KASTA YAYINLARI

*
TRK TARH ve
CORAFYASI
*
2300 ylda 4 ANA OLAY ve
TRK Tarihinin Dnm Noktalar
Bunlarn Corafi Referanslar
zerine Bir inceleme

ISBN- 6544-04-X
*

Copyright
Mahmut Boulu
*
Yaynlayan
Kasta Yaynlar
*

Dizgi
Mermin Altn
*

Bask
Zafer Matbaas
0212-512 16 88
*

Cilt
stanbul Ciltevi
0212- 637 04 89
*

Birinci Bask
ubat 2002

MAHMUT BOULU

TURK t a r i h i
ve
CORAFYASI
zerine

KASTA YAYINLARI A..

Himayey'i Etfal Sokak No;6
Dr. Orhan Bey Ihan, Caalolu - stanbul
Tel; (0212) 520 59 70 Fax: (0212) 511 36 68

NSZ
"Trk Tarihi ve Corafyas zerine"
Bu ksa kitap, Trk tarihinin zellikle politik ve askeri ynleri
zerinde alanlar iin bir giri ve zet nitelii tamaktadr.
Bugn kavramak isteyenler ksa srede bunun iin ondokuzuncu yzyl ok iyi renmek gerektiini, bu abaya
girienler de daha ncesine ve nihayet en bana kadar
gidilmesinin art olduunu anlariar. Bu sz konusu ama
iin herkesin bir zamanlar bandan gemi otan ve ileride
de yeni kiiler iin tekrarianacak bir uratr. Ve sonunda
Bilge Kaann Orhun yaztlarnda yapt deerlendirmelerin
bugn iin anlam zerine dnceye dalnr.
Gnmzn hibir politik ve kltrel sorunu yeni deildir.
Bunlar sadece biim deibnrier. Bu deiimlerin izlenmesi
srekli bir aba gerektirir Bu adan, "Trk Tarihi ve
Corafyasrnm sadece aynntl okuma srasnda baz
hususlara dikkat ekecek bir giri zeti olarak ele alnmas
umulur. Ancak bu zetin arkasnda Trkiyenin tarihi ve
stratejik sorunlaryla ilgilenerek geirilmi bir mr olduu
unutulmamaldr. Yani bunlar titizlikle damtlm ve salam
sonulardr. yi okumalar dileiyle.
Mehmet Tanju Akad.

NDEKLER
S U N U ........................................................................

11

BRNC BLM
I. TRK TARHNN CORAFYASI
G iri ..................................................................................... 21
Sakarya 1921 .............................................................. .......22
in Saddi ve pek Y o lu .................................................... 23
Maverannehir............................................................ ......25
Orta D o u ...........................................................................25
Hazar D anizl................................................................ .......28
stanbul...............................................................................30
Diclava F ra t..................................................................... 30
S onu ........................................................................... ...... 31
II. TRK TARHNE GETRLEBLECEK
TANIMLAR ve YORUMLAR
G en el..............................................................................
Trklarin T a n m ........................................................
Dier tanmlar ve s o n u ...........................................

33
35
36

KNC BLM
ANA OLAYLAR
Giri ................................................................................
Birinci Ana Olay
(Trk.- in ilikileri Batya Doru Hareketlenme).......

39
42

ikinci Ana Olay

(slamiyet: ie Geen Din ve Kltr Olaylar)..........
nc Ana Olay
(1517 Hilafeti)................................................................
Drdnc Ana Olay
(1923 Cumhuriyeti).......................................................
Sonu ..........................................................................

44
49
52
53

NC BLM
DNM NOKTASI OLAYLAR!
Giri .............................................................................
Tala Muharebesi (7 5 1 )...........................................
1071 Malazgirt ve 1176 Miryokefalon
Muharebeleri..............................................................
1243 Kseda ve
1402 Ankara Meydan Muharebeleri........................
stanbulun F e th i........................................................
1514 aldran ve
1517 Ridaniye Muharebeleri...................................
1528 Moha, 1529 I. Viyana Kuatmas ve 1535
Osmanl-Fransa Yaknlamas
(Kapitlasyonlar).......................................................
1683 Viyana Bozgunu ve
1711 Prut Muharebesi..............................................
82 Ylda Drt Dnm Noktas Olay
(1826, 1839, 1876 ve 1908) ......................................
Onbir Ylda Drt S av a .............................................
Sakarya ve Dumlupmar Mey. Muharebeleri..........
kinci Dnya Harbi ile Harp Sonras
ok Partili Siyasi Hayat ve 1952 Ylnda
NATOya G iri .............................................................
S onu............................................................................

55
57
58
61
62
63

65
66
67
69
70

71
71

DRDNC BLM
DER OLAYLAR
G iri ............:................................................................
Hal Seferleri.............................................................
Anadolu Beylikleri....................................................
OsmanlI Toprak daresi ve Bu idarenin
Genel dare ile EkonomS ve Ordu daresi
Y a n n d a k i Y e r i ...................................................................

OsmanlIda Devirme Usul ve

Devirme Brokrasi.................................................
Ortadou Corafyasnda Siyasi
bir Yorgunluk...........................................................
Trk-Mool likileri...............................................
zet ve S onu...........................................................
Kaynaka....................................................................

73
74
77

79

83
85
87
88
91

SUNU
Bu kitapta Hun imparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine
kadar 2300 yllk Trk tarihinin ana hatlar ele alnmakta ve
konulara bu tarihin milli gcmzdeki yeri ile arl asn
dan baklmaktadr.
Trk tarihi ve bu tarihin corafyasna bak amac tayan bu
kitap, corafyann siyasi, askeri, sosyal ve kltrel olaylar
zerindeki etkisini ve bunlarn balantlarn vurgulamakta
dr. Trklerin slamiyet'e geileri, hilafeti almalar, cumhuri
yeti kurmalar gibi olaylarn kkenindeki corafi unsurlarn
anlalmas olaylarn daha geni bir perspektiften ve daha
zl ekilde kavranlmasn salayabilecektir.
Bakmz belli llerde corafi arlkl grlebilirse de, bu
vurgulamann amac Trk tarihinin en nemli dnm nokta
larn oluturan yaklak 40 nemli olay aklamaktan baka
birey deildir. Ksacas Trk tarihinin corafyas ile 2300
yln belli bal dnm noktalarn tekil eden siyasi, askeri
ve toplumsal olaylarn st ste aktrmas iin bir deneme
dir.
Keza, gnmz Trkiye Cumhuriyeti yurttalan iin 2300
yllk bir tarih tartlrken, hangi olaylarn ncelik tad ve
hangi konularn nasl bir sra ile ele alnmas gerektii ve
hangi noktalarda derinleme ihtiyac olduu konusunda g
rler getirilmekte ve bunlar aratrlmaktadr.

11

Bu arada, 1923 ylnda kurulan Cumhuriyet ile Cumhuriyet

ncesinin siyasi, idari ve l<ltrel zellil<leri arasnda Orta
Asya Trl^ devletlerinden SelulcIulara ve onlardan da Os
manlIlar zerinden gnmze uzanan benzerliklerin ve fark
llklarn ne karlmas, tannmas ve gnmz insanlarna
mal edilmesi: onlarn ilgi ve sorumluluk alanlarna aktarl
mas amalanmtr.
Belirtilmek istenen dier bir husus ise, 2300 yllk uzun bir
gemite yer alan ou olgunun baz sebepleri ve sonulan
ile, bir lde 1923 ylnda Cumhuriyet gibi bir ana olaya
dnmekle birlikte, Cumhuriyetin snrlan ierisinde de var
olmaya devam ettiinin grlmesidir.
Gnmz Trkiye Cumhuriyetinde Trk tarihin renilmesi
ve bu tarihe sahip klmas fikri ile hazrlanan bu kitap, bir
yn ile Cumhuriyete yzlerce ylk bir derinlik ve dayanak
arayan ve Cumhuriyetin ancak bu derinliin itici gc ile
gelecekte de yaayabilecei inancn tayan ve besleyen
bir almadr.
Trk tarihi, 1923 ylnda Cumhuriyetin kualmas da dahil
drt byk deiiklik etrafnda ekillenmi bulunan bir dn
m srecinin tarihidir.
Belgelerin bize gsterdiine ve bu kitabn deerlendirmele
rine gre 2300 yllk Trk tarihi drt kez yn deitirmitir.
Drt byk dnemeten gemi, drt siyasi ve sosyal iklim
deiiklii yaamtr.
Btn bu deiiklikler, adeta tarihimizin temelini atan, at
sn kuran, omurgasn ve iskeletini oluturan ve sanki de
2300 yllk bir gemiin fotorafn eken, emasn izen,
plann yapan ve senaryosunu yazm olan olgulardr.

12

Hun mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine kedar olan

gemiimizin panaramik bir zetini da veren bu kapsaml
deiiklikler sras ile;
1. Tarihimizin ilk yansnda Orta Asya Trk devletleri zama
nnda Hun. Gktrk. Uygur ve dier devletler dneminde
Tr1<ierjn maruz kald in bask ve tehdidini;
2. Bu tarihin ilk yars sona erer ve ikinci yars balarken,
corafyann arlkl basks ile Trkierin M.S. 8. ile 10. yz
yllar arasnda Orta Asyada, Maverannehirda Araplar ile
inliler arasnda kaldklar bir srada slamiyeti tercih etme
leri ve bu dine girmeye balamalarn;
3. 1071 sonrasnda, nc aamada, Anadolu yarmada
snda Hristiyan Bizans topraklanna ynelilerini ve bu
arada 1453 ylnda stanbul'u ele geirmelerini, bu tarihten
64 yl sonra da siyasi, idari ve jeopolitik alardan' kapsaml
bir tedbir olarak 1517'de hilafeti alma yoluna bavurmalarn;
ve njhayet,
4. Hilafetin 20. yzyldaki sosyal, siyasi ve idari uzantsnda,
ve bu uzantya kar oluan tepkilerin ve muhalefetin itici
gc ifa 1923 ylnda Cumhuriyetin benimsenmesini ieren
dnmlerdir.
Buradaki drt byk dnm kitabn birinci blmnde bir
ana izgi etrafnda ele alnmak suretiyle izlenmektedir. a
lmamz bu deiimlerin ve dnmlerin yansmalarn da
gz nne almaktadr.
Sz konusu olaylar kendi aralarnda ou zaman bir dieri
nin sebebi veya sonucunu tekil ederler ve birbiriarinin yo
lunu aariar. Bu haliyle'ele aldmz ana izgi 2300 yllk bir

13

btnlk ierisinde Trk tarihinin sosyal, siyasi ve idari y

nn belirleyen tarihi karakteri ve bu uzun dnem ierisinde
ekillenmi olan genel ahlaki zellikleri yanstan olgular olup, bunlar Dou'da in, Batda Bizans va ortada da s
lamn farkl siyasi idaolojisinin zalliklarini ayn kalp ieri
sine dkabilan ve bu kalptan Trk siyasat ideolojisini kar
tan bir olgular btndr.
Kitabn ikinci ve nc blmlerinde ise bu drt ana olayn
altnda, yine Trk tarihinde nem tayan ve dnm
noktalar alarak adlandracamz yirmibe olay, birbirleriyla
olan ilikileri gzden karlmamaya allarak ncelenmek
tedir.
Sonuta, bu yirmibe dnm noktas olay va dier olaylarla
almamzn ana konusu olan drt ana dnm dorula
yan va onlar daha da somut bir akilda dnmemizi sala
yan tarihi gelimeler olarak baklmaldr.
Yukarda sz ettiimiz drt ana olay ve yirmibe dnm
noktasna ek olarak ok namli grlen dier baz gelimelari da alt balk ierisinde toplam bulunuyoruz ki bunlar
1. Hal Seferleri (10g6-1271).
2. Anadolu Beyliklerinin oluturduklar ortam.
3. O sm anlI Im paratorluu'nda toprak idaresi ve bunun genel
ve askeri idare ile ilikileri.
4 . O sm anlI devirm e usulnn T rk toplumu zerindaki e t
kileri.

5. Orta Dou ve Balkan corafyasnda Trklerin nn a

m va ilerini kolaylatrm olan siyasi ve idari yorgunluk.

14

(Hristiyan Bizans ve Mslman Arap ynetimlerinin kendile

rini yanileyemayecak ekilde yorgun dmeleri).
6. Trk-Moo! ilikileri. {zellikle n Asyadaki Mool istila
larnn yaratt ortamlar).
Bu alt olay esas olarak 1071 Malazgirt meydan muharebe
sinin ertesinde, son dokuz yzyl ierisinde oluan; Seluk
lulardan gnmze kadar olan dnemin olaylardr.
Bu ekilde drt ana olay, bunlarla balantl yirmibe dnm
noktas ve alt namll gelime ile 2300 yllk Trk tarihinin
ana hatlarn ortaya koyabileceimizi dnmekteyiz. Bu
ana izgiyi belirledikten sonra dier konulan bu perspektif
ierisinde daha kolay ayrt edebiliriz ki, kitabmzn namli bir
hedefi bu adan bir klavuz tekil etmektir.
Trk tarihi, tm dier tarihler gibi deiik tanmlamalara ve
yorumlara aktr. Olay ve konu seimindeki bak alarnn
yansra bilgi ve eitim yetersizlikleri da bunun nedenleri
arasndadr. Sonuta her yaklam kendisi iin belirlemi ol
duu ller ierisinde deerlendirilmelidir.
Bu ereve ierisinde, Trk tarihi ile ilgili baz ana grler
unlardr:
Kimilerine gre Trk tarihi esas olarak 622 yllk Osmanl
tarihi erevesinde ele alnmaldr.
Tri< tarihinde Osmanl tarihine ar nem verenler ve
hatta bundan ibaret sayma arzusu ierisinde olanlar ara
snda da, bunu arlkla slam ve Hilafet tarihi olarak grmek
isteyenler de bulunmaktadr.

15

 Dier bir kesim ise 1517de gelen Hilafetin ve Osmanl ta

rihinin dier etkilerini gz ard etme eilimi ierisinde bu tari
hini gemiinden kopartarak sadece 1919-1922 stiklal harbi
ve 1923 Cumhuriyeti erevesinde deerlendirme ynnde
bir tutumu srdrmektedir.
Daha farkl grler asndan bu tarih sadece Trklerin
deil, Trklerle birlikte yaayanlarn, Trklerle ibirlii ya
panlarn, ortak bir corafyay paylaan toplumlarn ve kl
trlerin de tarihidir.
Bu kitabn l ve deerlendirmeleri ierisinde, yukardaki
tarkl yaklamlara yol aan nedenlerin banda Tri<iyedeki
tarih eitiminin eksiklikleridir. Gerek okullarda, gerekse de
halkn tarihle tanmasnda, bunlar besleyecek olan kitap,
aratrma ve ktphanelerin yetersiz olduunu grmekteyiz.
Ancak belki de en byk eksiklik tek yanl yaklamlar do
rudan veya dolayl olarak tevik eden genel zihniyettedir.
Hereyi inceleyerek bundan iimize yarayacak olan doru
bilgileri szmek yerine ou durumda yabanc etkilenmelere
ak olan yaklamlar ne yazk ki fazlasyla etrafta kol gez
mektedir.
lkemizdeki tarih kitaplarnn nemli bir ksm yabanc tarih
yazarlarnn kendi siyasi ve idari menfaatleri dorultusunda
kaleme aldklar kitaplardan olumaktadr. Bu in, Roma,
Arap ve Bizans dnemlerinden beri ayn ekilde devam edip
gelmektedir. Bunlar Trklerin genel menfaatlerine, Orta
Dou ve Anadolu yarmadasndaki jeopolitik ve siyasi he
saplarna ve karlanna ters den bilgi ve yorumlar sergi
lemekte olup, ayn zamanda ok byk tahrifatlar da ier
mektedir. Trkiye bu anlamda ok byk ve kapsaml bir
ideolojik saldr altnda bulunmaktadr.

