
grnm ndeki tutarllk insatu tutarsz olm a ya iter gibidir.

levsel nesne karsnda disfonksiyonel, irrasyonel ve znel

bir varlk, ii bo bir biime dnen insan son u n da sanki
ilevsel m asallar ve kendisini akna eviren sonular elde
edebilen bir dnyann rettii hayallere boyun emektedir.

LEVSELC MASAL

Gerekten de teknolojik mekanizm alar ve kom uta dayal

jestlere indirgenerek, soyutlanan somut aban n gerektirdii
tm hareketlerin tamamyla ortadan kalkm ad ve yerlerini
bir tr zihinsel sre, yani ilevselci bir m asala braktklar
sylenebilir. B u , tm teknolojik nesnelerin varlna tanklk
ettikleri, tamamyla ilevselletirilmi soyut bir dnyadr. Bu
d n yada bask altna alnan m ekanik hareketler bir masal,
bir d n m e biimi, h er yeri bilinsiz bir ekilde egemen
lii altna alan bir srece dnmektedir. Enerjinin izledii

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 73

gzergh unutarak bir an lam d a on u nesne tarafndan i

selletirilmi bir ey, kendimiziyse (neredeyse tamamyla)
soyutlanm jestler ve abalard an hibir soru m lu lu k duym a
dan yararlan an varlklar olarak grdm z a n d an itibaren,
ok etkileyici gstergelerin de yardmyla tam am yla ilev
selletirilmi bir evrende yaam akta olduum uz gibi bir d
nceyi k abu l etmek d u ru m u n d a kalabiliriz. Eskiden by
dnyasnda geerli o lan gstergeden yola karak geree
u lam a ynteminin, bu teknoloji dn yasn da yeniden orta
ya kt grlmektedir. Simondon, ilk e l b y n n insanlar
zerindeki etkileme gc n e benzememekle birlikte, gelime
ye sorgusuz sualsiz bir ekilde inanlm aktadr (a.g.e., s. 95)
demektedir. Bu, teknolojiye boyun emi bir toplum un geneli
iin geerli olup, gndelik yaam da bu k adar ak seik bir
ekilde grlmese bile insann evresindeki tm vr zvrlarn
belli bir tekno-mitolojik gc temsil ettiini gsteren bir d
ncedir. Gndelik yaam daki nesnelerden yararlan m a bii
mi neredeyse otoriter bir dn ya rgtlenmesine benzem ekte
dir. Kullancnn yalnzca bir-iki kk dmeye basm asyla
alan teknik nesnenin anlatm aya alt bir ey v a rsa o
da herhangi bir abann harcanm ad, enerjinin tamamyla
soyutland ve yer deitirebildii, gsterge-jestin her eyi
egemenlii altna alm olduu bir dnyadr.23

AKMAK RNENDE LEVSEL BM AIKLAMASI

levsel biimler srekli deien stiller araclyla bize by

le bir dnyadan sz etmekte, b u yitirilmi bir simgesel iliki
sim lakn olarak nitelendirilebilecek zihinsel sreci antrm akta ve hi du rm adan retilen gstergeler araclyla yeni

23Bu masaln, Gelime ideolojisinden ayr tutulmas gerekir. Ne

kadar soyut grnrse grnsn, ideoloji, yaplar stne otur
tulan, teknik gelimeye dayal bir varsaym olmann tesine ge
ememektedir. Oysa ilevselci masal gstergeler stne oturan
d grnten ibaret tamamyla teknik bir eydir. Birisi sosyo
kltrel bir iliki kurma biimi (XVIII. ve XIX. yzylda), dieriyse
kurulan hayallerin gerekletirilmesiyle ilgili bir eydir.

74 Nesneler Sistemi

bir am aca hizmet etmeye almaktadrlar. Birka yl nce

baarl bir reklam kam panyasyla piyasaya s r len yass,
boyu eninden uzun, b ir elipsi andran, asimetrik, dierlerin
den dah a gl bir ateleme kapasitesine sahip olduu iin
deil, avu iine daha iyi oturduu iin ok ilevsel olduu
sylenen akm ak rneini alalm. Deniz onu avu iine otu
racak ekilde yontm utur cmlesiyle kusursuz b ir biimden
sz edilmeye allmaktadr. Buradaki ilevselliin ate g
cyle deil, ele, avuca iyi oturm ayla ilgili olduu grlmekte
dir. akm aa doa (deniz) tarafndan insann kullanabilecei
kusursuz bir biim verilmi gibidir. Yeni bir am a, yeni bir
dille ifade edilmektedir. B u ra d a ikili bir yanan lam dan sz
edilebilir. Birincisi, snai bir retim nesnesi olan akmaa,
insan bedeni ve hareketlerinin bir uzantsna benzeyen biimi
nedeniyle bir zanaat nesnesinin nitelikleri yklenmeye all
maktadr. kinci olarak d a deniz antrmasnn bizi insann
nemsiz arzularna boyun eecek hale getirilmi kltrel bir
doa m asalna gtrd grlmektedir; b a k a bir deyile
deniz burada kltrel bir cila grevi yapm akta; doa stn
niteliklere sahip bir zanaatkara benzemektedir.2'1 Denizin
rettii yass ta andran bu ele tam oturan, alev alev yanan
akmak, sihirli bir akm ak tana dnrken; sanayi rn
bir nesnenin z de tarih ncesi ve zanaat aam asn dan kal
ma am alar dorultusunda deitirilmeye allmaktadr.

BMSEL BR YANANLAM RNE OLARAK ARABA AMURLUU

Am erikan arabalar ok uzun yllar boyunca koskocam an a

m urluklarla donatlm olup L Art du gaspillage (sraf Etme

'Doayla ilgili masallar daha nceki kltrel sisteme gnderme

yaplmasn zorunlu klmaktadrlar. Bu gemie ait sistem ta
mamyla efsanelerden oluan ok daha eski dnemlere ynelik
zihinsel bir srecin ortaya konulmasnda bir tr szde-tarihsel
araclk grevi yapmaktadr. Keza sanayi nccsi zanaat masal da
ilevsel bir doa masal iermektedir, vs.
25 amurluk teriminin Fransz dilindeki karl kanat olup, ya
zar burada bu szckten yola karak, mecaz anlamlar retmek
tedir. | ev. notu.)

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unaurlur 75

Sanat, s. 282) balkl alm asnda, Packard, b u n u n Ameri

kan toplum unun tketim nesneleri konusundaki saplantsn
simgelediini sylemektedir. am urluklar b ak a an lam lara
da sahiptirler, nceki dnem e ait aralarn sa h ip oldukla
r biimlere baml olm aktan kurtulduu ve ilevine uygun
bir ekilde tasarland g n otomobil adl ara teknolojik bir
baar ve zafer kazanm bir ilevsellik gstergesine dn
mtr. B u ra d a nesne gerek bir zafer kazanm ve otomobil
am urluu d a uzam a kar kazanlm bir zafer gstergesine
dnm tr. Bu katksz bir gstergedir; n k kazanlan
zaferle bir ilikisi yoktur. D a h a ok b u zafere glge d ren
bir gstergeye benzemektedir, zira arabay hem arlatr
makta hem de dah a ok yer kaplam asna neden olmaktadr.
Zaten som ut ve teknik bir hareket yetenei yalnzca hzla
ilikilendirilemez. Zira am urlu k [kanat] gerek deil, snr
tanmayan stn bir hz gstergesidir. Mucizeyi andran bir
otomatikleme, bir zarafet anlayna gnderme y a p a n bu a
m urluk zihinsel dzeyde sanki araca itici bir g kazandrp,
stn bir organizm aya yknerek kendi kanatlaryla uan
bir nesneye dnm esine yol amaktadr. O ysa asl uu rucu
gcn motor, dsel/zihinsel gcnse kanat oldu u syle
nebilir. B u sanki kendiliinden oluup, her yerde karmza
kan etkileyici nesne gsterisi annda doal simgelerle do
natlmaktadr; zira otomobile b ak a aralara zg yapsal
u n su rlar

olarak

nitelendirilebilecek

g l n

am urlu klar

giydirilmekte ve bir fzeye benzetilmeye allmaktadr. B u

rada otomobilin rnek-uzam sal-nesne olarak gsterilen u a
n gstergelerine sahip olm aya alt grlmektedir. B u
dnceyi biraz d ah a zorlayp ileri gtrecek olursak kpek
bal, ku, vs. gibi h ayvanlara zg gstergelere sah ip olm a
ya alt d a sylenebilir.
G n m zde doal y an an lam farkl bir ekilde belirlen
mektedir. Eskiden tm nesneler, makineler toprakta yetien
rnlere benzetilip bitki rtsnn anlam sistemine b o
yun eerlerken; gn m zde gerek duyulan estetik arlk
l yan an lam lar hi deimeyen ve bu nesneleri kendilerine

76 Nesneler Sistemi

benzetmeye alan toprak ve bitki rts tarafndan deil,26

hava ve suyun yan sra hayvanlarn sahip olduklar fiziksel
zellikler tarafndan belirlenmektedir. Ne var ki, organik bir
evrenden estetik bir evrene geen bu modern doalln yine
doann belirledii yan an lam a boyun edii grlmektedir.
Yapsal ya d a temel bir ileve sah ip olm ayan a r a b a am urlu
u teknolojik nesneye doal bir yananlam yklenm esini asla
engelleyememektedir.
Bir anlam da b u n u n eretilem eye dayal bir yananlam
olduu sylenebilir. Artk deimeyecek bir aam aya gelen
bir yap, yapsal olm ayan unsurlarn egemenlii altna; nesneyse biimsel ayrntnn boyunduruu altna girdiinde,
gerek ilev bir kandrm acaya benzemekte ve ilev kavram
biim araclyla ifade edilm ektedir ; nk ilevin kendisi bir

eretilemeye dnmektedir. A rab a am urluklar [kanatlar]

yaadm z modern d n yaya zg bir eretilemedir. Artk
ilham perileri ve ieklere deil, araba am urluklar ve d e
nizin yontup cilalad akm aklara sahibiz. B u ra d a bilinal
tnn kendini eretilemelerle da vu rd uu n u syleyebiliriz.
Hz kon usun da k urulan en byk dler a ra b a am urluk
lar [kanatlar] araclyla da vurulurken, bu i antrma
ve gemie ait terimler kullan m a yntemiyle yaplm aktadr.
Hzn fallik bir ileve sah ip olduunu kabul ettiimiz takdir
de, a ra b a am urlu un u n olsa olsa biimsel, hi deimeyen,
yalnzca grsel olarak tketilebilen bir hz gstergesine ben
zediini syleyebiliriz. am u rlu k artk etkin bir sreten ok
grsellem i/gstergelem i hzdan alnan hazz ifade eden
bir terimdir. B u haz bilinsiz bir arzunun d u rm ad a n ayn
szckleri yineledii, zam an la azalp pasifleen ve sonunda
gstergeleen bir enerjiye benzemektedir.
B u ra d a biimsel yananlam dayatlan bir s a n s r gibi al
glanrken; k usu rsu z ilevsel biimlerin gizledikleri eski fal-

26 Eri izgi hl bu bitkisel ve ana yananlama ait zellikler ta

maktadr. Eriler, nesnelere organik hacimsel deerler kazan
drmaya ya da doal bir gelime sreci iine ekmeye alr gi
bidirler. Bu yzden ya ortadan kaybolmakta ya da anlamn ok
ekonomik bir ekilde ifade edilmesine yol amaktadrlar.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Balt Unsurlar 77

lik simgesel anlam lar dalp gitmektedir. B u ii b ir yandan

g sim lakrna (gizlenen, anlalm as olanaksz mekanizma
eklinde) benzemeye alarak; dier yan dan sa ocuka ve
narsiste bir tavrla deiik biimler ve ilevlerini stlenip,
kendi kendini tatmin etme eklinde gerekletirmektedir.

S/R BAHANE OLARAK BM

B u ekilde ele alndklarnda biimlerin kendi aralarnda n a
sl bir diyalog kurduklar ve nasl bir sylev ekmeye al
tklar aka ortaya kmaktadr. Hepsi birbirleriyle ilikili
olan bu biim ler stil dzeyinde de benzerlikler tam akta ve
k usu rsu z bir sylev retm eye gayret etmektedirler; b a k a bir
ifadeyle insani ve dnyevi bir z en uygun ekilde su n m ak
tadrlar. B u kesinlikle m asu m bir sylev deildir, zira biimle
rin kendi aralarnda eklemlenmesi demek dolayl b ir sylevin
gizlenmesi demektir. Denizin "zmparalad, cilalad ak
man biimiyle avu iinin biimi birbirleriyle uyum ludur.
Arabann am urluu [kanad) uakla kat edilen m esafe, ku,
vs. ile ilintili grnmekle birlikte aslnda deniz, u a k ve ku
szckleriyle ilgilidir. Doa Dncesinin hemen her yerde
biimlere deiik ekillerde (hayvani, bitkisel u n su rlar, insan
bedeni, m eknn27 kendisi) eklemlendii grlm ektedir. Bu

27 Sonu olarak uzamn da boluu ifade eden bir yananlam gibi

algland, yani biimler aras dolaysz ilikilerin (belli bir ritm"
kazandrlm mekn) rn olmak yerine biimlerin bu boluk
araclyla birbirleriyle iliki kurduklar ya da mekn biim
sel bir ekilde ifade eden gstergelere dntkleri sylenebilir.
Genie bir oda sanki Doa tarafndan retilmi bir mekn gibi
alglanmakta ve ne kadar ferah bir yer denilmektedir. Bu da
insanlan boluk retmeye itmekte, rnein bo duvarlar bir kl
tr ve refah gstergesi olarak alglanmaktadr. Belli bir biblonun
gze arpabilmesi iin evresi boaltlmaktadr. Ortam genellik
le boluun hesap kitap edilerek belli nesneleri kiiselletirdii
biimsel bir dzenlemeye benzemektedir. Buna karn seri re
tim dzeninde mekn darlnn nesneleri bu ferahlk lksnden
yoksun brakarak ortam saf d ettii grlmektedir. Belki dc
bolua atfedilen bu anlam kendini dierlerinden farkl klma ve

78 Nesneler Sistemi

u n su rlar bir sistem oluturabildikleri lde kendileri iin

yeni am alar retm enin yan sra doay d a dolayl bir ekil
de artrabilmektedirler, zira doa her trl am acn ben
zemeye alt k u su rsu z bir model olmay srdrm ektedir.
Kendilerine yalnzca bir ilev yklenen sra d an nesne
ler bu trden am alara sah ip deildirler. O nlar kon usun da
bir ortam dan deil, o lsa olsa bir evreden sz edilebilir. Uzun
bir sre boyunca bu nesnelere de zorla birer ilev yklenm e
ye allmtr, rn ein , eskiden diki m akinelerini ssle*
yen iekler, ksa bir s re ncesine kadar Cocteau ve Buffet
m arka buzdolaplarn sslyorlard. Nesneleri kendimize
benzetemediimiz zam an b ak a eylere benzetmeye altk.
Kendileriyle gurur duyduklar bir ksa zgrlk evresinden
sonra makine ve teknik ne k adar yararl eyler olduklarn
mstehcen bir ekilde sergilerlerken; m odem utan m a duy
gu su n u n hi utanp sklm adan srarla eylerin nc ie yara
dklarn gizlemeye alt grlmektedir, rn ein :
Mazotla snma kesinlikle gzle fark edilemeyecek bir
stma sistemi yerletirilerek gerckletirilmcktcdir.
Bahenin neresinde b u lu n u rsa bu lunsun , garajn var
l gz zevkini kesinlikle bozmamalyd... Bu yzden garaj
kk bir talk tepenin altna gizlendi. Konutun beton at
sna Alp dalarn an dran bir m anzara grn ts kazand
rld ve b u m anzaradan konutun iine kayalara gizlenmi bir
kapyla geildi...
Doal bir grnm verme, gizleme, st ste bindirme,
dekorasyon. Nesneler tarafndan kuatlm olduum uz bir
ortam da biimin yalanc bir zm e benzedii v e n e sn e y e at
fed ilen anlamn tersini ifade ettii grlmektedir. Uyum suz

bir grnm sergileyen dekor, gnm zde yerini dah a zarif

zmlere brakmtr. Ancak biimsel sylevin bir paras
olan ve bir yananlam a dntrlen doadan hibir zaman
vazgeilememektedir.

araya mesafe koyma trnden bir ahlaki dnceye benzetile

bilir. Burada da birikim ve aptalca bir gsteri yapma merakyla
ilikilendirilmesi gereken anlaml deer tzlerinin oluturduu
geleneksel yananlamn tersine evrildii grlmektedir.

Ortam Oluturmaya Yarayan Belli Bal Unsurlar 79

B u doallatrm a ilemi kendiliinden denilebilecek bir

ekilde ahlaki ve psikolojik referanslarla donatlmaktadr.
Reklam larda bavurulan szckler bu konuda ok aydnla
tc olup, duygusal bir terminoloji retildiini gstermekte
dirler. rnein, itenlik, can a yaknlk, evreye salan
m utluluk, samimiyet gibi szckler reklam sylevlerindeki
deiik biimler ve ilevsel stile elik etmektedirler. B u d o
a r deerler stne oturan bir sz sanatna benzetilebilir.
B u itenlik, bu samimiyet ve bu d r stl k az nceki
ku, m ekn y a d a deniz gibi geleneksel deerlerin oktan yitirilip, birer gstergeye d n m olduklar k aypak bir sis
tem k on u su n da ok ey sylemektedir. B u ra d a bir iki yz
llkten sz edilemez. A n cak b u benzer ve ilevsel renkler,
malzemeler ve biimlerden oluan sistemli dnya hi kimse
tarafndan yadsnm am akla birlikte yalanlanm akta, hakknda
elikili yorum lar yaplm akta ve kendisine tam tersi sayla
bilecek an lam lar yklenerek itepiler, arzular ve igdlerin
etkileme gc unutulm aktadr.20 Oysa bu hem ahlakl hem
de hiper-ahlakl bir d n ya deil midir? M odem iki yzllk
artk m stehcen doann gizlenmesi gibi bir an lam a deil
gstergelem i zararsz bir doallkla yetinmek (ya d a yetin

meye alm ak) gibi bir anlam a sahiptir.

20 gdlerin ahlaki adan yadsnmas yine sezgisel bir su or

taklnn varln iaret etmektedir. Buradaki daha youn bir
su ortaklna benzemektedir; zira tm doal biimlerin gsterge
olarak hem kabul edildii hem de yadsnd grlmektedir.

III. SONU: DOALLIK VE LEVSELLK

B u dekor ve ortamla ilgili deerler zmlemesi btn siste

min LEVSELLK kavram stne oturduunu gstermekte
dir. Renkler, biimler, malzemeler, dekor ve m ekn tamamy
la ilevseldir. Btn rejimlerin demokratik olm aya almas
gibi btn nesneler ilevsel olmaya almaktadrlar. Mo
dernleme sayesinde ok b y k bir saygnlk kazanan ilev
sellik kesinlikle karm ak bir terimdir. lev szcnden
tretilen b u terim nesnenin kendini gerek d n ya ve insani
gereksinimler arasn da kurdu u doru ilikiler sayesinde var
ettii trden bir an lam a sahiptir. Aslnda d a h a nce yaplan
zmlemelerin ortaya koym u olduu bir ey v arsa o da ilevseV teriminin, bir d zen ya da bir sistem e uygunluu ifade
ediyor olmasdr, yok sa kesinlikle bir amac d e il B aka bir

deyile ilevsellik bir btne uyum lanm a yetisidir. Nesne a

sndan bu, ilevin*, ikinci bir ileve boyun eerek evrensel bir
gstergeler sisteminde oyun, dzenleme ya d a deerlendirme
nin bir paras olabilmek anlam na geldii sylenebilir.
yleyse ilevsel sistem her zam an ve karm akark bir
ekilde:
1) Nesnenin birincil bir ilevi -birincil itepiler ve gerek
sinimler ile- bunlar arasndaki simgesel iliki eklinde
ayr grnm e sahip olan geleneksel sistemi a p geme;
2) Geleneksel sistemle dayanm a iinde olan bu g
rn m ayn an da ayrm yapm adan ya d sm a ve bunlara ta
mamyla ters dm e gibi zelliklere sah ip olm utur.
B aka bir deyile:
1)

levsel nesneler sistemindeki tutarlln kkeninde,

bunlarn (ve deiik grnm lerinin, renk, biim, vs.) kendi

lerine zg bir deere sahip olm ak yerine evrensel bir gster
ge ilevine sahip olm alan vardr. Hem en her yerde karmza
kan Doal dzenin (birincil ilev, itepi, sim gesel iliki) bir
gstergeden ibaret olduu grlmektedir. Nesnelerin sahip

Sonu: Doallk ve levsellik *81

olduklar m addi zelliklerin m addi gereksinimlerle artk do

rudan bir ilikisi yoktur; b a k a bir deyile b u tutarsz bi
rincil ve kart sistemler ara sn a ilevsellik denilen soyut ve
gdm lenebilen bir gstergeler sistemi yerletirilerek nesne
ler unutturulm aya allmaktadr. O ysa bu a ra d a simgesel
iliki de ortadan kaybolm aktadr; zira gstergenin ortaya
kard bir ey varsa o d a srekli olarak kendisine egemen
olunm aya, ilenmeye ve soyutlanm aya allan zam an d
bir grnm e sahip, rk t c l n yitirmi doann bir
gstergeye dnerek k lt r n bir paras olm a k o n u su n d a
harcad abadr. B u n u n sistematik bir grn m e kavu
turulm u doa, yani doallk gstergelerine (ya da kltrel
gstergelere nasl istenirse1) sahip olm ak an lam n a geldii

sylenebilir. yleyse b u doallk tm ilevsellik biimlerinin

doal bir sonucudur. Doa, ortam denilen sistemin modern
yananlam dr.
2)

Eski nemini yitirmi (daha nceki kltrlerden2 ok

daha uyum lu ve tutarl bir grnm e sahip) b ir Doann

mevcudiyeti b u sistemin kltrel bir model olarak k abul
edilmesini salarken, ayn zam anda kendisine nesnel bir di
namizm kazandrm aktadr.

1 Burada kltr vc doann yalnzca biimsel dzeyde bir kartlk

sergiledikleri ve birer gstergeden ibaret olduklar grlmektedir;
baka bir deyile "doallk" (doal zellikler tamak) ve klt
rellik (kltrel zellikler tamak) kavramlarnda nemli olan o
-lik/lk ekidir. Bu ekle her frsatta karlatmz ve karlaa
camz sylenebilir, rnein: ama/amallk, ilev/ilevsellik,
tarih/tarihsellik, kii/kiisellik (kiiselletirme), vs. Bu ck sanki
her yerde soyut, ikinci bir a n la m a sahip olma, bir gstergeye d
nmeyi ifade etmekte dolaysyla da her trl sistemli zm
leme srecinde ve zellikle de yananlamsal yaplar konusunda
hayati bir neme sahip olmaktadr.
2 Zira kltr bundan baka bir anlama sahip olmamtr. Ancak
gndelik yaam dzeyinde belki de ilk kez soyutlanm bir siste
me ait ncllerin nesnelerin tm anlamlarn yklendikleri ve do
laysyla insann i dnyasnn zerklemesine ok nemli katk
larda bulunabilecekleri, yleyse insan ve ortam gsterge ve yaln
unsurlara indirgeyerek ikisi arasnda kusursuz bir ezamanllk
(zaten onun amac da budur) oluturabilecekleri sylenebilir.

82 Nesneler Sistemi

Ancak Doann mevcudiyetinin srekli bir ekilde yalan

lanmas b u n u bir yadsm a, bir kandrm aca, eksiklii hisse

dilen (dah a nceki sistem lerden ok dah a tutarl) bir sisteme

dntrmektedir.
Bir yan da dzenlem e ve planlama, dier y a n d a yan an
lam ve yadsm a vardr. B u n la r ayn ileve sa h ip tek bir gs
tergeyle ayn ilevsel dnyaya ait tek bir gereklik eklinde
ifade edilmektedir.

EK: EV YAANTISI VE ARABA

Yukarda

yapm

oldu u m u z

zmleme

znde

iinde

yaadmz evi kapsam aktadr. Gndelik y a a m d a sahip

olduum uz nesnelerin byk ounluu zel yaantm z
s rd rd m z konutun iindedir. B u n u n la birlikte sistem
ev iindeki eyalarla snrl deildir; tek bana sistemin ok
nemli bir parasn oluturabilen otomobilden de sz edil
mesi gerekmektedir.
Otomobil, zm lem enin tm grnm lerini zetleyebilen k usu rsu z bir nesnedir. rnein, hzn ileviyle ilgili her
trl am ac soyutlam a, prestij - biimsel yan an lam - teknik
yananlam - dayatlan bir farkllam a - tutkulu bir sahiplenm e
- dleri yanstm a olana sunm aktadr. Otom obil, znel bir
gereksinimler sistemiyle nesnel bir retim sistemi arasndaki
dankl dv en gzel ortaya koyan rnektir. B u konular
baka bir alm am zda zmlediimiz iin b u ra d a otomo
bilin genel sistem iindeki konum u zerinde duracaz.
Otomobil bir an lam d a tm dier nesneleri tam am layan
bir eye benzemekle birlikte, onunla karlatrldnda, hi
bir nesnenin tek b a n a on u n yerini tutamad grlm ek
tedir. B u n u n nedeni dier nesnelerin d ah a basit bir yapya
sahip olmalar deil, sistem iinde kendilerine h as bir konu
m a sah ip olam am alardr. Yalnzca btn bir ev (m obilyalar,
ara-gereler, g a d g etl ar) dekorasyon/ortam gibi nemli bir
kartlk stne oturtulup, kendisine grece tutarl bir an
lam kazandrlarak otomobilin sahip olduu k on u m a yakn
bir konum a sahip olabilmitir. G ndelik alkanlklar asn
dan evin iindeki eyalarn zorunlu kldklar grevler, ilev
ler ve deiik ilikiler otomobil s r c sn n evrenindekilere
oranla baskn bir konum dadrlar. Ancak sistem asndan
gnm zdeki ev ii genel sistem iinde yer alan iki kutuptan
yalnzca birini oluturm aktadr (dieri otomobildir).
Bir yan dan ev iine zg kartlklar ve gizli anlam lan

84 Nesneler Sistemi

zetleyen otomobil dier yan dan -sistem i hibir ekilde sor

g u la m ad a n - ona eksikliini hissettii bir g, bir stnlk
katm aktadr. B ak a bir deyile otomobille birlikte bireyin zel
yaants gndelik yaant olm a zelliini yitirmez, am a n e
redeyse tm dnya o n u n snrlan iine sok u lu r, yani sistem
kendini hi zorlam adan belli bir doyum noktasna ular.
Bir yerden bir yere gitme, bir zorunlulua, hz ise bir
keyif alm a biimine dnm tr. Bir otom obil sahibi olmak
bir tr vatandalk berat alm ak gibi bir eye benzerken, s
rc belgesi sahip o lu n a n bir tanmazn vergisinin dendii
ni gsteren bir tr soyluluk belgesi; m ahalleler ise hem hzn
yasakland hem de bir hz yapm a alan gibi grlmektedir.
S r c belgesi elinden alnan kii gnm zde sanki toplum
tarafndan dlanm , toplum sal an lam da idi edilmi birine
benzemektedir.1
Otomobili, insan zeksyla hayvani glerin2 karmn
temsil eden e&ki K entaur efsanesinin m odern bir versiyonu
gibi grmeye alm ann bir anlam yoktur. Otomobil, insan lan n tapt bir n esn e olarak k abul edilebilir. Otomobil,
gndelik yaam da karlalan tm nesnelerden dah a zel
bir yere sahiptir. Otom obilin dntrd zam an-m ekn
adl malzemeyi bir bakasyla karlatrabilm ek olanaksz
dr. Hele hz araclyla su n du u hareket kabiliyetinin her
trl allageldik ilevden ok farkl olduu grlmektedir.
Tek bana hareket yetenei bile belli bir m utluluk kayna
olm akla birlikte, mekanik hzn salad esenlik duygusu
bam b ak a bir eydir. Bu, insann zihinsel b ir ekilde ger
ekletirdii bir yerden b ak a bir yere gitme mucizesinin
yaatt bir du ygu du r. Hibir aba harcam adan otomobille
gerekletirilen yer deitirm e bir tr gerekd mutluluk,
insann yaam yla oynam a ve sorum suzluk d u y gu su n a yol
am aktadr. Zam an-m eknla btnleen hz, dnyay iki

1 Kimi zaman bu kadn satclarna ynelik bir cezaya dnmek

tedir.
2 Kentaur efsanesi, at ve otomobil araclyla retilen fantazmlar
konusunda Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon isimli blme
baknz.

Bk: Ev Yaants ve Araba 85

boyutlu bir imgeye indirgerken onun boyutlu ve hareket

halinde bir varlk oldu u n u unutm am aktadr. B ir anlam da
hz insan ok heyecanlandran bir hareketsizlik ve hayranlk
d u ygu su yaatm aktadr. Schelling: Devinim, b ir dinginlik
arayndan baka b ir ey deildir demektedir. Saatte 100
kilometreyi aan bir hz yapm ak tanrsal glere sahip ol
m aya kalkm ak (ya d a nevrozlu biri olmak) demektir. n sa
na dnyann dnda y a da tesinde bir yerde olabilm e gibi
bir du ygu yaatan otomobil sevdasnn hareketli bir kiilik
yapsna sahip olm akla bir ilikisi yoktur. n san oturduu
koltuktan hi kalkm adan aracn dnda d u rm ad an deien
m anzaraya bakarak iin iin keyif almaktadr.
B u hz sevdas ailenin ev iinde su n d u u duraan
tatmin olm a duygularnn kartna ve toplum sal gereklik
iinde kendine bir yer am aya benzemektedir. Joli Mai (Chris
Marker) isimli filmde m ilyonlarca benzeri arasn dan seilmi
olan bir adam araban n kendisi iin evi ve i yeri arasnda
kalan bir no m an s la n d e benzediini itiraf etmekte, otomo
bilin basit bir tam a arac olduun dan sz etmektedir. "G n
iinde en keyifli o ldu u m a n la r evle i yeri a ra sn d a a ra b a d a
geirdiim dakikalardr. A ra b a srm ek h ou m a gidiyor. Ne
yazk ki artk eskisi k a d a r m utlu deilim, zira trafik her geen
gn younlayor demektedir. G rld gibi a ra b a gnde
lik yaam ikiye blerek evdeki yaantnn kartn sunm aya,
bir b a k a deyile o da iinde yaanlan, istisnai b ir yer, tam a
myla mahrem bir m ekna benzemeye alm akta an cak ev
yaantsnn zorunlu kld elikileri retmemektedir. Ara
ba tamamyla biimsel bir zgrlk sunan, b a dndrc
bir ilevsellie sahip bir aratr. Evle kurulan sam im i ilikiler
da kapal bir ev yaants ve alkanln r n d r. Otomo
bille k urulan samimi ilikilerse hzl bir zam an ve m ekn al
glam asnn r n olup, a ra b a her zam an iin olas bir kaza
yeridir. Kaza bir rastlant, kimilerinin a sla sa h ip olmayaca,
ancak a s la zihninden silip atam ayaca bir an s, herkesin
arabaya binm eden nce gnlszce stlendii bir olaydr.
Yalnzca lm insann kendi kendisiyle bu k a d a r yakn ili
kiler kurm asn, byle sine gzel bir biimsel zgrle sahip
olmasn salayabilir. Yalnzca otomobil in san a ayn an da

86 Nesneler Sistemi

hem kendi evinde oturdu u hem de kendi evinden giderek

uzaklat gibi olaan st bir duygu yaatabilir. Bylelik
le, araba, snrlarnn nerede sona erdii bilinmeyen yeni bir
znellik anlaynn merkezine dnrken, ev iine zg z
nelliin snrlar belirlidir.
G ndelik yaantm zn bir paras olan hibir nesne,
gadget y a d a aygt insan a bu trden bir st n l k duygusu,

biimsel bir dnm olana sunm am aktadr. H er ilevsel

nesne abartl bir gce benzerken; ev ya d a konut dzeyin
de bu g asgari seviyeye inmektedir. Bir itibar nesnesi ola
mad y a da yksek sosyeteye ait bir m ekna d n p ev
olmann tesine geemedii srece ev insan a st n l k duy
gusu yaatan bir yer deildir. (Ev, araba iftinin en nemli
sorunlarndan biri stn lk salam a kon usun da uradklan
karlkl baarszlktr). G ndelik ev yaantsnn su n d u
u yatayha* karlk, a ra b a ve hz bir tr dikey emay,
nc bir boyutu temsil etmektedirler.3 Bu b ir boyuttur,
zira gndelik yaam a ait organik ve toplum sal dayatm alar
dan kalmasn salam aktadr. Ev yaants toplum d bir
eye benzerken; yalnzca zam ana ve m ekna egem en olabilen
tamamyla ilevsel bir nesne olan otomobil toplum tesi bir
saygnla sahip olabilmektedir. Aslnda toplum sal yaam la
karlatrlacak olursa konut ve arabann ayn zel yaam
soyutlamas iinde yer aldklar sylenebilir, zira bu ikili te
rim alma, elenme adl bir bak a ikili terime eklemlenerek
gndelik yaam adl b t n oluturm aktadrlar.
Sistemli bir grnm sun an b u ift kutuplu lu k (m er
kezi temsil eden evin dn da yer alan araban n aslnda onu
tam am layan bir nesne olduu sylenebilir) toplumbilimsel
rol datmn cinsiyete gre belirlemektedir. A ra b a genellik
le erkee mal edilirken, rnein bir reklamda: B abam n bir
Peugeotsu varken, annem in Peugeotlar var denilmektedir.

bir srcnn otomobilin sunduu gvenlik sistemine

(emniyet kemerleri, vs.) kar duyduu tiksinme duygusunu he
pimiz biliyoruz. Evde gvenlie evet denilirken, arabada gven
liin baka ya da evin tam tersi saylabilecek bir anlama sahip
olmas gerekmektedir.

3 S ra d a n

Ek: Ev Yaants

Araba 87

Erkek araban n sahibi k ad n sa elektrikli rpc, kahve de

irmeni, elektrikli m utfak robotu, v s.nin sahibidir.'1 Aile de
mek yiyecek, iecek ve ok ilevli aletlerden oluan bir evren
demektir. Erkek d dn yan n hkimi olup, bu dnyaya ait
en etkileyici gsterge arabadr, oysa bu reklam grn tsn
de erkek yoktur. Ayn kartlk hem nesneler hem de roller
dzeyinde etkili olm aktadr (Peugeot evreninde bu kartla
bilinli bir ekilde yer verildii sylenebilir).
Bu hi kukusuz rastlantsal bir akm a olmayp, yer
yer derin psiko-seksel dncelerle bezenmitir.
Az nce hzn hem b ir st n l k hem de bir mahremiyet
gstergesi olduunu gstermitik. M ekna egem en olmak
gerek dnyaya ait soyut bir gstergeye benzerken, ayn
dn yada yaplan g gsterisi bir narsistik gstergesi olarak
kabul edilmektedir. A ra b a ya da hza erotik bir deer k a
z a n d rd n d a , otomobilin, bu hzl yer deitirme yetenei
sayesinde toplum sal y a sa k la r ve yaam n her a n n d a deien
sorum luluk bilincine bir son verdii ve insann, hem kendine
hem de dierlerine kar gsterdii tm diren biimlerinin
aklanm asn salad grlmektedir. Enerji, canllk, hay
ranlk, cesaret gibi duygularn kkeninde otomobilin sahip
olduu anlam sz konum vardr. te yandan b u anlam szlk
ayn fallik nesne (araba) ya d a ayn nesnelletirilmi fallik
ilev (hz) araclyla ikili bir narsistik anlam retilmesine
araclk ederek erotik ilikiyi desteklemektedir. Arabann
yaatt erotik duygular cinsel bir ilikiden ok, her araba
sahibinin narsiste bir yntemle batan kt ve ayn nesne5

4 Bu erkek-araba, kadn-ev akmasnn en azndan olgularya da

yeniden canlandrma dzeyinde giderek o eski etkinliini yitirdii
grlmektedir.
5 Bir nesne ya da nesneler sistemi araclyla bylesine bir narsist1er aras su ortaklnn ksa bir sre nce Georgcs Perec'in Les
Choses (Lettres Nouvellcs, 1965 (Trkesi iin bkz. eyler, Metis,
1988)) adl romanndaki iften sz edilirken ngrldne tank
olduk. Burada hi kukusuz modern bir iftin yaamndan sz
edilmektedir; baka bir deyile gnmzde ler ey nesneleri bir
iliki aracna, (cinsel, evlilik, aile ii, mikrososyal) ilikiyi de nes
ne tketimine uygun bir alana dntrmeye almaktadr.

88 Nesneler Sistemi

k on usun da tm dier a ra b a sahipleriyle du ygu ve dnce

birlii iinde olduu zihinsel bir cinsel ilikiye benzemek
tedir. Buradaki erotik deer, imgenin (gerek y a da dsel)
m astrbasyon eyleminde oynad role benzer bir rol oyna
maktadr.
Bu

adan

araban n

bir nesne-kadna6 benzetilmesi

yanltr. B tn reklam larn kadn k on usun da esnek, se

kin, rahat, pratik, m unis, ateli, vs. szckler kullanm alar
reklam dnyasndaki nesnelerin genellikle diiletirildiini
gstermektedir. zetle nesne-kadn bir ikna arac, en etkili
toplum sal efsane grevi yapm aktadr. A ra b a da dahil olmak
zere tm nesneler satlabilm ek iin kadn grn m n e b rndrlm ektcdir. B u n u n kkenindeyse kltrel bir sistem
vardr. A rabayla ilgili youn dsel imgeler b a k a bir a n
lam sistemine aittir. Kullanm biimi ve zelliklerine (spider
=st alan yan arabasn dan , koltuklarnn iine gm l
d m z limuzine kadar) -b ir mermi y a da bir tr konuta
ne k ad ar benzediine- baklarak araba hem bir g hem de
bir yatrm arac gibi grlebilmektedir. O ysa her mekanik
ilevsel nesne gibi a ra b a d a ncelikle -erk ek , kadn, ocuk
herkes tarafndan- bir fallus, elle oynanabilen, srekli bakm
gerektiren, byleyici bir nesnedir. Araba, insann, narsiste
ve fallik dncelerini yanstm ann yan sra kendi kendine
ak olabilen bir nesnedir. A rab a am urluu [kanad] aracl
yla biimlerin bu bilinalt sylevine nasl m ecaz anlam lar
yklediklerini d ah a nce zmlemitik.

6 Dil dzeyinde bu terim kimi zaman diil, kimi zaman eril bir an
lama sahiptir.

(B)
LEVSEL OLMAYAN SSTEM
YADA
ZNEL SYLEV

I. MARJNAL NESNE DEMEK

ESK NESNE DEMEKTR

Belli bir nesne kategorisi, yani barok, folklorik, egzotik, tu

haf, eski nesneler zmlediimiz sistemin dn da kalm
gibidir. B un lar, her bir u n s u ru belli bir ilevi yerine getirmek
zorunda olan bir dzene kafa tutan ve tanklk etme, an, z
lem, hayal kurm a gibi farkl taleplere yant veren b ir dzene
ait nesnelerdir. B u nesneler sayesinde geleneksel ve simgesel
dzen bir hayatta kalm a m cadelesi verir gibidir. A ncak ne
k adar farkl grnrlerse grn s n ler son u n da b u nesneler
de modern yaam n bir parasn a dnerek ikili b ir anlam a
sahip olmaktadrlar.

ORTAMIN ESK NESNEYE KAZANDIRDII DEER YA DA TARHSELLK

Aslnda eski nesneler sistem tarafndan bir rastlant so n u

cu retilm i nesneler deildirler; baka bir deyile m od em
nesnelerin sahip olduklar ilevsellik zelliinin yerini eski
n esn e d zeyin d e tarihsellik alm olmakla birlikte bu sonuncu
bir gsterge ilevine (ya d a barok nesneye zg kuraldlk

veya ilkel nesneye zg egzotizme) sahip olmay srdrm ek

tedir. Bu doal bir yan an lam olup, dah a nceki kltrel

sistemlere zg gstergelerde "doallk olabilecek en st

dzeye ulamtr. D aha nce betimlediimiz, denize gn
dermede b u lu n a n akm ak m asals bir nesneye benzemekle
birlikte yine de bir ie yaram aktadr. Bizi gemie gnderen
eski nesneyse kesinlikle m asals bir zellie sahiptir. Bir ie
yaram ayan bu nesnenin tek varolu nedeni bir an lam ifade
edebilmektir. Eski nesne bir yapdan yoksun oldu u gibi bir
yapya sahip olmay reddeden, birincil ilevlerinden hibirini
yerine getiremeyen u rneklerden biridir. B u n u n la birlikte
bir ilevden yoksun olduu, yalnzca dekoratif" bir nesneye

92 Nesneler Sistemi

benzedii sylenemez, zira b u sistemde zaman ifade etmek

gibi nemli bir ileve sahiptir.1
Ortam reten m odem sistemse ok geni bir alana yayl
makla yetinmeyip yaam n tamamn, dolaysyla zaman gibi
temel bir boyutu da ele geirmeye almaktadr. Hi kukusuz
bu rada sz edilen ey gerek zaman deil,2 zam an davuran
gstergeler ya da eski nesnelerin hesabna geirilen zamana
zg kltrel iaretlerdir. Alegorik bir anlam a sah ip olan bu
nesneler, doa ve zam an gibi hibir eyi ellerinden karma
yan, her eyi birer gstergeye dntren genel bir rgtlenme
sisteminin dnda kalamamaktadrlar. B u n u n la birlikte doa
soyutlanmaya ve sistematik bir ekilde ele alnm aya izin verir
ken, zaman bu na kesinlikle izin vermemektedir. elikili bir
kavram olan zaman bir sistemin mantna oturtabilmek ok
zor bir itir. Sahip olduu o arpc yananlamyla eski nesne
nin ifade etmeye alt ey de zaten b u kronik baarsz
lktr. Zarif ve ince olmay baaran doal yananlam a karlk;
"tarihsel yananlam kendini kr parmam gzne dercesine
sergilemektedir. Eski nesne her zaman gz nnde olmak, ser
gilenmek ister gibidir. Ne kadar gzel olursa olsun eksantrik
bir nesne olarak kalm aya mahkumdur. Ne k adar otantik g
rnrse grnsn hep bir taklide benzemektedir. Bir bakma
eski nesne otantiklie nem vermeyen, biimsel iliki ve soyut
lanm gstergeler zerine oturan , bir sistem de otantik grn
m eye altndan bir taklit gibi alglanmaktadr.

ESK NESNENN SMGESEL DEER, YAN KKEN MASALI

yleyse bu sistemde eski nesne zel bir k on u m a sahiptir.

ine yerletirildii ortam da zam an yadsd ve bir gster

1 Sistemden yoksun" en tipik nesne rnei olmas nedeniyle zm

lemeyi burada eski nesne ile smrlandnyoruz. Ancak kesin olan
bir ey varsa o da bu zmlemenin, sra d nesnelere ait baka alt
kategorilerden hareketle ayn temeller zerine oturtulabileceidir.
2 Doann yalanlanmasna benzeyen doallk gibi, gstergeler ara
clyla yceltilen tarihseli iin de aslnda tarihin yadsnmas an
lamna geldii grlmektedir -tarihin varlnn yalanlanmas.

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir * 93

ge olarak algland srece, sradan bir eyaya benzemekte

ve dierleriyle3 iliki kurm ak zorunda kalm aktadr. B u n a
karlk, dier nesnelerle hemen hibir balant kurm a zo
runluluu hissetmedii ve kendini kusursuz, gerekten eski
bir nesne olarak alglatm aya alt d u ru m larda psikolojik
adan etkileyici bir k on um a sahip olduu grlmektedir.
Bu d u ru m d a eski nesne b a k a bir ekilde alglanm aktadr;
nk hibir ie yaram ad bir ortam da ok nemli bir g
rev stlenmektedir. 2aten insan lan n eski, otantik mobilya,
zgn b ir stile sahip nesne, rstik nesne, zanaat rnleri, el
yapm r n ler, yerel anak-m lek, folklorik nitelikli nesne
ler, vb. eyleri elde etme konusundaki inatlklarnn nedeni
de budur. Uygar insanlar kendi kltrel sistemleri dnda
kalan bir zam an ve m ekna ait tuhaf nesnelere, nceki sis
temlere zg gstergelere iten bu trden bir kltrszletirme olaynn kkeninde ne vardr? Bu, ayn zam anda Maz
gelimi toplum lann insanlarn, sanayilem i toplum larm
rnleri ve teknolojik gstergelerine doru iten olayn tam
tersi bir olaya benzemektedir.
Eski nesne4 denildiinde ak la zerinde hibir ekilde oy
nanp deitirilemeyecek, k usu rsu z bir nesne gelm ek d u ru
m undadr. M asals nesne ba sonu belli olm ayan bir zam ana
ait olup; bu g n ya a n a n la r sanki eskiden de yaan m gibi
kabul edildiinden, eski nesne kendinden bakasn n tank

3 Aslnda eski nesnenin modern ortama ait yaplarla btnleme

konusunda hi zorlanmad grlmektedir, nk nerede ortam
varsa eski nesnenin souk olarak nitelendirilen modern evreye
karlk orada tamamyla scak bir izlenim yaratt sylenebilir.
4 Bir kez daha konuyu baka kltrlere zg (egzotik) nesnele
re doru geniletebilir, baka bir deyile meknsal deiiklik ve
farkl corafyalara aidiyetin modern insan asndan gemite bir
yolculuk yapmaya (bkz. turizm rnei) benzediini syleyebiliriz.
El yapm nesneler, yerel nesneler, ksaca her lkenin kendine
zg biblo ve ss eyalan vardr. nsan byleyen ey pitoresk
zellikler tayan bu nesne ynlarndan ok, gemiten gn
mze srdrlen biimler ve retim biimleriyle ocukluk dne
mi ve bu dnemde sahip olunan oyuncaklar araclyla eski dn
yayla kurulan balant ve o dnyaya yaplan gndermelerdir.

94 Nesneler Sistemi

lna gerek duym ayan, otantik bir nesnedir. Szcn en

doru anlam nda eski nesne her zam an bir aile portresi gibi
alglanmtr. Bu som ut bir nesne grnm altnda kendin
den nceki varln ansnn yaatlmas, gem iin unutul
m am as demektir (zihinsel dzeyde zam ana k sa devre y ap
trlmas). Doal olarak bu, gncel, imdiki zam an diliminde
var olan ve kesinlikle bir ileve sahip olmas gereken; daha
nce hi var olmam, her ne kadar belli bir uzam sal evre
nin oluu m u n a katkda b u lu n sa d a zam ansal adan byle
bir evre oluturam ayan ilevsel nesnenin sahip olmad bir
zelliktir. levsel nesne bir ie yararken mitolojik nesne mo
das hi gemeyen bir eye benzemektedir. zerinde tartlam ayan bu nesne bir balang noktasna gndermektedir.
Ben u an mevcut olan dnyann r n deilim demek b a
ka bir dzlem de ac ekm ek demektir. Bir balang nokta
sndan yoksun bir srece uygun olarak, b u nesne, gstergesi
olarak algladm im diki zam an diliminden snrsz bir ge
miin iine dalm am a, yani zihinsel anlam da b ir gerilemeye
(rgresszor)5 neden olmaktadr. Bylelikle eski nesne kendini
bir kken efsanesi olarak sunabilmektedir.

ASLINA UYGUNLUK

B u rad a eski eyaya kar duyulan ilgiyi koleksiyonculukta6

karlalan bir tutkuyla badatrm am ak iin hibir neden
gremiyoruz, zira ikisi arasn da ok nemli benzerlikler var.
rnein, narsistik zihinsel gerileme, zam ana ksa devre y ap
trma sistemi, doum ve lm zihinsel bir ekilde denetleme
gibi. B u n u n la birlikte eski nesne efsanesinde dikkat edilme-

s Burada iki kart hareketten sz edilebilir, bir baka deyile gemi

in derinliklerinden kopup gelen eski nesne mevcut kltrel sistem
le btnlemeye alrken imdiki zaman diliminde yer alan nem
siz bir zaman dncesine gndermektedir. nsan kendi gemiine
ynelten bit* ey olarak sunulduu dzlemdeyse tam tersine imdiki
zamandan gemie doru uzayp giden bir zaman diliminde, insann
ne kadar nemsiz bir varlk olduunu gstermektedir.
6 Koleksiyoncu isimli blme bakzm.

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir 95

si gereken iki h usus var. Birincisi kkenlere ilikin zlem

duygusu, kincisiyse aslna uygunluk (otantiklik) tutkusu.
Kanmca her ikisi de, zam an sal boyutuna son verilmi eski
nesnenin anmsatt kken efsanesi zerine oturmaktadr;
zira dom u olmak bir an ne ve babaya sahip olmay gerektir
mektedir. Balang noktasna geri dnmek demek ana kar
nna geri dnmek istemek gibi bir eydir; baka b ir deyile
nesneler eskilikleri lsnde eski alar, ilahi gLer, doa,
en eski bilgilerle, vs. yakn ilikiler kurmamz salam aktadr
lar. Maurice Rheim se gre bu tr gizemli bir dnce bii
miyle erken ortaadan b u yana karlalmaktadr. rnein,
pagan gstergeleriyle bezenmi antik Yunan dnemine ait bir
bronz ya d a yontulm u bir ince ta paras, IX. yzylda y a a
yan Hristiyanlar iin b y l nesnelerdi. stnde kesinlikle
durulm as gereken ikinci bir konu varsa o d a aslna uygunluk
ya d a gerek nesne saplants, yani yaptn kkeni, ya, yara
tcs ve imzasdr. Bir nesnenin nl, gl birine ait olmas
ona belli bir deer kazandrmaktayd. El yapm bir nesnenin
byleme gc iilik dzeyinin hl somut bir ekilde alg
lanabildii, belli bir ustann elinden km olm asna baldr.
Bu belli biri tarafndan yaplm nesnenin yol at bir bylenmedir (bu biriciklik zellii tayan bir nesnedir, nk
yaratm sresini geriye san p , yeni batan yaam ak olanak
szdr). Belli bir ustaya zg el iilii ve imzaya baklarak
peinden koulan yaratclk izleri bizi ayn zam an da bir soy
aray ve atalarn st n l dncesine gndermektedir.
Aslna uygunluk B ahann iidir, zira deerin kaynanda o
vardr. Eski nesnenin imgelem dzeyinde yol at bu stn
soy aray ayn zam anda anne gsnde yaan an kendi s
tne kapanm a dncesine gndermektedir.

NEO-KLTREL SENDROM DEMEK ONARIM DEMEKTR

O halde b u aslna uygunluk aray {yalnzca kendine inan

ma) asln da bir mazeret aray olarak nitelendirilebilir (bak a
bir zam ana ait olma d u rum u ). B u iki nosyonu, gnm zde
iyi bilinen Sahip oldu u n u z harabeyi nasl adam edersiniz?

96 Nesneler Sistemi

gibi nostaljik bir onarm rneiyle aydnlatmaya alalm.

