BAMSI BEYREK VE BEY BYREK ANLATILARINDA

ARKETPK MGELER
The Archetypal Images in Bams Beyrek and Bey Byrek Narratives

Tuba SALTIK ZKAN*

Z
Grnrde farkl pek ok anlaty birbirine yaklatran kesime noktalar vardr. Bu almada da anlatlarda srekli tekrar eden imgeler olarak ele alnan arketipler, onlarn birbirine benzedii ve kesitii ortak
unsurlar olarak deerlendirilmitir. C.G. Jung arketipi ruhun kaltmla geen bir paras olarak tanmlarken, M. Eliade bunu her yersel edimin bir gksel modele dayand dncesiyle aklar. Arketip buradaki
kullanmyla anlatlarda tekrar eden ve en eski deneyimlerin izlerini tayan figrler olarak dnlmtr.
almada Dede Korkut anlatlarndan Kam Bre Olu Bams Beyrek Boyu ve bu anlatnn Anadoluda
yaygn olarak anlatlan varyantlarndan Bey Byrek anlatsndaki tekrar eden imgeler tesbit edilip arketipik
yaplar balamnda yorumlanacaktr. Sz konusu anlatlarda yer alan doast yardmc, haberci:geyik,
olaanst doum, yeniden dou imgeleri farkl tarihsel srelere ve carafyalara ait metinlerdeki paralelleri ile birlikte okunarak bir benzerlik ilikisi kurulacaktr. Burada temel iki anlat dnda tekrar eden
imgeleri barndran dier anlatlar, Orta Asya Trk mitolojisi, Yunan mitolojisi, Trk slam mitolojisi gibi kaynaklardan alnmtr. Yaplan karlatrmalar sonucunda anlatlarn aralarndaki benzerlikler C.G. Jungn
toplumsal bilind kavram erevesinde deerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler
Halk anlatlar, arketip, benzerlik, toplumsal bilind
ABSTRACT
This paper analyses the archetypes which are considered as a repetitive images in narratives. At first,
Kam Bre Olu Bams Beyrek Boyu in Dede Korkut Book and Bey Byrek which is one of the well known variant of Beyrek narratives in Anatolia have been chosen and interpreted within the context of archetypal theory of C. G. Jung and Mircea Eliade. Then, the supernatural helper, deer as: messenger, birth of the hero
and rebirth archetypes in Beyrek narratives will be determined. Besides, the similarities will be examined in
the variants from different historical periods and geographies. Thus with the comparison of the archetypes in
variants will be related with Jungs popular notion collective unconscious.
Key Words
Folk Narratives, archetype, similarity, collective unconscious

Halk anlatlar zerine yaplan pek

ok almann odanda, grnrde birbirinden farkl birok anlatnn aslnda
yaplarn dzenleyen belirli yasalar temelinde benzer ve ayn olduunu vurgulama eilimi vardr. Bu noktada ne
kan analiz yntemlerinde, motif, epik
yasalar, kahramann biyografisi, ilev ve
ilevciler, ikili kartlklar, kahramann
yolculuu, ekseninde bu benzerlik ve aynlk grnr klnmaya allr.
Bu almada ise Bay Bre Beg
Ol Bams Beyrek Boy rneinden
hareketle halk anlatlarn birbirine
yaklatran tekrar eden imgelerin izi srlecektir. Carl Gustav Jung, ryalarda

ve halk anlatlarnda bu tekrar eden

imgeler iin arketip terimini kullanr.
Arketip (archetype)in eski Yunancadaki kelime karl ilk biimdir. (Grol 197) Jung, bilinalt ruhta var olan
ve benzer mit ve mit elerini reten
arketiplerin (ilksel imgeler) kaynan,
insanln srekli tekrarlanan yaantlarnn birikimi olarak aklar ve bu imgeleri toplumsal bilind kavramyla
ilikilendirir (145). Toplumsal bilind,
bilinaltnn yalnzca egoya ait olmayp,
tarihsel ve kltrel ortak gemile ykl
ve kaltmsal olarak devralnan, arketiplerle beslenen bir zihinsel srece iaret
eder (Antropoloji Szl: 483). Arketip,

* Gazi niversitesi Trk Halkbilimi Blm Aratrma Grevlisi tubasaltik@gazi.edu.tr

http://www.millifolklor.com

81

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

ruhun kaltmla geen bir parasna benzer ve nceden bilindnda var olan bir
kalp olarak her zaman her yerde kendiliinden oluur (403).
Arketip kavramna, Eliade Ebed
Dn Mitosu adl eserinde, Jungn tanmndan farkl yaklamtr. Eliade,
yeryzndeki her edimin bir gksel arketipi olduunu syler (31). Ona gre
yeryzndeki toplumsal uygulamalar ve
riteller de ilahi bir modelin tekrarndan ibarettir.
Grld gibi Jung, arketipleri
ruhun kaltmla geen bir parasna benzeterek insan psikolojisi ile ilikilendirirken, Eliade, yeryznde taklit edilen
gksel ve ilah modeller olarak tanmlar. Ancak her iki gr de, arketiplerin
bir ilk modelden hareketle srekli tekrar edilen uygulamalar, motifler, insan
davranlar olduklarnda birleir. Bu
durumda, toplumsal bilindnn rn, ya da gksel modelin taklidi olarak
srekli tekrar eden imgelerin, halk anlatlarndaki benzerlikleri aklamak iin
bir analiz yntemi olarak kullanlabilirlii ortadadr.
Bu tekrar eden imgeler dnyasnn,
Bay Bre Beg Ol Bams Beyrek Boy
adl Dede Korkut anlats ve onun Anadolu varyantlar olan Bey Byrek anlatlarnda (Ekici, 1995) izlerinin srld
bu almada, doast yardmc, haberci, olaanst doum, yeniden dou
arketipleri rneklendirilecektir. almada, Joseph Campbelln Kahramann
Sonsuz Yolculuu adl eserinde, halk
anlatlarnn yk yapsn, erginlenme
ayinlerinin ayrlma-erginlenme-dn
(41) forml ile aklad terminolojiden de yararlanlacaktr. Campbellda
almasnda halk anlatlarnn benzerliini, onlarn erginlenme ayinlerini
model almas ve toplumsal bilindnda
tanan imgeleri barndrmalar ile aklar. Bu almada ise, tekrarlanan imgelerin coraf genilik ve tarih derinlikte
ele alnan halk anlatlarndaki benzerle-

