Astronomik seyir:

Kylardan uzaklara alan gemiler her ne kadar gittikleri yn pusuladan, gittikleri hz ve aldklar yolu da parakete denilen basit
dzenek yardm ile bilip hesaplayabilirlerse de akntnn ve rzgarn sadece tahmin yoluyla bilinebilecek etkileri gnler boyunca st ste
binerek geminin konumunu giderek daha az kestirilebilir bir hale getirir. te bu yzden zellikle ak denizlerde ve okyanuslarda
bamsz bir kaynaktan geminin konumunun dorulanmas hayati derecede nem tar.
Eer 30 yl kadar nce bu yazy yazyor olsa idim muhtemelen bu giri paragraf ile ilgi ekmeyi baarrdm. Zira gnmzde artk uydu
konumlama sistemleri (GPS, GLONASS) sayesinde konumunuzu elektronik bir ekrana bakmak haricinde hibir ura vermeden 20-30
metre kesinlikle bilmek mmkndr. Dolays ile bu yaz ar derecede eski moda bir metoddan bahsetmektedir ve bunlara artk ne
gerek var diye dndrebilir. unu sylemek ile yetinelim: Yukarda bahsedilen konumlama sistemlerini kendi savunma (!) amalar iin
gelitiren ABD ve Rusya bunlar her ne kadar halkn kullanmna amlarsa da sonu olarak kontrol onlarn elindedir ve sinyalleri her
an kesmeleri mmkndr. Bir dier husus ise yine bu iki lke neredeyse tm dnya stratejisinin etrafnda dnd korkun silahlar olan
ICBM'lerin (ktadan ktaya atlabilen nkleer balkl fzeler) seyr- sefer sistemlerini uydu navigasyonu ile deil burada bahsedeceim
klasik usl astro-navigasyon temelinde planlarlar nk bu yntemin herhangi bir dman aldatmasndan etkilenme riski yok gibidir.
(Yldzlar yok edebilecek teknoloji henz gelitirilemedi ok kr.) Dolays ile mevzu gnmzn lks lgnl dnyasnda eskimi ve
kullansz gibi gzkse de z itibar ile en gvenilir metoddur. Bunun yannda zerinde dnmesi ve uygulamas kainatn ileyiini
anlamak, 3 boyutlu hayalgc, pratik zeka, el becerisi, konsantrasyon ve hesapsal yetilerin gelimesine fevkalade yardmc olur.
Bu konuda yazlm saysz kitap ve kaynak bulmak mmkndr. Gayet kapsaml, temiz anlatml ve ok da uzun olmayan bir kaynaa
u andresten bedava eriilebilir: (http://www.celnav.de/astro.zip)
Bu blogu takip edenler bilirler ki yazdm yazlarn tamamna yakn bilinen eyleri papaan gibi tekrar etmekten, birilerinden
kopyalamaktan veya tercme yapmaktan uzak; orjinal fikirler tayan eyler. Bunu hereyden nce kendi geliimim asndan yapyor ve
muhakkak kendime zg bir katk ve yntemi konunun zerine eklemeye alyorum. Burada da mevzu ile alakal kaynaklarda
gremediim ve kendimce pratik olduunu dndm bir yntemden de bahsedeceim. Ancak daha nce mevzuyu ilk defa gren ve
ilgisini ekenler iin ise temel kavramlardan bahsetmek lazm.

"Bir gk cisminin corafi konumu" kavram ile balayalm: Dnya yzeyi kreye ok yakn ve "kapal" bir yzey olduundan
gkyzndeki HER cisim iin HER AN dnya zerinde yle bir nokta vardr ki o gk cismi oradan bakan gzlemcinin TAM TEPESNDE
yer alr. Dnya zerindeki bu noktaya o cismin "corafi konumu" (geographical position) ismi verilir. Elbette ki bir gk cisminin corafi
konumu cismin uzayda nerede olduundan nasl hareket ettiine bal olduu gibi dnyann kendi ekseni etrafndaki dnne de
baldr. te astronomik seyir hesaplar iin hereyden nce cisimlerin her andaki corafi konumlarn bilmemiz gerekmektedir. Gne,
ay, parlak gezegenler ve parlak yldzlar gibi cisimlerin her saat bandaki corafi konumlar notik almanak denilen kitaplarda yllk olarak
yaymlanr. Aada notik almanaktan rnek bir sayfa gstertilmitir.

Grld gibi sayfa 19 Ekim 2008 gnne aittir. En soldaki GMT stunu Greenwich saatini gstermektedir. Daha sonra sadaki
stunlar eitli gk cisimleri iin corafi konumlarnn koordinatlarn gstermektedir. Bu koordinatlar allan enlem boylamdan biraz
farkl olarak isimlendirilmitir: GHA (Greenwich hour angle) 0 meridyeninden BATIYA doru ay ifade etmekte, Dec (Declination) ise
enlemi gstermektedir. Grld gibi konumlar her saat ba iin gsterilmitir. Gzlemcinin lm yapt zaman tam saat ba deilse
en yakn iki saat ba arasndan lineer bir ekstrapolasyon ile hesaplanabilir. Btn bunlarn ince detaylar kaynaklarda aklanmtr biz
burada sadece prensibi anlatyoruz.
Bylece bir gk cisminin belli bir andaki corafi konumunu bilebildiimize gre o cismin bizim bulunduumuz konumdan llen asal
ykseklii bizim o cismin o andaki corafi konumuna uzaklmz konusunda bir bilgi verir. Aadaki ekil gayet aklaycdr.