Bir m im ar <,Ue-de-Francedaki eski bir iftlii nasl onar
dn yle anlatmaktadr: Temel stne oturm ayan rk
duvarlar ykld. G neyde yer alan ilk am bar atsnn gen
biimindeki ahap ksm kaldrlarak bir teras oluturuldu...
kaim du var aslm a u ygu n bir ekilde ykseltildi. S u izolas
yonu, ziftlenmi yer seviyesi altnda bu lu nan 0,70 metrelik bir
bolukla saland. Eski binada ne merdiven, ne de baca var
d. Fayanslar M arsilyadan , yer deme talan Clam artdan,
kiremitler Bourgogne blgesinden getirildi. Bahede bir garaj
yapld ve binaya b y k pencereler ve kaplar yerletirildi...
Banyolar ve dier baz ksm lar gibi mutfak d a batan aa
m odem bir m ekna benzetildi. ANCAK: yi durum daki yar
ahap-yar kagir kaplam aya yeni binada d a yer verildi. AN
CAK Ykma ilemi srasn da giri kapsnn ta erevesine
hi dokunulm ad. B u ra d a n kan kiremit ve talar yeniden
kullanld" (jLa M aison Fm naise, Mays 1963). Dergide yer
alan fotoraflar, m im ann eski binay inceledikten ve kesin
kararn verdikten sonra eski iftlikten geriye kalanlar gs
termektedir. Kalanlar kiri ve iki tatan ibarettir. B u n u n
la birlikte mimar yazlk evini bu talar zerine ina ettiini
sylemektedir. Giri blm simgesel nitelie sah ip birka
tatan ibaret olmakla birlikte binaya asl sahip olduu deeri
bu nlar kazandrmaktadr. Modernliin,evdeki konfor dzeyini
ykseltm ek amacyla doayla gerekletirdii tm m asum ane
uzlam alar bu talar sayesinde akJanmaktadr. iftliin yeni
sahibi olan mimar aslnda arzulad modern evi in a etmi
tir, ancak yalnzca modernlik, bu eve bir deer katm ak, bu evi
yaan r bir yer haline getirme konusunda yeterli olam am akta
dr. Ev, kendini dierlerinden ayran bir zellie sah ip olmak
durum undadr. Ancak iinde birka kutsal eya ve kemikler
bu lu n an bir kilisenin gerekten kutsal bir m ekn a dnt
rlmesi gibi; mimar da ancak yaptrd b u yeni duvarlann
ortasnda kuaklar boyunca o m ekna ait olm u bir tan,
kck am a yce varln hissettiinde (szcn en do
ru anlam nda kayg, k urun tu tr bir duygudan kurtularak)
kendini gerekten evinde hissedecektir. B u talar olmasayd
mazotla stma sistemi ve (ats da bitkileriyle do lu bir bahe

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir 97

eklinde olan) garaj zavall birer konfor gstergesi olmaktan

baka bir anlam a sahip olamayacaklard. Bu eski talar sa
yesinde yalnzca ilevsel dzenlem e deil ayn zam anda bu
yeni (hi de k aba sa b a saylam ayacak ince bir zevk r n )
dekor, yani opalin lam balar, dekoratrn hasrla kaplatt
koltuklar eskiden eein srtndaki semere monte edilen
Dalmaya stili koltuk, romantik stil ayna vb. kltrel egzo
tizm de aklanm olmaktadr. B u rad a yanl bir kltrel bilin
cin oynad oyun tuhaf bir paradoksla sonulanm akta, yani
garaj yalanc bir da bitkileri bahesinin altna saklanrken,
rstik bir aksesuar olan yatak tandrnn kesinlikle bir ss
eyas deil bir ie yaram ak am acyla orada b u lu n d u u sy
lenmektedir! Kn ie yaryor! Birinci du rum d a m addi ya
rarllk maskelenirken, kincide zihinsel bir akrobasiyle nesne
yeniden ie yarar hale getirilmektedir, nk m azotla stlan
bir evde yatak tandrnn bir ie yaram as sz k on usu deil
dir. B u rad a gerekliini yitirmi olan yatak tandrnn basit
bir kltrel nesneye dnt grlmekte ve ne ie yaraya
ca belli olm ayan bu kltrel tandra eski ilevi kazandnlmaya allrken bu ev k a d a r anlamsz bir hale getirilmekte
dir. Ayn ekilde aslm da b u m eknla hibir ilikisi olmayan
mimann eksiksiz bir tanm lam as onun bak a bir toplum sal
gereklie ait olmasn gerektirirken, bir varlk olarak kendi
sinin bak a bir gereklie ait olduu vc bu gereklik evrenin
de doay kltrel bir lks eklinde alglad grlmektedir.
Byle bir olanaa sahip olun du u nda bu n u n ok norm al bir
ey gibi grlmesi gerekirken, m im ann konuyu bu ekle sok
tuu sylenebilir, baka bir deyile hibir ie yaram ayan bu
yatak tandn artk bir zenginlik gstergesinden b ak a bir ey
olamyorsa b u n u n nedeni yalnzca herhangi bir nesne deil,
bir mal ve bir itibar nesnesi olmasdr. B u durum da gerekten
yararl bir nesne olan mazotlu stc ve garajn sanki doann
ortasnda bulunm as ok byk bir k usu rm uasn a zen
le gizlendikleri grlmektedir. Bylelikle hem yatak tandn,
hem de evin tamam (ancak evin tamamyla gerek ve farkl
bir ilevsel dzlemde mitolojik bir anlam a sahip olduu syle
nebilir; n k konfor ve temiz hava gereksinimi gibi bir arzu
nun tatmin edilmesini salam aktadr) mitolojik nesnelere d

98 Nesneler Sistemi

nmektedirler. Mimarn amac, eski binay temel inden ykp

ayn yere konforlu bir konut ina etmek olsayd eski talarla,
kirii kurtarm ak iin a b a harcamazd. O n u bu ekilde dav
ranm aya iten neden k u su rsu z ve zarif bir ilevsellik anlay
stne oturacak yepyeni yazlk konutta kendisini yapay bir
m eknda yayorm u gibi hissedecek olmas ve salt ilevsellik
dncesi stne oturan byle bir yaklam yadsm asdr.
ilevsel birevredeinsann kendini evindeki k a d a r rahat
hissetmedii, tpk kutsal bir m ekna dntrlm ek istenen
kilisede tlsm ilevi grecek parlak boyal tahta bir Hakiki
Haa ihtiya duyulm as gibi; gerekliin merkezinde yer alan,
gerekliin varln gerekliin iine yerletirilerek kantlaya
cak mutlak gereklie ait bir ayrntya gerek duyulm aktadr.
G rld gibi eski nesne her zam an belli bir evrenin odak
noktasnda yer alan b ir embriyon, bir a n a hcreye benze
mektedir. Paralara blnerek zelliklerini yitiren bir varlk
sanki eski nesne araclyla balangta o em briyonun iinde
bulunduu ideal k onum la zdelemekte, d n yaya gelmeden
nce sahip olduu mikroskobik ve hayati evre ynnde gerile
mektedir. yleyse fetiletirilen bu nesneleri birer aksesuar,
dierleri gibi sradan kltrel gstergeler olarak alglamak
doru deildir; zira bu nesneler yalnzca iselletirilmi bir
stnln deil ayn zam anda her mitoloji bilinciyle her bi
reysel bilinci besleyen gerekliin merkezi olma gibi bir d
n de simgesidirler. B u , insanla bir ayrnt arasn da bir fark
grmeyen ve d n yam a insann evresinde dnmesini isteyen
bir de benzemektedir. Bu, otantik nesneyi olabildiince y
celterek gerekliin berisinde (su b liminaj kalan bir dtr.
Eski nesne de, ilevsel adan kendisine aklc, ad a bir g
rnm kazandrd kutsal bir kalnt7 gibi, iyice yaygnlaan
ilevsel rgtlenme biimine kar karak, evresinde olu

7 Bylelikle kutsal bir kalntnn tanrsal varlk ya da llerin ru

hunu belli bir nesneyle zdcletirebildii grlmektedir. Bu
balamda kutsal bir tabut olmadan kutsal bir nesneden sz edi
lemez. Dolaysyla deer, kutsal kalntdan, zgn deeri aka
sergileyen altnla kaplanm tabuta doru kaymakta ve byle
likle simgese) adan daha gl bir konuma sahip olmaktadr.

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne /temektir 99

turduu bir grup nesneyle birlikte o vazgeemedii gerekd

i dnyasn korum aya almaktadr.
Deerin ksr dngsel ve kusursuz bir zam an anlay
stne oturduu bir sim gesel sistemde, mitolojik nesne
insann dierlerine deil, kendi kendine ektii b ir syleve
benzemektedir. Adalar ve efsanelere benzeyen bu nesneler
insan zam ann berisinde kalan bir yerlere, ocukluuna
hatta d a h a d a gerilere gndermektedirler. B ak a b ir deyile
bu, k u su rsu z bir znelliin ortam iinde kendine istedii me
caz an lam lan ykleyebildii ve bu ortamn da znenin kendi
kendine ektii k usursuz bir syleve benzedii doum ncesi
bir dnemdir.

E ZAM ANLILIK, ART ZAM ANLILIK, ADIILIK

Bu nesneler kiinin yaantsnda daha da zel bir yere sahip

olmaktadrlar, zira b u n la r bir eya gibi sahip olun acak cins
ten eyler olmaktan ok atalar gibi -zira atalar en zel varlklardr- simgesel an lam d a araclk grevi yapan eylerdir.
Eski nesneler gnlk y a am d an kam a olana salarken, en
somut ka biiminin zam an sal8 ka ve en etkileyici ka
rneininse kiinin kendi ocukluuna geri d n olduu
sylenebilir. Belki de her estetik duygu byle bir metaforik
ka iermektedir. San at eseri aklc bir yorum u zorunlu k
larken, bir efsaneye benzeyen eski nesne byle bir yorum a
gerek duym am aktadr, n k eski nesneye eski n esn e olma
zellii kazandran ey sah ip olduu efsanelem e katsays ve
otantikliidir. Dnemler, stiller, modeller ya d a seriler, deer
li ya da deersiz, hakiki y a d a sahte olm ak onun otantikliini
etkileyemez; zira o hakiki y a d a sahte deil, m kem m el" bir
nesnedir. ya d a d dnyay temsil etmekten ok bunlar
ifade edebilen bir nesneye benzemektedir. E zam anl ya d a
art zam anl deil (eski nesne ne m eknsal ne de zam an sal bir
yap iine oturtulam az), ad bir eydir. Sahibine bir sfat

* Turistik amal seyahatin hemen her zaman bir geip gitmi za

man arayyla desteklendii sylenebilir.

100 Nesneler Sistemi

kazandrm ak ya da d a h a zengin grnm esini salam aktan

ok, kendinden bir para gibi grd ve hep vgyle sz
ettii bir nesnedir.
levsel nesne dem ek bir varlktan yok su n olmak d e
mektir. B u rad a gereklik ilevsel nesnenin mkemmellik*
boyutuna gerilemesine engel olduundan, var olabilm esi iin
bir ie yaram as gerekmektedir. Bu yzden ilevsel nesne
ok deersiz bir eye benzer; bir bak a deyile fiyat, nitelii,
saygnlk dzeyi ne o lu rsa olsun insann zihninde yitirilmi
Anne ve B ab a imgeleri oluturarak yer etmelerini salar. ok
ilevsel grnm ekle birlikte, bir o k adar anlam sz olan bu
nesne geici bir ey olup, gndelik yaam iinde eriyip gider.
Hemen hemen hibir ileve sahip olmadt halde ok anlaml
bir ey olan mitolojik nesneyse atalara hatta doaya mutlak
ncelik tanr. G ndelik yaam da bu elikili postulatlarn
ayn sistem iinde birbirlerini tam am layan u n su rla ra ben
zedikleri sylenebilir. B u yntemle mimarn ayn an da hem
mazotlu stcya hem d e geleneksel yatak tandrna sahip
olmasn aklam ak kolaylam aktadr. B ak a b ir alandan
rnek verecek olursak b ir kitabn hem cep kitab formatnda baslm rneine hem de az sayda baslm ciltli ya da
eski bir basksna sahip olabilm ek m m kndr. Ayn ekilde
elektrikli am ar makinesi ve eski am ar dvm e tokma,
duvarla btnleen ilevsel dolap ve Ispanyol stili bfeyi bir
arad a grebilmek m m k n d r.9 B u rad a en kt ihtimalle
gnm zde ok yaygnlaan ve tamamlayc zellikler ta
yan bir "ikili mlkiyet anlayndan sz edilebilir. rnein,
kentte bir apartm an dairesi ve yazlk ev gibi.10

9 Terimleri teker teker clc alarak bunlar arasnda bantlar kurma

ya almayalm; baka bir deyile modern nesnelerin ilevlerine
gre blmlenmesi eski nesnelerinkinden farkldr. Bu durumda
eski nesnelerin grdkleri ilevin artk ilevini yitirmi olduu
sylenebilir.
10Ailecek oturulan eski evin kentteki asl mesken ve yazlk ev; i
levsel konut ve doallk katlm konut eklinde ikiye blnmesi
hi kukusuz sistematik bir grnm kazanm olan srecin en
ak rneidir; baka bir deyile sistem kesinlikle kart ve birbir
lerini tamamlayan terimler zerine oturarak ikili bir grnme

Marjinal Nesne D enek Eski Nesne Demektir 101

Nesneler arasndaki b u dello aslnda ikili b ir bilin

anlaynn r n olup, bir baarszlk ve b u baarszl
regresi/yontemle telafi etme giriimiyle ilikilendirilebilir. E
zamanllk ve art zamanlln gerei sistemli bir ekilde ve

tek balarn a denetleyip, rgtlemeye altklar bir uygar

lkta (gerek nesneler gerekse toplum sal yaplar ve davran
lar dzeyinde) ortaya adlk olarak adlandrlan nc
bir boyut kmaktadr. Az ok sistemden kaynaklanan b a a
rszln bir sonucu olan b u regres/boyut nedense sistemin
kanatlan altna snarak paradoksal bir ekilde on u n s r p
gitmesine hizmet etmektedir.

TERS YNDE GDEN BR AIKLAM A

YA DA LKEL NSANA" GRE TEKNK NESNE

Modern ilevsel nesne ve eski dekor arasndaki b u k u

kulu beraberlik rnekleriyle ancak belli bir ekonomik geli
me, snai retim dzeyine ulam ve yaam n her alannda
evreye doym u toplum sal katm anlarda karlalm aktadr.
B u k adar ansl olm ayan toplum sal tabakalarla (kyller,
iiler) ilkellerin eski nesnelerle hi ilgilenmeyip yalnzca
ilevsel nesnelere odaklandklar grlmektedir. O y sa iki s
re birbiriyle ilikilidir, zira ilkel insann yalnzca Batda
retilmi olduklar iin bir kol saati ya d a tkenm ez kalem
stne atlam asn sam a bir komik olaya benzetiriz, nk
nesnenin anlam ndan bih aber olan bu insann tek am ac ne
yapp edip onu elde etmek, yani nesneyle ocuk su bir ili-

sahip olmaktadr. Bu durum gndelik yaamn tm alanlann

etkilemekte; rnein i-elenme yaplanmasnda rol oynamakta
dr. Bu yaplanmada elence, alma yaamnn tesine geme
ya da alma dnyasna doru bir almdan ok her ikisinin
de ait olduklan gndelik yaamn gerek elikilerin tesine ge
erek uyumlu ve kalc bir sistem oluturabilmek amacyla ikiye
blnmesi anlamna gelmektedir. Bu srele yaltlm nesneler
dzeyinde pek karlalmamakla birlikte her nesne-ilcvin ikiye
blnme olasl vardr, zira bylelikle kendi kendisine kafa tuta
rak btnle daha uyumlu bir grnm sergileyebilmekledir.

102 Nesneler Sistemi

ki kurm ak ve o n a belli gler atfetmektir. O n u n asndan

nemli olan nesnenin bir ileve deil, bir erdem e sahip ol
mas, yani bir gstergeye benzemesidir. B u itepilere dayal
(kendiliinden denilebilecek) kltrszlem e ve b y ynte
miyle sahiplenm e srecinin uygar* insanlar d a ayn ekilde
XVI. yzyla ait tahta eyalar y a d a ikonalara sah ip olmaya
ynelttii sylenemez mi? Hem vahi hem de u y g ar insan
nesne araclyla bir erdem e sahip olm aya almaktadr.
Biri bu n u m odem teknoloji, dieriyse atalara ait nesneler
araclyla gerekletirmektedir. B u n u n la birlikte sz konusu erdem her iki balam da ayn anlam a sahip deildir. Az
gelimi insan b u n u B a b a imgesine benzettii bir G olarak
alglam aktadr (bu d u ru m d a sz konusu olan ey kolonyal
gtr).11 Gemie zlem duyan uygar insan ise b u n u B aba
imgesine benzettii bir d n y a y a getirme olay ve deer olarak
alglamaktadr. Birisi da dnk; dieri ie d n k bir mite
benzemektedir. B u mitlerden biri g, dieri kkene, baka
bir deyile her zam an iin insann sahip olam ayp nesnenin
sahip olduu eye gnderm e yapm aktadrlar - geri kalm
insan teknolojik nesnenin gcn fetiletirirken; teknolojiyi
reten uygar insan mitolojik nesnenin kken ve otantiklii
ni fetiletirmektedir.
Bu balam da ikisi de ayn fetiist yaklam paylam ak
tadrlar. Bir bakm a her eski nesne, yalnzca zam ana direndi
i ve bylelikle nceki yzyllara ait bir yaam n gstergesine
dnebildii lde gzel olarak kabul edilmektedir. Gncel

dnyaya egemen olduum uzu gsteren ilevsel nesnelerle,

dah a nceki yzyllara zg bir egemenlik biiminin gster
geleri olan mitolojik nesneleri bir araya getirmemize neden
olan ey, kkenlerimiz hakknda duyduum uz m erak ve
endiedir. Zira biz bir y a n d a n kimsenin ocuu olm ak iste

11 ocua da evresini saran nesneler nce Baba ( ve henz bir ya

ndayken fallik anne) tarafndan verilir. Nesnelere sahip olmak
Babann gcne sahip olmak demektir (R. Barthes bu konuda
araba rneini vermektedir: Ralits, Ekim 1963). ocuun nes
neleri kullan biimi, tm atmalar da dahil olmak zere, Baba
ile zdeleme srecini izler. Bu, her zaman belirsizlik ve saldr
ganlkla kark bir sre olmutur.

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir 103

mezken, dier yandan bililerine ait olmay bir b a k a deyile

babam zn olu olmay, bir b a b a y a sahip olmay arzularz.
Dnyay yeniden yaratm a gibi bir proje ve B a b a n n yerini
alm a ile soy ktn izleyerek kkenlere inme gibi bir se
im zorunluluu arasn da k alan insan sonsuza dek kararsz
kalabilir. Byle bir du ru m u iinden kmann ok zor oldu
u n u nesnelere bakarak anlayabiliriz. Kimi nesneler imdiki
zam an, kimileri ise gemii anlam am za yardmc olurlar.
ster yeni isterse eski olsu n her biri "eksiklii hissedilen
bir eye tekabl etmektedir. Eskiler dierlerine oranla adeta
soylu nesneler olup, bu kaltm sal asalet sanki eskimeye va
kit b u lam ad an pe atlan m odern nesnelerin deersizlikle
rini telafi etmektedir. Eskiden yallar dah a gzel insanlard,
nk hem T a n n ya d a h a yakn hem de bugnklerden
dah a deneyimliydiler. G n m z n teknoloji st n e oturan
uygarl b u ihtiyarlarn sah ip olduklan bilgelii yadsrken
deerleri k abul edilip kesinlem i eski eya bolluu karsn
da geri adm atmaktadr.

ESK EYA PAZARI

B u rada Vance Packardn L e s O b s d s d u standing balkl

alm asnda betimlemesini yapt kltrel zppelik ve say
gnlk saplantsndan fazlas vardr. rnein, Boston sosye
tesi evlerinin pencerelerini renkleri mora alan eski cam larla
kaplatmaktadr. Bu defolu cam larn m oda haline gelm esinin
kkeninde, yzyl ak n bir sre nce, ngiliz camclar
tarafndan Am erikaya gnderilen d k nitelikte cam lar
vardr (s. 67). Yine banliyde yaayan biri, st orta snfa
zenerek antika eyalar satn alr. Yeni edinilmi bir servet,
eski yzyllarda edinilmi toplum sal konum un sem bol olan
b u eyalara sahip olunm asn salar (s. 67). S on u olarak
toplum sal itibar ok deiik ekillerde ifade edilebilir (araba,
modern villa, vs.). B u in san lar neden gemite d e 12 nemli bir

12Toplumsal hiyerarinin st basamaklarna ktka bu durum

kukusuz daha da belirginlemektedir. Ancak belli bir refah d-

104

Nesneler Sistemi

toplum sal konum a sah ip olduklarn kantlam aya alm ak

tadrlar? Sahip olunan h er deer, sanki kaltmsal bir deere,
ltfedilmi bir eye benzem ek ister gibidir. A ncak soy sop,
doduunuz yer ve sahip olunan unvanlar artk ideolojik a
d a n nemlerini yitirmi olduklarndan, bu n d an byle baka
bir anlam ve deer dzenine zg maddesel gstergeler, yani
her dnem ve lkeye ait mobilyalar, nesneler, mcevherlere
dnm lerdir. Saysz m iktardaki gsterge ve referans g
revi yapan taplas nesneler adna (hakiki olup olm am alar
nn bir nemi yoktur) gerek ya d a sahte rn lerden oluan
bir sihirli mobilya evreni, elyazm alan ve ikonalar pazar ele
geirmitir. Bylelikle tm gemiin tketim adl dn g iin
de yer alabildii hatta bir eit karaborsann olum asn a yol
at sylenebilir. Tm Yeni Hebrid adalar, R om a dnemi
spanyas ve bitpazarlar, Bat dnyasna ait b u rju v a konut
larn ilkel sanata duyduklar derin zlem ve al doyurm a
k on usun da giderek yetersiz kalmaktadr. Her geen gn
mze ve kiliselerden giderek dah a ok bakire Meryem ve aziz
heykeli, tablolar kaybolm aktadr. Yepyeni konutlarn zengin
mal sahipleriyse kiisel m utluluk adna bu n lar k araborsa
fiyatndan satn alm aktadrlar. H er ne k adar bu kltrel bir
elikiye benzese de ekonomik bir gereklie sa h ip olduu
yadsnam az; baka bir deyile b u aslna sah ip olm a al
yalnzca taklit rnlerle doyurabilir.

KLTREL NEO-EMPERYALZM

Evde kullanlan teknolojik nesneler araclyla doann, eski

nesneler araclyla d a kltrlerin egemenlik altna alnm asn salayan ey asln da hep ayn stn lk duygu su du r.
Ayn kiisel stnlk d u ygu su yla evde ilevsel bir evre ya
ratlarak eski ev eyalar, atalara ait nesneler, kutsal zn
yitirmi nesneler bu a lan d a toplanm akta ve hibir tarihsel
gemie sahip olm ayan b u konutlarda o nesnelerden (sahip

zeyi ve asgari bir kltrszleme aamasndan sonra sre ok

hzlanmaktadr.

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir 1 0 5

olduklar tarihsel deeri) kutsallklarn yanstm alar beklen

mektedir.
Bylelikle btn bir tarih, tketim biimleri listesi ad
altnda gncel tketim biimleri listesine eklenerek h er alan
d a karm za kan bir m od a dnyasnn olum asna yol a
maktadr.

II. KURALDII BR SSTEM

YA DA KOLEKSYON

Littre szlndeki nesne tanm larndan biri de yledir: Bir

tutku nedeni ve konusu olan her ey. Somut ve k u su rsu z bir
biime sahip olan nesneye sevilen nesne denilmektedir.
Sz gelii gnlk ya a m d a sahip olduum uz nesneleri
gerekten dc tutkuyla sevdiimizi, onlarn yalnzca bize ait
olduklarn ve onlara kar hissettiimiz tutku dolu duygula
rn insanlara kar hissettiklerimizden hibir fark olm ad
n, baka hibir konuda b u trden duygular hissedilmediini, nesnelere kar hissedilen b u duygunun ounlukla tm
dierlerinin nne getiini varsayalm. ll, her kesime
yaylm, insan yola getirici zelliklere sahip olan byle bir
nesnenin kiisel ve kolektif dzeyde dengeli bir y a a m s r
drm e kon usun da ne k ad a r nemli bir yere sahip olduunu
hatta bunun bir lm kalm sorunu olduun u anlam akta
zorlanyoruz. B u an lam da nesnelerin sahip olduklar ilev
lerin dnda bak a an lam lara sahip olduklar, rnein bir
nesnenin sahibiyle ok yakn ilikiler kurabildii, yalnzca
somut salam bir ey deil, ayn zam anda kiinin kurduu
zihinsel dnyaya egemen olm asn salad; nesnenin de kii
sayesinde bir anlam a sah ip olabildii, bir mal, bir tutkuyu
ifade ettii sylenebilir.

LEV SOYUTLANAN NESNE

Buzdolabn

yalnzca

soutm ak

amacyla

kullandm da

bu n u n iime yarayan bir ey olduunu grrm ; b ak a bir

deyile bu rada buzdolab bir nesne deil bir soutucudur.
Konuya b u pencereden bakldnda bir buzdolabna sahip
olduum sylenemez. n san lar hibir zam an bir alet edevat
sahibi olm aya alm azlar; nk alet edevat beni maddi

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon 107

dnyaya gnderir. Sahip olun an ey her zam an ilevinden

soyutlanm ve kiinin bir paras eklinde alglanan n esn e

dir. B u dzeyde ele alm d k lan n da sahip olunan b t n nes

nelerin ayn soyutlama sreci iinde yer aldklar ve kiinin
bir paras olduklar lde de karlkl olarak birbirlerine
gnderme yaptklan grlmektedir. Byle bir durum da, kii
nin, sahip olduu sistemli bir grnm sunan nesneler a ra
clyla kendisine kiisel, zel bir dnya kurm aya alt
sylenebilir.
yleyse her nesne iki ayr ileve sahiptir: Birincisi bir ie
yaram ak, kincisi birisinin m al olmak. lki kiinin nesneler
araclyla oluturduu ilevsel bir dnya, kincisiyse yine
kiinin bu dn ya dnda zihinsel bir ekilde oluturm aya
alt soyut ikinci bir dnya. B u iki dnya birbirlerinin
tersi saylabilecek mantksal aklam alar sunm aktadr. Salt
ilevsel nesneye olsa olsa m akine olduu sylenerek toplum
sal bir kon um kazandrlabilir. levini yitirmi, hibir ie ya
ramayan bir nesneye ise tam tersine bir koleksiyon paras
olduu sylenerek kesinlikle kiisel bir konum kazandrlabi
lir. B u tr bir nesne rnein, hal, m asa, pusula ya d a biblo
olm a zelliini yitirerek bir nesneye dnmektedir. Kolek
siyoncu gzel bir heykelcikten deil, gzel bir nesneden sz
eder. levini yitiren bir nesneye kiisel anlam lar yklenebilir,
ancak bu du ru m d a kiinin b u nesnelere kar hissettii tut
ku hepsini edeerli eyler olarak grmesine yol am aktadr.
Zira koleksiyoncu tek bir nesneyle yetinmez, h ep ayn anda
birok nesneye hatta belli sayda nesneden oluan bir kolek
siyona sah ip olm ak ister. B u yzden hangisi olursa olsun tek
bir nesneye sahip olmak nsan hem ok mutlu hem de ok
m utsuz edebilir. O ysa bir koleksiyon peinden koturm ak bu
m utsuzluk du ygu su n u uzatarak, insan kayglandrabilm ektedir. Cinsel yaantm zda d a benzer bir d u ru m la karlat
mz sylenebilir. Tek bir in san la sevimek isteyebileceimiz
gibi bu ii deiik insanlar y a d a ayn insanla yapabilir y a da
istersek hepsiyle birlikte yaayabiliriz. Yalnzca birbirleriyle
karm ak ilikiler iinde olan bir nesne dizisinde yer alan her
paraya dierlerinden farkl soyut nitelikler yklendiinde
kiide ona sahip olm ak gibi soyut bir duygu uyandrabilir.

108 Nesneler Sistemi

Biz bu n a koleksiyon yapm ak diyoruz. inde yaanlan

karm ak evrenin aklanm as hi de kolay deildir; baka
bir deyile kii d u ru p dinlenmeden nesnenin ilevselliine
bir son vermeye alrken, nesneye sahip olma ve nesneden
yararlanm a sreleri birbirlerine karm akta ve nesne bir
trl ait olduu evrenle btnleememektedir. O y sa koleksi
yonculuk bu sorunu zm saylr, zira b u srete n pla
n a kan nesneye sah ip olma tutkusu gndelik yaam daki
sradan eylerin byleyici nesnelere dn p ektirdikleri
bilinalt retimi sylevler sayesinde ok baarl olmalarn
salam aktadr.

BR TUTKU FADES OLARAK NESNE

Maurice Rheims: Koleksiyon yapm a arzusu b ir tr tutku

oyunudur dem ektedir (La vie trange d e s objets , s. 28). Bir
dzene sokma, snflandrm a, birinin yerine dierini koyarak
d dnyaya egemen olm ann en basit biimiyle ocukluk d
neminde karlalm aktadr. ocuun koleksiyonculuk yap
maya en ok merakl olduu dnem ergenlik-ncesinden er
genlik aam asn a getii yedi-on iki ya arasdr. Koleksiyon
yapm aktan alnan zevkin ergenlikle birlikte giderek azalabil
dii, ancak kimi zam an yeniden koleksiyonculua dnlebildii grlmektedir. Sonraki dnemlerde karlalan kolek
siyon tutkunlar krk y a st erkeklerdir, ze t olarak bu
tutkunun her aa m a d a cinsellikle belirgin bir ilikisi vardr.
Koleksiyon yapm ak cinsel gelimenin en nemli evrelerinde
eksiklii hissedilen eyin eksikliini giderebilecek gce sahip
olan bir tutkudur. A sla aktif bir cinsel yaam a benzem e gibi
sorunu olmad gibi, b u cinselliin yerini alm a gibi bir so
run u d a yoktur. Cinsel yaantyla karlatrldnda kolek
siyonculuun, psikolojik adan, anal dnem a am asn a geri
dnmeye benzer bir ey olduu ve b u n u n som ut belirtilerinin
biriktirme, bir dzene sokm a, hi kimseyle paylam am a, vs.
olduu sylenebilir. Koleksiyonculukla cinsel yaam ayn
anlam lara sahip olam ayacaklan gibi itepisel (fetiizm gibi)
bir zevk alm aya benzemek gibi bir niyet tam ayan kolek

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon 109

siyonculuk yine de b u n a yakn bir dzeyde zevk alnm asn

salayabilir. Nesne b u ra d a kesinlikle sevilen nesnenin yerini
almaktadr. Nesne tutkusu kiinin b u nesneyi neredeyse
tanr tarafndan yaratlm bir ey olarak grm esine yol aa
bilir; rnein bir porselen yum urta koleksiyoncusu Tannnn
koleksiyonculan mutlu etm ek am acyla olabilecek: en gzel
ve zgn biimi yarattn sylemektedir... (M. Rheims, s.
33). Fetiist bir sapknlk sz konusu olmad d u ru m larda
bile btn koleksiyoncular istisnasz: Bu nesnenin hastas
ym demektedirler. B u in san lar koleksiyonlarn gizlenmeye
alan sulular gibi kimseye gstermemekte, yalnzca kendi
grebilecekleri yerlerde tutm akta, yasad bir ortam a zg
nesnelerden, toplum dan tecrit edilmi eyler gibi sz etmek
te, onlar k onusunda bir tr su ileme eylemine benzeyen
srlar ve yalan lar uydurm aktadrlar.

Bir tutku

oyununa

benzeyen koleksiyonculuun ruhsal gerilemeyi andran bir

davran biiminin yceltilmesine yol at ve bu yaklam n
herhangi bir eyin koleksiyonunu yapm ayan her bireyin ap
tal ve zavall bir m ahluk oldu u gibi bir gr dorulad
sylenebilir.1
yleyse koleksiyoncunun stn bir varlk gibi k a b u l edil
mesinin kkeninde, toplad nesnelerin (bu n lar ya, meslek,
toplumsal evreyle doru orantl bir ekilde deiebilm ek
tedir) doas deil, fanatik duygular vardr. ok sayda ran
m inyatrne sahip bir meraklyla, kibrit kutulan biriktiren
bir kiinin sergiledii fanatik tavr koleksiyoncununkinden
farkl deildir. B u adan bir merakl ve bir koleksiyoncu a ra
snda yaplan kesinlem em i ayrmla ilgili olarak yle bir
aklam a getirilebilir. Koleksiyoncu, bir dizi nesne arasn dan
baclarna dah a ok nem verirken; merakl, nesnelerin sa
hip olduklan ekicilik ve zgnle nem vermektedir. Her
ikisi de zevk alm akla birlikte birinde zevk kesinlikle her biri
zgn olan bir nesneye sahip olma d u y gu su n d an kaynak
lanm akta ve bu kii her nesneyi ayr bir varlk, neredeyse

1 Puro ambalaj katlar koleksiyoncular bakan M. Faurounun

(Club franais du livre tarafndan 1964 Mays aynda Liens dergi
sinde yaymlanan) szleri.

110 Nesneler Sistemi

kendisiyle zdeletirdii bir ey olarak grmektedir. Ayr

ca b u kii oluturm ak istedii koleksiyona istedii nesneyi
sokup istediini kartarak b u n u hi bitmeyecek bir oyuna
dntrebilmektedir. B u , niteliksel zn, nicelik dzeyinde
gdm lenm esidir. Sahiplenm e denilen ey duygularn birbi
rine karm as (dokunm a, bakm a gibi), zel niteliklere sahip
ayrcalkl bir nesneyle k u ru lan yakn iliki olduu kadar pe
inde koma, snflandrm a, oynam a ve bir araya getirmeyle
de ilgili bir eydir. Bu harem gibi bir eydir, zira harem in en
ekici olan yan bir dizi kadnn hem hepsiyle (ayrcalkl) ve
hem de teker teker k urulan yaku ilikidir.
Gizli bir sarayn efendisi gibi erkek de sahip olduu nes
nelerin efendisine benzemektedir. Her insan hem benzersiz
klp hem de bir atma merkezine dntren insanlar aras
iliki denilen ey asla, kesinlikle zgn olanla belirsiz say
d a varlktan oluan bir dizinin birbirlerine karm asna izin
vermedii iin srekli bir huzursuzluk kaynana dnm ek
tedir. Oysa birbirlerini izleyen ve birbirlerine benzeyen terim
lerin yer akl nesneler evreninde tam tersine insan kendini
gvende hissetmektedir. Doal olarak bu ii hi d e gereki
saylam ayacak bir soyutlam a ve anal dneme geri dnme
numarasyla baarsa bile b u n u n bir nemi yoktur. Maurice
Rhcims: nsan iin nesne tpk okanm aktan holanan ve
karlk vermeye alan, dah a dorusu sadk bir ayna gibi
gerek imgelerden ok arzulanan imgeleri yanstan b ir tr g
rnmeyen kpee benzemektedir (s. 50) demektedir.

EN GZEL EV HAYVANI

Kpek doru bir rnektir, zira ev hayvanlar insan lar ve nes

neler arasn da araclk y a p a n varlklara benzemektedirler.
Kpekler, kediler, k ular, kaplum baa ya d a kanaryann ev
ortamndaki duygusal varlklar insanlarla iliki k u rm a ko
n usun d a uranlan baarszlk gstergesi olup, zmn
narsist bir ev ortam oluturm ada arandn gstermektedir.
n k byle bir ortam da znelleebilmek ok kolaydr. B u
arad a bu hayvanlarn cinsel b ir yaantya sah ip olm adkla

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon *111

rn da belirtelim (evde bak lan hayvanlar kimi zam an ksrlatrlmaktadrlar), zira canl olm alarna karn nesneler gibi
bir cinsiyetten yoksundurlar. Zaten sahiplerinin du ygu sal
adan kendilerini gvende hissetmelerini salayan ey de
bu du r, zira bu gerek ya d a sim gesel idi edilme ileminden
geirildikten son ra sahiplerinin idi edilme k ork u su n u azal
tabilmektedirler. Ayn ekilde evremizdeki tm nesnelerin
de byk lde benzer bir rol oynadklar sylenebilir. Zira
nesnenin k usu rsu z bir ev hayvan olduu sylenebilir. S a
hip olduu nitelikler sayesinde kayglanm ak yerine keyiften
drt ke olmam salayan tek "varlk" nesnedir. Hep birlikte
yalnzca nesneler bir a ra d a yaayabilirler, zira aralarndaki
farkllklar insan lar gibi onlar birbirlerine kafa tutm aya it
mediinden benim am alarm a uysalca boyun eerek bilinli
bir ekilde saylarn oaltm am a ses karmazlar. Hem ki
iselletirme hem de belli m addi ltler stne oturan bir
deerlendirme yapm a k o n u su n d a en ok ie yarayan ey
nesnedir. Bu znel deerlendirmenin dnda kalabilen hi
bir ey yoktur; insan her eye sahip olabileceini h er eye
ilgi duyabileceini dnm ekte ya da koleksiyoncu rnein
de olduu gibi her eyi istedii yere oturtup, istedii anlam
verip, istedii gibi nitelendirebileceine inanm aktadr. Bu
kesinlikle ayna ilevi gren bir nesnedir, baka bir deyile
yanstt imgeler srayla birbirlerini izlemek d u ru m u n d ad r
lar. stelik bu k usu rsu z bir aynadr; nk gerek imgeleri
deil gsterilmesi arzulan an imgeleri yanstm aktadr. zetle
b u nesne, sadakatten b a k a bir zellii kalm am b ir kpe
e benzemektedir. B u nesneye grnm eden onu grebilirim.
n sa n ilikilerine y k len em eyen her trl niteliin n esn ele
re yklenebilm esinin nedeni d e zaten budur. B u niteliklere

sahip olabilm ek iin insann ru h sal bir gerilemeye u ram a

dncesini k abu l etmesinin nedeni de budur. A n cak bizim
cansz nesnelere atfedilen niteliklerle ilgili bu d n c e bii
mi ve insan etkilemeye ynelik gzel szlere kanm am am z
gerekiyor. B u dnce biimi ru h sal bir gerileme, b u tut
k uysa mantksz bir tutkuya benzemektedir. Hi k u k u su z
nesneler gndelik yaam a bir eki dzen verebilir, nevrotik
hastalarn iyilemesini salayabilir, sinirleri gerilen pek ok

112 * Nesneler Sistemi

kii ve boa harcanm enerjinin kendi iine kapanm asna

yol aabilir. B u sayede b t n bu sreler nesnelere bir ru h
kazandrabilir ve bizim nesnelerimiz haline gelmelerinin
yan sra insanlarn ilerine ilemi, kesinlikle nevrotik bir
psikoloji anlayna birebir uyan bir m asal dnyasnn retil
mesini salayabilirler.

KOLEKSYONCULUK

Nesneye yklenmeye allan bu araclk grevinin aklamas

ok ikna edici deildir, zira bilinli bir insann nasl olup da
byle bir eyi kabul ettiinin de sorgulanmas gerekmektedir.
Zaten znellik denilen kandrm aca ile tam da bu noktada kar
lalmaktadr; zira sahip olunan nesnenin oynad araclk
roln hafife alabilmek olanakszdr. Bunun kesinlikle zgn
bir nesne olmas gerekmektedir. Ancak bu n u n szcn ger
ek anlam nda byle olmas gerekmez. Her ne kadar ok nadir
bulunan, ei, benzeri olmayan bir nesneye sahip olmak her
kesin arzulayaca trden bir duygu olsa da; bir yandan her
hangi bir nesnenin gerek dnyada baka bir rneinin bulun
mayabilecei gibi bir d nce; dier yandan znellik bu duygu
olmadan da varlklarm srdrebilmektedirler. Nesnenin sahip
olduu nitelikler, deiim deeri gibi eyler kltrel ve toplum
salla ilgili eylerdir. Buna karlk nesne yalnzca sahibi, yani
benim, sayemde tamamyla zgn bir eye dnebilmektedir.

O nun baka bir ei, benzerinin olmamas kesinlikle kendimi de

ei benzeri olmayan bir varlk gibi grmemi salamaktadr. Bu
muhteem bir mantksal yineleme olmakla birlikte nesnelerle
kurulan ilikinin younluk dzeyini, onlarla artc bir kolay
lkla iliki kurulabildiini -ve aldatc bir iliki olsa bile bunun
kiiyi ok mutlu edebildiini gstermektedir.2 Bir ksr dng
ye benzeyen b u srecin (daha zor grnmekle birlikte) insan
ilikilerini ynlendirebilecei ve kiiler aras ilikilerde karla
lmas olanaksz bir eyi gerekletirebilecei grlmektedir.

2 Sisteme zg bu totolojik zellik nedeniyle ayn zamanda d knklna urayabildiini gstermektedir.

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon 113

Baka bir deyile belli bir nesnenin, ayn narsistik yanstm a

srecinin ok saydaki nesne araclyla yinelenmesine kesin
likle kar kmayp, tam tersine nesnelerin ortasnda yaayan
kiinin kendini btn b u nesnelere benzetmesi trnden bir
sonuca yol at ve bu mucizeye koleksiyon denildii syle
nebilir. Zira deyim yerindeyse insan yalnzca kendi kendisinin
koleksiyonunu yapar.
Bylelikle sahiplenm e sisteminin yaps d a h a iyi anla
lmaktadr; zira koleksiyon denilen ey birbirini izleyen par
alardan olum akla birlikte koleksiyoncuyu ifade eden ni
hai paradr. B u n a karlk bir koleksiyoncu kiiliine sahip
olabilm ek iin srasyla koleksiyonu oluturan her parayla
zdelem ek gerekmektedir. Toplum bilim sel adan m odel ve
seri sisteminde de benzer b ir yapyla karlaacam z sy
lenebilir. Her iki tarafta d a seri ya d a koleksiyonun nesneye
sahiplenilmesin!, yani nesne ve kiinin3 birbirleriyle b t n
lemesini zorunlu kldn grmekteyiz.

NCELKTEN NTELE GE YA DA E BENZER OLMAYAN NESNE

Byle bir aklam aya baklarak, meraklnn, u y a d a b u nes

neye kar hissettii tutkudan neden sz edilmedii soru labi

3 Nesnelerden oluan bir koleksiyon her zaman sahip olduu par

alardan birine ayrcalk tanyarak, onu bir modele benzetmeye
alan bir tr oyun gibidir. Dz bir zeminde ie kapaklaryla oy
nayan ocuk, kapa frlatta zaman hangisinin birinci geleceini
merak etmektedir. Hep ayn kapan birinci gelmesi bir rastlant
olamayacana gre o kapaa gz koymaktadr. ocuk bylelikle
bir model, bir hiyerari olutururken yalnzca bir kapakla zde
lemekle kalmayp her atta kazanl kmaktadr. ocuk ayn
zamanda dier kapaklarla benzerlik tayan ve her birini temsil
eden bir para gibidir, zira onlar teker teker frlatmas demek
srekli kazanan bir model oluturabilmek amacyla bir koleksi
yon oluturmaya almak istemesi trnden bir eydir. Bu r
nek araclyla koleksiyoncu psikolojisi aydnlatlabilir; baka bir
deyile ayncalkl nesnelerin koleksiyonunu yapmas demek sra
lamaya tabi tuttuu bu nesneler arasnda kendini birinci sraya
yerletirmesi demektir.

114 Nesneler Sistemi

lir. O ysa ei, benzeri olm ayan nesne, tm benzer paralarn

zelliklerini tayan son nesne (sanal, unutulm u, kendisin
den dolayl bir ekilde sz edilen, vs.), yani bir paradigm aya
ait en nemli para, ksaca b t n paralan temsil eden bir
amblemdir.
izdii kiiliklerde m erak du ygu su n u bir tutku eklinde
sunan La Bruyre, bir bask resim koleksiyoncusunu u sz
cklerle betimlemektedir:

(Koleksiyoncu) yaammn geri kalan blmnde bask res

me bo verebilecek kadar byk bir znt iinde3im, zira
dierlerine oranla pek de nemli saylamayacak bir alma
s dnda, Callotnun yapt, tm dier bask resimler be
nim elimde ve li de gzel olmayan bu resmin tek zellii
koleksiyonumu tamamlamam salayacak olmas. Yirmi yl
dan beri bu bask resmi ele geirmeye alyorum ama artk
umudumu yitirmeye baladm, bu ok zor bir imi dedi.
Szn etmi olduum uz koleksiyon ve eksik para*1 a ra
sndaki edeerlik ilikisi bu rada tm aklyla karmza
kmaktadr. B u rad a simgesel adan diziyi ifade eden eksik
para olm adan dizinin bir anlam ifade etmedii anlalm ak
tadr; n k bu para tek bana btn dier paralann
yerini alm ak gibi olm azsa olmaz bir nitelie sahiptir. Bir ko
leksiyonun son paras olm ak gibi bir zellie sahip olan bu
benzersiz nesne, zel bir am aca sah ip olma gibi yanlsam aya
yol amaktadr. Byle olm asn da bir saknca bu lu n m am ak
la birlikte kendisine byle bir nitelik atfedilmesini salayan
eyin nicelik, yani dier p aralar olduu ve bu tek gsterene
atfedilen deerin paradigm ay oluturan zincirin a ra gs
terenlerinin her biri iin dc geerli olduu grlmektedir.
Szcn (sym bolein) etimolojik anlam nda nesne byle bir
simgesellie sahiptir; n k birok gsterene sah ip bir a n
lam lar zincirini bu btne ait tek bir terimle zetleyebilmektedir. B u ra d a nesne herhangi bir sre y a d a dsal deerin

* Seriyi oluturan her bir para bu sonuncu para olma zelliine

sahip olabilir; baka bir ifadeyle her Callot resim koLeksiyonun
tamamlanmasn salayacak para olabilir.

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon *115

deil, zellikle son parasn tekil ettii koleksiyonun (ayn

zam an da ait olduu kiinin) simgesidir.
B ruyerein vermi old u u rnek ortaya bir b ak a k u ra
ln dah a km asna yol am aktadr. B u n a gre nesne ancak
eksiklii du yu lduu takdirde istisnai bir deere sah ip ola
bilmektedir. B u rad a sz k o n u su olan eyi yalnzca agzl
lkle ilikilendirmek doru deildir. Asl sorulmas gereken
soru insann tamamlamak amacyla m bir koleksiyon yapar
sorusudur. B u rad a eksik p a r a olum lu ve ok nemli bir rol

oynam aktadr, zira zne kendi yerini ancak eksikliini duy

d u u ey sayesinde yeniden nesnel bir ekilde belirleyebil
mektedir. O ysa bir trl bu lu n am ayan o son eksik para
nn ele geirilmesi demek, asln da znenin lmesi demektir.
Son parann eksiklii znenin kendi yaam n bir nesneyle
zdeletirmesine, yani lm n elinden kam asna yol a
maktadr. B u eksiklik hem ac ekme hem de gereklikten
kesin bir ekilde kald anlam na gelecek olan koleksiyo
nun tam am lanm a iinden k am a biiminde alglanm aktadr.
yleyse La Bruyerein betimlemesini yapt bask resim m e
rakls kiiyi, son Callot resm ini bulam ad iin kutlam am z
gerekir. Aksi takdirde h l y aam dolu ve tutkulu bir insan
olm a zelliini yitirmi olacakt. Kiilik ve ruh sal deiimin
koleksiyonunun son parasn bulm a iinin sona erm esi ve
koleksiyonun tam am lanm asyla baladm syleyebiliriz.
Y u k an d ak i aklam alar dorulayan bir b a k a (M aurice
Rheims tarafndan aktarlm) rnek dah a verebiliriz. B a
k a rnei bulunm ayan pek ok kitaba sahip bir kitapsever
g n n birinde sahip o ld u a deerli bir kitabn tpatp ayn
snn N ew Y ork ta ak artrm ayla satlacan renir. Uaa
atlayp New Yorka gider ve kitab satn alp geri dndkten
sonra bir antika eya sat komiserini arp, alm oldu
u kitab onun gzleri n n de yakar ve zabt tutturur. D ah a
sonra bu belgeyi sahip olduu tek rnein iine yerletirerek
yeniden huzurlu bir uyku ekmeye balar. B u ra d a koleksi
yon yapm ay yadsm a gibi bir davrantan sz edilebilir mi?
Evet am a bu n u n yalnzca d grn itibaryla byle olduu
sylenebilir; nk bu tek rnein aslnda tm dier gcl
rnekleri de kapsayan bir deere sahip olduu; kitapseverin

116* Nesneler Sistemi

ikinci rnei yok ederek varla tehlikeye sok u lan o simge

lemi k usu rsu z tek rnei kurtarm olduu sylenebilir.
O y sa y a d sn sa da, grmezden gelinse de, yok edilse de gcl
olsa d a koleksiyon bir ekilde varln hep hissettirmektedir.
ster en sradan gn lk nesne, ister deeri herkese bilinen
ok nadir nesneler k o n u su n d a olsun, koleksiyon sahiplen
me ya da tutku oyu n u n u besleyen bir eydir. Koleksiyon ol
m adan bir tutku oyunundan, dolaysyla d a sahiplenm e ve
gerek an lam da bir nesneden sz edebilmek olanakszdr.
Kendinden nce benzerleri yaplm am , herhangi bir kolek
siyona ait olm ayan gerek an lam da esiz, benzersiz, biricik,
tek bir nesneden sz edebilm ek olanakszdr. S a f b ir sesten
sz edebilmek ne k ad ar m m knse, tek ban a var olan
nadir bir nesneden sz edebilm ek de o k adar m m kndr.
Tpk uyum lu dizilerin seslere algsal bir nitelik kazandrm a
lar gibi; az ok karm ak olarak nitelendirilebilecek paradigmatik dizilerin nesnelere simgesel bir nitelik kazandrm ann
yan sra, insan ilikileri alan n d a onlar bir egemenlik biimi
ve oyuna dntrd sylenebilir.

NESNELER VE ALIKANLIKLARA RNEK OLARAK SAAT

Bir bakm a her nesnenin gndelik yaam da belirgin bir ileve

sah ip olduu ve b u ilevin bir yan dan nesnel bir sylevi a n
drrken; dier yandan d a bir paras haline geldii dizinin/
koleksiyonun ektii bilinaltna zg, kendi kendine tekrar
lanan, ok basit ve deiiklie uratlmas ok zor bir syleve
ait bir terime benzedii sylenebilir. Nesnelere zg b u sylev
ekme sistemini alkanlklarla* karlatrabiliriz.
Alkanlk (szc sanld gibi bir dzenlilik deil) d
zensizlik ve tekrarn ifadesidir. Zam an alk olduum uz

5 Nesne annda alkanlklara yol aan bir dayanaa, davran bi

imini belirleyen bir somut alkanlklar merkezine dnmekte
dir. Buna karn belli bir nesneyle ilikisi olmayan bir alkanlk
tan sz edebilmek belki de olanaksz bir eydir. Hem alkanlklar
hem de nesnelerin gndelik yaamn iine kk salm olduklar
ve onlardan kurtulabilmenin olanaksz olduu sylenebilir.