16

Szn ettiimiz tm bu olumsuz nitelikleri ile tarih kitaplar

nn nemli bir blm Trklerin zihinlerini kartran ve g
nllerini bulandran zelFkler tamaktadr.
Trkiyeye kar giriilmi kapsaml bir saldrnn unsurlarn
ieren veya en azndan yabanclarn olumsuz ve sbjektij
nyarglarn ieren bu kitaplar, Cumhuriyet Trkiyesinin
btn gayretlerine ramen Anadolu corafyasnn milli g
cn kemiren, bunu potansiyelinin ok altna dren, ulusal
gayretimizi ciddi ekilde zayflatan ve g kayplarna yol
aan yaynlardr.
Trkiye Cumhuriyetinde Trk Tarihine katkda bulunmak,
bunun incelenmesi ve eitimindeki doru yaklamlar des
teklemek ve lkemizde halen milli gayretimize zarar veren
yaynlarn etkisini daraltmak olarak ifade edebileceimiz
amalarmzda baarl olduumuz lde, milli g kaypla
rmz nlemekte de baarl olabileceiz.
Trk tarihi ile ilgili deiik yaklamlarn en nemli amac
Trk tarihinde Cumhuriyet ile Cumhuriyet ncesi arasnda
byk bir boluk yaratp bu alanda psikolojik bir ypratma
harbi srdrmek, ve belki de bunu OsmanlI ncesine kadar
gtrmektir. deolojik yaklamlann nedeni ou kez do
ruyu aramak deil, bir tarih saptrmas ierisinde Trkiye'yi
ypratmaktr. Milli Eitimin yetersizlikleri ve ematik yakla
mlar da ne yazk ki buna katkda bulunan unsurlar ara
snda yer almaktadr..
Yerli mal olmayan yaklamlara ve kitaplara kar bir sava
ancak yeril mal bir kitapla yaplabilir. Her ne kadar kk bir
hacim ierisinde drt ana olay ve krka yakn konuyu ile
mek tek bana yeterli bir gayret olamazsa da. bu ideolojik
savata doru yaklamlarn hacimle orantl olmayan bir
neme sahip olduunu dnmekteyiz. inde yaadmz

17

ortamda gerskleri ortaya koyacak olan nesillerle, daha bin

lerce kitapla ve belki de elli veya yz senede kazanlabi
lecek olan, ve muhtemelen de hi bitmeyecek olan siyasi ve
kltrel bir atmada imdi ve hi beklemeden elimizden
geleni ortaya koymak zonundayz. Yz sene veya daha da
uzun srecek olsa da, bu hemen tavr isteyen bir savatr.,
Anadolu yarmadas gibi bir corafyada uramakta olduu
muz g kayplar teorik deil, yllardr sregelen bir fiili du
rumdur ve gz nnde cereyan etmektedir. Bunu
nleyebilecek olan areler arasnda yeterli bir tarih retimi
saniabiieceinden ok daha byk bir neme sahiptir nk
ulusal tutum ancak tarih bilinciyle edinilebilen bir haslettir.
Dier yandan iinde bulunduumuz durumun olumlu yanla
rn da unutmamak gerekir. Trkiye halk bugn yaadkla
rmzdan ok daha zor koullar altnda dahi byl< hamleler
yapabilmi ve milli bir uur ile byk baarlar kazanabilmitir. Dnyada belki de baka hibir toplum yoktur ki, yeterli bir
tarih retisi ve uuru ile milli gcn ok ksa srede mis
liyle artrma potansiyeline ve ansna sahip olsun.
Dileimiz, bu kitapta ok zet olarak drt ana dnm er
evesinde ifade ettiimiz yaklamn ilerideki Trk tarihi a
lmalar iin kolaylk ve sadelik getiren bir forml olarak ele
alnmasdr. Sadeliin getirecei olanaklar gzard edilme
melidir nk balca siyasi, sosyal ve kltrel olaylar bylesi bir formln szgecinden geirilmek suretiyle daha ko
lay incelenebilir.
Tarih ile corafyann paralellii ise yine son derece ilgin ve
nemli bir konudur. Bu nedenle ana olaylara gemeden n
ce Trk tarihinin doal senaryosuna, doal emasna ve
planna sahne tekil eden corafyay ele almaktayz. Burada
in Seddi'nden ipek Yolu ve Orta Asya'da Maverannehir

18

zerinden Ortadou, Akdeniz ve Balkanlar eksenine uzanan

corafyann baz zelikleri ncelenmektedir. 2300 yllk za
man dilimindeki deiiklikler bylece daha iyi anlalabile
cektir. renmek ve anlamak, tarih ve corafyay bizim iin
g kaybna yol aan kaygan bir zemin olmaktan kartacak
ve Trkiye'ye kar olan glerin deil bizim insanlarmzm
cesaretini artracaktr. Olaylar arasndaki mantk tanndka
ana olaylar ile dnm noktalan arasndaki iliki daha rahat
kurulabilecek ve yurttalarmzn tarih uuru bilinli bir e
kilde takviye edilmi olacaktr. Aada, kitabn ilk bl
mnde, corafyann hemen ardndan, ikinci bir konuya,
Trklere, Trk idarelerine ve Trk tarihine getirilen ve de ge
tirebilecei beklenen bir ksm tanmlara ve yorumlara gz
atlmakta; bu tanm ve yommlarn Trkiye'de ki tarih reti
sini bir lde desteklemeye, sadeletirip kolaylatrmaya
yardmc olabilecei de hesap edilmektedir.
Tm retim hedefleri, btn ynleri ve btn cepheleri ile
bu kitap, lkemizin 20-30 ya grubuna, zelliklede bu ya
grubuna giren retmenleri ile ayn ii ayn retmenlii,
klada yrten subay ve astsubaylara gre hazrianmak
istenen, hazrlanmasna dikkat ve gayret edilen bir kitaptr.
lgililere, ilgi duyabileceklere yardmc ve faydal olmasn
diliyorum.
stanbul t ubat 2002

19

BRNC BLM

- I-

TRK TARHNN CORAFYASI

Giri
Dnyada her devletin ve milletin tarihi byk lde coraf
yas tarafndan belirtenmi olup, bizim tarihimizde bu yerin
belki daha da nemli olduu grlr.
Anadolu yarmadasnn corafyas ise, Trk tarihi kadar bl
genin ve dnyann tarihinde de belli llerde etkili olmutur.
Bizim llerimiz ve deerlendirmelerimize gre, zellikle
Asya ile Avrupa arasndaki stanbul ve anakkale Boazla
rnn corafi arii, bunlarn tarihi arln da aabilecek
llerdedir.
2300 yllk Trk tarihinde de bu boazlar Trkler iin bazen
birer srama tahtas, bazen de savunma hatt: gibidir.

21

Bu yn ile, stanbul ve anakkale boazlarnn ve bu bo

azlarda buluan karalarn ve denizlerin, Egenin. Karade
nizin, Trakya ve Marmarann corafi zelliklerinin renil
mesi ve bilinmesi en azndan bu boazlarla ilgili olaylarn ve
tarihin de renilmesi ve bilinmesi demektir.
Dier yandan Douda in eddi ve pek Yolu'ndan Orta
Dou ve Akdeniz'e kadar uzanan Trk corafyasnda stan
bul ve anakkale boazlar kadar stratejik nem tam
olan baka blgeler de grlr. Biz bunlar arasndan yedi
tanesini ee alarak bir lde corafi ve tarili, bir lde de
siyasi, askeri, ekonomik, sosyal ve kltrel yanlar ile deerlendireceiz. Bu blgeler 1921 ylnda Sakarya, in
eddi ve pek yolu, Maverannehir, Hazar Denizi, bir keime noktas olarak Orta Dou, stanbul ve boazlar ile
Dicle ve Frat nehirleridir.
Bu yedi balk ierisinde Trk tarihi ile bu tarihin corafyas
arasndaki ilikileri byk lde ortaya koymak mmkndr
ve esasnda, rnein stanbul ve anakkale boazlarnn
corafyas adeta kendi siyasi ve askeri tarihinin bilgilerini de
biri'kte ve i ie yazdrmaktadr. Buna iktisadi tarihi de ekle
mek mmkndr. Bunlar birbirlerinden ayr dnlemezler.

Sakarya 1921
istiklal Harbi esnasnda Sakarya nehri Trk ulusunun aba
sna ek bir ordu kadar yarar salamtr. Ankara'nn altm
kilometre batsndan geen bu su engeli 1921'in Austos ve
Eyll aylarnda tmenlerden ve kolordulardan daha da gl
bir askeri biriie dnr.
1912/1913 Balkan Savalar ve 1914/1918 Birinci dnya
Savalarnn yorgun art olan zayf ve biraz da morali bo

22

zuk askerlerden aceleyle derlenmi blk ve taburlarn olu

turduu alay ve tmenlerin yan sra Sakarya nehri adeta ikinci bir ordu gibi i grr, ikinci bir ordunun yerini tutar.
Bu olayn temelinde ordumuzun Ktahya ve Eskiehir mu
harebelerinden sonra 150-200 kilometre kadar douya e
kilmek zorunda kalmas vardr. Burada Sakarya Nehri bir su
engeli olarak olaanst bir nem kazanr. Askeri bakm
dan gerekli ama politik olarak ok zor verilen bu karar
1919-1922 Yunan Harbinde Trk ordusunun bakomutan
sfatn ve sorumluluunu da stlenen Trkiye Byk Millet
Meclisi Bakan Gazi Mustafa Kemal iin belki da hayatnn
en mhim karar olmutur. Trk ordusu Sakaryada stratejik
dengeyi saladktan sonra Byk Taarruz iin g biriktir
meye balamtr.

in eddi ve pek Yolu

M..3. yzyl ile M.S. 8. yzyl arasnda, 1000 ila 1200 yllk
bir sre ierisinde in eddi ve ipek Yolu'nun Trkler iin
anlam, onlar in lkesinden geri dndren ve yzlerini
Orta Asya'nn batsna, Maverannehire ve buraya kadar
gelmi olan Araplara ve slamiyete evirten ana bir nadan
olmasdr. Bu corafyann ve adeta corafi bir angal haline
gelmi olan byk saddin yaratt tarihi gelime bat y
nnde ilerleme olmutur.
Yaklak 1200 yl boyunca bu corafya gerek yerleik, ge
rekse de gebe Trk boylarn (Hunlar, Gktrkler, Uygurlar ve dierleri) inlilerle kar karya getirmi; bu atma
lar esas itibariyle ipek yolu zarlnda cereyan etmitir.

23

24

Orta Asyadaki bu konumlanma ierisinde inliler kendilerini

Dou ve Bat Trkistan ile Maverannehir zerinden Akde
niz havzasna balayan pek Yolu'nu her zaman ak tut
mak; Trkler de bu yolun kontroln inlilere brakmamak
iin onlarla atmak durumunda kalmlardr.
Bu ksa incelememizde, inlilerin ve Trklerin bu ticaret yo
lunun denetimi iin yapm olduklar mcadeleleri, blgenin
corafi ve topografik koullan erevesinde, sonuta inlile
rin Trklere ynelik srekli bir bask ve tehdidi olarak de
erlendirmekte ve yorumlamaktayz. Trk tarihinin ilk yars
bu corafyada, in eddi ve pek Yolu'nun etrafnda ge
mitir. Bu nedenle kltrmzn bir ksm zellikleri bu bl
geden kaynaklanmaktadr.

Maverannehir
Dou'dan ve Gney Doudan gelerek Orta Asya'daki Trk
devletlerini kimi zaman askeri g, kimi zaman da siyasi ent
rikalarla zayflatarak ykan inliler batya doru Maverannehir'den daha ileri gidememilerdir. Dier yandan Iran
zerinden Orta Asyaya gelerek bir ksm Tri< boylarn
bask
altna
alan
Araplar
da
douya
doru
Maverannehirden daha leri geememilerdir. Ancak in
lileri daha batya, Araplar da daha douya brakmayan bu
corafya Trkleri de, blgede iki taraftan, inliler ile Araplar
tarafndan kuatlm bir duruma getirir. Sonuta Trkler ba
tya, Araplara ve slamiyete yaklar, inlilerden de uzakla
rlar.
Orta Dou
Orta Dou Asya, Afrika ve Avrupa arasnda bir kesime nok
tas, daha domsu blgesidir. Deiik alardan bakarak

25

bunu Kafkasya, Balkanlar ve Anadolu ile Arap yarmadalar

nn dmlendii corafya olarak niteleyebileceimiz gibi;
ayn ekilde, denizleri ne kararak, bu blgenin Akdeniz,
Karadeniz, Hazar denizi ile Basra Krfezi (dolaysyla Hint
Okyanusu) arasndaki blge olarak da tanmlayabiliriz. K
sacas buras ktaya girip kan yollarn dmlendii bir
corafyadr.
Eski ran lIla r, Helenler, Romallar ve Bizans gibi eski ve orta
zaman dnyasnn drt byk imparatorluu ile, yeni za
manlarn banda, 1453 sonrasnda bu drt imparatorluun
sonuncusunu olan Bizansn yerine geen Osmanl mpara
torluu bu corafyada yaamlardr. Bu be imparatorluun
hepsi, M., 6. yzyl ile M.S. XX. yzyl arasnda Orta
Dou'da hkm srmler ve yklmlardr. Doal olarak so
runlarn da birbirlerine miras brakmlardr. rnein ra n lI
lar btn bu ikibin beyz yl boyunca srasyla dier imparatoriarn hepsiyle savamlar, onlarn ypranmalarnda b
yk pay sahibi olmulardr. Anadolu yarmadas da Trklerin
anayurdu haline gelmeden nce sz konusu imparatoriuklar
ile Iran arasnda saysz kez el deitirmitir. OsmanlIlar ise,
Iran savalarn Dicle'nin dousunda tutmay baarmlar ve
Orta Douyu genel olarak tarihte ilk kez nisbi bir istikrar ie
risinde tutmay salamlardr. Ancak Orta Dou ayn za
manda, Trkler iin Avrupa, Asya ve Afrikada yaylma ve
byme olana oluturmu, onlara kpr vazifesi grm
bir blge olarak nem tamaktadr.
OsmanlIlarn Birinci Dnya Savana kadar Orta Douda
kalma baarsn gstermeleri son derece dikkat ekicidir,
nk bu bige, bir elden idaresi ynnden rk, dil, din vs.
zellikler dzeyinde fazlasyla kark olup, sosyal ve siyasi
olarak kaygan ve kaypak bir zemin oluturmaktadr. Buna
ramen Osmanl idaresi burada 400 setje ayakta kalma( ba
arsn gstermi, kendisinden nce bu topraklarda yaa-

26

27

yan drt imparatorluun hepsinden daha baarl olmular

dr. ranlIlar, Helenler, Romallar ve Bizans'n bu blgede
OsmanlIlar kadar istikrarl bir ynetim kuramam olmalar
nn nedenleri ve bunda Hilafetin rol henz yeterince arat
rlmamtr. Ancak 1517de daha nemli grlen Hilafet etki
sinin giderek nem yitirdii, Osmanl baarsnn tersine
dnmesinden de anlalmaktadr.

Hazar Denizi
Orta Asya ve Aral gl bats, Iran yaylasnn kuzeyi ve Ura!
sradalarnn gneyindeki corafi konumu ile Hazar denizi
Trk tarihinde nemli bir yere sahiptir. Avrupa'ya, n As
yaya, Suriye ve Mezopotamya'ya donj, ama hep batya
akan Trk boylar iin adeta bir gsterge, geni kapsaml ve
deiik bilgileri yanstan bir referans nitelii tar. yle ki,
Mslman olmayan Trkler, byk arlkla Hazar Denizini
batya doru, su engelinin yaratt devasa kavan kuze
yinden, bu deniz ile Ural Dalar arasnda kalan yollardan
geenler arasndan karken, Mslman olanlar da Hazar
Denizi'nin gneyinden, Iran yaylas ile bu deniz arasnda ka
lan yollardan geerek batya ulatlar. Bir baka ekilde ifa
de edersek ,Mslman olmayanlarn hemen hepsi kuzeyden
geen yolu seenler arasndan km, gneyden gidenler
ise hemen hemen tmyle slam dinine girmilerdir. Kuzey
den gidenler Dou Avrupaya girdikleri zaman ok youn bir
Hristiyan nfus ierisinde aznlkta kalmlar ve bir sre di
reni gstermelerine ramen bu kalabalk kltr ierisinde
erimekten kurtulamamlardr. Gney yolu ise Trklere ben
liklerini koruma olana salamtr. Horasan'n bu gney
yolu zerinde nemli bir yeri vardr. Bu g Byk Sel
uklular dneminde en bariz halde grlmekle birlikte Ana
dolu Seluklular ve Osmanl dneminde de, az veya ok
hep devam ede gelmitir. Kald ki, Hazar'n kuzeyinden ge

28

enler arasnda da Mslman olanlar var olup Idil-Ural bl

gelerinde yaayan Trkler arasnda bu dine mensup olanlar
da grlr.
Gney yolu, Mslman Trklari Orta Dou'ya ve On
Asyaya, kuzeydekilere gre daha ksa yoldan, 1071 sonra
snda daha da alevlenen bir mcadele blgesine, Mslman
dnyas ile Hristiyan Bizans arasndaki mcadeleye daha
ksa yoldan ve daha ksa zamanda ulatrabilen bir yoldur.
Esasen ksa sre sonra Trkler bu blgede sadece Bizans
deil, tm Avrupa Hallar ile de savamak zorunda kal
mlardr.
Trk tarihi zerinde aratrma yapanlar, Trk rknn, Trk
boylannn, Trke konuanlarn, Mslman olan ve olmayan
Trklerin ortak karakterlerini va dier niteliklerini anlamak ve
tanmak isteyenler iin Hazar Denizi birok zellikleri ortaya
koyan bir gstergedir. Siyasi, askeri ve kltrel bilgileri kendi
bana yaymaktadr. Bunun ok iyi okunmas ve yorumlan
mas gerekmektedir.
Hazar Denizi'nin kuzeyinden geenlerin bir ksm zaman ie
risinde benliklerini yitirirler; Slav, Germen ve dier kavlmlerin
arasnda eriyip giderler. Kimileri de Bizans snrlar ierisinde
Hristiyanla girerler. Bunlar vaktiyle Hun mparatorluunu
oluturan boylar arasnda yer alm olan Peenek, Kpak
ve Kuman gibi Trk soydalardr. Kuzey yolu zerinden
gelerek Bizans hizmetine girmiler ama 1071 Malazgirt ve
1176 Miryakefalon muharebelerinde Trk olduklarn hatrla
yp Trke konuanlarn tarafna, Alparslan'n va Klarslan
m tarafna gemileridir.

29

stanbul

Bizans'n ykld ve OsmanlIlarn nnn ald bir nok

tada, 1453 ylndan itibaren stanbul OsmanlIlar in bir s
rama tahtas ilevi grr. Fatihin byk kazanmlar ve Os
manlI Devletini bir imparatorluk haline getirmesi bunun is
patdr.
stanbul kenti ile stanbul ve anakkale boazlar daha nce
de ayn ilevi Bizans iin tamt. Bizans zamannda ol
duu gibi, 1453 sonrasnda da Osmanl devleti, genel g
venliini salamak iin kendisini stanbul'dan ok uzak s
nrlara uzanmak ve bu snrlar savunmak zorunluluu ieri
sinde buluvermitir. Bu snrlar stanbul'dan 1000 ila 2000
kilometre uzaklkta, Asya, Avrupa ve Afrika'da bulunan s
nrlardr. stanbulu merkez yapm olan btn imparator
luklar yzyllar boyunca Tuna boylarnda, Kafkasya'da, ran
snrlarnda ve Filistin ila Msrda savamlardr.
Yukarda iaret edilen jeopolitik zorlama, daha dar kapsaml
ve daha snrl olmakla birlikte bugnk Trkiye Cumhuriyeti'ni de etkilemekte ve belli llerde gjnmzde de ge
erli olmaktadr. Bugnk Trkiye Cumhuriyeti devleti byle
bir jeopolitik zorlamann etkisi alan ierisinde bunun gerek
lerini karlayabilecek gc retmek ve idame ettirmek zo
rundadr.
Dicle ve Frat
Dou ve Gneydou Anadoludan geen bu iki nehir ile
bunlarn etrafndaki etin, engelli ve yksek arazi de Trk ta
rihinin corafyasnda ok nemli askeri ve siyasi sorunlar
yaratm, bunlar blgenin ekonomik ve sosyal meseleleri
nedeniyle daha karmak boyutlar almtr.