82

rine yer verilirken, bir urform arayndan ok, folklor malzemelerinin aslnda
derin katmanlardan oluan sembollerle
dolu yaps vurgulanmaya allacaktr.
Doast Yardmc
Halk anlatlarnda kahramann ba
ne zaman dara dse ya da macera yeni
bir srece girecek olsa bu durumu kolaylatran insan ya da hayvan grnml
bir figr aksiyona katlr. Bu figr, neredeyse halk anlatlarnda en sk tekrar
edilen motif durumundadr. Campbell
bunu doast yardmc olarak adlandrr ve maceracya (anlat kahraman),
aaca engeller ve zorluklar iin tlsmlar salayan koruyucu bir g olarak (genellikle ufak tefek yal bir kadn ya da
adam) tasvir eder (84). Kaderin iyi kalpli
koruyucu gcn temsil eden ve sklkla eril olarak karmza kan bu figr,
Jung tarafndan, dlerde yal adam
olarak grnd kadar masallarda da
grnen kahramann salam bir dnce
ya da parlak bir fikir sayesinde kurtulaca umutsuz durumda t veren yal
adam klnda ortaya kan ruh olarak
tanmlanr (Drt Arketip, 87). Zor grevleri yerine getirmesinde kahramana
yardm eden ilevci eer canl bir varlk
ise V. Propp tarafndan byl yardmc
olarak adlandrlr (105-109). Kahraman
dara dtnde ya bir hayvan dile gelip
yol gsterir, ya bir yal kadn/erkek ortaya karak byl nesneler ya da derdine derman olacak bir bilgi vererek onu
macerasnda yeni bir srece tar.
Dede Korkut Kitabnn nsznde,
Dede Korkutun toplumsal hayattaki
yeri ve fonksiyonu, Ouz kavminin her
mkln halleden, her ite danlan
bir bilge kii olarak tanmlanr (Tezcan
vd: 29). Bu nitelikler, eski Trk inan
sisteminde, Tanr ve ruhlarla toplum
arasndaki iletiimi salayan, hastalklar saaltan ve kopuz eliinde drtlkler syleyen din adam amanlar hatrlatmaktadr.
Bams Beyrek anlatsnda Beyrekin

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

ad almas srasnda anlatya Dede Korkut

girer ve Pay Pre Big ve Ouz beylerinin
arasnda Beyrekin adn koyar ardndan
da adn ben verdim yan Allah versin
szleriyle kendi kutsiyetini pekitirir.
Jean Poul Roux anlatda kan dkmeyi
gerektiren ad almay, erginlenmenin bir
aamas kabul eder. (229) Anlatda kahramana ad vererek bu dnmn balamasn salayan byl yardmc, ruh
ya da bu almada tercih edilen adyla
doast yardmc (Campbell: 84) Dede
Korkut ahsnda temsil edillir.
Anlatnn ilerleyen blmlerinde
Ban iek, beik kertmesi Beyreki art
kotuu yarmalarda baarl olduktan
sonra kabul eder. Fakat srada kz geleneklere gre istemek vardr. stemeye
kimin gidecei konusu Bay Bre ve Ouz
beylerini kara kara dndrr. En sonunda Dede Korkutun istemesine karar
verilir. Bu karar zerine Dede Korkut
yle syler: Yarenler nk meni gnderrsiz, bilrsiz kim Del Karar kiz
kardan dileyeni ldrr.(Tezcan 74)
Burada Dede Korkutun Doast Yardmc olduunun anlat kiilerince de
kabul edildii anlalmaktadr. Kahraman iinde bulunduu durumdan kurtaracak salam bir dnce, parlak bir
fikre ihtiya vardr ve yine Dede Korkut
anlatya girer.
Dede Korkut kz istemeye gittiinde, Ban iekin erkek kardei Del
Karar, aygrna binip onu kovalar uzun
sren kovalamann ardndan yetiir.
Del Karar klcn eline alr, tam indirecekken Dede Korkut: alarsan eln
kursun der ve Hak Tealanun emri ile
Del Kararn eli yokaruda aslu kalr.
Zira Dede Korkut velayet issi idi dilegi
kabul old. (Tezcan 75) szleri ile Dede
Korkutun ilahi bir gc temsil ettii
tekrar hatrlatlr. Halk anlatlarndaki
ruh arketipi ya da buradaki kullanmyla doast yardmcnn Tanr ile ilikisi
Jung tarafndan da net bir ekilde ifade
edilir (94).

