Gkyz

Gzlemcilii

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 1

TBTAK Ulusal Gzlemevi

Tel: (242) 227 84 01 Faks: (242) 227 84 00
TBTAK Popler Bilim Yaynlar
Tel: (312) 427 06 25 Faks: (312) 427 66 77
Hazrlayan: Alp Akolu Grafik Tasarm: Ayegl Doan Bircan

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 2

Amator
Gokbilimcilik
Ba ssiim iz i kal d iri p , a ra s ira d a o ls a

go
ok
ky u
uzz u
un
ne b akt i g
gii mi zd a, pa rla yan

yi ld i zl ari n gu
uzz ell i g
gii nd en

e t ki le n m e y e n im iz y o kt u r .

An c ak, gu
un
n l u
uk
k ya ssa
ami n

ko sstt urm ac as i n da , b u gu
uzz ell i g
gii n

f ar ki n a pe k a zi mi z v ar i y o r ;

h ele b ir d e b u
uy
yu
uk
k k e nt l e r d e

yassii yo rs ak, et raf i mi zd aki bet o n

yi g
gii ni ve i ssiik ki rl il ig
gii, i st esek d e b u

gu
uzz ell i g
gii go
orrm emi zi en g ell i yor .

An c ak, yi n e d e a rad a b ir go
ok
kyu
uzz u
un
ne

b ak i p , b u nd an ze v k al i y o r sa n iz , s i z

orr g o
ok
k bi l im ci s a y il i r si n iz .
d e b ir am at o
2

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 3

Gkbilimcileri iki gruba ayrabiliriz: Amatr gkbilimciler ve profesyonel

gkbilimciler. Amatrler, zorunlu olmadklar halde gkyznn keyfini karrken,
profesyoneller birtakm karmak denklemlerle uramay tercih ederler. aka bir
yana, bugn pek ok profesyonel gkbilimci de amatrce gzlemler yapmaktan zevk
almakta ve almalarnda amatrlere destek olmaktadr. Bunun en gzel rneini,
gkbilimcilerimizin hibir karlk beklemeden gkyz gzlem enliklerine yaptklar
katklar oluturuyor.
Gkbilim, snr olmayan bir laboratuvarda yaplr ve bu laboratuvarda almak
iin uzman olmak gerekmez. Bu laboratuvara girenler, yani geceleri ara sra da olsa
ban kaldrp gkyzne bakan herkes bir amatr gkbilimci saylr. Baka hibir
bilim dal bu denli halka ak deildir. Amatr gkbilimci, istedii konuda, can istedii
zaman almakta zgrdr.
Gkbilim denince genelde akla ilk gelen teleskop olur. Aslnda bir teleskop zellikle de lkemizdeki amatrler iin- lks saylr. lkemizde teleskop reten firmalar
bulunmad gibi, yurtdndan getirilenler de genellikle deerinin ok zerinde
fiyatlara satlmaktadr. Ancak son yllarda lkemizdeki amatrlerin saysnn byk
oranda artmas ve tm snrl olanaklarna karn yaptklar baarl almalarla adlarn
duyurmalar sonucunda, dnyann en ok satan teleskop firmalarnn rnleri artk
lkemizde de satlyor. Bu, lkemizdeki amatrlerin gzlem ara-gereci skntsn bir
lde de olsa giderebiliyor.
Aslnda amatr gkbilimci, gzlem aralarn hazr satn almak zorunda deildir.
Amatr gkbilimcilerin temel uralarndan birisi de bu aralar kendi olanaklaryla
retmeleridir. Yurtdnda, teleskop ve dier ara-gerecin yapmyla uraan pek ok
amatr vardr.
Amatr gkbilimci olmak iin teleskop art deil diyoruz. Peki bir teleskop
sahibi olmadan hangi gkcisimleri grlebilir? plak gzle ya da basit bir drbnle
neler yapabileceinizi bir bilseniz belki bir daha teleskopa ihtiya duymayacaksnz.
plak gzle neler yapabileceimize bir bakalm. Takmyldzlar, gezegenlerin
hareketlerini, Ayn ve hatta gznz ok keskinse Vens n evrelerini, rtlmeleri
(zaman zaman Ay gezegenleri ve yldzlar, daha seyrek olarak bir gezegen bir yldz
rter), Ay ve Gne tutulmalarn, gkta yamurlarn, kuyrukluyldzlar, ikili
yldzlar, deien yldzlar, bulutsular, yldz kmelerini, hatta milyonlarca k yl
uzaklktaki birka gkaday gzleyebiliriz. stelik, gkyznde geni bir alann
gzlenmesini gerektirdii iin, gezegenlerin ve Ayn hareketleri, takmyldzlar,
gkta yamurlar gibi gk olaylarn gzlemenin en iyi yolu onlara herhangi bir ara
olmakszn bakmaktr.
Bir drbnle yapabilecekleriniz ise plak gzle yapabileceklerinizin biraz daha
tesinde. Basit bir arazi drbnyle, kuyrukluyldzlar, gkadalar ve yldz kmelerini
ok daha ayrntl, yldzlar ok daha parlak grrz. plak gzle birbirinden
ayramadmz ikili yldzlar ayrt ederiz.
TBTAK Ulusal Gkyz Gzlem enlikleri, amatr gkbilimcilie balamak iin
iyi bir frsat. Katlmclar, bu enliklerde temel gkbilim konularnda bilgilendirildikleri
gibi, deneyimli gzlemciler eliinde gkyz gzlemleri yapyorlar.
3

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 4

Gokcisimlerinin
Adlari Nereden
Geliyor?
Eski
caglardan
bu yana
insanlar, gokyuzune
bakmis, onun guzelligine ve
ulasilmazligina ilgi duymuslar.
Eski Yunanlilar ilk yildiz atlaslarini
olusturmus, gokcisimlerine cesitli adlar
vermisler. O zamanlardan
gunumuze degin pek cok yildiz
atlasi olusturulmus. Bugun biz de
modern bir yildiz kataloguna ya da
gokyuzu haritasina baktigimizda, degisik
adlandirmalarla karsilasiriz. Bunlar biraz
karmasik gorunseler de temelleri aslinda
daha once kurulan adlandirma
sistemlerine dayanir.

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 5

Bir yldz katalouna ya da gkyz haritasna baktmzda, pek ok

adlandrmayla karlarz. Takmyldzlara verilen adlar genellikle Eski Yunanllarn
verdikleri adlardr. Eski Yunanllar, gkyzn belli blmlere ayrm, ilk yldz
kataloglarn oluturmular; her takmyldza ayr bir ad vermiler. Bu ilk yldz atlaslar
48 takmyldzdan olumaktayd. Bugnk gkyz atlaslarysa eitli biimlerde ve
byklkte 88 takmyldz ieriyor. Bu takmyldzlarn adlar birtakm canl
varlklardan, gnlk hayatta kullanlan ara ve gereten ya da mitolojiden
gelmektedir. Bugn, modern gkbilimde kullanlan takmyldz adlar ounlukla
Latincedir.
Yldzlarn parlak olanlarna verilen adlar genellikle Arapadan gelmedir. 1982
ylnda hazrlanm olan Yale Parlak Yldz Katalounda 835 yldzn ad yer alm. Tm
bu adlar ezberlemek olanaksz olmakla birlikte, plak gzle grebildiimiz yldzlarn
says 4000i amaktadr. Gnmzde ise ok gelimi teleskoplar sayesinde,
gzlenebilen gkcisimlerinin says milyonlarla ifade ediliyor.
Gnmze dein hazrlanan eitli yldz kataloglarnda farkl adlandrmalara
gidilmi. 1600lerin balarnda Johann Bayer adl bir gkbilimci, hazrlad
Uranometria adl yldz atlasnda, yldzlar tanmlamak iin Yunan alfabesindeki
harfleri yldzn bulunduu takmyldzn bana getirdi. rnein, Cygnus (Kuu)
Takmyldznn en parlak yldzn Alfa () Cygni, ikinci parlak yldzn Beta () Cygni
olarak adlandrd. Yunan alfabesindeki 24 harfin baz takmyldzlardaki tm parlak
yldzlar adlandrmakta yetersiz kald durumlarda, birbirine yakn konumda yer alan
yldzlar adlandrrken, ayn harf, yanna bir say eklenerek kullanlyordu. 1 Orionis, 2
Orionis gibi...
1712 ylnda, ngiliz gkbilimci John Falmsteed, takmyldzlardaki yldzlar
batdan douya doru, sa aklk ynnde numaralandrd. Bu yntem, harita
zerinde bir yldz bulurken byk kolaylk salad. Falmsteed kataloundan bir
rnek verecek olursak, 80 Virginis (Virgo=Baak), 79 Virginisin hemen dousunda, 81
Virginisin hemen batsnda yer alr. Falmsteed bu biimde 2682 yldz numaralandrd.
Gnmzdeki modern yldz haritalarnda, parlak yldzlara hem Bayer harfleri, hem
de Falmsteed numaralar verilir.
19. yzylda, gittike daha byk teleskoplarn yaplmaya balanmas ve
gzlenebilen gkcisimlerinin saysnn yz binleri bulmas sonucu, artk bu yldz
kataloglar ihtiyac karlamyordu. 1859 ylnda, Bonn niversitesinde bir gkbilimci
olan F.W.A. Argelander, gkyzn dik aklk ynnde her biri bir derece geniliinde
olan ve boylu boyunca sa aklk ynnde uzanan ince bantlara bld. Her bandn
iinde kalan yldzlar, iinde bulunduklar takmyldzlarn ne olduuna bakmadan,
sa aklklarna gre numaralandrd. rnein, gkyznn en parlak yldzlarnda
Vega, bu katalogda BD +383238 olarak adlandrlmtr. (BD, Bonner Durchmusterung
szcklerinin ba harflerinde oluur ve Bonn Aratrma anlamna gelmektedir.) Buna
gre Vega, +38 ve +39 dik aklklar arasnda, 0h sa aklktan sonra, 3238. yldzdr.
BD katalounun asl 324 188 yldz ierir ve gkkrenin yarsndan biraz fazlasn (-2
dik akla kadar) kapsar. Daha sonra, bu katalog geniletilerek, tm gkkreyi
kapsayan ve toplam 1.071.800 yldz ieren bir katalog oluturuldu.

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 6

M57 Yzk Bulutsusu

Bugn en ok kullanlan yldz katalou ise Annie J. Cannonun 1911 - 1915

tarihleri arasnda hazrlad Henry Draper (HD) yldz kataloudur. Yldzlarn sa
aklklarna gre sraland bu katalog, 225,000 yldz ieriyor ve her birinin tayf tr
veriliyor.
Bugne kadar hazrlanm en kapsaml katalog ise, Hubble Uzay Teleskopu iin
oluturulan Hubble Space Telescope Guide Star Catalogdur (HST GSC). Bu katalog 19
milyona yakn gkcismini ieriyor. Bunlarn yaklak 15 milyonunu yldzlar, geriye
kalann ounluunu da gkadalar oluturuyor. Bu katalogda GSC 1234 1132 olarak
adlandrlan bir gkcismi, gkyzndeki 9537 kk blgenin 1234ncsnde yer
alan 1132inci gkcismidir.
Deien yldzlarn adlandrmas ise tmyle kendine zg bir sistemle
oluturulmu. Bu sistem, Argelander tarafndan kurulmu. Argelanderin sistemine
gre, bir takmyldzda kefedilen ilk deien yldz, iinde bulunduu takmyldzn
bana R harfi getirilerek adlandrlm. kinci kefedilene S, ncye T getirilir ve bu
Zye kadar devam eder. Zden sonra RR, RS, ...., RZ, SR, SS, .... SZ, ...., ZZ, AA, AB, ...., AZ,
BB, ...., BZ, ...., QZye kadar gider. Baz takmyldzlarda bu 334 tanmlama yetersiz
kalmaktadr. Bu durumda, QZden sonra adlandrma basite V335, V336, .... olarak
devam eder. Biraz karmak da olsa, deien yldzlar adlandrmakta kullanlan
yntem bu.
Yldzlarn adlandrmalarna ve yldz kataloglarna ksaca deindikten sonra,
gelelim yldz kmeleri, bulutsular ve gkadalarn adlandrmalarna. Bu gkcisimleri
iin hazrlanm birok katalog olmasna karn, zellikle amatr gkbilimciler
tarafndan en ok kullanlanlar Messier Katalou ve NGCdir (New General Catalogue).
Charles Messier, 1700l yllarda yaam bir Fransz gkbilimcidir. Bir
kuyrukluyldz avcs olan Messier, teki gkcisimlerini, yani yldz kmeleri, gkadalar
ve bulutsular, kuyrukluyldzlarla kartrmamak iin bir katalog hazrlad. Messier
Katalou olarak bilinen bu katalog, 110 gkcisminden oluuyor. Bu katalogda,
ounluu kuzey yarkrede yer alan bulutsu, yldz kmesi ve gkada gibi eitli

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 7

parlak gkcisimleri yer alyor. Aslnda, Charles Messierin amac, bu kartrmamak

amacyla onlarn yerlerini belirlemekti. nk, bu gkcisimleri, zellikle de kk
teleskoplarla bakldnda kuyrukluyldza benzetilebilir.
Messier, 15 kuyrukluyldz kefine imza att; ancak, bunlarn ou bugn
anmsanmyor. Messier Katalou, yaklak iki yzyl nce hazrlanm olmasna karn,
ierdii gkcisimleri amatr (bazen de profesyonel) gkbilimcilerin en ok
gzledikleri gkcisimleridir.
Messier kataloundaki gkcisimlerinin sras, sa akla bal deildir. Messier
onlar keif srasna gre numaralandrm ve numarann nne bir M harfi
koymutur. rnein, Andromeda Gkadas Messier Katalounda M31 olarak
adlandrlmtr. En nl Messier cisimleri arasnda, lker Ak Yldz Kmesi M45,
Herkldeki kresel kme M13, Orion Bulutsusu M42 vardr. Uygun gzlem
koullarnda, Messier Kataloundaki gkcisimlerinin ou, 7x50lik bir drbnle
gzlenebilir. 70-80 mm apl bir teleskoplaysa, bu gkcisimlerinin hepsi grlebilir.
Sadece yldz kmeleri, bulutsular ve gkadalar iin hazrlanm kataloglar
arasnda, Messier kataloundan ok daha kapsaml olan, Danimarkal gkbilimci
John Dreyer tarafndan hazrlanan NGCdir (New General Catalogue). Adnda New
yani Yeni szc bulunmasna karn, bu katalog 110 yl nce hazrlanmtr.
NGCdeki gkcisimleri, sa aklklarna gre sralanmlardr. Balangta 7840
gkcismi ieren katalog, daha sonra yine Dreyer tarafndan yeniden dzenlenerek
Index Catalogues (IC) adn ald. IC ile 13 226 gkcismi katalogland. NGC katalou,
gnmzde de yeni dzenlemeleriyle kullanlmaktadr. zellikle de amatr
gkbilimciler, Messier Katalou ok az gkcismi ierdiinden, bu katalogdan sonra,
NGCyi kullanrlar. 7x50lik bir drbnle, NGCde yer alan gkcisimlerinin parlak
olanlarn grmek olas. 200 mm apl bir teleskopla bu katalogda yer alan
gkcisimlerinin tm grlebilir.

