Kursun mqsdi

QGT fiziki sullarn mcmuyu olub, quyu traf v quyular aras fzann tdqiqin
saslanr.
QGT-nin predmeti myyn fiziki xasslrl, maddi trkibl, hndsi llrl
sciyylnn v konkret geoloji v petrofiziki modellrl tsvir olunan geoloji obyekt (lay,
sxur) hesab olunur.
Quyu stunu boyunca sxurlarn fiziki xasslrinin yrnilmsi mqsdil aparlan
geofiziki tdqiqatlar karotaj adlanr.
Neft-qaz quyularnda istifad ediln karotaj sullarnn cmin mdn geofizikas deyilir.
QGT-nin sas mqsdi quyu raitind geoloji ksiliin tsvirini almaqla yana yatan
quruluunun yrnilmsind, regional tdqiqatlarn aparlmasnda, ehtiyatn hesablanmasnda,
yatan ilnilmsin nzartd geoloqlara yardm olmaqdr.
QGT-nin yeri v rolu geoloji proseslrin mrhllri il rtlnir ki, bu da geoloji
mslnin qoyuluundan yatan istismar da daxil olmaqla kompleks mliyyatlar demkdir. I
mrhl: Regional tdqiqatlar aparmaqla regionun perspektivli geoloji obyektlri akarlanr.
Burada sas rolu aerokosmik, yerst geokimyvi v geofiziki sullar oynayr. stinad
quyularndan ld edilmi sxur nmunlri sxurlarn litostratiqrafik, petrofiziki v digr
xasslri haqqnda informasiya mnbyi hesab olunur.
Yatan axtar v kfindn balayaraq ehtiyatn hesablanmas v ilnmy qdr
mxtlif mrhllrd yatan yrnilmsi zaman mxtlif geoloji msllr hll edilir. Bu
mqsdl mxtlif QGT kompleksindn istifad olunur.
Quyularda lln tbii v sni fiziki sahlrin parametrlri sxurlarn fiziki xasslri il
laqdar olur. Bu xasslr is z nvbsind sxurlarn litoloji, fasial, kollektorluq,strukturtekstur v digr xarakteristikalarn ks etdirir.
Quyuda tdqiqat-l rtlri.
Qazlan quyu ksililrinin geofiziki sullarla tdqiqind l nticlrin quyu il alan
sxurlar, quyunun diametri v quyu llsini dolduran qazma mhlulu tsir edir.
Quyularn qazlmas zaman sudan, gil, gilli-hngli v neft sasl mhlullardan, lverili
hidrogeoloji raitlrd is htta qazdan yaxud havadan da istifad edilir. Neft-qaz yataqlarnda
qazlan quyularda daha ox gil mhlulundan istifad olunur. Karotajn nticlrin bilavasit gil
mhlulu tsir edir ki, nticd quyu divarnn gillmsi v keirici laylar qarsnda gil qabnn
yaranmas; quyu diametrinin dyimsi, gil mhlulunun keirici laylara hopmas v keirm
zonasnda tbii flidl qazma mhlulunun filtratnn qarmas v s. kimi proseslr ba verir.
Qazma prosesind quyuda qazma mhlulunun yaratd hidrostatik tzyiq lay tzyiqin
brabr v ox olduundan keirici laylarn sthlrinin almas zaman gil mhlulu sxurlarn
msamlrin hopur, mhlulun brk kolloidal hissciklri is quyu divarnda prd (plyonka)
yaradr. Yaranm prddn maye keirici laylara szlr, gil hissciklri is prdnin sthin
ylaraq gil qabn yaradrlar. Szlmnin balanc mrhlsind laya hopan maye il yana
laya qazma mhlulunun brk kolloidal hissciklri d daxil olur v kolmatasiya zonas ml
glir. Gil hissciklrinin elcd qazma mhluluna lav edilmi arladrc komponentlrin iri
dnli qumlara daxil olma drinliyi orta dnli qumlara nisbtn ox olur. Sxur nmunlrind
myyn edilmidir ki, qazma mhlulunun brk fazasnn radial istiqamtd qumdana v
alevrolit daxil olma drinliyi 12-16 mm- brabrdir. Qazma mhlulunun brk fazas atl
sxurlarn bir ne metr drinliyin daxil olan hallarda onlar qarsnda gil qab yaranmr.
Qazma zaman kolloidal mhluldan (llri 1-dn 100mkm-dk olan hissciklr praktik
olaraq mhlulda kmrlr ki, bu kolloidal mhlul adlanr) istifad edildikd keirici laylar
qarsnda quyu divarnda nazik sx tbq yaranr ki, bu da qazma mhlulunun laya hopmasn
tinldirir, htta qsa mddt rzind szlm prosesi dayanr.
Mhlul kolloidal sistemdn ibart olmadqda quyu divarnda sxl az olan, qaln tbq
yaranr ki, bu tbqdn qazma mhlulu uzun mddt laya hopur.

Hr iki halda lay qarsnda gil qabnn yaranma srti sxurlarn msamliyi artdqca
ykslir. Qazma mhlulunun fasilsiz dvran zaman yaranan gil qabnn qalnl statik
rejiml mqayisd az olur. Gil qabnn qalnl bir ne millimetrdn 3sm-dk v daha ox
ola bilir. Quyuda temperaturun ykslmsi il bu qalnlq da artr.
Gil qabnn keiriciliyi v msamliyi gil mhlulunun minerallama drcsindn, lay v
hidrostatik tzyiqlrin frqindn asl olur.
Qazma zaman byk tzyiq dgsnd gil qab htta ox kiik keiriciliy malik laylar
qarsnda da yarana bilr. Gil qabnn keiriciliyi 10-5-dn 10-3 fm2-dk geni hdudda
dyiilir. Keiricilik yalnz tzyiq dgsndn v qazma mhlulunun xasssindn deyil, hm d
onun trkibindki gillrin, qumun, mexaniki qarqlarn v kimyvi reagentlrin miqdarndan da
asl olur.
Quyularn diametri gil v trkibind gil materiallar (mergellr v gilli hngdalar) olan
sxurlar qarsnda kavernalarn yaranmas hesabna artr. Kiik zlly malik duruladrlm
qazma mhlulundan istifad olunduqda bu proses daha da intensivlir. Gillrin dalma
intensivliyi hm d onlarn fiziki-kimyvi xasslrindn asl olur. Montmorillonitli inc
dispersiyal kolloidal gillr kaolinitli, qumlu, hngli v kobud dispersiyal gillr nisbtn daha
intensiv dalrlar. Bununla laqdar olaraq gillr qarsnda quyularn diametri qeyri brabr
dyiir. Duzlu su sasnda hazrlanm mhluldan istifad etdikd kavernalarn yaranma
intensivliyi bir qdr ziflyir. Buna sbb qatladrlm mhlullarda gil hissciklrinin
hidratlamasnn azalmasdr. Duz laylar v myyn drcd gips qarsnda quyu diametrinin
artmas bu sxurlarn gil mhlulunda hll olmas il izah olunur. Brk sxurlar (sx qumda,
hngda, dolomit v s.) qarsnda quyularn faktiki diametri adtn nominal diametr brabr
olur (dquyu=dnom). Bzi hallarda atl sxurlar qarsnda quyu diametri artr ki, buna sbb qazma
prosesind onlarn mexaniki davamllnn ziflmsidir.
Neftli-qazl quyu ksililrind msamli keirici laylarn (kollektor-sxurlarn) tdqiqi
byk maraq dourur. Bu tip sxurlar tzyiq dgsnd flidi zndn buraxma xsusiyytin
malik olurlar. Qazma mhlulunun kollektorlara szlm srti zamandan asl olaraq azalr v
txminn 250-300 saatdan sonra duzlarn diffuziya srti il mqayis olunan hdd atr.
Qazma mhlulunun keirici laya hopan hisssi keirm zonas adlanr (kil 1.1). Bu zonada
mhlulun filtrat lay suyu il qardndan layn xsusi mqavimti radial istiqamtd dyiir.
Quyu divarndan radial istiqamtd knarladqca sxurun vahid hcmin hopmu filtratn
miqdar tdricn azalr v keirm zonasnn xsusi mqavimti layn dyiilmmi hisssinin
xsusi mqavimtin txminn brabr olur. Qazma mhlulunun laya hopma drinliyi sasn
gil qabnn keiriciliyindn, layn msamliyindn v layn alndan sonra ken mddtdn
asl olur. Gil qabnn msamliyi elcd layn keiriciliyi v diferensial tzyiq qazma
mhlulunun laya hopmasna qismn tsir edir. Kiik msamlikl sciyylnn keirici
sxurlardan: hngdalarnda, dolomitlrd, sementlmi alevrolit v qumdalarnda keirm
zonasnn diametri daha byk olur.

kil 1.1 Dnlraras msamliy malik keirici sulu layda xsusi mqavimtin radial
paylanma sixemi : 1. layn tbi yatm

hal; 2- gilli lay; 3- keirm zonas; 4- yuyulmu

zona; 5- gil qab; 6-gil mhlulu; yz , , m , g .q , mvafiq olaraq layn yuyulmu hisssinin,
qazma mhlulunun, gil qabnn v gil laynn xsusi mqavimtlrdir.
Sxurlarn xsusi elektrik
mqavimti v onlarn mxtlif amillrdn asll
Sxurlar ayr-ayr brk mineral dnciklrin kombinasiyal ymndan v bu ymlarn
aralarndak boluqlar dolduran lay flidindn ibartdir. Minerallarn xsusi mqavimti mind
bir Omm-dn milyonlarla Omm-dk dyiilir. V.N. Daxnov xsusi mqavimtin qiymtin gr
minerallar yeddi sinif ayrr. Tbitd daha ox yaylm minerallarn tsnifat v onlarn xsusi
mqavimti
Minerallarn xsusi mqavimtinin geni hdudda dyimsi lverili amil kimi elektrik
sullar il sxurlarn tdqiqin imkan verir. Nzr almaq lazmdr ki, neft v qaz yataqlarnn
ksriyyti km sxurlarda formalar. oknt kompleksind karbonat v km sxurlar
tkil edn sxurtrdn minerallardan kvars, kalsit, l pat, anhidrid, halit v digrlrinin
xsusi mqavimtlri ox bykdr.
Bununla yana km sxurlardan: gillrin, qumlarn, qum dalarnn, alevrolitlrin,
qravelitlrin, hngdalarnn, dolomitlrin xsusi mqavimtlri 10-1-dn 104 Omm-dk dyiir
ki, bu gstrici sxurtrdn minerallarn dnciklrinin xsusi mqavimtindn bir ne df
kiikdir. Bel bir frq sxurun ikinci komponenti olan lay flidinin tsirindn yaranr. Sxurlarn
msamlri adtn lay sular il doymu olur v onlarn mumi qatl 250 kq/m3- atr.
Lay sularnn xsusi mqavimtini QP diaqramlarna gr tyin etmk olur. Lakin, daha
dqiq mlumat quyularn snanlmas prosesind gtrlm lay suyu nmunsini analiz etmkl
alnr. Bu halda lay suyunun xsusi mqavimtini adtn laboratoriya rezistivimetri il lmkl
tyin edilir, yaxud da lay suyunun temperaturunun v kimyvi trkibinin mlum qiymtlrin
gr hesablanlr.
Elektrik karotajnn zondlar
Elektrik karotajnda quyuya buraxlan quru zondlar adlanr. Qeyd etdiyimiz kimi bu
zondlar elektrodlardan tkil olunur. Elektrodlar da z nvbsind iki yer ayrlrlar: criyan
v l elektrodlar.
Zondlar formasna gr nqtvi v ubuqavri olurlar. Nqtvi elektrodlu zondlar yan karotaj
zondlamas, mikro v s. karotajlarda istifad edilir. ubuqvari zondlar indiksion karotajnda,
yan karotajnda, dielektirk karotajnda v s. istifad edilr.
Zondlarda yerln elektrodlarn xsusiyytlrin gr onlar qradient v potensial zondlara
blnr. Potensial zondlar o zonda deyilir ki, ct elektrodlar arasndak msaf tk elektrodla
ona n yaxn ct elektrod arasndak msafdn dflrl byk olsun v aadak rt
dnilmi olsun:

U MN U M

J 1
4 AM

(2.1)

Qradient zond potensial zondun ksindir v aadak rt dnilir:

U MN
E
MN

(2.2)

Adi elektrik karotajnda iki v elektrodlu zondlardan istifad edilir. Qanunu olaraq
elekrodlar quyu oxuna paralel dz xtt zrind yerldirilir.

kielektrodlu zond bir criyan (A) v bir l (M) elektrodlarndan ibartdir, qalan iki
elektrodlar (B v N) digr iki elektroddan ox uzaqda yerldirilir.
elektrodlu zond bir criyan (A) v iki l (M v N) v yaxud ksin olurlar. Drdnc
elektrod (B v ya N) ox uzaqda yerldirilir. Criyan (A v B) v ya l (M v ya N)
elektrodlar ct elektrodlardr, onlarn baqa cr birliklri is qoa olmayanla adlanrlar.
kielektrodlu zondlarda tk elektrodlar (A v M) bir-birindn yaxn msafd yerldirilir v
onlara potensial zondlar, elektrodlu zondlarda is ct elektrodlar arasndak msaf kiik
gtrlr. Bu cr zondlara qradient zond deyilir.
Nzri olaraq potensial zond simmetrik zonddur, nki qarlqlq prinsipin sasn A v M
elektrodlarnn yerlrini z aralarnda dyidirmk olar.
Qradient zondlarda yaxnladrlm elektrodlar arasndak msaf nzri olaraq sfra
yaxnlaan qbul edilir.
Qradient zondun ct elektrodlar tk elektrodlardan yuxarda yerlmi olarsa, bu cr zond
tavan qradient zondu, ks halda is daban qradient zondu adlanvr.
Tk elektrod criyan elektrodu olarsa, zond bir qtbl, ct elektrodlar criyan elektrodlar
olduqda is iki qtbl adlanrlar.
Yaxnladrlm elektrodlar arasndak msafnin yarsna aid v adtn O il iar ediln
nqt zondun l nqtsi adlanr.
Elektrodlar evrilmi v ya ardcl olurlar: criyan elektrodlar yuxarda yerlirs bu ardcl
zondlar adlanr, aada yerlirs evrilmi adlanr.
Potensial zonda v qradient zondun mxtlif nvlrin aid olan nmunlr kil 2.1.-d
verilmidir.
N
O
M

M
O
N

A
O
B

B
O
A

A
O
M

M
O
A

M
O
A

A
O
M

Qradiyent zondlar a, potensial zondlar b

1- bir qtbl daban qradient zondu, 2-bir qtbl tavan qradient zondu; 3-iki qtbl daban
qradieknt zondu; 4- iki qtbl tavan qradient zondu; 5- bir qtbl ardcl potensial zondu;
6-bir qtbl evrilmi potensial zondu; 7- iki qtbl evrilmi potensipl zondu; 8-iki
qtbl ardcl potensial zondu.
Sxurlarn elektrik xsusiyytlti v Elekrtik karotaj (EK)
Sxurlarn xsusi elektrik mqavimti (l vahidi omm, trflri 1m brabr olan kub
killi sxurun mqavimtidir) sxurun elektrik mqavimtindn, quruluundan (skelet v
msam boluundan, laylanma istiqamtindn v ayr-ayr fazalarn mhitd tutduu hcmlrin
nisbtindn, fazalar aras srhdlrd yaranan frqli mhitdn (keid zonas), temperatur, quyu
diametri v tzyiqdn asldr.
Sxurlarn brk fazas mxtlif minerallardan tkil olunmudur. Minerallarn xsusi
mqavimtin gr keirici (10-8-10-4 omm), yarmkeirici (10-4-108 omm) v dielektrik
xsusiyytin malik olurlar. Sxur mlgtirn minerallar dielektrik nvn aid edilir.

Sxurlar ayr-ayr brk mineral dnciklrin kombinasiyal ymndan v bu ymlarn

aralarndak boluqlar dolduran lay flidindn ibartdir. Minerallarn xsusi mqavimti mind
bir Omm-dn milyonlarla Omm-dk dyiilir. V.N. Daxnov xsusi mqavimtin qiymtin gr
minerallar yeddi sinif ayrr: frat kiik ( <10-6 -Qzl, platin,gm); ox kiik (10-6-10-2Qrafit, pirit, xalkopirit, kobalt, nikel); Kiik (10-2-102 -Maqnetit, ilmenit, markazit v s); Orta
(102-106- Boksit, hematit, dmir, sld, montomorillonit, xromit v s); Yksk (106-1010 Anhidrid, monasit); ox yksk (1010-1014 -Kalsit, kvars, kkrd, l pat v s.); frat yksk
(>1014- Halit, silvin, neft)
Minerallarn xsusi mqavimtinin geni hdudda dyimsi lverili amil kimi elektrik
sullar il sxurlarn tdqiqin imkan verir. Nzr almaq lazmdr ki, neft v qaz yataqlarnn
ksriyyti km sxurlarda formalar. Bununla yana km sxurlardan: gillrin, qumlarn,
qum dalarnn, alevrolitlrin, qravelitlrin, hngdalarnn, dolomitlrin xsusi mqavimtlri
10-1-dn 104 Omm-dk dyiir ki, bu gstrici sxurtrdn minerallarn dnciklrinin xsusi
mqavimtindn bir ne df kiikdir. Bel bir frq sxurun ikinci komponenti olan lay
flidinin tsirindn yaranr. Sxurlarn msamlri adtn lay sular il doymu olur.
Elektrik karotaj il tdqiqat zaman quyuya elektrodlardan ibart zondlar buraxl:

k. a-bir qtbl, evrilmi qradient zond; b-bir qtbl ardcl qradient zond; c-iki
qtbulu evrilmi qradient zond
Cryan elektrodlarna cryan verildikd onun trafnda elektrik sahsi yaranr v elekrtik
sahsinin cryan xtlri mhit daxil olur.

k. 1- elekrtik sahsi (dairlr); 2-cryan xtti (qrq xtlr)

M v N l elektrodunda potencial yaradr ( U M ,U N ). l zaman bu elektrodlar
arasndak potensiallar frqi ( U MN U M U N ) qeyd edilir ki, bu qiymt elektrodlar arasndak
sxurun xsusi mqavimrin proporionaldr. EK il mhitin frz olunan xsusi mqavimti
aadak dsturla tyin edilir:

k
U -potensiallar frqi; J -cryan iddti;

U
J

k 4

AM AN
MN -zond msaldr

Quyu potensial sulu

Quyu potensial sulu elektrik karotaj nn mofikasilarndan biridir v bu sulla tbii yaranan
elektrik sahsi yrnilir. lk dd bu sul 1928-ci ild ttbiq edilmidir. Quyuda v onun
trafda mxtlif fiziki-kimyvi prosesl nticsind e.h.q. yaranr v quyuya buraxlm bir
elektrodla (bu l elektroda olur) yer sthind torpaqlanm elektrodlar arasndak
potensiallar frqi llr (k 1).

kil 1. QP-nin quyuda llm sxemi

E.h.q. nin yaranmas sasn iki prosesin nticsind ba verir: diffuziya v szlm.
Diffuziya potensial. Hr hans bir n hissy ayrlr, ona NaCe duzunun mhlulu
doldurulur (k.2). Araksmnin bir hisssindki mhlulun duzluluunu o birindn yuksk
gtrmk lazmdr. Sonra araksm grrlr, bu zaman qatlqlr mxtlif olan mhlular
tdricn Osmotik tzyiq altnda qatlqlarn stabillmsin meyil edcklr. Fizikadan
mlumdur ki, xrk duzu suda hll olunduqda iki ion yaranr: Na+ v Ce- .

kil 2.
Mnfi ionlarn srti msbt ionlarn srtindn byk olur. Ona grd qatl ox olan
mhluldan qatl az olan mhlula daha ox mnfi ionlar daxil olacaq v nticd qatl az olan

trfdf mnfi ionlar snlk tkil edcklr. Bu o demkdir ki, qabda iki qrb yaranar v
nticd e.h.q. ba verir. gr qaba elektrodlar (iki) buraxsaq v onlar ampermetr birldirsk,
grrik ki, ampermetr crian iddti qeyd edir. Qeyd ediln bu proses quyuda da ba verir.
Belki, quyuya vurulan gil mhlulu il lay sularnn mineralizasiya drclri mxtlif
olduundan quyu divar qarsnda mnfi v ya msbt iarli ionlar taplanr.
kil 3-d diffuziya mnli QP-nn sxurun msamlrind (byk v kiik
kapiliyarlarda) yaranma sxemi verilir. Grndy kimi sxur hcminin daban v tavan
hisslrind msbt onun qarsnda is mnfi ionlar toplanr. Mrkzd sasn qarq kild
ionlar itrak edir (burada C1 v C2 mayelrin qatln gstrir, C1>C2).