http://www.millifolklor.com

Del Karar tvbe edip kz kardeini Beyreke vereceini syler, bunun

zerine Dede Korkut tekrar dua eder
ve Del Kararn eli eski haline dner. Fakat Del Karar, kz kardeini
vermek iin yerine getirilmesi zor baz
artlar ne srer, Dede Korkut istenilenleri temin eder, teslim ederken de Del
Karara iyi bir ders verir. Sonunda Del
Karar, Dede Korkuttan medet diler ve
kz kardeinin Beyrek ile evlenmesine
izin verir.
Burada da Dede Korkut, Tanrdan
beklenen yardmn kiiletirilmesidir.
Jung, bu dncesini destekleyen u rnei verir:
Bir Balkan masalnda yal bir
adam, ocuu olmayan arieye sihirli bir elma verir, arie elmay yiyince
hamile kalr ve bir olan dourur. Yal
adamn bataki koulu olann vaftiz babas olmaktr. Fakat olan btn ocuklar dven obanlarn hayvanlarn ldren kt bir ocuktur. On yl boyunca bir
ismi olmaz sonra yal adam kagelir,
olann bacana bir bak saplar ve ona
bak prensi adn verir. (97)
Jungn verdii bu rnein olaanst doum ve ad verme epizotlar
ynnden Bams Beyrek ve Bey Byrek anlatlaryla benzerlii zellikle de
olaanst yardmc figr ekseninde
dnldnde nem kazanr. Bey
Byrek anlatlarnn Acyurt ve Yozgat
varyantnda, ocuksuz bir padiah bu
duruma fazlasyla zlrken bir gn veziriyle dolamaya kar. Dinlenmek iin
durduklar yeillik bir su kenarnda birden yanlarnda beliren dervi, padiahn
derdinin ne olduunu bilir ve ona are
olmas iin akam hanmyla birlikte yemek zere bir elma verir. ocuk olunca
da ad vermek iin geleceini syler ve
kaybolur. (Elin,1965; Kaya,1975)
Acyurt varyantnda, Bey Byrekin
kaarak vard yerde karsna bir yal
kadn kar onu evine alr, yedirir, konuk

83

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

eder ardndan da Bey Byreke Akkavak

kznn ne kadar tehlikeli olduunu anlatr. (Kaya 24-16) Tm bunlara ramen
Bey Byrek Akkavak Kzndan vazgemez. Bunun zerine yal kadn, Bey
Byreke Akkavak Kznn snavlarndan
geebilmesi iin yol gsterir. Bey Byrek
kadnn tledii gibi Y Allah Y Bismillh dervi baba sen imdadma yeti
der. (Kaya 24-16)Bey Byrek de yal kadnn sylediklerini yapar. Burada Bey
Byreke yardm eden yal kadn, Dervi Babann doast yardm ile bunu
baarr. Dervi Baba, kahramann anne
rahmine dmesinde, ad almasnda birdenbire nasl ortaya kp sorunu giderip
kaybolduysa, kahramann dnmn
salayacak en nemli karlamada da
onun yardmna ihtiya duyulmutur.
Burada dervi ve yal kadn, toplumsal
bilindnda yer etmi olan tanrsal bir
yardmn kiilemesinden baka bir ey
deildir. En eski alardan beri insan
yaamn biimlendiren, kendisinden stn bir gcn varl dncesidir. Anlam veremedikleri olaylar karsndaki
kayg ve korkularndan kurtulmak iin
gerekletirdikleri tapnmalar byle bir
inancn sonucudur. Bu nedenle korku ve
kayglar hafifleten, zor zamanlarda yardm istenen bir tanr figr toplumsal
bilindnda var olan ve srekli aktarlan en eski imgelerden biri olarak dnlebilir.
Trk kltrnn bilinen en eski
metinlerine bakldnda da byle bir
tanrsal yardmc figr belirgin bir ekilde grnr. Bahaeddin gel, Trk
Mitolojisi II adl eserinde, mit ve masal
metinlerinde ocuklara ad veren, dknlere yardm eden aksakall kocalardan sz eder. Bu ak sakall kocalar ve
Boz Atl Yol yesi, insan biiminde tasvir
edilmelerine karn gkten inmek, birden grnp kaybolmak gibi olaanst
zelliklere sahiptir.(90)
Trk slam kltrne gelindiinde,
darda kalanlara yardm eden dilekleri

84

yerine getiren tanrsal figrn yeni bir

formu ile karlalr. Fonksiyonu ayn
olan Hzr adl bu figr, slam mitolojisinde yeniden retilen bir olaanst
yardmcdr. cal Ouz, eski Trk dininde yer alan Boz Atl Yol yesi (sahibi)nin,
Trklerin slamiyeti kabulnden sonra
buna ok yakn bir anlam ve grev stlenmi olan Hzra dntn belirtir
ve gnmzde de kullanlan Boz Atl
Hzr ifadesinin bu dnm yansttn (82) vurgular.
Kurn Kermde Hzr, Hz. Musaya
klavuzluk eden, tler veren esrarengiz ahsiyet olarak geerken, Ahmet
Yaar Ocak, Hzrn tasavvuf yorumda
da geni bir yere sahip olduundan sz
eder. Ocak, Hzrn halk inanlarndaki,
zor durumlarda yardmc olma, iyilikleri mkfatlandrp ktlkleri cezalandrma, bollua kavuturma savalarda
yardm etme fonsiyonlarna da deinir
(109-118).
Doast yardmcnn tanrsal bir
figr olduu dncesi, Jung tarafndan Kurann birinci oul ahs olarak
konuan Allah ile Hzr arasnda kesin
bir ayrm yapmamas ile desteklenir ve
bu da Hzrn Allahn simgeletirilmesi,
insan halinde tecelli etmesi olarak yorumlanr (208). Bu almada, Hzr ve
lyas, Hzr ve Zlkarneyn ile ilgili kssalar Yunan mitolojisindeki Dioscurilerle karlatrlr. Zeusun ikiz oullar
olan Dioscuriler, doar domaz bir yarmadaya braklmtr, frtnal gnlerde
denizcilerin yardmna koan frtnay
dindiren bu ikiz kardeler savalarda da
kurtarc bir ileve sahiptir ve her ikisi
de atl olarak tasvir edilmitir (Baylad
153).
Yunan mitolojisindeki Dioscuriler;
Trk Mitolojisindeki Ak Sakall kocalar
ve Boz Atl Yol yesi; slam kaynakl Hzr Neb inanc anlatlarda sklkla karlalan, kahramana dara dtnde
bazen deerli bir bilgi, bazen da sihirli
nesneler vererek yardm eden yal ka-