Gunes
Batinca

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 8

Go
ok
k yu
uzzu go
ozzle mle ri
g e ne l l i kl e g ec el er i ya pi l i r .
Am a, ilgimiz i cce
e ke n s ad ec e
ge ce y a pila n go
ozz lem ler
de g
giilse , go
ok
ky u
uzzu
go
ozzle mc ilig
giini gu
un
n boy u nc a
y a pa biliriz . D og
ga
a l o l a ra k,
h a va ka p ali d eg
giilse
Gu
un
n du
uzz y ap a bilec eg
giim iz en
iy i go
ozz lem , Gu
un
n es
go
ozzle mid ir. Gu
un
n ess,, ba sslli
ba ssiin a bir go
ozz lem
k on u su du r. Bir de Gu
un
n es
ba tti k ta n s on ra , h a va
k a ra rin ca y a d eg
giin gecce
en
su
urr ec v a rdir . Ala ca k ar an lik
o lar a k b iline n bu su
urr ecctte de
cce
essiitli go
ozzl e mle r y a pila bilir.
8

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 9

Gkyz neden mavidir?

Gkyz mavidir; nk, bu dalga boyundaki k atmosfer tarafn dan, krmzya oranla daha ok
salr. Yani, mavi k, krmzya
oranla atmosfere daha fazla salarak ona mavi rengini verir.
Peki, Gnei batarken niye daha
krmz grrz? Bu, nlarn bu
srada atmosferde daha ok yol
katetmesinin bir sonucudur. Bu
srada, mavi k daha kaln bir at mosferi gemekte olduundan,
daha ok salr. Mavi azaldndan,
Gne daha krmz grnr. Ayn za manda krmz da sourulduu iin
Gne daha snk grnr. Batmak zere olan Gnein gzmz rahatsz etmeBu bir kayan yldz deil Iridium uydusu parlamas
mesinin nedeni budur. Burada anmsatalm
ki, Gnee dorudan bakmak, gzlerde kalc ha sara neden olabilir. Bu nedenle Gne yksekteyken
kesinlikle ona plak gzle baklmamaldr. Yine, batarken
bile olsa Gnee uzun sre bakmamak gerekir.
Gnei batarken seyretmek oumuzun houna gider. Bunda onun gzmz
fazla rahatsz etmeyiinin yannda, gkyznde yksekken olduunun aksine, ok daha byk grnmesinin pay vardr. Bunun nedeniyse atmosferin mercek etkisidir. Gkyznde alalan Gnein nlar atmosfere eik girdii iin krlr. Gne alaldka bu
etki artar. Bu da, Gnein ufka yakn ksmnn daha bask grnn aklar.
Gne, batmadan biraz nce, bazen ilgin bir gsteri sunar bize. ok ksa sren
bu gsteri srasnda Gnein son klar yeil grnr. Yeil k denen bu olay, renkle rin atmosferde deiik miktarlarda krlmas sonucu oluur. Yeil, krmzya oranla daha
fazla krlr. Bu durumda, Gnein krmz grnts battnda yeil grnts hala
grlebilir. Bu olayn ok ender gerekletii sylenir. Ancak, bunun bir nedeni yeterince gzlem yaplamamas olabilir. Ak bir ufukta, temiz bir havada gzlemler tekrarlanrsa, bu olaya tank olma olasl artar.
Gnein batmasyla, havann kararmas arasnda geen srece alacakaranlk denir. Alacakaranlk sresince Gne ufkun altndadr. Ancak, atmosferin st katmanlarn dan salan gne nlar havay aydnlatmay srdrr. Alacakaranlk, Gne ufkun al tnda belli bir konuma inene kadar srer. Alacakaranln Gne battktan ne kadar sonra bittii ya da domadan ne kadar nce balayaca farkl ekilde tanmlanr. Bu, sivil alacakaranla gre 6 derece, denizcilie gre 12 derece, gkbilime greyse 18 de recedir. Gne, ufkun 18 derece altna indiinde hava tmyle kararm demektir.
Alacakaranlk en ksa ekvatorda srer. nk, Gne burada ufka dik olarak batar.
Dolaysyla da ufkun 18 derece altna ulamas teki enlemlere oranla daha ksa srer.
Kuzeye ya da gneye ilerledike bu sre artar. 50 derece enleme ulaldnda, yaklak
5 hafta sren bir dnemde, Gne hibir zaman 18 derecenin altna inmez. Yani hava
tam olarak kararmaz. Bizim bulunduumuz enlemde, alacakaranlk sresi mevsime gre bir buuk ve iki saat arasnda deiir.

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 10

Mir Uzay stasyonu,

Pasifik Okyanusuna
drlmeden nce
amatr gzlemcilerin
sklkla gzledii bir
uyduydu.

Her iki yarkrede de, yln belli dnemlerinde Gne hi batmaz. Bu, 66,5 derece
enlemi ve yukarsdr. Bu enlemler, kutup blgelerinin balangc kabul edilen kutup daireleridir.
Atmosferde Dnyann glgesini grmeye ne dersiniz? Gne battktan yarm sa at sonra ya da domadan yarm saat nce, Gnein bulunduu ufkun tersine bakn.
Gne battktan 20-30 dakika sonra, gkyzne oranla daha koyu tonlu bir bant belirecektir. Bu, Dnyann glgesidir. Hava kararmay srdrdke, bu bant genileyerek
gkyznn tmn kaplar. Dnyann glgesini grebilmek iin havann temiz oldu u bir yerde gzlem yapmalsnz.
Gece boyunca srecek bir gzleme balamadan nce, genellikle gzlem yerine
hava kararmadan gidilir. Bu sayede, gkyznde beliren yldzlar izlemek mmkn
olur. nce parlak olanlar belirir, sonra tekiler de birer birer ortaya kar. Beliren yeni yldzlar tanmaya almak olduka elenceli ve eiticidir.
Gne yukardayken yaplabilecek gzlemlerden biri de gezegen gzlemleridir.
En parlak gezegen Vens, gndz en kolay seilir. Jpiter ve Mars da parlak olduklar
dnemlerde gndz plak gzle grlebilirler. Bu gezegenleri grebilmek iin, ko numlarn az ya da ok bilmek kolaylk salar. Onlar rastgele gkyznde arayp bulmak ok zor olabilir. Bir drbn ya da teleskop, bu gezegenleri gndz grmeyi kolaylatrr. Bir drbn ya da teleskopla gndz Satrn bile grmek olas.
Gndzleri gezegen gzlemi yapmak iin havann temiz olduu gnleri semek
gerekir. Nem orannn fazla oluu, gne nlarnn daha fazla salmasna neden olaca ndan gr engeller. Ay, gndzleri Gneten sonra en kolay gzlenebilen gkcismi olmasna karn ok nemli havalarda onun bile grlmesi zorlar. Sabah saatleri
gndz gzlemleri iin daha uygundur. Henz Gne atmosferi fazla stmadndan
atmosferdeki alkantlar daha az olur.

10

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 11

ok gen Ay bulmak da ayr bir ura olabilir. Ay, henz 24 saatten gen bir hilalken ok incedir. Bu srada, hava henz kararmadan batt iin, grlmesi daha zordur. ok ince hilali grebilmek iin, ncelikle havann temiz olduu bir yer sein. Gne
batar batmaz, onun batt yerin biraz zerine bakn. Eer Ay ok alaksa, onu plak
gzle bulamayabilirsiniz. Bir drbnle bakarsanz, bulma olaslnz artacaktr.
Alacakaranln bitiminden bir saat sonrasna dein yapabileceimiz bir gzlem,
yapay uydu gzlemleridir. Dnyamzn yrngesinde dolanan cisimlerin says olduka
oktur. Bunlarn yaklak 8000i yeryznden radarla grlebilmektedir. Bunun yannda, plak gzle bile grebileceimiz uydular vardr. Bu uydular gzlemek iin doru
zaman semek nemlidir. Ayrca, bakacanz yeri de bilmelisiniz. Yapay uydu gzlemleri iin en uygun zaman, alacakaranln sonlarndan, yaklak bir saat sonrasna dein
olan dnemdir. nk, ok alak yrngelerde dolanan bu cisimleri grebilmemiz iin
onlarn gne n yanstmas gerekir. Bir sre sonra, Dnyann glgesi uydularn
zerine deceinden gzlenmeleri olanakszlar. Yapay uydular iin bakmamz gereken yerse gkyznn Gnee yakn yarsdr.

Uluslararas Uzay stasyonu, yrengede dolanan en byk yapay uydu. stasyon iplak
gzle kolaylkla gzlenebiliyor.

Grebileceimiz uydular, yaknlklarndan dolay ounlukla keif (ya da casus!)

uydulardr. Bu uydular, genellikle kutuplardan geen bir yrngede dolanrlar. Yani,
onlar kuzey-gney ya da gney-kuzey dorultusunda ilerleyen, 3-4 kadir parlaklkta
noktalar olarak grebilirsiniz. Eer, herhangi bir yldzdan ok daha parlak, hareketli bir
cisim grrseniz, onun ridium haberleme uydularndan biri olduuna emin olabilirsi niz. Ayrca, Uluslararas Uzay stasyonu da belli dnemlerde olduka parlak grnebili yor. stasyonun ve yzlerce uydunun yrngesi, yrngedeki konumu ve ne zaman ne reden gzlenebilecek leriyle ilgili ayrntl bilgiye http://liftoff.msfc.nasa.gov ve
http://www.heavens-above.com adreslerinden ulaabilirsiniz.

11

Ayrintiyi
Gorebilmek

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 12

P ek cco
o g
gu
u m uz , te l e s k o p un , bi r
te le v i zy o n gib i k it ap l ar d a,
d ergi l erde go
orrd u
ug
gu
um
mu
uzz go
ozz a li c i
res i ml eri ken d i ken d in e
go
osst erec eg
gii n i
d u
ussu
un
n u
urru
uzz. O ys a,
t e l e s ko pu
te levi zyo n d an cco
ok
b i r p iy an o ya
be n ze te b i li r iz . Ne
kad ar cca
a l issii r, em ek
ha r ca r s ak , k u l la n may i
o ka da r i yi o
og
grre neb i li ri z.
Ne y s e ki , b i r t e l e s ko pu
ku ll an m ayi o
og
grr enm ek, bi r mu
uzzi k
a let i ku l la n may i o
og
grren mek ten
cco
o k d ah a ko la yd ir. E g
ge
er
bi ri ki mi ni z yet erl iys e, cciip la k
go
ozzl e go
ok
kyu
uzz u
un
n u t a ni yo rs an i z,
b u is cco
o k d ah a ko l ay ve eg
gllen c el i
ol ac ak ti r .
12

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 13

Gkbilim iin retilmi bir teleskopun temel paralarn, objektif (ayna ya da mercek), gzmercei (okler), bulucu (finder) ve ekvatoryel kundak oluturur.
Teleskop kullanmnn en byk zorluu, gkyzndeki bir gkcismini bulmaktr.
nk teleskoplar ok kk bir alan gsterirler. 50 kez byten bir teleskop, elinizi dirseinizi krmadan gkyzne uzattnzda, yaklak kk parmanzn trna kadar
alan gsterir. Bytme arttka, teleskopun gsterdii alan klr. Bu kadar kk bir
alan gsteren bir arala gkyzndeki hedefimizi bulmak bazen ciddi bir sorun olur.
Bu sorunu zmek iin teleskoplara ayn yne bakan bytme gc dk bir teleskop daha eklenmitir. Bulucu ad verilen bu kk teleskoplar, gkyznde, elinizle
gkyzne uzattnz bir tenis topunun kaplad alan gsterirler. Dolaysyla, bulucu
yardmyla bir gkcismini bulmak ok daha kolaydr. Bakmak istediiniz gkcismini, (ya
da bulucuyla grlemeyecek kadar snkse en azndan yaknndaki bir yldz) bulucudaki grntnn merkezine aldnzda bu cisim artk teleskopunuzla grnecektir.
Gkbilimin teki bilim dallarndan ayrlan en nemli zellii, zerinde aratrma yaplan cisimlerin ok uzakta yer aldr. Gzleminizi yeryzndeki bir ey zerinde yaparken, onu daha iyi grebilmek iin daha yaknna gitmek ou zaman yeterlidir. Ancak, i
bizden milyonlarca k yl (bolukta saniyede 300,000 km yol alan n bir yl iinde kat
ettii uzaklk) uzaktaki gkadalar gzlemeye gelince, durum ok farkldr. Yapabileceimiz tek ey bulunduumuz yerden, birtakm aralar kullanarak gzlemektir. Bu gzlemin
baarl olmas iinse, kullandmz aralarn kalitesi kadar gzmzn de iyi eitilmi
olmas nemlidir.
Yukarda deindiimiz gibi, teleskop bir TV ekranna benzemez. Bu nedenle teleskoptan ilk kez bakan bir insan hayal krklna urayabilir. Gzlenen gkcisimleri aslnda
ne kadar byk ve parlak olurlarsa olsunlar aramzdaki uzaklk o kadar fazladr ki pek ounu teleskopla grebilmek bile aba gerektirir.
Tm bunlara karn, basit bir teleskopla bile gzleyebileceimiz gkcisimlerinin (yl dzlar hari) says binlercedir. lk bakta bize ayrntsz gelen bir grnt, gzlem tecrbemiz gelitike, gzmze ok daha farkl gzkecektir. Hatta, bir gkcismine birka dakika boyunca baktnzda, ilk bata gremediiniz ayrnty seebildiini greceksiniz.
Bunun nedeni, grlmesi zor bir cisim iin gzn hemen bir resim oluturmaya zorlanmasdr. Bunun iin bir deney yapabilirsiniz. Ancak ncelikle gznzn 10-15 dakika karanla almas iin bekleyin. Gkyznde kk bir blge sein ve oray plak gzle bir
sre gzleyin. Giderek ilk bakta gremediiniz daha snk yldzlar seeceksiniz.
Mars, bu etki iin dier bir klasik rnektir. Ancak, gzlemi teleskopla yapmak gerekir. Teleskoptan ilk bakta sadece, turuncu bir disk olarak grnen Mars, hayal krkl yaratabilir. Ancak, tecrbeli bir gzlemci Marsa baktnda, Kutup buzullar gibi ayrntlar
seebilir. Yeni balayan gzlemci, birka baktan sonra artk Marsn sadece bulank tu runcu bir disk deil, zerinde ak ve koyu renklerle kendini belli eden bir gkcismi oldu unu grebilecek kadar deneyime kavuur.
Gkyz gzlemleri iin gz eitmenin en iyi yolu, gzlenen gkcisimlerinin basit izimlerini yapmaktr. Balang iin Ay mkemmel bir hedeftir. plak gzle bile herhangi bir gkcisminin teleskoptaki ayrntsndan ok daha fazlasna sahiptir. Birka santimetre apnda bir daire izdikten sonra aydnlk ve karanlk blgeyi ayran izgiyi izin.
Daha sonra ak ve koyu renkli grnen blgeleri izin ve karakalemle koyuluuna gre
boyayn. Bu resimden sonra Aya baktnzda onu ok daha ayrntl greceinize emin
olabilirsiniz. Bu tr izimleri bir teleskop yardmyla teki gkcisimleri iin de yapabilir siniz.

13

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 14

Gokyuzunun
Derinliklerinde
,Derin gokyuzuaslinda Gunes Sistemi
disindaki tum
gokcisimlerini
tanimlamada kullanilir.
Literature baktigimizda
bu terim Gunes,
gezegenler ve uydulari
disindaki tum
gokcisimlerini kapsar.
Buna karsin amator
gokbilimcilikte derin
gokyuzu tanimlanirken
biraz daha secici
davranilir. Derin
gokyuzu deyince,
bulutsular, yildiz
kumeleri ve gokadalar
anlasilir.

14

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 15

Gkyzne plak gzle yle bir baktmzda onu sadece yldzla dolu olarak grrz. Ancak, biraz daha dikkatlice baktmzda baz yldz kmelerini, bulutsular ve Andromeda Gkadasn seebiliriz. Basit bir drbnse, bize bu gkcisimlerinin yzlercesini sunar. Amatr gkbilimcilerin kullandklar teleskoplarla ise on binlerce gkcismi gzlenebilir.
Teleskoplarn srekli bir geliim iinde olduu yaklak 200 yllk srete, amatrlerin kulland trden teleskoplarla gzlenebilecek on binlerce gkcismi kefedilmitir.
Gkyznn ilk kaifleri, bu gkcisimlerinin ne olduklarn pek anlamamlar. Buna karn, onlara eitli adlar vermiler, onlar snflandrmlar ve onlarn haritalarn hazrlamlar.