30

Dicle ve Frat Anadolunun politik ve sosyal dokusunu de

itiren 1071 Malazgirt Meydan Muharebesinden nceki
1600 yl boyunca da, yani M.. 6. yzyldan bu yana be
lenler, Makedonlar ve Romallar ile Iran arasndaki snr
tekil etmitir. Bu sadece siyasi bir snr deildir, Dou ile
Bat arasndaki kltrel snr da olutunmutur. 1071 sonra
snda da Dicle ve Frat, Seluklular va O s m a n lIla r ile Iran
arasnda tekrar bir snr blgesi olmaktan kurtulamamtr.
Blgenin arazi yapsnn olumsuzluklar, yani engebeler ve
retim potansiyelinin snrll ekonomik sorunlar bsbtn
artrmaktadr.
Gerek corafi ve topografik yaps, gerekse de hudut nite
likleri ile Dicle ve Frat zelzele reten fay hatlarna benzetilabilir. Nitekim blge tarihi fevkalade etin politik sarsnt
larla, bundan da ar srekli zor koullarla tanmlanabilir.
Ne ekilde ve ne durumda olursa olsun hudut kesimleri bl
genin ekonomik sosyal ve dier problemlerini daha da art
ran, iki misil, misli artran corafi kesimlerdir.
Bununla birlikte yani teknolojilerin blgenin retimini artr
mas, ulam ve iletiimi kolaylatrmas beklenebilir, nk
blge tarihinde ilk kez dnyaya almakta ve zm platfonmlan olumaktadr.
Sonu
Trk tarihi, bu tarihin corafyas incelenmeden asla tam ola
rak anlalamaz. Bu. her ne kadar btn uluslar iin bir par
a geerli ise de, Trkler iin ok daha nem tamaktadr
nk Trkler ok geni corafyalarda yaamlar, pek ok
ulusun tarihinde var olmular ve karlkl etkileimde bu
lunmulardr. Bugn dnyadaki uluslarn te birinin ta
rihinde Trklerle b ir arada yaama veya kom uluk var
dr ve onlar da Trk tarih ini anlamadan kendi tarihlerini
tam olarak anlam olamaz - ki Trkler de kendi tarihleri

31

nin yansra onlarn tarihleriyle de ilgilenme sorumluluu ie

risindedirler.
insanln yakn tarihinde kavimler gleri byk bir yer tut
maktadr. Bu g esas itibariyle doudan batya doru ol
mu, Trkler bu byk glerin ana dalgalarndan birisini oluturarak dnya tarihinde ok belirleyici bir rol oynam
lardr. Maverannehir'de Isiamiyeti kabul ederek ve batya
aklarn balatarak in basksndan kurtulmular, Hazar"n
iki yanndan geerek kltr ve siyasetlerini Rusya ovalarna.
Tuna boylarna, Akdeniz havzas ve Orta Dou'ya sokmu
lardr. Hazar, Trklerin bu yaylnda byk bir kavak, bir
referans rolne sahiptir. Bu gler srasnda, ileride uiuslaacak olan kavimlerin benzeriik ve farkllklarn ne kar
tan bir corafi blgedir. Ve nihayet stanbul ve boazlar da
O s m a n lIdan Cumhuriyet'e Trk milletinin kaderini belirlemi
olan bir baka blgedir. u kadarn sylemek yeteriidir ki,
Birinci Dnya Sava'nda bu boazlar korunamam olsa idi,
Rusyann kuzeyden yaratt tehdit 1917'de kesilmeyecek
ve Kurtulu Savann koullar son derece daha zor bir ha
le gelecekti. Bu adan Mustafa Kemalin Kurtulu Savan
kazanmaya anakkalede baladn sylemek asla abart
saylmamaldr. Sakarya nehri ise Kurtulu Savann en kri
tik bir annda, stratejik ricatn yeterli bir sonuca ba
lanmasna yardmc bir baka nemli corafi engel olmutur.
Trk tarihinin anlalmas ve yorumlanmas iin bu tarihin
corafyasnn incelenmesi bilimsel olan yegane yoldur. Bu
tarihi ve corafyay yanstan bilgiler, bunu inceleyenlerin da
ha hesapl, daha dengeli ve daha matematik dnceli ol
malarn iaret eden bilgilerdir.
Trkler bu tarih ve corafya ierisindeki engin deneyimleri
nin getirmi olduu bilgelik ile bu bilgi ve yorumlar asndan
zengin, bilgili ve tecrbeli bir ulustur
Trkiye Cumhuriyeti vatandalar da byle bir tecrbeye ve
zenginlie sahip kma ve onlar yaatma durumundadr.

32

-II-

TRK TARHNE GETRLEBLECEK TANIMLAR

ve YORUMLAR

Genel
Burada, bu ksa yol kitabnda, ham tarih kitaplarnda yar
alan va hem da kamu oyuna yaygn olarak mal olan baz ta
nmlara V9 yommlara; tarihta TOrkler ve Trk ynetimleri
zerine yazlp sylenen baz tanm ve yorumlara deinil
mektedir.
Maksat; bir yandan kitab daha da ksaltrken, dier yandan
da sunulan tanm ve yorumlamalarn kamuoyunda tartla
rak yeni deerlendirmeler iin bir zemin oluturmasna yol
amaktr.
Trk tarihi ierisinde hi kukusuz ki gerek anakkale ve
1919-1922 Kurtulu Savanda, gerekse de Cumhuriyet d
nemindeki rol ila ne kan balca isim Gazi Mustafa Kamaldir. Bu yn ile 20. yzylda Trk tarihi Gazi Mustafa
kemal arlkl bir tarihtir.
O sm anlI dnem inde bu tarih, bir lde stanbul arlkl va
bir lde de hilafet, yada hem hilafet ve ham de hilafet
arlkl bir tarihtir.

Bylece, stanbul, 1517 Hilafeti, slamiyet va Gazi Mustafa

Kamal gibi drt balk Trk tarihinin son 700 ylna damga-

33

sn vuran balca konular olarak dierlerinden daha ne

kmaktadr.
Bunlara ek olarak, Trk tarihinde zel nem tayan be
noktaya daha deinmekte yarar grlr.
1. 2300 yllk Trk tarihinin ilk yansnda bu tarih Orta Asya
ve evresinde. in, Mool ve bir lde Arap ve slam tarihi
ile yan yana ve i ie bir tarihtir.
2. 1071 sonrasnda Orta Douda bu tarih bir lde Bizans
ve Arap, bir lde de Hristiyan ve slam tarihi ile kark bir
tarihtir. Trkier Hazar'n gneyinden Anadolu'ya doru iler
lerken ranlIlar ile giritikleri kltrel ve siyasi ilikilerde de
youn bir alveri ierisinde olmulardr. Kald ki. randa da
Fars kltr altnda olmakla birlikte byk bir Trk varl b
rakmlardr. Ondrdnc yzyldan itibaren buna bir de
Balkan tarihi eklenmitir. Yaklak beyz yl boyunca Os
m a n lIla r Tuna boylarnda direnmemi olsalar idi, Trklerin
tarihinin 20. yzylda ok daha olumsuz bir izgi izleyebile
ceini deerlenmek mmkndr.
3. 1517 ile 1923 arasndaki 406 yllk Trk tarihinde Hilafetin
nemli bir yeri vardr nk Fatih dneminde imparatorluk
yzn batya dnm iken. Yavuz Sultan Selim zama
nnda, biraz da Anadolu zerindeki ii tecavzlerinin etki
siyle imparatorluk yzn douya dnm ve slamiyet bir
ok adan imparatorluun kaderinde daha byk bir rol oy
namaya balamtr. Tm bu gelimelerin sonunda impara
torluk birok cephede birden yrtlen savalarda ar bir
ypranma ve yorgunluk ierisine dm; uzun tarihi
Trablusgarp 1911 ve Balkan (1912-13) savalarn izleyen
1914-18 Birinci Dnya Sava ve 1919-1922 Kurtulu Sa
va ile sona ermitir. 620 yllk mrnn 360 yln sava ierisinde geirmi olan bir imparatorluk iin son Birinci Dn

34

ya Sava ile gelmi, fakat 1914-18 sava be yl ierisinde

Alman, Rus ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarn,
yirmibe yl ierisinde de Ingiliz ve Fransz imparatorluklarn
da ykmtr. Ksacas Osmanl devleti tm imparatorluklar
ykan byk savaa kadar yaamtr.
4. dari dzeyde Trk tarihi; Trk ynetimlerinin dier kavimieri idarede gsterdii byk becerinin ve bu becerinin
bir yann tekil eden bir msamahann (ho grnn) de ta
rihidir. Bu msamaha olmasa idi. imparatorluk son savala
rna kadar dayanacak toplumsal destekleri salayamaz, o
kadar uzun sre savaamazd. Kald ki nfus yaps da buna
uygun deildi.
5. Tm bu tanmlar ve yommlarn derinletirilme ve geliti
rilme ihtiyac gsterdii aktr, zellikle nfus, teknoloji,
idari sistemlerin ayrntlar, inan gruplan ve sosyal tarih
alanlarndaki gelimeler tarihimizi daha iyi anlamamz ve
yeniden yorumlamamz salayacaktr.

Trklerin tanm
Trkleri, sadece rk, dil, din, kltr vs. zellikleri ile anlat
maya ynelik bir tanmn tam olarak yeterii olaca sylene
mez.
Trk ad ve sfat, genelde Trke konuanlara, bazen de
Trke konumad halde Trklerin rf ve adetlerini benim
seyenlere, ya da bu rf ve adetlere yakn duranlara ve scak
bakanlara verilen bir isim, bir ar iaretidir.
Cumhuriyetin kurucusu, son savalarn bakomutan ve eski
bir OsmanlI generali olan Gazi Mustafa Kemale gre Tri<
demek kendilerini Trk gz ile grenlerin, Anadolu yarma

35

dasnda O sm anlIlarn yerine yeni bir devletin kurulmasn

yardm c olanlarn ad ve soyad dennektir.

Eski in blgelerine gre, Trk, M.. 3. yzylda in

Seddinin yaplmasna neden olanlarn, bu sed ile Orta Asya
arasndaki blgelerde ikide bir ipek yolunu tkayanlarn ve
dolaysyla da inin Orta Dou ve Akdeniz havzasna ula
masn engelleyen ve burada eski Roma ve Bizans dnyas
ile temaslarn nleyen gebe kavimlerin tarihidir.
inlilerin yansra Trk kavimlerini Orta Asyada hapis tut
maya hevesli ve niyeti planclarn ak ve kapal ifadelerine
gre Trk demek; Orta Asya bozkrlarnda yaayan ve ba
zen inliler ve Moollara benzeyen, bazen de onlar kendi
lerine benzeten kavimlerin addr.
Kendilerini Bizansn miraslar; olarak grenlere ve 1453
ylnda stanbulun Trklere mal olmasn hibir zaman iine
sindiremeyenlere gre de Trk demek, bir gn mutlaka
Anadolu yarmadasndan ve Orta Doudan karlarak Orta
Asyada in ve Mool snrna srlmesi gereken bir airet
ler topluluu demekti. Bu tr planlarn bugn yaplmadn
sananlar, dnyadaki yaynlar izlemeyenlerdir.

Dier tanmlar ve sonu

Yukardaki tanm ve yorumlar bir lde btnlemek zere
drt adet ek tanm da aada verilmitir:
1. Gebe kkenleri ve gebe nitelikleri ile Trkler asker
lie, askeri hizmete ok yakn ve yatkn bir toplumdur.
2. Trkler askerlie yaknlk ve yatknlklar nedeniyle impa
ratorluk ierisinde i ve d gvenlik ykn stlenmiler, bir

36

arada yaadklar halklarn ekonomik va kltrel gelimeleri

nin snrlanp kstlanmad bir ortam salamlardr.
3. Siyasi ve askeri tarih bir kenarda tutulursa, Trk tarihi bir
lde Trklerle birlikte yaayan dier halklarn da tarihidir,
zallikla Osmanl tarihinde nfus sorunlarnn youn ekilde
i ie getiini grmekteyiz nk Hititlerden bu yana Ana
doluda yaayp da Trk kltrn ve dilini benimseyen in
sanlarn yansra, devirme sistemi sayesinde Tr1<leenler
ve baka biimlerde kle olarak gelip zamanla hepsi top
luma karm olanlarn tarihleri de Trk tarihinin bir para
sdr. Baka dinlere mensup olanlarn dnda, benliini yiti
ren Trklerok az olmakla birlikte, Trkleen kiilerin says
olduka fazladr. Mustafa Kemal bir yandan Trk insann
yceltirken dier yandan da Trk tanmnn kltrel boyu
tunu va Anadolu'nun tarihini vurgulayarak rk yaklamlarn
nn kesmi ve bu alanda da doru tutumu ortaya koy
mutur.
4. Trklar tarihte sadaca gar ve askeri nitalikleriyla var
olmamlardr. Daha Uygurlar dneminde.ehirler kurmular,
ran'dan geerken salam idari sistemler gelitirmiler, s
lamn dnceyi snrlayp kstlamad dnemlerde byk
bilim ve sanat adamlar yetitirmiler; mimariden edebiyata,
astronomi ve matematikten tbba kadar uygarla etkin ve
byk katklarda bulunmulardr.
Sonu olarak, Trk tarihi insanlk tarihinin byk bir paras
dr ve bu tarih ksaca da olsa her Trk vatandann zihnine
va gnlne mal olacak lde ilenecek, renilecek, ta
nmlanp yorumlanacak bir tarihtir

37

KNC BLM

ANA OLAYLAR

G]rl
Buradaki ksa anlatmmzn birinci blmne konu olan ana
olaylar 2300 yllk Trk tarihinin balca dnmlerini yan
stan va tanmlayan olaylardr. Bir baka deila, bunlar, di
er olaylar belirleyen, anlara yn veren ve onlarn iinde
gelitikleri ortamlar tayin eden, belirleyici gelimelerdir.
Trk tarihinde birok nemli dnm noktas tanmlanabilir
ancak drt ana olay vardr ki bunlar, tarihin ana ak ynn
ve iklimini deitirmi, bu arada srayla birbirlerinin nn
amlardr. Bununla birlikte btn bu olayiann adeta plan
lanm bir strateji gibi birbirini kovalad dnlmemeli
dir. Bu olaylar tarihin ak ierisinde oluan zorlayc du
rumlara tepki veya zm yollar olarak gndeme gelmiler
dir. Ancak -iyisiyle ve ktsyle- bu zmlerin bulunabil
mi va uygulanabilmi olmas Trklerin siyasi, idari ve askeri
yeteneklerinin bal bana birer gstergesidir. Bu yetenek

39

lerin bir tanesi dalni el<sik olsa, bu dnmler baarlamaz,

Trkler de belki Hazarn kuzeyinden geen soydalar gibi
baka kltrler iarisinde eriyip gidebilirlerdi. slamiyet
hereye ramen Trk kimliinin gelimesinde ve korunma
snda nemli bir rol oynam, bu kimlie rengini vermi ve bu
kimlikten da etkilenmitir.
Daha nce de iaret edildii gibi, bu ana olaylar yle sra
lanabilir:
1. Trk tarihinin ilk yars olan M.S. 8. yzyla kadar in
eddi ve pek Yolu etrafnda oluan, Trklerin yzn batya
ve tam da bu srada Maverannehir'e kadar ilerlemi olan
slamiyete evirmelerine yol am olan in basks ve teh
didi.

2. Trklerin arlkla Hazarn gneyinden getikten sonra

Anadolu topraklarn yurt edinmeler, biraz da slamiyetin itici
gc sayesinde Hristiyan Bizans yenerek stanbul ve bo
azlar almalar ve burasn ktaya yaylan bir imparator
luun kurulmasnda srama tahtas yapmalar.
3. Bu imparatorluun genileme dneminde karlatklar
durumlara tepki olarak, siyasi, idari ve jeopolitik bir tedbir
olarak 1517de Hilafeti ele geirmeleri.
4. Hilafetten 408 sene sonra, ar ypranan ve yorgun d
en imparatorluun kanlmaz tasfiyesi eklindeki byk
zorlama ile yz yze kalnca ,1923 ylnda Cumhuriyetin ku
rulmasn salayan dnm.
Bu olaylarn tek tek, ikili veya oklu olarak birlikte ele aln
malar, tpk drt rengin tm dier renkleri vermesi gibi, Trk
tarihinin dier gelimelerine k tutar. Ancak bu olaylarn bir
zellii da srayla birbirlerini yaratmalar veya daha dorusu
birbirlerini etkilemeleridir.
Bir baka anlam ierisinde, yukardaki drt maddede zetle
nen ifadeler, 2300 yllk bir gemiin doal bir senaryosu ve

40

H o-'
3 -O
<
D
a p
g ;_

<Li - a

^ -3 'C

G
<L)

C -S 3

a c P ^4 ^'

3 o
5^
fl 3
cr"
o ^
5

^ ?Q^=s

41

bu senaryonun drt ana maddeye indirgenmi bir plan, ya

da bu plann bir emas gibidir.
Bu senaryonun ya da plann ne ltarlmasndaki ama
2300 ylllt bile gemiin anlalmasnn ve anlatlmasnn
sadeletirilmesi ve btn sorulara yant verebilecek bir kla
vuz dokmann hazrlanmasna yardmc olmaktr.
Bu olaylar, ayrntya girmeden aada zetlenmitir:

Birinci Ana Olay

(1200 yllk TCrk-in ilikilerinde inili kl bir komuluk ve
Trkler zerindeki in basks ve tehdidi olay)
Trk tarihinin ilk yars ierisinde M.. 3. yzyl ile M.S. 8.
yzyl arasnda, Orta Asya'da, Hun, Gktrk, Uygur ve dier
Trk devletleri dneminde olumu bulunan in bask ve
tehdidi, Trklerin yzlerini batya doru evirerek burada s
lam dini ile karlamalarna yol amtr. Ne var ki bu olay
da kendi iinde tarkl aamalardan gemitir.
Birinci aamada Trk airetleri kuzeyde younlaarak g
neye, inlilerin yerleik olduklar blgelere doru dalgalar
halinde hcum etmilerdir.
ikinci aamada inliler Trkieri kuzey ve kuzeybat snrlar
zerinde ina ettikleri byk sed zerinde durdurmulardr.
in eddi aradan geen binlerce yla ramen uzaydan da
grlebilen ve insan elinden km olan yegane yapdr. Bu
ekilde bir denge kurulduktan sonra Trkler de ksmen yer
leik hayata gemiler ve zellikle Uygurlar dneminde ken
di kentlerini ve kltrlerini gelitirmilerdir. Gebelii srdC-

42

ren Trkler arlkla pek Yolu zerinde younlam bulu

nuyorlard.
nc aamada, geni Orta Asya ovalarnda ve in eddi
ila pek Yolu'nun geni bir blm zerinde inliler ve
Trkler birbirieriyle kovalamaca oynamlar, zellikle pek
Yolu zerinde taraflar deien g dengelerine gre birbirle
rinin peine dmler, mad-cezir gibi karlkl olarak iler
lemi ve ekilmilerdir. Ne var ki ok daha byk bir yerleik
nfusa, kaynaa ve hinterlanda sahip olan inliler M.. 126
ylnda Dou Trkistana, M.S. 645 ylnda Bat Trkistan'a,
ya da Maverannehir'a ularlar.
Drdnc va son safha M.S. 645 ylndan 751ylna kadar
srm olan yaklak yz yllk bir dnemdir. Bu son yz yl
ierisinde dnya tarihinin baka aktrleri de kand dinamii
ierisinde Orta Asyaya ulam olup, bunlar 714 yllarnda
Iran zerinden ilerleyerek Maverannehira girmi olan
Araplardr,
inlilerin Trk tehdidi karsnda Byk in Seddi'ni ina et
tikleri M.. 3. yzyldan yaklak bin yl sonra Orta Asyada
Araplarla kar karya kalmalar burasn yurt edinmi olan
Trkleri derinden etkilemi va tarihlerindeki ilk dnm nokta
sn tekil etmitir.
Araplar tam da bu dnemde sadece yz yl ierisinde Ara
bistandan karak drt yana dalmlar^ en batdaki kol 711
ylnda Cebelitark boazn geerek Ispanyaya girerken, en
doudaki kol da Orta Asya'ya ulamt. inliler ve Araplar
arasnda 751 ylnda Tala Muharebesi ad verilen bir a
tma olmu ve inliler bundan sonra Dou Trkistana
doru geri ekilmilerdir.