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon 117

saat, dakika, saniyelere blerek hem i karartc bir zam ansal sreklilie son verebilir hem de olaylara bir zgnlk at
fedebiliriz. Ayn ekilde nesnelere de uzun bir zam an dilimi
iinde bir paras haline geldikleri seriler araclyla sahip
olabilmekteyiz, znel sylev tam da byle bir ey olup, bu
sylev iinde nesneler ze 1 bir yere sahiptir. Nesneler, gidia
tn tersine evirmenin olanaksz olduu bir d n ya ile bizim
aram zda sm flandrlabilen, tersine evrilebilen, istenildii
k ad ar yinelenebilen, dzensiz bir araclk grevi yaparken;
ayn zam anda bizi can skntsndan kurtaran, her isteimize
boyun een, kendisine her trl anlam atfedebildiimiz ki
isel dnyam zn birer parasdrlar. Onlar yalnzca dnyay
egemenlik altna alm am za yardm etmezler; deiik alan lara
ait nesne dizileriyle kaynap btnleerek on lan d a tpk ii
n e yerletirildikleri zihinsel diziler araclyla blp dzensiz

bir zam ansallk ve alkanlklar eklinde snflandrarak, belli

bir mekn iine yerletirilmelerini zorunlu klan elikilere
boyun edirmemize de yardm c olurlar.
Hem dzenli saylam ayacak bir ilev hem de alkanlk
k o n u su n d a verilebilecek en gzel rnek kol/cep saatidir.6
Saat bir an lam da nesnelerle s rd rd m z ikili b ir yaan
tnn zeti gibidir. Bir yanyla saat nesnel zam an ak konu
s u n d a bilgilenmemizi salam aktadr; yani saate tam uyum
salam ak demek uyulm as gereken zorunluluklar, toplum sal
yaam ve lmle elien bir konum a dm ek demektir. Am a
dier yanyla saatin indirgenm esi olanaksz bir zam ansallk
kavram na boyun ememize yol at d a yadsnam az, zira
bir nesne olarak saat zam ann sahibi olmamz salam ak
tadr. A raban n kilometreleri hzla yutm as gibi nesne-

6 Bu adan, kol saati, modern nesneler alannda tersine evrilmesi

olanaksz bir tr modaya benzeyen minyatrletirme ve birey
selletirme konusunda nemli bir yere sahiptir. sterseniz duvar
saatinin nasl ortadan kaybolduunu anlamaya alabilirsiniz.
te yandan kol/cep saati, sahip olunan kiisel mekanizmalar
arasndaki en eski, en kk ve en deerli eydir. Kendisiyle ya
kn iliki kurulmu mekanik bir tlsm ve ok gl duygusal
balarla balanlm, her gn su ortakl yaplan, (ocuu) b
yleyen, kskanla yol aan bir nesnedir.

118* Nesneler Sistemi

saatin de zam an yuttuu7 sylenebilir. Saat, zam an a hem

bir tz kazandrm akta hem de on u paralara blerek tke
tilen bir nesneye dntrm ektedir. Artk doay ve dnyay
dntrm eye ynelik tehlikeli bir alkanlktan ok uysal
bir sayaca dn m gibidir. Kol saati bize yalnzca zam an
gstermekle kalm az, bileimizde tadmz bu n esn e saye
sinde zam ana d a sahip oluruz, dolaysyla srekli bir ekil
de zam ann kaydedilmesini salayan saatin uygar insann
temel ihtiya m addelerinden biri olduu, baka b ir deyile
kendimizi gvende hissetmemizi salad sylenebilir. Za
m an artk yalnzca evlerdeki du var saatinin tik taklarndan
ibaret bir ey deildir. Z a m a n bir kol saati iine hapsedilm i,
i organlarm zdan biri k ad a r dzenli alarak m utlu olm a
mz isteyen bir nesneye benzemektedir. Kol saati sayesinde
zam an sanki benim som ut bir yansm am a benzerken; ikisi
de evin bir paras haline gelmi gibidirler. Zaten hangi nes
neyi incelerseniz inceleyin bu nesnel elikiye son verecek bir
zmlemeyi destekleyecei grlecektir. Zam an la dorudan
bir iliki iinde olmas nedeniyle kol saati b u kon ud a verile
bilecek en gzel rnektir.

NESNE VE ZAMANDAN OLUAN DNG

Koleksiyon olaynda zam an sorunsal hayati bir neme sahip

tir. M. Rheims; "Koleksiyoncunun tutkusuna zam an zam an
elik eden bir olgu varsa o d a iinde yaanlan zam andan
soyutlanarak gemie doru yitip gitme olarak nitelendiri
lecek du ygu du r (s. 42) demektedir. Acaba sz kon usu olan
ey yalnzca gemie yaplan zlem dolu bir zihinsel yolculuk
mudur? n k b u ra d a koleksiyoncunun sahip olduu XVI.
Louis dnemi koltuun ayaklarna ya da XVI. yzylda re
tilmi ttn kutularna bile tutkuyla balanm asnn neden
lerinden biri, onu iinde yaam akta olduu zam an dilimin

7 Saatin kusursuz bir ekilde almas meknda gerekletirilen

hza edeer bir ey olup zamann olabildiince doru bir ekilde
yutulmasn salamaktadr.

Kurald B ir Sistem ya da Koleksiyon *119

den ekip alarak tarih iinde yolculua karmasdr. Ancak

koleksiyonun snflandrlma biimine oranla b u san ki ikincil
bir referanstr. Koleksiyonu yaplan nesneler ok b y k bir
gce sahiplerse bunun nedeni zgnlkleri ya da kendileri
ne atfedilen tarihsel nem deildir. Bu adan ele alndnda
koleksiyona zg zam ann gerek zam andan farkl olmasnn
nedeni zamann yerini bir koleksiyonu oluturan paralann bir
araya getirilme biimlerinin alabilmesidir. Hi k u k u su z ko

leksiyonun temel ilevi bu, yan i gerek zam ana sistematik bir
grnm kazandrmaktr. Zevk, merak, itibar, toplum sal ko
n u m u n ifade edili biimi koleksiyonun stlendii b u ilevin
(asla bir merakl gru bu n un tesine geemeyecek) d a h a geni
bir grup tarafndan paylalm asn salayabilir, te yandan
koleksiyon denilen ey szcn gerek anlam nda ncelikle
hep bir "zam an geirme" arac olmutur. Ksaca koleksiyon
zam ana son verebilen bir eydir; dah a dorusu zam ann de
imeyen belli terimlerle ifade edilebilmesini sonra da onlann
anlam larn tersine evirme oyunu oynanabilmesini ve by
lelikle belli bir dng oluturularak hi durm adan balang
noktasna geri dnlmesini salayabilmektedir. Bu noktada
insan herhangi bir paradan yola karak, yeniden b u par
aya geri dnebileceinden emin bir ekilde doum ve lm
o yu n u n u istedii zaman, istedii gibi oynayabilmektedir.
Sahip olunan zel nesnelerden oluan bir evre, d
lediimiz yaam , grdm z dler kadar nemli bir u
rnek varsa o d a koleksiyondur. Deneysel bir ortam da in
sanlarn d grmelerinin engellenmesi d u ru m u n d a bunun
ciddi psikolojik sorunlara yol aabilecei sylenmektedir.
Koleksiyonculuk gibi bir tutkuyla sahiplenme oyu n u n d a da
kii b u zihinsel ka srecinden m ahrum brakld, kendi
kiisel m asaln retme, nesneler araclyla kendini zam an
dna atm a olana elinden alnd takdirde hi k u k u su z
ru h sa l dengesini yitirecektir. Hi kimse bir balan g nok
tasn ifade eden dodun ann ikinci bir kez yaayam ayaca
gibi, tek bana tamamyla kiisel denilebilecek bir y a a m da
srdrem ez. Nesneler, ite b u doum anndan lm e doru
gidiatn tersine evrilemezliine bir are b u lu n m a sn a yar
dmc olmaktadrlar.

120 Nesneler Sistemi

Hi k uk u su z bu nevrotik kiilik kayglarndan k urtu

labilm ek am acyla ocukluk evresine zihinsel kalar plan
lamaktadr; n k b u ra d a zam ann nesnel an lam da tersine
evrilmesi sz konusu deildir. Hatta bizi zam an n elinden
kurtarm a ilevini yklenen nesnelerin bile zam an a kar
direnemedikieri grlmektedir. B u n un nedeni nesneler d
zeyinde karlalan bu dzensiz savunm a m ekanizm asnn
srekli sorgulanyor olm asdr, nk dnya ve insanlar
k on usun da bir sreksizlikten sz edilemez. A c a b a bu rada
bir norm allik y a da anorm allikten sz edebilmek m m kn
m dr? nsanlar aras ilikilere zg duygularn nesneye
yklendii d n ld n d e -nesnelerin sahip olduklar o
m uazzam dzenlem e gc n n bedeli b u d u r - o n la r arac
lyla dnyaya snm a a rzu su bir gerei yadsm a ve ger
ekten ka biimi olarak nitelendirilebilir. Dini ve ideolo
jik srelerin ortadan kaybolm aya yz tuttuu u gnlerde
nesneler teselli edenleri teselli eden, zam an ve lm denilen
i karartc duyguyu em en gndelik yaam adl b ir m asala
benzemektedirler.
B u rad a insann nesneleri sayesinde ayakta d u rd u u ve
hayatta kald trden safsatalar bir kenara brakalm. nsa
n yanstan-nesne , on a lm szlk, sonsuzluk, hayatta kal
m a ans tanyan (szcn gerek anlam nda insan bu n a
asla yrekten inanam am tr) bir snak grevi yapm aktan
ok, iinde yer aldklan n esn eler sistem inde doum ve l
m n sahip olduklar an lam lan deiiklie uratan ok
daha karm ak bir oyuna benzemektedir. nsan nesneleri sa
yesinde hayatta kalm a garantisine sahip olm ak deil, hemen
o andan balayarak belli aralklarla hi am a d a n kendisine
yaadn hatrlatmalarn istemekte ve ilerlemekte olduu o
geriye dn olm ayan yolda gerek yaantsna sim gesel bir
anlam verm eye almaktadr.

Bun un

(F reu dun zm lem esinde yer alan)

topunu

bir saklayp bir ortaya kartarak annesini bir anlna yi

tirip sonra yeniden kavuan ocuk rneindekine benzer
bir durum olduu sylenebilir. Sonsuz bir dngsel srece
benzeyen b u rnekte topun her ortadan k ay bolu u n da an
nesini yitirme gibi bir kaygya kaplan ocuun, topun ortaya

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon 121

km asyla bu kaygdan kurtu ldu u grlmektedir. B u ra

d a koleksiyonla oyunun sim gesel dzeyde kesinlikle i ie
getikleri ve zet olarak nesnenin bizim eksikliimizin acsn
yreinde hisseden bir e y e benzetilebileceini syleyebiliriz.

B u an lam da nesne bir y a n d a n bizim lm m z can lan

dran bir varla benzerken, dier yan dan sahibi olmamz
nedeniyle sanki simgesel dzeyde lmemizi engelleyen bir
eye benzemektedir. Nesne hi eksikliimizi hissetmedii
halde kendisini byle bir lm sreci, yani durm ak bilmeyen
dngsel b ir ortaya km a ve ortadan kaybolm a o y u n u iine
yerletirerek; yokluunu hissetm e ve gerek lm n neden
olduu kayglardan kurtulm am z salam aktadr. O andan
itibaren gndelik yaantm zda yer alan nesneler araclyla
kendi lm ze zlp, dvnyor ancak sonu olarak bir
ocuk gibi dc olsa yaam ay srdryoruz. n k b ir eyle
rin koleksiyonunu yapan insan l bir insandr, an cak l
m koleksiyon ve dngnn bir parasna dntrerek onun

tesine getii, yani kesinlikle koleksiyonu sayesinde hayatta

kald ve on u n asndan yaam n bu dngy durm akszn
yinelemekten bak a an lam a sah ip olmad grlmektedir.
B u srele d arasndaki benzerlikten yola klarak her
nesnenin

ilevsel (yaam sal, kltrel, toplum sal)

adan

gereklemi bir dilee benzedii sylenecek olursa, bu d u

rum da onun ayn zam anda betimlemesini yaptmz sistemli
oyun un terimlerinden biri, bir arzu gstergesi old u u n u da
k ab u l etmek gerekir, yleyse arzu hibir snr tanm ayan
gsterenler zincirinde kiiyi lm ve lm-tesiyle kendi ken
dini yinelemeye y a d a nesnenin yerini alm aya itebilmektedir.
D ler de aa yukar ben zer bir uzlam a biimi sayesinde
u yk u n u n srekliliini salarken, nesneler yaam sal srekli
lii salam aktadrlar.8

8 Tristan Bemard'n, koleksiyonculuun lmle oyun oynamak (bir

tutku) ve bu anlamda simgesel adan lmden daha da nem*
li bir eye benzediini gsterdii elenceli bir yks vardr. Bu
ykde adamn biri ocuk koleksiyonu yapmaktadr. Bu adamn
meru, gayri meru, birinci, ikinci evliliinden, evlat edindii,
bulduu, pi, vs. ocuklar vardr. Gnn birinde bir ziyafet d
zenleyerek hepsini bir araya toplamak ister. Kstah dostlanndan

122 Nesneler Sistemi

KISKANLIK, NESNENN GZLERDEN SAKLANMASI,

HAPSEDLMES DEMEKTR

Zihinsel bir ocuksulam a srecinin son u n da nesne tutku

su insan tamamyla kskan bir varla dntrmektedir.
Belli bir nesneye sahip olan kii bu nesnenin dier insanlarn
gznde neler ifade ettiini ve onlar nelerden yok su n brak
tn d n d ke zevkten drt ke olmaktadr. Fanatik ko
leksiyoncunun temel zelliklerinden biri olan b u kskanlk
kompleksinin belli oranlarda mlkiyet alannda d a geerli ol
duu sylenebilir. nsann gzel bir nesneyi yalnzca kendine
haz vermesi iin bir yere saklam ak istemesinin nedeni gl
bir anal sadizim duygu su du r. Nesnelerle k u ru lan ilikiler
de cinsel bir sapknla benzeyen bu davran biimiyle ok
sk karlalmaktadr.
Bir yere kapatlan nesnenin temsil ettii ey nedir? (B u
rada nesnel deeri ikincil bir neme sahip olup, on u asl ekici
klan ey dnyayla ilikisinin kesilmi olm asdr). Eer a ra
bamz, dolm a kalemimizi, eimizi bakalarna dn vermi
yor ve konuyu kskanlk penceresinden deerlendiriyorsak
bu n u n nedeni, b u eyleri kendimizi sever gibi sevmemizdir;
zira bu nesnenin kaybolm as ya da ypranm as d u ru m u n d a
insan kendini idi edilmi biri gibi hissetmektedir. Olayn
znde kimsenin fallu su n u bakasna dn vermek iste
memesi vardr. Kskan kiinin bir nesne grn m altnda
herkesin gz nnde bir yere hapsettii ey kendi libidosu
olup, kendisini d n yadan koparm aya alan bir sistemde

biri ona: Bir eksik var9' der. Bunun zerine kayglanan koleksi
yoncu: Hangisi?" diye sorunca dostu: Yetim olan yok yantn
verir. Bu yant zerine koleksiyon tutkusu alevlenen adam kansm hamile brakp intihar eder.
Bu sistemin saf, her trl tematik unsurdan yaltlm bir
biimiyle ans oyunlarnda karlalmaktadr. Soyut saylarn
koleksiyondan ok daha byleyici eyler olduklar sylenebilir.
Burada sz edilen byleyiciliin nedeni lmn tesine gee
bilen bir soyutlama biimidir. Kendilerine yalnzca zihinsel d
zeyde egemen olabildiimiz bu tamamyla znel saylar gibi istis
nasz herkes oyunda gerek yaam ve lm koullarnn devreye
sokulamayacan bilmektedir.

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon * 123

bu libidoyu yadsm ak ister gibidir. Yine bu sistemde koleksi

yon olaynn lm k ork u su n u yenmeye yarad sylenebilir.
B urada sistemi bir insan gibi dndm zde, sistemin,
cinselliinden duyduu kayg neticesinde kendi kendini idi
eden ya da daha doru su gerek9 bir idi edilme k o rk u su
nu simgesel bir idi etmeyle - b ir yere k ap a tm a - hafifleterek
ifade eden birine benzedii sylenebilir. B u tedavisi olanaksz
kskanln iren bir haz alm a du ygu su n a yol at gr l
mektedir. nsan her zam an kendini bak alarn dan kskan
m; salna dikkat etmi ve bedenini korum aya alm;
kendini bir haz alm a aracn a dntrm tr.
Kskanln

verdii

bu

haz duygusu

kesinlikle

bir

d krklnn sonucudur, zira sistemli bir zihinsel gerile

me sreci ve bu davrann yol at kn tn n , insan
iinde yaad gereklikten/dnyadan asla tam am yla kopartam am aktadr. Koleksiyon k on usun da d a benzer eyler
sylenebilir; baka bir deyile koleksiyon d a kiiye kendini
kaybettirecek lde etkili olamaz, zira bu kii iinde y aa
d d n yaya boyun em ek d u ru m u n d a olup b u d n y a ayn
zam anda koleksiyon araclyla oluturulan kiisel dnyay
hi du rm ad an tehdit etmektedir. Oysa bu d krklnn
bizzat sistem tarafndan retildii unutulm am aldr. D knkln her zam an bir tatmin olma duygusu izlemektedir;
nk d krkl, dngsellem i bir srete, hibir za
man gerek dnyaya deil, hep kendinden son ra gelen bir
terime gnderine yaptndan her d krklndan sonra
devreye bir tatmin olma d u y gu su n u n girdii grlmektedir.
Sistemin zvanadan kacak k ad a r fkelenmesinin nedeni de
yine kendi oluum srecinde belli bir yere sahip olan bu d
krkldr. Koleksiyonu olutu ran nesneler kendi dlarnda
bak a bir alana gnderm e yapm adklarndan aralarndaki
farkllklar stne k u ru lan sylev ksa bir sre son ra kendi
kendini tekrarlam aya ve paralar d a hzla birbirlerinin ye
rini alm aya balam aktadrlar. Sistem ii yok etmeye kadar

9 Bu dncenin hi kukusuz eve kapatlm hayvanlar kadar,

cinscl iliki unesnesi iin de geerli olduu ve kskanln gdmlcnmesinde benzer bir rol oynad sylenebilir.

124 Nesneler Sistemi

gtrebilm ektedir, ki bu da znenin kendi kendini yok et

mesi anlam na gelm ektedir. M. Rheims, aniden y o k edilen
koleksiyon rnekleri verm ektedir ki, bunlann bir anlam da
lm engelleyem ediklerinden dolay intihar etm i olduklar
sylenebilir. Kskanlk adl sistem de znenin sonun da gz
altnda tutulan nesne ya da varl yok etm esi nadir kar
lalan bir durum olm ayp bunun kkeninde d d nya ve
kendi cinselliinizin size kar takndklan d m anca tutu
mu kkten yadsyabilm e konusundaki aresizlik yatm akta
dr. Tu tku n u n 10 m antksal ya da mantk d lm byle bir
eye benzem ektedir.

NESNENN YAPISINI BOZAN SAPKINLIK

Bu tutkuyla sahiplenm e sistem i, gcn tam am yla zihinsel

gerileme gibi bir zelliine borludur. Bu zihinsel gerilemenin

bir tr sapknlk biim i olduu sylenebilir. Nesneler konu
sunda bu durum u fetiizm ad altnda ok som ut bir ekil
de gsterebilir hatta sistem in genelinde nesne tutkusunun/
m lkiyetinin ayn am alar dorultusunda ve ayn yn tem ler
le nasl oluturulduunu aklayabilir ve bunu cinsel sapkn
ln lml bir biimi olarak adlandrabiliriz. (ster sanal ister
gerek) herhangi bir ekilde oluturulan nesneler dizisi ve
belli bir parann seilm esinde etkili olan sahiplenm e sreci
gibi cinsel sapknlk da tekinin vcudunu yekpare bir z
gn arzu nesnesi eklinde deil, deiik blgelerin bir araya
gelm esiyle oluan bir v cu t eklinde alglam aktadr. Baka
bir deyile tekinin bedenini eitli erotik blm lerden olu
an bir paradigm aya dntrp aralanndan yaln zca biri
zerinde younlaarak onu arzulam aktadr. Bu k ad n artk

30 Zihinsel gerileme ve dizi sisteminde yer ala isel bir zme

benzeyen d krkln yukarda szn ettiimiz yokluunu/
eksikliini hissetme duygusuyla birbirine kantrmamak gere
kir. Zira bu duygu tam tersine sistem dna klmasn sala
maktadr. D krklna urayan zne sistem iinde kendi iine
kapanmay srdrrken, hissettii eksiklik duygusu araclyla
(grece) d dnyaya almaya almaktadr.

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon 125

bir kadn deil cinsel bir organ, bir gs, gbek, kalalar,
ses ya da yzden ibaret bir eye benzem ekte ve kii bunlar
arasndan herhangi birini sem ektedir . 11 Bu noktadan sonra
bir koleksiyona benzetilebilecek nesne onu arzulayan kii
tarafndan deiik terim lerle ifade edildiinden bu durum da
arzulanan kii gerek gsterilen olm a ilevini yitirerek arzu
layan kiiyi kendi kendisinin koleksiyonunu yapan, kendi
vcudunun deiik blgelerini erotikletirip kendi kendisiyle
ak yapm ay bir syleve dntren, narsist bir znellik ev
reni iinde yaayan bir zne gibi alglatmaktadr.
Bu durum J. L. G odardn Le Mpris balkl film inin
balang sekansnda yer alan plak sahneler stne otur
tulm u bir diyalog araclyla ok ak ve seik bir ekilde
sergilenm ektedir:
Kadn: Ayaklarm seviyor m usun? diye sorar (Sahne
sresince aynada kendini batan aa szdnn, stelik
bu ii bilinli bir ekilde yaptnn, yan i kendi vcudunu
aynadaki imgesi araclyla sanki ayn mekn iinde ikiye
blnm bir ey gibi deerlendirdiinin altn izm ekte y a
rar var].
Erkek: Evet seviyorum 1 yantn verir.
Kadn:
Peki bacaklarm seviyor musun?
Erkek:
Evet.
Kadn:

Ya kalalanm ?
Erkek:
O nlar da seviyorum.
[Konum a aadan yu k arya salara kadar s rd rl
d kten sonra... ]

11 Biraz abartarak ii salar, ayaklar ve zihinsel gerilemeye kout

olarak aynntlar ve kiinin vcudunun btnn kapsayan d
lanmasn daha u boyutlara, yani cansz nesneler kutbunda yer
alan jartel ya da sutyen fetiizmine kadar gtrebiliriz. Burada
sapkn kiinin sahip olduu somut nesnenin dierine somut bir
ekilde sahip olma anlamna geldii sylenebilir.

126 Nesneler Sistemi

Kadn: Yani batan aaya vcudum un her yerin i se

viyor m usun?
Erkek:
Evet, vcudunun her yerini batan aaya seviyo
rum.
Kadn bunun zerine durum u zetleyen u szckleri
syler:
Ben de senin vcudunun her yerini seviyorum Paul.
Hi kukusuz burada film i yapan insanlar gizem ini yitirm i
tam am yla soyut bir ak ilikisinden sz etm ektedirler, te
yandan film de yer alan bu sam a arzu oyunu tam am yla in
sanlk d bir ey olarak nitelendirilebilir. Vcudu paralara
blnen bu kadn salt bir nesneye dntrldkten son
ra tm dier ncsne-kadnlar dizisinde yer alan herhangi bir
para gibi alglanm aktadr. Bu sistem in m antna uygun tek
etkinlik biimi birinin yerine dierine koym a oyunudur. Za
ten koleksiyoncunun da baka bir zm yolu bulam adn
sylemitik.
Sapkn bir oto-erotik zihinsel canlandrm a sistem in
de nesnenin paralara blnrken; yaanan som ut bir ak
ilikisinde tekinin etten kem ikten canl vcudu blgelere
ayrlam am aktadr . 12 Buna karn, zellikle seri b ir ekilde
retilm i karm ak bir yapya sahip maddi n esneler zihinsel
paralam a srecinde hayati bir nem e sahiptirler. rnein
otom obil konusunda: BENM frenlerim, BENM am urluum ,
BENM direksiyonum gibi eyler sylenebilir. H atta FREN
YAPTIM, STNE YRDM, YOLA IKTIM gibi eyler syl
yoruz. Btn organlarla, btn ilevlerin teker teker iyelik
kipiyle ifade edilebilm esi m m kndr. Bu toplum sal clzeye
ulam bir kiiselletirm e biim inden ok bir zihinsel yan
stm a srecine benzem ektedir. Bu, sahip olm akla deil, var
olm akla ilgili bir eydir. rnein at insana g katan ve her
yere gitm esini salayan artc bir ara olm asna karn

12 Bu durumda canl cinsel nesneyi penisin edeerlisi olarak gren

ve kendisine byle bir anlam ykleyerek ok basit bir eye indir
geyen feti bir anlamda tutkuya gnderme yapmaktadr.

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon * 127

insan atyla kendini birbirine kartrm am aktadr. Bunun

nedeni atn otom obil gibi paralardan oluan bir btn ol
m am asnn yan sra zellikle bir cinsiyete sahip olm asdr.
nsan en fazla, karm, atm diyebilir am a sahiplenm e d n
cesini daha teye gtrem ez. Bir cinsellie sahip olan var
lk paralara blnme ilem ine ve dolaysyla d a oto-erotik
tutku hatta neredeyse sapknlk olarak adlandrdm z bu
tr bir sahiplenm e olayna kar direnebilm ektedir . 13 Canl
bir varlk iin sahiplenm e anlam nda B E N M ifadesini kul
lanabiliriz, am a simgesel d zeyde otom obilin organlar ve
ilevlerini stlendiim iz gibi o varln yerine getiim izi ifade
edebilecek bir (At) BENlM szcn kullanam ayz. Burada
belli bir zihinsel gerilem eden sz edebilmek m m kn deil
dir. A t gl bir sim geye dntrlebilir (rnein cinsellik
alannda at gibi azm aktan, y a r insan yar at Kentaurun bil
geliinden, Kentaur bann baba imgesiyle ilgili rktc
bir fantazm retilm esine y o l aarken; sergiledii sakinliin
ayn trden bir varlk olan retm en Kheiron'da koruyucu
bir gce dntnden sz edebiliriz). O tom obil konusunda
(insan bedeninin birbirinden kopuk unsurlan ve ilevlerine
kadar srdrlen bir benzerlik karmaas dorultusunda)
yapsal ayrntlara kadar inebilen basit, narsiste, ocuksu
bir benden sz edebilm ek m m knken at konusunda asla
byle bir ey yaplam az. levler ve organlarn ayrntsna ka
d ar giden bir zdelem e olaslna kesinlikle izin verm eyen
yaayan bir at sim gecilii nedeniyle atla kurulm aya allan
iliki oradan buradan derlenm i terim lerle retilen oto-erotik
bir sylev iinde yitip gitm ektedir.
Bu paralara blme ilem iyle, ocuklua zihinsel geri
dn belli bir teknii zorunlu klm akla birlikte, bu, belli
bir parayla snrlandrlm zerk bir tekniktir. Keza eitli

13 Canl, bir cinsiyete sahip olmayan bir varlk (bebek) gibi alglan
d lde sahiplenmeyi ieren bir zdelemeden sz edebilmek
mmkndr, rnein: Bebein azndan konuarak Benim ba
m m aryor? ya da Ne o, bamz m aryor? gibi eyler sy
lyoruz. Bu karklk idi edilme korkusu yaayan cinsi belli bir
varlkla karlatmzda sona ermektedir.

128 Nesneler Sistemi

erojen blgelere ayrlarak bir dizim sel bantya benzetilen

kadn vcudu yalnzca zevk alm a ileviyle snrlandrlm akta
ve bu ilevin yerine getirilm esi erotik bir teknie havale edil
mektedir. Hayal kurm aya dayal bir sapknlk sistem inde in
san kiisel iliki kurm a kaygsndan kurtaran bu nesnel bir
grnm ve alkanlk kazandrm a tekniinin ayn zam anda
jestler dzeyinde de gerekten etkili bir gereke olarak kulla
nld grlm ektedir.
Her dnce retim sistem inin "gvenebilecei bir ey
lere, gnderm e yapabilecei bir gereklie, teknik b ir akla
ma", bir m azerete ihtiyac vardr. rnein, hzlan dm dedi
inde bir gaz pedal, "farm dediinde bir otom obil fa n y a da
arabam dediinde arabann tam am gerekte m m kn ola
m ayacak narsiste bir sahiplenm e biim ine teknik anlam da
destek olm aktadrlar. Ayn ey kendi kendine byle bir grev
stlenen erotik teknik i i de gcerlidir; baka bir deyile biz
artk gerek dnyada olduu gibi cinsel organla karlam a
ve zevk alm a srecinin y e r ald bir dzene deil; dizisel bir
anlaya boyun eerek erotik jestleri yinelem ekten baka bir
ey yapm ayan anal gerilem e dzenine ait varlklanz.
Grld zere tekniin nesnellikle ilikisi bazen
kopacak raddelere gelebilm ektedir. Teknik ancak toplum sal
la trd , teknolojinin denetim i altna girdii, yeni yaplarn
olum asna yol atnda nesnelleebilmektedir. G ndelik
yaam daysa tam tersine ocuksu hayaller retilm esine asla
kar km am tr nk b u hayallerin yapsnn her an bozulabileceini bilmektedir. Montajla bir araya getirilen para
lar teknik nesneye tutarl bir grnm kazandrm aktadrlar.
Ancak insan zihni bu yap y her an iin bozabilecek bir gce
sahiptir; baka bir deyile d grn itibaryla bir ileve bo
yun een yap zihinsel adan bir biime boyun emektedir.
Yapsal adan hiyerarik bir dzene boyun een paralarn
yaps her an bozulabilir ve znenin boyun edii paradigm atik
sistemde edeerli olabilirler. Btnsel bir grnm e sahip
olabilm ek iin kendisini oluturan paralarn bir araya geti
rilmesini gerektiren nesnenin m ontaj bittikten sonra zihinsel
anlamda dem onte edilm esi ok kolaylamaktadr, (zellikle
de teknik) nesnenin bu kadar kolay bir ekilde dem onte edile

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon * 129

bilm esinin nedeni bugn artk onu eskiden olduu gibi insani
jestler ve insann harcad enerjiyle ilikilendirm e olanaksz
ldr. Kendini sevme konusunda otomobilin ata oranla bu
kadar gzel bir gdm lem e nesnesine benzem esinin nedeni
hayvann yerinde duram am as, koabilm ek iin adale gc
ne sahip olm a zorunluluu ve stndekini dengede kalm aya
zorlam asdr. Oysa otom obil ilevsel ve soyutlatrlm bir
nesne olup, srm esi son derece basit bir aratr.

NESNELERN GDMLEME GCNDEN GEREKLN GDMLEME GCNE

Bu zm lem e boyunca koleksiyonu yaplan nesnelerin

doasndan pek fazla sz etm edik, yani tem atik yap ya hi
deinm eden sistem atik yap stnde durduk. O ysa u sta res
sam larn tablolann satn alan insanlarn puro am balajlarn
satn alanlar gibi davranm adklar ok aktr, n c elik lc ko
leksiyon kavram nn (colligere: sem ek ve bir araya getirm ek)
biriktirm ekten farkl bir anlam a sahip olduunu kabul et
m ek gerekir. Bunun bir alt aam asnn -b ira z oral zdele
m e biraz da anal kaslmaya ben zeyen - eski katlar toplam a,
yiyecek depolam a olduu vc ardndan birbirinin tpatp ayn
dizisel zelliklere sahip nesnelerin biriktirilm e aam asna ge
ildii sylenebilir. Koleksiyon yapm ak belli bir kltrel bi
rikim gerektirm ektedir; baka bir deyile koleksiyoncu belli
bir alm satm deerine sahip farkl nesnelere ynelm ektedir
ki, bunlarn ayn zam anda korum a altna alnm , alnp
satlan, toplum sal ritel, gsteri yapm aya hatta para kazan
m aya yarayan nesneler old u u bile sylenebilir. Bu nesneler
genellikle belli am alara hizm et etm ek durum undadrlar. Bir
yandan srekli olarak birbirlerine gnderm e 3'aparlarken; di
er yandan bu oyunun iine bir m iktar toplum sallk v e insan
ilikisi katmaktadrlar.
Toplum sal gdm lem eye boyun eer gibi yaptnda bile
koleksiyonun aslnda kiisel bir psikolojik yapya boyun edi
i hatta ikisini uzlatrd sylenebilir; baka bir deyile her
ne kadar bakalarn etkilem eye ynelik bir syleve benzese
de koleksiyon sonu itibanyla kiinin nce kendisine ekti

130 Nesneler Sistemi

i bir sylevdir. nsanlarn yaam n her alannda koleksiyon

oluturm aya itildikleri sylenebilir. Aratrm alara gre kitap
koleksiyonlarnn (10/18, Q u e sais-je ) mterileri bir kez bir
koleksiyon tarafndan etkilendiklerinde ilgilerini ekm ese de
o koleksiyondan yaym lanan her kitab satn almaktadrlar.
Ayn koleksiyondan yaynlanan her farkl kitap aln p okun
m ak yerine zam anla koleksiyonu yaplan bir nesneye dn
mektedir. nsan kitap alm aya iten ey deiik balklar bir
araya getirm e gibi bir zorunluluk hissidir. Benzer bir davra
n biimiyle yalnzca kitaplann ortasnda oturduunda rahat
kitap okuyabilen kiilerde karlalmaktadr. Burada okuma
olaynn kendisi zgnln yitirmektedir. Daha da ileri gi
derek nemli olanm satn alnm kitaptan ok ktphanenin
rafnda yer alan dierlerinin yanna yerletirilm e an olduu
sylenebilir. Buna karn bir kez koleksiyonla ba kopan bir
okuyucunun geriye dn yapm asnn ok zor olduu, zira
iine ok yarayacak kitaplar bile kolay kolay satn almad
grlmektedir. Bu gzlem ler sanrz birbirleriyle ilikisiz iki
ayr gdm lenm e biimi olduunu vc bunlarn ancak uzla
tklar lde var olabildiklerini yeterincc ak bir ekilde gs
termektedirler. Ancak bu arada unutulmam as gereken bir
ey varsa o da koleksiyon tutkusunun, mantksal bir kar 4
14 Bir koleksiyonun insana tattrd tatmin duygusu vc zgn bir
zevk alma duygusu arasnda temel bir fark olduu unutulmama
ldr, kinci durumda sanki tatmin duygusu mevcut haliyle kendi
kendini ap geerek bir iliki biimine, yani zevk almaktan zevk
almak gibi bir eye dnmektedir. Oysa koleksiyon yapmann
insana yaatt tatmin duygusunda b\ zevk alma boyutunun
eksik kald, yani tatmin olabilmek iin koleksiyona art arda
yeni paralarn eklenmesi; tatmin duygusunun bir btne ait,
bir araya getirilmesi olanaksz paralarn peinde koularak her
bulunan parayla/tekrarlarla srdrlmesi gibi bir eyden sz
edilebilir. rnek olarak da aldklar kitaplar okumaktan vazge
tikleri gn insanlarn giderek daha ok kitap satn almaya bala
malarn gsterebiliriz. Burada cinsel ilikinin deiik partnerler
le birlikte srdrlmesinden ve bylelikle ak duygusunun yitip
gitmesinin engellenmeye allmas gibi bir sreten sz edile
bilir. Burada zevk alm olmak iin zevk alma gibi bir duygudan
sz edilemediinden geriye tatmin olmayla yetinme kalmaktadr.

Kurald Bir Sistem ya da Koleksiyon *131

tutkusundan ok daha nem li ve ncelikli bir yere sahip ol

duudur.
t e yandan koleksiyon yapm olm ak iin koleksiyon
yapm ak gerek ilgi alanlarnn oluturulm asna d a yol aa
bilir. rnein ie Q u e s a is-je ? koleksiyonunda yaym lanan
tm kitaplar satn alan biri zam anla kitap alim im yalnzca
sosyoloji y a da m zik gibi bir tem ayla snrlandrabilir. Bi
riktirm e srecinde belli bir say aldktan sonra insan seici
olabilm ektedir. Ancak burada kat bir kuraln varlndan
sz edebilm ek olanakszdr. Bir bakma insan ayn fanatik
zihinsel ocuklua geri dn srecine boyun eerek usta
larn tablolar ya da Cam em bert peyniri kutusu koleksiyonu
yapabilirken, ocuklarda pul koleksiyonculuu tam tersine
bitm ek bilm eyen bir ilikiler srecine yol am aktadr. Dola
ysyla ok karm ak koleksiyon konularna bakarak insann
gerek d nyaya alm asna ne lde katkda bulunduunu
syleyebilm ek olanakszdr. Bu karmaklk olsa olsa bir izle
nim y a da bir kannn olum asna yol aabilir.
Koleksiyonculuu, biriktirm e eylem inden kesinlikle ay
ran zellik kltrel karm akl ve eksik paralarn varl,
yani asla tam am lanam ayacak bir eye benzem esidir. Kolek
siyonun bir parasnn, ya n i u ya da bu nesnenin m uhak
kak eksik olm as gerekm ektedir. nk dierlerine,s bir tr
aratrm a, tutku, mesaj olarak iletilen bu zoru n lu lu k zne
nin ban dndren koleksiyonun lm cl byleyiciliine
bir darbe indirme konusunda yeterli olm aktadr. B ir telev 2y o n program nda bu du rum ok ak ve seik bir ekilde
sergilenm itir. Bu program da yer alan koleksiyoncular izle
yiciye koleksiyonunu yaptklar nesneleri sunduktan sonra
istisnasz kendilerinde eksik olan o ok zel paradan sz
etm iler ve bu paralar elde etme konusunda izleyicilerden

Zevk alma ve tatmin olma duygulannn birbirlerini dladklar

sylenebilir.
15 Bu durumda bile koleksiyoncunun dier insanlan koleksiyonuna
yakndan bakabilmi varlklar gibi grme ve zneyle nesne ara
snda oluturulmu iliki iine nc ahs olarak sokma eili
minde olduu sylenebilir.

132 Nesneler Sistemi

kendilerine yardm c olm alarn istemilerdir. yleyse nesne

insan toplum sal bir sylev ekm eye iten bir eydir. Oysa bu
konuda hayale kaplm am ak ve byle bir s y le v ekilm esine
n ed en olan eyin ounlukla n esnenin yokluu/eksiklii na
diren d e varl olduunu sylem ek gerekir.

KEND KENDNE EKLEN BR SYEV

Koleksiyonun belki de e n nem li zellii insann dnce

biimi vc kiiliini olum suz etkileyen bu sistem e bir gn ani
den son verilerek sergilenm esi y a da saygnlk kazandran bir
eye, kltrel, ticari bir eye dntrlm esidir (nesne bir
insanla baka bir insan kar karya getirebildii zam an bir
mesaj gibi alglanm aktadr). Bununla birlikte toplum a sunu
lan bir koleksiyon ne kadar etkileyici olursa olsun onu n bu
dnyadan kopuk bir ey olduunu gsteren aklanm as ola
naksz bir unsura sahip olduunu kabul etm ek gerekir. Ko
leksiyoncu, kurallarn kavrayam ad iin yabanclat ve
anlayam ad toplumsal bir syleve karlk kurallarn ken
disinin koyabildii ve anlayabildii bir sylev retm eye al
maktadr, nk o hem bu sylevi oluturan gsterenlerin
sahibi, hem de onun nihai gsterilenidir. Bunun baarsz bir
giriim olduuna kuku yok, zira toplumsal sylevin tesine
geebileceini sanarak aslnda ne dedii tam olarak anlal
mayan nesnel bir sylevde karlalan anlam boluklann
yalnzca kendinin anlayabildii bir sylev dzeyinde srdr
mekten baka bir ey yapm am akta ve dolaysyla kulland
dilyetisi de herkes tarafndan anlalam am aktadr. Nesnele
ri bir araya getirm e yntem iyle oluturulm aya allan bir
koleksiyon her zam an iin yalnzln dam gasn tar, zira
yaln zlk dem ek iletiim kuram am ak, iletiim kuram am aksa
yalnzlk dem ektir. Oysa asl sorun bu deil, nesnelerin, var
olan dnda bir baka dilyetisi oluturup oluturam ayacak
lardr. Bir baka deyile insan nesneler araclyla kendin
den baka birisine bir eyler syleyebilir mi?
Koleksiyoncuyu tm um utlann yitirm i bir m anyaa
benzetebilm ek olanakszdr, nk yapt nesne koleksiyo

Ku rald Bir Sistem ya da Koleksiyon *133

nu bir bakm a kendini ldrtacak bir zihinsel gerilem e ev

resine geri dnm esini engellem ektedir. Bu yzden nesnele
riyle ektii sylev de ayn nedenden dolay belli bir basitlik
ve ocuksu ifade dzeyini asla aamamaktadr. Koleksiyon
yapm ak dem ek kendini her zam an belli bir srele snrlan
drm ak, tekrarlara m ahkum etm ek demektir. Koleksiyonu
yaplan nesneler belki de gereinden somut eylere benze
diklerinden, gerek bir m an tk sa l 16 (soyut) sylev oluturm a
konusunda zorlanm aktadrlar. Hibir eyin koleksiyonunu
yapm ayana sersem deniliyorsa o zaman koleksiyoncunun
acnas ve insanlm yitirm i birine benzedii sylenebilir.

16 Olgularn, bilgilerin koleksiyonunu yapan bilimle, bellein tam

tersi denilebilecek bir ekilde.

(C)
G AD G ETLAR VE ROBOTLARIN YER ALDII
BAKALAMI VE
LEVN YTRM BR SSTEM

Nesneleri (yerletirm e ve ortam balam nda) nce sah ip ol

duklar nesnel sistem atik ya p la r sonra d a znel sistem atik
yaplar (koleksiyon) iine oturtarak zm ledikten sonra sra
yananlam evrenlerini, baka bir deyile ideolojik anlam larn
sorgulam aya gelmitir.

TEKNK YANANLAM RNE OLARAK OTOMATKLEME

Biim sel yananlam MODA 1 szcyle zetlenebiliyorsa, bu

durum da, teknik yananlam. da OTOMATKLEME szcy
le aklanabilir. O tom atiklem e elde edilen byk m ekanik
baarnn en nem li kavram ve modern nesnenin ulam ay
hayal ettii inandrclktan uzak bir sonutur. O tom atikle
m e dem ek, sahip olduu zel ilev 2 nedeniyle nesneye hi
deim eyen bir yananlam y klen m esi dem ektir. Dolaysyla
otom atiklem e hemen her y erd e teknik bir m odel olarak su
nulm akta ve kabul edilm ektedir.
G. Sim ondon'un verdii bir rnek (a.g.e.> s. 26) otom a
tiklem e yntem iyle teknik yan an lam a kay gzel b ir ekil
de ortaya koymaktadr. K onu ya yalnzca teknolojik adan
yaklaldnda bir araba m otorunun el m anivelasyla al
trlm asna son verilerek, sistem d bir akm latre bala
1 Bu konuda okuyucuyu biimlerle ilgili sz sanat (Ortamla ilgili
deerler: Biimler) zmlemesiyle toplumbilimsel adan Model
ler ve Seriler isimli blmne gnderiyoruz.
2 Biimler alannda da keza araba amurluunun* biimine bak
larak kesinlikle hz olgusunu antrd sylenebilir.

3S Nesneler Sistemi

np elektrik enerjisine boyun edirilm esinin m ekanik ileyi

asndan daha zor olduu sylenebilir. D olaysyla burada
ilerlem e ve m odernlem e ad altnda sunulan tekn ik bir ka
rklk, bir soyutlam adan sz edilebilir. El m anivelasyla a
lan arabalarn dem ode, elektrik enerjisiyle alanlarnsa
otom atiklem e gibi bir yanan lam sayesinde m odern olduk
lar sylenm ektedir. Bir yan an lam grevi yapan otom atikle
m enin aslnda yapsal bir eksiklii gizlediini sylem ek daha
dorudur. Kukusuz el m anivelasn devre d brakm ann
otom atiklem e arzusundan kaynakland ileri srlecektir.
Ayn ekilde, arabay arlatran kocam an krom aksam ve
am urluklarn saygnlk kazandrm aya ynelik olduu sy
lenebilir. Oysa bu ikincil ilevler, teknik nesnenin somut
yapsyla ilikilidir. G erek m otor blou gerekse otom obilin
d hatlarnda pek ok yap sal eksiklik dururken, otom obil
reticilerinin aksesuarlarda alabildiine yaygn bir otom a
tikleme ya da arabaya sistem li bir ekilde yerletirdikleri
scrvo-kontrolden (bu tr b ir otom atiklem enin yol at en
hzl sonu nesneyi daha krlgan hale getirm ek, fiyatn yk
seltmek, ksa srede ypranarak yenilenm esini salam aktr)
mekanik bir baar olarak sz ettikleri grlm ektedir.

LEVSEL" AKINLIK

Ayn ekilde hem en her yerde bir m akinenin kusursuzlu

unun
olduu
bilmesi
Yararl

otom atiklem e kapasitesiyle doru orantl bir ey

dnlm ektedir. Oysa bir m akinenin otom atiklee
iin kim i ilevlerinden feragat etm esi gerekm ektedir.
bir nesnenin otom atikleebilm esi iin kendisine tefc
tip bir ilev yklenm esi ve daha kolay bozulabilecek bir du
rum a getirilm esi gerekm ektedir. O tom atiklem e denilen ey
teknik bir anlam dan ok teknolojik bir du raksam a olarak
grlebilir, baka bir deyile otom atiklem edii srece bir
nesneye daha geni kapsam l ilevler yklem e im kan var
dr. Otom atikletii anda bir ileve sahip olan nesnenin artk
bu ilevden bakasn yerin e getirem edii grlm ektedir. Bu
bak as dorultusunda otom atiklem enin, insan sorum

Gadget'lar ve Robotlar... 139

suz bir izleyici konum una sokan, hareketlerini snrlandran,

ilevsel bir yinelem e biim ine benzedii sylenebilir. B u, tep
kisiz ve hayalci bir insanln hizm etine sunulm u, biim sel
adan kusursuz bir teknolojiye boyun een bir dnyann
grm ek istedii dtr.
Oysa teknoloji alanndaki gncel dnceler bu eilim i
yadsm aktadr. Onlara gre m akinelerin gerek anlam da ku
sursuz birer nesne olabilm eleri, yani teknik adan dzey
lerinin ykselm esi, gerek anlam da bir ileve sahip olm a
larnn yolu her geen gn d a h a ok otom atiklem elerinden
deil, m akinelerin d dnyadan gelen bilgilere du yarl olm a
larn salayacak belli bir belirsizlik payndan gem ektedir.
leri teknoloji rn m akine gelitirilm eye ak bir yapya
sahip olup; gelitirilm eye a k m akinelerin hepsi insan ta
rafndan belli bir ekilde oluturulm ak, yaplandrlm ak ve
kullanlm ak durum undadr. leri teknoloji rn m akinele
rin insanla bire bir iliki iinde olm as engellendiinde bu
yaklam biim inin uygu lam ada nesneleri tehlikeli bir soyut
lam a srecine doru ittii grlm ektedir. H er eyi egem enlii
altna alan otom atiklem enin bylesine byk bir bylem e
gcnc sahip olm asnn nedeni teknik bir aklcln rn
olm am asdr; baka bir deyile onu temel bir arzu lam a bii
m ine dntrm , nesnenin sahip olduu d sel gereklik
eklinde alglyor olm am zdr. Bu dsel gereklik perspektif
dorultusunda bakldnda nesnenin yaps ve som u t ile
viyle pek fazla lgilenm eyip, tepkisiz kaldm z sylenebilir.
Aklm zdan hi kartam ad iim iz her eyin kendi kendine
(otom atik bir ekilde) alm as olarak adlandrlabilecek;
gereklem esini can gnlden arzuladm z dilek doru ltu
sunda her nesnenin, kendisine atfedilen ilevi olabilecek en
a z abayla m ucizevi olduu sylenebilecek bir m kem m ellik
le yerine getirdiini d nelim -kullanc, bir yan dan sanki
otom atiklem e olaynn hi farknda deilm i gibi davranr
ken, dier yandan dikizlem eye benzeyen gl bir h a z du y
gusu yaam aktadr. D ier b ir deyile otom atiklem e, gnlk
yaam da yalnzca belli bir grubun yaayabilecei bir doyum
hissine benzem ektedir. Her otom atikletirilm i nesnenin bizi
ounlukla hi deim eyen kalplam davranlara sahip

140 Nesneler Sistemi

olmaya itm esi otom atikletirm e arzusunun sorgulanm asna

yol aamaz. nk insan kullanm aktan ok otom atikletir
meyi arzulam aktadr. O tom atikletirm e gndelik yaantm z
iine ylesine kk salm tr ki, ulam olduu biim sel ku
sursuzluk dzeyinin, teknoloji ve gereksinim lerin gelim eye
ak yaplarnn karsna bir engel gibi dikilm esinin nedeni
otom atikletirdii nesneyi insana benzetm ek istem esidir .3
nk otom atikletirilen nesne kendi bana alr,
bu yzden bizi bam sz bireyle kendi arasnda benzerlik
kurm aya zorlar vc onu byl bir eye benzetm em ize yol
aar. Burada yeni bir tr antropom orfizm le kar karya
olduum uz sylenebilir. Eskiden aletler, m obilyalar ve evle
rin sahip olduklar m orfoloji ve kullanm biim lerine bakl
dnda aka insana zg zelliklerle karlalm aktayd .4
Kusursuz teknik nesneler dzeyinde bu dankl dve bir
son verilirken, bu sre iine birincil ilevler yerin e styapsal olarak nitelendirilebilecek ilevler, yani otom atikletiril
mi nesnelere insann kendi jestleri, enerjisi, gereksinim leri
ve vcut hatlan deil, zihinsel zerklii, denetlem e gc, bi
reysel zellikleri, kendisiyle ilgili dncelerini yan stan bir
sim gesellik yerletirilm itir.
Otom atiklem e, bilincin ilevsellik tesi zelliinin nes
nedeki karl gibi gsterilm eye allm aktadr. O tom atik
lem e kendisini nesnenin ulaabilecei en st d zey (n ecp lu s
ultra), bir tr ilevsel stnlk, insana zg biim sel stn

3 Kukusuz burada belli bir direnle karlalmaktadr; rnein

sr biiminin kiiye bir tr kahramanlk yaftas yaptnlmasna yol amas, otomatik vitesli aralara kar bir tiksinti duyul
masna neden olabilmektedir. /Vncak bu kahramanlk biimi yle
ya da byle yok olmaya mahkmdur.
4 Mekanik bir nesnenin bile bu zellie sahip olmay srdrd
sylenebilir. Ayn ekilde bir ara grevi yapan otomobil konu
sunda bile rnek alman varlk insandr. Otomobile kazandrlan
d hatlar, biimler, i dzenleme, motorun sahip olduu itme
gc, kullanlan yakt hep insanla ilikilcndirilmitir. Otomobil
insana zg d grn, davran ve psikolojinin buyruklarna
boyun eebilmek adna bugne kadar her trl olas yapy yadsmtr.

Gadget'lar ve Robotlar... 141

ln m antksal uzants g ib i sunm aktadr. O tom atiklem e

ayn ca yapsal hatalar, savu n m a m ekanizm alar ve nesnel
tanm lam alar konusunda d nce retilm esini engellem eye
alm aktadr. u halde kiisel dnceleri ynlendiren bir
de benzeyen bu kusursuz ve zerk monad ayn zam an
d a nesnelerin kendinden korkup katklar bir de benze
m ektedir. Gnm zde basit bir animizm ve abartl insani
anlam lardan syrlan nesne teknik bir varlk olarak (bireysel
bilince zg biimsel zerkliin teknik alandaki yansm as
olarak) bir yandan kendine zg modern m itolojik unsurlara
sahip olurken (bu adan izledii yollardan biri olan otom a
tikletirm e insann biim sel z ve bilinaltna ait arzula
rnda karlalan abartl anlam landrm ayla ilgili bir eydir)
dier yan dan inatla ve belki de hi dzeltilem eyecek bir e
kilde kendi somut yapsal am allna, "yaam deitirm e"
olaslna kar gelm ektedir.
Buna karlk olarak, insan, her gn kulland nesne
lere uyum lu ve gelim eye ak bir yap kazandrm ak yerine
onlar otom atikletirdii ve ok ilevli hale getirdiinde, tek
niin egem enlii altnda bulunan bir toplum da kendi sahip
olduu konum un anlamna da aklam ak zorunda kalm ak
tadr. Byle bir durum da insann her ie yarayan en gzel
nesne, arasal bir model olduu sylenebilir.
Bu anlam da otom atiklem e ve kiisellem e kesinlikle
kart sreler deildirler. Otom atikletirm ek, nesneye bir
kiisellik kazandrm aktan baka bir anlam a gelem ez. Oto
m atikletirm e, gereksiz b ir nesneye olabilecek en kusursuz
v e yce biim in kazandrlm as demektir. Bu m arjinal farkl
latrm a sayesinde insan sahip olduu nesnelerle kiisel bir
iliki kurabilm ektedir . 5

s Kiiselletirme konusunda daha sonraki sayfalarda yer alan

Modeller vc Seriler isimli blme bakni2 . Zaten otomatikleme
modaya boyun emek ve retim maliyetlerine boyun emekten
baka seenee sahip deildir, zira otomatikleme dzeyinde ger
ekletirilen en kk bir yenilik bile pek ok nesne kategorisinin
gzden dmesini salayabilmektedir.