kil 3.
kil 4-d quyu raitind diffuziya potensialnn ba berm sxemi verilir.

kil 4 Diffuziya mnli QP : 1-kollektor, 2- qeyri kollektor

Diffuziya prosesind iki
olunur:

mhlulun tmas zaman yaranan e.h.q. aadak dsturla tyin

ld

U V RT C1
ln
U V nF C 2

burada U -mnfi ionlarn orta srti; V- msbt ionlarn orta srti; n ionlarn valentliyi; Runveristet qaz sabitidir; T tempuraturun mtlq qiymtidir; F- faradey ddir; C 1 v C2
tmasda olan mhlullarn qardr.
Szlm potensial. Sxurlarn msamlrini uzun bir kapliyar kimi tsvr etmk olar.
Fiziki kimyadan mlumdur ki, gr bel bir kapliyar borudan elektrolit hrkt edirs, onda
hmin kapliyarda e.h.q. yaranr. Bu EHQ nin istiqamti kapliyarda mayenin hrkt istiqamti
il st-st dr. Bel bir raitd yaranm EHQ-yn szlm EHQ-i deyilir. Szlm

nticsind ml gln EHQ-ni onunla izah etmk olar ki, sxurlarn kapliyarlarnn
divarlarnda myyn ykl ionlar udulur; nticd kapliyarn en ksiyi boyu mayed baqa
ykl ionlar toplanr. Maye kapliyarlarla hrkt etdikd bu ionlarda hrkt edir v nticd
EHQ-nin yaranmasna sbb olur (k. 5).

kil 5. Szlm mnli QP

Bellikl szlm EHQ-i yaranr. Szurun msamlrinin divarlarnda mnfi ykl ionlar,
mayenin hrkti istiqamtind is msbt ykl ionlar toplanr. Szlm potesial aadak
dsturla ifad olunur:

ls f

burada
-mhlulun xsusi mqavimti;
-mayenin zlly; f-sxurun xsusiyytindn
asl olan msaldr; P-kapliyarda olan tzyiqdir.
QP-y gr gilliliyin tyini. QP (quyu potensial) yrilrinin interpretasiyas tbii
elektrik sahsinin faktiki tbitin sasn aparlr. Qum v gillrdn ibart ksili raitind tbii
elektrik sahsinin yaranmasna sas sbblr diffuziya v szlm prosseslridir.
Bel prosseslrd quyu potensial yrisi ksilid keiriciliy malik v keirici olmayan
laylarn akar edilmsin, laylarn srhdlrinin tyin olunmasna, lay sularnn tyin olunmasna,
lay sularnn qatlnn qiymtlndirilmsin v bzn sxurlarn litoloji-kollektorluq
xsusiyytlrinin myyn edilmsin imkan verir.
Keirici laylarn seilmsi, quyu irisindki mhlul v lay sular arasnda gedn
diffuziya-adsorbsiya prossesin saslanr. Lay sularnn qatl (mineralizasiya) mhlulun
qatlndan byk olarsa QP yrisi zrind keirici laylar minimula qeyd edilir, keiriciliyi
olmayan laylar is maksimumla qeyd edilir. Buna dz QP sahsi deyilir. Qatlqlarn ks
nisbtind trs QP sahsi alnr v QP yrisi zrind keirici laylar maksimumla, gillr is
minimumla qeyd edilir.
QP sahsinin dyim xarakterini bildikd, digr geofiziki sullarn nticsindn istifad
edrk ksilii aradrmaq v keirici laylar semk mmkndr.
QP yrisi il gilliyin qiymti aadak ardclqla hesablanr:
1. yri zrind gil xtti keirilir;
2. yrid maksimal amplitudlu tmiz qum laylar seilir (istinad lay) v onun qiymti
max
u
hesablanlr
;


3. yri zrind tdqiq ediln lay qiymtlndirilir u x ;
max
u

ux
4.
dsturundan istifad edilrk, hesablanr;

5.
-nn Cg-dn asllq paletkasndan istifad edilrk, Cg-lik qiymtlndirilir (kil 6).

kil 6 Kollektorlarn gilliliyinin tyini n asllq

Yan karotaj (YK) sulunun mahiyyti

Yksk xsusi mqavimt malik ksililrd elc d minerallama drcsi byk olan
gil mhlulu il qazlan quyularda adi elektrik karotajnn smrliliyi kskin azalr. Quyu
raitinin tsiri nticsind qradiyent v potensial zondla alnm FXM yrilri ksiliin
sciyysini dzgn ks etdirmir. Bel raitlrd l ilrini aparmaq n lav ekran
elektrodlarna malik olan YK zondlarndan istifad olunur. Ekran elektrodlarnn funksiyas sas
(mrkzi) elektroddan xan cryan qvv xtlrini fokusladrmaqla quyu oxuna
perpendikulyar istiqamtd tdqiqat layna ynltmkdir.
Elektrodlarn sayna gr YK-nn -, yeddi-, v doqquz elektrodlu zondlar mvcuddur.
Bu zondlar bir-birindn elektrodlarnn sayna v formasna gr frqlnir.

kil. YK zondunun sxemi: I- elektrodlu (YK3), II-yeddi elektrodlu (YK7), III-doqquz elektrodlu (psevdo) yan
karotaj

elektrodlu YK zondunda elektrodlar silindir formasnda, yeddi v doqquz elktrodlu

YK- zondlarnda is elektrodlar ya nqtvi ya da halqavari kild olur.
Mdn geofizikas tcrbsind v yeddi elektrodlu zondlar elcd mikroyan karotaj
zondu daha geni ttbiq olunur.
elektrodlu YK zondu sas (mrkzi) elektroddan (A0) v iki ekran elektrodundan (A1
v A2) ibartdir). A1 v A2 elektrodlar bir-biri il qsa qapanm dvrd A0 elektrodu il
mqavimti R=0,01Om olan rezistor vasitsil birldirilir.
Hr elektroddan eyni qtbl cryan buraxlr v onlarda potensialn brabrliyi tmin
edilir.
Sxurlarn FXM-ni tyin etmk n zondun istniln elektrodu il (praktiki olaraq hr
elektrodun potensial eynidir) nisbtn byk msafd yerln N elektrodu arasndak
potensial (U) llr.

Bircinsli mhitd cryan xtlrinin paylanmas. I-elektrodlu, II-yeddi elektrodlu, III-oxelektrodlu

Nticd fxm -in qiymti aadak dsturla tyin edilir.

U
fxm k
I0
Cryann (0) sabit qiymtind potensialn dyimsini qeyd etmkl fxm yrisi alnr.

elektrodlu YK zondunun msal zondun lsndn asl olub, k 2L0 / ln 2 L / d z

dsturu il tyin edilir. Burada L-zondun mumi uzunluu (A 1 v A2 elektrodlarnn knar uclar
arasndak msaf), L0 - sas elektrodun (A0) uzunluu, dz- zondun diametridir.
Hazrda istifad olunan YK cihazlarnda L 0=0,18m; L=3,2m; dz=0,07m olduundan zond
msal 0,24- brabrdir.
elektrodlu YK zondunda l nqtsi A0 elektrodunun tn yarsna aid edilir.
mumiyytl L0=0,150,3m olduundan ekranladrc zondlar yksk ayrdedicilik xsusiyytin malik olurlar.
YK diaqramlarnn ilkin emal tdqiqat n seilmi laylarn srhdlrinin v
qalnlnn tyinindn, onlarn xsusi mqavimtlrinin qiymtlndirilmsindn v bu
qiymtlr cihazn, quyunun, layn qalnlnn (h) elcd traf laylarn xsusi
mqavimtlrinin (tr) tsirin gr dzlilrin verilmsindn ibartdir. Bu dzlilr sistemi
diaqramlarn qeydiyyatnda istifad olunmu cihazlarn nvn uyun mvcud qaydalar sasnda
yerin yetirilir. Diaqramlarn transformasiyasnda yekun mqsd quyu raitinin v cihazn l
nticlrin tsirini aradan qaldrmaqla l nticlrini sonsuz qalnlql lay raitin v yaxud
standart quyu raitin uyunladrmaqdr.
Mikrokarotaj
Elektrik karotajnn digr nvlri il yuyulma zonasnn v gil qazmann xsusi
mqavimtini, elcd kiik laycqlarn srhdlrinin tyin edilmsi mmkn olmur, bu
tinliyi aradan qaldrmaq n kiik ll elektrik karotaj zondlarndan istifad edilir. Bel
karotaz nvn misal olaraq mikrokarotaj gstr bilrik. Mikrokarotajn quruluu v i
prinsipi aadak kimidir: tcrid edilmi (izola edilmi) nqtvi elektrodlar rezin bamaq
zrind yerldirilir (k.).

Bu elektrodlar arasndak msaf 25 mm gtrlr v zondlar mikro qradient

(A0.025M0.025N), porensial (A0.05MN) adlanr. Criyan eletrodu olan A-ya criyan
verilir, l elektrodlar M v N arasnda yaranan potesiallar frqi llr. Qradient
mikrozondun tdqiqat radiusu 3-4 sm- dk, potensial mikrozondun tdqiqat radiusu is10-12
sm qdr olur. Tdqiqar radiusundan grnduyu kimi qradient mikrozond kavernada gil
mhlulunun (elcd tam yuyulmam arqilitlrin), kerici kollektor qarsnda gil
qazmann xsusi mqavimtini, potensial zond is kavernada gil mhlulunun (elcd
yuyulmam arqilitlri), kollektorlar qarsnda kericilik zonasnn xsusi mqavimtinin
tyin edilmsin imkan yaradr.
Mikroyan karotaj
Qeyd etdiyimiz kimi mikrokapotajla kiik laylarn srhdlri dqiq tyin edilir, lakin
onlarn xsusi mqavimtinin tyin edilmsin bu zondun tdqiqat radiusu imkan vermir.
Kollektorla bircinsi olmayb coxsayl laycqlardan tkil olunduqlarndan onlarn xsusi
mqavimtinin tyini ox byk maraq ksb edir. Bu mqsdld mikroyan karotajndan
istifad edilir. Mikroyan karotajnn quruluu v i prinsipi aadak kimidir: bir-birindn
tdric edilmi (izol edilmi) elekrodlar rezin bamaq zrind yerldirilir (k.).

Bu elaktrodlarn i prinsipi yan karotajnn i prinsipi il eynidir, ancaq llrin gr birbirindn frqlnirlr. Mikroyan karotajnda istifad ediln elektrodlar hlqvari olur.
Mikroyan karotajna htta 20 mm-lik qalnla malik gil qazmada tsir ed bilmir. Bu
karotojda kiik qalnlql layln xsusi mqavimtindn baqa mikro kavernomer yrisid
qeyd edilir ki, buda quyu oxu boyu diametrin laylar qarsnda dyimsmini tam dqiq tyin
etmy imkan verir.
nduksion karotaj

Quyu qazlan zaman bzi hallarda quyuya vurulan mhlulun xsusi mqavimti ox
byk (mhlul neft v ya tmiz su olduqda) olur. Digr halda is quyu qazlan zaman he bir
mhluldan istifad edilmir, mhlul vzin quyuya hava vurulur. Hr halda bel quyuda
elektrik karotajnn ttbiqi mmkn olmur. Belki, elektrik karotajnda elektrodlarn elektrik
sahsi yaratmas n mhit lazmdr. Mhit el xssiyyt malik olmaldr ki, burada
elektrik sahsi yayla bilsin. Lakin, qeyd ediln hallarda da sxurlarn elektrik
xsusiyytlrid yrnilmlidir. Bu halda induksion karotaj ttbiq edilir. nduksion karotaj
vasitsil sxurlarn elektrtk kericiliyi tyin edilir. Bu quyu geofiziki tdqiqat sulunun fiziki
saslarna v istifad ediln quyu cihazlarn nzrdn keirk. Quyu cihaz iki sardan ibart
olur (k.1)

kil 1. nduksiya karotajnn zondu. a - zondun sxemi; b - quyu cihaznda makaralarn

qarlql yerlm sxemi. 1 - generator makaras; 2 - qbuledici makara; 3 - generator; 4 gclndirici; 5 - sxurun halqasnda cryan xttlrinin istiqamti

Qbuledici (QM) v alandrc (M) makaralar arasndak msafy zondun uzunluu Lz

deyilir. alandrc makara (M) elektron generatoru (G) vasitsil tezliyi 20100 kHs olan
dyin cryanla qidalanr. Bu sahnin mhitd paylanmas nticsind xyali sxur
halqasnda Fuko cryan (2) yaranr. Fuko cryan da z elektromaqnit sahsini yaradr
(qeyd edk ki, Fuko cryannn yaratd sahnin grginliyi sxurun elektrik keiriciliyin
dz mtnasibdir). Bellikl, mhitd iki nv elektromaqnit sahsi paylanlr: biri alandrc
makaradan, o biri is xyali sxur halqasndan. Hr iki sah paylanaraq qbuledici makarada
(QM) iki nv elektrik hrkt etdirici qvv yaradr: EM v EFuko. Qeyd edk ki, alandrc
makarann yaratd e.h.q., (EM) sxur barsind faydal mlumat damr v ona gr d,
xsusi kompensasiya sars vasitsil EM sfra brabrldirilir (kompensasiya edilir). O ki,
qald sxur halqasnn yaratd e.h.q.-y (EFuko) bu siqnal faydaldr (sxurun elektrik
keiriciliyin dz mtnasibdir) v ona gr d bu siqnal gclndirildikdn sonra yer zrin
gndrilir. K zondunun elektromaqnit sahsi kil 2-d gstrilib. Burada qrq-qrq xtlr
halqadak Fuko cryannn sahsidir.

kil 2. alandrcnn yaratd elektromaqnit sahsinin yaylma sxemi

Adtn, tcrbd iki makaral yox, oxmakaral K zondlarndan istifad edilir. Bu

zondlarda alandrc v qbuledici makaralardan baqa bir ne fokusladrc makaradan
istifad olunur. Fokusladrc makaralarn istifadsi K zondunun radial istiqamtd tdqiqat
zonasnn radiusunun artmasna sbb olur v bellikl l nticlrinin dqiqliyini v
smrliliyini artrr.
Cryan makarasndan axan yksk tezlikli dyin cryann yaratd dyin ilkin
maqnit sahsi (H1) sxurlarda burulanl cryanlar (Fuko cryan) induksiya etdirir. Bu
cryanlar, z nvbsind, sxurlarda ikinci dyin maqnit sahsi (H2) yaradrlar.
Dyin maqnit sahlri (H1 v H2) qbuledici makarada E1 v E2-dn ibart e.h.q.
induksiya etdirirlr. l makarasndak e.h.q. (E) ilkin (E1) v ikinci (E2) elektromaqnit
sahlrinin e.h.q.-lri cmindn ibart olur. kinci maqnit sahsi is z nvbsind, aktiv (Ea)
v reaktiv (Er) tkiledicilrin cmini ifad edir. Yni:
E=E1+E2 v yaxud E=E1+Ea+Er
lkin sah il yaradlan E1 sxur haqqnda mlumat damadndan kompensasiya
edilir.
Aktiv tkiledicinin qiymti cryan makarasndan axan cryanla ks fazada olur,
reaktiv tkiledici is onu / 2 qdr qabaqlayr.
Ea v Er-in qiymtlri mhitin elektrik keiriciliyi, maqnit hssasl v dielektrik keiriciliyi
il myyn edilir. Reaktiv tkiledici sxurlarn maqnit hssaslndan asl olur.
K-da vvllr yalnz aktiv tkiledici llrd ki, o, sasn sxurlarn
keiriciliyindn asl olur v yax keirici km sxurlar haqqnda mhm informasiya
verirdi. Odur ki, l makarasndak aktiv tkiledici gclndirilir v dzlndirildikdn
(evrildikdn) sonra geofiziki kabel vasitsi il yer sthin gndrilrk qeyd olunur.
Da kmr v filiz yataqlarnn tdqiqind hr iki tkiledicilr (Ea v Er) llr.

Mhitlrin xsusi elektrik keiriciliyi ( ke ) il aktiv tkiledici (Ea) arasnda mtnasiblik

yalnz kiik elektrik keiriciliyind mahid olunur. Cryann tezliyi v ke artdqda

burulanl cryanlarn maqnit sahlrinin qarlql tsiri il laqdar olaraq bu mtnasiblik
pozulur. Tcrbd bu hal skin-effekti adlanr v 2 Omm olduqda zn nzr arpan
drcd bruz verir.

Sxurlarn xsusi elektrik keiriciliyi haqqnda daha dqiq mlumat ld etmk n

zonda iki sas makaradan lav fokusladrc adlanan digr cryan v qbuledici makaralar
daxil edilir. Bu halda mahid olunan siqnal btn cryan v qduledici makara ctnn
siqnallarnn cbri cmi olacaqdr. lav makaralarn say, qarlql vziyyti v burumlar el
seilir ki, quyunun, keirm zonasnn v traf sxurlarn tsiri minimal, elektrik keiriciliyin
alnm qiymti is sxurlarn xsusi elektrik keiriciliyin yaxn olsun. Fokusladrc
makaralarn zondlar fokusladrc zondlar adlanr.
K diaqramlarnn emal. K mlumatlarnn emal zaman hll ediln sas msl laylarn
xsusi mqavimtinin tyinindn ibart olur.
K diaqramlarnn emal ardcll aadak sxemlr zr aparlr:
1. ke ke1 FXM1 FXM2 FXM
2. ke FXM FXM1 FXM2 FXM
Birinci sxem mvafiq olaraq K diaqramlarnn emal aadak qayda zr yerin
yetirilir:
1. K yrisi zrind seilmi layn srhdlri v qalnl myyn edildikdn sonra laylarn
xarakterik qiymtlri: max yaxud min tyin edilir.
2. ke=Bqq+Bkzkz+Blaylay dsturuna mvafiq olaraq quyunun tsirin gr dzli verilir.
Burada Bq, Bkz, Blay quyu, keirm zonas v lay n zondlarn tipin uyun hndsi
amillrdir. Dzliin aparlmas n quyunun mumi siqnala lavsini, yni xtan
q=Bqmh=Bq(1000/mh) dsturu il hesablamaq lazmdr. Bu dzli ke-dn q-nu
xmaqla sona atdrlr. Yni: ke1=ke-quyu. Quyunun hndsi amili zondun nvndn
asl olaraq Bq=f(dq,) asllndan tyin edilir. Burada =(dq - dzond)/dzond

YAN KAROTAJ ZONDLAMASI (YKZ)

YKZ sulunun mahiyyti quyu ksiliinin mhsuldar qat kntlri qarsnda eyni tipli,
mxtlif uzunluqlu zondlarla l ilrinin aparlmasna saslanr. l ilrinin nticsin
gr layn hqiqi xsusi mqavimti v layda ba vern dyiikliklr myynldirilir. Layda
ba vern dyiikliklr dedikd keirm zonasnn yaranmas v bu zonann xsusi
mqavimtinin (kz) elc d keirm zonasnn diametrinin (D) tyini nzrd tutulur. YKZ
ilri adtn mxtlif uzunluqlu 5 qradiyent zondlar il yerin yetirilir (A2M0.5N
(N0.5M2A), A0.45M0.1N. A1M0.5N. A4M0.5N, A8M0.5N. Tcrbd adtn llri 1-30
quyu diametrin brabr olan qradiyent zondlardan istifad edilir. n kiik ll qradiyent
zondun uzunluu quyu diametrin yaxn, n byk qradiyent zondun uzunluu is txminn 8
m olur. Azrbaycanda mhsuldar qat kntlrinin tdqiqi n AO=0,45; 1,05; 2,25; 4,25 v
8,25 m uzunluqlu qradiyent zondlardan istifad olunur. Laylarn srhdlrinin daha inaml
tyini n daban qradiyent zondlar crgsin bir tavan qradiyent zondu v yaxud ksin lav
edilir.
YKZ diaqramlarnn emal aadak mrhllrdn ibartdir:
- nterpretasiya n yararl laylarn seilmsi v onlarn srhdlrinin tyini;
- Seilmi laylar qarsnda frz olunan xsusi mqavimtin xarakter qiymtlrinin tyini;
- Frz olunan xsusi mqavimtin zondun uzunluundan [fxm =f (AO)] asllq yrisinin
qurulmas;

- Qurulmu yrilrin nzri yrilrl mqayissi sasnda laylarn xsusi mqavimtlrinin

tyini v keirm zonasnn myynldirilmsi

Aadak ifad il layn hqiqi xsusi mqavimti tyin edilir:

- YKZ paletkasndan tyin edilmi modal qiymtdir;

- quyuda olan gil mhlulunun

xsusi mqavimtidir.
Tbii v sni radioaktivlik
Tbii radioaktivlik ilk df 1896-c ild fransz fiziki Bekkerelem trfindn kf
edilmidir. Aparlm son tdqiqatlar nticsind Pier v Mariya Krilr z-zn bzi
elementlrin atomlarnn nvsinin dicr elementin atomlarnn nvsin evrilmsi v bu zaman
, , hissciklrinin alanmasnn ba vermsini kf etmilr. ksr tbii radioaktiv
elementlr radioaktiv ail yaradrlar ki, bu aild hr bir radioaktiv element zndn vvlki
radioaktiv elementdn yaranr v z nvbsind sonrak radioaktiv element evrilir. evrilmlr
o vaxta qdr davam edir ki, son mhsu bir dayanaql elementin izotopu olur. Tbitd ele
radioaktiv elementlr d mvcuddur ki, bu evrilm ancaq bir df ba verir (msln, 40K, 87Rb,
152
Sm v s.).
1934-c ild fransz alimlri ren v Fredrik Joluo- Kri hissciklri il aliminium, bor
v marqans alandraraq fosfor, azot v kremni elementlrinin izotoplarn almlar ki, tbitd
bu elementlrin izotoplar mvcud deyil. Bu cr radioaktivlik sni radoaktivlik adn almdr.
Sonralar is mxtlif elementlri proton, deytiron v neytron hissciklri il alandraraq
Mendelyev cdvlindki btn kimyti elementlrin izatoplarn almlar.
hissciklrinin maddlrl qarlql laqsi
Nvnin hycanlanmas bir v ya bir ne mrhld ba verir. Mxtlif atomlarn (eyni
element ailsin aid olan) paralanmas bir v ya bir ne -kvantnn alanmas il bzi
hallarda is -kvantsz ba verir. Nticd, ayrlan -kvantlarn say bir paralanma n tam
sayla bilmz.
-alanma mhitdn yax ken alanmadr. Buna sbb onun yksz hisscik
olmasdr. Onun tam tutulmas n bir-ne on santmetrlrl qalnla malik sxur qat lazmdr.