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

dn ya da yal adam biiminde temsil

edilen tanrsal gcn mitik formlar,
arketipleri olarak dnlmelidir. Bu figrler anlatda biimsel olarak birbirinden farkl gibi grnmekle birlikte hem
anlatdaki fonksiyonlar hem de gnderme yaptklar inan kodlar bakmndan
analiz edildiklerinde ayn olduklar tespit edilir. Bams Beyrek ve Bey Byrek
anlatlar zelinde dnmek gerekirse,
anlatlarn konumlandrld tarihsel
sre itibariyle amanik inan imgeleri
de barndran Boz Atl Yol yesi ve Hzr Neb inanlarnn metinlerdeki tezahr olarak Dede Korkutu, Dervii ve
Yal Kadn grmekteyiz. Hatta gnmzde de bu inancn ve tanrsal yardm
beklentisinin kul skmaynca Hzr
yetimez, Hzr gibi yetimek eklinde
kalp ifadeler yoluyla toplumsal bilind vastasyla srdrldn grmekteyiz.
Anlatlarda, olaanst yardmcnn hayvan formunda grnd de
olur. Jung, insanlar gibi davranp konuan yeri geldiinde onlardan zeki olan
bu hayvanlara yardmc hayvanlar der
ve ruh arketipinin bu hayvanlar araclyla ifade edildiini ekler (99-100)
Bams Beyrek anlatsnda kahramann
at olduka nemli bir konuma sahiptir.
Beyrekin deniz kulunu boz aygr babasnn hediyesidir. Anlatda konuma,
sihir yapma gibi bir zellii yoktur. Ancak Beyrek kaledeki esaretinden kurtulduunda atna yle seslenir: ki koa
kartaa benzer senn kulacuun, eri
muradna yetrr senn arhacuun, at
demezem sana karda derem, kardamdan ye, bauma i geldi yolda derem,
yoldamdan ye.(Tezcan vd. 82)
Grld gibi Beyrek atn kardeten de, yoldatan da stn tutmakta
bana i gelince ondan yardm dilemektedir. Trk halk anlatlarnda, kahramann atnn stn zelliklere sahip olmas
ok yaygn bir motiftir. Orta Asya Trk
destanlarnda at, len sahibini diriltir-

http://www.millifolklor.com

ken, Bey Byrek anlatlarnn Acyurt ve

Yozgat rivayetlerinde, Bey Byreki vey
annesinin tuzaklarndan korur, lmden
kurtarr, ona yol gsterir ve by yapar.
(Elin, 1965; Kaya,1975).
Anlatlarn sonunda erginlenmi
olarak maceradan dnecek olan kahramann macerasn binek hayvan olan
atyla srdrmesi, amanik inan sistemi ve slam mitolojisindeki ge ykselmeyle de ilikilendirilebilir. Mircea
Eliade, aman dnyann merkezine
tayan veya havada umasn salayan
simgesel anlamlarla ykl bir davuldan
sz eder (199). Burada davul aman tayan binek hayvann simgeler. Bahaeddin gel, amann ge kt Pura
adl bir at ruhundan sz eder ve bunu
slam inancnda Hz. Muhammedi ge
ykselten Burak adl ata benzetir (164).
Anlat kahraman, macerasnn sonunda Jungn ifadesiyle psikolojik adan
tanrlama sreci denilen bir dnme
urayarak yeniden domaktadr(210).
Anlaty bir erginlenme yks olarak
okuduumuzda anlat kahramann, bu
tanrlama ve dnm srecine tayan
stn zellikleri olan kardeinden ye
at da, amanik inan sistemi ve slam
mitolojisindeki rneklerle ayn dzlemde okunabilir. Btnlkl bakldnda
hayvan ya da insan formunda olsun, doast yardmc toplumsal bilind ile
gemiten getirilen din ve kltrel kodlarn bir parasdr.
Haberci: Geyik
Kahraman macerasnda baka bir
boyuta tayan, onu dntrecek aksiyonu balatan iaret Campbell tarafndan maceraya ar olarak okunmu ve
bunun figrlerine de haberci denmitir
(65) Beyrek ad aldktan sonra Ouz beyleri ile kt avda bir geyik grr ve
peine der. Campbelln ifadesiyle beklenmedik bir dnyay ortaya kartacak
olan ve kendisini erginlenme macerasna srkleyen bu figr, harekete geen
glerin bir ilk davurumu olarak sanki