142 Nesneler Sistemi

LEVSEL GARABET RNE OLARAK GADGET

Bir tr hedeften sapm a olarak nitelendirilebilecek otom atik

letirme, ilevselliin cinnet boyutuna ulat koskoca bir
evrene egemendir. Bir baka deyile bunun ad retim dze
yinde akld boyutlara ulaan karm aklk, ayrnt saplant
s, ayrks teknik zellikler ve biim sel zgrle boyun een
nesneler evrenidir. Bu ok ilevlilik, normal ilevinin dna
kma, hiperilevlilik ya d a ilevsellik tesi blgede nesnel
anlam larn yitiren nesne tam am yla dgcnn egem enli
i altna girm ektedir. Otom atiklem e srccinde nsan bilinci
akld bir ekilde yanstlrken; bu izoid zelliklere sahip
ilevsel d nyada artk yalnzca saplantlarla karlalm ak
tadr. Burada yalnzca nesneye ynelik bir patafizik ya da
uydurm a teknik zm ler bilim inden sz edilebilir.
evrem izdeki nesneleri bu yntem le sorgulam aya al
alm ve rnein, bu nesnelerin yapsal zelliklere sahip olup,
olm adklarna bakalm, rn e in , bunlarn hangileri teknik
bir nesneye, hangileri bir aksesuar, gadget ya da biimsel
zellikler tayan bir eye benzem ektedir? Bu sorulardan ha
reketle sonu olarak, byk lde retorik vc alegorik zel
liklere sahip neo-teknolojik bir evrenin ortasnda yaadm z
sylenebilir. Ayrca bunun Barok bir evreye benzedii de
sylenebilir; zira alegorik zelliklere sahip olm ay seven nes
neler, durm adan yinelenen biim leri vc deitirilen m alzem e
leri araclyla yeni bir bireyselci sylev ekerlerken; dnyay
yeniden yaratm a olarak nitelendirilebilecek bir biim anlay
sayesinde gerek anlam da m odern dnem in habercisi olduk
lar; hareket ve ayrntlarda abartl bir biim sellik d e dahil
olm ak zere sanatsal adan bir teknoloji am a zg tm
tem a ve efsaneleri zetledikleri sylenebilir.
Teknik adan nesnenin dengesi bu aam ada bozu lm u
tur, zira kendisine gelitirilen pek ok gereksiz ilev y k len
m i, dolaysyla, n esn e yalnzca ilevsel zorunlulua y a da
ilevsellik adl batl inanca boyu n e m ey e balamtr. Baka
bir deyile her tr ilem e uygun bir nesne retilebilir, by
le bir nesne yoksa da onu icat etm ek gerekir. H ibir yenilik
yapm adan, kalplam teknikleri bir araya getirerek, nes

Cadget'lar ve Robotlar... * 1 4 3

nelere yaln zca onlara ait olaanst ve tam am yla gereksiz

ilevler yklenm esini salayan Lepine yarm asnn beklen
tileri de zaten bundan teye gem em ektedir. Bu yarm ada
am alanan ilev ylesine kesin bir ekilde belirlenm itir ki,
bu ilevin bir mazeret olarak kullanldn sylem ek daha
doru olacaktr. Aslnda bu nesnelerin znel bir ileve sahip
olduklar, yani bir tr saplantya benzedikleri sylenebilir.
Bunun tersi olarak nitelendirilebilecek, ilevi ihm al edip
yalnzca m ekanizm ann gzelliini ycelten estetik sre
de farkl bir sonuca yol am am aktadr, nk Lepine y a r
m asn dzenleyenler asndan gne enerjisi ile yum urta
kabuu ayklam ak ya da baka bir gln baan yalnzca
saplanty andran bir kurcalam a arzusu ya da nesne tara
fndan bylenm ek iin bir bahanedir. Zaten tm dier sap
lantlar gibi bu da, az ok Picabia m akinelerinin, Tinguely
m ekanizm alarnn, artk kullanlm ayan eski bir kol saatinde
ki basit arklar y a da yaln zca ne ie yaradklarn unutm u
olduum uz bu trden m ekanizm alarn o bizi heyecanland
ran byleyiciliinden kurtulm am z engelleyen iirsel bir
nitelie sahip olabilir. Artk hibir ie yaram ayan bir ey her
zam an bizim iim ize yarayabilir.

SZDE BR LEVSELLK RNE OLARAK ZIMBIRTI (LE MACHIN)

Bu anlam sz ilevsellik srecini zetleyen bir kavram varsa o

da zm brtdr. Her zm brtnn bir ie yarad sylenebi
lir. tibarl bir ism e sahip olm as nedeniyle m akinenin levi
ikinci plana derken; ilevsel m odelde zm brt denilen ey
bir ada sahip olm am a gibi olum suz bir aynnt ya da nasl
adlandrlacan bilem em e (tam olarak ne ie yarad bel
li olm ayan ahlak d bir nesne) nedeniyle belirsiz bir terim
olarak kalr. Bununla birlikte zm brtnn da bir ilevi vardr.
Dlanm , ilevini yitirm i bir nesne olarak zm brt y a da
ey bizi daha ok uydurulm u bir ilevselliin zihinsel kar
ln andran mulk, h er eyi ieren bir ilevsellie gn
derm ektedir.
Saplantl bir grnm arz eden bu ok-ilevsellik ev

144* Nesneler Sistemi

renini tam am yla denetleyebilm ek olanakszdr. H i kim

senin ne ie yaradn bilm edii ancak m utlak surette bir
ie yaradn dnd M arcel A ym eye ait Vistem boir*
adl nesneden, R adio-Luxem bourgun "ey adl sona ermek
bilmeyen yarm asnda binlerce dinleyicinin ufack bir nes
nenin adn, rnein trom bon borusunun dibinde bulunan,
zel olarak retilm i bilm em neye yarayan alam l paslan
m az tabaka nedir, vs. gibi sorularn yantlarn bu lm ak iin
rpndklanna tank olunm aktadr. Pazar gnleri yaplan
ufak tefek tam irat ilerinde kullanlanlardan Jam es B on dun
kullandklarna benzeyen sper-cjctc^enara dek inanlm az
bir aksesuar m zesini andran evrem iz sonuta devasa bir
aba harcanarak snai boyutlara varan bir nesne ve gadget
retim ine yol amtr. G nlk yaantm za giren bu m an
yaklk boyutuna varan, ya n i en nem siz ileri yerin e getir
m ek iin zel bir ekilde tasarlanan zm brtlarn "Pazar
g n ustalarnn dledikleri olur olm az her eyin gerek
letirilm esine neden olduklar sylenebilir. Tabak, atal, vs.
zerine yapan yan ultrason dalgalaryla el dem eden k
m asn salayan bulak m akineleri, ekm ek dilim lerini dokuz
ayr renkte kzartabilen ekm ek kzartm a m akineleri ya da
kokteyl kartrm aya yarayan m ekanik kaklar konusunda
b ir ey sylem ek gereksiz grnm ektedir. Eskiden yalnzca
byleyici, acayip bir nesne, kiisel bir psikolojik sorun gibi
alglanan eyler, snai seri retim dzeninde her gn yeni
batan tasarlanarak kendilerine lgn y a da uuk ayrntlar
eklenm i nesnelere dnm lerdir.
Tm zm brtlar gz nne getirildii takdirde bu bom
bo kavram n akl alm az sayda nesneyi kapsad gr lecek
tir. Her geen gn ok hzl bir ekilde ve daha ok tekn ik a y
rntyla donatlan bu nesneler karsnda belleim izde byk
b ir kavram sal boluun olutuu ve her gn ok doal eyler
gibi yararlandm z bu eylerin yaplar ve ilevsel karlkla
rn dil dzeyinde retm ekten aciz kaldm z sylenebilir. G i
derek daha ok nesne reten uygarlm z nedense bu nesne
leri tanmlama konusunda giderek zorlanm aktadr. M akine
szc artk belirli bir geerlie sahip bir terim dir (terim in
her zaman byle bir an lam olm am tr, XVIII. yzyl sonuna

Gadgetlar ve Robotlar... 145

kadar m akine szc gnm zdeki zm brt szcnn

e anlam ls olmutur). M akine toplum sal i dnyasnn bir
parasna dntke, her geen gn uzm anlam aya kayan
b ir evrende zm brt szcnn, hibir kolektif talebe yant
verem ez hale gelerek herhangi bir tanm lam aya uyam ayan ve
dolaysyla ad kalan n esn eler snfna giren her eyi kap
sayacak ekilde kullanld grlm ektedir. Makine", ilev
sel dil alanna ait bir terim se, o zam an "zm brtnn kiisel
sz evrenine ait bir terim olduu sylenebilir. sim lendirilem eyen (ya da uydurma szckler veya yarm yam a lak bir
ekilde isim lendirilen) nesnelerin hzla oald bir u ygarl
a ait m asallara kar direniin, ayrntlarna dek bilin en ve
adlandrlan bir nesneler uygarltndakinden ok d ah a zayf
olduunu sylem eye gerek yoktur. Bugn, G. Friedm ann
deyiiyle bir am atr s rc ler grubuyla, yani m otorlaryla
hi ilgilenm em i ve eylerin yalnzca bir ileve deil, a yn za
m anda alabilme gibi gizem li bir anlan\a sahip olduklarn
d n e n insanlarla dolu bir dnyada yayoruz.

evrem izin ve dolaysyla gndelik yaam da dnyay

alglay biim im izin byk l d e ilevsel sim lakrlarn g
r biim lerinin ayns olduunu kabul edersek; kavram sal
baarszln hangi batl in an sayesinde srdrlm eye veya
telafi edilm eye alldn sorm ak durum unda kalrz. Nes
nelere zg bu ilevsel gizem nasl aklanabilir? Bu sorunun
yan t m akinelerden oluan, h er yeri m akinelerin kaplam
olduu bir dnyada kendisinden kurtulm ann ok zo r oldu
u ve aklanm as zor bir tutku eklinde olabilir. B u rada m a
kineyle zm brt birbirlerini karlkl olarak dlam aktadrlar.
M akinenin kusursuz bir biim e sahip olduu sylenem eye
cei gibi, zm brtnn da kusurlu bir biim e sahip olduu sy
lenem ez. Bunlar farkl d zenlere ait eylerdir. Biri gerekten
alan, bir ie yarayan, dieriyse bir ie yarad dnlen
b ir nesnedir. Makine, belli b ir alanla snrl olan bir gerek
lii biim lendirirken; zm brt biimsel bir ilem den fazlasn
gerekletirem edii halde san k i btn dnyay biim lendiren
b ir eye benzem ektedir. Zm brt, gerek 6 dnyada hem en

6 D gc bir eyler retebilmek iin yine de asgari dzeyde bir

L46 Nesneler Sistemi

hibir ie yaram asa bile kendisine biilen uyduruk ilevlere

sahiptir, rn ein , m eyve ekirdeklerini karm aya yarayan
u elektrikli oyunca andran kk nesne y a da dolapla
rn stn sprm eye yarayan u yeni elektrik sprgesi
aksesuar aslnda ok kullanl olm am akla birlikte b ir inan
cn oluturulm asna katkda bulunm aktadrlar. B aka bir
deyile her gereksinim e yan t verebilecek bir makine vardr.
Her tr pratik (hatta psikolojik) sorunu ngrp, nlem ala
bilmek, teknik ve rasyonel, yalnzca bu gereksinim e yant
verebilecek bir nesne retebilm ek m m kndr. B urada asl
sorulm as gereken soru, sorunun ne olduudur? O ysa bu
sorunun da bir nem i olm ad sylenebilir, zira asl nem li
olan bize sunulan dnyann nceden ilenmi, ilem gr
m " bir dnyaya benzem esidir. Bu durum da zm brt de
nilen eyin gerek gsterileni erik ekirdei ya da dolabn st
ksm deil; teknoloji stne oturan bir gereklik ilkesi do
rultusunda yeni batan yaratlan doadr. Bu tam am yla bir
otom ata dntrlm b ir doa sim lakrdr. te zm brt
m iti ve gizem i denilen ey bundan ibaret olup; tm m itolo
jiler gibi iki kart anlam a sahiptir. Birincisi insana ilevsel
bir d sunarak kandrrken, nesneyi de kendisine insan
retim i akld anlam lar ykleyerek kandrm aya alm ak
tadr. Gereinden ok insani olan bir insancllk anlay ve
gereinden ok ilevsel olan bir levsellik anlay arasnda
ok sk bir su ortakl vardr, zira insanlarn dnyasna
teknik bir amallk kazandrm ak demek doru ya d a yanl
tekniin dnyasna insani bir am allk kazandrm ak dem ek
tir. nsan ilikisinin, tekniin sam a ve totaliter m dahale
si ile bozulm asna kar giderek hassaslam aktayz. nsan
ilikilerinin gelien tekniin sam a ve yaam n h er alann
kapsayan m dahalesi ile bozulm asna kar an hassasiyet
gsterirken; insann sam a ve yaam n tm alanlarn kap
sayan m dahalesine m aruz kalan teknik gelim e konusunda
ayn hassasiyeti gsterdiim iz sylenem ez. Oysa insann m a
kinelerden yola karak oluturduu akld dnce ve ha
yallerin zm brtlar retilm esine yol at; dier bir deyile

ilevsellie gereksinim duymaktadr.

Cadgellar ve Robotlar... * 147

her som ut ve ilevsel gereksinim in daha sonra ortaya bir i

levsellik fantazm nn km asna neden olduu sylenebilir.
Zm brtnn insan b y lem e nedeni kesinlikle bilin al
tna zg bir ilevi yerine getirm esidir. Zm brtnn kesinlikle
bir ileve sahip olduu ve tam bir uyum salad y e r b ir ie
yaram a zorunluluunun bulunm ad bir alandr. nsanlarn
d n y a y a m thi bir ilevsellik ykledikleri m asaln kke
ninde, insan bedenine y klenen o mthi ilevsellik masal
vardr. Tekniin yaratt dnya, kusursuz bir cinsel organa
sahip zneyle ilikilendirilm ektedir. Bu anlamda trnn en
kusursuz rnei olan zm brtnn, gerekten de, ilevini ku
sursuz bir biim de yerine getiren bir araca benzeyen fallus
gibi algland grlm ektedir. Bu adan bakldnda hemen
her nesne biraz zm brtya benzer; baka bir deyile b ir ara
olm a ilevini yitiren her nesne libidinal bir araca benzetilebi
lir. Bu, ocuun oyuncayla y a da lk e r insann herhangi
bir ta ya da tahta parasyla kurduu ilikiye benzem ekte
dir; baka bir deyile henz uygarlam am bir insan basit
bir tkenm ez kalem i fetie dntrrken, artk kullanlm a
yan bir ara y a da eski nesnenin uygar insan asndan
ayn anlam a geldii grlm ektedir.
Btn nesnelerin gereklikle olan ilikilerine her zam an
ksa devre yaptrlabilir. Zihinsel bir ileve sahip olabilm esi iin
n esnenin som ut ilevini yitirmesi yeterlidir. Basit bir ifadeyle
h er som ut nesne dsel bir nesneye gnderm e yapabilir.
Eski nesnelerden sz ederken bu konuyla ilgilenm itik.
Eski nesnelerin stn ya da anlam sz eyler olm alar m alze
m e ve biim le ilgili bir ey olup, zihinsel anlam da ocuklua
geri dnm e kom pleksine balanyordu; oysa szde-ilevsel
nesneler, zm brtlann stn ya da anlam sz eyler olm a
lar ilevsellikle ilgili bir ey olup fallik bir gc yanstm a
kom pleksine balanm aktadr. Bir kez daha anm satm ak
gerekirse buradaki ayrm lam a zm lem eyle snrl b ir ey
olup, genelde somut belirli bir ileve sahip olan nesnelerin
zihinsel* adan sonsuz sayda ileve sahip olduklar, yani
h er trl hayali kapsayabildikleri grlm ektedir. Ancak,
zm brtlann yaratlm a ve retilm esiyle ilgili geliim sreci
incelendiinde ruhsal d zenden bir enerji dzenine doru

148 Nesneler Sistemi

bir gei yapld, yani geleneksel nesnelerin daha ok bizim

varlmzn kantlarna benzeyen, bedenim ize ait statik or
ganlar sim geledikleri grlm ektedir. Sanal bir enerji retiyor
grnen teknik nesnelerin bizi farkl bir ekilde byledikleri
sylenebilir, zira bu nesneler bizim varlm z kantlam aktan
ok hareket eden canl kanl bir bedenin sim gelerine ben
zem ektedirler. Burada bile tm nesnelerin ayn zelliklere
sahip olm adklarnn altn izilm esi gerekir, zira kim i ok
modern aletler sessiz sedasz bir ekilde enerji retebilm ek
te ve biim sel adan giderek kusursuzlaan oval b ir gr
nme sahip olabilm ektedirler. inde yaadm z h a b er ve
iletiim dnyasnda enerjiyle ilgili gsterilere nadiren tank
olunm aktadr. Her eyin m inyatrletirildii ve elin, kolun
giderek daha az kullanld bir evrende sim geselin d e gc
n yitirm esi kanlm azdr .7 nsanlar zam an zam an nesnele
rin kontroln ellerinden karsalar bile, hi m erak etm eyin
d gcnn elinden kurtulam azlar. Dlem e yntemleri
teknolojik gelim e yntemlerinin izini srer, y ley s e gelecekte
bavurulacak teknik verim lilik yntem i hi kukusuz yeni
bir d gc anlaynn olum asna neden olacaktr. Bunun
nasl bir grnm e sahip olabilecei konusunda a k seik
bir fikrim iz yok ancak nce ruhsal ardndan enerjik bir yap
stne oturan d gcnden sonra imdi de sibernetik bir
d gcne zg yaplar incelem em iz gerekebilir. O ysa bu
sibernetik dgcnn m erkezinde kesinlikle organik y a da
ilevsel deil tam am yla ilikiler stne oturan bir dnyadan
sz eden bir m asal bulunacaktr. imdilik, gn delik yaan
tmzn bu ayr d gc tarafndan orantsz bir ekilde
belirlendii sylenebilir. Eski bir bfe, otom obil ve kasetalar
ayn yaantnn birer paras olabilm ektedir. B un unla bera
ber sz konusu nesnelerin gerek soyutlanm a biim leri gerek
se teknik yaplan nn birbirlerinden kesinlikle farkl olduklan
grlm ektedir.

7 Bu minyatrletirilmi, dilsiz, hazr ve mkemmel aletler dnya

snda, motorun ve srn insan zerindeki somut etkisi nede
niyle otomobil, byk bir gsteri nesnesi olarak kalmaya devam
cdecektir.

Gadgetlar ve Robotlar... 149

Sonu olarak nesne ne ie yararsa yarasn b iz onu KEN

D grd m z ileri gren bir ey gibi alglanz. Nesne iimi
ze ister ok isterse az yarasn, kendim izi bir ekilde onun bir
ie yaradna inandrm aya alrz. Bu, zm brt rneinde
olduu gibi sam a boyu tlara ulaan bir verim lilik olsa bile
yine de kendim ize mal etm eye alm z. zellikle de sam a
lk boyutlanna ulayorsa. B urada hepimizin kafasnda yer
etm i olan u sihirli ve kom ik: her zaman ie yarayabilir
form lyle karlalm aktadr. Kimi zam an ok som ut bir ie
yarayan nesnenin ounlukla her eye ve hibir eye yara
m ad y a da yalnzca her zam an ie yarayabilir dncesi
ne hizm et ettii grlm ektedir.

BAKALAAN LEVLERE RNEK OLARAK ROBOT

Bu dnm e biimini zorladnzda karnza bilim -kurgu

reticilerinin dledikleri nesneler, yani katksz b ir zm
brtlar krall kar. O ysa bu yntem le gndelik yaam n
sn rlan dna klamaz, zira bilim -kurgu bu dnyaya ait
akld eilim lere zgr bir d gc araclyla m asals bir
grnm kazandrlm asndan baka bir ey deildir. Zm br
tlar krall nesne uygarlnn en nemli kantdr, nk
bu uygarln kimi ynlerini eletirirken bilim -kurgunun ter
sine herhangi bir kehanette bulunm am aktadr. Bilim -kurgu,
teknik evrimin gelecei hakknda hibir gereki kehanet
retem em ektedir. Onun olsa olsa teknik evrim in gelecek
zam anda ekilm i gem i kipi olduu sylenebilir; baka
bir ifadeyle ok eski alara ait dnceler, eskiden kalma
ok sayda biim ve ilevle beslenen bir eydir. B urada ok
sayda deiik yapya sahip icattan sz edilem em esine kar
n, ou pek bir ie yaram ayan ve kafa kartran, hep ayn
gereksinim ve ilevleri kapsayan, snrsz bir d gcnn
rn olan saysz nesneyle karlalm aktadr. Aslnda bu
srecin pazar gnleri evde yap lan ufak tefek tam ir ilerinin
en u noktasn tem sil ettii sylenebilir. G erek anlam da bir
aratrm aya benzem ese b ile bilinaltyla ilgili ok zengin bir
belge kaynadr.

150 * Nesneler Sistemi

Bilim -kurgu zellikle m odern nesne konusundaki en tu

tarl ya da en akld form l olarak ileri srdm z bir eyi,
yani otom atiklem eyi anlatr. Bilim -kurgunun yaratt tek
bir sper-nesne varsa o d a ROBOTtur. Bundan byle insan
lar pazar gnleri artk im bile biem eyeceklerdir; nk im
bim e makinesi kendi kendine alm aya balayp sonra da
kendi kendine duracaktr. Bu durum da nesnelerin otom atik
lem eden baka bir seenee sahip olm adklarndan m sz
etm ek gerekecektir? Nesnelerin m evcut ilevlerinin otom a
tikleinceye dek gelitirilm eye m ahkm edilmi olm as (belki
de kk kahve deirm enleri reten kahve deirm enleri d
leyen ocuklar 8 gibi, kendiliinden denilebilecek b ir ekilde
taklit yntem iyle kendi kendini tam am yla retebilecek bir
aam aya dek) insann gelecekle ilgili olarak rettii teknik
gelim elerden ok, yapt gncel psikolojik aklam alarla
ilgilidir. Bu balam da robot efsanesi bilinaltnn nesne ko
nusunda rettii tm zm lerin bir zeti gibidir. H em insan
hem de dnyay sim geleyen bir m ikrokozm os gibidir; baka
bir deyile hem insan hem de dnyann yerini alabilm ekte
dir. Bu m utlak ilevsellik ve m utlak insani hatlar arasnda
gerekletirilen bir sentezdir. Elektrikli m utfak aleti denilen
ey (m ikser) bu konuda nclk yapm aktadr. Bu balam
da robot denilen ey, d gcnn henz olgunlam ad,
yani yalnzca ilevselliin n plana kanld bir evrede re

8 Bu ulalabilecek en son aamadr, baka bir deyile teknolojik

adan kendinin tpatp bir benzerini retebilen bir makine tasav
vur edebilmek olanakszdr. Byle bir ey hi kukusuz zerkliin
en stn aamas anlamna gelecek ve bu konuda ckilecck sy
levler kendi kendilerini yinelemekten baka bir ey yapamaya
caklard. D gcnn bu aamaya ulaabilmesi iin otomatik
bir yeniden kopyalama (tek hcrelilerin blnmesi gibi) aamas
na kadar uzanan sihirli vc ocuksu bir sreten gemesi gerekir
di. Tek ilevi kendi kendine remek olacak byle bir makine -bu
arada bezelye de ayklayabilse iyi olur- zaten samaln doruk
noktasn olutururdu, insana baktmzda tek ilevinin hibir
zaman remek olmadn grrz. D gcne sahip olmak l
gn olmak deildir; zira d gc insan vc kopyasn her zaman
farkl eyler olarak grmtr.

Gadgetlar ve Robotlar... * 151

tilm i efsanevi bir zm e benzem ektedir; baka b ir deyile

robotun m ekanik bir proteze benzem e abasnn nedeni (me
talik bir gvde, aksak, dzensiz ve insanm kine benzem eyen
jestler) kesinlikle byleyebilm ektir. Robot, insana zg bir
eviklik gerektiren hareketleri gerekletirebilecek dzey
de kusursuz bir kopya olabilseydi o zam an insanlar ondan
korkard. Robottan beklenen tam amyla ilevselletirilm i ve
kiiselletirilm i bir dnyay sim gelem esi, yani insann ken
dini her adan gvende hissetm esidir. Byle bir evrende, ro
botun, ii zdelem eye vardrm adan 9 insann sah ip olduu
soyut gce sahip olm asnda bir saknca yoktur.
Bilinalt balam nda, robot, tm dier nesnelerin zeti
saylabilecek ideal bir nesneyi andryorsa bunun nedeni i
levsel adan bir insan sim laknna benzemesi deildir. Robot
bu zellii tamakla birlikte insann kopyas olacak kadar da
m kem m el bir nesne deildir. Her ne kadar insana benzetilse
de kusursuz bir nesne olan robotun bir kle olm aktan baka
seenei yoktur. Robot, znde her zaman bir kle olarak ka
lacaktr. nsan stn klan cinsellik hari onun tm dier ni
teliklerine sahip olabilir. Zaten robot ancak bu snrlar iinde
insanlar byleyebilir ve simgesel bir deere sahip olabilir.
ok ilevlilii insann d nya zerinde kurduu fallik egem en
liin bir kant olmann ya n sra denetlenebilm e, ynlendirilebilm e, cinsiyetten yoksu n braklm a gibi zelliklere sahip
kleletirilm i bir fallusa benzedii; bu tr bir cinselliinse

9 Burada bir kez daha, XVIII. yzylda retilmi otomatla ilgili apo-

logu (Ilevselci Masal isimli balktaki dipnotlara baknz) aktar

mak istiyoruz. Bu rnekte illzyonist, mthi bir ustalkla bir
robot gibi aksak hareketler yaparak insan hareketlerine zg bir
esneklik sergilemez. nk bunun bir gsteri, yani otomat ve
insan arasndaki fark alglamann verdii haz demek olduunun
bilincindedir. llzyonist bir robot gibi hareket etmedii takdirde
izleyicilerin gerek ile sahte olan birbirlerinden ayramamak
tan dolay byk bir korkuya kaplacaklannda emindir. nk
nemli olann kusursuz bir otomat yaratmak deil, iki varlk ara
snda bir fark olduunu gsterebilmek olduunu bildiinden iz
leyicilerin, makineyi insan, insan ise makine sanmalarnn daha
doru olacana inanmaktadr.

152 Nesneler Sistemi

kolaylkla denetlenip, kim seyi kayglandrm ad sylenebilir.

Baka bir deyile geriye yalnzca her syleneni yap an ilevsel
bir nesne, bana boyun een dnyaya boyun ediren, (eer bu
ekilde ifade edilebilirse) insana benzeyen, yani kendi rk
tc yann yadsm asn salayan bir nesneyle som utlaan
ve artk tpk kendisi gibi gl bir kleye sahip olduu iin
gururlanabilecei trden bir ey kalmaktadr.
Bylelikle her nesneyi robotlam aya iten eilim inin ne
reden kaynakland ortaya km aktadr. Burada robotun bi
linaltn etkilem eye ynelik psikolojik ilevi sona erm ektedir,
zira robotta herhangi bir gelim e grlebilm esi olanakszdr.
Baka bir deyile robot bir yandan insana ben zem en in ; dier
yandan da ilevsel bir soyutlam aya benzem enin tesine g e
ememektedir. Bu ayn zam anda a k tif bir cinsel yaam n da
sonudur, zira robotun yanstt ntralize edilm i, devred
braklm, dlanm, dondurulm u bir cinselliktir. Burada
n arsislik bir soyutlam adan sz edilm ektedir; baka bir deyi
le bilim-kurgu evreni cinsellikten arndrlm bir evrendir.
Robotun daha pek ok adan ilgin bir eye benzem esi
n in nedeni, nesneye m asals bir ekilde son verm i olm asnn
y a n sra evreyle kurduum uz derinlem esine ilikiler konu
sunda her trl hayal retim ine izin vermesidir.
Robot bir kleyse, bu durum da klelik tem asnn, b
yc ra efsanesi de dahil olm ak zere, hep bakaldr te
m asyla ilikili bir ey old u a sylenebilir. Zaten bilim -kurgu
yklerinde ok deiik robot bakaldns rnekleriyle kar
lalm aktadr. Bakaldr temas bu yklerde u y a da bu
ekilde m uhakkak yer alm aktadr, rn e in robot, hem ok
iyi hem de hain bir kle olabilm ektedir. Denetlenebilen bir
g ce sahip olduu lde iyi, denetlenem eyen bir gce sahip
olduundaysa ok kt bir robottur. Oysa insan da, byc
ra gibi, kendininkie benzediini dnerek egem enlii
altna ald ya da bask altnda tuttuu bu gcn hortlam a
sndan ekinm e konusunda hakl nedenlere sahip olabilir.
Zira sz konusu g kendi cinsellii olup artk ona kar gel
m ekte ve onu korkutm aktadr. zgrlem i, zincirlerinden
kurtulm u, bakaldrm b ir cinsellik insann en tehlikeli
dm an haline gelm ektedir. Zaten yklerde robotlarn n

Gadgetlar ve Robotlar... 153

grlem eyen saysz ihanetleri, daha kt varlklara dn

m eleri ya da bu ani dnm n yol at tedirginlik ok sk
karlalan bir durum dur. yleyse insan kendi i dnyas
nn derinliklerinde yatan glerle arpm ak ve sa h ip oldu
u gce sahip olan kendi kopyasyla kar karya gelm ek
durum undadr ki, efsaneye gre bununla karlam ak lm
anlam na gelm ektedir. B oyunduruk altndaki fallik enerjile
rin giderek iddetlenen bakaldrs, robotlarda karlalan
m ekanik ihanetin (ayn zam anda ortam a zg ilevsel bir da
nklk anlam na gelm ektedir) edeerlisidir.
yk lerd e insan kahram anlar tam da bu noktada ya
kt gleri alt edip her eyin ahlaki bir dzene boyun e
mesini salar, ya da robotlarn sahip olduklar som ut gler
kendi kendilerini yok ederek otom atiklem enin intiharna yol
aarlar trnden iki zm sunulm aktadr. Bilim -kurgu y
klerinde ska karm za kan bozulan, kendi kendini yok
eden robot tem asnn, isyan tem asnn mantksal bir sonucu
olduu sylenebilir. O kuyucu iinden nesneler y a d a N esne
nin yok olup gitm esini ister. Nesnelerin bana byle bir olay
gelm esini dilem ek, eytani bir grnm e brnm olan
bilim in ahlaki adan m ahkm edilmesi eklinde deerlen
dirilebilir, zira kendi yok oluunu program lam bir teknik,
insan yeniden iyi doann kucana itmek durum undadr.
Kurgusal anlatlarda bu ahlaki tem aya sk sk rastlanm akla
birlikte; bunun kim i zam an ok basit, kimi zam an ok aklc
bir tem aya benzetildii sylenebilir. Ahlak, insanlan hibir
zam an byleyem em iken robotun bana gelecek paralan
m a olay aklam as g bir ekilde insann houna gitm ekte
dir. Bu, ahlaki bir zorlam adan ok, nesnenin ilevsel adan
byk zaferler kazanm o ld u a bir aamada, geleneksel
paralanm a dnn yinelenm esini zorunlu klan tem el bir
arzudur. B urada byk b ir keyifle izlenen ey sahnelenen
lm gsterisidir. Robotun boyunduruk altna alnm bir
cinsellii sim gelediini kabu l edersek, bir gsteri esnasn
da paralanm asnn insan asndan -ken din e benzettikten
sonra yok ettii- kendi cin selliinin yok olu u nu n sim gesel
bir karl olduunu da kabu l etm i oluruz. Freudun bu
konu da ulam olduu en so n verilerden hareketle, lgnlk

154 Nesneler Sistemi

raddesine ulam bir tekniin geirdii dn m ler arac

lyla, insann, gelecekte yaayaca kendi l m yle ilgili
bir kutlam a yapp yapm ad; korkulanndan kurtulabilm ek
am acyla cinsellikten vazgeip gem edii sorulabilir.
Bugnlerde ok m oda bir ey olan Happening^in
(Olay), bilim -kurgu yklerinde karlalan nesne intiha
r y a da lm denilen eyi anlam am z kolaylatrd sy
lenebilir. Happening , orji trenlerinde karlalan trden
bir nesneleri yok etme, hie saym a seansnn yan sra her
konuda doygunluk snrna ulam bir uygarln, yaam n
tm alanlarnda bozulm aya y z tutm asn ve lm n bir tr
soykrm gibi enliklerle kutlam asna benzem ektedir. A B D de
ortaya kan yeni bir m oda bu olayn bir ekilde ticarilemesine neden olmutur. Bu m oda kapsam nda dili ark
lar, biyeller, anzm anlar, vb. unsurlarla donatlm harika
m akineler retilerek, sata kartlm aktadr. Bunlar ilevsel
adan hibir ie yaram ayan acak bakm aya kyam ayacanz gzellikte m akinelere benzeyen ve birka saat altktan
sonra anszn ve kesin bir ekilde kendi kendilerine dalan
nesnelerdir, insanlar bu nesneleri birbirlerine karlkl ola
rak arm aan ettikten sonra dalp, yok olm alan, y a n i lm e
leri hep birlikte izlenerek bir lenle kutlanm aktadr.
O kadar uzaa gitm ee gerek y o k nk gnm zde kimi
nesneler bir eit yazg ifadesine benzeyen somut gstergelere
dnmlerdir. Bu konuda araba yine ayrcalkl b ir yere sa
hiptir. nsanlar en iyi ve en kt gnlerinde sanki arabalaryla
birlikte olma gibi bir taahht altna girmektedirler. nsan ok
iine yarayan arabann ayn zam anda yazgsn paylam a gibi
bir beklenti iine girm ekte ve bu durum u kabullenm ektedir.
rnein, pek ok filmde karlalan arabayla lm bu yazg
anlayn temsil eden sradan grntlere dnm tr.

TEKNOLOJK DNMLER ZERNE

Bu bak as dorultusunda teknolojiye dayal ilevsellik

" masallarn neredeyse b ir tr yangya dntrebilm ek ve
dnyay egem enlii altna alan bu teknolojinin um ulann

Gadget'lar ve Robotlar... * 155

aksi ynde giden tehditkr bir srece dntn gstere

bilm ek m m kndr. Bu noktada:
1) Nesnelerin dayanm a sresi ve kusurlaryla ilgili soru
nu yeniden ele alarak, ncelikle bizi rahatlatp rah atlatm a
dklar; birer nevrotik denge unsuru gibi grnp gr n m e
diklerinin yan sra neden srekli bir ekilde hayal krklna
urattklarnn;
2) Bizim toplum um uza zg retim dzeni ve teknoloji
alannda am alar ve a ra la r arasnda aklc bir iliki bulu
nu p bulunm adnn yen id en sorgulanmas gerekm ektedir.
Sosyo-ekonom ik bir retim sistem iyle psikolojik bir sa
vu n m a m ekanizm as nesnenin bir ie yaram azlk v e am a
szlk gibi iki kart zelliini yanstm aktadrlar. B urada asl
aklanm as gereken ey bu iki sistemin nasl olup da kar
lkl bir dankl dv sreci iine girdikleridir.
Teknolojinin belirledii bir toplumun kesintisiz bir tek
nolojik ilerlem eye karn bu gelim eye uyan bir ahlak retme
konusunda hep ge kalm as , insan kanksatan bir ma
sala dnm gibidir. O ysa bu iki sre kendi aralarnda
dayanm a iindedirler, zira ahlaki "durgunluk" teknolojik
ilerlem eye baka bir anlam verilerek tek gvenilir deer, tek
toplum sal belirleyici sre olarak alglanm asna yol aarken;
retim dzeninin de aklanm asn salam aktadr. Ahlaki e
liki grnm altnda asl gizlenen eliki bir yan dan var
olm ay srdren retim sistem inin dier yandan teknolojik
ilerlem eye (ve dolaysyla toplumsal ilikilerin yeniden y a
planm asna) kar olm asdr. Teknoloji, retim ve tketim
arasnda ideal bir akm adan sz eden m asal tm politik
v e ekonom ik am aszlk biim lerini gzlerden karm aya a
lm aktadr. Ortada insanlar aras ilikilerin du raksam a y a
d a gerilem esine neden olan bir sistem varken; teknoloji ve
nesneler stne oturan b ir sisteminin uyum lu bir ekilde
gelim esi m m kn m dr? nsanlar ve teknolojiler, gereksi
nim ler ve nesneler her durum da birbirlerini karlkl olarak
biim lendirirler/yaplandrrlar. Ayn uygarlk alan iinde
y e r alan bireysel ve toplum sal yaplarla teknolojik ve ilevsel
biim lerin bir dayanm a iinde olm alan neredeyse b ir yasa
y a dnm gibidir. B izim teknoloji stne oturan uygar

156 Nesneler Sistemi

lmzda da nesneler ve teknolojiler insanlarla ayn klelik

biim lerine boyun em ektedirler. Som ut yaplanm a, yani tek
nolojilerin boyun edii nesnel geliim sreci de, tpk insan
ilikilerinin som ut toplum sallam a, yani nesnel toplum sal
geliim srecinde grld gibi ayn zihinsel engellem eler,
ayn zihinsel sapm alar ve ayn zihinsel gerilem elere maruz
kalmaktadr.
Burada kanserli nesne gibi b ir eyden sz edilebilir, zira
her yeri saran salksz nesneler neredeyse nesnenin tm y a
am egemenlii altna alan bir tr kansere benzem esine yol
am lardr. O ysa m oda v e ynlendirilen tketim 10 adl top
lumsal dng nedense bu salksz (otom atiklem e, aksesu
arlar, nem siz farkllklar) unsurlar zerine oturtulm utur.
Teknolojik geliim de bu noktadan ileri gitm eye niyetli deil
gibidir. Yine bu salksz unsurlar araclyla ok salkl
bir grnm sunm aya alan ve her yerde karm za kan
nesnenin biim sel kaslm alara ve nesnel deiikliklere boyun
eerek tkenip, gittii grlm ektedir. Lewis M u m forda gre,
( Technique et Civilisation, s. 341) biim ve stil deiiklikle
ri teknolojik adan belli bir olgunluk dzeyine u lalam a
dn gsterm ektedirler. Deiiklikler bir gei aam asnn
gstergesidirler. Oysa kapitalizm 11 bu gei dnem ine ka
lc bir grnm kazandrmtr. Mumford, rnein A B D de
1910dan 1940a dek sren ve araba, uak, buzdolab, tele
vizyon gibi nesnelerin ortaya kna sahne olan grkem li
bir dnem den sonra icatlarn neredeyse durduuna dikkat
ekmektedir. Sonrasnda grlen iyiletirm eler, gelitirm eler,
ilemsel deiiklikler nesneye bir saygnlk kazandrm akla
birlikte yapsal yenilikler sona ermi gibidir. M um ford, ma
kinenin daha kusursuz bir hale getirilm esinin nndeki en
byk engel, zevk ve m odann savurganlk ve ticari kazan
ile bir araya getirilm esidir dem ektedir (s. 303). A slnda tank

10 Bkz. Modeller ve Seriler isimli blm.

11 Bu konuda belli bir dnemi belirledii ve bunun sorumluluunu

tad sylenebilir. Oysa belli bir teknolojik gelime ve yaygn

lama eiinin tesine geildiinde rnler ve mallar konusunda
durum bu kadar belirgin deildir.

Gadget'lar ve Robotlar... 157

olunan birtakm ufak tefek teknolojik gelim eler, biraz daha

karm aklatrm alar ve (rahatlk ve itibarla ilgili} ek sistem le
rin yanl bir gelim e bilincinin srdrlm esi ve yaam sal
dnm lerin (nesnenin y en id en biim lendirilm esi olarak
adlandrlabilecek bir s re) gerekletirilm esini engelledii
sylenebilir, t e yandan ikincil sistemlerin egdm sz bir
ekilde oald ve rastlantnn kol gezdii m oda ajannda
biim lerin sonsuza dek yinelenecei ve dolaysyla bunun
azam i ticari kar peinde kou lacak bir alana benzedii sy
lenebilir. Dikey bir gelim e sergileyen teknoloji ve yatay bir
gelim e sergileyen kazan y a d a yapt icatlarla srekli ken
d i kendini yenileyen teknoloji ve retimin am alar dorultu
su nda kendilerini yenileyem eyen ksr dngsel bir nesneler
ve yinelenen biim ler sistem i arasnda temel bir kartlk bu
lunduundan sz edilebilir.
Nesnelerin insan ilikilerinin yerini doldurabilecek bir
kapasiteye sahip old u k lan tam da bu noktada ortaya k
m aktadr. Som ut bir ileve sahip olmas gereken nesneden
belli bir ie yaram as beklenm ektedir. O y sa som ut bir ileve
sahip olm ayan nesnenin toplum sal ya da psikolojik bir at
m ay zebildii grlmektedir. Gdmlem e konusunda usta

bir aratrm ac olan Ernst D ich tere gre m odern nesne byle
bir "felsefe* gtm ektedir. B aka bir deyile, nesne, bireysel
y a da kolektif herhangi bir gerilim i, atm ay zebilen bir
eydir (L a Stratgie du dsir, s. 81). Hristiyanlk dnyasnda
yln her gnne den bir aziz ismi olm as gibi, akla gele
bilecek her sorunu zebilen bir de nesne vardr. Yaplm as
gereken ey bu nesneyi retm ek ve doru zam anda piyasaya
srm ektir. Dichterin ideal bir zm olarak grd eyi L.
M um ford daha doru bir ekilde yorum layarak bunun ger
ek bir zm olam ayacan sylemektedir. B u rada insan
lar aras atm alarn yerin i alabilen teknoloji ve nesnenin
eletirel bir bak as dorultusunda btn bir uygarla
m al edildii grlm ektedir. Bu yazar, Mekanik bir rgtlen
m e biim i ounlukla gerek bir toplumsal rgtlenm e y a da
salkl bir biyolojik uyum salam a srecinin yerini ksa bir
sreliine alabilen pahal bir biim dir (s. 244); M akineler
bir ekilde toplumsal verim sizlii cezalandrm tr {s. 245) ve

158 Nesneler Sistemi

Bizim uygarlm zda m akine bir g ve toplum sal bir d

zenden ok uyum suz ve fel olm u bir toplum gstergesine
benziyor (s. 366) dem ektedir.
Dikkatlerin teknoloji alanndaki atm alar v e gerek
gereksinim lerden baka yn e doru ekilm esi bunun top
lumun geneli asndan nasl bir kayba yol atn deer
lendirm em izi gletirm ektedir; zira teknolojinin de m oda ve
dayatlm bir tketim dzenine boyun edii grlm ektedir.
Szn ettiim iz kayp m uazzam boyutlara ulam aktadr.
Araba rneinde, bu aracn bir yandan uzam egem enlii al
tna alarak, dier yandan baz teknolojiler arasnda gerek
letirilen yapsal uyum sayesinde insan ilikilerini yeniden
yaplandrabilecek olaanst bir alet olarak tasarlanabile
ceim kabul etm ekte zorlanyoruz. Baka bir deyile ortaya
kndan ok ksa bir sre sonra kendisine saygnlk, ra
hatlk, bilinaltna zg savunm a m ekanizm as, vb. trden
asalak ilevler yklenen arabann insanla uyum lu bir birlik
telik sergilem e olana nce zayflatlm sonra olanaksz hale
getirilmitir. Gnm zde araba uzun srecek bir duraklam a
aam asna girm i bir nesneye benzem ektedir. Toplum sal bir
ulam arac olm a ilevini her geen gn yitiren araba, bu
grevi ok ilkel bir ekilde srdrm ektedir. Artk deim esi
olanaksz grnen yapsal snrlar erevesinde hi durm a
dan deim ekte, grntsne eki dzen vermekte ve biim
sel dnm lere uram aktadr. Koskoca bir uygarlk araba
aam asnda taklp kalabilir.
Bu noktada birbirleriyle rekabet halinde olan ayr ge
lime dzeyinden sz edilebilir:
Birincisi: Nesnenin teknik dzeyde yaplanm as, yani
akan ilevler, giderek daha kusursuz bir yapya sahip
olm a, retim , ekonomi;
kincisi: Dnya ve doann kout bir ekilde yaplan
drlm as, yani uzam a vc enerjiye egem en olmak, m addeyi
canlandrm ak. Her geen gn bilgi ve haber alarnn ege
m enlii altna giren bir dnya;
tncs: Bireysel ve kolektif yaam n her geen
gn giderek belirsizlem esi ve daha dinam ik bir ekilde yaplandnlm as. zlenebilen bir kusursuzlam a sreci ve ok

Gadgel'lar ve Rolx>tlar... 1 5 9

gelim i teknolojik nesneler evrenine benzeyen toplum sal

bir ekonom i. Bu dzlem lerin her birine zg dinam ikler
de beli uyum suzluklarla karlanlm asna karn gelim enin
tem elde bu dzlem de e zam anl olarak yavalad ya da
durduu gzlenm ektedir. B ir kez belli bir aam aya geldikten
sonra ilerlem esi durdurulan teknolojik nesne (ikinci dzlem d e 7 araba rneindeki gibi, uzam ksmen egem enlik altna
alnm tr) bu ilerlem esi olan aksz yapya dolayl anlam lar
kazandrm akla yetinirken, bu yap zerinde bilinaltndan
kaynaklanan her trl znel gdm lem eye de izin verm ekte
dir (nc dzlem deki zihinsel geri dnler). te bu nok
tada rnein araba, teknik nesneye zg dinam ik anlam n
yitirerek (birinci dzlem deki zihinsel gerilem e) yalnzca evi
tam am layan bir nesneye dnm ektedir. Baka bir deyile
ev ve araba, kendilerine szlem esel anlamlarn yklendii,
hibir eyden etkilenm eyen ksr dngsel bir sistem olu
turm aktadrlar. Bu du rum da araba bir iliki vc dei-toku
unsuru olm ak yerine kesinkes bir tketim nesnesine dn
m ektedir. Yeni teknolojinin boyun edii ekonom ik gelime
eski teknoloji tarafndan yavalatld gibi; yeni icatlann da
ou kez eski dzenin yapsn srdrmeye, yenilem eye ve
salam latrm aya hizmet ettii grlm ektedir (M um ford, s.
236). Arabann insanlar arasndaki engelleri yok edem edii,
bu na karn insanlarn birbirlerinden farkl olduklarn gs
terebilm ek am acyla arabaya birtakm anlam lar y kledikle
ri grlm ektedir. Arabann egem enlii altna ald sanlan
uzam, zam an iinde asl alm as gereken engelden d ah a b
y k bir engele dn m t r . 12

12 Yaam deitirme konusunda yine muazzam olaslklarn ya

nndan geip giden sinema ya da televizyondan sz edebiliriz. Ed
gar Morin, {Le Cinma ou VHomme imaginaire, s. 15): Hi kim
se sinematografn daha ilk ortaya km olduu andan itibaren
teknolojik ve bilimsel amalarndan saptrlarak, gsteri dnyas
tarafndan yutulup sinemaya dntrlm olmasn hayret
le karlamyor.... Sinemann gerekletirdii atlm insana doal
gelebilecek kimi gelimelerin nemsenmemesine neden olmutur
demektedir. Bu yazar aynca sinema alannda gerekletirilen (ses,
renk, rlyef gibi) yeniliklerdeki bu yavaln nedenini tketici bir

160 Nesneler Sistemi

TEKNOLOJ VE BLNALTI SSTEM

Biim ve teknolojilerin yaam akta olduklar bu greli durgun

lukla dzenli bir grnm arz eden kayba uram a alkanl
nn kkeninde (M odeller ve Seriler isimli blm de, toplum
sal btnlem e asndan bunlarn ne kadar etkili unsurla
olduklarn tartacaz) bir retim dzeninin zorla dayatt
karlarndan baka b ir ey, m utlak bir yabanclatrm a
sreci olup olmadn sorgulam ak gerekir. L. M u m fordm
term inolojisinden yararlanarak, nesnelerin yeterince geli
memi olm alar toplum sal bir kaza olarak deerlendirile
bilir mi gibi bir soru sorabiliriz. (Teknolojik yetersizliin tek
sorumlusu retim dzeni olsayd ve bu konuda insanlar bir
hataya dm em i olsalard, o zam an, teknolojik gelim e
ve ahlaki gecikm e m asaln da bunun tersini ileri sren bur
ju vazi gibi biz de bir kaza, aklanam ayan bir elikiden sz
edebilirdik.) Doruyu sylem ek gerekirse burada bir kazadan
falan sz edilem ez. Burada asl n plana kartlm as gereken
nokta btn bir toplum un, yapsal olarak toplum sal dzene
bal bir retim dzeni tarafndan, bir nesneler sistem i ara
clyla dzenli bir ekilde sm rlm esidir (bu hibir gcn
ykam ad, sapasalam sistem e bakarak kolektif retim d
zeni ile bilinaltna balanan bireysel gereksinim ler dzeni
arasnda bir ekilde dankl dv olm adn d nebil
mek olanaksz bir eydir). Burada dankl dvten kast,
ilevini yitirm i sosyo-ekonom ik bir sistem ve robot zm le
m esinde ortaya kan bilinalt sistem i arasndaki aklam as
g rastlam a, i ie gem elerdir.
Yananlam ve kiiselletirm e, m oda ve otom atikletirm e
retim dzeninin egem enlii altna alarak sistem li bir gr
nm kazandrm aya alt irrasyonel gdm lem enin yap
sal unsurlaryla akyorlarsa, bunun nedenlerinden biri de
insann bu ilkel davran m eknizm alann alt edebilecek bir
irade ve yetenee sahip olm am as olabilir; buna karn en
azndan nesnel, yapsal (hem teknolojik hem de toplum sal)
bir gelime yararna znel, kiisel davran biim leri ve bun-

sinema dzeninin kurulmu olmasna balamaktadr.

