2

o,.....,.,..,.
VYVA>

('\

il

JOHANNES
FRIEDRICH

KAYIP YAZILAR
VE DLLER

KAYIP YAZILAR

VE DiLLER

J ohannes

Friedrich

eviren: Recai Tekolu

ARKEOLOJi VE SANAT YAYINLARI

ARKEOLOJ VE SANAT YAYINLARI

Bavuru ve El Kitaplar Dizisi: 7

J. FRI EDRICH
KAY I P YAZ I L AR VE D LLER
cv: RECAi TEKOGLU

Yaymlayan ve Y neten
Nezil Bagelen

Kapak Tasarm
Cem Ciiiibek

Dzenleme
Emel Yakabak

Bask
Ka aat Basmcvi

2000, lstabl

ISBN: 975-6561 -79-4

Her trl yayn hakk sakldr.
2000 Arkeoloji ve Sanat Yaynlan
Translation from the German language edition:
Etzifferug versc/ol/eer Sclrifte 1111d Spracle by fola11es Friedricl

Copyright Springer-Verlag Berlin Heidelberg 1 954

Springer-Verlag is a company in the B ertlesmann Springer publishing group
Ali Rights Reserved
Hayriye Cad. orlu Apt. 3/ 4, 80060, Galatasaray / stanbul
Tel.: O 212 293 03 78 (pbx) Fax: O 21 2 245 68 77

NDEKLER
EVRMENN NSZ

NSZ.
L

..10

ESK DOCU DNYASINI AYDINLATAN

BYK ZMLEME.

14
. .. . 1 4

1 . Msr Hiyeroglifleri

a ) lke ve ahalisi. Msr uygarl ve tarihi 14

.. 1 9

b) Msr yazsnn zellikleri .

......32

c) Msr yazsnn zmlenmesi.

. ..43

d) Meroe yazs ..

...46

2. ivi Yazs .

a) lke ve ahalisi. Mezopotamya uygarl

.. 46

ve tarihi
b) ivi yazsnn zellikleri .

. ............ .52

c) ivi yazsnn Dou ve Bat' daki dalm62

d) Hitit ve Hurri uygarlklar ve tarihi

..... 63

hakknda genel bilgiler

e) Alfabetik ivi yazl diller ...

... 66

f) Eski Pers ivi yazsnn zmlenmesi ... 68

g) Yeni Elam ivi yazsnn zmlenmesi ..80
..81

h) Babil ivi yazsnn zmlenmesi

i) Smercenin yorumlanmas .......... . .
k) Hitite ve dier Anadolu dilleri
l) Hurcann yorumlanmas
m) Urartucamn yorumlanmas
n) Eski Elamcamn yorumlanmas
o) Ugarit dilinin zmlenmesi..
3. Hitit Hiyeroglif Yazs ..

.90
... 92
... 104
.. 106

........ 107
.... 108
........ 1 1 2

.. .....1 1 3
a) Genel bilgiler .
b ) Hitit hiyeroglif yazsnn zellikleri . ..11 5
... 1 20
c) zmleme aamalar
il. ESK DOGU DNYASINDA DGER
ZMLEME VE YORUMLAMALAR .. 1 29
1. Bilinmeyen Dier Dil ve Yazlarn
zmlenmesi .
... .... 1 3 1
.131
a ) Likenin yorumlanmas.
..... 1 37
b) Lidcenin yorumlanmas .
.... 1 43
c) Side dilinin yorumlanmas .
d) Numidya yazsnn zmlenmesi. .. ... 1 46
2. Bilinmeyen Yazlarla lgili Dier
zmlemeler .
. . 1 53
a) Kbrs yazsnn zmlenmesi .
.. 1 54
b) Girit Linear B yazsnn zmlenmesi .. 1 64
c) Biblos yazsnn zmlenmesi
. 1 78
3. Bilinmeyen Dillerle lgili Dier
Yorumlamalar ..
...... 183
..184
a) Etrskenin yorumlanmas.
b) Antik talya'nn dier dillerinin
. 1 92
yorumlanmas
.... 1 97
c) Frigcenin yorumlanmas .
III. KAYIP YAZI VE DLLERN
ZMLENMESYLE LGL YNTEMSEL
GZLEMLER.
. . ..202
iV. ZMLENMEM DGER YAZI
RNEKLER.
.....211
..211
1. Sina yazs.
..215
2. Karya yazs
.

3. Hint yazs

V. EBLA YAZISININ YORUMLANMASI

DPNOTLAR
LEVHALAR

..21 7
....221
.. ... .225
... .227

EVRMENN NSZ
Eski nasya ve Akdeniz uygarlklarnn bugn bizleri
hayranlk iinde brakan esiz antlarnn yannda, d
nce tarihimizi etkileyen dier bir yn, farkl kken
lerden gelen diller iin retmi olduklar deiik yaz
trleriyle kayda geirdikleri edebi eserlerle ortaya k
maktadr. ivi yazs Babil' de, ayrca bin yl sreyle
Babil dnda pek ok lkede ve deiik halklar iin bir
yazma arac olarak kullanlmtr. Keza Msr
hiyeroglif yazs Msrn dnda da, komu uygarlklar
tarafndan snrl bir ekilde benimsenmi ve uygulan
mtr. Anadolu hiyeroglif yazs, Anadolu' ya zgdr.
Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye' den Bat Anado
lu'nun ilerine kadar yaylan bir alanda bu yaz trne
ait belgelere rastlanmaktadr. Bugn Latin veya Grek
harfleriyle tanmladmz yaznn mucitleri Fenikeli
lerdir. Bat Anadolu' daki M.. 1. binyl halklar, kendi
zgn yazm iaretlerinin yannda, byk lde Feni
ke yazsndan etkilenmilerdir. Anadolu' da ok farkl
yaz trlerinin kullanlm olmasna zel bir nem ver
mek gerekir. Bugn dahi zmne ulalmam yaz
ve diller mevcuttur. rnein, ksmen zmlenmi ol
duu kabul edilen Like, Milyaca, Karca, Frigce, Lidce,
Sidece, Pamfilya ve Pisidya dillerine ilikin belgelerin
byk bir ksm sessiz kalmaktadr. M .. il. binyldaki
Hurca ve Hatti dili, 1. binylda da Urartuca bu listeye
dahil edilirse, Eski Anadolu Dilleri filolojisinin zm7

leme giriimleriyle ilgili daha yapacak pek ok ii oldu

u anlalr.
Deiik yaz trlerinin icat edilmesinin dnce tarihi
mizi ynlendirmesi kadar, zmlenmeleri de belirleyi
ci olmutur. J. Friedrich'in hakl bir ekilde belirttii gi
bi, antik yazlarn zmlenmesinde elde edilen baar
lar, doa ve teknik bilimler alannda elde edilen baar
larla ayn seviyeye konulabilir. Karlatrmal-tarihsel
tanmsal dilbilimin bu baarl alan sayesinde pek ok
eski halk dile gelmi, dolaysyla insanlk tarihine daha
somut sonularla katkda bulunma olana domutur.

Kayp Yazlar ve Diller, Eskia filolojilerinin tannm

isimlerinden J. Friedrich'in eski yazlar ve diller hak
knda yapt pek ok almadan bir tanesidir. Entziffe
rung verschollener Schriften nd Sprache'in 1 966 basks,
1 973 ylnda, tannm talyan Dilbilimci G. P. Carratel
li'nin olu G. Carratelli tarafndan talyanca'ya Le Scrit
tre Sconparse balyla evrilmitir. 1989 talyanca
basks P. Fronzaroli tarafndan Ebla dilinin ilavesiyle
geniletilmitir. Biz bu talyanca basky Almanca bas
kyla karlatrarak evirdik. Eserin Trke evirisine
de ilave edilecek baz gelimeler olmutur. Dierlerinin
yannda, zellikle, 1 997 ylnda Kaunos'ta Karca-Grek
e bir iftdilli yaztn bulunmu olmasnn sonu getiri
ci olduunu ve Karcann zmlenmesini garanti eden
anahtar bir rol stlendiini belirtmek gerekir.
Eski Anadolu Dilleri alannda elde edilen baz gelime
leri dipnotlarla okuyucuya sunmaya altm. Gelime8

lerin daha ayrntl olarak sunulmas bu kitabn kapsa

mn amaktadr. Eser, bu tr ilave ve deiikliklere ra
men neminden hibir ey kaybetmemitir ve bugn
dahi henz zmlenememi dillerle ilgili tartmalara
yntem asndan kaynak tekil eden temel eserlerden
dir.
Eski Anadolu Dilleri filolojisinin saygn bilim adamla
rndan hocam sayn Prof. Dr. Ali M. Dinol, Kayp Yaz
lar ve Diller in Trkeye evrilmesi iin beni grevlen
dirmiti. Bylece, bu nemli grevi yerine getirmi ol
mann ve eserin Trke basksnn gereklemesinin
mutluluunu yayorum. Deerli hocam Prof. Dinol
evirinin ilk provasn okumu, gerekli ilave ve dzelt
meler iin beni ynlendirmitir. Kendisine, sonsuz ke
yif aldm Eskia dilleri ve yazlar alanndaki al
malarm ynlendirmesi ve tevik etmesi dolaysyla
her zaman minnettar kalacam. Ayrca, bu denli zor
bir almann bir an nce yaymlanmas konusundaki
srar ve desteinin yan sra eviri metninin redaksiyo
nunu stlenmek suretiyle yapt katklar iin, sayn
Do. Dr. A. Vedat elgin'e ve epeyce uzun bir zaman
ma malolan bu evirinin yaymlanmasn salayan sa
yn Nezih Bagelen ile Arkeoloji ve Sanat Yaynlar'na
teekkr borluyum.
Eskia'n gizem dolu yaz ve dillerine ilgi duyanlara
faydal olmas dileiyle . . .
Antalya, 2000

R. Tekolu
9

NSZ
Dnce tarihindeki kkl deiim alar arasnda
XVIII. yzyldan XIX. yzyla gei, XV. yzyldan ge
nellikle modern aa hazrlk aamas olarak kabul edi
len XVI. yzyla geiten daha az neme sahip deildir.
lSOO'lerde yeni ktalarn kefinin getirdii sonular ve
Rnesans'n balam olmas, insanolunun maddi ve
manevi hayatna yeni bir ekil vermitir. Benzer bir e
kilde, 1 800'l yllardan itibaren, o ada yeni yollar ka
tetmeye balam olan politik dnceden tamamen
bamsz olarak gerekletirilen ve toplu msal yaam
derin bir ekilde etkileyen teknik gelimeler ve zellik
le doa bilimleri alannda kkten deiikliklerin yer al
d bir devir kendini gstermektedir. Doa bilimleri
alanndaki bu yeni dnce akmna eitli akl disip
linlerinde de benzer bir deiiklik elik etmektedir. r
nein bu dnemde, Winckelmann gibi bir aratrmac
nn almalar ve Antika' a ilikin ana epigrafik bel
geler zerine yaplm oldu ka ayrntl incelemeler
araclyla Eskia Bilimcilii yeni grnn alm
tr. Ayrca, gene bu dnemde Hint-Avrupa dil ailesi
hakknda edinilmi olan bilgiler, Alman Eskia ara
trmalar ve yeryzndeki tannabilir btn dil grupla
rnn sistematik bir ekilde snflandrlmas ile geerli
bir dil inceleme bilimi ortaya kmtr.
Gene ayn dnemlerde -bylece bu kitabn konusuna
geliyorum- insan akl ilk kez Grek tarihinin balang10

cnn tesine, yani insanolunun ilk geliim yllarnda

Dou'ya ekil vermi olan toplumlara, bunlarn maddi
ve manevi kltrlerine ve bu kltrlerin o uzak alar
dan gnmze dein korunmu edebi abidelerindeki
fikir hayatlarna da gz atmaya balamtr. Ortaa in
san iin olduu kadar XVIII. yzyl insan iin de tarih,
Homeros ve Ahdiatik' teki (Tevrat) anlatmlarla balyor
du ve bu insanlarn eski diller hakkndaki bilgileri de
yalnzca Latince, Greke ve bazen de branca ile snr
lyd. Msr antlar hakknda ise, Eskia' dan modem
aa kadar nesilden nesile gemi birtakm yapay g
rleri de vard. XVII. ve XVIII. yzyllarda dahi, bu
antlar batan aa kaplayan tuhaf grnl iaretle
ri Greklerin ve Romallarn gsterdiine benzer bir a
knlkla karlyorlard. Ama tasvirlerden oluan bu ya
zy okuma ve ieriini anlama giriimi, ne Eskia' da
ki ne de modem an balangcndaki insanlarn akl
na gelmitir; bu yazyla ilgili bilgiler, kullanmnn ta
mamen sona erdii zaman diliminden itibaren unutul
maya yz tutmutu. Bugn durum tamamen farkldr.
Hem Msr hiyeroglifleri, hem de nasya' da ok farkl
diller iin kullanlm ama Msr yazsndan ok daha
nce insanlarn bilgisinden ve bir yazma arac olma
kalitesinden uzaklam olan ivi yazs artk zm
lenmi ve okunabilmitir. Dolaysyla, olduka eski bir
takm dillere yeniden hayat kazandrm olan dilbilim
ve bu trden aratrmalarla uraan kimseler, tarihi ba
k asyla yaznn incelenmesini olanakl klmlardr.
Ama zellikle bu kimseler, tarihin snrlarn nemli l11

de geniletmilerdir: insanlk tarihi nceleri 2500 yl

lk bir gemii kucaklarken, imdilerde bu zaman dili
mi en azndan 5000 yl daha genilemitir. Bylece, yal
nzca o dnemlerdeki politik olaylarn geliimini gz
mzn nne sermekle kalmayp, bu eski halklarn
maddi ve manevi uygarln, onlarn yerleim yerleri
ni, giyim kuamlarn, yaam tarzlarn, dinsel, hukuk
sal ve bilimsel dncelerini de yeniden canlandrabil
mekteyiz. Bu da bize, olduka geni bir bak asyla
insanolunun maddi ve manevi geliimini tanma ola
na salamtr.
XIX. ve XX. yzyllarda bu yaz ve dillerin yoru mlan
mas ve zmlenmesi, insan aklnn gerekletirmi
olduu en nemli baarlardandr ve doa bilimleriyle
teknik gelimeler alannda elde edilmi devrimsel nite
likteki kazanmlarn yanna konulabilir. Ama insanlarn
ilgileri kapsamnda bu olgu, gnlk yaamda teknik
gelimelerin sahip olduu deerlere karlk vermedii
iin, nemine yakacak benzer bir dzey elde edeme
mitir. Bu hak edilmemi durum, biraz da, kayp dil ve
yazlarn yorumlanmasnn bu dil ve yazlar arasnda
gidip gelen ilikileri ortaya koyacak bir ekilde ele aln
mam olmasndan kaynaklanmaktadr ve dolaysyla
bunlar hakknda hala ok az ey bilinmektedir. Gene de
bu konu, eitimli kimseler arasnda daha fazla ilgi do
urabilir ve konunun bir btn olarak ele alnmasn
gerektirebilir. Bu giriim, bu kitabn amac olacaktr. Bu
denli geni bir konuyu yeterince dzenli bir ekilde b12

lmlere ayrdm mit ederim: lk olarak, Eski Do

u' da daha yaygn ve belli bir anlamda da klasik say
lan Msr hiyeroglifleri, ivi yazs ve uzunca bir sre
zmsz kalm, bugn artk o da zmlenmi Hitit
hiyeroglifleri gibi dil ve yazlarn zmlenmesini daha
geni bir ekilde ele alyorum. Bunlar, tamam ele aln
masalar da, olduka ilgin sonular gsteren birtakm
zmlemeler izleyecektir. Daha sonra da, kitabn ile
niinden kolaylkla karlabilecek kayp yaz ve dille
rin yorumlanmasyla ilgili teorik dzeyde birtakm
gzlemleri okurlara bir btn olarak hatrlatmak fay
dal olarak kabul edilmitir. Kitap, henz zmlenme
mi birtakm yazlardan rneklerle ve bu yazlarn ne
den hala zmlenememi olduu sorusuna yant ver
me giriimiyle sona erecektir.

13

ESK DOGU DNYASINI

AYDINLATAN BYK ZMLEME
1.

M s r H i y ero g l i f l eri

Bu gizemli ideografik yaznn vatan Msr' dr. Daha

Grekler zamannda bu yaz, sayg dolu bir aknlkla
karlanyor ve kendisinde Msrl rahiplere zg anla
lmaz bir bilgelik grld iin, hiyeroglifler (=kutsal
iaretler) adyla anlyordu. Roma'ya gtrlm olan
obelisk'lerle birlikte, hiyerogliflerin bu bysel anlam
da Bat'nn bilincinde korunmu ve bundan modern a
n byk dahileri de etkilenmilerdir. Hiyerogliflerin
gizemli bir bilgelik tad gr yer etmemi olsay
d, Mozart'n Sihirli Fliit' trnden bir sanat eseri da
hi dnlemezdi. Bu nedenle konunun bana Msr
hiyerogliflerini koymak uygun dmektedir ve daha
fazla aklk kazandrmak iin lkenin tarih ve coraf
yasndan ksaca sz etmek yerinde olacaktr.
a) lke ve ahalisi. Msr uygarl ve tarihi

Afrika toprandaki kltrel artlar olduka aktr: Es

kia'da bu ktann tek uygar halk, devasa yaplar ve
bu yaplar zerindeki hiyeroglif yazlaryla bir zaman
lar eski Grekleri akna evirdii gibi gnmz ziya
retilerini de hayranlk iinde brakan Msrllardr.
14

Msr, daha Eskia' da Nil nehrinin bir armaan ola

rak anlyordu (Herodotos, il, 5, .n.). Blgede sadece
Nil vadisi, nehrin tamalar sonucu meydana getirdii
800 km. uzunluunda ve birka kilometre geniliinde,
olaanst nitelikte zengin ve tarma elverili bir arazi
den olumaktadr. lkenin geri kalan blgelerinde ise,
tamamen verimsiz bir l uzanmaktadr. Msrllar, Af
rika ve Sami-Asya kkenli gruplarla karm bir halk
olarak ortaya kmaktadrlar. Dilleri de, Sami dilleriyle
belli bir akrabalk derecesine sahiptir. Kendilerini M
sr' n yerli halk olarak gryorlard. Gerekten de l
kede daha eski dnemlerde izi srlebilecek herhangi
bir toplumun varl ispat edilememektedir.
Kken olarak Msr' da, biri Delta' daki kuzey (Aa M
sr), dieri de Nil'in oluturduu dar vadiyi (nehrin ilk
alayanlarndaki Assuan kentine kadar olan blgeyi)
iine alan gney (Yukar Msr) ksmlarnda olmak
zere iki ayr krallk varln srdrm olmaldr.
M.. 2850 senesinde Kral Menes, Gney Krall'ndan
yola karak bu iki hanedanl birletirmitir. 30 hane
dann birincisi bu dnemle birlikte balamaktadr. M
sr' n Byk skender'e kadar olan hanedanlar dnemi
nin tarihi, Grek-Msr kkenli rahip Manethon (M. .
280 dolaylar) tarafndan blmlere ayrlmtr. 3. Ha
nedan Dnemi'nden balayarak, iki eski hanedanln
snrlar zerindeki Memphis kenti (bugnk Kahire
yaknlarndadr) hanedanlar dneminin bakenti ol
mutur. Kheops, Khefren ve Mykerinos gibi, byk pi15

ramitleri ina ettirmi olan ahsiyetler 4. Hanedan' a ait

tirler. Gne Tanrs Re'nin zgn klt 5. Hanedan' da
balamaktadr. Politik bakmdan zaaflarn ba gsterdi
i bir dnem de, 6. Hanedan'dan 10. Hanedan'a kadar
(M.. yaklak 2350 - 2050) olan dnemdir.
Orta Krallk, zellikle 11 . Hanedan, yeni bir parlaklk
dnemine tanklk etmektedir. Bu dnemde bakent,
gneydeki Thebe kenti olmutur. Nubya fatihi III. Se
sostris'in (M.. 1878-184 1 ) krall, politik olaylar bak
mndan bu an en hareketli dnemini oluturmakta
dr. Onun olu III. Amenemhet'in (M.. 1 840-1 792)
krall ise, kltr alannda ulalm en st seviyeyi
temsil etmektedir. Asya kkenli barbar bir halk olan
Hyksoslarn Msr istilas (15. ve 16. hanedanlar: M..
yaklak 1 670-1570), yeni bir k dnemini iaret et
mektedir. nasya' da yaygn bir ekilde kabul gren
Frtna Tanrs tasvirini temsil eden batanrlar, Msr
dilinde Stl) (Seth) ad altnda bilinmektedir.
Yeni Krallk Dnemi (M.. yaklak 1 600-715),
Hyksoslarn Amosis (1570-1545) tarafndan Msrn d
na srlmesiyle balamaktadr. 1. Thutmosis (M..
1524-yaklak 1 505) ve zellikle III. Thutmosis (M..
1 502-1 448) gibi krallar Asya topraklarn fethetmiler
dir. III. Thutmosis, Filistin'i ele geirmi ve Kuzey Suri
ye'nin sahipleri olan ijurrileri Frat nehri zerindeki
Kargam'ta yenmitir. Bu giriimleriyle Suriye ve Filis
tin'i iine alan blgede bir Msr eyaleti kurmutur. Bu
yksek Suriye uygarlnn etkisinden Msr dahi ken16

dini koruyamamtr: bu etki giyisiler, ev ara gereleri

ve benzerlerinin ithal edilmesinden anlalmakta, ayr
ca Msr dininde Astarte ve Baal gibi Sami kkenli tan
rlarn varl ve Msr dilinin Sami kkenli deiik sz
ckler iermesiyle ortaya kmaktadr.
Msr' n Suriye' deki hakimiyeti ok uzun mrl olma
mtr. III. Amenophis (M.. 1413-1377) ve iV. Ameno
phis'in (M.. 1 377-1358) ynetimleri zamannda Suri
ye, Ijabiru denen yabanc gmenlerin (bu gmenlerin
braniler olabilecei kabul edilmek istenmitir) saldr
larna sert bir ekilde maruz kalmtr. Bu mcadelele
rin ak bir tasvirini, her iki hanedann Suriyeli vasalla
r ve bamsz Asyal krallarla yapm olduklar yaz
malardan kesin bir ekilde karabiliriz. Bu yazmala
ra ait belgeler, 1 887'de Msrda iV. Amenophis'in ika
metgah El Amarna arivinde bulunmu ve Msr dilin
de deil, o dnemde uluslararas ilikilerin dili haline
gelmi olan Akadca' da (Babil diyalektinde) ve kil tab
letler zerine ivi yazs ile yazlmlardr.
1400'den hemen sonra Msrllarn yeni dman ola
rak, Kuzey Suriye' de tIurrilerin yerini alan Anadolu
halklarndan Hititler grnmektedir. 1. Ramses (M..
1318-1317), 1. Sethos (M.. 1 3 1 7-1301 ) ve zellikle il.
Ramses (M.. 1 301-1234), Suriye'yi ele geirmek iin
Hititlerle olduka iddetli mcadelelere girmek zorun
da kalmlardr. il. Ramses'in Msrn byk bir zaferi
olarak uzun bir iirle ku tlad Kades Sava (M..
1 296) dahi bu mcadeleler iin kesin bir sonu reteme17

mitir. Nihayet Hitit Kral III. Hattusili ile bir bar ant
lamas yapmak durumunda kalmtr. Bu bar antla
mas, hem Hitit Devleti'nin Boazky arivinde Akad
ca ve ivi yazs ile, hem de Thebe'deki Amon Tapna
'nda Msr dilinde kayda geirilmitir. il. Ramses'in
uzun sren ynetimi Msr iin yeni bir parlaklk dne
mi oluturmaktadr.
M.. 1 200 civarnda Eski Dou uygarln, Avrupa' dan
gelen Hint-Avrupal barbar halklarn istilasyla oluan
yeni bir dnem tehdit etmitir. Msrllar bunlar "Deniz
Halklar" adyla iaret etmilerdir. Hitit mparatorluu
bu halklarn olduka iddetli saldrlar sonucunda ta
mamen tahrip olmutur. III. Ramses (M.. 11 97-1165)
ynetimindeki Msrllar en azndan kendi vatanlarn
koruyabilmi, artk yerel Sami kkenli ynetimlerin ku
rulduu Suriye ve Filistin'i ise kaybetmilerdir. Msrn
politik k devam etmektedir. eonk, Taharka ve
dier Etiyopyal krallarn ynetimini (M.. X-VIII. yz
yllar), sreklilii olmayan bir Asur istilas (M.. 670663); 1. Psammetikhos, Nekhos ve Amasis (M.. 663525) gibi krallar zamannda ise yeni bir bamszlk d
nemi ve sonunda dq Pers istilasn (M.. 525) takiben
1
M.. 332' de Byk skender ve M. . 30 senesinde de
Roma istilalar birbiri ardnca izlemektedir.
Ne yazk ki burada Msr uygarl hakknda daha ay
rntl bilgiler vermek mmkn deildir; bu nedenle
okuyucuya Erman-Ranke'nin Agypten nd iigyptisches
Leben im Altertum [ Eskia' da Msr ve Msr Yaam]
18

(Tbingen, 1 923) balkl eserine bavurmasn tavsiye

ederim. Okuyucu bu eserde bir ksm hayvan bal sa
ysz tanr ve tanrasyla (Re, Amon, Isis ve benzerleri),
olduka gl bir ekilde yer etmi olan ller krall
na ynelik inanlaryla (batdaki yeralt dnyasndaki
llerin efendisi Osiris) Msr dini; Eski Krallk'n pira
mitleriyle, Orta ve Yeni krallklarn byk tapnaklary
la ve kolonlu yaplaryla Msr mimarisi; bilimi, mate
matii, tbb v.s. hakknda ayrntl bilgiler bulacaktr.
b) Msr yazsnn zellikleri

imdi Msr uygarlnn daha nemli bir rn saylan

yazy ve yazma sanatn daha yakndan ele alabiliriz.
Her eyden nce, Msrllarn yaz malzemesi olarak pa
pirs kamnn liflerinin sktrlmas ile retilen ve is-
mi baz Avrupal toplumlarda hala korunan bir tr ka
t kullanm olduklarn hatrlatmak gerekir. Yazm
arac, krmz veya siyah mrekkebe batrlarak izim
yaplan, kamtan elde edilmi bir tr fra idi. Yaz y
n sabit deildir: nadir olarak bizim alkn olduumuz
ynde, ok sk olarak sadan sola doru ufki ynde,
ska da sadan veya soldan satrlarla yukardan aa
ya doru gitmektedir (bugn literatrde Msr metinle
rinin transkripsiyonu kolaylk salad gerekesiyle
kendi yaz ynmzde yaplmaktadr). Ayrca, btn
insan ve hayvan figrleri, el ve ayaklar satr bana
doru bakmakta ve satr ba ynnde hareket etmek
tedirler.
19

?;;,. n -4<> r,

00

C
-

tt

0 tfh

=:=-

.:::.

Ih

( 1 ) k.I 11.I IJ..I 111.r.s (2) tp mr}J.I s3.w jrl (3) ps swr (4) k.I .I /111 rdj pr
1Jf3w 111 b3b3w (5) jr.t sw.t rdj.tj r r3 n b3b3w.f (6) 11 pr.11.f jm
( 1 ) Eer hasta ise, mide iin baka bir (reete): (2) kimyon, rdek ya
, st (3) kaynatmak, imek (4) Sakland yerden kan bir ylan
engellemek iin bir baka (ey): (5) Yuvasnn ak ksmnn yanna
konmu kuru bir balk, (6) (ve o zaman) o kmaz.

Res.l. Ebers Papiri.is'. Hiyerogli f ve hiyeratik yazlar (Erman,

Die

Hieroglyplen, s. 37, 76).

Msr yazm iare tleri arasnda ncelikle piktografik ya

zdan sz alabilir. Bu yaz tr iin ilk olarak Grek
Clemens Alexandrinus (l . M.S. 210) hieroglyphika (kut
sal iaretler) terimini kullanmaktadr. Her eyden nce,
piktografik yaznn bir ant yazs olduunu ve zellik
le yabanclarn dikkatine sunulduunu belirtmek gere20

kir. Papirs zerindeki yazya kart olarak, ok erken

bir tarihte, ifade edilmek istenen kavramn ana grn
n bir kenara brakm, soyutlaarak daha basit bir
nitelik kazanm yazm formlar gelitirilmitir. Kitap
larda kullanlm olan bu yaz, hiyeratik adyla tanm
lanmaktadr (kr. res. 1 ) . M.. 1. yzyln balarnda, hi
yeratik yazdan, dalm daha geni, okumas zor ve
bizim stenografimizi andran demotik yaz gelitirilmi
tir (lev. 1). Yaznn bu d formlar hakknda konunun
ilerleyen sayfalarnda tekrar sz edilecektir. Her ya
z formu da yap bakmndan ayndr, bu nedenle, daha
ilerde Msr yazsnn zelliklerinden sz ederken, nes
nelere dorudan doruya benzerlik gsteren kabartma
hiyeroglif ekillerini baz almamz yeterli olacaktr. Ay
rca, bu blmde ele alacamz Msr yazsnn analizi
nin modern bir kurgulama olduunu ve Msr Eskia
'nda herhangi bir n modelinin bulunmadn belirt
mek isterim.
Msr yazs sahip olduu i yap itibaryla bir alfabe ya
zs deildir. Bizim pek alk olmadmz farkl ia
ret trnden, yani ideagramlar' dan, fonetik iaretler'den
ve detenninatifler' den meydana gelmektedir. deogram
lar, canl bir varl veya bir eyay grnt olarak yan
stan iaretlerdir. Bunlarn szck okunular dikkate
alnmaz. Bir varln veya eyann yalnzca bilinen ve
grnen anlamn ifade ederler. in yazs da bu tr ia
retleri bnyesinde barndrmaktadr, ama Msr yazsn
da bunlar daha geni bir yer tutmaktadr (bkz. res. 2).
21

e
Res.2. Canl varlklar ve eyalar temsil eden Msr ideogramlar
(Jensen'den alnmtr). Soldan saa ve yukardan aaya doru:
asker, gz, zrafa, boynuz, krlang, skarabe, iek, gne, da, k
e, flt, sandal, yay, saban, ekmek.

Anlatlmak istenen dnceyi yalnzca ideogramlarla

d ile getiren bir yaz sistemi, o dilin pratiini yapmayan
bir kii tarafndan da u veya bu ekilde anlalabilir.
Bu d urumda bu tr yaz sistemleri kelimenin okunuu
na deil, onun yanstt dnceye dikkat ekerler.
Canl varlklar ve eyalarn yan sra, anlamlar hakkn
da kolaylkla karara varlabilecek birtakm fiiller de bu
lunmaktadr. Bunlar iin de, okunular tek tek gsteril
mi ifadelerin dnda, basit ideogramlar kullanlabilir
(bkz. res. 3).

unnak

[b

sma.,;mak

f1

u1rmak

yemek

gitmek

denie almak

yrmek

aglamak

W{'

Res. 3. Yaln anlamlaryla kavranabilen eylemleri gsteren Msr

ideogramlar ()ensen' den alnmtr).

22

Soyut kavramlar ve eylemler ise, dolayl bir ekilde ifa

de edilebilirler (bkz. res. 4). rnein, gney ynn
gstermek iin Yukar Msr' da ok yaygn olan zambak
izilmektedir. Yallk: baston tayan eik haldeki bir
adam; serin sfat: iinden su akan bir vazo; hkmet
mek: hkmdarlk asas; idare etmek: bir ynetici
bastonu; yrmek : hareket halindeki iki ayak; u
mak: kanatlar alm bir ku; yemek yemek veya
konumak: elini azna gt ren bir adam ile tasvir
edilmitir. Bu tr durumlarda dahi, grnts verilmi
olan iaretlerle kelimenin okunuu deil, yanstt d
nce ifade edilmitir.

hlanelmek idare elmek

gney

bulmak

yallk

serin

Res. 4. lk anlamlaryla dikkate alnmayan eylem ve dncelerin

gsterilmesi {]ensen ve Erman' dan).

Bir kel imenin okunabilmesi iin her eyden nce oku

ma deerinin tam tamna aklk kazanmas byk
nem tayordu. Bu nedenle Msrl, olduka erken bir
tarihte, belki de daha yaznn gelime safhasnda, re
simlerle tasvir edilmesi g kavramlarn dile getirilme
sini benzer seslerden, ama tamamen farkl anlamlardan
olu an kelimelerin resimleriyle deitirerek belli bir so
nuca ulamt: rnein wr byk ifadesini gster
mek iin bir krlang (wr); prj dar kmak ifadesi
gstermek iin bir ev (pr); .!Jpr olmak ifadesini gster23

mek iin bir skarabe (.f.pr); msj dourmak ifadesini

gstermek iin bir krk (ms); 4_r snr, limit ifadesini
gstermek iin bir sepet (d_r) ve benzerlerini iziyordu
(res. Sa). Bylece, msd_r kulak kelimesini hem ideog
ram olarak kulak grntsyle, hem de fonetik olarak
kulak kelimesiyle hibir ba bulunmayan ms krk
ve d_r sepet iaretlerinin yan yana konulmasyla ifade
edebiliyordu (res. 5 b).
a) wr krlang ve wr byk;
111r skarabe ve vpr olmak; 111,
krk ve 111 j dourmak; dr
sepet ve dr snr, limit.
b) 111,dr kulak: 1. ideogram ola
rak. 2. m, krk + dr sepet.
,

Res.5. Sesleri birbirine benzeyen kelimeler araclyla yaplan

fonetik eitlikler (Erman' dan).

Yukarda belirtilen kelimelerin transkripsiyonlarndan

da anlalaca gibi, Msrlnn bir kelimenin iinde yer
alan sesli harfleri u veya bu ekilde gstermemi oldu
u aktr. Durum ne olursa olsun, kendi yazsnda
bunlar ifade etmemitir. Biz bu sonucu, eski Msr di
linde ve Msrl Hristiyan katiplerin Greke harflerle
yazm olduklar Kpti (Kopt) dilindeki kelimelerden
karmaktayz. rnein, bazen pJ: son (Kpti pal1t) ke
limesi, pJ: eklemek (Kpti pl) ve pJtj zafer (Kpti
pahte) kelimeleri iin de geerli olmaktadr.
Kelimelerin veya kelime paralarnn fonetik gsterge
leri iin kullanlan iaretler, ok farkl bir yaylma sa
hiptirler: .{]pr olmak ve .5pr eklemek kelimeleri ,
24

wr byk ve pJ. eklemek kelimeleri de yalnzca iki

sessiz harften meydana gelmektedir (zellikle iki sessiz
harften meydana gelen baz fonetik iaretler iin res.
6'ya da baklabilir).
Sessiz harflerin arasnda yer almas beklenen sesli harf
lerin miktar ve nitelii ounlukla varsaymsaldr ve
pek ok durumda kendimizi snrlamamz gerekir; du
rum ne olursa olsun, bu fonetik bileimlerin bazen bir
tek heceyi bazen de birka heceyi ierdikleri grlmek
tedir. zellikle, baz ksa kelimelerin bir tek sessiz harf
ten meydana gelmi olduunu saptamak ok nemlidir
(bkz. res. 7). Bu kelimelere ilikin sesli harflerin okunu
u bilinmedii iin, bize tamamen sessiz harflerden
olu an bir alfabenin belirtileri olarak grnebilirler;
ama doal olarak bir Msrl iin durum tamamen by
le deildir. Bize okullardaki renimimizle aklanan
ve bu nedenle de anlalmas daha da kolaylaan sessiz
harf kavram, hibir zaman ilkel insandan bu yana bu
gn bizim anladmz ekliyle alglanmamtr. Yalnz
Grek-Roma anda, Avrupa' da kullanlan birtakm ya
z sistemleri esas alnarak, her eyden evvel Greke ve
Latince isimlerin transkripsiyonuna yarayan ve snrl
bir ekilde sesli harfleri de hesaba katan bir alfabe tr
yaratlmtr. Ama eski zaman Msrls, kelimeleri hece
ve harf olarak paralara ayrmay dnmez, hatta, ide
ogramlardan vazgeerek, bir tek sessiz harften meyda
na gelmi iaretlerle zor hece bileimlerini yazmaya
kalkr. Bu kapsamda burada, yazya geirilmemi ses25

li harfleri bnyesinde barndrd iin, dierlerinden

ayrtrlmas gereken birtakm szckler bulunabilir
ve dolaysyla da yazl derlemelerde trl belirsizlikler
doabilir.

6\

W3

53

x
m

jn
J
sn
ms

LJ

b.l
lo

wn

E5

mn

lp

mr

.J;

OH
d.

\11_

nw

rw

s.

tj

Res. 6. ki sessiz harften meydana gelmi fonetik iaretler (Erman'dan).

imdi Trke Tatar, tutar, tter, titre gibi keli

meleri d neliml: Bunlar Msr yazsnda hep ttr ses
siz harfleriyle gsterilecektir. Ayrca dal, dil, dl,
deli, dolu, dl, adal, adil, adli, iadeli
gibi szckler dl ve al(a), el, l, ol, l( ) v. b.
szckler de, l sessiz harfleriyle gsterileceklerdir. Do
al olarak, sadece bu sessiz harflere bakarak okuyucu
nun hangi szcn kastedildiini tespit etmesi zor
dur. Bu tr belirsizliklerin dnda, olduka muhafaza
kar bir gelenek de, Msrlnn bir kez kabul edilmi olan
26

bir kelimenin yazm biiminden vazgemesine engel

oluyordu.

\
Q
--11

j)

ILJ

l
@

--..

c::::>

b
h
h

P-=h
--

CJ

L]

C:J

c::::;,

d
d

"'

Res. 7. Msr yazsndaki, bir tek heceden oluan (alfabetik) iaretle

rin listesi (Erman'dan).

Tek bana yeterli anlam verebilen bir ideogramla ifa

de edilmi kelimelere ayrca birtakm fonetik iaretler
de katlyordu. s4m iitmek kelimesi, bir kulak res-

miyle
sesi

4>

yeterince gsterilmiken kelimenin sonuna

veren bir bayku tasviri e kleniyordu :

byk kelimesi bir

krlang grntsyle aka ifade edilmiken buna

.wr

sk sk, r sesini veren bir az c:::> iareti

konuluyordu : Msr dilinin gereinden fazla uzatlm
pek ok ifadesi bu ekilde domaktadr. Msr dili ken
dini, farkl iaretlerden meydana gelen bu karmak bi27

!eimden kurtarmamakta, aksine, gereinden fazla

uzatlm ifadeleri bir araya getirmekten asla yorulma
m gibi grnd alar bulunmaktadr.
Ama tka basa iaretlerle doldurulmu bu karmak
yazm tarz bile, sesli harflerden yoksun olan Msr ya
zsna tam bir aklk getirmeye yetmiyordu. rnein,
jb teke ve jbj susamak kelimeleri tek tek j ve b ses
siz harfleriyle yazldnda, bu teke ve susamak
kelimelerini hangi ltlere gre birbirinden ayrtr
yordu? Bu d urumda bu kelimelerden bir tanesini kul
lanmak zorunda kalyordu. Birinci kelimeye bir te
ke ve ikincisine de elini azna gtren bir adam
grnts ekleniyordu (res. 8 a). Bir baka rnekte de,
ev kavramn gsteren iaret, hem pr ev, hem de
prj dar kmak kavramlarn ima etmektedir; bu
belirsizlii gidermek iin ev kavramna hareket ha
linde iki ayan eklenmesi ile prj kavramlarn dar
kmak fiilinin amaland aka ifade ediliyordu
(res. 8 b).
a) jb teke ve jbj susamak.
b) pr ev ve prj dar kmak.

Res. 8 a-b. Anlamlar farkl ama sesleri ayn olan kelimeler (Er
ma n' dan).

Kelimenin sonuna konulmu ama telaffuz edilmeyen

bu iaretler araclyla, tamamen benzer formlarda ya
zlm fakat anlamlar farkl kelimeleri birbirinden ay28

rtrmak iin kolaylk salayan bir yntem bulunmu

tu. Bu sessiz ama aklayc iaretlere biz determinatif
adn veriyoruz; daha nce de hatrlattmz Msr ya
zm iaretlerinin bu nc serisi byk bir neme sa
hiptir. Msr dilindeki kelimelerin byk blm, ks
men az sayda kural dna taan rnekler bulunsa da,
sonlarna bir determinatif almaktadr. Res. 9' da en
nemli determinatiflerden bazlar yer almaktadr.

IS:

veya
....

0
u
x

c:::;.
00 0

-Q..Cl

'\'

4o

\11_
=-=:J

El

Res. 9. Msr d ilindeki determinatifler (}ensen' den). Soldan saa ve

yukardan aaya: erkekler; kadnlar; memeliler; aalar; bitkiler;
sulanm toprak; lkeler; kentler; su; evler; et, uzuv; k, zaman;
talar; ller; yabanc lkeler; gi tmek; gz, grmek; vazolar, svlar;
kesmek; balamak; iler; gemiler; krmak, blmek; tozlar, mineral
ler; a te; soyut isimler.

Burada, erkek ve kadn adlarndan veya bu cinslerle il

gili meslek, unvan v.b.den sonra kullanlan oturmu bir
erkek ve oturmu bir kadn tasvirlerini grmekteyiz.
Daha sonra, (kuyruk ilave edilmi bir deri parasyla)
memeli hayvanlar, aalar, bitkileri, (bir ukur imajry
la) sulanm topra, (snrl bir toprak parasyla) top
raklar, (iinde akan iki soka ve bunlar kuatan
duvarla evrilmi bir kent haritasyla) kenti, (kvrml
hatla) suyu, (bir kapyla donatlm bir ev haritasy29

la) evleri, (et parasyla) eti, (gne kre tasviriyle) za

man, talar, ( dala) lkeleri, gitmeyi, grmeyi, (bir
vazoyla) akc eyleri, (bir bakla) kesmeyi, (bir back
la) balamay, (vuru halindeki bir kolla) ileri,
o

J] to;.__a''JJ
il"}

"

fl<ft;jj

mr(,., )llt

<::::>

......
1

(0
M11-pr-r'

5
b"'n

J]
'wjjj

:ft

ubj

L-ll'='
"""

J wlt

Q'='
}1111/"/t.

,,,

f JTJt

'11!<

,,,.,

.,,

''

nbw

"'=7

Do
F==:;
pi

Res. 10. Msr dilindeki cmleler (]ensen' den alnmtr). Soldan sa

a ve yukardan aaya doru: Olum benim, intikamcm, Men-he
per-rec, sonsuza dek yaa. Ildyorum/ senin iin akla. Ellerim se
nin uzuvlarn koruyor/ yaamn korumasyla. Senin nezaketin nasl
da tatldr/benim gsme Ben seni benim mabedime koyuyorum./
Sana hayranm. Ben senin gcn (ve) sana kar duyulan korkuyu
koyuyorum/ btn lkelere, sana kar duyulan korku snrlarna
kadar/ gn belkemiinin.

30

gemileri, blmeyi, (metal taneleriyle) mineralleri, (kor

donlu bir mangal veya mangal asmak iin kullanlan
bir zincirle) atei, (rulo halindeki bir kitapla) soyut
isimleri, yani maddi olmayan eyleri gstermek iin
kullanlm olan determinatifleri grmekteyiz.
Eylem bildiren iaretler, yani ideogramlar, deiik yay
lmlardaki fonetik iaretler ve kelimenin sonuna konul
mu, sessiz nitelikteki determinatiflerden oluan ve ilk
bakta bir yabancda olduka kararszlk uyandran bu
yazm iaretleri ls, Msrlya kendi dilini tereddt
lere dmeksizin ve amalarna uygun olarak yazma ve
uygun bir ekilde ifade etme olanan vermitir. Dei
ik yazm iaretlerinin kullanm, res. 1 0' daki birka
cmleden de aklk kazanmaktadr.
Bize bu denli karmak grnen bu yaz sisteminden
vazgememi olmalar olgusu, yalnzca Msr dilinin
tu tucu zelliine bal deildir. Bunun uygulamayla il
gili bir esas da vardr, nk bu karmak sistem ol
makszn yazs, belirsiz ve g bela yorumlanabilir bir
nitelik kazanabilirdi. Ayn sebepten dolay, bugnk
in ve Japonya'da karmak hece yazs sisteminden
Latin harflerine gemek iin yaplan btn giriimler
baarszlkla sonulanmtr.
Msr yazs, yalnzca d formlar itibaryla deiiklik
lere maruz kalmtr. Daha nce, stenografiye olduka
benzerlik gsteren demotik yaznn daha geni bir da
lma ulam olduundan, kitap yazs olarak hiyera
tik yaznn benimsenmesinden ve antlar zerindeki
31

yaznn ise sadeletirilmesinden sz edilmiti. Res. l' de,

M. . 1 600'de hiyeratik olarak yazlm bir tp kitabn
dan (nl Ebers Papiriis' denen bu kitap Leipzig'de
niversite kitaplnda korunmaktadr) alnm birka
satrn hiyeroglif versiyonu ve bunlarn Latin harfleriy
le transkripsiyonu ve tercmesi gsterilmitir. Ayrca,
hiyeratik yazda iaretlerin aslndaki gibi sadan sola
doru gittiini belirtmek gerekir. Hiyeroglif yazl me
tindeki iaretler bizim basm sistemimize uygun olarak
soldan saa doru gitmektedirler. lev. l'de ise, demotik
yazdaki satrlarn yn grlmektedir.
c) Msr yazsnn zmlenmesi

Msr yazs hakknda bugn sahip olduumuz bilgiler

erevesinde (doal olarak yaznn zmnden nce
ye alnm bilgiler bunlar) ifade etmi olduum husus
lardan okuyucu belki de belli bir sabrszlk duymutur
ve imdi de bizzat zme ulalm olan duru mun i
lenmesini beklemektedir. Bu konunun daha sonra ele
alnmas gerekliydi, aksi taktirde, zmleme ilemi ge
reken aklkta sergilenemezdi; ayrca imdi baz du
rumlarda ok daha zl bir tavr taknabileceim.
D grn itibaryla bilinmez olmayan Msr yazs
nn okunmas konusunda eski Grek ve Roma dnyas
kafasn yormamtr, nk genel olarak bu tr mese
lelerle ilgilenmiyorlard ve dierlerine benzer lik gster
meyen bir yaz sz konusu olduu iin de, bir nyarg
hakimdi: hiyerogliflerde filozofvari rahipler in g izemli
bilgelii saklanyordu ve yalnzca onlarn g izemli-b32

ysel bilgeliine girebilmi olan bir kimse bunlar anla

yabilirdi. Antika'n sonuna doru Horapollon adn
da birisi, bu gr Greke yazlm kitab Hieroglyphi
ka ile maddeler halinde dile getirmitir ve bu eser yz
yllarca kanun olarak kabul grmtr. Modern an
balangcnda bile, bu yarg hiyerogliflerin zerinden
kalkmamtr. Hatta hiyerogliflerin ilk byk zmc
s Champollion dahi, yllarca bu yargnn etkisinden
kendini kurtaramamtr. Bu nedenle, daha 1 7. yzyl
da Athanasius Kircher, Sphinx Mystagogica snda hayal
'

0 1c:

gcn diledii gibi kullanarak,

d_d-jn
Wsjr siris der/ syler eklindeki basit bir sylemi,
Typhon'un zaferinden sonra eylerin yaam ve Anu
bis'in uyanndan dolay doann nemi eklinde yo
rumlayabilmitir. Doal olarak, daha ciddi bilim adam
lar bu tr yayvanlklar geri evirmi ve hiyero- glifle
rin srrn zlmez kabul etmilerdir. 18. yzyln son
larna doru, nyarglardan arnm bir kafayla hiye
roglifleri incelemi ve doru bir ekilde Msr kral adla
rnn bugn kartu denen dml bir hatla evril
mi olduklarn tanm olan Danimarkal Arkeolog Zo
ega dahi, var olan phecilie kar mcadele edeme
mitir (kr. res. 1 1 ) .

Res. 11. Ptolemaios'un demotik v e hiyeroglif yazsndaki a d (Er

man, Die Hieroglyplen, s. ?'den).