Yukardaki ekilde gzlemci yldz ufuktan H as kadar yksekte lmektedir. Bu da yldzn corafi konumu olan GP noktasna z = 90H kadar bir asal uzaklkta olduumuz anlamna gelmektedir. Elbette ki dnya zerinde bu gk cismini ayn asal ykseklikte gren
sonsuz sayda nokta vardr. Bu noktalar bir ember zerinde yer alr. Yukardaki ekilde bu ember krmz ile gsterilmitir. te
aadaki ekilde gsterildii gibi iki veya daha fazla gk cisminden alnan gzlemlerle izilen emberlerin kesitirilmesi ile dnya
zerindeki pozisyonumuzun bulunmas mmkndr. ki gzlem genelde yeterlidir, zira aadaki a eklinde iki tane kesiim noktas
grnmesine ramen genelde noktalardan biri tahmini konumumuza ok uzak bir yerde kacandan dolay kolayca elenebilir. Yksek
kesinlik gerktiren durumlarda b eklinde olduu gibi cisim llebilir.

Pratikte haritalar zerine binlerce mile varan yarapl daireler izmek pek mmkn deildir ve dolays ile deiik hesaplama metodlar
gelitirilmitir ancak hemen hemen btn metodlarn temelinde yukardaki mantk yatar. Biz de bu prensibi gstermek asndan bu
ekillere
yer
verdik.
Peki bu asal ykseklik lmleri nasl yaplr? Bunun iin sekstant isimli basit bir optik alet kullanlr. Zekice yerletirilmi iki adet ayna
ile gayet sofistike hale getirilmi bir a lerden baka birey olmayan bu basit alet alar (derecenin 1/60' olan) dakika hassasiyetinde
lebilmektedir. (nsan gz hassasiyeti de aa yukar bu kadardr.) Benim kullandm (eimin doum gn hediyesi) Davis Mark 15
model plastik sekstant verniye lei sayesinde 0,2 dakika hassasiyetinde lm yapabilmektedir. Bir dakikalk bir farkn 1 deniz mili
mesafeye karlk geldiini hatrlarsak a lmnde fevkalade hassas davranmak gerekmektedir. Sallanan bir teknenin gvertesinde
bu ii yapabilmek iin "sanat" diye nitelediimiz boyutuna dahildir. Sekstantn alma prensibi ve lm metodu aadaki animasyonda
gzel bir biimde anlatlmtr.

Sekstant lmlerine llen cisme ve koula gre (alet hatas, ufuk dzeltmesi, krlma dzeltmesi, yarap dzeltmesi, paralax
dzeltmesi) gibi bir takm dzeltmeler yapmak lazmdr. Bu dzeltme miktarlar genelde notik almanaklarda yazar ve bunlarn hangi
koullarda gerekli olup olmad ve nasl yaplaca iin daha nce verdiimiz kaynaa baklabilir. lmlerde nelere dikkat edilmesi
gerektii aadaki videoda eski bir kaptan tarafndan harika bir biimde anlatlmtr:

lm alndktan sonra zaman saniyesine kadar not edilir (hatta nce saniyeyi sonra dakikay, sonra saati okumak lazmdr) ve
hesaplama ilemine balanr. Denizcilerin kulland birok hesap metodu vardr. Bunlardan en popler olan tahmini konumdan yola
klarak yaplan intersept metodudur. Bu metodda benim ahsen ok fazla snamadm taraf bir harita veya grafikleme kad zerinde
aler ve cetvel ile alma gerekliliidir. Bir dier gzel metot gnein (veya baka bir cismin) en yksek olduu an bulma prensibine
dayal meridyen geii metodudur. Ancak bu metodda da en tepede olduu konumdan nce ve sonra yaklak 10 dakikalk bir sre
boyunca gzlemler almak gerekir ve bu hem hata olasln arttrr hem de uzun sreli bir gzlem olduu (ve genelde gne gzlendii)
iin yorucu olabilir.
Benim burada prensibini gstereceim metod "iki lm ile dorudan koordinatlarn hesaplanmas" metodudur. (Daha afili bir isim
bulamadm :-) Temel hatlar aadaki ekildedir:
2 farkl gkcisminden alnan (veya 1 gk cisminden aralkl iki farkl zamanda alnan) lmler gerekli sekstant dzeltmeleri yapldktan
sonra bir kenara not edilir. Ondan sonra bir kat zerine aadaki kresel gen izilir. genin tepe noktas kuzey kutbu, dier iki
kesi de llen cisimlerin corafi konumlardr. Bunlara GP1 ve GP2 diyelim. Bu genin K-GP1 ve K-GP2 kenar ile K as soldaki
eklin zerinde gsterildii gibi almanaktan okunan deerlerle kolayca hesaplanabilir. Dolays ile kresel trigonometri kurallarndan
GP1-GP2 kenar ile GP1 kesindeki a bulunur. (Bir nceki yazmda bu kurallardan bahsetmitim.)