85

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

bir mucizeymi gibi beliren haberci figrdr (Saltk zkan, 2009:28,Campell,2

000:65ten).
Geyik, halk anlatlarnda benzer
ilevi ile ok sk tekrar edilen bir figr
olduundan, bu anlatda da rastgele yer
alan bir figr olamayacan ve onun
tarihsel bir derinlie sahip inanlardan
beslenen arketipik bir figrn kalnts
olduu dnlmelidir.
Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin
Anahatlar adl eserinde, geyiin Trk
mitolojisinin, kkleri mezolitik devre
kadar inen en eski simgelerinden biri ve
aman trenlerinde suretine brnlen
hayvan-ata ya da ruhlardan olduunu
syler ve yle devam eder: Olaslkla
ok erken devirlerde totem saylm olan
geyiin bu zellii Pazrk kurganlarndan birinden kartlm atlarn banda
geyik masklarnn bulunuundan da anlalmaktadr (142). Bahaeddin gel de
imdiye kadar Orta Asya ve Sibiryada
en eski hayvan atalar temsil eden balca tip elbise bulunduunu bunlarn,
geyik, ku ve ay elbiseleri olduunu aktarr (37).
Grld zere geyik aman trenlerinde suretine girilen bir ata-ruh ve
olaslkla bir totem saylmas nedeniyle tanrsall olan bir hayvandr. Trk
Halk anlatlarnda avclar peine drr ve onlar maceraya srkler, bir grnp bir kaybolur. gelden zetlenen
bir Gney Sibirya masalnda: Bir avc
avlanrken karsna bir geyik kar,
avc geyiin peine der. Geyik bakrdan yaplm bir dada alan bir delikten ieri girer, avc da peinden gider.
Geyik kaybolur ve avcnn karsna yedi
tanr kar (24).
gelin almasnda yer alan bir
masal da yledir: Gktrklerin atalarndan birisi sk sk bir maaraya girip
orada bir dii deniz tanrs ile seviirmi.
Gnn birinde bu Gktrk reisi bir srek
avnda askerinin ldrd bir ak geyiin maaradaki sevgilisi olduunu anla-

86

m ve onu ldren askeri cezalandrm

(569). Benzer bir metin de Avrupa Hunlarnn skit lkesini allar ile ilgilidir.
Hun avclar bir srek avnda karlarna kan bir dii geyiin peine taklarak
byk bir batakl gemi. Hun avclar skitlerin memleketine vardnda,
geyik birden ortadan kaybolmu (gel
578). gel, Anadolu masallarndaki Ala
Geyiin, Kaf Danda oturan Tepegzn
kz olduunu belirtir. Ala Geyik, avclar peinden ekerek Kaf Dana gtrp
onlara ktlk eder (25). Anadoluda halen Ala Geyik trksne bal olarak
anlatlan efsane bunun bir kalntsdr.
Trk mitolojisinde dii geyik figr, ergenlik ana gelip ava kan erkek kahraman adeta byler ve peine
drr. Geyiin ardndan giden erkek
kahraman, ya kendisine erginleyici ak
verecek olan bir dii figrle karlar, ya
da yine bir ruhsal dnme neden olacak maceraya balar. Geyiin kahraman erginleyici blgeye srklemesi, onun
tanrsal bir ruhun tezahr olduunu
dndrr. Anlatlarda da bu durum
ok aktr.
oruhlu, geyiin birok anlamnn
simgesel olarak Mslman Trklerde
devam ettiini ve zellikle tarikatlarla
ilgili menkbelerde geyiin sklkla yer
aldn syler ve geyik biimine giren
Geyikli Baba rneini verir (143-144).
Menkbelerde Mslman dervilerin sklkla geyik donuna girmesi ile amann geyik elbisesi giymesi arasndaki
benzerlik dikkat ekicidir. Bu konudaki
en yaygn rneklerden birisi Kaygusuz Abdal ile ilgili menkbedir ve Abdal
Musnn geyik donuna girerek Kaygusuz Abdal dergahna srklemesini anlatr (Gzel 43-44).
gelden zetlenecek bir menkbe
de Anadoluda okunan Muhammediyelerle ilgilidir. Muhammed Hanef nne
kan bir geyii kovalar. Geyik bir maaradan ieri girer ve gen de onu takip
eder. Maaradan getikten sonra byk

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

bir dzle klr ve cennet gibi bahelerde Mine-Hatuna rastlar (103).

Ahmet Yaar Ocak, Alev Bekta
nanlarnn slam ncesi Temelleri adl
eserinde ekil (Don) Deitirme (Metamorfoz) bal altnda geyik donuna
girmeyi konu alan menkbeleri inceler.
Ocak, baz Hristiyan azizlerine de Mslman vellerinkine benzer menkbelerin
izafe edildiini syler ve bir rnek verir
(209). Birok aziz menkbesinin Trklerin Anadoluya gelmesinden sonra ortaya kt dncesinde olan Ocak, Mslman ve Hristiyan menkbelerindeki
geyik ekline girme motifinin temelinde
amanik kltr grme dncesine
kar karak, bu menkbelerin kayna
olarak Buda anlatlarn iaret eder ve
Budann ceylan klna girdii bir anlat rnei verir (211).
Anlatlarda geyiin, kahraman
dntrc blgeye srkleyen bir figr olarak yer almas, dervilerin geyik
donuna girmesi ve amann geyik kemikleri ve tylerinden yaplan kutsal
elbiseleri giyerek insani hayatn dna
kmas, Budann geyik ekline girmesi,
geyiin tanrsal bir sembol olarak dnldne iaret eder. Snrl rneklerine yer verilen anlatlarda, geyiin hep
ayn ary yapmas bu figrn eski
inanlarla beslenen bir sembol olduunu
dndrr. Bu noktada oruhlunun
geyiin ok eski dnemlere ait bir totem
oluuna dair tespitleri nem kazanr.
Gndelik hayatta ve kutsal eylemlerde
nemli bir yeri olan geyik zaman iinde
kltrel deiimlerle birlikte bu fonksiyonunu yitirse de anlatlarda gizemli bir
imge olarak varln srdrr. Tam da
bu nokta da arketiplerin ruhun kaltmla geen bir parasna benzeyen ve nceden bilindnda var olan bir kalp olarak her zaman her yerde kendiliinden
oluan (Analitik Psikoloji 403) imgeler
olduu gr hatrlanmaldr.
Olaanst Doum
Halk anlatlarndaki yaygn mo-

