Dnya Sava Tarihi askeri tarih meseleleri ile

Askeri tarihe ilgi duyan okuyucular

ilgilenen herkes iin bir giri kitab nitelii

iin, Theodore Ropp'un klasik eseri

tamaktadr. Kitap, antikadan gnmze

War in the Modem World'den sonraki

en nemli kaynaklardan biri.

kadar, kresel boyutta sava tarihini

incelemektedir. Kitabn ana temas, yaklak
bin yllk sava tarihi boyunca deiim ve
sreklilik, devrim ve gelenek gibi unsurlarn

Olduka iyi bir dille yazlm olan bu

kitap, yazarlarn, savan
balangcndan gnmze kadarki
servenini eletirel bir erevede

deerlendirilmesidir. renciler ve konuya

analiz etme konusundaki

ilgi duyan okuyucular, bu almada savan,

uzmanln gz nne sermektedir.

tarih boyunca nasl dnme uradn ve

Sava tarihi dersleri iin de uygun

bir bavuru kayna nitelii tayan

bu dnmn, toplumu nasl etkilediini

renebilirler; bu anlamda almann odak
noktas, gnmze kadar yaanm eitli
savalarn ve arpmalarn suni ve genel bir
tarihini yazmak deil, bu tarihteki ana
dnm noktalarn ortaya koymaktr.

kitap, insanlk tarihinde atma

olgusuyla ilgilenen herkesin
ktphanesinde mutlaka
bulunmal.
Dennis Showalter,
Askeri Tarih Dernei'nin
Eski Bakan

Bu kitap, generaller ve askeri taktikler gibi

geleneksel konulara dikkat eker, fakat her
blm, sava fikrine, askerin savataki rolne
ve ordunun toplum ve siyasetteki yerine
ilikin eitli tartma ve yorumlar da
kapsamaktadr. Kitabn yazarlar Batl
olmayan toplumlardaki askeri gelimelerin
deerlendirilmesine de zel bir nem verir.
Sava tarihi almalar gnmze dek hep
ngiltere, Fransa ve Almanya gibi Batl
d ev le tle rd e k i ve zellikle

N ap o le o n

Savalar'ndan sonraki askeri gelimelere

odaklanmtr. Bunun tersine, bu kitabn
yazarlar, askeri glerin, tm dnyada
toplumlarn ekillenmesi srecinde oynad
rol zerinde durmaktadr.

Bu kitap, tarih boyunca ve eitli

kltrler temelinde, savan kapsaml
bir deerlendirmesini sunmaktadr.
Kitabn en gl ynleri, incelenen
her dnem iin bir balam
oluturmay baarmas; Avrupa, Asya
ve smrge dnyadaki askeri
gelimeler arasnda karlatrma
yapmas ve sava tarihindeki eitli
temalar zerinde daha fazla bilgi
sahibi olmak isteyen okuyucular iin
eletirel ve gncel referans kitaplar
sunmasdr.
Jeffrey Grey, The Australian Centenary
History of Def ence kitabnn yazar.

DNYA SAVA
TARH

Christon I. Archer
John R. Ferris
Holger H. Herwig
Timothy H.E. Travers

Yayn No: 0003

Temel Eserler Dizisi: 1
Dnya Sava Tarihi

stanbul Ekim 2006

Birinci Bask

i T m zam anlar Yaynclk, Akytlz Yayn Grubunun tescilli markasdr.

) Bu kitabn her trl yayn haklar Fikir ve Sanat Eserleri Yasas gereince
Akyz Yayn Grubuna aittir.

L E T M
KPRS

AKYZ YAYIN GRUBU

Yayn Grubu Bakan

: Muammer Akyz

Yayn Koordinatr

: Ahmet Altn

eviri

: Cem Demirkan

Yayna Hazrlayan

: zkan Akpnar

Yazar

: Christon I. Archer, John R. Ferris,

Holger H. Herwig, Timothy H.E. Travers

Kitabn zgn Ad

: World History o f Warfare

Copyright

: University of Nebraska Press, 2002

Teknik Hazrlk

: Meryem Alper

Bask ve Cilt

: Ezgi Matbaaclk - 0212 501 93 75

ISBN

: 975-6481-60-9

AKYZ YAYIN GRUBU LTD. T.

Neet mer Sokak No: 1/105
Kadky Mrk. Kadky/stanbul
Tel.: 0216 349 43 15

DUNYA SAVA
TARH

Christon I. Archer
John R. Ferris
Holger H. Herwig
Timothy H.E. Travers

eviri: Cem Demirkan

NDEKLER

n s z .................................................................................................................................. ......... 7
G iri: S a v a n K k e n l e r i..................................................................................................... 9
1. A n tik a m paratorluklarnda S ava ...................................................... ......... 17
2. K la sik D n em d e B a td a S ava v e Toplum

.................................................. 65

3. G ler v e s t il a l a r ..................................................................................................... 105

4 . A vrupa v a ly e li i v e slam n Y k selii
5. D o u Tarz Savalar

..................................................... 137

...................................................................................... ......... 163

6. Barut v e Y elk en li a

................................................................................. ......... 203

7. T op yek n S avan k a r e t le r i.......................................................................... 25 3

8. M u tla k y etilik v e S a v a .............................................................................. ......... 28 7
9. D ev rim a ................................................................................................................ 33 9
10. E n d striyel S avan O rtaya k ......................................................... ......... 3 6 7
11. B a tnm D n yay F ethi .............................................................................. ......... 395
12. Y irm inci Y zy ld a M ilitarizm v e T ek n olojik Sava ............................... 4 3 7
13. n c D n y a S a v a l a r ..................................................................................... 4 9 9
Son u : S a v a v e Barmn G e l e c e i ......................................................................... ......... 53 9

NSZ

Bu kitap, hem dnya sava tarihine bir giritir hem de bu tarihi yeniden
yorumlamaya ynelik bir giriimdir. Kitap, dier metinlerde anlatlan eyleri
basite tekrar etmek yerine, dnyamzn strap dolu gemiine ilikin yeni fi
kirler sunmaktadr. Benzer ekilde, ne yalnzca sava eitli dnemlerde
meydana gelmi operasyonlar temelinde ele almay ne de yalnzca bir savave-toplum vurgusu yapmay amalar; bunun yerine, her ikisine de dikkat e
ker. Bu da, metni hem renciler hem de sava tarihine ilgi duyan dier oku
yucular iin olduka deerli klar. Ayrca, yazarlar, metinde Batl olmayan
kaynaklara yer vermek iin de zel bir aba sarf etmilerdir, nk bugne
kadar yazlan hemen hemen btn sava tarihleri ya yaklam olarak Batl
olma eiliminde olmutur ya da ounlukla Avrupa askeri tarihiyle snrl
kalmtr. Metin ayn zamanda, sava tarihinin ilk dnemlerine daha fazla arlk vermitir; yle ki, bu dnem, bugne kadarki sava tarihi kitaplarnda
ya hi yer almamtr ya da ok az dikkat ekmitir. Dahas, kitabn drt ya
zar sava tarihinin farkl dnemleri ve olaylaryla ilgilendikleri iin, blm
ler her bir yazarn aratrmalarn ve metotlarn sergilemekte ve farkl vurgu
lar iermektedir. Sonu olarak, kitap, tipik bir ders kitab yaklam izleme
mekte, bunun yerine her bir yazarn kendi grlerini ve sonularn yanst
maktadr.

Dnya Sava Tarihi

Bir dnya sava tarihi yazmaya ynelik herhangi bir giriim, mevcut ma
teryal btnnn organize edilebilmesi asndan belirli temalara odaklan
mak zorundadr. Bu alanlardaki vurgu, mevcut kaynaklara ve materyalin ni
teliine gre blmden blme eitlilik gstermektedir. Her blmn ama
c, bu temalar tanmlamaktr: belirli bir ada savaa gsterilen tutum bala
mnda, sava fikri; topyekn sava deneyimi, yani savan belirli bir dnem
de toplumu nasl etkiledii meselesi; her ada teknolojinin sava zerindeki
etkisi ve bu erevede savalarda meydana gelen deiimler; her ada ordu
larn yaplanma ve rgtlenme biimleri balamnda, ordularn doas; ve
askerlik deneyimi, yani tek tek askerlerin kendi dnemlerinde yaanan sava
lar deneyimleme biimleri. Son olarak, kitaptaki her blm, belirli bir sava
veya arpmaya ilikin bir rnekolay incelemesi sunmakta ve bu da, okuyu
cuya, neyin nasl olduu ve neden belirli bir zaman ve meknda meydana gel
dii hakknda somut bir rnek vermektedir. Her rnekolay incelemesi oun
lukla bir dnemin en nemli savan veya arpmasn betimlemektedir.
Alt izilmesi gereken baka bir temel konu daha var: deiim kavram.
Yazarlar, ister teknik icatla ya da ister taktik veya stratejik yenilikle olsun, sa
vata deiimin nemini vurgulamaktadrlar. Ne deiti ya da deimedi ve
neden? te sava tarihindeki nemli deiimlere ve yukarda bahsedilen te
malara odaklanan yazarlar, bu srad dnya sava tarihi metni ve yorumu
nun, insanln sava ve fetih iin verdii uzun soluklu mcadeleyi aydnla
tacan umuyorlar.

GR:
SAVAIN KKENLER

Savan kkenleri gizemini hl korumaktadr. Sava muhtemelen ilk ola

rak, gerekli silaha ve atma nedenine sahip avc gruplar arasnda ortaya k
mtr. Gebe avc gruplar avlanabilmek iin birlikte hareket etmek zorun
daydlar ve avclar paleolitik ada (2 milyon yl ncesiyle buz ann sonu,
yani M 13000 arasndaki dnem) mzrak, neolitik ada (M 8000-4000)
ise yay, ok ve sapan kullanyorlard. Ayrca yaral hayvanlar ldrmek iin
de hanerden faydalanyorlard. Fakat Msrda paleolitik dneme ait mezar
lardaki cesetlerde yaplan incelemelerde muhtemelen baskn ve pusularn
eseri olarak ok ve mzrak yaralarna rastland gibi, neolitik dnemin bala
rna ait maara resimlerinde de daha rgtl savalarn izlerine rastlanmtr.
spanya, Morella la Villada bulunan, neolitik dneme ait mehur maara res
mi iki oku grubu arasndaki atmay aka gstermektedir. Her eye ra
men, az sayda kiinin dzenledii baskn ve pusular haricinde, byk insan
gruplar arasndaki atmalarn yaygn olmas pek muhtemel deildir. Avc
lkla sava arasndaki ilikiye dair en gvenilir kaynaklar, hem av hem de as
kerlii bir arada bulunduran trenlerdir. Bu trenler, Siimerlerin tarih sahne
sine kt dnemde (M 3000) ve inde ang hanedan dneminde (M
1765-1027) dzenlenmi Hanedan Avlar veya yine indeki Bat Chou ha
nedan dneminde (M 1027-771) dzenlenen Byk Av Oyunlardr. Bir
erken dnem Chou iiri mevsimin deimesini yle ifade etmektedir:

10

Dnya Sava Tarihi

kinci ay (ubat) byk buluma zamandr;

Sava iin talim yapma zaman.
lk insanlar biyolojik yaplar gerei rgtl saldrlar dzenlemeye me
yilli kabul edemeyeceimize gre, savan ortaya knn belli nedenleri ol
mas zorunludur. Genel kabul grm olan fikre gre, sava, yerleik yaama
geiin balad dnemde avc-toplayc gruplar ve yerleik insanlar arasn
da ortaya kmtr (muhtemelen M 6500de Bat Asyada). Bu durumda
atmann sebebi, kylerdeki yiyecek ve mallarn gezici avc-toplayc gru
plarca alnmaya allmas olmalyd. Yama kelimesi her ne kadar paleolitik ve neolitik dnem insannda gl olmayan modern ekonomik insan
kavramn akla getirse de, bu aklama doru olabilir.
Baka bir adan rgtl savan daha ge bir dnemde ve artan nfusa
paralel olarak yeni topraklarn ele geirilmesi ihtiyacndan dolay ortaya k
t da iddia edilmektedir. Bu nedenle yaklak 4-5 bin yl nce Avrupada ne
olitik iftiler, yeni alanlara yerleince, mezolitik toplayclarla atm ve
onlar darda tutmak iin blgelerini hendeklerle evirmilerdi. Benzer e
kilde ge neolitik dnemde Kuzey Mezopotamyada, amara kltr gibi
kyler, tam da kylerin yeni verimli araziler elde edebilmek iin yaylmaya
ve rekabet etmeye baladklar bir dnemde, kendilerini korumak iin duvar
lar ve hendekler ina etmeye balamlard. Kuzey indeki Lungan kltr
halk da (M 3000-2000) kylerini toprak setler ve geni ve derin hendekler
le koruyorlard. nk nfus artyla birlikte ekilebilir araziler azalm ve
eskiden tarmda uygulanan kes ve yak metodu artk yeterli olmamaya bala
mt. Nfus artyla beraber Lungan halk, kylerini ok sayda kk uy
du kylere blmek zorunda kalm, bu da hem rekabeti artrm hem de kesyak metodunu uygulayanlar ile kylerine yakn tarlalarda tarm yapanlar
kar karya getirmiti.
Fakat topraa sahip olma bilinci; nfus art, tarmda verimlilik ve toplumlarn gittike karmaklamas neticesinde, M 3500-3200 yllar arasn
da surlara ve hisarlara sahip ehirlerin kurulmaya baland sonraki toplumlarda ortaya kmtr. Bu balamda Mezopotamyada rdn Vadisinin g
neyindeki Eriha (Jericho) ehrinin sakinleri, tarihte kendilerini korumak
maksadyla istihkm ina eden ilk kiiler olarak kabul edilmilerdir (M
7000). Ama gnmz arkeologlar, Erihann 1.6 metre kalnlndaki duva
rnn ve 8.5 metre genilii ve 2 metre derinliindeki hendeinin amacnn,
savunma deil de selleri engellemek olduunu dnyorlar. Bu nedenle e
hir istihkmlarnn M 3500-3200 yllar arasnda ina edilmeye baland
fikri de hl geerliliini korumaktadr. lk ehirler muhtemelen hem evre-

Dnya Sava Tarihi

11

terindeki kyleri ynetmek hem de saldrganlara kar koruma salamak

maksadyla kurulmulard. Bu dnce Hindistandaki ndus Vadisinde ku
rulmu Harappa ve Mohenjo Daro gibi ehirlerdeki gelimeyi aklayabilir.
Bu ehirlerdeki savunma hisardan ibaretti; ehir de surlarla evrili olmadn
dan, burada asl amacn ehri savunmak deil, ehirde otoriteyi tesis etmek
olduu aka anlalmaktadr.
M 3200lerde Smerlerle balayan yazl tarih sayesinde toplumun aske
ri ynleri daha net olarak orsaya kmaktadr. Bu halk Dicle ve Frat nehirleri
arasndaki Aa Mezopotamyada yaamakta ve farkl diller konumaktay
d. Ki, Uruk, Ur ve Laga gibi bir grup ehir devleti birbirleriyle mcadele
halindeydi ve dini bir kraln seildii nispeten demokratik bir siyasi yap
hkimdi. Komu Elam Krallnn basks, hanedan devletlerinin kurulmas
na yol am; paralel bir gelimeyle, savalar da bireysel kahramanlk eylem
leri olmaktan karak, ok daha sistemli ve dzenli bir hale gelmiti. Savaa
dair en eski ve en nemli iki temsil, krallarn savata kendi halklarna nasl
nderlik ettiini gsteren Ur Sanca (M 2500) ve Laga Akbabalar Antdr (M 2460). Askerlerin dzeni disiplin ve ballk bilincinin mevcut ol
duunu gzler nne sermektedir. Daha da nemlisi, savaa dair bu iki resim
li kaynak (biri duvar kaplamas, dieri de kireta bir ant) M 3000lerin
ortasnda savalarn nasl yapldn da gstermektedir.
Ur Sancada yanak dzende savaan mzrakl piyade ve sava araba
larndan mteekkil bir ordu yaps grlmektedir. Sancan alt ksmnda g
rlen sava arabalar drt tekerlekli olduklarndan, yekpare tahta tekerlekler
ve at yerine katr ya da eekler tarafndan ekildiklerinden, resimde grlen
hayvanlarn kulaklar atlarda olamayacak kadar uzun, daha ziyade yk araba
larn andrmaktadrlar. Bu hayvanlarn zerinde koum takmlar bulunuyor
du ve hayvanlar, boyunduruun zerindeki bir halkann zerinden geerek
hayvanlarn burunlarndaki halkalara ulaan tek bir dizginle idare ediliyordu.
Sava arabalarnn yaps incelendiinde, kz arabasndan gelitirilmi ol
duklar anlalmaktadr. Sava arabalar kk ve dar aralard ve ilerinde
bir ya da iki kiiye yetecek yer bulunuyordu -src ve mzrak ya da cirit
frlatc. Mzrak srcnn hemen arkasnda durarak ona tutunuyordu, n
k sava arabalarnn yan taraflarnda hemen hi koruma yokken, nlerine
srcy korumak ve tutunabilmesini salamak iin yksek bir siperlik yer
letirilmiti. Her arabann nnde, iinde ciritler bulunan bir sadak mevcut
tu.
Bu arabalarn muharebe meydanndaki grevleri tam olarak bilinmemek
tedir, nk mzrak ya da frlatcnn srcnn hemen arkasnda durmas,

12

Dnya Sava Tarihi

Figr 1: U r Sanca, M 2500ler. Yanak dzende savaan mzrakl piyade ve sava arabalarmdan m teekkil Sm er ordu yaps.

onun sadece arabann yan taraflarna cirit atabilmesine msaade etmekteydi.

Dman saflarna dorudan yaplacak bir hcum, hem hayvanlarn engellere
doru gitmekten kanmas (panoda hayvanlarn ayaklarnn altnda grlen
cesetler ya sava alann ya da dmann yenilgisini temsil etmektedir) hem
de arabalarn nnde bir mil rerinde dnebilen dingilin bulunmamas sonu
cunda dnlerin ok geni al ve hantal bir ekilde yaplmas nedeniyle ol
duka g olmalyd. Dahas, bir sava arabasnda arkada bulunan savann
balta tad grlmektedir ki, bu, gerektiinde yakn savaa girmek iin arabalardan inildiine iaret etmektedir. Gerekten de srcnn arkasndaki
mzrak ya da cirit atclarn, arabann iinde deil de, bir arka basaman zerinde durduklar grlmektedir.
yle grlyor ki, Smer sava arabalar, dman saflarna dorudan saldrmaktansa, bu saflara paralel ekilde hareket ediyor; savalar da dman
saflarna cirit ya da mzrak frlatyordu. stelik, sava arabalar geri ekilen
dmann izlenmesinde ve yksek rtbeli subaylarn sava alanna getirilme
sinde (sava alanna gelince arabalardan inerek savaa katlyorlard) de kul
lanlyordu. Bu resimde de grld gibi, sava arabas, zellikle dman
bu tr bir araca sahip deilse, ok etkili bir psikolojik silaht. Bu adan ba
kldnda, resinin sol stnde grlen, hanedana ait sava arabasnn daha
yksek ve daha gl grnmesi hi de artc deildir. Resmin orta srasn
daki mzrakl piyadelerin tm de ayn metal mifer ve dmeli pelerinlere
sahiptir. st ste binmi ok sayda mzrak grnts akla falanks (veya ya
nak dzendeki piyadeyi) getirmektedir. Pelerinlerinin altnda muhtemelen
haner de tamaktaydlar ve resmin st ksmndaki saray muhafzlar, ek olarak balta ve mzrakla donanmlard. Sonuta, bu Smer ordusunun disip
linli ve dzenli olduu ortadayd. Taktikleri, sava arabalarnn manevralary
la dman hatlarnda bir gedik amak ve ardndan yanak dzendeki disip

Dnya Sava Tarihi

13

linli mzrakl piyadelerle bu noktaya yklenerek dman bozguna uratmak

esasna dayanyordu. Piyadeler birlikte hareket edip mzraklarn ayn anda
dmana ynelterek, hem dman zerinde en byk etkiyi hem de her bir
piyadenin en iyi ekilde korunmasn salyorlard.
Sava taktiklerinde sadece 40-50 yl ierisinde, Ur Sanca panosunda g
rlenden ok daha farkl bir gelimenin yaanmas dikkat ekicidir. Akbaba
lar Antnda (M 2460) -Laga ve Umma ehir devletleri arasndaki sava
tan sonra dikilen zafer ant-, Laga kral Eannatumun piyade birliklerinin
dzeninin ok daha sk olduu grlmektedir. Gerekten de bu, ancak 1800
yl sonra ortaya kacak olan Yunan hoplit falankslarnda grlebilecek bir
dzendi. st panelde metal miferli, byk dikdrtgen kalkanlarn bir duvar
gibi bir araya getirmi ve uzun mzraklarn iki elleriyle kavram alt sra ha
linde ilerleyen askerler grlmektedir. Bu askerlere, sa elinde orak eklinde
bir kl, sol elinde ise uzun bir mzrak tayan Kral Eunnatum bizzat komu
ta ediyordu. Kral omuzlarndan ayaklarna kadar uzanan bir elbise giyerken,
askerler bunun kk bir benzerini giymekteydiler-bir tr eritli deri zrh olabilir. Alt panelde kral, sava arabasnn zerinde ordusunu zafere tamak
tadr; askerleri de uzun mzraklarn kavram ve baltalarn omuzlarna as
mlardr. Sava arabasnn nnde duran kral, yine bir orak kl ve mzrak
tarken, bir cirit sadayla bir balta da arabann nnde hazr beklemektey
di. Kraln hemen arkasnda ise srcye ya da mzrakl bir korumaya ait bir
el grlyordu. Kraln her iki elinde de silah olduuna ve dizginler de beline
balanmam olduuna gre, bu el srcye ait olmaldr.
Antn byk bir blm tahrip olduundan, Laga ordu dzenini tam olarak renebilmemiz mmkn olmamtr, fakat saldrlarda arln yana
k dzende (falanks) hareket eden piyadelerde olduu aktr. Muhtemelen
sava, sava arabalarnn cjrit saldrlaryla balamakta, bunu hafif piyadenin
saldrlar izlemekte ve Son olarak da yanak dzenli piyade devreye girmek
teydi. Bunu alt panelden de anlayabiliriz. Burada kraln sava arabasnn ya
nnda kalkansz uzun mzrak ve balta tayan hafif piyadeler grlmektedir.
Bunlar belki de kraln muhafzlaryd, ama falankslardan farkl olduklar akt. Bu nedenle sava arabalar ve hafif piyadeden sonra srann faiankslara
geldiini ve, yzlerce yl sonra hoplitlerde olduu gibi, onlarn da kalkanla
rn birbirlerine kenetleyerek ylmadan ilerleyip dman saflarna daldklar
n kabul etmek makul olacaktr. Saflar dalan dmann iini, yine sava arabalar ve hafif piyade bitirecekti.
Laga ordusunun yenilmez bir g olduu ortadayd. Muhtemelen dzen
li bir orduydu ve Akdeniz ve Basra Krfezindeki ticaret yollarn egemenli

14

Dnya Sava Tarihi

i altna almaya alan Laga hanedannn (M 2570-2342) yaylmac emel

lerine hizmet ediyordu. Smer ordusunun kulland silahlar bin yl ierisin
de ciddi bir deiiklie uramamt -mzrak, balta, haner, sava arabalar iin cirit ve henz silah retiminde kullanlabilecek dayankllkta bronz dklemediinden dolay sadece trenlerde kullanlan orak kllar. Ur Sanca
ve Akbabalar Antnda eksik olan silahlar yay, sapan ve topuzdu. Eserlerin
grd hasar ya da yapan ustann gafleti neticesinde resmedilmedikleri ih
timallerini bir kenara brakrsak, topuzun, metal miferlerin kullanlmaya
balanmasyla ortadan kalktn ve yerini baltaya braktn syleyebiliriz.
Sapan uzun sreli bir eitim gerektiriyordu ve mifer ve kalkann kullanlma
syla artk onun da bir gerei kalmamt. Fakat her iki eserde de grlmeme
sine ramen, yekpare yaylarn M 3000lerden itibaren Mezopotamyada
kullanld bilinmektedir. Yay avclkta ve savalarda kullanlan en eski si
lahlardan biridir. Ancak Akadlarn genileme dneminde, yani Lagam ye
nildii ve Basra Krfeziyle Akdeniz arasndaki tm blgenin Byk Sargon
ve halefleri tarafndan fethedildii dnemde, karma yayn (composite bow) icat edilmesine kadar, yay sava alanlarnda etkili bir silah olamamtr.
Gl Laga sava makinesi, Sargon komutasndaki Akad ordularnn uy
gulad yeni bir taktikle dize getirildi. M 2350 yllarnda Smerdeki ver
imli topraklar, tuzlanma problemlerinden ciddi lde etkilenmeye balam,
bu durum verimliliin azalmasna ve ekonomik ke yol amt; ksmen
bu gelimelerin sonucunda, Sargon kuzeyden ilerlemeye balamt. Fakat
Sargonun ordusu Lagankinden ok daha etkiliydi, nk bu orduda, muh
temelen karma yay kullanan, uzun menzilli okular bulunuyordu. Karma ya
ya dair en eski ve kesin tasvire Naram-Sin zafer antnda (M 2254-2218)
rastlanmtr. Fakat bylesine karmak bir silahn yaplmas iin belli bir ge
limilik seviyesine ulalmas gerekiyordu ve daha eski bir Sargon zafer antmda (Sargonun olu Rimusun [M 2278-2270] saltanatnn balangc
olarak kabul edilir), karma yay olduklar anlalan silahlar savata kullanlr
ken gsterilmiti. Bu nedenle de Sargonun bu silaha sahip olduunu ve bylece yenilmez olduunu kabul etmekteyiz.
Karma yayn yapmnda odun, hayvan boynuzu, tendon, sinir ve tutkal
kullanlr. Yayn ipi balanmadan evvel, malzemeler yayn iki ucu, yayn or
tasndan kvrlarak uzaklaacak ekilde birbirine yaptrlr ve bylece b
yk bir germe kuvveti elde edilir. Bu yayn etkili menzili 250-300 metredir.
Akad ordusu, Sargon/Rimus ve Naram-Sin zafer antlarnda resmedildii
ekliyle, hafif zrhlarla donanm farkl birimden olumaktadr -okular,
baltal ve mzrakl piyadeler. antta da sava arabasna yer verilmemitir;

Dnya Sava Tarihi

15

ilerinden en iyi korunmu olan Naram-Sin antnda da sava arabasna yer

verilmiyor, nk bu ant, bir da muharebesini (belki de Elamllara kar)
resmetmektedir. Oysa sonradan yazlan bir Babil iiri olan Agadenin Lane
tin d e Naram-Sinin sava arabalarndan bahsedilmektedir; yalnzca tren
lerde kullanlmak iin bile olsa, mevcut olduklar muhtemeldir. Sonuta Sargonun ordusu (otuz drt savaa katlmt) temelde hafif piyadelerden oluu
yordu; en nemli birim karma okular olsa da, taktikleri farkl askeri biri
min koordinasyonuna dayanmaktayd. Sargon, bu orduyla Akdenizden, sem
bolik olarak silahlarn temizledii Basra Krfezine kadar uzanan bir impa
ratorluk kurmay baard. Selefleri ve halefleri gibi, Sargonun yaylma stra
tejisi de ticaret yollarn ve sedir, kalay, gm gibi hammadde kaynaklarn
kontrol altna almay amalamaktayd. Yine kendinden nceki Mezopotamyal imparatorlar gibi, Sargon ve onun Akadl halefleri de, eyaletlere vali atama ve U rda ay tanrsna bal kadn rahiplerden bir dini otorite meydana
getirerek merkezi bir din kurma gibi yeniliklere ramen, merkezden uzakta
yer alan blgeleri ynetme konusunda byk glklerle karlamlard.
Akad mparatorluu, hem d hem de i etkenler sonucunda, M 2154 y
lnda ortadan kalkt. Daha sonra, nc Ur Hanedan adyla, Akad-Smer
kltrnn sentezi olarak yeniden kurulacakt (M 2112-2004). Bu haneda
nn, Frat ve Dicle nehirlerince kesilen 270 kilometre uzunluunda muhteem
bir sur ina ederek Amoritleri ve Elamllar durdurmaya almas dikkate de
er bir abadr. Ama bu abalar sonusuz kald ve dman, Ur ehrini kuat
tktan sonra, surlar amay baararak ehri yerle bir etti; Urun son kral ise
kle olarak Elam ehrine gtrld. Bir Smer iiri bu sava u ekilde an
latmaktadr:
Krk mlekler deil, cesetlerdi,
Tm yollar kaplayal, '
Surlar gediklerle,
Yollar ve geitler,
Kaplanm cesetlerle.
nsanlar imdi cansz uzanyorlar,
Bir zamanlar elendikleri yollarda.
Tm yollar kaplanm cansz bedenlerle.
imdi ceset ynlar ykseliyor,
Dans edilen ak alanlarda.
Metalin akt gibi potaya,
Akyor lkenin kan ve bedenler;
zlyorlar yan gnete eridii gibi.

BRNC BLM:
ANTKA MPARATORLUKLARINDA SAVA

Msr, Asur, ran, Hindistan ve in... Bu lkelerin her biri, savaa yakla
mlarn kendilerine has yaplar, ekonomik ve corafi koullan ve farkl za
manlarda kar karya kaldklar d tehditlere gre belirlemilerdir. rnein
Msr Hititler, Hyksoslar ve Deniz Halklar gibi d tehditlerle kar karya
kalmt; Asur ticaret yollarn ve maden yataklarn denetimi altnda tutmak
zorundayd; ran byk ordular kurmu ve Kserksesin idaresinde Yunanis
tan igal etmiti; Hindistan byk bir i savaa sahne olmutu; ve in, bir
liini salama yolunda mcdele ediyordu. atmalar ounlukla lokal olsa
da, bu uygarlklarn tm zerinde savan byk etkisi vard. Ordular (ve
donanmalar) daha rgtl hale getirildi ve dzensizlik asgariye indirildi,
fakat bu uygarlklarn sava alannda gsterdikleri baarlar sadece belirli si
lahlarn, metallerin ve ordularn gelimesine deil, ayn zamanda askeri ve si
vil idarede yaanan gelimelere de balyd. mparatorluklarn, komularn
dan rendikleri yenilikleri hayata geirmeye merakl olmalarnn da bu alan
da byk etkisi olmutu. Buna evre zerinde yenilik denilebilir. Bireysel
hikyelere zaman zaman rastlansa da, sradan askerlerin deneyimleri oun
lukla hatrlanmazd..

18

Dnya Sava Tarihi

Msr
Msrda Yukar (gney) ve Aa (kuzey) Msr tek idare altnda birle
tiren Eski Krallk (yaklak M 2770-2200), ekonomik ve iklime bal
sorunlar nedeniyle ve firavunlarn otoritesine meydan okuyan gl yerel y
neticilerin ortaya kmasyla sona erdi. Bu glklere ekyaln yaylmas
ve l halklarnn saldrlar da eklenince, durum daha da ktye gitti. M
2050lerde Tebdeki (Yukar Msr) merkezi ynetim istikran salamay ba
ard ve bylece Msr Ota Krallk (yaklak M 2050-1560) dnemine gir
mi oldu.
Orta Krallk firavunlarnn idaresi altndaki ordu, kk kalkan, balta,
haner, kk mzrak ve ciritle donanm hafif piyadeler tarafndan destekle
nen, byk ve geni bir kalkan tayan ve mzrak kullanan ar piyadelerden
olumaktayd. En nemli silahlar balta ve mzrakt. Msrllar, Orta Kralln
son dnemine kadar, kendi oku glerini oluturmadlar ve orduya Nubyal
okular aldlar. Bu dnemde henz sava arabalar da kullanlmyordu. M
sr doal corafi savunmalara sahipti -kuzeyde Akdeniz, douda Kzldeniz
ve batda l. Bu nedenle Msrllarn ilk yapmalar gereken ey, l kabile
leri ve gneydeki Nubyallar etkisiz hale getirmekti ve bunlar, yukarda
bahsedilen piyade arlkl ordu dzeniyle kontrol altnda tutabilmek olduk
a kolayd.
Deiiklikler yava yava Msra ulamaya balamt. Orta Kralln ak
tif bir savunma stratejisi uyguladn sylemek mmkn. Bu stratejiye gre,
Filistin ve belki de kuzeyde Asi (Orontes) Nehrine kadar saldrlar dzenlen
meli; kuzeydouda Svey kstanda bir dizi kale ina edilmeli ve ieride bi
rinci ve ikinci Nil elalesi arasnda yine kalelerden oluan ikinci bir savunma
hatt kurulmalyd. Bu tip bir stratejiyi uygulayabilmek iin hareketli, disip
linli ve kuatma tekniklerini iyi bilen bir orduya ihtiya vard. Bunun sonucu
olarak Msrllar kendi okularn eitmeye baladlar, nk kuatma sava
larnda kendi askerleri kaleye hcum ederken, onlara destek salayacak uzun
menzilli silahlar kullanacak askerlere ihtiya vard. Belki de yay ilk bata sa
dece soylularn silahyd, fakat Orta Krallk dneminin sonlarna doru ift
ve tek kavisli yaylar yaygn ekilde kullanlmaya balanmt.
stelik nemli bir silah olan kobanm (kale kaplarn ykmakta kulla
nlan bir kuatma silah) ilk rnekleri de M 1900lerde Msr ordusunca kul
lanlmaya balanmt. Beni-hasandaki bir duvar resminde, Msrllarn bir
l kalesini kuatrken kullandklar ucu metalle kaplanm, asker tarafn
dan kullanlan ve askerleri korumak iin zeri rtlm ilkel bir koba g

Dnya Sava Tarihi

19

rlmektedir. Her iki tarafn okularnn kyafetlerinin sadelii dikkate alnr

sa, bu bir Nubya kalesidir ve resimden de anlalmaktadr ki, koba daha
nceden duvarlar ya da kale kaplarm ykmakta kullanlan bir tr uzun mz
raktan yaplm bir kaldratan gelitirilmitir. Hem bu kaldra silahnn hem
de etkili olabilmek iin arlk ve hz faktrlerini kullanan kobann, Asur
kral Aurnasirpal (M 883-859) tarafndan bir kuatmada birlikte kullanl
mas ilgintir, nk bu, kaldra silahnn da, daha sonra Romallarn da far
kna varaca gibi, hl etkili bir silah olduunu gstermektedir. ehir savun
malarnda kobalarma kar alnan nlemlere dikkat edersek, M yirmi
beinci yzyldan itibaren dier toplumlar tarafndan da kullanldn syle
yebiliriz.
Orta Krallk da, tpk Eski Krallk gibi, M 1786 ile 1560 yllar arasnda
i sorunlarla mcadele etti. Uzun bir sre boyunca Filistinden gelen Sami
halklar (muhtemelen Kenanllar), Msr Deltasna szarak blgede Msr otoritesinin yerini almaya baladlar. Hareketli savalardan oluan bu gru
plar, Deltann dousundaki ehirleri ele geirmeye altlar. M 1672 ve
1649 yllar arasnda Salatis adnda bir derebeyi, Memphisi ele geirerek, Avernis Kalesini merkez alan.bir krallk kurdu. Msrllar bu Sami halklarn li
derlerine Hikau khasut (l Tepelerinin Hkmdarlar) diyorlard; bu daha
sonra Hyksosa dnt. Sanldnn aksine, Hyksoslar Kuzey Msr tek
bir saldrda igal edip harabeye evirmediler; tm Deltay aamal olarak ele geirdiler. Benzer ekilde, gneydeki gebe Nubyal kabileler de Yukar
Msra aama aama szdlar. lkenin derinlerinde hazrlanm olan ikinci
savunma sistemi kt, gebeler harabelere yerletiler, fakat kuzeydeki
Hyksoslarn hkimiyetini kabul ettiler.
Bu konu tartmaya ak olsa da, Hyksoslarn Kuzey Msr sava araba
laryla ele geirmedikleri an-lalmaktadr. Hyksoslarn karma yay kullanyor
olmalar mmkn olsa d, bu aamal baarlarnn asl nedeni, Deltann sa
vunmasndaki zayflkt. Msrllar sava arabalaryla muhtemelen ilk kez As
ya seferlerinde karlamlard. Msrdaki sava arabalarnn Asyatik
kkeni, bu arabalarn yapmnda kullanlan aatan, arabann paralar iin
kullanlan isimlerin Kenan dilinden alnmasndan ve kimi sava arabalarnn
kullanm ve bakm iin Asyallarn grevlendirilmesinden anlalmaktadr.
Gerekten de, sava arabas M 1700lerde ortaya kmt ve muhtemelen
Ermenistan kkenliydi. Yine de M 1600lerde Msrllarn Hyksoslara kar
verdii zgrlk mcadelesine kadar, Asyadan kk at, atlarca ekilen
sava arabas, pullu zrh, karma yay, bronz silahlar ve yeni haner ve klla
rn dahil olduu ok sayda yeni sava arac renilmiti. Hyksoslarn veya
daha kuzeyden gelen dier Asyallarn, ehirleri savunmak iin ahra evi

20

Dnya Sava Tarihi

(koba ve harp kulelerinin surlara yaklamasn engellemek iin), ta temel

ler ve gl kaplar kullanmaya balam olmalar mmkndr. Hyksos d
neminin sonlarna doru, orduda sava arabalar, piyadeler ve okular
muhtemelen birlikte savarken (Msr sava arabasnda normalde src ve
oku bulunur), atlar da keif ve haberlemede kullanlmaktayd. Kamak ve
dier blgelerdeki ge dnem Msr kabartmalarnda, firavunlar hep sava arabasnda gsterilmitir, bu da sava arabasnn en azndan psikolojik olarak
ana silah olduunu gstermektedir. stelik sava arabas, artk yekpare teker
lek yerine mile bal dren tekerlei, arka mili, atlara vurulan gemi ve kar
ma yaya sahip okusuyla eskisinden ok daha etkili bir silaht.
Msrl askerlerin yaam sefer dneminde rutin veya olduka etin olma
lyd. Askerlerin yaamnn hi de kolay olmadn belirten, Ktip Olmak
adl bir Msr eitim kitab, askerlik hizmetinin neye benzediine ilikin bir
fikir verir: Suriyeye greve arld. Dinlenmesine frsat verilmemiti. El
bisesi ve ayakkabs yoktu. Da yollarndan ilerlemeye devam etti. Kokulu ve
tuzlu sudan bile ancak gnde bir iebiliyordu. Vcudu perian haldeydi.
Dman gelecek, o da ruhunu teslim edecekti. Ona yle sylenmiti: leri!
Cesur asker. Adn herkese bilinsin. Neyle kar karya olduunu bilmiyor
du. Zayft ve artk bacaklar onu tamyordu. Eer savatan kaarsa, tm
halk hapsedilecekti. ln bir ucunda lp gitti ve adn hatrlayacak kimse
kalmad.
Kimi anssz askerler le gitmek zorunda kalsa da, savalarn byk bir
ksm Nil ve Deltanm varl nedeniyle deniz sava eklinde cereyan etmek
teydi. rnein, Hyksoslara kar balatlan isyann Msrl (Tebli) lideri Kamose, bu artlar altnda savan nasl olduuna dair bir fikir verir: Asyallar ortadan kaldrma midiyle aknt ynnde (yani gneydeki Tebden kuze
ye doru) ilerledim... cesur ordum bir ate topu gibiydi, Medjay birlikleri
(Nubyal paral askerler) gemilerin kamaralarnn zerine trmanarak Setyular (Asyallar) gzlyorlard. Dou ve bat onlarn elindeydi ve ordularn
mevcut olan her eyle besliyorlard.
Kamose, hedefi olan Hermopolis yaknlarnda, Hyksoslarla ibirlii
yapan bir Msrlnn kalesinin nne vardklarnda yle devam etti: Gece
yi gemimde geirdim ve ok mutluydum. Gne doduunda bir ahin gibi
tepesine ullandm. le yemei vakti gelene kadar onu alaa ettim, surla
rn yerle bir edip halkn kltan geirdim, kars da nehir yoluyla kamak
zorunda kald. Askerlerim, avna saldran aslan gibiydiler ve kle, sr, st,
ya ve baldan oluan ganimeti aralarnda bltler.
Kamose ardndan Hyksoslarm Avaristeki kalesine saldrd ve zafer an

Dnya Sava Tarihi

21

tnda sava arabalarndan bahseden ilk Msrl oldu: Sava arabalarn ele
geirdim. Ancak Hyksoslar tmyle ortadan kaldran kii Kamose deil,
Hyksoslarn bakenti Avarisi ele geirmeyi baaran halefi Amosis (M
1552-1524) olacakt. Amosis bu zaferi kazanrken olduka zorlanmt, n
k Avaris hem surlarla hem de kanallarla evrelenmiti. Bu nedenle surlara
ulaabilmek iin ncelikle bir deniz zaferi kazanmak gerekiyordu. Ancak
bundan sonradr ki, Avaris ele geirilebilmiti. Amosis ardndan aruhen eh
rini kuatmak maksadyla Filistine yneldi. Kuatma yl srse de (Amo
sis surlar aamad iin, halkn alktan lmesini beklemiti), Amosis bu arada nemli ve yeni bir yaylmac Msr politikas gelitirmeyi baarmt; bu
politikann amac, en azndan ilk baladnda, Asyallar ve Nubyallar ken
di lkelerinde yenerek Msra aknlann nlemekti. Bylece Msr Filistin,
Suriye, Kenan, Anadolu, Lbnan, Libya, Nubya ve zengin Kuta (Etiyopya)
yaayan halklar sindirmeyi ama edinmi ok daha saldrgan ve militarist bir
toplum haline geldi.
Amosis sadece yeni bir emperyal yaylma balatmamt, sava alanlarn
da kazand zaferler sayesinde milli kahraman firavun -sava arabalarndan
kurulu ordusunun bandaki sava tanr- imajnn da yaratcs olmutu. Bu
tarihten sonra firavunlar, imparatorluklarn korumak iin saysz seferler d
zenlediler. rnein III. Tuthmosis (M 1490-1436) yirmi yl ierisinde Filis
tin ve Suriyedeki Mitannilere kar en az on yedi sefer dzenlemiti. stelik
denetimlerini srdrebilmek ve nemli corafi noktalarda garnizon kentleri
kurabilmek iin, Bat Asyann srekli deien halklaryla ittifaklar kurmak
zorundaydlar. Ama lojistik nedenlerden tr, Bat Asya blgesinde dene
timin devamn salamak imknszd; M 1350den itibaren Suriye blge
sindeki Hititler, Msr devleti iin gittike byyen bir tehlike haline
gelmilerdi.
I.
Sethos (M 1309-1291) Hititlere kar sefer dzenleyerek Kade ehri
ni ele geirmeyi baarmt, fakat Hititler hl ayaktayd. Hititlerle savaa son
noktay koymak olu II. Ramsese (M 1279-1213 arasnda hkm srd)
kalacakt. Gerekten de saltanatnn ilk on ylnda Ramses, tm enerjisini Hi
tit sorununun zmne harcamt.

Sava Alam: Kade

M 1274 ylnn Nisan aynn son gnlerinde II. Ramsesin yeni kraliyet
ordusu, Hitit ordusunu kendi topraklan olan Suriyede bulup yok etmek mak-

22

Dnya Sava Tarihi

adyla yola kt. Bu, Antik Msrn dzenlemi olduu hem en mehur hem
de en tartmal sefer olmutur, nk baz tarihiler, tapnak duvarlarnda se
feri anlatan kabartmalarn gerek seferi temsil etmediini ve tmyle sem
bolik olduunu iddia etmektedirler. Bir tarihinin iddiasna gre, aslnda b
yk bir sava meydana gelmemiti ve seferdeki en byk olay, Msr ordu
sundaki baz askerlerin, korkaklklar nedeniyle bizzat Ramses tarafndan idam edilmesiydi. Bu iddialar aklmzn bir kesine yerletirerek, Kade Savan tasvir etmeye balayabiliriz.
O dnemde firavunun ordusu 5.000er askerlik tmenlerden oluan d
zenli bir kuvvetti. Her tmen Amon ve Ra gibi isimler tamaktayd (Daha
sonra bunlara Gl Yaylar ve ok erefli isimleri verilecekti). Her bir
tmen, kendi sancaklarm tayan blk komutanlarnn idaresindeki 250er
kiilik 20 blkten olumaktayd. Blkler ise, her birinin banda bir ku
mandan bulunan 50er kiilik mfrezelerden oluuyordu.
Sava alannda firavun ordu komutan, veziri de sava bakan olarak yer
alyordu. Sefere katlan ve tmen komutanlar ile sava arabalar komuta
nndan oluan (ounlukla firavunun oullarndan biri bu grevdedir) gener
allerin kurduu ordu konseyi firavuna tavsiyelerde bulunuyordu. Ordu zrh
giymeyen, fakat mzrak, kalkan, sava baltas ve klla (mzrak ana silaht)
donanm ar piyadeler ile karma yay, sadak, kendi kiisel silah -haner gi
b i-v e kalkanla donanm okulardan olumaktayd. Okularn byk bir ks
m sava arabalarnn zerindeydi ve her hafif sava arabasnda bir oku ve
bir src bulunuyordu. Amalan dman uzaktan ok yamuruna tutmak ve
bylece ar piyadenin dmana yaklaabilmesini salamakt. Lojistik ihti
yalara cevap verebilmek iin kz ve eekler tarafndan ekilen yk araba
lar, atlar beslemek ve sulamak iin seyyar ekipmanlar ve sahil boyunca ik
mal salamaya devam edecek olan gemiler de bulunmaktayd.
Ramses drt piyade tmeni -Amon, Ra, Ptah ve Sutekh-, sava arabalar
ve kraliyet muhafzlaryla birlikte yola kt. En az yirmi bin kiilik bir gt
bu. Kaynaklara gre, Ramses ikmal kaygsyla nce sahilden gitmeyi tercih
etti; ardndan ierilere ynelip Asi Nehrini geebilecei uygui bir yerin bu
lunduu kk abtuna kasabasna vard. Burada Hitit lideri Muvatallis tara
fndan gizlice gnderilen iki Bedevi (asu), Ramsesi yanltmak maksadyla,
ona Hititleri kuzeyde Halep yaknlarnda olduunu bildirdi. Ramses, bu
yanl bilgi nedeniyle, Ra tiimenince takip edilen Amon tmeniyle nehri ge
ti ve dier iki tmeni geride brakt. stelik ordusunu da sava dzenine sok
mad ve yol dzeninde ilerlemeye devam etti.

Dnya Sava Tarihi

23

Ramses, Kade ehrine 10 km. yaklatnda, Muvatallis, dman tarafn

dan fark edilmemek iin ordusuyla birlikte Kadein kuzeydousuna ekildi.
Ramses zafer sarholuu ierisinde ilerlemeye devam ederek, Amon tme
niyle birlikte Kadein kuzeybatsnda kamp kurdu. Ramses sava kurallarn
iyi bildiinden, ya bizzat kendisi muhafzlaryla birlikte araziyi kefe kt
ya da bu i iin keif birliklerini grevlendirdi. Keif birlikleri ya da muha
fzlar tarafndan yakalanan iki Hititli gzc, Ramsesin huzuruna karld ve
ikence grd; gzcler sonunda itiraf ettiler: Hitit ordusunun yannda, di
er milletlerden de pek ok asker bulunmakta... Hitit ordusu sava arabalar
ve piyadeden oluuyor, saylar kumsaldaki kum taneleri kadar ok ve Ka-

24

Dnya Sava Tarihi

dein arkasnda savaa hazr bir ekilde bekliyor.

Bu, Ranses iin tam bir oktu. Fakat edinilen bu istihbaratn ardndan ge
lien olaylar, tarihilerin elindeki kaynaklar olduka edebi ve ssl olduun
dan -iirler ya da Kamak, Abu Simbel ve dier yerlerdeki tapnaklarda bulu
nan duvar kabartmalar ve o kabartmalarn bir paras olan duvar yazlar-,
hayli tartmaldr. Bu kabartmalarda firavun doal olarak byk bir kahra
man gibi gsterilmektedir. Fakat dilbilim alanndaki yeni bir aratrma, oriji
nal bir askeri gnln kimi blmlerini (savan ilk blmne dair gveni
lir bilgiler sunan) zmeyi baarmtr. Gnln kalan blmleriyse, Msr
l ktip tarafndan yazlan ve firavunu ven ssl ve edebi laflarla doludur.
ki Hititli gzcnn verdii bilgilerin ardndan Ramsesin ordu komutan
larn yanna aracak yeterli zaman bulunuyordu. Genelde olduu gibi
konferansa ihtiya yoktu, nk durum ortadayd. Ramses derhal atl bir ha
berci ve sava arabal vezirini gneye gndererek en yakndaki Ra ve onun
ardndan gelen Ptah tmenlerinin hzla yardma gelmelerini emretti. Bu me
sajlar Hitit saldrsndan nce olduu iin gnlkte yer almaktadr: Piyade
ve sava arabalar kuzeye majestelerine doru giderken onlarn nnde boz
guna uramlard. Bu cmleden anlaldna gre, Hitit saldrs balama
dan nce Ra tmeni ve ona bal sava arabalar Ramsese ulamak iin yo
la kmlard, ama dman bir ekilde Ramsesle onlarn arasna girmeyi ba
armt. Fakat gnle gre, Hititler sadece Msr ordusunu blmekle kalma
m, bilmeden Ra tmenini de ikiye blmlerdi. Gnlkte anlalmas g
bir ibare yer almaktadr: Onlar Kadein gneyinde nehirden getiler. Bu
rada onlar derken, abtunada nehri geip hzla ilerlemekte olan son iki M
sr tmeninden mi, yoksa Kadein gneyinden saldrya balamak iin neh
ri geen Hitit sava arabalarndan m bahsedildii bilinmemektedir.
Bu noktadan savan bitiine kadar olan sreye dair tm kaynaklar yine
gvenilirlii az iir ve duvar yazlarndan ibarettir. Yine de baz karmlar
yapmak mmkndr. Ra tmeni Ramsese yardm edememiti. nk 2.500
Hitit sava arabas iki koldan -biri Ra tmenine saldrmak iin gneye yne
lerek tmeni ikiye blm, dieri de Amon tmeni ve Ramsesin kampna
saldrmak iin kuzeye ynelmiti- hcuma gemiti. Bu hcum Msr ordu
sunu ikiye bld. Az gvenilir kaynaklara gre, blnm Ra tmeninin g
neyde kalan blm karmaa ierisindeydi, kuzey blmyse hzla ilerlerken
firavunun kampna rastlayarak, hem onu korkutmu hem de kendisi kork
mutu. Ardndan Hitit sava arabalar Ramsesin savunma altndaki kampna
hcuma geti ve rivayete gre, firavun bu noktada, sava arabasna binerek
tek bana Hititleri pskrtt: Ben (Ramses) tm lkelere kar (Hititler ve

Dnya Sava Tarihi

25

mttefiklerini kastediyor) hcuma getiimde, piyadem ve sava arabalarm

beni terk etmiti. Arkalarna bile bakmadan katlar (kendisine yardm iin
gelmemelerini kastediyor). Hafif bir Msr sava arabasnn 2.500 Hitit sa
va arabasyla kuatlmken bunlar baarmas pek mmkn gzkmemek
tedir. Ar Hitit sava arabalar, ikisi mttefik, biri Hitit askeri (Hititlerin
mttefiklerine tam olarak gvenmedii anlalyor) olmak zere asker tasalar da, silah olarak sadece mzrak kullanyorlard. Bu nedenle, Ramses le
hine yaplan propaganday bir kenara brakrsak, Ramsesin, kendi muhafz
larn ve kullanlabilir tm sava arabalarn toplayarak kar saldrya gee
cek ve Hititlerin merkez ve kanatlarna uzun menzilli karma yaylarn kulla
np yakn savaa girmeden vur-ka saldrlar dzenleyebilecek dirayeti gs
termi olmas mmkndr. Anlalan o ki, Ramses Hititlerin sa kanadna
saldrarak bu birlii Asi Nehrine doru pskrtmt.
Bu manevra, Hitit sava arabalarnn dzenini bozmay baarmt. ste
lik Hititler ve mttefikleri sava arabalarn terk edip Ramsesin kampn ya
malamaya giritiklerinden, kesin bir zafer elde etme frsatn karmlard.
Bu arada Muvatallis, kendi komutasnda bulunan ve hl Asi Nehrinin sa
kysnda olan byk piyade kuvvetini savaa sokmakta tereddt etmiti. Hititli komutan ya Msrllarn uzun menzilli oklarndan ekinmiti ya da sava
n gidiatna dair bir bilgisi yoktu. Tam bu kritik anda, batdan (gneyden
deil) gelen bir Msr kuvveti sava alanna ulat. Bu birlik, Ramses tarafn
dan dier birliklerle beraber arlm olmalyd ve Amor ky blgesinden
askere alnm Naarunlardan (gen askerler) oluuyordu. Bunlarn Ram
sesin sol kanadn (bat) koruyan askerler olmas da mmkndr (sa ka
nadn, Asi Nehri nedeniyle korunmas gereksizdi). Sonu olarak, yeni ulaan
bu birlik, Ramsesin kampna girmi olan tm Hititleri kltan geirdi. Ar
dndan, Ramses ile muhafzlar ve yeni gelenler, Amon ve Ra tmenlerinden
arta kalan birliklerle beraber, gneydeki Msr tmenleriyle balantlarn
kesmi olan Hitit sava arabalarna saldrmak iin toparlanmaya baladlar.
Buna karlk, Muvatallis 1.000 sava arabas daha gnderdi, ama piyadele
rini hl harekete geirmemiti. Dier taraftan, firavunun Ptah tmenine ula
may baarm olan veziri, tmenin komutasna geerek Hititlere arkadan sal
drd. Bylece, Hitit sava arabalar gney ve kuzeyden kuatlm oldu ve
Hitit ordusunun geri kalan da Kade Kalesine snd. Sava sona ermiti.
Ramses, sava arabasnda muzaffer bir edayla, ele geirilmi esirleri ve kendi
subaylarnn, l Hitit ve mttefik askerlerinin ellerini kesip nne ymala
rn izliyordu (Bu, Msrllarn zaferi kutlama ve dman llerini hesaplama
metoduydu).
Ramses, bir kuatmaya girimek iin gerekli lojistik imknlara sahip ol

26

Dnya Sava Tarihi

madndan ya da, itiraf etmese de, ordusunun kt durumda olmasndan do

lay Kade Kalesini alamamt. Bu nedenle, Hititler, bakentleri olan Bo
azkyde bulunan tabletlerde Kadete zafer kazanann kendileri olduunu
iddia etmektedir. Tabletlere gre, Ramses gneye ekilmeye zorlanm ve Amor lkesi Muvatallis tarafndan ele geirilmiti. Satr aralarna dikkat edilir
se, Ramsesin kendisi en kritik anda dman durdurmak iin arprken, or
dusunun stratejik bir geri ekilme uygulad anlalmaktadr. Nihayetinde,
Ramses, Kadete Hititlerin niyetini nceden renip hemen takviyeleri a
rmas sayesinde hayatta kalabilmiti. Ayrca, Ramsesin ordusunun silahla
r daha stnd: Karma yaya sahiptiler ve mzrakla donanm ar Hitit sava
arabalarna kyasla manevra kabiliyeti yksek hafif sava arabalar kullan
yorlard. Muhtemelen bu avantajlar sayesinde, takviyeler ulancaya kadar
Hititleri uzakta tutmay baarmlard.
Ramses, Hititlere kar, Suriye ve Filistin blgelerinde ve hibir sonu alamad birka sefer daha dzenledi. Msr-Hitit sava artk bir kmaza gir
miti. Hititlerle bir bar anlamas imzaland, Hitit kralnn byk kzyla bir
evlilik yapld ve hatta Msr ve Hitit ordular birlikte askeri eitim yapt.
Bunda, Msra kar kuzeybatdaki Libyallar ve gneydeki Nubyallarn te
kil ettii tehdidin de byk pay vard. Hititler asndan da bu bar, kuzey
de ortaya kan yeni tehditle, yani Asurlularla baa kmalar iin gereken fr
sat salayacakt. Hititler, benzer ekilde Asur tehdidiyle kar karya kalan
Kasitlerle de bar anlamas yaptlar.