33

Msr uygarl ve diline ynelik aratrmalar politik

olaylardan olduka etkilenmitir. Napolyon'un Msr
Seferi politik bir giriim olmakla birlikte, lkenin her
yannda arkeolojik aratrmalar yaplmasna da katk
salamtr. O dnemlerde, l kumlarnn Msr Eski
a'nn kalntlarna ne kadar zamandan beridir beki
lik yapmakta olduunu yalnzca Bat dnyas biliyor
du. Bu yaklam nedeniyle Msr topra, pek ok Avru
pal aratrmac tarafndan sk bir ekilde taranm ve
sonunda hiyerogliflerin zmlenmesi iin gereken
yardm bulunmutur: bu yardm, bilinmeyen Msr ve
bilinen Grek dillerinde yazlm, Byk skender sonra
s aa ait, iftdilli (bilinguis) bir kitabe ol mutur.
Tam kesin olmak gerekirse, bir blm Eski Msr dilin
de ve hiyeroglif yazsyla, bir blm Yeni Msr dilin
de ve demotik yazyla, son olarak da, Grek dili ve yaz
s ile yazlm, dilli (trilingis) bir kitabe sz konusuy
du; bu kitabe, 1 799'da Nil Deltas'ndaki Rosetta'daki is
tihkam almalar sonu cunda bulunmutur. Yazt, ger
ekten de tam olarak ele gememitir: Eski Msrca ks
mnda, zellikle ba tarafnda uzun paralar, demotik
ksmnda ilk satrlarn balarnda birka kelime ve
G reke ksmnda da, en son satrlarn son kelimeleri ek
siktir (lev. III). Her eyden nce, Greke metni hemen
hemen btn ieriiyle yoru mlamak mmkn oldu. Bu
metin, gen Kral Ptolemaios Epiphanes'in M.. 1 96 y
l 27 Mart'nda tahta k vesilesiyle Msrl rahipler
tarafndan onuruna yaymlanm bir kararnameyi ier
mektedir. Bu gen kral, tapnaklara ve onlarn rahiple34

rine kar olduka iyi niyet gstermi, onlar da bu gen

kral bir tanr olarak onurlandrmaya ve ele geirilmi
olan yazta benzer bir yaztla birlikte her tapnaa onun
bir heykelini dikmeye karar vermilerdir.
Bu keif haberi doal olarak, byk bir sansasyona yol
am ve nihayet hiyerogliflerin srrn kaplayan rt
nn artk kaldrlabilecei midini dourmutur. Do
rusu, meselenin bu kadar basit olmad hemen aklk
kazanacakt. Dille bir balant kurabilmek iin d ikkati,
ar bir ekilde zarar grm olan hiyeroglif yazsnn
yer ald ksmdan ziyade, hemen hemen tam olarak
korunmu olan demotik yaznn yer ald ksma evir
mek daha uygun grnyordu. Gerekten de, yaztn
Greke ksmnda belli bir d zen iinde ortaya kan
isimler, demotik ksmda gene ayn dzen iinde ortaya
kan belirli iaret kmelenmeleriyle eitlenebilmitir
(bu ekilde, 1 802 ylnda sveli Akerblad, res. ll'de gs
terilmi olan demotik iaretlerin Ptolemaios ahs

Onemsiz0yerinew3
oledyerinerw ).
q q cj j) r o ( )
Dp. Ot.
i

[]p,

qq

=macm3)

Ot.

o(W3).lcrw

(jj).

=ma(m1)

( )

Res. 12. Ptolemaios adnn Young ve Champollion'a gre analizi.

35

adna karlk geldiini saptayabilmitir) ama pek ok

iaretin resimsel zelliklerinin erimesinden dolay ya
lnlatrlm olan bu zor yaz, pek ok belirsizlii de be
raberinde getiriyordu. Bu ilk zaman diliminde, ar bir
ekilde hasar grm olan hiyeroglif metnine yanama
ya kimse cesaret edememitir, nk hiyerogliflerin
simgelerden oluan gizemli dnyasna ynelik inan
da hakimiyetini koru mutur.
Hiyeroglif metninin okunmasyla ilgili ilk giriimler,
n dalgalanmas hakkndaki teorisiyle nl Doa
Aratrmacs ngiliz Thomas You ng (1 773-1 829) tara
fndan gerekletirilmitir. Daha nce Zoega tarafndan
da dikkat ekilen, kartula kapatlm Ptolemaios adn
o da saptayabilmitir (res. 1 1 ) . En azndan Greke ahs
adlarnn hiyeroglif yazsnda sembollerle gsterilemi
yecekleri yolundaki tepkisi, res . 1 2'de olduu gibi, onu
kmelerin blnmesine gtrmtr. Baka bir yaztta
ise, Berenike adnn varln ne srmtr (res. 1 3).
1 8 1 9' da Encyclopaedia Britannica nn bir maddesinde
Grek ahs adlarnn hiyeroglif yazsndaki karlklar
n tek tek oluturmaya kalkmtr. Hiyeroglif iaretle
rinin simgesel olduklarna ynelik gl inan, bir kez
daha bir okuma giriimine engel olmutur.
'

Msr hiyerogliflerinin tam olarak zmlenmesi ilk

kez, gen Fransz Aratrmac Jean-Franois Champolli
on ( 1 790-1 832) tarafndan gerekletirilmitir. Olduka
iyi bir eitim grm bu dahi niteliindeki aratrmac,
daha 11 yandayken hiyeroglifleri zmlemeyi kafa
sna koymutu . Dorusu o dahi uzunca bir zaman hiye36

rogliflerin sembolik bir zellii olduu yargsndan

kendini kurtaramad. Ama o, yaamnn amac olan
eylere kendini, durmakszn yapt almalarla ha
zrlad. lk olarak, Greke harflerle yazlm Hristiyan
Msrllarn dili olan Kpti (Kopt) dilini rendi. Ger
ekte, bugn de bildiimiz gibi, ne bu denli yoksulla
m kelime haznesiyle ne de bu derece deiime ura
m gramer yapsyla Kpti dili, yaztlardaki eski dilin
anlalmas iin en iyi yaklam n oktasn oluturmak
tadr. Akabinde, btn yaztlarn ve u veya bu ekilde
onarlabilir nitelikteki btn papirslerin kopyalarn
edindi ve on be yanda yapt olaanst derecede
zahme tli bir almada, hiyeroglif ve demotik yazsn
daki btn formlar, bunlarn yazm bakmdan gster
mi olduklar sadelemele rle birlikte bir araya getirdi:
ilk aamada bir tek iareti dahi okumaya kalkmaks
zn .
1813'te yapm olduu gzlem ok nemliydi. B u gz
leme gre, hem Msrca hem de Kpti dili, ahs zamir
lerini ifade e tmek iin -i ben , -k sen (eril), -s O (di

il), -n biz, -tdn siz, - onlar ekim eklerine sahip

ti. En azndan, Rosetta yaztnn Greke metninde ge

en O, eril ve onu zamirleri iin Champollion,

ideografik iaretini saptayabilmitir. Yaz tarihi

konusundaki

almalar

daha

sonradan ,

Kpti

f iaretinin, Kpti yazsndaki dier baz harflerde

olduu gibi, hiyeroglif

f iaretinden baka bir

37

ey olmadn ona hemen tanma olana salamtr.

Ama hala, Young'n saptad Ptolemaios adnn hiye
roglif formunda bulunan ve bir sava simgesi olan
(Grekesi p(t)olemos) arslan (rw =l) iare tinde hiyero- g
liflerin sembolik deerler tadna yne lik inanc ko
rumaya devam ediyor ve bu halleriyle kabul edilmele
ri gerektii fikrini savunuyordu.

(]

b (b3 ) , <=::> r

niW>

.L'.'.lk (q)
e(3)
e ile biten kadn adlan eki a)t
-

Kadn adlan determinatifi

a)Berenike

(_ ojk\1\
t(j)

.L'.'.lk(q)l(rw)

o(w3) Dp

C) t(d) <=::> r
kadn aJlar tak"
)

e( 3)
a(3)

Kadn adlan determinatifi

b) Kleopatra,

Res. 13. Berenike ve Kleopatra isimleri ve bunlarda yer alan iarel

lerin analizi (Jensen'den) .

38

21 Aralk 1 821'de basit bir hesaplama ilemine dayana

rak bu hatal grten vazgemitir. Bu hesaplama ile
minde Rosetta yaztn n hiyeroglif me tni, Gre ke me
tindeki kelimelerin miktarna oranla yaklak kat da
ha fazla iare t ieriyordu. O dnemlerde, her bir hiye
roglif iaretinin bir kelimenin tmn gstermi olabi
lecei gr tamamen kavranamaz bir eydi: Daha
ok, tek tek birtakm fonetik iaretleri hiyeroglif met
ninde saptamak peindeydiler. Champollion, bu yakla
mndan sonra, o zamana dein yalnzca hep tek tek
kelimelere uygulanm olan tarihi soruturmay btn
isimler zerine yaymtr: Rosetta yaztnda Greke
isimlere karlk gelen demotik iaretlerin nce hiyera
tik, sonra da hiyeroglif formlaryla yerlerini deitirmi
ve bylece, rnein, Rose tta yaztnn hiyeroglif bl
mnde kartula gsterilmi olan Ptolemaios ahs ad
nn yazmna ulamtr (res. 1 1 ) . Bylece, res.12' de gs
terildii gibi, tek tek iaretlerin anlamlarn oluturabil
mitir. Benzer bir ekilde demotik yazdan yola karak,
Kleopatra ahs ad iin res.13'te gsterilmi olan ia
re t serisini zmlemitir ve 1822 Haziran'nda bu ya
zm eklini hiyeroglif yazsnda ve Greke olarak yazl
m baka bir iftdilli yazt zerinde tekrar tam olarak
tanyabilmitir. Bu sayede birka iaretin deerini daha
saptayabilmitir. Artk by bozulmutu ve Champo
llion baka baka yaztlarda Latin ve Grek kkenli Ale

ksandros , Autokrator, Tiberius , Domitianus, Germanicts,

Traianus v.b. adlar tanyabilmiti (res. 14).
39

Res. 14. H iyeroglif yazsnda (a) Aleksandros, (b) Autokrator, (c) Ti

berius, (d) Domitianus, (e) Germanicus ve (f) Traianus adlarnn ya
zl (Erman'dan).

Ama o hala, Msrca isimlerin deil, yalnzca yabanc

isimlerin bu ekilde yazlm olduu grndeydi. 14
Eyll 1 822 tarihinde Re-mss (Rcmss)= Ramses ve Thot
ms (DJ;wtj-n s) = Thutmosis (res. 15) gibi eski Msr kral
adlarn yeni yaztlarda hemen tanyn ca, nihayet, eski
yaznn da mistik simgelerle deil, fonetik iare tlerle
ifade edilmi olduunu ve bu zahmetli aratrmalarnn
yalnzca Msr dilindeki Greke ve Latince isimlerin
transkripsiyon unu deil, ayn zamanda bizzat eski di
lin kendisini de anlalabilir kldn kavramtr. 27
Eyll 1822' de, nl Lettre a M. Dacier relative a l'al- pha
bet des hieroglyphes phonetiques' te [ Hiye roglif Fonetii
nin Alfabesiyle lgili Olarak M. Dacier'e Yazlan Mek
tup] Msr hiyerogliflerini zmeyi baarabildiini Pa
ris Akademisi'ne bildirebilmitir.

a) m r r b) m r
Res. 15. Hiyeroglif yazsnda a) Ramses ve b) Thutmosis ad lar <Er
man, Die Hieroglyphen, s . 1 1 'den).

40

En son zmlemeleri iin Champollion' a yllardan be

ridir tek tek btn iare tleri toplayarak tamamlam ol
duu devasa hazrlk almas yardm etmitir. Daha
1 825 ylnda, III. Amenophis'e ait Eski Msr dilindeki
bir yazt tercme edebiliyordu. Bunu daha sonra baka
hiyeroglif yaztlar ve hiyeratik papirsler izlemitir. il.
Ramses'in Kade Sava'nda Hititlere kar kazanm
olduu zaferi kutlayan byk iir dahi onun tarafndan
ok byk bir nemle karlanmt. Erman, Die Hi

eroglyphen [Hiyeroglifler] (Sammlung Gschen, n. 608, s.

1 2) adl eserinde onun hakkndaki grlerini yle di
le getirir: Gen yata lmyle ( 1 832) kendisinden
sonra gelenlere brakm olduu reti, adam akll d
zenlenmi deildi. Kelimeleri ve cmleleri dahice do
ru ekilde yorumlamt, ama okuma becerisini gster
dii yaz sistemi hakknda gerekten hibir zaman ak
bir fikre sahip olmad. Akllca zorluklarn ve phele
rin stesinden gelen zmc ile, dikkatle lp bi
tikten sonra sonular kurall bir ekilde ortaya koyan
filolog tamamen farkl kimselerdir. Birincisini ikinci
siyle kartrmamak gerekir. Bu nedenle, Champolli
on'un ulam olduu zmlemeye balangta gven
duymama olgusu aknlk dahi uyandrmayabilir. Ne
var ki, onun lmnden otuz yl sonra bile, bilim
adamlar birtakm kral adlarnn daha iyi bir ekilde
okunabileceini kabul etmek istemediler, nk onla
rn grne gre geriye kalanlarn tamam kurun tu
dan baka bir ey deildi. Ama 1866 ylnda, geni kap41

saml Kanopos decretum 'unu (yasas/ kararnamesi)

ie ren bir baka iftdilli yaztn kefi, Champollion'un
akllca aydn latm olduu byk sorunlarn zm
n bilimsel bakmdan dorulamtr.
Bylece bu yeni bilim, Champollion tarafndan konul
mu esaslar zerinde bilimsel bakmdan gven verici
bir Msr filolojisi kuruluncaya dein, otuz-krk yl da
ha urap didinmek zorunda kald. Bu aratrma kar
maklnn detaylar, okuyucunun genelinden ziyade,
tamamen konu zerinde aratrma yapanlar ilgilendi
rebilir. Bu nedenle burada, balangta yer alan baka
birka olguyu ksaca hatrlatmak yeterli olacaktr. Msr
yaz sistemini aklama ve Kanopos decretm'unun ya
ym ve evirisiyle, ciddi aratrmaclar tarafndan
zmlemeye kar ne srlm pheleri sessizlie
gmme grevi, byk ve ok ynl Alman Bilim Ada
m Richard Le psius' a aittir. Onun yan sra, ngiliz
Birch, ivi yazsnn zm sz konusu olduunda
te krar karmza kacak olan, z sezgisi gl rlanda
l Hincks, ihtiyatl ve ngrl Fransz Aratrmac de
Rouge' dan sz edilmesi gerekir; determinatiflerin tam
bir aklamas, zellikle Birch ve Hincks'e aittir. Daha
cokulu bir kiilik ise, Alman Heinrich Brugsch idi.
1 848' de, daha bir lise rencisiyken, bugn dahi Msr
bilimciler tarafndan bir ekilde ihmal edilmi olan kar
mak nitelikteki demotik yaz hakknda birtakm ay
dnlatc grler ortaya koymutur.
Msrbilim' in sonraki dnemleri, zahmetli filolojik ara
trmalarla karakterize edilmektedir. Birka kelimeyle,
Fransz Chabas ve Maspero, ngiliz Budge ve G ardi42

ner' dan hayrla sz edilmesi gerekir. Msr dilinin sa

lam bir grameri ve szl, zellikle Alman aratrma
larna ve ilk elde de Adolf Errnan'n (1854-1937) disip
linli Berlin Okulu'na aittir. Erman, yaz sistemlerinin
dikkatli bir ekilde gzlemlenmesinden yola karak
deiik dilbilimsel dnemleri birbirinden ayrm ve
Eski Msr dilinin yannda, bamsz bir dil olarak, M. S.
il. yzyln Yeni Msr dilini saptamtr. Szlk yaps
hakkndaki aratrmalara ve zellikle, yaz sisteminin
sesli harflerden yoksun olmasndan dolay her ada
bu denli az belirgin olan morfolojisi hakkndaki incele
me lere, olanakl durumlarda, ok emin saylacak yollar
bulmutur ve her eyden nce fonetik yaps hakknda
bugn dahi hakimiyetini koruyan grler ortaya koy
mutur. XX. yzyla dein dier aratrmaclar Msr
yazsnda bazen sesli harflerin de ifade edilmi ama o
u kez gsterilmemi olduklarna inanrlarken, Erman,
Msr fonetik iaretlerinin salt sessiz harflerden olutu
u grn savunmutur. Onun okulu, Msrbilim
hakknda her trl dilbilimsel aratrmalara doru bir
yol gsterici olarak kalmtr.
d) Meroe yazs

Msr edebi kltr, varlk olarak Msrla snrlanmtr.

Bunun nedeni, zellikle yaznn sk skya Msr diline
balanm olmas ve baka bir dile glkle uyarlana
bilmesidir. Msr yazsnn bir katman olarak, M. . 1.
yzyldan M. S. 111. ve iV. yzyla kadar Msrn gne
yinde, Meroe' de varln srdrm olan Etiyopya
Devle ti'nin yazs kabul edilebilir. D grn bak43

mndan Meroe yazs Msr yazsna olduka benzerlik

gstermektedir ve ayrca, Msr' dakilere karlk gele
cek ekilde iki yaz tr gelimitir. Bunlardan bir tane
si abideler zerinde, resimsel (hiyeroglif) nitelii olan
yazdr. aretleri grn bakmndan ksmen Msr hi
yerogliflerindeki iaretlerle benzerlik gstermektedir.
Msr' daki demotik yazya benzeyen bir yaz daha var
dr, ama bu yaz abideler zerinde de grnmektedir.

Hi yeroglif

Demoik

Ses

H ycnglf

Demo k

'lJ

'1f
qq
fl

<

IAlef, a

c.

I
..,.

ili

(.

--

J
il.
Sl

--..

El

\JJ

1,

''

'

=H=

V//

.l
s..

L'.I

q
te

t>

ru

14:.

ii
r

c.;>
"l)

Res. 16. Meroe alfabesi (}ensen, Die Schrifl , res. 49'dan).

44

<=:::>-

v lb?I

Ses
Dc'.!cn

Dc1cri

IJ IY ? I
h
s

re
z

Bu yazda arpc olan ey, yzlerce Msr yazm iareti

ne karlk, yalnzca 23 kadar yazm iaretinden olu
masdr. ne srlebilecek en basit gr, Meroe yaz
snn az veya ok, Msr yazsnn d formlarna bal
kalarak onu taklit etmesidir, ama i yaps itibaryla, ey
lem bildiren iaretlerin ve determinatiflerin bulunma
d bir alfabe yazsdr.
Meroe dilindeki yaztlar, yaklak olarak 1 820' den beri
tannmaktadrlar, ama uzunca bir zaman, ta ki ngiliz
asll Msrbilimci Griffith'in 1 9 1 0 - 1930 yllar arasnda
en azndan belli bir seviyede dili zmlemeyi baar
masna kadar, anlalmaz ve okunamaz olarak kabul
edilmilerdir. zmleme iin Benaga yaztndan yola
kmtr. Msr dilinde kayda geirilmitir. Hem Msr
hem de Meroe dillerinde baz kral ve kralie adlarn da
iermektedir. Buradan belli bir iare t grubunun tam
okun uu elde edilmitir, ama imdiye dein bilinen bir
takm dillerle balants kurulamayan bu bilinmedik
Meroe dilinin yorumlanmas, hala birtakm glkler
karmaktadr. Res. 1 6'da Meroe dilinin demotik ve hi
yeroglif alfabesi yer almaktadr. Res. 1 7' de ise, Meroe
dilinde, demotik karakterdeki bir yazt Griffith' in evi
ri ve transkripsiyonuyla gsterilmitir.

:11/J-+- :fl J"V+';) :5.. :+ l//C, \.A.l/:lc, :+J. 1 2'

/l/C, v..1 / "f.. +l\)c, :/ Z,c, \Al<, :\.A.l\AJ / ).)
: + 1, 'i" "11 Cj
;uesi : nsereyi : tktiz-n n : iqe : zekrer : erkele : 1111111iterey : ezh li: !sis (ve)

Osiris, (ki) Taktiz-Amon korur, Zekarer('den) soy alan(lar), Amon

tares('ten) doan(lar).
Res. 17. Meroe dilinde bir yazl (Jensen, Die Sc/ rift, res. SO'den).

45

2.

iv i Yaz s

Msr hiyerogliflerinin sahip olduu nemin yanna,

nasya dnyasnda yaygn bir ekilde kullanlm olan
ivi yazs konulmaktadr. Konu hakknda bilgisi olma
yanlarn gznde Msr hiyeroglifleri kadar etkileyici
deildir. Daha Grek-Roma dneminde, kimsenin bu ya
z hakknda herhangi bir fikri yoktu. Yalnzca Gre k Es
kia'nda Assyria grdmmata (Asur yazs) olarak ta
nmlanmtr. Modern adakiler ise, in yazsn and
ran belli belirsiz, ivi eklindeki bu karmak yazyla
Msr yazsnn apak tasvirleriyle olabildiinden daha
az ba kurabilmilerdir. Ama Eski Dou dnyas iin
bu yaz olduka nemliydi. Olduka geni bir sahada
ve ok uzun bir sreyle kullanlmt. Anavatan olan
Babil'den ok ok telere yaylm ve nasya' da f arkl
kkenlerden gelen pek ok dilin yaz sistemi olarak ka
bul grmtr. lk olarak, ivi yazsnn doduu top
raklar zerinde duracaz. Daha sonra ise, Babil ve
Asur uygarlklar hakknda ksa baz bilgiler vermekle
yetineceiz.
a) lke ve ahalisi. Mezopotamya uygarl ve tarihi

Msr'da olduu gibi, nasya'da da en eski uygarlk

iki nehrin lkesi olarak ran Krfezi'ne dklen Frat
ve Dicle nehirlerinin civarnda domutur. Blge, Grek
e nehirler arasndaki lke anlamna gelen Mezopo
tamya adn bu iki nehirden dolay almtr. Geri, uy
garlam olan blge yalnzca iki nehrin civarndaki
46

topraklarla snrl deildi. Frat nehri, zerine kurul

mu saysz kanallar araclyla lkenin byk bir ks
mna su gtrmt.
Blgenin tannan en eski halk Smerlerdir. Kkenleri
belirsizdir ve bilinen en eski uygar halklardandrlar.
Smerlerden baka, M. . III. binyln balangcndan
itibaren Suriye llerinden gelmi, gebe ve Sami k
kenli Babilliler, M. . 2000'lere doru Amoritler, M..
lOOO'lere doru Aramiler ve sa'nn geliini izleyen a
da Araplar bu blgeye yerlemilerdir. Blgedeki halk
larn kkenlerinin farkl olmas kadar, politik geliimle
ri de farkldr. Bizim bilebildiimiz kadaryla, Smerli
lerin ok eski tarihlerden itibaren bu topraklarda otur
duklar anlalmaktadr. En azndan Ur ve Uruk'ta ya
plan kazlar bize bunu gstermektedir. Bu kentlerin ta
rihi yaznn icadndan ok daha ncelere gitmektedir.
Burada yaplan kazlar, Smerlerden daha eski saylabi
lecek bir halkn varln bize gstermemitir. Uzunca
bir sre burada bir tek devlet varln srdrmtr.
Smer ad, pek ok sayda kk, bamsz kent-dev
letlerinden oluan bir lkeye verilmitir ve bunlar yal
nzca soy birlii nedeniyle bu ad altnda birlemilerdir.
M. . 2500' den itibaren Smer topraklarnn kuzeyin
deki Akad lkesine Sami kkenli halklar yerlemeye
balamtr. Son yllarda, bu blgedeki halklarn Akad
lar ve dillerinin de Akadca olduundan sz edilmekte
dir. Babillilerin en eski ve en gl hkmdarlarndan
biri, 1. Sargon'dur (M.. yaklak 2350-2300). Daha ya47

kn alardaki Byk skender ve Charlemagne gibi

byk krallarn bir prototipi olarak grnmektedir.
M.. III. binyln sonuna doru Smer kkenli Lagas'l
Gudea (2050 civar?) Smer uygarln yeniden canlan
drmay baarm ve ilk kez lkenin byk bir blm
n birlik altnda toplamtr. Akabinde, douda yer
alan gl Elam Devleti'yle giriilen mcadeleler sonu
cunda yeniden kk devletlere blnmtr.
Nihayet btn Babili birletirmeyi Akadllam Amo
ritlerden Babilli Ijammurabi baarmtr. Babil tarihinin
en parlak hkmdarlarndan birisidir. Sami uygarl
nn Smerler zerinde hakimiyet kurmasn salam
tr. Onun yaam olduu a, uzunca bir sre belirsiz
kalmtr: lk dnemde yaplan aratrmalar M. . 2100
( veya 2300) ila yaklak 1 900 yllar arasnda gidip gel
mektedir, ama kronolojisi kesinlik kazanm olan Asur
Kral I. Samsi-Adad (M.. 1 749-1717) ile adalna
bakarak, hanedanlk dnemini M.. 1728-1686 yllar
arasna tarihlemek son yllarda mmkn olabilmitir.
Bu dnemden itibaren artk Sami kkenli birleik bir
devlet blgeye stnln kabul ettirmekte ve S
merler de yava yava gzden yitmektedirler. Ij ammu
rabi byk ynetim reformlar yapmtr. Onun kutsal
kanunlar, 1 903'te Franszlar tarafndan yaplan Susa
kenti kazlarnda bulun mutur. Babil, imparatorluun
bakenti olmutur. Marduk, kentin gen koruyucu tan
rs, gene ayn zaman diliminde imparatorluun tanrs
olmu ve klasik Babil dili de, imparatorluun ortak kul48

!anm dili niteliini kazanmtr.

ljammurabi'nin imparatorluu ok uzun mrl olma
mtr. Yabanc bir halk olan Kassitler Babil'i ayaklar al
tna alm ve M.. 1 600'den yaklak 1 200'e kadar s
ren uzun ama sakin ve bar bir yne timle blgede
egemenliklerini korumulardr. Bu arada lkenin ku
zey blgesinde, Dicle nehri kylarnda yava yava
Asur gelime gste rmitir. Asur, ok ncelerden beri bir
Babil kent-devle ti olarak iaret edilmitir ve daha o d
nemlerinde bile bir dizi politik g ve zayflk dnem
lerinden gemiti. M.. XV. yzylda Kuzeydou Me
zopotamya' daki Mitanni kkenli gl ljurri Devleti'
nin bir uyruu idi, ama bu devletin yklndan sonra
bamszln kazand ve ykselie geti. 1 270 civarn
da 1. Salmanassar, ljanigalbat'n Mitannilerden miras
ald devleti ykt. 1. Tukulti-Nin urta ise 1 230 civarnda
Babil'i yendi ve 1 1 00 civarnda da, 1. Tiglatpileser ilk
kez Akdeniz'e doru sefere kt.
Bu dnemden itibaren Asur devaml bir bask yarata
rak batya doru kaymtr. Bunun sonular ayn za
manda Ahdiatik'e (Tevrat) de yansmtr. Yeni Asur m
paratorluu hanedanlarnn sekin simalar arasnda,
hem Damaskos, Tyros ve Sidon, hem de sraeli Yehula
ra kar savam olan III. Salmanassar' dan (M.. 858824); sraeli Peqa.l_'a kar Yudal Ahaz'a destek vermi
ve bu destein sonunda da sraeli Hosea'y ayaklar al
tna alm olan III. Tiglatpileser'den (M.. 745-727);
gl Urartu Devleti'ni yenmi, Samaria'y ele geirmi
49

ve kuzeyde ikamet e den on sraeli kabileyi kendisiyle

beraber alp gtrm olan il. Sargon' dan (M.. 721705); Ninova'y (Ninive) bakent yapm ve hibir dire
nile karlamadan Jerusalem'i kuatm olan Sanhe
rib' den (M.. 704-68 1 ); ksa bir sre iin Msra kadarki
topraklar ele geirmi ve bu seferleriyle Asur mpara
torluu'nu en byk yaylma tam olan Assarhad
don' dan (M.. 680-669) ve nihayet, Elam mparatorlu
u'nu yok e tmi ama daha ok edebi ilgileri ve Nino
va' daki kitaplyla tannm olan Assurbanipal' den
(M.. 668-626) sz etmek gerekir.
M. . 606 ylnda, ran'da oturan ve Hint-Avrupa k
kenli halklardan olan Medler, Babillilerle birlemi ve
Asur mparatorluu'nu darmadan ederek ortadan
kaldrmay baarmlardr. Uzunca bir zaman Asur bas
ks altnda kalm olan Babilliler, bylece bir kez daha
n plana kmlar ve ksa bir dnem iin Yeni Babil m
paratorluu'nu canlandrmaya almlardr. Bu impa
ratorluun hkmdarlarndan zellikle, M.. 586' da
Jerusalem'i yerle bir etmi ve branileri kleletirmi
olan il. Nebukadnezar (M.. 604-562) hatrlanmaya de
er. M.. 539'da Pers Kyros, Babil ordusunu yenmi ve
lkenin bamszlna son vermitir. Araplarn Ba
bil'in yerine Badat' kurmasna dek geen zamanda,
nce Perslerin, daha sonra Byk skender ve onu ta
kip eden Roma ve P art imparatorluklarnn bir eyaleti
olarak kalmtr.
50

Smer, Babil ve Asur uygarl hakknda, bu blmde

ksaca baz hususlara deinmek yararl olacaktr. Bu ko
nuda ayrn tl bilgi almak isteyen okuyucularn Meiss
ne' in Babylonien nd Assyrien [Babil ve Asur] (2 cilt,
Heidelberg, 1 920 ve 1 925) balkl eserine bavurmalar
tavsiye edilir. Okuyucular burada, eski ve yeni tanrlar
ls gibi Smer-Babil dininin ayrn tlarn bulacak
lardr. Eski tanrlar ls, Gk Tanrs Anu, Ik ve
Toprak Tanrs Enlil ve Derin Yeralt Sularnn Tanrs
Ea'dan olumakta ve bunlara Tanra Mab veya Tanr
larn Beyesi Ninbursag katlmaktadr. Ay Tanrs Sin,
Gne Tanrs Samas ve Zaman Tanrs Ad ad' dan mey
dana gelen yeni dnem tanrlar lsne ise, Tanra s
tar girmektedir. Babil'in ykseliiyle Kent Tanrs Mar
duk ilk sraya geer. Asu'un g kazanmasyla tanrs
Assur da, Asur-Babil pantheon'unda nemli bir yer elde
eder. Mezopotamya, zengin bir mitoloji yara tm ve b
yk miktarlarda epik iirler retmitir: Burada, Mar
duk'un duas olarak Dnyann Yaradl arks ve Gilga
mes Des tan 'n hatrlatmak gerekir. Gilgames Destn
n'nda anlatlan tufan hikayesi Aldiatik'te anlatlan tu
fan hikayesiyle byk bir benzerlik gsterdii iin, za
mannda byk bir heyecan uyandrmt.
Mimarisi gerekten de, Msr mimarisi kadar mucizevi
eserler retmemitir. Bunun nedeni, zamana kar daha
az dayankl bir malzeme olan kilden tulalar kullanl
m olmasyd. Ama bugn Berlin Mzesi'nde korunan
Babil'in star Kaps gibi baz heybetli yaplar da gn
mze kadar ulaabilmitir. Artistik mkemmellii ve
51

doaya ballyla Yeni Asur a heykeltral ok

daha byk bir hayranl haketmekte dir. Babil bilim
lerinden zellikle matematik, astroloji ve astronomiden
sz etmek gerekir. Babil astrolojisi ve astronomisi, Bat
zerinde geni bir etki uyandrmtr. Ayrca zamann
haftalara ayrlmasn bu alanda yapm olduklar al
malara borluyuz. Eski Dou'nun nemli bir bilim ala
n da, Asur-Babil kanunlarnn tarihidir. Geni kapsam
l ve ayrntlara inen kanun maddelerinden olumutur.
Bunlardan zellikle Ijammurabi, ondan daha eski olan
Esnunnal Kral Bilalama (M.. yaklak 1 884-1 863) ve
Asur-Med yasalarndan, ayrca kanunlarn gnlk ha
yatta nasl uygulandn bize kant olarak gsteren ve
nasya'nn deiik blgelerinden gelen binlerce ahsi
belgeden de sz e tmeye deer.
b) ivi yazsnn zellikleri

Mezopotamya uygarlndan bu blmde bizi yaz ve

yazma sanat ilgilendirmektedir. lk bakta, Msr yaz
sna oranla derin bir farkll olduu grlmektedir.
Yaz malzemesi tamamen deiiktir. Msr' da en azn
dan edebi metinler iin papirs icat edilmiken, Ba
bil' de kil tablet kullanlmtr. Yazm iaretleri, tahtadan
yaplm bir stils ile yumuak kile hafife bastrmak
suretiyle yaplyor ve daha sonra tablet atete piirile
rek se rtletiriliyordu. Bu yaz malzemesi bize ne kadar
allmadk ve az kullanl grnse de, kil table tler Ba
bil ivi yazs ile birlikte nasya'nn pek ok lkesinde,
52

l.L.v

+v

T
T

Kartal

.....+

Yldz

su

Ji
el

ff(

Bal k

ha

Res.18. Smer
ideogramlar ve
bunlarn ivi
yazsndaki
geliimleri
(Friedrich, A rchiv
Oric11 /f/11f, cilt XIX,
lev. XI'den).

Suriye' de, Anadolu' da byk bir yaylm alan bulmu

tur ve ayrca kil tabletler, prehistorik Yunanistan' da ve
Girit'te Miken-Minos dilleri ve yazlar iin de bir ya
zm arac olarak kullanlmtr.
Asur-Babil yazm iaretleri de, Msr yazsndan yapsal
olarak tamamen farkldrlar. Msr' da gnlk kullanm
lar gerei basitletirilmi olsa da daha fazla aklda ka
lan, grsel ve ak bir ideografik yaz vardr. ivi yaz
snda ise birbirleriyle kesimi ivi eklinde ve konu
dan anlamayanlar iin in yazsn hatrlatan bir sr
iaret karmaas kendini gstermektedir. Ama bu fark
llk o kadar da nemli deildir, nk ivi yazs da S
merler tarafndan, res.1 8'de yer alan baz rneklerden
de anlalaca gibi, ideografik bir yaz olarak tasarlan
mtr. deografik iaretleri yumuak kil zerine stilus
ile yazarken karlatklar zorluklardan dolay, iaret
leri, olduka erken dnemlerden itibaren yumuak kil
zerine bastrmak suretiyle, ivi eklinde sadeletiril
milerdir. Bu sadeleme sonucunda, yalnzca pek az
iarette ideogramn eski ekli kendini belli e ttirmekte
dir. ivi yazsnda da, zamann ve yerin eitliliine
bal farklar bulunmaktadr: Eski Babil karmak ivi
53

yazs, Eski Asurca (Kapadokya'da kullanlan ivi yaz

s), Orta Babil ve Orta Asur ivi yazlar, daha basit bir
nitelik kazanm olan Yen i Asur ve Yeni Babil ivi yaz
sndan ok daha f arkldrlar (bk. res. 19 a ve b' deki de
nemeler), ama konu hakknda bilgisi olmayan bir kim
se, hiyeroglif yazs, hiyeratik yaz ve demotik yaz ara
snda olduu kadar byk farklar bulamayacaktr.
Birbirlerine ztm gibi grnseler de, sahip olduklar i
yap gerei Msr yazsyla ivi yazs birbirlerine ol
duka benzemektedir. nk ivi yazs da ayn iaret
trlerinden, yani eylem bildiren iaretlerden veya ide
ogramlardan, fonetik iaretlerden ve determinatifler
den meydana gelmitir. Msr yazsnda olduu gibi i
vi yazsnda da ideogramlar oldu ka sk bir ekilde kul
lanlmtr. Bunlarn okunuuna baklmaz, yalnzca an
latlmak istenen dnceyi ifade ederler. Kken olarak
birbirinden olduka farkl dillerde dahi ayn ekilde ya
zlrlar. rnein, btn ivi yazl dillerde

iareti

(kken olarak bir yldz gstermektedir) gk kavra

mnn ideogramdr. Bu ideogramla karlam olan bir
Smerli bunu kendi dilinde an, Akadl sama, Hititli ne

pis eklinde okumutur. Bu iare t ayn zamanda tanr

ideogramdr ve Smercede dingir, Akadcada il, Hitit
ede Sini-, Hurcada eni- ve benzer ekillerde telaffuz
edilmektedir.
ideogram da kral anlamna
gelmektedir. Smercede lugal, Akadcada sam, Hitite
de .!Jassu-, Hurcada iwri-, Urartucada ereli- olarak okun
maktadr.
54

ll5lJ mr

"'

T< l:
mr 4 ..tl

1:2.TT r 5 lf
4,TJn' mft: T< l:
..,..t:f :xrr o l: l: 4 .,Id
[ 4 ) ...W lf .d
A l
(T.,llir n A20 TT
TT TT ,4 TT

T lf

15

d
d
Kl
( 1 ) sar-ki-lf-sar-rf (2) littili E11 -l1 (3) da-1111111 (4) sar (5) A-ga- de
(6)
1 (7) ba r i-la-ti (8)
Nipprim
1 ( 1 8)

KI

d
E-/1 (9) ba11i ( 1 0) E-kur (1 1 ) bil En-I1 ( 1 2) i11
d

(13) sa t ppm11 ( 1 4) s4 -a ( 1 5) -sa-za-k-11i ( 1 6) E-l1 ( 1 7)

Samas ( 1 9) isid-s (20) li-s-!Ja (21 ) u (22) z er-s (23) li-il-g-da

Res. 19 a. Babil ivi yazsnn eski ve yeni formlar. Yeni Asur yaz

snda Sarganisaralim yazt (kr. !ev. iV, res. 21 ). Sarkalisarri, En

lil'in soyundan gelen, gl, Akad'n ve Enli!' in efendilerinin kral,

Nippur'da Enli! Tapna E-kur'un inacs. Kim bu belgeyi deiti

rirse, Enli! ve Samas onun temelini kazsn ve onun soyunu alp g

trsn.

Bu trden ideogramlar kullanmak suretiyle meydana

getirilen ifadelerin yan sra, bunlarn tek tek fonetik
iaretlerle veya gramatikal nitelii olan baka bir ideo
grafik elemanla ve ses deerlerine gre yazlm ekim
ekleriyle birlemi olarak gsterildii durumlar da var
dr (res. 20). ivi yazsndaki fonetik yazllarn Msr
yazsndaki kadar dzensiz bir ekilde, yani iinde her
hangi bir sesli harfin bulunmad, bazen daha byk,
55

.c...

Tf s- Yl :

TP
*
'
<'fr!T g<F-
T'f --IT +.

Tf }- lf 1Y .c$- J1== g r:=

T-l!IJ !T .H $> 4-hMT !J Th=TIT
S: Kk !I T t KT<-
&_ T
Si
..m-
lFT

(31 ) Sm-m -we-ln (32) nankr ilim (33) l ekal/im (34) is-ri-iq (35)
a-we-/n S-i (36) id-da-ak (37) l sa S-ir-ga-am (38) i-na ga-ti-s (39)
im-!J-r (40) id-da-ak. Eer bir vatanda, bir tanrnn veya bir tap
nan maln alarsa, sz konusu vatanda ldrlr. Kim onun el
lerinden alnm mallar alrsa, o da ldrlr.

Res. 19 b. Babil ivi yazsnn eski ve yeni formlar. Yeni Asur yaz

s ile birlikte Eski Babil yazs (Hammurabi yasalarnn 6. satr) .

bazen daha kk sessiz harf bilekelerinden meydana

ge lmemi olmas dikkat ekici bir husustur. ivi yaz
snda tam tamna iinde sesli harflerin de bulunduu
bir hece yazs sistemi vardr. Bu heceler, bizim ses b
lmlemelerimize gre, ya sessiz harf + sesli harf, rne
in ba, mi, ru ya da sesli harf + sessiz harf, rnein ad, ir,
uk yahut da (daha nadir olarak) sessiz harf + sesli harf
+ sessiz harf, rnein bar, kid, lum gibi bilekelerden
olumaktadr. nc trden heceler, her zaman ilk iki
trden daha basit hece gruplarna blnebilir, yani bar
56

eklindeki bir hecenin yerine ba+ar, kid yerine ki+id, !um

yerine lu+um yazlabilir. Ama b, k, l, m ve benzerleri gi
bi tek bana ifade edilecek herhangi bir sessiz harf ivi
yazsnda asla gsterilemez.

sam

sam IU

sa-

ar-

-ru

< Kral >

Trm-
sam.niME -ni

samu

< Krallar >

< Gk >

samuu

i" HH- Hj(

matatiMES- ti

lkeler >

Res. 20. Kark yazllardan rnekler.

ivi yazsnda, okunmayan determinatiflerin kendine

zg bir nemi vardr ve genellikle ilgili kelimenin n
ne, daha nadir olarak da arkasna konulurlar. Erkek a
hs adlarnn nne dikey ivi eklinde zel bir determi
natif konulmaktadr; erkek kavramn gstermeye ya
rayan ideograma eit bir baka determinatif ise, meslek
bildiren isimlerin nne konulmaktadr; esasen kadn
reme organ grntsnde olan bir ncs, kadn
ahs adlarnn veya tipik kadn uralarn gsteren
isimlerin nnde kullanlr; tanr kelimesini gsteren
57

ideogram -ki bundan daha evvel bahsedilmiti- tanr

ve tanra isimlerinin nne determinatif olarak konul
maktadr. Dier determinatifler ise, kent, lke, aa,
aatan yaplm eyalar, me taller ve metalden yaplm
eyalar ve benzerleri (res. 21 -25'teki rnekler) nnde
kullanlmaktadr. Determinatifler de, ideogramlar gibi,
btn ivi yazl dillerde ayndrlar; bylece, okunabilen
Babil ivi yazsyla yazlm bilinmiyen bir dile ait bir
metin ele getiinde, bu bilinmeyen dilde de tannabilen
determinatifler araclyla corafya adlar, tanr adlar,
kadn veya erkek ahs adlar ve benzerleri hemen orta
ya karlabilir. Bizim yaz trlerimizden farkl olarak i
vi yazs, okuyucusuna ve hatta zmcsne olduka
byk kolaylklar sunmaktadr.

Res. 21. Determinatifle gsterilmi tanr a d lar.

T ff<
T TT < l=T
,.

....

1 ) I.ija-am-11111-ra-bi

SIE

2) IS - p -pf-/-/i--na

3) FPu -d-f.u.'-pa

Res. 22. Determina tifle gsterilmi erkek ve kadn ahs adlar.

58

1 ) 111al As-s r Asur (lke)

2)

t Mi-is-ri Msr (lke)

3) a/Ni-1111-a Ninova (kent) 4) a/ Kar-g11-111 is Kargam (kent)

Res. 23. Determinatifle gsterilmi lke ve kent adlar.

2) i s e-J ip-p gemi

1) i sc-ri-11 Sedir aac

Res. 24. Determina tifle gsterilmi, aa ve tah tadan mamul eyalar.

1 ) e r l pir-zil-l demir

2)

e r l pa-a-s balta

Res. 25. Determinatifle gsterilmi, bir metal ve metalden mamul bir

eya.

Bu tr kolaylklarn yan sra, ivi yazsnn birtakm

glkler sunduunu da unutmamak gerekir. Bunlarn
banda, ivi yazsndaki pek ok iaretin ok anlaml
bir yapya sahip olmas gelmektedir. Bu ok anlamllk
iki trl olabilir:
1. aretin kendisi belli durumlarda ideogram, determi
natif ve fonetik hece deerlerine sahip olabilir. Bylece,
daha evvel sz edilmi olan
iareti, ilk olarak,
gk ve tanr kelimelerinin karl olan bir ideo
gramdr; ikinci olarak, tanr adlarnn determinatifidir
ve son olarak da, an hecesinin fonetik iaretidir. ivi ya
zsnn bu zellii polisemik, yani okanlaml olarak

if-

59

tanmlanmaktadr. rnekler iin res. 26'ya baknz.

a) i J tahta ideogram.

z.

b) Aa isimlerinin ve tahta
dan yaplm eyalarn nne
konulan determinatif.
c) iz (is v.b.) hece iareti.

a) m tu lke ve sdii da isimle

rinin ideogram.

b) lke ve da isimlerinin determi

natifi.

c) kr, mnt, st, 11nt, gi v.b. hece

iareti.

Res. 26. Hem ideogram, hem determinatif, hem de hece iareti ola
bilecek yazm iaretleri.

2. aretin kendisi, ivi yaznn ilk evrelerinde ok sk

olmamakla birlikte, Yeni Asur ve Yen i Babil yazlarnda
daha ska, tamamen farkl birka hecenin deerine sa
hip olabilmekte dir (baz rnekleri iin res. 27'ye ba
kn z). Bu ivi yazsnn polifonik, yani oksesli bir
zelliidir. rnein, bar iareti, mas; ud iareti, tam, par,
la.!J ve .pis; kid iareti sas, lif ve benzerleri olarak okuna
bilir. Burada hece deeri belirsizlik tayan bir kelime
yi, dil hakkndaki bilgisi ve konuya yatknlyla sapta
mak her defasnda metni okuyan kimseye dme kte
dir.
1.

t:ITT

kid, sav, lil

2.

pi gir

3.

$-==

lal, lib, lub, pav, nar

Res. 27. Birden fazla hece deeri bulunan iaretler.

ivi yazs hakknda da modern bir okuyucu, ksmen

belirsizlikler tayan bu karmak yazm iaretle ri siste
minden Babillilerin neden hi vazgememi olduklar60

n ve neden daha basit ve daha ak bir hece yazsn be

nimsememi olduklarn kendine sorabilir. Yen i Babil
cenin ge dnemlerinde bu ynde bir eilim vardr ve
daha o dnemlerde Babil' de bile tannan Sami kkenli
bir alfabe yazsnn benimsenmesinin incelemeye aln
d ne srlebilir. Ama bu ada artk olduka ge
kalnmt ve ivi yazs, alann tamamen daha fazla ra
hatlk salayan bir alfabe yazsna brakmak zereydi.
Ne olursa olsun, ivi yazsn n yeerme dnemlerinde
daha fazla uygulama bulabilecek herhangi bir yabanc
yaz modeli, bu amaca uygun olarak ele alnabilecek bir
model yoktu ve ivi yazs, btn zorluklarna karn,
Smerce, Akadca ve die r nasya dillerini yazmak iin
nispeten en kolay ara olmutur. ivi yazsnn yeterin
ce tatbik edilebilir, her eye ramen Msr yazsndan
daha fazla uygulanabilir olmas, daha, bu yaznn ken
di doduu toprakla snrl kalmayp e vredeki dier
halklar tarafndan olduka farkl kken lerden gelen dil
lerinin yazya dklmesi iin benimsenmi olmasyla
ortaya kmaktadr. Bu nedenle, gnmzde ivi yaz
s, yerinde bir deyile Eski Dou'nun antiqua's2 ola
rak tanmlanmtr. Burada, ilk elde, ivi yazsnn dier
toplumlar tarafndan benimsenmi olmasndan ksaca
sz etmek gerekir ve daha sonra birka kelimeyle bu
tr bir olayn tarihi ve kltrel anlamna ynelik bir de
erlendirme yaplacaktr.