Gadgetlar ve Robotlar... 161

la n n snrsz yinelenm elerine kar byk bir direniten sz

edilebilir. Daha basit bir ifadeyle gereksinim lerin belli sayda
am aca hizm et etm elerini isteyen aklcla kar you n bir
direni vardr. Belki de nesneler ve toplum lann varolu bi
im lerinde ngrlm esi olanaksz yazgsal bir eyler vardr.
Belli bir teknolojik gelim e dzeyine ulaldktan ve bu arada
birincil gereksinim ler karlandktan sonra asl gereksinim
du ydu um u z ey belki de nesnenin gerek ilevinden ok o
hayalleri ssleyen, alegorik, bilinalt kaynakl tketim a r
zusudur. Arabalar neden baka trl biim lere sahip deil
dirler? (Bu tasarm larda srcnn kat ettii m esafeyi iyi
alglayabilm esi iin ne evdekilerden biri deil zel b ir koltuk
yerletirilm i, d hatlar buna gre tasarlanm ve src de
hz yapm aktan korkan biri yerine ara kullanan kii olarak
dnlm em itir). H erkesin hayranlk duyduu kusursuz
birer m odele benzeyen upuzun kaportai yar arabalarnn
aslnda ulam sanatndaki gelim elerden ok arzu lan y a n
sttklar sylenem ez mi?
Belki de insan btn dnyay bu bilinalt sylevleriy
le doldurup, tarmaya; h atta bu yntem le dnyann iinde
bulunduu gelim e srecini durdurm aya alm aktadr. Bu
bak as dorultusunda olabildiince ayrntl dnceler
retilm esi gerekir. Bir trl tatm in edilem eyen arzulara ben
zetilen bu salksz u nsu rlar nesnel bir yapsal dzene oran
la kout ilevler, kom pleksler, gereksiz m asraflar eklinde
deil; kesinlikle ilevsel bozukluklar, eksiklikler, gariplikler
olarak nitelendirilebilir. B u noktada btn bir uygarlk ger
ek bir yapsal devrim e srtn dnyor ve btn bunlar bir
kaza olarak nitelendirilem iyorsa -b u durum da ilevsel bolluk
m asalnn arkasna saklanan (kiisel dzeye ulatrlm bir
bollu k) insann, bu m asalla, aslnda saplantsal bir boyuta
ulatrd kendi im gesinden kap kurtulm aya alp, a
lm ad; dolaysyla da dnyann giderek daha ilevsel bir
y e r haline getirilm esinden ok, ilevsizletirilm csine alp
alm ad sorulabilir. Son u olarak, insann, gelim eleri
m an tk d b ir gelim e s reci tarafndan du rdurulm u nes
nelerden oluan bir dnyaya zg ilev bozukluklarnn bir
paras olm aya alt sylenem ez mi?

162 Nesneler Sistemi

Az nce nesnenin belirleyici bir zellii gibi gr n en z

nel/kiisel boyutun burada n plana kt, baka b ir deyile,
bu zellikle, E. Dichter ve L. M um fordun szn ettikleri bi
linli toplum sal y a da psikolojik elikilerden ok bilinaltna
zg elikilerde karlald sylenebilir. G ndelik yaam
da yararlandm z teknoloji, daha basit bir ifadeyle nesne
tketimi insan rahatlatm akta ve dsel zm ler retm esi
ni salam aktadr. Teknolojinin, insanlar ve dnya arasnda
etkili bir araclk grevi yapabilm esi ok zordur. B u n a kar
n teknolojik dzen ve bireysel gereksinim ler dzenine ksa
devre yaptran, yani her iki sistem in de enerjilerini tketen
bir ksa devreye benzeyen nesneler sistem ini zihinsel olarak
her trl elikinin m erkezine yerletirebilm ek ok kolaydr.
Ortaya kacak byle bir nesneler sistem inin hatal bir siste
me benzem esi hi de artc olm ayacaktr. Baka bir deyile
bu yapsal bozukluk biim sel bir zm e benzeyen nesneler
sistem ine ait elikilerin bir yansm asndan baka bir ey
deildir. u ya da bu bireysel y a da kolektif atm alarda bir
mazeret olarak kullanlan nesneler sisteminin bu atm alar
yadsm aktan baka aresi yoktur.
Burada hangi atm alar sorusuyla birlikte, bu atm a
larn asl neyi gizlem ek iin kullanldklarnn da aklanm as
gerekir. nsanlar tm geleceklerini bir tehdit ve yazg gibi al
gladklar d dnyaya ait doal enerjiler ve i dnyalarna
ait libidinal enerjinin evcilletirilm esi stne oturtm u gibi
dirler. Nesneler sistem inin rettii bilinalt ekonom isi sanki
etkili bir ara kullanlarak libidonun davranlar dzeyinde
yanstlm as ve evcilletirilm esine (denetim altna alnm a
sna) ynelik bir dzenee benzem ektedir. B urada ikili bir
kr dzeninden sz edilebilir: Bunlardan birincisi doann
egemenlik altna alnmas dieriyse m al retimi stne otur
tulmutur. Ne var ki bu parm ak srtan ekonom i insanlar
asndan ikili bir risk srecini de beraberinde tam aktadr.
Birincisi, Teknolojik dzenin cinsellii yadsm a ve dlam a
riski; kincisi, Bu teknolojik dzene zg evrim sel geliim
srecinin o tartm al enerji tarafndan aksatlm as. Burada
iinden klm as olanaksz bir elikiyle, kronik bir yetersiz
liin tm unsurlar vardr; baka bir deyile gncel nesneler

Gadget'lar ve Robotlar... 163

sistem inin ileyi biim i bu gerilem e sreci kon u su nda her

zam an iin bir karlkl rza olasln ierebilecei gibi; cin
selliin. hi durm adan yin elen m e yntem iyle ortadan kald
rlm as gibi cazip bir dnce ve teknolojik dzenin farknda
olm adan kendini yok edecek sona doru ilerlem eyi s rd r
m esini de iermektedir.
l m anlam na gelecek bir durm adan yinelenm e st
n e oturan teknolojik dzenin uygulam ada ilevlerini yitiren,
bozulm aya y z tutan bir sistem e benzemesini engelleyecek
belli bir dinam izm e sahip old u u sylenebilir. inde yaad
m z nesneler sistem inde bu lm e biiminin ilk belirtileriyle
karlam akla birlikte bu sistem sanki gelim e olanaklarn
elinden karmamaya alrken bir yandan da ilevlerini yi
tirmekten korkmaktadr.

C insellik konusunda duyulan kaygy ortadan kaldra

bilecek bir zm olarak sunulan lm adl bu ilevlerini
yitirm e denem esi, teknolojik dzenin dna km am a kou
luyla, kim i zam an ok d ah a arpc ve beklenm edik biim lere
brnm ektedir. Bu durum da, ilevlerini yitirm e denem esi,
gerekten de teknolojik d zeni oluturan insan ortadan kal
drm aya ynelik trajik bir srece dnm ektedir. Yazgya bir
son verm ekle grevlendirilen teknolojik dzeni kendisinden
kurtulm ann olanaksz old u u bir srece dntrm e abas,
Freu dun betim ledii bir srece benzem ektedir. F reu da g re,
bask altna alnan enerji, b t n savunm a m ekanizm alarn
bask altnda tutan ve ileyilerini bozan bir s re aracly
la yeniden ortaya km aktadr. levlerini yitirm e srecinden
kaynaklanan yavaln yol at rahatlam a duygusunun
tersine, trajik sre, cinsellik ve ben arasndaki atm ann
ani bir zm e kavuturulm asndan kaynaklanan korkuyu
tem sil etmektedir. H issedilen bu youn korkunun nedeni,
teknolojik nesneler ad altnda, dnyann egem enlik altna
alnm asnn sim geleri olm aya m ahkm edilm i enerjilerin
ortaya km asdr. Ekonom ik retim dzeninin yan stt bir
ey varsa o da yazgya b ir son verebilecei ve onu kkrtabi
lecei dnlen bu elikili postulatlardr. nk ad geen
ekonom ik retim dzeni hi durm adan retm ekle birlikte;
bu n lar ilevini yitirm i, hzla eskiyip yok olm aya m ahkm,

164 Nesneler Sistemi

dayanksz nesnelerdir. B aka bir deyile ekonom ik retim

dzeni bir yandan bu nesneleri retirken; dier yan dan da
yok olm alarn salam aya alm aktadr.
Burada alt izilm esi gereken bir nokta varsa o da tra
jik olan dayankszlk ya da lm deil; bu dayankszln
ve bu lm n ekiciliidir. Nesne bizi d krklna u rat
t zam an sinirlenm em iz ya da um utsuzlua kaplm am z
bir anlam da bu ekim gcnn gerekten etkili olduunu
gsterm ektedir. Robota isyan ve yok etm eyle ilgili hayaller
de yanstlm aya allan da yin e ayn uursuz ve rkt
c honutluk duygusudur. B urada nesnenin intikam ald
sylenebilir. Bir anlam da isyan eden nesne ba olabilecek en
kt ekilde kiisellem ektedir. Nesnenin isyankrl bizi
ok edip, artm akla birlikte ksa bir sre sonra bu bakal
dr biim ine kar, yazgya boyun eercesine boyun em eye
baladm z ve bunun holandm z o dayankszln bir
sonucu olduunu da kabu l etm em iz gerekm ektedir. Tekn o
lojik bir sorun bam z artrken, arka arkaya gelen bir sr
teknolojik sorunla karlatm zda bayram, dn yap ab i
liyoruz. Bir testinin atlam as canmz skarken, krlp yok
olmas houm uza gidebiliyor. Sorunlu bir nesnenin alglan
biiminde de sorunlarla karlalm aktadr. N e s n e bir y a n
dan rahatlamamz engellerken dier ya n d a n hi durm adan
kafamzda rettiimiz ve doyurucu bir yant bek leyen sorunu7i somut bir grnm e sahip olmasn salamaktadr. Bir

yandan akm an bir ie yaram as beklenirken d ier yandan

sanki alm am as, bir ie yaram am as arzulanm aktadr (E.
Dichter, s. 91). B ira n iin zihnim izde hibir zam an bozulm a
yacak bir nesne canlandralm ve bunun yukarda szn
etm i olduum uz kendi kendim izi sorgulam a srecinde nasl
bir d krklna yol aacan dnelim. Sonu olarak
hataszlk insan her zam an korkutan bir ey olm utur. H i
bir eksii, kusuru olm ayan bir dnya yazgnn vc dolaysyla
cinselliin sona erdii bir dnya olm ak durum undadr. Bu
yzden yazgnn yeniden canlandrlm asn salayacak en
kk bir baar hatta b ir baarszlk, lm y a d a y o k olu
anlam na gelecek bir yazgnn yeniden ortaya km as bile
insann ok byk bir k e y if alm asna neden olm aktadr, zira

Gadget'lar ve Robotlar... 165

oluan bu atlak sayesinde, cinsellik, bir anlna bile olsa

saldrgan bir g grnm ne (bu koullar altnda baka
trl olm as olanaksz grnyor) brnerek yen iden ya
am a dnebilmektedir. Sorunun tem elinde yatan elikinin
zm d e ancak elikili olabilir, zaten bundan baka bir
seenek de yoktu r . 13
Am erikan m odelinden yola karak az ok biim lendirebildiim iz teknolojik uygarlm z hem salam yapl hem
de dayanksz bir d n yaya benzem ektedir. Nesneler sistemi,
dzenli bir hale getirilm i bu dayankszlk, arabu k eskiyip
bozulm a, giderek ksalan retim aralklan ve geriye dn
lerin som ut bir karlna benzem ektedir. B urada doyum ve
d krklndan; bireysel ve toplumsal ilikileri tehdit eden
gerek atm alarn anlalm az bir ekilde devred brakl
d sistem li bir dnyadan sz ediyoruz. Tketim toplum uyla
birlikte tarihte ilk kez rgtlenm i, tersine evrilm esi olanak
sz, doyum noktasn ap gem i ve yerine nesnelerden baka
b ir ey koym ann olanaksz olduu bir sistem le btnlem i
bilinli bir toplumsal giriim le kar karya bulunduum uzu
syleyebiliriz. Bu sistem yaam n hemen her alann da kar
lkl etkileim iinde old u k lan aka belli olan doal gler,
gereksinim ler ve teknolojilerin yerini alm aya alm aktadr.
N esnelerin bilinli, dayatlan ve herkes tarafndan kabul g
ren lm oranlar bu sistem in temel itici gcdr. Bu, bir
toplum un kendi lm n, nesneler ve belli bedensel hare-

,3Pragl renci masal tam da bunu anlatmaktadr. rencinin

aynadan yansyan grnts aynadan dar karak onun so
mut bir ikizine dnr ve onun (eytanla yapt anlamaya
dayanarak) peini brakmaz. Aynada yansyan imgesini yitiren
ve kendi ikizine dnmesine neden olan kahramanmz bu imge
tarafndan taciz edilir. Gnn birinde renci, balang sahne
sinde olduu gibi kendisiyle ayna arasnda durmakta olan bu
ikize ate ederek onu ldrr ama asl ldrd kii kendisidir;
nk bu ikiz asln gereklikten ekip almtr. Dolaysyla bu
durumda ikizin ldrd kiinin gereklikten kopard renci
olduu grlmektedir. Bununla birlikte son nefesini vermeden
nce renci kendi imgesinin knk ayna paralarndan yeniden
yansdn grmektedir.

166 Nesneler Sistemi

ketleri dzenli bir ekilde yok etm eye, byk bir cokuyla
ortadan kaldrm aya dntrerek, kutlad devasa bir
happeningG, benzem ektedir . 14 Bir kez daha burada teknolo
j i stne oturtulm u bir toplu m un tutulduu bir ocukluk
hastalndan sz edildii ve bym eden kaynaklanan bu
skntlarn, mevcut toplum sal yaplarn (kapitalist retim
dzeni) ilevlerini yitirm elerinden kaynakland d nebi
lir. Byle bir durum da sistem zaten ok uzun vadede alp
geilebilir. Eer burada toplum sal bir smr dzenine hiz
m et eden anarik bir retim anlayndan baka bir eyden;
tam am yla bireysel olm akla birlikte kolektif boyu tlara ulaan
ve giderek byyen daha derin atm alardan sz ediliyorsa
o zam an sonsuza dek e ffa f bir dzene sahip olam ayaca
m z da unutm am ak durum undayz. Sonu olarak burada
kendine bir yeryz cenneti kurm a vaadinde bulunm u bir
toplum a zg bym e sanclarndan m yoksa zlm esi
olanaksz atm alar karsnda planlanm bir gerilem e s
recinden mi sz edilm ektedir? Bunun ad anarik bir retim
dzeni m idir yoksa bir lm igds m? Bir uygarln
ivisinin km asna yol aan ey nedir sorusu halen yantn
beklem ektedir?

14 E. Morinden yola karak bunu tketime zg bir nihilizm olarak

adlandrabiliriz.

(D)
NESNELER VE TKETM STNE
OTURTULMU SOSYO-DEOLOJK BR SSTEM

I. MODELLER VE SERLER

SANAYLEME NCESNE AT NESNE VE SINA MODEL

M odern nesneye bir stat kazandran ey MODEL/SERt

kartldr. Bir bakm a bu her zam an byle olm utur. Top
lu m da belli ayrcalklara sahip bir aznlk sayesinde art arda
ortaya kan stiller her zam an yerel zanaatkarlarn rettik
leri zm ler, yntem ler, tecrbeleri daha sonradan yaygn
latrdklar bir deney alan olarak kullanlm tr. Bununla
birlikte sanayilem e ncesinde bir model** ya da "seriden
sz edebilm ek kolay deildir. Eer sanayilem e dnem i n
cesinde btn nesneler az ok birbirlerine benziyorsa bu
nun nedeni retim biim lerinin el becerisine dayal olm as,
daha geni kapsaml ilevlere sahip olmalar, biim leri kap
sayan kltrel yelpazenin d a h a snrl olm asdr (nceki ya
da kendi dlarnda kalan kltrleri nadiren referans olarak
alm aktadrlar). te yandan stil sahibi nesneler ile kullanm
deeriyle snrl yerel retim arasndaki kopukluk olduka
belirgindir. Gnm zde iftlik evlerine ait eski m asalarn
kltrel bir deeri vardr. O ysa bundan en fazla otuz yl n
cesine kadar bu m asalar yaln zca bir kullanm deerine sa
hipti. XVIII. yzylda 'XV. Louis stili bir m asa ile bir kyl
nn kulland masa arasnda herhangi bir iliki kurabilm ek
sz konusu deildir. ki ayr dzene ait bu m asalar arasnda
ait olduklar snflarn insanlar arasndaki kadar byk bir
uurum olup bu uurum u ortadan kaldrabilecek bir klt
rel sistem yoktu r .1 Bu du rum da XIII. Louis stili m asann bir
1 Bununla birlikte nesne snflan arasndaki farkn toplumsal snf
lar arasndaki fark kadar keskin olamayaca ortadadr. Toplumu
oluturan eitli katmanlar dzeyinde karlalan mutlak hiye
rarik aynm, nesne dzeyindeki kullanm benzerlii nedeniyle

170 Nesneler Sistemi

model, onun taklidi olan saysz m asa ve koltuun d a ondan

tretilmi bir seri oluturduklar sylenem ez .2 Zanaat d
zeyindeki teknolojilerin yaygnlam a olasl ok snrlyken,
el em einin deeri ok deiebilm ektedir; baka b ir deyile
m odelin stnl hibir ekilde tartam am aktadr. Bu
rada szcn m odern anlam ndaki modelden yola klarak
retilm i bir seriden sz edebilm ek olanakszdr. Nesnelere
bir stat kazandran ey toplum sal dzendir, rn e in , bir
insan y a soyludur y a da deildir. Soylu kii, ayn zelliklere
sahip toplum sal bir kesim e ait ayrcalkl bir varlk deildir;
soyluluk onun dierlerinden ayrt edilebilm esi iin bahedil
mi bir ltuftur. Her yerde karlalan bu kavram sallatrmann nesneler dzeyindeki edeerlisine biz stil diyoruz.
Sanayileme ncesinde ve bugn karmza kan "stil sa
hibi nesneler arasndaki fark olduka nemlidir. Biimsel kar
tln tesine geildiinde, inde yaamakta olduum uz a
da dzende model ve seri arasndaki gerek ilikilerin ortaya
kmas ancak bu fark sayesinde mmkn olabilmektedir.
Toplum un ok byk bir blm nn biim sel ve psi
kolojik adan, gerekten de kk bir aznlk iin retilm i
modellere yknen seri halinde retilm i nesneleri satn
ald sylenebilir. Byle bir gzlem e dayanarak bu iki ke
simden yalnzca birinin gerek dierlerinin taklitlere sahip
olduunu syleyerek sorunu basit bir ekilde zm eye kalk
anlar vardr. Baka bir deyile bunlar, birinin gerek die
rinin taklit olduunu syleyebilm ek am acyla m odel ve seriyi
birbirlerinden ayrm aya alm aktadrlar. G erekten para
edenlerin m odeller olduunu sylem ek gndelik yaam da
kullandm z seri halinde retilm i nesnelerin yok saylm a
larna yol aam ayaca gibi; ok kk bir aznla seslendii
iin toplumsal gerekliin dnda kalyor gibi grnen m o
deller evreninin de dsel olduu sylenemez. G nm zde

daha lmh bir grnm arz etmektedir; zira toplumsal basamak

larn her aamasnda bir masa hep ayn birincil ileve sahiptir.
2 II. Henri stili bir bfenin ok ksa bir sre ncc seri halinde reti
len bir mobilyaya dntrlmesi, sanayilemi kltrel nesneninkinden ok farkl bir ekilde olmutur.

Modeller ve Seriler *171

bu m odelleri yayan haber ve kitle iletiim sistem i araclyla

ortaya yaln zca bir nesne dolanm dzeni deil, ayn zam an
da sanayilem e dnem indeki stil ile sanayilem e ncesinde
b ir stnlk gstergesi gibi grlen stil arasnda radikal
b ir fark olduunu gsteren, bir d e psikolojik dolanm d
zeni de kmtr. Dubonbois m arka ceviz aacndan bir oda
takm ya da ayn seriden birka elektrikli ev aleti satn alan
ve bunu bir dn gerekletirilm esi, bir toplum sal basam ak
atlam a arac gibi gre biri aslnda basn, sinem a, televizyon
kanalyla, piyasada u yu m lu , ilevsel dekorasyon see
nekleri bulunduunun farkn d a olan biridir. Bu kii hi ku
ku suz yeterli m iktarda paraya sahip olam ad dncesiyle
bu nesnelerin kendisinin ulaam ayaca bir lks ve saygnlk
d nyasna ait olduklarn dnebilir; oysa gnm zde hi
bir hukuki snfsal stat, hibir hukuki toplum sal stnlk
onu artk bu dnyadan ayram am aktadr. Psikolojik adan
bu ok nem lidir, nk k ii ok arzulad nesnelere maddi
olanakszlklar nedeniyle sahip olam asa da sahip olduu seri
im alat rn nesnenin dorudan ya da dolayl bir ekilde
hep belli bir m odele benzem esini ister.
Buna karn m odeller artk belli bir kastn 3 tekelinde ol
m adklarndan snai retim araclyla seriler halinde btn
toplu m a sunulm aktadrlar. Bu m obilyalar (stil sahibi bir
m obilyada asla sz konusu olam ayacak zelliklerden saylan)
ilevsel ve herkes tarafndan ulalabilir nesneler olarak
sunulm aktadrlar. Bylelikle herkes, olabilecek en m tevaz
nesne araclyla m odeller dnyasnn bir paras olabilm e
hakkn elde edebilm ektedir. Gnm zde yalnzca m odel ve
seri olarak nitelendirilebilecek eylerin says giderek azal
m aktadr. Artk m odelden y o la klarak retilen serilerle,
serilerden yola klarak retilen m odelleri snrlandrabilm ek neredeyse olanakszdr. te yandan retim aam asnda
nesnenin tm toplum sal kesim lere uygun zellikler tamas
salanm aktadr. M odeller v e seriler arasndaki bu al veri
g n delik yaam n ayrlm az bir parasna dnm olup

3 Ancak yine de snfsal statlerini yitirmezler (sonraki sayfalara

bkz).

172 Nesneler Sistemi

ulalabilen ve ulalam ayan nesneler olarak ikiye aynlm

durum dadrlar. Seriler rnek aldklan m odellere benzerken;
modelin rnek ald serinin tam tersine modelin sahip ol
duu btn zellikleri tam adnn alt izilm ekte, bu zel
likler yadsnm akta, serinin m odelden daha iyi olm ad gs
terilmeye allm aktadr. Tm toplum u etkisi altna alan ve
hi durm adan seri im alat rn nesneleri model olm aya ve
m odeli de serilem eye iten bu akm ; bu dur du rak tanm a
yan deiim sreci, bizim toplum um uza zg ideolojinin ta
kendisidir.

KSELLETRLM" NESNE

Model/seri em asnn uygulam ada tm nesne kategorilerini

kapsam adn anlam ak zo r deildir. Fath m arka hazr giysi
y a da Faccl-Vega/2CV m arka otomobil rneklerinde bu du
rum aka ortaya km aktadr. Buna karlk ilevsel adan
giderek daha spesifik zelliklerle donatlan nesne kategorileri
dzeyinde durum bu kadar ak ve seik deildir. rnein,
General Motors m arka b ir Frigidaire (buzdolab m odeli) ile
bir Frigeco y a d a deiik m arkalara ait iki televizyon arasn
daki farklar ok belirgin deildir. Kahve deirm eni gibi k
k ev aletleri dzeyindeyse model kavram yla tip* kavram
birbirlerine karm a eilim indedir, zira nesnenin ilevsel bo
yutu stat farkllklarnn nne gem ekte ve bu farkllklar
sonuta paral tketici iin snrl saydaki lks m odel; belli
bir alm gcnn tesine geem eyen byk tketici kitlesi
iinse standart/seri model ayrm iinde eriyip gitm ektedir
(model kavram ancak bu noktaya kadar direnebilm ektedir).
Bu rneklerin tersi saylabilecek m akinelerden oluan ko
lektif nesnelere bakacak olursak yalnzca bir m akine olarak
nitelendirilebilecek bir nesnenin her zam an lks bir versiyo
nunun retilem edii grlecektir. Dnyada baka bir rnei
bulunm ayan iki dev silindirli hadde m akinesi ortaya kt
ilk gnden itibaren bir seri im alat rn olup, bu nu n lks
bir versiyonu olamaz. Bir makine dierinden daha m odern
olabilir, ancak bu, onun bir m odel olarak algland, onu o

Modeller ve Seriler 173

kadar dayankl olm ayan dierlerininse seri im alat rn

m akineler olduklar anlam na gelmez. Byle bir ey olabil
m esi iin bu m akinenin becerilerine sahip ayn tipte baka
m akineler im al etmek, baka bir deyile bu ilk m akineden
y o la karak model zellii tayan bir seri olu tu rm ak gere
kir. Burada stne psikolojik bir sre oturtulm asn sala
yabilecek bilinli bir ekilde retilm i bir farkllklar yelpa
zesin den sz edilem ez. Salt ilev asndan bakldndaysa,
deikenler stne oturan bir kom binatuar olm adndan
m odellerden de sz edilem em ektedir .4
O halde model ve seriyi kapsayan psik o-sosyolojik sre
d e v re y e nesnenin birincil ilevi d zeyin d e deil; ikinci ilev
olarak nitelendirilebilecek kiiselletirilmi ilev dzeyinde
girmektedir. Baka bir deyile bir yandan bireysel talebi kar

layan; dier yandan asln d a kltrel sistem olarak adland

rlm as gereken bir farkllklar sistem i stne oturm aktadr.

SEEN EKLER DNYASI

T ketim dnyasnda hibir nesnenin pazarlam as tek bir

eit zerinden yaplm az. Buna karn sahip olm ak istedi
in iz nesneyi satn alabilm e olanandan yoksun brakla
bilirsiniz. Sanayi toplum unda fikriniz sorulm adan size ta
n nm olan bir hak varsa o da kolektif bir l tu f ve biimsel
b ir zgrlk gstergesi eklinde sunulan sem e hakkdr.
^Kiiselletirm e 5 denilen ey de zaten bu seim yapabilm e
olanann tannm asna baldr. Tketici, kendisine ok sa
4 Sanat eserinin de artk model ve seri sreciyle bir ilikisi kalma
mtr. Makine konusunda sylenenler gnmzde sanat eseri
iin de gcerlidir; baka bir deyile makine u ya da bu ilevi yeri
ne getirir veya getirmezken, sanat eserinin asl ya da sahte oldu
u sylenmektedir. Bu kategoriler arasnda kurald bir farkllk
yoktur. Model-seri sreci yalnzca 2el ve kiiselletirilmi nesne
dzeyinde (yoksa eser dzeyinde deil) devreye girmektedir.
5 Tek bir tipten (aratan) sz edilen bir yerde (tek bir araba tipinin
retildii Dou Almanya rnei gibi), bunun tketim toplumu
dzeni ncesine ait bir ktlk gstergesi olduu sylenebilir. stis
nasz her toplum bu aamann geici olduunu dnmektedir.

174 Nesneler Sistemi

yda seenek sunu mas durum unda yalnzca alm as gerekeni

alm akla yetinm em ekte ve satn alm a eyleminin tesine geen
kiisel bir tavr sergilem ektedir. Zaten bize sunulan seenek
ler karsnda artk sem em e ve yalnzca iim ize yarayan bir
nesne satn alm a olaslndan m ahrum braklm durum
dayz. Gnm zde neredeyse hibir nesne a rtk yalnzca
kullanm am acyla sata sunulm am aktadr. Sem e zgrl
bizi ister istem ez kltrel bir sistem in iinde y e r alm aya
itmektedir. Oysa bu bir aldatm acadan baka bir ey deildir;
baka bir deyile seim yapm ay bir zgrlk biim i olarak
alglam am zn nedeni dayatlm bir sre olarak hissetm e
mem iz ve genelde toplum un kendini bu sre araclyla da
yatm asdr. u araba yerin e bu arabay sem ekle iin iine
bir m iktar kiisellik katm olabilirsiniz, ancak burada asl
nemli olan nokta bizi ekonom ik bir dzene boyun em eye
mecbur eden sem e eylemidir. Kendinizi dierlerinden farkl
klmak am acyla u ya d a bu nesneyi sem eniz bal bana
bir toplumsal hizm ettir (Stuart Mili). Toplum nesne saysn
oaltarak sizi onlar arasnda bir seim yapm aya zorlar ve
bylelikle kendi asndan her zam an bir tehlike arz etmi
olan kiisel talebi etkisiz hale getirir. Bu ereveden bakld
nda, kiiselletirm e kavram nn reklam larda b ir gereke
olarak kullanlm aktan ok daha nem li, kiilerin kendisiyle
daha iyi bir ekilde btnlem esini salayabilm ek am acyla
nesne ve inanlar kiiselletiren bir toplum a zg temel bir
ideolojik kavram olduu sylenebilir .6

KURALOlt ( MARJNAL) FARK ZERNE

Her nesneye bir seim sonucunda sahip olunduu gerein

den hareketle tem elde hibir nesnenin kendini seri imalat
rn bir nesne olarak deil, bir m odel olarak su nduu gibi
bir sonuca ulalabilir. E n nem siz bir nesne bile bu sistem
de dierlerinden renk, aksesuar, ayrnt dzeyinde farkl ol
m aya alacaktr. Bu farkn ona zg bir ey olduunun alt
izilm eye allacaktr, rn ein :
6 leride bu sisteme dneceiz.

Modeller ve Seriler * 175

Bu p sepeti kesinlikle orijinaldir, nk G ilac Decor

onu sizin iin iek desenleriyle bezemitir .
Bu buzdolab bir devrim yaratacak, nk buzluk b
lm ne yeni bir raf ve tereya koym a blm ne de b ir stc
yerletirilm itir.
Bu altgen biim li, anti-m anyetik elektrikli tra aleti en
son teknolojinin rndr .
Aslnda Riesm anm deyim iyle bu kurald ya da nem
senm eyecek trden bir farkllktr. Gerekte snai nesne tek
nolojiye ayak uydurm u bir nesne olduundan an cak ok
nem siz aynntlar dzeyinde kiiselletirilebilir, rn ein ,
arabalar kiiselletirm ek isteyen bir reticinin seri imalat
rn asi ve motoru alm as, aracn d hatlarnda belli de
iiklikler yapm as y a da baz aksesuarlar eklem esi yeten i
dir. Deitirilm esi olanaksz baz temel teknolojik zelliklere
sahip bir nesne olarak otom obil kiiselletirilem ez; olsa olsa
nem siz baz ksm lar kiiselletirilebilir.
Doal olarak, nesne kiiselletirilm eye alldka sahip
olduu temel zellikler de giderek dsal zorlam alara boyun
em ek durum unda kalm aktadr. rnein, d kaporta ze
rindeki aksesuar says artm akta, aracn d hatlar teknik
izim norm larna zg uyum ve rahatlk anlayna ters
dm eye balam aktadr. D olaysyla kurald fark, yalnz
ca kurald kalm akla yetinm eyip ayn zam anda teknolojik
varln zne de kar gelm ektedir. Aracn kiiselletirilm esi
ilevsel adan ona yaln zca bir art deer deil, ayn zam an
da bir asalak deer y klen m esi demektir. Sanayilem i bir
sistem de kiiselletirilm eye allan bir nesnenin teknolojik
adan o balamda sahip olduu yapsna en uygun teknik
zelliklerden bazlarn yitirm em esi olanakszdr. Ancak bu
rad a sorum luluun en by tketimi artrabilm ek ama
cyla nem siz ayrntlar zerinde hi dnm eden oynayan
retim dzenine dm ektedir.
Bylece tekli y a d a ikili krk iki renk kom binezonu KEN
D A rianenz belirlem enizi salar. Ara sat bayiliinde
arabayla birlikte isterseniz ok am a ok zel ja n t kapan
d a satn alabilirsiniz. Zira herkesin bildii gibi bu ok zel
farkllklar sonradan snai retim dzeni tarafndan elden

176 Nesneler Sistemi

geirilerek seriler halinde imal edilm ektedir. Bir m odann or

taya kmasna yol aan e y de zaten ikinci aa m a olarak
nitelendirilebilecek bu seri imalat srecidir . yleyse her e

yin m odelletirildii bir yerde artk m odelden sz edilem ez.

Ancak art arda piyasaya srlen snrl sayda im al edilm i
nesne serilerinin giderek ok daha nem siz ve zel farkllkla
ra sahip daha a z sayda im al edilen serilere doru ynlendii
sylenebilir. Gnm zde artk hibir deere sahip olm ayan
seri imalat rn nesnelerle m utlak modellerin kategorik bir
karlatrm as yaplam az; eer bu dnce doru olm asayd
bugn psikolojik bir seim yapabilm e ans hatta bir kltrel
sistemin varlndan bile sz edilem ezdi. En azndan genel
anlam da m odern sanayi toplum uyla btnlem eyi baarm
bir kltrel sistem den sz edilemezdi.

HAYAL RN MODELLER

Bu kiiselletirm e ve btnlem e sistem i nasl devreye gir

mektedir? Daha nce bu srecin, m odeli sahiplenip seri im a
lat rn nesneyi inkr eden zgn farkllkla baladn
ve bu farklln nesnel adan hibir nem e sahip olm adn
gstermitik. Bu farkllk ounlukla teknik bir yetersizlii
gizlem ektedir .7 stelik bu daha ok varla yok aras bir farkl
lktr. Byle olduu halde nesneyi dierlerinden ayran, dee
rini artran bir zellik, sanki byk bir farkllk gibi alglan
maktadr. y le y s e her nesne kategorisinde somut m odellere
gerek yoktur, zaten kimi nesne kategorilerinin hi m odelleri
olmamtr. Baka bir deyile her zam an olumlu b ir ekilde
deerlendirilen kk ayrntlar serinin rekabet am al olas
bir m odellem e arzusu duym as iin yeterli olabilm ektedir.
Seriyi gdm leyen ve btnlem e m ekanizm asn altran
g kurald farkllklardr.
Model ve serinin sistem atik bir kartl ifade eden iki

7 Bkz. Gadgetlar ve Robotlarn Yer Ald Baakalam ve levini

Yitirmi Bir Sistem isimli blm ve ayn blm iinde seri nesne
lerinin teknik adan niteliksizletirilmesi.

Modeller ve Seriler 177

terim olarak alglanm as doru deildir; zira m odel d ah a ok

kitle kavram nn blmesi, snflandrp, oaltm as sonucu n
d a seriye dnen bir ze benzem ektedir. Model, daha sonra
kendisine benzeterek seri halinde retilip para etm esini sa
layaca nesneye oranla d a h a som ut, daha deerli b ir ey
dir. M odel/seri kartl ou kez s kaybna u rayan stn
niteliklere sahip enerji biim lerinde grlen bir tr entropik
srece gnderm ektedir. A slnda hep seriden hareketle m ode
le ulam as gereken tm evarm c yaklam yerin e m odelden
y o la kan bu tm dengelim ci kavram sallatrm ann yaanan
gerekliin alglanm asn gletirdii grlm ektedir. Bu s
re taham m l edilm esi g bir aalanm adan ok b ir zlemi
ifade eder gibidir.
G erei sylem ek gerekirse serinin her parasnda m o
delle karlatm z sylenebilir. Model, bir nesnenin die
rinden aynlm asn salayan en kk zg n farkllktr.
Koleksiyon olaynda da ayn srele karlamtk. Kolek
siyon a ait her para tad greli farkllk sayesinde ksa
b ir sreliine bile olsa ayncalkl bir yere -m o d e l grevi y a p
m a k - sahip olm aktadr. Koleksiyon paralar arasn daki bu
grece farkllklar birbirleriyle yaplan karlatrm alar sonu
cu nda mutlak farkllklara dnrken aslnda bu Mutlak
farkllk dncesinin ya ln zca Modelden kaynaklanabilecei
grlm ektedir. Bir model y a vardr y a da yoktur. O rtada bir
Facel-Vega olm akla birlikte deiik renkteki kaportalar ya da
silin dir hacim leri sonuta yaln zca zihinde canlandrlan bir
Facel-Vegaya gnderm e yapm aktadrlar. y le y s e m od el ke
sinlikle zihinsel bir e y olm ak zorundadr. Bu sayede model
her trl grece farklln iinde yer alabilm ekte ve serinin
t m paralanyla btnleebilm ektedir. rnein b ir FacelV eg a nn direksiyonuna oturduktan sonra bir baka aracn
sizin istekleriniz dorultusunda kiiselletirilm i olm asn
dan zevk alabilmeniz kesinlikle sz konusu deildir. Buna
karn ara, bir anlam da herkesi kendisine hayran brakp,
sahiplenm e arzusu uyandrarak (ideal ara) Facel-Vega zel
liklerine sahip olm ayan aralardan sz edilirken bir tr re
ferans olarak kullanlm akta, etkileyici bir rn ek olarak su
nulm aktadr. Modelin gls, gsz yoktu r; zira model

178 Nesneler Sistemi

zihinsel dzeyde tm greli farkllklar ieren genel bir im

gedir. Modelin bir bylem e gcne sahip olm asnn nedeni
serinin bir paras olduu halde nem siz ayrntlar sayesinde
her bir parann dierini yadsyabilm esi, srekli yenilenm e
leri, her adan birbirleriyle karlatrlm alar ve birbirlerine
kartrlm alardr. Her para biim sel olarak dierinden bu
ekilde ayrlabilm ektedir. Serinin gelim e sreci tam am yla
modele balanm akta ve on u n tarafndan belirlenm ektedir.
Kiiselletirm e srecinin m antken kabul edilm esini
salayan ey m odelin kesinlikle zihinsel bir ey olm asdr.
Kiisel bilincin bir nesne tarafndan yanstlabileceini d
nm ek sam a bir eydir; zira her bilinli varlk farkldr,
dolaysyla farkllk kesinlikle zgn bir eye ( M odele) gn
derme yaparken, gerek gsterilene gnderm e yaplm asn
da salar. Bu gsterilen dah a nce koleksiyoncu konusunda
gsterm i olduum uz gibi kesinlikle farkl bir kullanc, bir
alcdr. Burada tu h a f olan ey herkesin kafasnda y e r etmi,
yarm yam alak bir dnce dorultusunda kendini dierle
rinden kesinlikle farkl biri olarak grm esidir. B u n a karn
farkl serilerden yola klarak kendini hep dierlerinden
farkl grm e/gsterm e alkanl sayesinde m odel d nce
sinin herkesin belleinde y e r ettii grlm ektedir. Kiiselle
tirme ve btnlem e sreleri birbirlerinden ayrlam az. Bu
sistemin gerekletirebildii bir mucizedir.

MODELDEN SERYE
TEKNK YETERSZLK

Bir seriye ait nesnenin kendini bir model olarak sunm asn
v e grm esini salayan farkllklar adl biim sel oyunu zm
ledikten sonra, sra m odelin seriden ayrlm asn salayan
gerek farkllklar zm lem eye gelm itir. nk farkllk
lar deerlendirm e konusunda zihinsel m odelden yola kan
ve aadan yukar giden bir izgi izleyen sistem, kitlesel
dzeyde, gerek m odele oranla yaps bozulan ve niteliklerini
yitiren seri im alat rn nesneyle ilgili kart gereklii dc
hi kukusuz gizlem ektedir.

Modeller ve Seriler *179

Seri im alat rn bir nesnenin kesinlikle sah ip olm a

s gereken bir zellik va rsa o da teknik nitelik v e dayank
llktr. Kiiselletirm e konu su nda boyun eilen koullar,
retim inkilerle birleerek, aksesuarn, yalnzca kullanm
deeri aleyhine gelim e gsterip, oalm asn salam aktadr.
T m yenilikler ve m odalar nesneyi daha dayanksz v e ksa
m rl klm aya alm aktadrlar. Packard bunun b ir taktik
olduuna srarla dikkat ekm ektedir ( a.g.e ., s. 63): B ir nes
nenin yaam sresi bilinli bir ekilde ksaltlabilir; rnein,
ilevine m dahale edilerek (teknolojik adan d ah a stn bir
benzeri retilerek -o arada bunun teknolojik bir gelim e ol
duu sylenecektir); niteliine mdahale edilerek, y a n i belli
b ir sre sonra, ki bu sre olduka ksadr, bozulm as ya da
ypranm as salanarak; ilevsel adan sapasalam olsa da
biim ine m dahale edilerek, yan i bilinli bir ekilde dem ode
edilip tketicinin ilgisi yenilere ynlendirilerek nesnenin bir
kenara atlm as salanabilir..."
Bu sistem in son iki grnm birbirlerini destekler gi
bidir; baka bir deyile hzla yenilenen m odeller, tek balann a nesnenin niteliini etkileyebilm ektedirler, rn e in kadn
oraplar rengarenk am a o k kt kaliteli olacaktr (ya da bir
reklam kam panyas yap ab ilm ek iin teknolojik aratrm adan
ksnt yaplacaktr). Ancak bilinli bir ekilde ynlendirilm e
y e allan moda salgnlarna ramen talebin yenilenm em esi
du rum u nda retici yapay bir ilevsel sorun yaratacak ve alet
bilinli bir ekilde bozuk retilecektir . Brook Steven sa gre,
H erkes fabrikalarm zda retilen nenelerin kullanm sresi
ni bilerek ksalttm z ve bu politikann, tm ekonom im izin
tem elini oluturduunu biliyor (Packard, s. 62). Bu d u ru m
da, Olivier W endeirm sarf ettii trden szler sa rf edilm esi
insana o kadar da anlam sz gelm iyor: Bu st ak harika
sp or otom obil ylesine a k lc bir ekilde tasarlanm t ki n
grlenden bir gn nce aniden bozulm aktayd [a.g.e., s.
65). Keza, kim i Am erikan araba paralan altm bin kilom et
re dayanacak ekilde retilm ektedir. reticiler, seri imalat
r n nesnelerin pek ou nu n daha nitelikli ve d a h a ucuz
olabileceklerini st rtl bir ekilde kabul etm ektedirler;
b ak a bir deyile dayan ksz paralar da dayankl paralar

180 Nesneler Sistemi

kadar pahai satlm aktadr. NEML OLAN NESNENN KISA

MRL OLMASI VE MODAYA BOYUN EMESDR. B u, seri
retim in temel zelliidir, zira nesne burada bilinli bir e
kilde arabuk bozulabilecek bir ekilde imal edilm ektedir.
(Greli) bir bolluk dnyasnda, yokluk evreninde karlalan
nadirlik yerini dayankszla brakmaktadr. Seri im alat r
n nesnenin iinde yer ald evren onu n hem ksa m rl
hem de dayanksz olm asn zorunlu klmaktadr. BU NES
NE LML OLMAK ZORUNDADIR. Nesnenin lp gitm esini
istem eyen doal bir teknolojik gelim e anlaynn karsna
dikilen bir retim stratejisi seri halinde lm l nesne im ala
tnn srdrlm esinden 8 yan a bir tavr sergilem ektedir. Sat
alannda nasl bir "arzu stratejisinden (Dichter) sz ediliyor
sa, biz de burada bir engellem e stratejisinden sz edebiliriz.
Ancak bu durum sonu olarak iki srecin birlikte retim e
zg bir am aca hizm et etm ekten baka bir ey yap m ad k
larm gsterm ektedir. Gnm zde bu amacn nesnelerin 9
yaln zca yaam srelerini deil, ayn zam anda lm tarihle
rini de belirleyebilen aknlam bir srece dnt g
rlmektedir.
Model daha uzun bir sre yaam a hakkna sahiptir (bu
greli bir sredir, nk m odel de kendini bu hzlandrlm
nesneler dngsne kaptrm tr). Model salam ve "d zg n
olabilm e hakkna sahiptir. O ysa gnm zde model, eskiden
seri retim dzenine ait olduu sylenen kullanm deerine
zg salam lk ve dzgnl* tu h a f bir ekilde alt etmi
gibidir. M odelin stnl, m odannkine; teknolojik nitelik
ler biimsel niteliklere eklendiinde ilevsel adan model
stn bir konum a gem ektedir.

s Hi kukusuz bu eilimin, rekabet araclyla durdurulmas ge

rekmektedir. Ancak tekelci bir retim toplumunda (ABD) gerek
rekabet dzeni uzun bir zaman nce sona ermitir.
9 Ancak, sorgulanmas gereken tek ey bu sinik strateji deildir.
Ayrca tketicinin psikolojik su ortakl da sorgulanmaldr.
Pek ok insan hibir sorunu olmasa da yirmi ya da otuz yl bo
yunca ayn arabay kullanma fikrine tahamml edemeyebilir. Bu
konuda bkz. CadgeVlsir ve Robotlar... isimli blm.

Modeller ve Seriler L81

BMSEL YETERSZLK

M odelden seriye geildiinde nesnenin teknik niteliklerine

kout olarak estetik niteliklerinde de, rnein m alzem e d
zeyinde belli bir gerileme grlm ektedir. A irborneun elik ve
deriden im al ettii koltuu, D ubonbois irketi alm inyum ve
suni deriden imal etm ektedir. Ev ii dekorasyonda m odeldeki
buzlu cam blm enin yerini, seri im alat aam asnda plastik
m alzem e almaktadr. M obilyalk keresteden retilm i bir
eya, seri imalata geildiinde yerini beyaz ahap kaplam aya
brakacaktr. ok kaliteli y n kum a y a da ham ipekten imal
edilm i bir giysi, konfeksiyon dzenine geildiinde yerini
iine yn kartrlm ya da suni ipekliden retilm i giysile
re brakacaktr. Malzem enin arl, salam l, gzenekleri,
ekicilii gibi unsurlann deiik oranlarda eksilip artm as
farkllk yaratm aktadr. M odelin dierlerinden ayrt edilm esi
ni salayan en nemli zellik yakndan incelendiinde sahip
olduu gerek niteliklerin anlalm asn salayabilm esidir.
R enk ve biim gibi grsel deerler seri im alat d zeniyle daha
uyum lu bir birliktelik sergilerler, nk m arjinal farkllatr
m a oyununa daha yatkndrlar.
Ancak seri im alat d zeninde biim y a d a renge m u h ak
kak m dahale edilm ektedir. Seri imalatta biim sel aynntlara ve teknik yaratcla p ek nem verilm em ektedir; baka
b ir deyile m odele birebir sa d k kalndnda bile seri im alat
rn nesne, ayrntlar dzeyinde, bilinli bir ekilde zgn
nesnenin sahip olduu kimi izgilerden yoksun braklm ak
tadr. u halde seri retim deki yetersizliin nedeni m alze
m eden ok m odelin ku su rsu z bir nesne gibi alglanm asn
salayan m alzem e ile biim arasndaki uyum dur. Bu uyum
y a d a bu uyum un gereklem esini salayan ilikiler kmesi
biim ler, renkler ya da aksesuarlarda gerekletirilen fark
llam a oyunuyla ortadan kaldnlm aktadr. Stil, yerin i bir
kom binezonlar kurm a oyu n u n a brakm aktadr. Tekn ik dz
lem de szn etmi olduu m u z niteliksizletirm e burada bir
yap sa l bozukluk grnm ne brnm ektedir. M odel-nesne
dzeyinde aynntlar ya da bir ayrntlar oyunundan sz ed i

282 Nesneler Sistemi

lemez. rnein, btn R olls-R oycelar siyahtr .10 Bu sra d,

her gn karlalm ayan cinsten bir nesnedir. K iiselleti
rilen nesneyle birlikte oyunun yava yava seri im alat da
iine alacak ekilde geniletildii sylenebilir (rnein ayn
m arka on be y a da yirm i farkl tonda boyanm nesne ret
m ektedir). Bu oyun nesne salt bir alet grnm ne brnnceye, yani oyun bitinceyc kadar srp gider (uzun bir
sre boyunca istisnasz tm Citroen 2 C V le r bir renk bile
saylm ayan gri renge boyanm tr). M odelde bir uyum , birlik
ve benzerliin yan sra bir d e uzam sal, biim sel, m addesel ve
ilevsel tutarllk vardr. Bunu bir tr szdizim ine benzetebili
riz. Seri im alat rn nesneyse yan yan a getirilm i paralar,
rastlantsal bir kom binezonlar oyunu, anlam sz bir syleve
benzem ektedir. Paralarna ayrlm bir nesne m ekanik bir
ekilde tm dier seri im alat paralaryla benzeen ayrnt
lardan ibaret bir eye dnm ektedir. evresi bilinli olarak
boaltlm , kzl renkli deri, siyah dem ir aksam ve gzel bir
d grntnn bir araya getirilm esinden oluan u koltuk,
ei benzeri olm ayan bir nesnedir. Bu koltuun seri im alat
versiyonunda derinin yerin i o kzl renge sahip olm ayan plas
tik bir kum a, dem irin yerin i h a fif galvanizli boru alacak,
d hatlar ayn boyutlara sahip olm ayacak, uyum lu bir d
grnt sz konusu olm ayacak ve koltuk tek bana sergi
lenem eyecei bir alana yerletirilecektir. Bu durum da m odel
nesnenin yaps tam amen bozulm aktadr; nk seri imalat
rn koltuk biimsel adan dier binlerccsi gibi rengi kah
verengiye alan sahte deriyle kaplanm akta, ayaklan borudan
yaplm tm dier koltuklarnkine benzem ekte ve sonu ola
rak bu nesne bir ayrntlar kom binasyonundan ibaret, tm
benzer seri im alat rn koltuklarla kesien bir grnm e
sahip olm aktadr. Bir baka rnek daha verelim ve u ben
zersiz krmz renkteki lks arabadan sz edelim. B uradaki
benzersizlik yalnzca arabann sahip olduu o krm z renk
le baka hibir arabada karlalm am asndan deil; ayn
zam anda arabann dier niteliklerinin bu krm z renkle n e

10Ya da gridir ancak ahlaki* paradigmada bir deiiklik yoktur

(bkz. s. 43).

Modeller ve Seriler 183

redeyse zdelem i olm asndan kaynaklanm aktadr. stelik

arabann rengi krm z bile deildir. Oysa daha ticari bir
m odele ait farkl tondaki bir krm z renk birdenbire o benzer
siz krm znn binlerce arabann krm zsna dnm esi iin
yeterli olabilm ektedir. D olaysyla bu durum da sz konusu
krm z renk sradan b ir ayrnt ve aksesuara dnm ekte;
dier bir deyile araba artk yeil y a da siyah olabilecekken
krm zya boyanm bir nesneye benzemektedir.

S IN IF FARKI

Btn bu aklam alar m odelle seri im alat rn nesnenin

kesinlikle ayn ey olm adklarn anlam am za yard m c ol
m aktadr. M odelle seri retim nesnesinin ayn ey olm adk
larn gsteren en nem li zellik uyum luluk deil nanstr.
Bugn evler iin seri halinde retilen m obilya takm lanna
b ir stil kazandrlm aya, "kitlelerin beeni dzeyi y kseltilm e
y e allm aktadr. Bu abalarn genellikle tek ren k ve tek
stile sahip ev m obilyalarnn retilm esiyle sonulandklar
grlm ektedir. rnein B arok bir oturma takm y a d a mavi
b ir m utfaa sahip olun, vs .! gibi. Bir stil olarak sunulan
ey aslnda tek tiplilik, grnm ya da ayrnt dzeyindeyse
genelletirilm i bir nanstan yoksunluktur. N a n s uyum
lu bir btne benzeyen m odele atfedilirken; farkllk (hepsi
tek tip olan) seri retim e atfedilm ektedir. Nanslar sonsuz
sayda olup, kuraldan yoksun bir sz dizim i erevesinde
gerekletirilen bulularla hi durm adan yenilenen nem siz
biim sel deiikliklerdir. O ysa farkllklar snrl sayda olup,
belli bir paradigm ann sistem li bir ekilde esnetilm esiyle elde
edilm ektedir. Burada bir yan lgya dm em ek ve nanslar
la nadiren, kurald farkllklarla sk sk karlam am zn
nedeninin farkllklann o k geni kitleleri kapsam asndan
kaynaklandn grm ek durum undayz. Yapsal adan s
nrsz sayda nans retim i m m kn grnrken (zira bu
rada m odel bir sanat eseri olm a eilim indedir); seri retim
d en kaynaklanan farklln m odayla e zam anl olarak hi
du rm adan deim ekle birlikte snrl sayda kom binezondan
olu an bir ereve iinde hapsedilebildii ve kesinlikle re

184 Nesneler Sistemi

tim dzenine boyun em ek zorunda kald grlm ektedir.