II. Ramsesi baka yetenekli firavunlar, zellikle III. Ramses (M 11821151) izledi. III. Ramsesin ardndan gelenlerse pek yetenekli saylmazd ve
nihayetinde, Msr mparatorluu i isyanlar ve hem ieriden hem de dar
dan gelen saldrlarla baa kamaz hale geldi. Bu saldrlar Deniz Halklar
(muhtemelen M 1200lerde Bat Anadoludan gelen) denen milletlerden,
LibyalIlardan (M onuncu yzyl ortalarndan sekizinci yzyln sonuna ka
dar), Kuitlerden (M 750den 670e kadar) ve nihayetinde Msr kendi im
paratorluklarna dahil eden Perslerden (M 525de) gelmiti. M 671-663
yllar arasnda Msrllar yenen, igal eden ve ynetenler arasnda Hititlerin
fazlasyla korktuu Asurlular da bulunuyordu. Fakat ilgintir ki, Asurlularn
Msra ynelik mdahaleleri, kendi doal snrlarn amalarna ve bu neden
le Asur mparatorluunun elli yl ierisinde yklmasna yol amt. Ne var
ki, M on drdnc yzylda yetenekli hkmdarlar Dicle zerindeki Aur
ehrini byyen bir imparatorluun merkezine evirmeyi baardklarnda,
bunlarn tm onlar iin sadece gelecekti.

Dnya Sava Tarihi

27

Asurlular
Asur ad gerekte Babile bal bir ehir devleti olan Aurdan gelmekte
dir. I. Assur-uballit (M 1365-1330) gibi Asur hkmdarlar, Babil zerinde
nadiren hkimiyet kurmay baarabilmilerdi; M on nc yzylda ise Asur kral Tukulti-Ninurta (M 1244-1208) Babili yamalad ve Babil h
kmdarn ele geirmeyi baard. Tukulti-Ninurta yle diyordu: Onun asil
boynuna, sanki bir tabureymi gibi ayaklarmla bastm. Onu tutsak olarak
efendim Assurun huzuruna getirdim. Bu sayede ben tm Smer ve Akadn
(Diclenin gneyi ve Frat Vadisini kastediyor) hkimi oldum ve sahip oldu
um topraklarn snrlar douda Aa Denize (Basra Krfezi) kadar uzan
d.
Asur egemenlii dneminde Asur stratejisi, hemen hemen deimeden
kalmt ve Tukultinin askeri giriimlerinde belli bir metot takip etmekteydi.
Stratejisi, nce dou ve batdaki zengin ticaret yollarn ve ardndan da o
unlukla Asur devletinin kuzeyinde bulunan maden yataklarn (kalay, gm
ve daha sonra demir) ele geirmekti. Bu nemliydi, nk Asur devleti, ge
nelde Mezopotamyada olduu gibi, madenler ynnden olduka fakirdi. Bu
yzden gl ve enerjik I. Tiglat-Pileser (M 1115-1077) sava arabas ar
lkl ordusuyla ok sayda sefer dzenleyerek devletin snrlarn Kuzey Suri
ye ve Akdenizdeki ticaret blgelerine kadar geniletti. Tiglatm saltanatnn
son gnlerine doru, bat llerinden gelen Arami kabilelerinin igalleri ba
gstermeye balamt; bu sonu gelmez igaller nedeniyle Asurlular sonraki
150 yl ierisinde olduka zayflad. Fakat M dokuzuncu yzylda tahta bir
biri ardna saldrgan Asur krallar geti ve bu krallar ok sayda sefer dzen
lediler. Bunlarn arasnda en nemlileri II. Assumasirpal (M 883-859) ve
olu III. almaneserdir (M 858-824). Bunlar M sekizinci yzyln orta
larndan itibaren dier bir grup yetenekli hkmdar takip etti -III. Tiglat-Pileser (M 744-728), II.kargon (M 721-705), Sennacherib (M 704-681)
ve Assurbanipal (M 668-627) gibi.
Dokuzuncu yzylda II. Assumasirpal ve almaneser Asur mparatorlu
unun snrlarn ticaret yollar boyunca geniletme ve Dicle ve Frat nehir
lerinin tesindeki snrlar gvence altna alma konusunda olduka baarl
oldular. Bu durum zellikle douda ve dalarda yaayan dman Arami ve
Urartu kabilelerinin tehdidi altndaki kuzeyde geerliydi. II. Assumasirpal ve
onun halefinin dneminde yenilmez Asur ordusu dzenli piyade ve kuatma
birliklerine sahipti, ama hareketli silahlar henz gelitirilmemiti. Piyade; ok
u ve mzraklar olmak zere iki ksmdan oluuyordu. lki, Asurlularn ok
birlikleri olan, zrh giyip mifer takan ve demir ulu uzun bir mzrak, kk

28

Dnya Sava Tarihi

bir kalkan ve kl tayan ar piyadeydi. Bu birlikler yakn sava iin eitil

milerdi. Ama Asur ordusunun asl birliklerinin okular olduu anlalmakta
dr. Bu askerler gelimi bir karma yay ve kl ile donanmlard ve zrh gi
yiyorlard. Okular dmanlarndan korumak iin, yanlarnda kalkan tayan
baka bir adam bulunurdu ve bylece bir oku ifti oluturulurdu. Okular bu
dier kiinin tuttuu byk kalkann arkasnda siper alr ve oklarn atarlard.
Bu nedenle okularn giydii zrh daha hafifti. Okularn arkasnda, M sek
izinci yzyln ortasndan sonra, zellikle kuatmalarda etkili olan sapanclar
yer alyordu. Bunlar ya esirlerden ya da yardmc birliklerden olumaktayd,
nk bu bir Asur gelenei deildi. Ayrca heykellerdeki sakalsz yzlerden
anlald kadaryla, Asur ordusunda ok sayda hadm edilmi erkein bu
lunuyor olmas da ilgintir.
Asur ordusu kuatma teknikleri asndan hayli ileriydi, nk Asurlular,
ounlukla meydan sava yapmak yerine, isyan eden ya da direnen kabile ve
kk krallklarn kale ve ehirlerini kuatmakla urayorlard. II. Assurnasirpal dneminde Asurlular, hareketli ve balta azn andran demirden bir ba
olan zrhl bir koba kullanmaya baladlar. Ayrca surlarn altndan tnel
kazacak lamclara ve surlarn ve kaplarn temellerini mzrak ve karglarla
yerinden oynatmaya alan zrhl istihkmclara sahiptiler. Ayrca merdiven
lerle duvarlara.trmanlrken, onlar korumak iin oku iftleri (bir oku, bir
kalkanc) de bulunuyordu. Kendilerine atlan ok ve talardan korunmak iin
kalkanlarn yukarda tutan ok mzraklar, merdivenlerle surlara trmanr
lard. Miferlerinden ayrt edilebilen bu ok birlikleri, kraliyet muhafzlarn
dan seilirdi ve her saldrya onlar nclk ederdi. Okularn ve kraliyet mu
hafzlarnn birlikte gerekletirdii bir saldr, her zaman olmasa da, genel
de hzl bir zafer kazanmak iin yeterliydi.
II. AssurnasirpaPin saltanat srasnda, Asur ordusunun seyyar kuvveti sa
va arabalaryd. Bu aralarda bir oku ve bir src bulunurdu ve her ara iki at tarafndan (bir at da yedek olarak tutulurdu) ekilirdi. Fakat yedek at kul
lanmndan daha sonra vazgeildi. Src, savunma maksadyla bir mzrak
tard; ayrca sava arabasnn arkasnda asl bir balta ve kalkan bulunurdu.
Bu sava arabalar. Msrllarda olduu gibi, hzl kuatma manevralar iin
kullanlrd. Asl amalan dorudan dmana saldrmak deil, onlar uzaktan
bask altna almakt, nk dman hatlarn yarabilecek gte deillerdi. Da
ha sonra Asur sava arabalar daha ar ve yksek olarak yaplmaya baland;
her araba drt kii tarafndan -src, oku ve iki kalkanc- tamyor ve drt
at tarafndan ekiliyordu; sava arabalar bu yeni tasarmla tam bir hareketli
oku platformuna dntrldler. Bu ar sava arabas nce Suriyede ge
litirilmi, ardndan da Asurlular tarafndan kullanlmaya balanmt.

Dnya Sava Tarihi

29

II.
Assumasirpalin ordusu tarihte svari birliklerini kullanmaya balayan
ilk orduydu. Bu svari birliklerinde her birim; biri dizginleri tutan, dieri ok
u olan iki kiinin bindii bir ift attan olumaktayd. Bu iki kiilik takm, sa
va arabasndaki askerlerin sava arabasn eken bir ift atn zerine tan
masyla olumutu ve sava arabasndan svariye geite bir aamay temsil
ediyordu. Bu noktada svari ve sava arabas birlikte kullanlmaktayd. Niha
yetinde, II. Sargon (M 721-705) dneminde yeni dizgin ve gemlerin kulla
nlmaya balanmasyla birlikte, tek bana hareket edebilen atl okular orta
ya kt ve bamsz bir Asur svari gc oluturuldu. Ardndan, dman ta
kip etmek ve dank dman gruplarn bask altnda tutabilmek maksady
la, svariler mzrak kullanmaya balad.
Bu, sava tarihinde nemli bir gelimeydi. Asur kaynaklarna dayanarak,
ele geirilen ya da hizmete balayan sava arabas ve svari saylarndaki de
iimi kronolojik olarak incelemek mmkndr. III. almaneser M 853 y
lnda Karkarda sava arabalaryla ayn sayda svari ele geirmiti, yani her
svariye karlk bir sava arabas bulunuyordu. Fakat M 831 ylnda
amda bu oran sava arabasna bir svariydi. Ardndan, M 790da V.
ami-Adad BabiPe saldrd ve bire iki orannda sava arabas ve svari ele
geirdi; ve nihayetinde, sekiz sene sonra M 709da II. Sargon Babil yne
timine bire on orannda sava arabas ve svari teslim etti. Bundan yola
karak, svarilerin, sava arabalarndan on kat daha etkili olduu manasn
karabiliriz. II. Sargon Karkamtan 50 sava arabas, 200 svari, 300 asker
ve Hamathtan 200 sava arabas, 600 svari ele geirmi ya da hizmete al
mt (stisna olarak, Samarya hl arlkl olarak sava arabas kullanmak
tayd ve bu nedenle II. Sargon, ordusuna sadece 50 Samaryal sava arabas
ve bir Samaryai komutan dahil etti). Bu rakamlar yukarda belirtilen oranla
r dorular niteliktedir. Bylece, M sekizinci yzyln sonlarna gelindiin
de, svari en gzde askeri snf olarak sava arabalarnn yerini almt. Yeni
dizgin, at daha iyi durdurabilen yeni gem, daha rahat bir eyer, yeni cins at
lar ve yabanc uzmanlarla (Svari alannda Urartular ve sava arabalarnda
hl Nubya ve Samaryallar) birlikte, atl okular etkin askeri birimler haline
geldi. Svarilerin ortaya kyla, Asur sava arabalar, M yedinci yzyl
daki duvar oymalarnda grld gibi, daha ar ve daha zgn oku plat
formlar haline dntrldler. Bunun nedeni, nceden sava arabalarna ait olan, savan, dmann merkezinden kanatlara doru, dman sava hatt
na paralel devam eden hzl bir saldryla balatlmas grevinin svarilerce
devralinmasyd.
Asur ordusunu bu kadar gl klan ey neydi? Bu, genelde iddia edildi
i gibi, M 1200lerden itibaren kullanlmaya balanan yeni demir teknolo

30

Dnya Sava Tarihi

jisi deildi. nk ilk dnemlerde demir ok g bulunabilen bir metal oldu

undan, sadece Asur krallarnn silahlarnn yapmnda kullanlan bir prestij
gstergesiydi; demir yaygn olarak kullanlmaya baland zaman bile,
bronz silahlarn kullanm devam etmiti, nk demir uzun bir sre boyun
ca, bronzun yerini alabilecek bir metal olarak kabul edilmemiti. Demir,
bronzun yerini ancak bronz retiminde yaanan azalma sayesinde alabildi.
Demirin asl etkisi silah yapmnda deil, tarm ve retim aletlerinin yapmn
da grld. Asur ordusu demirden yaplm silahlar kullanm olsa da, bunun
Asurun askeri egemenliinde kayda deer bir etkisi olmamtr.
Eer metalrji deilse, sebep neydi? Asurun askeri baarlarnn arkasn
daki asl nedenin, Asur hkmdarlarnn komularndan ve dmanlarndan
daima silahlar, askeri deneyim ve grleri almalar, kullanmalar ve geli
tirmeleri olduu anlalmaktadr. rnein, Asurlular yabanc askeri uzmanla
r, paral askerleri, atlar, sava arabalarn, svarileri ve karna yay kendi or
dularnda kullanmlard. Ayrca, ele geirdikleri lkelerin askerlerini de ken
di ordularnda yardmc birlik olarak kullanmlard. Bu birlikler hem Asur
ordusunun gcn artrm hem de orduya yeni askeri grler kazandrm
t. Bu sistem sadece orduda deil, dier alanlarda da uygulanmaktayd; rne
in, nasl sulama kanal yapacaklarn Suriye ve Filistinden renmilerdi.
Asur ordusunun baarsnn ardnda yatan dier nemli neden ise, Asur or
dusunun son derece etkin bir ekilde organize edilmi olmasdr. ok, ate g
c, hareketlilik ve muhasara (piyadeler, oku ve sapanclar, sava arabalar,
svariler ve istihkmalar) unsurlar baaryla tek bir etkin g haline getiril
miti. Ordunun asl birimleri ise hareketli birimlerce desteklenen Ve bylece
daha etkili hale gelen okular ve mzraklard. Bu noktaya deneme yanlma
metoduyla ulalmt. Asurlular zaman ierisinde piyadelerinin zrh ve kal
kanlarn deitirmi, svari ve sava arabalarn gelitirip farkl grevlerde
kullanm, ar ve hareket ettirilmesi g kobalarnn yerine hafif ve hare
ketli bir koba olan Sennacherib modelini kullanmaya balamlard. Dier
bir deyile, Asurlular deiim ve geliimin yolunu amt; bu da byk l
de, fethedilen topraklarda yaayan yeni halklarn askere alnmasnn sonu
cuydu.
Asurlular ayn zamanda imparatorluk iinde isyanlar engellemek ve d
man kabilelerin teslim olmasn kolaylatrmak iin propagandann ne kadar
nemli olduunun da farkna varmlard. Bu sayede Asur ordusu ve halk,
kendilerini korkun ve kar konulmaz olarak tantmaktaydlar. Yakn zama
na kadar bu tr bir terr propagandasnn fazlasyla abartld ve bunun
gerekte olanlar yanstmad iddia edilmekteydi, nk duvar kabartmala-

Dnya Sava Tarihi

31

rmda yenilgilere hi yer verilmiyor, sadece zaferler gsteriliyordu. Fakat her

ne kadar byle olsa da, II. Assumasirpal? gibi Asur krallarnn, yenilgiye u
ram isyanc gruplara (Ahia-baba ve onun ehri) kar kullandklar slup
potansiyel isyanclarn durup bir kez daha dnmesine yol aacak nitelikte
dir: ehrinin kapsnn (Ahia-babann ehri) hemen karsna bir stun dik
tim. Bana kar isyan eden tm liderlerin derisini yzp bu stunu o deriler
le kapladm.
Bu arada talihsiz Ahia-baba Ninovaya gtrld ve yzlen derisi ehir
surlarna asld. II. Assumasirpal dier bir ehrin fethinden bahsederken ben
zer bir tarzda devam etmekteydi: Kellelerini uurdum, hepsini atee verdim,
ehrin kapsnn nnde canl adamlar ve kesik balardan olumu bir yn
yaptm, erkekleri kaza oturttum, ehri yerle bir edip harabeye evirdim ve
delikanllar ve bakireleri yaktm.
Her zaman geerli olmasa bile, isyanclara kar uygulanan bu terr (fet
hedilen ya da boyun eenlerden farkl olarak) bildirisi, Asurlularn zayf ol
duu dnemler dnda kendilerine gsterilen direnii azaltacak etkiye sahip
ti. Bu terrn, isyanclarn ehir ya da kalelerine yaklamakta olan Asur or
dusu asndan faydal olduu muhakkaktr, nk Asurlularn isyanc kral ya
da liderlere kar tavr herkese bilinmekteydi. Bu nedenle Assurbanipalin
dneminde l bedevilerinin isyanc lideri (bir Yatha) Ninovada Asur kral
nn merhametine snmay beklerken, yanaklar ve ene kemii delinerek bu
deliklerden geirilen bir iple sanki bir beki kpeiymi gibi Ninova ehrinin
giriine balanmt.,Assurbanipal bu cezadan sklnca, Yathay dier
sulu liderle beraber sava arabasna balayp onlara sava arabasn ektir
miti. Asurlular bu cezalarn yan sra, II. Ramsesin Msrda yapt gibi,
fethedilmi ya da sorunlu halklar imparatorluun farkl blgelerine zorunlu
olarak g ettirme politikasn da uygulamlard. Bu uygulama Asur ordusu
nun sorunlu blgelerde elala rahat hareket etmesini ve bu blgelerin deneti
mini kolaylatrm olmklyd.
Asur ordusunun baarsnn ardndaki bir neden de imparatorluun idari
mekanizmasyd. mparatorluk, her biri dorudan krala bal valilerce yne
tilen eyaletlere blnmt. Uzak eyaletler ise vasal krallklarca idare edil
mekteydi. Brokrasi ve kamu hizmetleri gelimiti ve kamu grevlisi olarak
genelde hadmlar grev yapmaktayd (Bunlar kimi zaman olduka glene
biliyorlard ve anlalan Sennacherib tahta ktnda, onlarn bu gcn or
tadan'kaldrmak zorunda kalmt). gc ve asker ihtiyac her eyalet tara
fndan dzenlenmekte ve karlanmaktayd. III. Tiglat-Pileserin (M 745727) dneminde dzenli ordu kurulmaya balansa da, askeri hizmette temel

32

Dnya Sava Tarihi

esas, derebeylikteki arazinin kiralanmas usulne dayalyd. Bu yetenekli h

kmdar, eyaletlerin ve imparatorluun idari yapsn yeniden dzenledi ve
tm imparatorlukta hzl haberlemeyi salayabilmek iin yeni bir posta sis
temini hizmete soktu. Bu merkezi yapnn ne kadar etkili ve hassas olduu Asur ordusundaki atlarn iaesindeki titizlikten anlalabilir. Atlar kendilikle
rinden ortaya kmadklarndan, svarilerin atlarnn ve dier atlarn ihtiya
lar ordular iin hep sorun olmutur. M yedinci yzyla gelindiinde, her Asur eyaletinde musakisus ad verilen iki nemli at grevlisi bulunuyordu.
Bunlar kendi eyaletlerini dolaarak kral iin at aryorlard ve dorudan krala
balydlar. Ninova yaknlarndaki bir at ahrnn sorumlusu olan grevli, kra
la atlarla ilgili olarak her gn dzenli rapor sunmakta ve yeni atlar bulabil
mek iin izlenmesi gereken yola dair ondan talimatlar almaktayd. Ninovaya
her gn imparatorluun drt bir tarafndan yaklak yz at gelmekteydi. Eer
atlarn ihtiyalarna byle bir zen gsteriliyorsa, imparatorluun ve ordunun
ihtiyalarna da benzer bir zenin gsterildii kukusuzdur. Bu detaylara nem verilmeden, daha sonra Roma ordusunda da olaca gibi, bylesine bir
askeri baarnn salanmas mmkn olamazd.
mparatorluun idari ve askeri yapsn ayakta tutabilmek iin de gerekli
kaynaklarn salanmas zorunluydu. Ticaret yollarnn denetim altna alnma
snn neminden bahsedilmiti, fakat bir Asur kralnn bu meseleye nasl bak
tna bir de yakndan gz atmamz gerekecektir. III. almaneser (M 858824), dier Asur krallar gibi, imparatorluun snrlarn rasgele toprak kazan
mak iin geniletme abasnda deildi; bilinli bir ekilde, nemli kaynakla
r ve ticaret yollarn denetimi altna almaya alyordu. III. almaneser Babille sk diplomatik ilikiler kurmutu, nk Babil gneydeki ve Basra
Krfezindeki ticaret yollarn denetimi altnda tutuyordu ve bu nedenle ya
ylmann bat ve douya doru olmas zorunluydu. Asur krallar gzlerini
zengin demir ve gm yataklarna sahip, batdaki topraklara evirmilerdi.
Bu nedenle, III. almaneser Karkar blgesine M 849, 848 ve 845 yllarn
da sefer dzenledi. Ardndan, M 841 ylnda srailli Jehu boyun edi; bu,
III. almaneserin Suriyedeki Hamath ve dolaysyla Suriyeden Anadolu
ve Akdenize uzanan ticaret yollarn ele geirdii manasna gelmektedir. Ar
dndan, douya ynelen kral, o blgedeki ticaret yollarnn getii (Afganis
tandan kalay madeninin geldii ticaret yolu) Zagros Dalarna seferler d
zenlemeye balad. Ayrca Kuzeydou randa yaayan Gilzamlar haraca
balad, nk bu halk Asur sava arabalar iin at yetitirmekteydi. III. al
maneserin dou ve batya dzenledii seferlerde ilgin olan, bunlarn krono
lojik olarak deil de, corafi blgelere gre anlmasyd (Ninovadaki bronz
kaplarn zerinde, antlarda, Warka vazosunun zerinde, Siyah Dikilitata
ve tahtnn zerinde).

Dnya Sava Tarihi

33

Asur tarz sava iyice kavrayabilmek iin son olarak, II. Sargon tarafn
dan dzenlenen ve yine bizzat kendisi tarafndan anlatlan M 714 ylndaki
sefere gz atmak yerinde olacaktr. II. Sargon sarayn kuzeydeki Khorsabada tamt ve daha kuzeyde bulunan Van ve Urmiye glleri arasndaki
blgede ve Urmiye Glnn dousunda yaayan Urartu ve Haldilere dzen
leyecei seferlerin hazrlklaryla meguld. Dzenleyecei bu seferin bir amac da, gnmzde Tebriz olarak bilinen ehirden geerek Hazar Denizine
ulaan ticaret yolunu gvence altna almakt. Ama seferin ncelikli hedefi, Urartular dize getirip tekra sadakatlerinin salanmas, blgedeki ok sayda
ky ve kasabann yamalanmas ve Asur ordusu iin gerekli hayvanlarn
-hzl atlar, katrlar ve develer- hara olarak bu halklardan alnmasyd. Bu
ras dalk bir blgeydi ve II. Sargon kendi sava arabas hari (bu arada ilerleyemedii yerlerde tamyordu), tm sava arabalarn geride brakmt ve
onlarn yerine svari, oku, mzrak ve istihkmclardan oluan bir orduyla
ilerliyordu. Katr ve develerin ektii arabalar lojistik destek salamaktayd
ve beraberlerinde gerektiinde sklebilir bir koba da tamaktaydlar. Bir
yere gelindiinde istihkmclar yolu amak iin bronz baltalaryla kayalar
paralamak zorunda kalmlard. Sargon ift kat sura sahip Parda Kalesini
nasl ele geireceini bulmutu. nce birjnci koban hendee atarak kap
ya ulamalarn salayacak bir yol haline getirmi, ardndan bu kobann zerinden dier bir kobayla ve askerlerle birlikte kapya saldrmt.
Sargon daha sonra Rusasn liderliindeki Haldi kabilesinin bir ordu ku
rup kendisiyle meydan savama girmeye niyetli olduunu rendi ve muhte
melen yeterli gce sahip olmadklarn bildiinden sadece svarileriyle yld
rm hzyla zerlerine ulland. Sargon, yeteneklerini fazla abartsa da, olay
yle anlatmaktadr:
Uzun bir yol yrm ve bezgin dm Asur birlikleri, tamamyla tkenmi
durumdayd. ni ve k olduka g, saysz dalan am ve perian ol
mulard. Ne yorgunluklarn ne de susuzluklarn giderebilmitim. Ne kamp
kurdum ne de kampmn etrafn duvarla evirdim. Savalarm ileri gnder
medim, ordumu toplamadm, samda ve solumda olanlar benim yanmda de
illerdi, geriye dnp bakmadm ve askerlerimin byk bir blmn kullan
madm, gzlerimi kaldrmadm. Sava arabamn zerinde ve beni bu dman
topraklarnda asla yalnz brakmayan svarilerimle ... bir ahin gibi Rusasm
zerine ullandm ve onu bozguna urattm. Savalarn arpa bier gibi bi
tim. Onun soyundan 250 kiiyi, valilerini, grevlilerini ve svarilerini ele ge
irip saflarn yarmay baardm. Onu kampna tutsak edip komutasndaki tm
askerleri ldrdm. Cann kurtarmak iin sava arabasn terk ederek bir ks
raa bindi ve askerlerinin gzleri nnde kat.

34

Dnya Sava Tarihi

Sargonun byk bir gururla syledii gibi, Rusas kaarak da kurtulama

mt: Rusas ordumun gcn duyunca kalbi korkuyla dolarak kartaldan ka
an bldrcn gibi benden kat. Kan dkm bir adam gibi bakentini terk et
ti. Avcdan kaan biri gibi dann eteklerine ulat. Doum sancs eken bir
kadn gibi kendini yataa atp yemeden imeden kesildi ve iflah olmaz bir
hastala yakaland.
Sargonun beyanndan, Haldilerin svari hcumu sonucu dalp hzla
tahkimli kamplarna ekildikleri anlalmaktadr. Bu zaman zarfnda Asur ok
u ve mzraklar da blgeye ulat ve kampa saldrarak Haldi sava araba
larn ve atlarn ortadan kaldrd. Rusas kamay baard, fakat daha sonra
kendini zehirledi. Sargon, Haldileri hkimiyeti altna alarak onlara devlet iin alma zorunluluu getirdi, byk miktarda ganimet toplayarak yetenek
li erkekleri orduya ald.
Sargon kuzeydeki da kabilelerini iradesi altna alma giriimine devam ediyordu, ne var ki Asur mparatorluunun snrlarnda sorunlar hi sona er
miyordu; Sargon ileride Elam ve Kildani isyanlarn bastrmak zorunda kala
cakt. Sargon, M 705 ylnda kamp saldrya uradnda, bilinmedik bir
ekilde hayatm kaybetti -byk ihtimalle, dou snrndaki kk bir krall
a dzenlenen sefer esnasnda kraln muhafzlar gafil avlanm ya da uyu
yakalmlard. Sargon, ynetimi srasnda hem kendi halkndan askere aldk
laryla hem de ok sayda yabanc birlii kullanarak mkemmel bir dzenli
ordu kurmutu. Ayrca Asur soylularndan oluan bir kraliyet muhafz birlii
de oluturmutu. Bu birlikler kraln hemen ayann dibindeki birlikler olarak adlandrlyordu, nk bu seilmi bin kii her an kraln yanndayd.
Sargodan sonra da baa yetenekli krallar (zellikle olu Sennacherib ve
Bilge Assurbanipal) gese de, Asur mparatorluu bocalamaya balad. Bo
calamann nedenlerinden biri srekli olarak mttefikleri Elamllar ve
Kildaniler tarafndan kkrtlan ve desteklenen gneydeki Babildi. Babil,
Sennacherib tarafndan yerle bir edilmiti ve ta stnde ta kalmamt, ama
ehir M 652 ylnda yeniden ayakland. Assurbanipal M 650 ylnda eh
ri kuatt, ama ehir ancak M 648 ylnda alk nedeniyle teslim oldu. Assurbanipalin ehri baka ekilde ele geiremedii ortadayd. Babil hkmda
r kendisini sarayndaki kutsal atein ierisine att. ehir Asurlularca yama
land ve isyanc liderlere affedilmeleri iin frsat tannd: Dillerini kopardm
ve onlar tmyle bozguna urattm. Hayatta kalanlaraysa, kendi zamanlarn
da benim bykbabam Sennacheribe yklemi olduklar ykmllklerin
aynn ykledim -bylece onun ruhu da huzura ermi oldu (Sennacherib, Babilde muhtemelen benzer bir durumda suikasta kurban gitmiti). Cesetlerini

Dnya Sava Tarihi

35

kk paralara ayrp onlarla kpekleri, domuzlan, akbabalar, gkteki ku

lar ve denizdeki balklar besledim.
Assurbanipal Babilin hakkndan geldiini zannediyordu, ne var ki l
mnn ardndan ehir bir kez daha bamszln ilan etti. M 612 ylnda
Babilliler, Medler ve skitlerden oluan mttefik ordu, Asur mparatorluunun bakenti Ninovay ele geirip yerle bir etti. Asur mparatorluu dald
ve tahta geen birka hkmdarn abalarna ramen bir daha asla toparlana
mad. Asur, yedinci yzyldaki Msr seferiyle kendi snrlarn fazlasyla zor
lamt. BabiPle ne uzlaabilmi ne de onu ortadan kaldrabilmiti.
Dokuzuncu ve sekizinci yzyllarda maden ve kereste salanan ticaret yolla
rn denetim altna almak iin dzenlenen seferlerle ele geirilen uzak eyalet
lerde kan sorunlarn ard arkas kesilmemiti. Urartu Krall ile dou ve
batdaki dier devletleri hkimiyet altna almak iin dzenlenen gereksiz se
ferlerle devlet iyice zayflatlmt. Asurun ykseliine imkn salayan, eya
letlerdeki vali ve yneticilerin sahip olduu zerk ynetim sistemi artk
denetlenemiyordu, nk imparatorluk ar ekilde yaylmt. Sonu olarak,
askeri alandaki byk baar, Asur devletinin, kontrol edemeyecei kadar b
yk bir alana yaylmasna neden olmutu.

Persler
Ninovay harabeye eviren kuvvetin banda Kral Kyakseresin komuta
sndaki Med ordusu yer almaktayd. Medler M yedinci yzyln ikinci ey
reinde birlik olup Hazar Denizinin gneyinden Karadeniz veCZagroYD
larna kadar uzanan kk bir imparatorluk kurdular. Yunan tarihi Herodota gre, Kyakseres nceden kark olarak savaan oku, mzrak ve s
varileri birbirinden ayr birimler olarak kullanmaya balayarak Med ordusu
nu etkili bir g haline getirmiti. Bunun gerekten olup olmad bilinmese
de, Med ordusu baarlyd; yedinci yzylda Persler, Med ordusunu da ken
di glerine kattlar.
ki ya da blgeye yerletikten sonra son olarak Basra Krfezinin do
usundaki ran topraklarna yerleen Pers halknn kkeni tam olarak bilin
memektedir. lk byk Pers hkmdar Byk Cyrustur (M 560/59-530).
Herodta gre, Cyrus kskanlacak bir genlik yaamt. Hikye, dnemin
Med kral Astyagese kadar uzanr. Astyages kzn bir Pers soylusuyla evlen
dirir ve bu evlilikten Cyrus dnyaya gelir. Fakat Astyages ryasnda torunu
nun kendisini tahtndan edeceini grr ve gvendii generali Harpagosa o

36

Dnya Sava Tarihi

nu ortadan kaldrmasn emreder. Fakat Harpagos, Cyrusu bir iftinin yeni

domu oluyla deitirir ve bylece Cyrus, Kuzey Medde bir ifti ailesi
tarafndan bytlr. ocukken Cyrusun kralclk oynarken sergiledii dav
ranlar Astyagesin dikkatini eker ve ardndan Cyrusun torunu olduunun
farkna varr. Astyages, Cyrusun yaamasna izin verir, ama Harpagosu da
olunu ona akam yemeinde hizmet ettirerek cezalandrr. Harpagos ok si
nirlenip frsat kollamaya balar ve ilk frsatta Cyrusu isyan etmesi iin ikna
eder. Cyrus muhtemelen ordusu kendisine bakaldrm olan Astyagesi yen
meyi baarr. Bu zaferin tarihi ve ekli belli deildir; hikyenin bundan son
rasna dair Herodotun anlattklar pheli olsa da, Cyrus M 554 ve 550 yl
lar arasnda taht Astyagesten almay baarr.
Cyrus bir krallk kurmak zorunda kalmad, nk elinde hazr bir Med
Krall bulunuyordu. Fakat ileride gerekletirecei fetihler onun ne byk
bir asker ve devlet adam olduunu herkese gsterecekti. Cyrus, Med miras
n devralarak farkl bir imparatorluk kurdu. Bunu da fethettii ya da farkl e
killerde idaresi altna ald halklara bar, efkat ve dostluk sunarak gerek
letirdi. Yerel dinler ve din adamlar yceltildi, mmkn olan her yerde yerel
yneticilerin grevlerine devam saland ve gnlk yaama mdahale edil
medi. Cyrus her eyalete satrap olarak bilinen valiler atad, bunlarn Pers ol
mas zorunlu deildi. Dier taraftan bu valilerin yetkileri, her eyalete, doru
dan krala bal olan bir hazine grevlisi ve bir de garnizon komutannn atan
masyla dengelendi. Ayrca, her yl tm eyaletler kraln mfettileri (Kraln
Gzleri) tarafndan denetlenmekteydi. nceki gelenee uygun olarak, her eyalet merkeze belli oranda vergi demekteydi. Benzer ekilde ordu komutan
larnn da Pers olmas zorunlu deildi; Cyrus ve halefleri yerel yneticilere
olduu kadar, askerlere de toprak balama konusunda olduka cmerttiler.
Bu arazi sahipleri, devlete duruma gre sava arabas, svari ya da oku ye
titirmek zorundaydlar. Cyrus, imparatorluuna dahil ettii eyaletlerde o
unlukla bir kurtarc gibi karlanyordu. rnein, Yahudiler Cyrusu bir tr
Mesih olarak grp kabullenmilerdi; Kudsteki tapmak yeniden ina edil
miti. mparatorluu, hogrye dayal olarak varln srdrmekteydi.
Cyrusun ordusunun yapsna dair farkl grler mevcuttur. Yunanl asker
ve yazar Ksenophon, Cyrusun ordusunun bin soylu, on bin hafif piyade, on
bin sapanc ve on bin okudan olutuunu ve hi svari bulunmadn belirt
mitir. Fakat Ksenophonun sahip olduu bilgi gvenilir deildir; Susa ve
Persepolisteki duvar oymalarnda ok ve yay kullanan piyadelerin yan sra,
kraln sava arabas ve bu arabann nnde birka gizemli eyersiz at grl
mektedir. Bu atlarn nndeki seyislerin krba ve eyer bezine benzer bir ey
tamalarndan, bunlarn sekin bir svari snf ya da orduda svari snfnn

Diinya Sava Tarihi

37

balangc olduklar anlalmaktadr. stelik Herodot, Perslerin sadece e

ye nem verdiini yazmt: yay kullanmak, ata binmek ve doruyu syle
mek. Medlerin, dolaysyla Perslerin, svarinin yararlarn Asurlulardan
rendiklerine phe yoktur.
Tm bunlara ramen, muhtemelen yeterli ata sahip olunmamasndan do
lay, Cyrusun ordusu tmyle piyadelerden oluuyordu. Fakat M 539 y
lndan sonra Cyrus, gzlerini ele geirilmesi iin svari birliklerinin art ol
duu doudaki topraklara dikti. Svari birliklerine sahip Medlere gvenme
yen Cyrus, Byk skender devrine kadar dnya zerinde grlm en etkili
svariler olacak olan kendi svari birliklerini kurdu. Gerekten de bu svari
ler, Pers ordusunun en etkili birimleri haline gelmilerdi. Svariler farkl tak
tikler uyguluyorlard: Atl okular dman kuatp onlar ok yamuruna tu
tuyor, cirit kullanan svariler dman saflarna cirit yadryor ve ar sva
riler mzrak ve kl kullanarak dmanla yakn savaa giriyordu. Fakat
Cyrusun ordusunun asl gc, sparabara denilen oku iftleri (bir kalkanc
tarafndan korunan ve karma yay kullanan bir oku) ile yanak dzende sa
vaan ve hafif zrh ve bir de hanerle donanm mzraklard. Kraliyet mu
hafzlar ise uzun bir mzrak ve yayla donanmlard; te yandan, duvar ka
bartmalarnda birliklerin hem; karma yay hem de ksa mzrak tadklar g
rlmektedir. Oku-mzrak kombinasyonu artk standart hale gelmiti; kal
kan tayclar devreden karlm ve okular, tadklar byk bir kalkan
topraa saplayp arkasndan ok atarak savamaya balamlard. Sava araba
lar ve daha sonra svariler tarafndan desteklenen ordunun hareket kabiliye
ti ve esneklii yksekti'. Cyrusun dehas, Lidyanm hzl igali srasnda ken
disini gsterdi. Bu sefer esnasnda, Lidyal komutan Croesus, Cyrusun sva
riye sahip olmamasn frsat bilerek, onun ilerleyiini kendi svarileriyle dur
durmaya alt, fakat Cyrusun ordusunda develer bulunduunu grnce ha
yal krklna urad. nk,bu hayvanlarn kokular bile Croesusun sva
rilerini durdurmak iin yeterliydi. Cyrus surlarla evrilmi olan Lidya ehri
Sardese ulat. Cyrus ehri ele geirebilecek kuatma bilgisine sahip deildi
ve eninde sonunda ehri dremeyip geri dnmek zorunda kalacakt, fakat
bir gn surdan aa miferini dren bir Lidyal askerin duvardan indiini
ve tekrar geriye trmandn grd. Bir grup seilmi Persliye, Lidyal
askerin duvara trmanrken izledii yolu takip etmeleri grevi verildi ve bu
sayede ehir ele geirildi. Croesusa iyi davranld ve Lidya bir Pers eyaleti
oldu.
Benzer bir olay da M 539 ylnda Babil ehrinin ele geirilmesi esnasn
da meydana gelmiti. ehir nceki Kildani hkmdar II. Nabukadnezar (M
604-562) tarafndan yeniden ina edilmi ve i ve d surlar ile nehir ynn

38

Dnya Sava Tarihi

deki tahkimatlarn eklenmesiyle savunmas glendirilmiti. Fakat o tarihte

ki idareci Nabonidus, ar dindarl nedeniyle hi de popler deildi ve pro
paganda konusunda uzman olan Cyrus, Babillilere kendisini bir kurtarc olarak sunmutu. BabiPin aln iki ekilde anlatlr-bir rivayette, Babildeki
merkezlerden birinin ele geirilmesinin ardndan, isyanc lider Ugbarunuri
savamadan Perslerin ehre girmesine izin verdiinden bahsedilir. Herodotun bildirdii dier rivayete greyse, Cyrus, BabiPin surlarnn alamaz
olduunu anlamt. Bu nedenle Frat Nehrinin yatan deitirmi ve bu
sayede Pers askerleri kuruyan nehir yatan izleyerek tahkimatlarn altndan
ehre girmeyi baarmt. Muhtemelen bu ikinci rivayet, Cyrusun blgede
girimi olduu sulama faaliyetlerinin tahrif edilmi bir versiyonuydu. Her iki ekilde de Babilliler direnmemiti ve Herodota gre, Blgenin bykl
nedeniyle i blgede yaayanlar ... ehrin d blgeleri ele geirildikten
ok sonra bile neler olup bittiinden habersizdiler ve bir festivalde dans edip
elenmekle meguldler. Sonu olarak Cyrus, Babile muzaffer bir biimde
girmiti. nne dallar serildi, yamay yasaklayarak herkesin gvenliinin
salanacan ilan etti. BabiPdeki ruhban snf ve kurumlar grevlerini ifaya
devam etti; hatta Nabonidusun idaresi altnda zarar grm olanlarn zarar
larnn telafi edilecei akland. Cyrus, ehre kendi valisini atad, ama idari
yapy deitirmedi. Cyrus, M 538 ylnda olu Cambysesi Babil kral yap
t, ne var ki Cambyses bu grevi yerine getirecek kapasitede deildi ve o ne
denle grevinden alnd.
mparatorluunun dou blgelerini denetimi altna alan Cyrus, daha do
uya, muhtemelen bugnk Afganistana kadar ilerledi. Nihayetinde Cyrus,
M 530 ylnda Cambysesi yeniden Babil kral olarak atad ve Orta As
yadaki isyanc Baktria kabilesine kar bir sefere kt. Herodota gre,
Cyrus bu sefer esnasnda kurnazca bir taktik uygulamt. Siri Derya Nehrini geip kampn arap ve yiyecekle dolu olarak savunmasz brakarak kabi
leye kar bir tuzak kurdu. Kamp yamaland, ama bylece Cyrus, kendisine
kar gnderilmi olan birlikten birini kolaylkla yok etme frsatn bulmu
oldu. Fakat kralieleri Tmyrisin komutasndaki dier iki birliin Cyrusa
taarruz etmesiyle iddetli bir muharebe balad. nce uzak mesafeden sva
riler ve kalkanlar arasndaki okular atmaya balad ve ardndan girilen
yakn savan galibi Baktria kabilesi oldu ve Cyrus yaraland. Ar yaral
Cyrus daha sonra hayatn kaybetti. Bu uzun seferde Cyrus muhtemelen lo
jistik problemlerle karlamt. Ayrca birliklerinin says, bilhassa kendisi
ni Siri Derya Nehrine kadar takip eden olu Cambysesi geri gndermesiy
le (muhtemelen birliklerin bir ksmn beraberinde gtrmt) olduka azal
m olmalyd. Eer Herodot gerei anlatyorsa, Tomyris sonraki kutlama
larda Cyrusun kafatasn iki kadehi olarak kullanmt.

Dnya Sava Tarihi

39

Cyrus, imparatorluunu, askeri gcn yannda, politik zeksn ve propa

ganday da kullanarak kurmutu. stelik, Asur mparatorluunun k
neticesinde oluan otorite boluu da Cyrusun fazlasyla iine yaramt.
Gl Elamllar M 646-640 yllar arasnda Asurlular tarafndan ortadan
kaldrlm ve geriye, zaten Cyrusun ittifak kuraca, pek sevilmeyen Babil
ehir devleti ve Medler kalmt. Cyrusun oku ve mzraklardan oluan or
dusu biraz sradyd, ama bu ordu iyi komuta edilmi ve hem Medlerin tec
rbe ve geleneklerinden hem de Asurlular ve Elamllardan alman derslerden
fazlasyla istifade etmiti. Byk Cyrusun ordusunun gc, askerlerinin, yay
ve mzraklar, aldklar eitim ve duyduklar gurur sayesinde en iyi biimde
kullanabiliyor olmalarndan kaynaklanyordu. Ayrca Cyrus, Pers ve Medlerden oluan ordunun asl gcn eyalet askerleriyle de desteklemeye bala
mt ve buradan da, ne kadar topran olursa, baar ansn da o kadar artar
sonucu kyordu. Fakat daha sonra isyanlara engel olabilmek maksadyla, eyaletlerde genlere askeri eitim verilmesi yasakland ve bu genlere, ordu
ya alndktan sonra eitim verilmeye baland.
Cyrustan sonra tahta, ok sayda atl okudan oluan ordusuyla M 525
ylnda Msr igal eden Cambyses geti. Bu, Msrllar Deltann dousun
daki Pelusiumda yenmek iin yeterli olmutu. Herodot, Cambysesi tiran olarak adlandrmt, fakat o son derece yetenekli bir ordu komutanyd.
Cambysesin saltanat uzun srmedi; ata binerken kazayla kendi klcn kal
asna saplad ve M 522 ylnda kan zehirlenmesinden hayatn kaybetti.
Halefi I. Darius hayata geirdii yol, para ve vergi sistemleriyle ne kadar ye
tenekli bir devlet adam olduunu ispatlad. Darius, imparatorluu her biri
gelirine oranla sabit bir vergi deyen yirmi satrapla bld. Satraplklarn
valileri hem idari hem de askeri meselelerden sorumluydular, dzenli bir or
duya sahiptiler ve snrlar gl garnizonlarca korunuyordu. Ayrca byk
seferlerde her satraplm asker gnderme zorunluluu da bulunuyordu. m
paratorluun belli yerlerinde, hem bu askerleri toplayabilmek hem de ok ge
ni topraklara sahip bu imparatorluun ierisinde insan ve malzeme tanma
sn salayabilmek iin belirli toplanma noktalar bulunuyordu. Darius idare
sindeki imparatorluk, Gney ndus Vadisinden Karadeniz civarnda yaayan
skit ve Skudralara kadar uzanyordu.
Pers ordusunun merkezinde On Bin lmsz (bu birim, mevcudu asla
bu saynn altna drlmedii iin byle adlandrlyordu) yer almaktayd.
Sekin lmszlerin merkezindeyse, saraya bal iki alay yer alyordu. Bu alaylardan ilki kraliyet muhafzlaryd -sol omuzlarna asl bir karma yay, bir
sadak ve her iki ellerinde tuttuklar 2.5 metre uzunluunda bir mzrak (bu
mzran sapnda altn renginde bir elma bulunuyor ve sap ayak parmann

40

Dnya Sava Tarihi

zerine koyuluyordu) tayan bin oku-mzrak. Dier alay ise duvar resim
lerinde gsterilmeyen bin oku-mzrak svariden oluuyordu. Kalan lm
szler ise oku-mzrak piyadelerdi. Farkl olarak sadece, lmszlerin ilk
safi, gerideki okularn gven iinde ok atmalarn salamak iin, geilmez
bir duvar oluturmak amacyla 2 metre uzunluunda mzrak ve kalkan ta
yordu. Okular da kendi gvenlikleri iin kl tamaktaydlar. Herodota g
re, Pers ordusu onluk sisteme gre dzenlenmiti. Ordu onluk takmlar, yz
lk blkler, binlik alaylar ve on binlik tmenlerden oluuyordu. En byk
birim ise, alt tane bulunan ve en azndan kt zerinde altm bin askere sa
hip olan kolorduydu. Yine Herodota gre, eyalet askerlerinden oluan yirmi
dokuz piyade ordusu mevcuttu ki, bu sylenenler doruysa, Pers ordusunun
gcnn 1.74 milyon asker olmas gerekiyordu. Tabii ki bu, Herodot tarafn
dan uydurulmu, gereklii pek de mmkn olmayan bir rakamd. Doktor
Ctesias, Pers kaynaklarna gre rakam sekiz yz bin asker olarak aklam
t; fakat bu da ok yksek bir rakamd. Fakat rakamlar ne olursa olsun, Pers
ordusunun bykl gerekten tartlmazd.
Yirmi dokuz ordudan alts ran ve eski Med eyaletlerinden gelen ar
piyadelerden oluuyordu. Bu piyadeler zrh giyiyor, mzrak, yay, kl ve so
pa tayorlard; sadece n saftakiler kalkan kullanmaktaydlar. Dier baz or
dulardaki hafif piyadeler deiik silahlarla donanmlard -yay ya da ksa
mzrak ve balta kullanan Baktrialiar ya da skitler gibi. On orduda yer alan
hafif piyadeler ise, bal olduklar kabilelere gre imparatorluun her yann
dan gelmi olan askerlerdi. Bu hafif piyadelerin byk bir ounluu zrh
giymez ve sadece mzrak ya da cirit tard. Geri kalan yedi orduda yer alan
okular, artc derecede farkl etnik kkenlere sahipti -Hintliler, Nubyallar ve Gney AfganistanlI Sarangiyanlar gibi. Ayrca yedi tane de svari or
dusu bulunuyordu. Bunlar ya geleneksel Pers oku-mzrak svarileri (ger
ekte bunlar svari yaplm piyadelerdi) ya da Baktrial, Paricanyal, Hazarl ve Hintli atl okulard. Pers svarileri ok taktii uygulamak yerine, kuat
ma, taciz ve takip grevlerini stlenmilerdi; dman saflarna yaklap ya
kn savaa girmeden nce ok ve ciritlerle saldryorlard. Tm bunlara ilave
ten, bir de Arap deve kolordusu bulunuyordu. Sekiz bin kiiden oluan bu ga
rip Sagartiyanlar kement ve haner tayorlard. Bunlarn amalar muhteme
len kementle at ve adamlar yakalayp ilerini hanerleriyle bitirmekti. skit
sava arabalarnn da kullanld bilinmektedir, ama ne kadar baarl olduk
lar pheli bir konudur -sava arabalarnn devri artk sona ermek zereydi.
Yine de Pers ordusu, savalarn banda dman saflarn databilmek iin
sava arabalarn kullanmaya devam etmiti.
Bu devasa Pers ordusu, dzensiz ya da ilkel kuvvetlere kar son derece

Dnya Sava Tarihi

41

baarlyd. Ne var ki Pers ordusu gerekte, muazzam byklkteki impara

torluun drt bir yanndan toplanm bir insan ynyd. Her piyade ordusu
kendi geleneklerine gre savayordu; bu nedenle de, piyade birlikleri arasn
da uyum ve ibirlii bulunmuyordu. Bunlarn iinde sadece lmszler ve
merkezde savaan ve Persler ile Medlerden oluan alt ar piyade ordusu, sa
va alannda gerekten gvenilebilecek birliklerdi. Bu ibirlii sorunu, her ne
kadar grevleri gerei daha bamsz hareket etseler de, bir lde svariler
le de ilgiliydi. te yandan, sadece Perslerin yedi ordu gcnde svarileri var
d ve bu kuvvet, dzenlenen hemen her sefer iin yeterli gelmekteydi. Pers
ordusunun dier nemli bir karakteri de devasalfyd. Bu zellii nedeniy
le, lojistik, hayati nem tamaktayd ve bylesi bir orduyu sava alanna
karabilmek bile bal bana bir baaryd. Persler Asurlular gibi yenilik yap
ma ihtiyac hissetmeden, geleneksel oku-mzrak, svari ve levazm birlik
lerini kullanmaya devam ediyorlard.
Bu yaklam, ileride kendilerine has sava taktiklerine sahip Yunan hoplitleriyle (ar piyade) karlatklarnda Perslerin bana dert aacakt. Darius, kendi i meseleleri nedeniyle iine kapanm olan Atinay Pers idaresi al
tna almak maksadyla gzlerini Yunanistana diktiinde, Pers imparatorluu
gcnn zirvesindeydi. M 499 ylnda yon kolonilerinin Atinann deste
iyle ayaklanmasyla birlikte, Persler duruma mdahale etmeye karar ver
diler. Darius, M 492 ylndaki baarsz seferin ardndan, M 490 ylnda
600 gemi tarafndan desteklenen (sava triremeler [kadrga] ve nakliye ge
mileri -deniz savalar iin sonraki blme baknz) dier bir ordu gnderdi.
Bu ordu Maratonda karaya ayak bast. Burada 15.000 kiilik Pers ordusunu
11.000 Atinal ve Plataiaili hoplit karlad ve sekiz gn boyunca her iki taraf
da birbirine saldrmaya cesaret edemedi. Ardndan kuzeyde, Eretriada, ken
di ordularnn zafer kazand haberini alan Persli generaller, bu bekleyie
son vermek isteyerek, Atinaya dorudan deniz yoluyla gitme dncesiyle
svarilerini tekrar gemilere bindirmeye baladlar. Bu durumu frsat bilen Atinallar derhal saldrmaya karar verdi.
Yakn mesafe haricinde, Pers oklarnn, kendi zrhlarn ve kalkanlarm et
kilemediini bilen Atinallar, oklara kar savunmasz olduklar sreyi en aza
indirebilmek iin koarak hcuma getiler. Yakn savaa girildiinde ise, Atinallarn bronz zrh ve miferi, bronz takviyeli yuvarlak kalkan ve uzun
mzra; Perslerin balk pulu eklinde demirle kapl zrh, sazdan rme kal
kanlar ve ksa mzraklarndan ok daha etkili olduklarn ispat etmilerdi.
Yunanllar, yanlardaki iki Pers hafif piyade birliine dokunmadan, tm g
leriyle merkezdeki Pers ar piyadelerine yklendiler. Dalan Pers ordusun
dan kaabilenler kendilerini gemilerine atp canlarn zor kurtardlar.

42

Dnya Sava Tarihi

Bu sava, Persleri pek etkilemese de, Atmallara gururlu Perslerin de ye

nilebileceini gstermi ve onlarn moralini hayli ykseltmiti. Darius ve
Pers generaller Maratondaki yenilgiden ya hi ders almamlard ya da mu
azzam byklkteki Pers ordusunun yapsn deitirme imknna sahip de
illerdi. Darius M 486 ylnda ldnde, yerine geen Kserkses Yunanis
tan igal etmek iin planlar yapmaya balad. Bu seferin lojistik yn pek
ok adan fazlasyla ilgintir. M 480 ylnda Kserksesin Yunanistan i
galinde olduu gibi, tm Pers ordusu sefere ktnda lojistik problemler hat
safhaya ulayordu. Problem sadece asker saysndan kaynaklanmyordu;
Persler orduya ok sayda kiinin de (grevliler vs.) katlmasna msaade ediyordu ve i iyice iinden klmaz hale geliyordu. Sadece lmszleri
rnek vermek gerekirse, bunlarn kendi yanlarna, arabalar iinde seyahat eden ok sayda hizmeti ve cariye aldklarn grrz. Ayrca lmszler, de
ve ve dier hayvanlarla tanmas gereken zel yiyeceklerle besleniyorlard.
Herodot, Kserksesin kara ordusunun saysn, 600 trireme ve daha kk
2.000 gemiden oluan Pers donanmasn hi hesaba katmadan, 1.7 milyon oarak bildirmektedir. Herodotun verdii bu rakamn gerek olmas imknsz
dr; kimi tarihiler daha gereki rakamlara ulamak iin olduka aba harca
maktadr. Pers kaynaklarna gre ordu 800.000 kiidir, ki bu da ok yksek
bir rakamdr. Her ne kadar Kserksesin hedefi ok daha yakn ve elindeki
kaynaklar daha fazla olsa da, Byk skender bile 50.000 kiiden daha byk
bir orduyla ilerlemeyi baaramamt. stelik Kserkses bu sefer iin birka
yl boyunca hazrlk yapmt. Eer lmszlere ilave olarak, her birinde
10.000 asker bulunan 29 orduya sahip olduklarn kabul edersek, Pers ordu
sunun says 300.000 kii olurdu. Ne var ki lojistik nedenlerle bu rakam bile
kolay kabul edilebilir deildir. Gerek rakamn (10.000 lmsz ve 10.000
kiilik 16 ordudan oluan) yaklak 170.000 olmas mmkn grnmektedir.

Rakam her ne olursa olsun, bu ordunun dnyann o zamana kadar grd

en byk ordu olduu aktr; orduya denizden gemilerle destek salan
mazsa, lojistik olarak byle bir seferin dzenlenmesi mmkn deildi. Hero
dot, ordunun, sava gemilerince korunan ikmal gemilerinden faydalanabil
mek iin sahil boyunca ilerlediini yazmtr. Fakat donanmann da, kara or
dusunun korumasna ihtiya duyduu genelde gz ard edilen bir konudur.
ok sayda kreki tayan triremeler ve dier kk gemiler, erzak tamak
iin gereken alana sahip deildi; srekli olarak kyya yanap su, arap ve yi
yecek almalar gerekiyordu. Eer ordu, bu karaya klar esnasnda filoyu
korumasayd, igalin gereklemesi yine mmkn olmayacakt.