61

c) ivi yazsnn Dou ve Bat' daki dalm

Babil uygarl ve yazsnn Babil'in dousuna etkisi za

yftr. Bu blgede yalnzca, ran'n gneybatsnda ka
lan Elam lkesi yer almaktayd. M. . 111. binyln orta
larndan itibaren Smer kltr ve daha ge dnemler
de de Babil kltryle ilikileri olmutur. Olduka er
ken bir tarihte ivi yazsn kullanmaya balam ve
Akadcay kendi belgelerinde resmi dil olarak benimse
mitir. Daha ge bir dnemde, Babil ivi yazsn kulla
narak kendi dilleri olan Elamcayla yazmaya karar ver
milerdir. Dillerinin kken olarak Hint-Avrupa ve Sami
dilleriyle bir akrabal yoktur. M. . 1. binylda Medle
rin ardndan Hint-Avrupal Perslerin kuzey ran'a g
etmeleri sonucu Elam, zellikle bu yeni gelenler iin bir
kltr merkezi olmutur. Bu nedenle Persler, Elam y
netim biimiyle birlikte Elam yaz dilini de korumu
lardr. Sadece Dareios'un yne timi esnasnda, d gr
n bakmndan ivi yazs, ama tam olmasa da, bir al
fabe yazsnn ana zelliklerine sahip bir Pers yazs ya
ratmlardr. Bu dnemden itibaren Pers krali yaztlar
Eski Perse, Akadca ve Elamca olmak zere ayr dil
de kayda geirilmilerdir.
Babil uygarlnn etkisi daha ok bat blgelerinde or
taya kmtr. Bat blgesindeki halklar arasnda ilk
olarak ijurriler, M.. il. binyln balarnda Babil ivi
yazsn benimsemilerdir. Dillerinin Sami ve Hint-Av
rupa dilleriyle bir akrabal yoktur. Bunlar Kuzeybat
62

Mezopotamya' da oturuyorlard ve bu nedenle ok ksa

bir srede, kendisine kltrel ve zellikle dinsel adan
olduka bal olan Eski Anadolu halklarna, bata, k
ken ve dil olarak Hint-Avrupal olan ve bu blgede ika
met eden byk Hitit halkna ivi yazsn renmeleri
iin araclk etmilerdir. Hititler de, bu yaz sistemiyle
yalnzca kendi dillerini ifade etmekle kalmam, Anado
lu'nun Hint-Avrupa kkenli halklarndan olan Luwiler
ve Palalarn ve ayrca M. . III. binylda ljatti kenti, bu
gnk Boazky civarnda olduka zgn bir uygarlk
yaratm, daha sonra bu kltr Hint-Avrupa kkenli
istilac Hititlere iletmi olan ljattilerin (veya Protohatti
lerin) dillerini de kayda geirmilerdir. lj urrilerin daha
yakn bir dnemde ortaya kan akrabalar, Anado
lu'nun dousunda ikamet eden Urartulardr. Urartular,
M. . IX-VI. yzyllar arasnda, Asurdan getirilmi Yeni
Asur ivi yazsnda dillerini ifade etmilerdir.
d) Hitit ve ijurri uygarlklar ve tarihi hakknda
genel bilgiler

Bat halklarnn tarihi hakknda birtakm genel bilgi

ler vermek tamamen gereksiz kamayacaktr. ljurrile
rin M. . 2000 ylnda, bildiimiz kadaryla, byk bir
ksm ncelikle Hindistan'dan gelen Hint-Avrupal ka
vimlerin nderliinde Kafkaslar zerinden Kuzeybat
Mezopotamya'ya girmi olduklar sanlmaktadr. gal
leri onlar, Suriye ve Filistin'e ve hatta Anadolu'nun
63

dousuna kadar srklemitir. Msrdaki Hyksoslar

ynetiminin t:urrilerle bir ilikisi olup olmad henz
kesinlik kazanm deildir. Her yerde, varlklar ksa
srm kk kent-devletleri kurmulardr: Bunlar
arasnda sadece Mitanni Devleti, M. . 1400 civarnda
Kral Tusratta ynetiminde ksa bir dnem politik bir
g haline gelmitir. Ama 1 375' e doru Tusratta, Hitit
Kral $uppiluliuma tarafndan yenilgiye uratlm ve
Mitanni Devleti nemin i ve hemen sonra da politik ba
mszln kaybetmitir. O dnemlerde ykseli halin
de olan Asur Devleti lkeyi ele geirmi ve ti urri gele
neklerini, hepsinden te, onlarn Akdeniz' e doru al
ma eilimlerini de miras edinmitir.

tI urriler maddi kltr tarihi bakmndan nem ta

maktadrlar. Olaslkla Gneydou Avrupa ve nas
ya' daki blge halklarna at kullanmn retmi ve ye
titirilmesini Dou dnyasn n i blgelerine kadar
yaymlardr. Din bakmndan sahip olduklar akrabal
a gelince, t: urrilerin Hititler zerinde gl bir etkisi
olduu aktr. Ayrca Hititlere, Babil'den alm olduk
lar ivi yazsn retmi ve yaz sayesinde her trden
manevi eserler, mitler ve Glgames Destan gibi Babil
edebiyatnn en nemli yaptlar ve birtakm t: urri des
tanlar Hititlere aktarlmtr.
M. . 1000 senesinden daha erken bir tarihte tI urriler
tarih sahnesinden silinmilerdir. Yalnzca yakn balar
bulunan Urartu kabileleri, M. . X VII. yzyllar ara
snda Dou Anadolu'daki dalk blgelerde ayakta kal-

64

mlardr. Urartular da Yeni Asur mparatorluu'nun

dmanlarydlar. Ama paralanmalar, M. . VI. yz
ylda Hint-Avrupal istilaclar tarafndan gerekletiril
mitir. Metal eyalarn ilenmesinde uzman olan Urar
tular, Kafkasya' daki verimli arazilere doru yaylm
lardr. Bu nedenle Urartu ve Yeni Asur ivi yazsyla ya
zlm tabletler, Dou Anadolu ve Kuzeybat ran'n d
nda, Kafkas topraklarnda da bulunmutur.
M. . 2000 ylna veya ncesine doru Anadolu' da
.lj atti veya .ljattusa kenti civarnda Hin t-Avrupal olma
yan .ljatti veya Protol}atti uygarl gelime gstermi
tir. Bu uygarlktan M.. il. binyln balangcnda Hint
Avrupa kkenli, igalci Hitit halk domutur. Hititler,
henz tam aklk kazanmam bir yolla Avrupa' dan
Anadolu' ya g etmi ve Protol}attilere karmlard. O
dnemde stnl ele geirmi olan konuma dili
Hin t-Avrupa kkenli Hitite olmutur, ama Protol}atti
dili de, devletin koruyucu tanrlar kltnn dili olarak
nemini korumaya devam etmitir. Hititler, zellikle
M. . XIV - XIII. yzyllar arasnda nasya' da nc
devlet durumuna gelmilerdir. Krallar Suppiluliuma
(M.. yaklak 1380-1350) Mitanni kkenli .ljurri Devle
ti'ni yok etmi ve Msr iin de ar bir tehdit olutur
mutur. Onun olu il. Mursili (M.. yaklak 1 3451315), babasnn Arzawa ve Anadolu'nun dier devlet
lerine kar girimi olduu sert mcadeleler sonucun
da ulam olduu politik gc korumutur. III . .ljattu
sili (M.. 1282-1 250), il. Ramses ile bir bar antlamas
65

yaparak, Msr'la giriilen uzun savaa bir son vermi

tir. M. . 1 200 civarnda Anadolu' daki Hitit mparator
luu, barbar Deniz Halklarnn saldrlar sonucunda
tahrip olmutur. Yaln zca Kuzey Suriye' de, Ge Hitit
kent-devletleri altnda M. . VIII. yzyla kadar, Asur
mparatorluu tarafndan tamamen istila edilinceye
dein varlklarn srdrmlerdir. Bunlar, zellikle,
Trkiye ve Suriye snrlarndan geen Frat nehri ky
sndaki Kargam.s kentinde Hitit hiyeroglif dilinde
yaztlar brakmlardr (ayrntlar iin Hitit Hiyeroglif
Yazs blmne baknz).
e) Alfabe tik ivi yazl diller

Babil ivi yazsnn dier toplumlara iletilmesin in ya

nnda, ivi yazsnn genel esaslar zerinde domu,
Eski Dou dnyasndaki iki yeni yaz trn daha ta
ntmak gerekir. Kuzey Suriye kylarnda, bugn Ras
arnra olarak anlan hykteki Ugarit kentinde 1929 y
lnda Franszlarn balatm olduu kazlarda, dili ve
halk Bat Sami kkenli olan kk bir devlet merkezi
ortaya karlmtr. Bir liman niteliindeki Ugarit ken
tinin genilemesi, Ij urri ve hatta Girit gibi uygarlklarn
etkileri son ucunda olmutur. Ugarit tarihi hakknda
pek fazla bir ey bilinmemektedir. Krallar, Suppiluli
urna'nn Tusratta'ya kar kazand zaferden sonra Hi
tit uyruuna gemitir. Ugarit'teki bir tapnan ktp
hanesinde kil tabletlerin bulunmu olmas edebi ba66

e( i)

sr

' l=
8 P+-

E
T

Jm
4
6

9,

1 1
1
1
1
1

'

"

::-

m
n

aT

d
n

g
2

TI'

J;

2
3

'Vt

<F

.....

t
t

Res.28.
Ugarit
alfabesine ait
cetvel (De
Langhe, Les
Textcs de Rns

SlamraUgarit, Cilt 1 ,
sayfa
243'ten).

kmdan byk bir nem tamaktadr. Bunlar, M. . XV

- XIV. yzyllar arasnda Ugarit dilinde yazlm dini iirler ve Ugarit mitolojisine ait me tin le rden olumaktadr. Kil tabletlere yazlmlardr. Kullanlm olan yazm
iaretleri d grn bakmndan ivi yazsn taklit
etmektedir. Ama Ugarit yazs, yalnzca 30 iaretten
meydana gelen bir alfabe yazsdr ve ifade sisteminin
67

bir paras olarak iinde herhangi bir ideogram veya

determinatif kullanlmamtr. Yakn Dou' daki en eski
alfabe yazs rneini oluturmaktadr (res.28). Son yl
lardaki buluntular, daha ge bir dnemde ora taya kan
ve Eski Avrupa yaz sistemlerine birtakm harfler ka
zandrm Sami kkenli alfabenin Ugaritlilerce daha
evvelden bilindiini dnmemize neden olmaktadr.
ivi yazsnn d formlar bakmndan yaplan en son
yenilik, Byk Dareios'un krall zamannda Persler
tarafndan gerekletirilmitir. dilli krali yaztlarn
Perse versiyonunda kullanlm olan Eski Pers yazs
nn Babil ivi yazsyla sadece ivinin d grn ba
kmndan bir benzerlii vardr; i yaps bakmndan,
36 fone tik iaretten meydana gelmi bir alfabe yazsdr
(res. 29) . Hece yazsna ait birtakm unsurlar da ier
me ktedir. Sadece, sonradan eklenmi baz ideogramlar
yapay bir zellik gstermektedirler. Bu yaznn icadna
hi phesiz, Aramca formlarnda Pe rseye yaknlk
gsteren Sami kkenli bir yaz, sonucu e tkileyecek bir
ekilde katkda bulunmutur.
f) Eski Pers ivi yazsnn zmlenmesi

ivi yazsnn grn bakmndan zengin bir Smer

yazsyla balayan ilk yllarndan itibaren nasya'daki
dalmn ve Eski ran' da yeni bir anlayla ele alnma
sna kadar geen zaman izledik. ivi yazsnn zm
ve ivi yazl dillerin yorumlanmas ile ilgili gelimele68

 cl

DTTT

tkunuu

a.a

.i

u , ii

<'TI

ct

TT

n= k, ka m..-

<T
<TT

u OllllUl

>-

g,ga

TT

lk. kil
ili

iT

< g, gi T
<<rr .!! .!! a T<CT
oimd<

iT._

t. ta

T'T

okunuu

g, ga
on(HH.IC

. i

t . ta
u

t. ti

nnde

d. da
1 l>nndc

d . di

ili onundc

d. di
tUta

p. pa

t:r

f<(<(
(

<<
TT

okunuu

b. ba
r.

fa

n . na
U l111 n<lc

n,

mi

m.ma

T< in<i ndc

mi

f<(c-

I>'-

.. llOllJl

n.m

y . ya

w. wa

okunuu

l \klf"C(

TT

nlindc

w,

wi

r. ra

H{(

U imLindc

r. rii
1.

la

s . sa

z . za

s . sa

(&:::<(

lr.

it)ra

h . ha

Res. 29. Eski Pers alfabesi ( Jensen, Dic Sclrifl, res. 69' dan).

ri tanmlamak iin tersine bir yry yaparak, ilk elde,

zmleme aamalarna daha kolaylkla gei salayan
bir alfabe yazs olmas dolaysyla Eski Pers yazsn in
ce lemek ve daha sonra da zmleme aamalarnda
karlalan, dillerle ilgili sorunlar ele almak durumun
dayz. Ama daha konunun banda, Msr hiyeroglif ya
zsna karlk olarak, ivi yazsnn olduka erken bir
tarihten itibaren tamamen unutulmu olduunu syle
mek gere kir. G reklerin dahi, ivi yazs ile ilgili ak her
hangi bir fikri yoktu. Bir tek Herodotos (iV, 87), Ass}'"ria
grtimmata yani Asur yazs deyimini kullanmaktadr.
69

Sadece, modern ada, XVII. yzyln balarna doru,

sonradan denildii gibi bu ivi eklindeki yaz hak
knda derme atma bilgiler, birka Avrupal seyyah ta
rafndan yaplm keifler nedeniyle birikmeye bala
mtr. Be iaret grubundan oluan ksa bir yaz dene
mesi eklindeki ilk bilgiler, 1621 ylnda Pietro della
Valle'nin bir ran kenti olan iraz'dan Napoli'deki bir
arkadana gndermi olduu bir mektupta yer almak
tadr. Bir Pers yaztnn tam bir kopyas ilk olarak
1 674' de Chardin tarafndan yaymlanmtr. ivi yaz
s teriminin ilk olarak XVII. yzyln sonunda Engel
bert Kampfer tarafndan kullanlm olduu grlmek
tedir. XVIII. yzylda da baz seyyahlar, dilli Pers
krali yaztlar hakknda bilgiler vermeye devam etmi
lerdir. 1 762'de Kont Caylus, Kserkses'e ait bir vazoyu
kamuoyuna tantmtr. Bu alabas ter' den (su mermeri)
yaplm vazonun zerinde Eski Perse, Elamca, Babil
ce ve Msrcadan oluan, drtdilli bir yazt yer alyordu.
Ama o dnemde Msrca dahi okunamad iin, her
hangi bir zmleme giriimi de mmkn deildi.
1 765'te Carsten Niebuhr, Persepolis'e yapm olduu
seyahatten, dilli yaztlarn aslna ok uygun kopyala
rn yanna alarak Avrupa'ya dnm ve bunlar
1 788' de yaymlamtr. Niebuhr, yaztlarda birbirinden
tamamen farkl yaz trn tanmt: her eyden
nce bunlardan bir tanesi, Niebuhr'un sralamasna g
re 42 iaretten meydana gelen, ok basit bir yazyd (Es
ki Perse); ikincisinin biraz karmak bir sistemi vard
(Elamca) ve ncs de, iaret bakmndan belirgin
bir zenginlii olan bir yaz tryd (Babilce).
70

Niebuhr'la balantl olarak, Rostocklu Doubilimci

Olav Gerhard Tychsen, 1 798'de nemli bir keifte bu
lunmutu: Bu, birinci ve daha basit yaz trnde dikey
olarak konmu bir tek ivi iareti, kelimeleri blme ile
vine sahipti. Tychsen'in, bu yaz trnde ayr dil
bulunmas gerektii yolundaki gr, baz belirsizlik
liklere ramen, ok nemli bir baka keif olmutur.
Danimarkal Bilim Adam Friedrich Mnter, Versch
iiber die keilfrnigen lnschriften z Persepolis [Persepolis
ivi Yazl Kitabeleri Hakknda Denemeler] almasy
la daha ileri bir adm atmtr (1 802). O, Tychsen'den
bamsz olarak, ama ayn yntemle, dikey ivi iareti
nin bir kelimeyi dierinden ayrmaya yaradn ne
srm ve tarihi ahsiyetleri baz alarak Eski Pers krali
yaztlarnn Akhaimenid Hanedan'na ait olduklarn
ve bu nedenle dillerinin de Zerdtlerin kutsal kitab
olan Avesta'nn diline akraba olmas gerektiini tasdik
etmitir. Bundan baka, yaztn ilk blmnn bir alfa
be yazsndan, ikincisinin bir hece yazsndan, nc
snn de ideografik bir yazdan meydana geldiini ne
srmtr. Bu yaztn her blm de, olaslkla ayn
eyleri ieriyordu, nk birden fazla dilde yazt brak
mak eski dnyada ska bavurulan bir yoldu ve ayrca
yaztlarn bir blmnde tekrar eden iaretler ikinci ve
nc blmlerde de her seferinde ayn iaretlerle
kendilerini gsteriyorlard. Bu tekrarlar halinde ortaya
kan kelime gruplarnda, ok doru bir ekilde kral
ve krallarn kral kelimelerinin varln ne srm
tr. Biraz da ans yardmyla, iaretlerin deerlerini
71

saptamaya alm ve yalnzca rastlant sonucunda a

ve b iaretlerinin kesin deerini oluturmay baarm
tr. Eski Pers yazsn buna benzer zel durumlar dn
da gerekten de okunabilir klmay baaran kii, mes
lekten Doubilimci olmayan, gen Beden Eitimi
retmeni Gttingenli Georg Friedrich Grotefend (1 7751 853) olmutur. Grotefend'in Dou dilleri hakknda he
men hemen hibir bilgisi yoktu. Ama dier yandan, da
yeterince karmak nitelikteki yazlar zmleme iine
byk bir gayretle girimiti. Bu nedenle onun dunmu
Champollion'u nkinden tamamen farkldr: Fransz
aratrmac, on be yl boyunca hemen hemen her trl
beklentinin aksine sonulanacak zahmetli incelemele
rin ve balang almalarnn altna girmitir. Grote
fend' de ise, genlik engel tanmazl, herhangi bir b
yk hazrlk almas ve Msrcann durumunda oldu
u gibi herhangi bir iftdilli yaztn da yardm olmak
szn, sadece ve sadece iki haftalk bir zaman dilimin
den sonra ok ok nemli bir baar elde etmiti. Do
rusu Grotefend de, belli bir yntem takip etmek duru
munda kalmt. nk herhangi bir yaklam noktas
tespit etmeden zmleme giriimini gelitirmesi
mmkn olamazd. Grotefend de, kelimeleri birbirin
den ayrmaya yarayan iareti ve farkl yaz trn
tanmtr. Pers krali yaztlar hakknda o da, ilk blm
de hece yazsndan ziyade bir alfabe yazsnn sz ko
nusu olduunu d nyordu, nk iki blme iareti
. arasnda genellikle 1 0 iaret yer alyordu ve burada 10
hecelik bir kelime beklemek olanakl deildi.
72

4 Eyll 1 802' de Gttingen Bilimler Cemiyeti' ne sunmu

olduu zmleme almalarna esas olarak, res. 30 ve
31'de gsterilmi olan yaztlar almtr. Mnterin gz
lemlemi olduu gibi Grotefend de, bu yaztlarn ya
zarlarnn Akhaimenid Hanedan'nn krallar olabilece
ini varsayyordu ve ayn ekilde o da, yaztlardaki ilk
dilin bu hanedanln dili, yani Eski Perse olduunu
kabul ediyordu. Grotefend de, sz edilen yaztlarda
eski dnyann dier kaynaklarnda ve zellikle de ran
topraklar zerindeki ge dnem Sasani Hanedan'na
ait krali yaztlarda geen kral adlarn, unvanlar ve
soylaryla birlikte aryordu. Ve gene Mnter gibi Grote
fend de, res. 30'da 2, 4, 5, 6 ve res. 3l'de 2, 4, 5, 7 numa
ralar altnda ortaya kan ve kral anlamna gelen ke
limeyi aryordu. Deneme yanlma yoluyla, Sasani yazt
larnda grlen modele gre ikinci yazt yorumlam
tr: (=isim), byk (?) kral, krallarn kral, kral X('in)
olu, Akhaimenid soyundan (?). Burada kral X('in)
olu ifadesinin evirisi, ikinci yazttaki "X" kelimesi
nin birinci yaztn banda, dolaysyla da bir kral ad
olarak, ikinci yaztta ise, bir iaretlik bir ekim eki faz
lasyla krallarn kral unvanndan sonra grnmesi
nin dikkate alnmasna dayanmaktadr; bu nedenle
Grotefend oul kelimesinden, byle bir kelimeye
bal bir genetif halinin varln karmtr.
Artk Grotefend, Herodotos sayesinde bilinen Pers
kral adlarnn dizinine gre almalarn srdryor
ve hangi isimlerin yaztlardaki ahsiyetlere daha uy73

gun deceini aratryordu. Yaztlarda Kyros ve

Kambyses'ten sz edilmiyor gibi grnyordu, nk
zmlenmesi gereken iki ismin balang iareti ayn
ve uzunluklar da farkl deildi. Dolaysyla bu iki a
hs adn herhangi bir zmleme giriiminin balan
g noktas olarak ele almamak gerekiyordu. zerinde
alt iki metin arasnda nemli bir farklln bu
lunduunu grmtr. Bylece, birinci yaztn yaza
ryla ikinci yaztn yazarnn babasnn ayn kimseler
olduklarn ve birinci yaztn yazarnn babasnn bir
kral unvan tamadn tespit etmitir. Btn bunlar,
ikinci yaztn yazarnda Kserkses ve birinci yaztnkin
de ise babas Dareios'un adlarn grmeye zorluyordu
ki gerekten de Dareios'un babas Hystaspes bir kral
deildi. imdi, bu ismin Greklerin yazdndan ol
d uka farkllk gsteren Perse karlklarn bulmak
gerekiyordu. Grotefend, Avesta dilinde geen isim ya
zllarn kullanm ve bylece 15 alfabe deerinin
saptanmasna ulamtr. Dorusu, bunlardan drd
kesin deildi, nk Persede geen isimlerin eski e
killerini tam bir kesinlikle yorumlamamt. Bu yn
temle elde etmi olduu iaret deerleriyle Grotefend,
kral kelimesini okumaya alm ve sonuta da,
tam dorusu olan xsya eiya (okunuu khayathiya) ke
limesi yerine khscheh okunuunu elde etmitir. Okuyu
cu, res. 30 ve 31 'de Grotefend tarafndan zmlenmi
iki yaztn bugnk bilgilerimizle nasl okunmas ve
tercme edilmesi gerektiini bulacaktr.
74

(Transkripsiyonu):
(1 ) D(ll)-ll-r(ll)-y(ll)-V(ll)--s(ll) (2) x(ll)-s(ll)-ll-yll-((})ll-i-y(ll) (3) v(ll)-z(ll)

r(ll)-k(ll) (4 ) x(ll)-s(ll)-ll-y(ll)-((})ll-i-y(il) (5) x(ll)-s(ll)-a-y(ll)-((})a-i-y(ll)-ll11(ll)-ll-111(11) (6) x(ll)-s(ll)-ll-y(11)-((})a-i-y(il) (7) d(ll)-/(a)-y(il )--(a)-a111(il) (8) Vi-i-s(ll)-f(ll)-ll-S(ll)-p(ll)-/(ll)-y(ll)-ll (9) p(ll)--(ll) ( 1 0) H(ll)

x(ll)-a-111(ll)-11(1l)-i-s(ll)-i-y(il) ( 1 1 ) i-111(1l)-m(ll) ( 1 3) t(ll)-C(ll)-r(a)-m(ll) ( 1 4)

ll-k--11 (il )--s(il)

(Okunuu): Daryavas xsayll()iyll vazrka xsiyll()iyll xsiyll()iy1111111 xsa

Yll()iyll daly1111a111 Vislaspalyll pa Hllximll11siya lya imam lllCtrm

aklls.
(evirisi): Dareios, byk kral, krallarn kral, uluslarn kral,
Hystaspes'in olu, Akhaimenid soyundan, bu saray ina eden
(o' dur).
Res. 30. Dareios'a ait eski Perse bir kitabe (Messerschmidt, Die E11t
ziffer111g der Kci/sc/rift, res. 1 ' den). (Burada eski Perse'nin okunu
unda x = Almanca ac/ kelimesindeki c/, s = Trke , y= Trke y,
8= ngilizce l, c = Trke , = Trke s fonetik karlklar kullanl

mtr).

(( m ET (<. '-2((Jl ,;; f(l f;- K

,'+ (T (< ffi t( t< if l( ,s <<YT (< tn t< f( '

.y H '
it m
y:
: ( ,; .,,, ii ;, H J:. (: ( <n (<. n nt f< Y
lT * (:( m ,B jj (fi fr (:( (('T ftt f" ( Yt {( tT fto '

<<n

75

(Transkripsiyonu):
( 1 ) X(a)-s(a)-a-y(a)-a-r(a)-s(a)-11 (2) x(a)-s(11)-a-y(11)- (J(11)-i-y(11) (3) v(11)

z(a)-r(a)-k(a) (4) x(a)-s(a)-a-y(11)-(J(a)-i-y(a) (5) x(a)-s(a)-a-y(11)-(J(a)-i

y(11)-11-11(11)-a-111(a) (6) O(a)-a-r(11)-y(a)-v(a)-l(a)--s(a) (7) x(11)-s(a)-11y(a)-(J(a)-i-y(a)-/(a)-y(a)-a (8) p(a)-11-(a) (9) H(a)-x(a)-11-111(a)-11(a)-i
s()-i-y(11)
(Okunuu) : Xsayarsa xsaya(};ya vazrka xsaya(};ya xsaya(};yanam Ora

yavala11 s xsaya(};yalya p11 Haxa11111iSiya

(evirisi): Kserkses, byk kral, krallarn kral, Dareios'un, kraln
olu, Akhaimenid soyundan.
Res. 31. Kserkses'e ail Eski Perse bir kitabe (Messerschmidt,

Die

E tziffermg der Kei/sc/rift, res. 6'dan).

Bylece Grotefend, ksa bir zamanda ve herhangi bir

iftdilli yaztn yardm olmakszn, o zamana d ein
tamamen bilinmeyen iaretleri okumakla yaztlarn
anlalmasna nclk etmitir. Bu sonuca, onun kes
kin zekal olmasnn da tesinde, uygun artlar bulun
mas nedeniyle ulalmtr. nk yaztlarda yer alan
Pers kral adlar listesini dier kaynaklardan da ren
me olana vard. Ayrca Eski Pers yazs yalnzca 39
kadar iaretten meydana geliyordu ve bizim alfabe ya
zlarmza byk bir yaknl vard. ok daha fazla
iareti bulunan bir hece yazs sz konusu olduunda,
hecelerin olas deerlerinin seilmesi ve kesin deerle
riyle karlama olasl ok daha zor ve ok daha az
olabilirdi .
76

Grotefend'in konu hakkndaki son abalarnn artk

onun ilk zmleme giriimlerindeki kadar geerli ol
mamas, yalnzca onun Dou bilimleri hakkndaki ye
tersiz hazrlna deil, bizzat onun tarafndan ortaya
konulmu zmc ile yorumcu -burada filo
log demek gerekir- kavramlarnn birbiriyle kart
rlmamas gerektii olgusuna da dayanmaktadr.
Onun ulam olduu zmleme sonularnn mes
lekten Doubilimciler tarafndan gelitirilmesi gereki
yordu. te tam da bu konularda Grotefend gereken
hazrlklar yapmad. Ha tta ilk etapta, onun bu kefi
btn ayrntlaryla herkesin bilgisi dahilinde bile de
ildi. Yalnzca Gttingische Gelehrte Anzeigen' de ksa bir
not olarak ilan edilmiti. Bir tek, 1 81 5 ylnda He
eren'in Ideen iiber die Politik, den Verkehr nd den Hande/

der vornehmsten Vlker der alten Welt [Eski Dnyann

Belli Bal Halklarnn Ticareti, likileri ve Politikalar
Hakknda Grler] balkl kitabnda onun zmle
me giriimi hakknda geni bir bilgi verilmitir. Byle
ce, onun ulam olduu zmlemenin byk bir ap
ta hesaba katlmad ve devam ettirilmedii ortaya
kmtr. Onun giriimlerinin zerinden on yl akn
bir sre getikten sonra, 1 826 ylnda Danimarkal Pro
fesr Rask, krallarn kral ifadesinde bir genetif plu
ral eki saptayabilmi ve 1836'da Avesta metinleri konu
sunda uzman Fransz Burnouf ve ondan biraz daha ba
arl, Bonn' da Sanskrite Profesr Alman A ratrma
c Christian Lassen, yaztlarn birinde var olan halkla77

rn bir listesini kararak, Eski Persedeki iaretlerin

byk bir ksmnn deerlerini saptayabilmilerdi.
zellikle Lassen'in bir saptamas nem tayordu. Bu
saptamaya gre, Eski Persede, Hint kkenli dillerin
alfabelerinde olduu gibi, a sesli harfi ok sk olarak
yazlmyordu, yalnzca kendisinden sonra baka bir a
sesli harfi geldii, yani uzun olduu zaman yazlyor
d u; bylece rnein bir p harfi, basit bir sessiz harf ola
rak okunabilecei gibi, pa hecesi eklinde de okunabil
mektedir. Bylece Pers krali yaztlarnda da, krallarn
kral (=xsaya 'Jiya vazrka) ifadesi xsay 'Jiy vzrk,
Akhaimenid ( =Haxamanisiya) kelimesi hxamnisiy,
Dareios (=Darayavaus) ahs ad da daryvs eklin
de yazlmtr.
Bu arada bir ngiliz aratrmac da, Grotefend' den ba
msz olarak Persenin zmlenmesi giriimlerine
balamt. artlar daha uygundu. Bu sayede alma
larn daha ileri seviyelere doru tayabilmitir. Sz
edilen aratrmacnn ad, Henry Rawlinson' d ( 1 8 1 01 895) . 1 835 ylnda ran'a askeri atae olarak atanm
bir ngiliz subayyd. Dolaysyla ran' da uzun seya
hatler yapma ve Perse yaztlar yerinde inceleme ola
na vard. Bisutun (Behistun) kayalnda uzunluk
bakmndan en geni, ierik bakmndan da en nemli
Pers yazt saylan, Dareios'a ait byk bir kitabeyi
kefetmitir. Bu kefi tam anlamyla sonu getirici ol
mutur. O yllarda Grotefend' in zm hakknda ta
mamen yapay bir bilgisi vard ve Grotefend'in ran'a
78

konuyla ilgili yazlarn gnderme olasl dahi yok

tu. Bu koullar altnda, bizzat onun da belirttii gibi,
habersiz bir ekilde ve Grotefend' inkilere benzer olgu
lardan yola karak tm zmleme ilemine girimi
tir. Rawlinson, almalarnda Dareios ve Kserkses' e
ait iki yeni yazt daha kullanmtr. Bunlarn kopyala
rn kendisi hazrlamtr. Bisutn yaztnn bulunmu
olmas ona eski Perseyi Grotefend' den ok daha iyi
ve ok daha derin bir ekilde anlama olana sala
mtr. Bu dilin, Avesta dili ve Sanskriteyle sk bir ba
olduunu ksa srede tanmtr. Bu nedenle, Eski
Persenin gramer yapsn ve szcklerini yorumla
mak iin bu dillerden yararlanmtr. Bylece, birbirle
rine olduka yaknl bulunan diller arasnda benzer
seslere sahip kelimelerin yardmyla kesin sonular
salayan ve daha ilerde de ele alnaca gibi, aralarn
daki dilbilimsel ban ok sk olmad durumlarda
yanlgya sebep olabilen kkene indirgeme yn temi ile
sabit deerler elde etmeyi baarmtr. 1 846'da Raw
linson tarafndan kopyas yaplm olan byk Bisu
tn yaztnn yaymlanmas, aratrma alannda bir
mihenk ta oluturmutur. Rawlinson'u izleyen ve
daha nce Msr hiyeroglifleri konusunda ad geen ve
daha sonra Asur-Babil dilinin zmnde de ad gee
cek olan rlandal Hincks ve Parisli Jules Oppert, Eski
Pers dilinin ve yazsnn en son ayrntlarna aklk
getirmilerdir.

79

g) Yeni Elam ivi yazsnn zmlenmesi

Avesta diline ve Sanskriteye yakn akrabal bulunan

ve alfabe iaretleriyle yazlm Eski Persenin yorum
lanmasndan sonra Akhaimenidler dnemi yaztlar,
bilinen bir dilin yardmyla dierlerinin de zmnn
olanakl grnd dilli bir yazt olarak gz nn
de bulundurulabilirdi. Yaztlarn ikinci blmnde, ya
ni bugn bildiimiz zere Yeni Elam dilinde yazlm
metinlerde geen iaretlerin says, nc blmdeki
lere oranla daha azd ve zmlenmesi nispeten daha
kolay grnyordu. kinci blmdeki 1 1 1 farkl iarete
karlk olarak, nc blmde birka yz iaret bulu
nuyordu. Kelimeler arasnda bir blme iaretinin yok
luu, zmleme ilemleri iin bir engel oluturmutur.
Akhaimenidler dnemi yaztlarnn Yeni Elamca bl
mnn zmlenmesi iin de ie, Eski Perse isimleri
Elamcalaryla karlatrarak balanm ve akabinde Ye
ni Elamca ksmndaki hece deerleri olutumlmaya a
llmtr. lk giriimleri 1 837' de Grotefend yapm ve
buna ilaveten, erkek ahs adlarnn dikey ynde ne
konulmu bir ivi ile gsterilmi olduklarn saptam
tr. Bu alandaki daha iyi sonulara, Londral Profesr
Norris'in 1 853'de byk Bisutn yaztn yaymlamas
zerine ulalmtr. Bu yaynla daha nceden bilinen
ahs adlarnn miktar yaklak 40'tan 90'a kadar ka
bilmitir. Gene bu yaynla, Elamca hece iaretlerinin
ok byk bir ksm tespit edilebilmi ve Perse eviri
si yardmyla hem szlk hem de gramer baznda keli80

meler tek tek aklanabilmitir. Her eye ramen, sonra

ki zaman diliminde Elamca incelemeleri, dier ivi ya
zl dillere oranla ok daha geride kalmtr ve bugn
dahi Elamca grameri hakknda pek ok belirsizlikler
bulunmaktadr.
h) B abil ivi yazsnn zmlenmesi

Aratrmaclar, Akhaimenidler dnemi yaztlarnn

nc ve en zor tr olan Asur-Babil (Akadca) dilin
deki blme ok daha byk bir ilgiyle ynelmilerdir:
Bunun da nedeni, bu yaznn daha XVIII. yzyln son
larna doru byk miktarlarda, xrx. yzyld a ise he
men hemen bitip tkenmek bilmeyen bir nitelikte gn
na kavumu kil tabletler ve antlar zerinde kulla
nlm olmasyd. Bu nedenle bu dilde, Eski Perse ve
Yeni Elamcadan farkl olarak, tamamen zengin bir ede
biyatn bulunduu anlalyordu. Ama eski Babil ve
Asur'un tarihi ve kltrel ahsiyetleri arasnda en par
lak ve nemli olanlar, Fransz Konsolosu Botta' nn a
balaryla 1 843'te Khorsabad'da Asur Kral Sargon'un
saraynda ve 1 845'te de ngiliz Layard'n Ninova hara
belerinde balatm olduklar kazlarla gncellik kazan
mlardr: Bu kazlar, Bisutun yaztnn nc dilinde
yazlm ok sayda edebi ant gn na karmtr.
ivi yazl dillerin en nemlisi olan bu dilin zmlen
mesi iin de, ie Akhaimenidler dnemi yaztlarndan
balamak zorunda kalnm ve yeniden ilk i olarak,
Perse ksmndaki ahs adlarn Akadca ksmnda da
81

bulmak ve daha sonra bu ahs adlar zerinden hece

iaretlerinin fonetik deerlerini saptamak gerekmiti.
Tabii burada sylemek, yapmaktan daha kolaydr. Bir
kere, yazda 300' den daha fazla miktarda iaret bulunu
yordu ve kelimeleri birbirinden ayrmak iin kullanlan
bir blme iareti de mevcut deildi. Dier yandan, bu
gn de bildiimiz zere, kelimenin kendisi ya sese g
re birka hece iaretiyle ya da anlatlmak istenen d
nce veya tasvire gre eylem bildiren bir iaretle, yani
bir ideogramla da yazlyordu; ayrca ideografik yazm
ekli, ayn zamanda ahs adlar iin de kullanlyordu.
Bu tr bir yazm ekli hakknda hibir ey bilmeyen ilk
aratrmaclar zerinde bylesine tuhaf yazm ekilleri
doal olarak cesaret krc bir etki uyandrmak duru
munda kalmt. Bunu bizzat Rawlinson'n kendisi, ol
duka uzun saylabilecek tarihi bir yazt ana hatlaryla
doru bir ekilde yorumlayabildii 1 850 senesinde iti
raf etmitir: ster dorudan bir kantla ister bir anah
tarla dilli yaztlarda bulmu olduum baz yardmc
noktalar sayesinde Babilce her bir kelime ve her bir ia
ret hakknda kendimi bilgilendirdikten sonra, Asurca
yaztlarn yorumlanmas iin bulunmu olan anahtar
uygulamaya alrken incelemelerimden artk tama
men vazgemeye birka kez teebbs etmi olduumu
samimi olarak itiraf etmek isterim, nk tatmin edici
herhangi bir sonutan bile tamamen midimi yitiriyor
dum. Daha iyi anlalmasn salamak iin, burada
Perse ksm res. 31 'de verilmi olan Kserkses yaztnn
Babilce versiyonunun eviri ve transkripsiyonunu ver
mek gerekir (res. 32):
82

T \T-- 4.J-- 2

3 Jf._ 4 T
s

Tf

7 T 1' T 'Sf 1' \.,

9
(1)

T l"f

f<f<

( <r

Iji-si-'-ar-si (2) sarr (3)

rabi1i (4) sar

(5) sarraniMES (6) mar (7)

oa-a-ri-ia-a-ms (8) sarri (9) IA-l)a-111a-a11-11is-si-'

( 1 ) Kserkses, (2-3) byk kral, (4-5) krallarn kral, (8-7-6) kral Da

reios'un olu, (9) Akhaimenid soyundan.

Res. 32. Kserkses'in Babilce bir yazt (Meissner, Die Kei/sclrift, res.
3'ten).

Perse ksmnda olduu gibi, burada da, kral anlam

na gelen kelime, yukarda 2, 4, 5, ve 8 rakamlaryla gs
terilmi satrlarda bir ideogram olarak ortaya kmakta
dr. 3. satrda gsterilmi olan iki iaret, Perse eviriye
gre, byk anlamna gelmektedir. Bu iaret bugn
raba i olarak okunmaktadr ve i fonetik tamamlayc
syla birlikte gsterilmitir. 1. satrda yer alan ilk alt
iaret ise, Kserkses adn gstermektedir (bugn 1 Jji
Si- '-ar-Si olarak okunmaktadr). Kelimenin bana dikey
olarak konulan ivi iareti, Grotefend tarafndan da an
lald gibi, ahs adlar determinatifi olarak ortaya
kmaktadr. Ayn determinatif, 7. satrda Dareios
< ' Da-a-ri-ia-a-ms) ve 9. satrda da, Akhaimenid <'A
ba-ma-an-nis- Si-') kelimelerinin nnde yer almaktadr.
Burada oul kelimesi aranabilir. Bu kelime Eski Pers83

e ksmnda olduu gibi Dareios adndan sonra gele

mez. Dareios adndan sonra gelen 8. iaret daha nce 4.
iaretin tekrar ve 5. iaretin de oulu gibi grnmek
tedir (oul iareti MES'tir); dolaysyla Dareios adn
dan nce gelen 6. iaretin oul anlamna gelmesi ola
sl vardr. 4, 5 ve 8. iaretlerin de kral anlamna gel
mesi uygun dmektedir. Bylece ilk etapta kelimeler,
herhangi bir okuma giriiminde bulunmakszn, birer
birer saptanabilirler. Okuma giriimi iinse, yeniden,
ahs adlarndan yola klmas gerekiyordu, nk bu
rada ahs adlar ideogramlarla deil, belki de hece ia
retleriyle ifade edilmilerdi. Eer kelimelerin banda
kullanlm olan determinatifleri hari tutacak olursak,
Kserkses adnn 5, Dareios adnn ise 6 iaretten meyda
na gelmi olduu grlr. lk etapta bir denklik kurul
mu grnse de, bu hece iaretlerinin fonetik deerleri
ni saptamak olduka zor grnyordu, nk Babilce
adlarn yaps fonetik olarak Persedekilerden farkl
olabilirdi (ve bugn bildiimiz zere gerekten de fark
ldrlar). Yeni bir zorluk ise, Babil kil tabletleri zerin
deki iaretlerin Akhaimenidler dnemi yaztlarnda g
rnenlerden ksmen baka ve ok sk olarak da farkl
ekillere sahip olmalardr; daha ivi yazsnn zellikleri
bahsinde Babil ve Asur ivi yazlarnn eski, orta ve ye
ni dnemleri bulunduuna ve bunlar arasnda da ol
d uka farklar olduuna dikkat ekilmiti. ivi yazs
hakknda incelemeler yapan aratrmaclar, Champolli
on'un hiyeroglif, hiyeratik ve demotik yazm iaretle
riyle karlat sorunun benzeriyle kar karya kal
dklarn grmlerdir.
84

Okuyucularn ounluu iin daha az anlam olan ay

rntlar zerinde enine boyuna titizlikle yrtlen
zmleme almalar hakknda burada yalnzca en
nemli aamalar sralanabilir. 1 840' izleyen on yl iin
de Grotefend, Akhaimenidler dnemi yaztlarnda Da
reios, Kserkses, Kyros ve Hystaspes adlarnn Babil di
lindeki yazllarn saptam ve Babil' den gelen tula
lar zerindeki bir grup iaretin -ilk zamanlarda oku
yamamasna ramen- Nebukadnezar adn bildirmesi
gerektiini ne srmtr.
lk olarak sveli Aratrmac Isidor Lwenstern,
1 845'te bu dilin Sami dillerinin zelliklerini tadn
savunmutur. branca, Arapa ve benzeri son dnem
Sami kkenli alfabe yazlarnda yalnzca sessiz harfle
rin kullanldn gz nne alarak Babil ivi yazsnda
ki fonetik iaretlerin yaln sessiz harflerden olutuunu
ne srmtr. Ayrca, her bir sessiz harf iin grn
olarak tamamen farkllklar gsteren bir dizi iaret bu
lunduunu ortaya karmtr. rnein, r sessiz harfi
iin 7 farkl iaret tespit etmi, bunlar gereindeki gi
bi ar, ir, er, ur, m , ri, r hece deerlerine ayrtrmtr.
Bu iaretlerin sessiz harflerden deil, hece deerlerin
den olutuklar gr, ad daha nce de gemi olan,
dahi zelliklere sahip Edward Hincks tarafndan ortaya
konulmutur. 1 850 ylnda bu iaretlerin Babil ivi yaz
snda yaln sessiz harflerle deil, bir sessiz harften n
ce veya sonra gelen bir sesliyle birlikte gsterilmi ol
duklarn aka ispat edebilmitir. Hincks, yaznn ab,
ir v.b. ve da, ki v.b. basit hece iaretlerinden de te,
85

kan, mur v.b. sessiz+sesli+sessiz harflerden oluan hece

yaplarna sahip olduunu ve bu hece yaplarnn her
birinin ka-an, mu-ur v.b. basit hecelere blnebileceini
de ortaya koymutur. Gerekten de, olduka sk geen
kelimelerin yazllarnda bu iki hece ekli yer deitir
mektedir (bkz. res. 33). Babil ivi yazsndaki iaretlerin
ok anlaml olduklarnn tespiti Hincks'e aittir: Ayn
iaretin hem bir ideogram, hem bir hece iareti, hem de
bir determinatif olarak kullanlabileceini grmtr;
ayrca tanr, lke ve kent adlar iin kullanlan determi
natifleri tam olarak tanmtr.

l . a)
2. a) -=f <t
T#
3 . a ) "\

TT (T <t T l . a) sar = b) s a-ar

2. a) gir = b) gi-ir
b l ..:fT Rif:
3 . a) lum b ) l u - u m
b ) nfil
b)

Res. 33. Hece bileimleri.