Sadaki ekilden takip edersek bulmak istediimiz konumumuzu X noktas ile gsterelim. Sekstant lmlerimizi 90 dereceye
tamamlayan alar X-GP1 ve X-GP2 kenarlarn bize verecektir. Yani X-GP1-GP2 genimizin btn kenarlar bellidir dolays ile yine
kresel trigonometri kurallarndan X-GP1-GP2 as bulunabilir. Bu ay ilk bulduumuz K-GP1-GP2 asndan karr isek K-GP1-X
as bulunmu olur ki K-X-GP1 geninin K-GP1 ve X-GP1 kenarlar bilindiinden dier kenarlar ve alar bezer ekilde zlebilir. Bu
gene ait K-X kenarn 90 dereceye tamamlayan a hemen enlemimizi verir K kesindeki adan da boylammz kolayca bulmak
mmkndr.
Yani sras ile 3 tane genin 3 elemanndan dier elemanlarn bularak konumumuzu zmemiz mmkndr. 4-5 tane bilinmeyenin bir
miktar trigonometrik ve ters trigonometrik hesapla zlebildii bu dorudan ynteme dair bir iki teknik mesele var onlara deinmek
lazm:
1. Hereyden nce (sekstant mevzusundan nceki daireli ekilden anmsayacanz zere) iki tane X noktas vardr ve hangisinde
olduunuzu salt bu yntem ile bilemezsiniz. Bu noktalar GP1-GP2 kenarna gre simetriktir. Ancak (ekilde kesikli izgilerle gsterilen)
noktalardan dieri ou zaman tahmini konumunuzdan ok uzakta kacaktr dolays ile bu nokta elenebilir. Bunun haricinde noktalarn
birbirine yakn kaca bir durum hayal edilebilir. (Mesela ekinoks zamannda gneten iki lm almsanz ve ekvatora ok yakn
biryerlerde iseniz noktalar ve ynleri muhtemelen yakn kacaktr.) Bu durumda baka bir gk cismi denenebilir.
2. rnek zerinden gider isek yukardaki ekilde stteki noktay elemi isek X-GP1-GP2'den K-X-GP1 asna gemek iin elbette ki
karmak deil toplamak gerekecektir.
3. X noktasnn konumu ekilde temsilen gsterildii gibi K-GP1 hattnn sanda yer almayabilir. Byle bir durumu kontrol etmek iin
bata hesapladmz byk genin GP1 asn kullanabiliriz. Eer X-GP1-GP2 as daha bykse elbette byk ay kkten
kararak devam edebilir ve yine doru sonuca ulaabiliriz. Burada X'in konumuna gre oluabilecek deiik geometrik durumlar hayal
etmeyi okuyucuya brakyorum. Her halkarda yine de gk cisimlerinin kerteriz ynleri muhakkak genin neresinde kaldmza dair
doru fikirler verecektir. Dolays ile uygulamada bu metod hi de zor deildir.
4. Bir dier teknik mesele genlerin bilinmeyen elemanlarn (zellikle alar) zerken daha pratik gibi duran sins kural yerine
kosins kuraln kullanmay iddetle tavsiye ederim zira sins kuralnda birbirini 180'e tamamlayan alarn sinsleri ayn olduundan
nemli yanllklara sebebiyet verirler.
5. Ayn gk cisminden farkl zamanlarda gzlem yaplmsa (mesela gneten sabah ve akam) bu zaman aralnda kendimizin de ne
kadar hareket ettiinin hesaba katlmas gerekmektedir. Bu da cismin erken lm saatindeki corafi konumu modifiye ederek yaplr.
Bu nokta ikinci lme kadar gittiimiz yn ve aldmz mesafe kadar kaydrlr. (Elbette ki bu ilem iin de kk bir gen zm
gereklidir.) Hesaba kaydrlan noktann yeni konumu ve son lmmz zerinden yukarda anlatld gibi devam edilir.
Dediimiz gibi insan gznn hassasiyeti 1 dakika civarndadr ve dolays ile lmler dzgn yaplmsa bu metodla bulunabilecek
konumlardaki hata paynn da 1-2 mil civarnda olmas beklenir. Bunu GPS'in hassasiyeti ile kyaslayp burun kvranlara birbirleri ile
senkronize edilmi 24 tane atom saatini yrngeye oturtup yerden kumanda edilerek ve yksek teknoloji bir alc gerektiren ii 2 tane
ayna, 1 aler, 1 trigonometrik hesap makinas ve sradan bir saat ile yapabilme yetisine burun kvrdklarn bilmelidirler.
ok uzun ve kapsaml, bir o kadar zevkli, kendi kendine retici ve gelitirici bir mevzuyu nispeten ksa bir yazda zetlemeye altm.
lgisini ekenler iin akllara taklabilecek teknik meselelere yorumlar ksmnda cevap verebilirim.