http://www.millifolklor.com

tiflerden biri de, kahramann dnyaya

gelii ile ilgili olandr. Lord Raglan, kahramann anne rahmine dteki olaanst artlar, onun Tanrnn olu olmas dncesine indirger ve bu motifin de
geleneksel kahraman kalbnn bir paras olduunu ne srer (277). Kukusuz
anlatlarda, kahramann anne rahmine
d artlarndaki olaanstlk, toplumun inan yapsna uygun bir biimde
sunulur. Raglann almasnda zellikle Ortadou ve Yunan mitolojisinden
rneklerin yer almas bu dnceyi aklar. Tanrnn olu dncesi de bu kltrlerde dinsel kodlarla rten, iselletirilmi bir olgudur.
Trk halk anlatlarna bakldnda,
olaanst doum motifinin yerel kltr
ve inanlar tarafndan biimlendirilmi
olarak benzer biimlerde sk sk tekrarland grlr. Bu anlatlarda gebe
kalma artlarn belirleyen, slam inanc
ve slam ncesi Trk inanlardr. Bams Beyrek ve Bey Byrek anlatlarnda
kahramann doumu ile ilgili olaanst
artlar yorumlayabilmek iin, ncelikle
slam ncesi Trk mitolojisinde yer alan
benzerlerini grmek yararl olacaktr.
Bahaeddin gel, Trk mitolojisi II
adl almasnda, Cengiz Hann atalarndan Alan Kova Kadnn, gece adrda
yatarken bacadan giren ve kpee benzeyen bir n karnn okamasndan
sonra gebe kalmasn anlatan bir efsaneye yer verir (201). Roux, n ou kez
bir hayvan eklinde ortaya ktna ya
da onunla zdeletiine dikkati ekerek, hayvan veya onun yokluunda, bitki
aracl olmadan meydana gelen mucizev doumlara hi yer olmadn syler
(186). gelin almasnn I. cildinde
yer verilen Altay efsanesinde de, sava
sonrasnda yiyecek arayan kimsesiz bir
kzn gkten yamurla birlikte den bir
dolu tanesinin iindeki iki buday tanesini yiyerek gebe kalmas anlatlmaktadr (56). Roux iinde tohumlar olan suya
dinler tarihinde byk nem verildiini

87

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

suyun eril rol stlendiini ve bu biimde

gebe kalmann domas beklenen byk
insana iaret ettiini syler (181). Kahramann annesinin bir erkek sz konusu olmadan gebe kalmas tanrsal baba
ve kutsal kahraman dncesine iaret
etmektedir. Ne varki halk anlatlarnda
kahraman, anne rahmine d artlar ve tanrsal yardmlardan yararlanma
biimleri ile doastne ve tanrya dier
kiilerden daha yakndr ve macera boyunca da onlarla iliki iindedir.
Dede Korkut anlatlarnda ocuksuzluk sorununa a doyurarak, yoksul
giydirerek, el ap dua ederek zm
aranr. Burada a doyurmak iin verilen
ziyafetler, Roux tarafndan Er Ttk ve
Manas destanlarndaki benzerleri gibi
dllenme bayram olarak tanmlanr
(179). Bununla birlikte bugn de canlln koruyan, bir dilein kabul olmas
iin ya da olmas halinde kesilen adak
kurban ya da benzer bir adak konusunda olduu gibi burada da tanr ile bir
al-veri ilikisi sz konusudur. Bams
Beyrek anlatsnda ise, Bay Bre Bey bir
erkek evlat sahibi olamad iin zntsn gizleyemeyerekalar. Bunun zerine Ouz Beyleri, onun bir erkek ocuk
sahibi olmas iin el ap dua ederler ve
bylece Bams Beyrek dnyaya gelir.
Bey Byrek anlatlarnda kahramann anne rahmine dmesi, bir derviin
verdii elmay anne ve babann yemesi zerine olur. Elmann kabuklarnn
ata yedirilmesi ve atn da kahramanla
ayn gn bir tay dourmas anlatlarda
sklkla tekrar edilir. Roux bu durumu,
toplumsal hayatn bir sonucu olarak,
hayvanlar gibi ve onlarla ayn zamanda
hareket etme zorunluluu olarak aklar
ve hayvanlarn dourganlnn kadnlarn dourganlna yol atn belirtir
(179).
Roux, Trklerde grlen, kadnda
dllenmenin baz yemeklerin yenmesiyle ilikisinden ve bu durumda da etkin
meyve olarak elmadan sz eder (179).