Bir kelimenin bazen bir ideogramla, bazen de hece ola

rak gz nne alnmas gereken bir iaret grubuyla ifa
de edilebilecei yolundaki nemli gr, Khorsabad' da
Sargon'un sarayn bulan Botta'ya aittir. Sargon saray
nn ok saydaki yaztlar arasnda byk ounluun
ierii ayndr. Ama bir metinde ideogram olarak geen
bir kelimenin, baka bir metinde fonetik bir iaret gru
buyla gsterildiini belirtmek gerekir. Bu tr veriler el
de edilince ideogramlarn fonetik yazllarn da yava
yava saptamak mmkn oluyordu.
nemli bir baka keif de, yaygn bir malzeme zerin
de alabilmi ve ok hakl olarak Asiriyoloji'nin ba86

bas unvann kazanm olan Rawlinson' a aittir. Bura

da yaznn polifonik zelliini, yani /T ud iaretinin
ayn zamanda tam, par, la.fJ, .fJs v.b. olarak da okunabil
mesi olgusunu kastediyorum. Bisutiin yaztnn Babilce
ksmnn yaynnda ( 1 851) grn yle aklyordu:
Asurca iaretlerin ok byk bir ksmnn polifonik ol
duu herhangi bir pheye yer brakmakszn ispatla
nabilir. Bu yayna ilave etmi olduu 246 iaretten
meydana gelen bir liste, bugn dahi byk bir ksmy
la hala geerlidir ve bizim bugnk listelerimizin esas
dr. ahs adlarnn okunmas, daha uzunca bir sre ol
duka ar bir sorun olarak kalmaya devam etmitir.
Nebukadnezar, yani Nabl-kdurri-r -ki (Tanr)
Nabl benim snr tam korusun! anlamna gelmekte
dir- ad, ideografik olarak AN.AK.S A.DU.SIS eklin
de yazlyordu. Gene, Sulmanu-asarid, yani Salmanas
sar, ad da 01.MA.NU.BAR olarak grnyordu. Bu so
run, Ninova'dan bu tr ideografik yazllar aklayan
Eski Edebi Babilceye ait szlkler gn na knca
ortadan kalkmtr. AN.AK'n Tanr DNa-bi-m'u bildir
mek iin kullanlan ideografik bir iaret olduu,
sA.DU'nun kdrr snr ta anlamna geldii,
SIS'in naaru korumak (imperativi r) fiilinin kar
l olduu, DI'nin sulmu salk (Dl-ma-nu=sulmanu
hogeldin armaan) kelimesinin karl olduu ve
BAR'n da asarid ilk anlamna geldii grlmekte
dir. Eski Babil ve Asurlularn kendi dilleri iin yapm
olduklar bu trden gramer, szlk ve iaret listeleri ol
masayd Babil ivi yazsnn zm belki de, gerekte
olmad kadar ok zahmetli olabilirdi. Gene de, XIX.
87

yzyln ortalarna doru, Asurcann okunmas ve yo

rumlanmas iin salam bir esas oluturulmutu ve el
de edilen iskelet yaps yalnzca baz ayrntlar zerin
de eksik kalyordu. Biri Eski Babil, dieri de Yeni Babil
yazsndaki iki yaztn birbirinin kopyas olduunun ilk
olarak Hincks farkna varmtr. Bunu takiben, Eski Ba
bilcedeki iaretlerin byk bir ksmn Yeni Babilcede
kilerle karlatrabilmi ve bylece ivi yazs paleog
rafisinin temellerini atabilmitir. Sonra gelen aratrma
lar byk bir hzla gelime gstermitir. Gerekten de
olduka ksa bir zamanda artc sonular elde edil
mesi, metinlerin tam olarak anlalmasna yol amtr.
Tabii ki, gelimeleri aama aama izlememi olan baz
aratrmaclar, daha akraba yaz sistemlerinde grn
meyen polifonik ve ideografik yazm zelliklerine p
heyle yaklayor ve bu nedenle bu yeni bilime kar g
vensizlik besliyorlard. zmleme ileminin kesinlii
ni dorulamak iin Londra' daki Royal Asiatic Society,
allmadk bir areye bavurmutur. 1 857'de Rawlin
son, Hincks, Fox Talbot ve Oppert, tesadfen Lond
ra' daydlar. Bu drt aratrmacnn her birine birbirle
rinden tamamen bamsz olarak almalarn rica ede
rek, o dnemde bulunmu olduka uzun bir metnin bi
rer kopyasn teslim ettiler. Daha sonra grkemli bir
toplantda bu drt aratrmacnn mektuplar ald ve
bu drt almann btn ana noktalarda birbirleriyle
uzlatklar tatmin edici bir sonula ortaya konulabildi.
Bu noktada, gen Asiriyoloji'nin salam temellere da
yand gerekten de sylenebilirdi.
88

Aratrmalarn sonraki dnemlerinde zmleme i

lemleri ikinci aamaya gemitir. XIX. yzyln ikinci
yars ve XX. yzyln balangcnda, Asiriyoloji alann
da yaplan aratrmalar, daha ok, titizlikle yrtlen
almalarn oalmasyla gemitir. Bu almalarn so
nucunda Asiriyoloji, filolojik deeri tam bir bilim alan
haline gelmitir. Dilin Sami zellii tanndktan sonra,
zellikle, okunular ayn veya Arap ve brani dillerine
benzeyen kelimeleri de inceleyerek Akadca kelimelerin
anlamlarn saptamaya ilgi d uyulmutur. Gerekten de,
Arapa ve brancada anlam ve okunuu tamamen ay
n ve birbirine benzeyen pek ok Akadca kelime bulun
maktadr. rnein, ki nasl; gibi kelimesi Akadca ve
brancada ayndr; Akadca ve Arapa la deil kelime
si, brancada l' d ur; ev kelimesi Akadca da bit,
Arapcada bait, brancada bayii , bet; kpek>) kelimesi
Akadcada kalb, Arapada kelb, brancada keleb; yak
mak fiili Akadcada sarp, brancada saraf; stnden
gemek, karya gemek fiili Akadcada eber , branca
da ';!bar olarak grnmektedir. Yalnzca ok az sayda
kelimenin anlamlarnda deiiklikler olmaktadr. rne
in, Akadcada grmek anlamna gelen amaru kelime
si, brancada 'amar sylemek fiili eklinde kendini
gstermektedir. Bylece, kkene indirgeme ynte
minin -buna, ses benzerliklerine bakarak, bilinen ak
raba bir dilin yardmyla bilinmeyen bir dildeki kelime
leri yorumlama ilemi de diyebiliriz- Akadca alann
da epeyce baaryla ilemi olduu grlmektedir.
89

1 900'lerde Asur filolojisinin en byk aratrmaclarn

dan biri, Leipzig, Breslau ve Berlin'de olduka sk bilim
sel bir yntem okulu kurmu ve Almanya'y ivi yazl
incelemeler alannn bana tam olan Friedrich De
litzsch' dir. O dnemde Amerikallarn da bu yeni bilime
kar ilgileri olmu ve bugn olduka gelime gstermi
olan Amerikan Asiriyolojisi'nin ilk temsilcileri, Alman
ya' da Delitzsch tarafndan yetitirilmitir. XX. yzyl,
Akad dilinin Babil ve Asur gibi farkl diyalekt gruplar
na ayrldna tanklk etmitir. zellikle Benno Lands
berger'in desteklemi olduu bu aratrmalarn sonucu,
Wolfram von Soden'n 1 952'de Pontificio Istituto Bibli
co' da yaymlam olduu artc grler ve bir abuk
luk kant olan Grndriss der akkadischen Grammatik
[Akadca Gramerinin zeti] balkl almadr.
i) Smercenin yorumlanmas

Akadca ile birlikte, Akhaimenid dnemi yaztlarnda

tamamen zmlenmesi gereken ivi yazl dillerin sa
ys sona ermitir. Smercenin yorumlanmas yeni bir
yaznn zmlenmesinden ziyade, dilin yorumlanmas
anlamna gelmektedir, nk Smerce, Akadca iin kul
lanlm olan Babil ivi yazsyla ayn ekilde yazlyor
du. Smer dilinin yorumlanmas ok yava ve aama
aama gereklemitir. Oysa, Asiriyoloji'nin ilk yllarn
da aratrmaclar Smercenin gerekliini veya Akadca
nn yalnzca gizemli bir yazm ekli olup olmadn
kendilerine soruyorlard. Gene XIX. yzyln bitimine
doru, gen Aratrmac F. H . Weissbach, Die smerische
90

Frage [Smer Sorunu] (Leipzig, 1 898) balkl tek ve yet

kin bir kitapta, Smercenin kendine zg bir yazm
ekli olduunu ne srmtr.
Ama, Smerce hakknda tam bir dilbilimsel anlaya
ulaldktan sonra bile, btn pheler tamamen orta
dan kalkm deildi. imdiye dein bilinen diller ara
snda hibiriyle kesin bir akrabal olmayan ve daha
ljammurabi zamanndan az sonra, yaayan bir dil ol
maktan kan Smerce, yalnzca Babilli rahiplerin dini
vecibeleri iin kullanlm ve bundan dolay, Eski Do
u'nun kilise Latincesine benzer bir ekilde rahip
okullarnda l bir dil olarak okutulmutur. Babillilerin
kendileri, rahip okullarndan bu l dili renmek iin
her trl ynteme bavurmulardr: Daha az bilinen fo
netik deerlerin listelerini hazrlam, szlkler ve gra
mer pa radigma lar (ekim dizileri) dzenlemi ve zel
likle, saysz Smer dini metinlerini, tanrlara yaklan
atlar ve yemin formiilleri'ni Babilce evirileriyle bir
likte derlemilerdir. Gnmz aratrmaclar da, bu
yntemleri baka bir rnei bulunmayan bu zor dile
aama aama uygulamaya balamlardr ve bugn bu
tr yntemler olmasayd, Smerce karsnda hala be
lirsizlikler yaardk. Birinci Dnya Sava'nn ncesin
de Smerce konusunda, skolastik ve bu nedenle de k
t bir Smercede yazlm bu iftdilli yaztlardan ok
daha az bir malzeme elde vard. Gudea ve dier Smer
krali yaztlarnn Thureau-Dangin tarafndan Die sume
rischen nd akkadischen Knigsinschriften [Smer ve
Akad Krali Yaztlar] (Leipzig 1 907: Vorderasiatische Bib'

91

liothek, ksm 1, blm 1) balkl eserde yaplan evirile

ri ve Poebel'in Sumerische Grammatik [Smerce Grame
ri] (Rostock, 1 923) balkl almas azar azar, eski S
mer metinlerinin anlalmasna doru bir adm olutur
mulardr. Bugn bu alann en nde gelen temsilcilerin
den biri Falkenstein' dr.
k) Hitite ve dier Anadolu dilleri

XX. yzylda Smercenin daha iyi anlalmasnn ya

nnda, bir Anadolu dili olan Hititenin yorumlanmas
da gereklemitir. 1906'da Hugo Winckler, Ankara'nn
dousundan 150 km. uzaklktaki Boazky harabeleri
arasnda Hitit krallarna ait bir devlet arivini ortaya
karmtr. Bu arivin belgeleri kil tabletler zerinde Ba
bil ivi yazsyla kayda geirilmitir: Bunlarn yalnzca
ok kk bir ksm Akadcayd ve ou Hitit dilinde
yazlmt. Bu belgelerle Hitit ivi yazsn yorumlamak
mmkn olmutur. Biz bu dile Hitit ivi Yazs Dili
diyoruz, nk daha ilerde ele alnaca gibi bir de Hi
tit Hiyeroglif Yazs Dili bulunmaktadr. Birinci Dnya
Sava'nn balangcnda ek asll Aratrmac Fried
rich H rozny -ki o dnemlerde Viyana niversitesi'n
de profesrd- Deutsche Orient-Gesellschaft [Alman
Dou Aratrmalar Cemiyeti] hesabna stanbul Arke
oloji Mzeleri'ndeki Hitit ivi yazl tabletleri kopyala
makla meguld. Olduka ksa srede dilin gramer ya
psna nfuz ederek artc bir ekilde, dilin Hint-Av
rupa zellikleri tadn zmeyi baarmtr.
92

Hitit ivi yazs konusunda da yaznn zmlenmesi

deil, dilin yorumlanmas sz konusuydu, bu nedenle
bu dil iin de, zmleme teriminin kullanlmasn
dan saknmak ve daha doru bir ekilde yorumla
madan bahsetmek gerekir. Dolaysyla, ivi yazs in
celemeleri yapan aratrmaclar, bugn Avrupallarn
byk bir ksmnn ince veya Japonca bir metne gs
terdikleri tepkiden ziyade, Latin harflerini kullanan,
okunabilir ama kendilerince anlalmaz grnen Ma
carca, Fince veya Trke bir metne gsterdikleri tepki
ye benzer bir ekilde Hitite metinlerin karsnda du
ruyorlard.
Binlerce yldan beridir kaybolmu olan bu dilin birka
yl iersinde yeniden anlalmas nasl mmkn olmu
tur? lk dnemlerde, Hitit ve Akad dillerinde yazlm
iftdilli yaztlar yoktu; ancak, daha sonra bunlardan ba
zlar ele gemi ve yalnzca daha nceden bilinen bir
takm kelimeler hakknda yaplan yorumlar dorula
maya yaramlardr. Daha Babilliler zamanndan bili
nen Smerce - Akadca szck listelerine ait belgelerin
benzerleri Boazky arivinde de bulunmutur. Hititler
bunlarn bir kolonuna kendi dillerini ilave etmilerdir,
ancak fragmanter olular nedeniyle, daha iin banda,
byk mitler beslenmemesine yol amlardr. Bu
mitlerin yalnzca bir blm gerekletirilebilmitir,
nk burada bulunmu olan szckler yalnzca, me
tinlerde nadir olarak kullanlm olan kelimelere aklk
getiriyordu. Yaygn kullanm olan ve zellikle bir dilin
birinci derecede anlalmasna katkda bulunacak ge93

rekli kelimeleri ise ounlukla bnyesinde barndrm

yordu. Sonu olarak, Hitit gramer kurallar hakknda
szlklerden olduka az ey rendik.
Bylece ilk almalar, aralarnda bir ba bulunabilece
i dncesiyle Hitite metinlerin btnletirilmesi
aratrmalarna ayrlmt. imdi de bunlar yorumlaya
bilmek iin en gvenli yollardan bir tanesi, Hititenin
kendine zg ideografik yazm ekliydi. Babilliler ve
Asurlular kendi dillerini ksmen fonetik, ksmen her
hangi bir fonetik tamamlaycs olmayan ideogramlarla
ve ksmen de kark bir ekilde, yani kelimenin ana fik
rini bir ideogramla gsterip bunun arkasna fonetik e
kim ekleri ilave ederek yazyorlard. Hititler de bu yolu
benimsemi ve bunlara Hitite bir metinde yazllar
fonetik olarak grnen Akadca kelimeleri de kartrma
zelliini ilave etmilerdi. Bu kelimelerin Akadca m
yoksa Hitite mi telaffuz edildikleri hala bilinmemekte
dir. Ne olursa olsun, Hitite bir metin, ayr dilden
elemanlar iermektedir: ksmen Hitite (veya bazen de
Akadca) ekim ekleri alm Smerce ideogramlar,
Akadca kelime ve kelime paracklar ve son olarak da,
fonetik olarak yazlm Hitite kelimeler. Daha fazla
aklk kazandrmak iin Hitit yasalarnn 1 1 . paragraf
nn bir eviri ve transkripsiyonunu verelim. Burada k
k harfler fonetik olarak yazlm Hitite kelime ve ke
lime paracklarn, d z byk harfler Smerce ideo
gramlar, eik byk harfler de Akadca kelime ve keli
me paracklarn gstermektedir:
94

tdk-k L.ULfJLU EL.LUM QA .AZ.ZU na-as-ma GR-SU

k-is-ki tu-wa-ar-ni-iz-zi n -us-se 20 GfN KUBABBAR
pa-a-i.

Eer bir kimse hr bir adamn kolunu veya bacan

krarsa (ceza olarak) ona 20 ekel gm versin/ verir .

Burada, adam, erkek, insan ifadesini gsteren kelime,
Smerce L.ULOLU ideogramyla yazlmtr ve bu ne
denle, sonuna cmle yaps bakmndan gerekli olan
Hitite akuzatif -an eki fonetik olarak ilave edilmemi
tir. Hr kelimesi Akadca EL.LUM olarak yazlmtr;
gene ayn ekilde onun eli ifadesi de, Akadca

QA .AZ.ZU olarak yazlmtr. Onun aya GR.SU

ifadesinde ise, ayak kelimesi Smerce GR ideogra
myla gsterilmi ve buna Akadca aidiyet bildiren
nc tekil ahs eki -SU onun ilave edilmitir. 20
GfN KUBABBAR 20 ekel gm deerindeki ceza
landrma, tamamen Smerce yazlmtr. tdkku eer,
naSna veya, kuiski herhangi bir kimse, birisi, twar
nizzi krar, n-s5e O zaman ona ve pai versin/ve
rir kelimeleri fonetik olarak Hitite yazlmlardr.
Hitit yasalarnda olduu gibi, iinde bu trden pek ok
rnein bulunduu metinlerin bazlarnda, bazen, Hi
tite fonetik olarak yazlm bir kelimenin daha sonra
gene ayn metnin ilerleyen satrlarnda anlam bilinen
bir ideogramla yazlm olduu grlmektedir. Bylece
anlam bilinen ideogram araclyla kelimenin Hitite
karln renmek mmkn olabilmektedir. rne95

in, yasalarn 15. paragraf yledir:

tik-ku L.U U) LU_as EL.LAM is-ta-ma-na-as-5a-an ku-is

ki is-ka/-la-a-ri 1 2 GIN KUBABBAR pa-a-i.
Baka bir rnekte ise, istamanas5an fonetik yazl yeri
ne, GESTU-an kulak ideogram kullanlmtr. deog
ram araclyla elde edilen anlama bakarak metnin e
virisi u ekilde yaplabilmektedir: Eer birisi hr bir
adamn kulan keserse, 12 ekel gm verir . Yasa
maddelerinde olumsuzluk bildiren szck, Akadca
U.UL olarak yazlm olmakla birlikte, Hitite na-at-ta
ile de gsterilmitir.
Bazen de, ideogramlar ve Akadca kelimeler bir cmle
iinde o kadar sk kullanlmtr ki btn cmlenin an
lamnn bu yazllardan karlmas gerekir. Kelimele
rin anlamlar ve gramer ilevleri bu yazllarn arasna
konulmu Hitite elemanlardan anlalmaktadr. Bu tr
bir rnek, dini bir bayram metninde grlmektedir:
2 DUMU E.GAL A .NA LUGAL SAL.LUGAL ME.E
QA .TI
SAL.LUGAL
pf-e-da-an-zi
LUGAL
SUME'LSU.NU ar-ra-an-zi.
Sarayn iki hizmetisi kral (ve) kralieye elleri iin su
sunarlar, kral (ve) kralie ellerini ykarlar.
Burada DUMU E.GAL saray hizmetisi, LUGAL
kral ve SAL.LUGAL kralie ideogramlar ve
Akadca ANA -e; -de (datif/ lokatif hali bildiren bir pre
pozisyon) ve ME.E QA .TI eli iin su kelimeleri ve
ayrca ideogram-Akadca karm SUMES_SU.NU on96

larn (Akadca -.SU.NU ) elleri (sUM ES ) yazllar ak

tr ve fonetik olarak yazlm Hitite pedanzi sunarlar
ve arranzi ykarlar fiillerinin yorumlanmasna yardm
etmektedirler -her ikisi de -anzi eki ile yaplm pres.pl.
3. zamann gstermektedir.
Bir ideogram ve ona ilave edilmi bir ekim ekiyle ya
plm yar ideografik yazm yoluna gidilmesi, zellik
le, hangi ekim ekinin bir isme veya bir fiile hangi ilev
de ait olduunu ortaya karmak bakmndan byk
bir olanak salamtr. rnein, LUGAL-s kral, LU
GAL-m kral, SAL.LUGAL-ri kralienin ve ben
zerlerindeki fonetik tamamlayclar, isim ekim ekleri
alanna girmektedir; GUL-n (GUL-aln) ben vur
dum/ arptm, D-at O yapt ve benzerlerinde ise,
fiil ekim eklerini gstermektedir. deografik yazllar
zellikle Hitit yasalarnda ilenmitir. Bunlar, eer bi
risi falanca bir ey yaparsa, onun bedelini de
sin/ der trnden kk kk maddelere ayrlm
lardr. Bu nedenle yorumlanmalar nispeten daha ko
laydr. Ayrca bol miktarda ideogram kullanld iin
ierikleri tam olarak anlalmtr. Bylece H rozny de,
Hitite szckler ve Hitit grameri hakkndaki ilk d
ncelerini tam tamna bu Hitit yasalarndan karm
tr. Her eyden evvel u olgudan bahsetmeden geeme
yiz: Eer bu kadar ska kullanlan kelimelerin devam
l olarak ideografik bir ekilde gsterilmesi bize onlarn
anlamlarn kolaylkla renme olana salyorsa, o
zaman, tesadfi bir durum bize yardm etmedii sre
ce telaffuzlarn da bizden saklyor demektir. Bugn da97

hi, hep ideogramlarla gsterildikleri iin oul, erkek

karde, kz karde, kadn, at, kpek gibi, Hint-Avrupa
karlatrmal dilbilimi iin nem tayan kelimelerin
telaffuzlarn bilmiyoruz.
Bylece, nispeten ksa bir zamanda pek ok kelimenin
anlam ve birletirici yntem, yani bir cmleyi mey
d ana getiren elemanlar arasndaki balarn mantksal
olarak incelenmesi araclyla en nemli gramer kural
lar ortaya karlmtr. Yalnzca birletirici yntemi
kulland dnemlerde Hrozn}', tartma gtrmeyen
deerli sonular elde etmitir. Ama daha sonra, kelime
ler arasndaki ses benzerliklerine dayanarak yorumlar
yapan kkene indirgeme yntemi ile Akadca alann
da elde edilmi baarlardan cesaret alm ve anlam bi
linmeyen Hitite kelimeleri yorumlamak iin dier
Hint-Avrupa dillerindeki kelime okunularn bir ara
olarak Hititede de kullanmaya kalkmtr. Bu ynte
mi nasl kolaylkla kendi aratrmalarna uygulayabile
cei aadaki cmlelerle aklk kazanmaktadr:
nu NINDA-an e-iz-za-at-te-ni wa-a-tar-ma e-k-t-te-ni

imdi ekmei yiyiniz, suyu ise iiniz.

Burada hi pheye yer brakmayacak ekilde NINDA
ekmek ideogram ifade edilmitir ve ekmek tmle
ciyle ilgili bir fiil d nldnde de yemek yemek
yorumu akla gelmektedir. Tabii bu arada Hint-Avrupa
etimolojisi de bu yorum iin Yeni Yksek Almancada
essen, Latincede edere v.b. gibi yardmlar salamtr.
Cmlenin -ma ama, ise partikeliyle balayan ikinci
98

yars iin H rozny, Eski Dou dillerinin bilinen paralle

lismus membrorum'unu3 hatrlayarak, cmleyi suyu ise
iiniz eklinde evirmitir; watar su kelimesinin
German dillerindeki rneine denk dmesi, bu kez de
kesin bir etimoloji burada da kendini hisettirmektedir.
Ama kurulu bir dzen olmakszn bu tr kazanmlar
zerinde srar etmek, bazen, hatal eitlemelere yol aan
byk bir tehlikeyi de beraberinde getirmektedir. Bu
durum Hrozny'nin de bana ska gelmitir. Bylece,
Latince dare vermek ile ses uygunluuna bakarak da
fiil kkn vermek eklinde yorumlamtr, halbuki
birletirici yntemle yaplan almalar, anlamnn tam
da bunun kart, yani almak fiili olduunu belirle
mitir; appa geri, geriye kelimesini Greke ap6 ile kar
latrarak yanl bir ekilde, te, tede anlamyla
yorumlamtr. Ayn ekilde, p iran nde, nnde keli
mesini Greke perf iine, iinde, arkwar dua, rica
kelimesini Latince arcere savunma, son olarak da n
wi henz deil kelimesini Latince novm yeni keli
mesi ile karlatrarak hatal anlamlara ulamtr.
Bylece Hrozny'nin yrtt almalar, pek ok d u
rumda olduka iyi sonulara ulam olsalar da, birta
km belirsizliklere yol amtr. lndogermanist F. Som
mer, Hethitisches [Hitit Dili] (Leipzig, 1920; Boghazki
Studien, fasc. 4) balkl ksa yazsnda enerjik bir e
kilde bu tr tehlikelere kar uyarlarda bulunmam ve
bu alanda yaplan aratrmalar olduka sk bir ekilde
uygulanan birletirici yntemin yoluna ekmemi ol99

sayd, gen Hititoloji yanl bir yol zerinde yrtle

cekti. Bu yeni bilimin birka yl iinde sk ve ihtiyatl
bir filoloji seviyesine ykselmesi Sommer'in sayesinde
olmutur. Pek ok gen aratrmac onun izgisinden
gitmitir.
Anadolu'nun Hititlere komu toplumlar tarafndan ko
nuulan dier dilleri hakknda henz sylenebilecek
pek fazla bir ey yoktur. Hint-Avrupal olmayan ve t:at
ti lkesinin ilk halklarnn dili olan Prototattice -ki en
belirgin zellii, soneklerden deil de, neklerden mey
dana gelmi, olduka zahmetli bir ekim yapsnn ol
masdr- Smercenin Babil' deki yerine benzer bir e
kilde devletin en nemli koruyucu tanrlar kltnn
dili olarak Hititler tarafndan benimsenmi ve bu ne
denle de rahip okullarndaki eitim yntemlerine gre
l bir dil olarak retilmitir. Bu nedenle Hititler, Hi
tite evirilerinin de yer ald pek ok Prototattice
metni korumulardr. Bu iftdilli yaztlar, modern ara
trmalara da bir baka rnei bulunmayan bu dilin an
lalmasnda gelime kaydetme olanan vermektedir
ler, ama Prototattice gibi bir baka rnei bulunmayan
bir dilde yazlm olan metinler bizler iin imdilik an
lalmaz bir niteliktedirler. Res. 34'te olduka nemli
bir Hitite-Prototattice iftdilli yazttan baz cmleler
yer almaktadr. Krali saraya yeni bir kapnn yerletiril
mesi iin yaplan bir yemin merasiminden bahsetmek
tedir.
Bu cmleler zerinde bizzat okuyucunun kendisi de
1 00

Proto!attice (il 40): wa-as-ba-ab-na es-w-11r as-kn-ab-bi-sir s-l-wa (41 )

URU lja-at-t-s ti-it-ta-ab-Zi-/a-at s-l-wa (42) Ta-ba-ar-na kn-a-at-ti ta
n i-wa-as Hititesi (43): DING JRM ES KUR MF.$ ma-ni-ia-a.t-ti-ir da-a
=

ir-ma-at URUl:l a-at-tu-si (44) sal-li

a r-na-as LUGAL-u [s e-cs-zi]

cssu.A da-a-ir-ma-at nu-za La-ba

" Tanrlar lkeleri yok ettiler; ama onlar, l:lattusa iin byk bir taht
aldlar, onu ise aldlar ve Labarna kral[ dr]."

Proto!attice (III 1 9): a-an-t- 11b li-e-z11--111 li-es--te-ra-a{ ba-la /{i-e-se-ip

Hititesi (21 ) :
da-a-as-ma-as-za TUOII.A KUSGAR.TAG llLA KUS E. SJ R H LA_ ia (22)
sr-ip/ (20) ba-/a an ne-es ka-a-a-an-wa-s-id-dt-i-n

na-as-sa-an da-a-is GsoAG-ti

Proto!attice (23): [ a-1111-/11-11/ 71 /i?-e?-i-da-ta-11 pa-/a li-c-iz-zi-bi-ir

Hititesi (25): [da]-a
as?-[ma-z]a GA?.KIN.AG? IM ?.ZU?-ia na-at-sa-an da-a-is GISQ AG-ti

(24) pn-la [ 1111-ne]-es kn-11-ba-11n-wa-s11-id-d11-11-1111

" Ama onlar giysileri rtleri (?) ve [ayaklkablar aldlar ve onlar

tahta koydular. O gene peynirden (?) ve mayadan (?) ald ve bunlar
tahtn zerine koydu ."

Proto!attice (40): a-as-ab ta-as-te-1111-i-wa bi-e-wi-il (41) is-ga-11-r ta-as

Hititesi (42): nu-wa-kan i-da-lu-us an-da? li-e u-iz
zi (43) i-da-lu-us-wa-kan UKO-as E-ri an-da li-e u-iz-zi
/c-c-ta-1111 i-wa

" Ve ktlk girmesin, kt bir adam eve girmesin . "

Proto.lattice ( 5 1 ) : na-al-bi-ib-b? te-c-ta-a-s-i-l a-S-ab-bi (52) ta-as

t--ta s- -la D$-li-in-knt-ti ka-at-ti (53) ta-ni-wa-as u-un-J:u-bi
Hi
=

titesi (54): na-as-ta a-aHu an-da tar-ni-es-ki-id-du (55) i-da-lu-ma

kan an-da li-e tar-na-a-i (56) Dsu-li-in-kat-ti-is-sa-an LUGAL-us an
da e-es-zi

" O nedenle iyilii devaml olarak ieri soksun, ktl ise ieri
sokturmasn; orada Kral Sulinkatti ieridedir. "

Res. 34. Keilsclriftrknden as Boglazki, cill II, say 2, kolon II, sa

tr 40-44; kolon III, satr 1 9-25, 40-44, 5 1 -56' dan alnm Hiti te-Pro
totattice iftdilli yazt.

1 01

kapasitesini deneyebilir. Aadaki satrlarda, en azn

dan en nemli Proto.l]attice ifadeler Hitite evirileriyle
birlikte verilmitir:
wasgab-ma = Hititesi DINGJRM Es tanrlar
eswr = Hit. KURM E s lkeler
r skab.!Jir = Hit. mmiiab{ir bldler, paralara ayrdlar
Swa, grn olarak = Hit. dair-ma-at onu ise verdiler,
ama belki de farkl bir ekilde yorumlanmas gerekir.
titagzilrt Hit. salli Glss .A b yk taht
=

katti (katte) = Hit. LUGAL-11.S' kral

taniwas = Hit. esz.i olur, bulunur, -dr / -<lir

ant.!J = Hit. das-ma-as-za onlar (-as) ise (-ma) kendine
(-za) ald

le-z.!J = Hit. TG H LA giysiler

1 e-stera.!J Hit. KUsGAR. T AGl:ILA perdeler (?)
=

bala (pala)
le-sepsep
ames

Hit. -ia ve n Ve

Hit. KUSE.SIRH LA ayakkablar

Hit. dis o koydu

ka-.fJarwaSiddm = Hit. G s oAG-ti tahtn zerine
le-datan

a-sa.fJ

Hit. GA.KIN.AG peynir

Hit. idals kt

tas-te-nwa (tas-te-ta-nwa)

Hit. anda 1 e u izzi ieri gir-

mesin
be- .il

is-garu
malgib

H it. E-ri eve

te-tag-sl
sin
1 02

Hit. idals UK-as kt bir adam, gnahkar

Hit. asS iyi, iyilik
=

Hit. anda trrneskidd O devaml olarak gir

a-sa.!J-bi = Hit. idalu-ma ktlk ise

tas-tuta sula = Hit. anda le tarnai ieri sokturmasm
un_!Jbi = Hit. anda ieride, iinde (?).
Luwice ve Palaca da Hitite gibi birer Hint-Avrupa di
lidir ve bu durumda dahi, kkene indirgeme yntemi
ni uygularken dikkatli olmak gerekir. Baz durumlar
da, Luwice metinlerin Hitite paralelleri bulunabilmi
tir ve bu da Luwiceye birletirici yntemin uygulan
masyla ilgili baz olanaklar salamtr. Res. 35'te bu
trden olduka nemli iftdilli bir yazttan bir pasaj
yer almaktadr. Hitite karlklar bulunmayan Luwi
ce metinler bugn dahi olduka glk karmaktadr.
Palacaya gelince, kkene indirgeme yntemiyle yalnz
ca pek az sayda metinde arzu edilen sonuca ulalabil
mitir.
Luwice (22): DSa-a11-ta-as LUG AL-s DA11-11a-r-11111-111i-e11-zi (23) as

a-1111-wa-an- ta k- in-zi wa-as-5n-an-ta-ri

(24)

DL-11-/a-l_i-an-za-as-tar

Hititesi (l 36): e-l_u

kat-ti-ti-ma-at-ta Dfn-na-ra-u-wa-an-ta-as (37): u-wa
du c-cs-l_a-nu-wa-an-ta ku-c-es u-c-es-sa-an-ta (38) L0MF.S Lu-u-la
ti-ia-aHa-an tu-up-ru-us ku-i-c-es is-l_i-ia-an-ti-iS
l_--p-pa-ra-za k-in-zi bi-is-l_i-ia-an-ti

DMARDUK

(Hitite ksmn evirisi: " Gel Marduk (= Luwicesi

tas

Kral San

) ve seninle birlikte gelsinler 'gl (?) (tanrlar)' ki kanla

kirlenmi (giysiler) giyinmiler, (ve) . . . -y kuatan Lulal_i'ler (

Lulal_i Tanrlar)."

Res. 35.

Kei/sc/riftrk11de11 as Bog/azki, cilt JX, say 3 1 , kolon IJ,

satr 22-24 = kolon 1, satr 36-38'den alnm Hiti te-Luwice yarift

dilli (qasibilingis) yaztn transkripsiyon ve evirisi.

1 03

1) lI urcann yorumlanmas
imdiye dein yalnzca, Babil ivi yazsyla yazlm tek
dilli ij urca metinler ele gemitir. Yakn zamanlarda
Franszlar Ugarit'te (Ras amra) birka satrdan mey
dana gelen Akadca - Ijurca iftdilli bir yazt bulmular
dr: Yakn zamanda yaymlanacaktr, ama ksalndan
dolay ok byk bir yardmda bulunmayacaktr. Hat
ta, Akadca kelime listelerinde tek tek dank halde bu
lunan ijurca kelimeler dahi byk bir yarar salama
maktadr. Bylece almalar yap olarak, birletirici
yntem araclyla elde edilecek yorumlara kalmtr.
Ancak, tI urrilerin fonetik bir yaz kullanmalar ve ok
nadir olarak ideogram tercih etmeleri nedeniyle, bu
yntem Hititeye uygulanabildiinden ok daha fazla
zorluk karmaktadr. Hititede ideogramlar kelimenin
telaffuzundan ziyade anlamn aa karrken, ij urca,
btn kelimeleri hemen hemen fonetik tarzlaryla ama
bunlarn anlamlarn etkileme olasln da dlayarak
ifade etmektedir.
Boazky Hitit arivinde bulunmu ok saydaki ijurca
dini metinler ve Ugarit'te tapnak ktphanesinde bu
lunmu ve sesli harflerden yoksun Ugarit yazsnda ya
zlm olanlar, sz edilen nedenlerden dolay imdilik
anlalamaz olarak kabul edilmektedirler: Yalnzca bir
ka kelimenin anlam birletirici yntemle ortaya ka
rlabilmitir.
1 04

1 888'de Msrdaki El Amarna arivinde bulunmu ve

daha o tarihlerde tannan Kral Tusratta'nn Mitanni

Mektubu sayesinde iler daha iyi gitmektedir. Tusratta

deiik dnemlerde Msr'a pek ok mektup gnder
mitir. Bunlarn hemen hepsi Akadcadr. Yalnzca bir
tanesi turcadr ve 400 satrdan fazla bir uzunluu var
dr. Daha nce de grdmz gibi, ivi yazl bir me
tinde ahs adlar, tanr adlar, yer adlar ve benzerleri,
bilinmeyen bir dilde yazlm olsalar da, determinatif
ler araclyla kolaylkla tannabilmektedir. Mitanni
Mekt bu nda yer alan isimler Tusratta'nn Akadca ya
zlm mektuplarndaki isimlerle ayn old uundan,
imdi burada, tI urca yazlm mektuptaki konularn
Akadca yazlm olanlarla ayn eylerden bahsetmi
olabileceklerinin ileri srlmesi gerekir.
'

Bu tr bir yaklam noktasndan yola knca, dier ke

limeler de kolaylkla anlalabilir bir nitelik kazanmak
tadr. Bunlar zellikle ahs adlaryla ilgili olduklar za
man daha yararl olmaktadr. rnein, ' Ni-im-m-u-ri-i

as KUR Mi-zi-ir-ri-e-we-ni es iw-ri-is Nimmurya, M

srn (KUR Mizirri) kral (iwris) ve Tusratta'nn Akad
ca yazlm mektuplarndan da tannan ' Ar-ta-ta-a-mas
am-ma-ti-iw-wu-s dedem Artatama cmleleri gibi.
Hem Akadca hem de tI urca olarak tekrarlanan birka
ksa cmle rnei aada sralanmtr: tiurca DIN
GIRMES e-e-en-na-S-us na-ak-ki-te-en Akadca ilaniME S
=

li-me-es-se-ru-su dzeni tanrlar koyarlar; turca i-nu

i-me-e-n--n Dsi-m i-gi tar- su-an-n(s
ta-a-ti-a
1 05

= Akadca ki-i-me-e a-mi-lu-u-tum D samas i-ra-' -a-am-su

insanln Gne'i sevdii gibi ( Ijurca inu = Akadca
ki (-me) nasl, nasl ki; gibi; Ijurca tarSanni = Akadca
amiltm insan, insanlk; Burca tat- = Akadca ra' am
sevmek). xx. yzyln balarnda, bu tr olaslklar
dan ve birletirici yntemden yararlanan }ensen, Mes
serschmidt ve dier aratrmaclar, Ij urca szck yap
snn nemi bir ksmn oluturabilmi ve bu denli tuhaf
bir dilin olduka karmak gramer yapsn aydnlata
bilmilerdir. Elde edilen sonularla en azndan Mitanni
Mekt b ' nun baz blmlerini tercme edebilmilerdir.
imdiye dein devaml olarak incelenmeye alnm bu
metinde iyi veya kt anlalabilir satrlarn dnda,
zor ve hatta tercme edilebilmesi iin hibir ey yapla
mayan uzun paralar geriye kalmtr. Goetze ve La
roche gibi almalar baaryla sonulanm aratrma
clar arasnda zellikle, Tntrodction ta Hurrian [Hurcaya
Giri] ( Annual of the American Schools of Oriental Re
search, XX, New Haven, 1 941) kitabnn yazar E. A.
Speiser' anmak gerekir.
m) Urartucann yorumlanmas

turrilerin komular Dou Anadolu'nun eski halkla

rndan Urartulardr. Bunlar M. . IX. yzyldan Vll.
yzyla kadar varlklarn srdrmlerdir. Yeni Asur
ivi yazsnda ve byk bir ounluu baz aratrma
clar tarafndan Kaldece olarak adlandrlan Urartu
dilinde deiik uzunluklarda 1 80 kadar yazt brakm106

!ardr. Bunlarn byk bir ounluu binalar, adak ya

plar, sava tasvirleri zerinde yer alan yaztlardan ve
yllk metinlerinden olumaktadr. ij urca ve Urartuca
arasndaki akrabalk, kkene indirgeme ynteminin
uygulanmasyla iyi sonular elde edilebilecek kadar s
k deildir; aksine, Urartucann birletirici yntemle
yorumlanmas gerekir. Burada da ilk yardmlar bize,
determinatiflerle tanmlanm ahs, tanr ve yer adlar
ve ayrca yaztlarn byk bir ksmnn ksa ve ak ya
ps, ideogramlarn da yeterince sk bir ekilde kullanl
m olmas yapmaktadr. Yaztlarda ideografik bir yaz
ltan sonra onun fonetik okunuunun da verilmi ol
duu ska grlmektedir. Bylece, Urartuca gibi bir
dildeki yaztlardan, yalnzca birletirici yntemle, dei
ik dilbilimsel olgular tanmlanabilmitir. Kelein ve
Topzava stelleri gibi, Asurca ve Urartuca yazlm ift
dilli yaztlar da mevcuttur. Yalnzca Kelein yazt tat
min edici bir ekilde yaymlanmtr. Baz e szckle
rin ve gramer kurallarnn anlalmasn salamtr.
Okunmas daha zor olan Topzava stelinin ise, imdiye
dein bilimsel adan mkemmel ve tam bir yayn he
nz yaplmamtr.
n) Eski Elamcann yorumlanmas

Yaklak olarak M.. XIII - XII. yzyllar arasnda h

km sren eski Elam krallarnn ivi yazl belgeleri
hakknda olduka az ey sylenebilir. Bunlarn yap
olarak, dier dillerin yardm olmakszn yorumlanma1 07

s gerekir, nk bir tek yaztn Akadcada ksa, paralel

bir metni mevcuttur. Eski Elam ivi yazsnda determi
natifler vardr, ama ideogramlarn says olduka azdr.
Ancak, pek ok Elamca kelimenin anlamn veren
Akhaimenidler dnemi yaztlarnn Yeni Elamca versi
yonunun evirisiyle nemli bir katk elde edilmitir.
Gene de bu katklar Eski Elam dilinin daha zengin keli
me yapsn ve pek ok noktada yeni dilden farkllklar
gsteren gramer yapsn btnyle aydnlatacak kadar
ok deildir. Elamca, uzun yllar ivi yazs aratrmac
lar iin en sert kayalardan bir tanesi olmutur. Yalnz
ca Hinz, birletirici yntemi uygulayarak Eski Elamca
yaztlarn yorumlanmas iin son yllarda iyi bir balan
g yapmtr.
o) Ugarit dilinin zmlenmesi

Eski Elam d iliyle, Babil ivi yazsn kullanm nemli

diller serisi nihayet sona ermekte ve geriye yalnzca,
M.. XV - XIV. yzyllarda Kuzey Suriye kylarnda
varln srdrm Ugarit alfabe yazs hakknda sy
lenecek birtakm hususlar kalmaktadr. Bu yaz da kil
tabletler zerine yazlmtr ve en azndan d grn
bakmndan ivi eklini taklit etmektedir. Bu yaz,
Franszlarn 1 929' da Ras amra' daki kazlar neticesin
de tannm ve olduka iyi aratrlm olan Suriye top
raklarnda yeni bi kltr etkeninin varln ortaya
kard iin de, byk bir sansasyona yol amtr.
Bu yeni yazyla, bilinen Babil ivi yazs arasndaki
1 08

farklar hemen dikkat ekmitir: Olduka basit bir for

mu bulunan 30 kadar iaretten meydana geliyordu ve
dilde herhangi bir determinatif tr mevcut deildi.
Burada Babil ivi yazsna e bir hece yazsnn sz ko
nusu olmad, aksine Pers yazsna benzer bir yazyla
kar karya kalnd ksa srede anlalmtr. Pek
ok durumda aikar olan dikey iareti araclyla keli
melerin birer birer blnm olmas, zmleme ilem
lerinin daha kolay olabileceini gstermitir, ama te
yandan iftdilli metinlerin yokluu baka bir engel ola
rak kabul edilmitir. Ama her eye ramen, bir alfabe
yazsnn zmlenmesi her zaman daha olumlu bek
lentiler gstermektedir, nk bu kadar az sayda iar.e
tin yorumlanma olaslklar, 1 00 veya daha fazla iaret
ten meydana gelen bir hece yazsnn yorumlanma ola
slklarndan ok daha fazladr.
Kelimeler arasnda kullanlm olan ayra iaretleri va
stasyla dilin gramer yapsn ortaya karmak mm
kn olmutur. Bu yapnn herhangi bir Sami dilindeki
yapya benzer olduu grlmtr. 1 930 Nisan'nda
Halleli Semitist Hans Bauer, deneme yanlma yoluyla
okunamayan kelimelere Sami dillerindeki sessiz harf
deerlerini vermeye kalkmtr. Sami dillerindeki ses
siz harflerin yerletirilmesiyle yaplan bu okuma girii
mi, eitli olaslklardan bir tanesi olmutur: Gerekte
bylesine yeni bir yaz iin dier btn dillerin de d
nlm olmas gerekirdi. Ama Bauer anslyd: Bu
d il gerekten de Sami kkenliydi ve bu ekilde 1 7 iare1 09

tin ses deeri tam olarak saptanabilmiti. Bu arada

Dhorme ve Virolleaud gibi Fransz aratrmaclar da bu
soruna ilgi duymulardr. Daha kefinden sonraki bir
ka yl iinde Ugarit alfabesi, herhangi bir iftdilli yaz
tn yardm veya herhangi bir d yanam noktas ol
makszn zmlenebilmi ve dilin Sami zellii, hibir
pheye yer brakmakszn tam olarak saptanabilmitir.
Gene burada, Bauerin oluturduu zmleme giri
imleri iin, birka bronz balta zerinde yer alan yazt
larn da ayr bir nem tadn belirtmek gerekir. Bu
yaztlardan bir tanesi olduka ksayd ve yalnzca alt
iaretten meydana geliyordu. Bir dierinde ise, gene bi
rinci yazttaki alt iaretin ayn ve buna ilaveten drt
ayr iaretin varl dikkat ekiyordu; Bauer bunlarda
basit bir ekilde mlkiyet sahibinin ismini aryordu. Bu
drt iaret iin Bauer, balta anlamnda bir kelimenin
varln dnmtr, ki brancada garzen olarak
okunmakta ve grw sessiz harflerinden olumaktadr;
daha sonradan da anlald gibi Ugarit dilinde de frn
olarak grnmektedir (bkz. lev. iV) . Ugarit alfabesi 28.
figrde grlebilir. Bauer, Dhorme ve Virolleaud tara
fndan ortaya konulmu olan, konsonantlara dayal
okuma giriiminin daha kesin bir okuma giriimi oldu
u, yaplan deiik yorumlarla da ksa srede dorula
nabilmitir. lk olarak, ksa srede yayna sunulmu
olan uzun metinlerden o dneme dein bilinmeyen
ama dier Sami dillerine tam bir akrabal bulunan
Ugarit dilinde yazlm, baz ayrntlarda hala birtakm
mulaklklar tamakla birlikte olduka anlaml sayla110

bilecek mitolojik temalar ortaya karlmtr. Bu okuma

giriimi, ayrca, daha nce metinlerde aranmam bir
takm ti urri tanr adlarnn da bilinmesine yardm et
mitir. Nihayet, Akadca ve Ugarite birtakm kent ve
benzeri isim listeleri, konsonantlara dayal okuma giri
imlerinin doruluunu ortaya koymutur. Bu listeler,
iftdilli metinlerden elde edilmemi ve Akadca-Ugarit
e veya Ugarite-Akadca karlklaryla dzenlenme
milerdir. Olduka kark bir ekilde bazlar Babil ivi
yazl, dier bir ksm da Ugarit ivi yazl belgelerde
Ugarit lkesi snrlar iersinde kalan merkezlerle ilgili
referanslardan karlmlardr. Dolaysyla, Akadca bir
tablette belli bir blgeyle ilgili olarak bir kent ad geti
inde, bu kentin Ugarite yazlm tablet zerinde kar
lk gelen blgede aranmas beklenmemelidir. Bu tr
tabletler, ilk zmcler iin zme giden bir k
noktas olarak pek rabet grmemitir, ama bugn aa
daki karlatrma rnekleriyle bize yardm etmekte
dir: Babike al u[z-pi = Ugarite Hzp; Babike al u Ba-aq-at
= Ugarite Bq 't; Babike a l ufa-k-SIG5 = Ugarite Jkn 'm
ve benzeri eitlemeler. Burada ayrca Ugaritenin fone
tiine baz katklar da yapld grlmektedir (SIG5
iyi kelimesi bir ideogramdr ve Ugaritede n 'm ola
rak okunmaktadr) .
Okuyucularma rakamlarn nasl okunduu ve yorum
landnn bir rneini vermekten daha fazlasn yapa
mam. Sz edilen listelerden bir tanesinde, birtakm
merkezler ve bu merkezlere Ugarite fonetik olarak ya111

zlm miktarlarda testi arap datm sralanmaktadr.

Bu testilerin toplam miktar 148 adet olarak gemekte
ve listenin sonunda tam bu miktara denk olarak
Akadca 1 me-at 48 DUG GESTIN 148 testi arap ifa
desi yer almaktadr. Bu nedenle, olduka ksa srede ta
mamlanm olan Ugarit yazsnn zmlenmesine de
tam bir gven duyabiliriz.

3 . H i t i t H i y e r o g l i f Ya z s
XIX. yzyln sonunda aratrma tarihi, Msr hiyero
glifleri ve ivi yazsnn dnda, nc bir zmleme
sorununa daha tanklk etmitir. Bu sorun, Eski Dou
dnyasnn deiik yaz sistemleri arasnda yer alan Hi
tit hiyeroglif yazsyd. Bugn sorunun tamamen farkl
bir boyutu vardr. Anadolu ve Kuzey Suriye' deki diller
ve halklar hakknda ok zengin malzemeler salam
saysz Hitit ivi yazl belgelerine kyasla, Hitit hiye
roglif yaztlar olduka snk kalmaktadr. Sayca az
drlar ve ierik bakmndan da ok ok nemli eyler
sylememektedirler. Bu yaztlar daha ok, Hitit uygar
lnn ge dnemlerde filizlenmesi eklinde deerlen
dirilmitir. Her eye ramen, bu yaztlar bize Hitite,
Luwice ve Palacann yan sra bir baka Hint-Avrupa
dilini daha tantmaktadr. Hitit hiyeroglif yazsnn
zmlenmesi sorunu bugn dahi birtakm ayrntlarda
zel bir ilgi gerektirmektedir. 60 yl boyunca sren ya
rarsz abalardan sonra, herhangi bir iftdilli yaztn
katks olmakszn birletirici yntemin kullanlmasyla
112

zmlemeye giden yol 1 930'larda bulunmu ve byk

bir iftdilli yaztn baaryla bulunmasyla birlikte bu
yazttan nce ulalm olan sonular dorulanm ve
derinletirilmitir. Dolaysyla, burada Hitit hiyeroglif
leri iin zmclerin kapasitesini kontrol etme olasl
sz konusu olabilmektedir.

a) Genel bilgiler

Hitit hiyeroglif yazl antlar, XIX. yzyln ortalarndan

itibaren bilim dnyasnda tannmaktadr. Bunlar zel
likle Anadolu' da, eski Hitit mparatorluu'nun dodu
u blgenin civarnda ve Kuzey Suriye'de, bata Frat
nehri kysndaki Kargam'ta yrtlen aratrmalar
da bulunmutur. Bu yaz zellikle antlar zerinde kul
lanlmtr, ama mhrler zerinde de grlmektedir.
M.. 1400 - 1 200 tarihleri arasnda kalan Byk Hitit
mparatorluk Dnemi'nden itibaren hem ivi yazsnn
hem de hiyeroglif yazsnn kullanld mhrler ve
hiyeroglif yazl antlar bilinmektedir. Oysa, Kuzey Su
riye'de bulunmu olan kitabelerin byk bir ksm ok
daha yeni bir dneme, yani M.. X. yzyldan VIII.
yzyla kadar olan zaman dilimine aittir. M.. 700 yl
larna doru, Suriye'nin Asur mparatorluu'yla aama
aama btnlemesi sonucu hiyeroglif yazs gzden
kaybolmutur. Lev. II'de Kargam'ta bulunmu bir Hi
tit hiyeroglif yazt, lev. IX' da da, ivi yazs ve hiyero
glif yazsyla yazlm birtakm mhrler yer almakta113

dr. Asur' da bulunmu ve daha sonra olaslkla oradan

da dier merkezlere tanm kurun levhalarn ayr bir
nemi vardr. Bunlar olduka kursif olarak yazlm bir
hiyeroglif yazsyla kaplanmlardr. Modern aratr
malar, bu levhalarn mektup olarak kullanlm olduk
larn kabul etmektedir; bir evin temelinde tomar halin
de bulunmulardr. Bu d urum belki de, evi ina ettiren
kimsenin bunlarn by deerine sahip olduklarn
zannederek yanlgya d m olmas ihtimaliyle ak
lanabilir. Bu kursif yaz ekli, gnlk yaam yanstan
bir ierie karlk gelmektedir. Hitit hiyeroglif yazs
nn rlyef formlarnn ise antlar zerinde ok itinal ve
k bir ekilde kullanlm olduu grlmektedir. Her
eye ramen, kursif yazya bazen antlar zerinde de
rastlanmaktadr. Ayn ekilde, Msr dnyasnda da hi
yeroglif yazs, hiyeratik ve demotik yaz ile birlikte
yan yana bulunmaktad r.
Hitit hiyeroglifleri ad, 1 870'lerde ngiliz Aratrmac
Sayce tarafndan kullanlmtr. O dnemlerde Eski Do
u ile ilgili aratrmalarda sadece, uygarlk ve yazlar
dierlerinden farkllk gsteren Msr ve Asur-Babil ta
nnyordu ve gene onlarn rettikleri kadar zgn bir
sanat rn olan antlar zerindeki bu yeni yazda ise,
Eski Dou'nun nc bir uygar halknn miras gr
nr gibiydi. Gerek Msr, gerekse ivi yazl kaynaklar
da Kuzey Suriye' de bir H atti lkesi ve onun halkndan
sz ediliyor ve raslant sonucu da olsa, Hititlerin ad
Tevrat'ta dahi geiyordu. Bu nedenle Sayce, bu antlarn
114

Hititlere ait olduunu dnm ve her eyden nce

bunlarn Sami kkenli bir halk olduklarn savunmu
tur. Kkenleri ve kim olduklaryla ilgili sorunlar, Bo
azky' de bir Hitit arivinin bulunmasyla zmlen
mitir: Burada ivi yazsyla yazlm, Hint-Avrupa k
kenli bir dil ortaya karlmtr. Ama bu sefer de, bu
gn dahi tamamyla zmlenmemi bir sorun, yani
Hitit ivi yazsyla Hitit hiyeroglif yazs arasndaki ili
kiler sorunu ortaya kmtr. Hi phesiz, bu iki dil
arasnda birtakm benzerlikler vardr, ama tamamen
ayn saylamazlar; Hitit hiyeroglif yazsnda daha ok
Luwice ile sk benzerlikler kendini gstermektedir. Ay
rca, hiyeroglif yazsyla yazlm btn uzun kitabele
rin bu yaznn en son dnemlerine ait olduklarn ve
Hitit mparatorluu ile Hitit ivi yazl dnemlerinden
imdiye dein yalnzca, ksa ve dilbilimsel bakmdan
pek katks olmayan, kopuk kopuk birka belgeye sa
hip olduumuzu aklda bulundurmak gerekir4.
b) Hitit hiyeroglif yazsnn zellikleri

Bugn de bildiimiz zere, Hitit hiyeroglif yazs sahip

olduu i yap itibaryla, Msr hiyeroglifleri ve Babil i
vi yazsnda olduu gibi unsurdan, yani ideogram
lar, fonetik iaretler ve bazen kelimenin nne bazen de
arkasna konulan determinatiflerden olumaktadr. M
sr yazsndan fark, ivi yazsnda da olduu gibi fone
tik hece bilekelerinden meydana gelmesidir. Kelimeler
ska, ama ne yazk ki dzensiz olarak, IC krampon
115

iaretiyle blnmlerdir. deogramlar, yapllarndaki

klk ve zariflikten dolay, seyrek olarak ve kelimenin
banda kullanlmlardr. Kursif ve yapl daha basit
iaretlere genellikle bu tr ideogramlardan sonra, zel
likle kelimelerin ikinci yarsnda rastlanmaktadr: Bun
larda fonetik hece unsurlar aranabilir. deografik ia
retler grntleri dolaysyla daha kolay anlaldklar
iin, bunlarn arkasna konan iaretlerden kelimenin
anlam, verbal veya nominal ekim ekleri ve gramer i
levleri hakknda birtakm bilgiler vermeleri beklenebi
lir. Her eye ramen, Hitit hiyerogliflerinde olaanst
bir stilleme vardr. Bu zelliinden dolay, iaretlerin
ekilleri ou kez anlalmaz bir nitelik kazanmtr.
rnein, res. 36' da gsterilmi olan iaretlerde ev,
gne ve tanr kelimelerinin anlatlmak istendiini
kim grebilir?
LJ

Res. 36. EV, gne ve tanr ideogramlar.