43

ikinci Ana Olay

( ie gean iki olay. Din ve kltr olay)
Trk tarihinin ikinci ana olay Bat Trkistan ya da Maverannehirde 8. ve 10. yzyllar arasndaki dnemde slamiyet'i
tercih etmeleridir. Bu dnemde Bat Asya ve Avrupa'nn
btn pagan kavimleri tektanri dinlerden birisine girmek
zorunda kalmlard. Avrupa arlkla Katolik olurken Bizans
Ortodoks Hristiyan olmu, Bizans etkisi altnda kalan Ruslar
da biraz tereddtten sonra onlarla ayn mezhebi semilerdi.
Trkiar de deiik kltrlerle yz yze gelince tereddt
geirdiler. Sonra ou Mslmanln Snni Hanefi
mezhebini benimserken, azmsanmayacak bir kesim de Iran
etkisi ile ii mezhebini benimsedi. Bugn Kuzey ve Gney
Azeri Trkleri bu mezheptendir.
Bylece Trklerin hem yaadklar yer, hem de inan ve
kltr sistemleri itibariyle kimlerle savaacaklar da adeta
corafya tarafndan belirlenmi oluyordu. Bu savalar ar
lkla Ortodokslar (Bizans ile Ruslar) ve iilerle (Akkoyunlu
Trk Devleti ve ran) yaplacakt. Hallar, Venedikliler ve
Habsburglar ile karlatklar zarinan da Katolikler ile kar
karya geleceklerdi.
Bu durum ittifak manzumelerini de ortaya karmaktadr. r
nein Fatih Sultan Mehmet zamannda Venedikliler ile
Akkoyunlularm ittifak Anadoluda byk bir tehdit olutur
mutu. Ama Katolik Fransa yine Katolik olan Habsburglar ile
savarken o sralar bir dnya gc haline gelmi olan Os
m a n lIla rn padiah Kanuni Sultan Sleymandan destek is
teyecekti. Grlyor ki hem din hem de mezhep seimi fev
kalade belirleyici olmutur.
Trkler sadece Arap ve Iran deil Hint kltryle de ilikiye
gemilerdi. Hindistan igal ederek burada kendi haneda
nn kuran Babr n soyundan gelenler, bu scak alt ktaya

44

giren tm igalciler gibi zamanla yerli halkla bijtnlemiler

ve benlil<lerini yitirmilerdi. Ama Ingilizler onsel<izinci yzyln
ortalarnda Hindistan bu hanedann elinden aldklar za
man, Babrn torunlarndan Ekber ah'n yaptrd Tac
Mahal dnyann en sekin eserlerinden biri olarak gz ka
matryordu. Ancak, parlak tarihi rnekleri bir yana brak
lrsa artk yaamayan bu kltrieri bir kenara brakr ve Ana
doluya doru gelirsek, Trklerin, zelikle idari konularda
ncelikle Iran ve Arap kltrleri ile karlatklarn grrz.
Bundan sonra Bizans Rum ve Ermeni kltrieri ile tanlr.
Bin yl boyunca Anadoluda yaayan Trklerin bunlardan ol
duka fazla etkilendikleri aktr. Bin yl ksa bir zaman de
ildir, Unutulmamaldr ki, Trkler Anadolu'ya geldikleri za
man Normanlar henz Ingiltere'ye kmam ve ngiliz ulusu
ekillenmemiti. Ve tabii. 1453 ylnda istanbOl'un fethi ile
Bizans idari yaps Trklerin zerine daha fazla km ol
du, yle ki, stanbulun fethine kadar OsmanlIlar bir impa
ratorluk deillerdi ve kendi zgn yaplarn daha fazla mu
hafaza ediyoriard. Bir imparatorluun gerektirdii Ost ku
rumlar stanbulda hazr ekilde buldular ve bunu bir lOde
kendi sistemleri ile birletirmekle biriikte, geleneklerinden
nemli bir kopu yaadlar, daha dorusu en byk kopuu
stanbul'un alnmasnn ve bu kente yerleilmesinin sonu
cunda ortaya kt.
Trklerin BizanslIlardan aldklar unsurisrn en banda idari
olarak merkeziyeti bir yap gelir. Tpk Ortodokslukta olduu
gibi din dahi devlet kontrol altna alnmtr. Birok Trk un
suru buna kar direnmi ve Anadolu sadece Fatih zama
nnda deil, sonrasnda da saysn direni ve isyanla kar
lamt.
Ksaca zetlersek,
Maverannehirden stanbul'a, ya da Trklerin slamiyete
girmeye balamalarndan 1453 ylnda stanbulu ele geir
melerine'kadar geen 650-700 yllk bir srete, Trkler ok

45

deiik kltrlerle, Arap ve Iran slam kltrleri, Eski Hint

kltr ve skender ile Maverannehir'e kadar gelmi olan
eski Helen kltrleri ile, Anadolu yarmadasnn yerli Rum ve
Ermeni kltrleriyle, n Asya'daki Hai kltryle ve Latinler bata olmak zere Akdeniz kltrlerinin hepsiyle tanr
lar. Bunlara Balkan yarmadasnn Slav kltrleri ile Yahudi
kltrleri de eklenir.
te bu din ve kltr olay, i ie gemi bu iki olay, ya da
ikinci ana olay, tarihimizin en geni kapsaml, yaklak 1500
senedir srp giden ve henz de yerine oturmayan, mecra
sn bulamam olan bir olaydr.
Bu kltrler karm, yani, yirmiye yakn farkl kltrn etki
leimi Trkler zerinde ok farkl etkiler yapar. Trkler bir
yandan Orta Dou, Kafkasya ve Balkanlarn tm halklar; ile
akraba olur ve onlarla ibirliine giderken, dier yandan da
onlarla hesaplamasn bitiremez. Bu siyasi ve sosyal hesap
bakiyeleri yzyllardr Trk ynetimlerinin nn tkayan ve
ayaklarn balayan meseleler olarak ortaya kar, Tr
kiye'nin gelimesi nnde bir engel oluturur. Ancak bunlar
kestirmeden zlebilecek'olan sorunlar da deildir.
Bir yandan ynetimlere ayak ba olmakla birlikte dier yan
dan da akrabalk ilikileri nedeniyle onlar bara yakn tutan;
sevgiyi, cesareti, hayal krkln, morali, korkakl, her
alanda fakirlik ile zenginlii bylesine bir araya getiren bir
ortam dnyann hibir yerinde Orta Dou, Balkanlar ve Ana
dolu Yarmadasnda olduu denli karmak bir manzara arz
etmez.
Trk ynetimleri gl olduklar bir dnemde, Osmanl Imparatorluunun ykseli dneminde bir sre iin bu huzur
suzluklar asgariye indirmi, tm vatandalarn huzur ie
risinde yaatabilmiti. Ancak gcn ve kendisini yenileme

46

kaynaklarn yitirmeye baladktan sonra dzen hzla zl

meye balam, her halk kendi yoluna yryerek impara
torluun zlmesini hzlandrmaya balamtr.
Bu kltr mesalasi Osmanl imparatorluunun yklmasndan
sonra da bitmemi, Cumhuriyet iin de bir lm kalm me
selesi olma niteliini de srdrmtr.
Dnyann hibir lkesinde. Trkiye Cumhuriyetinde olduu
gibi dev bir kltr meselesi, yani in. Iran, Arap, Hint, eski
Yunan, eski Anadolu, Bizans, Rum ve Ermeni, Balkanlarn
tm kltrleri ile Latin, Musevi ve dier Akdeniz ve Karade
niz kltrlerini bir araya getirmek, bunlar arasnda uyum
salamak, bunlara sz geirmek ve bunlardan yararlanarak
yani bir sentez yaratmak gibi bir masele yoktur.
Trkler inlilerden uzaklaarak slamiyet'e ve slam! kltr
lere yaklamak suretiyle Seluk ve OsmanlIlar zamannda
bu dev meale iin belli zmler retme yoluna gitmilerdir.
slamiyet'in rkla ve milliyetilie olan muhalefeti, Orta
Dou ve Balkanlarn, tabir caiz ise yetmiiki buuk cinsten
insann snrlar altnda toplamak ve ynetmek durumunda
bulunan OsmanlIlarn iini kolaylatrmtr.
Trk veya Mslman olsun veya olmasn, tm dinlerden,
mezheplerden ve milliyetlerden insanlar Osmanl bar ie
risinde nisbi bir skun ierisinde kardee yaama imkanna
kavumular ancak bu durum olduka ksa bir sre ieri
sinde bozulmaya balamtr.
1453 sonrasnda, gerek Filistine galan Hal seferlerinin,
gerekse de Nibolu ve Varna'da bozguna urayan ikinci d
nem Hallarn yarattklarndan daha sistemli bir durum or
taya kmaya balar. Trklerin nce Balkanlar ve Istan-

47

bul'dan, sonra da Anadoludan atlmas iin giriimler uzun

vadeli bir grnm alr, Hristiyanlann mit Burnunu do
laarak Hint Okyanusuna inmeleri de OsmanlIlarn ar
kadan kuatlmas anlamna gelir. Denizcilikte ve yeni
yntemlerdeki baarszlklar yenilgilere yol aar. Bu arada
Timur'un Altnordu Devletini zayflatmas ila gelime olana
bulan Rusyada kuzeyde yeni bir tehdit olarak belirmeye
balar. Rnesans ve Reform hareketleri ise Avrupann bilim
ve teknikte ileri gitmesini salar. Tm bunlar Hristiyan
dnyasnn OsmanlIlar giderek daha fazla keye sktnmasm salar. Fransz ihtilali nce Balkanlarda, sonra
tm alanlarda milliyetlerin ayrlk akmlarn glendirir ve
bylace Devlet-i Osmaninin bana yeni gaileler alr, sla
miyet ve mmeti yaklam ise bu koullarda hibir ekilde
toparlayc olamaz. Hatta, OsmanlIlar dndaki tm slam
dnyas batnn smrgesi olmakla kalmaz, OsmanlIlara
kar batllar ile ibirlii yapanlar, OsmanlIlar destekle
yenlerden daha yksek bir orana kar.
Tm bu sorunlar ve yenilgiler ile bunlarn yaratt gler
Trklerin de bir araya gelerek kendi milliyetilikleri altnda to
parlanmalar sonucunu dourur. 19. yzyln sonlarnda
balayan bu eilim 1911-1922 savalarnda en st seviyeye
kar. Trkler de artk Fransz ihtilali ila oluan yeni devlet ve
toplum sisteminin kendileri iin tak kar yol olduunu d
nmeye balarlar. 20, yzyl banda Trkler hi deilse
Anadoluyu kurtarmak iin savarlar. Fakat yzyln so
nunda da Anadoluyu tekrar paralamaya ynelik Avrupa
mal bir i muhalefet ile kar karya kalrlar. Trkiye
Cumhuiriyeti de tehdit altnda kalr.
lk ki Olayn Ortak Sonucu
1. Gemiin ilk yars ierisinde inliler ve in lkesinin co
rafyas Trklerin yzn batya, Araplara ve slama evirtir.

48

2. slamiyet de onlar daha batya, Orta Douya, Hjristiyan

Bizans dnyasna, stanbula doru ynlendirir, yola kartr.

nc Ana Olay
(1517 de gelen Hilafet)
Yavuz Sultan Selimin 1517 Msr Safarinden sonra Osnnanl padiahlar slam Halifesi unvann alp tamaya
balarlar.
Halife unvannn tanmas OsmanlI ynetiminin jeopolitik,
idari ve psikolojik hesaplara dayal olarak, gani kapsaml
bir tedbirler silsilesi gelitirmeleri anlamna gelir. Bu tedbirler
da kendi ilerinde aynen jeopolitik, idari ve psikolojik bazl
dr. Bunlar devlet ilerinin i ve d sorunlar karsnda ald
biimleri belirler, yaplacak ilerle ilgili olarak yneticilerden
beklenen tutum konusunda ynelimleri oluturur.
OsmanlI devletini imparatorluk haline dntrm olan Fa
tih Sultan Mehmet byk topraklar kazanm, esas olarak
Balkanlar ve Karadeniz'de yaplan seferlere ve bu toprakla
rn gvenliine nem vermiti. 1453 esas olarak devletin y
zn batya dndrmt. Fatihin torunu olan Yavuz Sultan
Selim ise ister istemez devletin ynn tekrar douya dn
drd. Dedesinin zamannda imparatorluk topraklarn drtte
Avrupa'da iken onun zamannda drtte Asya'da olan bir imparatorluk kuruldu. Ancak bu bir tercih olmaktan
ok bir zorunluluk eklinde ortaya kmt, yle ki. Dou
sorunlar OsmanlIlar her zaman rahatsz etmiti. Fatih za
mannda Uzun Haan, Yavuz zamannda ise ah smail Av
ru p a lIla rla ibirlii iarisinde Osmanl Anadolu'sunu rahatsz
ediyor, kargaalk kartyor ve ondan para koparmaya a
lyordu. Bu nedenle douya ynelmek, bu tehditleri sa
vuturmak iin sefar almas kanlmaz oluyordu. Osman-

49

Ilar her eye ramen Anadolu'yu anayurt olarak grmler

ve burasnn korunmasna en byk nem vermilerdi. Fatih
ve Yavuz gibi byk padiahlarn, son dayanaklarnn Ana
dolu olduunu sezmemi olmalar imkanszd. Ancak iin idari ynleri de bulunuyordu.
1514 ylndaki aldran Meydan Muharebesini izleyen ol
duka ksa bir sre ierisinde byk ounluu Arapa ko
nuan Orta Dou'da, bir ksm da Hristiyan Balkanlarda ol
mak zere, yaklak 6.5 milyon kilometrekare arazi Osmanl
kontrolne girmitir. Hilafet, bu byk topraklarn Padiaha
ve stanbula sadakatle bal bir ekilde ynetilebilmesi iin
bir ara olarak grlm ve uygulanmtr. Bunun gerek
lemesi 1517 ylnda Msr'da Kahire yaknlarndaki Ridaniye
zaferinden ve oradaki Memluk hakimiyetinin OsmanlI dene
timine alnmasndan sonra gereklemitir. OsmanlIlar
Memlk beylerini ortadan kaldrmamlar, sadece stan
bul'un ynetimine tabi olmalarn salamlardr. Esasen sa
dece birka yl ierisinde tmyle yeni idari mekanizmalarn
kurulmas da beklenemezdi. Ancak slam dnyasndaki n
fuzlularn Halife'nin denetimi altnda yerel anlamda ynetimi
srdrmeleri daha kolayd. 1517 Hilafeti bu anlamda Os
m a n lIla r n idari ve siyasi problemlerine itibarl bir zm ge
tirmi oluyordu. Kald ki o dnemde, OsmanlIlar sayesinde
slamn dnyadaki itibar bugnknden ok daha yksekti.
Nitekim bu g Yavuz'un olu olan Kanuni Sultan Sley
mana yeni fetihler iin olanak verdi ve Osmanl mparator
luu ok ksa sre ierisinde o gnn teknolojisi ierisinde
mmkn olan azami corafi snrlarna ulat.
Yirmi milyon kilometre kareye yaklaan bir imparatorluk n
celikle 1453 ylnda Fatihin stanbul'u almas ile oluan itici
gcn 1517 Hilafeti ile takviyesi sayesinde ve ok ksa bir
sre ierisinde (tek bir insan mr) kurulabilmitir, 1443 ve
1517'nin bu ortak gc yine Kanuni zamannda rmeye

50

balam, fakat yksek itibar sayesinde 17. yzyln sonla

rna kadar ayakta kalabilmitir. Na var ki 1683 kinci Viyana
Kuatmas bozgunu ve ard arda yenilgilerle gelen 1699
Karlofa Anlamas bu gcn ke getiini dnyaya ilan
etti.
Bu sre iarisinda Hilafetin gc devletin gcne paralel
olarak artm veya eksilmitir. zellikle 1683ten sonra bu
g artk Osmanl padiahnn va devletinin liyakatle muha
faza edebildii bir g deildi nk, malup bir padiah,
sngs dm bir halife demekti. Yenilgiler arttka slam
topraklar da elden gidiyor, buralardaki Mslman nfus ya
yok ediliyor veya kovuluyor, ya da smrge ahalisi olarak bir
nevi esaret altna giriyorlard. Balkan ve Gney Rusya
Mslmanlar birinci kategoriye, Araplar ise ikinci kategoriye
girmekteydiler.
Padiahn, 19. yzyln balarnda hala 10 milyon kilometre
topra var iken bu, yzyl ierisinde % 75 noksan ile 3 mil
yon kilometrekareye inmitir. 1911-13 yllar arasndaki Bal
kan ve Trablusgarp harpleri ile % 33'lk ek bir kayp ile bu
da 2 milyon kilometrekareye inmitir. Ve nihayet 1914-18 Bi
rinci Dnya Savann zayiat ise % 90dr, nk 10 Aus
tos 1920 Sevr Anlamasna gre I. Dnya Savann ga
liplerinin OsmanlI Padiah va Halife'sine brakt arazi sa
dece 200.000 kilometrekare civarndadr. 1919-1922 stiklal
harbi bu darack araziyi ancak 4 misli yukarya, 800.000 ki
lometrekare civarna kartr.
1919-1922 stiklal Harbi ile Anadolu Yarmadas'nda ger
ekletirilen bu 4 misli art, siyasi ve sosyal dorultularda
da deiikliin habercisidir. 1923 ylnda kurulan Cumhuriyet'in bir halifeye ihtiyac olmayacaktr. Bunun Mustafa Ke
malin laik cumhuriyet tasarmnda yeri yoktur.