Yldz Kmeleri
Gkyzne baktmzda, yldzlarn eitli desenler oluturduunu grrz. Gemiten bu yana gkyzn izleyen atalarmz bu desenleri eitli canl ya da cansz varlklara;
mitolojideki kahramanlara benzetmiler. Bu gn, bu desenlere takmyldz deniyor. Aslnda, takmyldzlarn yldz kmeleriyle bir ilgisi yoktur.
Ancak, genellikle bu iki kavram birbirine kartrld iin bu konuya deinmekte yarar var.
Takmyldzlar, gerek yldz
topluluklar deildir. Sadece yle grnrler. Gerekte birbirine ok
uzakta yer alan yldzlar, bizim bak
M22 Kresel Yldz Kmesi (Fotoraf: Tun Tezel)
dorultumuza bal olarak birbirine
ok yakn grnebilirler. Bu yldzlarn parlaklklar da gerekten birbirinden ok farkl olabilir. ok uzakta yer alan ve yine ok parlak olan bir yldz, bize daha
yakn ancak snk bir yldzla benzer parlaklkta grebiliriz. te, takmyldzlar genellikle
birbirleriyle pek ilikisi olmayan, birbirine ok uzak ve parlaklklar farkl yldzlardan oluur.
Yldz kmeleriyse birbirlerine yakn, ktleekimleriyle bal yldzlardan oluur.
Genellikle ayn bulutsudan olutuklar iin ayn kmede yer alan yldzlarn zellikleri
benzerdir. Yldz kmeleri kendi iinde ikiye ayrlr: Ak yldz kmeleri ve kresel yldz
kmeleri.
Ak yldz kmeleri, gkadamz Samanyolu iinde yer aldklarndan, galaktik k meler olarak da adlandrlrlar. ounlukla gen yldzlardan oluan bu kmeler, 50 ila
10,000 arasnda yldz ierirler. Ak yldz kmeleri, gezegenimsi bulutsular gibi l yldzlarn artklarndan olumu bulutsular dnda, gkcisimlerinin en genleridir. Birka
on milyon yldan yal ak yldz kmelerinin bulunmamasnn nedeni, gkadamzn dn ne bal olarak bu kmelerin iindeki yldzlarn zamanla birbirlerinden uzaklama s, bylece kmelerin dalmasdr.

15

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Avc Takmyldzndaki Orion Bulutsusu

(Fotoraf: Tun Tezel)

Page 16

Gnmze dein kefedilen ak yldz

kmelerinin says, 1200 bulur. Bunlarn ou, Samanyolu kua zerindedir. Ak yldz
kmeleri, amatr gzlemcilerce en ok gzlenen gkcisimleridir. nk, bir drbnle yz lercesini grmek olasdr. Hatta, bu kmelerin
bazlarn gzlemenin en iyi yolu, onlara drbnle bakmaktr. rnein ak kmelerin en
nls olan lker, 400 k yl uzaklktadr ve
toplam parlakl 1,4 kadirdir. Kmedeki yldzlar, drbnn gr alann hemen hemen
doldurur. Yani, teleskop, kmenin ancak bir
blmn gsterir. Bu da drbnle elde edilen grnt kadar gzel bir grnt oluturmaz.

Kresel yldz kmelerinin ak yldz

kmeleriyle belki de tek ortak ynleri, birbirlerine ktleekimiyle bal yldzlardan
oluuyor olmalardr. Bilinen kresel kmelerin aksine, sadece gkada dzleminde
(Samanyolunun ekirdeinde ya da sarmal
kollarnda) deil, ayn zamanda bu dzlemin dnda da yer alp, Samanyolunu kresel bir biimde evrelemektedir. Bu neden le, gzlenebilen kresel kmelerin ou
dzlemin dnda kalanlardr. Kresel kmelerin en belirgin zellii, adlarndan da anlalaca gibi, olduka dzgn, kresel bir yapda olmalardr. Kuramsal olarak, kat olmayan dnen cisimlerde kutupsal bir baslma meydana gelir. Kresel kmelerin biimlerinin bu denli dzgn oluu ise onlarn kendi evrelerinde ok yava dnmelerine balanyor. Kresel kmelerin bir dier zellii, yal ve metaller asndan fakir yldzlar iermeleridir. Gkbilim dilinde metal deyince hidrojen ve helyum dndaki tm
elementler (rnein oksijen, azot, karbondioksit.) anlalyor. Kresel kmeler Samanyolu dzleminden uzakta olmalar nedeniyle, yeni yldzlar oluturacak bulutsulara sahip deiller. Kresel kmeler on binlerce yldzdan oluurlar. Samanyolunda 170
civarnda kresel kme bulunuyor.
Bir drbnle bile pek ok kresel kmeyi gzleyebiliriz. Bu gkcisimlerinin en ok
bulunduklar blge, gkadamzn merkezinin bulunduu Yay Takmyldznn evresidir.
Sadece Yay Takmyldznda NGCye (New General Catalogue) girmi 20 kresel kme vardr Bunlarn yedisi ayn zamanda Messier Katalounda da yer almaktadr.

Bulutsular
Bulutsular, evrenin oluumundan artakalan ya da yldzlarn eitli biimlerde patla yarak lmeleri sonucu oluan gkcisimleridir. Bulutsularn bir blm gkyznde ok geni alanlara yaylrken, bir blm de yksek bytmelerle gzlenebilecek kadar az alan
kaplarlar. Gaz ve tozdan oluan bulutsular yldzlarn hammaddesidir. Yldzlar, skan bu lutsularn iinde oluurlar. Yaknmzdaki bir ok bulutsuda yldz oluumuna tank oluyoruz. Bunlara verilebilecek en iyi rnek, Avc Takmyldzndaki Orion Bulutsusudur. Orion

16

GOZLEM_1:GOZLEM_1

7/17/09

11:12 AM

Page 17

Bulutsusu,
plak gzle rahatM31 Andromeda Gkadas, 2 milyon k yl uzakta yer alr ve plak gzle
lkla seilebilen bir bugrebildiimiz en uzak gkcismidir.
lutsudur. Bulutsunun parlamasna, ierisindeki yeni olumu yldzlar
neden olmaktadr. Bu tr bulutsular, iinde olumu ya da yaknlarndaki yldzlarn gl
malarnn bulutsuyu iyonlatrmas nedeniyle parlamaktadr.
Karanlk bulutsular ise, gzle grnen ma yapmazlar. nlerinde bulunduklar yldzlarn da n sourduklarndan, bize karanlk grnrler. Peki, grebildiimiz k yaymayan bu gkcisimlerini nasl grebiliriz? Aslnda, onlar gremeyiz. Ancak, zellikle yldz larn ok youn olduu blgelerde, yldzlardan olumu bir fonun nnde yer alan karanlk bir bulutsu, bu fonun n keser. Bylece karanlk bulutsular dolayl da olsa grebiliriz.
Yldzlarn lm sonucunda oluan bulutsular gezegenimsi bulutsular ve spernova kalntlar olmak zere iki gruba ayrlr. Gezegenimsi bulutsular, kk ktleli yldzlarn
lmleri srasnda, d katmanlarn yavaa uzaya savurmu gkcisimleridir. Genellikle bir
yldz evresinde gezegen oluturacak toz bulutlar gibi halkalar grnmnde olduklarndan onlara gezegenimsi bulutsu denir. Oysa ou, bir kum saati gibi srt srta yapm iki
yarkre grmndedir. Gezegenimsi bulutsularn grnmleri dnda gezegenlerle hibir benzerlikleri yoktur. En iyi rnek M57 Halka Bulutsusudur. Bu bulutsu, alg Takmyldznda yer alr ve kk teleskoplarla gzlenebilir.
Spernova patlamalar ok byk patlamalardr. Bu nedenle, spernova olarak patlayan yldzdan artakalan madde geni bir alana dalr.

Gkadalar
Gkadalar, evrendeki en byk gkcisimleridir. Bazlar, yz milyarlarca yldz ierir.
Gkadalar yldzlar, yldz kmeleri ve bulutsular ieren dev sistemlerdir. Gkadalarn bin lercesi, ortalama bir teleskopla gzlenebilir. Bir drbnle gzlenebilecek gkadalarn says da az deildir. Bize yaklak 2,2 milyon k yl uzaklktaki M31 Andromeda Gkadas, plak gzn grebildii en uzak gkcismidir. Gkadalar, eitli trlerinden (sarmal, ubuklu
sarmal veya eliptik) ve gr amzdan dolay farkl biimlerde grnrler.

17

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 18

Gokyuzu
Haritalari

Bir amatr gkbilimcinin gereksinim duyduu en nemli gere yldz haritasdr.

Nasl bilmediimiz bir yere giderken karayollar haritasna gereksinim duyuyorsak,
gkyznde bir gkcismini bulmak iin de yldz atlasna gereksinim duyarz.

Bir gkyz haritasn kullanmak, bir karayollar haritasn kullanmaktan biraz

daha karmaktr ve bilgi gerektirir. Bir gkyz haritasn kullanabilmek iin, her eyden nce, yldzlarn parlaklk sistemi, gkyzndeki uzaklklarn lm, gkyz koordinatlar, gkcisimlerinin nasl adlandrld gibi konularda birtakm temel bilgilere
sahip olmak gerekiyor.
Gkyz haritalar eitlidir. Eer plak gzle gzlem yapyorsanz, genellikle, kitapn arka i kapanda verdiimiz trden bir yldz haritas iinizi grr. Byle bir
haritay kullanabilmek iin, yukarda saydmz konularda fazla bilgi sahibi olmanz da
gerekmez. Bilmemiz gereken, bu haritay nasl tutacamzdr. Bunun iin, ncelikle
ynleri bilmek gerekiyor. Bunu da en kolay Kutupyldz sayesinde yaparz. Kutupyldzn bulmann en kola yoluysa, Byk Ay Takmyldzndan yararlanmaktr. Kutupyldz pek parlak bir yldz deildir; ancak, bulunduu blgedeki yldzlar ondan daha snk olduundan seilmesi kolaydr. Kuzeyi bulduktan sonra, haritadaki iaretli ynleri,
gerek ynlerle aktrmak gerekiyor. Bunu yapabilmek iinse, haritay havaya kaldrarak bakmak gerektiini fark edeceksiniz. Haritadaki ynlerle, gerek ynler, ancak bu
ekilde birbiriyle akr. nk, bu harita yer haritas deil, gkyz haritasdr. Haritann kenarlar, ufku, tam ortas ise baucu noktasn gsterir. Baucu, banz kaldrdnzda tam tepede grdnz yerdir.
Ayrntl gkyz haritalarnda durum farkldr. Bu haritalar, pek ok sayfadan
oluur. Yldz atlas ad verilen bu haritalar, gne ve saate gre ayarlanmamtr. Yani
belirli bir gndeki ve saatteki gkyznn grnm deil, tm gkyzn para
para, blgelere ayrarak gsterirler. Bir teleskopla bir gkcismini bulmak istediimizde, genellikle bu tr yldz atlasna gereksinim duyarz. Yldz atlaslarnda ynler deil,
gkyz koordinatlar verilir. Bu koordinatlar, yeryz haritalarndaki enlem ve boylama benzer. Atlaslarda, sa aklk ve dik aklk koordinat izgileri izilmitir.
Yldz atlaslar, genellikle ierdii yldzlarn parlaklklarna gre snflandrlr: Beinci kadir yldz atlas, sekizinci kadir yldz atlas gibi. Basit haritalar, genellikle parlaklklar drdnc-beinci kadire kadar olan yldzlar ierirken, daha snk gkcisimlerini gzlemek isteyenlerin kullanmna ynelik, yldz haritalar da vardr. Burada aklda


GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 19

9,5. kadire kadar olan 300 000den fazla yldz ieren, Uranometria 2000.0. Burada Byk
Ay Takmyldznn bir blm grlyor.

tutulmas gereken, kadir deeri bydke yldzn grnr parlaklnn azalmas.

rnein 0 kadir,  kadire gre ok daha parlak grnr.
Yldz haritalarnda, gkcisimlerinin kendilerine zg simgeleri vardr. Yukarda
da deindiimiz gibi, yldzlar parlaklklaryla orantl byklkte noktalarla gsterilir.
Dier gkcisimlerinin simgeleri ise haritadan haritaya biraz deiiklik gstermekle birlikte genellikle standarttr ve haritann bir kesinde verilir.
Konumlar deiken olduundan, Gne Sisteminin yeleri (Gne, gezegenler
ve uydular, Ay, kuyrukluyldzlar ve asteroitler) yldz atlaslarnda iaretlenmez. Bu
gkcisimleri, ancak belirli bir tarihte ve saatteki gkyzn gsteren haritalarda yer
alabilir.
Bir de planisfer denen, yln istediimiz gnnde ve saatinde gkyzn gsterecek biimde ayarlanabilen gkyz haritalar vardr. Bu haritalar, basittir; ancak,
ok kullanldr. Bu tr gkyz haritalarna rnek olarak, Ege niversitesinde hazr lanan gkyz haritasn gsterebiliriz.


GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 20

Bir Gozlem Projesi:

Ayn gkyznde ykseldii
geceler, zellikle onu
gzlemek isteyenler dndaki
gzlemciler iin gzleme
elverili olmayan bir durum
yaratr. Bu yzden, amatr
gkbilimcilerin ou Ayl
gecelerde gzleme kmaz.
nk Ay parlaklyla
gkyzn aydnlatr ve
grlebilecek gkcismi
saysn nemli lde azaltr.
Aslnda, Ay bal bana bir
gzlem konusu olabilir. Ay,
yzey ekillerini plak gzle
bile grebildiimiz tek gk
cismidir.