-kvant sxurlarla mxtlif tsir etmsin baxmayaraq, onun snmsi sasn formada ba
verir: fotoeffekt, kompton effekti v elektron-pozitron buxar (k.1.).

kil 1. -kvantn maddlrl qarlql tsirinin sas nvlri.

a - fotoeffekt; b - kompton effekti; c - elektron-pozitron ct; 1 - elektron; 2 - nv;
3 - qarlql tsir qdr -kvant; 4 - splnmi -kvant; 5 - elektron v ya pozitron
Fotoeffekt. -kvant elementin atomu il qarlql laqda tam udulur v z nvbsind
atomun elektron tbqsindn bir elektron vurub xarr:

E E.e Ek

(1.15)
E.e.-elektronun atomla laq enerjisi; Ek elektronun kinetik enerjisi. E.e n qdr byk olarsa,
fotoeffektin yaranmas bir o qdr real olur. Bu o zaman mmkn olur ki, -kvantn enerjisi
elektronun laq enerjisindn byk olsun. Qeyd etmk lazmdr ki, fotoefekt btn elektron
tbqsind ba ver bilr, ancaq K tbqsind bu ba vermir v bu zaman E.e.L<E < E.e.K.

rti dlinir. gr,

E.e.K olduqda fotoeffekt K tbqsind d ba verir. Fotoeffekt
hadissi -kvantn enerjisinin azalmas il laqdar olaraq kskin azalr.
Kompton effekti. Bu zaman -kvant atomun knar tbqsindki elektronla toqquaraq
onu orbitindn xarr, z is enerjisinin bir hisssini itirrk hrkt istiqamtini dyiir. Bu
toqquman ktllri me v m olan iki krnin toqqumas kimi tsvr etmk olar:
m e v

c2

(1.16)

burada -kvantn enerjisi hm -kvantn splnmsi ( ) v elektron xarma enerjilrinin

0.05 E 15

(Ee) cmin brabr olur. Kompton effekti -kvantn enerjisi

MeV olan
aralq qiymtlrind ba verir. Splnn -kvant enerjisi splnm bucandanda asl olur v
aadak dsturla hesablanr:

E/

E
1

E
m0 c 2

(1 cos )

(1.17)
Elektron-pozitron buxar. Bu proses o vaxt ba verir ki, -kvantn enerjisi elektronun v

2m0c 2 1.02

pozitronun birlikd taltd saxlayan enerjilrinin cmindn byk olsun (

MeV). Bu zaman -kvant atomla toqquduqda ondan bir pozitron (e+) vurub xardr, atomun
ktlsi azaldndan elektron tbqlrinin birind yerln elektronun trafnda saxlamaa qadir
olmur v nticd elektron xr. Bu iki hissciyin alanmas elektron-pozitron buxar adlanr.

Neytronun sxurlarla qarlql laqsi

Neytron nv hissciyi olub, elektrik ykn malik deyil. Neytronun ktlsi protonun
ktlsindn o qdr d frqlnmyir, lakin elektronun ktlsindn 1835 df bykdr.
Enerjisin gr bir ne qruppa blnr: soyuq, isti, yava, rezonans, aralq, srtli. Enerjisi
istilik neytronlarndan byk olan neytronlar istilik st neytronlar adlanr. Neytronun enerjisi
artdqca onun srti artr.
Neytronlarn sxurlarla qarlql tsiri cr olur: elastiki ksolma, qeyri elastiki ksolma,
neytronun udulmas.
Elastiki ks olma zaman neytronla nv arasnda knetik enerjinin yenidn bldrlmsi
ba verir ki, bu zaman nv daxili vziyyt dyiilmz qalr. Nticd neytron enerjisinin
myyn bir hisssini itirir v vvlki hrkt istiqamtindn knarlar. n ox enerjini neytron
hidrogen atomunun nvsi il qarladqda itirir ki, bunada sbb hidrogenin atom kisinin
neytronun kisin brabr olmasdr.
Qeyri elastiki ksolma ancaq srtli neytronlarn sasn ar elementlrin nvsi il
qarladqda ba verir. Qeyri elastiki ksolma zaman nvnin trkibi dyiilmir, lakin o
hyacanlanr. Bu zaman neytron znn kinetik enerjisinin bir hisssini nvy verir ki, bu
enerjid onun hyacanlanmasna imkan yaradr. Nv z vvlki vziyytin qaydan zaman bir
v ya bir ne qamma kvant alandrr.
Neytronun udulmas, onun hrkti n sonuncu mrhl olur. Yavam istilik neytronu
z hrktini davam etdirir, lakin enerjisind dyiiklik ba vermir. Hrktinin ikinci fazas
diffuziya adlanr. Bu faza diffuziya uzunluu il sciyylnir. Bu uzunluq istilik neytronunun
yaranmas nqtsi il onun hr hans bir elementinin nvsi trfindn udulmas nqtsin
qdrki msafdir.
Quyularda radioaktiv karotaj
Radioaktiv karotajn hazrda aadak nvlri quyu ksiliinin yrnilmsind istifad
edilir: qamma-karotaj (QK); neytron-qamma karotaj (NQK); neytro-neytron karotaj (NNK);
impulus neytron karotaj (NK); qamma-qamma karotaj (QQK) v s..
Radioaktiv karotaj cihazlarnn sas elementlri. Quyu ksiliinin yrnilmsind
istifad ediln radioaktiv karotaj cihazlarnn sas elementlri mnb v sayacdan ibart olur
(k.2).

kil 2. RK cihaznn sxematik quruluu

Mnblrin zd iki yer ayrlr: ampula killi v generatorlar.

Ampula killi mnb alfa alandran toz killi qatn (Be, B) hermetik ampula
klind hazrlanmasdr v latun trkibli slindir formal qabda yerldirilir. Polonium
elementinin paralanmas nticsind alnan alfa hissciklri berillium nvsi il reaksiyaya girir
v nticd srtli neytron alnr:
9 Be 4He13C 12C 1n
4
2
6
6
0

(2.1)
Nv reaksiyasnn ilkin mhsulu dayanaqsz karbon elementinin izatopu olur ki, o da z
nvbsind paralanaraq dayanaql karbon atomunun alaq ktlli izatopunu yaratmaqla neytron
v qamma-alar buraxr.
Quyu neytron generatoruda nv reaksiyasndan istifad edilir, bu da hdfi bombalamaqla
yaranr (k.3).

kil 3. Generatorun sxematik quruluu.

1 spirial; 2 katod; 3 sar; 4 anod; 5 elektrod; 6 - hdf
Hdf yngl elementdn (deyterium, berilium) ibartdir v srtli deytronlar axm il
bombalanr, nticd qaz killi hidrogen alnr:
2d 3H 4He 1n
0
2d 2H 3He 1n
0

(2.2)
Birinci nv reaksiyasnda alnan neytron selinin enerjisi 14.5 MeV, ikinci halda is 2.45
MeV olur.
Stintiliyasiya sayac
Bu sayac n zif alar bel lc bilir. Sayac sasn iki hissdn ibart olur (k.4): 1)
lminator; 2) fotoelektron vurucusu.

kil 4. Stiltilyasiya sayacnn sxemi.

1 lminofor; 2 korpus; 3 ks etdirici; 4 fotonlar; 5 6 fotokatod;
7 fokusladrc dinod; 8 dinodlar; 9 toplayan elektrod (anod);

R1 Rn - grginliyin blgs; Ra - anod arl; C - blc tutum

Radiokativ alarn xasslrindn grdk ki, onlar bzi kristallarla qarlql laqd
olduqda soyuq iqlanma yaradrlar. Hissciyin tsirindn iqlanma ani mddtd ba verirs,
buna lminisensiya deyilir. Myyn andan sonra iqlanma ba verdikd is bu hadis
fosforsesiya adlanr.
Nv geologiyas v radioaktiv elementlrin axtarnda lminensensiya hadissin gr
tdqiqat aparlr. Lminifor kristal tallium il aktivldirilmi yodlu kaliumdan ibrt
kristallardr.
a tsirindn yaranan iqlanma fokuslaycya ynldilir. Orada fokuslam alar a
dstsi klind katodun zrin dr v yksk enerjili elektron xarr. Hmin elektronlarda
z nvbsind rast gldiklri dinoddan iki elektron vurub xarrlar. Ancaq atan elektronlarn
say dinodlarn sayndan asl olaraq bir ne df artr. Bellikl, soyuq iqlanma yaradan zif
as cihazla ll bilck ionizasiya criyanna evrilir. Bu cihaz ox hssas olduundan
tyyar il planalma ilrind geni istifad edilir.
Heyger-Mller sayac
Heyger interval grgin-liyinin rejimind ilyn sayaclara Heyger-Mller sayac,
yaxud da qaz boaldc sayac deyilir. Geofiziki lm ilrind, adtn, bu sayaclardan istifad
edilir. Bu sayac quruluuna gr qabdan ibartdir (k.5). Bu qabn irisind iki elektrod
yerlir. Elektrodlardan biri silindirik kild olub, silindirin daxili sthi zrind
quradrlr. kinci elektrod is ubuqvari kild olub, silindirin oxu zr gedir. qab
irisin inert qazla yksk molekullu birlmlrin buxar qat doldurulur. Bu qatq az
tzyiq altnda olur.

kil 5. Mtnasib sayacn quruluu.

1 anod; 2 katod; 3 ballon; 4 katodun elektrik x
Elektrodun hr ikisi silindirin bir-birin ks xarici uclarnda yerlmi kontaktlarla
laqlndirilir v bu vasit il elektrodlar yksk grginlik (1000 Volta qdr) mnbyi il
birldirilir. ubuqvar elektrod yksk omlu mqavimt vasitsil mnbnin msbt qtbn,
silindirik elektrodl is mnfi qtbn birldirilir. -kvantlar bel bir sayacn zrin ddkd
silindirik nin daxili shti zrind olan katod materialnn atomlarndan elektronlar ayrlr.
Hmin elektronlar is qazn molekullarnn ionlamasna, ionlama is sayacn boalmasna
sbb olur. Slindirik daxilind ionlar qazdan elektronlar vurub xarr, bu elektronlar
elektrik sahsinin tsiri nticsind z hrkt srtlrini getdikc artrr, bellikl elektron seli
yaranr. Mnfi iarli ionlar anoda boalmas ykskomlu mqavimt zrind grginlik dgs
yaradr ki, bu da implus klind l cihazna trlr.
Qamma-karotaj
Bu sul sxurlarn quyu boyu tbii radioaktivliyinin yrnilmsi il mul olur.
Tbii radioaktivlik sxurlarda uran v onun pralanmas zaman alnan izatoplarn miqdar
il tyin olunur.
Byk radioaktivlik gil, kiik radioaktivlik is anhidridlr aiddir.

Quyuda tbii radioaktivliyi lmk n quyuya bir qbuledicidn sayacdan ibart quyu
cihaz buraxlr (k. 6).

kil 6. QK cihaznn sxematik quruluu

Sayac kimi Qeyqer-Mller sayacndan v ya son dvrlrd geni ttbiq ediln
stintilyasiya sayacndan istifad edilir. Sayac qamma-kvantlar qbul edrk onu implus
klind gclndrciy gndrir v oda z nvbsind alnan siqnal gclndirrk yer st
cihazlara trr.
Son dvrlrd QK-n bir nv olan spektral qamma-karotajndan da istifad edilir ki, bu
cihazlar vasitsil radioaktiv elementlrin alanma spektrri tyin edilrk sxurun trkibindki
radioaktiv elementin nv v miqdar myynldirilir.
QK yrilrinin keyfiyytc interpretasiyas sxurlarn tbii radioaktivliyini mxtlif
olmasndan irli glir. Radioaktialiy gr sxurlar yer blnr:
1) yksk rodioaktivli sxurlar bura qara bitumlu gillr, argilitlr v gilli slanslar aiddir;
2) orta radiaktivli sxurlar bura dayaz v kontinental gillr, gilli qumlar, mergellr, gilli
hngdalar v gilli dolomitlr aiddir;
3) zif radioaktiv sxurlar bura argilitlr, gipslr, qumlar, qumdalar, hng dalar v
dolomitlr aiddir.
l zaman QK yrilrin quyu diameti, qoruyucu kmr, sement hlqsi ks tsir
gstrirlr, yni sxurdan alanan radioaktiv hissciklrin intensivliyi azalr.
Qamma karotaj il kollektorlarn gilliliyinin tyini. Sxurlarn kollektorluq xsusiyytini
yrndikd daima onlarn gilliyini, yni trkiblrind pelit hissciklrinin faizini tyin etmk
lazm glir. Qamma-karotaja sasn sxurun gilliliyinin tyin edilmsi, sxurlarn gilliliyi v
onlarn radio-aktivliyi arasnda korrelasiya laqsi olmas il izah edilir. Yni,
J f (C g )
(3.1)
J
- kmiyyti qamma-aktivliyin nisbi intensivliyidir:
min
J
J

J max
min
J J
(3.2)
max

burada, J - tdqiq ediln lay qarsnda QK-nin qiymti, J - istinad-gil lay qarsnda QKnin qiymti; J - istinad-qum lay qarsnda QK-nin qiymtidir. Nisbi intensivlikl il C
mn

arasnda asllq (paletka) kil 7-d verilir.

kil 7. QK-na sasn

Cg

-in tyini paletkas

Qamma-qamma karotaj
Qamma-qamma metod splnn qamma alarn intensivliyinin qeyd edilmsin
saslanr. Bu intensivlik sxurlar ilkin qamma alar seli il alandrdqda ba verir.
Quyuda tdqiqat aparmaq mqssi il quyuya buraxlan cihaz qamma karotaj cihazndan
onunla frqlnir ki, cihazn quyruunda qamma ualar alandran mnb yerldirilir. Mnb
il qbul edici arasnda quruun ekran yerldirilir ki, bu da qamma kvantlarn birbaa mnby
atmasna mane yaradr.
QQK-n iki nv ttbiq edilir: qamma-qamma sxlq ln v qamma-qamma sellektiv.
QQK-S-da mnb kimi alandrd qamma kvantn enerjisi 1.33 MeV v ya 1.37 MeV
olan mnblrdn istifad edilir. Bu zaman qamma kvant sxurlarla qarlql tsird olduqda
sasn kompton effekti ba verir. Bu effektin yaranma ehtimal birbaa sxurun sxl il
proporsional olur.
QQK-Sel. d is enerjisi 0.5 MeV-dn kiik olan qamma kvant alar buraxan
mnblrdn istifad edilir. Bu zaman sas proses fotoelektrik udulma hesab edilir. Bu zaman
qamma kvantn sxurlardan splnm xsusiyyti onun trkibindn asl olur (kil 8).

kil 8. Selektiv qamma-qamma karotajnda istifad ediln quyu cihaznn quruluu.

1 - kabel; 2 - kanal; 3 - quruun ekran; 4 - mnb; 5 - dedektor
QQK-n tdqiqat radiusu 10-15 sm olur. Bu sbbdn d quyu cihaz bir trfli tessor
vasitsi il quyu divarna sxlr.