51

Sonu olarak. OsmanlIlar gl olduklar dnemde Hilafeti

de kullanarak geni topraklar ynetebilmilerdi. Ancak tek
noloji, denizcilik, eitim ve yeni kurumlar oluturmadaki ba
arszlklar nedeniyle yenilmeye baladklar zaman da Hi
lafetin bu kt gidii tersine evirmede herhangi bir faydas
olmad. Hatta, OsmanlIlar son savalarn yaparken 1914
ylnda cihat ilan ettikleri zaman bu ar Hindistan Msl
manlar arasnda Araplardan ok daha fazla yank buldu. n
giliz ordusunda grev yapan Hintliler bile, ngiliz altnlar ile
halifeye isyan eden Araplar kadar zarar vermediler. 1918'de
OsmanlI ordusu ekilirken Halepte yaptklar katliamlar biz
zat yaam olan Mustafa Kemal'in bu yararsz kurumu or
tadan kaldrma kararnda belki bunun da biraz etkisi vard.

Drdnc Ana Olay

(1923 Cumhuriyeti)
Bu son ana olay, bir yn ile 1517de. Hilafet ile takviye
edilmi olan bir iktidarn, OsmanlI Saltanat idaresinin btn
siyasi ve idari yetkileri, btn haklar, btn nitelikleri ve
btn sorumluluklar ile asl sahibine, Trk milletine devre
dilmesi olaydr.
Bir baka yn ile bu olay 1911-18 aras yenilgilerini yaa
m olan bir toplumun, elinde kalan Anadolu yarmadasnda,
Misak- Milli snrlarnn byk bir ksmn kurtararak, yeni
milli hedefler etrafnda derlenip toplanmas ve yeni bir te
kilata balanmas, yeni siyasi yollar zerinde, yeni ekonomik
ve kltrel hedefler dorultusunda yrye gemesi ve y
rmesi olaydr.
Ve nihayet bu olay, en geni anlam ve en geni kapsam ile
Anadolu Trklerinin bu topraklarda ayak diretmesi, Ana

52

doluda ayakta durmaya devam etmesi, Anadolu'ya daha

hakim olmas, bu topraklara daha da sahip kmas olaydr.

Sonu
Burada ele alnan drt ana olay Trk tarihine ok genel bir
baktan ibarettir. in snrndan yola karak Avrupa ilerine
kadar ilerleyen, sonra da Tuna ve Kzldenizden tekrar
Anadolu Yarmadasna dnen Trklerin 2300 yllk gemi
lerindeki byk dnm noktalardr. Burada her olay dierle
rinin oluumunda pay sahibidir. Yani Maverannehir'de in
basksndan kurtulma frsat bulmasalar, slamiyeti kabul
etmeseler, batya ilerlemeseler vs. eklinde basamaklar bir
birini zlemi ve nihayet 1923 Cumhuriyeti kurulmutur.
Dier yandan, Cumhuriyet kendisinden nceki ana olaylarn
yansra, yakn olaylara, yani imparatoriuun tasfiye sre
cindeki savalara da baldr. Cumhuriyeti yaratan birikim
lerde tm OsmanlI refonmcularnm. Merutiyet mcadelele
rinin, imparatorluun yklrken dahi aydn bir nesil yetitirmi
olmasnn pay vardr. Keza Trk halknn milli bir davada
biriemedikleri srece yok olacaklarn anlamalar ve bu milli
davaya omuz vermelerinin ve bunun yansra yzyllar bo
yunca OsmanlIlarn yitirdikleri 19 milyon kilometrekareden
geriye ekilirken elde ettikleri duygu ve bilgeliklerin de pay
vardr.
lkemizdeki tarih retisinin bu gemii btnlk ierisinde
ve balantlaryla birlikte yeni nesillere verebilmesi, bu ne
sillerin Cumhuriyeti kuran nesil kadar baarl olabilmesi iin
nemli bir kouldur.

53

NC BLM

DNM NOKTASI OLAYLARI

Giri
Drt ana olaya dayal olarak hazrlanan bu ksa yol kitabnn
ikinci blmnde dnm noktas nitelii tayan bir dizi
nemli olaya deinmekteyiz.
Dnm noktas olaylar, bir bakma, etrafndaki olaylarn,
nndeki ve arkasndaki dier olaylarn daha iyi grlebil
dii, daha iyi tanmlanabildii ve daha iyi deerlendirilebildii
olaylardr. Ksacas belirleyici yn daha ar basan ve dier
olaylar daha iyi anlamamza ve daha da iyi deerlendirme
mize yardmc olaylardr.
1453 ylnda Trklerin stanbulu ele geirmeleri ile oluan
dnm noktas bu adan ok iyi bir rnektir. stanbul dnm
noktas olay, buna yol aan dier olaylarn anlalmasna
yardmc olan, ksacas 1453 etrafnda sraya girebilecek teki olaylarm da nedenlerini ve ipularn tayan bir neme
sahiptir. OsmanlIlarn Balkanlardaki varlklarn salamla
trmas, devletten imparatorlua geileri, devlet yapsnn
ve brokrasinin tamamen merkezilemesi ve Avmpa devlet-

55

cc

<
_J

o
oQ

56

letleriyle elikilerin derinlemesi vs. gibi alaylar temelde s

tanbul'un fethine baldr.
2300 yllk tarihimiz boyunca 1453'e benzayen daha birok
dnOm noktas olayna rastlanr. Biz burada bunla arasndan
setiimiz 25 nemli oley zerinde durarek, terihimizin ikinci
bir zetini de burada oluturmaya alacaz. Bu olaylern
birinci blmde yer elan bilgileri destekleyici nitelikte olduk
lar ve dolaysyla onlar daha da somut hale getirdikleri g
rlecektir.
Bu oleyler kronolojik sre ierisinde ele elacaz.

Tala Muharebesi (751)

Tela muherebasi, Trk terihinin yaklak orta noktasnda,
Trklarin inlilardan uzaklat va Araplarn Dou'ya ge
tirmekte olduklar slamiyete yaklamaya baladklar bir hat
zerinde olumutur.
nc oley olay, bir yn ile da inlilarin Orta Asyann ba
tisinden, Mavarannahir'dan kartlmasn va Dou Tr
kistan taraflarna ekilmesini de ieren bir olaydr.
Tala muharebesinden ncaki sre ierisinde, Karluklar
zamannda Balka Gl taraflarndan gneye, Tala vadi
sine inan Trklar, burada inlilara kar yaplan bir muhare
bede Araplarn tarafnda yar almlardr. Buna raman, ayn
sra boyunca Mavarannehirde bulunan Araplar ile Trklerin ilikileri pek de dostane deildi. Arap Emevi milliyetili
inin dorukta olduu bir dnem yaanmaktayd. Ancak, Ipek Yolu zerindeki Trk-in ilikileri buna nazaran daha da
gergin bir nitelik tayordu. Bu iki sknt arasnda bir tercih

57

yapmak zorunda kalan Trklar hereye ramen ezeii ba

smlar olan inlilere kar Araplarn yannda yer alacaklard
nk yzyllardan beri kendilerini bunaltan in basksndan
kurtulma amac na kmt. Dier yandan henz yz ya
nda olan bir dine kar duyduklar ilgi ve kimilerinde geli
mekte olan yaknlk da bu tercihte rol oynamtr.
Tala muharebesinde inlilerin batya ilerleyii durdurulmu,
pek Yolunun byk blm slam glerinin kontrol altna
gemi, slamiyet de Dou Trkistan ve ine doru, az da
olsa bir yaylma gstermitir. Trkler ise bu olayla birlikte ba
tya doru byk yrylerine balamlardr.
Tala muharebesi sadece Trkler iin deil inliler ve Arap[slam tarihi iin da bir dnm noktasdr.

1071 Malazgirt ve 1176 Miryokefalon Muharebeleri

Bu iki muharebe Trklarin Seluklular zamannda Orta Dou
ve Anadolu yarmadasnda yaptklar son derece kritik iki
muharebedir. Bunlarn sonucunda Anadolu'nun bir Trk
yurdu olup olmayaca belirlenmitir.
Bunlarn Hristiyanlar ile Mslmanlar kar karya getirmi
olan bir dinler muharabasi olma zellii da vardr. Bu dinler
atmas hi bitmemitir.
Bir baka ilgin husus sa, bu muharebelerde Bizans ordu
sunda grev yapan Hristiyan Trklerin Mslman Trkler ile
kar karya gelmi olmalardr. Bu Hristiyan Peenekler,
Kpaklar, Uzlar ve Kumanlar, kkleri beyz veya bir yl n
cesinin Orta Asyasna uzanan boylardr. Hunlar ve Gktrklerden gelerek kuzeyden batya gitmi olan ve genelde
Ouzlar ile akraba olan Trk boylardr.

58

Her iki muharebenin de galibi Seluklular olup, ilkinde Al

parslan Bizans imparatoru Roman Diyajen'i, kincisinde de
Kl Arslan Manuel Kammenosu esir almlardr.
Yine her iki muharebede de Bizans'n Trk kkenli askerleri
kanlarnn ve soylarnn drts ile Seluklular tarafna
gemilerdir.
1071de henz ilk yzylnn sonlarna gelmekte olan gen
Seluklular, yedryz yllk bir gemiin ypratt ihtiyar Bi
zans ile bir lm kalm atmasna girmilerdir. Bizans'n
ypranmas sadece yandan deil, bir lde Anadolu'nun
idaresi zor, kaygan ve kaypak yapsndan; bir lde de H
ristiyan dnyas ile slam dnyas arasnda srtmelere yol
aan sosyal ve siyasi alt yapsndan kaynaklanan bir ihtiyar
lk olmalyd. Anadolu tarih boyunca zor bir corafya olmu
tur ve ulam, iletiim ve kltr asndan mekan birlii dahi
ancak 20. yzylda gelitirilebilmitir.
Malazgirt Dou Anadolu'da, Van Gl kuzeyinde, Frat Nehrinin Murat kolu zerindedir. Miryakefaion ise Malazgirtin
1200 kilomee kadar batsnda, Anadolu ile Ege ve Ak
deniz blgelerinin kesitii bir yre olan Gller Blgesi'nin
dousunda bulunmaktadr. Bir baka ifadeyle Malazgirt Anadolu'nun doudaki giri kapsn tutmak isteyen Romen
Diyojen'in yenilgisi; Miryokefalon ise Ege'ye oktan yerle
mi olan Trklere kar Bizans'n son gcn tketmesidir.
Ve her iki muharebede da 100.000 kiilik glere komuta
eden BizanslIlar, sayca kendifarindan daha zayf, ama sa
va sanatnda daha gl ve dinamik Trk ordular tarafn
dan yenilmilerdir. Miryakefaion muharebesin 1096 ylnda
balayarak, OsmanlIlara kar yaplanlar saymaz isek Filis
tin'de 1271 ylma kadar srm olan Hal seferleri dne
mine rastlam, bu nedenle Bizans Hristiyan dnyasnn da

59

desteini almtr. Buna karn Anadolu Seluklular da bu

cihat havas ierisinde slam dnyasndan yardm grr.
Bizans' desteklemek iin Avrupadan gnderilen Hal kuv
vetleri zmir-Manisa-Alaehir-Dinar-Uluborlu ve Senirkent
yolunu izlerler.
stanbuldan yola kan Bizans ordusu ise Yalova-EskiehirAfyon-Sultanda ve Yalva yolu ile Miryakefalon muharebe
sahasna yaklar.
Beri tarafta sa, Horasan, Trkistan ve Msr'dan yardm alan
Seluk ordusu muharebeden iki ay nce, 1176 yl Temmuz
aynda Konya civarnda toplanr.
Trkler Miryakefalonda arazi koullarndan azami yararlana
rak kendilerinden ok daha kalabalk olan Bizans-Hal or
dusunu dar bir boazda sktrm, bu orduyu savunma
tedbirleri almasna imkan vermeden hemen btnyle imha
etmilerdir. Trk sultan Klarslan ile ordu komutan Doan
Bey gerilla anlamnda ypratma sava taktiklerini baaryla
uygulayarak bir imha muharebesine dntrrler.
Hem Malazgirt hem de Miryokefalon muharebelerinde Bi
zans ordusu stanbulun Rum askerleri ile Anadolunun da
nk Rum ve Ermeni topluluklarndan devirilan erlerin
yansra Hristiyan Trkler, Siavlar, Germenler ve dier kavimlerden gelenlerin oluturduu karmakark bir topluluk
idi. Bylesi ordular ile Anadolunun elde tutulmas ne kadar
mmkn ise 1071 ve 1176da Bizans devleti bunu dene
miti. Bu koullar altnda daha fazlas mmkn deildi.
Bizans devletine kar 1071 ve 1176 muharebeleri Ana
dolu'nun yani sahiplerini de byk lde belirlemi olu
yordu.

60

1243 Kseda ve 1402 Ankara Meydan Muharebeleri

Bu iki muharebenin birincisinde Seluklular, kincisinde se
OsmanlIlar yenilmilerdir. Ancak bu sefer tehditler batdan,
Bizans imparatorluundan veya Hallardan deil, tam ters
ynden, doudan gelir. 1243 ylnda randaki Moollar'dan,
lhanlIlardan, 1402 ylnda ise Timur devletinden gelir.
Her iki dnm noktasnda da Seluklular ve OsmanlIlar Anadoluda ykln eiine itilirler.
1071 Malazgirt sonrasnda Anadolu hzla Trklemi ve
1176 Miryokafalonda bu durum gari evrilemeyecek halde
pekimiti. Bizans iyice zayf dm olup son kalelerini de
bir bir yitiriyordu. Ne var ki bu srada Anadolu sadece Trklerin deil Moollarn ve sonra da Timur devletinin siyasi ve
corafi hedefleri arasna gimnenln talihsizliini yaayacakt.
Birinci durumda Seluklular Bizans ile Moollar, ikinci du
rumda ise OsmanlIlar Bizans ile Timur arasnda skmlar,
hem corafi, hem de siyasi bir ember ierisine ginnilerdir.
Ancak 1243 Kseda Muharebesi'nin Seluklu devletini y
karak kuzeybatda kk bir u beylii olan OsmanlIlarn
bymeleri iin uygun bir ortam yaratm olduu da hatrdan
kmamaldr.
Sylei bir durumun en nemli zellii Trklerin hem bati
dan, hem de doudan evrilmi hale dmeleridir. Anadolu
yarmadasnn corafi konumu, bu blgeyi zaman zaman bu
trden tehditler ve siyasi talihsizliklerle ak brakmaktadr.
Bugnk Trkiye Cumhuriyeti devletinin yurttalar da, ge
mite olduu gibi, gelecekte de Anadolunun bylesine iki ta
rafl, hatta veya drt tarafl evrilmesine tank olunabile
ceini de hesap etmek zorundadrlar.

61

Bu yarmadann corafi konumu biraz da stanbul ve anak

kale boazlar yznden, iki, veya drt tarafl kuatma
lara ak bir durum yaratmaktadr. 1243de Bizans-Mool ve
1402de Bizans- Timur emsallerine paralel olarak, bu co
rafya ileride de Mslmanlar ile Hristiyanlarn ibirliine ve
koordinasyonuna davetiye karabilecek bir corafyadr. Uzun Haan ile Venediklilerin 1471 ylnda Anadoluda neden
olduklar byk tahribattan balayarak, Birinci Dnya Savana ve 1990lardaki Yunan-Suriye-PKK ibirliine kadar
bunun birok rnei bulunabilir.

stanbulun Fethi
Bu, 2300 yllk gemiin, sonular asndan en geni kap
saml olaydr.
Bundan 51 yl nce, 1402 Ankara Meydan Muharebesi ile
ykln eiine itilen OsmanlIlar 1453 ylnda stanbul'u ele
geirerek Bizans'n sonunu getirirler.
Asya, Avrupa ile Afrika arasndaki corafi konumu ile stan
bul, 1453 sonrasnda OsmanlIlar bir cihan devleti olmaya
zorlar.
Bylesi bir zorlama ierisinde nce Balkanlar ve Karadeniz
kylarndaki hakimiyetini pekitiren OsmanlI devleti, II. Be
yazt zamannda bir deniz gc olmaya balar, Yavuz Sul
tan Selim zamannda ise douya ynelerek 1514 aldran
muharebesi ve 1517 Msr'n fethi olaylarn gerekletirir.
10. Padiah olan Kanuni Sultan Sleyman dneminde ise
dnya gc olma iddias gereklemi, ama ayn anda i so
runlar da dev iinden klamaz boyutlara ulamtr.