Dnya Sava Tarihi

43

Buna ilaveten, lojistik problemlerin zlebilmesi iin ordunun geecei

yollarda nceden ikmal merkezleri hazrlanm; yol zerindeki ehirlere, or
duya ihtiya duyduu erzak temin etmesi emredilmi ve yine orduyla birlik
te ilerleyecek deve ve yk hayvanlarnn ektii ok sayda yk arabas ha
zrlanmt. Kserkses ordunun yola kn hasat mevsimine denk getirerek
son hasattan da istifade etmiti. Herodotun bildirdiine gre, bu sefer yle
sine titizlikle planlanmt ki, rnein Doriscus ve Acanthus arasndaki bl
gede ilerlenirken su ve yiyecek temini konusunda rekabet yaanmamas iin
ordu gruba ayrlmt. Bu gruplardan biri, srekli sahili takip ederek hem
ikmalini donanmadan salamakta hem de filoyu korumaktayd.
Herodotun bildirdiine gre, ordu, Hellespontu, ina edilen iki duba
kpr vastasyla gemiti ve ordu o kadar bykt ki, bu gei yedi gn yedi
gece srmt. Ordu, ilerleyiini Doriscos kylar boyunca srdrd ve bu
rada skk vaziyette durulduunda on bin kiiyi alabilecek, itle evrili bir
blge kullanlarak ordunun mevcudu hesapland. Saymn ardndan ordu, sa
hili takip ederek Acanthusa doru ilerledi ve Acanthustan Chalcidice Yar
madas zerinden Thermaya ulaabilmek iin i blgelere doru yneldi.
Bunu baarabilmek iin, ordunun yannda bulunan ok sayda yk hayvan
nn tka basa yiyecek tamas gerekiyordu. Yine Herodotun bildirdiine g
re, yk develerine yol boyunca aslanlar saldrmt. Herodotun iddiasna g
re, ordu, Thermaya vardnda, muhtemelen hem donanmadan hem de kar
maa olmadan evreden gerekli yiyecei ve suyu tedarik edebilmek iin, Haliacmon Nehrine kadar tm sahile yaylmt. Benzer ekilde, donanma da
kendi ihtiyalarn karlayabilmek iin farkl blgelere uramaktayd. Pers
ordusunun lojistik sorunlarndan fazlasyla etkilenen Herodot yle yazmt:
Kimi zaman nehirlerin suyunun bile orduya yetmediini grmek beni pek
artmad. Aksine, beni asl artan, bylesine byk bir ordunun ikmalinin
nasl baaryla salanddr. Yaptm hesaba gre, her asker gnde bir choenix buday tketirse ordunun gnlk buday ihtiyac 110.340 medimnidir
(160.000 kile) ve buna kadnlarn, hadmlarn, yk hayvanlarnn ve orduyu
takip eden dier kiilerin tkettii miktar dahil deildir.
Herodotun, Pers ordusunu olduundan ok daha byk zannettiine p
he yoktur, ama bu orduya gerekli ikmalin salanmasnn tam bir kbus oldu
u ynndeki yorumu fazlasyla dorudur. Sepias Burnu aklarnda Pers do
nanmasnn frtnaya yakalanmasyla lojistik problem bir kat daha artt. Bu
frtnay, Artemisiumda meydana gelen bir dizi sonusuz, muhtemelen Perslerin avantajl kt, deniz sava takip etti. Herodot, frtnann ve bu deniz
savalarnn sonucuyla ilgili olarak, tahrip olan ikmal ve nakliye gemilerine
gelince, bunlarn miktar saylamayacak kadar oktu demektedir. Bunun a

44

Dnya Sava Tarihi

bartma olduu aktr, fakat Perslerin elinde 350 kadar gemi kalmt ki, bu
nun ileride iki sonucu olacakt: Artk deniz hkimiyeti ve denizden ikmal ko
nularnda donanma eskisi kadar gvenilir deildi ve Kserkses, Atina toprak
larnda gneye doru ilerlerken, ordusunun ikmalini salamakta byk g
lk yaayacakt.
Kserkses iin byk bir ansszlktr ki, ilk direni, Thermopylaedeki
nl geitte gerekleecekti. Burada devasa Pers ordusu, Leonidas komuta
sndaki az sayda Spartal ve Yunan mttefiklerince durduruldu. Kserkses k
sa bir sre Yunanllarn geri ekilip ekilmeyeceini grmek iin bekledi ve
sonra genilii en fazla 50 metre olan dar geitten hcum emrini verdi. lm
szlerin dzenledii hcuma ramen, Spartallar gn direnmeyi baard.
Herodot bu atmay yle tasvir etmektedir: ki ordu dar bir alanda sava
yordu ve Yunanllardan daha ksa mzraklar kullanan Barbarlar (Persler),
say stnlklerinden faydalanamyorlard. Spartallar takdir edilecek bir e
kilde savaarak Perslerden ok daha stn olduklarn gsterdiler... Spartallar sk sk kayormu gibi davranp dman pelerine takyorlard; Barbar
lar byk bir grltyle ve bararak onlarn pelerinden komaya balayn
ca ise, aniden dnp kendilerini takip edenlere byk zayiat verdiriyorlard.
Kserkses umutsuz durumdayd, ama dl peindeki bir Yunanl kendisine
gelerek dadaki bir geitten bahsetti. Pers ordusu geceleyin gizlice bu yoldan
ilerlerdi; Yunanl gzcler Pers askerlerinin yapt grlty duyup olayn
farkna vardklarnda artk ok geti. Leonidasm kuvvetleri yanlardan kua
tld. Ertesi gn Persler Spartallar kuatmay baardlar ve Yunanl mttefik
lerinin canlarn balayp gitmelerine izin verdiler. Leonidas ve askerleri
son adama kadar savatlar. Herodotun, kalan Spartallarla ilgili olarak un
lar sylemesi ilgintir: Ellerindeki mzraklar savamaktan paralannca, k
llarn ekip Pers saflarna dalp dattlar. Dier bir deyile, mzraklar ol
madan bile Yunan ar piyadesi Perslerinkinden daha stnd. Ardndan,
Pers ordusu tekrar Atinaya doru ilerlemeye balad. Persler, halkn byk
blm kat iin, az sayda asker tarafndan savunulan Atina ve Acropolisi kolayca ele geirdiler. Fakat Pers ordusunun en zayf noktasnn kendi
sini destekleyen donanma olduunun farkna varan Atinal komutan Themistocles, Pers filosunu Salamisteki dar bir boaza ekmeyi baard. Burada
M 480 ylnn Eyll aynda, hkim bir tepede altn tahtna kurulmu olarak
boaz izlemekte olan Kserksesin gzleri nnde, antikadaki en mehur
deniz savalarndan biri meydana geldi.
Yunanllar dmanlarn bu dar boaza ekmeyi baarmt. Herodotun
bildirdiine gre, Yunan filosu 380, Pers filosu ise yaklak 350 gemiden o

Diinya Sava Tarihi

45

luuyordu. Dier kaynaklar, Pers filosunun fazladan 40 gemiye daha sahip

olduunu bildirmektedir. Sonu olarak, Yunanllarn taktii, Pers gemilerini
boaza ekip, s sular kendi yararlarna kullanmakt. Boaz, Psyttalia Ada
s civarnda daha da daralyordu. Persler, bu adaya hem oradaki hayvan sr
lerini yakalamak hem de askerlerine bir konaklama noktas salamak iin ge
celeyin gizlice asker karmlard. Boazda ierilere doru geri ekilmekte
olan Yunanllar, geri dnp ounlukla Perslerin mttefikleri Fenikeliler ve
yonyallardan oluan Pers filosuna saldrdlar. Bu saldr sonucunda Pers do
nanmas birbirine girerken, Yunanllar sava dzenlerini korumay baarm
lard. Bunun nedeni, rzgrn ters ynden esmesi ya da daha yksek olan Fe
nike gemilerinin rzgrdan daha fazla etkilenmesi olabilir. Herodot, bu duru
mu yle aklyor: Yunanllar sava hatlarn muhafaza edip dzen iinde
savarken, Barbarlar (Persler) tam bir karmaa ierisindeydi ve ne yapacak
larna dair bir fikirleri yoktu. Bu durumda savan seyrinin farkl olmas da
beklenemezdi.
Kserksesin gzlerini kendi zerlerinde hisseden Pers donanmasnn art
lar bu korkuyla ileri doru atld, ama bu esnada kendi nc gemileri de ge
ri ekilmeye kalknca hepsi birbirine girdi ve karmaa bir kat daha artt. r
nein, bu esnada Artemisia adndaki bir kadn tarafndan idare edilen bir Pers
gemisi, kaabilmek iin yaknnda bulunan kendi gemilerinden birini batr
mt. Gemiler bu ekilde birbirine girince, sava, Yunan gemilerine bindiril
mi hoplitlerin stn olduu, bir nevi kara savana dnd. Gerekten de, bu
deniz sava aslnda bir piyade savayd. Herodotun anlatt bir hikyeye
gre, bir Pers gemisi, Yunan Samothracian triremesi, bir Atina gemisini ba
trm, ama kendisi de ar hasar almt. Fakat Samothracianlar cirit atma
da ustaydlar ve kendi gemilerini hasara uratan dman gemisinin bordas
n cirit yamuruna tuttular ve ardndan da gemiye rampa edip onu ele geir
diler.
,
Tm Pers sava gemileri muharebeye katlmay baaramadndan, Pers
ler tm gleriyle savaamyorlard. rnein, muhtemelen boazn Bat Megara kn koruyan byk Msr filosu atmaya katlmamt. Persler 200
kadar gemi kaybederken, Yunanllarn kayb 40 gemi civarndayd. Persler
ayrca ok sayda asker de kaybetmilerdi, nk Herodotun dediine gre,
onlar yzme bilmiyorlard. Ayrca Psyttalia Adasndaki Pers askerleri de
ldrlmt. Kserksesin ba byk dertteydi. Ordusunun ikmalini sala
yabilmek iin gerekli olan donanmas, Phaleriuma, yani kara ordusu tara
fndan korunabilecei bir blgeye ekilmek zorunda kalmt. Dier bir de
yile, donanma bozguna uramt ve artk ikmal iin baka bir yol bulmak
zorunluydu. K yaklayordu ve Pers ordusu Anadoluya ekilmek zorunda

46

Dnya Sava Tarihi

kald. Fakat kk drc bir yenilgiyi kabul etmeyi hazmedemeyen Kserkses, ordusunun te birini k geirmesi iin Tesalyada brakt. lmsz
lerin de dahil olduu bu kuvvetin iaesi muhtemelen blgedeki kaynaklardan
salanacak ve baharda saldr kald yerden devam edecekti. Fakat Yunan
kaynaklarna gre, ordunun dier te ikisi korkudan ziyade, yiyecek yeter
sizliinden hzla ekilmekteydi. Bir kez daha Herodot bu olay yle nakle
diyor: Kserksesin ordusunun Hellesponttaki geide var krk be gn sr
d ve oraya ulatnda ordusundaki askerlerin says byk lde azalm
t. Pers askerleri, yollar zerinde yaayan halka ait tm yiyecei yamalad;
yiyecek kalmaynca artk otlar ve aa yapraklarn yemeye baladlar. Ye
timi ya da yabani, yaprak ya da kabuk, ne buldularsa yediler ve ortada yenilebilecek hibir ey brakmadlar.
Kserksesin ordusunun ansna, hasat mevsimiydi ve buday bulabilmek
mmkn olacakt. Ayrca yon adalarn korumakla grevli ve k Samosta
geirecek bir donanmaya da sahiptiler. Bu gemiler olmadan, evreden topla
nacak yiyecein dnda orduyu besleyebilmenin bir yolu yoktu. Herodot yk
arabalarndan bahsetmiyor, ama zaten bu arabalar ekecek hayvanlar iin de
gereken yem bulunmuyordu. Eer bu yry 45 gn srmse, ordu gerek
ten fazlasyla hzl ilerlemi olmalyd; yiyecek ktlnda bu tr bir yola ba
vurmak sonradan Byk skenderin de kullanaca bir hileydi. Ancak Abidosta, yani yolculuklarnn sonunda, ordunun kt durumundan haberdar edilmi Persli yetkililerin salam olduu yeterli yiyecee ulamay baard
lar. Hastalklar ve dizanteri ordunun dier bir kbusuydu ve hastalananlar ge
ride, o blgedeki ehirlerde braklyordu. Sonunda Sardise ulaan ordu pe
rian halde olmalyd, fakat Kserksesin yenilgiyi kabul etmeye hi niyeti
yoktu ve imparatorluunun zengin kaynaklarn kullanarak M 479da Tesalyadaki birliklerine destek gndermeyi baard. Burada Yazn sonlarna
doru, her iki tarafn da hata yapt karmak bir sava meydana geldi. Persler svari ynnden stn olmalarna ramen, piyade ile svariyi birlikte na
sl kullanacaklarn hl renememilerdi; bu savata Yunan hoplitleri bir
kez daha glerini ispat ettiler. Bu yenilgiyle, Yunanistana ynelik Pers teh
didi ebediyen ortadan kalkt.
Bu tarihten sonra Pers mparatorluu zayflamaya balad. Msr M 405
ylnda baarl bir isyan giriiminde bulundu ve M 343te paral askerler
kullanlana kadar tekrar fethedilemedi. M 400 ylna gelindiinde ordunun
belkemii olan derebeylik sistemi zlmeye balad. Hl son derece byk
ve arlkl olarak svari ve sava arabalarndan olumakta olan ordu, M
330da Byk skenderle karlatnda bu olaanst komutan ve Make
don ordusuyla baa kabilecek durumda deildi. Gerekten de M drdnc

Dnya Sava Tarihi

47

yzyln byk blmnde Pers krallar ancak imparatorluk ierisinde kan

isyanlar baarabilmilerdi; askeri zaferler ise ancak paral askerlerle (genel
de Yunanllar) kazanlabilmiti. te yandan Persli komutan Megabyzus, M
480 ve 450 yllar arasnda Yunan hoplitleriyle Pers svarilerini bir arada kul
lanmay baarmt. te yandan, imparatorluk zayflyor olsa da, M
drdnc yzylda bata ar piyade ve ar svari olmak zere kimi yenilik
ler de yaplmt. Bylece, M 401 ylna gelindiinde Gen Cyrus, aabeyi
ni tahttan indirmeye teebbs ederken, ordusunun merkezine Yunan hoplitlerini koymu ve onlar da svari birlikleriyle desteklemiti. Bu ekilde Pers or
dusunun ar piyade sorunu da zlm oluyordu ve bu piyadelere Pers s
varisi eklenince, gelecek birka yzyln ordularnn temeli de atlm oldu.
Yine de, bu sadece ilk admd ve byle bir ordunun etkin ekilde grevini ye
rine getirebilmesi iin hafif piyade, skirmisher,(,) sapanc, ar ve hafif sva
ri gibi farkl birimlere de sahip olmas zorunluydu. Dier bir deyile, merkez
de yer alan ar falanks piyadesinin, ordunun sava alannda taktik adan
manevraya msait esneklikte olabilmesi iin dier birimlerce desteklenmesi
zorunluydu. MakedonyalI Philip ve skenderin baard ey ise bu anlatla
nn ta kendisiydi.

Hindistan
Darius, M 515 ylnda Hindistan fethederek Pers mparatorluunun
doudaki genileme srecini tamamlam oldu. Pers ordusu orada Hintlilerin,
daha sonra ortaa Avrupasnda kullanlacak, farkl bir taktikle savatn
grd. Hintliler ortaa Avrupasndaki lance sistemine benzer bir tarzda
filler, sava arabalar, svari ve piyadeden olumu bir taktik birim kullan
maktaydlar. Byk skender, M 326 ylnda ndus Vadisini igal ederek
Hydaspeste byk bii zafer kazand. Pers ve Yunanllarn karsna kan
Hint ordusu nasl bir yapya sahipti ve Hint uygarlnn kendine has askeri
meziyetleri bulunuyor muydu? Arkeolojik kazlar sonucunda, ndus Vadisi ve
douda Belucistann yksek blgelerinde tarmn gemiinin milattan alt
bin yl ncesine kadar uzand anlalmtr. Bunu M 2600 ve M 1300
yllar arasnda devam eden ndus Vadisi uygarl ve kltr takip etti. Bu
uygarlk tarma dayalyd, ama kr deil, ehir merkezliydi. Gnmze kadar
bu uygarla ait yetmi kadar ehir bulunmutur. M 2300 ile M 2000 yl
lar arasnda Mezopotamya ile sk ticari balara sahiptiler; gnmze kadar
ortaya karlan byk kaz alanlarndan -rnein, Harappa ve Mohenjo-Da<,) Skirmisher: Genelde sapan ya da cirit kullanan, zrh giymeyen ve dman muharebeye ekmek ya da
tuzaa drmek iin yem olarak kullanlan eitimsiz ve harcanabilir birlikler, (.n.)

48

Dnya Sava Tarihi

ro-, o dnemde otuz be-krk bin kiinin yaad ehirlerin bulunduu anla
lmaktadr.
Harappa ve Mohenjo-Daro tahkim edilmi ehirlerdi ve bu ehirlerdeki en
belirgin tahkimat, dardan gelecek tehlikelerden ziyade, ieride devletin otoritesini temsil etmesi iin ina edilmi ehir merkezindeki hisard. Kazlar
da ok sayda bronz ve bakr mzrak, balta, haner, ksa kl ve ok ucu bu
lunmutur. Bu silahlar savatan ziyade muhtemelen avclk iin kullanlm
lard. te yandan, birka topuz ba, kilden yaplm ve frnlanm, sapanla
ya da elle frlatlan ve yama ya da yerel atmalarda kullanlan, ok sayda
kk ve byk ta bulunmutur. Son olarak, Mohenjo-Daroda, ayn anda
ldkleri -v e baz rneklerde ldrldkleri- anlalan bir grup dalm is
kelet bulunmutur. Fakat yakn dnemde yaplan kazlar, M 1900 ile M
600 yllar arasnda, nceden zannedildii gibi bir Aryan igalinin sz konu
su olmadn ortaya koymutur. ndus Vadisi uygarl bu igal nedeniyle de
il, uzun bir zaman dilimi ierisinde i faktrler ve belki de ndus Nehrinde
yaanan taknlar nedeniyle ortadan kalkmt.
ndus Vadisi uygarln, ismini Vedalar olarak bilinen drt kutsal kitaptan
alan Vedik dnemi (yaklak M 1500-1000) takip etti. Bu kitaplara M
ikinci binyln banda balanmt; bunlar ancak M 1000li yllara kadar uzanan bir dnemin sonunda son ekillerini alm ve yzlerce yl sonra k
da dklene kadar szl olarak kuaktan kuaa aktarlmlardr. Bu dnem
at ve sava arabas dnemiydi. Sava arabalar M 1700l yllardan sonra
Ortadouda yaygn olarak kullanlmaya balanmt. Rig Vedada, ndrann
iki doru atma ve sava arabasna sklkla atfta bulunulmaktadr: ki doru
atnn kinemesiyle, sava arabasna bindi -ndra deimezliin bile
ykcsdr. Anlalan ndra, ok sayda prens ve kral sava arabalaryla boz
guna uratmt. Yine ska bahsedildii kadaryla, bronz zrh, phesiz
sadece sava arabas sekinlerince kullanlmaktayd. Ne var ki ana silahn
yay olduu akt: Yaylarmzla dii filleri ve byk savalar kazandk. Yay
larmz dmanlarmzn bizden nefret etmesinin sebebidir: Yaylarmzla tm
topraklar ele geirdik. Demir, Hindistanda M 800l yllardan sonra kul
lanlmaya balandndan, sonraki dneme ait kimi Rig Veda metinlerinde
demir silahlarla ilgili bilgiler de bulunmaktadr: Zehir srlm olan ok, ge
yik boynuzundan yaplmt ve ucu da demirdendi.
Rig Vedadan anlaldna gre, sava arabas iki kii tamakta; src
sada, sava ise solda yer almaktayd. Sava muhtemelen yay kullan
yordu, ayrca arabada mzrak ve ciritler de yer alyordu. Sancak tayan sava
arabasn izleyen piyadeler, kabile olarak (her kabile ayr bir birlik olarak) sa-

Dnya Sava Tarihi

49

yayorlard. Yay, balta, ksa kl ve sapanla donanm bu askerlerin kalkan,

zrh ve miferi yoktu. Bu tr bir savan, dzenden fazlasyla uzak olduunu
anlamak g deildir.
Vedik dnemini, adn Ramayana ve Mahabharata destanlarndan alan Epik dnemi (yaklak M 1000-500) izledi. Vedalar gibi bu destanlar da yz
lerce yllk bir dneme yaylmt. Mahabharata askeri tarihiler iin ok ya
rarl bir destand. Bir blmnde M 1400lerde Delhi yaknlarnda meyda
na gelmi bir sava anlatmaktadr, oysa ki bu destan M 400 ve MS 200 yl
lar arasnda yazlmtr. Mahabharata M altnc ve yedinci yzyllardan iti
baren Hint sava taktiklerinde yaanan deiimin sinyallerini vermektedir
-geleneksel drt birimli Hint ordusunun ortaya k.
Drt birimli geleneksel Hint ordusu; sava arabas, fil, svari ve piyade bi
rimlerinden olumaktadr. lgintir ki, ordu, titizlikle riayet edilen bir orant
ya gre kurulmutur: 1 sava arabas, 1 fil, 3 svari ve 5 piyade. Bu birlik, bir
sonraki daha st birliin mevcudunu belirlemek iin le arplyor ve bu
bylece devam edip gidiyordu. rnein, bir gulma; 9 sava arabas, 9 fil, 27
svari ve 45 piyadeden oluuyordu. Tam mevcutlu bir Hint ordusu ise 21.870
sava arabas, 21.870 fil, 65.610 svari ve 109.350 piyadeden oluuyordu.
Dier kltrlerde olduu gibi, sava arabalar farkl ekillerde yaplmaktay
d. Kimisi, skenderin Hydaspes Savanda olduu gibi 6, kimisiyse 3 kii
tayordu; asl kullanl amalar da, oku, sapanc gibi menzilli silahlar kul
lanan askerler iin hareketli bir at platformu oluturmakt. Sava arabalar
zamanla nemini kaybetse de, batya nazaran Hindistanda varln daha uzun sre devam ettirdi; ta ki MS ilk yzyllarda Hindistana gelen skitler s
varilerle neler yaplabileceini gsterene dek. Her eye ramen, Mahabharatada sava arabalarna vg dolu pek ok atfta bulunulmutur; rnein, bir
savata kral, ok sayda'dman sava arabas tarafndan kuatlmtr: Sa
valar, sava alannda sava arabalaryla yaptklar saysz manevradan an
lalabilir. Ildayan talarn ve chapletlerini (baa taklan elenk), parlak
zrhlarn, sancaklarn ve ihtiaml kyafetlerini grnce kalbim cokuyla
doldu. Fakat yadrdm oklara ramen ... onlar yenmeyi baaramadm, ak
sine onlar beni yendiler. ok sayda tecrbeli ve iinin ehli dman tarafn
dan kuatlnca, bu byk savata acy hissetmeye baladm.
Bu dnemde filler oku ve bir binici tamaktayd, ama ileride bu say
daha da artacakt. Hem sava alannda idaresi hem de beslemek iin yeterin
ce su ve yiyecein temini olduka g olan filler, tm bunlara ramen Hint
ordularnn temel birimleri haline gelmi ve MS on sekizinci yzyln sonla
rna kadar kullanlmlardr. Filler, dman piyadesinin saldrlarna kar

50

Dnya Sava Tarihi

olduka hassas olduklarndan, kendi piyadeleri tarafndan desteklenme

liydiler. Mahabharatadaki satrlarda unlar grmekteyiz: Bir fil, onun ze
rindekiler ve 14 piyadeden oluan dman nclerinin saldrsna urayan
Bhima [bir sava kahraman] sendelemedi. Sz konusu piyadelerin, her fi
le tahsis edilmi olan koruyucu birliklerden olduklar aktr. Benzer ekilde,
Nakulann [dier bir kahraman], sava arabasndan atlad grld. Klc
n savurarak, fillerin bacaklarn koruyan askerleri, budaylar dorayan tr
pan gibi dorad. Sahadeva [dier bir kahraman daha], kendi sava arabasn
dan fil savalarna [filin zerinde bulunanlara] saldrd ve bak frlatarak
hepsini filin tepesinden yere serdi. Ayn savata Nakula, bir filin saldrsna
uraynca, onlarn hassasln da ortaya karmt. Kl ve kalkann kulla
narak hayvana yanat ve hortumunu ve dilerini kknden kesti. Ayanda
halkalar olan fil, byk bir grltyle yere yld ve zerindekileri frlatp
att.
Dier nemli birim ise, ounlukla mzrak kullanan svarilerdi; iki mz
rak ve kalkan tayorlard, MS birinci yzyldan itibaren, skit svarilerinin
etkisiyle yay kullanmaya da baladlar. Bu deiimin byk bir etkisi olma
m ve bu, zamanla unutulmutu. Mahabharatada svariden hemen hi bah
sedilmez; ata binen soylu bir kii yoktu ve svari, sava arabasndan daha ge
ri bir askeri birim olarak kabul edilmiti. Her ne kadar skender Hindistana
girdiinde, svarilik oktan kabul grp sava arabalarnn yerini alm olsa
da, dier blgelerle kyaslandnda Hindistan svari alannda geri kalmt.
Son birim olan piyadeye gelince, kimisi cirit tamakla birlikte, byk o
unluu okulardan oluuyordu. Hepsi kl ve kalkanla donanmt, yakn
savaa girilince klc iki elleriyle kullanyorlard. Bu okularn en nemlii
zellii, kullandklar uzun yaylarn ilk rnekleri olarak kabul edilebilecek
yaylard. Makedon Nearchusa gre, Piyadelerin tadklar yay, boylan ka
dar uzundu. Bu yaylarn bir ucu yere dayanyor, sol ayakla zerine baslyor
ve bylece yay en iyi ekilde gerebilmek mmkn oluyordu. Kullandklar
ok, yardadan biraz ksayd ve bir Hint okusunun frlatt oka direnebile
cek hibir ey yoktu -ne kalkan ne gs zrh ne de benzeri bir savunma un
suru. Sol ellerinde kz derisinden kk kalkanlar tayorlard.
Bu drt birimlik ordu yaps pek kullanl deildi. nk hem sava ara
basyla svarinin grevleri benzerdi hem de filler savata kullanlamayacak
kadar hantald. M 326 ylnn Haziran aynda Byk skenderle yaplan
Hydaspes Savandaki Hint ordu dzenine baktmzda, bu konuda daha
fazla fikir sahibi olabiliriz. Hint ordusunun banda yerel ynetici Porus bu
lunuyordu. Porus, 85 fili ordusunun nne, 15 metre arayla dizmiti. Bu bo

Dnya Sava Tarihi

51

luun braklmasnn nedeni, hem piyadelerin filleri koruyabilmesi hem de

piyade hcumlar iin yeterli yerin olmasyd. stelik Porus, skenderin s
varilerinin fillere hcum edemeyeceklerini de biliyordu, nk atlar fillerden
korkuyordu. Fillerin arkasnda, fillerin hattna paralel dizilmi 20.000 kadar
piyade yer alyordu. Ordunun her iki kanadna 2.000 svari yerletirilmiti ve
onlarn nnde, perdeleme grevi iin 240 sava arabas yer alyordu.
Porusun plan, fillerle skenderin svarilerini pskrtmek, ardndan
onun piyadelerine kendi piyadeleriyle yklenmek ve hem kanatlardan hem de
geriden filler, sava arabalar ve svarilerle hcum etmekti. Mantkl bir plan
d, ne var ki iler onun planlad gibi gitmemiti. skender, ncelikle Hint s
varisini yok etmesi gerektiini anlamt. Bunu baarabilmek iin, tm sva
ri gcn sa kanada yarak b3'k bir taarruz dzenlemi ve Hint svarile
rini zerine ekmiti. skenderin nceden gnderdii Coenus komutasnda
ki dier bir svari birlii de, Hintlilerin gerisine sarkarak Hint svarilerinin
byk ksmn kuatmay baarmt. skender, ayrca bin atl okusu olduu
iin, nemli bir stnle sahipti; onlar, Hint svarilerini taciz etmek ve d
zenlerini bozmak iin kullanmt. Hint svarileri ya yok edildi ya da fillerin
korumasna snd. Ardndan skenderin hafif piyadeleri, ellerindeki ciritle
ri kullanarak fillerin safnda, fil hcumu baladnda gerekecek kadar bir
boluk amay baardlar. Son olarak da uzun mzraklarla (sarisae) donanm
Makedon falankslar hcuma geince, Hintlilerin filleri ve piyadesi karmaa
ierisindeki bir yna dnt, hatlar dalan Hint piyadeleri kamaya ba
ladlar.
Porusun ordusunun fillere fazlasyla gvenmesi artcdr. Porusun
kendisi bile ata deil, file binmiti. Anlalan o ki, etkin bir g olarak
grlmeyen svariler olduka az saydayd. Savan olduu gn devam eden
iddetli ya nedeniyle, Hint sava arabalar etkin biimde kullanlamam
t, nk amurlu zeminde manevra yapamyorlard. Tarihi Arrian, savaa
dair aklamalarnda sava arabalarndan hi bahsetmemitir. stelik, Hintli
ler yamur nedeniyle, esiz ok at tekniklerinden de istifade edememiler
di; savan banda son derece nemli bir birim olan atl okuya da sahip de
illerdi. skender son derece doru bir taktik uygulamt ve sahip olduu
gler Hintlilere kyasla ok daha uyum ierisindeydi. Porus ise, skenderle
kyaslanabilecek bir general deildi. Hint svarisi, ne gerekli manevralar ya
pabilmi ne de dier birimlerle ibirlii ierisinde hareket edebilmiti. Zaten
Pers kral Dariusn, skenderle yapt Gaugamela Savanda da anlad
gibi, sava arabalarnn disiplinli, organize bir orduda kullanm olduka g
t.

52

Dnya Sava Tarihi

Yine de, Hint ordu yapsnda skenderin etkisi pek byk deildi. sken
derin ekilmesinden sonra bile, kurtarc ve imparatorluun mimar andra
Gupta, Morya ordusunda geleneksel drtl sistemi kullanmaya devam etti.
Farkl olarak andra Gupta, daha byk blmlerden oluan dzenli bir or
du kurdu: 600.000 piyade, 30.000 svari, 9.000 fil ve bilinmeyen sayda sa
va arabas. Dier yandan andra Gupta, Makedon taktiklerini inceleyerek
skenderin Suriye ve ran yneten halefi Seleucusu yenmeyi de baarm
t.
andra Guptanm ordusu ar bir toprak vergisi tarafndan desteklendi ve
tm devlet (Kuzey Hindistann byk blmn elinde tutan) brokratik ve
baskc bir tarzda ynetildi. Devletin koyduu kurallarn ihlali, -ounlukla
zehirlenerek- lmle cezalandrlrd. Tm toplumsal kademelere yaylm
rgtl bir casus ebekesi de bulunuyordu. andra Gupta, isyandan ve sui
kasttan fazlasyla korkuyor ve her gece baka bir odada uyuyordu. andra
Guptann baars etkili idari sisteme dayalyd. Beer yeli alt blmden oluan bir sava bakanl kurmutu. Bu blmler piyade, svari, sava araba
lar, filler, donanma (korsan saldrlarn nlemek iin), tamaclk ile ordu
hizmetleriydi. Son blm, ordunun lojistik desteinin salanmasnda kullan
lan kz arabalarndan, davul alan ve gonklar tayan hizmetlilerden, se
yislerden, istihkmclardan ve onlarn yardmclarndan sorumluydu. Gonk
sesiyle hizmetlileri hayvanlara ot getirmeleri iin gnderir ve dl ve ceza
sistemiyle de verilen grevin yerine getirilmesini salarlard. andra Gup
tanm, byk bir imparatorluu idare edebilmek iin oluturduu ordu, yol
lar, kaleler,, garnizonlar, brokrasi ve vergi ynetim sistemi Byk Cyrusu
andrmaktadr.
andra Guptann en baarl halefi olan Asoka, M 273 ile 232 yllar arasnda tahtta kalm ve tm Hindistan, en gney ucu hari, ele geirmeyi
baarmt. Fakat Asoka, kanl bir seferin ardndan savatan vazgeti. Bu
dizmi kabul ederek vejetaryen oldu ve bu tarihten sonra, imparatorluu dip
lomasi ve mzakere yoluyla ayakta tutmaya alt. Diplomat olmamasna
ramen, orduyu ihmal edip halknn yaam standartlarn ykseltmeye al
t. Bu ihmal, lmnn ardndan, M 184 ylnda son hkmdarn, bir ordu
komutan tarafndan ldrlmesinin ardndan, Morya hanedannn sona erii
nin nedenlerinden biridir.
Hint ordusu, drtl yapsyla Yakndou ordularndan ayrlmaktadr.
Fakat Hindistan d dnyayla temas halindeydi ve bu temas, atn ve sava arabasnn kullanmnda olduu gibi, askeri yapsn da etkiliyordu. Uzakdo
udaki dier byk g in ise, dier tm sistemlerden farkl olarak, kendi
ne has bir sava sistemi gelitirmiti.

Dnya Sava Tarihi

53

in
Hakknda yeterince bilgiye sahip olduumuz ilk in hanedan, M on
sekizinci yzyldan M on birinci yzyla kadar hkm sren ang haneda
ndr. Bu hanedann, varln ne kadar srdrdne dair farkl grler bu
lunmaktadr. Yaplan kazlarda bulunan ilk duvar rneklerinin (hang-tu) ta
rihi, 4.000 yl kadar geriye gitmektedir. ang, orta Yalu (Sar) Nehri vadisini
evreleyen ovalarda kurulmu bir tarm kltryd. Elbette ehirler kurulmu
(ge dnem ang bakenti An Yang gibi), gneydeki blgelerle ticaret yapl
mt. Bu uygarln en byk baars, fazlasyla ileri olduklar bronz ile
meydi. Kuzeyde, batda ve dou sahilinde anglar hem savap hem de ti
caret yaptklar gebe kabileler bulunuyordu; anglar kapsaml bir askeri
sistem gelitirmeyi baarmlard.
anglarn savaa nem vermesinin temel nedeni, kendilerini gebelere
kar korumak deil, kurban edebilmek maksadyla sava esiri ele geirebil
mekti. ang khin kemiinde, atalarn ruhlar iin bir seferde 300, Hsiaotunda bir evin inas iin 600 ve len birine mezarnda elik etmesi iin 164
esir kurban edildii yazldr. Esirler bazen seferin sona ermesinin hemen ar
dndan idam edilirlerdi. Bir sefere ilikin kitabede yle yazar: Sekizinci
gnde (hsin-hai), 2.656 kii bir halberdle [bir tr uzun sapl balta] cezaland
rld [dier bir deyile idam edildi]. Bu kadar ok kiiyi kurban edebilmek
iin komu devletlere ska saldrmak gerekiyordu, bu nedenle anglar s
rekli sava halindeydi.
ang hkmdarlar dzenli bir ordu kurmulard ve sava iin yeteri ka
dar asker salayacak askeri bir sisteme sahiplerdi. Bu sistem, ordu iin klan
bana 100 asker salamak zorunda olan swlara (patrilineal [baba soyundan
gelen] klan) dayalyd; kraln kendisi ve prensler de birka tsu ynetiyorlard.
Bu sistem vastasyla 1.000 kiiden 10.000 kiiye kadar ordular kurulabiliyordu. ang ordusu piyade, oku ve sava arabalarndan oluuyordu. Piyade
ve okular onar kiilik takmlar halindeydi. Bu takmlar birleerek yzer ki
ilik, her biri merkez, sa ve sol cenahlarda yer alan bl ve bu b
lk de yz kiilik bir alay oluturuyordu. On alay birleerek bin kii
lik daha byk bir birimi meydana getiriyordu. Sava arabalarna gelince, be
sava arabasndan bir takm, be takmdan da bir blk oluuyordu. Her sa
va arabas asker tamaktayd: Sada duran, karma yay kullanan bir ok
uydu; ortada src; solda da byk bir kalkan ve halberd tayan src
nn koruyucusu yer almaktayd. Yaplan kazlarda, ang mezarlarna dini
merasimle gmlm birka sava arabas ve at kalnts karlm; bu kaln
tlar sayesinde, sava arabalar aslna uygun ekilde yeniden yaplmtr. Bu

54

Dnya Sava Tarihi

arabalar, iki at tarafndan ekilen ve oklu tekerlek miline sahip gelimi mo

dellerdi. Buradan, bu sava arabalarnn, baka bir yerden rnek alnarak ya
pld anlalmaktadr. Bu tr bir sava arabas modeli, ine, M 1500 ve
M 1300 yllar arasnda muhtemelen oklu tekerlek miline sahip tekerlek
lerin kullanld Transkafkasya blgesinden gelmiti.
ang ordusunun dzenini bilmek gtr, fakat Hsiao-tundaki bir mezar
da gml olan askerler, aka bir askeri birimi temsil etmektedir. Merke
zinde er mrettebatl 5 sava arabasndan olumu bir takm yer alan g
ml be grup bulunmaktadr. 4 astsubay (NCOS) ve bir subayn dahil oldu
u ve sava arabalaryla mterek hareket ettikleri anlalan 25 askerlik bir
birim de sava arabalarnn yanma gmlmt. Bunlar muhtemelen halberd
ve kk kalkanla donanm ve deri zrh giyen piyadelerdi. Sava arabalar
nn sa ilerisinde, 25 subay ve NCOSun da dahil olduu 125 kiilik piyade
birlii bulunuyordu. Bu birlik, karma yay kullanan okularla yukarda anla
tlan piyadelerin bir karm olmalyd (savalarn sahip olduu dier silah
lar, sadece bak ve hanerdi). Yine sada, muhtemelen oku ve piyadelerin
komutan olan tek bir kii yer almaktayd, sava arabalarnn arkasnda da da
nk insan ve hayvan gruplan bulunuyordu. Bunlar muhtemelen sava esir
leri ve ele geirilen atlard. Eer bu yap gerei yanstyorsa, sava arabala
ryla piyade ve okular arasnda bire otuzluk bir oran vard; biri sava araba
lar ve piyade, dieri ise oku ve piyadelerden oluan farkl, fakat birlikte ha
reket eden iki askeri birim bulunuyordu. Bu mezara gre, anglarn sava d
zeninin merkez, sa ve sol cenahlarda piyade ve oku; geride ise sava ara
balar ve piyade olduu anlalmaktadr. Oysa bu dzen, sava arabas kulla
nan dier kltrlerinkinde olduka farkldr ve muhtemelen gerei yanst
mamaktadr.
ang uygarl, M 1100lerden, Chin devletinin Chou hanedann t
myle ortadan kaldrd M 256 ylma kadar hkm sren komusu Chou
devletince ortadan kaldrld. ang, ilk yenilgiyi, M 1100lerden M 771
ylna kadar hkm sren Bat Chou devleti karsnda yaad. Dou Chou
devleti de, M 771 ylndan M 256 ylma kadar (M 453-221 yllar ara
sndaki Savaan Devletler dnemi de dahil olmak zere) ayakta kald. ang
yenilgisi anlk bir olay olmasa da, M 1122 ile 1027 yllar arasndaki bir ta
rihte gerekletii kabul edilen Mu-yeh Sava anglarn sona erii olarak ka
bul edilmektedir. Sava, afaktan geceye kadar bir gn srd. Choularn sa
va taktikleri anglarnkinden olduka farklyd ve Kral Wu piyade merkezli
bir orduya komuta ediyordu.
Chou ordusu, 300 sava arabas, 3.000 kaplan savas (muhtemelen

Dnya Sava Tarihi

55

piyade kraliyet muhafzlar) ve dier sekiz devlet tarafndan gnderilen bir

liklerden oluuyordu. Dier devletler dalk blgelerde kurulu bulundukla
rndan ve bu tr blgelerde en etkili birim piyade olduundan, bu gelen bir
liklerin de piyade olmas gerekmektedir. Piyade arlkl Chou ordusunun,
ang ordusundan daha esnek olduu ve sava alannda daha rahat manevra
yapt anlalmaktadr. Ayrca Chou ordusu daha iyi tehiz edilmiti. Kullan
dklar halberdier daha salam ve gelimiti, bronz kl da kullanyorlard.
Deri zrhlarn, bronz zrhlarla deitirmilerdi; savalar bronz mifer,
bronz baldr ve gs zrhyla donanmt, kalkanlarna da bronz eklenmiti.
Her iki ordunun kulland yay ve sava arabalar hemen hemen ayn olsa da,
Chou sava arabalar, iki yerine drt at tarafndan ekildikleri iin daha kul
lanl aralard. Zaten Choularn bronz silah ve zrh yapm konusundaki ye
tenekleri sava kazanmalar iin yeterli olmutu ve bu stnlk, Yunan hoplitlerinin sava alannda sahip olduu stnl akla getirmekteydi.
Chounun zaferi, taktik ve donanmda stnlk kadar, anglarn yaad
i ekimelerin sonucu da olsa, Choularn genel stratejilerinin ok daha stn
olduu kesindir. Chou, kk bir devlet olduundan, dier devletler ve kl
trel gruplarla ittifaklara girmi ve bu politikann sonucunda, kendisinden
gl olan anglar, onlarn dmanlarn yanna alarak yalnz brakmay ba
armt. Ardndan, anglarn, dou snrndaki bir da kabilesiyle urama
sn frsat bilerek, ang devletinin batsna saldrd. anglarn yenilgisi uzun
bir dnemin sonucuydu ve bu dneme son noktay koyan Mu-yeh Sava ol
mutu. Chou hkimiyetinde geen sonraki yzyllarda M altnc yzyla ka
dar sava adna pek bir deiiklik olmamtr. Bu tarihten nce Chou askeri
gc alts (Chou) batdaki alt blgede, sekizi (eski ang) douda Chengchouda ve yine alts (Yang) gneydouda bulunan ordulardan olumaktay
d. Askerlikle ykml olanlarn tm greve arldnda, alt Chou ordu
sunun toplam mevcudu 75,00X) kiiye ulayordu. Lojistik destek kz araba
laryla salanmaktayd. Boylesine byk ordular idare edebilmek iin gl
bir brokratik yap gelitirilmiti ve eyaletleri denetim altnda tutup dzeni
salayabilmek maksadyla feodalizme benzer bir ynetim sistemi uygulan
maya balanmt. Fakat Choular, hl sava arabalaryla savap, piyadeyi
klasik usullerle kullanmaya devam ediyorlard.
Chou sava arabalar, ang dneminde olduu gibi, hl mrettebatly
d, ama ondan farkl olarak her sava arabas, biri nde, biri arkada, ikisi de
yanlarda yer alan drt piyade takmyla evreleniyordu. Davullar ve anlar
haberleme iin kullanlyordu ve komutann sava arabasnda yer alan san
cak bir nevi ekilme blgesiydi. Eer sancak indirilirse, bu, geri ekilme an
lamna geliyordu. Geceleri sava arabalar birbiri ardna kampn etrafnda bir

56

Dnya Sava Tarihi

barikat oluturacak ekilde dizilirdi. Sadece kuzey ve gney ynnde iki sa

va arabas birbirine bakacak ekilde yerletirilir ve bir tr kap vazifesi gr
meleri salanrd. Muhtemel bir savan sabahnda ordu komutan kaplumba
a kabuundan khinine bavurarak rya ve alametleri yorumlar, eer yo
rumlar olumluysa, kamp sava iin hazrlanmaya balard. Eer yorumlar
olumsuzsa, ordu ya ertesi gn bekler ya da daha uygun bir blgeye doru
harekete geerdi. Sava dzeni belirlenmise, subaylar buna gre birliklerini
sava dzenine sokar ve sembolik olarak sava arabalarndan inerlerdi. Ar
dndan subaylar, yanlarmda muhafzlar olduu halde komutann yanma gi
derek gerekli emirleri ve komutann yreklendirici szlerini dinlerlerdi. Su
baylar ksa bir sre iin sava arabalarna biner ve dua etmek iin tekrar iner
lerdi.
Artk savaa hazr olan ordu, ya savunmaya geer ya da saldr iin ilerle
meye balard. Eer ama savunma yapmaksa, dman saldrmas iin, gs
teri ve hakaretlerle kkrtrlard. Dier yandan, ama saldrysa, generalin
davulu ilerleme emrini verir ve bu emir tm birliklerin davullarnca tekrarla
nrd. lerleyen bir orduda liderlik, hz ve moral gibi vasflar; taktik ve strate
jiden daha nemliydi. Sava arabalar taraflar arasnda mesaj tar ve d
manla atmaya balard. Bunu genel bir yakn muharebe takip ederdi. Ar
dndan, kazanan taraf, dmandan ele geirilen yiyecek stoklarn kullanarak
ziyafet verir, insan kurban ederdi (davullar iin kan); ayrca hem sayy be
lirleyebilmek hem de gzda vermek iin cesetlerin sol kula kesilirdi. Bu
tr sava geleneklerinin ne ie yaradn hakkyla tayin edebilmek olduka
gtr, ama M 632 ylndaki Cheng-pu Savanda Chin glerinin komu
tan Dk Wen, ok zekice bir strateji uygulamt.
Cheng-pu Sava balamadan nce, Dk Wen, Chu devletinin komutan
olan rakibinden geleneksel meydan okuma mesajn ald: Sen sava araban
dan bakarken, gcm senin askerlerin zerinde snamak istiyorum. Dk
Wen kendine gvenerek yle bir cevap gnderdi: Adamlarna syle, sava
arabalarna iyi baksnlar ve ilerini hakkyla yerine getirsinler. nk senin
le afak vakti greceiz. Gerekte Dk Wen gerekli kefi yaptrm ve en
iyi Chu birliklerinin merkezde olduunu tespit etmiti. Kendi merkezinde
yer alan birliklerle dman merkezine saldrp, kendi sa kanadna da ekilir
gibi yapmalarn emredince, buna kanan dmann sol kanad ilerlemeye ba
lad. Ardndan, sava arabalarnn arkalarna aa dallar takp ortal toz du
mana katarak kendi birliklerinin geri ekilmeyi brakp kar hcuma getii
ni baaryla gizlediler ve bu da dman iin byk bir srpriz oldu. Ayrca
Dk Wenin merkezde yer alan birliklerinden bir blm de, sol kanadn ku
atlmasn tamamlamak iin yardma geldi. Ardndan, Dk Wenin ordusu-

Dnya Sava Tarihi

57

nun, sava arabalarnn yer ald sol kanad, hcuma geip Chu ordusunun
sa kanadn pskrtmeyi baard ve bylece dmann merkezi savunmasz
kald. Chu ordusunun komutan intihar ettiinde ve ok sayda esir alnp sa
va arabas ele geirildiinde Dk Wen yle haykrmt: Nihayet en byk
derdim ortadan kalkt! Dk Wenin sava plan, Napoleonunkileri biraz anmsatyordu. Erken dnem Chou sava kurallar sanld kadar geleneksel
ve kuralc deildi; ilk nemli deiimler M altnc yzylda yaanmaya ba
lanm ve bunun sonulan ancak Chou dneminin sonlarna doru kendisini
gstermiti.
eitli in devletlerinde kendini gsteren merkezilemeye paralel olarak,
orduda da uzmanlama yaanmaya balanmt. M 584 ylnda Wu Chen,
gneydeki Wu devletine kar dzenledii seferde, farkl kuvvetlerin nasl bir
arada kullanlacana ve nasl dzen iinde savalacana ilikin iyi bir ders
vermiti. Bu, o dnem sava taktikleri asndan genel kabul grm bir ya
py temsil etmekteydi. Ayn Wu devleti ve komusu Yueh devleti, Aa
Yang-e Nehri civarndaki gl ve bataklklardan oluan ve Orta inde yer alan blgenin kysnda bulunuyordu. Arazi yaps sava arabas kullanmm
engellediinden, ordularnda piyadeye arlk vermilerdi. Benzer bir tarzda,
M 541 ylnda Chin devletinin snr blgeleri, dalardan gelen Wu-chung
barbarlaryla savaabilmek iin sadece piyadeden oluan birlikler kullanmak
zorunda kald. Bu savata Chin generali, Hannibalin ileride Cannae Sava
nda uygulayaca trden bir taktik uygulayarak, dman ordusunu kuat
mt. Dou Honandaki Cheng devleti benzer ekilde piyade arlkl ordu
ya ynelmi ve yzlerce yl srm olan piyadenin sava arabalarna olan ba
mll M 500lerde byk lde ortadan kalkmt.
Bu, daha byk piyade ordularnn mmkn olduu yeni tr bir savan
habercisiydi. Ama daha byk piyade ordular; daha fazla disiplin, dzen, eitim ve eski aristokrat Onur ve geleneklerini ortadan kaldran yeni bir aske
ri alm politikas (kyl-asker) gerektirmekteydi. Sava arabalar hemen or
tadan kalkmad, hatta M nc yzylda svarilerle (atl oku) desteklen
meye baland. Fakat piyadenin artan etkisi ve svarinin yaygnlamas, an
cak aristokratlarn sahip olabildii pahal ve karmak bir silah olan sava arabasnm ve bylece de geleneksel ve sekinlere zg sava tarznn sonunu
getirmiti.
phesiz Chou devletinin zayflamasnn ve M 481 ve M 221 yllar arasmdaki Savaan Devletler dneminin tetikledii bir askeri devrim tm h
zyla srmekteydi. M 460-200 yllar arasnda profesyonel generaller, arazi
ve kaynaklar iin daha makul bir tarzda savamaktaydlar; te yandan, as

58

Dnya Sava Tarihi

keri devrimin bir iareti olarak, en bilineni, dnyaca mehur Sun-tzunun Sa

va Sanat (M 400-320 yllar arasnda bir tarihte yazlmt) olan ok say
da askeri kitap ortaya kmt. Pek ok askeri yenilik gerekleiyordu ve b
yk piyade ordularnn kurulmasnn ardndan M 475 civarnda arbalet icat
edildi. Bunu, mancnn kullanm ve M 307 ylnda atl okularn hizme
te girmesi izledi. Chao kral, atl oku fikrini ve onlarn giyim tarzlarn, ku
zeybatdaki gebelerden almt.
Fakat ne Chao ne de dier in devletleri, gebelerin binicilik yetenekle
riyle boy lebilirdi, o nedenle de M beinci yzyldan itibaren gebe
lere kar arbalet ve ehir surlarna gvenmek zorunda kaldlar. Sonraki yz
yllarda bu surlar birletirilerek iki bin mil uzunluunda bir sur ina edilmi
oldu, ki bu, in Seddinin temeli olacakt. Kuatma teknikleri, yl sren
kuatmalarn bile yaand M beinci ve nc yzyllar arasnda geli
miti. Harp kuleleri, tekerlekli merdivenler, toprak siperler, lamclk ve
dman lamlarna duman pompalamaya yarayan krkler bu dnemde kul
lanlmt. Byk ordularn beslenebilmesi iin tarmsal retimin artmas, bu
nun iin de yeni sulama teknikleri gerekliydi. Bu amala M beinci yzyl
da sulama kanallar almaya baland. Wu Krall M 486 ylnda Yang-e
ve Huai nehirlerini birletiren uzun bir kanal tamamlad ve bunu, Huai ve
Gney Shantungdaki nehirleri birletiren ikinci kanal izledi. Wu devletinin,
piyade ordular kuran ilk devletlerden biri olmas da artc deildir. Nehir
lerin ve kanallarn da savunulmas zorunluydu; Kral Chao, Yang-e ve dier
nehirleri savunmak maksadyla, hem barbarlarn atl oku birliklerini taklit
etti hem de daha nce elinde olmayan gemiler ina etmeye balad. Ming d
nemine gelinceye kadar (M 1368), kara savalarnn egemen olduu inde
deniz sava bir lde geri kalmt. Bunun nedenleri; inin Asyann i
blgelerine ynelik politikas, devletler aras mcadeleler, inin kendisini
bozkr barbarlarna (bunlara daha sonra Moollar da eklenecektir) kar sa
vunma zorunluluu ve ordunun lojistik desteinin salanmas iin deniz ye
rine nehirlerin kullanlmasyd. Bylece, corafi konumundan istifade eden
Wu devleti, M 506da ordusunu gemilere bindirip. Yang-e Nehrini kulla
narak Chu devletine saldrd, ardndan M 486da kuzeye, Chi devletine akn dzenlemesi iin bir filo asker gnderdi.
Dnemin deniz savalarnn nasl olduunu, ancak 1965 ylnda Szechwan
eyaletinde yaplan kazda ortaya kan ve M altnc yzyl sonlarna veya
M beinci yzyla ait ssl Hu arap teknesi zerindeki resimlere dayana
rak tasavvur edebilmemiz mmkndr. Bu resimlerde pruvas (ba) ve k
yksek ve alt gvertede ayakta durarak krek eken krekilere sahip iki ge
mi grlmektedir. st gvertelerde bulunan savalar dnemin silahlaryla

Dnya Sava Tarihi

59

donanmlard -^mzrak, halberd, kl ve klkan-, am gemilerde oku g

rnmyordu. Sancaklar dalgalanyor ve geminin kndaki davulcu hem sal
dr iaretini veriyor hem de silah arkadalarn yreklendiriyordu. Bu iki ge
mi arasndaki savata sadece iki sava birbirleriyle kl kullanarak sava
maktayd ve bir sava da denize atlmt. Bu, aslnda kara savann deni
ze uyarlanm bir eidiydi. Gemiler birbirlerini mahmuzlamam, hzla bir
likte seyretmekteydiler. Genel bir yakn savata uzun mzrak ve halberdier ol
malyd. Fakat herhalde atmann kaderini, dierlerinden farkl silahlanm
olan iki kahraman (mzrak ve halberd yerine, kl ve kalkan kullanyorlard)
tayin edecekti ve belki de bu, bireysel mcadeleyi gerektiren bir sava gele
neiydi. arap teknesindeki resimlerde bir kuatma savann da yer almas
tesadftr. Burada surlara merdiven ya da rampa vastasyla trmanmaya a
lan bir grup asker grlmektedir. lgin olansa, sadece kale muhafzlarnn
yay kullanmasdr. Saldrganlar mzrak, kl, kalkan ve halberd kullanmak
ta, bir kii de duvarlar kertmeye almaktadr. Bu deniz ve kara savama
dair resimlerde tm savalarn balk tad grlmektedir, nk kar
sndakini sandan tutup yere ykmak ve ardndan ldrmek yaygn kullan
lan bir dv tekniiydi.
Savaan Devletler dneminde ok sayda byk sava meydana geldi. Bu
savalardan kimisine 600.000 askerin katld iddia edilmektedir. Bu sava
larda zek, mantk ve hepsinden nemlisi gaddarlk nplandayd. M 260
ylnda muzaffer Chin ordusu bir savata 50.000 Chao askerini sava mey
dannda ldrm, ardndan da hayatta kalan 400.000ini kltan geirmiti.
Dier birka rnekte de, su bentleri yklm ve ok sayda sivil ve asker bo
ularak hayatn kaybetmiti. 6 gl rakibini -C h i, Yen, Choa, Han, Wei ve
Chu - dize getirmeyi baaran gl Chin devleti, bu iddetli savalarn bir
rn olarak ortaya kt. Chin, bu gl rakiplerini birer birer yenmeyi ba
arm ve M 221 ylnda tijm ini birletirmeyi baarmt. Chin hkm
dar Shih Huang Ti, bu byk baars nedeniyle sonradan inin ilk hkm
dar kabul edilecek ve onun hanedan (M 221-207), ksa ve iddet dolu da
olsa in tarihinde nemli bir dnm noktas olacakt.
Shih Huang Ti gen kylleri bir kota sistemine gre askere almaktayd
ve terfi etmenin yolu, savata yararllk gstermekten geiyordu. Bu sayede
rakip Wei devletinden gelmi olsa da, Fan Sui, general rtbesine kadar yk
selebilmiti. Fan Sui gerekte Chinin, komularla savama ve uzaktaki dev
letlerle, ittifak kurma stratejisinin mimaryd. Savata baarszla ya da emirlere uyulmamasna asla hogr gsterilmezdi. En baarl Chin genera
li olan Bai Qi bile, 35 yllk hizmetinin ardndan, mitsiz olarak grd bir
sefere katlmay reddettii iin grevinden alnp idam edilmiti. Bu kat as

60

Dnya Sava Tarihi

keri idareye uygun olarak, Shih Huang Ti, ok sayda kanal ve askeri maksat
l yol ina ederek idari ve brokratik yapy merkezi hale getirmiti. Yneti
cilik artk kuaktan kuaa geen bir meslek deildi ve tm yneticiler biz
zat hkmdarn kendisine kar sorumluydu. Shih Huang Ti, serflii (topraa
bal kyl) kaldrd, tarmsal retimi artrd, ar vergiler koydu, arlk ve
uzunluk lleri ile in yaz sistemini standart hale getirdi, iki bin mil uzun
luunda sur ina ettirdi ya da birletirdi ve ok byk miktarda insan ii olarak kulland. Derebeyliini kaldrmasnn asl amac, arazileri soylulara ye
niden datmak ve devletin askeri ve ekonomik gcnn temelini oluturan
kyl-asker sistemini yerletirmekti. Shih Huang Ti yle diyordu: Dnya
nn bu sonu gelmez savalardan ac ekmesine yol aanlar, derebeyleri ve
krallardr. Atalarma krler olsun, imparatorluuma ilk kez bar geldi. Eer derebeylerie arazilerini geri verirsem, yine sava balayacak ve bir daha
asla bar olmayacaktr,
inin ilk imparatoru, yzlerce yl sonra Prusyal Byk Frederickin ya
paca gibi, militarist bir toplum dzeni meydana getirmiti. Fakat iktidarnn
son yllarnda paranoyak hale geldi ve lkesinde tp kitaplar haricindeki tm
kitaplar yaktrd, 460 bilgeyi idam ettirdi ve lgnca lmszlk iksiri ara
yp durdu. Bu aray sonu vermeyen imparator, M 210 ylnda hayata ve
da etti. Fakat Shih Huang Ti, lmnden birka yl nce bir yeralt mozolesi
ina ettirmek iin 700.000 iiyi grevlendirdi. Bu mozole, sadece imparato
run mezarn deil, yeraltna gml olan tam teekkll terracotta ordusunu
da iermekteydi ve 21 mil karelik bir alan kaplyordu. 1970lerin balarnda
gerekletirilen kazlarda gn na karlan mezarn bir blm ordu, si
lahlar, giysiler, rtbeler ve Chin ordusunun yapsna ilikin mkemmel bir
bilgi kaynayd. Gml ordunun yaps u ekildeydi: nde uzun menzil
li arbaletiler ve arkada halberdciler; yaylar d katmanda, halberd ve kalkan
lar i katmanda; yetenekli askerler ve okular cenahlarda yer almaktayd.
mparatorun ordusu ukura gmlmt. Birinci ukurda, ordunun 6.000
askerden oluan merkezi yer almaktayd. Piyadenin byk blm drtl
kolda, dokuz kiilik sralardan oluan, kl, mzrak ve halberdle donanm
hafif zrhl askerlerdi. nlerinde, ok ve arbalet kullanan ve zrh giymeyen
200 askerlik nc bir birlik yer alyordu. Alt komutan sava arabas, hemen
bu nclerin arkasnda bulunuyor ve bunlar, uzun mzrakl piyade takm
koruyordu. Piyadenin cenahlarnda iki uzun sra zrhl oku ve bu ok say
daki mzrakl piyadeyi korumak iin, geride saf halinde zrhl piyadeler
yer alyordu.
kinci ukurda, drt gruptan oluan 1.400 asker bulunuyordu. Biri atl ok
u ve sava arabalar, dieri ise sava arabalar ve zrhl piyadelerden oluan

Dnya Sava Tarihi

61

iki gruba, oku ve mzraklardan oluan bir grup nclk etmekteydi. Son
grup ise 64 sava arabasndan oluuyordu. Burada ilgin olan, svari ve sa
va arabalarnn yaklak ayn sayda olmasyd. Piyadeyle ortak hareket et
mesi dnlen ve merkezde yer alan sava arabalarn m evresine svariler
yerletirilmiti. Buradan, Chin ordusunun svari kullanmna tam olarak
gemedii anlalmaktadr, fakat her eye ramen ikinci ukurda yer alan bir
lik, ordunun asl vurucu gc olan piyadeyi destekleyen bamsz ve hareket
li bir birimdi. nc ukurda ise karargh yer almaktayd. Ordu komutan
nn sava arabas, her biri en az iki metre boyunda olan 68 piyade tarafndan
korunuyordu. Bo olan drdnc ukur ise muhtemelen tamamlanmadan terk
edilmiti. Drdnc ukurda, muhtemelen kar tarafta yer alan piyade birli
ini dengelemek iin dier bir svari-sava arabas birlii yer alacakt. Bu sa
yede piyadelerin her iki yannda hareketli birimlerin yer almas salanacakt.
Ordunun tamam 8.000 askerden olumaktadr ve yaps incelendiinde,
piyade arlkl hafif ve hareketli bir ordu olduu anlalmaktadr. Askerlerin
hibiri mifer takmam ve ou, hafif zrhla donanmt. Grld kadary
la ordu, says ve gcyle deil de, hz ve evikliiyle kazanacak ekilde ya
plandrlmt. Aksine, o dnemde asl taktik, piyadenin grevini ifa edebil
mesi iin ilk frsatta dmanla yakn temasa gemekti. Demir silahlar kulla
nmda olsa da, bunlar, Han hanedan (M 202-MS 221) dnemine kadar
bronz silahlarn yerini alamamlard. Ordunun hareketli unsurlar deiim
gstermekteydi (zellikle yeterli at olmamas nedeniyle) ve Han hanedan
ok sayda atl barbarla savamak zorunda kalncaya dek, in ordusunda s
vari egemen bir g haline gelememiti. stelik, byk lde piyadeden oluan gml terracotta ordusunda da grld gibi, okulara da pek yer ve
rilmemiti.
Chin hanedannn knn ardndan yeni Han hanedan, inin snr
larn, hem gneye ve Koreye hem de Orta Asyaya kadar olduka genile
tecek byk bir askeri ve ticari yaylma politikas uygulamaya balad. Fakat
bu yaylmacln kkeni, in tarihinde nemli bir dnm noktas olan mer
keziyeti ve militarist Chin toplumuydu. stelik, tm inin Shih Huang Ti
tarafndan tek bir bayrak altnda toplanmas, Savaan Devletler dneminde
yaanan askeri devrim sayesinde mmkn olmutu.