Hr iki halda alnan mlumatlarn interpretasiyas zaman bir ne amil (quyu diametri, quyunu
dolduran gil mhlunun xsusiyyti, zondun uzunluu, istifad ediln mnbnin xsusiyytlri v
s.) nzr alnmaldr.
QQK yrilrinin geoloji interpretasiyas. QQK yrilrinin formas QK yrilri il
mqayisd bir qdr mrkkb olur. Buna baxmayaraq, praktiki msllrin hllind QQK
yrilrinin formalarn thrif edn sbblr QK yrilrin formalarn thrif edn sbblrl
eynildirilir.
QQK yrilrinin xsusiyyti ondan ibartdir ki, layn srhdlri yaxnlnda splnmi
alanma intensivliyi dz xtli dyimir. Nisbtn byk qalnlql bircinsli laylar qarsnda
QQK yrilri simmetrik anomaliyalar klind alnr. ksr hallarda laylarn srhdlri
simmetrik anomaliya prinsipin gr myynldirilir.
Quyularn geofiziki tdqiqat tcrbsind QQK diaqramlarna gr laylarn srhdlrini
v qalnlqlarn tyin etdikd, elc d yrilrin formasna inteqrallayc konturun (. dzlii)
tsirin gr dzli verdikd QK sulunda ttbiq ediln universal qaydalardan istifad olunur.
Splnn alanma intensivliyinin qiymti sxurun elektron sxl (e) il myyn
olunur. Eyni atomla tmsil olunan mhitin elektron v hcmi sxlqlar () arasndak laq
aadak kimidir:
e / 2Z / M
Burada Z - elementin atom nmrsi; M -nisbi atom kisidir.
km sxurlarn sas sxur trdn minerallarnda 2 Z / M nisbti vahid yaxn olduundan
e olur v I -nn qeyd olunan qiymti sxurun hcmi sxln () sciyylndirir. Digr
elementlrdn frqli olaraq hidrogen n e / 2 - dir. Ona gr d msamlri neft, qaz v su
il doymu yksk msamli sxurlarn elektron sxl hcmi sxlqlarndan bir qdr frqlnir
Splnmi alanma intensivliyinin qiymti il sxurlarn hcmi sxlqlar arasnda
trs laq mvcuddur. Sxurun sxl n qdr byk olarsa splnm d bir o qdr ox, qeyd
olunan splnmi alanma intensivliyi is bir o qdr az olur.
Terrigen v karbonat sxurlarn sxl sasn onlarn msamliyi il myyn edilir v
3
geni diapazonda ( 1.3 3q / sm ) dyiir. Odur ki, QQK diaqramlarnda sx sxurlar brk
dolomit v hngdalar, anhidritlr minimal gstricilrl, sxl bir qdr az olan sxurlar
gillr, gips, da duz, yksk msamli hngdalar, dolomitlr, qummdalar maksimal
gstricilrl, gilli hngdalar v qumdalar is orta yaxud aa gstricilrl qeyd olunurlar.
Sxla gr QQK diaqramlarnn interpretasiyasnda son mqsd adtn sxurlarn sxlqlarnn
deyil, onunla laqdar olan msamliyin tyinindn ibartdir.
Neytron-qamma karotaj
NQK ikinci drcli qamma kvantlarn intensivliyinin qeyd edilmsin saslanr. kinci
drcli qamma-kvantlar sxurlar srtli neytronlarla qarlql qaqd olduqda yaranr.
NQK zaman quyuya buraxlan cihaz indikator v neytron mnbyindn ibart olur.
ndikator kimi bir stintilyasiya sayacndan istifad edilir. Mnbdn xan neytronun bir baa
indikatora atmamas n bunlar arasnda quruun ekran v ya parafin tbq yerldirilir. Bu
iki element arasndak msaf zondun uzunluu adlanr v tdqiqat radiusu bu uzunluqdan asl
olur. Zondun uzunluu artdqca tdqiqat radiusu da artr v maksimum qiymt atdqdan sonra
azalr. Cihazn tdqiqat radiusuna sxurlarn litoloji trkibi v msamlrdki hidrogen, xlor,
natrium ionlarnn miqdar tsir edir. Bel ki, bu elementlrin ionlar neytronu intensiv udmaq

qabliyytin malikdirlr. Mxtlif trkibli sxurlarda tdqiqat radiusu mxtlifdir: terrigen

trkibli sxurlarda maksimal qiymt 45-50, karbonat sxurlarda is 60-70 sm-dir.
NQK cihazlarnn ttbiqi zaman inersiya zonas yaranr ki, bu zaman zondun uzunluu
inersiya msafsindn kiik olur. Bel zandlarla tdqiqat apalan zaman hidrogenin sxurda
miqdar artdqca qeyd ediln intensivlik artr. Praktikada sasn inersiyadan knar zondlar
istifad edilir ki, bel zondlarn uzunluu txminn 60 sm- brabr olur.
NQK il kmrli quyularda tdqiqat apardqda kmr v sement hlqsi intensivliyin
qiymtinin txminn 30-40 faiz azalmasna sbb olur.
mumiyytl, n ox istifad ediln NQK cihaznn zondunun uzunluu 60 sm olur. Bel quyu
cihaz vasitsil alnan kmiyytin qiymti daha dqiq olur. Tdqiqat zaman qeyd ediln Jn
mumi alanmann cmidir, yni bunu aadak dstur klind yazsaq, aadak dsturu
yaza bilrik.
Jn q.e=J +Jn +J +J f
Burada, J tbii radioaktivliyin intensivliyi, J n II drcli kvant, J hissciklrin
sxurda
yaylmas
zaman
yaratd
intensivlik,
J

tbii
fondur.

f
nterpretasiya zaman biz II drcli kvantn intensivliyi lazm olur.Bu mqsdl d
yuxardak dsturdan II drcli kvantn dsturunu yazaq:
J n = Jn q.e - J - J - J f
Brabrlikdki sonuncu 2 xlann qiymti bzn mlum olmur.Ona gr d hr bir quyu
cihaznda zavoddan buraxdqdan sonra 2 kmiyytin (a v b) ddi qiymti pasportda qeyd
edilir.
J n = Jn q.e (a J b)
b-ddi ox kiik qiymt olduuna gr bzn nzr alnmr. a v b kmiyytlrini tyin eymk
n quyu cihaz mnbsiz quyuya buraxlr v kanal il, hm d neytron qamma kanal il
diaqram qeyd edilir. Alnm diaqramdan istifad edrk, a tyin edilir.
NQK il qeyd ediln intensivlik bir ne tkiledicidn ibart olur. Qeyd ediln
diaqramlarn interpretasiyas zaman bu tkiledicilrin mumi qiymti intensivlikdn xlr,
daha dodusu bunlara gr dzli edilir.
Neytron-qamma karotaji il Km-in tyini.
Neytron qamma-karotajnda yrniln

ikinci drcli -alanma, srtli (istilik) neytronlarnn mhtd olan atomlar trfindn
udulmas nticsind yaranr.
Hidrogen atomu nvsinin ktlsi neytronun ktlsin yaxn olduundan, neytronlar n
byk tsir hidrogen atomlar gstrir. Hidrogen atomlar olan sxurlarda neytronlarn ziflmsi
daha srtl gedir, ninki hidrogen atomlar olmayan sxurlarda. Bu sbbdn yksk
hidrogenliy malik sxurlar NQK yrilri zrind kiik gstricilrl xarakteriz olunurlar.
Zif msamliy v az hidrogenliy malik sxurlarda indikator yaxnlnda neytronlarn
sxl artr v bu da ikinci drcli qamma-alanmann artmasna sbb olur.
NQK ilrinin nticsin hminin istilik neytronlarn udmaq n anomal yksk en
ksiyin malik elementlr tsir gstrir. Bu cr elementlr xlor, bor, litium v s. daxildir. Neft
yataqlar ksililrini yrnrkn kollektor laylar olan n byk tsiri xlor gstrir.
Neytron karotaj sullar il ksiliin litologiyas, neft-qaz, neft-su laqlri, sxurun
nmlilik drcsi, hidrogenin miqdar, msamlik v s. yrnilir.
Msamlik NQK-nn kmyi il aadak ardcllqla tyin edilir.
yri zrind maksimal ( J

max

) v minimal ( J

min

nn
1.
) laylar seilir;
2. yrid msamliklri yrnilck laylar seilir v qiymtlndirilir;

3.

(J

max

min

nn

QK yrisind hm istinad
, J ),
radioaktivlik fonu qiymtlndirilir ( J );

hminind tdqiqat laylar qarsnda tbii

stinad v tdqiqat laylarna tbii fona gr dzli edilir ( J

max

,J

min
nn

,J

n
4.
);
5. Tdqiqat lay n he, hgq, Cg (hcmi gillilik), Wgil qiymtlri myynldirilir;
6. Nisbi intensivlik
1
1 min
J n
J
n
J n 1 max
1 min
J n J n
(3.7)
dstr il hesablanr;
J n f ( K f )
7.
(kil 3.2) paletkasna sasn K f (frz olunan msamlik msal)
hesablanr;

W qk

8. Gil qazma nzr alnaraq K h K f

dzli edilir. ( W k C kW k ) v hqiqi
n

msamlik ( K h ) taplr.

(I )
kil 3.2. Neytron sullarnn gstricilrinin n su il tam doymu hngdann
( K m,n )
msamliyindn
asll [4]. Lay sularnn v gil mhlulunun
minerallama drcsi C 15 q / l . (NQK-60, DRST-3 quyu divarnda,
C p Cl 0
d ,
, yrinin ifri - q mm ).

Neytron-neytron karotaj
NNK sulu itisrtli neytronlar mnbyi il sxurlar alandran zaman yaranan istilik,
yaxud istilik st neytronlarn sxlnn yrnilmsin saslanr. Tcrbd NNK-nn iki
modifikasiyasndan istifad olunur:b
1. stilik neytron-neytron karotaj (NNKi)
2. stilik st neytron-neytron karotaj (NNKi)

NNKi-d quyu ksilii boyunca istilik neytronlarnn sxl, NNK i-d istilik st neytronlarn
sxl qeyd edilir.
NQK sulundan frqli olaraq NNK sulunda quyu cihaznda istifad ediln detektor
istilik neytronlar indikatorundan ibart olub florlu bor ( BF3 ) birlmsinin buxar il
doldurulmu qazboaldc sayac klinddir.
stilik st neytronlar qeyd etmk n sayaclar 0.5 mm qalnlql kadmium v parafin
ekranla rtlr. Kadmium istilik neytronlarn udub sayaca yalnz istilik st neytronlarn
buraxr. stilik st neytronlar is hidrogenli parafind ziflndirildikdn sonra sayacda qeyd
olunurlar.
NNKi sulunda zondun uzunluu 30 40 sm , NNKi sulunda is 25 40 sm tkil
edir.
stilik st NNK-nn gstricisi mhitin hidrogenliyi il sciyylndiyi halda, istiliy
gr NNK-nn gstricisi mhitin hidrogenliyindn baqa, hm d mhitd anomal byk udma
xassli elementlrin, ilk nvbd xlorun olmas il myyn edilir.
stilik st NNK-nn istiliy gr NNK-dan stn chti onun gstricilrinin sxurlarn
litoloji trkibindn v mhitd xlorun miqdarndan az asl olmasdr. Bu sbbdn d, NNK i
suluna gr sxurlarn msamliyini yksk dqiqlikl tyin etmk olur. Xsusil sxurun
gilliliyi 15 % -i amadqda nticlr daha dqiq alnr.
stilik neytronlarnn sxlna sxurlarn udma xasslri byk tsir gstrir. NNK i sulu
mhitd xlorun miqdarna ox hssas olduundan alnan nticlr lay sularndan v qazma
mhlulundan kskin asl olur.
NNKi sulunun gstricisi praktiki olaraq istilik neytronlarn udmaq n mhitdki
yksk en ksiyin malik elementlrdn (o cmldn xlordan) asl olmur. Odur ki, NNK i -nn
gstricilri NNKi v NQK sullarna nisbtn sxurun hidrogenliyi il daha sx laqd olur.
Lakin, NNKinn tdqiqat radiusu ox kiik olduundan sul geni ttbiq olunmur.
mpulus neytron-neytron karotaj
Bu sulada neytronlarn sxurda yaama mddti tyin edilir ki, buda sxurun mineraloji
trkibindn v msamlri dolduran fldlrdn asl olaraq, mxtlif qiymt malik olurlar.
NNK-da sxur

mddtlri rzind dynkli olaraq

zaman mddti rzind srtli

neytronlarla ualandrlr. Sonra tl mddti rzind bir ne yubanma mddtind ( )

neytronlarn sxl llr. Sxurlarn srtli neytronlarla ualandrlmas v l proei kil
2.7-d verilmidir. Quyu cihaznn sas elementi generatordur ki, burada srtli neytronlar
yaratmaq n generatora yksk grginlik verilir. Generatorda 2D(d,n) 3 He v 3T(d,n)4He

reaksiyalar ba verir, yni deyterium v ya tritium hissciklri il bonbalanr.

Neftin su il sxdrlmas zaman yataqda mxtlif geoloji proseslr ba verir. Bu
proseslr yrnilmdikd neft laylar tezlikl sular v quyu istismaardan xarlr. Neftin su il
sxdrlmasnda geoloqlar maraqlandran msllr olduqca oxdur. Lakin, bu msllrdn
ikisi sas hesab edilir. Birinci laylarn istismar dvr cari neftdoyumluun dyimsinin dvru
yrnilmsi; ikinci is neft-qaz, neft-su laqlrinin dyimsin nzartdir.
Mlum olduu kimi birinci msl kmrsiz quyularda elektrik karotaj ttbiq etmkl hll
edilir. Lakin, istismar quyularnda istismar kmri elektrik karotajnn ttbiqin imkan vermir.
Buna gr d digr sullarn ttbiqinin vacibliyi meydana xr. Bu sullardan radioaktiv v
akustik karotaj sullarn, bzi hallarda termometri ttbiq etmk olar. lbtd ki, doyumluluun
kmiyytc qiymtlndirilmsi ancaq radioaktiv karotaj sulu olan inplus neytron-neytron
karotaj sulundan istifad oluna bilr. Digr sullar is keyfiyytc bu mslnin hllin
kmklik gstr bilr.

kil 2.7. NK-nn alandrma v l sxemi. - neytron alandrma vaxt;

- l vaxt; y - neytronun sxurda yaama vaxt
mpulus neytron karotaj il sxurlarn doyumluun tyin edilmsi. Quyuda laylarn
cari neftdoyumluunu tyin etmk n implus neytron-neytron karotajndan istifad edilir.
Elc d impulus neytron-neytron karotaj vasitsil quyularda su-neft laqsi, neft-qaz laqsi
yrnilir. Bu, demk olar ki, yegan QGT suludur ki, dmir trkibli kmrli quyularda, onunla
laylarn doyumluunu yrnmk olar. Bu sulda sas kmiyyt neytronlarn sxurda yaama

). Bu kmiyyti tyin etmk n drd gecikmd (T , T , T , T ) diaqram qeyd

edilir. Birinci iki gecikmdn istifad edilrk, aadak dsturla tyin edilir:
mddtidir (

T2 T1
1
,
nI 2 nI 1

(3.8)

Burada,

I 1 v I 2 -birinci v ikinci gecikm mddtind yrniln lay qarsndak qeyd edilmi

intensivliklrin qiymtidir. sula lay sularnn mineralizasiyas tsir edir. ox zaman
doyumluun tyinind mxtlif yanama sullardan istifad edilir. Bel yanama sullarna
misal olaraq: iki istinad lay sulu, qrafiki sul, hesabat sulu v s. gstrmk olar.
ki istinad lay sulunda ksili n yz faiz neftdoyumlu v su doyumlu laylar seilrk,
onlara nisbtn digk laylar qiymtlndirilir.
Qrafiki sulda msamlik v neftdoyumluq msallarndan istifad edilrk, 100%-li
neftdoyumluq v 0% neftdoyumlq xtlri, sonra bunlar arasnda hr 10%-dn bir xtlr (8 dn)

keirilir. Ordinantda lay qarsndak intensivliyin qiymti ( lay ), absisd laya uyun msamlik
msalnn (Km) qiymtinin ksim nqtsi layn cari neftdoyumluq msalnn qiymti kimi
gtrlr (k.3.3).
Hesabat sulunda is bir ne mxtlif kmiyytlrin neftdoyumluqdan aslln ks
etdirn, mlum dsturlardan istifad edilrk, cari neftdoyumluluq tyin edilir.

kil 3.3. mpuls v stasionar neytron sullarnn mlumatlarna sasn neftdoyumluluq

msalnn tyini n paletkann qurulmasna dair nmun (yrinin ifri - K n ,

f f (K m )

;2-

f f ( K m. f )

% -l). 1 -

; 3 - sulu lay, 4 - neftli lay

Nv - maqnit karotaj (NMK).

Btn kimyvi elementlrin nvlri yk v ktly malik olmaqla brabr, maqnit momentinin
qiymtin v momentin hrkt sayna (spin-s) malikdir.Adi halda elementlrin nvsi ykl
hisscik olduu n yerin maqnit qtbn doru ynlir.Bu elementlrin dayanql adi
haldr.gr elementin nvsin xarici maqnit sahsi il tsir etsk, bu zaman nv yaratdmz
maqnit sahsin doru ynlir.Xarici maqnit sahsini gtrdkdn sonra nv vvlki
vziyytin

qaytmaq

istyir,

yni

nvnin

maqnitlnm

xsusiyyti

yox

olmaa

balayr.Nticc yaratdmz maqnit sahsinin vektoru vvlc maqnit sahsinin vektoru

trafnda frlanr.Nv enin tkiledici vektorunun hrkti nticsind dyin elektromaqnit

sahsi (zaman mddti il snn), yaradr ki, bu sah qbuledici sarda cryan yaradr.Bunun
nticsind sarda sinusoidal elektrik siqnal (srbst siqnallar indeksi) yaranr.

Bu siqanal zaman mddtin

uyun olaraq snmy balayr ki,

bunu sciyylndirn 2 kmiyyt mvcuddur: T1 v T2. T1 uzununa relaksiya (siqnaln qalxb

sonra snmsi), T2 enin relaksiya. Bu zaman yaranan siqnal aadak qanuna uyun olaraq
dyiir:

M (t ) M e
0

T2

Alnan siqnal aadak sxem zr gstril bilr. Alnan siqnal sabit cryana evrilir v t1, t2,
t3, t4, mddtlri rzind U1, U2, U3, U4 grginliklri yri klind qeyd edir.(bax kil).

Bildiyimiz

kimi

kimyvi

elementlr

irisind n byk atom ktlsin olan element hidrogen atomudur.Bu sbbdn d yaradlan
maqnit sahsi n ox hidrogen atomuna tsir edir. Hidrogen atomunun z is sxurlarn
msamlrini dolduran flidlrd itirak edir, yni hrktli flidlrd itirak edir.(hidrogen
atomu bitium trkibli laylarda da olur ki, bu zaman o hrktli olmur). Demli, biz hrktli
flidlrin srbst flidlr indeksini tyin etsk, bu birbaa sxurun msamsi il laqdar olur.
NMK- vasitsil quyu ksilii boyu srbst siqnallar indeksindn istifad edrk, laylarn
(sxurlarn) effektiv msamliyini tyin ed bilrik. Effektiv msamlik aadak dsturla tyin
edilir.

SSI K efk K m (1 K a.su )

V su
Vm

burada Km.ef -effektiv msamlik msal, Kl.su -laqli suyun doyumluluq msal, Vsu srbst
flidlrin hcmi, Vms boluun mumi hcmidir. Alnan nticlr sasn msamsi dolduran
flidlrin zlly tsir edir.Bildiyimiz kimi, gil n byk msamy malik sxurlardan birisidir,
lakin onun qarsnda NHK-nn gstricisi sfra yaxn olur.Sbb ondan ibartdir ki, gildki
flidlr hrktsizdir.Hrktsizliyin sbbi is gil sxurunun byk adsorbsiya xsusiyytin
malik olmasdr.Adtn, bitium trkibli kollektorlar qarsnda NHK-nn gstricisi kiik
qiymtlrl ifad edilir.Kollektorlarn seilmsinid onun intervalnn dqiqldirilmsind, elc
d ksiliin korrelyasiyasnda NHK-nn vz edilmsi rolu var.

nklinometr. Yatma bucann v azimutun yrnilmsi

Mlumdur ki, qazlma nvn gr (istiqamt gr) quyular aquli, yilmi v
horizontal istiqamtli olurlar (.kil 1).

k.1. Quyularn relyefdn asl olaraq mxtlif istiqamtlr qazlmasn ks etdirn sxemlr
aquli qazlan quyular adtn kfiyyat v axtar quyulardr. Bu zaman quyu yatma
buca 40-dn artq olmamaldr. Qarya qoyulan msldn asl olaraq istiqamtlndirilmi
(yilmi) v horizontal quyular qazlr. Bel quyularda quyu yatma buca 900-dk ata bilir.
Yatma bucan tyin etmk n inklinometrlrdn istifad edilir.
Tdqiqat dvr olaraq aparlr. Qarya qoyulmu msldn asl olaraq inklinomer l
ilri 5, 10, 25 v s. m addmlarla aparlr. Tdqiqat dvr cdvl tutulur, yatma buca v azimut
qeyd edilir. Alnan mlumatlardan istifad edilrk quyu oxunu sciyylndirn yri qurulur.
yrinin qurulmasnda aadak dsturdan istifad edilir:

l h sin

(2.1)

burada, h -tdqiqatn aparlma addmdr, -yatma buca, -quyu oxunun istiqamtini

gstrn msafdir.
Qrafikin qurulmas aadak ardclqla yerin yetirilir: kaz zrind chtlri ks
etdirn istiqamtlr qeyd edilir. Chtlri ks etdirn xtlrin ksim nqtsi balanc nqt
kimi gtrlrk azimuta ( ) gr xtt keirilir. Addmdan ( h ) v yilm bucandan ( )
istifad edilrk hesablanr. Alnm ntic ( ) qbul edilmi miqyasla azimuta gr
keirilmi xtt zrind qeyd edilir v sonrak yrini qurmaq n bu qeyd edilmi parann son
nqtsi balanc nqt kimi qbul edilrk, chtlri sciyylndirn xttlr keirilir. Bu proses
sonadk davam etdirilir v nhayt, ilkin-balanc nqt il son nqt birldirilrk quyu
oxunun aquldn knarlamas tyin edilir (kil 2.1)

kil 2.1. Quyu aznn knarlamasnn tyini sxemi

Quyu yatma bucann v azimutun yrnilmsind mxtlif nv inklinometrlr (-2,
-3, -4, -4T, KT, UM v s.) istifad edilir. Cihazlarn mxtlifliyin baxmayaraq sas
elementlri prinsipc eynidir. sas elementlri dedikd, quyu oxunun aquldn aralanma
bucan qeyd edn datik v quyunun oxunun imal qtbun gr yerlm istiqamtini qeyd
edn datik nzrd tutulur. Bel ki, aquli oxla quyu oxu arasnda yaranan bucaq quyu oxunun
yatma buca ( ) (kil 3.1,a), bussolun imal qtbn gstrn istiqamtil quyu oxunun
proyeksiyas arasnda qalan bucaq quyu oxunun azimutu ( ) (kil 3.1,b) adlanr.
Yatma bucan qeyd edn datikin quruluu beldir: quyu cihaznn aquli oxuna oynaq
brkidilmi sistemdn yk aslmdr. Bu yk quyu cihaznn yerldiyi vziyytdn asl
olmayaraq daima, aqul zr ynlmi olur. Cihaz quyuda yerldikd, cihazn gvdsi quyu oxu
zrind olur, yk is aqul zr ynlir v nticd bu iki oxlar arasnda bucaq yaranr. Ykn
z is reoxord zrind srr, yni oxlar st-st ddkd reoxordda yaranan potensiallar
frqi sfra brabr olur. Oxlar bir-birindn srdkd mqavimt dyiilir v nticd iki nqt
arasndak potensial frqi d dyiilir ki, bu da yatma bucana uyun glir
(kil 3.2, a).

kil 3.1. Yatma buca v azimutun tyini

kil.3.2. Bucaq ln. 1podipnik; 2-kollektorun laq evricisi; 3-kollektor; 4-maqnit

qrbi; 5-qrbin yay laqsi; 6-azimut reaxordu; 7-laq evrsi; 8-aar; 9-vussolun yuk; 10duqakilli qol; 11-aqul; 12-bucaq datikinin naqili; 13-aqulin qrbi; 14-bucaq reoxordu; 15yk, rivni tnzimlyn; 16-rivnin kerni.
Azimutu qeyd edn datik qurulua beldir: dairvi reoxord zrind yerldirilmi
bussol quyu cihaznn yerlm raitdn asl olmayaraq, onun yerlm mstvisi, quyu cihaz
=00, =00 vziyytind yerlm vziyytin uyun olur.
Bussolun qrbin daima imal qt istiqamtindn ynlir. Bussolun =00 olan
halnnda bussolun l zaman reoxord zrind sxlm nqtsind yaranan potensial frqi
sfra brabr olur, potensialn qiymti dyidikd bu dyim quyu oxunun azimutuna uyun
glir (kil 3.2,b).

kil 3.2.b. Bussol.1-sar; 2-qrb.