62

stanbul, bu jeopolitik zorlamann dnda ayn zamanda

sosyal, kltrel ve yerel siyasal zorlamalar da davet edan
bir dnm noktasdr.
Trk idareleri stanbulun fethinden sonra padiahlk kurumu
ile, devlet tekilatlar ve brokrasi ile, saray ve haremiyle ve
ksmen de toprak rejimiyle 1453 ylnda yerine getii Bi
zansn baz usullerini benimser. Bunlarn bazlarn kendi
sine uydurur, bazlarn olduu gibi veya deitirerek kabul
eder. Bu deitirme, kopya ve ret usulleri sonunda, stan
buldaki saltanat aslnda varln borlu olduu Anadolu
Trk varlndan giderek uzaklar. Osmanl giderek Bi
zansa benzemeye balar. Dier yandan Bizans ile ayn jeo
politik sorunlarla kar karya kalr. Nihayet, 1453'ten 469
yl sonra, 1922de, gene ayn yerde, stanbul'da, Anadolu ile
stanbulun irtibatn tamamen yitirdii bir noktada yklr.
Anadolu ile siyasi ve sosyal ban yitirdii bir noktada s
tanbulun bana gelen veya gelecek olan olay, 1453 ve
1922de Bizans ve OsmanlIlarn bana gelenlerle edeer
bir durum olarak da grlebilir.
Byle bir sonu; stanbulun Anadoluya balln ve ba
mllnn ne kadar yksek olduunu gstermekte ve ayn
zamanda bu kentin Anadolu ile blnmez btnln de
yanstmaktadr.
Tarihin ve corafyann amaz bir mant olarak bu olgu;
bugnk Trkiye Cumhuriyeti yurttalarnn iyi bilmeleri ge
reken bir olgudur.
1514 aldran ve 1517 Ridaniye Muharebeleri
Biri Anadolu yarmadasnn dousunda Van glnn kuzey
dou ucunda, dieri gneyde, Nil Nehri kysnda, Kahire

63

yaknlarnda yaplan bu iki muharebe bir yn ile stanbulun

corafi ve jeopolitik stnln, ve bu stnln askeri ve
siyasi gereklerini yanstan iki dnm noktasdr.
kinci bir yn ile, bu iki muharebe, stanbul'un sahibine,
OsmanlIlara, doudan ve gneyden, ran'daki ii Safevi ah
smailden ve Msrn Memluklarndan gelebilecek tehlikeleri
nlemeyi; OsmanlIlarn Anadolu ve Orta Dou'daki siyasi ve
corafi hakimiyetinin geniletilmesini hedef alan muharebe
lerdir.
nc bir yn ile bu iki muharebe; din ilerinin siyasete,
siyasetin de dine fazlasyla kartrld olaylar olmalar a
sndan birer dnm noktasdr.
1514 ncesinde, Osmanl snrlar ierisinde, Tokat, Amas
ya, Sivas ve dolaylarnda Iran ah smaile sempati duyan
Alevi Trk Osmanl vatandalar yaamaktayd,
ak smail bu Alevi OsmanlIlar devletlerine kar tahrik eder, kkrtr ve Yavuz Sultan Selim de buna kar bir ce
zalandrma seferine karak 1514 ylnda aldran zerine
yrr.
aldran'daki siyasi, askeri ve dini ilerin bir sonucu olarak,
OsmanlI, yl sonra, 1517 ylnda Msr'a ynelir.
Ridaniye'de Memluklar malup edilir. Bunlarn bamsz
devletleri tarihe karr.
Memluklarn ykl zerine, 1258'den bu yana, 259 yldr
Msrda misafir olarak bulunan Abbasi Hilafeti da, buradaki
son halifeden Osmanl padiahna gear. Bu arada Hz. Mu
hammet'in M-S- 632 ylndaki vefatndan beri Mekke Emirlii
tarafndan muhafaza edilmekte olan kutsal emanetler de
Trklere devredilerek stanbul'a gnderilir.

64

1514 aldran muharebesi ncesinde, ii rann dolayl sal

drs ile balayarak Hilafetin OsmanlIlara gemesi ile so
nulanan sz konusu olaylar; 1514 ve 1517 dnm noktalan
slam dnyas iinde olduu gibi Mrlstiyanlar tarafndan da
nemle izlenmitir. slamiyet'in SCnnilere ve iilere kar, u
veya bu ekilde ki tarafl bir silai olarak kullanlmas tekrar
deerlendirilmi ve birok kez politika arac olarak gndeme
getirilmitir.
slam dnyas hala bu ilerin hesabn vermekle veya sar
makla megulken Mrlstiyanlar da Mslmaniar arasndaki
mezhep farklarn istismar etmektedirler.

1528 Moha, 1529 I. Viyana Kuatmas ve 1535

Osmanl-Fransa Yaknlamas (Kapitlasyonlar)
aldran ve Ridaniye gibi Orta Dou corafyasnda oluan
iki dnm noktas olayn takiben olaylarn odak noktas ba
tya, Tuna Vadisi le Akdeniz'e kayar. 1526 ile 1535 yllan
arasndaki 9 ylda byk dnm noktas olay meydana
gelir.
1453 ylnda stanbul'un alnmas ile oluan srama tahtas
Trkleri nce Orta Douya sonra da Tuna boylarna gnde
rir. aldran ve Ridaniyeden sonra Moha'n gelmesi ka
nlmaz gibidir. 1526 ylndaki Moha Meydan Muharebesi ile
Macaristan gal edilir, AvusturyalIlar Macaristan'n dna iti
lir.
Mohatan yl sonra 1529'da Viyana kuatlr. Bu arada
Avusturyann Graz ehrine kadar gidilir.

65

Viyana zerindeki Osmanl basks, Avusturya ve Ispanya ile

Avrupa'nn daha baka noktalarnda hkm sren
Habsburglar ile aras ak olan Fransa'y OsmanlIlara yak
latrr. 1535 ylnda iki devlet arasnda bir anlama yaplr.
Bu anlamann hkmlerinden birisi da daha sonraki y
larda, ticarette ve ekonomide Osmanlya byk zarar vere
cek olan kapitlasyon hkmdr. Bunlarn kapsam giderek
genileyecek, dier lkelere de sarkacak, ancak drt yzyl
sonra Birinci Dnya Savana girerken kaldrlacaktr.
1683 Viyana Bozgunu ve 1711 Prut Muharebesi
1683 ylnda Trkler Viyanay kuatmken buraya yardma
gelen tm AvrupalIlarn mdahaleleri, Krm Hanlarnn iha
neti ve bir dizi ynetim hatalar nadaniyla tkezlerler va bu
tkezleme bozguna dnr. Na var ki Trklarin Viyana ka
plarndan dnmeye her halkarda mahkum olup olmadklar
kolay kolay bitmeyecek olan bir tarih tartmasdr. Ama
Trkler hala gldr. yle ki Viyana'dan sadece 28 yl son
ra, 1711 ylnda Prut'da Rusyay yara ykariar va gneydaki
ilerlemesini en az yarm yzyllk bir sra iin durdururlar.
1683 ile 1711 arasnda, 1699 ylnda imzalanan Karlofa
Anlamas ile OsmanlIlar 1526 ylndaki Moha zaferi saye
sinde Tuna boyunda kazand topraklarn ounu kaybe
derler. Macaristan, Slovenya, Hrvatistan ve Transilvanya
eiden kar.
Baz aratrmaclarn deariendinmelerine gre 1683 Viyana
bozgunu; uzun va geni kapsaml bir geri yryn ba
lang noktasdr. Ancak har felaketin nedenlerini daha ge
rilerde da bulmak mmkndr.
1683 ylndan 1921 ylndaki Sakarya Muharebesine kadar
250 yl sren bu geriye yry sadece askeri ve siyasi de

66

il, ekonomik ve sosyal alanlarda da toplumumuza ok zarar

veren srelerin balca nedenlerinden birisidir.
Bu uzun geri yryn byk blmnde, OsmanlIlar kar
sndaki ana koordinatr g kimi zaman Ruslar, kimi za
man AvusturyalIlar, kimi zaman da dier Avrupa devletleri idi
ki, bu 1914-18 arasndaki son savata Ingiltere olmutur.
Onbirinci yzyldan onyedinci yzyla kadar koordinatrlkte
nc rol oynam olan Papalk ise Napoleonun talyay is
tilasndan sonra gizli faaliyetlerini ger! plandan yrtmtr.

82 Ylda Drt Dnm Noktas Olay

{1826,1839,1876 ve 1908)
1826 ile 1908 yllan arasnda meydana gelen bu olaylar s
resince OsmanlIlar topraklarnn drtte n yitirmiler ve
12 milyondan 3 milyon kilometrekareye inmilerdir. Her ne
kadar bu kayplarn te ikisinden fazlas Kuzey Afrikada
olmu ise de, rnein bir Cezayirin Franszlar tarafndan i
galinin stanbulda yaratt travma hi de az olmamtr.
Bu dnm noktalarnda Balkanlardaki Osmanl snrlar ie
risinden de drt devlet ortaya kmtr. Bunlar Yunanistan,
Srbistan, Bulgaristan ve Romanyadr.
19. yzylda, Osmanl topraklarnda bu drt devletin kuru
luu ile % 75i bulan toprak kayplarnn st ste gelii bir
yandan reform abalann hzlandrm, ancak dier yanyla
da devletin srekli kriz ierisinde kalarak tedbirlerin zayf
kalmasna yol amtr. 1826da Yenieri Oca sona erdi
rilmi, 1839da Tanzimat ilan edilmi, 1876da I. Merutiyet,
1908de ise II. Merutiyet gereklemi, ancak tm bu gay
retler devletin toparlanmasn salayamamtr.

67

1826, 1039, 1876 ve 1908 dnm noktalarna yol aan yeni

lik ve deiiklik ihtiyacnn ne kmasnda, devletin topar
lanma gereksiniminin yansra 1789 Fransz Ihtilali'nin getir
dii yeni fikirlerin de rol olmutur. Btn dnyaya olduu
gibi OsmanlI toplumuna da ihra edilen bu fikirler hem Trkleri hem de aznlklar etkilemitir.
Dier yandan, OsmanlIlarn yaklak yarsnn Mslman,
dier yarsnn ise gayr-Mslim olmas da, zellikle 1839
Tanzimatnda alnabilecek tedbirlerin seilmesinde karklk
ve kararszlk getirmitir. OsmanlIlar uzun sre ok sayda
deiik topluluu bir arada tutmaya almlar, ancak bu
nun olanaksz olduunu grdkten sonra ulus devlet kur
maya ynelmilerdir ki, bu da sadece imparatorluun son
birka yl ierisinde ne kmtr. Bu sre ierisinde zel
likle Balkanlarda yeni kurulan devletler her ulusun ayrlaca
nn ve imparatorluun yklacann kesin iaretleri idi.
Drt dnm noktasnn her birisinde alnabilen tedbirlerde
kopyaclk zelliinin ar basmas bunlarn etkilerini zayf
latmtr.
1826 ve sonrasnda Yenierilerin yerine kurulan yeni ordu
deiik Avrupa ordularndan, arikla Prusya, Avusturya ve
Fransadan kopya edilerek kurulmutu. Bu ordunun tekilat,
retim ve eitim usulleri, 1826 ncesinin yaklak beyz
yllk OsmanlI ve Trk tecrbe ve birikimlerinden faydalana
mam, bu ktan nasibini alamamt. Baarl olduunu
grdkleri batllarm teknolojisiyle biriikte, tekilat ve eitim
unsuriar da alnm, ancak buna tekabl eden dnce sis
temi olmaynca bu ordularn sevk ve daresinde byk zor
luklar yaanmt. OsmanlIlarn taklitilik yerine kendi
zmlerini gelitirmelerinin nndeki en byk engel srekli
savalarn, krizlerin ve toprak kayplarnn getirmi olduu
durumdu. Her an acil durumlar karsnda skan bir toplum

68

kandi kurumlann, rnein bir ykselme andaki ratatlk

ierisinde galitiremiyordu. Yeni Osmanl ordusu 1854 Krm
Seferi ve 1897 Yunan harbi dndaki durumlarda yetersiz
ve baarsz kalmtr.
Keza, gerek 1839 Tanzimat reformlar, gerekse de 1876 ve
1906 merutiyetleri de istenilen baary temin edemediler.
Bunun en nemli nedeni, reform isteinin toplumsal kesim
lere mal olarak ykselmesi deil, acil bir zm yolu olarak
bir grup brokrat ve devlet adam tarafndan getirilmi ol
malaryd. 1826 giriimi II. Mahmut tarafndan planland ve
yrtld. Birinci Merutiyette Osmanl aydnlar ve brok
ratlar. kinci Merutiyette ise yine aydnlar i!e ordunun h
planda olduklar grlr. Bunlar taban zayf olan her giriim
gibi snrl kaldlar. Ancak zellikle Tanzimat bata olmak
zere bu giriimin ve hatta yani ordu abalarnn da so
nunda yeni Trkiyeyi oluturan birikime birok katkda bu
lunmu olduklan inkar edilemez.
Deinilmesi gereken bir baka husus da bir yanyla Bizans
ve Hristiyan, dier yanyla da Arap ve slam yan ar ba
san, Trk ve Trklk yn arka plana den bir mozayk ie
risinde bundan daha iyisinin yaplmas da pek mmkn de
ildi. Nitekim sistemin btn eksikliklerine ramen Osmanl
toplumunu ynetenler sorunlar gryor ve doru neriler
getiriyor, ancak i ve d basklar altnda bunlar uygulayamyor, uygulanmasn salayacak destei'de yaratamyorlard.

O nbir Ylda Drt Sava

20 yzyln balarnda 1911 ile 1922 arasndaki 11 yla s
an drt harp, Trablusgarp Sava (1911). Balkan Harpleri
(1912-13), Birinci Dnya Harbi (1914-1918) ile stiklal Harbi

69

{1919-1922). mparatorluun ykln ve cumhuriyetin geli

ini haber veran olaylardr.
1911 Trablusgarp Sava ile adeta akbabalarn ldeki ya
ral aslana hcumu balar. Bu dier saldrlar iin de bir ia
ret olur. Trkiye Libya ve aniki aday Italyanlara brakmak
zorunda kalr.
1912-13 Balkan Harpleri ile Makedonya, Bat Trakya ve Ege
adalar elden kar, Srplar,Yunanllar ve Bulgarlar tarafn
dan paylalr.
Trkler 1914'te savaa girerken bir yandan yaklaan Rus ve
saldrlarn bertaraf etme tela biraz da Balkan Harbi ka
yplarnn ksman de olsa telafi edilmesi hevesi ve midiyla
girer.
1. Dnya Sava yenilgisi va 1920 Sevr Anlamas ile Os
m a n lI elindeki topraklarn da byk ksmn yitirir. 2 milyon
kilometrekareden elinde kalan sadece Kastamonu ve evre
sindeki 200.000 kilometrekare kadar bir yerden ibarettir.
1919-1922 stiklal Harbi ise Sevr ile tayin edilen bu 200.000
kilometrekareyi drt kat artrarak Misak- Milli snrlarna yak
latrr, bugnk Trkiye Cumhuriyetinin 80C.000 kilo
metrekarelik snrlan bylecs ortaya kar.

Sakarya ve Dumlupnar Meydan Muharebeleri

istiklal Harbinin bu iki maydan muharebesinin birincisi 1921
ylnn Austos ve Eyll aylarnda Sakarya Nehri zerinde,
kincisi ise Sakarya'dan tam bir yl sonra Afyop dolaylarnda
yaplmtr. Sakarya'da Yunan ordusunun ilerleyii durduru
larak, stratejik denge kurulmu, bu arada stratejik saldr iin

70

gO oluturulmu ve kincisinde de stratejik saldr gerek

letirilerek bu ordu byk ksnnyla embere alnmak sure
tiyle imha edilmitir.
Bu iki dnm noktas olay siyasi dzeyde OsmanlI mpara
torluu ile yeni Trkiye Cumhuriyeti arasndaki hudutlar da
bir lde belirlemitir.
Keza, kendisini Bizans'n varisi sayan komu Yunanistan da
bu iki olay sonucunda Anadolu corafyasyla ilgili hesapla
rnda daha gereki olmaya ve ayaklarn yorganna gre
uzatmaya zorlanmtr.

kinci Dnya Harbi le Harp Sonras ok Partili Siyasi

Hayat ve 1952 Ylnda NATOya Giri
1939-1945 II. Dnya Harbine girmediimiz halde, bu olay
tm dnya iin olduu gibi Trkiye iin de bir dnm noktas
olaydr.
Bu dnm noktasnn uzants olarak Trkiye 1945 ylnda
ok partili hayata geer ve 1952 ylnda da NATOya (Kuzey
Atlantik Anlamas rgt) girer.
Bu olaylar Trkiye'de siyasi v
e sosyal olaylar yeni bir mecraya aktarmtr. lke de
kalka demokrasiyi renmeye balam, bu arada baz ku
rumlar daha kapsaml bir gelime gstermilerdir. zellikle
Trk Silahl Kuvvetleri tehizatndan tekilatna ve eitimine
kadar yeni bir anlay ierisinde modernlemitir.
Sonu
Burada yirmibe dnm noktas ierisinde verilen bilgiler
kukusuz ki tam olarak kapsayc deildir. Pekala, daha u

71

zun veya daha ksa listeler yaplabilir. nemli saylabilecek

pek ok olgu bulunmaktadr ve bunlarn bazlarna alma
mzn bir sonraki blmde deineceiz. Ancak bu blmde
verdiimiz bilgiler kendi nemleri, kendi zaman ve mekan
snrlar ierisinde Birinci Blmde ilenilen drt ana olay
dorulamakta ve ayn zamanda somutlatmnaktadr. Bu
rada 25 dnm noktas olay ile aktarlan bilgiler bir lde
2300 yllk gemiimizin zeti, bu kitabn da ikinci bir zeti
yerini tutan bilgilerdir.
Burada ilave, etmek istediimiz nemli bir husus, ele alm
olduumuz siyasi ve-askeri kapsam ar basan olaylarn
kltrel, toplumsal ve ekonomik boyutlarnn da olduudur.
Her fetih veya toprak kayb ticaret yollarn ve ulam etki
lemi, Trkleri baka kavimierin kltrleriyle tantrm,
baka alverilere girilmi ve toplum bitmeyen bir ekil
lenme ierisinde yorulup gitmitir.