Ay

Ay, Dnyamzn tek doal uydusu olmasnn yan sra, bize en yakn gkcismidir. Bize en yakn gezegen olan Vensten yaklak 00 kez daha yakndr. Hatta, Ayn yaklak
400 bin kilometrelik uzakl, astronomik bir lek olarak bile kabul edilmeyebilir. Pek
ok insan, yaam boyunca yapt yolculuklarla bu mesafeyi kat etmitir.
Bir drbnle, hatta plak gzle gzleyebileceimiz gkcisimlerinin says olduka
fazladr. Ancak ister bir drbn kullanalm ister gl bir teleskop, Ay dnda hibir gkcisminin yzey ekillerini ayrntl bir biimde gremeyiz. Yeryzndeki en gl teleskopla bile, yldzlar ancak birer nokta k kayna olarak grrz. En yakn yldzlardan
birsinin evresinde dnen bir gezegeni, Ay plak gzle grdmz kadar ayrntl grebilmek iin, yaklak 6 000 kilometre apnda ve  milyar kez byten bir teleskopa
gereksinimimiz olurdu. Yukarda deindiimiz gibi Ay, teki gkcisimlerine oranla dnyamzn ok yaknnda yer alr. Bu nedenle, bir gkcisminden ok, bir yeryzne benzetilebilir. Bu durumda, pek ok gkbilimcinin yapt gibi gkyz gzlemlerini, Ay gzlemleri ve teki gkcisimlerinin gzlemleri olarak ikiye ayrmak pek de yanl olmaz.
Ayn, ok alk olduumuz grnts, birtakm evrelere girmesi dnda hi dei mez. nk, ay bize hep ayn yzn gsterir. Yani, Ayn kendi ekseni evresindeki dn-

0

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 21

me sresiyle, Dnyann evresinde dolanma sreleri eittir. Bu durum, zellikle oluum

aamasndayken, Dnyann ekim etkisi ve dnmenin etkisiyle, Ayn eklinin biraz (bizim fark edebileceimizden ok az) bozulmas nedeniyle ortaya kmtr. Ayn teki yz, hibir zaman kendini Dnyaya gstermez. Bu yzden, zaman zaman, Ayn karanlk
yz olarak anlm, bilim kurgu ve UFO merakllarna malzeme olmutur. 5 ylnda
yaplan uua dein, bu yz hakknda hi bir veri yoktu. Bugn, teki yz, uzay aralarnn gnderdii fotoraflardan ve verilerden biliyor, tanyoruz. Bu yzde gizemli hibir
ey bulunmuyor. Sadece, Dnyamzn korumas olmadndan, gktalarna daha ak
bir blge ve bu nedenle de ok kraterli bir yaps var. Ayn, Dnyann evresindeki dolan nedeniyle, dnemsel olarak, deiik blgeleri aydnlanr. Bu dnemsel olaylara, Ayn
evreleri ad verilir. Yeniay evresindeyken bize bakan yz Gneten hi k almaz. Ama,
Dnyadan yansyan gne sayesinde, biraz olsun karanlk yzeyi seebiliriz. Bu srada, Gnele bizim aramzdadr ve ara sra tam olarak aramza girdiinde gne tutulma s olur. Dolunay evresi, Dnya Ayla Gnein arasna girdii zaman gerekleir. Dolunayda, Ayn bize bakan yz tmyle aydnlanr. Dnyann glgesinin Ayn zerine dmesiyle gerekleen Ay tutulmas da bu evrede olabilir. Bu iki evrenin arasnda, Ayn bize bakan yz deiik miktarlarda aydnlanr ve teki evreler ortaya kar.
Ayn Dnya evresindeki bir dnn tamamlama sresi 7,3 gndr. Ancak, bizim gzlediimiz sre daha uzundur. nk, ayn zamanda, Dnya da Gnein evresinde dnmektedir. Gnein grnr konumu deitiinden, Ayn yeniden ayn evrede
olmas ancak ,5 gn sonra gerekleir.

Ayn dolunay evresinde olduu

srada ekilen bu fotorafta, birtakm
belirgin yzey ekilleri iaretlenmitir.
Byk harerle yazlan adlar denizleri
gstermektedir. Kk hare yazlan ve okla iaretlenen
ekillerse kraterlerdir.



GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 22

Yamurlar Denizinin iki ayr

grnts. Soldaki fotoraf, Ay,
dolunay evresindeyken sadaki
fotorafsa, son drdn
evresindeyken ekilmitir.
Dolunayda, Gne nlar yzeye
dik gelir ve bu nedenle glgeler yok
olur. Bu da ou yzey eklini
semeyi gletirir. Dier evrelerde,
yzeye eik gelen nlar, glgelerin
olumasna neden olur ve yzey
ekillerini sememizi kolaylatrr

Ayn yzeyini oluturan ekiller, iki ana gruba ayrlr: Denizler ve karalar (highlands). Denizler, plak gzle baktmzda koyu renkli olarak grdmz, blgelerdir;
dierlerine oranla daha az engebeli yzeylerdir. Denizler, bize bakan yzn yaklak te ikisini oluturur. Eskiden, bu blgelerin gerekten deniz (en azndan eski deniz yataklar) olduklar dnlyordu. Ancak, bugn byle olmad iyi biliniyor. Deniz olarak adlandrlan blgeler, milyarlarca yl nce akan lavlarn oluturduklar, greceli dz blgelerdir. Denizlere verilen adlar olduka ilgintir. Bunlardan bazlar: Mare Tranquilitatis
(Sessizlik Denizi), Mare Crisium (Bunalmlar Denizi), Lacus Somniorum (Hayalperestler
Gl).
Kraterler, Ayn en
belirgin yzey ekilleri
olarak kabul edilebilir. En
azndan 300 bin kraterin
ap bir kilometreden
byktr. Kraterler, Ayn
en belirgin yzey ekille ri olarak kabul edilebilir.
En azndan 300 bin kra terin ap bir kilometre den byktr. Kraterler,
gktalarnn arpmas
sonucu olumutur. Bir ounun merkezinde,
arpmann etkisiyle
meydana gelmi tepeler
bulunur. Ayrca, kraterle ri evreleyen duvarlarn
ii arpmada fkrarak
daha sonra ken toprak



GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 23

ve ta paralaryla yeniden bir miktar dolduundan genellikle dz dr. ok iddetli arplmalarn sonucu oluan
baz kraterlerin evresinde, fkran toprak ve
ta paralar, nlar
oluturacak biimde
yzeye dmtr.
evresinde nlar
bulunan kraterlerin en
gen kraterler olduklarn syleyebiliriz. nk,
zamanla, teki kraterler
Dz Duvar (Gndoumu)
olutuka bu izler silinir.
Ay topra ok sayda
ok kk gktalarnn arpmasyla zamanla koyu
bir renk alr. Aydan getirilen kaya rneklerinin zerinde, ok sayda mikroskobik krater olduu gzlenmitir. Bunlar, atmosferi olmayan uyduya arpan ok
kk gktalarnn rndr.

Dz Duvar (Gnbatm)

Kraterlere verilen adlarsa, genellikle gemite yaam nl kiilerin, zellikle de

bilim adamlarna aittir. Tycho, Kepler, Copernicus, kraterlere verilmi adlara belirgin rneklerdir.
Kraterleri, birbirine oranla ya srasna dizmek, ksmen de olsa olanakldr. Eer bir
krater baka bir kraterin duvarn blyorsa, bu kraterin daha gen olduu sylenebilir.
Bu bir drbnle bile yaplabilecek bir gzlemdir.
Ay Gne nn ortalama yzde yedisini yanstr. Bu, yeni dklm bir asfaltn
Gne altndaki parlaklndan daha fazla deildir. Buna karn, gkyzn ylesine aydnlatr ki, Ayl geceler, onu gzlemek istemeyen gkbilimciler iin ok verimsiz olur.
Ay, her evresinde farkl bir manzara sunar. Gne nlarnn Ayn deiik blgeleri
zerinde yaratt etkiyi izlemek son derece ilgintir. Kraterler, en iyi, gece ile gndz
ayran snra geldiklerinde gzlenirler. Gne nlar, bu srada kratere eik olarak gelir
ve kraterin bir ksm glgelenerek ho bir grnt oluturur. Geceyle gndz ayran bu
snr dnemsel olarak deitii iin her gn deiik bir manzarayla karlarz. Dolunayda ise, nlar yzeye dik gelir ve bu nedenle glgeler yok olur. Bu da ou yzey eklini
semeyi gletirir. Ayrca, Dolunay o kadar parlaktr ki teleskopla, hatta bir drbnle bakldnda gz rahatsz eder.
Ay gzlemlerine, nce onun evrelerini inceleyerek balayabilirsiniz. Ay, her gn biraz daha ge doar. Bu 50 dakikalk gecikme, onun bize bakan yznn farkl miktarlarda k almasn salar. Eer dikkat ettiyseniz, Ayn belli dnemlerde gndzleri de gkyznde olduunu grmsnzdr. Yani Ay gndzleri de gzlemek olanakldr. ikinci olarak denizleri ve kraterleri ayrt etmekle gzlemlerinizi srdrebilirsiniz. Koyu grnen blgeler denizler, daha parlak olan blgelerse kraterler ve dier yeni oluumlardr.

3

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 24

DrbnleAyGzlemi
ok belirgin birtakm denizleri ve kraterleri, plak gzle gzleyebilirsiniz. Ancak,
bir drbn, size ok daha fazlasn verecektir. Drbnle, ok sayda krateri inceleyebilirsiniz. zellikle, yzeydeki geceyle gndz ayran snra yakn bulunan kraterlere eik olarak den gne nlarnn oluturduu manzara ok etkileyicidir. Bir teleskopla elde
edeceiniz yksek bytmeyle Ay yzeyine ok daha fazla yaklaabilir ve binlerce krateri ve dier yzey ekillerini ayrntl olarak izleyebilirsiniz.
Kopernik krateri, yaklak 00 milyon yl nce bir gkta arpmas sonucu olumutur. Bu krater yzeydeki yeni oluumlara gzel bir rnektir. 00 kilometre apndadr
ve yaklak 0 trilyon ton TNTnin patlamasna edeer bir patlamann eseridir. Oluumundan bu yana Ay, buna benzer binlerce arpma geirmitir.
Daha yal pek ok byk kraterin aksine, Kopernikin evresindeki fkrma sonucu olumu nlar (radyal oluumlar) belirgindir. Bu nlar, arpma sonucu fkran
maddenin yzeye derek oluturduu ekillerdir. Bu nlarn parlak olanlar plak gzle bile seilebilir.
Orta bytmelerde (kk bir teleskopla),
kraterin ierisindeki kk tepecikler ve terasl
duvarlar belirgin bir biimde grlebilir. Bu yzey
ekilleri arpmadan hemen sonra kabuk hareketleri sonucu olumutur. Kraterin ierisi, arpma sonucu den ta ve toprakla dolmutur. Bu
nedenle de hemen hemen dz bir yaps vardr.
bunun dnda, dikkatlice bakldnda, bu dzlkte ikincil hareketler olarak adlandrlan pek
ok kk krater grlebilir. Bu kk kraterlerin
bir blm de yine arpmadan fkran iri paralarn dmesiyle olumutur.
Gneydeki Ykseltiler

Proclus, yeni bir kraterdir. Ancak, pervane

biimindeki fkrma izleri, onu tekilerden farkl
klyor. Laboratuvar deneyleri, byle bir oluumun
meydana gelebilmesi iin arpan cismin, yzeye
en az 5 derecelik bir eimle dtn gsteriyor. Proclus byle eik arpmalarn en iyi rne idir.
NemDenizi, gerekte ok byk bir arpma blgesidir. arpmadan sonra kabuun altn dan yzeye szan lavlarla dolan krater, dz bir biim almtr. Yzeyde, ykseklii fazla olmayan
srtlar vardr. Bu ekillerin nasl olutuu tam olarak anlalamyor. Bununla birlikte, lavlarn daha
yumuakken skarak burumas sonucunda
olutuu dnlyor.

Apenin Dalar

4

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 25

Krateri dolduran lavlarn bir blm de

buradan taarak dar akmtr. Bu olay, zellikle blgenin dou tarafnda belirgindir. bu tr
yzey ekilleri, geceyle gndz ayran izgiye
denk geldiklerinde en iyi biimde gzlenebilmektedir.
Selbasmkraterler: Ayn ilerinden yzeye szan lavlar, baz kraterleri az yada ok doldurmutur. Bunlarn bir blm, Nem Denizi
gibi ksmen, bir blm de tmyle lavlarn altnda kalmtr. Doal olarak, tmyle lavlarn
altnda kalan kraterleri az ya da ok doldurmutur. Bunlarn bir blm de tmyle lavlarn altnda kalmtr. Doal olarak , tmyle lavlarn
altnda kalan kraterleri gremiyoruz.
Gassendi: Bu krater Nem Denizinin kuzey ucunda yer alan, tekilere pek benzemeyen
bir kraterdir. Dz taban, ergimi kayalarn darya doru uygulad kuvvet sayesinde ykselmi, bu da onu benzerlerinden daha s bir krater yapmtr.
Gneydeki ykseltiler: Ayn Gney blgesi, kraterlerin en youn bulunduu
blgedir. Bu kraterlerden eski olanlar, yeni arpmalarla neredeyse tmyle bozulmutur. Clavius, en eski kraterlerden birisidir; ayrca ierisindeki daha yeni kraterlerle dikkat
ekmektedir.
Tycho:Bu blgedeki en belirgin kraterlerden biridir. Olduka yeni bir oluumdur;
ya sadece 00 milyon yldr. Tycho, evresindeki nlar en iyi korunmu kraterlerden
birisidir. Bu nlar zellikle dolunay srasnda ok belirgin bir biimde grlebilir.
ApeninDalar:Bu blge, Yamurlar Denizinin gneydou snrnda yer almaktadr. Yaklak 4 milyar yl nce arpan asteroidler, baz blgelerde ay kabuunu sktrm, bylece dalarn oluumuna yol amtr. Apenin Dalar, blgedeki en belirgin yzey ekillerinden birisidir.
DzDuvar:Bulutlar denizinde yer alan bir yzey eklidir. Bu 0 km uzunluktaki duvar, batya bakmaktadr. Bu yzey ekli, kabuun krlarak, bir tarafn
yaklak 50 metre kmesiyle olumutur. duvar,
drt hafta sren ay gnnn bitiminde, Gne doarken ok belirgin bir glge oluturur. teki zamanlarda
pek belirgin deildir.
Ay yzeyinde gzleyebileceimiz o kadar ok
yzey ekli var ki onlar incelemek belki de yaamnz
boyunca srebilecek bir ura olabilir. plak gzle,
sadece denizleri ve birka belirgin krateri, dalk bl geleri grebilirken, kk ve ok pahal olmayan bir
teleskopla, ayrntl gzlemler yapabilirsiniz.

5

Go
ok
kyu
uzzu
Ko o r d i na t la ri

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 26

Yeryz zerinde bir blgeyi

tanmlarken, onun corafi

koordinatlar verilir. Baka koordinat

sistemleri de kullanlmakla beraber,
genellikle enlem ve boylam koordinat
sistemi kullanlr. Gkyznde bir
gkcisminin konumunu tanmlarken
de koordinat sistemlerinden
yararlanlr. rnein Ylan
Takmyldznn 56. parlak yldz
demek, bir gkbilimci iin pek bir ey
ifade etmez. Zaten aranan gkcismini
bu ekilde bulmak da neredeyse
olanakszdr. Bunun yerine,
yerkredekine benzer bir koordinat
sistemi kullanlr.
6

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 27

Eer biraz matematik bilgisine sahipsek, bazen bir kre zerindeki bir noktay
belirtirken kresel koordinatlarn kullanldn biliriz. Bu kreyi biraz zelletirerek
zerinde yaadmz yerkreyi ele alrsak, onun zerindeki bir noktadan sz ederken
(bu bir yerleim yeri olabilir) onun enlemini ve boylamn (bazen ykseklik de gerekebilir) veririz. Bylece yer yzndeki konumunu anlatabiliriz. Hemen hepimiz, enlem ya da boylam kavramlarn az ya da ok bildiimiz iin, kresel koordinatlara pek
de yabanc saylmayz.
Burada yerkrenin koordinat sistemine deinmemizin nedeni, gkyz koordi natlaryla byk bir benzerlik gstermesidir. Nitekim, Yerden baktmzda, gkyz
dev bir kre gibi grnr. Dnya da, bu krenin merkezinde gibidir. Bu yzden, eski
alarda insanlar yanlm, kendilerini Evrenin merkezine yerletirmilerdir.
Yerkre ve gkkrenin koordinatlarnn benzerliini daha iyi anlamak iin y le dnebiliriz: Yerkreyi bir balon varsayalm. Onu iyice iirip ona ieriden bakt mzda enlem ve boylamlar gkyz koordinatlarna benzer hale gelir. Ancak, gky z koordinatlar enlem ve boylam olarak deil, dik aklk ve sa aklk olarak adlan drlr. Yerkreyle karlatrrsak, dik aklk enleme, sa aklk boylama karlk gelir.
7