Bu blmde ana hatlaryla anlatlmaya allan ey, antika imparator

luklarnn askeri baarlarnn, belli ordulara ya da silahlara, bronz ve demi
rin ilenmesindeki gelimelere deil de, liderlie ve idare, organizasyon ve ekonomi alanndaki gelimelere bal olduudur. Tm bunlara ilave edilebi

62

Dnya Sava Tarihi

lecek dier bir zellik de, Msr, Asur, in gibi uygarlklarn yapt gibi, ye
ni fikirleri, bulular ve teknikleri komularndan renerek bunlar kendi or
dularnda baaryla kullanabilme yeteneidir. eperdeki gelime olarak ad
landrlabilecek olan bu sre, byk istilalar ve Orta ve Bat Asya halklar
nn M 2000lerde balayan gleriyle de iyice pekimitir. Amoritler, Kassitler, Hititler, Hyksoslar, Aryanlar ve in snrndaki Hsiun Nu barbarlar gi
bi hayvan yetitiricisi halklar, daha yaratc olduklarn ispat ederek byk
imparatorluklar deimeye, renmeye ve adapte olmaya zorlamlardr.
Klasik dnemin Roma ve Yunan imparatorluklarnn da ispat edecei gibi,
antik dnyann en muhteem imparatorluklar bile ebediyen var olmay baa
ramamt.

O k u m a n e rile ri

Savan Kkenleri ve Antika Savalarna likin almalar

S a v a n k k en leri v e in san ln sa v a d o a sn a ilik in iy i bir tartm a iin bkz. L aw ren

War Before Civilization (O xford , 1996). A yrca b k z. R aym on d K elly, Warless Soci
eties and the Origin o f War (A n n A rbor M I, 2 0 0 1 ). A n tik a savalarn a ilik in y e n i g ven ilir
ya k la m la r iin bkz. A rther Ferrill, The Origins o f War (L ondra, 1985); G en. S ir John H ackett, der., A History o f War in the Ancient World (Londra, 1989); v e R ichard H u m b le, Warfa
re in the Ancient World (L ondra, 1980). S ava arabalarnn ev rim in e ilik in yararl bir a n aliz iin bkz. M . A . L ittauer v e J.H. C rou w el, Wheeled Vehicles and Ridden Animals in the Ancient
Near East (L eid en , 1 9 7 9 ). B y k an tik a im paratorluklarna dair bir d eerlen d irm e iin bkz.
3.N . P o stg a te, The First Empires (O xford , 1977). A n tik a d en iz savalarn a ilik in , ilgin fi
k irlerle d olu , k sa bir a lm a iin bkz. C hester Starr, The Influence o f Sea Power on Ancient
Histoiy (N e w York, 1989). Y ayn tarihi biraz esk i o lsa da, m k em m el g rsel m a lzem e le r ie
ren, kendi sah a sn d a o ld u k a yararl bir a lm a iin bkz. Y ig a el Y adin, The Art o f Warfare in
Biblical Lands , 2 cilt (K ud s, 1963).
c e K eeley ,

Msr
A n tik M s r a ilik in old u k a b ilg i m evcu t. G en el tarih alm alar arasnda unlar sa y la

The Egyptians, g zd en g eirilm i b ask (L ondra, 1 9 8 4 ) v e B ru ce T rigger

et a l, Ancient Egypt: A Social History (Londra, 198 3 ). M s r da sa v a a dair b elgeler, ya zm a
lar v e h ey k el y o ru m la n iin bkz. Jam es B reasted , Ancient Records o f Egypt, 5 c ilt (C h ica g o ,
1906); Sir A la n Gardiner, The Kadesh Inscriptions o f Ramses 11 (O xford , 1960); v e K en n eth
K itch en , Ramesside Inscriptions: Historical and Biographical, 5 c ilt (O xford , 1 9 6 8 -7 8 ). Yeni
K rallk ordusunun y a p s iin bkz. A lan S ch u lm an , Military Rank, Title and Organization in
the Egyptian New Kingdom (B erlin , 1964). K ade S a v a n anlatan M sr b elg elerin in d ilb i
lim se l bir an a lizi iin b k z. A n th o n y S palinger, Aspects o f the Military Documents o f the Ancient Egyptians ( N e w H aven , 1982); v e H . G o ed ick e, der., Perspectives on the Battle o f Kadesh
(B a ltim o re, 1985): ayrca Ian S h a w un m ak alesi iin bk z. A lan L o y d , der., Battle in Antiquity
bilir: C yril A ld red ,

(L ondra, 199 6 ). H y k s o s un M sr zerindeki etk isin e ilik in bir tartm a iin bkz. John Van S eters,

The Hyksos: A New Investigation (N e w H aven , 1966). B e n z e r b iim d e. D e n iz H alklar v e

bu halklarn M sr zerin d ek i etk isin e ilik in d en g eli bir d eerlen d irm e iin b k z. N .K . Sandars,

Dnya Sava Tarihi

63

The Sea Peoples: Warriors o f the Ancient Mediterranean, 250-1150 B.C., g z d e n g eirilm i
bask (Londra, 1985).

sur
lgin tir ki, A surlara ilik in sa v a literatr old u k a snrldr; iyi bir b a la n g iin bkz.

The Ancient Near East: A History (S a n D ie g o , 1971); ve

Ancient Iraq, P en g u in den kan 3. bask (Londra, 1992). A yrca b az b l m
leri yararl o la b ilecek bir alm a: A .T. O lm stead , History o f Assyria (N e w York, 1923). Iraq
W illiam H a llo v e W illiam S im p son ,

G eo rg es R o u x ,

d ergisin d en se ilm i baz m ak alelere d e baklabilir. A sur h eyk elleri ok iy i korunduu v e sa

v a a ilik in birok ipucu verd ii iin , bunlara ilik in baz alm alar b ize yard m c olabilir:
R .D . Barnett,

Sculptures from the North Palace ofAshurbanipal (Londra, 1976); R .D . Barnett

The Sculptures ofTiglath-Pileser III ( Londra, 1962); v e Julian R ead e, Assyri

v e M . Falkner,

an Sculpture (Londra, 1 9 8 3 ). lgin m ateryallerin top lan d bir a lm a i in bkz. D .D . L u ckenbill, Ancient Records o f Assyria and Babylonia (C h ic a g o , 1926; N e w Y ork, 196 8 ). B a b ilin
A sur tarihindeki y erin e ilik in d en g eli bir yak lam iin bkz. Joan O ates, Babylon (Londra,
1979).

Pers imparatorlusu J
A n tik P ers m paratorluuna ilik in askeri tarih literatr pek d e yeterli d eild ir. B u k o n u
daki tem el kaynak, her n e kadar p h ey le b ak lm as g erek se d e.

Herodot Tarihi'n. M
Iranica

4 8 0 d e K se r k se sin ordusunun boyutlarna ilik in bir a lm a iin bkz. T.C . Y ou n g,

Antiqua, c ilt 15 (1 9 8 0 ). P ers m paratorluunun askeri y n lerin e ilik in alm alar iin bkz.
A .R . Burn, Persia and the Greeks: The Defence o f the Westc. 546-478 B.C., 2. bask (P alo A l
to, 1984); The Cambridge History o f Iran, Volume 2: The Median and Achaemenian Periods
(C am bridge, 1984); J.M . C ook , The Persian Empire (N e w York, 1983): v e R ichard Frye, The
History o f Ancient Iran (M nih , 1984). E sk i, fakat old u k a etk ile y ic i bir a lm a i in bkz. A .T .
O lm stead , History o f the Persian Empire (C h ica g o , 1984).

Hindistan
H indistan sa v a tarihine iljikfn alm alar da aa yukar yetersizdir. B u k o n u y a ilik in en
iy i kitap udur: V .R .R . D ikshitar,

War in Ancient India (M adras, 1948). A yrca b irok ayrnt

Ancient Indian Warfare (D e lh i, 1 965,

ieren yararl bir a lm a iin bkz. Sarva D am an S in gh ,

1989). O rijinal aratrm ann fay d a la n d nda, tem e ld e birbirini takip ed en dier kitaplar u n

Military History o f India (K alkta. 1980); B .K . M ajumdar, The Militaiy

System in Ancient India (K alkta, 1955, 1960); v e B in b a G . Sharm a, Indian Army Through
the Ages (B o m b a y , 196 6 ). B ir ark eologu n y a k la m iin bkz. Sir M ortim er W heeler, The In
dus Civilization, 3. bask (C am b rid ge, 1968). A ryan istilas fikrini red d ed en y en i v e d eerli bir
a lm a iin bkz. Jonathan K en oyer, Ancient Cities o f the Indus Valley Civilization (O xford ,
199 8 ). T em el birincil kaynaklar iin bkz. The Rig Veda, Mahabharata ve Puranas', ayrca bkz.
J.W. M cC rin d le, Ancient India as described by Megasthenes and Arrian (L ondra, 1926). S o n
olarak, H indistan tarihine tem el bir giri iin bkz. S tan ley W olpert, A New History o f India
lar: Yarbay H .C . Kar,

(N e w York, 1977).

64

Dnya Sava Tarihi

in
n g iliz c e d e, H u an g-ti v e on u n terracotta ordusuna ilik in k itaplar d n d a, antik in sa v a

ta rih iy le ilg ili o k az b ilg i var. B u n ed en le, sanat tarihileri v e ark eologlarn alm alarn d ik

hang Civilization (N e w H a v en , 1 980); W en

The Great Bronze Age o f China (N e w York, 1980); v e C h o-Y un H su v e K athryn
L in d u ff, Western Chou Civilization (N e w H aven , 198 8 ). H u a n g -tiy e ilik in alm alar iin
bk z. A rthur C otterell, The First Emperor o f China (Londra, 1981); v e R .W .L . G u isso , C athe
rin e P agani v e D a v id M iller, The First Emperor o f China (T oronto, 1989). B irtakm askeri m a
teryal d e ieren , antik in toplu m u n a ilik in g en el alm alar iin b k z. Jacq u es G ernet, Anci
ent China, from the beginnings to the Empire, eviri R. R u d o rff (B erk eley , 1968); v e H enri
M aspero, China in Antiquity, ev. Frank K ierm an (U n iv ersity o f M assach u setts, 197 8 ). A r
kate alm ak k an lm azd r: K w an g-C h ih C hang,
F o n g , der.,

lk l olarak g e d n em in sa v a tarihine ilik in alm alar iin bkz. Frank K ierm an v e John
Fairbank, der., Chinese Ways in Warfare (C am bridge, 197 4); v e H an s van de Ven, der., Warfa

re in Chinese History (L eid en , 2 0 0 1 ). Son olarak, barbarlarn in zerin d ek i etk isin e ilik in
old u k a zo r bir tartm a iin bkz. Jarosiav Prusek, Chinese Statelets and the Northern Barba
rians in the Period 1400-300 B.C. (N e w York, 1971).

KNC BLM:
KLASK DNEMDE BATIDA SAVA VE TOPLUM

Julius Sezar, gc elde etmenin iki arac olduunu -asker ve para- ve bun
lardan birinin varlnn dierininkine bal olduunu sylemitir: Ordu
kurmak iin para, para kazanabilmek iin de ordu gereklidir ve bunlardan bi
rinin olmamas halinde zaten dieri de olmayacaktr. nsan gc ve parann
askeri nemi klasik dnem boyunca deiim gstermitir. nsan gc teri
mi, nfusun aznlklar, kadnlar, yabanclar ve kleler haricindeki savaabilir
durumda olan blmn ifade etmektedir. Yunanistanda, 500.000 kiilik n
fusa sahip Atina, 20.000 kiiUk vatanda ordusu kurabilirken, iki byk kara
gc olan Thebes ve Sparfmn ordular 10.000 kiiyi gememekteydi. Yuna
nistann en byk mttefik ordular 15.000 askere nadiren ulaabilmi ve bu
rakamn 45.000i getii hi grlmemiti. stelik Ynan ordularnn hizmet
sresi de uzun deildi. Bu durumun aksine, Kartaca ve Helen imparatorluk
lar -Ortadou ve Ptolemaic Msrn hkimi Seleucid Krall- yllarca
100.000 asker besleyebilirken, Roma Cumhuriyeti bu rakam 350.000 lejyonere karmt. Silahl gcn bylesine art, politikann bir sonucuydu. Yu
nan devletleri kkt ve komularna giivenmezdi. Makedonya, Helen kral
lklar ve Kartaca Yunanistandan ok daha bykt, nk idari ynden da
ha ileriydiler ve spanya, Kuzey Afrika ve Balkanlar gibi blgeleri hkimi
yetleri altnda bulunduruyorlard. Fakat onlar da, antikada siyasi ve idari
yaps en st noktaya ulaan Roma tarafndan alt edildiler.

66

Dnya Sava Tarihi

Sparta ve Makedonya, nfuslaryla ordular arasndaki orant ve politik ve

sosyal yaplarnn stratejik sonulan asndan dikkate deer iki farkl rnek
tir. Sparta toplumu gruptan oluurdu: Spartiates, vatandalar; perioeci, va
tanda olmayan ve orduda hizmet veren zgr kiiler; ve toplumun byk b
lmn tekil eden kleletirilmi helotlar. Spartiate toplumu ordu merkezli
dir. Spartiateler savata da, barta da silah arkadalaryla birlikte klalarda
yaarlar. Bu snfa veraset ya da zenginlik yoluyla dahil olunabilirdi; eer
yksek karavana cretini deyemezlerse, bu statlerini kaybederlerdi. Toplu
mun kk bir blmn tekil eden Spartiateler, ihtiyalar helotler tarafn
dan karland mddete hayatlarn savaa adayabilirlerdi. Sparta diken zerinde bir toplumdu. Ciddi bir askeri yenilgi, pek ok Spartiatenin ekono
mik durumunu ve toplumun yapsn tehdit edecek byk bir helot isyanna
yol aabilirdi. Sparta, bu akbete uramamak iin terre dayal bir devlet ya
ps gelitirdi ve her yl helotlara sava ilan etti. Askerlerin bir blm, helotlar srekli kontrol altnda tutar ve tehlikeli grdklerini ldrrlerdi. Sparta,
Peloponnes Savann en zor dneminde helotlardan zgrlkleri karln
da orduda grev almalarn istemi ve kabul edenler derhal ldrlmt,
nk Sparta iin, bu tr bir teklifi kabul edebilecek helotlardan daha byk
bir tehlike yoktu.
Sparta toplumu acmasz ve verimsiz bir yapya sahipti. ok iyi, ama az
sayda asker yetitirebiliyorlard. M 479daki Platea Savanda Sparta or
dusu, 5.000 Spartiate ve 5.000perioeciden oluuyordu. M 371 ylna ge
lindiinde ise, 5.000 silahl perioeci, 250.000 helot ve 4 milyon Yunanly
kontrol etmek iin sadece 1.500 Spartiate kalmt. Normal Yunan standartla
rna gre, M 371 ylnda 30.000 piyadeye sahip olmas gereken Spartamn
elinde ancak 6.500 piyade bulunmaktayd. Bu an nedeni, savalarda u
ranlan kayplar deil, Sparta toplumunun kendisiydi. Yzyllar getike
mlkler, zellikle Peloponnes Savanda Atinaya kar kazanlan zaferden
sonra, ok sayda kii arasnda dalarak kk paralara blnd ve Sparti
ate olabilecek zenginlie sahip kiilerin says gitgide azald. Ayrca doutan
bu hakka sahip olup da bu unvan elde edemeyenler de dier bir problem kay
nayd; Spartiateler, ocuk saylarn azaltarak onlarn bu statden mahrum
kalmalarn nlemeye altlar. Diplomatik g, bu demografik zayflkla
dengelenmekteydi. Sparta, M 530 ve M 370 yllar arasnda, Peloponnes
Birliinin kontroln elinde bulundurduundan, hem komularna boyun
edirebiliyor hem de Yunanistandaki en byk orduya sahip olabiliyordu.
Sparta, Peloponnesin yzde 33ne nadiren ulamt, ki bu oran genelde
yzde 10 civarndayd. Bu zayflklarn, mttefiklerinin gcyle telafi edi
yorlard. Her eye ramen demografik zayflk, Spartay en byk tehditle
kar karya getirmekteydi: zgr ve silahl helotlar. M 420lerle M

Dnya Sava Tarihi

Sea o f
c> M a r m a r a

- .....

*V

Ae9spotamH4Q5 BC}

67

W M
- M

^ e 3
s

%
Bp*

' ^

'""C
-

% X '" 'J

W : ;__

i.euctf(37 B C > *

" - s

-0 \
'\Atffts
^Salamis-1 o
y (480} {/
i/
i>

j- v

\S

f)

Pytos

n/~\
i> S'-'U
V>
[gh

^425 8C)
Sparta

/
q

M
M editerranean

Se
C"'

Harita 2: Klasik Yunanda Sava, M 470-360

360lar arasnda Sparta politikas, dmann, 100 kadar Spartiateyi esir ola
rak tutmas nedeniyle birka yl boyunca fel olmutu. Thebes, M 371 y
lnda Leuctra Savanda sadece 400 Spartiateyi ldrerek, Spartanm
gcn daimi olarak tahrip etmiti. Thebes ordusunun Peloponnese giriiy
le birlikte, helotlar, perioecfler, hakkn arayan Spartiateler ve eski mttefik
ler hep birden Spartaya kar ayaklanmt. Yerel hkmetler, Sparta kart
bir birlik kurarak Peloponnes Birliini dattlar. Thebes pek ok helotu z
grlne kavuturarak hem Spartay zayflatm hem de snrlarnda kalc
bir dman edinmi oldu.

68

Dnya Sava Tarihi

Dier taraftan, M 360 ylnda kuzeyden gelen bir istila, siyasi olarak b
lnm, fakat youn bir nfusa sahip Makedonya Kralln vurdu ve yeni
bir kraln (II. Philip) tahta kmasn salad. Yok olmann eiindeki tebaa
s, bu krala byk destek verdi. Bu frsat deerlendiren Philip, gl bir dev
let kurarak topraklarn geniletip zenginliini artrmaya balad. Komular
n, diplomasi sayesinde, kendisine 15.000 asker salayan mttefiklere evir
meyi baard. Politika sayesinde ise, lkedeki soylular, bir tehdit olmaktan
karp, kendi subaylar ve svarileri haline getirdi. Onlarn ocuklarn hiz
meti, anne-babalarn da rehine olarak sarayda tuttu. Aristokratlara yeni fet
hedilen topraklardan pay ve yabanclara asalet unvanlar vererek, eski sekin
lerin gcn dengelemeye alt. M 338e gelindiinde, herhangi bir He
len devletinden ak farkla nde olarak, 1.5 milyonluk bir nfusa sahipti. Phi
lip, Makedon ordusunun nfusunu M 358de 10.000den, M 338de
35.000e -Thebes ordusunun drt, Spartiate saysnn da otuz kat- karma
y baard. Emrinde tm Yunanistann sahip olduu kadar asker vard ve ya
knda, tm Yunanistana da sahip olacakt.
Vatandalardan oluan birlikleri sava alannda birka haftadan daha faz
la tutabilmek, donanma ve paral askerlere sahip olabilmek iin paraya ihti
ya vard. M beinci yzyl boyunca, Yunanistanda elinde byk miktarda
para bulunan tek devlet -Persler, onlardan ok daha zengin olsa d a- Ati
nayd. M 432de Atina, 6.500 talentlik(,) para stouna ve ylda 600 talentIik gelire sahipti. Bu, onun asl gcn tekil eden donanma iin zorunluydu:
Her zaman olduu gibi, donanma, ancak zenginlerin sahip olabildii bir si
laht. O dnemde bir trireme (kadrga) ina etmenin maliyeti 1.5 talentti; 60
triremeden oluan bir donanma ve mrettebatn 8 ay denizde tutabilmek iin
gereken miktar ise 100 talentti. Peloponnes Savann ilk on ylnda, Atina,
byk bir donanmay desteklemeyi, sava kayplarm telafi etmeyi ve krek
ileri parayla tutarak kendi vatandalarn denizci olarak kullanmay baar
mt. Dmanlar bunu baaramam ve donanmalar da yok olup gitmiti.
Oysa, savan son on ylnda denizlerdeki ve ekonomideki stnlk el dei
tirdi. Nfusu azalan Atina, donanmasnn nitelik ve niceliini muhafaza
edebilmek iin, daha fazla kreki kiralamaktan -ileride bunu da yapamaya
cakt- fazlasn yapamaz hale gelmiti. Para stou 1.500 talente, geliri ise ya
rya dmt. Dier yandan, Perslerden mali yardm alan Peloponnes Birli
i, byk donanmalar ina ederek sava kayplarn telafi etti, mrettebatn acemiliini eitimli krekiler kiralayarak dengeledi ve denizde Atinaya
meydan okudu. Atina bu donanmalar birka kez batrsa da, dmanlar her
seferinde yeniden ina etmeyi baard. M 405 ylnda Atina filosu beklenTalent: Eski Yunan altn y a da gm paras, (y.n.)

Dnya Sava Tarihi

69

medik bir ekilde yok edilince -A tina filosunun mrettebat, le yemekleri

ni yemek iin Boazda karaya kmt-, sava sona erdi.
Bunu izleyen elli yl ierisinde tm Yunan devletleri gittike fakirleti.
Thebes ve Sparta, sava masraflarn karlayabilmek iin, kimi zaman kendi
ordularn paral asker olarak dier milletlere kiralamak zorunda kaldlar. M
396 ylnda Sparta, brakn Perslere ilan ettii sava finanse etmek, Hellasta
kurmaya alt imparatorluu ayakta tutabilecek ekonomik gce bile sahip
deildi. Perslerin mali destei, yine bu tehdidi ortadan kaldrp Yunan politi
kasn ekillendirmeyi baarmt. Perslerin yardmyla, Sparta donanmasnn
-bu donanma, on yl nce Atina donanmasn batrmas iin yine Perslerin
mali desteiyle ina edilmiti-yok edilmesi iin bir Yunan donanmas ina edildi. Sparta, donanmasn yeniden kurmay baaramaynca, sahip olduu de
niz imparatorluu sona erdi; bu sefer de, Perslerin desteini alan Yunanl d
manlar silaha sarldlar. Yunanllarn mali skntlarndan istifade etmek,
Pers politikasnn temelini tekil ediyordu. M 412 ve M 368 yllar arasn
da, Pers gm, Salamisin intikamn almaya devam etti. Persler, diledi
kleri ehre diledikleri paray vererek onu bir anda ne kartacak gce sahip
olduklarndan, Yunanistann patronu haline gelmilerdi.
Kimi Yunan devletleri, dierlerinden ok daha zengin olmay baarmt.
M 350 ylnda kk Phocis ehri, Delfideki tapmaktan 10.000 talent ya
malad. Bu, Phocisin 20.000 paral asker kiralayarak -b u say, en byk He
len federasyonuna eitti-Yunanistann yarsyla birka yl savamasna im
kn verdi. II. Philip-in yllk geliri, ou, insanlarn refah iin harcanan
2.500 talentti; buna karn, Atinal dmanlarmnki sadece 400 talentti. Atinal komutanlar, kendi birliklerinin cretini deyebilmek iin korsanlk yap
mak ya da onlar paral asker veya ifti olarak kiralamak zorunda kalyorlar
d. Philipin bu tr skntlar yoktu. Hzinesi sayesinde Hellastaki en byk
orduya sahipti; bu sayede, fetihlere odaklanyor ve Yunan devlet adamlarna
rvet veriyordu. Yunanllarla bir yandan savayor, bir yandan da onlar sa
tn alyordu. Helen krallklar ise Philipten ok daha zengindi. Ele geirdii
Pers hzineleri sayesinde Byk skenderin hzinesindeki para miktar
180.000 talente -A tinann bir yzyl nce baardnn 28 kat- ulamt. Onun halefleri (diadochi), hem Yunan hem de Pers topraklarn ve kaynaklar
n ellerinde tutuyorlard. 5.000 ile 8.000 talentlik hzineye, 11.000 talentlik
yllk gelire ve 50.000 kiilik dzenli orduya sahiplerdi.
Parann ve paral askerlerin varl ordu kurmay kolaylatrd. Zengin bir
devletin, herhangi bir ehir devletin kuraca vatanda ordusundan daha ka
labalk ve ona denk ya da daha eitimli bir ordu kurmas mmknd. ou

70

Dnya Sava Tarihi

Helen devleti de bu zenginlie sahipti ve gm, askeri g asndan, vatan

dalarn yerini almt. Fakat M 260 ylna gelindiinde, insan gc ve pa
ra arasndaki denge tekrar deimiti. Pek ok Helen devletinin ekonomik
durumu zayflarken ve ordularnn kalitesi derken, vatandalarn askeri nemi yeniden ne kt. zellikle, Romann ekonomik ve demografik kay
naklar rakiplerinden daha fazla deildi, fakat Romallar bu kaynaklar en ve
rimli ekilde kullanyorlard. Makedonya iyi bir vatanda ordusuna sahipken
-II. Philip dnemindekinden biraz daha byk-, dier Helen devletleri, ordu
larn sadece nfusun kk bir blmnden semekteydiler. Kartaca vatan
dalar sadece tehlikeli dnemlerde asker ve denizci olarak grev yapmaktay
dlar ve imparatorluk olduka gevek bir yapya sahipti. Kartaca, iyi eitim
li, ama saylar 100.000i nadiren aan paral askerlere gvenmekteydi. Seleucid ve Ptolemaic ordular daha eitimsizdi ve saylar daha azd. Seleucid
ordusu; Makedon ifti-askerleri, hafif piyade ye aznlklardan kurulu svari
birliklerinden oluuyordu; siyasal bir riske girmek istemediklerinden, nfu
sun youn olduu Suriye ve Iraktan asker almyorlard. Msrllar, Makedonlarla, yani Ptolemaic falankslaryla birlikte hareket etseler de, onlarn seviye
sinde deillerdi. Romallarsa, yllardr nfuslarnn yzde onu ile otuzunu ar
tan bir oranda askere almakta ve Helen devletlerinden iki ya da kat daha
byk ordu beslemekteydiler. Roma, nitelik ynnden olduu kadar, nicelik
ynnden de ndeydi. Birinci Pn Savanda Romanm nfusu yzde yirmi
orannda, dier bir deyile 50.000 kii -Kartaca vatandalarnn toplamndan
daha fazla- azald. M 226da Makedonyann vatanda says 80.000 iken,
Roma ve talyan mttefiklerinin vatandalarnn says bir milyona ulamt.
Klasik dnem ordularnn boyutlar ve maliyetleri deiirken, yaplar ve
taktikleri de bu deiimin gerisinde kalmad. M 1200 ile M 750 yllar arasmda Yunan savalar, Homerin bahsettii gibiydi. Kll ve zrh giyme
yen askerlerin dank dzende birbirleriyle arptklar savalar, menzilli si
lahlarn kullanmyla balayp aristokratlarn bireysel dvleriyle sona eri
yordu. Cirit ve uzun kl ana silahlard ve askerler, dayanksz inek derisin
den kalkanlar kullanyorlard. Fakat M 750 ylma gelindiinde Yunan as
kerleri falanks, yanak dzende savaan zrhla donanm mzrakl askerler olarak savamaya baladlar. Toplam arl 50 pound olan bronz zrh ve mi
fer giyip, hoplon adnda (hoplitler isimlerini bundan almaktayd), elips ek
linde, tahtadan ve bronz eritlerle desteklenmi bir metre apnda 16 pound
arlnda kalkanlar kullanyorlard. Hoplitler nceleri, hem cirit hem de 2.5
metre uzunluunda mzrak tayor ve zrh giymeyen dierleriyle beraber da
nk dzende yer alyorlard. Daha sonra, hafif birlikler falankslar, falankslar da cirit kullanmn brakt ve bu deiiklikle birlikte savalarn yaps da
deiti. Hoplitler ilerlemek ya da vur-ka taktikleri iin fazlasyla yavalard.

Dnya Sava Tarihi

71

Miferleri nedeniyle sadece nlerini grebiliyorlard. 30 dakikalk bir at

mann ardndan, brakn savaacak, silahlarn tayacak halleri bile kalm
yordu. Mzraklar bire bir dv iin uygun deildi ve eer hoplon tek ba
na duruyorsa, kendisini kullanan koruyabilecek byklkte deildi. Mzrak
ve kalkan ise yanak dzende savamak ve kendini korumak iin uygun si
lahlard. Homerdeki kahramanlar bireysel dv yetenekleri nedeniyle, hoplitler ise saflar halinde savamalar nedeniyle vlmekteydiler. Sylenilene
baklrsa, hoplitler, gs zrhlarn kendileri, kalkanlarn ise arkadalar iin
tamaktaydlar.
Askerlerin kendi tehizatlarn temin etmekle sorumlu olduklar toplumlarda, askeri yapda meydana gelen deiiklik, politik bir devrime iaret et
mekteydi. Bir hoplitin tehizat olduka pahalyd ve atlar ok daha fazla pa
ra gerektiriyordu. Aristo, svarilere dayal bir askeri yapnn, zengin bir azn
ln iktidarna; hoplitlere dayal bir yapnn, kk toprak sahiplerine daya
l geni bir oligariye; hafif birliklere ve denizcilere dayal bir yapnn ise, de
mokrasiye yol aacan iddia etmiti. Homer savalar, az sayda aristokrat
tarafndan ynetilen toplumlar iin ok daha uygundu. Hoplitlerin ne k
mas, aristokratlarn egemenliinin ortadan kalkt ve oy hakknn yaygn
lamasyla vatandalar aras farklarn azald bir dneme denk gelmiti.
Tm devletlerde zenginler svari olarak hizmet verirken, sadece Atinada va
tandalarn ou, donanma onlar iin hayati nem tadndan, hoplit ya da
svari olarak deil de, maalar devlet tarafndan denen krekiler olarak
hizmet vermekteydi. zgr fakat oy hakk olmayan Yunanllarn savalarda
nemli bir rolleri olmasna izin verilmiyordu -b u ihtilal demekti. Her hoplit,
hem iyi bir asker hem de iyi bir savayd ve hem birey hem de bir snf olarak var olabilmek iin tm hoplitler adna savamak zorundayd. Falankslar da silahl vatandalard. Bu kolektif askeri yap, Yunan devletlerinde, dini
trenlerin haricinde, vatandalk ban glendirmek iin kullanlan temel arat.
?
Siyasi, ekonomik ve sosyal nedenlerle, bunlar gerekte amatr ordulard.
Uzun sre ya da sklkla savamazlard. ifti vatandalar, tarlalarndan bir
ka hafta uzak kalmalarna neden olacak seferlere katlmazd; ehirler, onla
rn cretlerini uzun sreli olarak nadiren deyebilirdi. Pek ok devlet, vatan
dalar bireysel savaa hazrlamak iin jimnastik egzersizlerini tevik ederdi,
fakat ok az, eitimli sekin birimler haline gelirdi. nk byle bir ey,
hoplitler arasndaki dengeyi bozarak, siyasi bir tehdidin domasna yol aa
bilirdi. Eitimli birlikler vatandalarn bir blmnden gelenlerle kurulurdu,
zenginler geimlerini temin etmek iin almak zorunda olmadklarndan,
askeri stnl siyasi karlar iin kullanmaya alrlard. Hoplitlerin o

72

Dnya Sava Tarihi

u amatr olduundan, profesyoneller nemli avantajlara sahipti; bu da,

Spartanm Yunanistanda uzun yllar sren stnln aklamaktadr.
Hoplitler, her zaman panie kaplma tehlikesiyle kar karyayd. Birbir
lerine, askeri eitimden ziyade, sosyal balarla balydlar -korkaklkla dam
galanmak ya da bir arkadan kurtarmak. Romal askeri yazar Onasander,
hoplitlerin, kardeleri olarak grdkleri silah arkadalar iin savatklarn
yazmt: kardeinle ayn safta, arkada arkadaa, k a. Kurumsalla
m ecinsellik, en byk hoplitleri birbirine balamaktayd -Spartiateler ve
Thebesin Kutsal Birliki. Her gen Spartiate daha yal bir erkein sevgili
siydi; Kutsal Birlik ise, savata biri dierinin arkasnda duran erkek sevgili
lerin oluturduu iftleri kapsard, birine sava arabas, dierine mrette
bat denmekteydi. Bu askerler iin, savatan kamak, sadece silah arkadala
rna deil, sevgiliye de ihanet etmek anlamna gelirdi. Bu nedenle kamazlar
d. Yenilgiye uramld zaman, ou Spartiate, lene kadar savard. Sava
alanndaki tek yenilgisini M 338 ylndaki Chaironeia Savanda alan
Kutsal Biriikten geriye tek bir kii sa kalmt.
M 490 ve M 338 yllar arasnda dz ve dar bir alanda meydana gelen
bir savata hoplitler, dnya zerindeki herhangi bir piyadeyi ya da zengisi
olmayan svariyi veya oklar ancak yz metreye gidebilen ve hoplonlan deiemeyen oku birliklerini rahatlkla ezip geebilecek gteydiler. Plateada
ok sayda Pers okusu, 10.000 Spartal hopliti saat sreyle ok yamuru
na tutmu ve ancak 90 hopliti ldrebilmiti. Oysa, Spartallarn hcumu so
nucunda, dakika ierisinde binlerce Persli lmt. Hoplitler, oluturduk
lar kalkan duvarnn alabilecei ya da yanlardan kuatlabilecei geni
veya engebeli arazilerde yeterince etkili deillerdi. Bu tr arazilerde hafif pi
yade, svari ya da okular hoplitleri yok edebiliyorlard. Persler, Yunanis
tandaki her savata yenilirken, Anadoluya ynelik her Yunan saldrsn da
ezmeyi baarmlard ve ar piyade hari, tm askeri snflarda Yunanllar
dan stnlerdi.
Hoplitler, genelde her askerin bir dierinden her ynde yaklak bir metre
uzakta durduu, sekiz sral saftan oluan bir dzene sahiptirler. En iyi asker
ler, Yunanl yazar Asclepiodotusun klcn keskin kenar tasvirine uygun
bir ekilde, kalan birliklere gz kulak olmak ve onlar ileri srmek iin en ar
kada birer saf halinde yer alrlard. Mzraklarla donanm bu kalkan duvar,
ilerleyerek dmana birka yz metre kadar yaklanca, hcuma geerlerdi.
Muharebede ounlukla falanksn bir blm, dierlerini geerek dizenleri
nin bozulmasna yol aard. Yunan askeri Ksenophon, M 401 ylndaki Cunaxa Savayla ilgili olarak yle yazmt: Yunanllarpaean (zafer arks)

Dnya Sava Tarihi

73

sylediler ve ardndan dmanlarna doru ilerlemeye baladlar, ilerlerken

falanksm bir blm ileriye doru atlnca, geride kalanlar onlara uyup iki
kat daha hzl ilerlemeye baladlar. Ayn anda hep bir azdan, insanlarn Sa
va Tanrsna syledii, Eleleuya benzer bir tarzda barmaya baladlar ve
komaya devam ettiler. Persler ise, onlar daha ok menziline bile girmemi ol
duklar halde, korkup kamaya baladlar. Yunanllar, bir yandan kaanlar ta
kip ederken, dier yandan da saflarn bozulmamas iin birbirlerini koma
malar ynnde uyaryorlard.
Kimi zaman tek bir hcum, savan sonucunu tayin edebiliyordu. Gz ka
matrc parlaklktaki bronz kaplamalara sahip kalkanlaryla krmzlara b
rnm Sparta hoplitleri, fltler eliinde disiplinli bir ekilde ilerlerken, di
er ordular fazlasyla acele ekilde hareket ederlerdi. Onlarn bu rktc ilerleyiini gren dmanlar ounlukla dalp kayorlard. Eer dman ge
ri ekilmezse, iki grup o hzla birbirine giriyordu. Kalkanlar dalyor, mz
raklar krlyor, askerler yere dp ayaklar altnda eziliyor ve birka saat ya
da birka dakika sren sava srasnda havaszlktan boulup lyorlard.
Taktik ama, dman falanksnm dzenini bozmak ve bylece askerlerin
kalkanlarn brakp kamasn salamakt. Dman hoplonlarn datp
dmann direncini kracak olan falanksn ilk iki sras, kalkanlarn birbirine
bitiik olarak tutard. Ayrca ilk saf, mzraklarn ileri doru tutarak d
mann kalkannn alt ya da stnde yer alan zrhsz blgelere nian alrd. H
cum srasnda gizlenen mzraklar, yakn dvte ustalkla frlatlrd. Cinsel
organlar ve boyun blgesi en uygun hedefti. Spartal air Tyrtaois bunu y
le anlatr: Senden uzak durmasna izin verme ve iki topuunu da topraa g
men, dudaklarn sran, kalas, bacaklar, gs ve omuzlarn byk kalka
nyla koruyup sa elinde mzran kavram halde durup miferinin zerin
deki psklleri korkutucu ekilde sallayan dmannn karsna gl bir e
kilde dikil. Falanksn geri kalan be safnda yer alan askerler de, kalkanlar
zerine eilip n saflan dmann zerine iter, n srada len arkadalarnn
yerine geer ve yere den dman askerlerini ldrrlerdi.
Pers istilas ncesinde Yunan savalar trenseldi. Hoplitler ancak her iki
tarafn da rzas varsa savayorlard ve kendi surlarnn dna kan her or
du zayf konuma dyordu. Saldrya urayanlar, rnlerini korumak iin
savamak zorunda deildi, nk ksa sefer dnemi mddetince saldrganla
rn, tm nfusu etkileyecek lde tarma zarar verebilmesi mmkn olmu
yordu. Savatan kanmak ya da istilaya engel olabilmek iin areler mevcut
tu. Hafif piyade, hoplitlerin da geitlerinden geiini yavalatabilir ya da en
gelleyebilirdi; falankslar, akarsu gibi doal engellerin arkasnda duran hoplit-

74

Dnya Sava Tarihi

lere saldramyorlard. nk bu tr arazilerde kalkandan duvar oluturmala

r mmkn olmuyordu. Fakat hoplitler, savatan kanmak iin bu tr yolla
ra bavurmadlar-zafer anslarm artrmak iin stratejiye bavurmay dn
mediler. Onlar iin sava kurallar belirlenmi bir oyun ve bir trendi. Sparta
kral Archidamos, ilk kez bir mancnk grdnde, Herekles adna! Artk
mertliin anlam kalmad! demiti. Bu dnemdeki kimi savalarn sonucu
nu, falankslar arasndaki deil, seilmi kahramanlar arasndaki dvler ta
yin etmiti. Benzer ekilde, hafif piyadeye arlk verilmesi de hoplitlerin as
keri ve siyasi egemenliini tehdit ediyordu. Bunun yerine, iki falanks dz bir
alanda kar karya gelir ve kaprd. Bu yaklam, stratejik adan olmasa
da, sosyal adan gayet mantklyd. Bu tr savalar ksa sreliydi ve hem ta
rmsal retime zarar vermez hem de fazla masrafl olmazd. Kaybedenler, ar kalkanlarn braktklar zaman, kazananlardan kolaylkla kaabilirlerdi.
Sadece n safta yer alanlarn bir ksm kaamadan ldrlrd. Zaten kaza
nann amac da, dman tmyle yok etmek deil, cesaretlerini ispat etmek
ve bylece kk bir toprak paras ele geirmekti. Bu zaferi lmszletir
mek iin bir ant dikilir; kaybeden, llerini dini inanlara uygun ekilde
gmmek iin msaade ister; ve sonuta, kimin kazand ve savan sonucu
tayin edilmi olurdu. Srekli kaybeden devletler bile, bu kurallara uyar ve ku
ral dna kmay hi dnmezlerdi. Dier yandan, eer Yunanllar, bu ge
leneklerden uzak, Helen olmayan halklarla savayorlarsa, dman ordular
n son askere kadar katletmek iin savar ve halkn da kleletirirlerdi.
Yunanllar, Pers istilas srasnda stratejiye bavurmaya baladlar. Yunan
llar, Helen gelenekleriyle savamann ve yenmenin mmkn olmad bir
dmanla kar karya gelince, zgrlklerini kaybetmekle stratejik dne
rek sava taktiklerini deitirmek arasnda seim yapmak zorunda kalmlar
d. Bunu hakkyla yerine getiren kii ise Atinal lider Themistoclesti. O,
Perslerin gcnn, ordu ve donanma arasndaki ibirliine dayandn fark
etmiti. Pers ordusunun iaesi ancak deniz yoluyla salanabilir, Persli deniz
ciler ise ancak ordunun korumas altnda karaya karak huzur iinde uyuya
bilirlerdi. Pers gemilerinin manevra kabiliyeti yksekti, ancak daha az deniz
ci tayorlard; bu nedenle, bir Yunan gemisi, Pers gemisine rampa ederse onu ele geirebilirdi. Bu nedenle Themistocles, Pers donanmasn Salamisin
dar sularna ekerek say stnlklerinin etkisini ortadan kaldrmay baar
mt. Pers donanmas yok edilince, lojistik desteini kaybeden Pers ordusu
nun byk blm Asyaya dnmek zorunda kald ve geri kalanlar Plateada
yok edildi. Themistocles, stratejinin esasn zmt: dman zayf nokta
sndan vurmak. Sonraki yzyl boyunca Yunan savalarnda geleneklerin nemi azalrken, stratejinin nemi artt ve kstlamalar ortadan kalkt. Savun
masz binlerce Helen sava esiri katledildi; rmekte olan dman cesetleri

Dnya Sava Tarihi

75

pazarlk konusu yapld; seferlerin sreleri uzad ve seferlere verilen nem

artt. Ordular, artk ak alanlarda yar kalc bir tarzda, ounlukla dman arazisinde ina edilen bir tahkimattan hareket etmeye ve bu sayede dmanla
rnn tm rnlerini yok etmeye baladlar. Savunanlar, artk yiyecekle sava
arasnda tercih yapmak zorunda kalyorlard. Devletler snr savunma nokta
lar ina etmeye, saldrganlar ise savunmas zayf beklenmedik noktalardan
saldrmaya baladlar.

Hoplit taktikleri ok basmakalpt; bu nedenle, yaplan kk deiiklik

lerle byk baarlar elde etmek mmkn oluyordu. Tm hoplitler, sava ba
lamadan nce ayn yne dnerek dmanlarn yandan kuatmay baarabilir
lerdi. Ancak Spartallar ve Thebesliler daha fazlasn baarabiliyordu. Spartallar sahte ricat, saflan yayma ve sklatrma gibi taktikleri uygulayarak hop
lit psikolojisindeki temel etkenden faydalanyorlard. Hoplitler, ilerlerken
mzrak tutan sa ellerini yanlarmdakilerin kalkanyla korumaya altklarn
dan, ister istemez saa dnerlerdi. Spartallar, bu hareketi bilinli olarak uy
gulayp en kolay kuatabilecekleri dmann sol cenahna sarkarak, askerle
rinin disiplininden de faydalanp ark dnyle, dmann merkezini en sa
vunmasz noktadan vururlard. Duruma gre deimekle birlikte, Spartallar
en iyi birliklerini sol kanada yerletirirlerdi. Tarihi Thucydides, Spartallan
yle anlatmt: Azimle ve inatla savar, dmanlar dalana kadar yerle
rini terk etmezlerdi, ama onlar dattklarnda, ancak ksa bir mesafe ieri
sinde takip edebilirlerdi. Sparta, ar kayplara urama ya da kalkan duvar
nn almas riskini gze alamazd. Spartann tm mttefikleri kat zaman
bile, dman, zamannda toparlanmay baaramaz ve Spartallarn, ie doru
dnerek kendisini yok etmesini engelleyemezdi.
Yunan ordularnn ilkellii nedeniyle uzun sre etkili olan bu basit taktik
le aslnda kolaylkla baa klabilirdi. M 370li ve 360l ylarda Thebes falankslar, Kutsal Birliin'liderliinde, 50 kiilik saflardan oluup yanak d
zende savaan ve saflarn eklinin dz deil, kegen olduu bir formasyon
gelitirerek Sparta taktiinin stnln sona erdirdiler. Bilinli olarak bir
liklerinin sa kanadn geride tutup arl kendi sol kanatlarna vererek, n
saflar henz muharebeye dahil olmadan ok nce, Spartallan sa kanatlarn
dan vurmu oluyorlard. Bu, her eyden nce siyasal amal bir taktikti. The
bes, Spartamn mttefikleriyle atmaktan bilinli olarak kanyordu. Bu
taktik sayesinde, zellikle dman ok kalabalk olduu zaman, kuvvetleri,
bir eki gibi Sparta sa kanadna iniyor ve tm gcyle .Spartiatelere yk
lenmi oluyordu. Sonu olarak, her iki taraftaki falankslarn pek ok askeri
henz muharebeye girmeden sava bitmi oluyordu.

76

Dnya Sava Tarihi

M 430 ve M 350 yllar arasnda Yunan taktikleri gelimeyi srdrd.