Quyu cihazlar yerst v yeralt cihazlara blnr ki, yerst cihaz idaretm bloku
adlanr. Bu blokla quyu cihazn kommutasiya vasitsil lazmi i vziyytin gtirilir v l
qiymtlri qeyd edilrk, cdvl kildn yazlr. Yerst v yeralt cihazlar arasnda laqni
karotaj kabeli yaradr ki, bu da quyu cihazndan asl olaraq damarl v ya birdamarl ola bilr.
nkilinometrlrdn alnan nticlrd dqiqliyi tmin etmk n dvr olaraq onlar
drclnm (etalinirovka) mliyyatndan kemlidirlr. Bu da xsusi quru inklinometr stolu
il hyata keirilir.

Kavernomer. Quyu diametrinin quyu oxu boyu yrnilmsi

Qazma zaman suxurlarn xsusiyytlrindn asl olaraq quyu diametri dyiilir. Yni,
quyu diametri baltann diametrin brabr, kiik v ya byk olur. Diametrin dyimmsi
mhkm suxurlara, kiilm yax kollektorlara, bym is skleti davaml olmayan suxurlara v
gillr aiddir.
Quyu diametrinin yrnilmsi quyuda byk sayda msllrin hllind lazm glir. Bel
ki, quyu diametri karotaj mlumatlarnn interpritasiyasnda nzr alnr v nticd quyu
diametrin gr dzlilr verilir. stismar kmri, buraxldqdan sonra kmrarxas bo sahnin
sementlnmsind lazm olacaq sement mhlulunun hcminin hesablanmasnda, snaq zaman
sahnin seilmsind, qazma borularnn endirilib-qaldrlma prossesind nzr alnr.
Quyu diametrinin yrnilmsind kavernomerlrdn istifad edilir. l zaman
kavernoqram v profilomer yrilri qeyd edilir. yrid drinlikdn asl olaraq diametr mm-l
qeyd edilir.
Alnm yrilrin interpretasiyas zaman nominal diametr (baltann diametrin brabr)
xtti keirilir. Quyu diametrinin slindirik hcmi aadak dsturla hesablanr:

V R2 H

(2.2)

burada, R-radiusdur dioqram zrindn gtrlm qiymtdir (R=D/2-D quyu diametridir)- ml; H-quyuda seilmi intervaldr, m-l.
Slindir formal quyu diametrinin hcminin yrnilmsi aadak ardclqla aparlr:
diaqram zrind sahlr seilir (txminn eyni diametr brabr) v bu sahlrin daban v
tavannn drinliyi tyin edilir, dabanla tavann drinliklr frqi hesablanr. Bundan sonra
slindrin oturacandak diametr (radius) tyin edilir v yuxarda qeyd edilmi dsturdan istifad
edilrk seilmi sahnin hcmi hesablanr. Alnm nticlr toplanlaraq quyu oxunun mumi
hcmi hesablanr. Nhayt, buraxlacaq istismar kmrinin daxili diametri v drinliyi nzr
alnaraq istismar kmrinin slindrik hcmi hesablanr. Quyu n hesablanm mumi hcmidn

istismar kmri n hesablanm hcmin frqi, kmr arxas boluqlarn mumi hcmini verir.
Bu mlumatdan istifad edilrk, kmr arxasna vurulacaq sementin hcmi hesablanr (kil
2.2).

kil 2.2. Quyuda kmr v sementin vziyyti. 1-kmr; 2-sement; 3-quyu divar
Quyu diametri quyunun geoloji ksilii il sx laqdardr. Quyunun hqiqi diametri onu
qazyan baltann diametrindn frqlnir.
Quyu diametrinin artmas, mumiyytl, trkibind gil, mergel, gilli qum, dolomit v da
duz olan sxurlarda mahid olunur.
Qumda, karbonat v baqa sxurlarda quyu diametri balta diametrindn az frglnir.
Bzi hallarda, xsusn qazlma mddtind keirici sxurlarn qarsnda gil qabnn ml
glmsi nticsind quyu diametri kiil bilr.
Quyu diametrinin llmsind kavernomer adlanan quyu cihazndan istifad edilir.
Kavernomerin quruluu aadak kimidir: quyu diametrini tyini n bir ne qollardan (4, 6, 8
dd) istifad edilir ki, bu qollar yaylar vasitsil quyu divarna sxlr v diametrdn asl olaraq
dyiilir. Qollara toklar birldirilmidir ki, bu tok zrind xntlar var. xnt reoxord
zrind diametrdn asl olaraq hrkt edir. Nticd, mqavimt dyiilir ki, bu dyiilm
kavernomerin bal hallndak nqt il diametrin dyiilmsind xntnn reoxord zrind
yerldiyi nqt arasndak potensiala brabr olur v bu potensial quyu diametrin uyun glir
(kil 3.3).

kil 3.3. Kavernomerin quruluu. 1-qollar; 2-yumuruq killi qollar; 3-yay; 4-reaxord;
5-srn kontakt; 6-tok; 7-quyu divar.

Tdqiqat zaman diametrin llm qiymtinin dqiqliyini artrmaq n cihaz daimi

olaraq etalinirovka (drclnmdn) kemlidir. Bel ki, quyu diametri (d), potensiallar frqi (
u) v cryan mddti () bir-biri il aadak kimi laqdardr.
u
d d0 c
i
(3.1)
Burada d0 kavernomer bal haldak diametr, c is kavernomer sabitdir v
C

I (d d 1)
2

u 2 u1

(3.2)

dstr il tyin edilir. Burada d 1 v d 2 mxtlif halqalarn diametri;

diametrlr uyun potensiallar frqi (kil 3.4).

u1

u2

- bu

kil 3.4. Kavernomerin drclnm qrafiki.

Akustik karotaj (AK) v mxtlif akustik dalalar
Akustitk karotaj (AK) elastiki dalalarn quyuda, mhitd yaylmas nticsind mhitin
elastiki xsusiyytlrinin yrnilmsin saslanr. Bu zaman mnbdn elastiki dalalar
alandrlr, alanan dalalar mxtlif tezliy, enerjiy malik olur. Mhiti kedikdn sonra
enerjisind snm ba verir v qbuledici trfindn qeyd edilir. Mnb kimi xsusi elementdn
istifad edilir. Eyni zamanda da qazma zaman baltann sxurlar kemsi nticsind qaz v
mayenin laydan quyuya daxil omas zaman mxtlif tezlikli dalalar yaranr.
Akustik sul aadak 3 yer ayrlr:
1) passiv sul-bu sul tbii sahy saslanr ss-ky;
2) sni akustik sahy saslanan v kiik gc malik olan dalalar;
3) byk gc malik sni akustik sahy saslananlar.
Passiv sul - aadak xsusiyytl sciyylnir. Msln: ilyn qaz quyusunda,
qazlan qazma quyusunda. Elastiki dalann yaylmas qazn v ya mayenin quyu daxilin axm
zaman genilnm v axnn hrktindn yaranan dalalardr. Qazma zaman balta mhkm
sxurlar kedikc, sxurlarn xrdalanmas nticsind ss dalas yaranr.
Kiik gc malik olan sni akustik sahy saslanan sulda, adtn xsusi dala
mnblrindn istifad olunur. Bu zaman quyuda (quyu daxilin gil mhlulu vurulur), elastiki
dalalar yayldqda bir ne nv dala yaranr (kil1.1).
1) dz istiqamtli hidrodalalar-P0;
2) ks olan dalalar - P0 P0;
3) qrlan zununa dalalar - P0 P1 P0;
4) qrlan enin dalalar - P0 S1 P0.

kil 1.1. M-mnb; Q-qbuledici; 1-karotaj kabeli; 2-quyu divar; P0 - mayed yaylan dala;
P0 P0 - kmrd yaylan dala; P0 P1 P0 -sxurda yaylan uzununa dala; P0 S1 P0 -sxurda yaylan
enin dalalar.
Dalalarn sxurda yaylmas zaman istiqamtcd frqli olurlar: enin v uzununa (kil
1.2) olur.

k.1.2.
Byk enerjiy malik sni akustik sahy saslanan sul vasitsil sasn sxurlarn
mxtlif fiziki xsusiyytlrinin dyiilmsi yrnilir. Msln: elektrokeiricilik, istilik
keiriciliyin dyimsi elastiki dalalarn yaylmasna sbb olur. Lakin bundan lav bu suldan
istifad edrk sxurlarn akustik xsusiyytlrini d yrnmk olar.

Akustik quyu cihazlar

Qrlan dalalar sulu quyuda geni ttbiq edilir. Bu mqsdl adtn bir v ya bir ne
elementindn ibatt quyu cihazndan istifad edilir. Bel quyu cihazlarn sciyylndirn 2
kmiyyt var:
1) zondun uzunluu ( l );
2) zondun bazas ( S ).
Zondun uzunluu dedikd, 2 mxtlif elementin arasndak msaf nzrd tutulur.
Zondun bazas is 2 eyni element arasndak msafdir. Zondun elementlri arasnda aadak
laq mvcuddur:
n k m (2.2)
burada, k -qbuledicilrin say; m -mnblrin saydr.
Adtn,

k 1 v m 1 (2.3)
olur.
Qeyd etmk lazmdr ki, mnb v qbuledicilrin say quyu cihazlarnda bir-birini vz
ed bilr, yni 3 elementli quyu cihaznda 2 mnb 1 qbuledici v ya ksin.
Quyulararas alanma sulunda byk gc malik akustik dalalardan istifad olunur.
Bu halda mnb (M) v qbuledici (Q) mxtlif quyularda yerldirilir. Mnbdn xan dalalar
myyn msafni kerk digr quyuda qeyd edilir. Bu sbbdn d dalalar sciyylndirn
kmiyytlrin dyiilmsi dalann kediyi mhitin xsusiyytindn asl olur.
Akustik karotajnn quyu cihazlar bir v ya bir nen elastiki dala yarada biln
mnbdn v bir v ya bir ne elastiki dalan elektrik siqnalna evr biln qbuledicidn ibar
ola bilr.
stehsalatda n geni yaylm elementli quyu cihazlardr ki, bu cihaz iki
qbuledicidn v bir mnbdn (v ya ksin) ibart olur (k. 1.1). Bu cihazn zondunun bazas
0.5-1.0 m arasnd dyiilir, zondun uzunluu (L) eyni adl elementlrin tn ortasnda yerln
nqtil uzaqda yerln element arasndak msaf gtrlr.
Elastiki dalalarn birbaa qbulediciy atmasnn qarsn almaq n qbulediciil
mnb arasnda rezin sasl izolyator yerldirilir (k. 1.4).
Akustik izolyatorlarn nvlri: a-kontinerlr aras sa killi izolyatordar; b) v q) hermetik
olmayan ksikli izolyatorlar; v) hermetik izolyatorlar; d) hermetik olmayan polad v rezin sasl
elementlrin bir-birini vz etmkl hazrlanm izolyatorlar.

k.1.4. Akustik izolyatorlar. a-kontinerlr aras sa killi izolyatordar; b) v q) hermetik

olmayan ksikli izolyatorlar; v) hermetik izolyatorlar; d) hermetik olmayan polad v rezin sasl
elementlrin bir-birini vz etmkl hazrlanm izolyatorlar.
Elastiki dala mnbyi v qbuledicisi
Mnblr elektrik (adi) enerjisini mexaniki dalaya, qbuledici is elastiki enerjini
elektrik dalaya evrir. Buna gr d bu cr nov ericilri bir ldirrk elektrik (ulturass)
evricilri kimi adlandrrlar.
Quyu cihazlarnda sasn maqnitostriksion bzi hallarda is pezoelektrik mnblrindn
istifad edilir.
Qbuledici kimi sasn nyezoelektrik, az hallarda is hssas olan maqnitostreksion
qbuledicilrdn istifad edilir.
Quyu mnblri aadak rtlr cavab vermlidir:
1) elastiki dalalar yksk dala mqavimtin malik aqressiv mhitd yerlir;
2) mnb yks hidrodinamik tzyiq v meperatura davaml olmaldr;
3) mnbnin xarici diametri mhdud olur;

4) mnb mexaniki tsirlr davaml olmaldr;

5) mnb yksk uzunmddtli stabillik xsusiyytin malik olmaldr;
6) mnb maksimal gc malik qsa akustik impluslar alandrmaq qabliyytin malik
olmaldr;
Qbuledici evrici is ahadak tlabata cavab vermlmdmr:
1) qbuledici siqnaln dinamik gstricilrinin qbulunda xtann ba vermmsini tmin
etmlidir;
2) qbul edici qbetm zolann btn mddtind brabr ll amplitud-tezlik
xsusiyytin malik olmaldr.
Akustik karotaj n perspektiv evricilr maqnitostreoksion v pyezoakustik materiallar
istifad edilir, bu materiallar bzn pyezoaktiv materiallarda adlanr. Onlar birbaa v trs
elektroakustik effekt malik olurlar, bel ki, mnb v qbuledici kimi istifad edil bilr.
Maqnitostroksion materiallara nikel, kobalt v digr ferromaqnit maddlr aiddir, bel ki,
onlara dyin mexaniki (maqnit) sah il tsir etdikd traf mhitd dyin maqnit( mexaniki)
sahsi yaranr.
Aada akustik karotaj cihazlarnda istifad ediln evricilr aid nmunlr verilir
(k.1.6):

k. 1.6.
1) hisslrdn yclm mnb (a);
2) dolaq killi mnb (b);
3) slindrik qbuledici ();
4) sferik qbuledici (c).
Akustik dalalar sciyylndirn kmiyytlr v quyuda lln kmiyytlr
Akustik karotaj sulunda yksk tezlikli (500-30000 hs) elastiki dalalardan istifad
edilir. Tdqiqat zaman quyuya iki, v daha ox elementlri (mnb v qbuledici) olan
zondlar buraxlr. Mnbdn alandrlan yksk tezlikli elastiki dalalar mhitd (sxurda)
yaylr v bu zaman onu sciyylndirn kmiyytlrd ( A (amplituda), (dalann tezliyi), L
(dalann uzunluu), f (dalann periodu), (dalann srti) v s.) mhitin xsusiyytindn
asl olaraq dyiilir. Dyiikliy mruz qam elastiki dalalar qbuledici trfindn qeyd edilir.
Alnan nticlr birbaa sxurun fiziki xsusiyytlrindn asl olur.
Elastiki dalalarn mhitd yaylmas zaman yrniln kmiyytlri xsusiyytlrin
gr iki yer blmk olar: kinematik ( t (interval mddti), t1 (birinci mnbdn alanan
dalann qbulediciy atma mddti), t 2 (eyni kmiyyt, ikinci mnbdn alanan)) v
dinamik ( A1 (birinci mnbdn alanan dalann mhiti kedikdn sonra mnbd qeyd ediln
amplitudas), A2 (eyni kmiyytdir, ikinci mnbdn alanan), (dalann snm msal)). Bu
kmiyytlr sxurun msamliyindn, sxurun skeletinin quruluundan, sementlyici madddn,
msamni dolduran mayenin xsusiyytindn, sxurun elastiki dalalara davamllndan v s.

asl olur. Ec d elastiki dalalarn sxurlarda yaylmas onun srtindn v snmsindn

biavasit asl olur. l zaman qeyd ediln kmiyytlr dalann yaylma v quyu cihaznn
xsusiyytindn asl olaraq aadaklardan tkil olunur: t 1, t2, tP1, tS1, tP2, tS2, t, t S, tP, A1,
A1P , A1S, A2, A2S, A2P, , S, P.
Akustik karotajda t1, t2, tP1, tS1, tP2, tS2, t, t S, tP, A1, A1P , A1S, A2, A2S, A2P, , S, P
kmiyytlrindn baqa, ksiliin tam yrnilmsi n fazakorelasiya yrilrid qeyd edilir. Bu
kmiyytlrdn istifad edrk mxtlif geoloji msllr yrnilir. Kinematik kmiyytlrdn
n vacibi elastiki dalann yaylma interval mddtidir (t). Bu kmiyytin
qiymtlndirilmsinin qrafiki kil 1.5.-d, dusuturu is aada verilir:
t t
t 2 1
nlbaz
(2.5)

Burada n - lnn miqyas; baz - zondun bazasdr.

k.1.4
Elastiki dalann yaylma interval mddtindn istifad edilrk sxurlarn msamlik
msal (mumi msamlik) hesablanr. Elastiki dalann amplitudas dalann enerjisini
sciyylndirir. Dala mnbyindn uzaqlaan dalalar z enerjisini (A 1, A2) traf mhit
verrk snrlr. Bu xsusiyyt snm msal il sciyylnir v o l elementlrinin arasnda
yerln sxur n aadak dsturla hesablanr:

1
lbaz

ln

A1
A2

(2.6)

l
Burada, baz zondun bazas ( iki yaxn element arasndak msafdir); A1 - birinci
qbuledicid mnbdn xan v qbuledicid qeyd ediln dalalarn amplitudasdr; A2 - ikinci
mnbdn xan v qbuledicid qeyd ediln dalalarn amplitudasdr (snm msalnn l
vahidi 1/m dir).
Snm msal sxurun msamliyindn, doyumluundan v skeletinin quruluundan
asldr. Bu kmiyytin byk qiymti gil v atl-kavernal mhkm sxurlarda mahid edilir.
Bu kmiyyt yegan geofiziki kmiyytdir ki, sxurlarn atl-kavernal xsusiyytinin tyinin
imkan verir.
Bu cihaz il quyu divar arasnda laq yaratmaq n quyu aznadk mhlulla
doldurulur. Mnbdn qbulediciy dalann atmas mikrosaniy blnm metrlrl llr.
Qbuledicilrd qeyd ediln dalalar traf mhitin tsirindn mnbdn buraxlan dalalardan
bir qdr frqli olurlar. Akustik karotajda dalann birinci qbulediciy atmas vaxt t 1-l, ikinci

qbulediciy atmas t2-l iar edilir. Bu halda dalann yaylma srti aadak dsturla tyin
edilir:
l
l

t 2 t1 t
(2.15)
Msamliyin AK-a sasn tyini
Msamliyin t diaqramna sasn tyin edilmsi aadak mrhllr zr hyata
keirilir:
1. Diaqramn keyfiyytinin qiymtlndirilmsi. AK diaqram aadak rtlr uyun
olmaldr:
a) uzununa dalann sxurda yaylma mddtlri t1 v t2 ( elementli v bazalar l1 v l2
olan zondla) n alnm yrilr bir-birini tkrarlamaldr;
b) diaqramda t=(t2-t1)/S in qiymti dzgn olmaldr, bu qiymt istinad laylar
qarsnda yoxlanlr. Kmrsiz quyularda t-in qiymti tminttmax rtini dmlidir;
c) tkrar yazlm intervalda t1, t2-in ilkin yazlm yril mqayis etdikd xta 1.5 %
-dn artq olmamaldr. t yrilrind is bu qiymt 3% tmmlidir.
t g t gskl
t t skel
K
k
m t
g may
t g t gskl
may t skel
2. Laylarn srhdlrinin tyini. Laylarn
srhdlrinin tyini zondun bazasndan asldr. Baza n qdr kiik olsa, bir o qdr kiik laylar
AK- diaqramlar il ayrmaq olar. Srhdlr tyin edildikd t-nin qiymti gtrlr, bu zaman
trafda yerln laylarn tsiri (bu laylar hkmn akustik zondun tmas sahsindn uzaqda
olmaldr), quyu diametri (gr, bu zondun bazas daxilind dyiilirs), gil mhlulu v gil
qazmann qalnl nzr alnmaqla aadak dsturla msamlik msal tyin edilir:

t , K , t
, t
,C
m may skel gil

-uyun olaraq diaqramdan gtrlm interval md dri,

msamlik msal, msamni dolduran mayed dalann interval mddti, skeletd interval
mddti, gillilik msaldr
Akustik sement lnnin fiziki saslar
Kmrarxas sementlm iinin keyfiyytinin qiymtlndirilmsi imkan aadak
xsusiyyti saslanr: elastiki dalkmr aras laqd akustik kmr, sement da v
sxurlarda paylanmas ba verir.
Bir sra laboratoriya tctbsinnin nticsind mlum olmudur ki, kmr, sement hqsi
v sxur arasda elastiki dalann enerjisi ola bilsin kmrd, sementd v ya sxurda hrkt
edn dalalarnnn xsusiyytindn asldr. kildn grndy kimi kmrd dalann ziflm
drcsi mnbdn uzaqladqca sement-kmr srhddind akustik laqqnin tyinin imkan
verir (k. 2.9):
1) kmr arxasnda sement yoxdur:
2) kmr sement hlqsi il gil qazma vasitsi il laqddir, yni srkn laq
mvcuddur;
3) kmr sement hlqsi il mhkm laqddir;
A0 - kmd yaylan ilkin dalann amplitudas;

Ak - kmrd yaylan dalann amplitudas.