Grnm bakmndan bu denli belirsiz bir ideogramla

gsterilmi olan tanr adlar determinatifi, kullanm ba
kmndan ivi yazsndakine etir. Kargam aile kabart
malarnda on kii, adlaryla birlikte tasvir edilmilerdir.
Burada her ismin nnde, Babil ivi yazsnda erkek a
hs adlarnn nne konulan dikey ivi iaretine benze
yen ahs adlar determinatifi dikey bir ubuk eklinde
bulunmaktadr ve bu iaretin Babil ivi yazsndan kop
ya edilmi olduu sanlmaktadr.
Yaz ynnn iki ekilde olduu grlmektedir: Birin116

&

<.

Res. 37. Msr ve Hitit hiyeroglif yazlarnda

ben ahs zamirini gsteren ideograrnlar.

cisinde kitabelerin bana konulmu olan ahs kendini

gsterir ve ben . . . -im anlamna gelmektedir (res. 37).
kincisinde ise, birtakm kitabelerin sonunda yazsz
olarak braklm boluktan anlalmaktadr. Ayrca,
Msr yazsnda olduu gibi, btn insan ve hayvan
balarnn satr bana doru baktn, ellerin satr ba
na doru gerilmi olduunu ve ayaklarn da o yne
doru hareket ettiini belirtmek gerekir. Buradan, yaz
ynnn bstrophedn eklinde satrdan satra deitii
sonucuna varlmaktadr. B strophedn, Greke bir keli
medir ve kzlerin tarlada srm yaparken izlemi ol
d uklar yolu belirtmektedir.
Hece iaretlerinin fonetik deerlerinin yorumlanmas
zel birtakm glkler karmtr. lk aratrmaclar
iin bu tr deerlerin saptanmasna yarayacak iftdilli
yaztlar mevcut deildi: Yalnzca Tarkummuwa ve In
dilimma'nn hiyeroglif ve ivi yazl iki mhr bulunu
yordu (bkz. lev. IX a ve res. 38). Bunlarn ivi yazl ks
mnda deiik belirsizlikler bulunmas yznden, ko
nuyu aydnlatacak yerde, daha fazla hata yaplmasna
sebep olabilecek bir durum sz konusuydu. Bu neden
le aratrmaclar baka aratrma noktalar bulmak zo
rundaydlar.
117

_j
CJ

l
'/ iB

'? / AA

111\ V S

Tarku-muva REX Me-ra-ri

REGIO

Tarkummuwa, Mera lkesi kral

Res. 38. Tarkummuwa mhr yazt.

Ama hi phesiz, Eski Dou'nun dier yaztlarnda da

olduu gibi, krallarn yaztlarn bana adlarn ve un
vanlarn yazdrm olabilecekleri ve kendilerini o lke
nin veya o kentin kral olarak niteleyebilecekleri olgu
sunu daha kesin bir balang noktas olarak kabul et
mek gerekiyordu. Sayce, Tarkummuwa'nn iftdilli
mhrnden yola karak kral ve kent ideogramla
rn yorumlamtr (bkz. res. 38) . Bu karmlar, dier
yaztlar zmlemek iin u ekilde yardmc olmu
lard: Ben X lkesinin [ Af] (veya kentinin [ ] kral
I'im (1: fonetik olarak yazlm isim). rnein, Karga
m'taki pek ok yaztta lke veya kent adnn gemesi
nin beklendii yerlerde gerekten de kent veya lke ad
larna rastlanmtr (bkz. res. 39) . Bu kent ve lke adla
rna ayrca determinatifler de eklenmitir. Dolaysyla,
buradaki iaret gruplar arasnda Kargam yer adnn
da bulunduu ne srlebilirdi. Tyana (Hitit ivi yaz
snda T-wa-n-wa), Mara (Hitit ivi yazsnda Gr-gu
ma) ve Hamat'ta bulunmu olan yaztlarda, res. 39'da
da gsterilmi olan iaret gruplarnn ayn yer almak
tayd. Burada durumu d estekleyecek rnekleri setim:
Tuwan uwa' da iki tane wa, Grguma' da iki tane gu (ama
bunlardan bir tanesi r ile), Tu-wa-nu-wa ve A-ma-tu keli
melerinde iki tane tu ve A-ma-tu ve G-r-g-ma kelime118

Jerinde de iki tane ma hecesi yer almaktadr. Bu kap

samda, Champollion'un iine yarad trden herhangi
bir iftdilli yazt ve Grotefend'in elinin altnda bulunan
trden bir krali soy aac olmakszn, olduka ikna edi
ci kantlarla yer adlar ve bunun sonucu olarak da hece
iaretleri saptanabilmitir.

a) Karka -111eURBS
b) T -wa-na- wa URBS
c) K+ r(a)-k-r a URBS
d) A-111a- t 11REGIO

Res. 39. Kargam, Tuwanuwa, Gurguma kent adlaryla Hamat l

kesinin Hitit hiyeroglif yazsnda gsterilmesi.

Hitit hkmdar isimleri, Grotefend'in Persler iin tes

pit etmi olduu kadar sk aralklarla ortaya kma
maktadr. Ama Asur krallar, Kuzey Suriye ile yazma
larnda bu blgenin krallarndan bazlarnn adlarn
kayda geirmilerdir. Bu krallardan herhangi birinin
yaam olduu dnemin tespit edilmesiyle birlikte ve
arkeolojinin de yardmyla, bir hiyeroglif yaztnn o
kentin tarihi iindeki zaman dilimi saptanabilir. Bu tr
bir saptamayla belli durumlarda hiyeroglif ve ivi yaz
l kral adlarnn okunmasna ulaabilme olasl da be
lirginlik kazanm olabilir. Yaztlarda, Gurgumal M
wa-ta-li, Hamatl U-r-.!Ji-li-n ve Tuwanuwal Wa-r-pa-la
wa adlar bu ekilde bulunmutur.
119

a) Mu-wa-ta-li

b) U+r(a)-!Ji-li-na

c) Wa+r(a)-pa-Ia-wa

Res. 40. Kral Muwattalli, Ur.tilina ve Warpalawa ahs adlarnn Hi

tit hiyeroglif yazsnda gsterilmesi.

c) zmleme aamalar

Daha birtakm zmleme olaslklar zerinde durur

ken bizzat zmleme ileminin kendisine giri yaptm
ve ister istemez aratrmalarn ulam olduklar sonu
larn bir blmne itirak ettim. Dorusu bu tr sonu
lar o kadar da kolay elde edilmemilerdir. Aratrmala
rn sreci olduka karmak ve kart grlerle dolu
dur ve zellikle ilk aratrmaclar gereken nseziyle ha
reket etmemilerdir. Tabii ki, bugn olduundan ok
daha az sayda yaztla almak zorunda kalmlardr.
Bu nedenle, bu yaztlarn yorumlanmas olduka zah
metli almalarn ve bir sr belirsizliin arasnda elde
edilmitir. Hatta 60 yl boyunca, yani 1 870'ten 1930'a
kadar geen zamanda her eyin phe ve belirsizlikler
iinde kalm olduu da sylenebilir. Ayaklarn salam
topraklara koymu olan bizler iin bu umut ve hayal k
rkl dolu olaylara geri dnmek pek doru bir davra
n saylmaz. kinci Dnya Sava'nn balangcndan
nce ortaya kan meseleleri bilmek isteyen kimseler,
benim Entzifferungsgeschichte der hethitischen Hierogly
phenschrift [Hitit Hiyeroglif Yazsnn zm Aamala
r] (Stuttgart 1 939; Welt als Geschichte dergisindeki ma1 20

kalemin ayr basmndan) balkl almama bavura

bilirler. Burada yalnzca en nemli sonulardan olumlu
saylabilecek bir blm ele alnacaktr.
lk aratrmac Sayce' e, kral, kent, lke ve tanr
gibi ideogramlarn ve dt s nominatif ve n akuza
tif eklerinin tannmasn borluyuz. Ayrca doru bir
ekilde, tanr kelimesini bildirmek iin kullanlan ia
retin ayn zamanda tanr adlarnn bana konulan de
terminatif olduunu ortaya koymutur; bununla, tanr
larla ilgili btn yazllarn ayn iaretle baladklar
olgusu ortaya kmaktadr. Bu doru yorumlar, dsel
ve hatal okuma ve yorumlama denizinde batarak kay
bolmutur. Menant da, yaztlarn banda yer alan ve
kendini gsteren ahs tasvirinin ben anlamna geldi
ini ve Msr hiyerogliflerindeki tasvirle bir benzerlii
bulunduunu ne srmtr. Ayrca yaztlarn ilk sa
trlarnda Eski Dou dnyasnn dier pek ok yaztn
da olduu gibi, ben 1.1.' (yim) ifadesinin yer aldn
tespit etmitir.
Aratrmalarn ilk dneminde en yaygn ama en fazla
emek isteyen ve en fazla tartma konusu olan yorum
lama giriimi, 1 894'te Jensen tarafndan ortaya konul
mutur. Kargam adn okumas doruydu, ama bu
okumadan yola karak pek ok iaretin fonetik deeri
ni saptamas olduka keyfiydi ve bu yaklam kendin
den sonra ok az kii tarafndan izlenmitir: Nedeni an
lalmaz bir biimde, bu fonetik deerleri ksmen tek
tek konsonant ve vokal, ksmen belirgin ve blnemez
heceler, ksmen de daha karmak ses ve ideogram dizi121

leri olarak kabul etmitir; bu arada da onun, hiyeroglif

yaztlarnn dilinin Ermenice olduu grnden sz
etmemek daha iyi olacaktr. Bu ve benzer nedenlerle
Jensen'in almalar yalnzca zmlemede karla
lan gvensizliklerin odak noktas olmaya yaramtr.
zmlemenin salam esaslara dayand bugnlerde
onun 1 894'teki giriimlerini ve yaztlarn yalnzca ide
ogramlarla gsterilmi kral unvanlarndan olutuu
grn bir kenara koyabiliriz. Yalnzca tarihi veriler
den yoksun olduklar iin deil, ahs ve yer adlarnn
okunularn dahi doru bir ekilde yanstmadklar
iin bu almalar bir kenara brakabiliriz. Jensen'in
zmleme giriimiyle byk bir enerji birikimi ne ya
zk ki yararsz bir ekilde boa harcanmtr. Birinci
Dnya Sava ncesi ve sonrasnda yaztlar zmle
meye kalkan Thompson, Cowley ve Carl Frank dahi
tatmin edici herhangi bir sonuca ulaamamlardr.
Daha iyi sonulara 1 930'lara doru Meriggi, Gelb, For
rer ve Bossert'in aratrmalaryla ulalmtr. talyan
Meriggi, oul anlamna gelen ideogram ve dolay
syla da, kral adlarnn okunmasnda ok fayda sala
yan soy aacn saptamay baarmtr. Gelb, yapmak
anlamna gelen fiili tespit etmitir. Fiilin aia- eklindeki
tam okunuu, bu hiyeroglif yazl dilin Luwice ile snf
landrlmas bakmndan byk bir nem tamaktadr.
Forrer tarafndan bir lanetleme formlnn tannm
olmas, dnemin oluumunu zmlemek bakmndan
esasl olmutur. Bossert ise, Kral Warpalawa ve Tanra
Kpapa adlarn doru bir ekilde okuma yntemini
bulmutur. Burada ad gemi olan btn aratrmac1 22

lar, ahs ve yer adlarndan faydalanmlardr. Ayrca,

Hitit ivi yazl belgelerin zmlenmesi srasnda ilk
ansl aratrmac olarak tandmz ve 1932' de de Hi
tit hiyeroglif yazs incelemelerine girimi olan
Hrozny' nin bamsz olarak yapm olduu katklar
tanmlamak da yorucudur.
1 933' ten 1937'ye kadar geen zaman iinde, Boaz
ky' de bulunmu olan hiyeroglif ve ivi yazl mhr
ler art gstermi ve aratrmaclar bunlardan Hitit
byk krallarnn ounun adlarnn Hitit hiyeroglif
lerindeki yazllarn renmeye almlardr (bkz.
res. 4 1 ) .
Dorusu, bunlardan ok byk bir ksm ideografik
olarak yazlmtr. Yalnzca M-ta-li

Mu(wa)ttalli hece

olarak yazlmtr. Ama en azndan, Kralie Ptgepa ve

Tanu}]epa'nn adlar gene ayn ekilde hece olarak yazl
m ve bunlar dier hece iaretlerinin de tannmasna
yardm etmilerdir. Daha sonraki dnemlerde ise, Yaz
lkaya' daki Hitit kaya mabedinin Batanras D Jja-ba
t (

Hitit ivi yazsnda DJje-bat) adnn okunmasna

yardmc olmulardr.
Bylece -konuyu kapatmak bakmndan- kinci
Dnya Sava'nn patlak vermesine kadar olan dnem
de, hece iaretlerinin nemli bir blmnn okunuu
belirsizdi veya en azndan belli bir olaslk tayordu.
Hiyeroglif yazl Hititenin ekim ekleri konusunda,
daha yakn zamanlarda bulunmu, uzun saylabilecek
1 23

c;ag.

Hlya<>glll ,..Wp

,.,.51

-dl..

'iLtl:

Dl

Nlfuop
Nlfuop
Nlfuoap

:@ '"" .,..goyabakuw

, ,,,5, -'.......
11351
U

.,..goya bolomz

1-- -

c2 ., )

,.. ,.....

y.,,... ad

c...J odo

T..tbalja

(.

1
Hc.ttu.J ilt l

1
Tuttalc 1

j 1.....;..
Gen TutlWlj
(laol deP;il)

upp.luU\1.11\Q

Ar nuv- 1.

....

Urtu -Td"f'

.... n - n

. Da.dyt.P"
2.tt n.11

. Oanubep'"

2.. lH)
1HO

l-5-51

t 52 - '9 <'.t

.,.g.,. bolu...

H aJr\Jll

-,

TwbaL&jc- f
1

A r n.uanda

(60 lohrlp obnUf)

(1>,7

b..

(.yn)

Dol"U4bepa

.... .._.,

'

l'h 1( clnct l

l'ASlllll.l\llW

(J. aym)
2. "JD'

M"rhh t

....

Hlywoslll ,.W..0

1
,,_.. g Suil., l""a.toU\
.......n

P\d...l'tpc

v
(ol,]
'i

lt2

:t

llt Z.9

SO -Je.

. 9 - 5 1 ,
Tonus
Prokt!J

(1."JD')
2.JDl

Res. 41. Yeni mparatorluk Dnemi kral ve kralieleri. Hitit kral ve

kralielerinin hiyeroglif yazsndaki yazllar (G terbock, Sirgcl

a11s Bo,azky, 1, s . 61 ' d en).

yaztlar sayesinde yeterince ak bir fikir edinilebilmi

tir. Szlk yaps hakkndaki incelemeler ise hala birta
km belirsizliklerle doludur. Bunun da nedeni, Hitit hi
yeroglif yazl kitabi metinlerin sayca ok fazla miktar
larda olmamas ve bunlarn konu bakmndan farkllk
gstermesidir. Bu nedenle Meriggi ve Hrozny'nin evi1 24

rileri doal olarak ihtiyatla karlanm ve zellikle

Hrozny'nin evirileri konusunda sorgulanacak pek ok
nokta ortaya kmtr. Dilin Hint-Avrupa zellii ise
bu noktaya kadar yaplan almalarla g bela tanna
bilmitir.

<!:> <D C11

Dija-ba-tu

Res. 42. Tanra V ebat adnn Hitit hiyeroglif yazsndaki yazl.

1 947 sonbaharnda byk ilgi uyandran nemli bir ge

lime olmutur: Bossert, Dou Kilikya' daki Karate
pe' de (Kadirli, Adana; .n.), ksa zamanda iftdilli ol
duklar anlalan, bir ksm Fenike dilinde bir ksm da
Hitit hiyeroglif yazsnda yazlm ve M. . VIII. yzy
ln sonuna tarihlenen, olduka uzun metinler bulmu
tur. Bu yaztlarn hemen hemen tam olarak korunabil
mi yaklak 60 satr uzunluundaki Fenikece ksm da
ha o dnemlerde tam olarak yaymlanmtr. Olduka
boluklar bulunan Hitit hiyeroglif yazl metin ise, ks
men ve paralar halinde Bossert tarafndan asl redak
siyonuyla deil, ematize edilmi kopyalaryla yaym
lanmtr. Bu yayn yoluna gitmesi, iaretler dizisi hak
knda birtakm belirsizliklerin domasna neden ol
mutur ve ha!a iaretler dizisiyle ilgili olarak tam bir
yargya varmak mmkn deildir. Her eyden nce, bu
yeni yaztlarla birlikte iftdilli yaztlarn nemi artm
tr. 1 930' dan 1940' a kadar olan srede yukarda ad ve
rilmi olan aratrmaclar tarafndan tespit edilmi gra
mer zelliklerinin ve okuma deerlerinin yapsal ola1 25

rak, birletirici yntem araclyla kesin bir ekilde el

de edildiini ve Karatepe yaztlarnda okunabilen keli
melerin anlamlarnn byk bir ksmnn da, bu yazt
larn bulunmasndan nce saptanm olan anlamlara
uygun dtn byk bir memnuniyetle grmekte
yiz. Res. 43' te Karatepe iftdilli yazlnn bir blm
yer almaktadr. Bylece Hitit hiyeroglif yazsnn -

,,,

O i" d

.'tc
208

11

'"

110

I f ur 1 o .,,,; ; ..,, )
:..,, o; 1 .,, 1

lO'I

''

1'.no"DcS \ r P td v4'

o.

,::>;\

)/' ..., rr " J) " T

,

11 0!3' - 1t.

to

t?a'i' ABB'l' ... .tb .,.

qT..._
T_
'" _,_
,_
w-'1-'' -" '_
w
-'- T ____, .....
'-_
__

..__

Tuve

,,,111 7)4 }!T ......

ro

J.9

tOt

l:J

XIX-XXII v e XXXVII I-XL. satr

lar (Bossert, A rcliv Oricn tf/11(, X V I I I, 3, s. 24-25; ve Bossert, falrbc/

Res. 43. Karatepe iftdilli yaz t nn

fii r kleiasiatisc/c Forsc/ g, l, s. 272'den).

1 26

zmlenme aamalarnn banda iftdilli bir yaztn yer

almad bir durumla karlamaktayz. Elbette, sz
edilen durum, varlm bir karara kabul onay vermek
gibidir. Dolaysyla, bu amaca hizmet etmi olan Roset
ta tayla karlatrlamaz.
Hakl bir gerekeyle yalnzca belli bir sonutan sz et
tim. O kadar da basit gzkmeyen bu yaz iin aratr
malarn tam bir sonuca varmas ok fazla zaman alma
yacaktr. Aslnda, Hitit hiyeroglif yazsndaki hece ia
retlerinin pek ok varyantla kullanlm old uunu yal
nzca Karatepe yaztlarnda byk bir aklkla gr
mekteyiz. Okuma giriimlerinin kesin sonulara ula
tklarn sylemeden nce, bu hece iaretlerinin bire bir
tespit edilmesi gerekir. Bu yazda kullanlm olan pek
ok ideogramdan doal olarak yalnzca kk bir bl
m Karatepe yaztlarnda gemektedir. Bunlarn da an
lamlar Fenikece evirileri zerinden aklk kazanm
tr. Ayrca, Hitit hiyeroglif diline ilikin bir szlk dahi,
Karatepe yaztlarnn katklarna ramen, imdiye de
in gerektii kadar genilemi deildir. Karlatrmal
filoloji bakmndan da, hiyeroglif yazl dilin Hint-Av
rupa zellikleri tamasnn ve Luwice ile yakn balar
bulunmasnn artk bilinebilir olmas nemlidir. Byle
ce Karatepe yaztlar, kinci Dnya Sava'ndan nce ta
mamlanm olan aratrmalara kesinlik kazandrmakla
kalmam, baz hususlarda, yaz ve dille ilgili sorunla
rn ksa bir srede zme kavuabilecei midini ve
ren yeni bir balangc da beraberinde getirmitir.
1 27

H iyeroglif yazl Hitie metin

N
XIX. KA LE ha+r(a)-ni-si-pa-wd IC B I L E K i-mi-ti-a
A ETME K? t i-mi-ha (gerisi kayp) XX. IDEOGRA M d-t
wa-a+r(a)-i-wa-ta IC BA-tf-i kwa ?-ta-11(11) IC a-ta i-s.-ta IC ?

-s. - ?- ?-i XXI. kwa ?-wa kwa ?-i IC AAGI-n() n -ti ti ?-ti ?
t a IC 11111-ka-s.-s.-11(11) I C E V-na- XXI l . IC i-n u-pa-wi-ma-ti
a-sf-i-da-w+r-s. IC AYA K-pa-ti-i-n() IC
ti-hd

AAGI-11()

IC

XXXVIII. IC d-wa i KA LE-f TA? ti-11i-la XXXIX. wa-tu-ta a-si

ida-wa-ti-a-() K ENT IC i-t(-na-i-n(a) t i-la X L . kwa ?-pa-wa111

A LMAK-11(1t)

TA N RI
11 ( )

GEY K

TA N RI

GK

TA N RISl-lt-i-s.

BAl-i-s.-gi IC s.-ta i-la KALE-sa TA ti- niFenikece metin

XIX. w-bn'nk hnjt 'zt b-kl qsjt '/ gb/111 b-nqnm XX. b- 's kn 's111
r'n b'/ 'gddm

xx. 's bl's 'bd kn 1-bt mps xx. w-'11k 'ztwd st-

1111 1 tht p'm-j XXXVIII. w-b11 'nk l-qrt z XXXIX. w-st 'nk sn
'ztwdj X L . k b '/ w-rsp spnn

s/11-11 1-/mt

Fenikece metnin evirisi

XIX. Ve en uzak snrlar ve yerlerde gl kaleleri ben
kurdum. XX. Buralarda kt insanlar ve soyguncular var
d. XXI. Bunlarn hibiri, M ps evinin (Asitawadda Hane
dan'nn) uyruu olmamt. XXII. Ama ben, Asitawadda,
onlar ayaklarmn altna aldm .
XXXVIII. Ve bu kenti ben kurdum. XXXIX. v e onlara Asi

tawaddija (?) adn ben verdim. XL. nk Baal (Hitit hi

yeroglif yazsnda Gk Tanrs ) ve Kularn Resefi (Hi
tit hiyeroglif yazsnda Geyik Tanrs (?)) onu kurmak
iin beni gnderdiler .

1 28

il

ESK DOGU DNYASINDA

. .....
..
..
DIGER OZUMLEME VE
YORUMLAMALAR
LKE
"'
1'
n

a
e

,..,..,,

L:::..

V 'l

E
F

1
K

/\

tt

)(

q
1

,,..,.

/V'
x

f
o
r

x
r

p
s

,...

'
t-

\j/ \:j

"

'f '(

il

LDCE
A a
c9 b
)..
.::j

d
e

v
1
a ?
)1 k
1 1
i m
i n
o o
q r
f s
) s
T t
u
8 f
t- p
f\ i
f

't'
,...

't

A.

1'

Res. 44. Like ve Lidce alfabeleri (Friedrich, Klciasialisclr Spraclde11kii/er,

s.

1 57' den).

1 29

XIX ve XX. yzyllarda Msr hiyeroglifleri, ivi yazs

ve Hitit hiyeroglifleri zerine yaplan aratrmalar,
byk ve belli bir anlamda da klasik bir nitelik kazan
m zmleme almasn tamamlam ve bu alma
lardan, Eski Dou dnyasnn uygarlk ve diller tarihi
iin olduka deerli sonular elde etmitir. Dier yaz
zmlemeleri ve dier dil yorumlamalar deer ve
nem bakmndan hibir ekilde bunlarla yaramazlar.
Tabii, bu dier zmleme ve yorumlama giriimleri de
ilgi gerektiren bir eyleri bnyelerinde barndrmakta
dr. Doal olarak, biraz ksa da olsa, en nemli olanlar
nn burada ilenmesi gerekir.
Sahip olduklar deiik zelliklerden dolay, zmle
me ve yorumlama giriimlerinin ana gruba ayrtrl
mas gerekir. Birinci grupta, hem yaz hem de dilin ken
disi bilinmemektedir; dolaysyla yaznn zmlenme
si, d ilin de yorumlanmas gerekmektedir. kinci grupta,
yalnzca, bilinmeyen bir yaz sisteminin zmlenmesi
sz konusud ur. Burada sz konusu yaz sistemiyle ko
runmu olan dilin bilindii kabul edilmektedir. Son
olarak da, nc grupta, Hitit ivi yazsnda olduu
gibi, bilinen bir yaz sistemine karlk olarak, bilinme
yen bir dilin yorumlanmas gerekmektedir. Her eyden
nce bu snflamann bu grubun birincisi asndan
tam tamna geerli olmadn belirtmek gerekir. Asln
da, bata Like ve Lidce gibi dillerden oluan bu grup,
Grek alfabesiyle pek ok balar bulunan ak alfabe ya
zl d illeri bnyesinde barndrmaktadr (bkz. res. 44) :
O halde, bu diller iin ksmi olarak yalnzca yaznn 130

zmlenmesi sz konusu olabilir. Hatta bu diller zeri

ne yaplm aratrmalarn tam tamna d ilbilimsel oldu
u da sylenebilir. Bu durumda da, nc gruba dahil
olabilirler. Bu iki zmleme dizisi iin, hemen hemen
yalnzca, yaznn zmlenmesi bahis konusudur, n
k dilin yorumlanmasnn ok zel bir yan yoktur. Bu
durumda da, ikinci gruba katlabilirler.

Bilinmeyen Dier Dil ve

Ya z l a r n z m l e n m e s i

1.

a) Likenin yorumlanmas

Anadolu'nun gneybat kylarndaki Likya blgesinin

yerel dili Like, 150 kadar yaztta ve dilin yorumlanma
s iin katks olamayacak kadar ksa, ksmen de ksalt
mal olarak, pek ok sikke zerinde kayda geirilmitir.
Baz yaztlar daha XIX. yzyln balarnda ele gemi
tir. Ancak, bu dile ilikin kaynaklarn byk bir bl
m, Avusturyallarn 1 884'ten 1 889'a kadar yaptklar
keif gezileri sonucunda tannmtr. Kalinka'nn Likya
yaztlaryla ilgili rnek yayn olan Titli Lyciae linga
Lycia conscripti (Titli Asiae Minoris, vol. 1, Viyana, 1901)
[Likya'nn Likya Dilinde Yazlm Yaztlar (Kk
Asya Yaztlar, c. I)] almas da Avusturyallara aittirS.
Dille ilgili belgelerin ok byk bir blm, konu bak
mndan pek eitlilik gstermeyen, mezar yaztlarn
dan olumaktadr. Bunlar M.. V iV. yzyllar arasna
tarihlenmektedir. Sadece Ksanthos steli ierik bakmn
dan farkldr. Tarihi olaylardan bahsetmektedir. Dilin
-

131

eski diyalektinde de yazlm olduu iin, ayr bir ne

mi vardr. Ne var ki bu alfabe yazl dillerde, ivi yazl
d illerde olduu gibi bir metnin anlalmasna yaraya
cak, yol gsterici determinatifler bulunmamaktadr. En
kolay anlalabilenler mezar yaztlandr. Bunlarn ok
az bir ksm, iftdilli olarak kayda geirilmilerdir. Bu
iftdilli yaztlarn ikinci dili Grekedir. Ama, Greke
metinlerde Like metnin anlam olduka serbest bir e
kilde ilenmitir. Burada Likenin Latin harfleriyle ya
plm transkripsiyonunun yer ald iftdilli yaztlar
dan iki tanesini rnek olarak verebiliriz. Kalinka' nn
yapm olduu kopyalar arasndaki 1 1 7 no.lu yaztta
Greke ve Like metinler kelimesi kelimesine benzerlik
gstermektedir (bkz. res. 45) :
(1) ebeija:erawazija:me ti: (2) pn111muate:sidcrija:parn[en}
(3)[-al]: tideimi [l]rppi:etli elbi se (4) /adi:elbi:se tide
ini.p ubie-(5)/eje: ['o 11 1 1 11 a To S ' E' -( 6 ) 0 1 tj a a rn >_:L ci

p o c;

J J a p ll E \ ' ( 7 ) \ ' T < J C.

)' V '; cl -( 8 ) L K l

K C1I

L' l lJ l

L' I O C:

1 J LI l ci .\ fJ l

E U l ' T l, J I

K l T ll l

Res. 45. 1 1 7 no.lu Like-Greke iftdilli yazt (Kalinka, Titli Lyciae

/igta Lycia conscrip ti'den) .

1 32

Greke metnin evirisi yledir: Bu ant Parmenon'un

olu Sidarios kendisi, ei ve olu Pybiales iin yapt.
Like metnin bire bir evirisi de yledir: Bu ant,
(onu) imdi dikmi olan kimse, Parmenta'nn olu Si
derija('dr), kendi ahs ve kendi ei ve olu Pubiele
iin. Buradan aadaki u kelimelerin anlamlar orta
ya kmaktadr: ebe- bu, emwazija ant (?), prfinawa
te ina etti, tideini erkek ocuk, oul, hrppi iin,
atla- kelimesinin datif singular atli'nin yerine etli ken
di, ahs, ehbi onun, kendinin, se Ve, lada e. n
grlen tamamlama tmlecinden sonra cmlenin ba
langcnda yer alan me ti ifadesi ise, belki imdi; bu / o
zaman anlamna gelen me partikeli ve bu veya O,
onu iaret zamirinden ziyade ki o; kim rlatif zami
rinin grlmesi gerektii bir ti unsurundan olumakta
dr. Greke metinde me ti (me ti) ve varyant ne ne (ne
ne) asla tercme edilmemektedir.
imdi de 25 a yaztna bakalm (res. 46):
(1) ebeis:tcedris:111[ . . . ] (2) twete:kssbeze:crp[ sseh] (3) ti
deimi:seprihine[ teh] (4) thes:tlaiina:atr:ehb[i] (5) sela
du :ehbi:ticecepre: (6) pilleiin i: rtaqijahi'i:cbatr (7) seprije1111bel ii: thes11 ( 8 ) lf o p n a G p u l( t o Tl vpd9)d rnv
d &d<j) L o ( 1 0 ) T ,\ w E u E a u T o v K a r
y v v a
i Ka T w E v-( l 2)CJE p a v E K n L v d P lJ V ( l 3 ) ' p T a K ( a
8 u y a n' p a - T T r t -( ! 4 ) a v a d d<j) L v ( l 5 ) ' A no ,\,\wl 'L .
Greke metnin evirisi yledir: Thrypsis'in (olu), Pyri
bates'in torunu, Tloslu Porpaks, kendini ve ei, Priano
ba'nn torunu, Ortakia'nn kz, Pinaral Tiseusembra'y
1 33

J: 4f\ 1 @ .
@$ ii'YJJ : p

M {f: :J' r o P E,+ M

J: T A : T :1' +
$1-A o :1'+ B E : TE f\('Q' feYrP
f<AA 1f:o pT >lcfij+ 3E :BT P
1 r P r l 'b' (HS 1' + :T Q + J

r o .F r A :E
B A T "t' :C
f' /\ .A fC Y
T H .r r Y .rMI

G P Y 1' K

!"'I Y P K

A E". l\ i L,, O Y
E: A "f T O N A
A K 11 A 'T H :.( E '\f
; E: M s P A1N E r ij N A I? A
o p 'f A R A (;) "f r A<0r C p r p 1
A N O O A A .t\ E' Q:l .li
A. r o A A

fivl)

Res. 46. 25 a no.lu L i kt-Grtkt ifteli i l i yazl (Kal inka, Tit/i Lyciac

li11s1111 Lycia concripti' den).

Apollon iin (heykel olarak dikti) . Like metnin eviri

si ise yledir: Bu heykeller (?), onlar dikmi olan (?)
[kimse], Purihimete'nin torunu ve Crupsse'nin olu
Tloslu Kssbeze( 'dir), kend i ahs ve Priyenube'nin toru
nu ve Urtaqiya'nm kz, kendi ei Pilleli (=Pinaral) Ti
ceucepre'yi .
Burada, daha nce ilk yaztta anlamlar bilinen kelime1 34

!ere yalnzca tuhes (erkek ve kz) torun ve cbatra kz

evlat eklenmektedir; akuzatif singular olan atrn , atlu
kendi, kendine ait olan kelimesinin fonetik bir var
yantdr. Daha bu iki yazttan okuyucu, iftdilli yazt
lardan elde edilebilen kelimelerin anlamlarnn sayca
ok fazla olmadn kolaylkla anlayabilir ve ayrca,
zellikle ikinci yaztta geen ahs adlarnn farkl yaz
llarndan, Like Kssbezc = Greke Porpaks rneklerinde
olduu gibi -geri her zaman bu kadar farkl rnekler
de bulunmayabilir- Greklerin Like fonetiini ve Lik
enin egzotik seslerini yeterince iyi anlamam old ukla
rna dikka t edebilir. Gene okuyucu Like incelemelerde
sorunun gramer ve szlkle ilgili olanlarnn yan sra,
fonetikle ilgili olanlarnn da byk bir yer tuttuunu
kolaylkla kavrayabilir.
Bu dil hakkndaki aratrmalar, hemen hemen yz yl
dan fazla bir zamandan beridir srmektedir, ama btn
bu zaman dilimi iinde ok nemli saylabilecek sonu
lara ulalmamtr. Bunun ilk dnemler iin byle ol
masnn nedeni, daha ok Hint-Avrupa d illeri iin iler
lik kazanan kkene indirgeyici yntemin daha az ele
tirel kullanmna deil, dilbilimsel malzemenin olaa
nst dzeyde yetersiz kalmasna bal olmasdr.
Avusturyallar tarafndan yeni yaztlarn bulunmasn
takiben, 1 880' den sonraki on yl iinde Fransz Six ve
Imbert ve ngiliz Arkwright'n abalaryla tam ve siste
matik bir inceleme dnemi balamtr. Her de, di
lin ses yaps ve yaz sisteminde zel bir ekilde karla
lan glkleri ortadan kaldrmaya almlardr. Six,
1 35

zellikle, birtakm Grek ve Pers kkenli isimleri de ie

ren Likya sikkelerini incelemitir. Arkwright ise, zel
olarak Greke isimlerin Like yaztlara ve Like isimle
rin de Greke yaztlara nasl aktarldn aratrmtr:
yaz sistemi ve dilin telaffuzu hakknda her trl sonu
cun ortaya kabilecei ciddi birtakm belirsizliklere
ramen.
Like incelemeleri, bu yzyln banda Bugge, Torp,
Vilhelm Thomsen ve Holger Pedersen gibi skandinav
kkenli aratrmaclarn eserleriyle ikinci bir yeerme
dnemi yaamtr. zellikle, cmle banda yer alan
me ne (me ne) ve me ti (mc ti) gibi partikeller hakknda
birletirici yntemle yaplm sk bir inceleme olan,
Thomsen'n E tdes Lycie1111es [Like ncelemeleri] (Ko
penhag, 1 899) almas byk bir birikim salamtr.
1 900'den hemen sonra tam iek am durumdaki Lik
e incelemelerinin gene bir duraklama dnemine gir
mesi, tamamen, yeni ve deiik dilbilimsel malzemenin
bulunmamasna baldr: Artk hep ayn tek dzen
iindeki mezar yaztlarndan ortaya karlabilecek ye
ni herhangi bir ey kalmamtr.
Hititoloji'nin douundan sonra, 1 928'den itibaren Me
riggi ve olduka yal ama hala faal durumdaki Holger
Pedersen tarafndan yaplm olan yeni katklar dahi,
uzun mrl bir balang retmemilerdir. Ama en
azndan onlar, Likenin belli bir dilbilimsel gruba ait ol
duklar sorununu kesin olarak zmlemilerdir. Gene
bu yzyla kadar aratrmaclar tamamen ayn fikirde
deillerdi: Bazlar, Likenin olduka deiime uram
1 36

bir Hint-Avrupa dili olduunu savunurlarken, dierleri

de, olaslkla Kafkas kkenli heterojen bir dil olduunu
ne srmlerdir. Son yirmi ylda eilim, Likenin Hint
Avrupa zellii lehine dnm ve Holger Pedersen,
Lykisch md Hcthitisch [ Like ve Hitite] (Det. Kgl. Dans
ke Videnskabernes Selskab, hist.-filol. Meddelelser XXX
4, 1945) balkl almasnda Likenin Eski Anado1 u'nun Hint-Avrupa kkenli dilleriyle ve zellikle, daha
iyi tannan Hititeyle yakn balan bulunduunu gste
ren olduka ikna edici kantlar ortaya koymutur6.
b) Lidcenin yorumlanmas

Yz yl aan bir zaman d iliminde ancak belli bir sonu

ca ulam olan Like incelemelerine karlk, Lidce in
celemeleri Birinci Dnya Sava'na yakn yllarda he
men hemen zahmetsiz bir ekilde ve birdenbire ortaya
kmtr. P. Kretschmer'in Eilcitmg i dic Gescliclte
der grieclischc Spraclc [Grek Dilinin Tarihine Giri]
(Gltingen, 1896; s. 384-39 1 ) kitabna bir gz atmak,
XIX. yzyln bitiinde bu dil hakknda ne kadar az ey
bilindiini gstermek bakmndan bir fikir verebilir.
Dorusu bu durumda bile, dilbilimsel antlarn tekd
ze ve olduka az miktarda olmas, sz edilmeye dee
cek sonulara ulalmasna engel oluturmutur. Ana
dolu'nun bat kylar zerindeki Lidya blgesinin di
linde de, yalnzca 50' den biraz fazla miktarda yazt bu
lunmaktadr7. Bunlarn en nemlileri, 1 9 1 0 - 1 9 1 3 ylla
n arasnda, Lidya' nn bakenti Sardis kentinde Ameri
kallar tarafndan yaplan kazlardan elde edilmitir. Ne
137

yazk ki bu yaztlarn da byk ounluu M.. IV.

yzyla ait mezar yaztlarndan olumaktadr. erik ba
kmndan hemen hemen tekdzedirler ve yalnzca az
saydaki dinsel nitelikli yaztlar ve dier deiik konu
da olanlar bu emann dnda kalmaktadr. Bu yaztlar,
Sardis buluntular arasnda (Sardis, c. VI, bl . II) yaym
lanmtr (Leiden, 1 924) .
Her eyden nce, bilinmeyen Lidce v e Lidya yazs hak
kndaki bilgilerimiz iftdilli yaztlarn bulunmasyla ge
lime gstermitir. Bunlardan ikisi Greke ve Lidce ola
rak yazlmtr. erikleri ok ksadr (bkz. res. 47). Dilin
anlalmasna katklar ise azdr. iftdilli yaztlardan
ncs ise (bkz. lev. V), Lidce ve Aramca olarak yazl
m, olduka iyi okunabilen sekizer satrdan olumakta
dr. zmleme asndan en iyi sonular bu yazttan el
de edilmitir. Sami kkenli bir dil olan Aramca, Pers m
paratorluu zamannda deiik halklar arasnda ortak
bir dil olarak kullanlyord u ve dolaysyla Lidya'da da
biliniyordu.
Bundan sonra syleyeceklerimi daha iyi ifade edebil
mek iin iftdilli yaztlar metin olarak sunuyorum.
; ; I A

N A l N A :r t:. 1 o N y :r 1 (

/\

E o r A p T E M 1 t:.

Res. 47. Greke-Lidce iftdilli iki yaz t (Sardis,

011s, bl. II, n. 20 ve 40' tan ).

1 38

T l A T
r A p T

' T I A T

ApAL

A0HNAIHI

c.

i l

IAA lAI

V I : Lydian /1 1scripti-

Lidce ve Aramcann okunuu Latin harfleriyle yapla

caktr. Lidce-Greke iftdilli kitabelerden bir tanesi
(Sardis, N. 20) yledir: nannas bakivalis artimu:l N av
v a Li ovuotKAfo 'Aptr. t 8 . evirisi: Nannas, Diony

sikles' in (olu, bu heykeli) Artemis'e (dikti) . Nannas

ad her iki dilde de ayn ekilde okunmaktadr; Grek
e Artcmidi da tifine, Lidce A rtim :l (nomina tifi A rti

ms) karlk gelmekted ir. Tanr Dionysos adndan t

remi olan Greke Dion ysiklcs adna ise, gene ayn tan
rnn Lidce ad olan Bakkhos' tan yaplm Lidce Ba ki

va- karlk gelmektedir. Greke genetif ekinin yerine

Lidce, Bakival anlamna gelen Bakiva-li- sfat gs
terilmitir.
Buradaki bu iki ksa yazt birbirine kelimesi kelimesine
benzerlik gstermektedir, ama ikinci yaztta (Sardis,
No. 40) Lidce, Greke ksmndan daha uzundur:
( 1 ) CSL'

tasev t1Sl1[ (2) bartams atit (3) n a pta pa (4) 'A8r-

vmr
,

Greke metnin evirisi yledir: Partaras (bu stunu)

Athena'ya (dikti). Greke nominatif haldeki Partaras
ad iin Lidce ksmda, hemen hemen ayn ekilde oku
nan Bartarns kelimesi ve datif haldeki Greke A th endiei
kelimesi iin de Artim:l 'daki }..

-[ ile yaplm Lidce

Asvil bulunmaktadr. nc bir iftdilli yaztta da ta

nnm olan es- bu iaret zamiriyle yaplm olan csv

tasev ifadesi iin, birletirici yntem araclyla bu s1 39

tun (?) anlam verilebilir. lk iareti iyice okunamayan

atit, olaslkla diker/ dikti; adar/ adad) veya ona

benzer bir anlam tayan verbal bir form sunmaktadr.
imdi bu szn ettiimiz balamda Lidce metin olas
lkla u anlama gelmektedir: Bu stunu (?) Bartaras,
Athena'ya adar (adad).
Lidce-Aramca iftd illi yazt daha

uzun

ve ok daha

nemlidir. Lidce metin yledir:

[ ( 1 * ) bor/}. X artaksassaA. paA.111A.}. ddv] ( 1 ) [o]raA. is/A. ba

kili}. est nrd essk [vifrns] (2) laprisak pelak kdkit ist es}.
vif[a}.] (3) b}.tarvod akad nae/id knlilid silkalid akit
n[ifpis] (4) es}. mrA bk es}. vda}. bk esvav (5) lapirisan
bkit kd ist es}. vda}. b.Marvo[d] (6) aklin niipis pe/Ak fes
A,ifid fakn}. artims (7) ibsimsis artimk kulnsis aaraA. bi
ra Ak (8) kAidaA. kofuAk pira}. pe/}.k bil}. bapet.
[ (1 * ) . . . Kral Artakserkses'in 1 0 . ylnda,] ( 1 ) . . . aynda
(?) . . . beinde (??) Bakili is. Bu stel ve bu [mezar odas]
(2) ve duvar (??) ve arazi (?) ve bu mezar odas neredey
se (?), onlar Silukas olu Kumli'nin olu Mane'ye
ait(tir). O zaman [her] kim (4) bu stele veya bu mezar
odasna ve bu (5) duvara (??) veya bu mezar odasnn
bulunduu alana, (6) o zaman her kim hangi zamanda
olursa olsun, bir zarar verirse (?), Ephesos Artemis'i (7)
ve Koloe Artemis'i onun avlusunu ve evini, (8) topra
n ve suyunu, mlkiyeti olan ekim alanlarn ve onun
(olan) her eyi darmadan etsinler.
1 40

Aramca metin ise yledir:

(1)

b V 1-mr]Jswn snt X 'rf)sss mlk' (2) b-sprd bjrt' znh

stwn' w-m 'rt' rd]Jt' (3) 'trt' w-prbr zj '[ sprb znh prbrh 'Jr
(4) zj nnj br knlj srwkj (? ) ' w-m11 zj '[ stwn' znh 'w (5)
111 'rt' 'w l-rd/t' l-qbl zj prbr l-m 'rt' (6) znh '/r mn zj j]Jbl 'w
jprk md'm 'Jr (7) 'rtmw zj klw w-'pssj trbl bjth (8) qnjnh
jn w-njn w-mnd'mth jbdrwnh w-jptl.

( 1 ) Marleswan (aynn) bei, Kral Artakserkses'in

onuncu yl (2) Sardis kalesinde. Bu stel ve bu mezar

odas, d uvar (??), (3) arazi (?) ve bu mezar odasnn(?)
nndeki bo alan, o zaman (4) Silukas olu Kumli'nin
olu, Mane'nin(dir). Ve her kim bu steli veya (5) mezar
odasn veya duvar (??), tm bo alan (6) bu oyukta, o
zaman her kim hangi zamanda olursa olsun tahrip
ederse veya paralara ayrrsa, o zaman (7) Koloe Arte
mis' i ve Ephesos Artemis'i onun avlusunu, onun evini
(8) onun mlkiyetindeki ekim alanlarn, toprak ve su
yunu, ve onun (olan) her eyi darmadan etsin ve k
rp dksnler .
Bu yaztn Lidce blmnn balangc krktr, ama
benzer ierikteki mezar yaztlaryla gvenli tamamla
malar yaplabilir. Aramca ksmnda, Semitistler iin bi
le yorumu zor birtakm kelimeler bulunmaktadr, ama
metnin tamam ak bir niteliktedir. Bu nedenle, Aram
ca metnin yardmyla Lidce metnin yeterince sadk bir
evirisi de yaplabilmektedir. Lidce metnin yorumlan
masyla, az veya ok benzer konulardan oluan mezar
141

yaztlarnn okunmas iin deerli katklar elde edilmi

tir. Bu sayede, Lidce hakknda birtakm bilgilere ulal
mtr. Ne yazk ki burada ayrntlar zerinde uzun
uzadya durmamz mmkn deildir. Lidce-Aramca
iftdilli yaztn yorumlanmas erevesinde bir grup
aratrmac aba harcamtr: Semitist Kahle ile
Indogermanist ve Hititolog Sommer'in adam olduu
derin dikkatin baa konulmas ve zel olarak methedil
mesi gerekir.
Lidce harflerin okunmas, Yu nan alfabesindekilerle
uyumad oranda, bir glk karmtr. iftdilli ya
ztlarda geen isimler bile, half hakknda tartmalar
yaplan iaretlerin okunmasn salamak iin tamamen
ie yaram deildir ve bugn dahi birtakm iaretlerin
okunmas hususunda bir kesinlik elde edilememitir.
En ciddi belirsizliklerden bir tanesi, ska kullanlan t
ve '1" iaretleri erevesinde ortaya kmaktadr. Bun

lardan birincisi balangta /, daha sonra da p (veya q)

olarak okunmutur. kincisi ise bir dnem iin u, daha
sonra da A. olarak okunmutur. Yaztlarda 't' ""1'1"' A+

(yaz sadan sola doru gitmektedir) olarak grnen

ve Lidce kral anlamna gelen kelime, bu iaretlerin
tam okunularn saptamak bakmndan byk bir ne
me sahiptir. Grek kkenli katipler bu kelimeyi palmys
olarak kaydetmilerdir. Bunun Lidcesini de paA.mA.
eklinde okuyabiliriz. Buradaki Greke A. (lambda) harfi
Lidceye zg bir l sesini gstermek zere kullanlm
tr. Bu rnekten de anlalaca gibi, kelimenin Greke
1 42

evirisi Lidcedeki iaretin de okunmasna katkda bu

lunmutur.
Lidcenin dier dillerle akrabalk ilikileri sorunu henz
tamamen aklk kazanmamtr. Bir zamanlar Herbig,
Herodotos'taki (1, 94) "Etrsklerin talya'ya Lidya'dan
g etmi olduklar" sylemini dikkate alarak Lidcenin
Etrsk diliyle ok yakn ba bulunduunu savunmu
tur. Bugn Meriggi'nin gr daha fazla kabul gr
mektedir. Bu gre gre Lidce, bnyesine girmi ya
banc kelimelerin etkisiyle old uka gl bir ekilde
deiime uram, Like gibi, bir Hint-Avrupa dilidir.
Bu saptama ekim eklerindeki, zellikle verbal ekim
eklerindeki, mn ben, bana, pis kim, pid ne (kr.
Osk dilindeki pis, pid = Latince quis, qid), -ad onu, on
lar (kr. Hitite -at onlar/ , nom.,akk. nt. ) kd ne
rede, nereye gibi birtakm szcklerdeki ve bira- ev
(kr. Hitite pir- ev) gibi baz kelimelerdeki benzerlik
lerden kaynaklanmaktadr. Bu durumda bile dilbilim
sel malzemenin olduka az sayda olmas, bu konunun
daha geni bir tanmlamasnn yaplmasna engel ol
maktadr.
,

c) Side dilinin yorumlanmas

Anadolu'nun gney kylarndaki Pamfilya blgesinin

Side kentinde, Grek Tarihi Arrianos' un tanklna g
re (Anabasis, I 26, 4) Grek a'nda zel bir dil konuu
luyordu. Daha XIX. yzylda, M. . IV. ve III. yzylla
ra tarihlenen sikkeler zerinde, okunamayan bir yazy1 43

la grnen bu dile ilikin birtakm zmleme deneme

leri yaplmt. Waddington (1861), Friedlander ( 1877
ve 1 883) ve Six ( 1 897), btn zahmetli giriimlerine kar
n, bu sikkeler zerindeki yaztlarn ksalndan dola
y dili zmeyi baaramadlar.