Sparta ve Thebes falankslar, hoplitlerin nceden yaptklarndan ok daha
kvrak manevralar gelitirdiler. Generaller; gece intikalleri, pusu, -falankslar
henz sava dzenine gemeden, birliklerin bir ksmyla dzenlenen- ani sal
drlar ve farkl askeri birimlerin kullanm gibi konularda tecrbe kazandlar.
Svari, hoplitlerin ilerlemesini yavalatma, dalm dman takip etme g
revlerinde ve yedek kuvvet olarak kullanlmaktayd. Peltasf lar -ksa kl ve
cirit kullanan, hafif zrhla donanm askerler-, araziden faydalanarak dma
n taciz etmek, kimi zaman da hoplitleri datmakta kullanlyordu. Make
donyalI II. Philip, bu dneme ait askeri birikimlerden yararlanarak yeni tr
bir sava taktii gelitirecekti. Ordusu, Homer toplumundan gelse de, taktik
leri hoplitlerin ok ilerisindeydi. Askerleri, vatanda deil, tebaasyd ve o
unluu ehirli deil, kylyd. Kendilerine savata liderlik eden ve dl
veren karizmatik bir lidere, sadakatle ve bir tr Makedon milliyetilii his
siyle balydlar. Yani ordu, halkt -sonraki yzyllarda, tm Makedon kral
lklarnda hainleri yarglayp krallar seen, ordu olmutu.
Philipin ar piyadeleri, hoplitlerden daha farkl ve stnd. Onlar, d
mann konumuna gre deimekle birlikte, sekiz saf hal indeki falanks tarzn
da savayorlard. Zrhlar hafifti, nk hoplit tehizat Makedon lar iin pa
halyd. Bunun yerine, 4 metre uzunluunda karglarla (sarissa) donanmlar
d. Sarissay kullanabilmek iin iki el gerektiinden, Makedon falangistleri,
ancak sol kollarnda kk bir kalkan tamaktaydlar.
Makedonlar, hoplitler karsnda, karglarn ilk vuru avantajna sahiptiler.
lk be saf karglarn ileri doru uzatrken, yedek olarak bekleyen arka saf
lar, len arkadalarnn yerini alr ve sarissa'larn havada sallayarak oklara
kar birliklerini korurdu. Falangistler, hoplitlerle aralarndaki mesafeyi koru
yarak, ok daha iyi tehiz edilmi ve dahaJajlay kullanlan mzraklaryla ya
kn savata stn olan hoplitleri, kendilerine ulaamadan yok etmeyi baar
yorlard. Falangistler, hoplitlerin byk bir ounluundan daha iyi eitim
liyken, 3.000 mevcutlu sekin bir birlik olan hypaspisf ler Spartiate standart
larndayd. Falangistler, hem dz hem de kt arazide savaabiliyor ve bylece, hem hoplitlerle hem de Balkan devletlerinin ve Perslerin az disiplinli ve
hafif birlikleriyle baa kabiliyorlard.
Philip bu birliklere peltastl&r, okular, hafif ve ar svariyi de dahil et
ti. Ar svariler, Pers piyadesine dorudan saldrp databiliyordu. Hoplit
lerin mzrak duvarna saldramasalar da, dman cenahlardan tehdit ediyor
ve dalm dman yok edebiliyorlard. Makedon ordusu, antik Batda
farkl avantaj ve dezavantajlara sahip birlikleri bir arada, tek bir g olarak

Dnya Sava Tarihi

77

kullanabilen ilk orduydu -bylece, Asur standartlarna ulamay baarm

lard. Philip ve subaylar, sava baladnda yedek kuvvetleri, zellikle de
svarileri kontrol ederek, ortaya kan frsatlar (dman sava hattmdaki bir
zayflk gibi) derhal deerlendirirlerdi. rnein, M 338de Chaironeiada
Thebes ve Atina birlikleri, Philipin karsnda almaz bir duvar gibi dur
maktaydlar. Philip, falanksmn bir ksmyla sahte ricat yapnca, Atinallar ileri atld ve saflarnda bir boluk olutu. Bunu frsat bilen Makedon svari
si, bu boluktan derhal dalarak, blnm durumdaki Yunan falanksn kanat
lardan ve geriden vurdu; Yunanllarn n saflar da falangistlerce yok edildi.
Philip, hem byk bir taktisyen hem de stratejistti. Hzl ve beklenmedik bir
ekilde derinlere doru ilerler, tahkimli blgelerin evresinden dolar ve dip
lomasiyle yola getiremeyecei dmanlarnn zerine tm gcyle kerdi.
Sefer sresini, alt aydan dokuz aya karmay baarmt.
Philipin olu Byk skender de, babasnn ordusunu, taktiklerini ve stra
tejisini kullanarak klasik dnem savalarnda bir devrim yapt. Yunanllar Yu
nanistan, Sicilya ve Asyann Ege sahillerinin tesinde nadiren savamlar
d. Philip de sadece Tuann gneyindeki blgede faaliyet gstermiti. Oy
sa, skenderin M 334 ve M 325 yllar arasnda dzenledii sefer (Balkanlardan Anadoluya, oradan da Msr, Orta Asya, Hindistana ve tekrar ge
riye) 17.000 mil srmt. skender ayya, megaloman -kendini Tanrnn
olu zannederdi; Achillesin izinden giderek, sandndan daha byk olan
dnyay fethetmeye kalkmt- ve byk bir stratejistti. Balangta en za
yf noktas denizlerdi. Yunanistandaki dmanlarn destekleme ihtimali olan Pers donanmasyla baa kabilecek gte deildi ve herhangi bir Helen
donanmasnn da bu ii baarabileceine inanmyordu. Bu nedenle, dman
donanmasn karada yenmeye karar verdi. Douya, Pers mparatorluunun
kalbine ilerlemeden nce, ordusu Akdenizdeki tm Pers limanlarn ele ge
irdi. lkesini, dmann onu tehdit etmek iin kulland imknlar ele ge
irerek korudu. skenderden sonra generaller artk, kta lekli dnmeye
balamlard.
Persler, her zamanki gibi, ar piyade hari, dier tm askeri birimlerde
Yunanllardan stndler. Bir falanks, cepheden bir taarruzla bozguna uratamadklarmdan, onu hafif piyadeyle taciz edip svarilerle kuatrlard. Fakat
skenderin ordusundaki okular, dmann byk blmn megul eden
kendi falanksn, Pers okularndan uzak tutar, cenahlarda ya almaz doal
bir engel tarafndan ya da svari veya hafif piyade tarafndan korunurdu. Bu
srada hypaspisfler ve svarilerin byk bir blm, dmann dier kana
dnda, zellikle dman, skenderin ordusunu kuatmak iin manevra yapar
ken, ortaya kacak muhtemel bir zayf noktaya ynelirdi. Svariler dman

78

Dnya Sava Tarihi

saflarnda gedik aar, hypaspisf ler de bu gedii geniletirdi. Ardndan bu iki

birim, dmann merkezine ynelir ve onu kendi falanksma doru srer; bu
nu da, yenilgiyi kyma dntrecek bir svari takibi izlerdi. skenderin en
zorland sava olan Gaugamela Savanda (M 331), sayca stn Pers or
dusu, Makedon ordusunu her iki cenahtan kuatp merkeze yneldii zaman
bile, skenderin ordusu, konumunu dalmadan muhafaza edebilmiti. Sva
ri ve hypaspisf ler Perslerin sol kanadn ezince, skender, svarileriyle d
man sava hattnn etrafndan dolam ve dman arkadan saldrarak dat
mt.
skender son yllarnda, Makedon ve Asyal askerleri ve onlarn askeri
taktiklerini bir arada kullanmaya balayarak, Helenistik bir sava tarz geli
tirmiti. Haleflerinin (diadochi) komutasndaki ordular, yldrm hzyla iler
leyip srpriz faktrnden yararlanr, dmanlarn hazrlksz yakalamak iin
birliklerini dayanma glerinin sonuna kadar zorlayarak intikal ettirir, zama
n, mekn ve taktii en iyi ekilde kullanrlard. Savata sa ve sol cenahla
rn, her biri kendi bana hareket edebilecek yapda organize etmilerdi. Falanks, merkezde yer alr ve zayf dman piyadesinin stesinden gelerek sa
va kazanrd. Eer piyade sava dengede devam ederse, svariler, bu den
geyi bozmak iin kanatlardan hcum ederdi. Byk diadochi savalar sra
snda, dman falankslar arasndaki muharebeler nadirdi ve savan sonucu
nu genelde svari belirliyordu. Komutanlar, kendi yazm olduklar komutan
lk kitabndaki her trl numaray uygulamaktan ekinmiyorlard.
Helen tarz savatan bahsederken, klasik dnemin byk savas Hannibal Barcadan sz etmemek imknszdr. Ticaret ehri Kartaca, en sava
antik devlet olan Romayla yapt iki sava srasnda, ona e seviyede bir
askeri baar gstermiti. Roma, Birinci Pn Sava (M 264-241) srasnda
ve sonrasnda, eski mttefiki Kartacadan, Sardunya ve Sicilyay almay ba
armt, Bu fetihler Romanm denizlerdeki stnlyle birleince, hem
Kartacann talyaya denizden mdahale imkn ortadan kalkm hem de
Roma, istedii Kartaca toprana saldrabilir konuma gelmiti. Savunmasz
den Kartaca, konumunu glendirmek iin Kuzey Afrika ve spanyada ya
ylmaya balad. Bu yaylma, Romayla asla dost (yani, vasal) olmayacana
yemin etmi olan Barca hanedannn liderliinde gerekleiyordu. Fakat Romann asl istedii de buydu. Romann Kartacay zayflatmaya ynelik gi
riimleri, kinci Pn Savana (M 218-201) yol at. Roma spanya ve Kartacay birlikte igal ederek, zaferi kolayca ve ksa srede kazanacan umu
yordu. Ne var ki, spanyadaki Kartacal komutan Hannibal tm bu planlan
boa kard. Ordusu, spanyadan yola kp 800 millik bir yol kat etti ve
evreden beslenip Romal ve yerli halkm saldrlarndan kanarak Kuzey

Dnya Sava Tarihi

79

talyaya ulat. Roma, HannibaPin srpriz saldrs nedeniyle taarruz plann

ertelemek zorunda kald ve bylece, Kartaca kurtulmu oldu. Sonraki 15 yl
boyunca, Kartaca ordusunun yzde 33 , Roma ordusunun yzde 75ini me
gul etti ve talyada dmana savan bedelini detti.
Hannibal, Alpleri 26.000 askerle geti, bir o kadarn da yolda kaybetti.
talyada kendisine 25.000 kiilik Galyal mttefik buldu; bunlar, savata ileriye srerek hem Romallar oyalam hem de kendi askerlerini korumu olurdu. Bu orduyla, 100.000 kiiden daha kalabalk bir orduya meydan oku
mutu. Hannibalin ordusu M 217-216 yllar arasnda Romann kalbine
doru 500 mil daha ilerlemeyi baarm ve karsna kan, kendisine e b
yklkte ya da daha byk orduyu da yenmeyi baarmt. Bu baarlarn
kayna taktik stnlkt. rnein, Hannibal, Trebbia Savanda geri eki
lerek, kendisine fazla gvenen dmann peine takmt. Sonu olarak, zor
lu arazi ve donmu bir nehir zerinde ilerlemek zorunda kalan dman, alk
ve souktan tkenirken, Hannibalin askerleri dinlenip scak yemeklerini ye
mekle meguld. Sava baladnda iki skirmisher birlii, iki Romal hafif
piyade birliine saldrd -h afif Roma birliklerini yenerek, kanatlarnda yer alan lejyonerlere saldrmak iin geri ekildiler. Galyallar, Romallar zerleri
ne ekerek merkeze saldrmalarn saladlar. Romallar, merkezdeki Galyallar datrken, zaman ve asker kaybetmilerdi. O srada Hannibalin tecr
beli askerleri, kanatlarda dman kuatmak iin bekliyordu. Svarileri, her
iki kanatta yer alan Roma svarilerini pskrtnce, pusuda bekleyen 2.000
Kartaca askeri, lejyonerleri yandan ve geriden kuatarak datt.
Birka ay sonra Hannibal, tarm alanlarn yok etti ve dier bir orduyu da
ha kendi zerine ekip yok etmeyi baard. Sisli bir gnde kibirli Romallar,
dar bir da yolunu kesmi az sayda Kartaca piyadesi grnce hcuma geti
ler. Fakat aniden, geriden gelen svarilerin saldrsna uradlar. Menzilli si
lahlara sahip birlikler dar>boazdaki Romallara ok, cirit ve ta yadrrken,
yukardan saldrya geen skirmisherlar ve Galyallar kalan Romallar Trasimene Glne srd. Hannibal, Cannaede ise dman, dorudan kendi
gcn kullanarak malup etmiti. Dman piyadesi iki kat fazlayd, ama onun svarileri daha stnd. Ordusunu, bir grubun, Roma saldrsn karla
mak iin darda kalaca ekilde dizmiti. Bu dardaki gruba, ince bir saf
halinde harcanabilir Galyal mttefiklerini ve yetenekli spanyol kll asker
lerini yerletirdi. Bu grubun grevi, Roma saldrs karsnda savaarak geri
ekilmekti. Sa ve sol cenahlara, bir yelpaze gibi ie doru eik iki ekilde,
falangistlerini yerletirdi. Sol cenahn ana, karsndaki daha kalabalk
Roma svarilerini oyalamalar iin Numidyal hafif svarileri; sa cenaha
ise, karsndaki Roma svarilerinden sayca stn olan ar svarilerini yer

80

Dnya Sava Tarihi

letirdi. Lejyonerler ilerlerken, HannibaPin yapt manevra sonucunda, bir

anda kendilerini tuzan iinde buldular. Kllardan almaz bir hat olutur
mak iin, Galyailar ve spanyollar pskrttler. Bu srada, iki yandaki fa
langistler aniden ieriye doru yneldi; Romallar her iki tarafta, 2.5 metre
lik mzraklardan olumu duvarlarla kar karya kaldlar. Kartaca ar sva
risi, sa cenahtaki Roma svarilerini pskrterek, dman hatlarnn arkasn
dan sol cenahtaki svarilere yneldi. Numidyallar kaan svarileri takip ederken, Kartaca svarisi kuatmay tamamlad ve tarihteki en bildik katliam
larndan birini gerekletirdi.
Sonraki on yl boyunca, takviye alamayan, dnyann en byk ordusuyla
kar karya kalan ve dman topraklarnda bulunan Hannibal, savaarak
Gney talyaya doru ilerlemeye balad. Zeksndan hibir ey kaybetme
den, birka Roma ordusunu daha bozguna uratt. Bu durum, Roma karsn
da kaybettii tek sava olan, son sava iin de geerliydi. M 202de Karta
ca yaknlarndaki Zamada, elindeki kuvvetlerin en zayf blm olan Kartacal milisleri etkili bir ekilde kullanarak dman hcumunu yavalatmay ve
Roma ordusunun dzenini bozmay baard. Ardndan, az saydaki tecrbeli
askeriyle tm lejyonerleri durdurdu. Svari ynnden stn olsayd, Zama ikinci Cannae olabilirdi, fakat olmad. Sonunda kazanan Roma oldu. Kartaca
zayft, Roma daha azimliydi ve say stnl ile cesaret, bu uzun sreli yp
ratma savann sonucunu belirlemiti. Ne kadar kayp verirse versin, Romann elinde her zaman iyi eitimli 200.000 vatanda asker bulunuyordu.
Kartaca ordusu ise, en iyi zamannda 75.000 mkemmel paral asker, bir o
kadar da yar sadk kabile askeri ve yar eitimli vatandalardan olumaktay
d. Performanslar, olaanst ile yetersiz arasnda deiiyordu. En iyi Kartacallar her Romaly yenebilirdi, fakat geri kalanlar da sradan Romallarca alt edilebilirdi. Kartaca, ne Romay ortadan kaldrabilecek imkna sahip
olmutu ne de gsterdii tm abaya ramen, Gney talya, Sicilya ve Sar
dunyadaki Roma varln sona erdirebilmiti. Cannae sonrasndaki yl
boyunca, Kartaca, 200.000 lejyoner ve stn Roma donanmasnn karsna,
100.000 asker karmt. Roma, herhangi bir klasik dnem toplumundan ok
daha fazla zarar grse de, asla pes etmemiti. Kartaca ise bu kadar dayankl
deildi. Cannae gibi bir zaferi kazanabilirdi, ama benzeri bir yenilgiye daya
namazd. On be yl ierisinde, yerel Kartaca garnizonlaryla ayn saydaki,
hatta daha kk Roma birlikleri imparatorluu harabeye evirdi. Hem s
panya hem de Kuzey Afrikada, yaanan tek bir byk yenilgi, Kartacay
kertmeyi baarm ve ken Kartaca, bir daha kendini toparlayamamt.
Romann Kartacay yenmek iin verdii mcadele, onu Helen dnyas
nn hkimi konumuna getirmiti. Roma Cumhuriyetinin vatanda askerleri,

Dnya Sava Tarihi

81

Yunanl benzerlerinden nitelik, nicelik, taktik ve komuta ynnden stnd.

Askere alndktan sonra, yllarca grev yapar ve her gn hem silah hem de
taktik eitimi alrlard. Roma toplumunda halk ve aristokratlar, istikrarl bir
sistem ierisinde bir araya gelmiti. Yunan devletlerine kyasla, daha fazla sa
yda vatanda asker olarak grev yapyordu. Askerler kendi tehizatlarn te
min etmek zorunda olsalar da, Roma lejyonu, tehizatsz askerleri kullan
makta da saknca grmemi ve kylleri de askere almt. zgr insanlar
ierisinde bu hizmet ykmllnden muaf tutulan tek grup, en fakirlerdi;
talyan mttefikler de lejyonlar desteklemekteydi. Her lejyonda 7 subay ve
60 centurion (yzba) bulunurdu. Dk rtbeli subaylar, baarl askerler arasndan seilirdi. Romallar, tpk samuraylar gibi savard. Yunan tarihi
Polybiusa gre, onlarn en temel vazifesi, kamamak ya da bulunduklar
yeri terk etmemekti. Yenilen bir Romaldan, teslim olmas veya kamas
deil, savaarak lmesi veya kendini ldrmesi beklenirdi ve kat disiplin ne
deniyle, genelde bu beklentiyi yerine getirirlerdi. Sefer esnasnda kurallar
inemenin cezas lmd. On kiilik birimde bir itaatsizlik gerekleirse, bu
birimden kura ile birisi seilir ve seilen kii, ibret olsun diye dierlerinin
gzleri nnde ldrlrd.
Cumhuriyet ordusunun yaps olduka ileriydi. Lejyonlarda, her biri 4.200
askerden oluan, 4 piyade birlii -1.200 velite, zrh giymeyen ve cirit kulla
nan skirmisherlar; kl, zrh ve iki ciritle donanm 1.200 principe ve 1.200
hastati-, ve 2.5 metre uzunluunda mzrak kullanan, ar zrhl 600 trieri- bu
lunurdu. Velite ve trierVler peltast ve hoplitleri andrrken, Kartaca hari hi
bir devlette, hastati ya daprincipi'lere benzer birlikler bulunmuyordu. Helen
piyadelerinin byk bir ksm karg kullanrd. Ksa kl tayor olsalar da,
bunu kullanmay pek bilmezlerdi. Askerler omuz omuza savatklarndan,
gleri, bireysel yeteneklerinden deil, birlikte hareket etmelerinden gelirdi.
Falangistlerin ancak yze33 savar ve bunlarn yeri de hi deimezdi.
Kalanlarsa, dmann ok yamuru altnda sabrla beklemek zorunda kalrd.
Lejyonerler ise kl ve cirit kullanr, yakn sava eitimi alrlard. Falangistlerle kar karya geldiklerinde, aralarndaki 6 metre mesafe, lmle hayat arasndaki izgiyi ya da sarissanm m, yoksa klcn m daha stn olduunu
belirlerdi. Ya 15 mzrak ucu, n saftaki her lejyonere saplanacak ve onlar mi
sillemede bulunamayacak ya da Roma klc, kk kalkanlar olan ve karg
larn brakp kllarn ekmeye alan kargclar dorayacakt. Lejyonlar,
hem tjirey hem de birim olarak savard. Sava baladnda velite' ler, d
man taciz eder ve ardndan saflarn en gerisine ekilirlerdi. Lejyonlar 100er
metre arayla, hat halinde dizilirdi. Her hat, her birinde 20 asker bulunan
ve 6 saf askerden olumu kk bir falanks olan 120 askerlik maniplelere
blnmt. Hatlar ve manipleler bamsz ya da birlikte hareket edebilir

82

Dnya Sava Tarihi

lerdi. Her lejyoner, 5 metre kare ierisindeki bir alanda hareket eder, dvr
ve bir hedefe saldrrd. Lejyondaki askerlerin te ikisi, hemen her zaman s
cak blgeden uzak durarak, srasnn gelmesini beklerdi. Askerler, yorulduk
larnda savatklar maniple'den ekilebilirdi ya da tm birinci hat ekilir, ikinci hattn arkasna yerleirdi. Velite'lerce desteklenen nc hattaki trieriler, hem ekilen askerler iin bir snak hem de son darbe grevi grrd.
Bu organizasyon, ou Helen benzerinden daha stnd. M 198 ve M
169 yllar arasnda, zengin devletlerden gelen Makedon ve Seleucid falangistler, ar zrhlarla donanmlard ve 7 metre uzunluunda sarissa kullan
yorlard. Ak alanda hemen her zaman lejyonlar korkutmay ve yenmeyi ba
aryorlard, fakat II. Philipin dnemiyle kyaslandnda, ok daha yava ve
kt arazide fazlasyla zayflard. Sonu olarak Romallar, kt arazide hare
ket edebilme yeteneklerinden istifade ederek, mzrak duvarlarndan kurtul
may ve yanlarna sokularak, falangistleri imha etmeyi baardlar. rnein,
M 197 ylndaki Cynosephalae Savanda, Makedon falanksnn sa kana
d lejyonlar yoku aa srerken, Romallar p elta sf lar bozguna uratarak,
falanksn sol kanadn datmay baard. Kazanan Roma olmutu, nk
kendi sol kanadnn gerisinde yer alan bir subay, inisiyatifini kullanarak
2.500 lejyonerle bozuk arazide ilerlemi ve 16.000 falangiste, geri dnmele
rine frsat vermeden, arkadan saldrmt.
Hannibalin esnek falankslarmn ve Epiruslu Pyrrlusun diadochf lerini
manevra kabiliyeti daha yksekti, bunlar daha eitimliydi ve, Romallar gibi,
onlar da byk bir azimle savayordu. Maniple ya da hat gibi Roma
unsurlarn taklit ederek, daha byk Roma ordularn yenmeyi baardlar.
Hannibalin piyade birliklerinde skirmisherlar, kll askerler ve falangistIer ok daha etkin bir ibirlii ierisindeydiler ve ayrca, uzak dv silahla
r kullanan birliklere sahiptiler. Tecrbeli askerleri, Zamada bile son ana ka
dar, ok sayda Romaly durdurmay baarmt, fakat mttefikleri olan Numidyal svariler kar safa geti ve sonuta kazanan Roma oldu. Cumhuri
yet lejyonu falankstan daha iyi deildi, ama ar piyade de sava alanndaki
tek birim deildi. Roman en byk zaaf, sradan svarileriydi. Roma, Af
rikada Kartacallar, Asyada Seleucidleri ancak yerel halklarn salad s
varilerin desteiyle yenebilmiti ve bylece, Romallar diadochf 1er gibi,
yani kanatlardan svarilerle hcum ederek savamaya baladlar. Romanm
stn olan yan, nitelik deil, nicelikti. Pyrrhus, M 279 ylnda talyay i
gal edip bir Roma ordusunu bozguna urattnda yle demiti: Bu tr bir
zafer daha felaketim olur. nk o, Romallar gibi kayplarn telafi edebi
lecek kaynaklara sahip deildi. Hannibal, M 218 ile M 216 yllar arasn
da 100.000den fazla Romal ve mttefiki askeri ldrmt. Sonraki on yl

Dnya Sava Tarihi

83

ierisinde bir o kadarn daha ldrmeyi baarsa da, Roma ordularnn kk

n kurutmay baaramayacakt.
Klasik dnem savalarnda, genelde pek etkisi olmayan, daha egzotik
gler de savamt. Persler, skendere, Seleucidlerin Romallara saldrd
gibi, yanlarnda baklar olan sava arabalaryla, etkisiz bir ekilde saldrm
lard. Oysa filler, ilk kullanldklar zamanlar, kazanan taraf belirleyen bir
unsur olmulard. En nemli diadochi sava olan Ipsusta (M 301), TekGzl Antigonusun svarileri, dn yollarn filler kestiinden, sava ala
nna geri dnememi ve bylece, Antigonusun falanks imha edilmiti. M
255 ylnda, Kartaca yaknlarnda filler, normalden farkl olarak, ok kalaba
lk saflar halinde dizilmi Roma lejyonerlerini ezip geince, bu birlik, nden
bir Pn falanks ve yanlardan svarinin hcumuna uramt. Bu nedenle Ro
ma, Birinci Pn Savanda kesin bir zafer kazanmay baaramamt. Ama
tecrbeli birlikler fillerin stesinden kolaylkla gelebiliyordu. Filler, bacakla
r karglarla delik deik edildiinde ya da srcleri vurulduunda, genelde
geriye doru kap kendi saflarn datyor ve kendi askerlerine daha fazla
zarar veriyorlard. Helen ordular sava alannda ounlukla mancnk kul
lansalar da, mancnklar, at^ hzlarnn ve hareket kabiliyetlerinin dkl
nedeniyle, pek ie yaramyordu. En ok ie yaradklar yerler ise, sahil ya da
nehir geilerindeki saldrlar, kalabalk gruplar halinde ilerleyen dman
yavalatma grevleri ve savunma mevzileriydi. rnein, Makedon kuvvetle
ri, M 353 ylnda bir vadide pusuya drlm ve mancnklarla taa tutul
mutu. Ardndan Phocian piyadesi, dzeni bozulmu Makedonlara saldrarak,
II. Philipe hayatndaki tek yenilgiyi tattrmt.
Klasik dnemde hem gece saldrmann korkaklk olarak kabul edilmesi
hem de dzeni salamann imknszl nedeniyle, ordular geceleri nadiren
savard. M 413 ylnda Sirakuza surlar dnda, son are olarak bu tr bir
saldr dzenleyen Atina?ordusunun sonu felaket olmutu. Thucydides bu olay yle anlatmaktadr: Bir kez dzen bozulunca, birlikler karp birbiri
ne girdi. Arkada arkadala, vatanda vatandala savaarak paniin daha da
artmasna yol at. Benzer ekilde, MS 69 ylnda Roma i sava dnemin
de Cremonada kaotik bir gece sava yaanm ve iki taraf da askerlerinin
kontroln kaybetmiti. Flavius ve Vitelliusun ordular, ayn zrhlar giyiyor,
ayn silahlar kullanyor ve birbirlerinin parolalarn biliyorlard. Bu yetmi
yormu gibi, birbirlerinin sancaklarn ele geirip kullanmaya baladklar za
man, herkesin kafas daha da karmt. Sava, yorgunluk ve sylentiler
nedeniyle, sabah sona ermiti. Flaviusun bir lejyonu, gnee tapan askerler-,
den oluuyordu ve gnein douu bu askerleri coturmutu. Takviye geldi
ini zanneden Flaviusun birlikleri hcuma geerken, ayn yanlgya kaplan

84

Dnya Sava Tarihi

Vitelliusun birlikleri kamaya balad.

Antik devletler Bat ve Gney Avrupa, Kuzey Afrika ve Ortadounun to
pografk yapsn biliyorlard. Ama bilgi, cehaletle birlikte yol alyordu. Me
rakl bir corafya rencisi olan Byk skender, dnyann, Ural Dalar ve
Bengal Krfezi arasndaki bir izgi zerinde son bulduuna inanyordu
Augustus Sezar, Almanyay gerekte olduunun te biri byklnde
zannettii iin, Almanyay fetih plan baarszlkla sonulanmt. Haberler,
insanlardan daha hzl yol alyordu. Posta sistemi, haberleri gnde 100 mil
hzla her yana yaymaktayd. Ayn zaman zarfnda hoplitler ancak 10 mil, He
len ve Roma ordular 15 mil ve donanma 55-80 mil ilerleyebilmekteydi. Romadan Suriyenin kuzey sahiline deniz yoluyla 50 gnde, kara yoluyla ise
125 gnde (askerler ancak yeterli yiyecee sahiplerse, bu hzda gidebilirler
di) gidilebiliyordu. Klasik lojistik sistemleri, Asurlularn lojistik sisteminden
daha iyi deildi, hatta belki de daha ktyd. Yannda ok sayda hizmetli bu
lunduran Yunan ordusu, yaklak bir ayda yiyeceini tketirdi. II. Philip bu
durumu deitirdi. Ordusundaki hizmetlilerin saysn azaltarak, askerlerini,
hem kendi tehizatlarn tayacak hem de Yunanllardan daha hzl ilerleye
cek ekilde eitti. Bunun nemli stratejik sonular olmutu. 35.000 Makedon
askeri 400 mil ilerlerken, ayn miktarda yiyecek tketen 20.000 hoplit 300
mil ilerleyebiliyordu. Philip yk arabalarn da gelitirmiti. Arabalara, kz
yerine, ayn arl, kzlerin yar miktar yem tketerek, kat daha uzun
mesafeye tayabilen atlar komaya baladlar. Byk skenderin lojistik si
temi, 65.000 askeri ve bu askerlerin atlarn binlerce millik mesafeye taya
bilecek yetenekteydi. Atlar tarafndan ekilen 340 arabayla, 511.000 pound
yiyecek tanabiliyordu. Roma ordusu, seferler esnasnda askerlerin ihtiya
larn en az indirip, tama kapasitelerini mmkn olduunca artrmt.
Antik savalardaki can kayb duruma gre deimekteydi. Hoplit savala
rnda kazanan ortalama yzde 5, kaybedense yzde 14 orannda kayp verir
di. Buna mukabil, diadochVler arasndaki savalar genelde kansz olurdu.
M 303 ile M 281 yllar arasnda meydana gelen pek ok savata sadece
17.000 asker lmt. Helen ve Roma savalarnda ise kazanan yzde 1-10,
kaybeden yzde 30-50 arasnda kayp verirdi. Ordu daldnda ya da tuza
a dtnde kayplar ok yksek olurdu. Cannaede, 80.000 Roma aske
rinden ancak 10.000i, kaarak ya da esir derek hayatta kalabilmiti. Trasimene Glndeki pusudan kurtulan ise yoktu. Zrhl askerlere kar zrhsz
askerler; hoplit ve falangistlere kar Persler; ve Romallara kar Cermenler
ya da Galyallar olduunda, durum tek tarafl bir katliama dnyordu. De
nizde ise genellikle, kazanan, filosunun yzde 5ini; kaybedense, yzde
30unu, fakat ounlukla yzde 50, hatta yzde 100n kaybederdi. Esirler

Dnya Sava Tarihi

85

genelde kleletirilir, bazen de serbest braklr ya da idam edilirdi. Bir soy

krm andran, vatanda ordularnn yenilgisi ise, tm erkeklerin lmne yol
aar ve kendi halklarnn sonunu getirirdi. Ele geirilen ehirlerin nfusu ya
kleletirilir ya da katledilirdi.
Klasik dnemde sava, topran tahkimatlarla kontrolne ve bunlarn ele
geirilmesi iin verilen mcadeleye dayalyd. rnein, Peloponnes Sava
ok ar gelimiti ve maliyeti olduka yksekti (sonu gelmez bir kuatma),
nk ehirleri almak ok gt. Limanlarn surlarla koruyan Atina, i bl
gede olmasna ramen, denizle, dmann aamayaca bir balant kurmu
tu. Atmallar; kendilerinden ok daha stn bir dman topraklarn yakp
yksa da, surlarn dna kmazlard -dman, Atinay, savamak ya da a
kalmak arasnda seim yapmaya zorlayamazd. Karada zayf olan Atina, tm
enerjisini rahatlkla deniz gcne odaklayabilirdi; donanmas Ege Denizinin
hkimi olduu mddete, sava srdrmesi iin gerekli yiyecek ve paray te
min edebiliyordu. zellikle, surlarla evrili liman ehri Pylos vastasyla,
Sparta sahilinde, Spartann helotlar zerindeki hkimiyetini altst edebili
yordu. Bu kbusa, AtinalIlarn Pylosta 120 Spartiateyi ele geirmesi de ek
lenince, Sparta savunmaya gemek zorunda kalm ve bu sayede Atina, iste
dii Sparta mttefikine rahatlkla saldrabilecek konuma gelmiti. Fakat
Sparta, bu gidiat ileride tersine evirecekti. Atina yaknlarnda, ehri srek
li tehdit eden ve tarm alanlarndan istifade edilmesini engelleyen bir kale in
a ettiler. Bu, Atina birliklerinin hareketini kstlayp, Atinay sadece ithal
mallarna gvenmek zorunda braknca, Sparta donanmas, uygulad ablu
kayla Atinaya son darbeyi indirmeyi baard.
Diodachi imparatorluklarnda kaleler; yollar ve snrlar zerindeki g
noktalar olarak hizmet verirdi. Asyadaki Seleucid hkimiyeti, Makedon
yalIlarn yerletii ve krsal blgeleri kontrol eden tahkimatlarn eseriydi. Yu
nanistanda ehir surlarrtnierisine hisarlar ina edildi. Bu hisarlarn amac,
ehri savunmak deil, kontrol altnda tutmakt. MakedonyalIlar Yunanis
tanda, ana yollarn getii ehirleri, asker yerletirdikleri tahkimatlar
araclyla kontrol ederek, hkimiyetlerini devam ettirmeyi baardlar. Bu
tahkimatlar, Makedonyann mttefiklerine acil destek veriyor ve Yunanis
tanda ilerleyen bir birliin, savamak zorunda kalmadan yoluna devam ede
bilmesini salyorlard.
Kuatma tekniklerinin geliimi ve baars; lojistie, taraflar arasndaki
kuvvet dengesine ve komutan ve istihkmclarn yeteneklerine gre deiik
lik gstermekteydi. ou devlet, kuatma konusunda baarszd ve bunun
bedelini ar dyordu. M 400 ylndan nce, Yunan kuatmalar yava ve

86

Dnya Sava Tarihi

ilkeldi. Geerli tek kural vard -kuatlanlar alktan lecek ya da sabrlar,

kuatanlardan nce taacakt. ehirler kolayca alnabildiinde, bunun nedeni
ya ihanet ya da bir srpriz oluyordu. Yunanllarn, M 460 ve M 350 ylla
r arasnda, 3 metre geniliinde ve 5 metre yksekliinde ta duvarlarn ko
ruduu ve birka bin kiinin yaad bir ehri alabilmeleri iin, kuatmaya
yllarca devam etmeleri gerekiyordu. Taktikler hemen her zaman aynyd: ku
atma rampalarndan (surlarn dibine ylan toprakla yaplan tmsekler) d
zenlenen taarruz, ate ve kobalaryla ehir kaplarna saldr ve nadiren, kal
kanlarla kaplumbaa dzeninde yaplan saldrlar. Bu durum, askeri klt
rn bir sonucuydu. Hoplitler, ne bir ehre dzenlenecek genel taarruzda veri
lecek kayplar karlayabilir ne de hoplonlarn bir yana brakmalarna ne
den olacak merdiven ya da koba gibi aralar kullanrlard.
Oysa, Yunanllar ve Kartacallar, M 400-390 yllar arasnda Sicilyada
sava ve kuatma sanatnda devrim yaptlar. Yeni taktikler ve teknolojiler ge
litirdiler -ballistaVnin ilk rnekleri, yeni bir mancnk ve menzili 250 met
re olan bir arbalet. Yunanllar ve Kartacallar, surlara ok sayda paral asker,
kaplumbaa eklinde ilerleyen birlikler ve harp kuleleriyle saldryorlard.
Yerden mancnklar ve kulelerden okular; ta ve ok yadrp savunmaclar
sindirmekteydi. Saldr birlikleri kulelerin kprlerinden hcum ederken, la
mclar surlarn temellerini zayflatyor, kobalar kale kapsn dvyor ve
askerler, alan gediklerden, rampa ve merdivenlerden dalgalar halinde h
cum ediyordu. Bu on yl boyunca, Sicilyadaki hemen her ehir kuatmayla
ele geirildi -bu on ylda olanlar, Yunanistanda nceki yzylda meydana
gelenlerden; birka haftada olanlarsa, birka ylda meydana gelenlerden faz
layd. Dmann gcn merkezi hedef alarak, hzl ve kesin zaferlere ula
mak mmknd. Yunanllar ve Kartacallar, Yunanistanda tek bir kuatma
nn alaca sre ierisinde, Sicilyann bir ucundan br ucuna ulatlar.
Ayrca, bu on yllk dnem, sava alanlarnda ileri teknolojinin ilk kullanm
na da tank olmutu. Sirakuza tiran Dionysiusun, yeni sava aralar icat et
meleri iin kiralad mhendisler, M 399da ekmeli mancn yarattlar.
Sonraki yzyllarda ordular, klasik dnemin icatlarn kullanmaya devam et
tiler ve bu dnem, teknolojinin balang dnemi oldu.
M drdnc yzyl, kuatma tekniklerinin altn a olmutu; yle ki,
MakedonyalIlarn baarlar bu sayede mmkn olmutu. II. Philip, ok
gelimi bir istihkmc birlii kurmutu; bu birlik, hem kuatmalara katlyor
hem de aratrma yapyordu. Bu sayede, bklme kuvvetiyle alan -v e sa
n bklmesiyle depolanan enerjinin birden serbest braklmas prensibine
dayanan- yeni silahlar gelitirildi. Muhafazal bir taycyla hareket ettirilen
koba, yani kaplumbaa koba ve mancnk da bu gelimelere dahildi.

Dnya Sava Tarihi

87

Philipin kuatma gc, 40 metre yksekliindeki harp kulelerini de ieriy

ordu. Philipin baarlarnn arkasnda yatan nedenin kuatma teknikleri olup
olmad bilinmiyor, ama bu konuda dier Yunan ehirlerinden ok daha ile
ri olduu ortada. Pek ok ehri hzla ele geirmiti ve baarszlklar bile he
yecan yaratyordu. Bu yzden pek ok komusu, onun hkimiyetini kabul et
mek zorunda kald. Philipin istihkmclar, ileride oluna da iyi hizmet ede
cekti. skender, Akdenizin Asya kylarnn tmn 18 ay ierisinde ele ge
irmi ve birka byk merkezi kuatmt. Bir ehri her adan ypratabil
mek iin, gemilerine, ina ettii dalgakrana ve 15 metre yksekliindeki top
rak tmsekler zerine ballistaf ler yerletirirdi. Surun kimi blmlerinde ge
dikler alrd; bylece, her ynden alan srekli ate ve piyade hcumlar,
ehri savunan garnizonu blerdi. Bir ada ehri olan Tyreye saldrdnda, ge
milerden alan youn ate sayesinde, zel karma botlarndaki piyadelerini
korumutu. skenderin istihkmclar, saldrdklar her ehri en fazla bir ay
ierisinde almay baardlar. Bir yzyl nceki yava kuatmalarla, bu baar
larn gereklemesi imknszd. skender, sava alanndaki tm becerisine
ramen, istihkmclar olmasayd, Persleri bylesine kolay ve hzl bir ekil
de ortadan kaldramazd.
Zaman ierisinde savunma tekniklerinin geliimiyle birlikte, kuatma tek
nikleri zayflamaya balad. Ballistai, saldrann olduu kadar, savunann da
iine yaryordu. Kuatma silahlar ve mancnklarn, dman menzilinin ii
ne girmesi zorunluydu. Mancnklar duvarlar deil, ancak kalkanlar delebi
liyordu ve odundan yaplm bu aletler alevli ok ve byk talarla vurulabiliyordu. Bu ortamda balam kalabilen tek ey, zrhl harp kuleleriydi. sken
derin Tyre kuatmas 6 ay srmt, nk mancnklar ve dzenlenen hu
ru harektlar, saldran zor durumda brakm ve bir seferinde tm kuatma
silahlar tahrip olmutu. Romallar, M 214-212 yllar arasnda byk m
hendis Arimed tarafndan savunulan Sirakuza ehrini ancak ylda alabil
miti. Gemileri batrlp kuleleri tahrip edildikten sonra korkan ve artk sald
rdan vazgeen Romallar, kuatmay ablukaya evirmek zorunda kalmt.
Savunma teknikleri gelitike, kuatmalarn sresi ve maliyeti yeniden art
maya balad. Peloponnes Savalarnda uygulanan gelimi kuatma teknik
lerinden beklenen sonu alnamamt. Byk ordular, kasabalar almak iin
aylarca, ehirleri almak iinse yllarca beklemek zorundayd. Hannibal de,
tpk skender gibi, sava alannn hkimiydi, ne var ki kuatmalarda onun ka
dar baarl deildi. Cannaeden sonra, talyada yaanan sava, kuatma ve
savunma savana dnmt ve Hannibal, bu konuda Romallar kadar stn
deildi: Kuatma tekniklerinin yetersizlii, onu bir tehditten ziyade, bir ba
ars olmak zorunda brakmt. Gerekte Hannibal, istihkmclar olmayan
skenderdi.

88

Dnya Sava Tarihi

Romallar, antikan kuatma ve kale yapm ustalaryd. Roma, gelimi

ekipmana ve yksek standartl istihkmclara sahipti. Her lejyonda 10 byk
mancnk ve 45 carroballistai (2-10 kii tarafndan kullanlan byk arbalet)
bulunurdu. Romallar, 225 metre uzunluunda, 90 metre yksekliinde ku
atma rampalar ina ederek, bunlarn zerine 25 metre yksekliinde ta
platformlar ya da 6 story yksekliinde ve mancnk talarna kar zrhla
kaplanm kuleier yerletirmilerdi. Askerler, ehirlere siperlerden ya da zrh
l tnellerden ilerler ve duvarlar demir ubuklarla kertirlerdi. Romallar,
MS 70 ylndaki kuatmada Kuds surlarna, zrhl ve 25 metre yksekliin
de harp kulesiyle saldrdlar. Yerdeki kobalari surlar ve kaplar dver
ken; askerler, kulelerin zerindeki mancnklar ve okularn ate desteiyle,
kulelerin kprlerinden ehre girmeye alyordu. Lamclar lam kazar
ken, 50 poundluk ta 500 yard teye frlatabilen 180 mancnk, surlar taa
tutuyordu. Kaplumbaa dzenindeki askerler (askerlerin kalkanlarn balar
zerinde bitiik olarak tutmas), gediklerden ieriye doru ilerliyordu. M
ikinci yzyldan Romamn kne kadar geen dnemde, Romann sala
d bar nedeniyle, Akdeniz dnyasnda kuatmann eski nemi kalmam
t. sava srasnda kuatlan ehirler, pek de lmne dvme niyetinde
deildi. Fakat spanya, Kartaca ve srailde azimli mdafilerle kar karya
kalan Roma bile, kuatmalar tamamlayabilmek iin yllarca uramak zo
runda kalyordu.
Antika sava gemileri, uzun ve dar krekli gemilerdi. M 530-322 yl
lar arasndaki en yaygn sava gemisi olan triremeler, 40 metre uzunluunda
ve 5 metre geniliideydi. DiadochVnin, Atina donanmasn yok ettii M
322 ylndan sonraki 300 yl boyunca, deiik ebatlarda daha byk gemiler
denizlere hkim olmutu. rnein, qinquereme,\er 60 metre uzunluunda
ve 9 metre geniliindeydi. M 31 ylndan sonra Akdenizin tartmasz
hkimi olan Roma mparatorluu, trireme ya da daha kk tipte ucuz sava
gemileri kullanmaya balamt. Genelde triremelerin mrettebat says 200,
quinquereme,\exva 300d. Denizciler ve askerler zgr kiilerken; kreki
ler vatandalardan, mttefiklerden, paral askerlerden ve, insan says yeter
siz olduunda, klelerden oluurdu. rnein, Atinal krekilerin ounluu
bar zamannda vatandalardan oluurken; Peloponnes Savalarnn son yl
larnda yzde 10u vatandalardan, yzde 25i klelerden ve kalan da paral
krekilerden ibaretti. Kleler, zgr kiilerle birlikte krek eker ve nadiren
zincilenirdi; genellikle sava ncesinde ya da sonrasnda hepsine zgrlk
leri verilirdi, nk sava, klelerce yerine getirilemeyecek kadar yce bir
vazifeydi.
Byk donanmalar, zel teebbsn de desteiyle, ancak zengin devletler

Dnya Sava Tarihi

89

tarafndan kurutabiliyordu. Antikan iki byk deniz gc Atina ve Rodos,

donanmalarndaki gemilerin masraflarnn karlanmasn, o gemilerin kap
tanlarndan beklemekteydi. Ptolemaic donanmas ve M 241 ylnda Birinci
Pn Savan kazanan Roma donanmas, vatandalardan zorla toplanan pa
ralarn eseriydi. Gemi inas, antikadaki en nemli ekonomik faaliyetti
-ok sayda tersane, gemi yapm ustas, ii ve byk miktarda kereste ve
katran gerekliydi. Krekilerin creti yksekti ve kreklerin dzgn bir ri
timle ekilebilmesi iin, devaml eitim yaplmas zorunluydu. Atina donan
mas en gl zamannda 170 trireme ve 31.000 denizciye sahipken, Ro
dosun gc bunun yzde 33 kadard. Roma ve Byk Helen krallklarnn
donanmalarnn mevcudu, 280 polyreme ve 92.000 denizciye kadar ulam
t. Sadece Atina ve Rodos, her an savaa hazr donanmalara sahipti. Kartaca,
M 249 ylnda Roma donanmasn yok ettikten sonra, kendi donanmasn
-bir savan ortasnda- yedee ekmi ve bu durum, Romann, sekiz yl son
ra stnl tekrar ele geirmesine yol amt. Diadochi imparatorluklar,
antikan en byk donanmalarn ina ettiler, fakat M 250 ylndan sonra
bu donanmalarn rmeye terk ettiler; Roma da benzer ekilde davrand.
M 167-67 yllar arasnda, Romann hkimiyetindeki Akdenizde korsan
lar, talyan sahillerini srekli vuruyordu.
Deniz savalar sahile yakn blgelerde cereyan ederdi -hatta kimi zaman,
karadan saldran askerler gemileri ele geirebiliyordu. Donanmalar genelde iki saf halinde ve borda hattnda ilerlerdi. Bir kanat sahile kadar uzanr ve en
byk gemiler, tpk bir falanks gibi, merkezde yerini alrken; hzl gemiler
den oluan bir filo, svariler gibi, dier kanada yerletirilirdi. Her sava ge
misi, denizcilerin yeteneklerine bal olarak, dier gemilerden iki krek uzunluu ya da daha fazla bir mesafe uzakta dururdu. Okular ve ballistailer,
dman gemilerinin gvertesine ok yadrarak savunmay zayflatr ve k
rekilerin ritmini bozard. Gemiler, suya den dman askerlerinin zerin
den geerken, askerler de onlar balk avlar gibi avlard. Taktikler mahmuz
lama ve rampa muharebesine dayalyd; sava gemileri, hem sava platformu
hem de torpido gibi savard. Mahmuzlama, geminin ba tarafna yerletiril
mi bronz bir mahmuzla, ekilde yaplyordu: antiproroi, yani kendi pru
vasyla dman pruvasn mahmuzlama, kafa kafaya arpma; diekplous ya
da hat datan, yani dman gemilerinin arasnda dolaarak yandan srt
nerek geip krekleme bimeyi amalayan mahmuzlama; periplous, yani
dman gemilerini yandan ya da arkadan mahmuzlama. Geminin hz, mah
muzlama srasnda saate 25 mile kadar ykselir ve sonucu, denizcilerin ve as
kerlerin yetenekleri tayin ederdi. Yunan triremeleri 20-40 asker tarken, Ro
ma quinquereme"leri 120 asker tard. Ularna halat bal demir kancalar,
gemileri birbirine balar ya da kesilirdi. Ok ve ciritler gverteleri sprr,

90

Dnya Sava Tarihi

karglar mdafleri gverte kenarlarndan uzak tutar ve askerler kl ve bal

talarm ekip dman gemisine atlard.
Donanmalar, bu taktikleri birletirirdi. Denizcilik bilgisindeki farkllklar
nedeniyle, bunlardan sadece birine gvenilmezdi. M 420li yllarda, d
manlarndan fazlasyla stn olan Atinallar, dman gemilerine rampa et
mekten kanabilirdi; fakat M 250lerde Romanm, sava kazanabilmesi
nin tek yolu, dman gemilerine rampa etmekti. Triremeler, hem mahmuzla
ma hem de rampa etmek iin kullanlrd. Daha yava olan ve daha ok asker
tayan polyreme1lerin temel amac ise, mahmuzlama ve denizcilikten ziyade,
dman gemisine rampa etmekti. Mutlak stnle sahip bir taktik bulunmu
yordu. Dar sularda ya da dzenli bir dman karsnda mahmuzlama olduk
a zor bir taktikti. Bu taktik, ancak manevraya msait alanlarda ve dman
dzensiz olduunda etkiliydi. Byk Atinal amiral Phormio yle der: K
k, eitimli ve hzl bir filo iin, kalabalk ve kt ynetilen bir filoyla dar
bir alanda savamak byk dezavantajdr. Gemiler ne mahmuzlama iin ne
de kendilerine ynelmi dman gemilerinden syrlabilmek iin yeterince
manevra yapabilirler; ayrca, byle bir ortamda dman hatlarn yarp onla
ra arkadan saldrmak da -stn denizcilik yeteneklerine sahip bir filo iin uy
gun bir taktik- mmkn olmaz. Bunlarn yerine, bu filo, sanki kara savan
daym gibi savamak zorunda kalr ve bu durumda, daha ok gemiye sahip
olan taraf avantajl konuma geer.

Klasik dnemdeki donanmalar da, en az dier dnemlerdekiler kadar ya

ratcyd. Zift ve odunla doldurulmu ate gemileri, demirlemi dman filo
larn yakmakta kullanlrd. Kk gemilere dolumu okular, byk sava
gemilerini ok yamuruna tutard. Takviyeli pruvalar sayesinde, dman ge
milerine antiproroi uygulamak mmkn olurdu; dkme demir kiriler, tek
neleri mahmuzlamaya kar takviye ederdi. Mancnklar, savan balangcn
da dman gemilerine rampa etmek iin, kanca ya d ii ylanla dolu mlek
ler frlatrd. Bu tr icatlar, bazen muharebelerin, bazen de tm savan gidi
atn deitirebiliyordu. Roma, Birinci Pn Savan peneler sayesinde
kazanmt. 12 metre uzunluunda ve 1.5 metre geniliindeki bu rampa kp
rleri, diekplous uygulanacak gemilere uzatlr ve askerler, bu kpr vasta
syla dman gemisine saldrrd. Kartacallarn denizcilikteki stnl bu icatla nemini yitirmi ve Romallar, karada savatklar gibi, denizde de sa
vaabilir hale gelmiti. M 190 ylnda ise hafif Rodos sava gemilerinin
kulland ate mlekleri, rampa etmeye alan Seleucid polyremelerinin stesinden gelmeyi baarmt. Bylece, dalan Seleucid donanmas,

Dnya Sava Tarihi

91

Rodoslulann mahmuzlama hcumlarna ak hale gelmiti.

Klasik ada denizlere hkim olmak diye bir ey sz konusu deildi. M
rettebat uyumak iin her gece karaya kar, filolar ak denizlere kamaz ve
k limanlarda geirirdi. Sahilden uzaklaamayan bu donanmalar iin, dost
bir limandan 300 mil almak bile riske girmek demekti. Roma, Birinci Pn
Savanda frtnalar nedeniyle 440 quinquereme ve 20.000-130.000 aras adam kaybetmiti. Bu etkenler, antikadaki deniz stratejisini de aklamakta
dr. rnein, Atina, M 475-414 yllar arasnda Ege Denizindeki en byk
ve en iyi donanmaya ve hemen her yerde limana sahipti. Bu nedenle, Kbrs;
Peloponnes ve anakkale arasnda faaliyet gsterecek herhangi bir dman
donanmasn rahatlkla engelleyebilecek kapasiteye sahipti. Bu blgede, de
il savamak, seyretmek bile dman gemileri iin olduka gt. Bu da, Atinallara, yeteneklerini sonuna kadar kullanmalarna imkn salayacak tak
tikler ve gemi modelleri gelitirerek, dmann kendilerine rampa edebilme
olasln ellerinden alma frsat vermiti. Atina donanmas, en gl dne
minde gerekten de yenilmezdi -sadece bir kez, kendisinden be kat daha ka
labalk bir Peloponnes filosuna yenildi. Sparta, Perslerin mali desteiyle de
nizlerde sz sahibi olmaya balarken; Atina, felaketle sonulanan Sicilya se
ferinin ardndan byk lde g kaybetti. Bu frsat karmayarak Ege Denizine szan ve Atinann deniz gc ve stratejisinin dayanaklarn tehdit et
meye balayan Sparta, ak denizde Atina donanmasyla yzlemekten ka
narak, limanlan tek tek ele geirmeye balad. Bu durum, Atinann mali ve
askeri durumunu olduka kt etkiledi ve onu, tm deniz imparatorluunu,
zellikle de yiyecek ithalinin akn salayan anakkale Boazn savun
mak zorunda brakt. Bu nedenle, Atina, tam da dmannn istedii gibi, s
tn manevra yeteneklerinden istifade edemeyecei dar sularda savamak zo
runda kald.
Filolar, limanlar ablukaya alabiliyorlard, fakat bu, sahiller iin sz konu
su deildi. Ticarete zarar verebiliyor, ama onu tamamen engelleyemiyorlard.
Deniz gc, birlikleri tama ve dman sahillerini igal edebilme imkn
verirdi, bu sayede dman gemilerini durdurmak da mmknd; fakat
kendinden daha gsz bir dmann, ayn yntemi kullanmasn engellemek
tam olarak mmkn olmayabilirdi. rnein, Kartaca, kinci Pn Sava sra
snda, Romanm deniz egemenliine ramen, Afrika ve spanyadan talya,
Sicilya ve Sardunyaya 60.000 asker tamt -b ir seferinde, toplam 10.000
askeri, Cebelitarktan doruca Cenovaya getirmilerdi. Benzer ekilde, M
30-40l yllardaki i sava srasnda, daha stn olan dman donanmas,
Roma ordularnn Adriyatik Denizini gemesini engelleyememiti. Yine de
kimi zaman, klasik dnem donanmalar klasik tarzda i grmekteydi. M

92

Dnya Sava Tarihi

218-167 yllar arasnda deniz egemenlii, Romaya spanya, Afrika, Yuna

nistan ve Bat Anadoluyu ele geirme imkn vermiti. Roma donanmasn
dan duyduu korku, Hannibali, talyay gemilerle deil de, fillerle igal et
mek zorunda brakmt -Rom a donanmas, ordusunun yarsn batrmt.
Roma, M 190-160larda Makedonyaya kar srdrd savata, deniz
gc sayesinde dmanna birka farkl noktadan ayn anda saldrarak tm
Makedon limanlarn tehdit etmi ve bylece, dman birliklerinin byk bir
ksmn, kendi limanlarn savunmak zorunda brakmt.
Vatandalardan kurulu birliklerin, hatta en iyilerinin bile, garip bir disip
lin anlay vard. M 368 ylnda, Thebes birlikleri, seilmi subaylar ken
di adamlarn Tesalyada felakete srklediinde, balarndaki subaylar
oybirliiyle grevden alm ve onlarn yerine, kendilerine komuta etmesi ve
hayatlarn kurtarmas iin, kendileriyle birlikte savaan Epaminondas se
milerdi. M 168 ylnda Romal general Aemilius Paullus, tm askerlerinin,
sava taktikleri konusunda kendisine durmadan olur olmaz nasihatler ve
rmesinden ve sanki her biri birer komutanm gibi davranmasndan ikayet
etmiti. Profesyonel askerler arasnda, zellikle aileleri ve mallan yanlarnda
olduu iin, srad sosyal ilikiler mevcuttu. Bu durum, tarihteki en garip
seferlerden bazlarnn sonucunu tayin etmiti. Diadochi ordular, yzlerce
millik bozkrlarda cretkr taarruzlara giriebilir ve sava alannda gayet et
kili manevralar yapabilirdi. attklarnda ise, taraflardan biri hemen her za
man, genelde aileleri ya da mallar dman tarafndan ele geirildii iin, ya
teslim olur ya da efendisine ihanet ederdi. ou savan sonucunu, dman
ikmal arabalarna yaplan saldrlar tayin etmiti -svariler, kahramanca
arpmaktan ziyade, bu yolla daha baarl oluyordu. Seleucid ordusu, iler
lerken beraberinde binlerce a, fahie ve -altn yemek takmlar da dahil ol
mak zere- malzeme tard. Klasik dnem tarihisi Justinin yazdna g
re, Seleucid ordusu, M 129 ylnda Partlara kar dzenlenen ve felaketle
sonulanan sefer srasnda, savaa deil de, akam yemeine gider gibi gr
nyordu. kmal arabalar ele geirildii zaman, Seleucid ordularnn ii biter
di. Fakat bu durum, sadece Helen ordularna has bir durum deildi. M 54
ylndaki bir pusuda, Julius Sezarn tecrbeli askerlerinden bazlar bile,
mallarn kurtarmak iin yerlerini terk etmi ve bunun karlnda canlarn
dan olmulard. MS 89 ylnda iki lejyona komuta eden bir Roma generali,
lejyonlarn paralarn alnca, sadakatlerinden vazgeen askerler derhal isyan
etmiti.
Hoplit savalar baladnda, komutanlar, genelde falanksn arkasnda
yer alarak uygun taktikler iin frsat kollar, yeri geldiinde bunlar uygulard.
Fakat hoplitler savan en iddetli annda yorulup sarslmaya baladnda,

Dnya Sava Tarihi

93

komutanlar, askerlerini cesaretlendirmek iin, harekete geer, n saflara do

ru ilerlerdi. Klasik dnem komutanlar, ounlukla yakn savaa girerdi; bir
orduyu -zellikle de eitimsiz olanlar- datmann en kolay yolu, komutan
larnn kellesini bir mzran ucunda sallamakt. Romallar, bire bir dvn
ardndan, bir komutandan alman zrh en soylu ganimet olarak kabul eder
lerdi. M beinci ve drdnc yzyllarda, katledilmi bir falanksn komu
tanlarnn ve subaylarnn ou, askerleriyle birlikte lrd. M 222 ylndan
nce, yenilgiye urayan her Sparta kral, sava alannda hayatn kaybetmi
ti.
Bu tehlike, en baarl generaller iin bile geerliydi. Byk Thebesli
komutanlar Epaminondas ve Pelopidas, ordular zafer kazanrken hayatlarn
kaybetmiti. Askerleri zafer kazanp da Pelopidas hayatn kaybedince -tam
Homere gre bir durum-, Tesalyal arkadalar, onun hl zrh giyen ve kan
iinde yerde yatan bedeninin yanma kotular; sam ve atnn yelesini tra edip, dmandan alman tm ganimeti ac iinde nne ydlar. Byk sken
der, savata kendisine bal svarilere bizzat komuta ederdi ve iki kez, Pers
imparatoruna dorudan saldrmt. Kuatlm ehirlerin surlarnda alan
gediklerden ilk giren de ounlukla kendisi olurdu.
Helen ve Roma dnemlerinde taktikler daha ileri, askerler daha eitimli
ve komutanlarn, birlikleri zerindeki otoritesi daha glyd. Yenilgiye u
rayan ou komutan, tekrar savaabilmek iin geri ekilirdi, ama eski gnle
ri hatrlatan mekler.e de rastlanmyor deildi. M 217 ylndaki Raphia Savanda Msr hkmdar IV. Ptolemy, morali bozulmaya balayan falanksnn en nnde durmutu. On yl sonra, Hannibalin kardei Hasdrubal, kazan
ma ihtimali olmadn bildii halde, Romallara bir intihar saldrsnda bu
lunmutu. George S. Patton, 2300 yl sonra ayn duyguyu yle dile getir
mektedir: BR GENERAL N, NEDEN YENLDN AIKLAYA
CAK KADAR UZUN YAAMAKTAN DAHA ACI VE ANLAMSIZ BR
EY OLAMAZ.
Klasik toplumlarda sava, ayn zamanda dini bir eylemdi. Seferler srasn
da, hatta sava alannda dman birka yz metre ilerideyken, askerler kur
ban keserdi. Ordular beraberlerinde, gnmz modern ordularndaki uzman
lar gibi, savan sonucuna ilikin bilgi verecek falclar da gtrrlerdi. Ge
neraller geleneklere uymak ve harekete gemeden nce falclara danmak
zorundayd, ama eer yorumlarm beenmezlerse, bunlar kabul etmeyip ala
metleri baka ekilde de tabir edebilirlerdi. Bu amala, baz komutanlar da
falclk renmiti. Baz generaller bu alametleri istedii gibi yorumlarken
-Julius Sezarn dedii gibi, Alametler bana ancak benim istediim eyleri