AS akustik sement ln neft snayesind geni istifad edilmkddir. Bu sement
lnin ttbiqi zaman Ak , As (sxurda yaylan dalann amplitudas) milivoltla, t (birinci
xntdan hesablanan dalann qbulediciy atma mddti) mikrosaniy il diaqramm kind
qeyd edilir.
1) daqramda yax sementlnmi intervalda Ak , As -nn qiymti minimuma, t - nin
qiymti is maksimuma brabr olur;
2) smentlnmmi intervalda is ksi qeyd edilir;
3) ota qiymt malik olan halda is interval qiymn sementlnmi hesab edilir

kil. 2.9.
1) kmr arxasnda sement yoxdur:
2) kmr sement hlqsi il gil qazma vasitsi il laqddir, yni srkn laq
mvcuddur;
3) kmr sement hlqsi il mhkm laqddir;
A0 - kmd yaylan ilkin dalann amplitudas;
Ak - kmrd yaylan dalann amplitudas.
Termometr
Termik sullar temperaturun quyu oxu boyu dyiilmsini yrnir. Temperatur
sullarndan istifad edrk quyuda mxtlif texniki v geoloji msllr yrnilmkl brabr
quyu ksilii boyu sxurlarn temperatur xsusiyytlri d yrnilir. Yer daxilind temperatur
sahsinin yaranmas v ya dyiilmsi 2 temperatur sahsindn asldr:
1.tbii istilik sahsi
2.sni istilik sahsi
Tbii istilik sahsi yerin istilik xsusiyytind mhm rol oynayr. Qeyd ediln istilik
sahsinin bir ne mnblri var:
1.Radioaktiv elementlrin paralanmas nv reaksiyas ba verdikd klli miqdarda
enerji ayrlr ki, bu da yerin istilik sahsind mhm rol oynayr;
2.Yer daxilind ba vern fiziki kimyvi proseslr yerin inkiaf dvrnd ba vern
tektonik hrktlrin nticsind, elc d yer qatnda ml gln kimyvi reaksiyalar
nticsind
3.Gn asnn tsirindn Gn asnn tsiri 3 crdr:
a)gndlik (tsir drinliyi 1-2 m)
b)illik (tsir drinliyi 10-40 m)
c)srlik (tsir drinliyi 1000m )
llik temperaturun tsir etdiyi drinlikdn aada yerln qat neytral qat adlanr. Neytral
qatdan aadak aadak qatlardak temperaturun dyilmsi sasn yerin daxili hisssi

hesabna myynldirilir.Bu drinlikdn balayaraq istilik axnn istiqqamti hr yerd

aadan yuxarya doru ynlmi olur v temperatur monoton olaraq artr.
Sni istilik sahsi qeyri stasionar istilik sahlrinin yrnilmsin saslanr. Bu
sahlr quyu gil mhlulu il doldurulduqda v ya laya su vurulduqda layn v vurulan mayenin
temperaturlar frqi sahsind ba verir. Bel sahlr bzi hallarda quyuya elektroqzdrclar v
ya sement mhlulu vurulduqda da mahid edilir. Quyuya qaz v ya su daxil olduqda Drossel
effekti ba verir, yni qaz sxldqda v ya genilndikd temperatur ayrlmas v ya udulmas
ba verir. Drossel effektini sciyylndirn kmiyyt Coul Tomson effekti adlanr v bu
msal mvcuddur ( . Coul Tomson msal vahid tzyiqin dyiilmsi
zaman
temperaturun n qdr dyiilmsini gstrir. Coul Tomson msal neft,su v neft
mhsullarnda qazn nisbtn aa qiymt malik olur, lakin qazda nu mnfi qiymtl qeyd
edilir. Su n =0,22 0 C\Mpa. Neft n (sxl 0,85 q\sm3 olduqda) =0,414 0C\MPa.
Temperaturun artmas gstricilrini geotermik pill v geotermik qradiyentl
dT
laqdardr. Temperatur drinlikdn asl olaraq dh artma srti geotermik qradiyent adlanr v
il iar edilir.
dT T2 T1 q

q
dh h2 h1
Burada,
q istilik axnn sxldr;
-istilik keirm msaldr;
mhitin xsusi istilik mqavimtidir. Hr bir sxur n istilik axnn sxl myyn
qiymt malikdir. Elc d bu kmiyyt sxurun msamliyinin maye il dolmasndan asldr.
Geotermik qradiyentin ksi geotermik pill adlanr:
h h1
1
1
G 2

T1 T2 q
Geotermik pill - quyu oxu boyu hr metrd sxurda temperaturun 1K
(1K C 273.16) artmasdr.
Geotermik qradiyent - quyuda hr 100m intervalda temperaturun K dyim ddidir.
Geotermik pill v qradiyent mxtlif mna ksb edir v orta hesabla 33m / K v 3K / 100m
uyun glir.
Quyu boyu temperaturun dyimsini lmk n civli v mqavimt
termometrlrindn istifad edilir. Adtn, mqavimt termometri traf mhitin temperaturunu
ox tez qbul etdiyin gr onun vasitsi il fasilsiz olaraq quyu boyu l ilri aparla bilr.
Mhz buna gr d hazrda n ox mqavimt termometrindn istifad edilir.
Termometrin hssas elementini, myyn naqildn (mis) dzldilmi mqavimt v ya
yksk temperatur msalna malik yarmkeirici tkil edir.
Termometrlr mxtlif tipli olmasna baxmayaraq prinsipc eyni qurululudurlar. Buna
gr d nmun kimi TEQ-36 termometrinin quruluuna baxsaq kifaytdir (kil).
0

kil. TEQ tipli termometrin quruluu. G generator4 Rt -istiliy hssas mqavimt;

C-l cihaz; T-tezlikln Qe-qeyd edici; C-tutum.
Termometr quyu cihazndan (1) v zirehli birdamarl kabelin (2) ikimftilli xtti il
birldirilmi idaredici paneldn (3) ibartdir.
Quyu chaznda elektoron generatoru (G1) yerldirilmidir. Generatorun rqs periodu
onun rqs konturuna daxil edilmi R1 mqavimtin mtnasibdir. R1 mqavimti termometrin
hssas elementini tkil edir. Temperaturun dyimsin mvafiq olaraq R1 mqavimti
dyidiyin gr generatorun rqs periodunun dyimsi d temperaturun dyimsi il laqdar
olur.
Kabel vasitsi il generatorun xnda dyin cryan yer zrin verilir. Buradan
periodln (P) vasitsi il dyin cryann dyimsi mvafiq grginliy evrilir, geydediciy
verilir v alnan grginliklr frqi ( u ) cihaz hat edn mhitin temperaturuna uyun olur.
Termometri hat edn mhitin temperaturunun hssas element (mis rtil) tsiri
aadak dsturla hesablanr:

R R (1 (t t ))
b

( 3.5)

burada R b -balanc mqavimt, t b -balanc temperatur,

-temperatur msaldr-mis n 0,004- brabrdir.
Mhtn temperaturu is

t
dstru il tyin edilir. Burada
edilir:

t b c( u )
j

-yrniln mhitin temperaturu,

(3.6)

-cihaz sabitidir v cihazn drclndirilmsi yolu il tyin

t t
u u
2

( 3.7)
u1 u 2
burada t 1 , t 2 - qurulmu qrafik zrind gtrlm temperaturlar;
,
-is bu
2

temperaturlara uyun potensiallar frqi;

-cihaza veriln criyan iddtidir.

lnmy nzartd istifad ediln quyu cihazlar

Yataqlarn ilnilmsin nzartd aagdak quyu cihazlar istifad edilir:
Barometr: stismar quyularnda barometrin sas mqsdi tzyiqin qradientinin
yrnmkdir ki, bununla da layda mayenin hrkt srti, uyun olaraq neft istehsalnn tempi
yrnilir. Bu qiymt ox olduqca, neft yatann energetik gstricilrid bir o qdr yksk
olur. Neft yatann energetik vziyyti layla quyu oxunun ksidiyi yerd yrnilir, bu zaman
aadak kmiyytlr tyin edilir: quyu dibind tzyiqin mtlq qiymti; lay qarsnda yaranan
depressiya tzyiqi; tzyiqin artm (quyu dibi tzyiqinin ilkin v ari qiymtlrinin frqi);
drinlikdn asl olaraq yaranan hidravlik tzyiq. stismar v vurucu quyularda ilyn intervaln
qalnlnn artmasna uyun nqtdki tzyiq quyudibi tzyiqi adlanr.
Quyudan maye alnmayan v maye vurulmayan halda quyu dibi tzyiq lay tzyiqin ddi
qiymtc yaxn olur, daha dorusu quyu dinc vziyytd olduqda quyu dibi tzyiqi lay tzyiqi
adlanr. Quyudan maye xarlmaa baladqdan sonra quyu dibi tzyiqi lay tzyiqindn
depressiya qdr az olur. Quyuya su vurulduqda is lay tzyiqi artm zr gedir. Quyuda tzyiqi
lmk n mxtlif monometirlrdn istifad edilir. Bu cihazlarda datik kimi el element
istifad edilir ki, traf mhitin mexaniki tsirini bizim n lverili olan elektirik sullarna
evir bilir. Bel elementlr: heliks yay; menbran; poren-daima yk altnda olan yayla; silifon
yay v s. aid ola bilr. Tzyiq datiki kimi pyezoelektrik, maqnitoupruqlu, kontaktl mqavimtli
datiklrd istifad edil bilr. Monometirlr misal olaraq: MQH-1; MQH-3; MQH-4; MPP-1;
MPP-2; MQD-36 v s. gstrmk olar. Manometrl l ilri quyuda hm statik, hminind
dinamik rejimd yerin yetirilir. Statik rejimd dvr olaraq lulm qiymtlr gr qrafiki

P f t

asllq qurulur: l
. Layn dinamik vziyytind manometrl l ii rasxodomerl
birlikd yerin yetirilir. Bu da mhsuldarlq v qbuletm msalnn qiymtlndirilmsin imkan
verir. Bu iki qiymt sasn indikator yrisi qurulur.
Termometr: Quyu stasionar rejimd olduqda quyuda temperatur drinlik artdqca ykslir.
Tepraturun artmas gstricilrini geotermik pill v geotermik qradientl laqdardr. Geotermik
pillquyu oxu boyu metirlrl intervalda, sxurda tempuraturun 1K (1K= C 273.16 )
artmasdr. Geotermik qradient100m intervallarda quyuda tempuraturun K dyim ddidir.
Geotermik pill v qradient muxtlif mna ksb edir v orta hesabla 33m/K v 3 K/100m tkil
edir. stismar ediln neft yatanda temperatur prosesinin yrnilmsi sasn quyuda ilkin
geotermik raitin tyin edilmsi mqsdini gdr. stismar dvr bu geotermik xsusiyytlr
mqais edilrk laylarda temperatur dyimsi yrnilir.
Quyuda temperatur lu ilrinin nticsi kimi izoterm v geotermik xritlr qurulur. Bu
da sonrak dvrlrd mhsuldar horizontlarda istismar zaman temperatur dyimsin nzart
sndi kimi istifad edilir. stismar quyularnda szgclrdn maye v ya qaz daxil olduqda
0

temperatur anomaliyalar alnr. Bunlar hidrodinamik proseslrl laqlidir v tzyiqin

dyimsindn asldr, bu CoulTompson effekti adlanr:

T q e

T -geotermik

(2.1)

v diaqramdak temperaturlar arasndak frqdir; Pq, Pe-quyuda v laydak

tzyiqlrdir; -CoulTompson msaldr. (CoulTompson msal quyuya daxil olan qaz v

mayenin trkibindn asl olan msaldr. Qaz n mnfi iarli; maye n msbt iarlidir).
Tdqiqat n mxtlif tipli termometirlrdn istifad edilir, bunlara misal olaraq TEQ-36, STL28, T-7 v s. Bu cihazlarn sas elementi mis mftildn ibart olur ki, traf mhtd temperatur
dyimsin mis mftil ox hssasdr, belki mqavimti dyiilir. Artm v ya azalmadan alnan

U grginliyi temperaturun dyimsil mtnasib asllqda olur.

Srfln (debitomer): Srflnl l ilri zaman istismar v vurucu quyularda
mhsuldar kollektorlarn istismarnda hat dairsi tyin edilir. l iinin sas mqsdi,
kollektorlarn: vziyyti, qalnl v eynicinsliliyi, onun effektiv almas, mhsuldarlq
msalnn yrnilmsidir. Bu mqsdl hkmn istismar quyusunun ksiliind el intervallar
akarlanmaldr ki, buradan quyuya maye axn v onun hr lay n hcmimi (debit)
qiymtlndirmk mmkn olsun. Vurucu quyularda is, ksin su qbul edn laylar v onlarn
qbuletm hcmi qiymtlndirilir. Srfln iinin nticsi kimi axn v qbuletm qrafiklri
drinliy gr quyulur ki, buda axn v ya qbuletm profili adlanr. Srfln ilrinin nticsi
inteqral v differensial profillr klind tsvir edilir. nteqral profil mayenin mumi maye
srfinin qrafikidir (l iindn aada yerln btn laylarn):
ht

Q qhi
hd

(2.2)

hi - i drinlikdki srf;
dt -ht intervalnn tavan drinliyi;
burada, Q-mumi srf,
intervaln dabannn drinliyi. Differensial profil is intervallar zr ayr-ayrlqdak maye srfini
ks etdirn qrafikdir.

qi Q h

(2.3)

burada, Q - h l drinliyind axnn artmas; i -intervallar zr maye srfi (m3 /gn).

Mayenin hcminin lln sahlrd onun hrkti mxtlif olur: burulan killi, qeyristasionar. Mayenin bu sahlrd hrkt trayektoriyas iki tkiledicinin (tanges-quyu oxuna
perpendikulyar; aquli-quyu oxuna paralel) tsirindn yaranr. Quyuda maye srtini ks etdirn
profili qurmaq n orada rasxodomer ilri aparlr ki, bu halda quyu oxu boyu hrkt edn
mayenin srti llr. Quyu diametrini, axn srtini bilrk burada maye axn v qbuletmni
tyin etmk olar. ki cr rasxodomerdn v srf indiqatorundan istifad edilir: mexaniki v
termoinduktiv.
Mexaniki rasxodomerin sas elementi frlanan turbindir, mayenin srti n qdr ox olsa
turbin bir o qdr ox frlanaaq. Bu frlanma evricilr vasitsil elektrik siqnalna evrilir.
Mexaniki rasxodomerlr pakerli v pakersiz olur. Differensial profili qurmaq n diaqram
zrind

qi (Qi Qi ) h
va k

(2.4)

min

dsturundan istifad edilir. Burada

qi -xsusi

srfetmdir (m3/gn m);

tavan v dabannndan gtrlms maye srfidir (m3/gn);

aa,

h yux-intervaln

Qi , Qi -intervaln
ma k

min

h - h = h a- h yux- h a

intervaln

yuxar hisslrinin drinliyidir. Termoinduktiv rasxodomerlr intervaln

aa v yuxar hisslrinin arasndak temperaturlar frqi ( T ) qeyd edilir. Termoinduktiv

rasxodomer mayenin trkibinin dyimsin ox hssasdr, mexaniki rasxodomer is kiik srtli
maye axnna az hssasdr, ancaq maye trkibinin dyimsi onda he bir dyiiklik yaratmr.
Ona gr d tdqiqat zaman bu iki rasxodomerin eyni zamanda tdbiqi vaibdir.
Rasxodomerlr misal olaraq RQD-4, "Kobra 36", PQT-1M; PH-26; CTU-4 gstrmk olar
(sonuncu iki rasxodomer termoinduktiv rasxodomerdir).
Quyu oxu boyu mayenin trkibinin v quruluunun yrnilmsi: Mxtlif sbblrdn
quyu oxu boyu eyni zamanda quyuda neft, lay suyu, vurulan su ola bilr. Yataqda qaz tac
olduqda v ya layda tzyiq doyma tzyiqindn aa ddkd, bu zaman quyu oxu boyu srbst
qazda ola bilr. Yataq konturknarina su vurma il istismar edildikd, irin su yax keiriciliy
malik laycqlar vasitsil quyuya daxil ola bilr. Bundan baqa layn neftdoyumluu azaldqda
v ya su-neft kontakt qalxdqda quyuya lay suyu daxil olur. Bu sbblrdn d quyuda mayenin
trkibi v quruluunun yrnilmsi vacibdir. Tdqiqat xaman sxlqlndn, rtubtlndn
v rezistvimetir kimi sullardan istifad edilir.
Sxlqln. Mayenin sxlnn yrnilmsi: quyu oxu boyu maye sxl mnbdn

-selinin udulmasna saslanr. l un -sxlqln cihazndan istifad edilir, o

dedektor v yumuaq -ualanma mnbyindn tkil olunur. Adtn mnb kimi tulium170

izotopundan istifad edilir ki, ualanan -kvantlarn enerjisi E 200KEV olur. Cihaz quyuya
buraxlan

buraxldqda mnb il dedektor arasnda maye yerlir. Mnb il dedektor arasndak msaf

3050 sm-dn artq olmur. Bunlar arasnda -kvantn bir baa dedektora getmmsi n,
quruun ekran yerldirilir. gr mayenin sxl quyuda deyil, kmrarxasnda tyin edilmsi
lazmdrsa bu zaman hr trf ualanan mnbdn yox, istiqamtlndiricisi olan mnbdn
istifad edilir. Diaqramda hr bir laydan quyuya daxil olan mayenin sxl q/sm3-la qeyd edilir.
Qamma-sxlqlnlr misal olaraq QQP-1M, QQP-P qeyd etmk olar.
Rtubtln: Bu halda quyu oxu boyu dolmu mayenin dielektrik sabiti llr. Neft v
su n dielektrik sabiti bir-birindn kskin frqlnir. Su n bu 80-a, neft n 2-y
brabrdir. Dielektrik keiriciliyini lmk n hssas element kimi tutumdan istifad edilir.
stniln tutumun tutumu znn geometrik lsndn v elektrodlar arasndak yerln
dielektrik mayenin miqdarndan asl olur:
C=C0.