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 28

Yerkrenin ekvatoruyla, gkkrenin ekvatoru ayn dzlemdedir. Yer ekvatoru 0 enlemdedir. Kuzey Kutbu +0. Gney Kutbu -0 enlemdedir. Buradan anlyoruz ki,
boylam deerleri 0la +0 arasndadr. Gkyznde de durum benzerdir. Gk ekvatoru 0 dik aklk, gney gk kutbu da -0 dik aklktadr. Yani, dik aklk deerleri de -0 ile +0 arasnda olabilir. Eksi (-) dik aklk deerleri gk ekvatorunun gneyinde, art (+) deerleri ise kuzeyinde yer alr.
Sa aklk, yukarda da deindiimiz gibi, yerkre zerindeki boylamlara benzetilebilir. Ondan ayrlan yn, deerlerinin derece deil, saat olarak verilmesidir.
Burada, bir konuya aklk getirmek gerekiyor: Gk koordinatlar, hareketli deildir.
Yani, Dnyann kendi etrafnda dnd gibi, gkyz de kendi evresinde dnmez. Buna karn, biz, Dnya ile birlikte dndmzden, g yer yznden gzlediimizde, 4 saatlik periyotla dnyor grmekteyiz. nk, Dnya kendi evresinde 4 saatte bir dnmektedir. Sa aklk deerleri sfrla 4 arasndadr. Yani, gkyz dev bir saat gibi, kendi evresinde 4 saatte bir dner. Gkyz her saat sa
akln bir saat deitirir.
Gk ekvatoru, yer ekvatoruyla ayn dzlemdedir. Bunun iin de, gk ve yer ku tuplarnn akmas, bize byk kolaylk salar. Gkyz gzlemleri iin tasarlanm
teleskop kundaklar, teleskopun dik aklk ve sa aklk eksenleri etrafnda dndrlerek, bu koordinatlara gre hareket edebilmesini salar. Sa aklk ekseni, Dnyann ekseniyle aktrldnda, teleskopun kutup ayar yaplm demektir. Bu ayar
iin, genellikle teleskoplar sa aklk eksenleri dorultusuna yneltilmi bir drbne sahiptirler. Bu drbn yardmyla sa aklk ekseni ayarlanr, kutup yldz bulu nur ve eksen sabitlenir.
Kutup ayar yaplm bir teleskop, bir gkcismine ayarlandnda, Dnyann
dnnden sadece sa aklk koordinat etkilenir. Dik aklk deimez. Bylece,
teleskopu cisme ayarladktan sonra sadece sa akl uygun hzla deitirerek,
gzlediimiz cismin teleskopun gr alannda kalmasn salam oluruz. Baz teleskoplar, takip mekanizmas olarak adlandrlan bir mekanizmaya sahiptir. Bu mekanizma, teleskopun gr alanna sokulan bir gkcisminin burada kalmasn salar.
Bu, sa aklk eksenine yerletirilen bir motorla gerekletirilir. Motor, sa aklk
ayarn Dnyann dn hznda; ancak, tersine dndrr.
Pek ok modern teleskopun bir bilgisayar donanm ve her iki eksende birer
motoru vardr. Bu donanm sayesinde, teleskop bilgisayara girilen koordinatlara g re kendiliinden ynlenir. Bylece teleskop, gzlenmek istenen gkcismine zah metsizce ynlendirilmi olur.
Babilden bu yana insanlar, dereceleri ve saatleri daha kk birimlere blerken
60lk sistemden yararlanmlardr. Bu sistem, gnlk hayatmza o kadar yerlemitir
ki, programlarmz hep ona gre dzenliyoruz. Bu nedenle, dereceleri ve saatleri da ha kk birimlere evirirken pek zorlanmayz.  derece () 60 dakika (),  dakika 60
saniyedir (). Benzer biimlerde,  saat (h) 60 dakika (d);  dakika 60 saniyedir (s).
imdi, iyi tandmz bir yldz olan Vegann koordinatlarna bakalm: Sa ak lk  36d56s, dik aklk +3470. Buna gre, Vegann sa akl  saat, 36 dakih



GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 29

ka, 56 saniye; dik akl ise 3 derece, 47 dakika,  saniyedir. Dik aklk deerinin
bandaki ar t (+) iareti, onun kuzey gkkrede olduunu gsterir.
Yukarda, dik akln balang noktalarna ve onlarn neden bu ekilde seildiine deinmitik. Dik aklkta sfr ya da balang dzleminin nemine karn,
sa akln sfr noktasnn gkbilimsel bir nemi yoktur. Bu yer koordinatlarnda
da byledir. 0 derece enlem ekvatordur. Buna karn, 0 derece boylam, Greenwichden geen bir yarm dairedir ve bu enlemin buradan gemesinin tarihsel nemi dnda bir nemi yoktur. Benzer biimde, 0 saat sa akln hangi yldzdan ya
da takmyldzdan getiinin gkbilimsel bir nemi yoktur. Bu sadece tercih meselesidir. 0 saat aklk iin kabul edilen yer, gne nlarnn ilkbaharda ekvatora dik
geldii anda, Gnein bulunduu noktadr.
imdi, yukarda deindiimiz sa aklk ve dik aklk koordinatlarn bir sre
iin unutalm ve yerkre zerinde bulunduumuz noktadan grdmz gibi ele
alalm gkyzn. Bu ekilde bir gkcisminin konumunu nasl tanmlarz ona bir bakalm. Gkyznn bize merkezinde bulunduumuz bir kubbe (yarmkre) gibi grndne deinmitik. Bu kubbenin tam tepesine, baucu denir. Baucunu 0; ufku 0 kabul edersek, karmza yeni bir koordinat sistemi kar. Ancak, bu koordinat
sistemi, gkyzyle birlikte dnmez, sadece gzlemcinin konumuna baldr.Bu koordinat sisteminde, bir gkcisminin konumu, yine iki koordinatla verilir. Bunlar, ykselim ve meridyendir.
Bir gkcisminin gzlemcinin bulunduu yerde ufuktan yksekliine ykselim
denir. Doal olarak, Dnya dndke bu gkcisminin ykselimi ve meridyeni de deiir. Yani, bir gkcisminin ykselimini ya da meridyenini belir tirken, bir ann sz konusu olmas gerekir. rnein, Antalyada 5 Eyll 00 gece yars, Vegann ykselimi 4dir. Ancak bir saat sonra yine Vegann ykselimi, 3dir. Ykselimi ve
meridyeni hemen hi deimeyen bir yldz vardr: Kutupyldz (Kutupyldz tam an lamyla kutup noktasnda olmadndan ok az bir deiim gsterir; ancak bunu plak gzle pek fark edemeyiz.). Kutup Yldznn ykselimi bizim bulunduumuz enlemde 40; ekvatordaki bir gzlemci iin 0; kuzey kutbundaki bir gzlemci iinse
0dir.
Meridyen, yerkredeki boylamlara benzetilebilir. Ykselim izgilerini dik keser
ve balang meridyeni (0) kuzey kutbundan (kutup yldzndan) geer. Meridyen
deerleri 0 ile 360 arasndadr.
Gkyzne ilgimiz yalnzca ona plak gzle bakmakla snrlysa, bu koordinat lara pek gereksinim duymayz. Bu tr gzlemler iin genellikle bizim her ay bu
kede verdiimiz haritalar yeterli olur. Ama daha az belirgin gkcisimlerini incelemek istiyorsak, hem bir yldz katalou hem de iyi bir yldz atlasna gereksinim
duyarz. Yldz kataloglarnda, yldzlarn ya da teki gkcisimlerinin bir takm zellikleri yannda koordinatlar (sa aklk ve dik aklk olarak) verilir. Bu koordinatlar, yer
haritalarndaki koordinat izgilerine benzer biimde gkyz haritalarna da izil mi lerdir. By lece, katalog da bul duumuz bir gk cis minin gk yzn deki
konumunu kolayca buluruz.


GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 30

Yildizlarin
Parlaklik Sistemi
Gkyzndeki yldzlar, hem gerek parlaklklarna hem de bize yaknlklarna
bal olarak parlak ya da snk grnrler. Yldzlarn parlakln ifade edebilmek iin
"kadir" birimi kullanlr.
Sayma ve lme deerleri, mantksal olarak, genellikle saylan ya da llen de er arttka artar; llen deer azaldka azalr. Kadirde, bunun tam tersi olarak, llen deer attka azalr; llen deer azaldka artar. Bu sistemin temeli, ok eskilere,
M.. 0li yllara dayanr. Bu yllarda, Yunan gkbilimci Hipparcus, oluturduu yldz
kataloundaki yldzlar basit bir sistemle snflandrd. Bu snandrmaya gre, en par lak yldzlar  kadir, en snk olanlarsa 6 kadirdi.
M.S. 40l yllarda, Claudius Ptolemy, bu sistemi biraz daha geniletti. Ayn snfa
giren fakat birbirinden biraz daha farkl parlaklklardaki yldzlar da birbirinden ayrabilmek iin, rnein,  kadir ile 3 kadir arasndaki bir yldz tanmlarken, ". kadirden daha snk" ya da "3. kadirden daha parlak" gibi ifadeler kulland. Yldzlarn  kadirden 6
kadire kadar snflandrld bu sistem, Ptolemyden sonra 400 yl daha sorunsuz ola rak kullanld.
Teleskopu gkyzne eviren ilk insan olan Galileo, Ptolemynin 6 kadir snrn
aan yldzlar olduunu kefetti. Bylece, o zamana dein 6 kadirle snrl olan yldz parlaklklar, artk bu snr amt. Teleskoplar gelitike, gkbilimciler bu snr daha da
teye gtrdler.
Gnmzde, 5 cm apl ortalama bir drbnle yaklak  kadir parlaklktaki yldzlar, amatrlerin yaygn olarak kulland 5 cm apl bir teleskopla 3 kadir parlaklktaki yldzlar grebiliyoruz. nsanolunun ulaabildii snrsa, Hubble Uzay Teleskopunun grebildii yaklak 30 kadir parlaklktr.
. yzyln ortalarnda, gkbilimciler artk bu sistemi bir lee yerletirmenin
gereini duymaya baladlar. Oxfordlu gkbilimci Norman Pogson, bir kadir olan bir
yldzn parlaklnn alt kadir olan bir yldzn parlaklnn yaklak 00 kat olduunu
belirledi. Bu basit oran e 00 teki gkbilimcilerce de benimsendi. Buna gre,
500lk art, (yaklak ,5) iki kadir arasndaki parlaklk farkna eittir.
Sonu olarak ortaya kan logaritmik bir lektir. Tam olarak yle olmasa da duyularmz yaklak olarak, alglamada logaritmik olarak iler. Bu da otomatik olarak neden ortaya logaritmik bir lein ktn aklyor.
Yldz parlaklklar bir lee oturtulduklarnda, yeni bir problem ortaya kt. Baz bir kadirlik yldzlar gerekte tekilerden olduka parlakt. Buna da bir zm bulundu. Gkbilimciler, plak gzn gremedii snk yldzlar iin lei nasl genilettiler 30

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 31

se, parlak yldzlar iin de onlara birden kk

deerler vererek ters ynde genilettiler.
Vega, Arcturus, Capella ve Rigel gibi yldzlar 0 kadir parlakla yerletirildi. Daha da
parlak gkcisimleri iin, lek daha da geniletilerek, () deerler ald. rnein gkyznn
en parlak yldz Akyldz ,5, Vens en parlak
durumundayken 4,4, dolunay ,5, Gne
6,7 kadir parlaklktadr.
. yzylda, yldzlarn parlakllarn fotoraf ekerek lmek isteyen gkbilimciler,
bir srprizle karlatlar. Gze ayn parlaklkta
grnen yldzlar, filmin zerinde farkl parlaklklarda grnyorlard. Bunun nedeni, fotoraf filminin gze oranla mavi a daha duyarl olmasyd. Bunun zerine ortaya yeni bir lek kt: Fotorafik parlaklk (mp). Daha nceki
parlaklksa "grnr parlaklk (mv)" olarak deitirildi.
Bu aslnda ok nemli bir keif oldu. nk, grnr ve mavi renklerdeki parlaklklarn fark, yldzn renginin, dolaysyla da scaklnn belirlenmesine olanak tanyordu. Gnmzde, bu lmler, deiik renklerde filtreler kullanlarak yaplyor. En
ok kullanlan filtreler mortesi (U), mavi (B) ve grnr (V) dalgaboylarn geiren filtrelerdir. B-V, bir yldzn scaklk endeksini verir. Eer bu deer kkse yldz scak, bykse souktur. Sar bir yldz olan Gnein renk endeksi 0,63, turuncu bir yldz olan
Betelgeuseun renk endeksiyse ,5tir.
Bir cismin tm dalgaboylarndaki parlaklnaysa bolometrik parlaklk denir. Bo lometrik terimi, bolometre olarak adlandrlan ve bir cismin yayd toplam may len bir aygttan kaynaklanmtr.

GrnenveGerek
Yukarda anlattklarmzn tm, doal olarak yerdeki bir gzlemcinin gzlemlerine dayanyor. Yaznn banda da deindiimiz gibi, her yldz bize farkl uzaklktadr.
Bu nedenle, onlarn grnr parlakllar, aslnda gerek parlakllarn pek yanstmyor.
Yldzlarn birbirlerine gre gerek parlaklklarn ifade edebilmek iin gkbilim ciler yeni bir lek oluturdular: Mutlak parlaklk, M lei. Bir yldzn mutlak parlakl, onun gzlemciye 0 parsek ( parsek = 3,6 k yl) uzaklkta olduu varsaylarak
hesaplanr.
Eer 0 parsek uzaktan baksaydk Gne bize 4,45 kadir parlaklkta grnecek ti. Avc Takmyldznn en parlak yldz olan Rigele ayn uzaklktan baksaydk onu .
kadir parlaklkta grecektik.
Kuyrukluyldzlar ve asteroidler iin mutlak parlaklk tanmlamas daha farkldr.
Bir kuyrukluyldzn ya da asteroidin mutlak parlakl, Gneteki bir gzlemcinin, cis mi bir astronomi birimi (Dnya ile Gne arasndaki uzaklk, 50 milyon km) uzaktan
baktnda grd parlaklktr.
3

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 32

Deien Yldzlar
Binlerce
yldr, gkyznn
deien doas insanlarn ilgisini
ekmi, merak konusu olmu. Eer
ok dikkatli incelemiyorsak, gkyznde
fark ettiimiz deiikliklerin hemen hemen
tmn Gne ve gezegenlerin hareketlerinin
oluturduunu sanrz. Ancak, biraz daha dikkati
gzlemler yaptmzda, baz yldzlarn parlaklk
ynnden periyodik olarak deitiini grebiliriz.
Deien yldz gzlemleri, genellikle bir teleskopa balanan klerle yaplr. Buna karn, plak gzle gzleyebileceimiz deienlerin says hi de az deildir.
Deien yldz, zaman ierisinde parlakln deitiren yldzlar tanmlamakta kullanlan bir terimdir. Gerekte, bir yldz, milyarlarca yl sren yaam boyunca parlakln
deitirir. Ancak, burada sz edilen deiimler, yldzn yaam sresiyle karlatrlamayacak kadar ksa srer. Bu deiimler, genellikle periyodik olurken, bunu bir kez yapan
yldzlar da vardr.
Bir deien yldzn zamana kar izilen parlaklk grafiine k erisi denir. Bu yldzlar genellikle k erilerine yani bu deiimin biimine gre snflandrlr. Yldzlarn
k erilerini onlarn elektrokardiyogram gibi de dnebiliriz. Bu grafie bakarak, onlarn fiziksel zellikleri hakknda bilgi ediniriz. Gnmzde, birtakm deien yldzlarn
k erilerini oluturmak, pek ok profesyonel gkbilimcinin de temel uralar arasnda
yer alr. imdi, deien yldzlarn snflandrlmalarna bakalm:
Atmal Deienler : Bu yldzlar, periyodik olarak bir genileyip bir skrlar. Bu deiim boyutta olduu gibi, parlaklktada gerekleir. Atmal deienleri temel olarak
gruba ayrabiliriz:
Sefeidler, periyotlar le 70 gn arasnda deien yldzlardr. Adlarn, Delta Se feiden alrlar (Sefeus, Kral Takmyldzdr). Parlaklklarndaki deiim 0, ile  kadir fark
arasnda olur. Bu deiim nce ani bir art, sonra yava bir azalma olarak grlr. Sefe idlerin uzaklklaryla, mutlak parlaklklar (belirli bir uzaklktan (0 parsek), llen parlaklk) arasnda bir iliki vardr. Bu nedenle gkadalarn ya da kresel kmelerin uzaklklar llrken, ilerinde bulunan bu yldzlardan yararlanlr. kinci grup RR alg yldzlardr. Bunlar, periyotlar birka saatten bir gne kadar deien, yani ok ksa periyotlu
yldzlardr. Bu yldzlar, ayn zamanda ok byk, parlak yldzlardr ve genellikle gkada -

3

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 33

larn merkezlerinde ya da kresel yldz kmelerinde bulunurlar. nc grup, Mira ya

da uzun periyotlu deienler olarak adlandrlr. Bunlar, periyotlar 0 gnden 000 gne kadar olabilen yldzlardr. Uzun periyotlarna karn, parlaklklarndaki deiim ok
belirgindir. Bu deiim ,5 kadir farkndan  kadir farkna kadar kabilir. Bu yldzlara
verilebilecek en iyi rnek Balina Takmyldzndaki Miradr.
Patlamal Deienler: Bu yldzlar genellikle beklenmedik bir ekilde birden bire
parlayp, daha sonra yava yava snen cisimlerdir. Bu yldzlarn k deiimleri periyodik deildir. Bunlara verilebilecek en iyi rnekler ise nova ve spernova patlamalardr.
Nova, Latince bir szcktr ve yeni anlamna gelir. Novalar, genellikle yakn ikili yldz
sistemlerinde ortaya kar.
rten Deienler: rten deienler en azndan iki yldzdan oluan sistemlerdir.
Eer bir oklu sisteminin birbiri etrafnda dnme dzlemi bizim bak dorultumuzda
yer alyorsa, yldzlar birbirini rter. rtlme srasnda, bir yldz tekinin n engellediinden, bizim tek bir yldz gibi grdmz sistemin parlaklnda azalma olur.