94

Dnya Sava Tarihi

gsterir- , bazlar onlara gerekten inanrd. Sparta ordular, kutsal gnler

de asla harekete gemezdi. Byk skender, kurmaylarn dikkate almazd,
fakat kimi zaman falcs Aristandrosun tlerine kulak verirdi. kisi, gece
yi, Gaugamela nnde kurban adayarak geirmiti. Muharebe baladnda,
bana altndan bir sa band takm olan, beyazlar ierisindeki Aristandros,
skenderin askerlerine seslenmi ve dmana doru umakta olan bir karta
ln, Tanrlarn gnderdii bir zafer alameti olduunu sylemiti. Roma,
savalarda ald pek ok yenilginin nedenini, ayinlerde yaplan hatalarda aramt. M 249 ylnda, denizde yaanan bir felaketin nedeni olarak, kutsal
tavuklarn, nlerine konan yemi yememesini ve bylece Tanrlar fkeden de
liye evirmesini gsteren Konsl Claudius Pulcher, Madem yemiyorsunuz,
o zaman su iin diyerek tavuklar denize attrmt.
Kartaca, Roma Cumhuriyeti ve ou Yunan devletinde, generaller, askeri
olduu kadar, siyasi nedenlerle de seilirdi, nk sava alanndaki baar ya
da baarszlk siyaseti dorudan etkilerdi. Eer byk bir asker, general ola
rak seilmezse, kendinden daha yeteneksiz birinin emrine girmek zorunda
kalrd. Yine kimi zaman generaller, srf siyasi konumlar zayflasn diye, ba
arlmas imknsz grevlere gnderilirdi. Baarsz olan generaller srgne
gnderilir ya da idam edilirdi; Kartacada ise armha gerilirdi. M 406 y
lnda, byk bir zafer kazanan, ama ok sayda vatanda denizde kaderine
terk eden, Atina donanmasnn muzaffer amiralleri idam edilmiti. Beklendi
i gibi, ayn donanma bir yl sonra kt ynetilmi ve tmyle batrlmt.
Roma Cumhuriyetinde ise, yenilgiye urayan komutanlarn siyasi mevkile
rini kaybettiklerine pek rastlanmazd -yenilginin suu, komutanlara deil, as
kerlere ve Tanrlara yklenirdi. Ancak, yenilgiye uram bir komutan, kor
kaklk gstererek ya da teslim olarak Roma Cumhuriyetinin anna leke s
rmse, bu utanla yaamak zorunda kalrd. rnein, Cannae Savanda
bozguna urayan Terentius Varro yceltilmi ve kendisine baka nemli g
revler verilmiti, nk o, Romay utandrmam, aksine hayatta kalan bir
liklerini savaa devam etmeleri iin toparlamaya almt. Devlet, hem sivil
idaresinin otoritesini muhafaza etmek hem de komutanlarn ar glenme
sini nlemek iin, ayn ordunun komutasn birka generale birden verirdi
-komuta, belli gnlerde bir komutandan dierine geerdi. Sparta generalleri
ne, kimi zaman idareyi ele alabilme yetkisine sahip, bilgelerden kurulu bir
heyet elik ederdi. Roma Cumhuriyeti, tm ordularnn komutasn, ancak bir
felaketle kar karya kaldnda, bir kiiye (diktatr) verirdi.
Bu yaklam, karmaaya yol ayordu. Hannibal, birka Roma ordusunu,
onlara komuta eden generallerin gr ayrlklarndan istifade ederek bozgu
na uratmt. Lejyonerler, genelde talyadaki ksa seferler iin silah altna

Dnya Sava Tarihi

95

alnrd. zgr kiilerin en fakirleri -capite censi-, siyasi sonularndan kor

kulduu iin orduya alnmazd. Bu sistem, M birinci yzylda kendi baa
rsnn kurban olarak kt. Fetihlerin ekonomik sonular capite cercsflerin
saysn artrrken, Romallarn dzenledii seferlerin sreleri yllar getike
uzamaya balad. Bu durum, askerlerin sivil yaamn ortadan kaldrd ve bu
nu telafi edebilmek iin, kendilerine terhis dnemlerinde tazminat denmeye
baland. Generaller de, capite cem ?den -b u kiiler de mali ynden zor du
rumdayd ve areyi, askerlik yapmakta buluyorlard- gnllleri askere al
maya balad. Capite censiler de askerlik yapabilirdi, nk artk askerlerin
kendi tehizatlarn almas -klasik dnem vatanda ordularnn en belirgin zellii- gerekmiyor, bunlar devlet tarafndan karlanyordu. Askerler artk,
askerlik hizmeti yapan vatandalardan ziyade, profesyonel gnlller haline
gelmiti ve bunlarn, devletle olan ilikisi de deimiti. Bunlar, sivillerden
ayr bir kast olmutu. Generaller, kendi askerlerinin maalarn der ve terhis
esnasndaki tazminat miktarnn tespiti srasnda, devlet ile askerler arasnda
arac rol stlenirdi. Askerler, Romadan ziyade, kendi generallerine sadkt
ve dier generallerin ordularna rakip gzyle bakard. Komutanlar, darbeler
ve i sava srasnda, kendi askerlerini paral asker olarak kullanrd. Nihaye
tinde bu durum, cumhuriyetin sonunu getirmi ve Julius Sezarm evlatl, Augustusun kuraca imparatorluun temellerini atmt.

rnekolay ncelemesi: Roma mparatorluk Ordusu

Augustus, antikan en byk brokratik yaps olan, Roma imparatorluk
ordusunu kurmutu -yaz ileri drt kat daha artmt. Bu, dier her ey ka
dar, Roma zaferlerinin arkasnda yatan etkenlerden biriydi. Augustusun or
dusu, 150.000 lejyoner, eitimli ar piyade ve istihkmc ile birlikte, lejyonerleri tamamlayc olarak grev yapan 150.000 yardmc askerden oluuyor
du. Yardmc askerlerin yars her trde svariden oluuyordu. Bu 300.000 as
kerin her biri, gnde yarm litre arap ve ylda yaklak 350 kilo msr tket
mekteydi. Ordu; silah imalathaneleri, idari binalar ve eitim tesisleriyle, im
paratorluktaki en byk retici ve tketiciydi.
Eitim ve operasyonlar titizlikle idare ediliyordu. Kiilerin, ancak Roma
vatanda olduklarn belgeledikten sonra (iyi bir referans, tbbi inceleme ve
ya, zek, grme ve boy konusunda standartlara uygunluk) asker olmalarna
izin veriliyordu-ancak imparatorluun umutsuz son yllarnda bu standartlar
dan vazgeilmiti. Birimler, bnyelerindeki her askere dair bilgileri belgeler
ve bu belgeleri saklard. Romadaki personel brosunda, her subay ve centu-

96

Dnya Sava Tarihi

rionun (yzba) kiisel kaytlar saklanrd. Komutanlar, brokrasi tarafn

dan dzenli olarak denetlenirdi. Subaylar, her gn askerlerim denetler ve le
vazm subaynn sahtekrlk yapmasn engellemek iin yemeklerin tadna
bakard. Generaller, seferler srasnda askerlerin yklerini kontrol eder, gerek
siz eyalar atard; imparatorlar ise snrlardaki birlik ve kaleleri tefti ederdi.
Augustusun sistemi, ok hassas bir dengeye dayanmaktayd. D tehdit
ler, kk bir orduyu silip sprebilirdi, ama byk bir ordu da, ekonominin
iflas etmesine yol aar ve darbe ihtimalini artrrd. Bu sistem; imparatorlu
un, masraflarn karlayabildii 250 yl boyunca ayakta kalsa da, bu durum
srekli bir gerilime neden olmutu. mparator Marcus Aurelius, bir defasnda
sefer masraflarn karlayabilmek iin, bir ak artrmada kendi zel mal
larn satmak zorunda kalmt. Ordu, profesyonel ve imparatorlua bal bir
g haline getirildi ve bylece Romallarn, keyfi hareket eden birliklerin,
cumhuriyetin son yllarnda gsterdii fkenin yaratt kaostan korkmasna
gerek kalmad. Oysa, askerler, daha farkl ve daha az ykc bir ekilde de ol
sa, siyasetin merkezinde yer almay srdrmt. mparatorlar, para ve kii
sel komuta yoluyla, onlarn desteini kazanmak zorundayd. mparator Sep
timus Severus, imparatorluk politikasn yle aklamt: Askerleri paraya
bo, kalanlar da bo ver. Gerekten de, paray deyen kimse, askerler ona
sadk kalrd. Augustusun iktidara geliinden sonraki toplam 240 yllk
srenin 230 ylnda-kalan on yl i savala geti- askeri bir isyan grlme
miti. Askerler, karlar tehlikeye dt iin, sivil ekimelere pek iyi gz
le bakmaz, ama byle bir ortamda en iyi creti deyenin hizmetine girerdi.
mparatorluk askerlerinin yaam standartlan yksekti. cretlerinin yzde
30unu biriktirir, kle satn alr ve birinci snf tbbi hizmetten faydalanrlar
d. Normal bir vatandatan ortalama be yl daha fazla yaarlard. Tm kale
lerde revir ve temiz su, byk olanlarnda ise hastane bulunurdu. Askeri dok
torlar cerrahi aletleri ve ifal bitkileri ustalkla kullanrd. Ar kesici olarak
afyondan faydalanan doktorlar, ayrca bir organ kesmek ya da gsten ok
karmak iin, son derece gelimi teknikler uyguluyorlard. Bandaj, turnike
ve cerrah mengeneleri kullanarak basuru tedavi edebiliyor; enfeksiyon, kang
ren ve atardamar kesilmesi sonucu kan kaybndan lmleri en aza indirebiliyorlard. Penisilin icat edilinceye kadar hibir asker, Roma askerlerinin sahip
olduuna denk bir tbbi bakmdan istifade edememitir. Gdalar arap, do
muz eti, peynir, sebze, meyve, tahl, kmes hayvanlar, balk, sr ve koyun
etinden oluurdu. Taynlar fazlasyla doyurucuydu -her askere gnde po
und ekmek, iki pound et ve bir litre arap. Roma ordusunda iskorbt hastal
na rastlandna dair sadece tek bir rnek bilinmektedir, ama askerlerin, g
dalarndan ikayet ettiine hi rastlanmamtr.

Dnya Sava Tarihi

97

| v_| M gor roads of the Roman Empire

Aproximate location of 9 legions

in the Empire (28 total)
Extent of the Roman Empire, W A D

Cantae(S3BC) PARTHIAN
EMPIRE

Baby*-.

;Harita3: Roma mparatorluu, MS 117

mparatorluu savunan ordu, ayn zamanda onun ynetilmesine de yardm

ediyordu. Askerler polis, yarg ve vergi tahsildar olarak da grev yapard.
Frsatn bulduklarnda, sivillere saldrp soygun yapmaktan ekinmezlerdi;
bir keresinde, Roma sakinleriyle gn boyunca savam ve ardndan ehri
yakmlard. Generaller, srf askerlerini nakletmek karlnda halktan para
alabilmek amacyla, birliklerini bir ehirden dierine intikal ettirirlerdi. As
kerler, nasl iyi yaarz diye sorduklarnda, sa, pek de artc olmayan bir
ekilde, kabadaylk ve antajclk yapmayn, maanzla yetinin diye cevap
vermiti. Ordular, bir ynyle de blgeseldi. Lejyonlar, bulunduklar blge
lerin sakinlerini askere alrd; lejyonerler de o blgelerin kzlaryla evlenirdi.
Bu nedenle, lejyonlar, bir blgeden dierine intikal ettirilmekten gittike da
ha ok nefret etmi, bu da Roma lejyonlarnn stratejik olarak konulandrl
masn zora sokmutu. Disiplinleri de ayr bir meseleydi. Baz lejyonerler g
reve sarho olarak kar, silah tamaz ve orduya yarm gnlk bir i gzyle

98

Dnya Sava Tarihi

bakard. Subaylar, birliklerdeki asker saysn azaltarak, onlarn cretlerini

ceplerine indirirdi. Bu durum orduyu gittike zayf drse de, Augustusun
biledii klcn krelmesi iin yzyllar gemesi gerekecekti.
mparatorluun askeri sisteminin, antikada bir benzeri daha yoktu.
6.000 askerden oluan bir lejyonda 10 kohort bulunur ve her kohortta 600 as
ker, 1 subay ve 6 centurion yer alrd. Bu komuta yaps sayesinde, daha
komplike manevralar gerekletirmek ve yakn savata herhangi bir klasik
a ordusundan daha etkili olmak mmknd. Savata birlikleri idare edebil
mek iin trampet ve sancaklar kullanlrd. Tm lejyonerler, cirit ve klla
dven hastatV lere dnmt. Uzunluu 2 metreden fazla ve etkili men
zili 30 yarda olan bu ciritler, bedenlere olduu kadar, kalkanlara kar da et
kiliydi. Cirit, isabet ettii zaman, kalkan, delerek onu tayan kiinin bedeni
ne mhlard. Bu nedenle, dman, kalkanlar brakmak zorunda kalr ve Ro
ma klcna kar savunmasz hale gelirdi. ift azl ksa kllar, savurmak
tan ziyade, saplamak iin kullanlrd. Lejyonerler, gladyatrlerin kl tek
niklerini renmi, gl ama hafif zrh ve miferlerle donanmlard. Tahta
dan yaplp kenarlan metalle kaplanm, 1.5 metre yksekliinde, 75 cm. ge
niliinde, tm vcudu rten silindir eklinde bir kalkan kullanrlard.
Taktikleri, ate gc ve ok etkenlerinin karmndan oluuyordu. Her lejyoner, 20 saniye ierisinde, tad iki ciridi frlatarak dman saflarn da
tr ve dmann toparlanmasna frsat vermeden klcn ekip hcum eder
di. Roma komuta sistemi zaman zaman kerdi, fakat byle durumlarda d
man dalsa da, Roma birlikleri dzenlerini genelde muhafaza ederlerdi. An
tikada yakn sava konusunda, Roma ordusundaki askerlerle boy le
bilecek sava bulunmuyordu -zellikle de dmanlar arasnda. Kuzey Av
rupalI dzensiz birlikler, kalabalk gruplar halinde savard. Savatan asla
sa kamayan n saflar, son nefeslerine kadar arprken, arka saftaki asker
ler dmana erimeyi bile baaramazd. Ya hafif zrhl ya da plak olur, iki
elleriyle kullandklar uzun kl veya karglarla savarlard. Kllarn savu
rabilecekleri bolua sahiplerse, darbeleri lmcl olurdu, fakat ne kadar
yaklarlarsa, Romallarn, kendi koltukaltlarna saplayacaklar kllara kar
(standart Roma dv teknii) o kadar savunmasz hale gelirlerdi. Roma
generali Germanicus, askerlerine Cermenleri yle anlatmt: Aralksz
hamle yapn ve yzlerine nian alm. Cermenler gs zrh ya da mifer giy
mez. Demir veya deriyle glendirilmemi kalkanlar da, ya sazdan rmedir
ya da boyal tahtadr. Sadece n saflar mzrak kullanr, geri kalanlar ise sopa
ya da hanerle savar. Fiziksel olarak yenilmez grnr ve ksa bir sre iin
iyi savarlar, ama yaralandklarnda, komutanlarna aldrmadan hemen ve utanmadan kaarlar. Kazandklarnda ne insanlarn ne de Tanrnn kanunlar

Dnya Sava Tarihi

99

na sayg duyarlar, ama yenildiklerinde panik iinde kaarlar.

Romal komutanlar Helen, Kartaca, Roma strateji ve taktikleri ile, srpriz,
toplanma ve manevra gibi konularn akland askeri kitaplar okurdu. Ki
taplarda okuduklarn uygular ve ihtiyaca gre lejyonerleri, yardmc birlik
lerle desteklerdi. Lejyonun standart dzeni, kama dzeninde dizilmi iki
ya da saf halindeki kohorttu -birlikler dman hatlarna doru ilerler; d
zenin bozulmamasna gayret edilir ve rakibe cepheden ve cenahlardan hcum
edilirdi. Svari, ounlukla kanatlar korumak iin kullanlsa da, zaman za
man Helen dnemindeki roln de stlenirdi. Benzer ekilde, Romal bir ko
mutan, ar svarilerin hcumunu durdurabilmek iin, birliklerini, ular d
mana bakan hilal eklinde dizmiti. Okularla desteklenen kargl askerlerden
oluan bir saf, lejyonlarn nne yerletirildi ve hilalin ularna yerletirilen
carroballistai, dman ate altna ald. Roma ordusu, carroballistaVleri, He
len ordularnn kulland her ekilde, hatta daha fazlasyla kullanmt. Bir
carroballistai dakikada ok frlatabilir ve bu oklar, 300 yarda uzaktan kal
kanlar delebilirdi. Bunlar, kullanlmaya hazr olarak arabalarla tanr ve top
u grevi grrd. Roma ordusu, uzun ve ak bir ate hatt tesis edecek olan
carroballistaV leri genelde n safa yerletirir ve dman, hcuma kalkmak
ya da bekleyip lmek arasnda seim yapmaya zorlard. Napoleona kadar
hibir Avrupa ordusu, Roma ordusunun sahip olduu ate desteine sahip ol
mayacakt.
Roma ordusu etkileyiciydi, ama yenilmez deildi. Arazi ve dman gibi
engeller Ren ve Tuna nehirlerinin tesinin, Sahra, Arabistan, skoya ve Su
dann fethini engellemiti. Ortadounun l ve dalarnda, Part askeri sis
temi, nitelik asndan Romayla boy lebilecek seviyedeydi. rnein,
M 53 ylndaki Carrhae Savanda, zrhl Part svarileri, 45.000 Roma as
kerini yanak dzende savamak zorunda brakmt. Develerle taman ok
larla ikmal edilen atl okular, bu skk durumdaki orduya her yandan ok
yadryordu. Romallar beklerse lecek; hcuma geerse, kaarken kendisi
ni takip eden dmana ok atma konusunda uzman olan dmannn tuzana
dm olacakt. Sonraki yedi yzyl boyunca Romallar, Partlara ve onlarn
halefi Sasanilere kar ok fazla sava kaybetmemiti. Roma, ok sayda s
vari sayesinde, bu dmanlarn stesinden gelebiliyordu, yine de kurak arazi
taktii veya ypratma savalar sonucunda, er ge geri ekilmek zorunda ka
lyordu.
Roma, artk daha fazla yaylamayacan anlaynca, tarihteki en iyi savun
ma sistemlerinden birinin inasna giriti. Sahra ve Arap snr, vahalarda ku
rulu kalelerle denetim altna alnd; gl kaleler, Part snrn gzetlemek

100

Dnya Sava Tarihi

teydi. Hadrian Duvar ise, sko snr zerinde 73 mil boyunca, bir kydan
dierine uzanyordu. 2.5 metre genilie ve 7 metre ykseklie sahip bu du
var boyunca, kuzeyden gelecek saldrlara kar, birka milde bir, her biri 9
metre geniliinde ve 3 metre derinliinde hendekle korunan kaleler yerle
tirilmiti. Daha zayf ve az gelimi olsa da, benzer bir sistem (3 metre yk
sekliindeki kazklarla ina edilmi ve gamizonlarca desteklenen bir duvar),
Ren ve Tuna snrn korumaktayd. Bu tahkimli blgeler, dman, impara
torluun snrlar dnda tutuyordu. Bu garnizonlarn mevcudunun ancak
yzde onu bu tahkimatlarda grev yapar, kalanlar ise ihtiyat kuvveti olarak
beklerdi. Bu sistem sayesinde, kk saldrlar nlenmi ve byk gruplar
halinde saldrmak zorunda kalan dman, daha snra varmadan imha edil
miti. Birlikler, yollarla ve sancak ile ate kullanlarak verilen iaretlerle
iletiim kurard; tehlike ortaya knca iareti gren ihtiyat birlikleri, derhal
harekete geerdi. Svariler kk gruplar tuzaa drrken, lejyonlar ak
alanda -R om anm tercih ettii sava alan- byk dmanlarn karsna
kard. 50.000 mil ta deli ve 200.000 mil toprak yol, Romaya, kuvvetleri
nin byk bir blmn (60.000-150.000 kii aras sefere hazr asker) tek bir
dmana ynlendirebilme imkn salyordu.
MS 200lerde, bir yandan ite istikrar, dta gvenlik ortadan kalkarken;
dier yandan da Augustus sistemi kt. savalar devleti zayflatyordu;
Romal diplomatlar ise, dmanlarn birbirine drme yeteneklerini kaybet
meye balamt. Sasani mparatorluu ve Avrupal barbarlar, daha gl
ve daha saldrgan hale gelerek, ezamanl ve byk saldrlara girimeye ba
lad. Augustusun ar piyadeden oluan merkezi ordusu, bu tehditlerle baa
kabilecek gte deildi. Bir lejyon, sefer mevsiminde imparatorluun bir ucundan dierine gidebiliyor olsa da, bunlarn hibiri, Avrupa ve Asyay ayn
zamanda koruyabilecek gte deildi. Roma, dmanlaryla artk eskisi gibi
teke tek savamyordu; tehlike her yerdeydi ve Romanm askeri gc zayf
lamt. ki Roma ordusu yok edilmi ve beraberinde, iki Roma imparatoru
ldrlmt. Persler Asyay, barbarlar ise Avrupay harap etmekteydi.
Bu tehlikelerle baa kmak iin ellerinde bulunan ordu, eskisinden daha
masrafl ve daha yetersizdi. MS 320 ylma gelindiinde, Roma, artk gittike
militarist bir yapya brnmt. Vergiler artrld, tm askerlerin oullar
orduya alnd ve kitlesel askere almalar gerekletirildi. mparatorluk, ayn
anda tm eyaletleri birden savunabilmek iin ikiye; ordu ise birka yerel gar
nizona ve iki tr askere blnd. Limitanei' lerin (sabit birlikler) grevi, s
nrlan kk akmlara kar savunmak ve comitatenseler (sefer kuvvetleri)
blgeye ulaan kadar, byk gruplar oyalamakt. Ordunun mevcudu iki ka
tna karlrken, lejyonlar kadar, svarilere de arlk verildi. Atlarn getirdi

Dnya Sava Tarihi

101

i fazladan maliyet ve yolsuzluklar nedeniyle, sz konusu 600.000 asker, Augustusun ordusundan kat daha: pahalya mal oluyordu, ama bu ordu da,
Augustusun ordusu gibi, snrlar korumay baaramamt. Maliyetler arttk
a, gelir azald. Yamalanan blgeler, nceden dedikleri verginin ancak on
da birini deyebiliyordu. Roma, birliklerine -zellikle imitaneilere- artk
para yerine rnle deme yapmaya balad. Askerlerin maalar azald;
elbette, sadakatleri ve yetenekleri de...
mparatorluk, 150 yllk belirsizliin ardndan, MS 378 ylnda Adrianople (Edirne) Savanda ordusunu kaybettikten sonra bir daha kendisini toparlayamad. Bu tarihten sonra barbarlar, imparatorluk topraklarna kalc ola
rak yerleti ve hatta kimi zaman imparatorluun mttefiki (feoderat) olarak
hizmet verdi. Roma i savala mcadele ederken, dier barbarlar snrlar
zorlamaya devam ediyordu. Comitatenselerin kayplar fazlasyla artt ve ar
tk bir etkinlikleri kalmad. MS 395-425 yllar arasnda, comitatense'lerin
byk bir ksm, yeni terfi ettirilmi lim itaneler ya da askere alnm bar
barlard. nsan gc a had safhaya ulaan Roma; kleleri, barbar esir
leri ve hatta kendi isteiyle baparmaklarm kesenleri bile aresizce askere
almaya balad. Adrianoplen ardndan, Roma svarisi hizmet vermeye de
vam ederken, piyadelerin nitelii iyice dt. ou, dank ve disiplinsiz falankslar eklindeki feoderat1Ierdi. Romallar, hl yakn sava dzeninde d
vyor olsa da, kendilerini gl klan disiplin ve taktikten artk eser kalma
mt -ou zrh bile giymiyordu.
Roma kt, nk ordusu baarsz oldu. MS 360 ylnda, Romallar,
barbarlarn saysn e katlamt. 30 yl sonra barbarlardan daha iyi
durumda deillerdi ve saylar da daha azd. Roma, MS 378 ylma kadar,
65.000 ya da daha fazla mevcutlu bir sefer kuvvetine sahip olabiliyordu. Son
raki yzyl boyunca, Roma ordular (60 milyonluk nfustan) 4.000-25.000
kii arasnda deiiyordu; Dou mparatorluu ise, bazen 40-100.000 arasn
da askeri sava alanna srebiliyordu. Roma askerinin yzde 66s limitane/ydi. Geri kalanlarn byk bir ksm, ehir ve eyaletlerde grev yapyordu.
Romann dmanlar, her zaman imparatorluun kk bir blmne tm
gleriyle saldrr ve kazanrlard. 50.000 askerlik bir birlik, Adrianopleda
Romallar mahvetmeyi baarm; 25.000 askere sahip kabileler, nemli eya
letleri ele geirmiti.
Baf mparatorluu, MS 400-450 yllar arasnda dald. zellikle MS
400-410 arasnda, Roma askeri sistemi asndan her ey kt gitti. Limitarezler, ne comitatense'ler tarafndan desteklendi ne de devletten maalarn ala
bildi. Bunlar bir sre sonra kyl milis kuvvetlere dnt ve snrlar deil

102

Dnya Sava Tarihi

de, kendi iftliklerini korumaya balad. Snr savunmas ve ordunun byk

bir ksm dald. Galya ve talyada en fazla 75.000 comitatense bulunuyor
du ve buralarda bile, ordu ve garnizonlarn says 5.000i gemiyordu. tal
yada, Roma askeri kadar, feoderatler de mevcuttu. Bat mparatorluu, MS
405-407 yllar arasnda, Dou mparatorluuyla girdii i savaa hazrlan
mak zere, Britanya ve Galyadaki askerlerinin bir blmn geri ekti. Bu
eyaletlerde kalan Roma kuvvetleri ayakland; barbarlardan oluan kalaba
lk bir mttefik ordusu ise, Bat Avrupadaki tm savunmay ezip geti ve
Reni at. ekimelerden istifade eden dier bir ittifak kuvveti de talyaya
girdi ve oradaki feoderatf lerle birleti. 5 yl ierisinde Roma yamaland ve
Britanya ile birlikte Galya, spanya ve Balkanlarn byk bir blm elden
kt. Byk ehirler, ilkel kuatma silahlarna sahip dmanlarna teslim ol
du. Barbarlar yayldka, Romann kaynaklar tkendi. Artk ne insan ne
de para kalmt; nihayetinde, Roma mparatorluk Ordusu, beraberinde impa
ratorluu da gtrerek ortadan kalkt.

O k u m a n e rile ri

K la sik d n em d e sa v a v e top lu m arasndaki ilik iy e ilik in alm alara tem e l olu tu rab ile
cek , Yunan v e R o m a d n em le rin e ait o k sa y d a b irin cil tarihsel k ayn ak m evcuttur. B u n lar a-

The Histories, ev. A u b rey d e S elin cou rt v e A .R . Burn;

The Peloponnesian War, ev. R e x Warner; Z en op h on , The Persian Expedition,
ev. R ex Warner v e Hellenica, ev. C arleton L. B row nson ; Arrian, The Campaigns o f Alexan
der, ev. A u b rey de S elin cou rt; P o ly b iu s, The Rise o f the Roman Empire', L ivy, The War with
Hannibal, ev. A u b rey d e S elin co u rt v e Rome and the Mediterranean, ev. H en ry B etten son ;
Julius Caesar, The Conquest o f Gaul, ev. S .A . H andford v e The Civil War, ev. Jane F. M itc
hell; v e T acitus, The Histories, ev. K en n eth W ellesley.
rasnda unlar sayab iliriz: H erod otu s,

T h u cy d id es,

K la sik sa v a v e top lu m a ilik in iki yararl a lm a iin b k z. Arthur Ferrill, The Origins o f
War, From the Stone Age to Alexander the Great (Londra, 1985); v e , hatalarna v e abartlar
na ram en, R ichard A . G abriel v e K aren S. M etz, From Sumer to Rome, The Military Capa
bilities o f Ancient Armies ( N e w York, 1991).
K la sik Y unand a sa v a , ordu, d ev let, siy a se t v e toplu m arasndaki ilik ilere dair tem e l a

The Greek State at

War (B erk eley, 1 9 7 1 -8 5 ); v e V ictor D a v is H an sen , Hoplites: The Classical Greek Battle Ex
perience (Londra, 1 9 9 1 ). R o m a d n em i iin bkz. J.B . C am p b ell, The Emperor and the Roman
Army, 31 B.C.-A.D. 235 (O xford , 1984); R o y W. D a v ies, Service in the Roman Army (E d in
burgh, 1989); P.A. H old er, The Roman Army in Britain (Londra, 1982); R a m sa y M a cM u llen ,
Soldier and Civilian in the Later Roman Empire (C am b rid ge, M a ss., 1963); v e N ath an R o sen stein , Imperatores Victi, Military Defeat and Aristocratic Competition in the Middle and
Late Republic (B erk eley , 1990).
lm alar iin b k z. W . K en d rick Prittchardn drt ciltlik olaan st eseri

K o n u ya o ld u k a yararl b ir giri iin b k z.

The Greek and Macedonian Art o f War (B erk e

Military

ley, 1 9 5 7 ). Yunan sa v a siste m in e ilik in b az iyi alm alar iin b k z. J.K. A n d erson ,

Dnya Sava Tarihi

103

Theory and Practice in the Age ofZenophon (B erk eley, 1970); V ictor D a v is H an sen , The Wes
tern Way o f War, Infantry Battle in Classical Greece (N e w York, 1989); V ictor D a v is H an sen ,
Hoplites: The Classical Greek Battle Experience (Londra, 1991); v e J.F. L azen by, The Spar
tan Army (W arm inster, 1 9 8 5 ). M a k ed o n ordu siste m in e ilik in b az alm alar i in bkz. J.R .
E llis, Philip II and Macedonian Imperialism (Londra, 1968); A .B . B osw orth , Conquest and
Empire, The Reign o f Alexander the Great (C am b rid ge, 1988); v e N .G .L . H am m on d , The Ma
cedonian State, Origins, Institutions and History (O xford , 1989). B y k sk en d erin se fe r le
rin e ilik in en iy i a lm a iin bkz. J.F.C. Fuller, The Generalship o f Alexander the Great
(Londra, 196 0 ). H elen istik d n em d e sa v a k on u su p ek iyi ilen m em itir. K o n u y a ilik in stan
dart m etin, W.W. Tam ,

Hellenistic Military and Naval Developments (C am bridge, 1 9 3 0 ), e s k i

bir tarihte y a zlm tr v e b irok h atayla doludur. B u g e n e l k on u ya ilik in en iy i alm alar u n

lardr: B e z a le l B ar-K och va, The Seleucid Army, Organisation and Tactics in the Great Cam
paigns (C am bridge, 1976); R ichard A . B illo w s , Antigonos the One-Eyed and the Creation o f
the Hellenistic State (B erk eley, 1 9 9 0 ) v e Kings and Colonists: Aspects o f Macedonian Impe
rialism (L eid en , 1 9 9 5 ). P n S a v a la rn a ilik in en iy i a lm a ise udur: B rian C avan v e J.F.
Lazenby, Hannibals War, A Military History o f the Second Punic War (W arm inster, 1978).

The Army o f the Caesars (N e w

The Making o f the Roman Army, From Republic to Empire
(Londra, 1984); v e G raham W ebster, The Roman Imperial Army o f the First and Second Cen
turies A.D. (Londra, 1 9 7 9 ). R o m a strateji v e askeri k n e ilik in e n iyi alm alar: Edw ard
N . Luttw ak, The Grand Strategy o f the Roman Empire, From the First Century A.D. to the
Third (B altim ore, 9 7 6 ); A .H .M . Jon es, The Later Roman Empire, 284-602: A Social, Econo
mic and Administrative Survey, 2 c ilt (O xford , 1964); v e Arthur Ferrill, The Fall o f the Roman
Empire, the Military Explanation (Londra, 1986).
R o m a ordusuna ilik in standart alm alar: M ich a el Grant,

York, 1974); L a w ren ce K ep p ie,

A n tik kuatm a, tahkim at v e savu n m a sistem leri ile , bunlarn sa v a v e stratejideki yerin e i-

The Grand Strategy o f the Roman Empire

Greek and Roman Artillery, Historical Development (O x
ford, 1969); v e Josiah Ober, Fortress Attica, Defence o f the Athenian Land Frontier, 404-322
B.C. (L eid en , 198 5 ). A n tik d en iz savalarn a ilik in n isp eten daha a z a lm a y a p lm o lsa da,
bu konuda da m k em m el eserler verilm itir: L io n el C asson , The Ancient Mariners, Seafarers
and Sea Fighters o f the Mediterranean in Ancient Times ( N e w York, 1 959) v e Ships and Sea
manship in the Ancient World (P rin ceton , 1971); B orim ir Jordan, The Athenian Navy in the
Classical Period, A Study o f Athenian Naval Administration and Military Organisation in the
Fifth and Fourth Centuries B.C. (B erk eley , 1972); J.H . T h iel, A History o f Roman Sea-Power
Before the Second Punic War (A m sterd am , 1 9 5 4 ) v e Studies on the History o f Roman Sea-Po
wer in Republican Times (A m sterd am , 1946); v e, tm tuhaflklarna ram en, H.T. W allin ga,
Ships and Sea-Power Before the Great Persian War, The Ancestry o f the Ancient Trireme ( L e
lik in en iyi alm alar iin bk z. E dw ard L u ttw ak,

(B altim ore, 1976); E.W . M arsd en ,

iden, 1993).

NC BLM:
GLER VE STLALAR

Hunlar, Gotlar, Bizanslar, Araplar, Vikingler ve Macarlar, MS 3001000

Bu blmde, Romanm dal sreci ve onun halefi olan Bizans mpara

torluu ele alnacaktr. Bunu takiben, Arap mparatorluunun douuna ve
Avrupaya ynelik Viking ve Macar istilalarna deinilecektir. Barbarlarn sa
va taktikleriyle Roniallarnki birbirinden olduka farklyd ve iki taraf da
birbirinden ok ey renmiti.
Savatan edinilen deneyim, savaa katlanlar iin olduka ykc olsa da,
barbarlar iin fazlasyla retici olmu ve onlarda, yeni teknolojiler -zellik
le kuatma aralar alannda- ve lojistik destein nemine dair bir bilincin olumasm salamt. Bizans, disiplinli bir ordu kurarak geni topraklarm ko
rumak iin etkili bir savunma stratejisi uygulad. Dier yandan, daha kk
Arap ordular, hz ve srpriz etkenlerinden ve blgedeki byk glerin za
yf bir dnemine denk gelmi olmann avantajndan yararland. Vikingleri
gl klan ise, insanlarn onlara kar duyduu korkuydu; Vikingler, bu kor
kuyu hara toplamak iin kullanyordu. Sava taktikleri, bilinenden farklyd;
sahile ulamak iin gemileri kullanr, atlarla i blgelere ilerler ve ardndan
atlarndan inerek savarlard. Son olarak, Macarlar, adaptasyon ve bunun so
nucunda stn taraf olmann en iyi rneklerinden birini vererek, Vikingler gi
bi, saldrdklar toplumlarm paras haline geldiler. Tm bu gler ve istila
lar Romanm ykl srecini hzlandrd, yerleik toplumlar ypratarak kor

106

Dnya Sava Tarihi

kuya ve kan dklmesine yol at. Askeri adan piyade her zaman hazr olsa
ve kuatma tekniklerine her zaman ihtiya duyulsa da, svari nplana kma
ya balad.
MS ikinci yzyln son eyreinde ok sayda Cermen kabilesi g etme
ye balad. Bunun nedeni, i karklklar ve savata esir denlerle takas edebilmek iin yiyecek, ganimet ve kle ele geirme ihtiyacyd. MS beinci
ve altnc yzyllara gelindiinde, Ostrogotlar ve Vizigotlar olarak ikiye ayr
lan Gotlar, savaarak talya, Yunanistan, Gney Fransa ve spanyaya doru
ilerledi; Anglolar, Saksonlar ve Jutlar Britanyay igal etti; Vandallar Alma
nya ve Fransay yerle bir ederek spanyanm bir blmne ve Kuzey Afri
kann verimli topraklarna yerleti; Burgundlar Burgundiyaya yerleti,
Lombardlar Kuzey talyay igal etti ve Franklar bugn Fransa olarak bili
nen blgenin byk bir blmn ele geirdi. Bu gruplar, kimi zaman birbirleriyle ittifak yaptlar, kimi zaman ise hem birbirleriyle hem de, barbarlara
kar bl-ynet politikas uygulam olan, Romadan kalanlarla savatlar.
Fakat ilerinde en korkulan, MS drdnc yzylda Ostrogotlar hkimiyet
leri altna alan, Vizigotlar ise Roma snrna sren ve beinci yzylda Bat
Avrupa ve Kuzey talyaya gzlerini diken Asyal Hunlard.
Hunlarm gelii, hem Romallar hem de Gotlar iin tam bir srpriz olmu
tu -Hunlar ok irkin, farkl ve insana pek benzemeyen varlklar olarak tas
vir edilmiti. stelik ilk zamanlar svari merkezli sava taktikleriyle baa
kmak olduka gt. Drdnc yzyl yazar Ammianusa gre, Hunlar:
... aniden kk gruplara blnr [her biri ayr bir kabile] ve saldrrlard, da
nk dzende her an her ynden saldrp hasmlarn yok ederlerdi; olaans
t ekilde hzl olduklarndan, bir mevziye ya da kampa saldrdklarnda gere
ken tedbiri almaya zaman olmazd. Bu yzden hi dnmeden, onlara sava
larn en korkuncu diyebilirim. Uzak mesafeden, keskin kemik ulu oklarla
saldrrlar [atl oku]... ardndan alan gediklerden hcum edip yaamlarn
hie sayarak ellerinde kl dmana dalarlar. Kement kullanarak hasmlarn
hareketsiz hale getirir ve kamalarn ve savamalarn engellerler.

Dier bir deyile, Hunlar, hzla hareket ederek'dmanlarn ok yamuru

na tutup datan, ardndan hzla yaklap atlarndan inerek demir kllaryla,
savaa yaya olarak devam eden, dzenli kabile birliklerinden olumu ilk at
l okulard. Kllarn muhtemelen takas yoluyla alyorlard, ama kendi ya
pmlar olan, kement ve ar svari iin uzun mzraklar da kullanmlard. Fa
kat tartmasz en etkili silahlar, kemik ulu oklar atan karma yaylaryd. Bu
oklarla, 60 metreden isabetli at yapmak mmknd; oklarn etkili menzili

Dnya Sava Tarihi

107

175 metreydi. Bu silah, Hunlarn son derece dayankl ve hzl gebe atla
ryla birleince, ortaya yenilmez bir kuvvet km oluyordu. Taktiksel ola
rak, eski gebe taktii olan sahte ricat kullanr, dman pusunun iine e
kerlerdi. Aknlarda, saylar 200-1.200 arasnda olan kk birlikler kulla
nsalar da, tm Roma kaynaklarnn Hunlardan dehet iinde bahsetmesinden
anlalan o ki, korku verici fiziksel grnmleri ve da san derisinden ya
plm giysileriyle savalarda psikolojik bir stnle sahiplerdi. Hunlarm di
er bir avantaj da, beinci yzyldaki gelilerinin, hem Ostrogotlar hem de
Bat Romanm alt tabakasndan ezilen insanlar arasnda memnuniyetle karlanmasyd. ok sayda kle, madenci, ve tarm iisi Roma boyunduruun
dan kurtularak Hun kuvvetlerine katlmt. Bylece, Hunlarm etkisi, 420l
yllarda birbirinden bamsz Hun boylar arasnda bir konfederasyon kurul
masyla olduka artt -zellikle 435 ylndan sonra- ve bu sayede, Hunlarm
kral Attila, planl seferler dzenleyebilecek bir gce erimi oldu.
Attila, byk kafal, esmer tenli, kk ve ieri kk gzl, dz burun
lu, seyrek sakall, geni omuzlu, ksa kare vcutlu ve yol at dehetten
zevk alyormuasna gzlerini fkeli bir ifadeyle hareket ettiren bir kii olarak tasvir edilmitir. Fakat Attila, Hun konfederasyonunun devamn sala
mas ve yetenekli bir general olmasna ilaveten, diplomasi alannda da olduk
a baarl bir liderdi. rnein, Romallarla ounlukla mttefik kalmay ter
cih etmiti: 436 ylnda Burgundiyaya kar Bat Romanm yannda savat
ve Dou Romadan da her yl yksek miktarda vergi ald. Gerekte, Attila ve
Bat Roma mparatorluunun generali Aetius arasnda dotlua dayal bir it
tifak sz konusuydu ve Attila, Aetiusa kendi egzotik klesini -Fasl bir c
ce- hediye olarak gndermiti. Dier bir rnekte de, Hunlar, Romallarn ba
ka bir yerde savamakta olduklarndan mdahale edemeyeceklerini bildikle
ri iin, 441 ylnda Tuna blgesine sefer dzenleyerek baarl olmulard.
Benzer ekilde, Attila, l Vandallar diplomasi yoluyla, mdahale etme
meleri konusunda ikna edip, Ostrogotlarla ve baz Burgundlar, Alanlar ve
Franklarla ittifak yaptktan sonra, 451 ylnda Galyaya bir sefer dzenlemi
ti. Fakat sefer balarda iyi gitse ve Metz, Strasbourg, Reims, Kln, Worms ve
Trier Attilann eline gese de, Hunlar, 451 ylnda Chalonsta Aetius komu
tasndaki Roma kuvvetleri karsnda yenilgiye urad, en azndan geri ekil
meye zorland.
Attila ve Hunlar, artk geleneksel sava taktikleriyle savamyordu. n
k Avrupada Hun atlar iin gereken byklkte otlaklar bulunmuyordu, Or
ta Asyada ise her binicinin on at bulunurdu. Bu adan bakldnda, 10.000
kiilik bir ordunun 100.000 ata yetecek genilikte otlaa ihtiyac vard ve Av
rupa corafyas bu tr bir ihtiyaca cevap vermeye uygun deildi. Bu neden-

108

Dnya Sava Tarihi

Harita 4: Ge Roma imparatorluu Dneminde Gler

Diinya Sava Tarihi

109

le, Avrupadaki Hun ordusu, hl sekin bir atl oku birliine sahip olsa da,
ordunun byk bir ksm, takasla alnm ya da savalarda ele geirilmi si
lahlar kullanan oku ve piyadelerden oluuyordu. Ayrca Attilanm Cermen
ve Ostrogot mttefikleri de piyadeydi. Rivayete gre, Chalonsta Romal,
Frank, Alan ve Vizigotlardan oluan mttefik ordu tarafndan yenilgiye ura
tlan Attila, kampna dnm ve ayet saldrya urayp teslim olmak zorun
da kalrsa, at eyerlerinden yaplm bir ynn zerinde kendisini atee vere
ceini sylemiti. Eer bu doruysa, Hun ordusunda o tarihte hl ok say
da svari bulunuyordu. Fakat her eye ramen, Hunlarm artk nceki yzyl
daki yenilmez atl okular olmadklar ortadayd. Hunlarn renmek zorun
da olduu dier bir Sava tr de kuatmayd. Bu alanda bir bilgileri yoktu ve
Romal tutsak ve firarilerin bilgilerine ya da 452 ylnda Aquileiada olduu
gibi, kuatma tekniklerini bilen kabilelere gvenmek zorundaydlar. Hunla
rm, ehirleri hile, rvet ve ala terk ederek de aldklar bilinmektedir. 451
ylnda Orleans kuatmasnda ehir surlarna kmak iin rampalar ina etmi
ve, Tourslu Gregoryye gre, gl kobalar kullanmlard. Fakat Hunlarn asl silah, tpk Asurlular gibi, insanlar arasnda yaydklar korkuydu. Ki
mi ehirlerde ta stnde ta brakmaz -talyada Aquileia ehrinde olduu
ehir muhafzlarn kltan geirir ve tm ehir sakinlerini kle olarak satar
lard. Bunun zerine, dier ehirler, benzer bir akbetle karlamamak iin,
onlar ufukta grnce korkudan hemen teslim olurlard. Bu durum, talya se
feri srasnda Attilann yannda yer alan Milano, Verona, Pavia ve Ticinum
iin de sz konusuydu.
Hatrlanaca gibi, Attila, Chalonsta kampna ekilmek zorunda kaldn
da, Aetiusun kendisini takip edeceini zannetmiti. Bu kamp, yk arabalar
nn daire eklinde dizilmesiyle kurulmutu; Hunlar, bu geleneksel barbar tak
tiini muhtemelen Gotlardan renmi ve eskisi kadar hareketli olamadkla
r Avrupada uygulamaya balamlard. Aetius, Attila ve ordusuna Chalonstan ekilmesi iini frsat verdi -belki de baka ans yoktu- ve
nihayetinde Attila, 452 ylnda bu sefer de Kuzey talya ve Romaya yneldi.
Balarda ok baarlyd ve Romanm sonu gelmi gibi grnyordu. Fakat
yetersiz erzak, orduda ba gsteren hastalk ve Dou Romanm Tuna zerin
den, Hunlarn gerisine ve asl nfusunun yaad blgeye saldrmas Attilay geri ekilmek zorunda brakt. stelik, Aetius, Hunlar ktlk ve hasta
lkla yz yze brakm ve Romay kurtarmak gayesiyle tm Kuzey talyay
boaltmt. Roma kurtuldu ve Attila, ertesi yl ldico adnda yeni bir kadnla
evlendi. Dnde elenceyi fazla karan Attila, o gece burun kanamas ya
da ar kanama nedeniyle, belki de sarhoken kendi kan iinde boularak
hayatn kaybetti. Bylece Hun konfederasyonu dald ve Hun tehdidi orta
dan kalkt.

110

Dnya Sava Tarihi

Bat (ve Dou) Roma mparatorluuna ynelik Hun saldrlar, ok say

da barbar saldrnn sadece kk bir blmn oluturuyordu. Roma, 410 ve
563 yllar arasnda 8 kez kuatlm, 6 kez de ele geirilmiti. Beinci yzy
ln sonuna gelindiinde Roma mparatorluu, eitli barbar gruplarn eline
gemiti (Roma ordusunun byk ksm barbarlardan oluuyor olsa da) ve
talyann byk bir ksm Gotlarm idaresi altndayd. Gotlarn bir ksm,
Hunlar nedeniyle Romanm Tuna savunmasn aarak karya gemek zorun
da kalm; dierleri ise, kendilerini mttefik olarak kabul eden Roma tarafn
dan iskn edilmi ve Roma ordusunda grev almaya balamlard. Az say
da yetenekli svariye sahip olsa da, byk blm piyadeden oluan Got or
dusu, Roma imparatoru Valensi 378 ylnda Adrianoplede bozguna uratt.
Got piyadesi kl, kalkan, mzrak ve sopalarla savard. Sadece Got komu
tanlar zrh giyerdi; taktikleri ise, nce alak sesle balayp ardndan gk g
rltsne dnen bir mar (barritus) eliinde, dalgalar halinde (gerekte de
rin bir falanks) dorudan dmann zerine hcum etmekti. Fakat Gotlar, za
man ierisinde savalarda ele geirdikleri ya da satn aldklar Roma si
lahlarn kullandlar, oku birliklerinden yararlanmaya baladlar ve 400l
yllardan sonra da svari saysn artrdlar. Dier bir deyile, ordular, her ne
kadar lojistik ve kuatma teknikleri ynnden zayf olsa da, Roma ordusuna
benzemeye balad. zengi kullanmayan Got svarisi, byk mzrak (contus), kl ve kalkan tar, zrh giyerdi. Svarilerin taktikleri, kanatlardan sal
drmak ve sahte ricat uygulayarak geri dnp birden saldrmakt. Got piya
desi, beinci ve altnc yzyldan itibaren, iki elle kullanlan contus, kl, kal
kan kullanmaya ve deri zrh giymeye balad. Ayrca, dman svarilerine
kar zayf ve yava hareket eden oku birlikleri de bulunuyordu. Gotlar, Ro
mallarla olduu kadar, dier barbarlarla ve kendi aralarnda da savayorlar
d; fakat 497 ylnda talya kral olarak kabul edilen Ostrogot lideri Byk
Theodoric, 511 ylnda Vizigotlarm da kral oldu. Devlet idaresi ve kanunlar
konusunda Romay taklit ediyordu, ne var ki 526 ylnda lmyle birlikte
Got birlii dald ve Kuzey talya Lombardlar tarafndan igal edildi. Fakat
Bat ve Dou Romaya ynelik sava dier Ostrogot liderlerce -Yitigis (53640), Totila (541-52) ve son olarak Teja (552)- srdrld.

Got Sava Tarz:

Roma Kuatmas (537-38) ve Busta Gallorum Sava (552)
Dou Roma imparatoru Justinianus (527-65), bu Got krallarnn karsna,
533 ylnda yetenekli generali Belisariusu kard. Belisarius, nce hzl bir
ekilde Kuzey Afrikadaki Vandal Kralln ortadan kaldrd, ardndan da

Dnya Sava Tarihi

111

Sicilya zerinden talyadaki Gotlarn zerine yrd. Napoli kuatlarak ele

geirildi, ardndan Roma da fazla sorun karmadan teslim oldu, ne var ki bu
sefer Ostrogotlarn askeri lideri ve kral Vitigis, 537 ylnn ubat aynda
Romada Belisarius kuatt. Procopiusun sylediine gre, Gotlar, nce
ehre su salayan su kemerlerini tahrip ederek hem ehrin suyunu kesmi
hem de su kemerleriyle taman su vastasyla alan ve un tmekte kulla
nlan deirmenlerin almasn engellemiti. Bunun zerine Belisarius, su
deirmenlerini Tiber Nehrindeki teknelerin zerine yerletirdi ve un t
mek iin nehrin akntsn kullanmaya balad. Gotlar ise, bu deirmenlerin
de almasn engelleyebilmek iin, Roma askerlerinin cesetlerini nehre at
maya balad. Fakat Belisarius, nehre zincir gererek bu cesetlerin deirmen
lere ulamasn nlemeyi baard. Tiber Nehri ehre gereken ime suyunu da
salamaktayd ve nehirden uzak olanlar iin yeterli sayda kuyu mevcuttu.
Tehdit oluturabilecek dier bir kaynak olan kanalizasyonlar ise, dorudan
Tiber Nehrine boaltldndan, Gotlarm buradan ehre girmesi mmkn g
rnmyordu.
Vitigis, Roma evresinde iyi savunulan yedi kamp kurdu, ne var ki ehrin
kaplad alan byk olduu iin, buray tam olarak embere alamadnn
farkndayd. Romallar, bu emberdeki aklardan istifade ederek zellikle
geceleri ehre erzak temin etmeye devam ediyorlard. Vitigis, ehre taarruz edebilmek iin, Roma surlarnn yksekliinde ve kzler tarafndan ekilen
harp kuleleri, her biri 50 kii tarafndan idare edilen drt byk koba ve
ok sayda merdiven yaptrd. Ardndan, ehri evreleyen hendei doldurmak
iin, adamlarna byk miktarlarda aa dal ve saz toplamalarn emretti. Bu
sayede kuatma aralarnn surlara yanamas mmkn olacakt. Elinde sade
ce 5.000 asker ve ehirden toplad milisler olan Belisariusun kuvvetleri,
dman karsnda olduka zayft. Belisarius, ta ve ok frlatan mancnklar
ve kurt denilen tamam ahap, garaj kapsna benzer bir ekli olan ve ze
rinde sivri ular bulunan; bif savunma silahnn desteiyle, dmanyla arasn
daki say farkn dengelemeyi dnyordu. Kurt d sura veya kale kap
sna yerletirilmiti ve dman yaklatnda, aa doru hareket ederek al
tnda kalanlar eziyordu. Belisarius, ayrca Roma vatandalar ve milislerden
savunma birlikleri oluturdu ve aradaki say farkn kapamaya alt -bu uy
gulama, ehir halknn moralini de ykseltmiti. Belisarius son olarak, ehir
deki erzakn tkenmesini engellemek iin, tm yararsz tketicilerin, yani
ehrin savunulmasna faydas olmayan kadn, ocuk ve hizmetilerin ehri
terk ederek Napoliye gitmesini emretti.
Vitigis, kuatmann on sekizinci gnnde kaplara, burlara ve surlardaki
baz zayf noktalara ynelik topyekn bir taarruz balatt. Vitigis, kuatma

112

Dnya Sava Tarihi

tecrbesi olmadndan, az sayda harp kulesi ina ettirmiti ve bu nedenle

de, kuleler, ancak bir ya da iki noktada surlara yaklamay baarmt. Vitigis
saldrnn kalan ksmna kobalar, lam tnelleri, merdivenler, kalkan du
varlar ve -muhafzlar surlardan uzak tutmak iin- okular kullanarak de
vam etti. Procopius, Got harp kulelerinin, Belisariusun kendisinin de yer al
d Salarian kapsna yaklamasn yle tasvir eder: Belisarius, askerlere
ok atmaya balamalar iin emir verdi, ama yanndakilere sadece kzlere
[kuleleri eken] ok atmalarn emretti. kzler vurulunca, kuleler olduu yer
de durdu ve muharebe devam ederken dman aknlktan bakakald. Bu e
kilde, hem Belisariusun savunmaya gemek iin neden dmann iyice yak
lamasn bekledii anlald hem de glmesinin nedeninin, kzlerle surla
rn dibine kadar yaklaabileceklerini zannedecek kadar saf olan barbarlar ol
duu grld.
Buna karlk olarak Vitigis, Salarian kapsnda byk bir kuvvet brakt
ve bu kuvvetteki askerlere, bo yere saldrp adam kaybetmektense, surlara
ok yadrarak muhafzlar megul etmelerini emretti. Procopiusa gre, bu
plan, ilgin bir kaza nedeniyle ie yaramamt: ri yar, kafasnda mifer olan ve corselet giyen bir Got savas (dier bir deyile kabile lideri), asker
leriyle ayn safta kalmay reddederek bir aaca km ve surlara ok atmaya
balamt. Surlardaki makinelerden atlan bir ok, tesadfen corselet'i ve adamm vcudunu delip geerek adamla birlikte aaca saplanp kald. Bu man
zaraya ahit olan Gotlar, korkuya kapld ve saflarn korumakla birlikte, sur
savunmasnn menzili dna karak, bu blgeye saldrmaktan vazgeti.
Procopius, belki de durumu dramatize ediyordu, nk Gotlarm, byle basit
bir nedenden dolay ekilmesi pek mmkn deildi. Ama Gotlarm ekilii,
Belisariusa, Salarian kapsndan asker ekerek zayf bir blge olan Vivariuma takviye gnderme imkn salad; Romallar bu blgede vahi hayvan
lar saklyordu ve Vitigis, burada surlar amay baarmt. Belisarius, bu
blgede surlar amay baaran Gotlar dar bir alanda kuatrken, dier yan
dan da kuvvetlerinin byk bir blmn kar saldr (huru) dzenlemek iin toplad. Bu kuvvetlerle birlikte aniden kaleden karak Gotlar artmay
ve kuatma aralarn atee vermeyi baard. Bu kar saldr, muhtemelen
Belisariusun savunma doktrininin bir parasyd, nk benzer bir hcum,
Salarian kapsndan da dzenlenmi ve yine baarya ulamt.
Vitigisin saldrs neredeyse baarya ulayordu, fakat ne ehri a brak
may baarabilmi ne de surlar aarak ya da rvet ve ihanet vastasyla eh
re girebilmiti. Vitigisin, kuatma tekniklerini bilmedii ortadayd ve yeter
li sayda kuatma aracna (ve belki de istihkmcya) sahip deildi. Oysa Be
lisarius, savunma adna ne yapmas gerektiini ok iyi biliyordu. Sonu ala

Dnya Sava Tarihi

113

mayan Vitigis iin, diplomasiye bavurmaktan baka are kalmamt; sonu

ta, Belisariusa, takviye ve iae temin etmek iin zaman kazandrmaktan ba
ka ie yaramayan bir atekes ilan etti. Vitigis, ehir surlar dnda Nero Ovasnda byk bir meydan savama girdi. Bu savata Got ordusu, merkezde
kalabalk saflar halindeki piyade ve okudan, kanatlarda ise ok sayda sva
riden oluuyordu. Gotlar muharebeyi kazansa da, Belisariusun birliklerinin
ehre geri ekilmesini nleyemedi. Dier yandan, takviye Roma svarileri,
k aylar boyunca Gotlara arkadan saldrd ve askerlerin e ve ocuklarn ele geirmeye balad. Vitigis, Romallar kendi bakenti Ravennaya yaklan
ca, 538 ylnn Mart aynda Roma kuatmasn kaldrmak zorunda kald. Pro
copius, Gotlarn bu kuatma srasnda 30.000 asker kaybettiini belirtse de,
gerek rakam muhtemelen 3.000 civarndadr.