A(!Ji#f#'<WIWUA
A 'f' TE'.?9CJ1. NA<!I
XAP l2: T H P I A

I > < 1\ j 5 o

' < lA f O S Y t.1

t S U {J < l 5 <
Res. 48. Grek ve Side dillerinde yazlm Artemon iftdilli yazt
(Bossert, Bclletr11, 1 4, res. 2' den).

1 914'te Side' de yaplm olan kazlar srasnda Greke

ve Sidece olarak yazlm ksa bir iftd illi yazt (res. 48)
talyan Paribeni ve Romanelli tarafndan bulunmutur.
Greke metnin okunmasnda nemli saylabilecek be
lirsizlikler bulunmamasna karn, yaztn ksal Side
ce metnin zmlenmesine engel olmutur. 1 949' da Si
de' deki kazlar esnasnda Bosch, daha uzun ve daha iyi
okunabilir dzeyde baka bir Greke-Sidece iftdilli ya
zt bulmutur. Bu yazt Side yazsnn zmlenmesin
de birtakm gelimeler elde edebilmek iin Bossert' e
olanak salamtr (res. 49) .
1 44

Res. 49. Crek w Side d i llerindl' yazlm Apollonios iftdilli yazt

(Bossert, Belletm, 1 4, res. 4'ten).

Burada ilk elde bu ikinci yaztn Greke metnini veriyorum:

(1)

"

A' TT O A A li t o

TT o A. \ w 1 1 t' o u d 1 E O K E
J

8E o i

nd a .

A n o H o S u.i p o u ( 2 ) " f
v

( 3)

"

ou

l' K o v a Tll, v S E a u n

Apollonios (olu) Apollodoros'un (olu) Apollonios,

kendi heykelini btn tanrlara adad .
Burada ada yapan Apollonios, dedesi ile ayn ad ta
maktadr ve babas Apollodoros'un ad da, Tanr
Apollon'un adndan tretilmitir. Bu ahs adlarnn Si
dece ksmda da bulunmas beklenir. Gerekten de, ko
nular bakmndan her iki ksmn birinci ve nc ke
limeleri, farkl ekim eklerine ramen, benzerlik gster
mektedir. kinci kelimenin ise, en azndan her iki metin
de de hemen hemen benzer bir balangc bulunmakta
dr. Bossert, bu esaslar zerine, Side dilindeki metnin
aadaki okunuuna kalkmtr:
1 45

p-u - 1-u-n - i? -o ? ? p-u-r-d --r-s ? ? p--l--1 1- i?-o- ? ?-a-s ? ?

m - a-s?-a -r-a ?-e ?-o ? ?-[ . . . . . . ] .
Ulalm olan sonular kendisini, daha eski tarihlerde
bulunmu olan yazt yeniden incelemesi iin cesaret
lendirmi ve onu da yle okumutur:
' A 8 a ; ;

''

,A

p T E' tu

'

A O 11 v t' 1T 1T o u 0

X a p e n tj p a

? -i? a fJ-a- Hl? a-r-t-n-11-11 8-a-11-p-i? -o ? ?-s ? ? n-a- ? -s ? ? o ? ?-a ?-a-s ? ?

Greke ksmn evirisi: Athena . . . . . . Artemon, Athenippos'un (olu), kran belirtisi olarak adak yapar
(sunar).
Burada ele alnm olan yaztlar, Bossert'in okuma siste
mine dayanmaktadr. Ayn bilim adam tarafndan y
rtlen incelemeler, harfinin o; o harfinin de olarak
yorumlanmas gerektiini ortaya koymutur.
Belli bir miktarda harfin tanmlanmasyla, Side dilinin
zmlenmesi iin ne yaplmas gerekiyorsa o noktaya
ulalmtr. zellikle dilin gramer zellikleri ve dilbi
limsel balar konusunda yeni sonular, yalnzca yeni
yaztlarn bulunmasyla beklenebilir.
d ) Numidya yazsnn zmlenmesi

Yorumlanmas burada sz edilmeyi hak eden baka bir

dil ve baka bir yaz da, eski dnyann tamamen farkl
bir blgesinde ortaya kmaktadr: Bunlar, Kuzey Afri
ka' da bugnk Cezayir ve Tunus topraklar zerindeki
1 46

eski Numidya dili ve yazsdr. Berberi kabilelerinden

ve daha en bandan itibaren Kartacallara ekonomik,
kltrel ve hatta politik ynden baml olan Numid
yallar, kinci Kartaca Sava'nda (M.. 21 8-201 ) Roma
llarn desteiyle politik bamszlk elde etmi ve Ma
sinissa' nn bakanlnda devlet birlii oluturmular
dr. M.S. il. yzylda Kuzey Afrika' da, Roma'nn ege
menlii altna girinceye dein, her zaman daha da k
len Kartaca'nn masraflar karlamasyla genileyen
gl bir devlet yaratmlardr.
Numidyallarn ulam olduklar politik ve kltrel
bamszlk, kendi ifadesini zgn bir alfabe yazs ya
ratm olmalarnda da bulmaktadr. Bu yaz tamamen
sessiz harf niteliklidir ve anlalmas nispeten daha ko
laydr. Bu dile ilikin binin zerinde yazt ele gemitir.
Bunlarn byk bir blm ksa, bazen de olduka ksa
mezar yaztlarndan olumaktadr. Numidya dilinde
yazlm birtakm resmi yaztlar yalnzca Tunus'ta, bu
gn Dougga denen Thugga' daki yaplar zerinde ele
gemitir. Bu yaznn bir tr, bugn dahi Tuareg kabi
leleri tarafndan kullanlmaktadr. Ama Tuareg kabile
lerinin kulland bu yaz o kadar deiim gstermitir
ki, eski Numidya yazsnn okunmasna herhangi bir
katks yoktur. Bereket versin ki Numidya yazsnn
zmlenmesi iin pek ok iftdilli yazt ele gemitir
(bkz. res. 50). Numidyallar, kendi dillerinin yan sra
yaztlarnda Latince ve Pun (Kartaca) dilini de kullan
mlardr. 9 Punca-Numidce ve yaklak olarak 15 tane
de Latince-Numidce mezar yazt ele gemitir. Gene
147

(!)[!]

VA
n :c
-

11'\

t-

L-

1111
il

HI
w

.l.T

NZ
1

' alef

il

:J )

LJ v

x
cc

xs

d
h

w
z

=
-

m
n
s

sl

1111

XJt

g(y)
p(f )

IJ
. d
y
k

o o:
:J. M
+x
+
l!:!.I
al

s
t
t2

Res. 50. N u m idya a l fabesi ( J ensen, Oic Sclrifi, res. Hl2'den).

de bu yaztlara ok fazla deer biilemez, nk genel

olarak bu metinlerde olduka ok miktarda ahs ad
gemekte ve dier meselelerle balant kurma eksiklii
yaanmaktadr. Yap yaztlarnda, u veya bu ekilde
yapma katlm btn zanaatlarn adlar dahi zenle
listeler halinde verilmitir. iftdilli yaztlarda geen bu
olduka ok saydaki isim, en azndan, tam bir kesinlik
le Numidya alfabesinin saptanmasna yardm etmitir.
1 48

Numidce-Punca iftdilli yaztlarn bir rneini, res.

51'de gsteriyorum. Bu yazt, 1 904'te Masinissa Tap
na'nda bulunmutur. Bunun Latin harfleriyle yazl
n ve Punca ksmnn evirisini veriyorum.
Punca metin:
( 1 ) t mqH z b' b'l' Tbgg l-Msnsn h - mmlkt bn G 'jj h-mmlkt

bn Zllsn h-sff b-st 'sr s-[mlk] (2) Mkwsn b-st sfr l-mmlkt bn
'fsn h - mmlkt rbt m't Snk bn Bnj w-Sft bn Ngm bn Tnkw (3)
mkwj Mgn lm Jrstn bn Sdjl w-gzbj Mgn bn sfr rb m 't bn
'bd' snn l-n[nl]kt (4) gldgjnl Zmr bn Msnf b11 'bd'srn l
,
d[r] Jpnsn h-' s Mql' bn 'sjn h-111111/kt bn 111gn h-111ml[kt] (5)
r'n 'l l-mlkt z 'sjn bn 'nkkn bn Prs w-'rs bn sfr bn Snk
Numidce metin:
(6) sk[n] . Tbgg . bnjfs? . Msnsn . gldt . w-Gjj . gldt . w

Zllsn . sfr (7) sbs11dh. gldt . sjsh . gld . Mkwsn (8) sfr . gldt
. w-Fs . gldt . nwsnh. $nk . w- B11j . u- sk . d-sfr . w
M[g11 ? ] (9) w-T11kw . mkw . Mg11 . w-Jrst11 . w- Sdj/11 . gzb
. Mgn . w-Sfr . mw[snh] ( 1 0) w-Smn . gldt . gldgmjl . Zmr
. w-Msnf . w-Smn . gldmk . M[ql' ? J ( 1 1 ) w-Sjn . gldt . w
Mgn . gldt . tnjn . Sjn . w-Nkkn . w-Prs . d-R[s] ( 1 2) <w
>Sfr . w-Snk (yeniden Punca) w-l-bn' m Ifn ' bn Jtnb'l bn
Ifnb'l w-Nfrsn bn Sfr
Punca metnin evirisi:

( 1 ) Bu tapna Thuggal vatandalar, Zllsn olu Kral

Gaja'nn olu Kral Masinissa iin (2) Kral 'fsn'in olu

Kral Sfy'in ylnda, Micipsa'nn hkmdarlnn onun1 49

v
o

,,,

filnr D =

le' " > ' f''< O ,)'\to.,, .t- ,, c o,> f "' ) '> W' .li\ > ' "'

:: :: =

..-o

.on :s-x= ::= ' tlVJ'. M.. mnr .o= mnr 11v:. =

-. . ) ::1-)nr o= . v= o)- lllV)rnr

-=:>" .. x J: = n oHr 1 111vn c = x J'. O.V= o :;:<H) : ;: x =

-xJ: 1111 11-= ilnr JVtvr =

filnr - J .. : :tvo rrox:;:J nr :1v snrc :ncoc

-:J = - u: n :s: Mo= ;:J'. :11:) filnr x = ilnr ..-:J'.

1\

libyqcs, n. 2' den).

Res. 51. Pun ve Numidya d illerind e y<zlm M<sinissa iftdilli y<zt ( Chabot, Rcccil dcs /11 scripti01s

"'

\/ '"' H'G)"'\"'''7 " + "\-,f?'\f-1 ' "J "'1 ").li\ ),+ 7 L 11 "1 ".O )" f 1\' "S( '\'1 '7
;'.111' "'"')0)'f ""\O)I\ )') /\ 'r"'" /\ "1.) { . ""'( ) -} ) +" 4\"' )') /\ 1) "''\7 \" \"' 'I
LnM).,'1 L"l"I,_ ) " " > '" Loq-, "' "' 1\ "1 "".li\ " "1 1\ 'l\ .,o)-})> ""'\"1'\' " . , ,,, /\ L /\
7 ) 1\ )'0)1\ )'l\\'l\\" 0 )) , 7 7 ) .li\') "" l\ .li\ "f 7 { '1 ')./0'?'.) O

'" \ o <J, " 'G)" ""S( u,,,,q, 7 l. '> "l ""' "' o /\ ),+ 7 L l) "J "S( ) "S("1 L M,+ "<L o'"H' "' " "q"J </.

cu ylnda, ina ettiler. Yzlerin komutanlar Bnj'nin

olu Snk ve Tnkw'nin olu, Ngm'nin (Magon?) olu
Sf (idiler) . (3) Sdjln'nin olu, Jrstn'nin olu Magon,

mkwj [bir ynetici unvan] (oldu ) . Ve kral 'Abdes

mun'un olu, Yzlerin komutan, S ft'nin olu Magon,
gzbj [unvan] (oldu). (4) 'Abdesmun'un olu, Msnf'nin
olu Zmr, gldgjml [unvan] (oldu). Kral Magon'nun o
lu, Kral 'sjn'nin olu Mql', elli adamn ba (?) (oldu).
(5) Bu eserde Ps'nin olu, 'nkkn'in olu 'sjn ve Snk'n
olu, S f(n olu AriS yer al(d lar) . . . . ( 1 2) Ve mimarlar,
Hannibal'in olu, Jatanbaal'in olu Hanno ve S f'in
olu Nfsn oldular.
Daha uygun nitelikteki Latince-Numidce iftdilli ya
ztlardan ikisi res. 52' de mezar yazt olarak sunulmu
tur. Bunlar, Numidya yazsnn her zamanki ynn
gstermektedir. Satrlar yukardan aaya doru git
mektedir; yalnzca Thugga yaztlarnda, yaz yn
sadan sola doru olan Pun yazsnn ynn uygula
mak bakmndan bu yazm ekli terk edilmitir. Gz
lemlenebilecei gibi, her iki iftdilli yaztn Latince ks
mnda, gmlm olan kimsenin nispeten, 70 ve 75 y
l kapsayan mr belirtilmiken, Numidce ksmnda
bu tarihlerin kapsam dnda tutulmu olduu anlal
maktadr. msw ve mnkd kelimeleri, Numidce unvanlar
iermektedir.
Numidya yazsnn zm, iftdilli yaztlar aracly
la nispeten daha kolay bir gelime gstermitir. Ne ya151

SACTVT .IHIMIR

F.VIXIT ANORVM.LXX

111

111

(!) 1 x
:J
1 il s o x
1 x o x il
il
LJ LJ

+ D G
c
+ LJ "' il 1
1 "' + x
1
il LJ LJ LJ
-

Res. 52. Latin

ve

Numidya d illerinde yazlm iki tam' iftd illi y,zt

(Chabot, Rec11cil des l11scriptio11s lybiqes, n. 85

ve

1 5 1 ' d en).

zk ki yaztlarn zengin bir ierie sahip olmamalar ne

deniyle, Numidya dili yeterince anlalamamaktadr.
Ha tta anlalm gzken konular zerinde dahi baz
belirsizlikler kalmaktadr. iftdilli yaztlardan rene
bildiimiz kelime says azd r. Masinissa yazt bize,
Numidya dilinde kral anlamna gelen gld /gldf keli
mesini tantmaktadr. Dier yaztlarda ise, babann ad
nn bildirildii blmlerde

w-

oul kelimesi grl

mektedir. Burada gsterilmemi olan, olduka hasar

grm Numidce-Punca Thugga iftdilli yazt ise bize
birtakm meslekleri tantmaktadr: nbb-n n sqr' tahta
oymac (oul) ve nbr-n n z/' demir dkmc (o
ul) . Rssler, Masinissa yaztnn balangcndaki k[n]
ifadesinde ekan ina ettiler verbal formunu tanm
tr. Bu olduka az saydaki dilbilimsel malzemeden bi
le, Eskia'daki Numidya dilinin bugn Kuzey Afri
ka' da Arapann yan sra konuulan Berberi diline e
1 52

olduu sonucu karlabilmektedir. En azndan, dilin

yazya geirilmi sessiz harflere dayal hareke sistemi
etir. Dolaysyla, Berberi dilinin iki bin yl boyunca
herhangi bir deiiklie uramam olduunu syleye
biliriz. Bu saptama dahi, yaztlar araclyla edinilen
yetersiz dilbilimsel belgelere ramen, ulalm deerli
bir sonutur.
2.

B i l i n m e y e n Yaz l a rl a l g i l i
D ier zmlemeler

Ele alnm olan son iki zmleme iin, dilin yorum

lanmasnn ikinci planda bir rol vard. imdi ise, ko
nuyu bir sonuca getirmek iin, zm basit yaz sis
temleriyle ilgili durumun daha aydnlatlmas gere
kir. Bu durumlarn her birinde dilin kendisi temeldir ve
biliniyormu gibi kabul edilmitir.
Ayrca, gene bu blmde ele alnabilecek, Sibirya ve
Moolistan'n deiik blgelerinde bulunan M.S. VIII.
yzyla ait yaztlar zerinde Eski Trke iin kullanl
m ve Vilhelm Thomsen tarafndan zmlenmi ru
nik harfler konusuna deinemeyeceimi belirtmek is
terim. nk bu yaztlar, kayda geirilmi olduklar ge
rek a gerekse buluntu yerleri bakmndan Eski nas
ya d nyas ile snrlanm bu kitap iin belirlenen plana
girmemektedir. Ayrca, teknik bir gr asyla bu tr
den yaztlarn zmlenmesi ok nemli bir yenilik
sunmamaktadr. Bilinmeyen yazlarla ilgili bu zm
leme ileminin Ugarit yazsnn zmlenmesiyle pek
1 53

ok ortak zellii bulunmaktadr. Burada zmleyici

bandan itibaren yaztlarda tanml bir dilin varln,
herhangi bir iftdilli yaztn yardm olmakszn ama di
lin yaps hakknda sahip olduu bilgiler sayesinde ne
srm ve modern yapay bir ifre yazsnn durumun
da olduu gibi, bilinmeyen alfabe deerlerini, yakinen
bilinen dillerin alfabelerine benzedii oranda saptaya
bilmitir.
Ayn sebeplerden dolay, sonularnn henz tatmin
edici bir seviyeye ulamam olduunu dikkate alarak,
yakn zamanlarda Knorozov ve dier Rus aratrmac
larn zmlemek iin aba gsterdikleri Orta Ameri
ka' daki Maya yazs da burada ele alnamayacaktr.
berya sikkeleri zerindeki iaretlerin ses deerlerinin
saptanmas konusunda ise, bu saptamalarn bu kitapta
ele alnan zmlemelerle kesinlikle ayn standartta tu
tulamayaca sylenebilir.
a) Kbrs yazsnn zmlenmesi

M.. il 1. binyllar arasnda Kbrs adasnda koloniler

kurmu olan Grekler, tarihi alarda dier btn Grek
ler tarafndan kullanlan yaz trn deil, Grek diline
olduka uzak saylabilecek bir yaz sistemini benimse
milerdir. Bu yaz sistemi, hece niteliindedir ve hece
ler yalnzca sessiz harf + sesli harf bilekelerinden mey
dana gelmitir. Yazm yn sadan sola doru gitmek
tedir. Bu zelliinden dolay, adada bulunan Grekler,
Anakara Yunanistan'ndaki alfabetik yaznn gelime
aamalarndaki deneyimleri yaamam ve Kbrs' ta ta-

1 54

mamen farkl bir toplumun yaz sistemine bal kalm

lardr.
Kbrs' taki bu hece yazl Grekenin ok tuhaf birtakm
yazm zellikleri vardr (bkz. res. 53). Ksk sesli harfler
konusunda bu yazm sistemi media (yani d, b ve g) , tc
is (yani f, p ve k) ve aspimfa (yani tl, pl ve kl) sesleri
arasnda herhangi bir ayrm gzetmemektedir. Bunlar
dan yalnzca t, p ve k sesli harflerini yazmakta, bylece
ta hecesi, da, ta, ve tha hecelerine veya pi hecesi bi, pi ve
phi hecelerine karlk gelmektedir. Gene bu yaz, Grek
ede e ve o seslerinde old uu gibi ksa ve uzun sesli
harf ayrmna da sahip deildir, rnein Greke
ove8T]KE[okunuu onetheke] (Attika diyalektinde ave8T]Kf
[ok. aneth eke ) ) koydu, yerletirdi kelimesi, o-ne-te-ke
olarak yazlmaktadr. Sesli harflerden nce gelen burun
sesleri ise, gsterilmemitir: pa-ta = rr d v T a [okunuu
printa) hepsi, tm. Bir hecenin sonunda yer alan ses
siz harfleri her zaman okunmayan sesli bir harf izle
mektedir: ka-re = y d p [ok. gar ] nk ; te-o-i-se = 8c
o C [ok. theois ] tanrlara, tanrlar iin ; to-ko-ro-ne
T o ( v ) x w p o v [ok. to(n) khron ] yer; kara; lke. Telaf
fuz edilmeyen bir sesli harfin eklenmesi araclyla, bir
kelimenin ortasnda ve banda yer alan sessiz harf
gruplar da atlmakta ve tam olarak bir kelimenin ba
nda yer alan ilk hece iareti, ikinci hece iaretinin ses
li harfini almaktadr: Sa-ta-si-ka-ra-te-se = L:rnaLKpcTT]
[ok. Stasikrdtes ] (ahs ad); dier bir grupta ise, kelime
nin ilk sesli harfinden sonra gelen hece iareti, ayn e=

1 55

esliler

* < T

> < f.*

e

* >11::
1

<I>
o

..

..

* = va

I = ve

)'( = vi

.1' ( 7) :

( .a. )
z. . ,..

( M\)
ili'

= la

( )
t = ri

)( )i( = ma

= na

b'plph

T : pa

v
r

d/l/th

g/k/kh

:
x

0 = Ja

..... ..,

r c-i >= ta
t

<>

=ka

v y . ,.

j( ..

..

z = Je

VO

..

>

lf = ru

=U

+ = o

'' = lu

>.< ..

Tc

() c m >

X m mu

S c 1'> ol

-l = ni

= re

( !) f =
le

me

=ne
S = pe

*< >
=te

'i

c f> =
ke

) = mi

p! = pi
t = ti

'' = kl

R < '1::
ro

= mo

)(

no

S< Sil>
DO

F" = to

:a

)( ., J(8

<-i = :le

---

lJl = pu

li

< F>

:::tu

f\ A> R ( Jf.> ..
=ko

u ( 'i> -r = !* = si ! .. .,
e

J: = nu

'\" = :o
--

ku

),lr BU
-

Res. 53. Kbrs hece yazs izelgesi (Thumb, Hn11dhcl der griecli

scle Din/ekte, s. 7'den).

kilde ikinci sessiz harfin seslisini almaktadr: A-po-ro-ti

A <j p o S C T a L [ok. Aphrod(ti ) Aphrodite'ye ;
tn-i
kart bir durumda ise, ilk hecenin sesli harfi kelimenin
nnde duran ilk sesli harfi almaktadr: a-m-k-ro = ap
)' 0 p cu [ok. argyr ] gmten. Kbrs diyalekti, Grek= '

1 56

eye nazaran dilbilimsel bakmdan da deiik zellik

ler sunduu iin, pek ok durumda kesin bir okunua
tam olarak ulalamayaca anlalmaktadr. Bylece, a
fo-ro-po-se eklinde yazlm bir kelimeyi, a v8 pttrno
[ok. dnthrpos] insan; adam, erkek, . T p ono [ok. dtro
pos] deimez; sabit, Q T p o<!o (ok. ffrophos;J kt
beslenmi; bakmsz Ve Q b O p TTO (ok. fdorposj yemek
yememi kimse olarak okumak mmkndr.
Bu yazyla kaydedilmi olan Kbrs sikke, madalya ve
yaztlar, yaklak olarak 1 850 ylndan itibaren aratr
ma evrelerince bilinmektedir. lk dnemlerde bu eser
lerde bilinmeyen bir yazyla gsterilmi bir Grek dili
nin var olabilecei phesini kimse duyamazd. Dilin
anlalmasna yardmc olacak iftdilli yaztlar da he
nz yoktu. Bylece 1 870'e kadar bu yeni aratrma ala
n en ilgin grlere ak kalmtr.
1 872'de ngiliz R. H. Lang, Fenike ve Kbrs dillerinde
yazlm ilk iftdilli yazt bilim alemine tantmtr
(bkz. res. 54). Yazt, Semitistler tarafndan Corps ln

scription m Semiticnrm [Semitik Yaztlar Korpusu] 1

89' da; Hellenistler tarafndan da, Collitz-Bechtel' in
Schwyzer, Dinlectorm Graecnrm exempln epigraphicn po
tiora' daki [Grek Diyalektlerinin Daha yi Durumdaki
Epigrafik rnekleri] (Leipzig, 3. bask, 1923, no. 680)
Snn111l1111g der griechisclen Dinlekt-Insclriften [Grek Di
yalekt-Yaztlarnn Korpusu] (Gttingen, 1 883-1 9 1 5)
balkl almasnda no. 59 olarak yaymlanmtr. Ya
zt, Kition ve Idalionlu Fenike Kral Milkjaton'un h157

kmdarlnn drdnc senesinde, yani M.. yaklak

388 ylnda Baalrom adnda Fenikeli bir asil tarafndan
Amyklai Apollonu'na adanmtr. Fenike dilindeki b
lm olduka hasara uram olmasna ramen, gene
ayn kral zamannda yazlm benzer ierikteki yaztlar
araclyla tamamlanabilmektedir. Bylece dilin
zmlenmesi konusundaki esaslar, yaztlarda geen
isimlerden salanm ve hece deerleri arasnda yer
alan "nokta" iaretiyle kelimelerin blnmesi daha da
kolaylamtr. Kral kelimesi yaztta iki kez getii
iin Lang, belirli bir iaret grubunda Kral Milkjaton'un
adnn ve unvannn bulunduunu ne srmtr.
Hemen hemen ayn dnemlerde George Smith, dilin
zmlenme srecini daha ileriye tayabilmitir. O da
ilk olarak dikkatini Milkjrton, ldrlio11 ve Kition isimleri
ne evirmitir. Yaklak 55 kadar yazm iareti, ban
dan itibaren Smith' e Kbrs yazsnn alfabetik deil, he
ce yazl olduunu dndrmtr. Bu varsaymn
dorulayan bir gelimeyi, Jdrlion ve Kitio yer adlarnn
yazllarndan karmtr. ncelikle bu iki yer adnn
ayn -i sesli harfiyle yazlmadklarn fark etmitir. Do
laysyla da, farkl -i yazllarnn ancak hece iaretleri
arasnda bulunabilecei olgusu onu bu varsaymnda
hakl karmtr (Kbrs yazsnda sadan sola soru

Ke-ti ve f f- f E-dr-li olarak yazlmlardr). te

yandan, Milkjrton kelimesindeki /'yi, daha dorusu,
Mi-li-ki-ja-to-e yazlndaki L fi hecesini, ldrlio keli
mesinde de saptamtr. Smith de, daha nce Lang'n
1 58

ne srm olduu kelimenin kral anlamna gelebi

leceini kabul etmitir. Bu kelime iki yerde farkl ekim
ekleriyle grnmektedir. Bir kez genetif, bir kez de Smith'in iddia ettii aklamann aksine- nominatif
olarak grnmektedir. Kbrs dilinde olduu gibi, han
gi dilin kral kelimesinin ekim eklerinde en son sesi
deiiklie uratm olduu aray Smith'i, Greke ba
sileis kral (tekil genetifi basi/Cs) kelimesine gtr
mtr. Bylece yeterince yzeysel ama bugn de bil
diimiz gibi doru bir ekilde, Kbrs yaztlarnda Grek
dilinin kullanld sonucuna varmtr. Bu karm, hi
phesiz, bir zmleme almas iin en uygun bala
ma noktasdr.
ahs adlarnn ve basiles kelimesinin ya rdmyla
Smith, birtakm olaslklarla 18 hece iaretinin deerini
saptayabilmitir. Bunlarn yardmyla madalyonlardaki
ksa yaztlarn eskizini karmaya kalkmtr. Bu es
kizler byk bir olaslkla, sadece ahs adlarndan ve
tam olarak da, Smith'in ne srd gibi, Grek ahs
adlarndan oluuyordu. Bunlarda Eagoras, Eelthon,
Stasioikos, Pytlagoras (veya daha ok Plilokypros!), Stasi
agoras (veya daha ok Stasikypros!) ve benzeri erkek a
hs adlarnn varln ispat edebilmitir.
Smith'in olduka iyi balam olduu zmleme al
malarn balad gibi devam ettirememesi muhteme
len, onun Greke konusundaki yetersiz bilgisinden
kaynaklanyordu. Kbrs dilinin kullanlm olan yaz
sistemine gre dilbilimsel bakmdan bir Sami veya M1 59

sr dili deil, fakat yalnzca, Grekenin bir tr olduu

nu gstermek gerekiyordu ve bu grev de, bir Msrbi
limci olan Birch tarafndan gerekletirilmitir. Birch'n
yaztlar okuyarak ortaya koyduu gibi, bu tr bir
Greke ok bozuk olarak grnyordu. Bu durum, ks
men, birtakm hece iaretlerine ait ses deerlerinin yan
l bir ekilde okunmas -hece yazs, sahip olduu ok
saydaki deiik iaretler sebebiyle zmcy alfabe
yazsnda olduundan ok daha zor sorunlarn kar
snda brakmaktadr- ksmen de, Kbrs-Grek diyalek
tinin birtakm zellikleri hakknda bilgilerin bulunma
mas ile aklanabilirdi.
Fenikece (sadan sola doru yazlmtr):
( 1 ) [b-jmm x l-jr}J yl b-5nt 'rb' 4 l-mlk . Mlkjtn [mlk]
(2) [Ktj w-'djl sml] 'z 's jtn w-jtn ' . 'd1111 . B '/r[m]
(3) [bn 'bdmlk 1-'l]-j 1-Rsp Mkl . k !m ' ql-j brk
(1 -2-3) [Kition ve ldalion' un kral] Kral Milkjaton'un
drdnc 4 ylnda [ . . . aynn . . . gnnde). Bu, [ 'Abdi
milk' in olu] Efendimiz Ba 'alrm'un onun Mkl'l [tan
rs] Resef iin verdii ve diktii [heykel ] (dir) onun ada
n kabul etsin diye. O (onu) kutsasn/ (kutsad?).

Kbrs Grekesi (sadan sola doru yazlmtr):

a) Aslndaki hece yazs ile.
( 1 ) [i to-i 1 te?-ta ?-ra ?-to?-i? 1 ve-te-i] 1 pa-si-le-vo-se 1 mi
li-ki-ja-to-no-se 1 ke-ti-o-ne 1 ka-te?-ta-li-o-ne 1 pa-si-le-1t
(2) [-o?-to ?-se? 1 ta-ne e-pa-ko ]-me-n11- 11e 1 ta pe-pa-me-ro
ne 1 ne-vo-so-ta-ta-se 1 to-na-ti-ri-ja-ta-ne 1 to-te ka-te-se1 60

ta-se 1 a va-na-xe 1
(3) [Pa ?-a ?-la ?-ro ?-ma?-se? 1 ] a A -pi-ti-mi-li-ka-ne 1 ta A
pa-lo-ni 1 ta A-m-ka?-la-i 1 a-pa-i va-i 1 ta-se e-u-ka-la ?
se (4) [e]-pe-tu-ke i t -ka-i 1 n-za ?-ta-i 1
b) Greke tercmesi:
(l) [

[ ( ) T L 1 T E T a p T <J L

1 f E TE L

1 a O L A Ef o

1 M L A K L j d 8 cfro 1 l\ E T L 0 1 1 1 K a T O ' E 8 a .\ ' r)v 1 Ba

O L AE v - ( 2 ) [o(vho J T d v E TTayo] E v d v n ) TT E ( )rral'E f oa T d T a

11 E' p ov

T ( v)8E

K a TE' a T a a E 1

6 ' A L ' .\ K o v 1 T t

1 d <j

c) ' F O L

To v

d ( l') b p L j d ( v h a v

F a a j(3) l B a a .\ p o o 1 l
' A rr o ,\ ( ,\ ) o v

1 T d f lJ x o .\ d

1 ' A u K .\ o

( 4 ) [ E ] TT E T U X E .

l (v)

T U Xa L 1 d (a8d .

(1-4) Kral Milkjaton'un Kition ve Edalion zerinde

hakimiyet srd[ drdnc ylnda], be gnlk ar

tk gn dneminin son gnnde bu heykeli, 'Abdi

milk' in (olu) Prens [Ba 'alrom], Amyklai Apollon' u
iin, amacna ulatktan sonra dikti; ans ak olsun!
Ve balacnn saptanmas ve bu saptamayla birlikte
tek dilli yaztlarn da daha iyi zmlenebilme olasl,
ne yazk ki olduka erken bir yata aramzdan ayrlm
olan Alman Sikkebilimci Johannes Brandis'e aittir.
Grekede ska kullanlan kai ve balacn ifade et
mek iin Kbrsllar, Grek Szlk Hesykhios'un anlat
tna gre, kas diyorlard ve Brandis bu kas okunuunu
yaztlarda bulmutur. Ayrca, birtakm hece iaretleri
nin fonetik deerlerini de saptamay baarmtr. Dilin
161

I"' 11. 7
.

..

'JJ.11.'" 09'\ffo1"''4

, "t} " tl1 ..,'\

l r '""' \"'

'1'\'"' 1. "C0 1 ...rL7 7 , ... , . ..,

,., U f f l t- J 'l
' " '

+ u . ,. .r ,.

:P .s ..,

f' f l " + ,

f f l ,. . ./ f t .
.,. t ,. t t r" 0 1't'P" '" r t lf'f' ' 't A

,._ ... . . .. .

. .. . . . t

Res. 54. Fenike ve Kbrs d illerinde yazlm lda lion iftd illi yaz t

(0. Masson, /11scriptio11s clypriotes syllabaires, Paris, 1 96 1 , !ev.

XXXVII 2' den).

Greke zellii kesinlik kazandktan sonra, deiik

cmle ve ifadelerde eksik bulunan hece iaretleri Grek
e bilgimiz araclyla saptanabilmitir.
Ayrca, Jenal Hellenist Moriz Schmidt'in 1 874'te ya
ymlam olduu, bronzdan, tek dilli, uzun bir Idalion
yazt da ayr bir neme sahiptir. Bu metnin yardmyla
Schmidt, birletirici yntemi kullanarak pek ok yeni
hece deerini saptayabilmi ve ayrca Kbrs yazsnn
doasna tam olarak aklk getirebilmitir: Bu doa,
yalnzca tek tek sesli harflerden veya sessiz harf

sesli

harf bileimlerinden meydana gelmi hece iaretlerin

den olumaktadr.
1 62

zmleme ilemleri, ana hatlar itibaryla Deecke ve

Siegismund tarafndan tamamlanmtr. Onlarn, yaz
nn okunmasnda glk karan j ve w sesli harfleriyle
balayan hece iaretlerini bulmu olmalar tam anla
myla sonu getirmitir. Bu zmleme ilemleri hak
knda yrtlm olan dilbilimsel aratrmalar, bizler
iin baka bir ilgi alan sunmamaktadr.
George Smith'in Kbrs yaztlarnn dilinin Greke oldu
u yolundaki biraz yzeysel gr, Hans Bauer'in
Ugaritenin Bat Sami zellii hakknda ne srm ol
duu gre benzer bir kabul grmtr. Bununla bir
likte, dier aratrmaclar da hakl bir ekilde bu yaznn
Grekeye uygun olmadn, blgedeki baka bir dilden
tremi olmas gerektiini ne srmlerdir. 1 9 1 0' dan
itibaren, Kbrs'ta ayn yazyla yazlm ama Greke ol
mayan birka yazt daha bulunmutur. Bu yaztlar, Kb
rs' ta Hint-Avrupa kkenli olmayan ve henz bilineme
yen ilkel bir toplumun dilinde yazlmtr. Bunlardan bir
tanesi de, iftdillidir. Bir blm bu bilinmeyen dilde,
bir blm de M. . iV. yzyl Attika diyalektinde ya
zlmtr. Bu yaztn yorumlanmas Bork'un giriimine
ramen, ksalndan, zellikle Greke blmnn ksa
lndan dolay imdilik olanaksz grnmektedir. Ama
birtakm uyumsuzluklar bulunmasna karn, her iki
dilde de ahs adlan bulunmaktadr ve bu bilinmeyen
dile ait hece iareti deerlerinin Kbrs - Grek yaztlarn
dakilere e olduu grlebilmektedir.
1 63

b) Girit Linear B yazsnn zmlenmesi

Elde edilen sonular tamamen hatal deilse, son yllar

da Girit yazs alannda da nemli bir zmleme ger
eklemi demektir. Girit'te yaznn gelimesi olduka
karmak bir grnm sunmaktadr.
Girit'te daha M. . 2000-1 600 yllar arasnda en ilkel
formlardan en gelimi olanlarna kadar yaklak 140
iaretten meydana gelen ideografik bir yaz mhr ek
lindeki talar zerinde kullanlmtr (bkz. res. 55). Bu
yazy, mhrler ve kil tabletler zerinde Linear A
(M.. 1 600'den yaklak 1 450'ye kadar) ve Linear B
(M.. 1 450'den 1 200'e kadar) tanmlaryla iki ayr yaz
sistemi izlemektedir. Ayrca, 1 903'te Phaistos saraynda
bulunan, kilden yaplm, yuvarlak bir tabak eklinde-

Res. 55. Girit ideografik y,zs ( ]ensen, Dic Sdrift, res.

Res. 56. Phaistos diski ( Diringer, Tlc Alphahct,

1 64

res.

7S'Lrn).

40'tan).

ki Phaistos diskinden de sz etmek gerekir (bkz. res.

56) . Ne Girit'te ne de baka bir yerde benzeri grlen
ideografik iaretlerle kaplanmtr. Kelimeler arasnda
belirgin bir ekilde ayra iaretleri bulunmaktadr. Ska
geen iaretlerden bir tanesi, tylerle bezenmi bir insan
badr. Anadolu' da da bu tr yazm iaretleri bulun
maktadr ve dolaysyla, baka bir rnei bulunmayan
bu belgenin Gneybat Anadolu' dan buraya getirilmi
olabilecei grnn olumasna neden olmaktadr.
Btn bu belgelerin zmlenmesi iin aratrmaclar
ve ayrca merakllar aba gstermitir. Ama ikna edici
herhangi bir sonuca ulaamamlardr. Bu blmde b
tn giriimleri sergilemenin herhangi bir anlam yok
tur. Ama nemli ve -bu kitabn yazarnn grne
gre- olumlu bir sonu, eletirilerin dnda tutulama
sa da, Linear B yazsnn zmlenmesidir. Dolaysyla,
burada daha ayrntl bir ekilde ele alnmas gerekir.

Res. 57. Girit

Linear A yazs (P.

Carratelli, L e

iscrizioi preel
/en ic/e di Hgli

Trid11, in Mo1111111.

A licli dci Licei,

XL, 1 945, res.

27'den).

1 65

Her iki linear yaz tr de, kil tabletler zerinde envan

ter amacyla kullanlmtr. 85 iaretten meydana gelen
Linear A, tm adada yaygn olan yaz trdr (res. 57) .
88 iaretten meydana gelen Linear B yazs ise, adada
yalnzca Knossos'ta ele gemitir, ama Anakara Yuna
nistan'nda Pylos ve Mykenai kentlerinde de bulun
mutur (res. 58).
zellikle Linear B yazsnn zmlenmesi iin nemli
yaklam noktalar vardr. Bu yaz trnde kelimeleri
birbirinden ayrmak iin dikey izgiler kullanlmtr.
Ayrca erkek veya kadn ahs adlarnn, hayvan, ara
gere ve benzeri tanmlarn karsnda bulunup bulun
madmz anlamamza yardm eden adam, kadn,
at, yk arabas ve benzeri olduka iyi tannabilen
birtakm ideogramlar yazda yer almaktadr (res. 59).

Res. 58. Pylos'tan, Lim'ar B yazsyla yazlm iki Cirit-Minos yazt

(Peruzzi, Aportacioncs a / i11 /eprc/11cio de /os lcxhs ioicos,

1 66

s.

80'den).

Erkek

At

RC.
'?J

Amfora

Mzr.k

Sarn arabas

ayakl kazan

ft
p
")/'

Kadn
Domuz
Kadeh

Kl
Ok

Tekerlek

Res. 59. Linl',1 f B y,zsndaki ideogr, ml.rd,n bazlar (Ch; d wick,

L.i11enr B,

res.

1 0' dan).

Bunlara, 1 950' den itibaren, Amerikal Bennet tarafn

dan zmlenmi l ve rakam sistemine ait iaretler
de eklenmektedir (res. 60).
Bennet'n yan sra, aratrmalarn ilk nclerinden,
zellikle, yorulmak bilmez Finlandiyal Johannes SundPARALAR

iNSANLAR

X a lt b

., it it

lar

HAYVANLAR
3

fi

8
9

"fa ''l'b '7\: El d

9"'a

b : Cf'd

f'a

f"b "'Jf: d

Ya 1 b

37

1-

40

""a "t' b '1'\ : d

lr S

35

36 U'

umiiil ar

iysiler

43

45

46

48

oynu/Jar 49

38

J!.,

'?re WJ

+ 39 c

41

44

42 y

I
ga b

-r

47
l!L b

1 67

LER
11

1P ( arpa ''l

1 :!

a b

1 -1

<!

11

15
I l

17

. t:::::3 b

51

t:ll

-e

O'

"(J 1l

52 CCD a a::D b

.b.

" r" .. b t,.

53

55 -

56

"t'a b '
fit: IH .
20

50

57

'ij'

A a i\ b

ra

b l'

L ' L E R

21 a "Jl b
22 i a i b
:!J l" 24 '"
2s T
26 :!7 * 2H
29 ... J(l lY 3 1 'r
32
33

34

Em "

1 1O

19

I CXl

HXlO

1 1 20

1 l l
1 91'.>0

.c < (Euyo r' o c 6q,oc; >

mo ( cioc; ) J ( rrEpuofci )

1 0. 000

Res. 60. M inos lm iaretleri

s.

1 .O

G E N E L K I S A LT M A L A R

.________________________
RAKAMLAR
10

1 [)11

ve

rakamlar (Furumark, E r 11os 5 1 ,

1 1 6, res. S' ten).

wall, ne yazk ki erken bir yata aramzdan ayrlm

olan Amerikal Alice Kober ve Alman Ernst Sittig'in ad
larndan sz etmek gerekir. Kober daha 1 950 senesin1 68

den nce, kadn adlarnn form olarak erkek adlarndan

farkllk gsterdiini ve bylece dilde cins farknn ak
a bilindiini ortaya koymutur. Bu Amerikal aratr
mac aynca, daha basit bir yaz eklinin yannda orta
ya kan baz kelimelerin tr bakmndan ikiye ayrld
na (res. 6 1 ) ve bunlardan belirli sayda kelimenin bel
li bir ekim ilemine tabi tutulduunun tartma konu
su olabildiine dikkat ekmitir.
Bu noktada (1 950) gen ngiliz Mimar Michael Ven
tris' in almalar devreye girmektedir. nclerinin de
yapt gibi, kelimelerin yazl tarzndan yola km
tr. Bu i iin, politik ierikli gizli belgelerin zmlen
mesinde de kullanlan bir yntemi benimsemitir. Yaz
nn hece niteliine sahip olduunu, yazm iaretlerinin
miktarndan ve Kbrs hece yazsyla grnen benzerli
inden karmtr. Kober'in ortaya koyduu ekim ek
leri hakkndaki aratrmalara olduka nem kazandr
mtr. Eer Latinceyi hece yazs sistemiyle yazmak geB

l"'i'\t:I t t'M::I
1 "(j'\ '2 t t 'iV
'"f t t f
C

'2 YC:I p r 6
Y'2 p r '2
'2 'A" p

Y W A\61
Y W A\
Y W "P
E

rfCI
hif '2
rO

Res. 61 . Alice Kobe'e gre varyantlar bulunan kelimeler (Chad

wick, Linear B, res. 8'den).

1 69

rekseydi, u yazllar ortaya kard:

do-mi-ni
ser-v
do-mi-no
ser-vo
do-mi-na

ser-va

imdi burada farkl bir ekilde yazlm olan ekim ek

leri yukardan aaya doru okunduu zaman, ayn
balang sessiz harfine farkl bir sesli harfle ve soldan
saa doru okunduu zaman da ayn sesli harfe farkl
bir balang sessiz harfiyle cevap vereceklerdir. Girit
yazs ekim eklerine ait iaretler de benzer ekilde
meydana getirilmi olmaldr, her ne kadar Ventris'in
bir zamanlar ne srd gibi, metinlerde Hint-Avru
pa kkenli olmayan ama Etrskeye akraba bir dil kay
dedilmi ise de. Ventris, zgara veya hece zgaras
da denen, satran tahtasna benzer bir tabloda bu ekim
eklerini snflamtr (res. 62) . Bu tabloda hece iaretle
rinin en olas yerlerinin saptanmas en zor grevlerden
bir tanesi olmutur. Ses deerleriyle ilgili herhangi bir
saptama yapmakszn yrtlen bu almann aratr
malarn bir sonuca ulamas bakmndan kkl bir ne
mi vardr. Ventris, kelimelerin ardnda ska geen bir
iarette, Latince -qe rneinde olduu gibi, enklitik
Ve balacnn varln ne srmtr. te yandan,
kelimelerin nnde ska geen baka bir iarette de,
bir prepozisyonun (edatn) sz konusu olduu gr
ne varmtr.
ahs ad olduklar varsaylan kelimelerin hemen ya
nnda olduka kurall bir ekilde baka birtakm sz1 70

ckler de ska geiyordu. Ventris, Kuzey Suriye' deki

ada Ugarit kentinin muhasebe sistemiyle benzerli
inden dolay, bunlar arasnda belirli kentlerden gelen
eyalarla ilgili bildirimler veya meslek tanmlar araLINEAR B Y A ZISINA AiT HECE I ZG A R ASI
.vs 15
l k i n c JUc:-nlemc )

'YLOS \IEI I S L.Rl"llLKI T.Kl\f lKiJ Ki i J \f lJ .LR]S \ OKAL

;ITLIKIHd ILIKKl"ll.\ ISCl.l.E\IEl.LR

Ti.L 195 1

\ T KOSSOS.\"-T
.\T:'\.\. 2!!

H l . I iARET
PYLOS l .\RIT
.
<i Rl Pl.ARISIS
LSDl.KSISIJL
\fi.\ < 'I l Hl 1 .1 s\S
H ( TfS I \RU
I J .RI r, l)TJ \' I
< Jl.I Ti l\I; .

0lllon

O br..;nJa naJr olarak \ eya enci olarali.

TAlllR. 1 1 .,\H

Ull L\fl o _"

Rc\ KKA\ILIR ISL
l l LR lllR b . RITIS
l'Y LOS L"-lll KSL'
f )U\.I Dl. \ . \ \ 11.11.1

\ IEKTlIJIR

(;J -..; c j()STl.R

.

DU1.cnl

\ Okallcr '
l1r ) ar ' (\Koil
nu

''

Ko.;onanl

2
3
4
5
6
7
8
9
1 o

dek.i

omnatf fomhn
aha nadr ll ar.k
rcnlt-r

p:nrUnmrlcr

en 11\a

l m"

D l.lt:n ) adc trl m''

r5'

ienl"llll<'
iarL'tnn ila\ es}IC h"kl
;cncllklc
i a rctnn la\ l"l}lc
f

if

.;.
'"
c_
-')
";...
P
n_
a_
r ______....c_
_
_
... k_
c
_
_
n_
c_..:.
)-'
pa
_
ar_____
a:-

Ynkal l

\'ok.al .