Deien Yldz Gzlemleri

Bir deien yldzn parlakl tahmin edilirken, benzer parlaklklardaki deien olmayan yldzlardan yararlanlr. Bu yldzlara karlatrma yldzlar denir. Profesyonel
gkbilimciler de deien yldz gzlemleri yaparken, en azndan bir karlatrma yldz
seerler. Her ne kadar kler yardmyla yldzlarn parlaklklar ok hassas bir biimde
llebilse de, atmosfer tabakasnn kalnl, deien hava koullar, k kirlilii gibi etkenler lmleri nemli lde etkiler. Aslnda, gzle yaplan gzlemlerde bir karlatrma yldz seimi ok daha nemlidir; nk, gzmzn alglama gc hem daha dktr, hem de gzmz kirlilik yapan k kaynaklarndan daha ok etkilenir. Eer gzlemini yaptmz deien yldzn en parlak ve en snk olduu anlardaki parlakln biliyorsak, yine bu parlaklklarda seeceimiz birer yldz en azndan bu yldzn parlaklnn en dk ve en yksek olduu anlar bulmamzda yeterli olacaktr.
Gzle yaplan gzlemlerle bir deienin k erisini oluturmak da olanakldr. Ancak bunun iin, gzleyeceimiz yldzn en snk ve en parlak olduu aralkta parlakln bildiimiz birka karlatrma yldz sememiz gerekebilir. Bylece, deienimizin
setiimiz karlatrma yldzlaryla ayn parlaklkta olduu anlar kaydederek k eri sinde birer nokta elde etmi oluruz.
Gzlem yeri olarak seilecek blgeler k kirliliinden olabildiince uzak olmaldr.
Yanmza almamz gereken temel eylerse, sylece sralanabilir: Gzleyeceimiz blge -

33

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 34

nin haritas, not defteri, doru ayarlanm saat ve krmz k veren ve gzmz almayan fener. Ayrca, bir drbn ya da teleskop, yldzlar ok daha parlak gsterecei iin
parlaklk tahminimizi kolaylatracaktr. Fener, gzlemimizi not alrken ve haritalar kullanrken gerekli olacaktr. Inn krmz renkli ve snk olmas gzmz almamas iin
gereklidir. nk, aydnlktan sonra gzmzn yeniden karanla uyum salayabilmesi 5 dakika alr. Bu nedenle, gzlem sresince parlak k kaynaklarna bakmaktan kanmamz gerekir. Krmz , bir feneri krmz katla kaplayarak ya da krmz diyot lambadan bir fener yaparak elde edebiliriz.
Deien yldz gzlemine kmadan, bir n alma yapmak gerekir. Bu almada
ncelikle, gzlenecek deien yldzn belirlenmesi gerekir. Sonra da yldz haritalar ve
bir yldz katalou yardmyla bu deiene uygun karlatrma yldzlar seilir. Gzleme
kldnda yaplan parlaklk tahminleri, saatleriyle birlikte not alnr. Eer gzlenmek
zere seilen deien yldz, uzun periyotlu bir yldzsa (rnein bir ya da bir ka ay) gecede bir veri almak yeterli olabilir. Buna karn ok ksa periyotlu deien yldzlar gzlenirken birka dakikada bir veri almak gerekebilir. Alnan verilerin, dolaysyla da yaplan
tahminlerin her biri k erisinin bir noktasn oluturur. almann sonunda elde edilen
k erisi, eer seilen yldz periyodik bir deiense, ileride bu yldzn en parlak ve en
snk olduu anlar hesaplamanz salayacaktr.
Eer, bu yldzn ne tr bir deien olduunu bilmiyorsak, k erisini dierlerininkiyle karlatrarak trn de bulabiliriz.

plak Gzle Gzleyebileceimiz baz Degien Yldzlar

Eski alarda, herhangi bir gzlem arac olmayan gzlemciler, baz yldzlarn periyodik olarak n deitirdiini fark etmiler. Bu yldzlardan belki de en nls, Perseus Takmyldznda yer alan Algoldur. Bu yldz, hem olduka parlak olmas, hem de n belirgin bir ekilde deitirmesi nedeniyle, merak konusu olmann yannda bir korku kayna da olmutu. Algol, bu yzden hemen hemen tm eski uygarlklarda kt bir
hrete sahiptir. Binlerce yl boyunca, yukarda gz krpp duran bu cismin bir eytan olduu dnld. Zaten, Algol da Arapadan gelme bir addr ve kt ruh anlamn tar. Benzer biimde, Yunan mitolojisinde de Algol,
bakldnda insan taa dntren , ylan sal Medusann gzn temsil etmektedir. Kahraman Perseus tarafndan ba kesilen Medusa hl gkyznden bize gz krpyor.
Algol, her  gn 0 saatte bir parlakln ,
kadirden 3,4 kadire azaltan rten deien tipi bir
ikili yldz sistemidir. Bu sistem, biri parlak, biri snk iki yldzdan oluur. Bu yldzlar, periyodik olarak birbirlerini rterler; ancak, bu rtlme tam bir
rtlme deildir. Parlak olan yldz rtldnde
Algolun parlakl nemli lde azalrken, snk
olan teki yldz rtldnde parlaklkta plak
gzle fark edilebilir bir deiim olmaz. Aslnda karlatrma yldzlar kullanarak oluturacamz bir
k erisinde bu snk yldzn rtln grme yi deneyebiliriz. (nk, bunu grebildiini syleyen amatr gkbilimciler var.) bu tr deienlerin
k erileri ok tipiktir ve bunlara Algol tipi rten
deien ad verilir.

34

GOZLEM_2:GOZLEM_2

7/17/09

2:37 PM

Page 35

Algol sistemindeki tutulma (rtme) yaklak 0 saat srer. Yldzn parlaklndaki

en belirgin deiim bu 0 saat sresince gerekleir. Bu deiim, zellikle Algolun en snk olduu ann bir saat ncesinden bir saat sonrasna dein izlenirse, ne kadar belirgin
olduu anlalacaktr. Yeryzndeki konumumuzdan dolay, Algol yaz aylar dnda, yln teki mevsimlerinde lkemizden rahatlkla gzlenebilir. Algolu sonbaharda kuzeydou ynnde, kn baucuna yakn konumda, ilkbahardaysa kuzeybat ynnde gzleyebiliriz. Gzlemlerinizde kolaylk salamas iin rahatlkla gzlenebilecei aylarda, Algolun en snk olduu anlar Bilim ve Teknik Dergisinin gkyz kesinde vermeyi
srdreceiz.
Beta Lir (alg) yine bir tr rten deiene adn veren bir yldz sistemidir. Bu sistem, Algola benzer bir yldz sistemidir; ancak, ok daha ilgin bir yaps vardr. Beta Lirin
iki yldz, birbirine o kadar yakndr ki, birbirleri zerinde yarattklar etki bir yldzdan dierine madde akmasna neden olur. Ik erisi zerinde rtlmenin yan sra, bu etki de
belirgin olarak grlebilir. Algol tipi deienler, tutulmalar dnda genellikle sabit parlakla sahipken, Beta Lir tipi deienlerin k erileri daireseldir. Beta Lirin periyodu
,4 gndr ve parlaklktaki deiim 3,3 ila 4,4 kadirler arasndadr.
Lambda Boa, daha az bilinen bir Algol tipi rten deiendir ve parlakln 3,4 ila
3, kadir arasnda deitirir. Tutulmalar yaklak 4 saat srer ve toplam periyot 3,5
gndr.
Delta Kral (Delta Sefei), Sefeid tipi deienlere adn veren yldzdr. Kral (Sefeus) Takmyldznda yer alan bu deienin periyodu, sadece 5,37 gndr. Bu sre boyunca, yldzn parlakl, 3,5 ila 4,4 kadirler arasnda deiir. Sefeidlerin zellii, parlaklklarnn
artma srelerinin azalma srelerinden ksa olmasdr.
Eta Kartal, yaz ve sonbahar aylarnn yldzdr. Delta Kral gibi, bir sefeid olan bu
deien yldzn parlaklk deiimi , yine Delta Kralnkiyle ayndr (3,5-4,4 kadir aras). An cak, periyodu onunkinden biraz daha uzundur : 7, gn.
Uzun periyotlu deien yldzlara adn veren Mira, Balina Takmyldznda yer alr
ve parlakl nceden tam olarak tahmin edilememekle birlikte, genellikle 3-0 kadirler
arasnda deiir. Bu deiim, parlaklkta yaklak 60 kat deiim demektir. Mira, en par lak olduu dnemlerde, gkyznn parlak yldzlarndan biri olurken, en snk olduu dnemlerdeyse bir drbn hatta kk bir teleskopla bile grnmez olur. Mirann
periyodu, 33 gndr. Bu nedenle, bu dnem boyunca, birka gecede bir alnacak veri,
bu yldzn k erisini oluturmakta yeterli olabilir.
Avc Takmyldznn ikinci parlak yldz Betelgeuse de bir deien yldzdr. Ancak, bir
krmz dev olan yldzn periyodu 6 yldr. , 5 yllar arasnda klerle yaplan gz lemler, bu yldzn parlakln 0,3 ile 0, kadir arasnda deitirdiini gstermektedir.

35

Gokyuzundeki
Butun Yollar...

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 36

Es ki
za man l ari n u
un
n lu bi r
s o
ozzu vard ir: /Bu
utt u
un
n y o ll ar
Ro ma1y a ccii kar .0 B un u g o
ok
kyu
uzzu
un
ne
u yarl ars a k, so n b ah ar gec el eri i ccii n b iz
d e ssu
u n u so
oy
yl eyeb il iri z : /Bu
utt u
un
n y o ll ar
Ka n at li A t1 in B u
uy
yu
uk
k K a re1s in d en cciik ar.0

Byk Kare, Byk Ay Takmyldz gibi, gkyzne bamz kaldrdmzda

hemen tanyverebileceimiz ekillerden biridir. Birbirine yakn parlaklklarda drt
yldzn oluturduu bu kareye byk denmesinin nedeniyse, gkyznde genie
(bir kenar yaklak 15) alana sahip olmasdr. Byk Kare, bal bana bir takmyldz
deil; Kanatl At Takmyldznn gvdesini oluturur.
Byk Kare, pek de parlak olmayan yldzlardan olutuu halde gkyznde
kolayca bulunabilir. Bunun en nemli nedeni, evresindeki ve iindeki yldzlarn onu
oluturan yldzlardan ok daha snk olmalardr. Ekim aynda, gece yarsna doru,
Byk Kare, baucuna olduka yakn, biraz gneyde yer alr. Gkyzne baktnzda
onu kolaylkla tanyabilirsiniz.
Karenin kuzeydou kesini oluturan yldz, Alferatz ya da bir baka adyla
Sirrah, 2,1 kadir parlaklktadr. Kuzey bat keyi oluturan yldz Scheat, kararsz
deiken bir yldzdr ve ortalama 2,4 kadirle parlar. Gneybat kedeki yldz Markab,
2,5; gneydou kedeki yldz Algenibse 2,8 kadir parlaklklardadr.
Yukarda, Btn yollar Kanatl Atn byk karesinden kar demitik. Bunun
nedeni, bu karenin yldzlarn kullanarak izeceimiz eitli dorularn bizi
gkyzndeki baz parlak yldzlara gtrmesidir. Bu biimde izeceimiz neredeyse
her doru, bizi nemli bir yldza gtrr.
nce, dou kenarndan kuzeye uzanan bir doru izerek balayalm. izdiimiz
bu doru neredeyse 0h sa aklkla akr. Buradan, Beta () Kralienin hemen
yanndan geerek Kutup Yldzna gidilebilir. Kralie Takmyldz da bu ay en iyi
gzlenebilecek takmyldzlar arasnda yer alyor. Karenin ayn kenarn bu kez ters
yne, yani gneye doru uzattmzda, Balina Takmyldznn pek de parlak olmayan
parlak yldzlarndan birine, Balinaya ulaabiliriz.


GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 37

imdi gelelim bat kenara. Bu kenar gsterdii dorultuda izleyerek iyice

gneye inersek, Gney Balnda yer alan parlak yldz Fomalhauta ularz. Yaklak
bir kadir parlakla sahip olan bu yldz Ekim aynda en yksek konumuna ulayor.
Karenin gney kenarn batya doru uzattmzda, Kartal Takmyldznda yer
alan Altaire ularz. Altair, alg (Lir) Takmyldzndaki Vega ve Kuudaki Deneble
birlikte yaz geninin kelerini oluturan yldzlardan biridir. Ayn kenar ters yne,
douya uzattmzda, Balinann parlak yldzlarndan, Menkara ( Balina) ularz.
imdi de kegenlere bakalm. Gneybat kesinden kuzeydou kesine
doru izeceimiz kegeni uzatrsak, Arabacda yer alan ve gkyznn en parlak
yldzlarndan biri olan Kapellaya ularz. teki kegeni, gneydou kesinden
kuzeybat kesine doru izeceimiz kegeni uzattmzda Kuunun en parlak
yldz Denebe ve biraz daha ilerlediimizde algnn en parlak yldz Vegaya ularz.
Gkyznn genel grnmn veren haritalarda bu trden yol gsterici
izgileri izerseniz, sizi biraz yanltabilirler. nk, kubbe (yarm kre) biiminde olan
gkyzn kada aktarrken biimi bir miktar bozulur. Gkyzne bir cetvel ya da iki
elinizle gerdiiniz bir ip tutarsanz, bu yol gstericilerin gerekte ne kadar doru
gsterdiini grebilirsiniz.



GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 38

D u
urrbu
un
nle
Go
ok
kyu
uzzu
Pek
oumuzun
evinde bir drbn
vardr. Ancak, gkyz
gzlemcilii deyince
pek azmzn aklna onu
gkyzne evirmek gelir.
Oysa, ok iyi teleskoplara
sahip amatrlerin bile birer
drbn vardr. Tanabilir
olmalar, iki gzle birden
baklabildii iin rahat gr
salamalar, geni bir alan
grmeleri ve teleskopa oranla
dk fiyatl olmalar en
byk avantajlardr.
8

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 39

Drbn, gkyz gzlemciliine yeni balayanlar iin ideal bir geretir; plak gzle teleskop arasnda bir gei olarak kabul edilebilir. nce plak gzle, daha sonra drbnle
gkyz gzlemleri yapmam biri, teleskopu kullanmakta byk glk eker. nk,
teleskoplar gkyznde o kadar dar bir alan grr ki, gkyzn iyi tanmayan biri arad gkcismini bulmakta byk glk eker. Bu nedenle, bir drbn, balamak iin iyi
bir geretir.
Bir drbnle neler yapabileceimize birka rnekle deinelim: Karanlkta, standart
(x50) bir drbnle, karanlk bir gkyznde yaklak 150,000 yldz seebiliriz. plak
gzle kuzey ve gney gkkrelerde toplam ancak 8000 yldz grebildiimizi varsayarsak,
bu say hi de az deildir. plak gzle silik bir k band olarak grdmz Samanyolu,
drbnle, saysz yldzdan oluan bir kuaa dnr. Yldzlarn renkleri ok daha belirgin olur; maviden turuncuya, deien renkler ok rahat ayrt edilir. Jpiterin drt byk
uydusu kolaylkla seilir; onlarn hareketlerini izlemek olanakl olur. plak gzle grlmeleri hemen hemen olanaksz olan mavi gezegenler Urans ve Neptn, mavi birer nokta
olarak grlebilirler. Samanyolundan daha byk olan Andromeda Gkadasn bir drbnle izlemek ok gzeldir. lker ve Hyades gibi yldz kmeleri ve yakn kuyrukluyldzlar drbnn gr alann doldurduklarndan en iyi drbnle gzlenirler; onlara teleskopla baktmzda, ancak kk bir blmlerini grebiliriz. Drbnle, Aydaki en az 100
krater ve da yapsn seebiliriz. Bir drbnle yapabileceimiz gzlemler, yukarda saydklarmzla snrl deil. Bu rnekleri artrmak mmkn.
Peki, her drbn gkyz gzlemlerinde kullanabilir miyiz? Bu soruya vereceimiz
cevap evet olsa da, gkyz gzlemlerinde kullanacamz drbnlerin baz zelliklere
sahip olmas gzlem kalitesi bakmndan nem tar.
Drbnlerin optik zellikleriyle mercekli teleskoplarn optik zellikleri ok benzerdir.
Bir fark, iki teleskopun birletirilmesiyle oluturulmalardr. Bu teleskoplardan her biri, iki
temel paradan oluur. Bunlardan birisi, toplamaya yarayan objektiftir. kincisiyse,
gz mercei ya da okler olarak adlandrlan mercek takmdr. Gz mercei, objektiften
gelen nlar, paralel hale getirerek, baklan cismi grmemizi olanakl klar.
ou drbnde, objektif ve gz mercei arasnda, n yolunu katlayan bir prizma sistemi bulunur. Bu sayede, drbnn uzunluu azalr. En ok kullanlan iki eit prizma,
porro prizma ve at prizmadr. Bunlar, izimlerde grebilirsiniz.
Drbnn zellii, grnty bytmesinin yannda, plak gzden daha ok k almasdr. Burada, objektifin alan, dolaysyla da ap nem kazanr. Toplanan k miktar,
apn karesiyle orantldr. Drbnlerin objektif ap ve bytme gc, zerlerinde yazl dr. Drbnlerin zerinde, 10x50, x25 gibi ifadeler yer alr. Bunlardan birincisi bytmeyi, ikincisiyse milimetre cinsinden objektif apn verir.
Gkyz gzlemciliinde en ok kullanlan drbnler,x50 ya da 10x50lik drbnler dir. Daha kk apl drbnler yeryz gzlemlerinde yeterli olmakla beraber, gkyz
gzlemlerinde yetersiz kalabilir. Tercih edilen bytmeyse, -12 arasnda olmaldr. Daha
yksek bytmelerde, elin titremesi, gr zorlatrr. Yksek bytmeli bir drbn ala caksnz, ayaa yerletirilmesi iin gerekli donanma sahip olmasna dikkat etmelisiniz.
Drbn alrken, onun istenilen nitelikte olup olmadn anlamak iin, kendiniz birta km testler yapabilirsiniz. Bunlar maddeler halinde zetleyelim:
Arlk: Drbnn olabildiince hafif (1 kg ve alt) olmasna zen gsterin. Ar drbn leri uzun sre kullanmak ve tamak zordur.



GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 40

Prizmalar: Aydnlk bir yere dorulttuunuz drbn gzlerinizden birka santimetre

uzaklatrn ve gz merceklerine bakn. Greceiniz k diski, yuvarlak ve dzgn olmaldr. Yanl yerletirilmi bir mercek, bozuk ve dzgn aydnlanmam bir grnt verir.
Optik test: Drbnle hem gece hem de gndz bakn. Merkezdeki grntnn net ve
keskin olmasna dikkat edin, merkezden kenara, yar yola kadar grnt ok net olmal,
renkler ayrmamaldr. Gece yapacanz gzlemde, yldz gibi noktasal bir k kaynana
bakn. Grnt dalmamal ve renklere ayrmamaldr.
Kaplama: Genellikle iki eit kaplama kullanlr. Standart kaplamal mercekler n yaklak % 4n yanstrken, oklu kaplamal mercekler n sadece % 1ini yanstrlar. oklu kaplamal mercekler ok pahaldr. Standart kaplamal mercekler genellikle yeterli nitelikte grnt salar.
Optik aralar, yetkili satclardan almaya zen gstermeliyiz. Marketlerde ve krtasiyelerde satlan drbnler dk nitelikli olabilmekle beraber, genellikle deerinin ok zerinde fiyatlara satlrlar.

Drbnle Gezegenler
plak gzle gzlenebilen be parlak gezegenden gzlenmesi en zor olan Merkrdr.
nk Gnee olan yaknl nedeniyle ondan ok az uzaklar. Dnyadan baktmzda,
Gnee olan grnr uzakl en fazla 28 derece olabilir. (Bir gezegenin Gneten olabilecek en uzak konumuna gelmesine en byk uzanm denir.) Bu nedenle, gezegen ancak alacakaranlkta (Gne battktan bir buuk saat sonrasna kadar ya da domadan bir
buuk saat ncesinden itibaren) gzlenebilir.
Merkr gzlemede, drbnn en byk yarar, onu alacakaranlkta bulabilmemize
olanak tanmasdr. Merkrn yrngesindeki bir turunu tamamlamas 88 gnde gerekleir. Gezegeni, ksa dnemlerde bir sabah, bir akam grrz. Bu olay, ylda yaklak alt
kez gerekleir.
Gnee Merkrden biraz daha uzak olan Vens, Dnyamza en yakn gezegendir. Bu
nedenle ok parlak grnr. Parlakl, gkyzndeki en parlak yldzn parlaklnn yaklak 10 katdr. Yani, Gne ve Aydan sonra en parlak gkcismidir. Vensn en byk
uzanm 4 derecedir. Bu sayede, en fazla Gne battktan saat sonrasna kadar ya da
douunun saat ncesinden itibaren gzlenebilir.
Merkre bir teleskopla bakldnda, Gnele aramzda yer aldndan gezegenin
Ayn evreleri gibi evrelere girdiini grebiliriz. Ancak, bize olduka uzak olan bu gezegenin yzey ekillerini grmek olas deildir. Gezegenin yzey ekilleri hakknda bilgiyi ancak 14 ylnda Mariner 10 uzay aracnn gnderdii fotoraflardan elde edebildik.
Vens de Merkr gibi evrelere girer. Vensn evrelerini zellikle de hill evresindeyken
(nk bu evrede Dnyaya ok yakndr) grmek olasdr. Gezegen, yrngesindeki ha reketi nedeniyle Dnyadan uzaklatka daha fazla aydnlanr. Ancak, uzakl da arttndan parlakl pek deimez. Parlakl sayesinde, Vens gndz plak gzle grmek
olasdr. Ancak, plak gzle gezegeni bulabilmek iin gezegenin Gnee gre konumunu yaklak olarak bilmek gerekebilir. Bu gzlemi bir drbnle yaptnzda, gezegeni bul mak ok daha kolay olacaktr. Gzleminizi yaparken, drbnle Gnee bakmamaya zen
gstermelisiniz. Aksi taktirde gzlerinizde kalc hasar meydana gelebilir.
Marsa geldiinizde, drbnn pek fazla avantaj yoktur. Drbn, gezegeni ancak daha
parlak grmemizi salar. Yine de, bu turuncu gezegeni, drbnle izlediimizde, rengini
ok daha iyi ayrt edebiliriz.

40

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 41

Eski Romada tanrlarn kral

olan Jpiter, gezegenlerin de
kraldr ayn zamanda Yaklak
150 bin kilometrelik apyla, Gne dnda, Gne Sistemindeki
tm cisimlerden daha byktr.
0 milyon km uzaklna karn,
bykl sayesinde gece gkyznde Ay ve Vensten sonra
en parlak gkcismidir.

Drbnlerde uzunluu
azaltmak iin,
prizmalardan yararlanlr.
En ok kullanlan
prizmalar iki eittir: 1.
Porro prizma 2. at
prizma

Jpiterin Galileo Uydular (Galileo tarafndan kefedildikleri

iin bu ad almlardr) olarak da
bilinen drt byk uydusu Io, Europa, Ganymede ve Callisto, en
basit drbnle bile grlebil mektedir. Galileo Uydular, amatr gkyz gzlemcilerinin en
ok gzledii cisimler arasndadr. Uydularn konumlarnn Jpitere ve birbirlerine gre
deimesi, her gn farkl bir manzara sunar. Bu nedenle, bu uydular izlemek hibir zaman skc olmaz, aksine elencelidir. Ender olarak, uydularn drdn grmek mmkn
olmaz. Yrngeleri boyunca hareket ederlerken, Jpiterin nnden geebilir, ya da arkasna girebilirler. Uydularn hepsi, aa yukar ayn parlaklktadr. Bu nedenle hangisinin
hangi uydu olduunu anlamak, genellikle pek mmkn olmaz. Ancak birbirlerine gre
hareketlerine ve gezegenden ne kadar uzaklatklarna baklarak hangisinin hangi uydu
olduu anlalabilir. Bizim, her ay verdiimiz izelgeden yararlanarak, Galileo Uydularnn
ay ierisinde herhangi bir anda, hangi konumda olduunu bulabilirsiniz.
Gl drbnlerle (20x80 gibi) Jpiterin bulutlarnn oluturduu ak ve koyu tonlu
kuaklar grmek olasdr. Greceiniz ak tonlu blgeler, Jpiterin i atmosferinde sna rak st blgelere ykselen scak bulutlardr. Koyu tonlu bulutlarsa, daha souk gazlardan
oluan bulutlardr. Jpiterdeki byk frtna sistemi Byk Krmz Lekeyi drbnle grmek neredeyse olanakszdr. Bu leke, yaklak Dnya kadar apa sahip bir alan kaplamasna karn, kk teleskoplar iin bile zor bir hedeftir.
Satrn, kukusuz gezegenler ailesinin en etkileyici bireyidir. Yaklak 120,000 km apyla Gne Sisteminin ikinci byk gezegenidir. Gkyznde, sar rengiyle dikkati eker.
Parlakl teki plak gzle grlebilen gezegenlere oranla pek fazla deildir. Satrn, en
fazla 0, kadir parlakla ulaabilir. Bu haliyle bile Jpiterden yaklak 10 kez snktr.
Satrnn en belirleyici zellii halkalardr. Galileo, 100l yllarda teleskopunu Satrne evirdiinde, gezegenin halkalarn onun iki yannda bulunan iki kulpa benzetti.
Bunun bir halka sistemi olduunu anlayan gkbilimci, Huygens oldu (155).
Drbnle Satrne bakan bir gzlemci, Galileonun grdnden fazlasn pek gremez. 5 kez bytmenin altndaki bytmelerde, halkalar ayrt etmek zordur. Satrnn
uydularndan Titan, xlk bir drbnle bile seilebilir. Bu uydunun parlakl 8 kadirdir.
Urans ve Neptn, Gne Sisteminin teki devleridir. Ancak, hem Jpiter ve Satrne
oranla daha kk olular, hem de uzaklklar nedeniyle ok snktrler. Parlaklklar, p lak gzn, ideal gzlem koullarnda grme snrndadr. Drbnle bakldnda, her ikisi
de mat birer mavi nokta olarak grlrler.

41

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 42

Teleskopunuzu
Secerken

Daha nce, gkyz

kesinde, bir
teleskop ve drbnle
hangi gk cisimlerini,
nasl
grebileceimizden
bahsetmitik. Ancak,
bu aygtlarn optik
zelliklerine hi
deinmedik. Eer bir
teleskop ya da
drbn almay
dnyorsak, onlar
nce tanmamz
gerekir. Bylece,
kullanm amacmza
uygun olan
sememiz daha kolay
olacaktr.

42

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 43

Bir teleskop ya da drbnn iki kullanm amac vardr. Bunlardan ilki, uzakta ki bir cismin daha iyi grlebilmesi iin,
bytlmesidir. Bu sayede, plak gzn
seemeyecei snk gk cisimlerini grmemiz mmkn olur. kincisi de, bir cisimden gzn toplayabileceinden daha fazla k toplamaktr. Optik teleskoplar, grnr k altnda kullanlan teleskoplardr.
Yaplarna gre bunlar mercekli ve aynal
teleskoplar olarak iki ana gruba ayrabiliriz.

Mercekli teleskop

Optik teleskoplar, iki temel paradan oluur. Birinci para, toplamaya

yarayan objektiftir. Objektif, mercek ya da
ayna olabilir. kincisi ise, gz mercei ya da
okler olarak adlandrlan mercek takmdr. Mercekli teleskoplar, ilk kullanlan teleskoplardr. Gnmzde de kk apl
teleskoplar genellikle merceklidir. Mercekli teleskoplarda, farkl dalga boylarndaki
n krlarak renklerine ayrmamas iin,
objektifte birletirilmi iki mercek kullanlr. Bu mercekler istenmeyen yansmalar
azaltmak ve k geirgenliini artrmak
amacyla eitli malzemelerle kaplanr.