Gotlarla Romallar arasnda yaanan ve blgeyi harabeye eviren vahi

sava, 539 ylnda talyann Franklar tarafndan igaliyle sona erdi. Gotlarla
Romallarn birbiriyle sava halinde olmasn frsat bilen Franklar, ganimet
kazanma umuduyla her ikisine birden saldrd. Frank ordusunun tamam k
l, kalkan ve frlatma baltas tayan piyadelerden oluuyordu. Liderleri The
udebertin muhafzln yapan ve ksa mzrakla donanm az sayda svari
ye de sahiplerdi. Taktikleri gayet basitti: nce dmann kalkanlarn para
lamak maksadyla baltalarn frlatyor, ardndan kllarn ekerek byk bir
hzla dmana saldryorlard. Ne Gotlarn ne de Romallarn karlarnda
durabildii Franklar, Paviay ele geirdikten sonra, Got kadn ve erkeklerini
nehre atm ve insan kurban etmilerdi. Ne var ki Franklar, ordularn eski
dman -hastalk- tarafndan talyadan srlmt -sz konusu hastalklar
ishal ve dizanteriydi. Bu olayn ardndan Vitigis, Romallar karsnda deza
vantajl konuma geldiini fark etti. nk Romallar, Gotlar nemli ehirle
ri korumak zorunda brakarak, hareket kabiliyetlerini zayflatma stratejisinde
baarl olmutu. Sonunda Vitigis, ordularn dier bir dman -k tlk - nede
niyle Ravennadan ekilmek zorunda kald. Bu ktln nedeni, Romallarn
Ravennadaki tahl silolarn kundaklamas ve uyguladklar deniz ablukasyd.
541 ylnda baa geen dier bir Got lideri Totila, talyay tekrar fethede
bilecei dncesine kaplmt. Totila, sadece Gotlar deil, dier barbarlar
ve pek ok Romaly da kendisine katlmaya ikna ederek iyi bir k yap
mt. 542 ylnda Faenza Savanda 5.000 askere komuta eden Totila, kendi
ordusundan iki kat kalabalk olan Roma ordusunu sadece, sava balamadan
nce ordunun gerisine gnderdii 300 svariyle datarak yenmeyi baard.

114

Dnya Sava Tarihi

Bu zaferin ardndan tm talyada, ounlukla Totilann stn olduu ve yl

larca srecek olan bir ypratma sava balad. Aralk 546da Romay ele ge
iren Totila, yeterli erzak olmad iin, ehri elde tutamayacan anlad ve
terk etti; 550 ylndaki yeni bir kuatmada, bir hain sayesinde Romay tekrar
ele geirdi. talyann hkimi olan Totila, Sicilyay da yamalam, ina etti
i 300 gemilik donanmayla Sardunya ve Korsikay ele geirmi ve Yunanis
tana saldrmt. Fakat Roma donanmas, 551 ylnda Got donanmasn yok
etti; Konstantinopolisteki Justinianus, talyay tekrar ele geirebilecek yete
nekte bir kii olan Narsesi greve ard ve Gotlara kar topyekn sava ilan etti.
lgintir ki, Narses bir hadmd ve komutan olmak iin fazlasyla yalyd
-muhtemelen 76 yandayd. Fakat siyasi ve askeri ynden fazlasyla tecr
beliydi; Narses, Belisariusun izledii manevra stratejisinden farkl olarak,
Got meselesini zmek iin dorudan saldrmaya karar verdi. Bu dncey
le, 522 ylnn Nisan aynda yaklak 25.000 kiilik bir orduyla Konstantinopolisten talyaya doru yola kt. Narses, Gotlarm savunma oluturduu
blgeden uzak durup, bataklk ve sahil yollarndan ilerleyerek onlar yanlt
may baard; 522 ylnn Haziran ya da Temmuz aynda Busta Gallorum
-veya Taginae- denen blgede, Totilanm kendisinden daha az saydaki or
dusuyla kar karya geldi. Narses, Totilaya eli gnderdi ve teslim olmaya
m, yoksa savamaya m niyetli olduunu sordu. Totila, cevaben sekizinci
gnn sonunda savaa balayalm dedi. Fakat rakibini tanyan Narses n
lemlerini almt; Totila, ertesi gn savaa hazr bir ekilde, iki ok atmlk me
safeye kadar yaklamt bile.
Narses, ne kadar yetenekli bir general olduunu, ordusuna verdii sava
dzeni ve son anda yapt deiiklikle gstermiti. Narses, ordunun merke
zinde yer alan Lombard ve dier barbar mttefiklerine, atlarndan inmelerini
ve kendilerini mzraklaryla savunmalarn emretti. Narsesin bu emri verme
sinin asl nedeni, muhtemelen Totilaya hayranlk duyduklarndan phelen
dii mttefiklerinin ihanetini engellemekti,, nk bu durumda kamalar ok
daha zor olacakt. Dier bir nedense, onlar Gotlar iin ekici bir hedef hali
ne getirmekti. Ardndan Narses, bu barbarlarn her iki yanna, 4.000er oku
dan oluan iki birlik yerletirdi. Son derece etkili ve savata temel rol oyna
yacaklar ak olan bu 8.000 okunun doru mevzilenmesi hayati nem ta
yordu. Narses, cenahlara svarileri yerletirirken, iki svari birliini de (biri
1.000, dieri 500 svari) sol cenahn ana, kk bir tepenin arkasna yer
letirdi. Narsesin verdii talimatlar dorultusunda, 500 svarinin grevi,
kendi saflarnda bir gedik alrsa, bu gedii kapamak iin mdahale etmek;
1.000 svarinin greviyse, Got ordusu hcuma getii zaman, onlarn gerisi

Dnya Sava Tarihi

115

ne sarkarak hcumlarn boa karmakt. Narsesin ok sayda askere sahip

olmas, ordusunun bu tarzda mevzilenebilmesini mmkn klm ve bylece
1.500 svariyi sol cenahn ana yerletirebilmiti. Narsesin kendisi de sol
kanattaki dier svarilerin bana geerek gelimeleri beklemeye balad. Or
dunun sava dzeninden anlaldna gre, Narses, Got hcumunu okular
la durdurarak sol kanattan bir kuatma harekt uygulamay planlyordu.
O srada Totilann kafas olduka karmt. Dman kendisinden daha
kalabalkt; Narsesin oku ve sol kanatta yer alan svarilerinin stesinden
gelmek zorundayd ve generali Tejann 2.000 svariyle yardma gelmesini
bekliyordu. Dolaysyla zaman kazanmaya karar verdi. Procopiusa gre, sa
va dzeni, ilk bata Narsesinkiyle aynyd; yani, piyadeyi merkeze, svari
leri cenahlara yerletirmiti. ki ordu da rakibinin saldrmasn beklediinden,
bata hibir hareket olmad. Ardndan Totila, Tejann 2.000 svariyle hzla
yaklat haberini ald ve onlar ulaana kadar, dman oyalamak iin bir ci
rit gsterisi yapmaya karar verdi -gebe svarilerine ait bir yetenek. Proco
pius, Totilann bu srad gsterisini yle tasvir ediyordu: Atyla daireler
izerek bir o yana, bir dier yana kouyordu. Atla koarken ciridini frlatyor,
sonra tekrar yakalyordu. Ciritle bildii her numaray yapp bu konuda ne ka
dar hnerli olduunu gsteriyordu. ocukluundan beri dans edenler gibi,
srtst yere atlayp bacaklarn havaya kaldrarak bir o yana, bir bu yana eiliyordu. Bu numaralarla gnn ilk saatlerini geirmeyi baard. Totilann
cirit gsterisinin bu kadar zaman almas pek mantkl grnmyor, fakat za
man kazanmak iin Narsese eli de gndermiti.
2.000
Got svarisi, Gotlarm barikatnn gerisine ulat, fakat bu sefer de
Totila, birliklerine kahvalt yapmalar iin emir verdi. Bylece, yeni gelmi
olan svarilerin dinlenip uygun bir yerde sava dzeni almas mmkn ola
cak, askerlerin yemeklerini yiyebilmesi salanacak ve sava plannn tekrar
gzden geirilmesi iin zaman kazanlacakt; te yandan, Narsesin de kendi
adamlarna yemek yemeleri iin emir vermesi, srpriz bir saldr iin zemin
hazrlayabilirdi. Ne var ki Narses hazrlklyd ve adamlarna, yemeklerini
dzenlerini bozmadan yemelerini emretti. stelik, Procopiusun belirttiine
gre, her iki ordunun sava dzeninde de nemli deiiklikler olmutu: Her
iki Roma cenahnda yer alan 4.000er askerlik -atndan inmi- svari (dier
bir deyile, sz konusu 4.000er oku), Narsesin emriyle hilal eklinde dizil
mek iin harekete geti. Narses neden byle bir ey yapmt? Amac, ya bu
stratejiyi uygulamak ya da Totilann, 2.000 svarinin geliiyle birlikte, artk
geleneksel svari hcumunu yapabilecek gce ulam olmas ihtimaline kar
harekete gemekti. Totilann, Narsesin okularnn stesinden gelebilmek
iin bildii tek yol vard: svarileriyle, en zayf ve kolay hedef olan, merkez-

116

Dnya Sava Tarihi

deki barbarlara yklenmek ve onlar dattktan sonra, svari ve piyadeleriy

le Narsesin oku ve svarilerine saldrmak. Totila, bu amala svarilerini ne, piyadelerini de arkaya yerletirdi. Svarilerine, taarruzlar baarsz olur
sa, piyadelerin saflarna doru ekilmelerini emretti. Bylece, daha sonra
hem svari hem de piyade son bir taarruz dzenleyebilecekti. Narses ise, n
ceden belirtildii gibi, stratejisini, sol kanattan kuatma yerine, her iki kanat
tan uygulanacak bir kuatma olarak deitirmiti. Okularyla Got svarileri
nin hcumunu durduracak, ardndan tm gcyle piyadelere yklenecekti.
Narsesin son dakika deiiklii, Hannibalin Cannaede yaptn hatrla
tyordu; yeterli svarileri olduunda Gotlarn nasl savat gz nnde
bulundurulursa, bu yerinde bir karard. Procopiusun History o f the Wars o f
Justinian (Justinianus Savalar Tarihi) adl eserinde yer alan, erken dneme
ait bir konumasnda Belisarius, her iki tarafn sava taktiklerini yle zet
lemiti: Pratikte tm Romallar ve onlarn mttefikleri, Hunlar, iyi atl oku
lard, ama Gotlar arasnda byle birini bulmak mmkn deildi. Onlarn s
varileri mzrak ve klla savar, okularysa savaa yaya ve zrhl piyadele
rin korumasnda girerdi. Dolaysyla, svarilerin, yakn sava haricinde, ok
ulara kar yapabilecei bir ey yoktu ve kolaylkla yok edilebilirlerdi. Piya
delerse, hibir zaman svarilere saldracak gce eriememilerdi.
Bu nedenle, Totilann nihai sava dzeninde, Got askeri geleneklerine
uygun olarak, svariler nde, oku ve piyadeler gerideydi. Totila, normal Got
taktiklerinden farkl olarak durumu lehine evirecek byk bir ar svari h
cumuna karar verdi. Ama savaa balaynca, Gotlarn ilk svari hcumu ba
arsz olmutu. Procopiusa gre, Got svarileri her iki cenahtaki 4.000er
okuyla karlanca akna dnmt. Buradan da, Narsesin okularnn,
sava baladnda hilal dzenini hl tam olarak almad anlalmaktadr.
Procopius ardndan, Got svarilerinin, okular nedeniyle ar zayiat verseler
de, dmana ulamay baardklarn -muhtemelen tekrarlanan sonraki h
cumlarla-, ama atmann sonusuz kaldn belirtmitir. Hava kararrken,
Narsesin ordusu, Got svarilerini geri srmeye balad ve Gotlar arasnda
panik ba gsterdi. Got falanks, ne svarilerin geri ekilebilmesi iin gerek
li korumay ve ka yollarn salayabilmi ne de konumunu muhafaza ede
bilmiti. Bozguna urayan Got svarileri, kaarken kendi piyadelerini ezme
ye balad. Got svarisi ve piyadesi panik ierisinde kaarken, Totilann or
dusundan -ksa sre nce kendisine katlm Romallarn da dahil olduu6.000 asker hayatn kaybetti. Narsesin ordusu ok sayda esir ald, fakat
bunlar daha sonra katledildi.
Got ordusu ezildi ve Totilann kendisi de, savan banda ya da gece or-

Dnya Sava Tarihi

117

du kaarken, ldrld. Rakamlara baklrsa, Narsesin ordusu, Totilanm or

dusundan iki kat daha bykt; zaten zafere daha yakn olan Narsesin ii,
Totilanm hatasyla olduka kolaylamt.
Totilann lm ve Busta Gallorumdaki bozgun, Got milleti iin sonun
balangcyd. Totilann generali Teja, Busta Gallorumdan kamay baara
rak savaa devam etmi, ama nihayetinde Ekim 552de St Da Savanda yenilgiye uramt. Gotlarn alk nedeniyle savunma mevzilerini terk et
mek zorunda kalmas, Got filo komutannn ihanet ederek teslim olmas so
nucu Gotlarn tek ikmal imknnn ortadan kalkmas ve yine Narsesin ordu
sunun Got ordusundan iki kat kalabalk olmas bu yenilginin nedenlerindendir. Tejanm savata lm ve St Dandaki yenilginin ardndan, Gotlar
bir daha toparlanamad. talyadaki son Gotlar 555 ylnda teslim olurken,
415 ylnda Ispanyay ele geirmi olan Vizigotlar, krallklarn yeniden kur
du, fakat onlar da, 711 ylnda Araplar tarafndan ortadan kaldrld.

Gotlar bozguna uratan Dou Roma mparatorluu ordusu, son derece iyi eitimli bir orduydu. Bu ordu, her trden silah kullanabilen tecrbeli as
kerlere, Belisarius ve Narses gibi yetenekli generallere ve hatr saylr bir ekonomik ve idari destee sahipti. Bizans (Dou Roma) ordusunun en nem
li birimi, hem ok saldrlar dzenleyen hem de ok atabilen zrhl atl oku
lard. Cataphract olarak adlandrlan-bu atl okular, drde bir orannda ar
ve hafif piyade tarafndan destekleniyordu. Yani atl oku eitmenin maliye
tini dikkate alrsak, orduda her atl iin, drt piyade yer almaktayd. Orduda
mzrakl ar svariler de bulunsa da, drde bir oran birka yzyl boyunca
deimeden kald.
Bizans ordusunun yapy, yedinci ve sekizinci yzyldan itibaren iki fark
l ynde gelime gsterdi. Anadolu, Trakya, Yunanistan ve Gney talyada
theme denilen ordular bulunuyordu. 650li yllara gelindiinde, themeTer, as
keri olduklar kadar idari yaplara da dnm ve bu ordularda grev yapan
askerler, maa almak yerine, arazileri idare etmeye balamlard. Theme'te
rdeki asker says 2.000 ile 18.000 arasnda deiiyordu; dokuzuncu yzyln
ortalarna gelindiinde, theme ordularnn toplam mevcudu 96.000 askere ulamt. Theme komutanlarna strategus denirdi ve, eer bir theme yeterince
bykse, bu komutann emrinde 4.000 askere komuta eden bir turmarch bu
lunurdu. Onluk dzene gre, onun emrinde de 1.000 askere komuta eden
drungary yer alrd. Bunu 100, 50 ve 10 askerden oluan birimler ve bu bir
imlerin komutanlar izlerdi. Dokuzuncu yzylda ise 200 asker tarafndan ko
runan, bandum adnda blgeler ortaya kt. Bu birim, ileride Bizans mpara

118

Dnya Sava Tarihi

torluunun temel idari yaps haline gelecekti.

Theme'lere ek olarak, Konstantinopoliste ya da yaknlarnda konum
lanan ve tagmaa ad verilen bir dizi birlik bulunuyordu. Bunlar Okullar, Excubitorlar, Devriyeler, Numera, Surlar gibi isimlerle anlrd; dokuzuncu
yzyln ortalarnda Optimateler denilen bir katr birliiyle birlikte, tagmatann toplam mevcudu 24.000 askere ulamt. Theme'ler, imparatorluun s
nr blgelerini koruyacak bir savunma gc olarak dnlmekteydi; ok sa
yda svariye sahip tagmata ise, saldr dzenleyebilecek ya da gerektiinde
theme'leri destekleyecek, hareket kabiliyeti yksek bir g olarak kabul edil
di. Tagmata daha hareketli olmakla birlikte, pratikte her iki ordu da, hem sa
vunma hem de saldr gc olarak hareket etti. Ayrca iki orduda da mfetti
ler, levazm subaylar, keifiler ve doktorlar (her 20 ya da 25 kiiye bir dok
tor derdi; bu oran, askerlerin salna ne derece byk bir nem verildii
ni gsterir) yer alrd. Theme'lerdeki her svari kendi atn temin etmek zo
rundayd, dier at ve katrlar ise Anadoludaki iftliklerden temin edilirdi.
Bizans ordularnn dikkat ekici bir zellii ise, gl idari denetimleri ve
ak yaplaryd. ok sayda askeri talimname, Bizans savalarnn niteliini
ortaya koyar. Birou gnmze de ulaan bu talimnameler, savata her ihti
male kar ayrntl talimatlar verir. rnein, altnc yzyl ortalarna ait bir
talimnamede, piyadenin svariyle nasl savaaca yle anlatlmaktayd:
Bir piyade falanksnm, svariler karsndaki dzeni yle olmaldr: Birin
ci ve ikinci saf, atlarn ayaklarna nian alarak durmadan ok atarken; geri ka
lanlar, oklar, dmana yukardan yaacak ekilde daha dik bir ayla atmal
dr. Svariler kalkanlaryla hem kendilerini hem de atlarn koruyamayacak
lar iin, bu tr bir at teknii dmana daha fazla zayiat verdirir. Sonu olarak, dman svarisi yavalatldktan sonra, falanks askerleri, mzraklarm
kavrayarak dmana doru ilerleyecektir. Okulara verilen dier bir tavsi
yeye greyse, okular, dman piyadesini dorudan hedef almamaldr,
nk piyadeler, kendilerini kalkanlaryla koruyabilir. Narsesin okularnn,
Busta Gallorumda bu taktikleri uyguladna phe yoktur.
Talimnamelerde dman aldatabilmek iin gerekli saysz tavsiye de yer
almaktadr. Yukarda sz edilen talimnamede, dmann savunduu bir bl
gede, bir nehrin nasl geileceine dair zekice bir metottan bahsedilmektedir:
Geceleyin birlikler bir tepenin arkasna saklanr, bylece gn doduunda
grlmezler. Ordudan kk bir birlik ayrlr ve bu birlik, yannda tad
byk miktarda at gbresiyle nehrin yukarsna gnderilir. Birlik gbreyi
nehre boaltnca, nehrin aasndaki dman, karsndaki ordunun, nehri
daha yukardan gemeye altn zannederek bulunduu yeri terk eder. Bu

Dnya Sava Tarihi

119

nu frsat bilen, tepenin arkasnda gizlenmi asl ordu, nehri o blgeden gee
rek dmann arkadan kuatr. Sonraki dnemlere ait talimnamelerde zama
nn nemi -rnein, onuncu yzyla ait bir talimname, o yzyla ait bitmek
bilmeyen Arap akmlarmdan bahsetmektedir- vurgulanmaktadr. Burada, akmc birliklerin tespit ve imhas iin gerekli taktikler ve pusu teknikleri anla
tlmaktadr. Bir blmde, bir Arap aknc birliinin nasl takip edildii detay
l olarak aklanmtr. Araplar takip eden birlik olmalyd: lki, onlara,
kiilerin konumalarn ve atlarn kinemelerini duyacak kadar yakm olur
du; ikinci birlik ilkinden, nc birlik de kinciden gz temasn kesmeden
ilerlerdi. nc birliin ardnda, her biri drt askerden oluan birim yer
alyordu. Benzer ekilde, bu birimden ilki, nc birlikten gz temasn
kesmiyor ve bu byle devam edip gidiyordu. Nihayetinde, fazladan iki aske
re sahip son birlik, haberci vazifesini stlenerek birinci birliin elde ettii is
tihbarat gerekli yerlere ulatryordu.
Ayrntl talimnamelerden ve ok iyi rgtlenmi ve eitilmi theme'ler ile
tagmatalardan da anlald gibi, kar karya olduklar gayri nizami sava
a ynelik eitli esnek taktikler gelitiren Bizansllar, imparatorluu ok
sayda kaleyle de savunmulard. Bu kaleler, Justinianus tarafndan, geni s
nrlar koruyabilmek iin derinlemesine savunma tarzna gre yerletirilmi
ti. Procopiusa gre, Justinianus, Tuna snrna ok sayda kale ve savunma
noktas ina ettirerek, barbarlarn nehirden geiini engellemiti. Ama eer
barbarlar bir ekilde bu savunma sistemini aabilirlerse, savunmasz siviller
onlarla kar karya kalacakt... Bu nedenle imparator, bu savunmadan pek
de memnun deildi. Bu savunmaya ek olarak, lke ierisine de ok sayda is
tihkm yaptrd; yle ki, her maliknenin ya yaknnda bir istihkm yer al
yordu ya da kendisi bir kaleye dnmt. Bu sistemle Balkanlar, Bat si
nir blgeleri, Toros Dalarndaki ve Arap snrnda yer alan Antitoros Sra
dalarmdaki geitler gayret etkili bir ekilde korunabilmiti. Araplar, Bulgarlar ve Slavlar ortaya knca, tehlikede olan siviller ve themeler, aktif ya da
pasif savunma taktiklerini diledikleri ekilde uygulayabilecekleri kalelere e
kiliyordu. Araplarn kaleleri kuatacak zamanlar, Bulgarlarn ve Slavlarn
kuatma tekniklerine dair bilgileri olmadndan, en mantkls, kalelerde akmlarn sona ermesini beklemek ve ardndan dar karak her eyi yeniden
ina etmekti. Bu kaleler byk bir istila neticesinde ele geirilse bile, esnek
derinlemesine savunma taktii sayesinde art arda yenilgilerin n alna
biliyor ve blgenin dman tarafmdan fethedilmesi engellenebiliyordu. Bulgarlar ve Araplar her yl saldrsa da, Bizansllar, her seferinde blgeyi yeni
den ele geirip kaleleri yeniden ina ediyor ve insanlar en verimli ekilde
yerletiriyordu (len her kii derhal Konstantinopolise bildirilir ve yeri ye
ni biri tarafndan doldurulurdu). Dier yandan, themeler, aknclar Bizans

120

Dnya Sava Tarihi

topraklarndan uzak tutma konusunda olduka baarszd; yle ki, zaman

getike, akn ve saldrlarn etkisi de gittike artmaya balad. Yine de, elas
tik bir bant gibi i gren bu sistem, farkl durumlarn stesinden gelmek iin,
gerektiince uzatlabiliyordu. Byk ordular beslemektense, bu tr bir sa
vunma tarz ok daha verimliydi. stelik, Bizansllar, bu sisteme ek olarak,
dman ordularn rvetle satn almak ya da aralarnda isyan karmak gibi
eitli hilelere de bavuruyordu.
phesiz, Bizans ordusunun tek vazifesi savunma yapmak deildi. mpa
ratorluun geni topraklar, snrlarn zorlu dalar ve llerle evrili olmas,
dmanlarn saldrganl ve ekonomik kayglar BizanslIlar savunma sava
uygulamak zorunda braksa da, dzenlenen eitli saldrlar da yok deildi.
Bu rneklerden biri Justinianus savalardr; dier rnek ise, 811 ylnda ge
rekli paray tedarik eden mparator Nicephorusun, Bulgarlar tmden yok edip bu tehdidi ebediyen ortadan kaldrmaya karar vermesidir. mparator, sey
yar tagmatalar, birka theme ve gnlllerden oluan 71.000 kiilik bir or
dunun banda Bulgarlarn bakenti Pliskaya doru ilerlemeye balad. Uy
gulad kimi askeri hilelerle Bulgar han Krumu aldatmay baaran Nicephorus, onun ahap sarayn yakarak 12.000 askerden oluan tm garnizonunu
yok etmeyi baard. Yardma gelen 15.000 kiilik bir Bulgar ordusu da ayn
akbetten kurtulamad. Fakat BizanslIlarn Bulgarlar pusuya drdkleri e
kilde, Krum da Bizans ordusunu bir vadide kstrd ve vadinin her iki ucunu
derin hendekler ve barikatlarla kapatmay baard. Svari olan tagmatalar
kamay denedi, fakat ya nehirde bouldular ya da batakla saplandlar.
lerinden bazlar, len svarilerin ve atlarnn cesetlerinin zerine basarak
kamay baarabildi. Yine benzer ekilde, vadinin her iki ucundaki hendekle
rin cesetlerle dolmasyla, themelerden arta kalanlar kamay baarabildi. Nicephorus, savan balarnda ldrld. Krum, imparatorun kafasn kesip
kafa derisini yzd. Ardndan gmle kaplad bu kafatasyla, zaferini kut
lamak iin erefe kadeh kaldrd.
BizanslIlarn komularyla olan savalarnda, genelde her eylemi bir kar
eylem, her saldry bir kar saldr takip etmiti. Krum, 813 ylnda Bizansa
byk bir saldr dzenledi. Edirneyi kuatt ve ele geirdi; ehirdeki 40.000
sivili gmen olarak Bulgar topraklarna yerletirdi. Ardndan Konstantinopolisi kuatt ve kendisine snan Bizansl istihkmclar sayesinde, Nisan
814te ok sayda kuatma arac ina ettirdi. Bu aralara ta, ate ve ok frlatclar, ta ve brier denilen dikenli oklar frlatan mancnklar, kobalar, as
kerleri koruyan sundurmalar, merdivenler ve daha pek ok ekipman dahildi.'
Kuatma iin gerekli tm materyal, 10.000 kzn ektii ve ateten koru
mak iin demir levhalarla kaplanm 5.000 arabayla tanmaktayd. Surlarn

Dnya Sava Tarihi

121

nne geldiinde muhtemelen harp kuleleri de ina ettirmi olan Krum, tm

gcn, kara surlar ierisinde, ift kat sura sahip olmayan tek blge olan
Blachernae blgesine yneltti. Ne var ki Krum, donanmaya sahip olmadn
dan, ehri tmyle kuatp ala mahkm etmeyi baaramamt.
ehir iin byk bir anstr ki, Krum, taarruz balamadan ksa bir sre n
ce beyin kanamas geirdi -azndan, burnundan ve kulandan kan gelmi
ti- ve ld. Kuatma baarsz oldu ve ehir kurtuldu. Adrianople karsnda
gsterdikleri baar dikkate alnrsa, Bulgarlar, ehri ele geirme frsatn, fethedildii tarihten 500 yl nce kl pay karmlard. stelik, bu kuatma, Bi
zansn asl gcnn donanma olduunu bir kez daha gzler nne sermiti.
Bizans donanmas altnc, yedinci ve erken sekizinci yzyllarda glyd ve
717 ylnda Konstantinopolisi korumay baarmt. O yl Araplar, 150.000
asker ve 7.500 gemiyle saldrya geti ve ehri tmyle kuatarak halk ala
mahkm etti. Fakat mparator III. Leo, Araplarn ikmal gemilerini yakmay
baarnca, kuatma 718 ylnda kaldrld. Ne var ki dokuzuncu yzyla gelin
diinde, Bizansllar donanmaya artk gereken ilgiyi gstermiyordu; bu
sayede, Giritte slenmi Arap korsanlar, imparatorluu haraca kesmiti. Bi
zans, onuncu yzylda donanmasn yeniden ina etti ve denizlerde ele geir
dii stnl on ikinci yzyln balarna kadar srdrmeyi baard.
Ardndan Bizans, bat kylarnn savunulmas iin daha ziyade talyan deniz
cilere -rakip olsalar da, zellikle Venediklilere- gvenmeye balad.
1203
ve 1204 yllar arasnda IV. Hal Seferinde Konstantinopolisin
Hallarn eline gemesi, donanmann zayfln bir kez daha ortaya koy
mutu, nk o tarihte imparatorluun elinde, Hallara kar koyacak 20
rm gemiden baka bir ey bulunmuyordu. Bu kuatma srasnda, Bizans
lIlar, yeterli sayda ticaret gemisi bularak bir ate gemisi taarruzu dzenlemek -17 gemi kalas, tala ve ziftle doldurulmutu- ve bylece Hallarn
saldrsna cevap vermek nfyetindeydiler; ne var ki bu gemiler, hedeflerine ya
ramadan, Hal kadrgalar ve Viking gemilerinin attklar kancalarla yakala
narak ak denize ekildi ve sonuta saldr baarszlkla sonulanm oldu.
BizanslIlarn o tarihte donanmaya sahip olmamalar, onlar asndan byk
bir talihsizlikti. Hallar, en uzun gemilerinden iki tanesini birbirine balayp
bunlarn zerine yerletirdikleri merdivenlerden yaplm kprleri makara
ve palangalar vastasyla kaldrarak iki geminin ana direkleri arasna bala
mlard; bu ekilde askerler, kprden geerek ehri koruyan burlara gire
bilmiti. Saldrnn banda bu iki gemi, amurlu deniz zemini nedeniyle sur
lara fazla yaklaamamt, fakat sonradan balayan sert rzgr bu sorunu z
d. 12 Nisan 1204teki saldrda bulunmu bir Hal olan de Villehardouin,
birbirine bal iki geminin bir burca nasl yaklatn yle anlatmaktadr:

122

Dnya Sava Tarihi

Tanr gemilerimizin kyya yanamasn mmkn klan Boreas (Yunan

mitolojisinde kuzey rzgr, poyraz) denilen gl rzgr gnderdiinde, ta
arruz balayal epey zaman olmutu. Birbirine bal iki gemi -birinin ad Ha
c, dierininki Cennet- burlardan birine yle yanat ki, gemilerden biri bur
cun sanda, dieri de solunda kald. Tanr ve rzgr gemileri ileri doru iter
ken, Hacnn merdivenleri nihayet burca eriti. Hazr bekleyen Fransz
valye Andre Durboise komutasndaki bir Venedik birlii derhal buradan ie
ri girdi. Dierlerinin de onlar takip etmesiyle, kale muhafzlar dalp ka
maya balad. Dier bir tank, Clarili Robert de, Andre Durboisedan bah
setmektedir: [Burcun] mazgaln kenarn elleriyle kavrayarak dizleri zerin
de ieriye girdi. O ieri girince [ngiliz, DanimarkalI ve Yunan muhafzlar]
balta ve kllarla ona saldrp vurmaya baladlar, ama zrh ve Tanrnn mer
hameti sayesinde ona bir ey olmad. Bur ele geirildi, fakat sular geri e
kilmeye balaynca burca bal olan Hac, arlyla neredeyse burcu yka
cakt, o nedenle geminin balantsn kesmek zorunda kaldlar. Dier bir
bur da benzer ekilde ele geirildi. Fakat ehrin dmesinin asl nedeni, bir
gemiden saldrarak arka kaplardan birini ele geirmeyi baaran 60 asker ve
10 valyeydi.
1204
ylndaki gelimeler, Bizansn gerekte bir kara devleti olduunu ve
donanmaya ikinci derecede nem verildiini bir kez daha gstermiti. Sicil
ya ve Giritteki Araplar rahatsz ediciydi, fakat onlarn varl, imparatorlu
un varlna ynelik bir tehdit oluturmuyordu. Bu nedenle, Bizans donan
mas, normal zamanlarda olabildiince kk tutulurken, tehdit belirdiinde
geniletiliyordu. rnein, onuncu yzylda kararl Arap korsanlar ve Rusla
rn saldrsyla karlaan imparatorluun elinde 180 sava gemisi bulunuyor
du. Bizans gemileri genelde iki ya da deniz themesi -zellikle en gney
deki Cibyrrhaeots theme'si- olarak organize olmutu; te yandan, sefer esna
snda tagmata ve themeleri tamakla grevli bir de drungary bulunuyordu.
Bizanllarn en yaygn kulland sava gemisi tr dromonda -ahap bir
kule ve 70i asker olan 300 mrettebata sahip bir bireme (iki sra krekiye
sahip gemi). Ayrca 130 veya 160 mrettebatl daha kk gemiler de bulu
nuyordu; bunlarn mrettebatnn byk bir ksm Rustu. Donanmaya ilgi
gsterilmemesi, 1204 ylnda olduu gibi, Konstantinopolisi saldrlara ak
hale getiriyordu. Yine de, deniz gc, baz kritik dnemlerde hayati nem ta
dn ispat etmiti. rnein, 678de ve 717-718 yllar arasndaki Arap se
ferleri, byk lde Bizanllarn gizli silah Rum atei sayesinde engellenebilmiti.
Rivayete gre 678 ylnda Yunan mhendis Callinicus tarafndan Konstantinopolise getirilmi olan Rum atei, petrol bazl bir maddedir ve d

Dnya Sava Tarihi

123

man gemilerinin zerine pskrtlerek onlar yakabilmektedir. 678 ylnda

bir kaynan aktardna gre, o yl saldrya geen Arap gemileri, alevler ta
rafndan kuatlarak yok edilmiti. Bizansllar bu gizli maddeye deniz ate
i, sv ate, hazr ate, suni ate gibi isimler vermiti; drt temel zel
lik, onu dnemin dier tm yakc maddelerinden ayryordu: Suda yanyor
du; svyd; bir tpn ierisinden pskrtlebiliyor ya da atlabiliyordu; ve ki
milerinin sylediine gre, tpten pskrtlrken, byk bir grlt ve du
man karyordu. Svnn kendisi kadar, bu svnn kullanmn mmkn klan
ara da nemliydi. Madde, gvertenin altndaki bir blmde stlyor ve sa
lanan basnla valfli bir borudan geerek dar pskryordu. Borunun ucundan ayrlrken, hazr bulunan bir meale svy tututuruyordu. stelik,
boruyu saa sola, yukar aa hareket ettirerek atei ynlendirmek mmkn
d. Madde ahap, yelken, krek, elbise, ksaca yanabilen her eyin zerine
yaparak yanyor ve bunu suyla sndrmek mmkn olmuyordu. BizanslI
lar iin byk bir ansszlktr ki, maddenin ve pskrtmeye yarayan aracn
yaps, Callinicus ailesi tarafndan bir sr gibi korunuyordu; sonuta, bu sila
ha dair tm bilgi ortadan kayboldu. Rum ateinin en son ne zaman kulla
nldna ilikin farkl rivayetler bulunmaktadr, fakat bunun, son byk Arap
saldrsnn dzenlendii 717-718 tarihinde olmas muhtemeldir. Bizansllar,
bu tarihten sonra da bu gizli silahtan bahsetmeye devam etse de, dzenledik
leri saldrlarda, rnein 828 ylnda Giriti ele geirmek iin dzenlenen iki
sefer srasnda, Rum atei kullanlmamt; te yandan, -onuncu yzylda
ki Rus saldrs gibi- sonraki savunma savalarnda da kullanldna dair bir
bilgi yoktur.
Bu gizli deniz silahnn ortadan kalkmas, Bizans iin telafisi mmkn ol
mayan bir kaypt. Seluklularn Anadoluya gelii, imparatorluun dousu
nun knn habercisiydi; 50 yl sren Trk ilerleyiinde son noktay,
1071 ylnda Malazgirtteki-byk Trk zaferi koyacakt. artc olan, Bi
zans ar svarisinin Malazgirtte Trk atl okular tarafndan datlmas,
pusuya drlmesi ve ortadan kaldrlmasyd -artc, nk atl okular,
bir zamanlar BizanslIlarn temel askeri birimiydi. On ikinci yzyln sonuna
gelindiinde, Anadoludaki Bizans varl, Karadeniz kysndaki dar bir alandan ibaretti. Bizans, 1204te Konstantinopolisin Hallarn eline geme
siyle birlikte, Balkanlardaki ve Yunanistandaki topraklarnn da byk bir
blmn kaybetti. Nihayetinde, on drdnc yzylda gl Osmanllarm
ortaya k, Bizansn fiziksel ykln tamamlad; her ne kadar Trklerin
1397 ve 1422 yllarnda Konstantinopolise dzenledii saldrlar pskrtlse de, Trkler, 1453 ylnda bakente son bir saldr dzenlediler ve baarl
oldular. Yozlama, ekonomik k, toprak kayplar sonucu ordunun sadece
ismen var olmas ve imparatorun -Trklerin de dahil olduu- paral askerle

124

Dnya Sava Tarihi

re gvenmek zorunda kalmas imparatorluun sonunu getirmiti. Bu paral

askerler, ounlukla disiplinsiz ve gvenilmezdi. Bir zamanlar Gotlarm eki
ci olan ordu, 1453teki son savata ancak 8.000 kiiydi ve OsmanlIlarn
160.000 kiilik ordusuyla savamak zorunda kalmt. BizanslIlarn 900 yl
baaryla uyguladklar savunma stratejisi, artk ieride yaanan blnme ve
gl Trk imparatorluklar karsnda etkili olamyordu.
Bizansa son darbeyi indiren Seluklu ve Osmanl Trkleri olsa da, nce
ki dnemlerde Bizansn en byk dmanlar Persler ve Araplard. Pers teh
didi, yedinci yzyln ilk yllarnda balayan ve 626 ylnda Ninovadaki za
ferle noktalanan seferle byk lde ortadan kalkmt. Artk Persler, Uzakdouyla olan ticaret yollarm kontrol eden, ama pek de ciddi bir tehdit oluturmayan bir dman haline gelmiti. Yedinci yzylda balayan Arap ya
ylmacl ise ayr bir durumdu. slamn kurucusu Muhammed 571 ylnda
Mekkede dodu; Muhammed, 610 ylnda Cebrail vastasyla gelen va
hiyden sonra, tektanrl inancn, blgede hkim olan oktanrl inanlar kar
snda yaymaya balad. Muhammed, yeni bir ey getirmek yerine, bra
himin dinini devam ettirdiini ilan etti. Ehl-i Kitap olarak adlandrd H
ristiyan ve Yahudilerin, kendi dinlerini tahrif ettiini sylemekle beraber, on
lar dier gayrimslimlerden ayr tuttu. Mekkedeki Kabeyi putlardan arn
dracandan korkan Mekke ileri gelenlerinin basklarna dayanamayarak,
yanndaki az sayda inananla birlikte, Mekkenin rakibi Yesribe g etti.
Yesribin ad Medine (Peygamberin ehri) olarak deitirildi ve Muham
medin kiilii, zaman gemeden ehirde etkisini gstermeye balad. Ms
lman olanlarn says olduka azd; Mekkeden gelen hasta ve fakir Mslmanlar (Muhacirun), Medinedeki Mslmanlarn (Ensar) desteine muhta
t. Ardndan Muhammed, Cebrailin kendisine getirdii vahiyde, kfirlere,
elbette ki en yaknda olan Mekkelilere kar savan emredildiini bildirdi.
Mekkeye dzenlenen saldr ve sonrasnda Kureylilerin baarl kar sald
rsnn ikinci derecedeki sonucu, Medinedeki Muhacirunun fakirlikten kurtulmasyd. Mekke, Yemenle Suriye arasndaki kervan yollan zerinde ku
rulmutu ve bu kervanlar saldrya akt. Bylece, Muhammed ve takipile
rinin ilk eylemi, 624 ylnn Ocak aynda Mekkeye doru ilerleyen 1.000 de
velik bir kervana saldrmak oldu.
Muhammedin ordusu 300 asker, 70 deve ve 2 attan oluurken; bu sald
ry haber alan Kureyliler, Mekkeden 750 deve svarisi ve 100 zincir zrh
l svariyle yola kt. ki ordu, Bedir Kuyular yaknnda karlat. Sayca az
olmalarna ramen, Mslmanlar, zellikle de ellerindeki kllarndan baka
bir eyleri olmayan Muhacirler, savamak iin birok nedene sahipti; ayrca
yeni din, slam davas iin verilen savata lenlerin cennete gidecei szn

Dnya Sava Tarihi

125

veriyordu. Bu savata bir gen, Muhammedin Bugn len herkes cennete

gidecektir diye bardn duymutu. Yemekte olduu hurmay atan gen,
klcn ekerek, Ne! Cennete girmek iin bu adamlar tarafndan ldrlmek
yeterli mi? diye bararak dmann zerine atlmt. Kureylilerin ise sa
vamak iin bir nedenleri yoktu. Ne akrabalarnn kann dkmek ne de by
le ufak bir meseleden dolay hayatlarn kaybetmek istiyorlard. Kureyliler
iindeki bir grup, dierlerini savaa ikna etti; Arap geleneine gre, sava
balamadan nce, her iki tarafn kahramanlar arasnda bireysel dv yap
lrd. Kureyli ne kp Mslmanlara meydan okuyunca, Muhammed
kendi kabilesine dnp Ey Beni Haim! Cesur olun ve savan diye bar
d; bunun zerine Muhammedin amcas ve iki kuzeni, Kureyliyle d
vmek iin ne kt. ki Mslman, rakibini ldrrken; nc Msl
man, rakibiyle beraber hayatn kaybetti ve ardndan sava balad. Sava es
nasnda Muhammed, sava hattnn gerisinde dua ediyordu, nk bana bir
ey gelirse slam dininin yok olaca kesindi. lk slam savalar ounlukla
yakn savatan ibaret olsa da, bu savata Mslmanlar, svarileri bulunmad
ndan, kanatlar korumak iin okular gndermilerdi, merkezdeki piyade
ler de kl, mzrak ve ciritle donanmt. Zincir zrh, sadece az sayda zengin
tarafndan giyiliyordu. Mslmanlarn hcumu, nde mzrakl ve ciritli, ar
kada ise kll askerlerin dizilmesiyle balad. Dier yandan, Kureyliler, de
velerinden inerek oku ve piyade olarak savamaya balamt. Svarileri ise, oku destei altnda, piyadelerinin nnde ilerlemekteydi.
Sava ksa srmt ve her iki tarafn da verdii kayp olduka azd. Bir
ara Muhammedin, yerden bir avu akl alp Kureylilere frlatmas Msl
manlarn moralini iyice ykseltti ve bu yksek moral savan sonucunu tayin
etti. Kurey ordusu, ricat hattn ok nceden belirlemiti ve sava alannda
49 l ve bir o kadar da esir brakarak Mekkeye ekildi. Muhammedin ba
ars, dier kabilelerin, zellikle de l Bedevilerinin kendisine katlmasn
salad; 630 ylnda Bedir benzeri birka l savann ardndan, hem zafer
hem de yenilgi yaayan Mslmanlar, 10.000 kiilik bir ordu kurmay baa
rarak Mekkeyi savamadan ele geirdiler. Bu baaryla kendilerine katlanlar daha da artt, fakat 632 ylnda Muhammed vefat etti. Muhammedin iki
olu daha ocukken lmt; ksa bir mcadelenin ardndan, yerine, Halife
unvann alan kaynpederi Ebu Bekir geti. Ebu Bekirin vefatnn ardndan
yerine geen mer de, Muhammed ve Ebu Bekirin yaylma politikasn ay
nen devam ettirdi. Yaylmann amac, dinsizleri Mslman yapmak deildi,
nk'Mslmanlar, balarda ynetici ve vergi toplayc olarak ayr bir etnik
yap gelitirme eilimindeydi. Sonradan balayan Arap gleri ve, her ne ka
dar yaylmay mmkn klsa da, dini coku da bu yaylmann sebepleri ara
snda deildi. Asl amacn, daha verimli topraklar ele geirmek ve Mslman

126

Dnya Sava Tarihi

ordularn giderlerini karlayabilmek iin ganimet elde etmek olduu orta

dayd. O dnemde Persler ve Bizansllar da birbirleriyle sava halindeydi ve
her iki taraf da askeri adan son derece zayf konumdayd. stelik, Bizansn
Msr ve Suriyede halka uygulad dini bask, ahalinin, insanlarn dinlerini
zorla deitirmeyen ve zellikle Yahudiler ve Hristiyanlardan (Ehl-i Kitap)
daha dk vergi alan Mslmanlar tercih etmesine neden olmutu. Dolay
syla, zaman yaylma zamanyd, dini coku en st seviyedeydi ve zenginlik
ler orada ele geirilmeyi bekliyordu.
Yedinci yzyln ortalarnda Mslman Araplar, 636 ve 637 yllarnda Bi
zans ordularn bozguna uratp Antakya, am ve Kudse girerek, Suriye ve
Irak ele geirdiler. 651 ylna gelindiinde, rann fethi tamamlanmt. Araplar, Bizanllarn endielerinin fazlasyla doru olduunu gstererek, 646
ylnda Msr ve ardndan Kuzey Afrikay igal ettiler. Yedinci yzyln
sonlarnda Pers mparatorluunun da snrlarn aarak Orta Asyaya doru
ilerlemeye baladlar ve Semerkantm da dahil olduu byk bir blgeyi ele
geirdiler. Ardndan, yakn zamanlarda hkimiyetleri altma aldklar Berberileri kullanan Araplar (ya da Berberiler), 711 ylnda spanyay igal ettiler,
ne var ki 717 ve 718 yllarnda Konstantinopolisi ele geirme giriimleri
ehrin kat olan surlar, Bizansn mttefikleri ve, daha nce de grd
mz gibi, Rum atei ve Bizans donanmas nedeniyle baarszlkla sonu
land. Araplar/Berberiler, spanyay, Avrupaya ynelik saldrlarnda bir s
olarak kullanmaya balasalar da, artk askeri ve lojistik adan kendi snrla
rn zorlamaya balamlard; nihayetinde, zellikle 732 ylnda Poitierste
Charles Martel tarafndan geri pskrtldler. Bu savata kurt postlarna sa
rlm bedenleri ve omuzlarna dklen uzun salaryla Franklar, almaz b
yk bir kare oluturarak yaya olarak savamlard. Arap/Berberi hafif sva
rileri, bu almaz kare dzeni karsnda bir ey yapamam ve yenilgiyi ka
bul ederek gece knce ekilmilerdi. Ardndan, Arap/Berberi kuvvetleri,
Lyon ve Avignonu ele geirdiler ve Narbonneu, 759 ylna kadar ellerinde
tuttular; bu da gsteriyor ki, Poitiers aslnda bir dnm noktas deildi, ama
Avrupaya ynelik slam tehdidinin sona erebileceini gstermesi asndan
nemliydi. Charlemagnen 778 ylnda spanya Mslmanlar karsndaki
savunmasn ycelten Roland Destan (Roland, art birliklerin komutany
d), Batnn Mslmanlar karsnda kendine ne kadar gvendiini gster
mektedir. Ayn zamanda, Bizans, themelerin kurulmas ve ordunun yeniden
dzenlenmesiyle birlikte, Araplarn Anadoludaki ilerleyiini kesin olarak en
gellemeyi baard. Gerekten de, Bizans imparatoru, Arap tehdidiyle kar
karya olan Anadolu themeini en nemli theme olarak grmekteydi; bu ne
denle, burann idarecisini son derece gvendii kiilerden seiyordu. Bu sa
yede, Araplar idareciyi rvetle ya da baka bir ekilde kendi yanlarna eke

Dnya Sava Tarihi

127

medikleri iin,,Konstantinopolis yolu onlara kapanm oluyordu.

Yine de, Araplar, Muhammedin lmn izleyen yaklak yz yl ieri
sinde, fetih yoluyla Pers ve Roma imparatorluklarna rakip olacak bir impa
ratorluk kurmay baardlar. Bu nasl gereklemiti? Bunun nedeni, sahip ol
duklar silah teknolojisi olamazd, nk bu alanda BizanslIlardan ve Perslerden daha geriydiler. Ama dier yandan, daha nce de belirtildii gibi, Arap
lar yaylmaya balad srada, hem Bizans hem de Pers mparatorluu byk
bir karmaa ierisindeydi. Ayn derecede nemli dier bir nedense, Araplarn,
ok sayda farkl kabileyi, hem slam dininin teblicisi roln stlenme hem
de fetihlerle elde edilecek ekonomik ve siyasi kazanmlarda pay sahibi olma
ideali etrafnda bir araya getirmeyi baarm olmasyd. Dank haldeki Arap kabileleri, dinsizleri dine dndrmenin tesinde, tm dnyada slam h
kim klmak iin cihat yapma grevi etrafnda bir araya gelmilerdi. Tm bun
lar sayesinde, zafer kazanmay ama edinmi bir dizi ordu ortaya kmt.
Ayrca, Mslman siyasi liderler, yaylmay, kendi konumlarm muhafaza edebilmenin ve Arap dnyas, eski Pers mparatorluu ve Kuzey Afrikadan
geen ticaret yollarm koruyabilmenin bir yolu olarak kabul etmilerdi. Bu
durumda, ekonominin ayakta durabilmesi iin daha fazla yaylmak artt.
Askeri adan bakldnda, Arap ordular nceleri kendilerine has bir
tarzda savamaktayd. Ordular ounlukla llerde yol alrd ve bu nedenle,
hzl hareket etmek son derece nemliydi. Hzl hareket edebilme yetenei,
Araplara, srpriz saldrlarda bulunabilme ve, eer iler ters giderse, le e
kilerek hzla uzaklaabilme imkn salyordu. stelik l, akm dzenleye
bilmek iin her zaman ideal bir s grevi gryordu. Arap ordular, bu susuz
blgelerde karlalan lojistik sorunlar nedeniyle ilk dnemler olduka k
kt. Suriye ve Irak ele geiren Arap ordularnn mevcudu 5.000-12.000 arasnda deimekteydi, hatta bazen daha da kkt. Dier yandan kimi sa
valarda, rnein 636 ylnda Suriyedeki Yermuk Savanda, Arap ordusu
nun mevcudu 20.000in zerindeydi. Askerlere, et ve st salanan srlerle
ilgilenmek, yarallara bakmak ve hatta kimi zaman muharebelere katlmak iin kadn ve ocuklar da elik ediyordu. Arap kadn ve ocuklar, 637 ylnda
gn sren Kadisiye Savanda, sava alanna gelip kendi yarallarna yar
dm etmi, yaral Pers askerlerini ise sopalarla ldrmlerdi. Kabileler, or
dularn temel talaryd. Dzenli ordu olmad iin, sefer dnemlerinde kimi
kabilelerden gnlller greve arlr, vergi memurlarna belli sayda kiiyi
asker olarak seme yetkisi verilir ya da hkimiyet altna alnan kabileler as
kere alnr, bylece ordu kurulurdu. Sonradan, Berberiler gibi, hkimiyet al
tna alnan dier gruplar da Arap ordusuna dahil edildi; nihayetinde,
dokuzuncu yzylda asker saysndaki ak nedeniyle, Trkler ve Memluk

128

Dnya Sava Tarihi

kle askerler kullanlmaya baland. Araplar kuatmalarda olduka baarl

olsalar da, bundan ounlukla kanrlard; bunun bir nedeni, Araplarn
kuatma savanda uzman olmamasyd; fakat asl neden, kuatmalarn,
Araplarn hareketliliini azaltmasyd. Yalnzca fazla seenekleri olmadn
da kuatmaya giriirlerdi -rnein, Halidin komutasndaki Araplar, 635
ylnda alt ay sren am kuatmasnda, hile ya da srpriz bir saldryla ehri
alabilmilerdi. Ispanyann, Arap/Berberi kuvvetleri tarafndan fethi esnasn
da da ok sayda kuatma gerekleti. Konstantinopolisin kendisi de, Araplar
tarafndan 674-678 ve 717-718 yllar arasnda iki kez kuatld, nk
Araplar, ancak bu ehrin ele geirilmesiyle Bizansn sona ereceine inanyordu.
Bizans ve Pers usullerinin tatbik edilmeye balanmasyla birlikte, orijinal
Arap sava tarz da deimeye balad. Arap ordular balarda yay, mzrak ve
kl kullanp bir arada savaan kabilelerden ibaretti. Her kabile, az sayda at
bulunduu iin yaya olarak savaan askerlerini cesaretlendirmek zere, ken
di bayrak ve sancana sahipti. Svari, ordunun sabit bir birimi deildi; daha
yaygn olan deVeler ise ounlukla nakliyede kullanlyordu. Askerler, sava
alanna vardklarnda, develerden iner ve yaya olarak savarlard. Gelenek
sel bireysel dvlerin ardndan balayan muharebelerde sahte ricat, pusu ve
kanatlardan sarma gibi taktikler kullanlsa da, en yaygn taktik cepheden ya
plan hcumdu. Zaman iinde daha ok at ele geiren ve her seferinde daha
organize Bizans ve Pers ordularyla savamak zorunda kalan Araplar, kendi
ordularn da bu duruma uygun olarak deitirdiler. Artk Arap askerleri, sa
va alanna kadar deve srtnda gelmekte ve ardndan develerden inerek atla
ra binmekteydi. Kadisiye Savanda Arap ordusunda 600 svari bulunuyor
du ve sava, bunlarn dzenledii bir dizi hcumla balamt. Fakat Arap or
dularnn byk bir ksm, ehir ahalisinden seilen piyadelerden oluurdu;
635 ylndan sonra, piyadeler, kabilelere gre deil, birlik yapma gre d
zenlenmeye baland. Bylece sa ve sol kanat, merkez, nc, art birimle
ri ve ayr svari oku birimleri tekil edildi. Ordu onluk sisteme gre dzen
lendi, piyade genel olarak 8 ya da daha fazla sra halinde dizilirdi ve etkin bir
emir-komuta kademesi tesis edildi. Arap ordularnn asl unsuru, svari deil,
piyadeydi ve baarlarnn temelinde hareketlilik, dini coku, yksek moral
ve zor artlara dayankllk yatyordu.
Araplarn katld savalar ierisinde, birka gnden uzun sreni sayly
d. 636 ylnda Yermukta yaplan byk sava neredeyse 1.5 ay srerken,
637 ylndaki Kadisiye Sava drt gnde sona erdi. Kadisiye Sava Frat k
ysnda cereyan etti; Rstem komutasndaki Pers ordusu, kendi imparatoru
tarafndan, nehri geip Mslmanlarla muharebeye zorlannca, avantajl ko

Dnya Sava Tarihi

129

numunu Mslman lara kaptrd. Pers saldrsna, Arap atlarn rkten ve tek
balarna sava kazanacaklarm gibi grnen birka fil nclk ediyordu.
Ne var ki Arap okular, fillerin zerindeki askerlere ok yadrrken, Arap as
kerleri de fillerin altna girip, askerlerin bulunduu mahfeyi tutan kuaklan
kesmeyi baard ve Pers askerlerini alaa etti. Gn sona erdiinde, her iki
taraf da dierine stnlk salayamamt. Sava alanndaki l ve yaralla
rn toplanmasnn ardndan, ikinci gn taraflar tekrar muharebeye tututu, bu
sefer filler sahnede deildi. Araplar, Pers atlarn korkutmak iin develerin zerine kuklalar yerletirirken, bir Arap svari birlii de sava alanna yetiti.
kinci gn de kazanan olmad; nc gn ise l ve yarallarn toplanmasy
la geti. Filler tekrar ortaya kt, ne var ki hepsi mzraklarla ldrld; fakat
bir fil, lmeden nce, Arap komutan Kakaay hortumuyla yakalayp yere
ald ve ldrd. Araplarn asl takviye kuvvetinin yetitii nc gnn so
nunda da durum belirsizliini koruyordu. Araplarn o gece dzenledii bir
saldr Persleri olduka yldrmt ve nihayet drdnc gn, Araplar, Pers or
dusunun merkezine ulamay baard ve tm orduyu bozguna uratt. Arap
lar, bu savata ypratma taktii uygulayarak birliklerini olabildiince koru
mu ve ardndan takviyelerin ulamasyla tm gleriyle son darbeyi indir
milerdi. Dier Arap savalar da benzer zellikler tamaktayd ve ypratma,
bir Arap stratejisi haline geldi.
Arap fetihleri byk bir hzla yaylmaktayd, fakat siyasal ve askeri i e
kimeler, ii-Snni atmasnda olduu gibi, Arap dnyasn bld. Arap
mparatorluu, Arap Emevi (661-750) ve Abbasi (750-945) hanedanlarnn
hkm srd dnemin ardndan dalmaya balad ve iktidar, slam dn
yasnn liderliini stlenen Mslman Seluklu ve Osmanl Trklerinin eline
geti. Yine de, Mslman Arap mparatorluu, tek bir kiinin (Muhammed)
zihninde balamas dolaysyla benzersizdi. Buna karn, Bat dnyasnda
Vikinglerin nclnde gerekletirilen dier bir fetih ve yerleim dizisi,
hz ve artclk asndan Araplarla boy lecek dzeydeydi; fakat Vi
kinglerin fetihleri, tek bir bireyden deil, birok etkenden kaynaklanmaktay
d.
Vikingler, denizlerde yolculuk ederek aknlar dzenleyen ve yeni yerle
imler kuran birka gruptan biriydi. Kuzeyliler olarak bilinen skandinavya
lIlar, sekizinci yzyldan itibaren tccar, korsan ve sava olarak rlanda, n
giltere ve Bat Avrupadaki Frank topraklarna (zellikle Normandiya); Ak
denizdeki Mslman ve Bizans topraklarna (1000li yllarda, Bizans impa
ratorlarnn zel muhafz birlii [Varangian Life Guard] Viking askerlerinden
olumaktayd); gneydeki Slav topraklanna; gmen ve ifti olarak, Atlan
tiki ap zlanda, Grnland ve Kuzey Amerikaya yaylmaya baladlar. Bu