88

Olaanst gebelikte elma ile ilgili motiflerin yaygnlna rnek olarak, Manas destannda Cakp Hann erkek ocuk douramayan kars ry elmal
yerde yuvarlanmaya gndermesi verilebilir. (Yldz 537) Bu durum Kazaklarda
ksr kadnlarn gebe kalmak iin bir
elma aacnn dibinde yerde yuvarlanmalar, Trkiyede de kadnlarn geceyi
bir aacn dibinde geirip yal bir adamn onlar ziyaret etmesini dlemeleri
eklindedir. (181)
Dolu tanesinin iindeki buday,
kpek eklindeki bir k huzmesi, bir
erkek kurt, derviin verdii bir elma
anlatlarda tekrar edilen gebe kalma
formlarndandr ve tanrsal bir yardmn
iaretleri olduu ok aktr. Bu artlarda anne rahmine den ocuun ileride
byk bir kahraman ve nemli bir kii
olmas da anlatlarn baka bir ortak
yndr. Anne rahmine dmesinde
etkin olan tanrsal g, ocuun ileride
bir kahraman olmas iin de yaam boyu
onu kutsam gibidir.
Benzer inanma ve pratiklerin farkl
dinsel ve kltrel evrelerdeki rnekleri
artrlabilir. Alev ve Bekta nanlarnn slam ncesi Temelleri adl eserinde, anlatlardaki bu benzerlie deinen
Ahmet Yaar Ocak, Bektailikteki nefes
evlad ya da nefes olu kavramn slami inantaki Hz. sann dnyaya geli olayna dayandrr. Bu inana gre
Allahn emriyle Cebrail Aleyhisselam,
bir erkek ocuk dnyaya getireceini syerek Hz. Meryeme flemi ve hamile
kalmasna sebep olmutur. Bektailik
ve Kzlbalkta bir velnin nazaryla
veya onun kulland sudan imekle bir
kadnn gebe kalp ocuk douracana
inanlmtr ki bu ocuk o velnin nefes
evlad yahut nefes olu kabul edilmektedir. (268)
Ocak, Hristiyan mitolojisi ile ilikilendirdii, Bektailikteki nefes evlad
uygulamasna rnek oluturan menkbeleri aktarmtr. Bunlardan birisinde

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

de Hac Bekta Velnin babas Seyyd

Muhammedin, mam Ali Rzann nefes
evlad olduu anlatlr (268).
Halk anlatlarndaki olaanst
doum konusunu ileyen bu rnekler,
gerek Budizm etkileri, gerek amanik
kkenli dnceler, gerekse Hristiyan
mitolojisi kaynakl olsun hemen hepsinde gze arpan ortaklklar vardr: Anne
rahmine d artlarnn tanrsal bir
gle ilikilendirilmesi ve doan ocuun bir kahraman olmas. Bu sonu
gebe kalma koullar itibariyle, bakire
bir anneden Tanrnn olunun domas,
bir buday tanesi, bir k hzmesi ile
gebe kalmak, a doyurup yoksul giydirerek Tanrnn merhametini kazanmak
suretiyle, derviin verdii bir elmay yiyerek gebe kalmak gibi farkl formlarda
gereklese de anlatlarda tekrar eden
imge hep ayndr ve Jolande Jacobinin
ifadesiyle en eski deneyimin temsili ve
tekrardrlar (61-75).
Yeniden Dou
Pek ok kltrde, nsan ruhu ve bedeninin birbirinden ayr olduu dncesi sonucunda, lmn yalnzca bedene
ait bir son olduu, ancak ruhun lmsz
olup yeni bedenlerde tekrar dnyaya
geldii inancnn deiik formlar gelimitir. Jung, Yeniden Dou olarak adlandrlan bu dncenin varolmasn ve
farkl toplumlarn ayn yeniden dou
ifadelerini kullanmalarn duyutesiyle
ilgili hereyin arketipler tarafndan belirlenmesine balar. Yeniden douun
ne olduunu renmek iin, dnya tarihinde nasl tanmlandna baklmas
gerektiini syleyen Jung, kutsal ritellere katlan slikin yaad dnmn
lm ve yeniden dou- araclyla tasvir edildiini belirtir. Jung, yeniden dou ritlerine cinnet fenomeninden, atalarla zdelemeye, hasta bir insann iyilemesinin onun yenilenmesiyle olaca
dncesiyle delik bir tatan geirilerek
simgesel doumundan, yoga ve zihinsel

http://www.millifolklor.com

egzersizlere kadar farkllklar arz eden

rnekler verir. Erginlenme ayinleri de
bunlardan biridir. (Drt Arketip:49)
Halk anlatlarna model oluturan
(Campbell:2000) erginlenme ayinlerindeki simgesel lm ve yeniden dou
dngsnn bu balamda iyi okunmas
gerekmektedir. Yeniden dou ifadeleri,
kahramann macerasnda bir dnm
geirdiinin, erginlenmesinin tamamlandnn bir iareti olarak simgesel
lmle birlikte deerlendirilmelidir.
Erginlenme ayinlerinde bireyin
eski yaam ve statsnden yeni yaama
gemesi srasnda yaanan eiksellik
evresinde kii (inisiye), simgesel olarak
bir embryo yeni domu bir bebek ya
da l addedilmektedir. Eiksellik evresinde rol ters yzlkleri gerekleebilmektedir. (Antropoloji Szl 326)
Kyafet deitirme, Trk halk anlatlarnda sklkla ekil deitirme,
don eitirme, donuna girme olarak
adlandrlmaktadr. Ahmet Yaar Ocak,
ekil deitirmeyi (metamorfoz), genellikle stn bir g tarafndan (yerine
gre Allah, sihirbaz, cad), ya yaplan bir
iyilie karlk mkafat ya da ktle
ceza olarak gerekletirildii biiminde
tarif eder (Ocak 206). Ancak burada, don
deitirme imgesi bir simgesel lm ve
yeniden dou olarak da deerlendirilmelidir, tpk erginlenme ayinlerindeki
rol tersyzlkleri gibi.
Halk anlatlarn da bir erginlenme
maceras olarak okuduumuzda anlat
kahramannn snavlar aarak erginlenmesi ve dnme uramas bir simgesel lmn ardndan gereklemektedir. Kahramann yaad bu simgesel
lm yeniden douun bir n koulu
olarak okunmaldr. Bu konu Bams
Beyrek ve Bey Byrek anlatlarnda neredeyse ayn biimde ilenmitir. Sz
konusu anlatlarda kahramann dn
yolunda karlat ozan, oban, abdal
veya Kelolan ile kyafetlerini deitirip
memleketine bu ekilde dnmesi simge-

89

Mill Folklor, 2010, Yl 22, Say 85

sel bir lm ve yeniden dou tasviridir.