Sonu olarak m uazzam kitlelere seri im aiat rn snrl
sayda bir farkllk yelpazesi sunulurken; ok kk bir aznlaysa, m odeller dzeyinde, snrsz sayda nanstan oluan
seenekler sunulm aktadr. Birine (ne kadar geni grnrse
grnsn) belli ya da satn alabilecei sayda snrl unsur
dan oluan bir repertuar sunulurken; dierine sn rsz deni
lebilecek kadar ok ans sunulm aktadr. Birine deim ez bir
deerler kodu, dierineyse her zam an yeni bir bulu seenei
sunulm aktadr. yleyse burada snfsal bir stat ve snfsal
farkllklardan sz edilm esi gerekm ektedir.
Seri im alat rn nesne srekli yinelenen ikincil zel
likleri sayesinde tem el niteliklerini koruyabilm ektedir. Bura
da renklere, renklerdeki ztlklara, "m odern bir d grne
a n nem verilm ekte; m odeller eskim eye yz tuttuklar anda
m odernlik zellii n plana kartlm aktadr. M odel, k lt
rn en st dzeyi olarak nitelendirilen bir hava, bir farkllk,
bir doallk sergilerken; seri im alat rn nesne sra d
olm a arzusuna taklp kalm gibidir. Bu sonuncu dayatlm
b ir kltr, zevksizlikten k ey if alan, basit bir insancllk an la
ynn rnne benzem ektedir. Seri im alat rn nesnenin
tpk ll, ilevini n plana kartm ayan, kusursuz ve se
enekler sunan model g ib i , 11 kendi snfna zg bir anlatm
v e konum a stili vardr.
G ereksiz dekoratif unsurlarla ilgili bir baka konu da
ym a, doldurm adr. Seri im alat rn m obilyalarla den
m i evlerde her zam an gereinden ok nesneyle karlal
m aktadr. Bir m ekn gereinden ok nesneyle doldu ru lm u
s a orada yer darl ekiliyor dem ektir. Yer darlysa sanki
bir tr alt alta st stelie, bir tr ylm aya yol am aktadr.
Nesnelerin niteliksizlii sanki saysal oklukla telafi edilm e

11 Byle bir sistemde iki terim karlkl olarak birbirlerinin ok

abartl anlamlara sahip olmasna yol amakta ve birbirlerini tek
rarlamaktan baka bir ey yapmamaktadrlar. Sosyo^psikolojik
adan sistemin stne oturtulmu olduu bu tekrarlar, bir yan
l anlamaya yol aabilecektir. Bu betimlemede grlecei gibi,
asla yalnzca yapsal kartlklar stne oturtamamlardr.

Modeller ve Sariler 185

ye allmaktadr .12 Modelse ne ok geni ne de ok dar bir

alana sahiptir. Model nitelii tayan bir ev dekorasyonu bu
greli mesafeler stne oturtulmakta ve bolukla ifade edi
len yananlam, gereinden ok eyayla doldurulmu evin tam
tersine, tekrarlanan bu mesafelere gerek duymaktadr .13

AYRCAUK TANINAN GNCELLK

Model ve seri retim arasnda bir de zamanla ilgili bir kar

latrma yaplabilir. Daha nce seri imalat rn nesnenin
dayanksz olmas gerektiini grmtk. Yerlerini arkadan
gelenlerin alabilmesi iin hzla lp giden az gelimi lkeler
de yaayan insan kuaklan gibi; tketim toplumlanna zg
nesne kuaklan da hzla eskiyerek yok olup gitmektedirler.
Nesne bolluunda grlen art hibir zaman geliigzel ol
mayp her zaman bir hesap kitap iidir. Bu, nesnenin teknik
adan ne kadar salam olduuyla ilgili bir sorunken; nesne
nin modasnn ne kadar srd bambaka bir sorun haline
gelmektedir.
Eski dnemlere ait nesnelerin ksa bir sosyolojik ak
lamas bize pazarn ayn yasalara boyun ediini ve temelde
snai nesnelere zg model/seri sistemindeki gibi rgtlen
diini gstermektedir. Medicis stili alma masas, M odem
stil ve sahte rstik de dahil olmak zere Barok mobilyalar ve
Chippendale 14 stili mobilyalar kapsayan bu olla podridcCd a 15

12 Kendiliinden denilebilecek bir ekilde tekrarlar stne oturan

geleneksel burjuva evi (bir yum urta gibi doldurulm u ev rnei)
ylm aya elverili zelliklere sahipken; modern dekor anlayna
zg ilevsel izgilerin bununla tezatlat sylenebilir. Bu du
rum da seri retim anlayna dayal m odern ev dekorasyonuna
zg ylm ann, geleneksel bu ju va dekorasyonunda karla
landan daha byk bir m antkszlk olduu sylenebilir.
13 Bkz. Biimsel Bir Yananlam rnei Olarak Araba am urluu
isimli blm.

H XVIII. yzylda yaam bir ngiliz marangozun retmi olduu

stile benzer bir ekilde retilm i mobilyalar. ( ev. nou.)
15 Gvete piirilen trlye benzeyen bir spanyol yemei. ( ev.
notu.)

186 Nesneler Sistemi

zenginlik ve kltr, snflandrlm deerler izelgesinde

insann kendisine en st basamaklarda kiisel bir yer bi
me, kendini dierlerinden ayrma olana tanmaktadrlar.
Bu dierlerine benzememe arzusu belli bir konfor dzeyini
zorunlu klmakta ve kii sahip olduu olanaklar dorultu
sunda gerek ya da sahte bir Yunan vazosu, bir Roma am
foras veya bir spanyol testisi satn alabilmektedir. Eski ve
egzotik nesneler kltr ve gelir dzeyi gibi toplumsal bir
boyuta sahiptirler. Olay, antikacsndan kendine ortaa,
Haute Epoque ya da Rgence dnemi eya temin edebilen
st dzey gelir snfna mensup bir insandan; bitpazarndaki
ikinci el eya satcsnda, gerek" kyl eyalaryla yan yana
koyabilecei bir burjuva dekoruna ait eyalar arayan kltr
l orta snf insanna; oradan da lizmet sektr alanlan
iin retilmi rstik mobilyalara kadar (burada bir nceki
kuan ilgi duyduu ok burjuva bir grnm kazandrlm
ky evi dekoru, tara stilleri", ksaca eski stilleri andrmakla
birlikte ne zaman retildii belli olmayan karmakark bir
durumdan sz edilebilir) gtrebilmek mmkndr. Baka
bir deyile her snfn ikinci el zel bir mzesi vardr.
Eski eyalardan yalnzca byk bir ii ve kyl kesimi
holanmamaktadr. Bu insanlarn eski eyalarla ilgilenecek
zaman ve para bulamamaktan ok, dier snflar etkileyen
kltrel deiim srecinin iinde yer alamadklar (bu sreci
bilinli olarak yadsmaktan ok dnda kaldklar) sylenebi
lir. Bununla birlikte bu kesim modern deneysel eyalardan,
^kreasyon ya da avant-garde olarak adlandrlan mobilya
lardan da holanmamaktadr. Bu insanlarn oluturduklar
(ev-)mzelerin olabilecek en sradan hrdavat dkkanna
benzedikleri, zira ilerinin seramik ve pimi topraktan ya
plm hemen hepsi bir eylerin taklidi olan bir sr hayvan
biblolar, fincanlar, rtler stnde sergilenen kk gezi
anlan, vb. nesnelerle dolu olduu ve son model elektrik
li ev aletleriyle yan yana konulmu olduklar sylenebilir.
Kiiselletirme arzusunun bu kesim iin de geerli olduu
unutulmamaldr. Herkes eski eya deyiminden ayn anlam
kartmak zorunda deildir. Burada eyaya deer katan ey
kltrel farkllk olup, para da buna denmektedir. Gncel

Modeller ve Seriler 187

moda akmlarnda olduu gibi, kltrel zlemler dnyasnda

da modeller ve seriler vardr.
Sunulan bu yelpazede en deerli nesneler ya en u
avant-garde stilde retilmi ya da soylu bir gemie sahip
olanlardr. rnein, bir uta oval izgilere sahip, cam ve al
minyum karmndan retilmi villa; dier utaysa XVIII.
yzyla ait bir ato vardr. Bir yanda idealletirilmi bir gelecek, dier yanda Eski Rejim [Ancien Rgime] zlemi vardr.
Dier toplumsal kesimlerdeyse tamamyla seri imalat rn,
bir markadan yoksun nesneler vardr. Bunlar gncel nesne
ler deildirler, zira gncel nesne gelecein nesnesine dn
trldnde avant garde ve model nesne adn almaktadr.
Bunlar zenginlik ve belli bir kltre zg ayrcalk anlamna
gelen stnlk gstergesi tarihi nesnelerden ok yakm, be
lirsiz, aslnda neredeyse imdiki zaman dilimi iinde yer alan
bir gemie, yani ortadan kaybolmaya yz tutan modellerle
ortaya kmaya balayan modeller arasna skp kalan bir
zaman dilimine ait nesnelerdir. Giyim modasnda bu sre
ok daha hzldr. rnein, brolarda alan kadnlar bir n
ceki sezona ait Haute Couture giysilerin taklitleri olan elbise
ler giymektedir. Mobilya alannda en yaygn ekilde retilen
nesneler birka yl nce ya da bir nceki kuak dneminde
moda olanlardr. Seri imalat, bir nceki kuak zamannda
ok tutulmu eyalarn retildii aamadr. nsanlar byle
likle, mobilya alannda, zamansal adan kendi dnemlerini
temsil etmeyen, kimse iin hibir anlam ifade etmeyen, ne
modern ne eski ne de eskiyebilecek; meknsal adansa ban
liyler kadar kiiliksiz bir yeri andran bir zaman diliminde
yaamak durumunda kalmaktadrlar. Modelle karlatrl
dnda seri imalat rn nesnenin aslnda zgnlk, stil,
nans, gereklik kaybna uramakla yetinmeyerek iinde ya
anlan gerek zaman dilim i tarafndan dLlanmay da temsil
ettii sylenebilir. Seri imalat rn nesne gndelik yaam
da hibir anlam ifade etmeyen, kimsenin ilgisini ekmeyen
bir alana ait olup, ekiciliklerini yitirmi eski modellerden
beslenmek gibi olumsuz bir zellie sahiptir. Bunun nedeni
deime zgrlnn yalnzca modellere tannmas ve seri
imalat rn nesnelerin modellerin peinden gitmek zorun

188 Nesneler Sistemi

da olmalardr. Zaten gerekd bir eye benzemelerinin asl

nedeni de budur.

KNN BAINA GELENLER

Resman (a.jy.e., s. 76), "Gnmzde cn ok talep edilen

rn artk bir hammadde ya da bir makine deil, bir kiilik
tir demektedir. Gerekten de bu, model/seri uygulamasnn
(model/seri uygulamas ok daha geni kapsaml ve toplum
sal boyuta varan zlemleri ieren bir yapnn yalnzca bir
parasdr) getirdii hzl deiim srecine ayak uydurmaya
alan gnmz tketicisi bir kiilie sahip olm a gibi bir
dayatmayla kar karya kalmaktadr. Verilen rnekte bu
dayatma ayn zamanda bir paradoksa benzemektedir; zira
kiiselletirilen tketim eyleminde zne olmann koullarn
yerine getirmeye alan znenin gerekte kendini ekonomik
talebin nesnesi olarak rettirmekten baka bir ey yapm ad
grlmektedir. Sosyo-ekonomik sistemin nceden tanm
lad ve belirledii bir kiilie uyum salamaya alan zne
baarsz olmaya mahkmdur. Snai boyutlarda retilen z
gn farkllklar nedeniyle zne daha batan belli saydaki
seenee; baka bir deyile kiisel bir seim yapma yanlsa
masn srdrmeye mahkm edilmektedir. Bilinli bir varlk
olan tketici dierlerinden farkl bir kiilie sahip oiduunu
ancak somut ayrntlar dzeyinde kantlayabilmektedir. Oysa
bu bir yabanclama paradoksundan baka bir ey olamam,
baka bir deyile canl kanl bir zne kendisini cansz/an
lamsz farkllklarla ifade eder ve bundan haz alrken; aslnda
yn vermeye alt yaamn bir trl ynlcndiremediini
fark edip umutsuzlua kaplmaktadr.
deolojik adan sistem byle ileve sahiptir, zira farkl
lklarn nceden belirlendii bir yerde ancak bir stat dei
tirme oyunundan sz edilebilir, yoksa stat deiikliinden
deil. Hi durmadan ilerlemeye programlanm bir sistemin
d krklna yol amas kanlmaz gibidir.
Bu balamda bir yabanclamadan sz edilemez. nk
ynlendirilen kiiselletirme sistemi tketicilerin ok byk
bir kesimi tarafndan bir zgrlk biimi gibi alglanmaktadr.

Modeller ve Seriler 189

Yalnzca eletirel bir bak as bunu biimsel bir zgrlk

ve kiiselletirmeyi de kiinin bana gelen bir talihsizlik ola
rak grebilir. Reklamn gerek anlamda kimseyi gdmleyemedii, (ayn nesnenin farkl markalar tarafndan retilmesi,
beJli belirsiz farkllklar, duruma gre deien koullandrma
biimleri, vs.) hangi rnn seileceinin nceden belirlen
mi olduu bir yerde, yzeysel olarak nitelendirilenlerin bile
gerek farkllklar olarak kabul edilmesi gerekir. iekli bir
p sepeti ya da M
anti-manyetik bir tra ba satn almann
verdii keyfe kar kabilmek mmkn mdr? Gereksinim
lere ilikin hibir kuram, u ya da bu trden bir honutluk
duygusuna ncelik tanmamza izin vermemektedir. Kiisel
letirme arzusunun bu kadar youn bir ekilde yaand bir
yerde, bu , baka bir ekilde deil de kiiselletirilen bir
nesne araclyla yaplyorsa, o zaman, bu davran biimi
nasl ve hangi "otantik deer anlay adna yadsmacaktr?

MODELLERN DEOLOJS

Demokratik bir ideolojiyle desteklenen bu sistem, kendini

toplumsal bir ilerleme modeli gibi sunmaya; baka bir deyi
le, dzenli bir toplumsal basamaklar trmanma yntemiyle
tm toplumsal tabakalar srasyla daha gsterili ve pahal
nesneler satn almaya ve kiiselletirilmi farkllklar ara
clyla da mutlak modele olabildiince yaknlamaya iten,
herkesin zamanla modellere eriebilecei bir sisteme benze
meye almaktadr. Oysa:
1)
tinde yaamakta olduumuz tketim toplumunda
herkesin ayn nesneye sahip olmasn salayan bir eitlik d
zeninden olduka uzakta olduumuz sylenebilir. Bunun ne
deni modelin her geen gn dahaaynntlve kesin farkllklarla
donatlmasdr. rnein, u ksalkta bir etek boyu, u tonda
bir krmz, u stereofonik kusursuzlua sahip bir ses dze
ni, Haute Couture maazalarnda sata sunulan nesnelerin
birka hafta sonra Prisunic maazalarnda kitlelere sunul
mas gibi. Bu rneklerdeki nesnelerin hepsi arabuk eskiyip
gidecek ok pahal eylerdir. Tm nesnelerin ayn ilevsel zo
runlulua boyun emeleri bir tr eitlik ortamnn olumasna

190 Nesneler Sistemi

yol am gibidir. Ancak kltrel statde grlen bu biimsel

demokratikleme, daha nce grm olduumuz gibi, ok cid
di boyutlara ulaan eitsizliklerin fark edilmesini engellemek
tedir. nk bu eitsizlikler nesnenin teknik niteliini, tzn,
yaama sresini, yani varolu biimini etkilemektedir. Model
artk o eski kurumsal ayrcalklarna sahip olmamakla birlikte;
bunlar iselletirilmi ve ok daha kalc bir hale gelmi gibi
dirler. Burjuva Devrim izden sonra farkl snflar nasl aamal
bir ekilde daha byk bir politik sorumlulua sahip olamadlarsa; tketiciler de Sanayi Devriminden sonra nesneye eit
koullarda sahip olamamlardr.
2) Modeli, gnn birinde seri retimin ulaabilecei ide
al bir nokta gibi grmek bir yanlgdr. Satn alnan nesneler
bize yalnzca satn alma zgrlne sahip olduumuzu ve
istediimiz kadar baka nesneye zgrce sahip olabilecei
mizi gstermekten baka bir ey yapmadklarndan, geriye
nesneler merdivenini basamak basamak trmanmaktan ba
ka bir seenek kalmyor gibidir. Oysa bu trmann bir sonu
yoktur, nk bizzat bu trmann kendisi modeli ulalmaz
klan bir soyutlama srecini beslemektedir. nk model
aslnda soyut bir fikir, yani sistem e zg isel bir aknlktan
ibarettir. Bylece sistem hi durmadan ve btnsel anlam
da hep ileri gidebilecek ve deitirilmesi olanaksz b ir sistem
olarak kalabilecektir. Dolaysyla, modelin, yerini baka bir
modele brakmadan seri retim dzeninin bir paras olma
gibi bir ans yoktur. Sistem bir blok halinde ilerlerken mo
dellerin birbirlerini izledikleri, ancak hibirinin dierlerini
egemenlii altna alamad; ayrca birbirlerini izleyen seri
ler arasndan da yine hibirinin dierlerini egemenlii altna
alamad grlmektedir. Modeller serilerden daha hzl bir
ekilde retildiklerinden, gnceldirler. Oysa gemile imdiki
zaman arasnda yer alan bir bolukta salnan seri retim nes
neleri modellere yetiebilmek iin byk bir aba harcamak
zorunda kalmaktadrlar. Bu hi bitmeyecek grnen zlem
ve d krklnn retim dzeyinde ok byk bir ustalk
ve enerjiyle ynlendirildii ve nesnenin peine dlmesini
salad sylenebilir.
Burada sanki bir tr yazgsallktan sz edebilmek mm

Modeller ve Seriler 191

kndr. nk btn bir toplumun kendini modeller ara

clyla ifade ettii ve modellere yneldii; retimin sistemli
bir ekilde modellerin yapsn bozarak serilere, serileriyse
nemsiz farkllklara, kombinezon deiikliklerine indirgedii
ve nesnelere atfedilen statnn szler ya da imgeler kadar
ksa sreli olmaya balad bir yerde -seri imalat dzeninde
grlen sistemli yn deiiklii sayesinde btn yapnn ter
sine evrilmesi olanaksz bir dzen dorultusunda paradigmatik bir grnm ald sylenebilir- stat ltleri sabit
bir grnm sergilemekte ve herkes bu stat adl oyunun
kurallarna boyun emektedir. retim dzeni tarafndan
ynlendirilen bu hassas dengeler stne oturan, modeller
ve seriler arasndaki benzerliklerin srekli bozulup, yeniden
oluturulduu oyunda herhangi bir olumsuzluktan sz ede
bilmek olanakszdr. Burada herhangi bir belirgin eliki, ya
psal deiiklik ya da toplumsal diyalektikten sz edebilmek
olanakszdr; nk ilk bakta btn bir sistemi harekete
geirmi gibi grnen teknolojik gelime aslnda ona istik
rarl ve deimeyen bir grnm kazandrmaktan baka bir
ey yapmamaktadr. Dardan bakldnda her eyin ok
canl ve hareketli, her eyin dnme uram grnd
bir sistemde aslnda hibir eyin deimedii grlmektedir.
Sabah akam teknolojik gelimeyle yatp kalkan bir toplu
mun gelimesini engelleyecek tm devrimleri kendi elleriyle
gerekletirdii sylenebilir. Byle bir toplumda artan ret
kenlik hibir yapsal deiiklie yol amamaktadr.

II. KRED

TKETC YURTTAIN SAHP OLDUU HAKLAR VE

YERNE GETRM ES GEREKEN GREVLER

Gnmzde araJanndan birini seme zgrlne sahip ol

duumuz, farkllk yaratma gibi ilere yarayan nesnelerin bir
de (bu en azndan ok nemli nesneler iin geerlidir) kredi al
maya yaradklar grlmektedir. Nesneyi bize gzel gzel sa
tan, bir "seim yapma hakk tanyan retim dzeninin ayn
zamanda deme kolayl yapm a gibi bir ltufta bulunduunu
gryoruz. Kredi insanlara bir tr tketici hakk hatta vatan
dan sahip olmas gereken temel bir ekonomik hak eklinde
sunulmaktadr. Krediye getirilen tm kstlamalar devlet ta
rafndan gerekletirilen bir misilleme eklinde alglanmak
tadr. Kredi dzenine bir son vermeye kalkmak (ki, bugn
bunun dnlmesi dahi mmkn deildir) toplumun tm
tarafndan bir zgrle son verme eklnde alglanacaktr.
Reklam dzeyinde kredi, arzu stratejisinin belirleyici bir ka
nt olup, nesnenin sahip olduu herhangi bir nitelik gibi alg
lanmaktadr. Baka bir ifadeyle satn almaya koullandrma
konusunda seim yapma, kiiselletirme ve taktik adan
tamamlad reklamc palavralanyla ayn ie yaramaktadr.
Psikolojik balamda bir deime olmazken, modelin, seri re
timin nnde yer almas kredi olaynda nesnelerden alman
hazzn zamann nne gemesine neden olmaktadr.
Hukuki adan kredi sistemi model ya da seri halinde
retilen nesneyle snrl bir sistem olmadndan taksitle bir
Jaguar sahibi olmanz engelleyecek hibir ey yoktur. Bunun
la birlikte lks bir araba satn alnrken genellikle nakit olarak
deme yapldn; buna karn krediyle alnan seri imalat r
n nesnenin model niteliklerine sahip olma ansnn olduk

Kredi 193

a zayf olduunu herkes bilir. Modele ayrcalkl bir konum

kazandran ya a m standartlan mantna gre pein deme
yapmak bir saygnlk gstergesi gibi alglanrken; taksitle satn
almann dayatt zorlamalara bir de seri imalat rn nesne
adl psikolojik kompleksin eklendii grlmektedir.
Ahlaki adan kredi uzun sre tehlikeli bir ey gibi g
rldnden bu konuda belli bir utangalk duyulmu ve
pein deme bu yzden burjuva erdemlerinden biri olarak
kabul edilmitir. Ancak zaman iinde bu psikolojik direniler
giderek zayflamtr. Bu direnilerin glerini yitirmedikleri
bir yer varsa o da geleneksel mlkiyet kavramn srdren
insanlarn bulunduu yerdir. Bu direnilerle zellikle veraset,
tasarruf ve miras kavramlarna sadk kalm kk burjuva
snfnda karlalmaktadr. Bu son direniler de yok ola
caktr. Eskiden nce mlkiyet sonra tasarruf hakkndan sz
edilirken; bugn bunun tam tersi saylabilecek bir durumla
karlalmaktadr. Kredi olaynn yaygnlamas Riesnann
ifadesiyle, dierleri arasnda bir mlkiyetine geirme uygar
lndan aamal olarak bir kullanma/ tasarruf etme uygarl
na geii ifade etmektedir. Krediyle bir mal satn alan kii
bu nesneyi yava yava sanki kendi malym gibi zgrce
kullanmay renmektedir. Bu kii bir yandan nesneyi kul
lanrken dier yandan da taksitlerini demektedir; baka bir
ifadeyle taksitlerin bitme tarihi neredeyse nesnenin eskiyip,
bozulmaya yz tutma tarihine denk gelmektedir (Amerikan
firmalarnn bu iki tarihi aktrma konusunda ellerinden ge
leni yaptklan herkes tarafndan bilinmektedir). Doal olarak
byle bir yaklam maln bozulma tarihinin denme tarihinin
nne gemesi gibi bir risk iermektedir. Kredinin gndelik
yaamla i ie geip, kabul grm olduu bir yerde bile bu
risk "miras yoluyla edinilmi hibir nesnenin yaatmad
bir gvenilirlik sorununun yaanmasna yol aabilmektedir.
Miras kalan bana ait bir nesne olup, onun iin demem ge
reken bir mebla yoktur. Oysa krediyle satn aldm nesne
ancak taksitleri sona erdiinde benim olacaktr. Bunun bir
tr nceden yaanm bir gelecee benzedii sylenebilir.
Taksitleri deme konusunda duyulan sknt ok zel
bir his olup kendini somut bir ekilde gstermemekle birlikte

194 Nesneler Sistemi

nesneyle her gn kurulan gizli bir iliki srecine benzemek

tedir; baka bir deyile nesneyi hemen kullanma konusunda
bir sorun kmazken deme konusu insann iini kemiren bir
srece benzemektedir. Tam olarak sahibi olmadnz nes
ne zamanla eskiyip gitmekte, yani ona hibir zaman gerek
anlamda sahip olunamamaktadr. Nasl siz nesneye sahip
olamyorsanz, seri imalat rn nesne de hibir zaman tam
olarak modellere benzememektedir. Bu sahip olamama ve
modele benzememe durumlan iinde yaamakta olduumuz
nesneler dnyasnda her zaman d krklklar yaamamza
neden olmaktadr.
Kredi sistemi bir bakma modern dnyada nesnelerle
kumlan ilikiyle ilgili ok genel bir ileyi biiminin akla
masna benzemektedir. Gerekten de nsann krediye baml
bir yaant srdrebilmesi iin 011 be aylk araba, buzdolab
ve televizyon senedi imzalam olmas art deildir; olayn
model/seri boyutu, yani insanlarn model satn alm aya yn
lendirilmesi zaten bal bana bir sorun tekil etmektedir.
Trmanlmas gereken toplumsal basamaklardan sz etmek,
zlemlerin gerekletirilmesinin nne bir set ekmekle ayn
anlama gelmektedir. B'v/Aer sahip olmak istedii nesneleri bir
trl satn alm ay baaram ayan insanlara benzem ekteyiz.

Nesneler gzmzn nnde dururlarken biz onlara ancak

bir yl sonra, yani son taksiti dedikten sonra sahip olabili
yor ya da o arada sata kartlan yeni modeli alyoruz. y
leyse kredi denilen ey ekonomik dzene asal bir psikolojik
grnm kazandrmaktan baka bir ey deildir; baka bir
ifadeyle ister ekonomik bir anlama sahip imzalanm senet
tarihleri dzeyinde, isterse psiko-sosyolojik bir anlama sahip
olan seri ve modellerin sistemli ve hzl bir ekilde art arda
piyasaya srlmeleri dzeyinde olsun ardklk zorunlu bir
ynteme benzemektedir. Her durumda salamlk sresi n
ceden test edilip belirlenmi ve bu srenin dna kama
yan nesnelere sahip olmaktan baka bir ey yapamadmz
sylenebilir. Krediye kar artk herhangi bir nlem alnma
masnn nedeni belki de gnmzde sahip olduumuz tm
nesneleri krediyle satn almamz ve bu yntemin tm toplu
mu borlu bir konuma sokmas, bu borlann srekli gzden

K red i 195

geirilebilmesi, kronik bir enflasyon ve devalasyona bal

olarak srekli dalgalanma halinde olmasdr. Tpk kiiselletirmeyi bir reklam aldatmacasndan ok temel bir ideolo
jik kavram olarak alglam olmamz gibi krediyi de ekonomik
bir kurumdan ok toplumumuza ait temel bir zellik, yeni bir
etik eklinde alglamaktayz.

T K E TM N NE GEM ES YA DA YEN BR ETK ANLAYI

Son kuak, miras ve sabit sermaye kavramnn ortadan kay

boluuna tank olmutur. Bir nceki kuaa kadar elde edi
len nesneler, somut bir alma sonucunda sahip oLunmu
bize ait mallard. Bir yem ek odas takm, bir araba satn ala
bilmek amacyla uzun bir sre para biriktirilen dnemlerin
zerinden henz ok uzun bir zaman gememitir. Bizler bir
eylere sahip olabilmek am acyla alrz; baka bir deyile
yaam, Priten bir aba ve dl anlay stne oturmak
tadr; ancak bir kez nesneleri elimize aldmzda bu onlan
hak etmi olduumuz, borlarn denip bitmi ve gelecein
gvence altna alnm olduu anlamna gelmektedir. Bunun
ad sermayedir. Oysa gnmzde bedelini demediimiz nes
nelere sahip olabilmekte, bu bedeli alarak ve emek harca
yarak deyebileceimizi dnmekteyiz. D eyim yerin d eyse
h en z retilmemi nesneleri tketmekte olduum uz s y le n e
bilir. Bu anlamda iime yarayan nesnelere kar bana miras

kalan mallara kar duyduum sorumluluu duyamam; n

k onlar kimseden devralmadm gibi binlerine devretmem
d e sz konusu deildir. Bu durum nesnelerin bana kar uy
guladktan bir bask olarak yorumlanabilir; baka bir deyile
bir an nce bamn stnde Demoklesin klc gibi duran bu
nesnelerden kurtulmakla ykml olduum sylenebilir. Bu
nesneler bana bir aile ya da slale yadigar olarak kalmam
lar, ancak benim bir anlamda btn bir toplum ve ona ait
srelerle (ekonomik ve mali dzen, durmadan deien moda
akmlar, vs.) akrabalk ilikileri kurmama yol amlardr.
Taksit taksit sanki her ay yeniden satn aldm bu nesneleri
her yl yenilemek gerekmektedir. Oysa bu noktadan sonra

196 Nesneler Sistetni

her ey deimektedir; rnein nesnelerin benim iin ifade

ettikleri anlam, arzuladm yaam, nesnel anlamda benim
ve onlarn bana zaman iinde neler gelecei gibi. Yzyllar
boyunca insan kuaklan deimeyen nesnelerden oluan bir
dnyada birbirlerini izlemiken, gnmzde tek bir kuan
yaam sresi iinde hzla birbirlerini izleyen nesne kuak
laryla karlalmaktadr. Eskiden nesneler insann yaam
ritmine boyun eerlerken, gnmzde dzensiz bir ekilde
ortaya kan nesneler bu yaam ritimlerini insanlara dayat
makta, dzensiz bir ekilde ve aniden ortaya kabilmekte,
bozulmakta ya da eskimeye bile zaman bulamadan baka
nesnelerin ilevlerini yerine getirebilmektedirler. Gndelik
yaantmzda nesnelerin bizim iin sahip olduu anlam ve
bize tattrdklar haz araclyla btn bir uygarln stat
deitirdii grlmektedir. Miras ve sabit gelir anlay s
tne oturan ataerkil ev ekonomisinde tketim asla retimin
nne geeme 2 . Kartezyen bir mantk ve ahlak penceresinden
bakldnda, tpk sonucun nedenden nce gelememesi gibi,
almann rn de almadan nce gelemez. ngr, z
veri, insandan insana deien gereksinimlerin karlanmas
stne oturan bu ileci birikim anlay, bu tasarruf uygarl
parlak bir dnem yaadktan sonra gnmzde ad bir
grnm arz eden rantiyeyle noktalanm gibidir. Kibirli bir
ahlak ve geleneksel ekonomi anlayna sahip bu rantiyenin
XX. yzylda iflas etmi olduu tarihi bir gerektir. Kuaklar
boyunca ayaklarn yorganlarna gre uzatma gayreti iinde
olmu insanlar zamanla satn alma glerinin altnda bir ya
am srdrmeye balamlardr. Emek, liyakat, birikim gibi
bir a simgeleyen ve mlkiyet kavramyla zetlenebilecek
erdemlerin bu dneme ait nesnelerde gzlenebildii ve yitip
gitmi kuaklarn rettikleri bu nesnelerle kk burjuva
evlerinde ok sk karlald grlmektedir.

SATIN ALMAYA ZORLANMA

Gnmzde ortaya yeni bir ahlak anlay kmtr. Bu an

laya gre tketim birikimden nce gelebilmekte, gereksiz

K re d i 197

risklere girilebilmekte, istenmeyen yatrmlar yaplabilmekte,

tketim hzlandrabilm ekte, enflasyon kronik bir hastala
dnebilmektedir (bylelikle tasarruf etmek anlamszla
maktadr); baka bir deyile bu sistemin tamam nce satn
alma, sonra da alarak deme anlay stne oturmakta
dr. Krediyle satn alma sistemi sayesinde kesinlikle gemi
yzyllara ait feodal bir ortama geri dnld sylenebilir.
Feodal dzende de alan insan senyre her zaman emei
nin bir parasn vermekle ykml olan, emeiyle deme
yapan bir kledir. Ele aldmz sistemi, feodal sistemden
farkl klan ey bir su ortakl stne oturuyor olmasdr.
Bu sistemde modern tketici kendiliinden denilebilecek bir
ekilde bu dayatmaya boyun emekte ve onun bir paras
haline gelmektedir; baka bir ifadeyle tketici aldka toplum
retmekte, almakta ve aldklannn bedelini deyebilmek
tedir. Am erikana retilen sloganlar bu durumu olduka g
zel bir ekilde ifade etmektedirler. rnein, (Packard, s. 26):
Satn almak, almaya devam etmektir!
Satn almak geleceinizi gvence altna almak demek
tir!
Bugn bir ey satn alrsanz, bir isizi i sahibi edebilir
siniz. Belki de bu kii SZSNZ!
Bugn kalknmaya katkda bulunursan, yarn refah
iinde yaayabilirsin!
Bu inanlmaz bir kandrmacadr. Kiiye biimsel bir z
grlk adna bor veren bu topluma, aslnda kii kendi ge
leceini borlanm, teslim etmi olmaktadr. Hi kukusuz
retim dzeni ncelikle emek gcnn smrlmesi stne
oturmaktadr; ancak gnmzde boyun emenin bir zgr
lk biimi olarak alglanmasn ve dolaysyla bana buy
ruk kalc bir sisteme dnmesini salayan ey kendisini
destekleyen bu ksr dngsel uzlama, dankl dvtr.
Her insan tketim araclyla, retim dzeniyle su ortak
l yapmaktadr. Tketicinin, bu sistemin bir kurban olan
reticinin kendisiyle dorudan bir ilikisi yoktur. Sistemle
btnlemeyi salayan itici g bu retici-tketici ayrmdr;
zira sistem asndan som ut ve tehlikeli bir elikiye dn
memesi iin gereken her ey yaplmaktadr.

198 Nesnele?' Sistemi

SATIN ALM A A O U M UCZE

Kredinin belirli bir nitelii varsa (reklama ait belirli bir ni

telik gibi) o da satn alma ve yol at iki nesnel sonutur.
Krediyle satn almak, bir nesneye gerek deerinin kk bir
blm karlnda sahip olmak demektir. Burada asgari
bir yatrmla azami bir kr yaplmaya allmaktadr. Ay
lar ilerledike senetlerin insan zerindeki psikolojik basks
azalmakta, satn alnan nesne iin sanki simgesel bir bedel
dendii dnlmektedir. Bu sre hastalk derecesinde
yalan syleyen bir insann (mitomanm) yaadklaryla ben
zemektedir; baka bir deyile mitoman uydurduu hikye
karlnda dinleyicisinden hak etmedii lde itibar grr.
Bu durumda mitomann az bir yatrmla muazzam bir kr
elde ettii sylenebilir. Bir anlamda inandrc bir gsterge
sayesinde gerek anlamda byk bir itibar sahibi olabilmek
tedir. Dier insanlara kar vicdanen borlu duruma da den biridir. Halbuki emek srecinden bu srecin bir sonucu
olan rne giden ve gerein normal bir ekilde dntrl
mesiyle ilgili bu tersine evirme (yalan) hem gndelik yaam
hem de bilgi mantyla ilgili geleneksel zaman anlayn be
lirlemektedir. Sreleri kendine yarar salayacak bir ekle
sokmak bir by srecine boyun emek demektir. Krediyle
al veri yapan kiinin tamamn demeden sahip olduu
nesneyle birlikte tkettii ve stlendii bir ey varsa, o da
kendisine arzularm hemen gerekletirme olanaklar su
nan topluma zg byleyici bir ilevsellik efsanesidir. Tpk
hastalk derecesindeki yalancnn gnn birinde gerekle
yzlemek zorunda kalmas gibi; tketici de ksa bir sre
sonra iinde yaamakta olduu sosyo-ekonomik gereklikle
y z yze gelecektir. Foyas meydana kan yalancnn itiba
rn yitirmesi ya da baka bir hikaye uydurarak iin iinden
syrlmaya almas gibi, krediyle al veri yapan biri de
demesi gereken senetleri grdke kendini psikolojik a
dan rahatlatabilmek amacyla gidip krediyle baka b ir nesne
satn alacaktr.
Bu tr davran biimlerinde risk almak bir kurala d
nmekte ve her iki rnekte de insanlarn durumdan bir

Kredi 199

ders kartmamalar insan hayrete drmektedir; baka

bir deyile ne yalan yanl hikyeler uyduran ve sonunda
rezil olan yalanc (yaadklarndan hibir ders kartmamak
tadr) ne de krediyle al veri yaparak inanlmaz bir ekilde
dllendirildiini sanp daha sonra denecek senetlerle ba
baa kalan tketicinin davran biimlerini deitirmedikleri
grlmektedir. Krediyle al veri sistemi insan kendisine
kar snrsz bir sorumsuzluk noktasna gtrmekte, yani
satn alan kii deyen kiiye yabanclamaktadr. Bir anlam
da insan ayn insan olmakla birlikte zamana yaylan bir de
me kolayl salayan sistem satn alanla deyen kiiyi sanki
birbirlerinden ayrmaktadr.

BR EV EYASI TANIMI YAPMANIN ZORLU U

z e t olarak modern evlerde yaayan, mlkiyet sorunlarn

dan kurtulmu insanlara ait bir uygarlk izlenimi yaratmaya
alan kredi sisteminin aslnda tam tersine sosyo-mitoloji ve
kat ekonomik basknn birbirine kart tam bir kuatma
sistemi oluturduu sylenebilir. Krediyle al veri yalnzca
bir ahlak meselesi deil, ayn zamanda bir politikadr. Kre
di sisteminin bavurduu taktik, nesnelere, daha nce asla
sahip olmadklar sosyo-politik bir ilev yklemeye alan
bir kiiselletirme taktiiyle uyum iindedir. Artk bir kle
lik ya da tefecilik dneminde yaanmamaktadr; dolaysyla
bu basklarn gnmzde kredi sistemine tandklar ve so
yutlanp daha geni bir alana yayldklar sylenebilir. Kredi
sistemi demek belli bir toplum, belli bir zaman ve belli eyler
demektir. Kredi sistemi ve dayatt stratejiye bakarak nes
nelerin ykmllkler, zevk eitleri ve harcamalan artnc,
hzlandrc bir rol stlendikleri sylenebilir. Cansz nesne
lerin risk alma, heyecan ve lsz davranlarla gndelik
yaamn ritmini belirleyen ekici bir g, bir deneme tahtas
haline getirildikleri grlmektedir.
Nesnelerle dolu bir ev her zaman toplumdan bir ka
yolu olarak grlmken; gnmzde tam tersine bu mikro
evrenin, toplumsal evrenle balantlar kurma ve bu evrenin

200 N esneler Sistemi

basklarna maruz kalmaya yarayan bir yere benzedii grl

mektedir. Kredi, yani biimsel dllendirme ve zgrln
yan sra toplumsal bir yaptrm, boyun eme ve eyler kar
sndaki aresizlik sistemi, ev ortamn dorudan etkilemekte,
yani evi toplumsal adan olabilecek en kt mekna dn
trmektedir. Tm yaantnn kredili al veri stne otur
duu sama sapan durumlarda, rnein, denmesi gereken
araba taksitleri yznden benzin alacak para bulunamaynca
ara park yerinde yatmaktadr. Baka bir deyile ekonomik
zorunluluklarn arzulan gdmleyip, sraya koyduu, yani
arzulann gerekletirildikleri zaman arzu olma zelliklerini
yitirdikleri durumlarda karmza gncel dzene zg: N e s
neler sahip olunm ak ve kullanlmak deil, yalnzca retilmek
v e satn alnmak gibi bir am aca hizmet ederler trnden temel

bir hakikat kmaktadr. Dier bir ifadeyle nesneler, gereksi

nimlerin karlanmas ve daha aklc bir dnya dzeni deil;
yalnzca bir retim ve ideolojik kuatma dzeni oluturabil
m ek amacyla sistemli bir yapya kavuturulurlar. Aslnda
artk kiiye zel nesnelerden sz edilemez, zira kendilerinden
deiik ekillerde yararlanlan bu nesneler araclyla tke
ticinin i dnyas ve vicdann rahatsz eden ey su ortakl
yapt toplumsal retim dzenidir, insan, kendisini bu ka
dar derinden etkileyen bir toplumsal dzene ciddi bir ekilde
kar koyamaz ve onu deitiremez.

III. REKLAM

NESNELER ZERNE SYLEV EK M EK VE SYLEV EKEN-NESNE

Nesneler sistemiyle ilgili bir zmleme nesne zerine eki

len sylevle, reklam mesajn (grnt ve sylev) kapsayan
bir zmlemeyi de beraberinde getirmektedir. Bunun ne
deni, reklamn, nesneler sistemi dnda kalan, olmasa da
olur trnden bir olay olmamas, yani reklam nesneler sis
teminden ayrma ya da kendine zg ltler erevesinde
(salt bilgilendirme amal bir reklam anlay) deerlendirme
olanakszldr. Reklamn bu sistemin ayrlmaz bir paras
haline gelmesinin nedeni ulam olduu akl almaz boyutlar
dr. Ulat boyutlar ne kadar l dysa sistem asndan
reklam o kadar ilevsel bir ey olarak yorumlanmaktadr.
Bir btn olarak ele alndnda reklam dnyas anlamsz ve
nemsiz bir eye benzemektedir. Reklam, bir yananlamdan
baka bir ey deildir. eylerin retim ve kullanm aama
larnda dorudan hibir rol stlenmemesine karn nesneler
sisteminin ayrlmaz bir paras haline gelebilmektedir. Bu
nun nedeni yalnzca tketim odakl bir ey olmas deil, ayn
zamanda bir tketim nesnesi olabilmesidir.
Bu ift anlamlln altn izmekte yarar vardr, zira rek
lam hem nesne zerine ekilen bir sylev hem de bir nesne
dir. Zaten yararsz, nemsiz bir syleve benzeyebildii lde
kltrel bir tketim nesnesine dnmektedir. Dolaysyla
nceki blmlerde yaplan nesneler sisteminin btnyle
ilgili zmlemede ele alnan kiiselletirme, farkllamaya
zorlama, nemsiz olan yaygnlatrma, teknolojik dzeni bir
retim ve tketim dzenine indirgeme, ilevsizletirme ve
ikincil ilevler sisteminin reklam sayesinde zerkletikleri ve
yapsal bir grnme kavutuklar sylenebilir. Neredeyse

2 0 2 Nesneler Sistemi

tamamyla ikincil olarak nitelendirilebilecek bir ileve sa

hip, byk lde amtnc imgeler ve sylevden ibaret bir
ey olan reklam bu nesneler sistemini ok gzel bir ekilde
aklayan ideal bir nesnedir. Gl yananlamlara 1 sahip tm
sistemler gibi o da dikkatleri kendi stne ekmeye alt
ndan, nesneler araclyla ne tkettiimizi syleyebilecek
en yetkili kaynak odur.

DAYATILAN REKLAM VE BR RN OLARAK REKLAM

Reklamn amac belli bir rnn zellikleri hakknda bilgi

vermek ve satn artrabilmektir, ilke olarak reklam nce bu
' nesnel ilevi yerine getirmekle ykmldr .2
Reklam srasyla bilgilendirme, ikna etme ve son olarak
da tketimi ynlendirmeyi amalayan dolayl ikna (Pac
kard) aamalarndan gemitir. Bu sonuncu aamann insan
ve gereksinimlerini totaliter bir ekilde ynlendirebilecei gibi
bir dnceden ok korkutmutur. Oysa anketler reklamn
etkileme gcnn sanldndan daha zayf olduunu gs
termilerdir. Yaplan reklamlar ksa bir sre sonra tketi
cinin bunlara altm ve artk onlar duymaz, grm ez bir
hale geldiini gstermektedir (eitli reklamlar karlkl ola
rak birbirlerini ya da ok fazla tekrarlanan reklamlar kendi
kendilerini etkisiz hale getirmektedirler). te yandan satn
almaya zorlama ve ikna etme yntemlerinin her trl kargdmleme ve kar koyma ynteminin retilmesine yol a
tklar grlmektedir. (Bunlar aklc ya da bizi kandramaz
snz trnden aklc saylamayacak ya da aklda kalmas
amacyla vurgu ve tekrarlar vb. eyler ieren sylevlere kar
gsterilen tepkiler eklindedir.) Ksaca reklam sylevinin hem
ikna edici hem de inandrclktan uzak olduu sylenebilir,
zira tketicinin reklamlara kar alanm ya da reklamlar

1 Moda konusunda da ayn eyler sylenebilir {R. Barthes).

2 Bununla birlikte ilk reklam larn m ucizev iksirler, koca kar ila

lan ve benzeri eyler zerine olduunu unutmayalm. O halde

reklam bilgi ierebilir, ancak bu ok tarafl bir bilgidir.

Reklam 203

keyfince yorumlamakta zgr birine benzedii sylenebilir.

O halde reklam mesajnn ak seik ilevi bizi yanltmamaldr. Baka bir deyile reklamn tketiciyi belirli bir
markaya (Omo, Simca ya da Frigidaire) ynlendirmekten ok
daha nemli bir grevi yerine getirdii, yani toplumsal adan
Omo ya da Frigidairei baka bir amacn arac olarak grmek
gerektii sylenebilir.
levsel adan en kt ihtimalle dayatt rtk anlam
lara araclk eden nesne gibi reklam da -stelik bu ok daha
yaygn ve belirgin bir yananlam sistemidir- tantmaya al
t rne (temelanlam, tarifi) araclk etmekten baka bir
ey yapmad halde bu ii karm a kark bir ekilde yerine
getirmektedir.
Dayatlan reklama giderek daha iyi direnirken, ikincil
bir tketim rn ve kltrel bir kant olarak sunulan rekla
ma kar direnmekte giderek zorlanmaktayz. Reklama ancak
bu koullar erevesinde inandmz sylenebilir. Reklam
araclyla tkettiimiz bir ey varsa o da kendini bir mal da
tcs eklinde sunan ve bir kltre b en z e m e y e alan bir
toplumun sahip olduu gsteri amal lks mallardr. Bu
durumda bir yandan belli bir srece dier yandan da bu s
recin deiik bir grnmne boyun ediimiz sylenebilir.

NOEL BABA MANTII

Reklamn (ve genelinde kitle iletiim aralarnn ) koullandr

ma gcn hafife alanlarn bu gcn mantn alglamak
ta zorlandklar grlmektedir. Bu artk, belli bir konuda
retilen szlere ve kantlara deil; bir masal ve bu masala
inanmaya dayanan bir mantktr. Bu masala inanmayz ama
yine de dinleriz. Bir rnn sahip olduu niteliklerin gste
rilmesi aslnda kimseyi ikna etmez, zira reklam aklc ama
larn dna taan satn alm a eylemini aklclatrma gibi bir
amaca hizmet eder. Baka terimlerle ifade etmek gerekirse o
rne gvenmem ama beni o rn satn, alma konusunda
ikna etm eye alan reklama inanrm. Bunun ad Noel Baba
mantdr; baka bir deyile ocuklar bu kahramann varl

204 Nesneler Sistemi

n artk sorgulamamakta ve kendilerine verilen hediyelerle

onun arasnda neden sonu trnden bir iliki kurmaya a
lmamaktadrlar. Noel Bahaya olan inan, aklc bir masallatrma srecinin sonucu olup henz bir-iki yalarndayken
anne ve baba (ama zellikle anne) tarafndan verilen, fakat
bunu doast glerle kendi arasndaki bir dllendirme
ilikisi eklinde alglayan ocuun yedi-on iki ya arasnda
da bu srecin varlna hl inanmaya devam etmesini sa
lamaktadr. Sz konusu doast iliki ocuk bydke bu
zelliini yitirmekte ancak zihinsel bir sre olarak varlm
srdrmektedir. Bu duygusal ancak yapay bir iliki deildir,
zira bu ilikiyi srdrmek her iki tarafn da karlanna uy
gundur. Btn bu srete Noel Baba kesinlikle nemli bir
yere sahip deildir; zira ocuun Noel Babaca inanmasnn
nedeni onun aslnda nemsiz bir masal kahraman olmasdr.
Noel Baba adl bu kahraman ve masal araclyla tkettii
bir ey varsa o da bir bahane grevi yapan -inandnclm
yitirdii zaman bile ocuun inanmay srdrd- bu doa
st dllendirme oyununu anne, babasyla srdrmek ve
ebeveynlerinin bu masaln srdrlmesi konusunda kendi
siyle yaptklar su ortakldr. Verilen armaanlar bu uzla
mann 3 onaylanmas anlamna gelmektedir.
Reklam da benzer bir ey yapmaya almaktadr. r
nn erdemleri konusunda sylenen gzel szler ya d a verilen
bilgilerin satn alan kii zerinde herhangi bir etkisi yoktur.
Bu kiiyi etkileyebilecek ey kendisinin korunduuna ve
dllendirildiine inanmas; kendisinden sz konusu nesne
y i satn almasnn talep edilmesi ve bu konuda ikna edile
bilmesi iin ne kadar aba harcandn grmesi; bilinli bir
3 Placebolar, doktorlarn psikosom atik hastalklar iin verdikleri
zararsz maddelerdir. Tpk gerek ilalar gibi bu zararsz m adde
lerin de zam an zam an hastalan iyiletirdiklerine tank olunm ak
tadr. Bu placebolar hastalarn bnyesinde ne gibi deiikliklere,
nasl bir dnm e yol am aktadrlar? Bu soruya ila + dokto
run varl eklinde bir yan t verilebilir. Burada hem anne hem
de baba vardr. A yn ca ilaca olan inan, ocuklukta yaanan bir
du m m n yeniden yaanm as ve zam an iinde psikosom atik bir
rahatszln iyiletirilm esine yardm c olmaktadr.

Reklam 205

ekilde olmasa da bir yerlerde kendisini duyduu arzular ko

nusunda bilgilendiren, bunlar ngren ve gerekletirmesini
salayacak bir srece zg (burada bu toplumsal bir srece
benzemekle dorudan dllendirici anne imgesine gnderen)
gstergelerin farknda olmasdr. Bir ocuk Noel Babaya ne
kadar inanyorsa bu kii de reklama o kadar inanmaktadr.
Ancak bu gerek onun iselletirmi olduu o ocuksu s
reci kabul etmesini ve bu dorultuda davranmasn engelleyememektedir. Koullandrma refleksiyle bir ilikisi olmayan
bu reklamn en az onun kadar etkileyici bir inandrma ve
ocuklama 4 mant stne oturduu sylenebilir.

ANNELK ANLAYII YA DA AIRBORNE MARKA KOLTUK

Kimi zaman reklamlarda bu masal mant aka ortaya

kmaktadr .5 rnein, (koltuk, kanepe, sandalye imalat
yapan) Airborne irketi tarafndan duvarlara yaptrlan bir
ilanda: Gerek konforu yoktan var edemezsiniz bal al
tnda (burada kolayca elde edilebilecek bir ey olarak grlen
konforun o kadar da kolay bir i olmadna dikkat ekilmek
te ve bunun iin bir aba harcamak gerektii sylenmekte
dir) hemen bu irketin m odem ve bilimsel zellikleri n plana
kartlmaya allmaktadr. yle ki: y i bir koltuk u drt
unsurun birbirleriyle kaynatrlmasmdan ibarettir: estetik,
konfor, salamlk, deme... Byle bir aheseri artk usta bir
mobilya zanaats yaratamaz. Ancak mobilya ustalarnn
sahip olmalar gereken geleneksel niteliklerden vazgemek
de sz konusu deildir (asrlk deneyim ve salamla gven
duyan sanayi devrimi, gelenekleri hem muhafaza etmi hem
de onlan deitirmitir). Ancak amzda iyi bir koltuun,
m odem ekonomi dnyasnn boyun edii normlar ve yn
temlere gre retilmesi gerekir. (Bu basit bir koltuk olamaz,

4 Durum uygun olm ad iin bu zmlemeyi kitle iletiim aralan nn tamamn iine alacak ekilde geniletem iyoruz..
s Ancak etkili bir ekilde sunulm ak iin iyi ifade edilm eye hi ihtiya
c yoktur. Onu dayatm ak iin tek bir reklam grnts yeterlidir.