\ ok.al

30.3

r 37.2
3 4 . 0 9 11.... 2 9 . 4

1 4.8 f 32.S
* 1 9.6 S 1 1 . s

2 2 1 .2 " 28. 1 fil t" 8 . 8

=f 1 3.7
CXt' 3.3 1 0.0
9 . 2
=t=
2
8
.
6
v 0.4
t1\ 1 7.0

11
4
.
1

1
0
.
3
1 0.2
>k. 1 1 . 1
'f
r 7.4 W' 20 .!i
?l 1 4 . 8
1 4.4

4.1
l> 6 . 1

22.2

44.0
6.1

fj

JJ.1

1 3.5
=I=

32.2

32.3
j

J . .!i

1 s.2
- 2 . 4

t 2.2
1 71

1 1

1 2

1 3

1 4

1 s

l.-

3 1 .2

w:
1 1 7.o
m
1

5.0

33.8

.l.J.
T 9.4

't' 3 4 . 4
@

1 4.2

<-t-'

-A

8.3
37.7

0.7

24.0

' 1 2 <>

Res. 62. Ven tri s ' i n hece z g a ra s (Chadw ick,

Li11ear B , res. 1 3' t en).

mtr. O dnemlerde Grek a' na ait Girit kkenli pek

ok yer ad aratrma evrelerince biliniyordu. Dolay
syla, bu trden yer adlar, hece miktarlar denk gelecek
ekilde henz okunmam olan kelimeler arasnda ara
nabilir. Bylece Tylissos iin heceli t-/i-so, Knossos
iin ko-o-so veya Amnisos iin drt heceli n-mi-i-so
v.b. eitlikler elde edilebilirdi. Hece deerlerinin sap
tanmas iin Ventris, Linear B yazsndaki iaretlerin bi
linen Kbrs yazsndaki iaretlerle d benzerliini ta
mamen hesaba katmamtr. Zahmetli giriimlerden
sonra <<zgara tablosu zerinde durmakla Ventris, he
ce iaretlerinin res. 63' te grlen snflamasna ulam
tr. Girit yer adlarnn yan sra, ayrca, Grek kkenli a
hs ve yer adlarnn, hatta birtakm kelimelerin ve e
kim eklerinin Linear B yazsnda grnmesi olgusu
Ventris'i artan bir sonu olmutur, nk Ventris,
metinlerde Etrskeye akraba bir dil aramt. Dorusu
Grek dili burada, Homerik metinlerin dilinden be yz
yl daha eskiydi ve ok ilkel bir grn vard. M..
XV. yzylda Greklerin Girit'te koloniler kurmu ol
duklarn renmek yeni bir srpriz olmutur.
1 72

Linear B yazsnn dilinin Greke ile zde olduu, o s

ralarda bulunmu bir tablet (res. 64) araclyla doru
lanmtr. Burada satr 2' de d rt kulakl (qe-to-ro-we,
yani drt kulplu) byk bir vazo (di-pa-ne-zo<-c>
Greke dcpas me{zon), kulakl (ti-ri-o-we-c) 2 byk
vazo (di-pa-c, 2 says), drt kulakl kk bir vazo (newi-jo = Greke 111cfo11), kulakl kk bir vazo, kulaksz kk bir vazo (1111-0-wc) ifadeleri yer almakta ve
sz edilen vazolarn karlk gelen kulp miktarlaryla
da izilmi olmas, bizim okuyuumuzu dorulayan bir
kant olmaktadr. Bylece bu tablet, yaznn zmlenmesiyle ilgili kesin bilgilerimiz hakknda her trl pheyi ortadan kaldrmaktadr.
=

Ol

02

03

04

05
06

07

08
09

10

1 1

12

13

14

+
=f

=I=
f

'r
rr

fl
c

111l

da
ro

pa
te

to

na

di
a

se
u

po
so

me

do

i
"f
l..1
T

}>

/j\

-A
*

1'\

ni

sa

59

60

qo 6 1

raJ 62
63

JO
ti

pi

wi

64

65

66
67

68

69

si

70

ai

72

WO

71

l:

1:1
w

"'
v

ij)
v
-li'-D

ta
ra

ple

ju

ta2
ki

ro2
tu

ko
pe

1 73

15
16

17
18

19
20
21
22
23
24
25
26
27
28

29

mo

r
f'

pa2
za

1'
9'1

zo
q

mu
ne

vr'

a2

ru

'Y

'!'

re

pu2 58

!I(

ke 73
de 74

Je

75
76

r<:
f(\

nwa 77

M'
!Uls

du 80

"

11\.

rr

Fi

B
E

78

p u 79
no

81

ri

82

wa 83
n u 84

pa3 85
J3

86

s u 87

=
2
j
EB
@
.,

(\"

nu
-re

we
ra2

ka

qe

zu

ma

ku

-J

Res. 63. Linear B'ye a i l hece iaretleri (Chadw ick, Li1 1't1r B, res.

1 7' den) .

Dorusunu sylemek gerekirse, bu yazyla ifade edilmi olan Greke bozuk bir dildir. Her iaret yalnzca
sessiz harf

sesli harf bilekesinden meydana geldii

iin, sessiz harfle biten kelime gruplar, sadece yazya

geirilmi ama okunmayan sesli harf yazllaryla son
bulmaktadr: Bylece, Knossos yerine ko-no-so, Amnisos yerine a-mi-ni-so yazlmaktadr ya da bileik iki sessiz harfle gsterilmesi gereken bir ses deerinden yal1 74

Res. 64. Pylos'ta bulunmu vazo listeleri

(Ventris, Arclaeology, 7, s. 1 8, res. 3'ten).

1 75

nzca bir tanesi yazlmaktadr: pa-i-to

Plaistos. k (kap
pa), kh (khi) ve g (gamna) sessiz harflerinin yerine, ara
trmaclar tarafndan transkripsiyonu k ile yaplan ses
grnmektedir; ayn ekilde, p (pi), ph (phi) ve b (beta)
sessiz harflerinin yerine yalnzca p (pi) ; t (tm) ve th (the
ta) sessiz harflerinin yerine de yalnzca t grnmekte
dir. r (rlw) ve l (/ambda) sesleri, tek sesle gsterilmitir
ve transkripsiyonu r olarak yaplmaktadr. Transkripsi
yonda q ile, prehistorik bir adan kalma, Latincede
korunmu, Klasik Grekede ise deiiklie uram bir
ses kastedilmektedir (Lat. qis kim, Gr. tis). ile ya
plan diftong seslerde yalnzca gsterilmitir. i ile ya
planlarda ise, i eksiktir. Kelimenin veya hecenin so
nundaki /, m, 11, r, s sessiz harfleri yazlmamtr. Ayn
ekilde, sessiz harflerin nnde bulunan s sesi de yazl
mamtr. Bylece, klalks bronz kelimesi iin ka-ko,
khalkes metal ileri yapan kimse iin ka-ke-11, pater
baba iin pa-te, poine11 oban iin po-me, krwos er
kek ocuk (hatta akk. sing.'i krwo ve nom. pl.'i k6r
woi) iin ko-wo, khrys6s altn iin k-n-so, trfpos
ayakl sehpa iin ti-ri-po, phdsgana kllar iin pa-ka
na, sperma tohumluk buday iin pe-ma, Aleksandra
iin a-re-ka-sa-da-m yazlmaktadr. Bu olduka ilkel ya
zm sisteminin nedeni, hece yazsnn Grek ses yapsna
uygun olmamasdr. Ayrca, katiplerin beceriksizlii de
ayr bir rol oynamtr. Tabletlerin yazm esnasnda ba
z sesleri atlam veya yazmamlardr. Ventris (ve ngi
liz Beattie, Alman Grumach ve Eilers gibi, adndan sz
1 76

edilmesi gereken dier birtakm aratrmaclar) tarafn

dan uygulamaya konulan bu zmleme sistemini ha
la kabul etmeyen aratrmaclar vardr. Bunlar, bu yaz
sistemindeki bozukluu ngiliz aratrmacya kar
avantaj salayan bir tartma konusu olarak kabul et
mektedirler.
Dier birtakm aratrmaclar imd ilerde Linear A ya
zsnn da tam olarak zmlenmesi iin aba harca
maya balamlardr. Linear A ve B yazlarndaki ia
retlerin byk bir blm yazl bakmnd an benzer
bir grne sahiptir. Bu nedenle, Linear B yazsnda
ki iaretlerle A yazs da okunmaya allmaktadr.
Ama bu kitabn yazar, bu yntemi izleyenlerin, Rus
yazsn Latin harflerini esas alarak okumaya alan
bir kimsenin baar olasl kadar ans bulunduunu
savunmaktad r. Bylece bu yntemi izleyenler, Rusa

H harfini (okunuu 11) Latince l ; veya P harfini (okunu

u r) Latince p olarak yorumlamak durumunda kala
caklardr. Ne olursa olsun, bu sistemle henz geerli
herhangi bir sonuca ulalmamtr ve Linear A'nn bir
Anadolu dili, belki de Luwiceye akraba bir dil olabile
cei gr ise, imdilik tamamen temelsiz kalmakta
dr. Ayrca, ideografik nitelikli belgelerle ilgili bir
zmleme olasl hakknda imdilik ok fazla sz sar
fetmeye gerek yoktur. Ayn ey, Phaistos diskinin
gemiteki pek ok yorumlama giriimi hakknda da
sylenebilir.
1 77

c) Biblos yazsnn zmlenmesi

Burada, Kuzey Fenike kylan zerindeki Biblos (Byb

los) kentinin antik yaztlarnn zmlenmesinden de
sz edilmesi gerekir. Ugarit dilinin zmclerinden
Fransz Aratrmac Dhorme 1 946 ylnda bu dille u
ramtr. Elde ettii sonular hala tartma konusudur.
Biblos, Fenike kltrnn en eski merkezlerindendi ve
daha M.. III. binyln balangcndan itibaren Msrla
il. binylda dahi devam etmi youn ilikilere sahipti.
Biblos' un Fenike alfabe yazsndaki en eski yaztlar,
M. . 1 000 yllan civarnda kayda geirilmilerdir. Ama
doal olarak bunlardan bazlar daha nceki alarda
da yazlmtr. il. binyla ait lahitlerden bazlarnda M
sr dilinde kayda geirilmi yaztlar bulunmaktadr. M
sr' daki El-Amarna arivi de, Biblos'ta dier lkelerle
siyasi ve ticari ilikilerde kullanlmak zere Babil ivi
yazsyla yazlm Akadca metinler bulunduunu do
rulamaktadr. Belki de lesadfi olarak kullanlan bu ya
banc yazlarn yannda, bize ok iyi artlar altnda
ulam iki bronz tablet, hayli hasar grm ta bir lev
ha ve drt adet bronz spatl ve baka bir ta levhaya ait
fragman zerinde grnen yaz yer almaktadr. Ar
keologlara gre, btn bu ele geen paralar, M.. il.
binyln balangcna veya III. binyln sonuna aittir: Bu
nedenle, ben bunlar Protobiblos olarak adlandrmak
isterim. Btn bu yaztlar, M. Dunand tarafndan,
Byblia Grammata [Biblos Dili Grameri] (Beyrut, 1 945) ki
tabnn 71-135 . sayfalar arasnda yaymlanmtr (bkz.
res. 65 ve 66).
1 78

Bir zmleme olasl ile ilgili beklentiler, zellikle u

sebeplerden dolay uygun grnmemektedir: Bir kere,
iftdilli yaztlar veya bu trden bir yaklam noktas
bulunmamaktadr. Ele geen metinlerin miktar fazla
deildir. Zarar grmemi iki bronz tabletten yalnzca
bir tanesinin 41 satr uzunluunda bir metni vardr. Di
er tabletle ise, yalnzca 1 5 satr hesaplanmaktadr. Spa
tller zerinde grnen yaz ise olduka ksadr. Ta
levhalarn byk bir ksm zarar grmtr ve bunlarn
10 satr bulunmaktadr. Yalnzca 4 spatlden bir tane
sinde kelimeleri blmek iin dikey hatlar kullanlmtr.
Dier btn yaztlarda ise, kelimeler bitiik olarak ya
zlmtr. Ayrca iaretlerin miktar gereinden fazladr.
imdiye dein 1 1 4 kadar iaret tespit edilebilmitir. Bu

Res. 65. Ta zerine yazlm bir Biblos yazt

( Du nand,

Byblia

Grammafa, res. 26' dan).

1 79

iaretlerden ok ksa zamanda yaznn hece karakterine

sahip olduu sonucuna varlmtr. Birka kez belirtil
dii gibi, hece yazs zmcsne byk avantajlar
sunuyorsa d a, kartt glk alfabe yazsndan ok
d aha fazladr.
Btn bu sorunlara karn Dhorme, Byblia Cranma
ta' nn yaymlanmasndan hemen sonra bu yazy g
venle zmleyebilecek bir dzeye gelmitir. Yaztlarn
Sami kkenli Fenike dilinde yazlm olabilecekleri var
saymndan yola kmtr. Bu varsaymn iyi bilinen
Biblos tarihi asndan nemi vardr. nk Biblos tari-

Res. 66. Biblos'tiln bronz

28'den).

1 80

tilbleti (Dunand, Byblia Gr1111 1ala,

res.

hinin hibir dneminde Sami kkenli olmayan unsurla

rn varl saptanamamaktadr.
Tam bir zme ulaabilmek iin Dhorme, res. 66' da
gsterilen tabletin son satrndan yola km ve burada
yedi kez tekrar edilmi olan iaretin 7 rakamna karlk
geldiini ve dolaysyla burada bir tarihin sz konusu
olabileceini varsaymtr. Deneme yanlma yoluyla sa
tr 1 5'in tmn b-mt 7 yl 7'de / yedinci ylda ek
linde okumutur. Dhorme bu okuma giriiminden son
ra, Biblos yazsnn sadece sessiz harflerle gsterilen bir
nitelii olduunu varsaymtr. Bu gre dayanarak
metinlerin transkripsiyonunu Fenike yazsnn esaslar
na gre sesli harfleri gstermeden yapmakla sk bir bi
limsel yntem izlemez. Yazm iaretlerinin sayca bu
kadar ok olmasn gz nnde bulundurarak bu yaz
nn hece karakterine sahip olduunu ve ba, bi, bu, sa, si,

s heceleri iin (doal olarak ab, ib, b v.b. iin de) birta
km zel iaretler olabileceini hesaba katmas gerekir
di. Ama o daha bandan itibaren, hi phesiz, Sami
kkenli dillerde her zaman yorumlama iin esas ksm
tekil eden sessiz harflere dayal yapm gvdesini orta
ya karabileceini ispat etmek istemitir. Bylece, ayn
sessiz harflerin yerine birka farkl iaret geldiinde,
bunlarn transkripsiyonunu, hemen daha ilerde ma, mi,

mu, na, n i, nu, an, in, un ve benzeri hece deerlerine d

ntrebilme umuduyla m1, m2, m3, n 1 , n2, n3, n4 v.b.
eklinde yapmtr.
1 81

Varsaylan tarihten elde edilmi olan b, s, n , t ses deer

leriyle Dhorme, ayn yaztn ilk satrnda bir dizi n.s ia
retleri bulmu ve burada, metin bronz bir levha zerine
yazlm olduu iin, nJs maden, bakr kelimesini
bulduuna inanmtr. J harfinin tannmasndan sonra
satr 6 ve 1 0' da nzbj sunak ta kelimesini ve m har
finin tannmasndan sonra da, satr 1 4'te b-tmz1 Tem
muz aynda ibaresini kefetmitir. Ayn ve yln bildi
rilmesinden nce, burada rakamlar araclyla gnn
de belirtilmesi beklenebilirdi. s.s yazln d ile tamam
layarak sd5 alt, altnc kelimesini elde etmi ve buna
jm-m gnler ifadesini ilave etmitir. Bylece kesin ta
rih elde edilmitir: b-sds jm-m b-tnz1 b-St 7 yedinci yl
da Temmuz aynn altnc gnnde.
Devaml bir almayla ve srekli deiiklikler arasnda
Dhorme, nihayet 2 Austos 1 946' da Paris Akademi
si' ne sunabilecei bir sonuca ulamt. Kendi ifadesine
gre metinlerde ne Biblos adn, ne tanr veya kral
anlamna gelen kelimeleri, ne de bir zafer veya dini bir
olaya ait hikayeleri aramt. Ulam olduu sonu, bir
oymacnn arkadalar ile birlikte tapna sslemek
zere yapm olduklar giriimleri anlatyordu. Uzun d
tableti iin de Dhorme, benzer bir sonu elde etmitir.
Bylece Dhorme, Biblos yaztlarnn zmlenmesini
bu yaznn sessiz harflere dayal zel yaps iersinde
salamtr. zmleme ilemini sona erdirmek iin ek
sik olan sesli harf deerlerinin de saptanmas gereki
yordu. Bu ok zor bir konu saylmazd, nk Fenike
1 82

dili tarihi geliimi iyi bir dildir. Bu adan son sessiz

harfi m olarak biten bir ismin, nominatif singular halin
de mu, genetif singular' da mi ve akuzatif singular' da ma
olarak tamamlanmas beklenebilir. Dhorme'un okuyu
unu sz edilen hece deerleriyle hangi noktaya ka
dar desteklemenin mmkn olabileceini aka kesti
remiyorum ve bu nedenle de imdilik kendimi onun
zmlemesindeki kesinlikle ilgili yargdan da geri e
kiyorum. Tabii Dhorme'un ne srd szck ayr
mndaki kesinlikle ilgili sorun da ayn ekilde belirsiz
kalsn. Her eye ramen Dhorme kendini hakl gstere
cek pek ok husus bulabilir. Gramer ile ilgili baz eksik
likler bulunmasna karn metinleri okuyarak bir anlam
karmtr. Ayrca zmleme iin balang olarak ele
ald c bronz tabletindeki tarih okuyuunu kendi
zmleme giriimlerine bir kant olarak sunabilir. Ne
olursa olsun, Dhorme'un ortaya koyduu zmleme
nin, daha ilerde henz zmlenmemi yazlar arasn
da ele alacam Sina yazsnn zmlenmesi iin Grim
me' in gerekletirdii giriimlerden ok daha fazla ka
bul grme olasl vardr.

3. Bilinmeyen Dillerle lgili

D i e r Yo r u m l a m a l a r
Yer kaplama sebeplerinden dolay bu blmde sorunu
aydnlatmaya yarayan tipik rneklerden yalnzca bir
ka tanesi ele alnmtr.
1 83

a) E trskenin yorumlanmas

Etrskenin burada incelenmi olan pek ok dile oran

la daha fazla ilgi konusu tekil etmesi ve yorumlanma
s iin daha fazla aba harcanm olmas, kesinlikle, Av
rupa' da eski bir uygarlk merkezi olan talya'daki co
rafi konumundan kaynaklanmaktadr. Avrupa uygarl
nn olumasnda bu lkenin son derece belirleyici
katklar olmutur. Bu lke ise, eski alardaki geliimi
ni, dillerinin incelenmesi her dnemde byk bir ilgi
oda olan Etrsklere borludur. Ama elde edilen so
nular, bu giriimin tam bir k noktasna ulamas
iin harcanm abalara tam karlk gelmemekted ir. Et
rskenin yorumlanmasyla ilgili olarak yaymlanm
saysz makale ve kitaba ramen, bugn hala bu dilin
yorumlanmasnn kesin bir sonuca ulam veya u la
mam olduunu sylemek zordur. Konunun daha faz
la yer kapsayacak olmas nedeniyle, Etrskenin yo
rumlanmasyla ilgili btn giriimler zerinde durmak
kesinlikle mmkn deildir ve burada sadece kayda
deer aratrmalardan bazlar sergilenebilir. Ayrca, Et
rskler bu

yayn dizisindeki baka

bir kitabn

konusunu oluturacandan, bizim burada sunaca

mz ksa taslak da yeterli olacaktr. Bu yeni almada
hi phesiz, Etrsklerin dillerinin yorumlanmasndan
da sz edilecektir.
Etrske yaztlarn miktar 8000' den fazladr. Bunlarn
en eskileri M. . 600' den daha nceki dnemlere kadar
1 84

tarihlenmektedir. Yaztlarn byk bir ksm genellikle

yalnzca gmlm olann adnn, bazen de onun yaa
m veya gerekletirmi olduu ilerle ilgili ksa bilgile
rin yer ald, fragmanter nitelikte, olduka ksa metin
lerden; daha nemli bir ksm ise mezar yaztlarndan
olumaktadr. Yalnzca Pulena ve Alethna'nn lahitleri
gibi az saydaki lahdin zerinde ierii daha uzun ya
ztlar bulunmaktadr. Daha geni ierii olan yaztlarn
says ise olduka azdr. Bunlar arasnda zellikle, M..
V. yzyla ait, 300 kelimelik Santa Maria Capua Yetere
ve daha ge bir dneme ait, yaklak 1 20 kelimelik Cip
ps Persins kil tabletleri dikkat ekmektedir. Mezar
yaztlarndan olmayan ve bunlardan sayca ok daha az
olan metinlerin ayr bir nemi vardr. Bu grup metinler
den, bir tr lanetleme formlleri ieren, Volterra ve
Campiglia Marittima' da bulunmu iki kurun tableti,
kehanet amacyla kullanlm Piacenza bronz cierini
ve birden altya kadar harf harf yazlm iki zar belirt
mek gerekir. 1 892'de Agram Mzesi'ndeki bir Msr
mumyasna sarl olarak bulunmu ve o zamandan
imdiye dein aratrmaclarca Agram mumyas sarg
lar olarak tannm bez sarglar dini bir ierie sahip
tir. Bu sarglar kitabi antlar kapsamna dahil edilme
mektedir. Bunlar, 1 500' den fazla kelime iermektedir.
Bilinen en uzun Etrske kaynaktr. Belli bir uzunlua
sahip ve dilbilimsel bak asyla daha retken metin
lerin sayca azl, Etrskenin imdiye kadar bu denli
yetersiz sonularla yorumlanm olmasnn nedenlerin
den bir tanesidir.
1 85

Dilin yorumlanmas iin Etrske metinlerden ok faz

la dayanak noktas elde edilememitir. Latince-Etrsk
e olarak bulunmu iftdilli yaztlar olduka ksa ve ve
rimsizdir. rnein, Corps Tnscriptio1111m Latiwmm'un
XI 1 855. yaztna karlk gelen Corps Inscriptionm Et

rscarm'un 378. yaztnda Etrske V. Cazi C. elan ve

Latince C. Cassis C. f. Sat11rnins G(aius) Cassius,
G(aius'un) o(lu), Saturninus ifadeleri yer almaktadr.
Burada, Latince ksmnda grnen Saturninus soyad
Etrske ksmnda eksik olmakla beraber, dier yazt
larda da rastlanan elan oul kelimesi tannabilmekte
dir. Latince edebi eserlerde de kullanlm olan aisar
tanr gibi birtakm Etrske kelimelerin dilin yorum
lanmas iin getirdikleri katk olduka azdr.
Grek mitolojisine ait pek ok tanr ve ahs ad Etrsk
ede de tannmtr. Bunlar arasnda Apl Apollo,

Ne & 11s Neptunus, Hercle Hercules, Axmemr11 1

Agamemnon, Alcsentre Alexander, Pecse Pega
sus, <Persipnei Persephone v.b. birtakm Greke isim
ler Etrskeletirilmi, dier yandan da Zeus, Juppi

Tin ia (Tins), Venus = Turan, Dionysos = Fuf

lns, Mercurius = Trms olarak Etrskeye tercme
edilmitir. Bu iki gruptan zellikle birincisi Etrsk fone
ter

tii hakknda bilgi edinmek iin birtakm yardmlarda

bulunabilir, ama dilin bir btn olarak anlalmas iin
her iki grup da yeterince yardmc olmamaktadr. Bu
nedenle, sonuta tek zm yolu olarak geriye, yazt1 86

larn yorumlanmasndan baka bir ey kalmamaktadr.

Bu yorumlama olmakszn dardan yardm alma olas
l da bulunmayacaktr. Etrske iin, dier dillerin
yorumlanmasndan daha fazla olarak, u iki yntemin
gz nne alnmas gerekir: Gene bizzat metinlerde bu
lunabilecek yaklam noktalarndan hareket ederek
bunlarn anlamlarna nfuz etmeyi arayan birletirici
yntem ve zmlenecek dille, bilinen bir dil arasn
daki fonetik akrabalklar gz nnde bulundurarak di
lin yarsna ulamay amalayan kkene indirgeyici
yntem. imdilik, birletirici yntemle Etrskeyi yo
rumlama olaslklar gerekten de ok zayftr. Dolay
syla, kkene indirgeyici yntemin Etrske ile ba ku
rabilecei yeni diller bulmu olmas anlalabilecek bir
tutumdur. Bu adan Etrsk dili deiik Hint-Avrupa
dilleriyle karlatrlm ve Baska, Kafkas dilleri ve
hatta Smerce gibi ok farkl dillerde rastlanabilecek fo
netik benzerlikler araclyla yorumlanmak istenmi
tir. Baz aratrmaclar ise, Etrskenin Latinceye ve
Osk-Umbria diline ok yakn, talik bir dil olduunu
savunmulardr. Bunlar, talik dillerden tremi olduu
hi phe gtrmeyen baz kelimelerin varln Et
rskede de saptam olmaktan cesaret alarak dili yo
rumlamay amalamlardr. Ses benzerliklerini dikkate
alarak yaplan btn bu yorumlama giriimleri tama
men geersizdir ve yalnzca, dier dillerle ilgili geerli
yorumlara da inanmayan kimseleri pheci klmaya
yaramaktadr.
1 87

Etrskenin yorumlanmasyla ilgili olaslklarn yeter

siz olmas nedeniyle, birletirici yntemin ii ok zor
dur ve ok snrl ve yava bir ekilde gelime gstere
bilir. Bu yntem araclyla rnein, Piacenza bronz ci
eri, Hititler ve Babillilerde kehanet amacyla kullanl
m benzer kil cierlerle karlatrlabilir ve bylece
aralarnda sil Gne ve tiv Ay gibi baz tanr ve
tanra adlar Etrsk cierinde de saptanabilir. Bu tr
saptamalar bize deiik konularda da yardm edebilir.
Mezar yaztlarnn zerinde lenin adndan baka ya
da ifre olarak ska ifade edilmektedir. rnein, avils x

tivrs y ifadesiyle karlatmzda, tiv kelimesinin Ay

anlamndan baka yln on iki ayndan bir tanesi an
lamna da gelebileceini ve gene ayn ekilde, avil keli
mesinin de, yl anlamna sahip olabileceini varsaya
biliriz.
mi Gancvils Flnial trnden, mi ile balayan ve daha
sonra bir ahs adnn geldii ara gereler zerindeki
yaztlardan mi kelimesinin bu (bazen de ben) anla
mna gelebilecei dnlebilir. Ara gereler zerin
deki dier talik yaztlarda da benzer bir durum grl
mektedir. Dolaysyla, ifadenin tm Bu, Tanaquil
Fulnia('nndr) -veya ben- Tanaquil Fulnia( 'nnm)
(genetif) eklinde tercme edilebilir. Mezar yaztlarn
da erkek adnn yannda (daha ska) puia ilavesiyle
baka bir isim gemektedir. Bu ismin zmlenmesi pu
ia kadn, e kelimesine baklarak aklanabilir. Byle
ce, Vel $e8re pia-c ve EKnxil Rvfi puia Arn 8al A le8nas
1 88

cmleleri, Yel Sethre ve (-c) ei ve Tanaquil Rufia,

Arnth Alethna'nn ei eklinde tercme edilebilmekte
dir. Gmlm olann yayla ilgili tarihlerin bildirildi
i blmlerde geen lpce veya svalce gibi kelimeler
den yaad veya ld gibi anlamlar karlabilir.
Bylece avils LX lpce cmlesi 60 yl yaad veya 60
yanda ld, gene ayn ekilde, svalce avil LXVI cm
lesi de 66 yl yaad veya 66 yanda ld eklinde
evrilebilir. Bu tr evirilerden -ce taksnn bir ekim
eki olduu ve a111ce kelimesinin de bir fiil olma olasl
tad ne srlebilir. Bu takdirde amce kelimesini
. . . oldu eklinde evirebiliriz. Bu veriler nda
Ram 8n Matlnei sex Marces Matlnal pia-m amce $e8res

Ceisinies tarzndaki bir cmle, Ramtha Matulnei, Mar

cus Matulna'nn kz (sex) ve (-111 ) S ethre Ceisinie'nin ei
oldu (amce) eklinde yorumlanabilir. Bu rnekler, bir
letirici yntem araclyla kelimelerin anlamlarnn
dnda birtakm gramer kavramlarnn da yaztlardan
elde edilebildii kk apl denemelerden bazlardr.
Zarlar zerine iaretlenmi fJ, zal, ci, sa, max, h () oku
nularndaki 6 rakam, hibir pheye yer brakmaks
zn birden altya kadar sralanm ifreler ierdiinden,
bu konuda tam bir literatrn domasna yol amtr.
Ama burada, bunlarn nasl bir sra takip edebilecekle
riyle ilgili, bugn dahi hala kesin olarak zmlenme
mi g bir sorun ortaya kmaktadr. Bunlar olaslkla,
Antika' da kullanlan zarlara benzer bir ekilde, kart
yzlerinin toplamnn her zaman 7 sonucunu verdii
1 89

zarlar olarak kullanlm olabilirler: O zaman seriyi

hangi numarayla balatmamz gerekiyor? Mezar yazt
larnn zerinde de, gmlm olan kimsenin yan
gstermek amacyla bazen harflerle yazlm rakamlar
bulunmaktadr. Yukarda sz edilen rakamlarn yan
sra yedi, sekiz ve dokuz anlamlarna gelebilecek cezp,

ser <P ve 11 r<P rakamlar ve bunlarla yaplm za 8rm

(zal ile), cialx (ci ile), m vnlx (ma ile?), senlx (.5a ile), cez
palx (cezp ile), sem <Palx (sem<P ile) gibi onluk dzineye ait
rakamlar bulunmaktadr. Onluk dzineye ait rakamla
rn tekrarlarndan bunlarn deerleri ortaya karlabi
lir: Burada ska olarak altm ve yetmi, daha nadir
olarak da, seksen ve belki de doksan rakamlarn bul
may bekleyebiliriz. Ama, daha nce de sylendii gibi,
tek tek noktalar zerindeki aratrmalar henz bir g
r birliine ulamad iin, burada bu ilgin sorun
dan sz etmi olmak kafi gelecektir.
Doal olarak Etrsk dilindeki en uzun dilbilimsel ant
niteliini tayan Agram mumyas sarglar dilin yo
rumlanmas iin dierlerinden ok daha fazla bir ilgi
uyandrmtr. 1 932' de bu ilgi nedeniyle yaplan kzl
tesi nlar sayesinde o dneme dein okunamaz kabul
edilen, tamamen silinmi satrlarn dahi okunmas
mmkn klnmtr. Burada ska geen tanr adlarn
dan dolay bu metnin dinsel bir ierie sahip olduu
ne srlebilir, ama kelime yaps ve ifade ekli bak
mndan dier yaztlardan olduka farkllk gs termek
te ve birletirici yntemle yaplan aratrmalarn nne
1 90

hemen hemen alamaz engeller koymaktadr. 1 934' ten

1 936'ya kadar geen yllarda Olzscha, bu metnin ince
lenmesi alannda nemli gelimeler kaydetmeyi baar
mtr. Bu sarglar, esasen, birka metre uzunluunda
tek bir paradan meydana geliyordu ve metin de, bu
para zerine sadan sola doru giden bir yazyla ko
lonlar halinde yerletirilmiti. Korunmu olan metnin
boluklar, uzun pasajlarn pek ok kez kelimesi keli
mesine tekrar edilmi olmas nedeniyle ksmi olarak ta
mamlanabilmektedir. Metnin bu yaps, Olzscha'nn
yapm olduu yorumlamalar iin tam bir n alma
nitelii oluturmutur. Ayrca, metnin bu paralel para
larnn her parada dzenli olarak tekrar eden tek tek
uyaklamalara blnebileceini ortaya koymutur. Bu
saptamayla byk bir metnin tm grn elde edile
bilmitir. Her bir uyan bana konmu bir tanr ad,
bunlarn dualar olabileceini d ndrebilir. Olz
scha'nn burada geen kelimelerden adaklar iin yapla
cak ritel talimatlar olabileceini sand cmleler ksa
dr. Adak talimatlarnn ve dualarn benzer bir dzenle
yaplmas, Umbria dilinin en geni edebi ant olan
lguvium tabletlerinde grlmektedir ve Cato'nun De
re rstica'snn sonunda benzer Roma dualar yer al
maktadr. Dorusu, Umbria ve Roma dualar iftdilli
bir yazt oluturacak ekilde Etrsk dualaryla denkle
tirilememektedir. Yalnzca bir tr paralel metin nitelii
tamaktadrlar ve dikkatli bir incelemeyle Etrsk dilin
deki sarglarn yorumlanmasnda kullanlabilirler. So
nu ne olursa olsun, Olzscha, Etrsk dilinin bu tek ede1 91

bi antnn yeni ve tam bir yorumunu yapabilmek iin

bunlardan yararlanmaya almtr. Tabii ki, onun her
zel durumu doru bir ekilde grm olduu bekle
nemez, ama onun almalaryla, imdiye dein bu
denli nfuz edilemez olarak kabul edilmi olan bu dilin
yorumlanmas iin yeni bir yol alm grnmektedir.
Umit edelim ki, gelecekte yaplacak aratrmalar, im
diye kadar herhangi bir dil ailesi iersinde snflandrl
mam olan bu dilin dier dillerle olan akrabal soru
nunu da zebilsin. Herbig tarafndan ne srlen, Et
rskenin Lidcenin dahil olduu dil ailesine ait olabile
cei tezi, yakn zamanlarda elde edilmi bulgular
nda artk geerliliini yitirmitir, ama bu kitabn ya
zar, Olzscha'nn Etrske ile Urartuca arasnda bir ak
rabalk bulunduu yolundaki grn de hatal bul
maktadr.
b) Antik talya'nn dier dillerinin yorumlanmas

Etrskeyi izleyerek, antik talya'nn dier dillerinin de

yorumlanmas hakknda birka sz sarfetmek tama
men gereksiz kamayacaktr. Antik talya'nn Latinceye
en yakn Hint-Avrupa dili olan Osk-Umbria dili, esasen
XIX. yzylda yrtlen dilbilimsel incelemeler sonu
cunda anlalmtr. imdi, etimolojik yntemin yalnz
ca olumlu sonulara ulamakla kalmayp bunlara dik
kat gsterilmesi fikrini savunduu bir alanda hareket
edelim. Bu yntemi uygulamak mmkndr, nk
Osk-Umbria dili, hemen hemen Hollandacann Alman1 92

caya yaknl kadar Latinceye yakndr: Bu iki dil genel

olarak pek ok ortak kelime ve gramer zellikleri pay
lamakla kalmayp bu iki toplumun genel ve zel ya
amlar arasnda da benzerlikler bulunmakta ve yazt
larn ifade ediliindeki tarz bile tamamen paralellik
gstermektedir. Bu benzerlikler, Pompei' de bulunmu,
Osk dilindeki bir yazt ile gsterilebilir. Bu dilin Latin
ce ile olan benzerliini daha iyi ortaya karmak iin bir
de Latince evirisini yapyorum:
( 1 ) V. J\11dirn11s V. dti11va111 p1111m (2) vereiiaf Pimp11ii1111(
trfstaa- (3) ne11t11d deded e{sak efti11v11d (4) V. Vifniki{s Mr.
kv11{sst11r Pimp- (5) 11ii1111s tr{i11 1 ekak kirben- (6) 11ie{s
t1111gind ips111111111n (7) deded {sfdm prifatted.
( La tince evirisi):

( 1 ) V. Adiranus V. (filius) pecuniam quam (2) iuventuti

Pompeianae testa- (3) mento dedit, ea pecunia (4) V. Vi
nicius Mr. (filius) quaestor Pom- (5) peianus domum
hane conven- (6) tus sententia faciend am (7) dedit,
idem probavit.
(1) V(ibius)'un (olu) V(ibius) Adiranus'un paralar
ki(2) Pompei genliine vasiyet- (3) name gerei brak
mtr, o paralarla (4) M(a)r(a)'nn (olu) V(ibius) Vinici
us, Pompei quaesto'u8, (5) bu evi toplant (6) kararna
gre ina (7) ettirdi ve bizzat o (da bunu) uygun grd.
Latin ve Osk-Umbria dilleri arasnda sk bir dilbilimsel
ba ve bir kltr paylam bulunurken, talya'nn ku
zeydou blgesindeki halklardan olan Venetlerin
1 93

(Veneti, .n.) dili konusunda meseleler olduka farkl

bir seyir gstermektedir. Bu dil, talik bir diyalekt deil
dir, ama talik, Kelt, German ve llirya dilleriyle balan
tlar bulunan, Hint-Avrupa dil ailesinin olaslkla ken
dine zg bir daldr. Venetlerin tm dilbilimsel miras
nn basit ve tekdze yaztlardan meydana gelmesi ne
deniyle, bu dil hakknda apak bilgiler edinmemiz ol
duka gtr. Yaztlarn ierii u ekilde formle edi
lebilir: Ben (nesnenin ad) NN'nin . . . (yim) veya Beni
X, Y'ye armaan etti.
Bylece, bu formldeki bir Venet yaztnda karlat
mz exo Voltixeneh vesos cmlesi Ben Voltixene'nin . . . (
yim) eklinde tercme edilebilir. Doal olarak burada

cxo kelimesi, Latince ego ben kelimesiyle uyum iinde

olduu iin etimolojik olarak tanmlanabilir. Burada
yalnzca fonetik bir yaknlk deil, ayn zamanda tal
ya' nn dier ksmlarnda ve antik dnyada ele geen
buluntular zerindeki yaztlarda ayn znenin birinci
tekil ahs olarak kendini tantmas ynnde bir ben
zerlik de bulunmaktadr. Ayn karm, 111exo Vhxiia zo
nasto Rehtiial eklindeki dier bir Venet yazt etimolo
jik olarak Ben (mexo) Vhuxia'y Rehtia'ya armaan et
tim (zonasto) eklinde tercme edildii zaman da elde
edilmektedir. Ayrca, exo ve mexo arasnda, Latince ego
ben ve me beni zamirlerinden farkl olarak, Alman
ca ich ben ile nich beni arasnda var olan ilikinin
ayn bulunmaktadr. zonasto ise, zona- ( latince dona-re)
eklindeki verbal bir gvdeden Grek modeline gre
=

1 94

oluturulmu sigmatik bir aorist zaman gstermekte

dir9. Her zaman bu tr durumlarda yalnzca tam bir ses
uyumuna gven duyulamaz, ama birletirici yntemi
esas alm ve objektif dncelerle btnlemi olarak
etimolojik bir yntemin uygulanmas gerekir.
Buraya dein yaplan etimolojik yorumlar, yeterince
gvenilir esaslara dayanmaktad r, ama imdi sunula
cak olan bir rnekle tamamen varsaymlar alanna giril
mektedir. talya'nn gneydou u ksmnda yer alan
eski Kalabriya blgesinde (Brindisi ile Taranto arasnda
kalmakta ve Sicilya'nn karsndaki, bugnk Kalabri
ya'ya karlk gelmemektedir) Messapiler (Messapii,
.n.) halk ikamet etmitir. Olaslkla llirya diline akra
ba zel bir Hint-Avrupa dili konuuyorlard. Bu dilde
birka ksa ve iki tane de uzun yazt brakmlardr.
Uzun yaztlardan bir tanesi Basta kentinde bulunmu
ve Krahe tarafndan u ekilde yorumlanmtr: 9otoria

marta pido rnstci basta Vl'11a11 arn11 Tutoria Marta (bir ka

dn ad) kendi (vei11am) arazisini (aran) Basta kentine
(vastei) brakt (= satt ? : pido). Burada vastei ' de kken
olarak Greke isty kent kelimesine akraba bir kelime
nin datif singular hali; pido' da Hint-Avrupa *do- kkn
den tremi, Grekede de df-d-mi veriyorum eklin
de grnen aorist zamannda *(e)pi-do-t gvdesi zerin
den ekimlenmi verbal bir form; ara- tarla, arazi ke
limesinde Latince arnre tarla srmek (Letonya dilinde
de ara, tarla, arazi anlamna gelmektedir) fiiliyle ili1 95

kili bir isim; vei1111-'da ise, Hint-Avrupa *seino- kkeni

ne kadar giden ve Gota seina-, Almanca sein ile eitle
nen ve onun anlamna gelen bir mlkiyet zamiri g
rlmtr. Bu noktada tarafsz bir kimse, yeterli ve et
kili yaklam noktalar bulunmakszn, kelimelerin tam
olarak birbirine benzer olmasnn yorumlamay yn
lendirdiini ve bu yorumlamann da doru ama gerek
tii kadar doru bir yorum olmad izlenimini edine
cektir. Sorun halindeki cmle, kelimeleri ksmen farkl
bir ekilde blmlenmi olarak, bir de von Blumenthal
tarafndan u ekilde ele alnmtr: 9otoria 111 a rta pido
va steibasta vcia aran lm olan (111 art11= morta) Tu
toria vasiyetname ile (*(e)pi-dovi brakma,terketme
isminin instrumental hali pidov' dr) kendi tarlasn
birletirdi (steib11st11, sigmatik bir aorist zaman olabilir;
kr. Latince stiplari bir hizmet vaat ettirmek). Bu iki
yorumdan yola karak, kkene ind irgeme yntemi nin
farkl sonulara ulaabilecei anlalmaktad r. Her iki
yorum da kend ini temellendirmek iin hakl nedenler
bulabilir. Ama en iyi durumda, bu tr sonulardan yal
nzca bir tanesi gerekten doru olabilir veya belki de
hibir tanesi doru olmayabilir. Bu gven eksiklii,
Krahe'nin Messapi dili ile German dilleri arasnda kar
latrmal filoloji asndan nem tayan sonulara
ulam olmas kadar sknt vericid ir. Bu kitabn yaza
rnn bu tr etimolojik yorumlara kar d uyduu p
heleri saklayamamas da doaldr.
1 96

c) Frigcenin yorumlanmas

talya'nn kk kk dil gruplarna blnm olma

s, her zaman salam bir dil btnl gsteren Yuna
nistan ile ztlk oluturmaktadr. talya'da Hint-Avrupa
kkenli olmayan Etrskenin dnda, bazlar kendi
aralarnda olduka yakn, bazlar da uzak balar gste
ren pek ok Hint-Avrupa kkenli d il yer almaktadr. Yu
nanistan' da ise, kendi aralarnda eitli gruplara ayrlan
ama her zaman bir tek d ilin diyalektleri niteliini ta
yan bir dil btnl vardr. zellikle Grek dil dnya
snda, Latince ile Osk-Umbria dili arasndaki ilikiye
benzer bir durumla karlalmamaktadr. Gene de, bir
grup aratrmac tarafndan Grekeye ok yakn grl
m ve ksmen de etimolojik olarak Grekenin yard
myla yorumlanm bir dil bulunmaktadr: Bu dil, Ana
dolu' nun i ksmlarnda ikamet eden Friglerin dilid ir.
Frig diline ait belgeler iki ayr dnemden gelmekted ir.
M.. VII - VI. yzyllara ait yaklak 25 yazt d ilin eski
evresine, yani Eski Frigceye aittirlO ve bunlar Grek alfa
besinden farkl bir alfabe ile yazlmlardr. Roma mpa
ratorluk Dnemi' ne ait 1 00 kadar yazt ise Grek alfabe
siyle yazlmtr ve d ilin yeni evresine, yani Yeni Frigce
ye aittir. Ama bunlardan ok az sayda bir yazt grubu
bir btn olarak Yeni Frig dilinde yazlmtr, nk ge
nellikle burada Greke yazlm bir yazta Yeni Frig di
linde bir lanetleme forml ilave edilmitir.
Bu lanetleme forml, Frig dilinde en kesin olarak an1 97

lalabilen tek gedir. Bu durumla ilgili olarak iftdilli

bir yazttan da sz edilebilir. Bu yaztta ios ni semon
knomanei kakon addaket etittetikmenos eito11 eklindeki
Yeni Frigce lanetleme forml, Greke T t' c, h E T a ) r
T] l

8 a A.ci Jl E l 1'

K a K J! TT O CT TT O L tj CJE l

K Q T T] p a E' \!()C,

tj nu

kim bu mezar odasna zarar verirse, lanetlensin for

mlne karlk gelmektedir. Bu eitlikten yola karak
Frigce kelimeler u ekilde yorumlanabilir: ios, rlatif
zamiri (Hint-Avrupa *io-s, Greke /os); 11 i, bu zamirin
glendirici partikeli; scno11-(11) bu iaret zamirinin
eril ve neutrum cinslerinin tekil datif hali (Hint-Avrupa
*ki- ve *ko-, Slavca si-, bunun eril ve neutrum cinslerinin
tekil datif hali scmu v.b.); komm- mezar veya me
zar ant; kakon kt/ fena bir ey (Greke knk6s k
t sfatndan tremitir veya dier Hint-Avrupa dille
rinde bilinmeyen ve Grekedekine olduka yakn bir
kelime); nd-dnket neden olmak, prezens, 3. lekil ahs
(ad- = Latince ad -de/-da; -ye/-ya; daket koymak,
prezens, 3. tekil ahs = Greke tf-tle-mi, aorist e-tl e-kn) ;
cti-ttetikneos lanetli (Grekede olduu gibi -nenos
ile tamamlanm pasif perfekt zamannn partisipi : Bu
durumda da, Greke ile olan ilikisinin bir treme mi
yoksa kkensel bir ba m olduu kesin olarak biline
memektedir); eito olsun emir kipi, 3. tekil ahs
(Greke est) veya gitsin (Greke ft o)?
Lanetleme formlnn yorumlanmas, herhangi bir
etimolojik yntem kullanmakszn da mmkndr.
Ak bir ekilde yazlm ve kelime aralarnda ayra ia1 98

retleri kullanlm Eski Frig dilindeki bir yaztn yorum

lanmasnda da metnin ierii bir bakma kolaylk sala
maktadr: ates 1 arkiaevais 1 akenaolavos 1 midai 1 laval

taei 1 vanaktei 1 edaes Ates, Arkiaevis'in (?) (olu?), . . . y prens Midas Lavaltas iin koydu, ama vanaktei
prens (= Greke (w)anax efendi, prens) kelimesinin
ve edaes koydu (*dl e- gvdesi zerinden yaplm ao
rist zaman, Grekede tf-the-mi koyuyorum, Hitit
e' de diis koydu) verbal formunun yorumlanmas
iin etimolojik yntem tamamen dlanm deildir.
Hem Eski hem de Yeni Frig dilindeki daha uzun yazt
larn okunmasnda ulalan sonulara bakarak, tek ba
na uygulanan birletirici yntemin yetersiz kaldn
belirtmek gerekir. zellikle Yeni Frigcede dzenli, Eski
Frigcede ise ksmen kullanlm olan kelime ayralar
nn bulunmad durumlarda bu yetersizlik hissedil
mitir. Dolaysyla, dier Hint-Avrupa dillerindeki keli
melerle gsterdii ekilsel ve fonetik benzerliklere gre
yaplan etimolojik yorumlar, artk sabit bir kural haline
gelmitir. Bylece aratrmaclar, etimolojik yorumlar
iin Sanskriteye akraba Eski Pers diline veya Osk
Umbria dilindeki yaztlara bavurabilmilerdir. Doru
su, ayrntlar konusunda, Messapi dilinin yorumlanma
snda karlalan duruma benzer bir gr uyumsuzlu
u bulunmaktadr. rnein, Yeni Frigce etittetikmenos at
tiadeito cmlesinde grnen attiadeito ifadesi, bazlar
tarafndan Atti ad-eito lanetli (birisi olarak) (Tanr) At
tis' e ynelsin (ad-eito = Latince ad-ita gitsin, bavur1 99

sun, dnsn), bazlar tarafndan da, nt Tind citot la

netli (birisi olarak) Zeus'un yanna gitsin (nt= Latince
ad -ya l-ye; -da /-de; *Tian-de yerine Tiad Zeus'un ya
nna) olarak yorumlanmtr. Veya, dier bir rnekte,
Eski Frigce bir yaztta geen otuvoivctci ifadesi, kelime
ayralar kullanlmad iin, R. Meister tarafndan ot11-

voi vetei olarak ayrtrlm ve sekizinci ylda eklinde

tercme edilmitir. Burada vctei, Greke (w)etos yl;
otvoi da, Latince octo> talyanca otto rneinde olduu
gibi -kt- 'nin -t(t)-' e asimile olmas dikkate alnarak La
tince octnvs sekizinci kelimesine eitlenmitir. Ama
O. Haas, ayn kelime grubunu Ot voi vctci mritleri
nin Otys' (Greke etes) eklinde ayrmaktadr.
zellikle R. Meister, Greke araclyla Frigcenin yo
rumlanmasn olduka u noktalara doru tamtr.
Frigceyi olduka deiime uram bir Grek diyalekti
olarak kabul etmitir. Arezastis'in mezarnn zerine
konulmu Eski Frigce bir yazttan iki cmle rnek ola
rak alnabilir: zosttta ? i ? 1 a?c ?moz ? 1 akena110/nvos
Akenanolas'n kanndan soy alan: zos, rlatif zamiri
(= Greke hos); *tetktai yerine tttai (?), Greke teukh
retiyorum, yaratyorum verbal formundan; aemnoz
(?) ablatif singular yerine genetif, Greke laima kan
kelimesinden. Ve kapan olarak bir sanat yazt (?):

ntaniz en 1 krzanezon 1 tane /ertoz Atanis bunu Gordi

onlularn (topranda) kazd: lcrtz kazd, hemen
hemen Greke *(c)lertse ile ayn; tane bu, bunlar
(Greke ti-de) ; Kurza n ezon Gordion kentinin etnii, ge200

netif plural hali.