Newton tipi aynal teleskop

Schmidt-Cassegrain tipi aynal teleskop

Aynal teleskoplar ise kendi ilerinde iki ana gruba ayrlabilir: Newton tipi, Cassegrain tipi. Newton tipi teleskoplarda, ana aynadan yansyan k, ikinci, dz bir diyagonal aynaya, oradan da teleskop tpnn darsndaki gz merceine yanstlr. Cassegrain teles koplarda ise, ana aynadan yansyan grnt, ikinci bir dbkey aynaya, oradan da ana aynann ortasndaki bir delikten gz merceine yanstlr. Newton tipi teleskoplarn fiyatlar,
Cassegrain teleskoplara oranla daha dktr. Ancak, Cassegrain teleskoplar, hem daha ksa olduklarndan az yer kaplarlar, hem de kolay tanrlar.
Bir teleskop eidi daha vardr ki, bu, aynal teleskoplarla mercekli teleskoplarn bir
tr birleimi olarak kabul edilebilir. Bunlara verilebilecek en iyi rnekler, Schmidt-Cassegrain ve Maksutov-Cassegrain teleskoplardr. Bu teleskoplarda k nce mercekten sonra da
aynadan bkld iin teleskopun tpnn boyu daha ksadr. Bu teleskoplar, tekilerine gre daha pahaldr.
Teleskopun gc, genellikle onun byltme gcyle kartrlr. Bu nedenle yanl anlalan bir kavramdr. Bir teleskopun, toplam performansn belirleyen etken aslnda sadece
byltme deil, ayn zamanda onun k toplama kapasitesidir. Ik toplama kapasitesini belirleyen etken ise, objektifin yani ana mercein ya da aynann alan, dolaysyla da apdr.
ap ne kadar artarsa, k toplama miktarn belirleyen alan da onun karesiyle orantl olarak
artar. rnein, 20 cm apl bir teleskop, 10 cm apl bir teleskopun 4 kat k toplar.
Teleskoplarn zellikleri aklanrken, odak uzaklna da deinilir. Bir teleskopun
odak uzakl, objektife giren paralel nlarn yani sonsuz uzaklktaki bir cisimden gelen
nlarn objektiften ne kadar uzaklkta odaklanddr. Bir optik aygtn odak uzakl genel likle milimetre cinsinden ifade edilir. Odak uzaklnn objektif apna oran ise f-oran ola-

4

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 44

rak adlandrlr. ap 200 mm, odak

uzakl 2000 mm olan bir teleskopun
f-oran, 10dur ve f/10 olarak gsterilir.
Byltme, teleskoplarn maliyetini
dorudan artran bir etken deildir.
Ancak, yksek bytme daha fazla
k toplamay gerektirdiinden ister
istemez apn bymesi kanlmaz
olur.
Teleskoplarn bytme gc
ok basit bir formlle hesaplanr. B ytme gc, teleskopun yani objektifin odak uzaklnn gz merceinin
odak uzaklna blnmesiyle bulunur. Bu basit formlden anlalabileBir Newton tipi teleskop
cei gibi, gz merceini deitirerek
teleskopumuzun byltme gcn
deitirmemiz mmkndr. Bu nedenle, gz mercei kartlp deitirilebilen teleskoplar
tercih edilmelidir. rnein, 1000 mm odak uzaklna sahip bir teleskopa 10 mm odak
uzaklna sahip bir gz mercei takarsak, 100 defa (100x) byltme elde ederiz.
Objektifin ve gz merceinin odak uzaklklar istenildii gibi ayarlanabileceinden,
kuramsal olarak byltmenin bir snrnn olmad sylenebilir. Ancak pratikte bir takm
sorunlarla karlalr. Belirli aptaki bir teleskopla, yeterli kalitede grnt elde edebilmek
iin, byltmenin de belirli bir snr amamas gerekir. Byltme arttka, grntnn parlakl ve ayrnts kaybolur. Hangi aptaki teleskopla ne kadar byltme yaplabileceinin
kesin bir forml yoktur. Bununla birlikte kabul edilen bir oran vardr. Buna gre, yaplabilecek en fazla byltme objektif apnn milimetresi bana 1xdr.
Teleskop alrken, istee bal olarak birtakm aksesuarlar da alnabilir. rnein, deiik byltmeler elde etmek iin farkl odak uzaklklarna sahip gz mercekleri alnabilir. Kimi teleskoplarn, bir gkcismini izlemek iin bir hareket mekanizmas ve bilgisayar donanm vardr. Bu sayede bu gk cismi, gr alannda sabit kalr. zleme mekanizmas, zellikle gkyz fotoraflar ekmek isteyenler iin gereklidir. Bu donanma sahip kimi teleskoplar, koordinatlar bilgisayara girildiinde, bir gkcismine ynelebilirler. Hatta, bir ksmnda,
on binlerce gkcisminin koordinatlar kaytldr. Gkcisminin ismini seerek teleskopun
ona ynelmesini salayabilir. Bu zellik, gkcisimlerinin yerlerini bulmakta zorlanan deneyimsiz gzlemciler iin ok byk kolaylktr.
Drbnlerin optik zellikleri, teleskoplarn optik zellikleriyle hemen hemen ayndr.
Drbnlerin de objektifi ve gz mercei vardr. Teleskoplarda olduu gibi, k toplama
miktarn objektifin yzey alan, byltmesini ise odak uzaklklarnn oran belirler. Drbn lerin en nemli zellikleri tanabilir olmalar ve ift objektife ve gz merceine sahip olmalardr. Her iki gzle baklabildii iin daha rahat bir grnt salarlar. Bu nedenlerle, ok iyi
teleskoplara sahip amatr gkbilimcilerin bile mutlaka birer drbnleri vardr.
Bir drbnde, byltme oran ve objektif ap, genellikle drbnn zerinde yazl dr. Eer dikkat ettiyseniz, drbnlerin zerinde 8x25, 10x50 gibi ifadeler bulunur. Burada ki ilk say byltmeyi, ikincisi ise, milimetre cinsinden objektif apn belirtir. Yani, 10x50lik
bir drbn, 10 kez bytr ve objektif ap 50 mmdir.

44

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 45

Gkyz gzlemleri iin kul lanlan drbnler, genellikle -12

kez byten drbnlerdir. Daha
yksek byltme genellikle tercih
edilmez; nk elin titremesi, gr zorlatrr. Ancak, yksek bylt meli drbnler, ayak zerine
yerletirilmek suretiyle kullanlrsa,
bu titreme nlenmi olur. Bu nedenle, drbn satn alrken, eer
12xdan daha fazla byltmeli
olanlarn tercih edecekseniz,
ayaa yerletirilebilmesi iin gerek li donanma sahip olanlardan semelisiniz.
20-5 mm apl drbnler Bir Schmidt-Cassegrain tipi teleskop
gn nda genellikle yeterli olur.
Ancak, gkyz gzlemleri iin 40 mmden byk olanlar tercih edilmelidir. Gkyz gzlemciliinde ok kullanlan drbnler x50 ve 10x50 drbnlerdir. Bu tip drbnler, arazide baka amalarla gzlemler yapmak iin de idealdir. x50 ve 10x50 drbnler, ku gzlemcilerinin de en ok kullandklar drbnlerdir. lgi alanlar bu ynde olanlar bir drbn
alarak her iki ama iin de ondan yararlanabilirler.
Doal olarak, teleskopta olduu gibi, drbnn ap bydke k toplama miktar artar. rnein, 0 mmlik bir drbn 50 mmlik drbnn yaklak iki kat k toplar. Ancak unutmamak gerekir ki, ap arttka arlk, boyut ve fiyat artar.
Drbnlerde, gz mercekleri genellikle sabittir. Ancak, baz markalarn baz modellerinin deiken bytme (zoom) zellii vardr. Drbnlerin boyutlarnn kk olmasnn
bir baka nedeni, objektifle gz mercei arasna yerletirilen bir prizma sistemidir. Bu prizma sistemi sayesinde, objektiften gz merceine gelen n yolu katlanm bir hale
getirilir. Bylece, drbnn toplam uzunluu azalr.
Teleskop ve drbnlerde, fiyat belirleyen etkenlerden birisi de kullanlan mercek ve
aynalarn niteliidir. Standart kaplamal mercekler, ou zaman yeterli nitelikte grnt
verirler ve gelen n yaklak %4n yanstrlar. (Kaplanmam cam, n yaklak
%10unu yanstr.) oklu kaplamal mercekler ise, ok nitelikli grnt verirler ve n
sadece %1ini yanstrlar. Ancak, bu merceklerin kullanld teleskop ve drbnler ok
pahaldr. Aynalarda da eitli kaplamalar kullanlmaktadr. Teleskopun fiyat, bu kap lamalarn niteliiyle orantl olarak artar.
Drbn ve teleskoplarn zelliklerinden bahsettikten sonra, bir de nerimiz olacak.
Optik aygtlar satn alrken, eer onlarn zelliklerini iyi anlamyorsanz yetkili satclarndan
almay tercih edin. Marketlerde ya da krtasiyecilerde satlan optik aygtlarn niteliine
gvenilemeyecei gibi ounlukla deerlerinin ok zerinde fiyatlar istenir.
lkemizde artk Dnyann en ok teleskop satan Meade, Celestron ve Orion fir malarnn rnleri bulunuyor. Ancak, bu teleskoplar alrken, yetkili satclardan almanz bir
kere daha hatrlatrz.

45

Go kyu zu
Fot ografcili gi

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/20/09

2:45 PM

Page 46

Sayisal dijital fotograf

makineleri yasantimizin
ayrilmaz bir parcasi
haline geldi.
Peki, en basit
makineyle
bile cok guzel
gokyuzu fotograflari
cekebileceginizi
biliyor musunuz? Eger
gokyuzu fotografciligina
ilgi duyuyorsaniz,
baslangicta gereksiniminiz
olan sey artik hemen
hepimizin sahip oldugu
basit bir saysal makineden
fazlas deil.

4

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 47

Geleneksel filmli makinelerle

saysal makinelerin alma ekilleri birbirine ok benzer. Aralarndaki en nemli fark, grntnn
birinde filmle, tekindeyse
saysal deerlere dntren bir
alglaycyla kaydedilmesi. Saysal
makineler, henz filmli makinelerin znrlne ulamam olsa da, en basitleriyle bile elde edilen grntler artk fazlasyla tatmin edici.

21 Aralk 1997de ekilen bu fotorafta Mars, Vens ve Jpiter grlyor.

Fotoraf, 50 mm objektifle, f/2 aklkta, 30 saniye poz sresi verilerek ekilmi.
(Fotoraf: Tun Tezel)

Ik ve Renk

Gne, Ay ve birka gezegen dnda, gkyznde fotoraflayabileceimiz cisimler

ok snktr. Bu nedenle, olabildiince ok miktarda k kaydetmek nem tar. Fotoraf makineleri alglayc yzeye den k miktarn mercekle a duyarl alglaycnn arasnda bulunan rtc (perde) ve diyafram ad verilen iki dzenekle ayarlar.
Perde poz sresini ayarlarken diyafram da n getii deliin bykln deiti rir.
Birok makine M (manual) durumuna getirilerek bu ayarlar fotorafnn yapmasna olanak tanr. Gkyz fotoraflnda ama genellikle alglayc yzeye olabildiince ok k drmek olduundan, diyafram hemen her zaman en ak deerde tutulur. Gereksinim duyulan klama miktar da rtcnn ak kalaca srenin ayarlanmasyla belirlenir.
Hemen her fotoraf makinesi, alglayc yzeyin duyarllnn deitirilebilmesine
de olanak tanr. Alglaycnn duyarll ISO deeriyle gsterilir. Basit makinelerde ISO
deeri 100 ile 400 arasnda deiirken, DSLR (Saysal Tek Lens Refleks) makinelerde
duyarllk 200 ISOya kadar kar. ISO deerleriyle makinenin duyarll arasnda dorudan bir orant bulunur. rnein, 200 ISO ile 1 saniye klanan bir fotorafa benzer
bir fotoraf elde etmek iin 100 ISO ile 2 saniyelik bir poz sresi gerekir. ISO deerleriyle ilgili bilinmesi gereken en nemli ayrnt, deer arttka grntnn niteliinin
bozulmasdr. Birka denemede, istediiniz nitelikte grnty hangi ISO deerinde
elde edeceinizi bulabilirsiniz.
in iine matematik girince durum biraz karmak grnebilir; ancak bir fotoraf nn bu basit hesaplar bilmesi gerekir. Ne var ki gkyz fotoraflar, en azndan ba langta vereceimiz ipucu sayesinde epeyce kolaya kaabilirler: Elimizdeki dei kenin (poz, diyafram ve ISO deerleri) ikisini sabitleyerek yeterince tatmin edici sonular almak olas. Diyafram en ak deere (en dk say), ISO deerini de makinenin
olanak tand en yksek deere sabitleyebilirsiniz. Eer fotoraflar rahatsz edici derecede noktackl kyorsa, ISO deerini biraz drebilirsiniz. Bylece, yalnz poz sresini deitirerek ok deiik gkyz fotoraflar ekebilirsiniz.
Gkyz fotoraf ekerken beyaz dengesini (white balance) de sizin semeniz gerekebilir. Saysal makinelerde beyaz dengesi ayar otomatik olarak yaplr. Bylece, deien k ve renk koularnda makinenin geree yakn grnt elde etmesi salanr.
4

GOZLEM_3:GOZLEM_3

7/17/09

2:32 PM

Page 48

Birok makine bunu fotorafnn

ayarlamasna olanak tanr. Otomatik beyaz ayar, gndz fotoraflarndan genellikle baarl sonular
verir. Ne var ki gece ve gkyz fotoraflarnda sonular her zaman
tatmin edici olmaz. En iyisi, gece fotoraf ekerken gn (daylight) ayarnda ekim yapmak. Eer
k kirliliinin fazlaca olduu bir
yerde ekim yapyorsanz, beyaz
ayarn tungsten olarak da seebiAndromeda Takmyldznn uzun pozlamayla ekilmi fotoraf.
Fotorafta, Andromeda Gkadas aka grlyor. (Fotoraf: Tun Tezel)
lirsiniz, bylece lambalarn gkyzne yansyan sarms rengi belli lde gnna
yaklatrlm olur. Gkyz fotoraf ekerken, makinenin flan da kapal konuma
getirmeyi unutmayn.

Odak Ayar
Gkyz fotorafl konusunda deneyimi olan birok amatr gkbilimci bile makinenin odak ayarn yaparken sknt yaar. Eski model, otomatik odak ayar (otofocus)
olmayan makinelerde, odak ayar mercein evrilerek hareket ettirilmesiyle salanrd. Bu objektiflerde, ayar sonsuz ynne tmyle evrildiinde fotoraf makinesi sonsuza odaklanrd. Ne var ki elle ayarlamaya olanak tansalar bile, gnmzn objektifleri sonsuzdan te bir noktaya kadar dndrlebiliyor. Bu, makinenin otomatik odaklama yapabilmesi iin bir zorunluluk. Ne var ki, bu durum biz gkyz fotoraflarnn iini zorlatryor.
Otomatik odak ayar, Ay ya da alacakaranlkta ufuk fotoraflar ekimleri hari gkyz fotoraflar ekerken hemen hi ie yaramaz. Makine ayarlama yapamad iin
fotoraf ekmeye izin vermez. Ya da sonular hatal kar. Birok fotoraf makinesi, bu
ayarn elle (eer makineniz SLR deilse, baz dmelere baslarak) yaplmasna olanak
tanr.
Odaklama genellikle deneme-yanlma yntemiyle yaplr. ncelikle fotoraf ekmeden nce gkyzndeki parlak bir gezegenin ya da yldzn ekranda (SLR kullanyorsanz bakata) en kk ve net grnecek ekilde odak ayarn yapmalsnz. Ardndan ekeceiniz fotoraflar ekranda byterek incelemeli ve en iyi ayara ulaana kadar ekim yapmalsnz. zellikle gkyz fotorafl iin tasarlanm baz DSLR ma kinelerde, belli bir alann bytlm grnts ezamanl olarak ekrana yanstlr.
Bunlarda odak ayar yapmak ok daha kolay olur.
Eer fotoraf makinenizde sonsuz (infinity) seenei varsa, bunu da deneyebilirsi niz. Ancak, fotoraf makineleri gkyz fotorafl iin tasarlanmadndan, bu
zellik her makinede iyi sonu vermeyebilir. Eer bir DSLR makine kullanyorsanz, ob jektif size elle ayarlama olana tanyaca iin belirlediiniz en iyi deeri objektifin
zerine iaretleyebilirsiniz. Eer yalnzca gkyz fotoraflar ekmeye ayrabileceiniz bir objektifiniz varsa, objektifin odak ayarn yaptktan sonra bir bantla sabitleyebilirsiniz. Bylece her gece yeniden ayar yapmak durumunda kalmazsnz.

48