72

DRDNC BLM

DIGER OLAYLAR
Giri
Bu blmde daha nceki iki blmde ilenen konulara des
tek olacak ve Cumhuriyet yurttalar iin tarihlerinin ke
talar olmas yansra, bugnk sorunlarna da k tutabile
cek olan baz konulara yer verilir. Gerekten de Hal sefer
leri, Anadolu beylikleri, Osmanl toprak idaresi ve OsmanlIla
rn devirme sistemi gibi olgular gnmzde hem devlet ya
psn, hem de toplumsal ve kltrel gelimeleri fazlasyla
etkilemitir. Trkiye Cumhuriyet devletinin gerek siyasi ve
idari yaps, gerekse de yurttalar karsndaki tutumunun
anlalmas iin bu konularn tartlmas gereklidir.
Bu yn ile anlan olaylar bir noktada Ori:a Dou ve Anadolu
yarmadasnn corafi niteliklerini ve arlklarn da yanstr
ken, dier bir yn ile de devlet, Seluklu, OsmanlI ve
Trkiye Cumhuriyeti devletleri arasndaki devamlla, ortak
la ve btnle iaret ederler.

73

Trkiyedeki tarih retisinin Trklerin, lkenin ve cumhuriyet

devletinin en nemli meselelerinden birisi olduu sylenirse
bu bir abart saylmamaldr. Trkiyenin yaad sreler
yklan Osmanl mparatorluu ile yeni kurulan Cumhuriyet
rejimini birok alanda kar karya getirmekte {adeta psiko
lojik bir sava yaanmakta) ve ortaya kan yabanclama
eilimi, Trklere yan gzle bakanlarn cesaretlerini artrabil
mektedir. Trkiye uluslama srecini tamamlarken bu co
rafya zerinde kendi tarihi ile barmak zorundadr.
Bin yl ncesine giderek olaylara bakmaya balayalm.

Hal Seferleri
Hristiyan ve slam dnyalar Anadolu yarmadas ve Orta
Dou topraklar zerinde kar karya gelmilerdir.
Hal seferleri her iki alanda yaayan toplumlarn din konu
sunu bir silah olarak kullanmalarnn yansra, bir ynyle de
Hristiyan dnyasnn ekonomik yaylma ve fetih seferlerine,
dou dnyasnn zenginliklerini ele geinne giriimlerine
kar slam dnyasnn yapm olduu bir savunma ve de
fetme savadr.
Bu seferler, 1071 Malazgirt Meydan Muharebesinin hemen
sonrasnda, Seluklularn Anadoluda kapsaml olarak yer
lemeye balamalarndan ancak eyrek yzyl sonra bala
m olan savalardr. O dnemin zaman kavram ierisinde,
Hristiyanlarn Anadolu'nun fethine kar hemen bir tepki
gsterdikleri, byle bir tepkinin, hal seferlerini balatmada
etkili olduu da sylenir. Hallarn 1096 ylnda Marmara
Denizinin dousundaki Yalova ve Gemlik'de karaya kma
lar Malazgirt'ten tam 25 yl sonradr.

74

Gemlik'in dousundaki znik kanti ve evresinde Seluklular

ile Hallar arasnda iddetli atmalar olur. Bu arpmalar
ard arda gelen Hal dalgalarnn etkisiyle dou va Gney
douya doru, Eskiehir - Konya Erelisi - Adana - Antakya
- Kuds yolu zerinde srp gider.
Hallar znik'ten sQnr1098'dQ Antakyaya, 1099da Kudse
ularlar, 1071 sonrasnn Anadoiusu bir yandan Trklerin,
dier yandan da Hallarn boydan boya katlettikleri, ine
dikleri bir lke dummundadr.
Hal seferlerinin balamasna 20 yl kala 1076da znik
Anadolu Seluklularnn ilk bakenti konumundadr. Byleca
Trkler Marmara sahillerine yerlemeye balamlardr.
1096'dan 108 sene sonra, 1204 ylnda balayan drdnc
Hal safari srasnda da znik bu safer 57 yl sre ile Bi
zansn geici bakenti olur. stanbulu ele geirmi olan
Hallar kenti yamalamlar ve burada bir Latin devleti kur
mulardr, Bizans stanbul'dan Iznik'e ekilmek zorunda
kalmtr.
1204 ylnda Bizans stanbuldan Iznike ekilirken, ayn yl
Dou Karadenizde Trabzon Pontus Rum devleti kurulur va
1461e kadar orada hkm srer.
1096 ile 1271 yllar arasndaki 175 ylda yaplan Hal se
ferlerinin yars, yani drt tanesi Anadolu zerinden, dier
yars da Anadolunun gneyinden geen va Hristiyanlar
Kuds ve evresindeki Kutsal topraklara va dounun zen
ginliklerine ulatrmay hadaf alan seferlerdir.
Orta Dou ve Anadoluda Hal seferleri, bir yandan Ana
dolu Seluklu devletinin kuruluu ile st ste gelen ve ak
an. diar yandan da Bizans mparatorluu'nun blgedeki

75

siyasi ve askeri otoritesini kaybetmeye balad bir sre iie

i ie giren olaylardr. Kuds ve evresinin ele geirilmesi
dnda Hal seferierinin gzle grlr, elle tutulur bir hedefi
oinnann, bu olaylar hem Bizans, hem Seluklular hem de
Orta Douyu karkla tmitir. Hallar sonuta buradan
ekilmek zorunda kalacaklar, ancak yarattklar siyasi, top
lumsal ve psikolojik zmszlkler ok daha kalc olacakt.
Ne var ki dinamik bir Trk faktr blge olaylarnn gidiatn
belirleyecekti.
Trkler Hal seferlerinin kargaalar erisinde kimsenin ak
lna gelmese ve beklenmese de bir gn Hristiyan Bizansn,
Orta Doudaki dier yerli glerin, Araplarn, Iranllann ve
dier glerin zerinden aarak 1453 ylnda stanbul'u ele
geirme becerisini gstermi, byk bir toplum, byk bir
millet olabilmenin de yolunu iaret etmi ve bunlarn gerek
lerini uygulamaya geirebilmitir.
Bu arada Hal seferlerinin onlarn 1271'de Filistin'den ko
vulmalarndan sonra da devam ettiine tekrar dikkat ekmek
isteriz. Anadolu Seluklularnn yklndan sonra, Osmanl
dneminde, Balkan yarmadasnda, Tuna vadisinde ve orta
Avrupada cereyan eden bir ksm muharebeler ve srekli
atmalar da, Hal seferlerine paralel, onlarn devam
olan ve ayn nitelikte giriimlerdir.
Bunlar arasnda 1361'de, 1389da, 144de, 1448de ve hatta
1683de, srasyla Srpsmd, Kosova, Nibolu, Varna ve
Viyana'da yaplan muharebeler de yer alr.
Btn bu muharebelerin hemen hepsinde Trklere kar Hristiyanlar ve Hristiyan Avrupay ayaa kaldran ve orga
nize eden g Roma'daki Papalk olmutur.

76

Papalarn ysnsra Avrupann btn Hristiyan gleri bu se

ferlere katlm, bunlar dier OsmanI; topraklarnn ve Ana
dolunun gelecei zerine planlar yapm ve askeri-siyasi
giriimlerde bulunmulardr.
Bir yandan Hal kaflelerinin, bir yandan da bu Hallardan
medet uman Bizans'n, bu her (k gce kar direnen Sel
uklularla birlikte Anadoluyu boydan boya bir muharebe alanna evirmesi byk bir kargaa ortam yaratyor; bu or
tama bir de glerin eklenmesi karmakark ve iinden
klmas hayli zor bir trafik oluturuyordu.
1071 Malazgirt Meydan Muharebesi ile 1453 arasnda, gi
reni kan hi beli olmayan bir corafya olan Anadoluda,
Trklerin yine de belli bir ekilde kontrol altna aldklar du
rum. aslnda ite byle bir karmaa idi.
Bu trden bir-trafiin kontrol altna alnabilmesinin kurallar
belki Trklerin de bilmedikleri cinsten kurallard ve muhte
melen her halkarda kolay zm olmayan bir durumla
kar karya bulunuluyordu.
Bununla birlikte, Orta Asyadan sonra, Trklerin n Asyay
ikinci bir anavatan yapma igdleri, Islamiyetin Hristiyan
Bizansa ynelik siyasi, idari ve sosyal hedefleri ila stste
aknca da. doal olarak bu byk meselenin zm yolu,
mecras da ortaya km bulunuyordu.

Anadolu Beylikleri
Onbirinci yzylda Trklerin Anadolu yarmadasna yerle
melerini takiben kimisi Seluklularn kuruluu zamannda,
kimisi de onlarn 1243 ylnda Kseda Meydan Muharebe
sinde lhanlI Mool devletine yenilmelerini izleyen yllarda,

77

ve kimisi de 1402'de OsmanlIlarn Ankarada Timur'a yenil

melerinin ertesinde olmak zere, yirminin zerinde Trk bey
lii kurulur.
Anadolunun deiik blgelerinde yarm yzyl ila ikibuuk
yzyl arasnda, deien srelerle hkm sren bu beylikle
rin bir ksm Bizans ve/veya Hallar ile savaarak, yaadk
lar blgeleri elde tutmular; kimi durumlarda da Seluk veya
OsmanlI idaresi ile savaa tutuarak bamszlklarn koru
mak istemiler ve bu amala Bizans veya Msr'daki Mem
luklarla bile ibirlii yapmlardr.
Seluklu ve OsmanlIlarn Anadoluda bir siyasi birlik kurma
giriimlerini uzun sre baltalamaktan ve geciktirmekten geri
kalmayan bu yirmibe kadar kk devlet veya beylik; buna
ramen Anadolu'nun Trklemesinde. Rum ve Ermenilerin
siyasi ve sosyal glerinin eritilmesinde byk hizmetleri de
gemi kurululardr.
Anadolu beylikleri bu topraklarn sosyal yapsn adeta yeni
den dokumular, onu yeni kimlie, Trk kimliine yaklatr
m beylikierdi.
1071 Malazgirt zaferi sonrasnda; Alparslan ile birlikte bu
muharebeye giren Trkmen beyleri ve komutanlarnn, on
dan aldklar emir ile Erzurum, Erzincan, Sivas, Ege ve Ana
dolu'nun drt bir kesinde kurmu olduklar beylikler, daha
sonraki yllarda Trkmenistan, Horasan. Aral Gl evresi
ve dier Orta Asya illerinden srekli gelen Ouz boylar ile
takviye edilmi, Asya'nn her trl beeri unsurunu ve niteli
ini n Asyaya tayan birer kurulu olmulardr.
Aydmouilan, Saruhanoullar, Menteeoullar. Osmanoullan, Ramazanouiiar. andaroullar, Karesiiiier vb. isimer altnda hkm srm olan bu beylikler, ksa ya da

78

uzun iktidar yllarnda; Trkiye'de Seluklulara, OsmanlIlara

ve hatta Cumhuriyete miras kalm olan idare tarzlarnn
ve ynetim kltrlerinin olumasna da yol amlardr.
Yukardaki 20-25 beylik parelinde byle bir miras, genelde
biri dierine rakip, biri dieri ile uyuamayan 20-25 eit ida
ri ve siyasi kltr karm bir mirastr.
Bu gnk Trkiye'nin ynetiminde byle bir karklk bir l
de, lkenin idaresini zorlatrabilir, bu idareyi yokua vu
rabilir bir karklktr. Dzeltilmesi, deiik kltrlerin, 20-25
eit kltrn ortak bir siyasi ve idari kltre dntrlmesi
ii; Trkier iin bir milli hedef gibidir.

OsmanlI Toprak daresi ve Bu darenin Genel dare ile

Ekonomi ve Ordu daresindeki Yeri
Kuruluundan Kanuni Sultan Sleyman dnemi sonuna ka
dar, OsmanlI devlet idaresi, o dnemin ou devletlerinde
olduu gibi nemli lde toprak idaresi anlamna geliyordu
ve bunun devlet ve ordu idaresi ile yakndan balants bu
lunmaktayd. Toprak idaresi bir yandan topraklarn kendi
adalet lleri ierisinde Osmanl lkesinin insanlarna da
tlmas, ikinci yn ile bu topraklarn verimli ekilde iletile
rek devlet ilerinin temeli olan vergilerin alnmas ve nc
olarak da muharebeye sratle hazr hale gelebilecek olan
OsmanlI svarilerinin gcnn nceden, sava zamanndan
itibaren belirlenebilmesi gibi bir hesap meselesi idi.
16. yzyln ikinci yarsnda. Kanuni Sultan Sleymann h
kmdarl srasnda Rumeli eyaletinin orduya verecei t
marl svari says 33.000 olarak hesaplanrd. (Ayrca do
rudan merkezi tekilata bal kapkulu sipahileri de vard).
Bu 33.000 svarinin hesab; Rumeli eyaletine bal 25 san
cakta bulunan 8360 tmar ve 914 zeamete bal olarak ya

79

plrd. Sz konusu sancaklar ise Sofya, Manastr, Mora,

kodra, Yanya, Trhala, Kstendl, Ohri, Dukakin, Avlonya,
Selanik, Delvina. skp, Vidin, Krusavac, Prizan. Pritine,
Silistre, Nibolu, irmen. Vize, Krklareli, Bendar ve
Akkerman idi.
Rumeli eyaleti sancaklarnda bulunan topraklar ileyen bu
tmar ve zeamet sahiplerinin yllk gelirleri ise toplam 56 mil
yon ake olarak tespit edilmiti. te bu gelirin karl or
duya (tmar bana 3 ila drt adet atl asker olarak) tam tehizatl 33.000 sipahi olarak denirdi.
Rumeli eyaletinin dnda dier eyaletlerin karaca asker
says da sz konusu dnem iin u ekildeydi;
(1) Anadolu eyaleti
(2) Sivas eyaleti
(3) Erzurum eyaleti
(4) Konya (Karaman) eyaleti
(5) Diyarbakr eyaleti
(6) Halep eyaleti
(7) am eyaleti
(8) Van eyaleti
(g) ldr eyaleti
(10) Kars eyaleti
(11) Dulkadir eyaleti
(12) Trabzon eyaleti
(13) Bosna eyaleti

17.000
9.000
7.800
4.600
1.800
2.500
2.600
3.000
1.800
1.200
5.500
1.800
3.000

Bunlarn yansra Budin, Temevar ve dier eyaletlerin her

birisi ayr ayr 1.000 ila 3.000 svari karmaktaydlar.
Her eyaletin karaca asker says bu eyaletin corafi ko
numuna, geniliine, iindeki sancak saysna ve bunlarn
yllk gelirlerine gre deiiyordu. AvusturyalI tarihi
Hammere gre, 1453 sonrasnda Anadolu ve Rumelideki

80

sancak says (ki sancak beyleri tarafndan ynetiliyordu)

58'dir. Sancaklarn yllk gelirleri ise 2 ila 10 milyon duka al
tn arasnda bulunmaktayd.
Bu yllk gelire gre her sancan karaca asker says da
500 ila 1000 kii arasnda deimektedir.
Bu demektir ki; OsmanlI idanasi, devletin hzinesine hi yk
olmadan, sadece sancaklarn ve tmar beylerinin gelirlerine
bal olarak her sefere 50.000 kiilik bir svari ordusu ha
zrlama olanana sahiptir.
te, Kanuni Sultan Sleyman zamannda 20 milyon kilomet
rekareye yakn topraklar kontrol eden bir cihan devletinin
kumimasnda Osmanl topraklarnn bir ksmnn tmar sis
temi ierisinde bu olana retmesine balyd. Bu sistem
tmar, zeamat ve haslardan oluan l bir toprak tekilat
idi.
Byle bir toprak idaresi; daha nce Seluklularda, Araplarda, Bizansda ve Balkan yarmadasnn dier Hristiyan
toplumlarnda, rnein Srplarda ve Bonaklarda da benzer
ekillerde uygulanmaktayd.
OsmanlI idaresi ele geirdii topraklar zerinde bu toprak
usullerini pek fazla deitirmeden, olduu gibi benimsemi
ve uygulamasn da srdrmt.
Bu nedenle BosnalIlarn, Arnavutlarn, Srplarn, Rumlarn
ve dier halklarn gvenini kazanm olan OsmanlIlar, onla
rn bir ksmnn kendiliinden, herhangi bir baskya maruz
kalmadan Mslmanl tercih etmesine yol am, bylesina byk bir sosyal ve idari beceriyi ve nitelii de gstere
bilmitir.

81

OsmanlIlarn ilk 300 yllk sreleri ierisinde toprak idaresi

retici ifti ile tketici askerin birlem esi, ordu ile reti
cinin ele ele vermesi, iftilerin bir ksmnn asker, askerlerin
de bir ksmnn ifti olmas demekti.
Karlkl olarak iftilerin ve askerlerin bir lde de olsa i
ie gemeleri, ekonomik ve askeri sorunlarn zm iin ta
rih boyunca olduka yaygn bir model olarak uygulanm
olmakla birlikte. OsmanlIlarda daha merkezi bir model ieri
sinde, kyly koruyarak ve daha adil bir ekilde hayata ge
irilmitir.
Tmar, zeamet ve has uygulamalar ile OsmanlIlarn, hi de
ilse bir sre iin, dnyada bu yolu en becerikli ve baarl
bir ekilde uygulam olduklar rahatlkla sylenebilir. Fethe
dilen blgelerin byk ksmnda ciddi bir direnile karla
mam ve ok rahat kabul grm olmalar bunu yanstr.
OsmanlI lkesinin byk blmleri hem tarm yaplan, hem
de askeri eitime sahne olan birer alana dnyordu. Bu
geni alanlarda yetien sipahiler, sava zamannda komu
tan olan beyleriyle birlikte orduya katlr ve gittikleri yerlerde
de ses getirirlerdi. Tmar beylerinin, sancak beylerinin ve
beylerbeylerinin bar zamanndan itibaren gelitirdikleri as
keri nitelikler, sava zamannda emir ve komutalar altndaki
biriiklerin muharebe gcn ve etkinliini de fazlasyla artr
maktayd.
Ne var ki, tmar sistemi 16. yzyldan itibaren bir yandan
kendi ierisinde, dier yandan da yeni sava teknikleri kar
snda giderek bozulmaya balar. OsmanlI imparatorluu
nun snriar ar byynce lkbaharda toplanan ve son
baharda dnen tmariilarn ordudaki rol azalr, bunlarn ye
rine daha fazla profesyonel askere gerek duyulur. Ayrca
ateli silahlarn gelimesi daha talimli srekli askerlere, pi
yade ve topulara ihtiya gsterir. Tmariilar garnizon g

82

revleri iin de uygun deillerdir. Kald ki imparatorluun nnali

skntlar da tmarlarn adaletsiz olarak.yenidan datmna
naden olunca imparatorluun temel dayana olarak bu as
kerlerin rolleri bitar.
Burada zetlenen bozulma imparatorluun mrnn de so
nuna yaklamakta olduunun iaretleridir. Dnya dei
mekte ve koullar baka idari ve askeri dzenlemeleri zor
lamaktadr.
Kuruluundan itibaren ordusu iin topraklarn bir eitim ala
nna, bir svari klasna ve asker deposuna evirebilmanin
yollarn arayp bulan, sonuta devlet hzinesine yk olma
dan 50.000 kiilik ek birlikler kurabilen, Bosna'dan Arnavutluka kadar birok yerde halk din deitirmeye tevik eden
OsmanlI idaresi elbette ki bu koullar altnda byyecek, fa
kat yeni koullar karsnda byk zorluklara decek, an
cak yine de mirasn Cumhuriyete aktarabilecek kadar ya
amay baaracakt.