Burada sz edilen konularn dnda, imdiye dein
dier aratrmaclar dahi, Frigce yaztlar ak ve ikna
edici bir ekilde yorumlamay baaramamlardr. Do
rusu, O. Haas Grekeden yola karak tek ynl bir yo
rumlamaya yapp kalmamaktadr, ama onun uygula
d, kelimeleri blme ve etimolojik bakmdan yorum
lama giriimleri olduka kiiseldir ve pek ok durumda
yorumlarm desteklemek iin hibir kant ortaya koy
mamaktadr: rnein, dionsin kelimesi, nedeni belir
tilmeksizin, yaayan kimse/ hayatta kalan kimse an
lamnda yorumlanmakta ve Hint-Avrupa *g,i-jont-si-n
kkenine kadar indirgenmektedir, ama ayn zamanda
mgoi kelimesi de yaayan/hayatta olan anlamyla ve
*ljgoi kknden (Eski Hinte y- yaam kelimesin
den) tremi olabilecei olgusuyla aklanmaktadr.
Ayrca burada argosi kelimesi, Greke rirklosi ar
khon'lardan ve isgeiket kelimesi de Greke salad/
elde etti anlamna gelen cfskheke fiilinden dn aln
m olarak gsterilmitir; her iki durumda da bu tr ke
sin sylemlerle ilgili herhangi bir objektif kant gsteril
meksizin.
Frigcenin yorumlanmasnn hala balang yllarnda ol
duunu anlalr klmak iin burada sylenmi olanlar
yeterlidir; bu nedenle, aratrmalarn durumu hakknda
iyice bilgilenmemi bir kimseye bu yoruma gereinden
fazla gven duymamasn tavsiye etmek gerekir.
201

111

KAYIP YAZI VE DLLERN

ZMLENMESYLE LGL
YNTEMSEL GZLEMLER
Pek ok zmleme tryle ilgili bilgiler verdikten son
ra, bilinmeyen yaz ve dillerin zmlenmesine getire
cekleri katk bakmndan bu giriimlerden elde edilen
geerli baz ana hususlar ortaya koyabiliriz. Bu konu
kitabn balangcna da konulabilirdi, ama orada konu
yu bilmeyenler iin belki biraz kuru ve soyut kaard.
Oysa imdi deneyimleri somut bir ekilde zetlemekte
ve gelecekte yaplacak zmleme giriimleri iin de
yol gsterici bir nitelik kazanmaktadr.
Konunun en banda, bilinmeyen her yaz ve dilin
zmlenmesi iin herhangi bir yaklam noktasnn bu
lunmasnn gerekli olduunu bir kez daha belirtmek
gerekir: B Wr bir destek olmakszn , herlmgi bir ziimle
meye ulalamaz. Bir metinle her trl iliki olaslnn
eksik olduu yerde uzman olmayan bir kimse tabii ki,
kendi fantezilerini diledii gibi kullanabilecektir, ama
olumlu saylabilecek herhangi bir sonu elde edemeye
cektir.
Bundan baka, ayr zmleme trnn ve ayn za
manda ayr zorluk derecesinin ayrtrlmas gerekir.
lkinde, ivi yazl Hititenin veya Etrskenin d uru
munda olduu gibi, bilinen bir yazyla bilinmeyen bir di
lin; ikincisinde ise, Kbrs Grekesinin durumunda ol202

duu gibi, bilinmeyen bir yazyla bilinen bir dilin yorum

lanmas sz konusu olabilir. Sonuncusunda da, hem dil
hem de yaz bilinemeyebilir. Bu sonuncusu, doal olarak
daha fazla zorluk karandr. Bundan dolay, ivi yaz
l Hititenin zmlenmesi rnei, hibir ekilde Msr
hiyerogliflerinin veya ivi yazsnn zmlenmesiyle
ayn dzeye konulamaz.

Bilinmeyen bir yaznn zmlenmesi gerekiyorsa, daha

almaya balamadan nce, olduka nemli birtakm
balang sorularna aklk kazandrlabilir. Yaztn so
nundaki tamamlanmam olan satra bakarak pek ok
durumda yaznn yn karlabilir: rnein, lev. II'de
gsterilmi olan Hitit hiyeroglif yazt ve res. 54' teki
Kbrs Grekesi-Fenikece iftdilli yazt. Aynca, kelime
lerin yaztta dzenli birtakm dikey izgiler, noktalar, ift
noktalar v.b. ile ayrtrlp ayrtrlmad ortaya konu
labilir ve bundan zmleme ile ilgili zorluklar hakkn
da sonu karlabilir.
Her eye ramen, bir alfabe yazsyla veya Kbrs Grek
esinde olduu gibi saf bir hece yazsyla ya da Hitit i
vi yazs ve Hitit hiyeroglif yazsnda olduu gibi ide
ografik ve hece dnml bir yazyla kar karya ka
lp kalmadmz saptamamza, kullanlan yazm iaret
lerinin miktar izin vermektedir. 30' dan daha az iareti
ieren bir yaz, olaslkla bir alfabe yazs olacaktr:
zmleme olaslklar, bu durumda, daha karmak bir
yazya gre ok daha fazla olacaktr. 50, 1 00 veya birka
yz iaretten oluan yazlar ise, karmak ve ideogram203

larla i ie gemi hece yazlar olarak kabul edilebilir.

Bu trden yazlarn zmlenmesi, doal olarak, ok
daha fazla zorluk karmaktadr. Daha ivi yazsnda
bir tek iaretin bile okunmad bir dnemde, kullan
lan yazm iaretlerinin miktarna bakarak Pers krali ya
ztlarnn dili de yeterince iyi bir ekilde birbirinden
ayrtrlmt, bylece yaztlarn ilk blmnn (Pers
enin) alfabe yazsndan, ikincisinin (Elamcann) hece
yazsndan, ncsnn (Akadcann) ise, olaslkla
ideografik bir yazdan olutuu saptanabilmitir.
zmlemenin gereklemesini salayan en byk
yardm, bilinen bir dil veya bilinen bir yaznn evirisi
eliinde zmlenecek dil veya yazda kaydedilmi
iftdil/i bir yaztt1111 gelmektedir. Daha nce ele aldmz
zmleme giriimlerine bakarak, bu tr bir iftdilli ya
ztn, hatta iidilli bir yaztn, pek ok durumda aratr
malarn seyrini nasl deitirdii anlalabilir. Herhangi
bir iftdilli yaztn yardm olmakszn ne Msr hiye
rogliflerini ne de Babil ivi yazsn zmlemek mm
kn olabilirdi. Hitit hiyeroglif yazs bu adan tek istis
nadr. Burada hem yaz sistemi hem de kullanlan dil
herhangi bir iftdilli yaztn yardm olmakszn zm
lenmitir ve ulalan zmlemenin kabul de, yalnz
ca, bir iftdilli yaztn bulunmasyla geerlilik kazan
mtr.
Bylece, bu zmleme trnden hangisinin sz ko
nusu olduunu saptamak iin zmc ilk olarak, ift
dilli yaztn bilinen ksmnda yer alan kent, lke, ahs
204

v.b. zel adlara dikkatini evirecek ve iftdilli yaztn bi

linmeyen ksmnda da bunlarla karlamaya alacak
tr. Bunun iin, her iki ksmda da isimlerin, pek ok kez
rastland gibi, e veya benzer sese sahip olmas gerek
lidir. Hrvat Dubrovnik kent adnn talyancada Ragsa
olarak anlmas durumunda olduu gibi, tamamen
farkl isimlere rastlanmas hali, Eski Dou dnyasnda
da belgelenmitir. rnein, Urartu kenti Ardini'ye,
Akadcada Mair olarak rastlanmaktadr. zmc,
okuma giriimindeki kesinlii destekleyecek noktay,
zel olarak ayn yazm iaretinin devaml olarak ayn
isimde veya farkl iki isimde tekrar etmesi halinde bu
labilir: Okuyucuya Hitit hiyerogliflerindeki Twm wa,
G rgma, Amat isimlerini hatrlatrm. ahs adlar, bi
linmeyen bir dili okumaya balamak iin en nemli
aratr ve ou zaman tek aratr; ayrca tek tek szck
lerin yorumlanmasna ve bunlarn gramer ilevlerinin
saptanmasna getirdikleri katk bakmndan da nemli
dirler. Unvanlar ise, isimler kadar nemli deildir.
okdilli bir metnin bulunmamas halinde zmcler,
yardmc olabilecek baka k noktalar aramaya y
nelmektedirler. Bu konu hakknda daha fazlas, Grote
fend' in zmleme giriimlerini anlattmz blmde
sylenmitir. Grotefend, Herodotos'ta geen Pers kral
adlarn esas alarak bu hanedanlara ait yaztlar yorum
lamay baarmtr. Bu aamada Dareios'un babas
Hystaspes'in bir kral olmamasnn zmleme iin ne
kadar byk bir nem tad anlalmtr. Asur kral
larnn yapm olduklar savalarda Kuzey Suriye kent205

!erinin ve bunlarn hanedanlarnn adlarnn verilmi

olmas olgusu, Hitit hiyeroglif yaztlarnn okunmas
iin yaplan ilk belirsiz giriimlere byk bir yardm
salamtr. Etrskenin yorumlanmasnda olduu gi
bi, U garit yazsnn zmlenmesi iin de, ara gerele
rin zerindeki yaztlarda . . . ( 'in baltas) veya bu . . . 'in
aletidir trnden varsaymsal zmlemeler ok ya
rarl olmutur. Bilinmeyen dillerin ve yazlarn zm
lenmesi iin yaklam noktalar olduka eitlidir ve s
nrlar sabit kurallar halinde izilemez. zellikle, bu
olaslklar yeniden yakalamak ve bunlardan yararlan
mak konusunda zmclerin deneyimi burada kendi
ni gstermektedir ve zmclerin her biri, birtakm
yenilikler ortaya koyabilir. Her eye ramen, zmn
herhangi bir garanti olasl sunmamas ve aratrma
cnn btn abalarnn boa gitmesi de mmkndr.
Yaklak yz yllk bir zamandan beridir okunabilir ni
telikte olan ivi yazsnda yazlm bilinmeyen bir dilin
yorumlanmas sz konusu olduunda aratrmac ken
dini olduka uygun artlar karsnda bulacaktr. n
k ivi yazs, ideogramlar, hece iaretleri ve determi
natifler vastasyla bir metnin anlalmas iin gereken
zemini kendiliinden hazrlamaktadr. Yalnzca Akad
cadan anlayan bir Asiriyolog Hitite veya Urartuca bir
metinle karlat zaman, bunlarda zellikle aralarn
da ideogram ve determinatiflerin bulunduu bir dizi
eleman hemen tanyacaktr. Determinatifler aracly
la, belli saydaki kelimede dili dahi tanmakszn, erkek
veya kadn ahs adlarn, tanr ve yer adlarn, meslek
206

gruplarn v.b.ni hemen tanyacaktr; ideogramlar arac

lyla ise, bunlarn anlamlarna gre, isimlerin veya fi
illerin ekim eklerini tanyacak ve bunlardan hem ya
ztlarn yorumlanmas, hem de genel gramer kuralla
ryla ilgili sonular karacaktr. ivi yazsndaki deter
minatif ve ideogramlarn salam olduu yardmlarn
ne kadar kymetli olduunu yalnzca, nce ivi yazl
bir dili, sonra da rnein Lidce ve Etrske gibi olduk
a farkl bir dili yorumlamaya alm bir kimse syle
yebilir. ivi yazl bir belgede dilin anlalmasn sala
yacak bir dizi dilbilimsel kolaylk vardr. Lidce veya Et
rske bir metinde ise, bir ahs ad veya herhangi bir
szcn okunmas konusunda bile belirsizlik hkm
srmektedir. Bu tr belirsizliklerden dolay, Likya' daki
Ksanthos stelinin ierii anlalmamaktadr.
Her hal karda, ivi yazl olsun veya olmasn bilinme
yen bir dilin yorumlanmasna birletirici bir yntemle,
yani etkili yaklam noktalarn kullanacak ve bu yakla
m noktalarnn yardmyla objektif sonular elde ede
cek ekilde kalklmaldr. Doal olarak, bu giriim, i
vi yazl olmayan dillerin yorumlanmasnda, zellikle
dilbilimsel antlarn sayca az veya metinlerin zellikle
ierik bakmndan ksa ve verimsiz olduu durumlarda
zorluk karmaktadr. rnein, Etrskologlarn ses
uyumuna ok fazla kulak vermi ve bilinen bir dile ait
kelimelerin ses benzerliine gre etimolojik olarak bi
linmeyen kelimeleri yorumlamaya kalkm olmalar
olgusu, psikolojik bak asyla olduka iyi anlalabi
lir bir tavrdr, ama yntem bakmndan ithamlara ma
ruz kalmaktadr. Yalnzca ses benzerliini dikkate ala207

rak Latince laus vg kelimesini, Almanca Las bit;

Orta Amerika' daki Mayalarn dilinde uucu, ku an
lamna gelen catz kelimesini Almanca Katze kedi ve
ya Modern Grekede evet anlamna gelen ne kelime
sini, Almancann diyalektlerindeki n e hayr kelime
siyle eitleyen bir kimse hataldr. Etrskologlar da bu
tr bir yntemi izlemektedirler. Bu nedenle, getirdikle
ri zmlemelere kar yaplan eletirilere asla gerekti
i kadar direnememektedirler. Belli bir lde, birbiri
ne olduka yakn diller sz konusu olduunda, etimolo
jik y11 tc111i kullanmna izin verilebilir, ama bu durum
da dahi dikkatli ve objektif olarak hareket etmek gere
kir. Birbirine ok yakn diller arasnda bile ses uyumu
kt akalar yapabilir: Hollandaca aandaclt, Almanca
Andacht dindarlk kelimesine deil, aksine, A fnerk
sankeit dikkat kelimesine karlk gelmektedir; gene
ayn ekilde, ngilizce to become kelimesi, Almanca be
konmen almak, kabul etmek kelimesine deil, aksine,
werdc11 olmak kelimesine etir. Hibir durumda, bi
linmeyen bir dili yorumlayan bir kimse basit bir ekil
de, benzer veya e bir sese salip iki farkl dildeki kelimele
rin ay111 alama da gelebilecekleri11i syleme zgrl
n kendinde gremez, ama en azndan, belki de kabul
edilebilecek bir ses uyumunu objektif kantlarla ileme
ye almas gerekir.
Doal olarak, birtakm isimlerin getii lerlangi bir ift
dilli yaztn yardm olmakszn, bilinmeyen bir dilin
zmlenmesi zellikle zor ve pek ok durumda da ola
nakszdr. zmleme giriimlerindeki baarszlklar
iftdilli bir yaztn veya bu trden baka kaynaklarn
208

yokluuna balamak gerekir. Ama bir zmleme giri

iminin herhangi bir iftdilli yaztn yardm olmakszn
bir sonuca ulaabileceini bize Hitit hiyeroglif yazs
rnei gstermektedir. Bu nedenle, bir zmleme giri
iminin baarya ulaamamas durum unda, aratrma
larn henz zme uygun bir k noktas bulacak ka
dar ansl olmadn sylemek belki de daha doru bir
tavr olacaktr. Hitit hiyerogliflerinin ilk zmleme
aamalarna bakarak byle bir ders de karlabilir.
Birletirici yntem yaznn zmlenmesi iin de kulla
nlabilir, ama bu dahi her zaman hesaba katlmamtr.
Dilin yorumlanmas iin, konunun uzman olmayan bir
kimsenin benzer veya e bir sese sahip kelimelerin ayn
anlama da gelebileceklerine inanmay tercih etmesinde
olduu gibi, yaznn zmlenmesi durumunda da ay
n yntem hatasna dikkat edilmesi gerekir. Bylece
Hrozny, hem Girit-Minos yazsn hem de Hint yazsn
zmleme giriimlerinde, yalnzca Hitit hiyeroglif ya
zsnda deil, ayn zamanda Gney Arap yazlarnda
ve kark bir halde dier yazlarda benzer (ve bazen
de, en azndan benzer) grnen iaretleri, bilinmeyen
yazm iaretlerinin okunmasna uygulamak gibi ok
nemli bir hata ilemitir. Bu, Dou Almanya' da Rus
yazsyla karlaan pek bilgisiz bir kimsenin kullanabi
lecei trden, amatrce bir yntemin ta kendisidir: Bu
rada A, K, M, O v.b. Latince harflere tamamen e, bir di
zi, tanyabilecei iaret bulacak ve bu nedenle, Rusa P
"r" harfini Latince P, Rusa C "s" harfini Latince C,
209

Rusa H "n" harfini Latince H olarak okumak gibi bir

hata ileyerek, bu yazy anlamaya yetkili olduuna
inanacaktr. Bu derece bilgisiz bir kimse iin ho gr
lebilecek bu davrantan bir bilim adamnn saknmas
gerekirdi: Hrozny, Girit veya Hint yazlarnn alfabe,
hece veya ideografik olup olmadklarn kendisine hi
sormad. Gelecekteki zmclerin bu tr ok ar ha
talardan kesinlikle saknmalar gerekir.

210

iV

ZMLENMEM DGER YAZI

RNEKLER
Bir zmlemenin baarya ulamamasnn yalnzca,
aratrmalarn henz ie yarayacak bir k noktas
bulmam olmasna skca bal olduu nceki blm
de anlatld. imdi ise, konunun tm hakknda bilgiler
vermeyi amalamadan, zmne ulalmam diller
den bazlar hakknda birka ey sylemek gerekir. De
iik yerlerde, hangi sebeplerden dolay bir zmleme
olaslnn bulunmadn aklamak iin birtakm tar
tma konularndan da bahsedilecektir.
1.

Sina yazs

Sonradan eletirilmeyi de gze alarak, Sina yazsnn da

henz zlmemi old uunu belirtmek isterim. Bu ya
zya, Arkeolog Flinders Petrie' nin 1 904-1 905 knda Si
na tepesinin olduka eski bakr ve malakit (bakrta,
.n.) madenlerinde ve zellikle, Msr Tanras Hat
ho' a adanm bir tapnan harabelerinde bulmu ol
duu birtakm ksa yaztlar zerinde rastlanmaktadr.
Arkeolojik incelemeler baznda bunlar M. . yaklak
1 500 yllarna kadar kmaktadr. Olduka dalgal ve
deiken formlarda grnen iaretler, d grleri ba
kmndan ksmen Msr hiyeroglif iaretlerine benze
mektedir. Yaklak 32 iaret tespit edilebilmitir. Dolay
syla, burada bir alfabe yazsnn sz konusu olabilece21 1

i dnlebilir. Ama bu iaretler arasnda d grn

bakmndan bir belirsizlik bulunmaktadr. Birbirine
benzer gibi grnen iki iareti iki farkl iaret olarak m
yoksa bir iaretin iki farkl varyant olarak m kabul et
mek gerektii konusunda pheler vardr. D gr
nleri bakmndan Msr yazsna benzeyen baka bir
alfabe yazs da Meroe yazsdr, ama bu yaz sadece
Roma a'nda kullanlmtr.
Bu yaztlarla Birinci Dnya Sava esnasnda ngiliz M
srbilimci Gardiner megul olmutur. Gardiner, Msr
ideografik ve fonetik iaretleriyle herhangi bir okuma
elde edemeyeceini anladktan sonra, d grnleri
bakmndan baz iaretlerin eski Sami kkenli yazlarda
kullanlan harflere benzerlik gstermesini dikkate ala
rak burada, Sami alfabe yazsnn ilk aamasnn ve da
ha kesin olarak Msr hiyeroglifleriyle Sami alfabe yaz
s arasnda bir ara aamann sz konusu olabileceini
ne srmtr. Bylece Gardiner, nceki sayfalarda
uyarm olduum hususlara zt bir ekilde, d gr
nlerdeki benzerlikleri izlemi ve yaztlar kt du
rumda olmalarna ramen, res. 67' de gsterilen iaret
gruplarn hanm, kadn anlamna gelen Sami b'lt ke
limesiyle okuyabileceine ve bundan Msr H a t-

Res. 67. Sina yazsnda Ba 'alat yazl:;; l ar (Jensen,

1 83'ten).

212

LJic Sclrifl, res.

horunun Sami kkenli olduu tanmna ulaabilecei

ne inanmtr. Gardiner' a gre bu yaznn yaratclar
yle bir yol izlemi olacaklard: Bunlar ncelikle, M
srcadan n pr (( ev )) iaretini Cl ekliyle yazlarna
geirmi, sonra da, ev kelimesinin Sami dilindeki ba
it (bet) okunuundaki b harfinin (Semitik bet) ses dee
rini bu iarete vermilerdir. Ayn ekilde, Sami kkenli
'11ji11 gz kelimesini ve bu kelimedeki 1 (Semitik
'ajin) harfini elde etmek iin Msrca jrt gz ia
retini kullanmlardr. Gardiner'n bu gr pek ok
aratrmac tarafndan uygun bulunmu ve uzunca bir
sre, Msr yazsyla Sami kkenli yaz arasnda bir ni
kah yznn araynda geirilmitir. Bizim alfabe
tarihimizi ele alan pek ok kaynakta dahi, ar dn
cesiz ve sorumsuz bir tutumla Sina yazs, yaznn ilk
aamas olarak en baa konulmutur. Bununla birlikte,
ad daha nce Ugaritenin zmlenmesi bahsinde ge
mi ve ayrca Sami alfabe yazlarnn oluumu hakkn
da da olduka aba harcam olan Hans Bauer gibi baz
tannm bilim adamlar olumsuz bir tavr sergilemi
lerdir. H. Grimme ise, olduka kesin bir tavrla Gardi
ner' dan yana destek kmtr. Bunlar, yakn zamanlar
da bulunmu tabletler ve daha nceden bilinen yaztla
rn daha iyi ekilmi fo toraflarn esas alarak, res.
68' de gsterilmi olan iaretlerin tam bir izelgesini ha
zrlamakla kalmam, ayn zamanda ses deerlerini
Sami dilinde gsterebileceklerine ve her eyin tesinde,
kelime aralarnda ayra iaretlerinin bulunmad ya
ztlar tercme edebileceklerine de inanmlardr.
213

N
......
""

c:- - -

::i

Hathor)

Hive:ro"

ratk

Hie-

Sina Sina
"'

345

Sin.. Sin.a

'" ,..

349

Sina

Sin
353

Sina Si.a Sina

350
351 l52

l::&lr;j(Ban,G..._,.

Die Sclrift,

res.

oa. 'h,5:i:. okun..,u

1 87' den).

(-

Sina Sin. Sina Sina Sir.-

lll.und Anp.,;.o,..
334 355 356 s 3511 dili

Res. 68. Sina yazsndaki i< rctlerin izel g esi (}ensen,

inek f=

deouafik deeler

i-

J-

lfJl(f l./
1: ;;..
tf
r"
lJ t<;
,,1,,p1
ti
"'
t'. b'i
E,
n n o o O D o o o CJ DO C'O O D D o
n
n
o
} ,2- : 8;;;:
Sar.y

a,.
a
o
r
r. 1
c
-----Brokrasi
L
L l!.
....,.,
'll
=;
JJ
!l(l 1T1' T ,J
r-c--Ka p
'CT
...il
o,.,.,
.,,..
'111F) q (i:" "" "' 1 c--Sevin A;hA:
H,

':f' jo. <91 t.:t l'f1' ,.,.,. l't't

,- ;
't:' 14!.
l
'(.. j
--n r
1---- --Topuz, k.bz.a, kulp
<'.:' 0''>
C>
o c 'il o
o
o o o <D a Gl 't r
....
o
o
As. , denek
"""'
-4:
:. .c
9
l!Jfll
x I r :r. T
..,,...,,
o...
}' ?' n
y
"1l., " '.' t'(X" 't'('t," " 'n i5J

Yaprakl.a r
-a- m oo e s
""'
k
i+-0
i;'
Selh fAaA; Msr
I,,{ 'l_ "--\
J# J
lL( ;'-.,,,

l-t ,....
i ""
.. ,
.lt1d ,
Papirs (AaA; sr)
?
"' "f il
T
Ur'll -- 1llk 'ili
'f ,.....
(-'-'
1---- Y11kar M!ir si
't'
+;ii -
....,., ,
1
..
..
f
Mi
F
- .......
....,, 7
=
r
1
l
9 ?m ,.,.,,,_, "} @
-::_<>

'
-8

Su
r::.;!""- : ) -

.:;,,-3
- - "1-;::;
-
---l".:::'.
,:l'11sr
- Su y l .a n
_,...,
- ,....,
./'
' ' : Jf(#

l
- r
=: )::.,
.,-/)
<"
""'
.,,,,_ ,
- """
vv
K.ua y l . n
,,,.,
"""
-...- .,,..,,
Jllt
, ..., 1,
f-----o.:>
o
Balk
h"11'1rh
eLI
l J_ o
- -
E"' -- -------cfu
..,. -o-- o O
o
e.
o o 'P f O
C>
'11
-,___ __
Az
p
D

c.
=
c:
P.1!
O D o 2- 2 _
----- ---- ;it
fY: lehre
=
-'iV' (
_ .,__, ;f(]" J'- ,....
-- '"
c--9 _ _ '?
-<>O
JW.n <hol
-o
-<>
'""'

-'- q) "'- i'

.. ,
9 q- .,- '"""
,) > . )
"")
f>8
I>
-- -- --.r
D .a l , lili:
""
_..._
......
.__, ....... ...... ...... .....,,
),I (ri' w .,., 1b (J.A 'j/
.!
.< - r
?

?
1

il _ _
--- -..:..!..:...: :..!..
Yaam !i-imgui
+
+< xi11
'f
fi .,.
t 1" + J( + + + + + t + +

Bu kitabn yazar, yaplan evirilerin ve oluturulan ses

deerleri tablosunun tamamen temelden yoksun ol
duklarn savunmaktadr. Ne iaretlerin farkll veya
benzerlii ve dolaysyla bunlarn miktar tamamen ay
dnlatlm, ne de iaretlerin okunular u veya bu e
kilde kesin bir esasa dayandrlmtr. Bir gn daha sa
lam bir esasa ulalabilecei bir gr meselesidir, ama
imdilik, hem bu trden bir zmlemeye, hem de
zellikle bu zmlemenin yaz tarihi kapsamna bu
denli geni bir ekilde tanmasna belli bir phecilik
gstermek daha uygun grnmektedir.
2.

K a ry a y a z s

Gneybat Anadolu'da, Lidya ve Likya topraklar ara

snda kalan Karya blgesinin dili ve yazs ile ilgili ara
trmalar da imdilik herhangi bir dayanak noktasndan
yoksundur. imdiye dein tannabilen Karca yaztlarn
miktar 1 00 kadardrll, ama bunlarn byk bir ksm
olduka kk yaztlardan olumaktadr. Uzunca bir
sre, dilin ana toprandan ok az sayda metin ele ge
mitir ve Karca dilbilimsel antlarn ana kmesi, M
sr' n hizmetindeki Karyal paral askerlerin ksa, ou
zaman da ok az belirgin (ve ayrca her zaman mkem
mel olarak yaymlanmam) yazlarndan oluuyordu.
Son yllarda, Karya blgesinden de artan miktarlarda
yaztlar ele gemitir. Hatta, dierleri bir kenara brak
lrsa, iftdilli olduklar mit edilen Karca-Greke ya215

Res. 69. Kaunos' tan Karca yazt (Bossert,

Forscl1111g,

1,

s.

/11/rb11c/ fir kleiw,;ia t i .;c/l'

.

331 ' d en ) .

zt bulunmutur. Ama olduka dikkatli bir inceleme bu

mitleri ortadan kaldrmtr: Bu yaztlarda ya Karca ya
da Greke veya her ikisi birden o kadar hasara ura
mtr ki, imdiye dein Greke metinlerde okunabilen
isimleri Karca metinlerde de bulma k imkansz hale gel
mitir. Bu nedenle, her yazt da iftdilli olmasna
ramen, imdilik Karcann zmlenmesine bir fayda
salamamaktadr (bkz. lev. vm . zmleme olaslkla
r imdilik baka bir sebepten dolay da bulunmamak
tadr. Kaunos' ta bulunmu en uzun tek yaztta dahi ke
lime aralarnda ska olarak ayralar bulunmamas bu
belirsizlii daha da artrmaktadr (res. 69) . Karya yaz
snn nitelii de imdiye dein aklk kazanmamtr.
(Grek) alfabe yazsyla (Kbrs?) hece yazsnn bir kar
mnn sz konusu olabileceini ilk olarak Bork dn216

mtr, ama Bossert, yapsal olarak Lidya veya Likya

yazlarndan ziyade, Grek yazsndan farkl olmayan,
tamamen alfabetik bir yaz olasln dnmektedir.
Bossert'le hemfikir olarak, Rus Aratrmac Shevorosh
kin de, imdilerde Karya yazsnn alfabetik bir yaz ol
duunu gstermeye almaktadr. Her eye ramen,
onun olduka zorlayc bir acelecilikle devam eden
aratrmalar henz, uzman olmayan okurlar iin anla
tlabilecek kadar bir tutarlla ulamaktan olduka
uzaktr.
Bylece, bu denli zengin bulularn ve zmleme iin
bu denli olumlu sonularn elde edildii Anadolu'da
Karca gibi nemli bir dil henz bilinemez kalmaktadr.
Bunun her zaman byle kalmayacan mit edelim1 2 .

3. Hint yazs
Yukar Hindistan'daki Pencap blgesindeki Harappa ve
zellikle, lndos (bugnk Sind, .n.) deltasndaki Mo
henco-Daro' da yakn zamanlarda ele geen ince bakr
levhalar ve mhrler zerindeki yaztlarda ortaya kan
dier bir yaz tr hakknda da tam bir belirsizlik h
km srmektedir. Bu Protohint veya Hint yazs, birta
km izole paralar halinde, belli ki ticari ilikiler sonucu,
Babil' e dein ulamtr ve arkeoloji bu yaznn tarihini
yaklak olarak, M.. III. binyln ilk yarsna kadar g
trebilmektedir.
Bu yaz da imdilik her trl zmleme olaslndan
yoksundur. Yaztlarn byk bir blmnn ar ksal21 7

 dier bir engeldir. Ayrca bir de ynetim amalar iin

kullanlm basklar (mhrler) zerindeki ksa yaztla
r dnnz ! . . . (lev. VIII). aretlerin miktar dahi belli
deildir: Aratrmaclarn bir ksm 400, bir ksm da yal
nzca 150 kadar iaret tespit etmektedirler. Az veya ok,
bunlarn ideogramlar ve fonetik iaretler, yani olaslkla
hece iaretlerinden meydana gelmi olduklar varsayl
maktadr.
Bu yaznn zmlenmesi iin tek ciddi hazrlk al
mas, bunlara herhangi bir fonetik deer yklemeksizin,
temsil edilen nesnenin tanm zerinden varsaylan ide
ogramlar yorumlamaya alan Meriggi tarafndan ger
ekletirilmitir. Daha pervasz, Girit yazsnda olduu
gibi Hint yazsn da yazm benzerliklerini hesaba kata
rak Hitit hiyeroglif yazsndaki iaretlerle okumaya al
an Hrozny olmutur. Bu yolu izleyerek grnte pek
ok iaretin fonetik deerini saptamtr, ama bu fonetik
deerlerin tamamn onun hayal dnyasnn meyveleri
olarak kabul etmek gerekir, tpk, bu tr fonetik deer
lerden Protohintenin ok daha yakn zamanlarda orta
ya kan hiyeroglif yazl Hititeyle akrabal zerine
karm olduu sonular gibi.
Hevesy'nin birbirine benzerlikleri olduka aikar olan
bir dizi iaretin d grnlerini hesaba katarak bu en
eski Hint yazsyla, geen yzyllarda (veya belki de bu
yzylda) tannan, Polinezya adalarnn en dousunda
ki Paskalya Adas yazs arasndaki ilikileri saptamak
iin yapm olduu giriimi de hayal dnyasnn bir
rn olarak kabul etmek gerekir.
Paskalya Adas yazs, 1870'lerden itibaren bu adada
218

bulunmu belli miktardaki tahta tabletler zerinde ko

runmutur. Ne yazk ki, daha o ada bile yerlilerden
hibiri artk bu tabletleri okuyabilecek d zeyde deildi.
deografik iaretlerin miktar, 500 civarndadr. Bu
iaretler, her sa trn bir sonraki satra gemek iin ba
aa edildii levhalar zerinde dzenlenmitir. Byle
ce, levhay okumak iin bu levhann her satrdan sonra
ba aa edilmesi gerekiyordu (res. 70). Gerekte bu
levhalarn, yani bir anlam veya sesler araclyla bir
ifadesi olan ve tarihi olaylardan yahut d ini (ilahiler) ya
da dier konulardan oluan bir metnin, okunmasn
dan ne dereceye kadar sz edilebilecei ok phelidir.
Levhalarn, dier ilkel toplumlarda da uygulanm ol
duunu bildiimiz gibi, bir arkya, bir tlsma ve ben
zerlerine ait bir cmlenin, bir iirin veya bir nesrin her
bir iaretle aklda tutulmasn salamak amacyla geli
tirilmi bir anma teknii arac olarak kullanlm olmas
mmkndr. Ne olursa olsun, Paskalya Adas levhala
rnn anlamlarna nfuz etmek iin ok az mit bulun
maktadr. Yakn zamanlarda Th. Barthel, bu dilin
zmlenmesine byk bir istekle atlm, ama kesin ve
emin saylabilecek bir sonu elde edememitir.

@GrlZ"@Jffit\\
WW?f1ru] U
t:g;HI?JH
51@lhf.il:U

Res. 70.

Paskalya Adas
yazs (]ensen,
Dic Sclrift, res.

275' ten).

21 9

Dolaysyla, yakn zamanlarn bu denli az anlalabilen

bir yaz sistemini hem yer, hem de zellikle zaman bak
mndan bu denli uzak Hint yazsyla karlatrmay is
temek bence tamamen ihtiya tszlktr. Figrler arasnda
ki bu inkar edilemez d benzerlik (res. 71 ) bize ne ia
retlerin deerleri, ne bu iaretlerde yer alan dilin kendi
si, ne de bu tr iaretlerle yazlm metinlerin ierii
hakknda bir ey sylemektedir. Doast ilikiler ola
slna inanmayan bir kimse, bu iki yaz arasndaki d
benzerlii bir rastlant saymakla en iyisini yapacaktr.
Bylece grn bakmndan bu inceleme, old uka az
tatmin edici bir noktada, yani hayal dn yasna ait bir di
zi tez ve zmlenmemi sorunla sona ermektedir.
Ama, zmleme sanatnn byk kazanmlar yann
da, henz zmsz sorunlar da ortaya koymay ihmal
etmeme frsatm oldu. Gerekletirilmesi olanaksz g
rnen ilerin yannda bilme snrlarn da grmek her
zaman yararldr ve her zaman geriye, bir gn bu snr
larn da alaca ve imdilik zmlenmesi olanaksz
grnen sorunlarn da bir zme ulatrlaca midi
kalmaktadr.
L P.

to

P.

1.

P.

-K :c! u u (X O<

** ..i1' ti tt D D
;t.-0 fili -k u u f a
;t.. f u u } >
Xl fd # H u 'U 8

220

Res. 71 . Protohint

( ! ) ve Paskalya
Adas (P) yazlar
arasndaki ekilsel
benzerlik (]ensen,
Dic Sclrift, res.

277'den).

EBLA YAZISININ YORUMLANMASI

Paolo Matthiae tara fndan Ebla'da (bugn Kuzey
Suriye' deki Tell Mardi) bulunmu olan tabletler Eski
Bronz a'ndan kalmadr ve olaslkla, M.. 2400 2300 yllar arasna tarihlenmektedir. Bunlar, G Krallk
Saray'nm deiik ksmlarnda ve zellikle, yerel yne
ticiye ait iki ariv salonunda korunmulardr. Ebla tab
letlerinin okunmasnda da, bu kitapta ele alnm pek
ok ivi yazl d ilde olduu gibi, yaz sisteminin zm
lenmesi sorunu deil, dilin yorumlanmas sreci yaan
mtr. Ebla' da kullanlan ivi yazs, Mezopotamya' da
Sargon ncesi dnemin Smerce belgelerinde kullanl
m olan ivi yazsna karlk geldii iin, ses deerleri
nin saptanmasnda glklerle karlalmamtr.
Mezopotamya kltrnn Eblal katipler zerindeki et
kisi, saray ktphanesi olarak da kullanlm olmas ge
reken merkez arivinde bulunmu Smer dilindeki de
iik edebi metinlerin ve szlk listelerinin varlndan
da aka anlalmaktadr. Ayrca, EN bey, GURUS
kle, DU1 1 .GA sylemek, SU BA4.TI aldm, kabul
ettim; .NA.SUM verdim gibi birtakm Smerce ifa
deler de ska kullanlmtr. Bu yaygn Smerce kulla
nmna karn, Ebla belgeleri farkl bir dilde okunmak
zere kayda geirilmilerdi. Bu durum, ayn tablette S
merce yazlm bir ifadenin yannda, farkl bir dile ait
szck gruplarnn kullanlm olmasndan da anlal
maktadr. Bu szck gruplar arasnda an-da sen, mi-at
100, wa ve, na-lik-tn kralie, melike, md-ba-{
221

kemer ve benzeri baz zamir, rakam, balalar; mes

lek, nesne ve ahs adlar, Sami kkenli dillerde bilinen
szck gruplaryla hemen karlatrlabilecek nitelik
teydi ve bunlarn, rnein ahs adlarnda da belgelen
mi olan ip-bur o toplad gibi gramer formlar da,
Sami dil sistemine aitti. Bu nedenle, sz edilen husus
lar dikkate alndnda, tabletlerin bir Sami dilinde kay
da geirildikleri ve Smerce yazllarn da, logogram
(veya bu kitapta Friedrich tarafndan kullanlm olan
terminolojiye gre, ideogram) ilevine sahip olduklar
ne srlmtr.
Tabletlerde, wa DU1 1 .G A EN ve kral syledi rnein
de olduu gibi, logografik ve fonetik yazllar yan yana
kullanlmtr. Okunma esnasnda logogramlar doal
olarak bu Sami dilinde okunmutur. Bu yaz teknii ne
deniyle pek ok kelimenin Ebla dilindeki okunuu ve
grameri hakknda bugn bilgi edinmemiz artk mm
kn deildir. Smerce logogramlar ve daha kolay yo
rumlanabilen birtakm Sami kkenli szckler aracl
yla belgelerin byk bir blmnn zellikleri hak
knda bilgiler edinilmitir. Bylece, ynetimle ilgili me
tinlerin, mektuplarn, emirlerin ve dier politik ierikli
belgelerin tamamen bir Sami dilinde kayda geirildikle
ri aklk kazanmtr. Bu Sami diline ait unsurlar arasn
d a, is-md-da-m [Tanr] Damu duydu gibi, pek ok a
hs ad ve A.SU.LUI) ellerini ykayan su = ma-w i-da
a [ iki] elin suyu gibi, iki dilde yazlm szck listele
rine ait kelimeler tespit edilmitir.
lk buluntu yllarndan itibaren btn aratrmaclarca
benimsenen bu ortak kan, daha dilin yorumlanmas s
recinin ba saylrd. Burada zerinde durulmas mm222

kn olmayan pek ok teknik sorun darda tutulursa,

Eblal katiplerin kulland dilin btn belgelerde sap
tanan dille ayn olup olmad ilk etapta aratrlyordu
ve ana sorun bu belgelerde hangi Sami dilinin sz konu
su olabileceinin saptanmasyd. Ebla arivlerinin ke
finden nce, M.. III. binylda en yaygn ekilde belge
lenmi tek Sami dili, belgeleri deiik Mezopotamya
kentlerinden gelen Akadcayd. III. binyl sonlarnda ise,
yalnzca Smerce metinlerde geen ahs adlarndan an
lalabilen Amurru dili ortaya kmtr. Karlatrmaya
uygun olmayan birtakm gramer zelliklerinden dolay
Amurru dili darda tutulmak suretiyle, Ebla dilinin k
keni hakknda varsaym ortaya atlmtr: Birinci var
sayma gre, Ebla tabletlerinin dili, M.. I. binde Filis
tin' de konuulan eski dillerden bir tanesi olabilir. kinci
sine gre, Akadcann eski veya yerel bir kullanmn
yanstabilir. Sonuncusuna gre de, sadece Ebla blgesiy
le snrlanm, o dneme dein bilinmeyen bir dil sz
konusu olabilir.
Bu olaslktan bir tanesini alma tezi olarak kabul
etmek, belgelerin yorumlanmasndan baka bir ey de
ildi. M.. III. bindeki hece ivi yazs, bugnk aratr
maclara fonetik iaretlerin okunmasnda geni bir belir
sizlik pay brakmaktadr. Kkensel yntemin, snrlar
n tam kestirmeden Sami kkenli belirli bir dil iin kul
lanlmas yanl sonular dourabilirdi. Bu nedenle, aa
ma aama ve dikkatle ilerlemek gerekiyordu. Balang
bakmndan, Eblal katiplerin tek tek hece iaretleri iin
ykledikleri fonetik deerlerin aklk kazanmas icap
etmekteydi. ivi yazsnn belirgin zelliklerinden bir
tanesi, iaretlerin oksesli okunulara da sahip olmas223

d r. Gerekten de, ses deerleri her ada ve her blge

de farkl farkl kullanlmtr. Bu nedenle, yorumu daha
kesin ve deiik Sami kkenli dillerde ortak anlaml ke
limeleri esas alarak, Ebla'da kullanmda olan ses deer
lerinin saptanmas, sonra da kkensel yntemle birleti
rici yntemin kullanlmasndan metinlerin aamal ola
rak yorumlanmasna geilmesi gerekiyordu; sonuta da,
yorumlama baznda, cmle gelerini ve gramer formla
rn tanmak mmkn olabilirdi.
lk tabletlerin bulunmasnn zerinden geen on be yl
lk zaman diliminde krtasiye metinlerinin, iftd illi sz
lk listelerindeki kelimelerin ve Ebla blgesi ahs adla
rnn dilbilimsel bakmdan zgn bir sistemi belgelemi
olduklarnn aklk kazand savunulabilir. Dier Sami
kkenli d illerle karlatrlmasna gelince, farkl unsur
lar (zellikle fiil yaps) Ebla d ilinin M.. I. binylda Fi
listin' de kullanlm olan dillere yaknlatrlamayaca
n gstermektedir. Dier yandan, farkl ekim zellikle
ri ve cmle dzeni, Ebla dilinin Akadcann bir diyalek
ti olarak grlmesine engel olmaktadr.
Sahip olduumuz bilgiler erevesinde Ebla dili, Mezo
potamya' da Akadca ile balayan, M.. il. binylda Suri
ye kylarndaki Ugaritede tannabilen ve Gney Ara
bistan'n eski diyalektlerinde yeniden ortaya kan, eski
bir Sami dili olarak tanmlanabilir. Ayrca, Eblacaya ok
yakn bir dilin Mezopotamya' da hanedanlar ncesi a
da kullanlm olmas da mmknd r. Bu dile ait birta
km edebi metinler merkez arivinde ele gemitir. Bun
lar, Ebla dilinde yazlm metinlerden farkl diyalekt
zellikleri gstermektedir.
224

DPNOTLAR
(Tm dipnotlar evirene aittir)
1

rm'kler Trkel't irilmitir.

Tipografik bir Lerim olarak l iq a, gotik ve kursif yazya kar

yeler arasnda benzeme durumu.

4
5

lk olarak yuvarlak Latin harflerini gstermektedir.

Son yllarda Hitit hiyeroglif yazl kitabelerin say ve niteliin

de nemli artlar olmutur.
Friedrich'in bu ,1 lmasn hazrlad yllardan bugne dein
Like yaztlarn miktarnda art grlmtr. 30 kadar yazt ve
yazt parac, tannm Alman Bilim Adam G. Neumann ta

rafndan 1 979' da Nt:'f1111dc lykiscler l scl rifte11 seit 1901 (Ergii11-

zgsbide z den Titllfi Asiae Mi11oris, Nr. 7, Viyana) bal al

tnda yaymlanmtr. Bu yeni yazt grubunun en nemlisi, Le

toon' da bulunmu, Like-Greke-Aramca dilli yazttr. 41 sa
tr uzunluundaki bu metinden dil hakknda deerli yeni so
f

nula r eld e edilmitir.

i'.elliklt', t,rnnm Fransz Bilim Ad,m E. L roche'un 1 957-8,

1 960

ve

1 967 y llarnda B llcti de la Soci't' de Lig is l iqc de P

ris dergisinde yaymlam olduu "Comparaison du Louvite et

du Lycien" balkl almalar Likenin d i lbilimsel bakmdan

Luvice ile daha sk balar bulunduunu ortaya koymutur.
Bugn l i teratrde benimsenmi olan gr de budur.
7

Bugn Lidce yazt ve graffi ti'nin miktar 1 00' n zerindedir.

1 959- 1 971 yllar arasndaki yeni buluntular, tannm talyan

Dilbilimci Prof. Dr. R. Gusmani tarafndan, Nee epicloriscle

Sclriftzeg1 1 isse a s Sardis

(1 958-1 971) (Cambridge, Massachu

setts, 1 975) balkl almada yaymlanmtr. Gene ayn bilim

adam 1 964 ylnda ( 1 980, 1 982 ve 1 986 ylllarndaki ilavelerle
birlikte) Lydisches Wiirterlcl mit gra111111atischer Skizze md Insc/1rifte11s111111/111g (Heidelberg 1 964) balkl almayla Lidcenin

gramer, yazt ve szlk yapsn ayrntlaryla ortaya koymutur.

8

Maliye ileriyle ilgili yksek dzeyde bir memur.

225

Grekede ve dier birtakm H i nt-Avrupa dillerinde

<J

(sigma)

/s

harfinin ilavesiyle yaplm ve bir eylemin anlk grnn

ifa d e eden zamandr.
10

Dilin bu evresine ait belgelerin miktar graffiti ile birlikte l OO'n

zerindedir. Bu belgeler iin Cl. Brixhe'in Les /scriplios pal:o
plrygies adl eserine baklabilir.

11

Bugn bilinen Karca yaztlarn miktar 250'nin zerinde olup

bunun 200 kadar Msr' da bulunmutur.

1 2 zellikle son yllarda Karcann zmlenmesi yolunda nemli

gelimeler kayded ilmitir. Bu konuda bilgi edinmek isteyenle
re, Karca'nn zmlenmesi ve Kaunos iftd illi Yazt (Zafer
Talklo,/ A ma,a. Aado/11 ve Trakya al111/ar c. 1, yay. haz.

N. Bagelen

C . elgin - A. Ved a t elgin, stanbul, 1 999,

s.

227-

256, lev. 1 -2) balkl makaleme bavurmalarn tavsiye ederim.

226

Lev. 1: Demotik yaz

(j ensen, Dic Sclrift'ten).

Lev. il: Kargam'tan H i t i t hiyeroglif yazt (Friedrich, E 1 1 tziffcr11gs

gescl icltc der lctlitisclc11 Hicroglplc11sclrift'ten).

227

Lev. ili: Rosetta ta

(Sethe, Vom Bilde
z Buchstab
en'd en).

228

Lev. iV: l3a b i l i\'i yazsnn eki ve yeni biimleri. Kra l Sarga n i ffira
lim'in Eski Akadca yazt, Yeni Asur yazsna aktarlm biimiyle
(kr?. res. 1 9a ) . ( Bhl, Akkdin

Clrcs/011111/lt/den).

229

Lev. V: Lidce-Aramice yazt

(Sardis, c. V J : Lydian
Inscriptio11s, bl. Il, !ev. I' den).

Lev. VI: Yaztl Ugarit baltalar

(Friedrich, Rs Sclamra'dan).

230

Lev.

Vll:

G reke

Karca yazt (Robert,

Hcl/enica,
ll'den).

V I I I, lev.

EJ (vutflI jv AI Lvu, I
/wA /V UEE A 1 /um 1

Lev. VIII: Protohint (

bct, rcs. 41

ve

43' ten ) .

Hint) yazl mhrler (Oiringcr, Tlc Alpla

231

cl

Lev. IX: ivi ve hiyeroglif yazl H i tit mhrleri a) Mir l Tarktn

muva. b) lndilimma. c) Kizzuwatnal I Epu tahru. d) V a ttili Taba ma.

e) V a ttili Arnuwanda. f) Zi ti-mhr d enen mhr. g) V attili U rvi
Terup. h) V a ttili suppiluliuma. i) V a ttusili ve kars Puduwpa.
1 ) V a tti'nin Kraliesi Puduwpa (Fried rich,

der lct/itiscle Hicroglyplcsclriff'ten).

232

Etziffm11gsgc5c/iclt

ISBN

975-6899-79-4

789756 899793