(2.5)

burada C0-kondensatorun vakumda tutumudur;

-dielektrik keiriciliyidir.
Rtubtlnin qiymtin neftin trkibi v xsusiyytlri, suda duzun miqdar, neft-su

qatnn quruluu byk tsir gstrir. Neft (tmiz) n

=11, su (tmiz) =80 qiymtlri il sciyylnir.

=2; 50% neft v 50% su olduqda

Rezistivimetr: stismar quyularnda maye axmnn elektrik mqavimtini v ya

keiriciliyini lmk n rezistivimetrdn istifad edilir. Quyuya axan mayelrin trkibindn
asl olaraq onlarn elektrik mqavimti v ya keiriciyi mxtlif olur. Neft (tmiz) n elektrik
mqavimti ox byk, keiricilik 0-a yaxn, su (lay suyu) n elektrik mqavimti kiik,
keiriciliyi ox byk olur.
Mufta lokator: istismar kmrinin birlm yerlrinin, kmrd zdnin v eld
kmrd rmlrin tyinin rait yaradr. Kmr birlmlri v kmrd zd (szgc
intervallarnda) olduqda mufta lokatorunda sinusoidal (kiik tezlikli) yrilr qeyd edilir. rm
interval qarsnda is byk tezlikli (vvlkindn 3-4 df ox) sinusoidlr qeyd edilir.
Neftdoyumluun tyini
Quyuda uzun muddt istismarda olmu v yeni obyektlrin akarlanmas n NNK ilri
yerin yetirilmidir. Buruda lay sularnn mineralizasiya drcsi yukskdir v neftd demk olar
ki, qaz ox hll olmudur. Bu sbbdn d bu quyuda cari neftdoyumluluun kmiyytc
hesablanmas mmkn olmudur. Birinci layn cari neftdoyumluu K c.n=0,55; ikinci layda
Kc.n=0,65; nc layda Kc.n=0,51 olmudur (k.3.1).
Neftin su il sxdrlb xarlmasnda yrniln sas ikinci msl neft-qaz v neft-su
laqlrinin tyin edilmsidir. Bu geoloji msllrind kmrli quyularnda yrnilmsind n
ox radioaktiv karotaj sullarndan v bzi hallarda genizolaql akustik karotaj v ya
termometirdn istifad edilir.

kil 3.1.
Su-neft laqsinin tyini
kil 43.2-d Suraxan sahsind yerln quyuda SN tyin etmk n neytron-qamma
karotaj, neytron-neytron karotaj-istilikst, implus neytron-neytron karotaj kimi tdqiqat ilri
yerin yetirilmidir. Bu nmund SN-nn vaxt il laqdar olaraq hrkti d qeyd edilmidir.
Bel ki, SN1 (ilkin) yrisi myyn mddt istismar edildikdn sonra qeyd edilmi SN 2-dn
frqlnir. Yni amplitudann dyimsi layn tavanna doru srmdr (k. 3.2).

kil 3.2. Su-nefr laqsinin RK il tyini

mplus neytron-neytron karotajndan (NNK) istifad edilrk neft-qaz, su-neft laqlrini
tyin etmk olur. Bel ki, msamlik ancaq neft v ya su il doymu olarsa, neytronun yaama

0,3-0,6ms arasnda, minerallam su il dolu olarsa 0,11-0,33ms, qazla

dolmudursa 0,6-0,8ms aralndak qiymtlr uyun glir. Diffuziya msal (D) neft v
mddti

suda txminn eyni olub suyun mineralizasiya drcsindn asl olur. Bu kmiyyt msamlr
maye il (neft v su) doymu olduqda (612)104sm2/s, qazla doymu olduqda (2040) 104sm2/s
qiymtlri il sciyylnir.
Akustik karotajla SN v NQ-in tyini
Akustik karotajla NQ, SN-nin tyinind kiik tezlikli geni zolaql akustik karotajdan
istifad edilir. AK-da QN-ni tyin etmk n enin v uzununa dalalarn snm msalndan
istifad edilir. SN-d yrid kskin qiymtlr alnd halda, QN-d bu o qdrd frqlnmir.
QN-dn frqli olaraq NS bu sulla ox dqiqlikl v he bir sula ehtiyac olmadan tyin
edilir (k.3.3).

kil 3.3. Qaz-neft v su laqsinin tyini

Laylarn maye verm v qbul etmsinin tyini
Laylarn istismar xsusiyytlrinin yrnilmsi zaman oxsayl msllrin hlli lazm
glir. Bu msllri qurpladraraq sasn bir ne mqsd uyun olanlarn aydnladraq.
Bunlardan laylarn maye verm v qbul etmsi: maye axma profilinin istismar quyusunda,
qbul etm profilini vurucu quyularda qurulmasn; sulama intervalnn tyinini gstrmk olar.
Qeyd ediln geoloji msllrin tyinind uzun mddt istifad edil metodlardan rasxodomer,
debitomer, sxlqln, rtubtln v impuls neytron-neytron karotajn gstrmk olar.
lyn istismar quyular scgclrdn quyu daxilin maye axn il xarakteriz edilir. Bu
axmn scgcin qalnl boyu paylanmasnin yrnilmsi ox vacibdir. Bel ki, alm
szgclr mxtlif sbbdn tam hcmi il ilmy bilr. gr ilmyn hissni vvlcdn
tyin etmdikd ox kemdn laydan maye axm ya tam ksilir, yada ki, ox kiik hcm malik
olur. Adtn bel hallarda debitomerdn istifad edilir. kil 3.4-d layn maye vermsini yrnmk n quyuda debitomerl l ii aparlmdr.
Quyuda scgc 844-886 m-d almdr. yriy nzr yetirdikd mlum olur ki, he d
layn btn qalnl boyu quyuya maye axm yoxdur. yrid scgcin yuxar hisssindn
tamamil maye axm olmad qeyd edilir (I). Sonrak ayrlm on bir intervalda maye axm zif
v ya tamamil yoxdur. Zif axm olan intervallar II, IV, VI, VIII, X, XII-dir. Axnn bu cr
mxtlifliyi sbbdn asl ola bilr: birinci perforasiya ii yax yerin yetirilmyib: ikinci
scgc parafinl tutulub; nc scgc alm layda kiik gil laycqlar mvcuddur. Quyu
Sraxan yatanda yerlidiyindn v yatan neftind parafinin ox aa faizd oldmas ikinci
ehtimal aradan gtrr. Birinci v nc ehtimallar is lazimi lav mlumatlar olmadndan
hll olunmam qalr. Debitomer fasilsiz yri klindn baqa kiik addmlarla nqtlr zr d
quyuda llr v xsusi jurnalda nqtlrin yerlm drinliyi v debitomerin gstri
qiymtlri jurnalda yazlr. Sonra bu qiymtlrdn istifad edrk axm profili qurulur.

kil 3.4. Layn debitinin tyini

kil 3.5-d rasxodomerl aparlm lu iinin nticsi verilmidir. yri interpretasiya
edildikd szgc qarsnda qiymt baxlr.

kil 3.5. Qbuletm profili

Diaqramdan grndy kimi quyuya 90 m3/gn hcmind su vurulur, szgcin tavannda
yrid n kiik azalma, ortada bir qdr azlma, dabana yaxn hissd is kskin azalma qeyd
olunur. Bu o, demkdir ki, szgcin yuxar hisssindn laya n az su daxil olur,n ox daxil olma
dabana yaxndr, dabann znd is su laya tamamil daxil olmur. Bu qiymtlrdn istifad
edilrk Qmak v Qmin qiymtlri arasndak msaf tdqiqat interval kimi seilir (

alt

) v q=(Qmak Qmin)/ dsturundan istifad edilrk qbuletm profili qurulur. Numun

quyuda szgc ald verilir v bu szgclr n layn qbuletm profillri qurulmudur.
Laydan axan mayelrin tyini
Laylarn sulama intervallarnn tyini iki istiqamtlrd yrnilir: szgc alm v
almam hallarda. Szgc alm halda bu mqsdl rtubtln, rezistivimetr, sxlqln
kimi QGT sullar tdbiq edilir. Rtubtlnl laydan quyu daxilin axan mayenin trkibindn
asl olaraq dielektrik xsusiyytini ks edn kmiyyt llr. Dielektrik sabiti su n 80-a,
neft n is 2-y brabrdir. Dielektrik sabitinin su v neft n bu qdr kskin olmas
rtubtlnl alnm yrid onlarn asanlqla bir-birindn ayrlmasna imkan verir. kil 3.6-da
rtubtlnl alnm yri verilmidir.
st

kil 3.6.
yrid llm kmiyyt nmliyin (hidrogen doyumluq) 0 v 100% arasndak
qiymtlril verilir. Yni, laydan tmiz neft xarsa v bu neft su il qarmrsa -nin qiymti
0%10% arasnda dyiilir ki, bu da =3 qiymtin brabr olur. gr neft v su qarrsa v
bu qarqda hr biri 50% tkil edirs, bu zaman =11. kild istismar quyusunda szgc
alm quyuda aparlm rtubtlnin diaqram verilir. kild grndy kimi aagda
yerln lay qarsnda 2 brabrdir ki, bu da laydan neftin axdn gstrir. Aada
yerln szgcdn altda is =80-dr ki, bu da quyu dibinin su il dolu olduunu gstrir.
Ortada yerln lay qarsnda dielektrik sabiti srtl artaraq =11 olur. Bu onu gstrir ki,
orta laydan su axr v nticd su il neft qar yaranr, bu qarqda neft v su hr biri 50%
tkil edir. st laya yaxnladqda bu lay qarsnda =4. Yni, bu laydan tmiz neft xr v
nticd qarqda neft 75%, su is 25% tkil edir. Bellikl grnr ki, rtubtlnl layda
axan mayenin trkibini bu layn istniln hisssind tyin etmk olur ki, nticd layn sulam
hisssini dqiqlikl gstrmk olar. Szgc alm laylar qarsnda sulama intervaln tyin
etmk n rezistvimetrdn d istifad edilir. Rezistvimetr mayenin elektrik keiriciliyin
saslanr ki, nticd lu zaman mayenin xsusi mqavimti qeyd edilir.
kil 3.7.-d verildiyi kimi iki szgc almdr.

kil 3.7.
Szgclr qarsnda rezistvimetr yrisin nzr yetirsk, mlum olur ki, yri szgclr
qarsnda ikili xarakter malikdir. Bel ki, birinci szgcin yardan ox hisssind yrinin
xsusiyytin gr laydan neft axm olduu qeyd olunur. Dabana yaxn kiik bir hissd is
yrid kskin artm qeyd edilir ki, bu da layn bir hisssindn quyuya su axm olduunu gstrir.
Yni, birinci szgc alm layda sulama mvcuddur. Bu xsusiyyt ikinci laya da aiddir, lakin
frq ondan ibartdir ki, layn tn yarsnda quyuya neft, digr yarsnda is su axm var. Demli,
ikinci layn sulamas birinciy nisbtn oxdur. Sxllnl sulama intervalnn yrnilmsi
onun fiziki xsusiyytin saslanr. Belki, suyun, neftin v elcd bunlarn qatnn v qazn
sxlqlar bir-birindn frqlnirlr. gr laydan neft axm varsa sxlqlnd layn bu hisssind
sxln azalmas, su axm varsa sxln artmas il qeyd edilir. El bu xsusiyytdn istifad
edrk layn sulama intervallarn tyin etmk olar.
stisma quyularnn texniki vziyytinin tyini
stismar quyularnn texniki vziyytinin yrnilmsi zaman sas iki msly diqqt
yetirilir: kmrarxas sement dann dalma yerlrinin v kmrd rm v ya digr
mexaniki tsirdn zdlnm yerinin tyini. Hr iki halda quyunun istismar mmknsz olur.
Birinci halda laylararas tcridetm pozulur ki, nticd bir laydan digrin su axm ba verir.
Bu da neft laylar qarsnda alm szgcdn quyuya daxil olan mayed suyun faizl
miqdarnn artmasna sbb olur. Bel sulamaa sbb neftin zllynn sudan ox olmasdr
ki, nticd axm dvr su nefti qabaqlayr. kinci halda quyuda hermetiklik pozulur. Maye
szgcin alm hisssindn yox kmrin zdlnmi hisssindn quyuya axr. Hr iki halda
quyuda tmir ilri aparlmas lazm glir. Birinci halda istismar edilck v qarsnda sement
da dalm laydan aada kmrd szgc alr v sonra bu szgc vasitsil kmrarxasna
sement mhlulu vurulur. Sement mhlulu vurulmamdan vvl v sonra quyuda akustik
sementlnl tdqiqat ii aparlr v bu iki yri mqayis edilrk istismara hazrlanan laylar
qarsnda sementlm iindn sonra onun keyfiyyti qiymtlndirilir.
kil 3.8-da akustik sementlnl istismara hazrlanan intervallarda kmrarxas sement
dann keyfiyytini yrnmk n aparlm tdqiqat iinin nticsi yrilr klind verilir.

Tdqiqatn nticsindn mlum olmudur ki, vvlcdn QGT kompleksi il kollektor kimi
qeyd ediln v neft doyumlu laylar yerln 1150-1280 m intervaln 1164-1221 m intervalnda
sement hlqsinin dalmas ba vermidir. Ona rd bu intervaln istismara buraxlmas
smrsiz olard. Alnan qeyri-myynliyi aradan qaldrmaq n 1220-1226 m intervalda
yerln kollektor qarsnda szgc almas mlum olmu v sonra bu szgcdn istifad
edilrk kmrarxasna sement mhlulu vurulmudur. Sement mhlulu vurulmamdan vvl
1228-1230 m intervalda paker qoyulmudur. Sementlm ii baa atdqdan sonra quyuda olan
paker v kntu klind qalm sement hiss qazlmdr v quyu bir ne saat yuyulduqdan
sonra akustik sementlm ii tkrar yerin yetirilmidir. vvl v sonra yazlm yrilrin
mqaissindn mlum olmudur ki, sement hlqsi dalm interval ox keyfiyytli kild
sementlnmidir.

Partlay nzriyysi
Partlay - partladc maddnin evrilmsindn yaranan enerjinin ani halda
boalmasna v srf olunmasna, traf mht gcl fiziki-kimyvi tsir (datmaq, silklmk,
atmaq, yandrmaq, elektrik boalmas, alanmaq v s.) gstrmsi hadissin deyilir. Gcl ss
dalas il mayt olunur, havada zrb dalas, suda dynkli sah yaradr, torpa silklyir,
elc d oxlu miqdarda istilik v qaz ayrlr.

Enerji ayrlmas - elektrik, nv, kinetik, istilik, kimyvi v digr proseslrl mayt
olunur. Nmun n elektrik partlay kimi atmosferd ildrm axmas nticsind, elektrik
yknn boalmasn gstrmk olar. Miniatr elektrik partlayn kondensatorlarn
boalmasnda mahid etmk olar. z llrin gr bu partlaylar byk qvvy malikdir.
ldrm gcl iq effekti yaradr, yerst qurular dadr v yandrr.
ox gcl partlaylar nv partlaylar zaman mahid olunur. Bu zaman ayrlan
yksk srtli partlay dalas, istilik, elektrik yklri v radioaktivlik effekti byk razid z
tsirini gstrir.
Partlay mnblrinin biri d hrkt edn cismin kinetik enerjisi nticsind yaranan
partlaydr. Misal olaraq meteoritlrin yer sthin ddy zaman kinetik enerji istilik, qaz
ktlsi yaradr v sonda gcl partlay effekti verir.
stilik partlayna misal olaraq, sxlm v maye qazlarin yksk buxarlanma effektin
atdqda gcl istilik partlayna kemsini gstrmk olar. Vulkan pskrmsi d istilik
partlaydr.
Partladc maddlr neftqazxarma snayesi, seysimik kfiyyat, hrbi snaye, yol
km ilri (dan, qayalarn paralanmas), istifady yararsz qurularn, binalarn sklmsi,
yannlarn sndrlmsi v s. sahlrd istifad olunur.
Snayed sasn kimyvi partlay sullarndan istifady stnlk verilir. Bundan
sonra izlycyimiz partlay ilri ancaq kimyvi partlay ilrin aid olacaq.
Partlay - kimyvi maddnin v ya qarn kimyvi evirilmsi nticsind byk
miqdarda istilik ayrlmas v yksk tzyiq hddin atm qazabnzr mhsullarn ox byk
srtl yaylmas hadissidir. Bu cr evrilm qabiliyytin malik olan kimyvi madd v ya
qarqlar partlayc maddlr (PM) adlanr.
Partlay evrilmsindn alnan yksk temperatura v tzyiq malik qazabnzr
mhsullar traf mhit gcl zrb dalas il tsir edir. PM-nin evrilmsi zaman onun tsirinin
gc saniyd bir ne min metr srtl trafa yaylr. ox kiik zaman ksiyind myyn hcm
PM-nin qazabnzr mhsula evrilmsi nticsind ox byk tzyiq ml glir. zlynd bu
tzyiq mhkm manelri datmaq gcn malik olur. Mlumat n 1 kq partlayc maddnin
(PM) gc milyonlarla at qvvsin (a.q.) ekvivalentdir.
Partlay ilrinin ttbiqi partlayc maddlrin kimyvi evrilmsi zaman alnan
tzyiqin zrb tsirinin istifadsin saslandndan, partlay ilri nzri saslardan v
partlayc maddlrin fiziki-kimyvi xsusiyytlrinin yrnilmsindn ibartdir. Partlayc
maddlrin kimyvi evrilmsi qaz killi mhsullarn v istilik enerjisinin ayrlmas il
mahid edilir. Partlay evrilmsinin 2 nv var:
1) yanma;
2) partlama.
Partlay evrilmsi olan yanma prossesi oksigen olmadan ba vermir. Mhitd oksigen
olduqda evrilmnin srti saniyd bir ne m- yaxn olur, yni yanmann srti kiik
olduuna gr yaranan qaz killi mhsullarn hcmi d srtl deyil, tdricn artr. Bu sbbdn
d yaranan tzyiq kiik qiymtlrl llr v onun mhit tsiri ox az olur, lakin buna
baxmayaraq myyn qdr mhit tsir edir ki, bu xsusiyyt tullama (fuqas) tsiri adlanr.
Yanman sciyylndirn sxem aadak kimi veril bilr (kil 1.1).

kil.1.1. Yanma zaman yaranan tzyiqin sxemi .