206 Nesneler Sistemi

nk onu satn alan kii teknolojiyle har neir bir toplu

mun yesi olduunu da hissetmelidir. O normlardan biha
ber olduu dnlen bu kiiyi koltuk, bir sanayi toplumu
yurttana dntrmektedir.) Binlerce Fransz ailesinin
konfor gereksinimine yant veren bu irket (Airborne) asln
da tasarm ofisleri, mhendisleri ve yaratc ekibin yan sra
makine park, hammadde stoklan, sat sonras hizmet ve
pazarlama ayla vb. tam bir sanayi kuruluuna dnm
tr (tketici, sanayi devriminin kendisi sayesinde gerekle
tiinin ve bu koltuun nitelikleriyle rten kolektif yaplarn
ayn zamanda kendi kiiliiyle de rttnn bilincinde
olmak durumundadr. Onu mutlu etmek gibi yce bir ama
ca hizmet edecek bir dnyann yaratlna kendi gzleriyle
tank olmutur). Daha sonra bu bak asnn u ekilde
onayland grlmektedir: yi bir koltuk tm aile yelerinin
stnde kendilerini rahat hissettikleri koltuktur. Onu arl
nza ve boyunuza gre ayarlamaya gerek yoktur, nk bu
koltuk sizin vcut batlarnza uyum salamak zorundadr.
(Toplumu ya da kendinizi deitirmeye gerek yoktur; n
k gerekleen sanayi devrimi sayesinde teknolojik dzeni
benimsemi olan toplumun tamam vcut hatlannza uyum
salayan bu koltuk araclyla size ayak uydurmaya al
maktadr). Eskiden ahlak normlar bireyi topluma uymaya
zorlamaktayd; ancak bu ideoloji retim anda sanki sona
ermitir; nk tketim anda ya da kendisini bu ekilde
sunan bir ada toplumun tamam bireye ayak uydurmaya
almaktadr. Byle bir ada birey, hem gereksinimlerin
den nce gelmekte, hem de gereksinimlerine ayak uydurmak
yerine onlar kendine uydurmaya almaktadr, rnein
Bir Airborne koltuunu dierlerinden ayrmanz salayan
zellikler unlardr: Oturduunuzda onun sanki lleriniz
gz nnde tutularak SZN iin retilmi rahat bir koltuk,
bir sandalye ya da bir kanepe olduunu bilirsiniz .
Uyumla ilikili bu pek de sosyolojik saylamayacak ak
lama zetle; her istediinizi yapm aya hazr, istediiniz gibi
kullanabileceiniz, kiiliinizle dolayl benzerlikler tayan
bu koltuk araclyla bu sanayi dalnn da her istediinizi
yapmaya hazr ve teknik adan hizmetinizde olduynu, vs.

Reklam 207

anlatmaya almaktadr. Bu koltua yine de hibir art niyet

tamadan keyifle oturabilirsiniz; nk gerekten de ok ra
hattr. te yandan bu koltuk kesinlikle uygarlam, mutlu
luk dncesini daha dorusu SZ mutlu etme dncesini
benimsemi ve tm bireylerine mutlu olma olanaklar sunan
bir toplumun zetidir.
Bu ideolojik sylev malzeme ve biimle ilgili deerlendir
meleri de kapsamaktadr. Reklam metni: Bunlar ada bir
stil oluturulmasn salayan yeni malzemeler olup; ta ve
ahap devrinden sonra imdi de elik mobilya anda yaa
makta olduumuz sylenebilir' eklinde devam etmektedir.
elik, yap demektir , vs. insan heyecanlandran elik ayn
zamanda insann kendisine uyum salayabilmek iin aba
sarf etmesini gerektiren bir malzemedir. Bu malzemenin d
nerek nasl istenilen biimi ald, yani "insani bir gr
nme kavuturulduuna da bakmak gerekir: ok set ve
biim verilmesi ok zor bir malzeme olan elik, yatak yayma
dntnde olduka esnek bir eye benzemektedir. Ger
ek lateks malzemeyle kaplanan elik yumuak ve rahattr.
Ayn zamanda estetiktir, nk gnmzde retilen kumalann scak renkleriyle tam bir uyum iindedir.
Ruhsuz bir yapsal grnt her zaman arpc ve r
ktc olmutur. Bu durum nesne dzeyinde bile bireyin
toplumla olan ilikisini tehlikeye sokabilir. Gereklii ancak
sakin grnmler yumu atlabilir. Bylelikle bize kendini
beendirmek isteyen koltuk, sanki doal bir mutasyonla e
likten kumaa gei yaparak bir g ve dinginlik simgesine
benzemeye almaktadr. Doal olarak o ruhsuz yapnn
stn rten estetik, nesnenin, kiilikle iliki kurmasn
salayacaktr. Burada da malzemeler konusunda dile getiri
len gzel szlerin, toplumsal ilikiyi ynlendirme iini stlen
dii grlmektedir. Kendisine estetik bir biim kazandrlm
bu sert elik, bu yumuatlm sertlik, bu her yerde karmza
kan sahte birliktelik ve irade sahibi olunan o eski gnleri
unutturmaya alan nesnenin insana zevk verdii bir yerde;
kendinden baka bir eyi rnek olarak almayan ve baka bir
kaynaktan beslenmeyen bu iddet ykl (elik) fallik dn
cenin iinde yer ald bu ana ve uyumlu dnyayla gizli bir

208 Nesneler Sistemi

su ortakl yaptn fark etmemek mmkn m?

Eer reklamlar bizi bir eylere yabanclatryor ya da
kandryorsa bunun nedeni kulland temalar, szckler,
grntler deil; bizden sz etme, tantma biimi ve bize
gsterdii ilgidir. Riesman (a.g.e., s. 254-265) ve Amerikan
toplumunu eletiren baka kuramclar da rnn sahip ol
duu deerin giderek firmann size gsterdii ilgi ve mteri
lerine 0 kar taknd tavrla ilgili bir ey olduunu, yoksa
bunun maliyet hesaplaryla bir ilgisi olmadn ak ve seik
bir ekilde ortaya koymaktadrlar. Bylelikle tm toplumu
kapsayan bu dur durak tanmayan, insann tm gereksi
nimlerine yant veren (ve ayn zamanda tm gereksinimlerini
karlamasn engelleyen), grkemli (ve sululuk duymanza
neden olan) tketim dzeni iinde bireyin yava yava koul
landna tank olunmaktadr.
Reklamlar nesnelere yalnzca bir "scaklk katmakta
dr, zira bu scaklk olmadan nesneler nesneden baka bir
eye benzeyemezler. Nesneler konusunda, tpk scak ya da
souk (yoksa krmz ya d a yeil deil) renkler ve kiilikler
konusunda olduu gibi (da dnk bir toplumda, Riesman,
s. 217) ortamn itici gc olarak adlandrdmz scaklk
denilen bu modern nitelikten yararlanabiliriz. Baka bir de
yile nesneler de duyarsz, kaba ya da doal, iten, iletiime
ak gibi terim ve deyimler araclyla kiiselletirilebilir.
Bu durumda nesneler, artk yalnzca u ya d a bu ie
yaramaya deil -b u stnkr ve arkaik bir kullanm bii
midir- ayn zamanda sizin srdanz olmaya, niteliklerinize
katkda bulunmaya, kendi kendinizi tanmanza yardm c ol
maya, size elik etmeye, her yerde karnza kp, ne kadar
ok farkl d grnme sahip olduklarn gstererek varlk
larn kantlamaya almaktadrlar. Nesneniz size ait olma
ya, sevginizi kazanmaya alr. Siz de sizi seven nesneleriniz

6 Ayn ekilde belli bir markann mali desteiyle retilen radyo prog
ramlan srasnda devreye giren reklamlarda tketiciye ynelik
talimatlarn etkileme gcnn, tketiciyle yaplan duygusal su
ortaklnn ( Bu program size Sunil tarafndan sunulm utur) ya
nnda tartmaya demeyecek kadar az olduu sylenebilir.

Reklam 209

araclyla var olduunuzu hisseder; baka bir deyile kiiselletirilirsiniz . Asl nemli olan ey de budur. Satn alma
ikincil bir eylemdir. rn bolluu ktla, reklam bolluuysa
duyarlla bir son vermektedir. nk bu koullarda insa
nn bana gelebilecek en kt ey hi durmadan kendisini
harekete geirecek, sevmeyi, satn almay salayacak neden
ler retmektir. O zaman herkesin kendi kendini tanmad,
kendi varlndan bihaber, kt niyetli ve tedirginlik iinde
yaad orta}'a kacaktr. Ben de, ne istediimi ve kim oldu
umu 7 bilmemek gibi bir sululuk duygusundan kurtarmay
baaramayacak her nesneyi kt olarak nitelendireceim.
Nesne beni seviyorsa (beni sevdiini reklam araclyla gs
terebilir) bu ykten kurtulmu olduum sylenebilir. Ayn
ekilde reklamlar da (tm halkla ilikiler gibi) muazzam bo
yutlara varan bir tketime katlma arsnda bulunarak
psikolojik duyarllmza nasl bir son veriyorlarsa; bizler
de bizden bir karlk bekleyen bu srece onu iselletirerek
yant veriyoruz. Tketim toplumu olarak da adlandrlan bu
muazzam irket yalnzca mal deil, ayn zamanda scak insa
ni duygular da retmektedir.
Her eyin deimeyen sat ve kr yasalarna boyun e
dii bir toplumda, reklam, herkese sunulan ve herkes tara
fndan paylalan en demokratik rndr. nk nesne size
satlrken, reklam sunulmaktadr .8 Reklamclar bylelikle
bir yandan ilkel bir ba ve armaan riteli, dier taraftan da
ocukluk dnemindeki ebeveynler tarafndan dllendirilme
sreciyle ustaca bir balant kurmaktadrlar. Her iki durum
da da tamamyla ticari olarak nitelendirilebilecek bir ilikinin 9

7 Keza bir Amerikan banliys sakinlerinin belediye hizmetlerinin

nesnel yetersizlikleri yerine, psikolojik hizmetlerdeki aksamalar
dan ikayeti olduklar grlmektedir: Bu da durumu psikolojik
adan kabul ettirme konusunda belediyenin yctcrince alma
dn gstermektedir (Riesman, s 260).
8 Bir seim yaparken de ayn durumla karlalmaktadr (bkz. Mo
deller ve Seriler isimli blm). Bize yzlerce benzer nesne sunu
lurken yalnzca bir tanesi satlmaktadr.
9 Bir seim yapma ve bu reklamian izleme olanana sahip olabil
mek iin modellerin kiiselletirilmesi ve reklam kampanyalar*

2 1 0 Nesneler Sistemi

kiisel bir ilikiye dntrlmeye alld sylenebilir.

ENLE DNTRLEN SATIN A LM A GC

Reklama inanyorsak bunun nedeni yklendii o insan

dllendirici ve ocuklatrc ilevdir. Ayn zamanda bir oyu
nu andran reklam araclyla btn toplumla su ortakl
yaptmz sylenebilir. Asla olumsuz bir imge sunmadklan
iin kendimizi gvende hissetmemizi salayan reklamlardaki
imge bolluuna bakarak rnlerin salt gereklilik dnce
sinin tesine gemi olduklar inanlmaz bir toplumda yaa
dmz; yine tadklar (olabilecek en demokratik) gsteri,
dramatik yap ve sahneye koyma gibi zelliklere kar da du
yarsz kalmadmz sylenebilir.
Reklam, genel anlamda tm topluma seslenen; aralksz
bir ekilde onun gerek y a da sanal satn alma gcn ser
gileyen bir afie benzemektedir. Bizler bu satn alma gcne
sahip olsak da olmasak da onun varlm hissederiz. ste
lik rn gsterilmekte ve gdmlenmekte, yani kendisine bir
miktar cinsellik eklenmektedir (bu i cinsel 10 temalara ba
vurularak yaplmann yan sra satn alma, elde etme sreci
nin karlkl bir oyun, bir yk, karmak bir srece dn
trlmesiyle de yaplmaktadr. Bu i uygulama srasnda ak
oyunlarna zg batan karma, rekabet, mstehcenlik, flrt
ve fahielik, hatta ironi gibi unsurlarn tamam eklenerek ya
plmaktadr). 2 aten reklamlar libidinal zellikler tayan bir
satn alma mekanizmasnn yerine cinselletirilmi bir seim

na temel teknolojik yatm nlardan daha ok para ayn lm as gerek

mitir. Baka bir deyile psikolojik anlam da bize sunulan* ey
teknik nitelii dk bir nesnedir. Gelimi toplum larda muaz
zam boyutlara ulaan bu srecin kmsenmemesi gerekir. Bu
arada duyarlla son verirken, d gcn besleyen bir reklam n
en az teknolojik gelim enin maddi gereksinimleri karlam as ka
dar n esn eib ir ileve sahip olm adn kim iddia edebilir ki?
10 Gsler, dudaklar gibi nem li tem alar belki de beslem eye" y
nelik tem alar kadar erotik deildirler.

Reklam 211

ve harcama yapm a 11 srecini oturtmaya almaktadrlar.

inde yaatmakta olduumuz modern dnya ve zellikle de
kentlerde gece gndz yanan klar ve sergilenen grnt
ler, insan saygn ve narsist olmaya, duygusal ve istenmeyen
ilikiler kurmaya zorlamaktadrlar. Bu ortam bir tr zoraki,
biimsel bir leni andrmakla birlikte duygusal adan in
san nedensiz bir ekilde heyecanlandrp, dllendirir gibi
yaparak; tpk sevime ncesindeki danslar gibi, satn alma
ve tketim srecini gsterip, insan buna katlmaya ya da
kar kmaya itmektedir. Eskiden lenler araclyla nasl
bir yapya sahip olduunu ve herkesin bu tketim srecine
nasl katlabileceini gsteren toplum, bugn ayn eyi rek
lamlar araclyla yapm aya almaktadr.
Reklamlarn ii bu topluma bir eki dzen vermektir.
Dler gibi reklamlar da d gcnn bir ksmn etkilemek
te ve onu gdmlemektedirler. Dler gibi reklamlar da z
nel ve bireysel 12 zelliklere sahiptirler. Yine dler gibi rek
lamlarda da olumsuzluk ve mulakla yer yoktur. Baka bir
deyile reklamlardaki gstergelerin dicrdekinc oranla bir
artlar ya da eksileri yoktur, znde dlerden daha stn
niteliklere sahip reklamlar tamamyla psikolojik 13 eylerdir.
Gece ryada grdmz imgelerin altnda bunlan yorum la
yan metinler yokken; gndz ayk bir konumda kent duvarlan, gazeteler ve ekranlarda karlatmz imgelerin altlar
yorum-metinler, altyazlarla dolu olmakla birlikte gerek d

11 Alman dilinde reklamn karjl olan die Werbung, szcn ger

ek anlamnda k olmaya almak demektir. Der umworbene
Mensch hem reklamn egemenliine boyun emi hem de kendisiy
le cinsel iliki kurulmaya allan erkek anlamna gelmektedir.
,a Toplum sal davranlar y a da kolektif yaplan deitirmeye (alkol
tketimi, tehlike saan srclerc kar nlemler, vb.) ynelik rek
lam kampanyalarnn ne kadar baansz olduklar ortada. Reklam,
(kolektif) gereklik ilkesine kar direnen bir eydir. Bireyi kiisel
bir rya grdne inandrmaya almaktadr. Bireye verebile
cekleri tek etkili talimat muhtemelen Verin olabilir, nk bu
talimat verileni daha ouyla iade etme sistemine aittir.
13 Olumsuz ya da ironik reklamlar btn dlerde karlalan ve sahip
olduu anlamn tam tersini ifade eden szcklere benzemektedir.

2 1 2 Nesneler Sistemi

ler gerekse reklamlarn en sradan anlamlara en akla sma

yacak yorumlar kattklar grlmektedir. Gece grdmz
dler nasl uykuyu srdrme gibi bir ileve sahipseler; belli
bir saygnla sahip olan reklamlarn ve tketimin mevcut
toplumsal deerler ve toplumsal uzlamaya dayal ocukla
ma sreciyle doal denilebilecek bir ekilde zdeletikleri ve
onu destekledikleri grlmektedir.
len, psikoloji, olumlama demek, reklam, tketimi
ynlendirm ekten ok, tketilen bir e y demektir. Bir sylev
ekemeyen, grsellikten (reklam) yoksun vc bir m odeller yel
pazesi (seenekler) sunamayan bir nesne acaba neye ben
zeyebilir? Bunun, psikolojik bir varlk ya da anlama sahip
olmayan bir nesne olduu sylenebilir. Ayn ekilde nesne
ve rnlerin kendilerine reklamlar araclyla sunulmad;
seenek hakk tanmayan modern yurttalar, olsa olsa kle
yurttalar olarak tanmlanabilirler. Allensbachtaki Kamu
Oyu Aratrmalar Enstits tarafndan gerekletirilen bir
aratrmada kendileriyle grlen iki bin Bat Almanyalnn
tepkisi de bu balamda anlalr hale gelmektedir. nk
bu insanlarn %60\ ok fazla reklam yapldn sylemek
tedirler. Ancak sra (Bat Blokundaki gibi) ok fazla reklam
yaplmasn m; yoksa asgari sayda toplumsal yarar olan
reklam yaplmasn m (Dou Blokundaki gibi) yelersiniz?
sorusuna geldiinde ounluk, birinci seenei iaretleyerek
reklam fazlaln yalnzca bir refah gstergesi deil, ayn za
manda bir zgrlk gstergesi, yani temel bir deer 1,1 olarak
yorumlamtr.
Burada, birey ve toplumu (yaplar ne olursa olsun) bir
birlerine balayan u devasa reklam sektrnn yol at
duygusal ve ideolojik su ortaklnn hangi boyutlara ula
m olduu grlmektedir. Bir an iin tm reklamlarn orta
dan kaldnldn varsayacak olursak, bombo duvarlar kar

14 Kukusuz Dou-Bat ilikilerinin stne oturduu politik kon

jonktrn de gz nnde bulundurulm as gerekir. A n cak kendi
lkclerindckine benzer bir reklam srecinin yokluu (dierleri
arasnda) D ouya kar hissedilen stnln gerek nedenler
den biridir.

Reklam * 2 1 3

snda insanlar bir eylerden mahrum brakldklar gibi bir

dnceye kaplabilirler. Yalnzca (ironik bile olsa) bir oyun
oynama ve d grme olanandan mahrum brakldklarm
deil, ayn zamanda kendileriyle ilgilenilmediini de dne
ceklerdir. nsanlar iinde bizzat yer alamayacaklar byle bir
toplumsal evreyi zleyeceklerinden, reklamlarn grntleri
araclyla bile olsa daha scak, daha ana ve renkli bir top
lumsal ortama katlmak isteyebilirler. Belli bir refah dzeyine
ulamaya alan insanlarn ilk talep ettikleri eylerden biri
arzularyla ilgilenilmesi, bu arzularn onlarn istedikleri ekil
de dile getirilmesi ve sunulmasdr (sosyalist lkede bunun
bir sorun olduu ya da bir soruna dnt grlmektedir).
Reklam bu bir ie yaramama, ocuklatrma, nemsizlik gibi
ok derinlere kk salm bir ilevi yerine getirmektedir.

DLLENDREN VE BASKI ALTINDA TUTAN KL BR SRE

Nesnenin okuduu bitmek bilmeyen bir duay andran bu

sylev aracyla reklamn asl sylemek istedii ey udur:
Btn bir toplumun size ve arzularnza uyum salamaktan
baka bir ey yapmadn grmyor musunuz? Bu durum
da sizin bu toplumla btnlemenizden daha doal bir ey
olabilir mi? Packardn dedii gibi ikna sreci dolayl olup
amac insanlar satn alm aya "zorlamak ve onlar nesneler
araclyla koullandrmaktan ok, bu sylevde ima edilen
toplumsal uzlamann onaylanmasn salamaktr. Baka
bir deyile nesne eittir hizmet, yani sizin toplumla kurdu
unuz kiisel iliki demektir. Reklam ister anne imgesi ister
se oyuna benzer bir ileve sahip olsun; her iki durumda da
emek, retim, pazar ve deer gibi gerek srelerin tesinde
y a da berisinde y e r alan bir ocuklatrm a/zihinsel geri dn
srecini hedeflemektedir. Ancak bu sreler siz bu nesne

y i satn almadnz, satn almak istediinizden sz ettiniz ve

bunun zerine tm mhendisler, teknisyenler, vs. bir araya
gelip size bu nesneyi sundular gibi mucizevi bir kabullenme
srecini olumsuz etkileyebilirler. Sanayilemi bir toplumda
yaplan i blmyle emek ile rn birbirlerinden kopartl

2 1 4 * Nesneler Sistemi

maktadr. Reklam ise satn alma annda rn ile tketilecek

m al arasndaki tm ilikilere bir son vererek bu sreci n
plana kartmaya almakta ve bu ii emek ve bu emein
rn arasna kocaman bir anne imgesi yerletirerek, rn
(geirdii aamalar anlatan yksyle, vs.), bir rn olmak
tan kartp sradan bir mal veya nesne konumuna sokarak
yapmaktadr. Reklam bir yandan ayn kiinin hem retici
hem de tketici olmasn engellemeye alrken; dier yan
dan da, tam tersine, ok gelimi ve farkllatrlm bir nes
neler sistemini soyutlayp, nesne ile nesneyi arzulayan kii
arasna ocuksu duygular yerletirerek, tketiciyi, ocuun
annesiyle annesinin kendisine verdii eyi birbirine kartr
d bir bebeklik aamasna geri gtrmektedir.
Reklamn, nesnel sreler ve nesnelerin toplumsal ta
rihlerini zenle es gemesinin nedeni, oluturduu dsel
bir toplumsal sre araclyla gerek retim ve tketim
dzenini dayatabilmektir. Reklam psikolojisinin gerisinde
bu anlamda bir politik sylev ve demagojinin bulunduu, bu
sylevin gtt taktiinse yine bir ikiye blme, yani toplum
sal gerekliin biri gerek dieri imgesel iki ayr sre zeri
ne oturtulduu sylenebilir. Bir bakma birinci sre ikinci
tarafndan karma kark bir biime sokulmakta ve yalnzca
anne-ocuk ilikilerinin kurulmasna izin verecek trden bir
ortam oluturulmaya allmaktadr. zetle, Toplum size
btnyle uyum saladna gre siz de onun ayrlmaz bir
paras olun diyen reklamdaki karlkllk ilkesi aldatc
dr; zira size uyumlanmaya alan sre imgeselken, sizin
uyumlanmaya altnz sre gerektir. Bedeninizin bi
imini alan koltuk araclyla uyum saladnz ve boyun
ediiniz bir ey varsa o da toplumsal bir teknolojik ve politik
dzenin kendisidir. Topluma ana bir grnm kazandrma
abasnn kkeninde yatan ey bask altnda tutma dze
nini 15 srdrme dncesidir. Burada giderek yaygnlaan

15 Bu dllendirme sisteminin gerisinde otoriter bir yaplanmay g

lendirecek tm sreleri grebilmek mmkndr. Bunlar, planla
ma, merkeziletirme, brokrasi, yani partiler, devletler gibi aygtlar
dr. Reklamlann oluturduu muazzam bir ana grnt onlann

Rekiam 215

rn datm ve reklam tekniklerinin oynadklan politikrol

grmekteyiz. Bunlar daha nceki ahlaki ve politik ideolojile
rin grevini devralmlardr. Hatta daha da iyisini yaptklan
sylenebilir. Zira eskiden toplumsal ahlak ve politikay kabul
ettirme konusunda her zaman glklerle (aka bask ya
plmas gerekiyordu) karlalrken, yeni kabul ettirme tek
nikleri bask iermemektedir, zira tketici toplumsal sre
ve normlar tketim eylemi sayesinde iselletirmektedir.
Bu sonucun elde edilmesinde reklam gstergesi ve bu
gstergenin alglanma biiminin nemli bir rol oynad g
rlmektedir.
Reklam gstergeleri bize nesnelerden sz eder, ancak
onlar hangi amaca uygun bir ekilde kullanmamz gerekti
inden sz etmez (ya da ok az sz eder). Aslnda bu gster
geler sahip olduklar gerek referanslara karn gerekte var
olmayan bir dnya gstermektedirler. Bu gstergeler szc
n gerek anlamnda birer metine benzemektedirler, ba
ka bir deyile onlar ncelikle okunmak amacyla retilmi
lerdir. Gerek olmayan bir dnyaya ait olduklarndan gerek
bir dnyann yerini alabilmeleri sz konusu deildir, nk
okuma gibi belli bir eylemi zorunlu klmaktadrlar.
Bu, gstergelerin ilettikleri bir bilgi olsayd o zaman so
mut bir okuma ve uygulama srecinden sz edilebilirdi. Oysa
bu gstergeler gsterdikleri eyin gerek olmadn anlatma
ya almaktadrlar. Bu adan nerdikleri okuma srecinin
gerek dnyayla iliki kurulmasn engelleyip yalnzca bir
doyu m a ulam a sistemine benzemeye alrken zellikle
gerein yokluu, yani bir mahrum iyet dncesini n plana
kartmaya alt sylenebilir.
mge, olmayan bir eyi, olmayan bir mekn gsterdii
iin zihinsel anmlara yol aar. Bu anlamda bir tr ara
grevi yapt sylenebilir. nk bir yandan kendisinden
anlamlar kartlmasn isterken dier yandan da okuma s
rasnda bu anlamlan yok eder. Bir yandan gsterdii bir nes
neye kar heves duyulmasn isterken, dier yandan ortada

insanlan daha kolay bir ekilde egemenlikleri altna almalarn sa

lamakta ve muhalif dnceleri giderek zayflatmaktadr.

216

Nesneler Sistemi

byle bir nesne bulunmadn syler. nsan d krklna

uratr, zira gsterm ek ve d krklna uratmak gibi bir i
le v e sahiptir Bak, iliki kurma belirtisiyken, imge ve okun
ma sreci satn alma belirtisidir. u halde reklam dsel bir
keyif alma duygusu yaatmad gibi gerek dnyayla kolay
bir balant kurulmasn da salamaz. Baka bir deyile d
krklyla sonulanan heveslenmelere yol aar. Bu heves
lenmeler asla bir sonuca ulamaz, hep heves olarak kalr;
insan srekli bir eylerin eksikliini hisseder, grdkleri var
la yok aras nesneler, hissettikleri varla yok aras arzulardr.
mgenin alglanmas esnasnda ok ksa sren psikodramatik bir an yaanr. Bu ksack sre iinde reklam izleyicisi
o edilgin konumunu benimser ve bir tketiciye dnmeye
alr. Aslnda imge bolluunun gerek dnyadan kamann
yan sra srekli bir mahrumiyet dncesiyle hi fark ettir
meden bir sululuk duygusunun beslenmesine, bilinli bir
dsel tatmin dzeyini amamasna da hizmet ettii sylene
bilir. Aslnda imge ve imgenin alglanma biimi insan somut
nesneye deil, bir baka imgeye gtren en ksa yoldur. Keza
insann uykuya dalarken yan bilinli yar bilinsiz bir halde
grd imgeler gibi reklam gstergeleri de yarm yamalak
izlenebilen imgelere benzemektedirler.
mgenin bize dnyay, mahrumiyet dncesini unut
turmak gibi bir ileve sahip olduunu akldan karmamak
gerekir. Zira bu ilev sayesinde imgenin sahip olmad ger
eklik ilkesinin arzularn bastrlma srecinde nasl etkili ola
bildiini (arzu bir gsteriye dntrlrken, bir yandan da

gereklemesinin engellenmeye allmas, bir d krkl

na ve o nesneye ynelik ocuksu, sama sapan davranlara
yol amas) anlayabiliyoruz. Toplumsal dzenle reklam gs
tergesi arasndaki derin su ortakl burada somut bir ekil
de ortaya kmaktadr. Baka bir deyile reklam, bu topluma
zg deerleri mekanik bir ekilde yaygnlatrmaktan ok
karmak grsel yaps araclyla dolayl bir ekilde yaygn
latrmaktadr. Bu bir tr sahip olma ve mahrum olma, hem
imgesel bir gereklie hem de bir yokluk hissine gnderme
yapmaya benzemektedir. Reklam gstergesi toplumsal dze

Reklam * 2 1 7

ne dllendirme ve bask altna alm a 16 gibi ikili bir anlam

"ykleyebilmektedir .
dllendirme ve engelleme/mahrum brakma toplum
la btnleme srecinin olmazsa olmaz iki unsurudur. Her
reklam imgesi yorumlanm bir metin olarak, dnyann i
daraltc ok anlamllndan bir eyler alp gtrr. Ak
seik bir ekilde anlalmak isteyen bu metin anlamn bi
linli bir ekilde basitletirir ve hzla anlalabilir bir boyuta
indirger. Ancak bu onun yine de ok sayda yoruma ak ol
masn engellemez ve grnt kendisine bir altyaz gibi ek
lenen ikinci bir metinle anlamn daha da snrlandrr. Her
reklam imgesi alglama dzeyinde her zaman baka imgelere
gndermede bulunur. Sonu olarak reklam, ynlendirilen
bir toplumsal anlambilim araclyla insanlar yattrmaya
alrken, bu ynlendirme iini toplumun kendisi olarak adlandnlabilecek tek bir gsterilenle yapar. Her trl roln al
tndan kalkabileceini dnen reklam dnyas bu konuda
gereksinim duyduu sonsuz saydaki imgeyi tek bir anlama
indirger. Reklam hem insann iini daraltmaya hem de onu
rahatlatmaya alr. nsann btn arzulann gerekletirir
ken, bir yandan da onu d krklna uratr. Bir yandan
insan satn almaya iterken, dier yandan onu durdurmaya
alr. Ayrca reklam ad altnda insan her eyi arzulamaya
iten bir dzen oluturur. Oysa arzuyu bu yntemle gerekten
zgrletirmek asla mmkn deildir. nk byle bir ey
toplumsal dzeni yok eder. daralmas ve rahatlama gibi
reflekslerin harekete gemesiyle ortaya kan arzunun yalnzca imge dzeyinde belli lde zgurletirildii sylenebi
lir. imge dzeyinde ortaya kan yine imgenin ntralize edip,
16 Bu zm lem e nesneler sistem ine de uyarlanabilir, nk nesne
de hem karmak, hem de yalnzca nesne olarak nitelcndirilem eyccck bir eydir. Burada nesne ayn zamanda insan ilikilerinin
y o k lu u n u k a n tla m a y a m a la y a n bir e y d ir (gerek nesnenin
yokluunu gstermeye alan reklam gstergesi gibi). Bu nesne

toplumsal srele btnleme konusunda nemli bir rol oynayabilir. Bununla birlikte belli bir ie yarayan nesnenin gerekliin
yokluunu gsterm e konusunda reklam gstergesi kadar baarl
olam ad grlmektedir.

218 Nesneler Sistemi

bir sululuk kompleksine dntrd arzuya benzer bir

ey toplumsal srecin bir paras haline gelmitir. Snr tan
mayan bu zgrlk dsel bir eydir. Sonu gelmek bilmeyen
bu dsel bolluk evreni birileri tarafndan ynlendirilmekte
dir. Burada her trl sapknln dzen yararna zme kavuturulduu bir ocuksu latrma abasndan sz edilebilir.
Baka bir deyile tketim toplumu ne kadar dllendirici bir
sistemse o kadar da baskcdr. O baskc gereklik ilkesini
haz ilkesinin merkezine yerletiren reklam imgeleri ve sylev
leri bu iki sreci birlikte alglamamz salamaktadrlar.

REKLAMIN YARATMAYA ALITII TOPLUM

PAX AMAIR DETERJANI (LESSVE PAX)

retim ve pazar gibi nesnel sreleri grmezden gelen rek

lamn gerek toplum ve bu toplum tarafndan retilen e
likileri de grmezden geldii sylenebilir. Reklam bir toplu
mu hem gsterir hem de gstermez; bir bakma gsterdii/
gstermedii toplumun gerek olduuna inanmamz bekler.
Kendisine sanal dzeyde katlabildiimiz bu dsel toplum,
insanlan kitle halinde koullandrma konusunda yeterli ola
bilmektedir. rnein, bir Pax afiine bakalm. Bu afite ok
byk ve tanmlanmas olanaksz bir kalabalk vardr. Bu
kalabala ait insanlar ellerindeki bembeyaz bayraklar (Pax
beyazl) grntnn merkezinde yer alan ve grsel adan
New Yorktaki B.M. binasn andran devasa bir deterjan pa
ketine, hayranlk duyduklar eye doru sallamaktadrlar.
Saflk ve huzur gibi ieriklere sahip bir ideoloji tarafndan
desteklenen bu grntde bizim ilgimizi eken zellik kolek
tif tz ve bu tzn reklam tarafndan hangi amala kulla
nlm olduudur. Bu rnekte tketiciye Pax adl deterjan
ahsen arzuluyorsun denilmeye allmakta ve bu i kendi
sine nceden hazrlanm bir topluluk grnts sunularak
yaplmaktadr. Grntdeki kalabalk bireysel tketicinin
kendisi olup, arzu kavram szm ona imgesel bir biim ka
zandrlm, arzulayan kalabalk fotorafyla ifade edilmeye
allmaktadr. Bu ok ustaca hazrlanm bir reklamdr;

Reklam * 2 1 9

baka bir deyile burada en gizli olanlar da dahil olmak ze

re herkesin ayn eyleri arzulad sylenmeye allmakta
dr. rnein, bir erkek bir kadn arzuluyorsa bundan tm
erkeklerin ayn kadn arzulayabilecekleri gibi bir sonu
kartabilmek mmkndr. Cinsel olan da dahil tm arzular
kolektif bir d gc olmadan yaayamazlar. Hatta kolektif
d gc olmadan bir arzudan sz edebilmek bile zordur,
zira dnyada baka hibir erkein arzulamayaca bir kadn
sevdiinizi dnebiliyor musunuz? Buna karn ynlarn
tapt bir kadn hi tanmadan da sevebiliriz. Reklam da
zaten her zaman (genellikle gizli) byle bir itici gce sahip ol
mutur. Arzularmz kolektif bir ekilde retmemiz ne kadar
normalse, reklamn bu arzuyu sistemli bir ekilde kullanmas
da o kadar normaldir. Bireysel gereksinimleri doal bir sre
olarak kabul etmeyen reklamn, bu gereksinimleri, devreye
soktuu bu kolektif sre zerinde younlaan bireysel bi
lin araclyla denetlemeyi yeledii grlmektedir. Burada
totaliter bir toplumsal gelime anlaynn en byk zafer
lerinden birinin kutlanmasndan; baka bir deyile yaratl
maya allan sanal bir toplumsal sre stne oturtulmu
bir talep stratejisinden sz edilebilir. Yalnzca grup kavram
stne oturtulan byle bir arzu pazarlamasnn iletiim gibi
temel bir gereksinime yant verirken ayn zamanda bu gru
bu gerek bir toplumla deil, hayali bir toplumla kar karya getirmeye alt sylenebilir. Pax deterjan rneinde
bu durum aka ortaya kmaktadr. Reklam, satn alm ve
kullanm dzeyinde bireysel bir evrene gnderme yaparken;
rn dzeyinde sanki bireyler aras dayanma olabilecei
gibi bir izlenim yaratmaya almaktadr. Paradoksal deni
lebilecek bir ekilde insanlar dayanma refleksiyle herkes
adna satn almaya itilirken, satn aldklar bu nesneyle yap
tklar ilk eyin kendilerini dierlerinden farkl klmaya al
mak olduu sylenebilir. K o l e k t i f d a v r a n a n b i r t o p lu m z le m i
n e d e n s e b ir e y s e l r e k a b e ti k r k le m e y e y a r a m a k t a d r . Asln
da bu yanltc bir rekabettir, nk afii grp okuyan her
insan sonu olarak dierleriyle ayn nesneyi satn alacakr.
Bu ilemin toplumsal dzene ne kazandrd sorulacak olur
sa verilebilecek yant, belirsiz bir toplumsal srele ocuka

220 Nesneler Sistemi

bir zdeleme ve bu yntemle grubun yaptrmlarna boyun

eme eklinde olabilir. Her zamanki gibi burada da su or
takl ve sululuk duygusu birlikte hareket etmektedir, zira
reklamn oluturduu bir baka ey varsa o da gruba kar
hissedilen (sanal) sululuk duygusudur. Ancak oluturulan
bu duygunun geleneksel sansr aklamasyla hibir ilikisi
yoktur, zira burada oluturulan kayg ve sululuk duygulan
yararl amalara hizmet etmektedirler. Bu ama, ynlendi
rilmi bir arzu duygusu retilerek grup normlarna boyun
eilmesini salamak eklinde ifade edilebilir. Pax deterjan
kutusunun yer ald afiteki ak seik buyruu tartma
konusu yapmak ok kolay bir i iken (Pax yerine Omo, Sunil
marka deterjan satn almam ya da hibir ey satn alma
mam salayacak ey bu deildir); afiteki ikinci gsterileni
oluturan (ve "huzur ideolojisiyle desteklenen) heyecanl,
cokulu kalabal yadsmak o kadar da kolay bir i deil
dir. Bu su ortakl dzeninin dnda kalabilmek olduka
zordur, nk burada sz konusu olan e y diren gsterm ek
deildir. Buradaki yananlamn anlalmas ok kolay olmak
la birlikte kolektif yaptrm srecinin illa bir kalabalk tara
fndan temsil edilmesi gerekmemektedir, bu grevi herhangi
bir eyin grnts de stlenebilir. Bu erotik bir grnt
de olabilir, rnein, insan kesinlikle paketin zerindeki sar
salar ve gzel kalalara bakarak patates cipsi satn almaz.
Ancak libidoyu ok ksa bir sreliine bile olsa harekete gei
ren imgeye bakma sresi iinde gzden geirilen bir ey var
sa o da alldk yeniden canlandrma, yceltme ve transfer
klieleriyle birlikte btn bir toplumsal sretir.

REKLAM YARIMALARI

Her yl belli sayda gazetenin dzenledii yarmalarda oku

yucuya: Yarmamza ka (doru) yant gelecek? gibi bel
li bir soru sorularak yant vermesi istenmektedir. Bu basit
soru, yarmacnn haftalar boyunca tm bilgeliiyle devre
d brakmaya abalad rastlanty yeniden karsnda bul
masna neden olmaktadr. nk bu okuyucunun rekabet
duygusu, aklc olmayan bir piyango oyunuyla harekete ge

Reklam 221

irilmeye allmaktadr. Burada ilgin olan nokta karm

za eskiden olduu gibi Tanr ya da yazg gibi herhangi bir
rastlantnn deil, gazete sayesinde yanllkla, kaza sonucu
ve nedensiz bir ekilde bir araya gelmi olan bir topluluun
kmasdr (bu yarmaya katlmak ya da baarmak; isteyen
insanlar topluluu). Oysa bir ayrmclk srecine dntr
len bu rastlantsal topluluk, bu sreci ycelterek, kendisiyle
zdeleen bireyin baarl bir okuyucu olarak grlmesini
arzulamaktadr. lk bata sorulan sorularn ok basit olma
snn nedeniyse bilenler kitlesini olabildiince geni tutabil
mek, Byk ounlua ait olma gibi byleyici bir duygu
hissedilmesini salamaktr (stelik mutlak rastlant dn
cesi mutlak demokrasi masaln canl tutmaya yaramakta
dr). Ksaca yarmann nihai bir gsterileni varsa bunun
tamamyla oluturulan koullara bal rastlantsal, bir tr
hayali topluluk olduu sylenebilir. Bir yap ve bir grnt
den yoksun olan bu topluluk (kendisiyle soyut dzeyde yal
nzca tam ortadan kalkaca, yani doru yantlarn renildi
i anda ikarlalabilmektedir,j yalnzca dlleri kazanacak
bir ya da birka kiinin verecei tahmini yantlar sayesinde
soyut bir gereklie sahip olabilecektir.

GARAP

rnn kendisini tketebilirken, anlamn ancak reklam

araclyla tketebiliriz. Bir an iin modern kentlerin tm
gstergelerinden yoksun kaldklarn, duvarlarn bir bebein
bilinci kadar bo olduklarn dnelim. Byle bir durumda
karmza btn duvarlann stne yazlm GARAP szc
kmaktadr. Bu, bir gsterilenden yoksun yalnzca kendi
kendisini ifade eden bir gsterendir. Bu szck geliigzel
bir ekilde okunmakta, tartlmakta, yorumlanmakta ve
kendisine zorla bir anlam yklendii gibi, bir gsterge gibi de
tketilmektedir. Ortaya byle bir szck karan bir toplum
acaba nasl bir toplumdur? Bu anlamsz szck toplumun
byk bir ksmnn dgcn harekete geirmi, btn bir
toplumu ifade eden bir tr gstergeye dnmtr. nsan
lar bir ekilde GARAPa inanr hale gelmitir. Bu szcn

222 Nesneler Sistemi

reklamn ok byk bir gce sahip olduunu gsteren somut

bir kant olduu ve belli bir rne verilecek GARAP isminin
tketiciyi kitlesel bir ekilde kendine ekebilecei sanlmtr.
Bu tartmaya ok ak bir dnce olup, bunun farknda
olan reklamclar rnn ne olduu konusunda hibir ipucu
vermemilerdir. Gsterilenin aka belli olduu durumlarda
bireysel direnilerle karlalmas olaandr. Oysa gsteri
lenden yoksun katksz bir gstergeyle karlatklarn d
ndklerinde, insanlar, ironik bir ekilde bile olsa bu gs
tergeyi kendiliklerinden kabullenebilmektedirler. Bylelikle
reklamn gerek gsterileninin ne olduu ok ak ve seik
bir ekilde ortaya kmaktadr. Bir baka deyile GARAP gibi
bir reklam kampanyas srasnda sistemli bir ekilde kulla
nlan bu nedensiz/keyfi szcn insanlarn dikkatini eke
rek, d gcn harekete geirebildii ve bu sre iinde 17
kolektif bir anlama sahip olabildii grlmektedir.
Reklamlar araclyla yaplan yoklamalarda kitleler ve
tketim stne oturan bir toplum her zaman kendinden
yana oy kullanmaktadr . 18

YEN BR NSANLIK ANLAYII M?

KTLESEL KOULLANDIRMA

Rekabet ve kiiselletirme' gibi temalann gerisinde nasl

bir koullandrma sisteminin bulunduunu grebiliyoruz.
deolojik adan deien bir ey yoktur; baka bir ifadeyle
eskiden retim dzeninin altn kural olarak bilinen reka
bet adl zgrln gnmzden sonsuza dek srecek bir

17 Kendi varln onaylama stne oturtulmu bu sistem deki her

reklam gstergesi lcm bir reklam hem dc onaylam a iin e yara
yan bir eydir.
18 Lcvi-Strauss'a gre totem ler sistem i de az ok benzer bir ileve
sahip deil midir? Totem ler dzenine zg nedensiz gstergeler
araclyla artk tek bir gereklie sahip bir toplumsal dzen su
nulmaktadr. Bu durum da reklam en ilkel sistem lerin sahip ol
duktan gsterge kodlar kadar (m arkalarn' okluuna karn)
yoksul bir kltrel sistem e geri dn anlamna gelecektir.

tiektam 223

tketim evrenine aktarld grlmektedir. Tek bir rnn

uratld biimsel deiiklikler ve binlerce nemsiz ayrnt
araclyla bu rekabetin her dzeye tand ve son olarak
sizi dierlerinden farkl gsterecek rastgele nesne semek
gibi her an ortadan kaldrlabilecek ok geni bir zgrlk 19
yelpazesi sunduu sylenebilir. Aslnda rekabet ideolojisinin
nfus alannda olduu gibi tketim alannda da ayn sreci
yaamaya mahkm edilmi olduunu dnebiliriz. Baka
bir deyile, tketimi, insann kiisel anlamda kendini ifade
etmesine yarayan bir serbest meslee benzetirsek; bu durum
da retimin kesinlikle planlanm olduu, ancak psikolojik
planlama tekniklerinin ekonomik planlama tekniklerinin ok
gerisinde kaldklar sylenebilir.
Bizler hl dierlerinin sahip olmadklan eyleri istiyo
ruz. En azndan Bat Avrupa lkelerinde (Dou Blokunda
henz byle bir sorun yoktur) rn seimi ve tketimi konu
sunda henz efsanevi bir rekabet aamasn geemedik. Do
laysyla henz ABDdeki20 gibi sistemli bir ekilde birbirini
izleyen ve belli aralklarla yinelenen modellerden sz edemi

19 Rekabet m ulak bir szck olup yaran kiinin ayn zam anda
hem rakip hem de karsndakiyle ayn dnceleri paylaan biri
olduu anlam na gelm ekledir. Bu balamda ayn sonuca ula
mann en emin yolu kyasya rekabetten gem ektedir. Teknik
gelimenin belli bir aam asnda (zellikle de ABD'de) ayn kate
goriye ait tm nesneler sonunda birbirleriyle edeer bir dzeye
gelmektedirler. Bu yzden farkllam a basks her yl, hep ayn
norm lar dorultusunda, tketiciyi bu nesnelerin hepsini birlikte
deitirmeye zorlam aktadr. Ayn ekilde snrsz bir seme z
grlnn bu ritellem i zorlam a yntem iyle herkesi ayn eye
sahip olm aya ittii grlm ektedir.
20 A B D de araba, buzdolab gibi nemli nesneler aa yukar her yl
deitirilm ektedir (televizyon iin bu sre yl, apartm an daire
si iinse biraz daha fazladr). Toplumsa! refah normlar son aa
mada nesnenin en ksa srede ypranp, belli aralklarla deiti
rilmesini zorunlu klm aya alm aktadr. Bu yenilenm e sresinin

doannkilerle hibir ilikisi olmamakla birlikte kimi zaman eski

dgsel mevsim anlayyla akt vc Am erikan vatandalar
nn gnm zde bu yeni dngye gerek ahlak kuralianna uyarcasna uyduklar grlm ektedir.

224 Nesneler Sistemi

yoru z. Burada Amerikallarn psikolojik bir direni gsterdik

leri ya da ok gl geleneklerin henz yklamadklar gibi
gerekelerin bir geerlii olamaz. Bize gre bu sorunun yant
olduka basittir. Nfusun byk bir ounluunun belli bir
alm dzeyine sahip olmamas nedeniyle btn nesnelerden
tek bir zellie sahip olmalar beklenmekte ve seim tek bir
nesne listesi zerinden gerekletirilmekte, yani eitlilik
ikinci planda kalrken en son modele sahip olmak byk
bir nem tamaktadr. Bu olmazsa olmaz bir toplumsal de
er bime kriteridir. ABDdeki nfusun %90, dier insanlarn
sahip olduklarna sahip olmaktan baka bir ey istememek
tedir. Bu insanlar, her yl kitlesel bir ekilde en iyisi olduu
gerekesiyle en son modeli semektedirler. Zaman iinde
nfusun neredeyse tamamn kapsayan normal bir sabit
tkctici snf olumutur. Avrupa'nn henz bu aamaya
ulat sylenemezse de Amerikan modeline duyulan gl
eilimin engellenmesi olanaksz grnmektedir. Bu noktada
reklam karmak bir rol oynamaktadr. Reklam bizi rekabete
zorlar , ancak bu dsel rekabet araclyla da bizi ok can
skc bir dnyada yaam aya, tek tip bir dnce biimine
sahip olmaya iterken, tek tiplemekten keyif alan bir tketici
kitleye benzetm ek ister. Bize bir yandan Bunu satn aln,
nk bu bambaka bir ey! ("Sekin marka et, kk bir
aznln iebildii sigara markas vb.) derken, dier yandan
da: Herkes bunu alyor siz de aln !21 demektedir. Bu mesaj
lar birbirleriyle kesinlikle elimemektedir. Bunlar ayn anda
hem herkesin birbirine benzediini hem de herkesin zgn

21 Fransz dilindeki mulak SZ |VOUS] szc bu durum u tpk

ngilizcedeki YOU ( Guinncss is good for you.*-aG\inncss bira
s sizin iin retilmitir.) szc gibi mkemmel bir biimde
zetlemektedir. Bu szck kiiye duyulan saygy m y o k sa top
lumun genelini mi ifade etm ektedir? Bu SZ tekil bir ahs m
yoksa bir kalabal m ifade etm ektedir? Bu soruya h er ikisini
de* yant verilebilir. Tm dier reklamlardaki SZ szckleri nc
ifade ediyorlarsa bunlar da ayn anlam lan ifade etm ektedirler.
Aslnda bunun nc tckil/oul ahsa denk den veciz bir
SZ anlam na geldii sylenebilir. (Bkz. Leo Spitzcr, S p ra c h e im
teehnisehen Zeitalter, A ralk 1964, s. 961.)

Kcklam * 2 2 5

bir kiilie sahip olduunu varsayan mesajlardr. Bunu ba

armak iin kolektif ve akld bir yanstma sistemine -bir
m odele- bavurulmas yeterlidir .22
Btn bu aklamalara dayanarak tketim toplumunun
nihai amacnn (teknokratlarn Makyavelist tavrlaryla hibir
ilikisi olmayan, basit bir yapsal rekabet oyunuyla) tketi
ciye bir ilevsellik kazandrmak, tm gereksinimleri psiko
lojinin egemenlii altna almak; retimin gdmleyicilii ve
nfuslar giderek artan kentlerle uyumlu, herkesi iine alan
bir tketim evreni oluturmak olduu sylenebilir.

SM OLUP CSM OLMAYAN ZGRLK

Rekabete dayal ideoloji yaamn hemen her alannda yerini

artk kiisel bir baar felsefesine brakmaktadr. Dierle
rine oranla btn kesimleri birbirleriyle daha iyi kaynam
bir toplumda bireyler artk mal sahibi olma konusunda her
hangi bir rekabet iine girmemekte, herkes baarsn ger
ekletirdii tketim m iktarna bakarak belirlemektedir Bu
toplumun itici gc artk bireyler arasnda seici bir rekabet
duygusu yaratmak deil, herkesi kiiselletirebilmektir. Bu
srele birlikte reklam da ticari bir alan olmaktan karak
tketim alkanlktan (pra k sis) kuramna benzemitir. Bu
tm toplumsal yapy kapsayan bir kuramdr. Amerikal
reklamclar (Dichter, Martineau vb.) bu kuram apak bir
ekilde nmze koymaktadrlar. Sunulan argman, olduk
a basittir: 1 ) tketim toplumu (nesneler, rnler, reklam)
tarihte ilk kez bireye tam bir zgrleme ve baar olasl
sunmaktadr; 2 ) bu toplum yalnzca tketmekle yetinmeyip,

22 Brigittc Bardot stili sa m oda iken bir bakm a her kadn/kz

kendini ei benzeri olm ayan biri gibi grm ekteydi; nk ken
dini binlerce benzeriyle karlatrm ak yerine yalnzca yceltilen
tek zgn model olan Bardot ile karlatrm aktayd. Bu durumu
ayn tm arhanede tedavi gren drt ya da be delinin kendilerini
ayn anda Napolyon sanm alarndan dolay hibir rahatszlk duy
mam alarna benzetebiliriz; zira burada bilin gerekten de tam a
myla dsel saylabilecek b ir iliki kurmaktadr.