Bey Byrek anlatlarnn banda,
Bams Beyrek anlatsndan farkl olarak,
kahramann babas olan padiahn, veziri ile kyafetlerini deitirerek gezmeye
kmas sz konusudur. Her iki durumda
da kyafet deitirme, Ocak tarafndan
tarif edilenden farkl bir ilev ve ierie
sahiptir. Burada eski yaantnn geride
braklmas istei ve dnmn mesaj
vardr. Bey Byrekin babas, ocuksuz
yaamndan memnun deildir ve bunu
deitirmenin aray iindeyken byle
bir ie giriir. Bunun zerine derdine
are bulmas ve eski hayatndan syrlmas onun dnmnn, simgesel yeniden douunun iaretidir. Bams Beyrek
ve Bey Byrek ise erginlenme snavlarndan getii uzak yerlerden memleketine
dnerken eski hayatndan syrldn,
erginlenerek yeniden doduunu yine
kyafet deitirerek gsterir. Kahramann deitirdii kyafetler erginlenmeden, dnmnden nceki benliinin
sembol olarak okunmaldr.
Burada ele alnan, doast yardmc, haberci: geyik, olaanst
doum, yeniden dou imgeleri pek
ok anlatda farkl biimde yer almas
sebebiyle dikkate deer bulunmutur.
Bu imgelerin tekrar edilme skl ve
sreklilii, gemile olan balarnn salaml ile aklanabilir. Halk anlatlarnda olduu kadar, inanlarda, ritellerde, ryalarda da grlen bu imgeler
toplumsal bilin dnda tarihin ok eski
dnemlerinden beri kaltm yoluyla tanan deneyimlerdir. Bu almada farkl
anlatlarn birbirleriyle olan benzerlik
ilikisi, barndrdklar tekrar edilen imgeler yoluyla kurulmaya allmtr.
Arketipler olarak tanmlanan bu tekrarl imgeler, rya analizleri iin bir ipucu
olmann yansra, halk anlatlarnn ve
dier folklor rnlerinin ok katmanl yapsn aklamak iin de uygun bir
yaklamdr.

90

KAYNAKA
Aydn, Suavi ve Emirolu Kudret. Antropoloji
Szl. Bilim ve Sanat Kitabevi, Ankara: 2003.
Baylad, Derman. Mitoloji:Tanrlarn yks.
stanbul: Say Yaynlar, 1999.
Campbell, Joseph. Kahramann Sonsuz Yolculuu. stanbul: Kabalc Yaynlar, 2000.
oruhlu, Yaar. Trk Mitolojisinin Anahatlar. stanbul: Kabalc Yaynlar, 2002.
Ekici, Metin. Dede Korkut Hikyeleri Tesiri
le Teekkl Eden Halk Hikyeleri. Ankara: AKM
Yaynlar, 1995.
Elin, kr. Bay Beyrekin Yozgat Rivayeti. TFA, 1965. Say: 191.
Eliade, Mircea. Ebed Dn Mitosu. Ankara:
mge Yaynlar, 1994,
. Mitlerin zellikleri. stanbul: Om Yaynlar, 2001,
Grol, Ender.Arketip. Trk Dili, 1993. 500.
Gzel Abdurrahman. Din Tasavvuf Trk
Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar, 1999.
Jacobi, Jolande. C. G. Jung Psikolojisi-C.G.
Jungn nsz le-, stanbul: lhan Yaynevi, 2002.
Jung, C. Gustav. (ev: Ender Grol). Dnm Srecini Canlandran rnek Simgeler, Trk
Dili, 1993, 500.
. Analitik Psikoloji. stanbul: Payel Yaynlar, 1997.
. Drt Arketip. stanbul: Metis Yaynlar,
2003.
Kaya, Doan. Bey Byrekin Acyurt Ky
Varyant. Sivas Folkloru. 1975. say: 23-24-25-26.
Ocak, Ahmet Yaar. Alev Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri. stanbul: letiim Yaynlar, 2005.
Ouz, cal.Boz atl hzr-Ren Geyikli Noel
Baba kileminde Trklerde Ylba. Y.a.y. Kreselleme ve Uygulamal Halkbilimi, Ankara: Aka
Yaynlar, 2002.
gel, Bahaeddin. Trk Mitolojisi II. Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2002.
. Trk Mitolojisi I. Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar. 2003.
Propp, Viladimir. Masaln Biimbilimi. stanbul: Om Yaynlar, 2001.
Raglan, Lord.Geleneksel Kahraman Kalb.
Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklamlar 1. Ankara:
Milli Folklor Yaynlar, 2003.
Roux, Jean-Poul. Trklerin ve Moollarn Eski
Dini. stanbul: Kabalc Yaynlar, 2002.
Saltk zkan, Tuba. Kahramann Yolculuu
Balamnda Bams Beyrek ve Erginleme Sreci.
Milli Folklor 81. (Bahar 2009): 81:27-33.
Tezcan, Semih ve Boeschoten H. Dede Korkut
Ouznmeleri. stanbul: YKY Yaynlar 2001.
Yldz, Naciye. Manas Destan (W. Radloff) ve
Krgz Kltr ile lgili Tespit ve Tahliller. Ankara:
Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. Trk
Dil Kurumu Yaynlar: 623.

http://www.millifolklor.com