Absis oxunda evrilmnin mddti, ordinat oxunda is alnan tzyiq qeyd edilrs, qurduumuz
qrafikd zaman mddtindn asl olaraq tzyiqin yava-yava artmas, mhitl tsirdn sonra is
srtin azalmas ba verir. Qeyd edk ki, partlama zaman da oksigen atomlar tlb olunur v by
saniynin 1/1000 hisssi rzind ba verir. Orta hesabla 1l partlayc madd evrildikd 1000 l-
0
yaxn qaz killi mhsul alnr. evrilm zaman ksr partlayc maddlr (PM) 3000 4000 C
temperatur yaradr (cdvl 1.1).
Gllli perforatorlar
Bu perforatorlar 1930-cu ildn balayaraq istifad edilir. Perforatorun i prinsipi v
quruluu gllni xatrladr. Gllnin hrkt trayektoriyasnn istiqamti quyunun divarna
nisbtn perpendikulyar olur. Gllli perforatorun quruluu aadak kimidir (kil 4.1).
Perforatorun quruluundan grnr ki, kamorda ilkin qlcm yaradlr. Bu qlcm
aldrc madd - barta trlr, bart alr. Nticd ox byk hcmd qaz mhsulu alnr.
Qaz mhsulu genilndiyin gr btn mhsulun tsiri glly verir. Gll ox byk srtl
hrkt edir. Hrkt srti 600-900 m/san-y yaxn olur. Gll hrkti zaman qarsndak kmri, sement hlqsn v sxuru dlrk zn mxsus kanal yaradr. Alm kanaln drinliy
gr mvcud olan sullardan n effektlisi hesab edilir.

kil.4.1. Gllli perforatorun quruluu. 1-kamor; 2-alan madd (bart); 3- gll; 4- gllnin
hrkt edcyi kanal -ll v txac; 5- kmr; 6-sement hlqsi; 7-suxur v sxurda alm
kanal.
Gllli perforatorun iki atmayan chti var:
1) perforatordan xan gll kanaln sonunda iliib qalr;
2) kanaln btn hcmi boyu sxurda liftlm ba verir. Bu sbblr d maye axmn
miqdarn azaldr.
Gllli perforatorlarn btn stnlklrin baxmayaraq ox az istifad edilmsinin
sbblrindn biri d quyu diametrinin kiilmsi nticsind, llnin kiilmsinin vacibliyidir.
Bu da gllnin qa msafsini azaldr. Nticd gll n kmri de bilir, n d sxura daxil
ola bilir. Bunun qarsn almaq n son dvrlr aquli yri llli perforatorlar hazrlanr. Bu
perforatorlarn stnly ondan ibartdir ki, llni istniln qdr uzatmaq olar. n uzun ll
200 mm gtrlr. aquli yri llli perforatorlarn quruluu aadak kimidir (kil 4.2).

kil 4.2. aquli yri llli gllli perforatorlarn quruluu

1-naqil; 2-partlayc madd; 3- gll; 5-yrill.
Bu cr perforatoralr 2 llli, 4 v 8 llli ola bilr. Bunlarn kanal ama keyfiyyti n
ykskdir. Temperatura v tzyiq ox davamldr. Kiik diametrli perforatorlar hazrlanaraq
istniln drinlikd istifad edil bilr. Lakin, bir n byk atmayan chti mvcuddur. Bu
ondan ibartdir ki, kollektor laylarn qalnlqlar bir ne sm-dn bir ne 10 metrlr qdr
dyiir. ox byk qalnlql kollektor lay qarsnda szgc amaq n bel perforatorlar bir
ne df ylaraq quyuya buraxlb ki, bu da byk maliyy srfi tlb edir.
Kumulyativ perforatorlar
Kumilyativ perforatorlara nzr yetirmmidn vvl partlay zaman qaz killi
mhsulun genilnmsi zaman ba vern proseslr baxaq. Partlay zaman alnm qaz killi
mhsulun sxlma enerjisi PV (k-1)- brabrdir. Burada P v V uyun olaraq tzyiq v hcmdir.
Mlumdur ki, tzyiq n qdr ox olarsa, qaz da bir o qdr ox i gr bilr. Bu zaman
enerjinin bir hisssi ilnilmmi qalr. PM-lrin grdy tam i adiabatik (adiabatik-qazn zrb
dalas nticsind yaranan brpaedilmz tsiridir) ilnilm zaman ba verir v aadak
dsturla ifad edilir.

A Q(1

T2
P
) Q(1 ( 2 ) ( k (1 / k )) )
T1
P1

(4.1)

Burada, Q -partlay zaman yarana enerji; T1 ,T2 yaranan temperaturlar; P1 , P2 -yaranan

tzyiqlrdir.
PM-in fuqas v brizant xsusiyytlri mvcuddur. PM-lrin bu cr xsusiyytlrindn
istifad edrk kumulyativ mrmilr hazirlanr. Mrmilr ym kiln gtirildikd, bu perforator adlanr. Mrmilrin hazrlanmas n onlara xsusi forma verilir. Mqsd ondan ibartdir
ki, alnan btn qvv bir istiqamt ynldilsin. mumiyytl, partlay zaman perforatorun
ad kanaln uzunluu mxtlif kmiyytlrdn asl olur. Bu alm kanallar mxtlf
kmiyytlrdn aadak kimi asldr (kil 4.3).

kil. 4.3. Kumuyativ perforatorlarn mrmisi v kanaln

uzunluuna tsir edn kmiyytlr

lk ls (

s 1/ 2
)
n

(4.2)
burada, s -qaz killi mhsulun sxldr, l s l s - qaz killi mhsulun axnnn uzunluu, k qaz mhsulunun kediyi mhitin sxl, n -manenin sxldr.
Zaryadlar aadak quruluda olurlar (kil 4.4).

kil 4.4. Kumuyativ perforatorlarn mrmisinin quruluu. 1-detonatr qaytan ken oyuq; 2aldrc; 3-pirepatron; 4- gvd; 5- PM; 6- mis trkibli rtk
Detonator qaytanndan alnan detonasiya piropatrona trlr. O da z nvbsind
detonasiyaya mruz qalr. Detonasiya PM-y trlr. PM-lrin partlamas detonasiyaya evrilir
v PM-lrin formasndan asl olaraq alnm qazkilli mhsullar bir istiqamt ynlr (kil
4.5).

kil. 4.5. Kumulyativ axnn mlglm sxemi. detonasiyaya qdr kumulyativ mrmi;
kumulyativ axnn yaranmas; 1 - detonator; 2 mrmi; 3 kumulyativ kkliyin
zlnmsi; 4 kumulyativ axn; 5 - pest; 6 detonasiyadan yaranan mhsulun uma
istiqamtlri; mrminin hisslri: I - aktiv, II v III passiv.
Bunun toplanmasna metal trkibli qf kmklik edir. Nticd, zaryadn qarsnda (nd) qfn
rimi v ya bklm hisssi, arxasnca is yaranm qaz axn quyu divarna doru hrkt
edir. Bu hrkt ox byk srt malikdir. Kumulyativ perforatorlarn mrmilri ya dn, ya
da ki, yngl tez riyn metallardan hazrlanr. Mqsd ondan ibartdir ki, zaryadlar partladqdan
sonra ylm knar cisimlri quyuya su vurmaqla (yumaqla) yer sthin qaldrmaq mmkn
olsun. Kumulyativ perforatorlar gvdli v gvdsiz olur.
Quyularda torpedlm ilri
Quyularda mxtlif sbblrdn qzalar ba verir. Qzann sbbi aadaklardan
ibartdir:
1) gil laylarnn imsi v ya quyu diametrinin kiilmsi (gil qazma) nticsind qazma
kmri tutulur;
2) quyuya tsadfn dm dmir trkibli cisimlrin nticsind tutulma;
Bu zaman ya qazman davam etdirmk mmkn olmur. Bel ki, qazma borusu iliir. Eyni
zamanda da qazma borusunu qaldrb endirmk mmkn olmur. Quyu torpedlri fuqas, qaytanl

(silklyici), oxu istiqamtind tsir gstrn kumulyativ v enin tsir gstrn kumulyativ
(boruksnlr) tiplr blnr. Quyu torpedlrindn aada gstriln ilrd istifad olunur:

1) qazma v nasos-kompressor borularnn tutulmadan azad olunmasnda (silklmkl);

2) tutulmu hissni azad olan hissdn, muftadan almasnda (TD);
3) qazma, qoruyucu v NKB- nin ksmsind (TT v TRK) ;
4) quyuda qalm metal hisslrinin dadlmasnda (TKO v TKOT).
Borular silklm vasitsi il azad edilmsind TD tipli torpedlrdn istifad olunur.
TD torpedinin uzunluu el seilir ki, o borularn tutulmu intervalna uyun glsin. Torped
partladqda zrb dalas yaranr. Bu dala borular yapdqlar quyu divarndan aralayr.
lverili raitd azadetm ilri operativ olarsa, borularn tutulub sxlmas tam aradan qaldirila
bilr.
Partlay vasitsi il borularn almas sulu ona saslanr ki, partlay zaman yiv
birlmlri ziflyir. Bel halda tutulmu yerdn yuxarda yerln borular amaq mmkn
olur. TD-in uzunluu el seilmlidir ki, mufta birlmsinin qarsnda atlsn. Torpedi
atmazdan vvl alma istiqamtind rotorla borunu bir ne dvr frlatmaq lazmdr. Quyuda
tutulub-sxlm borular azad etmk mmkn olmadqda onu fuqasl v ya kumulyativ tipli
torpedlrdn istifad edrk tutulma yerinin stndn ksirlr. Hr iki halda nzr alnr ki,
borularn irisi v traf gil mhlulu il dolu olsun. vvlc tutulma interval, sonra is
torpedin atlma drinliyi tyin edilir. Partlaydan vvl borulara mexaniki dartlma qvvsi
ttbiq edilir, sonra kabel quyudan xarlr v borular qaldrlr. gr borular glmzs nvbti
torpedlm 50 m yuxarda aparlr.
Qoruyucu kmrin ksilmsi adtn quyu lv olunduqda lazm olur. Fuqasl v TD tipli
torpedlrdn istifad bzi hallarda msbt ntic vermir. Bunun sbbi ondan ibartdir ki,
torped ylm PM-in ktlsi normadan azdr v kmr ksilmk vzin iir. Bel imi
kmri quyudan xarmaq tin olur. Ona gr d qoruyucu kmri kumulyativ torped il ksmk mqsduyundur. Kumulyativ torpedlmdn sonra kmrd he bir deformasiya ba
vermir v kmr quyudan asanlqla xarlr.
Quyu qazlan zaman geni yaylm qzalardan biri d quyunun dibind baltann
krciklrinin v ya digr metal cisimlrin qalmasdr. Bu da quyunun qazlmasn tinldirir
v ya dayandrr. Bu cr qzan aradan qaldrmaq n quyu oxu boyu tsir gstrn kumulyativ
torpeddn istifad olunur.
Kumulyativ torpedlr misal olaraq TKO, TKOT nvlrini gstrmk olar. Bu
torpedlrin drin quyulardak qzan aradan qaldrmaq n istifadsi daha smrlidir. TKO
kumulyativ torpedi 120 C, TKOT is 200-230 C temperaturu olan quyularda istifad olunur.
Kumulyativ torpedlr il i balamazdan vvl quyunun dibi yuyulmaldr, nki torped
bilavast dadlacaq obyektin zrind yerldirilir. gr torped il dadlacaq obyektin
arasnda qum, sxur qrntlar qalarsa torpedlmnin smrliliyi kskin azalr. Tcrb gstrir
ki, baltan kiik hisslr blmk n n az iki kumulyativ torped atmaq lazmdr.
Tutulma yerinin tyini v borunun azad edilmsi aadak ardcllqla aparlr. Birinci
halda tutulmada quyudaxili btn gil mhlulu neftl vz edilir, myyn mddt saxlandqdan
sonra kmrin azad edilmsin alrlar. gr azad etmk mmkn olmadqda geofiziklri
kmy arrlar. lkin mrhl kmrin ilim yerinin tyin edilmsindn ibartdir. Bu
mqsdl quyuya tutulma yerini tyin edn (tprixvotomer) cihaz buraxlr. Bu cihaz vasitsil
kmrin birlm yerlrini (mufta) diaqramda qeyd edirlr, hminin bunun vasitsil kmr
boyu maqnit nianlar qoymaq mmkndr.
kinci mrhl ondan ibart olur ki, kmr boyu yuxardan aa myyn addmlarla
maqnit nianlar qeyd edilir v ikinci yri yazlr ki, yrid muftalarla yana kmr boyu
seilmi addmlarla qeyd edilmi maqnit nianlar da yrid z ksini tapr (kil 4.9).
nc halda kmr byk tzyiq altnda yuxarya doru kilir v saxlanlr. Qvv o
qdr verilir ki, kmr qrlmasn. Dmirin fiziki xsusiyytindn bilirik ki, dmir uzandqda o
maqnit xsusiyytini itirir. Bu diaqram mqayis edilrk kmrin tutulma yeri ox dqiqlikl
tyin edilir. Bundan sonra quyuda torpedlm ilri balayr.

k.4.9. Kmrin ilim yerinin tyini

Istifad ediln torpedlr 2 cr olur:
1) istiqamtlndirilmi (kumulyativ);
2) istiqamtlndirilmmi (fuqasl).
Qeyd etdiyim halda istiqamtlnmmi torpeddn istifad olunur. Bel torped quruluca
ya preslnmi akadan ibart olur, ya da ki, detonator qaytannda hazrlanr. Torped tutulma
intervalndan 5-10 m yuxarda dayandrlr (mufta birlmlrin dmmlidir) v partladlr.
Alnm zrb dalas nticsind kmr silklnir. Qeyd etmidik ki, kmr dartlm
vziyytddi. Silklnm zaman ox zaman kmr azad edilir. gr kmr azad edilmzs, bu
i yenidn tkrarlanr. Bir ne df tkrardan sonra azad etmk mmkn olmazsa, istiqamtlndrilmi kumulyativ torped v ya kumulyativ boru ksn vasitsil ilim yeridn 1-2 m
hndrlkd kmr ksilir (cdvl 4.7). Sonra kmrin yuxar hisssi qaldrlr, ksilm yerindn
5-6 m hndrlk sementl doldurulur v quyu digr istiqamtd qazlr. stiqamtlndrilmi
(kumulyativ) torpedlrdn, hminin quyu irisind knar cisimlrin dadlmasnda istifad
edilir. Quruluca bel torpeda formaca perforatorlarn mrmilrin oxayr. Torpedlr forma
verilmkl yana, mxtlif diametrd hazrlanrlar.
Quyudan sxur nmunnisinin gtrlmsi
Qazma zaman ttbiq ediln geofiziki sullarn dqiqliyini artrmaq n quyudan
gtrln sxur nmunlrinin petrofiziki xsusiyytlrinin laboratoriya raitind yrnilmsi
vacibdir. Bu xsusiyytlr sxurlarn mqavimti, elektrik keiriciliyi, ba vern kimyvi
evrilmlr, mexaniki xsusiyytlri, elastiki, radioaktiv xsusiyytlri v s. daxildir. Sxur
nmunlrini quyudan gtrmk n iki suldan istifad olunur:
1) qazma zaman qazma borusu vasitsil;
2) kabel vasitsil quyuya buraxlan cihazla sxur nmunsinin gtrlmsi.
Quyu qazldqdan sonra alm laylardan sxur nmunsi gtrmk n xsusi atc
sxur gtrn cihazlardan istifad olunur. Atc sxurgtrn cihaz polad gvddn v sxurgtrn bartla doldurulmu llli kameralardan ibartdir. Sxurgtrn karotaj kabelin
birldirilrk quyuya buraxlr. SG lazm drinlikd lay qarsnda saxlandqdan sonra kabelin
damar vasitsi il cihaza cryan verilir. Qzdrc naqildn cryan kedikd yanna hssas
madd alr v bart yanmaya balayr. Atlb divara sanclan metal stkan cihaza bal olur v
dartanda nmun iind qalr. Sxur gtrnd quyu raitindn v cihazn markasndan asl
olaraq mxtlif tip bartlardan istifad olunur. Cihazn markasndan asl olaraq bartn ktlsi
3.52 q olur.
Birinci halda gtrlm sxur nmunsind oxsayl dyiikliklr ba verir. Buna
sbb gil mhlulunun bilavasit gtrlm sxur nmunsi il tmasda olmasdr. Bu atma-

mazl aradan qaldrmaq n ikinci suldan istifad edilir. stifad ediln quyu cihaznn
gvdsind bir ne metaldan hazrlanm stkan yerldirilir.
lk dvrlrd bel cihazlarda stkan quyu cihaznn gvdsin troslarla birldirilirdi,
yni quyu cihaz hrkt gtrildikdn sonra sxur nmunsi il dolu stkan quyu cihaznn
trafnda asl vziyytd qalrd. Quyu diametrinin kiilib bymsi biz mlumdur.
Quyu cihaz yuxar qaldrldqda quyu diametrinin kiildiyi intervalda ox zaman
stkanlar iliib qrlrdlar v ya quyu cihaz tutulurdu v quyuda qza ba verirdi. Bunun qarsn almaq n son tipli cihazlarda stkan quyu cihazlarn gvdsin ox byk grginliy
malik yaylarla birldirilir.
Nticd, stkan partlay nticsind byk srtl sxura daxil olur. Yayn grilmsi
saysind is geriy qaydaraq yuvasnda oturur. Bellikl, qza aradan gtrlm olur. Nmun gtrmnin sxematik quruluu aadak kimidir (kil 4.19).

kil 4.19. Sxur nmunsi gtrn cihazn sxemi. 1-parlayc madd yerln hiss; 2partlayc madd; 3- stkan yerln yuva; 4-stkan; 5-tros; 6-yay.
Quyularda pakerlrin qoyulmas
Partlayc pakerlr quyularda laylar bir-birindn ayrmaq v sni quyu dibi yaratmaq
ndr. Kmrin arxasnda yerldiriln partlayc paker (PV-5) sementlm zaman qoruyucu
kmrl quyu divarlar arasnda maye v qaz axnn dayandrr. Quyuda sni quyu dibi yaratmaq
n VP, VP, PV, PVR-48, PVR2-48 tipli pakerlrdn istifad olunur. Qoruyucu kmr il
NKB arasnda maye v qaz axnn dayandrmaq n PV-2 tipli pakerlr ildilir.
stismar quyularnda bir istismar obyektdn digrin keid zaman onlar bir-birindn
tcrid etmk lazmdr. Adtn, quyularda snaye hmiyytli hesab ediln laylarn istismar
aadan yuxarya doru yerin yetirilir.
Horizont oxsayl byk qalnlql laylardan ibart olduqda btn laylar deyil, aadan
myyn saya malik laylar qarsnda szgc alr. Mlumdur ki, myyn dvr istismardan
sonra bu laylardan hasil ediln mayenin 90%-dn ox bzn 100%-ni su tkil edir. Digr laylar
neft vermsin baxmayaraq ayrlan mhsulun sas hcmi su olur. Buna sbb neftin zllynn
sudan ox olmasdr ki, suyun srti byk olduuna gr nefti qabaqlayr. Bu zaman qeyd
ediln lay tcrid etmk n laydan yuxar hissd paker qoyulmaldr. Paker aadak
quruluda olur (kil 4.21).
Pakerin i prinsipi beldir: quyu diametrindn asl olaraq pakerlr seilir. Drinlikdn
asl olaraq is drinlik, tzyiq v onlara uyun bartn miqdar qrafik sasnda seilir. Pakerin
hcmi byyrk genilnir v kmr sxlr. Kabel balqla birlikd pakerdn ayrlr v o
yuxar qaldrlr. Sonra pakerin yuxar hisssin bir ne metr hndrlkd sement vurulur.
Bellikl, aada yatan laylar tcrid edilir.

k. 4.21. 1 - dralminiumdan hazrlanm paker ( silindrik

qab); 2 - kabel bal; 3 - naqil; 4 - kzrm teli; 5 - bart.
Laylarn v szgcin tmizlnmsi
stismar quyularnda alm szgclr uzun mddt istismar olunduqdan sonra szgcin
deiklri parafinl v ya sxuru tkil edn skelet materiallarn glmsi nticsind tutulur.
Nticd layn mhsuldarlq msal aa dr. Elc d, layda maye axn zaman (quyuya
doru) msamlr balanr. Bu xsusiyyt nticsind quyunun mhsuldarlq msal ya azalr, ya
da sfra brabr olur. ox zaman szgc qarsnda parafini ritmk n quyuya xsusi
qzdrclar buraxlr. Bu qzdrclar yalnz myyn drinliy qdr tsir edirlr. Ancaq bu
skeleti tkil edn maddnin hissciklrin he bir tsir etmir. Bu zaman silindrik formal
preslnmi PM-lrin myyn ktlsi quyuya buraxlr. Szgcdn 50-100 m yuxarda
dayandrlr. Quyu azna qdr maye (su) il doldurulur. Quyu az balanlr v PM partladlr.
Partlaydan ox byk hcmd qaz yaranr. Qaz quyu irisind mayeni byk tzyiq altnda
sxdrmaa balayr. Nticd maye szgcdn kerk layda yaylr. Yaylma radiusu layn
keiriciliyinden v gtrln PM-lrin ktlsindn asldr. Myyn mddtdn sonra quyu
irisind tzyiql laydak tzyiq arasnda frq yaranr. Nticd, laya daxil olmu maye geri
qaydr, yni szgc v lay hr iki istiqamtd yuyulub tmizlnir. Tmizlnmi layn debiti
brpa olunur