2 2 6 * Nesneler Sistemi

tketimi bireysel ve kolektif bir davurum biimi, zgn bir

dilyetisi, yeni bir kltre dntrmtr. Bylelikle nihilist
bir tketim anlayna tketim stne oturan yeni bir h
manizmle kar klabilmektedir.
Burada stnde durulmas gereken en nemli konu ki
isel baardr. Gdmleme Aratrmalar Enstits mdr
Dr. Dichter bu yeni insann 23 sorunsaln, stnde uzun uzun
dnmeye bile gerek grmeden u ekilde tanmlamaktadr:
imdi orta snf Amerikallara flrt ettikleri, harcama yap
tklar hatta ikinci ya da nc bir araba satm aldklar za
man bile ahlakl bir ekilde davrandklarn hissettirme gibi
bir sorunla kar karyayz. Ulalan bu refah dzeyinin yol
at en temel sorunlardan biri insanlar bu refahn tad
n karmay hak etmi olduklarna ve keyfince bir yaam
srdrmenin ahlakszca deil, ahlakl bir davran biimi
olduuna inandrabilmektir. Tketiciye tannan bu keyfince
yaama, evresini, yaamn zenginletiren ve houna giden
rnlerle doldurma ve gsterme hakk, her trl reklam ve
rn satlarn ykseltmeye ynelik her trl projenin nce
likli temalarndan birini oluturmaldr. Bu durumda biz de
insanlarn gdmlendii bir ada, reklamn, toplumsal ah
lak belirleme sorumluluunu stlenerek Priten bir ahlak
anlaynn yerine kesinlikle hazc bir ahlak anlayn yer
letirmeye ve hiper uygarlam bir ortamda bunun doal bir
ey olduunu gstermeye altn syleyebiliriz. Dichterin
son tmcesinin tam olarak ne ifade ettiini anlamak kolay
deildir. Reklamn amac mutlulua kar direnen insan ii
ne skp kalm olduu o ahlaki kapandan kurtarmak m
yoksa satlan artrmak mdr?
Toplum tatmin kavram zerinden mi yoksa kazan
kavram zerinden mi yeniden rgtlenmeye allmaktadr.
Bleustein-Blanchet (Packard'n La Persuasion clandestine
kitabnn nsznde) bu soruya ne biri ne de teki yantn
vermektedir. Bu yazara gre: Gdmleme zerine yaplan
almalar bireysel zgrl tehdit etmemektedir, zira onla
rn aklc ya da akld bir davran biimi sergileme haklar

23 La Stratgie d u Dsir.

Reklam 227

n ellerinden almamaktadr. Bu szleri syleyen biri ya ok

saf ya da ok kurnazdr. Oysa Dichter bu konuda daha ak
ifadeler kullanmakta ve bize ltfedilmi bir zgrlk ortam
iinde yaadmz sylemektedir (Tketiciye tannan bu
hak... szleri gibi), insanlara utanp, sklmadan ocuk gibi
davranma hakk tannmaldr demektedir. Kiinin zgrce
davranma hakk demek aka kiinin ne istiyorsa onu sa
tn almas demektir. Keyfince bir yaam srdrmek... ise
akld ve ocuka davranarak retime 2'1 dayal belli bir top
lumsal dzene uyum salamak demektir.
Bu sat felsefesi zihinsel elikilere pek aldr etmiyor
gibidir, zira insanda (karmak bir itkiler btnne benzemek
ve itkilerinin tatmin edilmesinden holanmak) aklc olmayan
bir davran biimi gelitirebilmek gibi aklc bir amaca sahip
olduklann (insanlar satn almak istedikleri eyler konusun
da aydnlatmak} ve bilimsel yntemlere bavurduklann ileri
srmektedir. Bu konuda itkileri bile bir tehlike gibi gren yeni
tketim byclerinin hedefledikleri ey evresine mutluluk
saan bir insan deildir. nsann ok arzulad eyleri satn
alarak kendini tatmin etmesinin yeterli olaca, yani ad olup
kendi olm ayan bir zgrlkten sz etmektedirler: Kendisini
bir eylerden mahrum braklm biri gibi hisseden ve bu ek
siklii gidermek amacyla harekete geen her insann, belli
bir grup tarafndan retilen bu zlemlerden, belli bir rn
satn alarak kurtulacan umabiliriz. Byle bir rnn sat

ansnn ok yksek olaca sylenebilir (Stratgie du dsir

s. 81). Burada ama, eskiden zihinsel sreler (tabular, evre,
sululuk duygusu) tarafndan ket vurulmu itkilerin nesne
ler zerinde younlamasn salamaktr. Bunlar gerekleti
rilmesi engellenemeyecek bir arzu ve toplumsal dzene zg
ritellemi bir bask dzeninin varln ortaya koyan somut
srelerdir. Bireyi topluma kar ayaklanmaya itecek kadar
zgr bir davran biimi tehlikelidir. Oysa bir eylere sahip
olma zgrlnn bir zarar yoktur, nk bu zgrlk hi

24 Y a h u d i S o ru n u 'y la ilgili M arksist emadan yola karak tketim

toplum unda bireyin yalnzca ve yalnzca tketm e zgrlne

sahip olduu sylenebilir. Bu biimsel bir zgrlktr.

2 2 8 Nesneler Sistemi

farknda olmadan oyunun bir parasna dnmektedir. Dr.

Dichterin de belirttii gibi bu ahlak d saylamayacak bir
zgrlktr. Hatta bundan daha iyi bir ahlaki ama olamaz,
nk tketiciyi hem kendi kendisiyle hem de toplumla ba
rtrmaktadr. Toplumsal adan bu kusursuz bir insandr.
Geleneksel ahlak bireyden yalnzca gruba uyum salamasn
isterken; felsefe" yapan reklamlar bireyden kendi arzularna
boyun emesini, i atmalarndan kurtulmasn istemek
tedirler. Ahlaki adan daha nce baka hibir ey bireyin
beynini felsefi reklamlar kadar ok ykamaya almamtr.
Bireyin kurald, yasad bir varlk haline getiren tabular
dan, aclardan ve nevrozlardan kurtulmasnn yolu ocuk
lukta olduu gibi nesnelere snmak, her adan Anne ve
Baba imgesini glendirmekten gemektedir. Aadakilerin
her geen gn giderek zgrleen akld itkileri, tepedekiler
tarafndan her geen gn daha sk bir denetime tabi tutul
maktadr.

REKLAM /NESNELER SSTEM YEN BR DLYETS MDR?

stnde durulmas gereken ikinci nokta udur: Reklam/

nesneler sistemi bir dilyetisinin zelliklerine sahip midir?
Btn bu tketime itici-ideal felsefe; kpr kpr, elikilerle
dolu insan ilikisinin yerine nesnelerle kurulan kiisel bir
iliki biimini koymaya almaktadr. Pierre Martineauya
gre (Motivation et Publicit , s. 107-108), Satn alna sreci
bireyin kiiliiyle rnn kiiliinin karlkl etkileimi an
lamna gelmektedir. Ortaya bu kadar ok ve farkl rn k
t iin bunlarn karmak: varlklara dntklerine inanr
grnmek yetmiyormu gibi; satn alma ve tketme ilikisini
de herhangi bir insani25 ilikiyle edeerli tutabilmekteyiz.
25 Satn almay kiiselletirm enin baka yntem leri de vardr, ancak
bunlar ok ilkel yntem lerdir. rnein, pazarlk yapm ak, ans
eseri ucuza kapmak, s h o p p in g (sabr vc numara yapm ak), vb.
Bunlarn ilkel yntem ler olarak nitelendirilmesinin nedeni rn
edilgin, alcy etkin unsurlar gibi grmeleridir. Oysa gnm zde
reklam a her trl kiiselletirm e yetkisi tannmtr.

Rekiam

229

Acaba bunlardan yola karak nesneler ve insanlarn birlikte

oluturduklar yeni bir szdiziminden sz edilebilir mi? Nes
neleri gren insann aklna gereksinimleri geliyor ve bunlar
yepyeni bir ekilde mi yorumluyor? Buna karn gereksinim
ler de nesneler ve retim sreleri araclyla insann akl
na yeni toplumsal yaplar m getiriyor? Bu sorunun yant
evet ise o zaman burada bir dilyetisinden sz edilebilir. Aksi
takdirde btn bunlarn kurnaz bir yneticinin uydurduu
szcklerden ibaret olduu sylenebilir.

REKLAM/NESNELER SSTEMNN TEMEL YAPISAL UNSURLARI YA DA MARKA

Satn alma tam olarak zgr bir dei-toku biimi olarak

nitelendirilemez. Bu birbirlerine indirgenmesi olanaksz biri
-gereksinimleri, elikileri, her eyde bir kusur bulma huyu
olan- hep kpr kpr, uyumsuz birey; dieri kodlanm, s
nflandrlm, bazen bulunabilen ba^en bulunamayan, hep
ayn niteliklere sahip olma konusunda zorlanan nesneler
adl iki sistemin atma halinde olduklar, denenip, kabul
edilmi bir ilemdir. Burada gereksinimler sistemiyle retim
sisteminin birbirleriyle btnlemesinden ok gereksinimler
sisteminin zorla retim sistemi iine yerletirilmesinden sz
edilebilir. Bu btnn yalnzca bir gereksinimleri karlama
sistemi deil, ayn zamanda bir anlamlama sistemi oldu
unun unutulmamas gerekir. Oysa bir dilyetisinden sz
edilebilmesi iin nce bir szdizimine gerek vardr. Burada
tketim nesnelerinin oluturduklan bir szdiziminden deil,
olsa olsa geni apl bir listeden sz edilebilir. Ne demek iste
diimizi daha ak bir ekilde ifade etmeye alalm.
Zanaatsal retim aamasnda nesneler hi deimeyen
belli gereksinimlere yant vermektedirler. Her iki sistem bir
birleriyle uyum iinde grnmekle birlikte, btnn kendi
iinde hi de tutarl bir grnme sahip olmad vc yalnzca
gereksinimler dzeyinde belli bir tutarllk sergiledii syle
nebilir. Burada gereksinimler deiirken, retilen mal say
snda bir deiiklik olmamakta, yani nesnel bir teknik geli
meden sz edilememektedir. Sanayilemeyle birlikte seri bir
ekilde imal ediLen nesneler, teknolojik dzen ve ekonomik

2 3 0 Nesneler Sistemi

yaplar sayesinde belli bir tutarllk kazanmlardr. Bu aa

mada nesneler sisteminin gereksinimler sisteminden daha
tutarl bir grnm sergiledii sylenebilir. Belli bir tutarllk
sergileyen nesneler sistemi bu sayede btn bir uygarl biimlendirebilecek bir gce sahip olmutur (Simondon, a.g.e .,
s. 24). Baka bir deyile makine snrsz sayda (gereksi
nimlere gre l zerine imal edilen) deiken retimine
bir son vererek yerine deimez sayda nesneyi koymutur
(Mumford, Tech . et Ciuil, s. 246). Bu gelime srecinde: i
sel bir yaplanma, yalnlatrma, snrlandrma ve dzen
sizlik, technm ele r oluturma ve bu eehnemelere giderek
daha uyumlu bir grnm kazandrma gibi bir dilyetisine
ait ncllerle karlaabilmek mmkndr. Zanaat rn
nesne bir szce benzerken, sanayilemi teknolojinin bir
dile benzedii sylenebilir. Ancak dil demek, dilyetisi demek
deildir. Baka bir deyile otomobilin tketiciyle konuan
blm motor blou ve akamlar deil biimi, rengi, hatlar,
aksesuarlar, sunduu konfor w dzeyidir. Nesneler dze
yinde bu durumu bir tr Babil Kulesine benzetebiliriz, zira
her nesne kendi retmi olduu dili konumaktadr. Bunun
la birlikte hatta bu nedenden dolay seri retim srecinde
nceden hesaplanan farkllklarla, retilen deiik kombine
zonlarn ortaya eitli anlam katmanlarnn kmasna, sz
dzeyinde karlalan deiik yinelenme biimlerinin yer
ald bir liste, bir biim ve renkler szl oluturulmasna
yol atn dnsek bile, btn bunlara baklarak ortada
bir dilyetisinin bulunduu sylenebilir mi? Bu muazzam pa
radigmann tek eksii gerek bir szdizimidir. Bu paradigma
ne kat kurallara boyun een teknolojik bir szdizimine ne
de ok gevek bir gereksinimler szdizimine sahiptir. Baka
bir deyile kapsaml bir listeye benzeyen bu paradigma iki
si arasnda bir salncak gibi gidip gelirken; gndelik yaam
dzeyinde birbirlerine karlkl olarak bir yap kazandrmak
yerine, gereksinimlerin geliigzel bir ekilde iine tkldklar, kendileriyle ok eitli kombinezonlarn kurulabildii
deiik tip ve modellerden oluan devasa bir izelgeye sahip
olduklar grlmektedir. rnlerin daha derli toplu ve d
zenli bir izelgeye sahip olmalarna karlk gereksinimlerin

Koklum 231

ok byk bir aba harcayarak, hibir mantkl gerekeleri

olmadan bu nesneler izelgesine ayak uydurmak, bir ekilde
bu izelgede yer alabilmek amacyla rpndklar sylenebi
lir. Aslnda bireysel gereksinimler sistemi nesneler sistemi
nin kendisinden vazgeemeyecei bir gereklie benzemek
isterken; bu vazgeilmez gereklii de nesnelerin listelendii,
snflandrld, biimlendirildii, dolaysyla gdmlcncbilen (sosyo-ekonomik adan sistemin bunu gerekletirmeye
almaktan baka bir amac yoktur) bir srece b e n z e tir c e
almaktadr.
Sanayilemi teknoloji, uygarlmz her ne kadar iste
dii gibi biimlendirebiliyorsa da bu ii ayn anda hem tu
tarl hem de tutarsz, yani elikili denilebilecek bir ekilde
yapabilmektedir. Yapsal (teknolojik) adan kusursuz de
nilebilecek bir tutarlla sahipken; rnlerin ticari olarak
pazarlanma ve gereksinimlerin karlanma mekanizmas gibi
yapsal olmayan bir alanda tam bir tutarszlk (gdmlenme)
iindedir. Aslnda kendisine sahip olamayan ve tketemeyen
insanlar tarafndan konuulan bir dilyetisinin bir z ve bir
szdizimine (iletiimin yaplandrlmas) sahip olabilecei g
rlmektedir. Herhangi bir ze sahip olmas olanaksz, yapsal
bozulmaya uram anlamsz bir gereksinimler dnyasn
daysa, reklam/nesneler sistemi denilen ey en anlamsz ge
reksinimleri bile karlamaya alrken, kolektif dei toku
dzeyinde kesinlikle hibir yeni yap oluturamamaktadr.
P. Martineau ayrca, Araba satn alan insan kategorileriyle
araba kategorileri arasnda basit ilikiler kurulamaz. nsan
adl varlk, deiik ekillerde bir araya gelmi pek ok un
surun etkisi altnda kalabilen karmak bir btndr. Buna
ramen deiik araba marka ve modellerinin insanlarn ki
iliklerini ifade etmelerine yardmc olduklar sylenebilir
dedikten sonra bu kiiselletirme olay konusunda somut
birka rnek vermektedir. Muhafazakr bir insan yapt
araba seimiyle oturakl, olgun ve ciddi biri olduu izlenimi
yaratmaya alabilir.... Bir baka kiilik tipine sahip ara
bann ne ok gsteri dkn ne de ok tutumlu, moday
izlemekle birlikte a v a n t -g a r d e saylamayacak insanlar tara
fndan beenildii sylenebilir.... Kiilikler yelpazesi iinde

23 2 * Nesneler Sistemi

yenilikiler ve ultra-modernlere de yer verilmektedir, vs.

Hi kukusuz Martineau hakldr, zira insanlar sahip olduk
lar nesnelerden yola klarak bu ekilde tanmlanmaktadr.
Oysa b u durum nesnelerin bir dilyetisi oluturmak yerine
tek tipletirilmi kiilikler tablosu zerinden az ok geliig
zel bir ekilde oluturulmu aynmlayc ltler erevesinde
birbirlerinden farkl klnabildiklerini gstermektedir. Sanki
ler ey ayrmlayc tketim sisteminin tketiciyi ve toplumu
eitli kategorilere blmesine canla bala yardm eder gibidir.
yle ki:
1) Toplumun btnyle ayn zellikleri tamayan kiiyle
artk ok dolayl bir iliki iinde olan gereksinimlerin deiik
kategorilere blnm tketiciler oluturmas;
2) Toplumun tamamnn eitli kategorilere ya da stat
gruplarna blnerek u ya da bu nesne kmesiyle zde
letirilmesi. Hiyerarik bir sralamaya tabi tutulan nesne ve
rnlerin artk kesinlikle eskiden farkl deer ltlerinin
oynad rol oynamalar, yani ait olunan grubun ahlaki de
erlerinin belirlenmesi.
Her iki dzlemde de nesnelerden yola klarak, iinde
yaanan kiisel ve toplumsal dnyann szdiziminden yok
sun hiyerarik bir izelgeye benzetilmeye, alglatlmaya ve
kategorilere blnmeye alld sylenebilir. Baka bir
deyile bir dilyetisi deil d e bir snflandrma dzeni olutu
rulmak istenmektedir. Her ey sanki toplumsal bir diyalek
tie deil de toplumsal bir blmlenmeye uygun bir ekilde
olup bitmekte ve bu blmlenme araclyla her gruba belli
bir dzen ve bu dzen araclyla da bir tr nesnel (nes
nelerin somutlatrdklan) gelecek dncesi dayatlmaya
allmaktadr, zetle giderek zayflayacak bir iliki ortam
yaratlmaya allmaktadr. Gdmleme tutkunu ve kur
naz filozoflar hem kendilerini hem de dier insanlar, zgr
le giden en ksa yolun nesneye boyun emekten getiine
ikna etmeye almaktadrlar. Bu arada muazzam boyutlara
varm ve birbirine gemi bir gereksinim ve doyum evreniy
le seenek bolluunun yan sra bu kpr kpr, insanda bir
kltr izlenimi brakan arz talep panaynn bunun kant
olarak gstermeye kalkmaktadrlar. Burada bir yanl an-

Reklm 233

lama olmasn, zira kii kategorileri nesneler tarafndan ifade

edilmekte; insanlara toplumsal bir ierik kazandrmakta,
onlara uygun grlm anlamlar yklemektedirler. Hzla o
almakla birlikte hem mantksal bir aklamas yaplamayan
hem de tutarl bir grnm arz eden bu kii kategorilerinin,
bolluk ad altnda bir yandan hzla somutlatrlrken dier
yandan mantksal bir aklamas yaplamamakla birlikte tu
tarl bir grnm arz eden toplumsal bir dzene en uygun
araca benzedikleri sylenebilir. Reklamlarn bavurduklar
ana kavramlardan biri olan marka kavram tketime ait
dilyetisini ok gzel bir ekilde zetlemektedir. Gnmz
de tm rnler (abucak bozulup giden gdalar dnda)
kendilerini zorla satn aldrmaya almaktadrlar. Baka
bir deyile gerekten bir rne benzeyen her rnn bir
markas vardr (kimi zaman bu marka, frigidaire rneinde
olduu gibi o eyin yerine geebilmektedir). Markann birinci
ilevi belli bir rne ait olduunu gstermek, ikinci ilevi ise
bu rne duygusal yananlamlar yklenmesini salamaktr.
Martineau, yle demektedir:
inde yaam akta olduum uz an rekabeti ekonom i dn
yasnda teknolojik stnln koruyabilen rn says ok
azdr. rnlerin ok satlm asn ve alclarn da belli bir mar
kaya sadk kalarak buu kantlamalarn istiyorsak o zaman
onlarla duygusal ilikiler kurmak vc bu amala rnlere bi
reyselletirici anlam lar katmamz, belli arm lar yapm a
larn salam am z ve belli zellikler yklem em iz gerekm ek
tedir. [A .g .e . s. 75)

Bylelikle, PHILIPS, OLIDA, GENERAL MOTORS gibi szckle

rin her biri hem ok sayda deiik nesneyi zetlerken hem de
herkes tarafndan kabul grm bir sr anlam ierebilmekte ve tketiciyi psikolojik adan yeniden yaplandrabilmektedirler. Bunlar sentetik bir duygusalla yol aan sentetik
szcklerdir. Baka bir deyile bunun ad psikolojik etiket
mucizesidir. Bu, nesnenin bize seslenmek amacyla arayp
bulabildii tek dilyetisidir. Duvarlar kaplayan ve peimizi
brakmayan bu temel szckler kesinlikle szdizimsel bir
zellik tamamakta, yani kolaylkla birbirlerinin yerini ala

2 3 4 * Nesneler Sistemi

bilen bu markalar/szckler herhangi bir ekilde birbirlerine

eklemlenmeden, kendi balarna bir anlam ifade etmeden art
arda sralanmakta, yan yana getirilmektedir. Bu markalarn
isimleri srekli deimekte, birbirlerinin anlamlarn anlam
szlatrmakta, tekrarlandklar srece yaayabilmektedirler.
Bu, ar anlamla ykl grnmesine karn anlamsal a
dan bombo, yani akla gelebilecek en yoksul dilyetisidir. Bu
gstergelerden ibaret bir dilyetisine benzerken, bir markaya
gsterilen "sadakatin de artl refleks trnden d u y g u s a l bir
gdmlenmeye benzedii sylenebilir.
Oysa filozoflarmz maddiyatlm (bu gc ok yoksul
bir etiketler sistemiyle btnletirme adna bile olsa) iyi bir
ey olduunu savunmaktadrlar. Sansre bir son verin!
evre basksna aldrmayn! Arzularnz gerekletirme ce
saretine sahip olun! demektedirler. Bu maddiyatl bir
dilyetisine dntrmek isteyenler kimlerdir? Bu anlamlan
drm a sistemi insann bugne kadar kefedilememi duygu
larn kefedip onlara anlamlar m yklemektedir? Bunlar
ne trden anlamlardr? Burada bir kez daha Martineauya
kulak verelim:
Doal olarak kabul edilm i, stereotiplemi terim lere bavu
rulmas gerekir, zira m etaforun znde bu vardr (!)... Y u
m uak ttnden retilm i bir sigaraya da gzel bir araba
istediim de bu nitelikleri szcn gerek anlam nda tanm
lamaktan aciz bir konum da bulunsam bile bunlarn arzula
nan bir eyler ifade ettiklerini bilirim. Sradan bir otom obil
srcs yaktn oktan hakknda herhangi bir bilgiye sahip
olm am akla birlikte bunun olum suz bir anlam a sahip olm a
dn az ok bilir. Bu yzden yakt isterken y ksek oktanly yeler nk anlam ad ve aklayam ad szcklerle
iine yarayan niteliklere sahip bir ey aldn bilir. {A .g .e
s. 142)

Baka bir ifadeyle reklamn ektii sylev arzuyu ok mulak

terimlere indirgeyerek genelletirmekten baka bir ie yara
maz. En basit ekliyle ifade edilecek olursa bu maddiyatln kurumsal bir yananlam koduna boyun edii ve 'yaplan
seimin bu ahlaki dzenle tketicinin derinlere kk salm

Reklam * 235

eilimleri arasndaki dankl dvn onaylanmasndan

baka bir anlama gelmedii sylenebilir. Psikolojik etiketin
simyas'*26 bundan ibarettir.
Bu tektipletirilmi maddiyatlk aklamas ksa
ca sa n s r anlamna gelmektedir. Kiisel baar ideolojisiyle
sululuk duygusundan kurtarlm itkilerin bu mantksz
yaygnlamalan aslnda evre basksna somut bir grnm
kazandrmaya ynelik devasa bir giriimden baka bir ey
deildir. N esnenin *kiiselletirm eye alt bir e y varsa
o da sansrdr. Tketim toplumu filozoflar maddiyatlk*
konusunda bou bouna zgrletiriidii anda insan mut
lu edebilecei trden aklamalar yapmaktadrlar. Bilinalt
elikiler iinde yzen psikolojik bir sretir. Reklamlarn bi
linaltn etkilemeleri demek elikileri harekete geirmeleri
demektir. Reklamlar bask altna alnm itkileri zgrletir
mez, nce hayal gcn harekete geirip bu itkilerin yerlerin
den kmldamalarn engeller. Burada nesnenin konumunu
aklayabilmek zordur, kii ne kadar mantkl davranmaya
alsa da, arzulan ve bu arzulan engellemeye alan gler
konusunda beklenenin tersine elikili kararlar almaktadr.
Burada karmza yine daha nce zmlemi olduumuz o
genel dllendirme/engelleme emas kmaktadr. Baka
bir deyile gerilimleri hep biimsel bir ekilde ortadan kal
drmak istemesine ve insanlarn ocuka davranmalarn bir
trl salayamamasna karn, nesne, alttan alta hep o bit
mek bilmeyen elikilerin srdrlmesine hizmet etmitir.
Bu aklamalardan yola klarak belki de zgn bir biimsel
ada yabanclama sreci tanmlanabilir. Baka bir deyile
tketim srecinde insann yaad isel elikilerle, maddi
yat dnceler devreye girmekte ve sonra da bu srece y a
banclamaktadrlar; tpk emek gcnn retim srecinde
26 Aslnda reklam b y ile karlatrm ak ona hak etm edii bir p a
yenin verilm esi demektir; zira sim yaclann belli bir alana ynelik
isimlerden ibaret szlklerinin daha o zam anlar belli bir ara
trma vc aklam a sreciyle ortaya kan gerek bir dilyetisine
benzedii grlm ektedir. M arkalardan oluan bir isim ler szl
yse tamamen zihinsel bir ey olup ekonom inin egem enliinden
kurtulm as olanakszdr.

2 3 6 Nesneler Sistemi

devreye girip daha sonra da bu srece yabanclamas gibi.

Deien bir ey yoktur ya da deien bir ey var mdr soru
sunun yant yledir. Kiisel baarya ynelik kstlamalar
artk baskc yasalar deil, itaat normlar tarafndan belirlen
mektedir; baka bir deyile zgr davranlar (satn alma,
seim yapma, tketim) kstlama ii sanki kendiliinden olu
an duygusal bir sre tarafndan belirlenmekte ve bu kendi
kendini kstlama giriimi insana bir tr haz vermektedir.

YAAM DZEY (LE STANDING) DENLEN EVRENSEL KODUN AIKLAMASI

yleyse geerli bir sz dizimine sahip olmayan reklam/nes

neler sisteminin, bir dilyetisinden ok bir anlamlandrma sis
temine benzedii, yani bir kod kadar yoksul ve etkili olduu
sylenebilir. Bu sistem insana bir kiilik kazandrmaktan
ok ona bir kiilik biip snflandrr. Toplumsal ilikileri d
zenlemekten ok onlar hiyerarik bir ekilde blp sralar.
Toplumsal stat, yani yaam dzeyi denilen bir kod olutu
rarak evrensel bir sisteme benzemeye alr.
"Tketim toplumunda stat nosyonu insann toplum
sal konumunu belirlemeye yarayan bir lt olarak giderek
basitleme ve yaam dzeyi (standing) kavramyla akma
eilimindedir. ktidar, otorite ve sorumluluk kavramlaryla
da ilikilendirilmeye allan yaam dzeyine karlk bir
reklamda, Lip marka kol saatiniz yoksa gerek anlamda so
rumluluk sahibi biri olduunuz sylenem ez! denilmektedir.
Btn reklamlarn nesneyi zorunlu bir lt olarak kabul
ettikleri grlmektedir. rnein, "Sahip olduunuz nesneye
baklarak... k bir kadn olmak istiyorsanz... vs. Hi ku
kusuz nesneler insanlar hakknda bir fikir yrtme sistemi
olarak grlmenin yan sra, ou kez baka (jestler, riteller,
trenler, dilyetileri, doutan itibaren sahip olunan statler,
ahlaki deer kurallan gibi) sistemlere elik eden bir sistem
olarak da alglanmaktadrlar. inde yaamakta olduumuz
toplumun bir zellii varsa o da tm dier ayrmlama sis
temlerinin yava yava yaam dzeyi denilen temel kurala
boyun emesidir. Bu temel kural doal olarak az ok iinde
yer alnan toplumsal evre ve ekonomik dzey tarafndan da

Rektam * 237

yatlmaktadr. Toplumsal adan reklam bizi bu kurala uyum

salama konusunda ikna etmekle grevlidir. Bu ahlaki bir
temel kuraldr, nk toplumun onayland bu kural i
nemek su ilemek anlamna gelmektedir. Bu hi kimsenin
elinden kap kurtulamad totaliter bir temel kuraldr. Bi
reysel dzeyde bu kuraln elinden kam olmak toplumsal
dzeyde her gn onun retilmesine katkda bulunmadmz
anlamna gelmez. Bu kurala inanmamak ironik bir ekilde
bile olsa bakalarnn bu kurala inandklarna inanmak an
lamna gelecektir. Bu temel kurala aykr davranlar bile
ancak bu kurala boyun emi olan bir toplum tarafndan bu
ekilde deerlendirilebilir. Bu kuraln olumlu yanlar da var
dr. rnein:
1 ) Bu kural bir bakasndan daha keyfi deildir. Baka
bir deyile bizim amzdan bile eskisini verip yenisini ald
mz araba, yaadmz semt ve sahip olduumuz pek ok
nesne belli bir deere sahip olup, bizi dier insanlardan farkl
klmaktadr. Dahas da var. Deerle ilgili tm yasalarn her
zaman iin (zellikle de ahlak kurallarnn) ksmi ve keyfi ol
duklar sylenemez mi?
2) Bu temel kural ayrmlayc gstergelere tamamyla
toplumsal ve ada bir grnm kazandrmaktadr, yani
biimsel bile olsa toplumsal ilikilerin zgrletin Imesiyle
balantldr. Her geen gn saylar artan ve bir mal gibi
grdmz nesneler maddi yaam daha ekilir klmakla
kalmayp, herkesin boyun edii ayrmlayc gstergelere
dnerek insanlarn birbirlerinin sahip olduklar statlere
kar daha hogrl olmalarn salamaktadr. Yaam d
zeyi sistemi tm kast ya da snf ritellerini ve genel anlamda
da topluma zg tm eski ayrmlama ltlerini geersiz kilabilme gibi bir avantaja sahiptir.
3) Tarihte ilk kez evren sel bir gsterge ve yorumlama sis
teminin olumasn salamtr. Tm dier sistemleri devre
d brakmasna zlebileceimiz gibi tam tersini de yapa
bilir ve zaman iinde dier (soy, snf, iktidar) sistemlerin saf
d edilmesinin, yani yaygnlaan rekabetin, ok younlaan
toplumsal hareketliliin, hzla zlp yeniden yaplanan
toplumsal gruplarn, her gn deiiklie urayan dilyetisi sa

2 3 8 Nesneler Sistemi

ysndaki artn herkesin anlayabilecei temel bir ayrmlama

kural oluturulmasn zorunlu kldn da syleyebiliriz. Her
gn birbirlerini tanmayan milyonlarca insann kar karya
geldii bir dnyada "yaam dzeyi denilen temel kural, her
kesin birbirinden haberdar olmasn salama gibi yaamsal
neme sahip asal bir toplumsal ilevi yerine getirmektedir.
Bununla birlikte:
1 ) Bu kural evrenselletirmek ve boyun eilmesini sa
lamak iin deere ait dilyetisinin kesinlikle basitletirilme
si, ksrlatrlmas ve ocuksu bir grnme sahip olmas
gerekmitir. Bunun nedeni: nsanlarn sahip olduklar nes
nelere bakarak kendilerine bir deer bimesidir denilmek
tedir. Bu dnceye bir tutarllk kazandrabilmek iin bir
kombinezonlar sistemi ya da ok uzun bir liste, yani simgesel
ve yapsal adan yoksul, ilevsel bir dilyetisi oluturmak ge
rekmitir.

2 ) Gnmzde herkesin boyun edii bir okum a ve ay

rmlama sistemi oluturabilmek amacyla tamamen toplum
sallatrlan ve nesnelletirilen deer gstergelerinin hepsi
kendiliklerinden denilebilecek bir ekilde gerek bir demok
ratikletirme srecine yol amamaktadrlar. T e k b i r re fe
r a n s a b o y u n e m e z o r u n lu lu u n u n s a n la n n t e r s in e a y r m

Baka bir deyile

herkesin birbirine benzemeye alt bu sistemde giderek
yaygnlaan yepyeni bir hiyerari ve ayrmlama saplantsyLa karlalmaktadr. Bir takm engelleyici toplumsal ahlak
kurallar, etiketler ve dilyetileri saf d edilirken; nesneler
dnyasnda bunlarn yerini yepyeni engeller, yani yadsmas
olanaksz maddi bir snf ya da kast ahlaknn ald grl
mektedir. Yaam dzeyi denilen temel kural gnmzde
herkesin kolaylkla anlayabilecei trden evrensel bir anlam
ve alglama dzeni oluturup, hiyerarik listede y e r alan
tm toplumsal grup ve dnce biimlerinin birbirleriyle hi
zorlanmadan iliki kurmalarn salasa bile saydam bir ku
rala benzedii sylenemez. Yalanc bir saydamlkla, yalanc
la m a a r z u s u n u k a m la d g r lm e k t e d ir .

bir insan ilikileri tablosu sunan bu temel kuraln gerisinde

yer alan gerek retim dzenine ait yaplarla, aklamas zor
toplumsal ilikilerin yer aldklar grlmektedir. Gerekten

Reklam 239

saydam olduu sylenebilecek bir toplumda anlam retim

dzeniyle toplumsal yap ve ilikiler dzeni arasnda hibir
fark olmamas gerekir. Oysa bu iin reklam/nesneler sistemi
araclyla baanlmas olanakszdr, nk bu sistem ayn
anda hem kolaylkla anlalan hem de anlalmas olanaksz
bir anlamlandrma kodu sunmaktadr. te yandan bu sistem
tutarl grnm sayesinde insanda bir yandan biimsel bir
gven duygusunun olumasna yol aarken; ayn zamanda
toplumun geneline sunduu deer yarglarnn tm bireyler
tarafndan hem de srekli bir ekilde ikinletirilmesine a
lmaktadr.

SONU: NASIL BR TKETM TANIMI

Nesnelerle olan ilikileri eitli dzeylerde ele alarak siste

matik bir ekilde inceleyen bu zmlemeyi bir tketim*
tanmyla noktalamak istiyoruz, nk nesneler konusunda
karmza kan tm gncel uygulamalarn tketime yol a
tn biliyoruz.
Tketimi gerekten de bizim sanayi toplumumuza zg
bir biim olarak grebiliriz. Doal olarak onu herkesin bildii
gereksinimleri tatmin etme sreci olarak grme gibi bir ta
nm dlamak kouluyla. nk tketimi, retim adl aktif
srele karlatrarak pasif bir boyun eme ve satn alma
biimi gibi grmek ve buradan yola karak basit davran
(ve yabanclama) emalar oluturmak doru bir ey deil
dir. lk batan itibaren tketimi, tm kltrel sistemimizin
stne oturduu (yalnzca nesneler deil ayn zamanda top
lum ve dnyayla) aktif bir iliki kurma biimi, sistemli bir
etkinlikler dnyas ve tm sorulara yant verme biimi olarak
grmek gerekmektedir.
Aslnda tketimin nesneler ve maddi rnlerle doru
dan bir ilikisi olmadn ak ve seik bir ekilde gstermek;
bunlarn yalnzca gereksinim ve tatmin etmeyle ilgili konular
olduunu aklamak gerekmektedir. nsanlar her zaman sa
tn alm, sahip olmu, zevk alm ve para harcamlardr.
Ancak btn bunlar yaptklar iin tketici olarak nitelendirilmemilerdir. ilkel toplumlara zg lenler, feodal senyrn cmertlii, XIX. yzyl burjuvasnn lks harcamalar
tketim alan dnda kalan konulardr. Tketimin ada
toplum iin geerli bir terim olduunu sylyorsak bunun
nedeni daha gzel ve daha ok yemek yememiz, daha ok
imge grp mesaj okumamz, daha ok ev eyas ve gadget
sahibi olmam z deildir. Sahip olduumuz mallann miktar
ya da gereksinimlerimizin tatmin edilmi olmas da tketim
kavramn tanmlama konusunda yeterli olamamaktadr.

Sonu: Nasl Bir "Tketim" Tanm 241

Btn bunlar olsa olsa bir tr nkoul grevi yapabilirler.

Tketim, maddi bir yaam biimi ya da bolluk kav
ramyla ilgili fenomenolojik bir gereklik deildir. Tketim,
hazmedilen yiyecek, insann srtna giydii giyecek, kulland
ara, imge ve mesajlara ait iitsel y a da grsel bir tzle de
tanmlanamaz. Tketim, olsa olsa btn bunlann anlaml
bir tz dorultusunda rgtlenmesi olarak tanmlanabilir.
Tketim, gc d zey d e, her a n tm nesneler ve m esajlarn
katksyla oluturulan az y a da ok uyumlu bir sylevdir. T
ketim, olsa olsa gstergeleri sistem li bir ekilde g d m lem e
biimi olarak tanmlanabilir.
Geleneksel simge-nesne (el aletleri, mobilyalar, evin
kendisi), gerek bir iliki ya da gerekten yaanm bir du
ruma tanklk eden, tz ve biimiyle bu ilikinin bilin ya
da bilinalt dinamiine ait belirgin izler tayan, dolaysyla
anlaml olduu sylenebilecek bir nesnedir. Kendisiyle duy
gusal balar kurulup, etkilenilen, ok derin bir yananlama
sahip olmann dnda; (ister kolektif ister bireysel dzeyde)
insann ruhsal ilikiler kurarak zihninde yaatt bu nes
ne tketilememektedir. Bir tketim n esnesine ben zem ek iin
nesnenin bir gstergeye d n m esi gerekmektedir; baka bir
deyile varlna dikkat ekmeye alt bir ilikinin dnda
kalmak durumundadr. y le y s e bu nedensiz bir gsterge,
yani kurulmasna yol at somut ilikiyle tutarszlk iinde
olmakla birlikte bu ilikinin tutarllna ve anlamna sahip
olan ve tm dier gsterge-nesnelerle soyut ve sistemli bir
iliki iinde olan bir gstergedir. Ancak bu sayede kiiselle
ebilen* nesne seri bir ekilde retilebilmekte ve tketilebilmektedir. Nesnenin bir nesne olarak kabul edilebilmesi iin
maddi deil, onu farkl klan zelliklere sahip olmas gerek
mektedir.
Nesne, sistemli bir gsterge statsne sahip olduunda
insann kendisiyle iliki kurma biimini de deitirmektedir.
Bu deiiklik (szcn her iki anlamnda, yani nesnelerin
hem kendi aralarnda hem de onlar araclyla "iliki kurma
ve ilikisini kesme eklinde olup ilk bata araclk etmek
zorunda olan nesneler ksa bir sre sonra iliki kurmaya/
kesmeye ynelik bir gsterge, bir m azerete dnmektedir

242 * Nesneler Sistemi

ler) bir tketim ilikisine benzemektedir.

Burada tketilen kesinlikle bir iliki biimi olup nesne
ler deildir. Bu hem anlaml ve kendisine nem verilmeyen
hem de bir paras olunan ve dlanan bir ilikidir. liki,
nesneler araclyla kurulmakta ve zihinsel bir iliki eklinde
tketilmektedir.
Bu nesneyle yaanlan birebir bir ilikinin deil; ilikinin
iinde soyutlanp, kaybolduu bir gstergc-nesne tketimine
benzemektedir.
Bu iliki/nesne stats her dzeyde retim dzeni ta
rafndan belirlenmektedir. Hemen tm reklamlar nesnelerle
yaanan birebir, elikili ilikinin aklc retim dzenini
etkilememesi ve dier eyler gibi tketilmesi gerektiini ima
etmektedirler. Zira ilikinin tketim dzeniyle btnleebil
mesi iin kiiselletirilmesi gerekmektedir. likinin nihai
halinin Marx tarafndan zmlenen metann biimsel man
tyla rtt grlmektedir. Bu yaklama gre gereksi
nimler, duygular, kltr, bilgi, insana zg tm gler re
tim dzeni iinde birer mal olarak yer almakta; satlabilmek
iin retim glerine benzemek zorunda kalmaktadrlar.
Gnmzde tm arzular, projeler, istekler, tutkular ve ili
kiler satlabilmek ve tketilebilmek iin soyutlanmak (ya da
somutlamak), yani gstergeler ve nesnelere benzemek du
rumundadrlar. rnein, evlenmenin nesnel amacnn artk
nesne tketimi olduu sylenebilir, bunlar arasnda eskiden
bir ilikiyi ifade eden simgesel nesneler de vardr .1
Georges Perecin Les C h o ses (Lettres Nouvelles, 1965
[ eyler, Metis 1988]) balkl romannn ilk blmnden bir
ka satr aktaralm:
nsanm gz nce upuzun koridor boyunca serilm i uzun
tyl ve ksa enli gri moket halya kayyor. D uvarlan tama
m en rten ak renkli ahap dolaplarn bakr kilitleri prl
prl parlyor. Karnza kan gravr.... sizi duvarlara

1 rn ein A B D de iftler her yl alyans deitirmeye tevik edilm ek

te ve aralarndaki ilikiyi birbirleri iin karlkl olarak yapa
caklar harcam alar ve arm aanlarla "ifade etmeleri beklenm ek
tedir.

Sonu: Nasl Bir '"Tketim" Tanm 243

dam arl tahta halkalarla tutturulmu ancak elinizi uzatp

ektiinizde kayp giden deriyle kapl bir odaya gtryor...
(Sonra] Karnza yaklak yedi metre uzunluunda metre
geniliinde bir oturm a odas kyor. Solda bir t r sohbet
kesine benzeyen yerd e, iki yannda ak kukiraz aacn
dan yaplm ve kitaplarn raflarna geliigzel bir ekilde s
ralanm olduu iki ktphaneyle, bir byk eskim i siyah
deri divan grlyor. Divann stnde boydan boya uzanp
giden, denizcilikle ilgili bilgiler ve izim lerin yer ald bir
pano bulunuyor. Sehpaya benzeyen bir masann gerisinde,
duvara byk bal bakr iviyle aslm ipek bir seccade
deri kapl duvar sslyor. Birinciye dik gelecek ekilde yer
letirilm i ak kahverengi kadife kum ala kapl ikinci bir
divan sizi drt ayak stne oturtulmu koyu krm z lake
kapl, kat rafla donatlm , raf stlerine birok ss e
yasnn yerletirilm i olduu boyutlar kk ancak kendisi
yksek bir mobilyaya doru ynlendiriyor. Bu m obilyaya ait
raflarn akik talar ve tatan yum urtalar, enfiye kutular,
ekerlikler, zm rt tandan kllklerle, vs. donatld g
rlyor. Daha ileride ... kapa rtl, yalnzca stleri yivli
drt elik dmesi fark edilen bir plak alann yanndaysa
ekm eceler ve plaklar yer alyor... (s. 12)

Burada gemie byk bir zlem duyuluyormu gibi yapl

masna karn, bu i m ekna ait hibir nesnenin artk sim
gesel bir deere sahip olmad apak bir ekilde grlmek
tedir. Bu metinde karlalan eylerin hibirinin insani bir
ilikiye gnderme yapmadn ve burada yer alan her eyin
kesinlikle birer gstergeye benzediini anlayabilmek iin bu
betimlemeyi Balzacn yapm olduu bir i mekn betimle
mesiyle karlatrmak yeterlidir. Birer kiilie ve yaam y
ksne sahip olmayan bu nesneler Doulu, tskoyal, early
Am erican , vs. olmak gibi deiik referanslara sahiptirler. Bu
nesnelerin zgn olmaktan baka bir zellikleri yoktur; baka
bir deyile farkllklar (bir referans olarak kullanlma biimi)
nemsenmedii iin ayn meknda bir araya getirilmeleri ko
laylamaktadr ki, biz buna tketim 2 evreni diyoruz.

2 G. Perecin i mekn betim lem esinde bir "koleksiyonun par

alarna deil, gnn m odas olan nesnelere rastlyoruz. Bu i

2 4 4 Nesneler Sistemi

yknn geri kalan blm okunduunda byle bir

gsterge/nesneler sisteminden sz edebilmek kolaylamak
tadr; baka bir deyile bir iliki simgesi olamayan bu nesne
lerin referanslarna bakldnda bu ilikiyle bir balantlar
olmad, olmayan bir ilikiyi betimlemeye yaradklar grl
mektedir; zira evin neresine baklrsa baklsn evde yaayan
Jrme ve Sylvie ifti arasnda bir iliki olduunu syleye
bilmek olanakszdr. Hatta Jrme ve Sylvieden oluan bir
iftten sz edebilmek bile olanakszdr, zira onlar bu evin
yalnzca Jrme-ve-Sylviesidir baka bir deyile varlklarn
anlaml klan tek ey evin her yerinde karmza kan nesne
ler sistemiyle yaptklar su ortakldr. Burada, nesnelerin,
var olmayan bir ilikiyi mekanik bir ekilde ifade ettikleri ve
b ir boluk doldurmaya altklar sylenemez, zira onlar bu
boluu betimlemekle grevlidirler. likiler kurulmasna izin
vermeyen bu meknn iinde yer alan tm nesneler hem bir
iliki yaanmadn gsterirlerken hem de her an (ocuka
dncelerin dile getirildii durumlarn dnda) byle bir
iliki yaanabilecei gibi bir olasln gz nnde bulundu
rulmasn ister gibidirler. Bu meknda yer alan her nesne bir
ilikiyle zdeletirildiinden sanki her biri somut bir anlam
zincirinin (sylevin) bir halkasn oluturur gibidir. Bu me
tinde nesneler araclyla retilen anlaml sylevin oun
lukla zayf, ematik, snrl ve gerekletirilemeyen bir iliki
fikrine saplanp kalm olduu sylenebilir. Deri kapl divan,
plak alar, biblolar, zmrt tandan kllkler denildiinde
bu nesneler araclyla ifade edilmeye allan ey bir iliki
fikri olup bu fikir onlar araclyla tketilmekte", yani onlar
araclyla yaanp bitmi "bir ilikiye benzemektedir.
Bu durum, tketimin; sistemli, insanlarn hem nesne
lerle hem de kendi aralarnda kurduklan ilikilerin tesine
geebilen tarih, iletiim ve kltrn tm alanlarn kapsayan
total bir zihinsel uygulama eklinde tanmlanmasn gerektir
mektedir. Tketimin kltrel bir zorunluluk olmas gerektii

m ekna tam bir kltrel elikinin -kltrel terrizm - egemen

olduu sylenebilir. Oysa bu durum tketim sistem inde hibir
deiiklie yol amamaktadr.

Sonu: Nasl Bir 'Tketim ' Tanm 245

aka grlmekle birlikte, lks kitap ya da yem ek odasn

daki krom nesneler yalnzca zihinsel dzeyde tketilmek
tedirler. Devrim de bir zorunluluk gibi grnmekle birlikte
bir trl yaama geirilemedii iin Devrim dncesi ad
altnda tketilmektedir. Bir fikir olarak Devrim sonsuza dek
var olabilecek bir szce benzediinden tm dier fikirler
gibi sonsuza dek tketilebilecektir. idealist/zihinsel bir t
ketim mant erevesinde en elikili fikirler bile bir arada
yer alabilmektedirler. Bu durumda Devrimin kombinatuvar
bir terminolojiye zg, belli bir dnce rn olmayan te
rimler szlnde sanki olmu bitmi ya da yaanm ve
tketilmi '1 anlamsz bir szce benzedii sylenebilir.
Ayn ekilde tketim nesnelerinin de yaamn anlal
masn gletiren maddi bir dnya grne uygun idea
list bir gstergeler szl oluturduklar sylenebilir. Yine
Perecin metninde bununla ilgili bir blm vardr:
Bu insanlar kim i zam an sanki dnya kurulduu gnden
bu yan a btn bir yaam n, evin i blmyle kusursuz bir
uyum sergileyen, yaln zca kendileri iin yaratlm bu nes
neler vc bu kitaplarla kapl duvarlar arasnda geebileceini
dnr gibidirler.... Ancak kendilerini bu nesnelere zincir
lenm i gibi de hissetmemektedirler, zira kimi gnler zgrce
davranabileceklerini dnmektedirler. Kafalarnda rettik
leri hemen her projeyi yaam a geirebileceklerine inanm ak
tadrlar. (s. 15)

Yazarn bu dnceyi art kipinde dile getirilmi olduu

sylenebilir, zira bu metinde gerekletirilmesi arzulanan
dnceye deil, yalnzca nesnelere yer verilmitir. Daha
dorusu gerekletirilmek istenen dncenin ortadan kal
drlmak yerine nesne iinde yitip gitmi bir gstergeye d
ntrld sylenebilir. Bu durumda tketim nesnesi
3 Burada kkenbilim oldu ka aydnlatcdr, baka bir deyile Her
ey tketildi Her ey olup bitti* anlamna geldii gibi Her ey
yok olup gitti anlam na da gelebilmektedir. Devrim, Devrim d
ncesi araclyla tketildi demek Devrim (biim sel anlamda)
gerekleti vc sona erdi demektir; baka bir deyile gerekletii
sylenen bir ey annda tketilebilecek bir eye dnmektedir.

2 4 6 Nesneler Sistemi

kesinlikle gereklem esi arzulanan dncenin b e n z e m e y e

raz olduu eydir.

Bu da bize TKETMN HBR SINIR TANIMADIINI

gstermektedir. Eer tketim denilen ey kimi saf insanla
rn sandklar gibi bir emip yutma, yeyip yok etme srecine
benzeseydi, bu durumda belli bir doyum noktasna ulal
mas gerekirdi. Tketim gereksinimler dzeniyle ilgili bir ey
olsayd tatmin olmayla sonulanmas gerekirdi. Oysa byle
bir eyden kesinlikle sz edilemez, zira insanlar h er geen
gn daha ok tketmek istemektedirler. Bu kendi kendini
tketmeye zorlama olaynn herhangi bir psikolojik (bir kez
imeye balayan durduramazsnz trnden yaklamlar,
vs.) zorunluluk ya da basit bir itibar kuralyla ilikisi yoktur.
Tketimin denetlenmesi olanaksz bir srece benzemesinin
nedeni (belli bir snrn tesine geildiinde) gereksinimlerin
tatmin edilmesi ya da gereklik ilkesiyle artk hibir ilikisi
olmayan yaamn tm alanlarn kapsayan bir idealist uy
gulamaya benzemesidir. Tketimin hi sona ermeyecek bir
enerjiye sahip grnmesinin kkeninde, nesnenin, iinde
dolayl bir ekilde yer ald bu arzular evrenin insan hep
d krklna uratmas vardr. Nesnelemi bir gstergeye
benzeyen arzu, kendini var eden dinamik sreci tketim gs
terge/nesnelerinin sistemli ve snr tanmayan sahiplenme
srecine tamaktadr. Bu durumda tketimin kendini ap
gemek ya da u andaki grnmn srdrebilmek iin hi
durmadan yinelenmek, yani yaamsal bir amaca benzemek
durumunda olduu sylenebilir. Deiik nesneler tarafndan
simgelenen, d krklna uratlan, anlaml klnmaya a
llan bir yaama arzusunun karmza art arda kan nes
nelerle tazelendii ve onlann iine kanp, gittii sylenebilir.
Ancak safa ya da sama bir ahlak anlay tketimi makul
bir dzeye ekmeye ya da onu normalletirebilmek amacyla
bir gereksinimler izelgesi oluturmaya kalkabilir.
Sistemli ve snr tanmayan bir tketim srecinin orta
ya kmasn salayan dncenin kkeninde yaam n tm
alanlarnda sunulan nesnelere sahip olamama zorunluluu
nun yol at d krkl vardr. Gsterge/nesneler zihinsel

Sonu: Nasl Bir 'Tketim Tanm 247

dzeyde birbirlerini yerini alabilir ve istenildii kadar oal

tlabilirler; baka bir deyile kendilerinden her an iin yok
olup gitmi bir gerekliin yokluunu telafi etmeleri bekleni
yorsa byle olmalar gerekir. Sonu olarak bir eksiklik d u y gusu stne oturan tketimin denetim altna alnabilmesi
olanakszdr.