OsmanlIda Devirme Usul ve Devirme Brokrasi

Devirme usulnn Osmanl tarihindeki rol, bunun katklar
ve zararlar, Osmanl idaresindeki etkileri ve bunun gn
mz Trkiye Cumhuriyetine nasl yansd da zerinde nemle durulmas gereken bir konudur.
Trk tarihinde ve bu tarihin Osmanl dneminde devirme
meselesinin z, Orta Asyadan n Asya'ya ulaan Trk n
fusunun gen Hristiyan halktan alnan ve eitilen unsurlarla
takviye edilmesi ve bu yolla Mslman nfusunun art
rlmasndan ibarettir.

83

Trk ve Mslman nfusun devirmelerle takviye edilmesi,

saylarnn artrlmas zellikle 14. ila 16. yzyllar arasnda
OsmanlI yneticilerinin ncelikli bir meselesi idi. Bylece ye
ni kurulan devletin askeri ve sivil kadrolarn dolduracak un
surlar temin edilmekte, ayn zamanda da OsmanlIlara boyun
emekte direnen Trk beyleri ve beylikleri karsnda sade
ce padiah bal tam profesyonel, srekli bir g yara
tlmaktayd. Bu g ordunun ekirdeini tekil etmi ate
gc ile tmarl sipahileri destekleyerek ok baarl bir kom
binasyon yaratlm, ayn zamanda garnizon grevlerinin
kadrolar da kurulmutur.
Devimneler sivil idari kadrolarn doldumimas iin de nemli
bir insan kayna idi ve uzun sre brokrasinin belkemiini
tekil etmilerdir. Osmanl idsri-askeri brokrasinin birinci
adam olan sadrazamlarn (babakanlarn) da yarsndan
ou devirmeler arasndan seilmitir.
622 yl ierisinde grev yapm olan 215 sadrazamn 122'si
(yzde 55) devirme kkenlidir. Sadrazamn yansra dier
st rtbeli grevliler olan vezirler, beyler, paalar, sancak
beyleri ve dier grevliler arasnda da devirmelerin says
oktur. Bunlarn nemli blm Balkan yarmadasnn Hris
tiyan halk arasndan gelmitir.
Sadrazamlarn 33 Arnavut, l l l Bonak, 4' Hrvat, bir ta
nesi Srp (Sokollu Mehmet Paa) kkenlidir. Bulgar, Pomak,
Macar, Romen, Hersekli, Dalmayal olan dier Balkan k
kenlilerin yansra Kafkasyadan gelen nemli bir say mev
cuttur (11 Grc, 9 Abaza, 3 erkez, 1 een). Ayrca 5
Rum, 2 Ermeni. 3 Arap, 2 Italyan, 1 Rus vs. kkenli sadra
zam vardr. Benzer oranlar dier grevlerde bulunanlar iin
de geerlidlr.
Bu saylar Trklerin saylan btn bu toplumlar ile akraba
olduklarn ve b ir arada yaamay pekala baarabildikle-

84

rini gstermektedir. Devirme genler uzun bir eitim sreci

ierisinde, deiik eitim ocaklannda, enderunda va Trk ai
lelerinin yannda, ou kez yi birer Trk ve mslman ola
rak yetitirilmilerdir. Bunlar bir kez Trk ve Mslman kl
tr benimsedikten sonra Osmanl devletinde nleri ter za
man ak tutulmu, yeterince desteklenmiler, hatta Trk
beylerinin etkinliklerinin kstlanmas istendiinde fazlasyla
n plana karlmlardr. Bu, Trklerin devlet ierisindeki roilarini uzun sre ksteklemi olan bir gelimedir.
Trk soyundan galenlerin her alanda devirmelerden geri
planda kalm olmalar lkenin gani kesimlerinin moralleri
zerinde ykc bir etki da yapmtr. Bu durumun telafi edil
mesi 19. yzylda, tm aznlklar ile devlet arasnda gvenin
yklmasndan sonra balanm ve herkes iin aclaria dolu
sreler yaanmtr. Trklerin moralini' her dzeyde takviye
etmenin nemi, Mustafa Kemal Atatrk'n eylemlerinde ve
szlerinde yatarinca vurgulanmtr. Bu konuda gnmzn
sorunu, sadece psikolojik dail, fakat Trklarin, nlerindeki
sorunlara idari, sosyal, teknik ve .siyasi zmler retebile
cek ekilde yksek bir eitim seviyesine ulatrlmalar iin
gerekenin yaplmasdr.
Ksacas Trkiye'de, toplum ve devlet olarak Trk soyundan
gelenlerle gelmeyenler arasndaki boluu kapatmak iin ne
are var sa hepsine de ba vumimaldr. Bu; farkl kken
lere sahip Trk vatandalar iin ilk grevdir.
Ortadou Corafyasnda Siyasi bir Yorgunluk
Trklerin IVlalazgiri: sonrasnda 16. hatta 17. yzyln sonla
rna kadar yaptklar | ve ulatklar baar dzeyi kltrel
stnlk iddiasnda btnan batllann pek de kolaylkla ka
bul edemedikleri bir olaydr.

85

1071den sanra 20-30 yl iarisinda Ege ve Marmara'ya ka

dar uzanmak; bir yandan Hallar dier yandan da Mool is
tilalar arasnda Anadolu Seluklu devletini kurmak; batdan
gelen ard arda Hal seferini savuturmak; doudan galan
ii tehdidini etkisizletirmek; kta ve iki dnya arasndaki
karmakark hudutlar zerinde derlenip toparlanmak; blge
halklar ile yzyllar boyu uyum ierisinde yaamak; 1453 y
lnda stanbulu ele geirmek gibi byk iler; gerekten de
Asyann adrl gebeleri alan Ouzlarn ve Trkmen ai
retlerinin ne derece baarl olduklarn); ne kadar byk iare imza attklarn gstermektedir. slamiyet'in salad tak
viye, batya gerken randan aldklar yneticilik dersleri,
Bizans'tan rendikleri ve yarattklar dier imkanlar yaptk
larnn deerini daha da artrr.
Trkler Orta Douya bir lde islamiyati tarafndan davet
edilmiler, bu dini IHallar karsnda ayakta tutmular kar
lnda; bir lde Islamiyetlin fikri ve moral desteini de
grmlerdir.
Trklerin On Asya'ya geldikleri 11. yzyl (daha nce 8. yz
yldan itibaren kk gruplar halinde galmekla birlikte bu ta
rihin asas alnmas gerekir), Orta Dou corafyas byk bir
ypranma iinde bir yorgunluun corafyas idi. Bu yorgun
luun bir tarafnda asrlardr Orta Dounun idari ve siyasi
ykn tam ve zayf dm olan Bizans, dier tarafnda
da 7. asrdan beri (slamiyeti yaymaya alan ve bu arada
bir ksm Bizans toplumu ile Bizans topraklarn hedef alm
bulunan Arap alemi bulunuyordu.
8. yzylda bir yandan batda Cebelitarik boaz zerinden
Iberik yarmadasna, dier yandan da douda Orta Asyaya
uzanan Araplar ayn anda stanbul oniarina gelerek byk
bir dinamizm gstermilerdi.

86

Onbirinci yzylda isa tm bunlar yapm olmann getirmi

olduu yorgunluk ve yzyllk ypranma Araplarn siyasi,
idari ve askeri adan bir durgunluk ve gerileme dnemine
girmeleriyle sonulanmt.
[te, Bizans ve Araplarn yaadklar bu iki yorgunluk adeta
Trklerln nn am, ilerini kolaylatrmtr. Anadolu'dan
geen Hal kafilelerinin ounu imha ederek onlarn Filis
tinde kalc olmalarn engellemi, 1453 ylnda stanbulu
alm ve slam dnyasnn sancaktarln da stlenmilerdi.

Trk-Mool likilsrl
Hun mparatorluundan bu yana, M.. 3. yzyldan 15. yz
yln balarna kadar, Seluklularn tmn, Anadolu beylik
lerinin byk ksmn ve OsmanlIlarn ilk iki yzyln kapsa
yacak ekilde Trklerln tarili Moollarn tarihi ile birok yer
de kesimi, hatta i ie girmitir.
Orta Asyadan Msra, Kafkasyadan Egeye ve Karadenizin
kuzeyindeki geni ovalar da ieren ok geni bir corafya
ierisinde kimi zaman Trkler, kimi zaman da Moollar birbi
rinin nnde yrmler, bazen ayn potada erimiler, ama
ou kez savamlardr.
Bu ilikilerin en frtnal dnemi 13. yzyl boyunca Asya ve
Avrupann dousunu kasp kavuran Cengiz ordularnn se
ferleriyle ilgilidir.
Cengiz ordularnn yaratt alkantlar Trk boylar da dahil
birok airetin batya doru yol almasn hzlandrmtr.
Bir baka dikkat ekici husus da. Cengiz ordusunda Mool
larn yansra Trk unsurlarn da bulunmalar, bu ordunun

87

Trk airetlerin katlmyla glenmi olmasyd. Burada Mo

ol ile Trkleri birbirlerinden ayrmak da ok kolay deildir.
Byiece, bu ordularn batya doru ilerlemesi, baka sonu
larn yansra buralardaki Trk nfusunun artmas gibi bir ol
guya da kaynaklk etmitir. Ne var ki Cengiz ordularnn Ha
zar Denizi etrafnda yaayan Trkleri ezdikleri, lhanlIlarn
Anadolu Seluklularnn yklnda barol oynadklar, Ti
murun OsmanlIlar yarm yzyl boyunca kargaaya ittii ve
Karadenizin kuzeyindeki Altnordu devletini zayflatarak
Rusyann gelimesi iin olanak yaratt ve uzun vadede
Kazan ile Astrakhan hanlklarnn yklmasn kolaylatrarak
Rusya'nn iini kolaylatrd da tartlan hususlardr.

zet ve Sonu
Hun imparatorluundan Trkiye Cumhuriyeti devletine kadar
Trk tarihini ksa yoldan vatandaa anlatmay, tantp
retmeyi hedefleyen bu kitapta Trklerin, Trk idarelerinin
2300 yllk bir gemii; byle bir gemite yer bulan yzlerce
ekonomik, sosyal, siyasi; yzlerce askeri, kltrel ve yz
lerce dier trden olay yerine; bu yzlerce olay arasndan
seilen 30-40 olay ile ele alnr.
Trkiye Cumhuriyeti devletinde Trk tarihinin yzlerce olay
yerine bu yzlerce olay arasndan seilebilir 30-40 olay ile
ele alnabilir olmas Trkiye'deki tarih retisinin ana ekse
nini ve bu kitabnda ana fikirlerinden birini oluturur.
Byle bir olgu bizdeki tarih retisinde hedeflere giden
retim ve eitim yolunun byk lde ksalmas, ksaltlmas
ve bu dorultuda byk bir kolayln ve destek imkann olumas demektir.
Yukarda, kitabn 1,2,3 c ve 4 c blmlerinde, bu kolayl
n ve bu destein ne karlmas dzeyinde; Trk tarihi bir
dnm srecinin tarihi; 4 deiikliin ya da 4 dnmn
tarihi tanm ile de ele alnp ilenen bir tarihtir.

88

Belgelere balana bildii, anlalp alglanabildii kadar ile,

gemiimizin 2300 yllk bir dneminde bu tarih, 4 defa yn
deitirir: 4 dnemeten in tehdidi, slamiyet, 1517 hilafeti
ve 1923 Cumhuriyeti gibi; 4 siyasi ve sosyal iklim deiikli
inden geip gelen bir tarihtir.
retim ve eitimde bu 4 deiiklik, yada 4 dnm ol
gusu; tarih retimini ve bu retimi destekleme durumunda
bulunan tarih kitaplarnn, ana batlaryla hazrlanmasn da
sanki formle eden, bir formle balayabilen olgulardr,
te yandan bu olgular; gemiimizin bir emasn izer, 4
maddeli bir plann yapar, kendine zg bir lisan ile Trk ta
rihinin 4 blml bir senaryosunu da yazp izebilir nitelikte
grlebilen olgulardr.
Bir baka ynyle bu olgular btn Trk tarihinin ortak stra
tejisini, stratejik alt yapsn, bu alt yapnn psikolojik, sosyal,
siyasi, corafi ve jeopolitik hedeflerini de yanstan, ne ka
ran, netletiren ve somutlatrabilen dnmlerdir.
Dier bir ynyle bu dnmler; retim ve eitimde ge
miimizin yzlerce olayn ayklayan; bu olaylan bir szge
ten geiren ve onlar 30-40 rakamna dren, byle bir ra
kama balaya bilen olgulardr.
Btn bu olguian, bu siyasi ve sosyal iklim deiikliklerini
gz nnde tutmadan, dikkate almadan hazrlanan tarih ki
taplar ile bu kitaplara dayal olarak; Anadolu toplumunun
farkl blmlerinde, farkl katmanlarnda yrtlen tarih
retileri; Anadolu yanmadas gibi bir corafyada; btn Trk
tarihini deiik tanmlara ve deiik yorumlara ak tutan ve
sonuta; Trklerin, Trkiye Cumhuriyeti devletinin by l
de milii g kaybna yol aabilen retilerdir.
Uzun yllardr lkemizde bu trden bir g kayb dummu, fiili
bir durumdur; teorik deildir.

89

Kaynaka
Grevli olduum aadaki birimlerde ok ynl ariv ve
belgelere erierek Trk tarihi zerine onlarca yllarm alan
inceleme ve aratrmalarm bu kitabn yazlmasna n
kaynaka oldu.
Harp Akademileri Harp Tarihi retmenliim,
Genelkurmay Harp Tarihi ve Stratejik Ett Bakanlm,
Trk Tarihi Aratrmalar ve Dokmasyon Merkezi Oyesi
olarak uralarm,
Belgelerle Trk Tarihi dergisi yaz kurulundaki al
malarm ve yaynlanan makalelerim.
Ve de yararlandm dier eserler
' Akad M.T., OsmanlIlarn Stratejik Sorunlar, Kasta Yay.,
stanbul, 1995.
- Artu brahim, Kurtulu Sava'nn Zorlu yllar, Kasta
Yay.. st., 1992.
- Bayur Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, TTK Basmevi,
Ankara 1991.
- Boutu Mahmut, Birinci Dnya Harbinde Trk Savalar,
st, 1990.
- Danmend smail Hami, zahl Osmanl tarihi Kronolojisi
86 cilt) Trkiye Yay., stanbul, 1971.
- Dnya Savalar Ansiklopedisi (9 cilt), Grsel Yaynlar, s
tanbul, 1983.
- Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbi ve Birinci
Dnya Harbi'nde Trk Savalar! serileri, Ankara, (muhtelif
yllarda yaynlanmtr.)

91

- Grn Kamuran, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi. Ankara,

1984.
' slam Ansiklopedisi, 1993 Basks
- Karabekir Kazm, Birinci Dnya Harbi'ne Ned^n Gjrdik,
Nasl Girdik. Nasl dare Ettik, Emre Yay., Itnbul, 1994.
- Nadas Muhlis, Geo-astral Sryaset, Boazlar ve Deltalar, 2.
Bask, Kasta Yay., stanbul, 1991.
- ztuna Ylmaz, Balangcndan Zamanmza Kadar Trki
ye Tarihi (12 cilt), Hayat Yay., stanbul, 1963
- Runciman Steven, Hal Seferleri Tarihi, TTK Yay., stan
bul, 1986.
- Trk Kltrn Aratrma Enstits, Trk Kltr, "Kara
Kuvvetleri Says", Say 130-131-132, Ankara, Austos-Ey
ll-Ekm 1973.
- Uzunarl smail Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve
Bahriye Tekilat, TTK, Ankara, 1984.

92

KASTA YAYNEVtNtN
Kitap Dnyasna Sunduu yaynlan
Trk Savalar..............................................................
2 nci Dnya Savalan D iz isi..................................
Tarihsel Aratrmalar................................................
Antolojiler.....................................................................
nl Kiiler Biyografisi..........................................
ykler Anlar............................................................

36 eit
20 eit
33 eit
7 eit
12 eit
20 eit

Engin Dnya Klasikleri......................................

Engin Trk K lasikleri................. ...........................
Engin Dnya ocuk K lasikleri............................
Engin ocuk Klasikleri.................................... .
Engin mer Seyfettin D iz is i.................. ..............
Engin Aratrma ncelem e D izisi.......................
Engin Sanatsal Eserler.......................................... .
Rusa D il B ilgisi ve Szlkler.............................
Japonca D ilbilgisi ve Konum a K la v u z u .......
Haet deal Kitaplk D iz isi....................................
Uzay Kurgu Bilim D iz isi.......................................

85 eit
35 eit
68 eit
20 eit
10 eit
12 eit
8 eit
15 eit
1 eit
40 eit
16 eit

Kasta Yaynevi
Tel ;0212- 520 59 70 Fax; 0212-511 36 68