130

Dnya Sava Tarihi

ani ka yol aan etken neydi? Viking yaylmacln u etkenler aklaya

bilir: tarm alanlarnn artan nfusu beslemek konusunda yetersiz kalmas, ik
limdeki deiimin tarm alanlarn kstlamas, i ekimeler, tccarlarn uzaklardaki zengin topraklar hakknda getirdii haberler, yama ve igal iste
i, skandinav korsanlarnn Baltktan Bat Avrupaya doru yaylmaya ba
lamas ve hepsinden nemlisi, yelkenli gemilerin inas ve denizde yn bul
ma konusunda salanan gelimeler. Son iki etken dikkate alndnda, Vikinglerin, sekizinci yzyla gelindiinde, krekli gemilerini yelkenle do
nattm grmekteyiz -yelkenler olmadan, uzun yolculuklarn tamamlanma
s imknszd. Bu, muhtemelen Batl tccarlarla iletiim kurulmas sonu
cunda ortaya kan bir gelimeydi.
Vikingler, farkl boyutlarda gemiler ina etseler de, Gokstadda bir kazda
karlan, dokuzuncu yzyla ait bir gemi tipik bir Viking akn gemisiydi. Bu
gemi, 23.33 metre uzunluunda, 5.25 metre geniliindeydi ve tmyle me
eden ina edilmiti. Her iki yannda 16 krek delii, 32 kalkan iin yer bu
lunduundan, seferde mrettebatnn en az 64 kii olduu anlalmaktadr.
Gemide kta, sancak tarafnda byk bir dmen yer almaktadr. Geminin ba
ve knda iki knt bulunuyordu; omurgas yelkenle seyretmeye msait, di
rei de sklp taklabilir ekilde ina edilmiti, yelkeni ynden ve kare ek
lindeydi. Tekne, az su tardndan, sahillere kolayca yaklaabiliyordu. Ro
ta tayininde boylam bilmeyen Vikingler, Gne ve Kutupyldzn kerteriz
alarak sadece enlemden yararlanrlard. Bu nedenle, hedeflerine ulancaya
kadar belli bir enlemde yolculuk eder, ardndan kuzeye ya da gneye dner
lerdi. te yandan, Vikingler, edindikleri deneyimleri (1000li yllarda Kuzey
Amerikann ilk kifleri olmalar gibi) kendilerinden sonraki gezginlere de
aktarmlard.
lk Viking (Danimarka ve Norve) saldrs, 780lerde ngiliz kylarna
dzenlendi ve bunu, dokuzuncu yzyln balarnda DanimarkalIlarn, Charlemagnen Frank Krallna dzenledikleri saldr takip etti. Ardndan, s
ve Vikinglerinin dokuzuncu yzyln balarnda, gnmzde Rusya olarak
bilinen blgeye dzenledii, yar ticaret, yar yama amal aknlar gerek
lemeye balad. 860 ylnda, Kievden hareket eden ve 200 gemiden oluan
Viking filosu, Konstantinopolisi kuatt; Vikingler, ehri alamasalar da, ev
redeki manastrlar ve bakentin d mahallelerini talan ettiler. Patrik Photius,
Vikinglerin yaratt deheti ifade etmekte zorluk ekerek, yaananlar yle
ifade etmektedir:
Vahi ve gz dnm bir kabilenin, korkusuzca d mahalleleri talan ediine,
her eyi yakp ykp yok etmesine -tarlalar, evler, srler, yk hayvanlar, ka-

Dnya Sava Tarihi

131

dnlar, ihtiyarlar, genler-, acmadan herkesi kltan geirmesine ahit oldu

um iin dehet ierisindeyim. Ykm evrenseldir. Tarlaya m ekirge
srs, zm ban sarm kf, girdap, tufan, sel; her neye benzetirseniz ben
zetin, topraklarmz zerine ken bu felaket, blgede yaayan bir nesli t
myle krp geirdi. Bu kana susam caniler tarafndan ldrlenler adma bir
ynden mutluyum ki, hayatta kalarak byle bir deheti yaamak zorunda kal
mamlardr.
tskoya ve Ingiltereye ynelik ilk aknlarn hedefi ise ounlukla manas
trlard, nk manastrlar zengin ve savunmaszd; pagan olan Vikingler iin, buralara saldrmann hibir sakncas yoktu. rnein, 793 ylnda Norve
Vikingleri, Lindisfarnedeki manastra saldrarak rahip ve rahibeleri ldrd
ler, kutsal eyalar tahrip ettiler, tm kymetli eyalar aldlar ve kimi kei
leri kle olarak alp uzaklatlar. Durhaml din adam Simeonun yazdna
gre, 793 ylndaki bu akn dzenleyenler, byk bir agzllkle her eyi
yamaladlar, kutsal yerleri kirli ayaklar altnda inediler, sunaklarn altn
kazdlar, kymetli eyalar aldlar, kimi kardelerimizi ldrp kimini zincire
vurup plak olarak ve hakaretler ierisinde srkleyerek gtrdler, kimini
de denize atarak bodular.. Fransa ve Almanyaya ynelik aknlar daha b
yk lekliydi. Bu aknlar 834 ylnda balamt; Vikingler, dokuzuncu yz
yln ortalarna gelindiinde, artk k bu topraklarda geirecek kadar kendi
lerine gveniyorlard. Vikingler daha sonra, Hamburg, Anvers, Nantes,
Chartres, Orleans, Bordeaux, Toulouse ve Paris gibi, nehir ve deniz kysn
daki kasaba ve ehirlere yneldiler. Vikingler, denizci olmalarna karn,
kuatma savana girierek kimi ehirleri de kuatmlard. 885 ve 886 ylla
r arasnda Parisi kuatan Vikingler koba, ta frlatclar ve youn ok at
larndan yararlandlar. I blgelere ulamak iin ata binen Vikingler, hedefle
rine varnca, atlarndan iner ve yaya olarak savarlard. 900l yllardan iti
baren Fransaya, zellikle Nonnandiyaya yerlemeye baladlar. Benzer bir
gelime, 790lardaki ilk akmlardan sonra Britanya Adalarnda yaanmt.
zellikle DanimarkalIlar, 865-954 yllar arasnda ve ardndan 980-1035 yl
larnda i blgelere seferler dzenlediler ve nihayetinde blgeye yerleerek
entegre olmaya baladlar.
Vikingler nasl savard? ilk akmlarnda sadece vur-ka taktii uygula
mlard. I blgelere ynelik daha byk aknlar iin ise, bir kamp s olarak
kullanmak gerekiyordu, bunun iin ounlukla nehir azndaki bir ada sei
lirdi; 'rnein, ngilterenin dou sahilinde yer alan Blackwater Nehrindeki
Northey Adas, 991 ylnn Austos aynda i blgelere dzenlenecek aknlar
iin s olarak kullanlmt. Kamp, kazklardan bir duvar ve hendekle evri
lir ve buraya az sayda muhafz braklrd; ardndan Vikingler, nehir yoluyla

132

Dnya Sava Tarihi

ya da, nehir bulunmuyorsa, beraberlerinde getirdikleri veya blge halkndan

aldklar atlarla i blgelere ynelirlerdi. Hedeflerine ulatklar zaman, ya
malamak iin attan iner ve ancak gerekirse savarlard. Bu aknlar yazn d
zenlenirdi, k gelmeden tekrar evlerine dnerlerdi. Fakat zaman ierisinde
Vikinglerin kendilerine gvenleri arttka, k da tahkimli kamplarnda ge
irmeye baladlar. Danimarka Vikingleri, 866-886 ve 892-896 yllan arasn
da ngiltereye byk seferler dzenlediklerinde, bunu nehir yoluyla deil,
atlarla yaptlar; bylece, kamplar kurdular ve halihazrdaki Roma yollarn
kullanarak tm lkeye yayldlar. Onlara kar savunma sistemi nehir ve
deniz evresine kurulduundan -nk bu yollar kullanmalar bekleniyor
du-, Roma yollarn kullanmalar elde ettikleri baarlarda kritik bir rol
oynad ve bu sayede geni toprak paralarn ele geirdiler.
Fakat toprak ele geirmek iin dzenlenen byk aknlar, farkl taktikle
rin kullanmn zorunlu klyordu. rnein, meydan savalar ok atlaryla
balar, bunu mzraklarn frlatlmas takip eder ve nihayetinde Vikingler,
skeggox denilen uzun baltalar ya da kllarla yakn savaa girerlerdi. Zincir
zrh, deri ya da demir mifer (boynuzsuz) giyer, uzun gen eklinde tahta
kalkanlar tarlard. Yakn savaa girdiklerinde uyguladklar taktik, saflar
birbirine yaklatrp kalkanlarn bir arada tutarak bir kalkan duvar, yani sa
va als oluturmakt; bunun ardndan, kendilerine benzer durumdaki d
man saflarn mzrak, kl ve balta kullanarak yarmaya alrlard. Dman
saflar bir kez yarld m, yok edilmeleri fazla zor olmazd. Kimi zaman, Vi
kinglerin n saflarnda berserk ad verilen gz dnm savalar bulu
nurdu; bare sark, zrh giymeyen demektir. Bir Viking destan, Odinin berserklerini yle tasvir ediyordu: Zrh giymeyi reddeder ve kudurmu kpek
ya da kurt gibi savap, kendi kalkanlarnn kenarlarn srrlar. Ay ya da bo
a kuvvetindedirler. Dmanlarna saldrdklarnda, ne demir ne de ate on
lar rktr.
Vikinglerin asl gc, dmanlarna yaydklar korkudan kaynaklanyor
du, nk bylece korku ve tehdit altndakiler, savamaktansa hara deme
yi tercih ederdi. ngilizler, 992-1012 yllar arasnda kendilerini koruyabil
mek iin binlerce poundluk Danegeld gm dediler; yle ki, denen bu
hara, vergi sisteminin bir paras haline geldi. Benzer ekilde, Fransa da,
845-926 yllar arasnda vergi olarak toplanan paralarla, binlerce poundluk
gm hara demek zorunda kalmt. Aksi durumda, yani savamay
semeleri durumunda, Vikinglerin karsna kan ordu, daha sava balama
dan psikolojik olarak yenilmi olurdu. Viking vahetine dair hikyeler de gn
getike artmaktayd; rnein, kurbanlarn gs kafeslerinin ald ve kar
tal ekli vermek iin akcierlerinin dar karld kan-kartal kurban tre-

Dnya Sava Tarihi

133

ni... Byle bir trenin dzenlendii phelidir, ama bu tr hikyeler, insanla

rn Vikinglerin acmaszlna dair kanaatlerini daha da artryor ve bu da, or
dular gerekten ok kk olan Vikinglerin (ounlukla 2.000 kii ya da da
ha az) fazlasyla iine geliyordu.
Franklar ve ngilizler, bu vahi saldrganlara kar kendilerini nasl savun
mulard? Savunma metotlar ierisinde en bilineni hara demekti. te yan
dan, ehirler, surlarn yeniden ina etti ve milis kuvvetleri oluturma yn
temleri gelitirildi. Vikinglerin i blgelere erimesini engellemek iin, nehir
azlarna ve kprlerin yaknlarna kaleler ina edildi. Saldrya ak nem
li ky blgeleri de, kaleler ina edilerek savunulmaya alld. ngilterede
Kral Wessexli Alfred, donanma ina ederek Vikingleri denizde durdurmay
denedi. Alfred, gemiler ne kadar bykse, o kadar iyidir dncesindeydi; bu
nedenle, 60 ya da daha fazla krekli, geni gverteli gemiler ina ettirdi. Fa
kat bu gemilerin idaresi olduka gt ve nihayetinde bu gemiler de yenilgi
ye urad. DanimarkalIlara karadan da birka saldr dzenleyen ve dk-seviyeli bir gerilla sava uygulayan Alfred, bunda da baarl olamad ve so
nunda hara demek zorunda kald. Nihayetinde, Dou ve Kuzey ngilte
rede, nce sava-gmenlerden, ardndan sadece gmenlerden oluan iki
g dalgasyla birlikte, yeni bir Anglo-skandinav toplumu olutu. Yorkta
(Viking Yorvik) yaplan son kazlarda elde edilen bulgular, Vikinglerin tica
ret, deri ileme, ahap ileme ve mcevher yapmyla da ciddi lde
uratn gsterse de, bu Vikinglerin asl amac tarm yapacak toprak bula
bilmekti.
Vikingler, fetih ve yerleim yoluyla bugnk Rusya, Fransa ve Britanya
topraklarnda (zellikle, ngiltere, Dublini de kapsayan rlanda ve sko
Adalar) yeni toplumlar kurmakla kalmadlar; ayrca, denizcilikteki yetenek
lerini kullanarak Atlantiki,getiler ve zlandada ve Grnlandda, ksaca
Newfoundlanddeki LA-nse aux Meadowsta da yerleimler kurdular. Vi
kingler, Kuzey Amerikaya Columbustan 500 yl nce ayak basmlard. Vi
kinglerin en byk fetihleri Avrupada ve Slavlar arasnda gereklemi olsa
da, bu fetihlerin etkileri zaman ierisinde zld ve Vikinglerin yerel halk
larla kaynamas, yeni toplumlarn temelini att. Bu durum, Douda Bizans
lIlara yenilmi olsalar da, Bat Avrupada yeni yerleimler kuran Cermenleri
hatrlatmaktadr. Dier yandan, her ne kadar inanlar gerei, farkl dinden
insanlara hogrl davransalar da, Avrupay fethetme amacnda olan Mslmanlar, Batdaki siyasi ve kltrel yapyla farkllklar ve Hristiyanln
g kazanmas nedeniyle, Avrupayla kolayca entegre olamadlar. Tm bun
larn sonucunda, Bat dnyasnda 300-1000 yllar arasndaki yaklak 700
yllk sre ierisinde, eski Roma mparatorluunun yerini -ounlukla sava

134

Dnya Sava Tarihi

yoluyla- alabilmeyi amalayan pek ok farkl devlet kurulmutu.

Piyade lejyonlarndan oluan geleneksel Roma sava sanatnn yerini,
sonradan yine Romanm uygulamaya balam olduu, svari-merkezli bir
sava tarz ald. Gotlar gibi kimi Cermen kavimleri, Hunlar, Araplar ve bir l
de de Bizansllar hafif svari ve atl okunun askeri deerini kantlamlar
d, fakat piyade de, nemini hibir zaman kaybetmeden, ordulardaki yerini
korumaya devam etti. Srad deniz savalar olan Vikingler ise, sadece ya
ya olarak savard. Ne var ki, tam anlamyla feodalizm ortaya kmadan n
ce, ar svarileriyle birlikte, Avrupaya ynelik son tehdit, Karadenizin ku
zeyinden gelen, dier bir gebe topluluk olan Macarlard.
Macarlar, yakn sava iin hafif eri kl, ksa mzrak ve balta tasalar
da, ordularnn temel birimi atl okulard. Macarlar hafif zrh ve deri mifer
le donanmlard; hatta, iki at kuyruu yaparak boyunlarndan aa sarkttk
lar uzun salarn zrh olarak kullanr, bylece vcutlarndaki ana arterleri
korurlard. Trklerdjen ya da Avarlardan rendikleri zengiyi kullanmalar,
Macarlar iin nemli bir ilerlemeydi -b u icad, altnc yzyln sonlarnda
Batyla tantran Avarlard. zengi sayesinde, hzl duru, kalk, dn ve
birlik halinde manevra yapabilme mmkn hale gelmiti. Bylece dank
dzende birka saf halinde savaan Macarlar, birliklerin manevra yapabilme
leri, sahte hcum ve ricat dzenleyebilmeleri ve yeri geldiinde geri ekilebilmeleri iin birlikler arasna boluk brakabiliyorlard. Macar sava tarz,
atl okularla dzenlenen ok saldrlarna ve farkl ynlerden saldrmak iin
dmann kuatlmasna dayanyordu. Ardndan ihtiyattaki kuvvetler, dma
nn tmn yok edene kadar, onlar takip ederlerdi. Gemite Hunlara, gele
cekte ise Moollara benzer ekilde, Macarlar da, byk mesafeleri kat ede
bilme yeteneine sahipti; her askerin ya da drt yedek at vard, erzaklar
n yk beygirleri tard ve ordularndaki disiplin son derece kat ve acmasz
d.
Macarlar 900 ylndan sonra Ren, Moselle, Loire ve Rhone Vadisine; Ku
zey talyaya; Balkanlara; ve 942 ylnda Konstantinopolise kadar olan bl
geye aknlar dzenledi. Ardndan 955 ylnda, I. Ottonun (936-973) idaresin
deki Dou Frank Krall topraklarna byk bir saldr dzenledi. Kat disip
lini nedeniyle Kanl Bulcsu adn alm komutann idaresindeki Macar or
dusu, 35.000-40.000 hafif svariden oluuyordu. I. Otto, daha kk olan or
dusuyla -muhtemelen 20.000-25.000 zrhl svari-, Macarlar Augsburgun
gneyinde karlad. Bulcsu, Augsburgu kuatmay denedi, ne var ki o da,
dier gebeler gibi, kuatma tekniklerinden habersizdi ve kuatmay kaldr
mak zorunda kald. Bu hareket, hem Macarlarn moralini bozdu hem de A-

Dnya Sava Tarihi

135

ugsburg garnizonunun, Ottonun ordusuna katlmasna imkn salad. Bulcsu, makul bir plan uygulamaya karar Verdi. Bu plana gre, kk bir kuvvet,
Lech Nehrini geip gneye doru ilerleyecek ve Ottonun ordusuna arkadan
saldracak; ana grup ise kuzeye doru byk bir daire izecek ve Ottonun or
dusuna cepheden saldracakt. Bu manevra, Moollarn 1241 ylnda Mohi
Heathte Macarlarn torunlarna kar uygulayaca taktiin benzeriydi. Fakat
955 ylnda Bulcsunun plan ie yaramamt, nk arkadan saldran birlik,
henz cepheden asl saldr balamadan nce, Otto tarafndan bozguna ura
tlmt. Ana saldr baladnda ise, Bulcsunun hafif svarileri, ksmen sa
anak yan Macar okularn etkinliini azaltmas nedeniyle, Ottonun de
rin bir saf halinde dizilmi zrhl svarileri zerinde etkili olamad. Bunun ar
dndan Bulcsu, geleneksel sahte ricat taktiine bavurdu, ama bu da bir ie
yaramaynca, hafif svarileriyle dmana dorudan saldrmaya karar verdi.
Ottonun zrhl svarilerine hafif svarilerle saldrmann sonucu, Macarlar asndan hem sava alannda hem de ekildikleri Lech Nehrinde tam bir fe
laket olmutu.
Sonuta 955 ylnda, Macar saldrlar engellendi; Macarlar, bir sre son
ra Hristiyanl kabul edip yerleik yaama getiler ve tarmla uramaya
baladlar. I. Stephen ise Macar Krallnn temellerini att. Macarlarn ar
svariler tarafndan bozguna uratl, ortaa Avrupasnda atl valyelerin
geliinin sembolik habercisi gibiydi.

O k u m a n e r ile r i

B u b l m d e bahsi g e e n karm ak b lg en in daha basit - g e n ok u yu cu lara y n e lik -, fakat

daha kapsam l bir d e erlen d irm esi u kitapta bulunabilir: Trevor C airns, Barbarians, Christi
ans and Muslims (M in n e a p o lis, 1975). D i e r bir yararl giri kitab ise L u cien M u sset, The
Germanic Invasions: The Making o f Europe, A.D. 400-600 (U n iv ersity Park PA, 1 9 6 5 , 197 5 ).
Sonraki d n em lere ilik in iy i bir g iri kitab iin b k z. G eo ffrey B arraclough, The Crucible o f
Europe, the Ninth and Tenth Centuries in European History (Londra, 1976).
Barbar sa va tarzn e le alan iyi v e b asit bir m odern kitap h en z y o k , bu n ed en le b u k o n u
y a ilik in b ilg iy i e itli kaynaklardan bulup karm ak zoru n d ayz. B u alandaki tem e l referans
k ayn a, ilk b a sk s 1921 y ln d a y a p ld iin biraz esk i olan , fakat iyi y a z lm b ir eserdir:
H an s D elb r ck , The Barbarian Invasions: History o f the Art of War, V olu m e II, ev . W alter
R en froe Jr. (L in co ln N E 1 980, 1990). Farkl b ir d eerlen d irm e iin bkz. G erald S im o n s, Bar
barian Europe ( N e w York, 1 9 6 8 ). G e R o m a d n em in d ek i b az barbar gruplara v e b u grupla
rn sa va tarzlarna ilik in iy i bir askeri giri iin b k z. A rther Ferrill, The Fall of the Roman
Empire:Jhe Military Explanation ( N e w York, 198 6 ). D ah a a z yararl bir a lm a i in bkz. Ju s
tin e R anders-P ehrson, Barbarians and Romans: the Birth Struggle of Europe, A.D. 400-700
(N orm an O K , 198 3 ). R o m a v e barbarlar arasndaki ilik ilere dair bir d eerlen d irm e iin b k z.
Patrick G eary, Before France and Germany: the Creation and Transformation of the Merovin
gian World (N e w York, 1 9 8 8 ). D ah a fa z la ayrnt iin bkz. Bernard B achrach , Merovingian

136

Dnya Sava Tarihi

Military Organization, 481-751

(M in n e a p o lis, 1972). n em li bir barbar gruba ilik in , b az as

keri m eseleler in d e d ah il o ld u u bir d eerlen d irm e i in b k z. E dw ard Jam es, The Franks (O x
ford, 1 9 8 8 ). C h arlem agn e i in b ir giri kitab: E .M . A lm ed in g e n , Charlemagne, A Study
(Londra, 1968).'

H unlar iin b k z. J. O tto M a en ch en -H elfen , The World of the Huns, der. M a x K n igh t, 5. b
lm (B erk eley , 1 9 7 3 ); a y rca b k z. E .A . T h om p son , A History ofAttila and the Huns (L ondra,
194 8 ). G o t sa v a tarzn a ilik in p e k a z b ilg i ierse d e, G otlarn tarihine ilik in e n iy i g ir i k i
tab iin b k z. H e r w ig W olfram , History o f the Goths (B erk eley , 197 9 ). T h om as B u m s, A His
tory of the Ostro-Goths (B lo o m in g to n IN , 1 984) kitab , z e llik le O strogot askeri siste m in i e le
alm aktadr. A ltn c y z y ld a y a za n ik i g z le m c in in alm alar da o ld u k a d e erli birin cil k a y
naklardr; Jordanes, The Gothic History v e P rocop ius, The History o f the Wars.
B iz a n s i in bk z. W arren T read gold , The Byzantine Army (Stanford, 199 5 ). B ir kurum o la
rak orduyu v e ordunun siy a settek i roln vurgulayan, g e d n em B iz a n s ord u su n a ilik in bir
a lm a iin bk z. M ark B artu sis, The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-1453 (P h i
ladelphia, 1 9 9 2 ). B e in c i y z y l e le alan v e barbarlara ilik in daha fa zla m ateryale y e r veren
z e llik le d e erli bir a lm a iin b k z. S teph en W illiam s v e Gerard F riell, The Rome That Did
Not Fail (Londra, 1 9 9 9 ); J .A .S . E van s, The Age of Justinian (L ondra, 1 996); Y arm uk S ava na ilik in bir d e erlen d irm e iin b k z. W alter K a eg i, Byzantium and the Early Islamic Con
quests (C am b rid ge, 1 9 9 2 ). D i e r alm alar; L .H . Fauber, Narses. Hammer of the Goths ( N e w
York, 1990); W alter K a eg i, Byzantine Military Unrest, 471-843: An Interpretation (A m ste r
dam , 1981); W alter K a eg i, Army, Society and Religion in Byzantium (L ondra, 198 2 ); W arren
T readgold, The Byzantine Revival, 780-842 (Stanford, 1988); G eo rg e H u xley, Why Did the
Byzantine Empire Not Fall to the Arabs? (A tin a, 1986); v e B lo n d a l, The Varangians o f Byzan
tium (C am bridge, 1 9 7 8 ). B irin cil k aynaklar i in bk z. P rocop iu s, The History o f the Wars
(C am b rid ge, 1916); J o in v ille v e V illeh ard ou in , Chronicles of the Crusades ( N e w York, 1 963,
1 9 8 6 ) iin d e, d e V illeh a rd ou in , The Conquest o f Constantinople-, v e G eo rg e T. D e n n is, Three

Byzantine Military Treatises (W ash in gton

D C , 1985).

H er n e kadar z e l olarak A rap sa v a tarzlarna ilik in tek bir m o d e m k ayn ak b u lm ak zor

o ls a da, A raplara ilik in o k g e n i bir literatr m evcuttur. A rap sa v a tarihi tem asn a en fa zla
y a k la a n kitap i in bk z. T u gen eral Sir John G lubb, The Great Arab Conquests (L ondra,
196 3 ). in d e o k sa y d a d e e r li m a k a le bulunan v e B iz a n s sava tarzna ilik in m ak aleleri d e
k ap sayan bir kitap iin bkz. V.J. Parry v e M .E . Yapp, War, Technology and Society in the Midd
le East (Londra, 197 5 ). D a h a a z yararl b ir a lm a iin b k z. Fred D on n er, The Early Islamic
Conquests (P rin ceton , 1 9 8 1 ). A sk eri m ese le le r e k sm en d e in en bir a lm a i in bk z. P atricia
C rone, Slaves on Horseback: The Evolution of the Islamic Polity (C am b rid ge, 1 9 8 0 ). A r s i
y a sa l vu rgu su n e d e n iy le h ayal k rk l yaratm bir kitap: R o g er C o llin s, The Arab Conquest
of Spain, 710-797 (O x ford , 1 9 8 9 ). B a z m ese le le r e k tutan bir a lm a iin bkz. R on ald F inucane, Soldiers of the Faith: Crusaders and Moslems at War (L ondra, 1 983). A rap fetih leri
n e zem in h azrlayan b a lam a ilik in bir d eerlen d irm e iin bkz. P hilip H itti, The Arabs: A
Short History, g z d e n g e ir ilm i 2. b ask (C h ica g o , 1970).
V ik in g lere ilik in o k g e n i bir literatr var; bu literatrn byk bir k sm , V ik in g fetih
lerinin n ite li in i e le alan b l m leri ierir. Y aln zca k itab n adn zik retm ek gerekir; Johan
n e s B ron d sted , The Vikings, ev. K a ile S k o v ( N e w York, 1965 ); P.H. S aw yer, Kings and Vi
kings (L ondra, 1 9 82); v e F. D o n a ld L ogan , The Vikings in History, g zd en g e ir ilm i bask
(Londra, 199 2 ). V ik in g lerin 99 1 n giltere ak n na ilik in birincil k ayn ak n ite li i ta y a n bir i
ir; The Battle o f Maldon; ayrca, n g iliz c e y e ev rilm i o k sa y d a V ik in g d estan m evcuttur.
S o n olarak, M acar sa v a tarzna ilik in k sa fakat sp e sifik bir d eerlen d irm e iin b k z. A n t
h o n y K om jathy, A Thousand Years o f the Hungarian Art o f War (T oron to, 1982).

DRDNC BLM:
AVRUPA VALYEL VE SLAMIN YKSEL

Roma mparatorluu ile ileri ortaa arasndaki dnem, bilgi ve uygula

ma alannda ok az ilerleme saland iin, karanlk a olarak adlandrl
mtr. Ne var ki bu durumun askeri tarih asndan geerli olduunu iddia et
mek yanltr, nk bu dnemde sosyal, ekonomik ve askeri dzenlemeler
yapld gibi, mevcut taktiklerde ve silahlarda da yenilikler yapld.
Sekizinci yzylda Charles (eki) MartePle birlikte, Franklar-tarih sah
nesine ilk kez drdnc yzylda Maa (Meuse) ve Scheldt nehirleri arasn
da kan ve ardndan Orta ve Bat Avrupann byk bir ksmn igal eden
bir grup Cermen kabilesi-, askeri bir dzen olan feodal sistemi gelitirdiler.
Kral; soylu valyelere (comitatus) at, zrh, mzrak, kl, kalkan gibi ihtiya
larn satn alabilmeleri ve askeri eitim ve turnuva dzenleyebilmek zere
gerekli masraflar karlayabilmeleri iin, kraliyet topraklarndan belli l
de arazi balard. valyeler de, krala ballk yemini eder, vasal ve sava
s olarak hizmet ederlerdi -hizm et sresi genelde ylda 40 gnd. Feoda
lizm denince akla il gelenler, gl atolar ve atl valyelerdir. Fakir kiiler
serf olurdu ve bunlar, askere nadiren alnrd.
Feodal sistemde komuta, eitim ve taktiin birlii gibi kavramlar gelime
miti, nk feodalizm, doas gerei yar-zamanl almaya ve eitsiz
hizmete dayanyordu. Birlii salayan ey ise, Hristiyanla olan ballkt;

138

Dnya Sava Tarihi

Frank valyeleri, ileride valyelik olarak bilinecek olan ve Hristiyanln

doruluk, merhamet ve sadakat ilkelerinden esinlenen bir nevi onur kanunu
gelitirmilerdi.
Dini coku ve askeri korunma, Arap dnyasndaki gelimelerin de itici g
cn oluturuyordu. ok sayda byk ve bamsz Mslman hkmdarlk,
Birinci Hal Seferi (1095-1099) srasnda Hristiyan Avrupayla mcadele edecek olan ortak bir askeri g oluturmutu. Zrhl Frank valyeleri, hafif
ve hzl Mslman atl okularyla kar karya gelmi; dz ve uzun Frank
klc, iyi bilenmi eri Mslman klcna kar ekilmi; ve Mslmanlarn
kaleleri, mangonel veya trebuchet gibi kuatma silahlaryla dvlmt. Bi
rinci Hal Seferinin sonunda hem Dou hem de Bat, farkl askeri birimle
rin dahil olduu yeni taktikler kullanmaya balad ve bylece, savata svari
ve piyadenin hareketleri koordine edildi.
Dier yandan, deniz savalarnda ok az deiim yaand. Klelerin krek
ektii uzun ve alak gverteli kadrgalar ve dman gemisini mahmuzlama
ve rampa etme taktikleri deimeden kald. Yine de Birinci Hal Seferi sra
snda, deniz gcnn lojistik adan ne kadar nemli bir rol oynad bir kez
daha ortaya kt. talyadaki ky ehir-devletleri -Venedik, Cenova ve Pisa-,
Hallar Kutsal Topraklara tam ve ardndan onlara lojistik destek sala
mt. leride ise, bu ehir-devletleri, slam ve Hristiyan dnyalar arasnda
ki iletiimin artmasn salayacaklard.
Hal Seferleri srasndaki valyeler ve Mslmanlar, pek ok masala ve
Hollywood filmine konu oldu. Bununla ilgili bolca mit ve slogan retildi.
Yzyllar getike, bunlar artk gerekmi gibi kabul grd. te burada tarih
inin grevi, efsaneden miti, gerekten hayali ayrmak ve dneme dair man
tkl ve dengeli bir gr ortaya koyabilmektir. Bu noktada en byk sknt,
yeterli kaynan bulunmamasdr. Muhammede ilikin gayrimslim kaynak
lar bulunmamaktadr. Allah tarafndan Cebrail vastasyla Muhammede
gnderilen vahiyler, Kuran ayetleri, peygamberin lmnden sonra yazlm
tr ve kronolojik deildir. Bat asndan bakldnda da, eldeki belgelerin
byk bir ksm, Hal Seferlerine katlan asker ve din adamlarnn, asker ve
savalardaki kayplara ilikin, ou abartl, resimli ve tasvirli anlatm
lardr.
Dier bir problem ise istatistiklerle ilgilidir. Mslmanlar asndan ba
karsak, rnein, aml tarihi bn-l Kalanisiye gre, Hal ordular blge
ye ulatnda, saylar o kadar fazlayd ki, tespit edebilmek imknszd. lk
Hal Seferinde arpan taraflarn saylarna dair iddialar, Mslmanlar iin
360.000, Hallar iin ise 600.000 rakamna ulamtr. Chartresli Fulcher ve

Dnya Sava Tarihi

139

Aixli Albert, Hallarn mevcudunun 600.000 olduu konusunda srar eder

ken; Aural Ekkehard 300.000; Agilesli Raymund en az -100.000 kii olduk
larn ileri srer. Anna Comnena, sadece Boullionlu Godfreyin, Kutsal
Mezar kurtarmak iin sefere 10.000 at ve 70.000 askerle katldn belirt
mitir. Clairvauxlu Bemard 1125 ylnda, nl Templar valyelerinin ne ka
dar kahraman olduunu Hristiyan dnyasna yle anlatyordu: Sadece bir
tanesi, karsndaki 1.000 askeri karrken, iki tanesinden 10.000 kii ka
maktayd. Chansor de gestede (uzun Fransz iiri) gklere karlan bu ra
kamlar, ileriki tarihlerde daha gereki bir ekilde dzeltilecektir.
Son problem ise, semantik alanndadr. Strateji, operasyon ve taktik
gibi kelimelerin o dnemde tad belirsiz anlamn yan sra, her iki taraf da
bizim bugn kullandmz dilleri kullanmyordu. rnein, Mslmanlar
Hal terimini kullanmaz, sadece Frank ya da kfirler derlerdi. Hristiyanlarsa, Arap, Berberi, Trk ya da Tatar yerine, kfir veya putperest te
rimlerini kullanmlard.
Sava, Roma dneminden beri fazla bir deiim gstermemiti. 8-10.000
kiilik ordular, byk kabul edilirdi. Savalarn yapld alann genilii, Ro
ma dneminden Napoleon dnemine kadar deimeden (6-7 km.) kalmt.
Ordular birbirlerinden yaklak 1.000 metre mesafede sava dzenine giriyor
ve birbirlerinin moralini bozmaya alyorlard. Askerlerin savalara katl
masnn pek ok nedeni vard; iki, bask, din ve zengin olma istei bata ge
liyordu. Gerekten de, o dnemde yaayan birisi iin, sava alan dnda, k
sa yoldan para kazanma imkn yoktu. Sava esirleri ve onlarn tehizatlar
zengin olmann yolunu aarken, dl avclar firarileri yakalamakla me
guld.
Ortaa dnyasnn genel karakteri olan iddet, savalarda yaanan katli
amlarla birleince, ortaya' dehet verici grntler kyordu. Byk savala
rn ardndan, blgede yaayan kyller, cesetleri yamalar, at ve dier hay
vanlar kesip et yapard. Fidyesi denilmeyecek kadar fakir ve ar yaral esirler ldrlrd. Genelde ordularda bulunan iki dzine cerrahnsa, krk kol
ve bacaklar tahtalarla sarp sabit hale getirmekten baka yapabilecekleri bir
ey yoktu. Kafatas krklar lmcld, nk henz bu alanda yeterli cerra
hi bilgi mevcut deildi. Barsaklarda ok ya da mzrakla alan yaralar da lmle sonulanrd, nk bu yaralar, karn zar iltihabna yol aard. Gs
kafesinin delinmesinin sonucu ise septisemiydi. Attan derek belini kranla
rn sonu da hemen her zaman lmd. ok sayda asker, ar kanamas oldu
undan ya da yaad ok nedeniyle, sava alannda terk edilirdi. Muzaffer
ordularn, ertesi gn sava alanna dnp, hl hayatta kalan olup olmad-

140

Dnya Sava Tarihi

na bakmas ise byk bir ltuf saylrd.

Ortaa ordular kk ve masraflyd. Kk olduklar iin, uzun sreli
seferler dzenleyemez; masrafl olduklar iin de, elden geldiince byk a
tmalara girmekten kanrlard. Bu nedenle savalarn amalan snrlyd,
seferlerse ou zaman yama iin dzenlenen akmlardan farkl deildi. Char
lemagne ve Dindar Louis, ezamanl taarruz stratejisini gelitirmiti, yine de
kayda deer bir strateji kuram mevcut deildi. Benzer ekilde, haberleme alannda da pek az deiim yaanmt. Gndz dumanla, gece k ya da ate
le iaret gnderiliyor; atl haberciler kullanlyordu. Saldrlar haber vermek
iin kilise anlar alnrd. Birinci Hal Seferi esnasnda, Bouillonlu Godf
rey, Mslmanlardan gvercinle mesaj tama yntemini renmi ve bunu
Avrupada uygulamt.
Teknoloji alannda, kimi mtevaz gelimeler yaanmt. zengi, sekiz
inci yzylda inden geldi; at nah ise 900l yllarda yaygnlk kazand.
Franklar, uyluklar ve bacaklar korumak iin gen eklinde kalkanlar kul
lanmaya balad. Onuncu yzyl savalar, halkalarn birbirine eklenmesiy
le yaplan bir zincir zrh kullanmaktayd. Zrh giysisi, ksa pantolon, balk ve
metal miferler valyeler tarafndan zrhn zerine giyilirdi. Saplamadan zi
yade, kesmek iin kullanlan kllar, zaman iinde daha ar ve uzun hale
getirildi.
Harp kuleleri ve mangonel veya trebuchet gibi kuatma silahlar kuatma
tekniklerini olduka gelitirmiti. Franklar, Ortadouda petrol bazl Rum ateiyle (mangonellerden frlatlr ya da bronz bir tpn ierisinden pskrtlrd) karlatlar ve bunu, ksa srede renip kendileri de kullanmaya
baladlar. Ne var ki kuatma savann temel silah hl dman ala mah
km etmekti. Lojistik sorunu ise, hamut (atlarn boynuna taklan ve yk ta
ma kapasitelerini artran para) ve atn brne sarl yeni koum takmnn
icadyla bir lde zlmt. Denizde ise, skeleton-first gemi yapm tekni
i, gemilerin hem maliyetini drm hem de tonajlarn artrmt.
Aslnda, askeri alandaki asl devrim sosyal, ekonomik ve askeri iliki
lerin deimesiyle yaanmt. On dokuzuncu yzyl tarihisi Leopold von
Rankenin de vurgulad gibi, Latin Hristiyanlnn iki temel kurumu
vard: az veya ok, tek tek krallklarn birleerek bir parasn oluturduu,
manevi ve evrensel bir devlet olan kilise ve farkl katmanlardan oluan oto
rite ve iktidar anlayyla feodal devlet. Feodalizm, svari birlikleri kurup bu
nu desteklemeyi esas alan askeri ve sosyal bir yapyd. Tarm rnlerinin ta
kas edildii bir toplumda, toprak mlkiyeti, svari beslemeyi mmkn klan
zenginlii de beraberinde getiriyordu. Bu nedenle, Charles Martelin kilise

Dnya Sava Tarihi

141

mlkn acmadan msadere etmesi, yasallarna, hem glerini artrma hem

de yaya askerden svariye geme imkn salamt. Ardndan Franklar, ya
sallkla (bir lidere ball ieren antik gelenek) arazi tmarn bir araya
getirerek feodalizmi ortaya kard. Bir vasaln lorduna ball ve savalar
da gsterdii yararllk, yeni sosyo-askeri sistemin oluumunda dikkate al
nan iki nemli husustu. Askeri ykmlln yerine getirmeyenin arazisi
msadere edilirdi. Feodalizmi yaratan bunalmn nedeni, Arap igali ve 732
ylnda slam glerinin, piyade tarafndan Poitierste durdurulmasnn ardn
dan, onlar geri pskrtme ihtiyacyd.
Ortaada modem anlamda askeri strateji -siyasal hedefleri ele geirebil
mek iin askeri gcn kullanlmas sanat ve bilimi- mevcut deildi. Ordula
rn mevcudu az, disiplinleri zayft, genelde sadece belli bir sre iin hizmet
ederlerdi. Gl vasallar, her frsatta kraln otoritesine kar kar; krallar ise,
byk seferlere ancak vasallarmn rzasyla giriebilirdi. stelik, dzenlenen
askeri seferlerde de, kalc bir baar elde etmek iin dman takip etmekten
ziyade, tek bir muharebede kazanlacak zafer ve elde edilecek ganimet hedef
alnrd. ou durumda strateji, ya tek bir askeri sefer ya da tek bir muha
rebe seviyesine indirilir; bu da, komutann kiisel abas ve yeteneklerine
bal olurdu.
Feodal ordular, ok kk ve kazandklar zaferin devamn getiremeye
cek kadar zayf olduklarndan, kalelerdeki savunma gcnn ok byk bir
nem tamasna amamak gerekir. Kuatmalar ok uzun srerdi; bunlar, ba
arl olsa bile, fazlasyla pahalya mal olurdu. Ayrca, ehri kuatan birlikler,
yardma gelen ordularn dzenleyecekleri saldrlara da akt. Savalar, ge
nelde kk silahl atmalarn biraz daha by olmaktan teye gitmezdi.
Operasyonlara -askeri gcn kullanm- stratejiden daha fazla nem ve
rilirdi. valye ve at, Frank askeri sisteminin ayrlmaz bir parasyd. val
ye a, terimin kendisinden de anlald gibi, atm egemenlii altndayd.
O dneme ait bir sz, 100 at, 1.000 yaya askere bedeldir demekteydi. At,
sahibinin sosyal ve hukuki konumunu da yanstrd, nk atlar olduka mas
raflyd ve ancak zenginler, at (valye bana en az at) ve onlarn tkete
cei yemi satn alabilirdi. stelik, atlar savalarda sk sk ldrlrd. Ksa
cas, ancak kilise mallarnn msadere edilmesiyle zenginleenler ya da ken
disine arazi tahsis edilenler, at zerinde savaabilmenin masrafn karlaya
bilir ve bylece atl savalarn edinebildii sosyal ve hukuki ayrcalklar el
de edebilirdi. 1000li yllara gelindiinde, miles teriminin anlam deiti:
Artk genel olarak savay deil, spesifik olarak valyeyi ifade etmek
teydi. Frank savalar da, yasaldan nce valyeye, ardmdan da soyluya d
nt; valyelikle soyluluk ayn anlama gelmeye balad. Milesler soya da-

OCEAN

AT L ANT I C

/-"*

ENG LANIj)

. __ e - ,

* ~ ''^ W A L S

' /**
S

NORTH

\ e s 't h o n i

Harita 5: Kltrlerin atmas: Birinci Hal Seferi

'**W

SEA

__ 3

"U

y -y

X.

/ V
( .;/

SEUUK EMPIRE

> - V ..N
ARMENIANS j
\,

..X J

\
G E O R G IA '-.

100 200 300 Miles

Boundary of the Empire

** Routes of th e 1st Crusade

KINGDOM OF RUS

hBULGARIANS ^r>

MEDirEMANEAN

ms

? C r o a ts *

KINGDOM OF

V wssmns

POMrRANlA/ .

T H E EMPIRE

O A N E Sj

si

N O RW A jJV SWEDEN*^ '

142
Dnya Sava Tarihi

Dnya Sava Tarihi

143

yal, kendi iinde neredeyse kast sistemini andran bir snf oluturdular;
bylece, atl sava aristokratlarla yaya kyller arasndaki ayrm gittike
netleti.
Ortaada halk almak, valyeler savamak ve rahipler ise dua etmek
iin yaar deyii, mevcut sosyo-askeri sistemi en iyi ekilde yanstr.
valyelik, sadece at satn almak, bakmak ve deitirmekle snrl deildi,
ayrca silah ve zrh almak, hizmeti, silahtar, piyade ve oku kiralayabilmek
de gerekliydi; tm bunlar, valyelii yalnzca zengin bir elite zg hale
getirdi. Hohenstaufen imparatoru II. Frederick, imparatorluumun an ve
kendi kudretim, valyelerin mevcudiyetine baldr diyerek bu snfn etki
sini vurgulamtr.
Tam tehizatl bir valye olmak, gerekten de ok fazla masraf yapmay
gerektiriyordu: en az at (ileride onlara da zrh giydirilecekti), dize kadar uzanan zincir zrh {hauberk), zincir zrhtan balk, metal levha zrh, mifer,
mzrak, kl, ipek flama, adr, eyalar tamak ve ekmek iin yk hayvan
lar, mutfak, kap kacak, erzak ve arap. Bu ortaa sava gemisinin masra
f, 10 ifti ailesinin tarla srmede kulland sabann veya 15 ksrak ya da 20
kzn masrafna eitti. Dier bir deyile, byle bir valyenin masrafnn
karlanmas iin, en az 300-450 akre verimli arazinin gelirine ihtiya duyu
luyordu. Piyade olmak bile yeterince masraflyd. Piyadenin standart tehiza
t karg, topuz, balta, halberd, ksa zincir zrhtan oluuyordu ve 1300l yl
larda bu tehizat, 6 aylk crete karlk gelmekteydi. Domesday Book adl
kitabn da gsterdii gibi, ngilterede demir retimi 1066-1086 yllar ara
snda kat artmt, Avrupann kalan iin de benzer bir art sz konusuy
du; bu art neticesinde, hem binici hem de at iin zrh yapmak mmkn ha
le gelmiti.
Doutan valye olnlrn dnda, sonradan valye olabilmek iin ok
ar bir eitim gerekiyordu. Gerekten de, formal eitim, zbilince sahip bu
kozmopolit askeri eliti birbirine yaklatrmaktayd. Bir prensin saraynda ya
da dier bir valyenin gzetiminde yaplan eitim, hem fiziksel hem de zi
hinsel bir nitelik tamaktayd. Wolfram von Eschenbach, bir valyeden
beklenenin ne olduunu yle dile getirmiti: kalkan kullanabilme, klla
savama, hedefe at yapma, uzun mesafeye zplama, mzra sk kavrama
ve eyerde dik oturma. valyelerin yeteneklerini gelitirmek ve evklerini
artrmak iin turnuvalar dzenlenirdi. Reims Konseyiyle (1131) birlikte, tur
nuvalarda kesici silah kullanm yasaklannca, Fransadaki valyeler, krel
tilmi silahlarn kullanld ok gereki sava simlasyonlar gerekletir
diler. Kl, snfn ve erefin sembol haline gelmiti. Wimt von Gravenberg

144

Dnya Sava Tarihi

bu ilikiyi, kendi eseri Wigaloiste (1204-1210) yle dile getirmektedir:

Hem yaad hayat hem de slalesi nedeniyle valye olmaya hibir zaman
layk olmayan bu kiiye, bir kl bile verenin Tanr cezasn versin.
Chanson de Roland ve Nibelungenlied1de Troubadours ve Minnesnger,
valyelii romantik ve lirik bir anlatmla yceltmekteydi. valyelerin ma
ceraperest olduu imaj, valyeliin romantik ekicilii, valye tarikatlar
nn yaps, soylularn yaad hayatn methedilmesi ve turnuvalardaki des
tans atmosfer valye ama dair algmza ekil vermitir. Oysa, bu tr imajlar, onurun ve bakirelerin koruyucusundan ziyade, ekyay andran ok
sayda soyguncu baronun var olduunun bilinmesiyle dengelenmelidir. Ayr
ca, en cesur valyenin bile yaralanmaktan ve lmekten korkacan da unut
mamak gerekir.
Ortaa valyesi, antika svarisinden ok daha ar bir zrhla donan
mt. Savan sonucunu her zaman valyeler tayin ediyordu ve dier askeri
birimler, bu yeni snfn karsnda duramyordu. Roma dneminden beri pi
yadenin kazand ilk zafer, Flaman piyadelerin 1302 ylnda Courtraide ka
zand zaferdi. Oysa, valyelerin baars, -Roma lejyonlarndakinin ter
sine- mevzileri inatla savunmaya, zekice manevralar yapmaya ya da disiplin
ve taktii bir arada kullanabilmeye deil, her valyenin bireysel yeteneine
ve cesaretine balyd. Uyum ve silahlarn mkemmelliinin de savalarda
rol bykt -krlmayan mzraklar, zrh delebilen kl ve oklar ve salam
zrhlar.
Elimizde valyelerin sava dzenine ilikin ok az bilgi olsa da, manev
ra yapmak ya da dman kuatmak gibi taktikleri pek kullanmadklar bilin
mektedir. valyeler ancak dz arazilerde etkili olabildiinden, arazi yapsn
n byk bir rol olmazd. valyeler yakn dzene geme, bu ekilde ilerle
me ve sava alannda dzen alma gibi konularda eitim almazd. Savaa gi
rildiinde, tm komuta ve kontrol, sancan altnda toplanmaktan ibaretti. Emirler, iaretler ve borazanlar yakn savan karmaas ierisinde karp gi
der ve etkisiz kalrd. Bu nedenle, valyenin nitelikleri, savan yapsn da
belirlerdi.
Taktik -sava alanmda belli hedeflerin ifa edilebilmesi iin saldrlarn,
atmalarn ve muharebenin ynlendirilmesi sanat- ortaa savalar iin
ok nemli bir meseleydi. valyeler, n safn 50-60 valyeden lutuu,
iki ya da sra derinliinde, dikdrtgen eklinde bir dzende savaa girerdi.
Ama, dorudan saldrp dman saflarn yarmakt. Sra halinde dizilmi ar birimlerin taarruzu, dmann n safm amay amalarken; valyeler, bu
saf ap dier dman birimlerine de ulaabiliyordu. Kimi zaman bu ilk ta

Dnya Sava Tarihi

145

arruz, dmann yenilgiyi kabul edip kalesine ekilmesi neticesinde, savan

sonucunu tayin ederdi. Kimi zaman ise, bu ilk taarruzun baarsz olmasyla,
valyeler geri dner ve tekrar tekrar saldrrd.
Mevcut kaynaklardan anlaldna gre, muharebe, ilk hcumun ardn
dan, valyeler arasndaki bireysel dvlerle devam ederdi. Ortak bir disip
lin bilinci mevcut deildi, nk bu, feodal Avrupada babadan oula geen
savalarn oluturduu snfn zne aykryd. nemli olan, valyelerin
bireysel onur ve prestijiydi; valyeler, savan sonucunu tayin eden de onlar
olduu iin, dorudan dman valyelerine ynelirlerdi. Yaya askerleri pek
umursamazlard, nk onlar, takip etmek iin aba harcamaya demezdi.
Elimizde valyeler ile hafif svari arasndaki ibirliine dair hibir kant
yok, hatta hafif svarinin keif amal kullanlp kullanlmadm dahi bilmi
yoruz. ou aratrmac, hafif svarinin piyadeyle birlikte hareket ettii g
rndedir.
valye savalarnda kritik darbe, at ve binicinin bir btn olarak hareket
etmesiyle indirilirdi. 732 ylnda Karolenjler, bir elde kalkan, bir elde mzrak,
at zerinde dzenlenen valye taarruzunu gelitirdiler. valye, tam darbe annda, eyerinin zerinde atn, boynuna doru eilerek tm gcn zengiye
aktarrd. Attan den valye ise son derece hantal ve hareketsizdi; yeniden
ata binmesi bal bana bir olayd. Baka birinin srtna basarak binmeyi de
nemeye kalksa da, zrhl bir valyeyi tayabilecek birini bulmak olduka
g olacakt. Yaya olarak dman takibe almasysa tamamen imknszd.
Her eyden nemlisi, ortaa valyelerini, erken modem dnem Avru
pasnn sava alanlarnda ya da Kuzey Amerika ovalarnda boy gstermi,
hzl ve disiplinli halefleriyle kartrmamak gerekir. valyelerin sava ha
zrl yava ve yorucuydu. valyeyi (yaklak 75 kg.), zrhm (yaklak 30
kg.), eyer ve koum takmlarn (yaklak 20 kg.) sava alanna tamak iin
iki veya byk at (Percheron gibi) gerekiyordu. Bir valyenin, en iyi at
nn zerindeyken hcuma getii sradaki hz, dakikada 500 yardayd; at zerindeki hz, saatte 12-15 mildir. lk taarruzun ardndan tekrar taarruz d
zenleyebilmek iin ka valye ve atn salam kaldysa, tamamyla hayal
gcmze kalmtr.
valyelerin dman okulard. valyelik sisteminin dnda olsalar da,
okular, valyeler iin ciddi bir tehlike tekil etmiti. stelik, onlar iin, sa
vamak onur kazanlacak bir ey deildi. Okular, birbirine yaptrlm odun, kiri ve boynuzdan yaplm karma refleks yay ve 24 metal ulu okun
bulunduu bir sadakla donanmt. yi bir oku, 10 saniyede bir at yapabi
liyordu ve atn etkili menzili 200-300 yarda kadard. Okular, valyelerin

146

Dnya Sava Tarihi

atlarn vurabilmek iin, nlerine ya da yanlarna nian alrlard; bylece

gkyznde bir ok bulutu oluurdu. Pek ok kaynakta, hayvanlarn ac dolu
barlar tasvir edilmektedir. Karma yaydan daha hzl ve isabetli olan arbalet (metal oklar uzaa frlatabilen el ballistas), zincir hatta levha zrhlar bi
le delebildiinden, valyelere kar olduka etkiliydi. Bu nedenle, kul
lanmnn -fakat sadece Hristiyanlara kar-, 1139 ylnda Lateran Konseyi
tarafndan yasaklanm olmasna amamak gerekir. Bu yasak nedeniyle, sa
dece Mslmanlara kar kullanlan bir silah olarak kalmt.
Franklar, Birinci Hal Seferi srasnda ok sayda atl okuyla karla
mt. Hareket kabiliyeti olduka yksek olan bu birlikler o kadar etkiliydi ki,
Hallar, Trk atl okular kendi ordularna dahil etmekte gecikmediler. Fa
kat Latin Hristiyanl, yaya hibir zaman fazla bir deer vermemiti. Onla
ra gre, yay, Doulularm (Pers ve Partlarn) silahyd ve sosyal adan alt bir
snf olan yayalara aitti. Bu nedenle, bir valyenin, yakalad okuyu, bir
hor grme -ve korku- iareti olarak, sakatlamas ya da ldrmesi olduka
yaygnd. Ayrca, okularn fidye deeri de yoktu.
Piyade, evrensel dzeyde, askeri ve sosyal snfn en alt seviyesini tekil
ederdi. Sahip olduu tm tehizata ramen, piyadeye ancak yardmc kuvvet
gzyle baklrd. Bilindii kadaryla, piyadenin ne saldr taktii ne de ma
nevra yetenei bulunuyordu. Ayrca, yanak dzende hareket edebilmek iin
gerekli eitim ve disipline de sahip deildi. Piyadeye ilikin mevcut tek
kuramsal belge, Vegetiusun Epitoma rei militaris adl eseridir. Fakat bu
drdnc yzyl talimnamesinde yazlanlar uygulayabilmek iin, yanak
dzende hareket edip ileri manevralar gerekletirecek yetenekli ve disiplin
li birliklere ihtiya vard. Feodal lordlar, askere alnm kyller, paral asker
ler ve haclardan oluan Avrupa ordularnda byle bir dzen mevcut deildi.
Piyadeler karg, mzrak, topuz ve baltayla donanmt. Piyade, kargnn u
ksmna bir balta az (halberd) eklenmesiyle birlikte, artk hem kesiyor hem
de saplayabiliyordu. Vcudu korumak iin, deri ya da sk dokunmu keten
-daha sonra ksa zincir zrh- kullanlrd. Demir bir mifer ve kalkan, tehi
zat tamamlyordu. Sava alannda, piyade, ya valyelerin ilerleyiini perde
lemekte ya da valye saldrlarn desteklemekte kullanlrd; piyadenin st
lendii en iyi grev, geri ekilen valyeleri korumakt.
Piyadenin ii, kasapl andrrd. Hasar verebilecei blge, boyun civa
rndaki kk bir alandan ibaretti. Miferin nne ya da eklem yerlerine sap
lanacak bir mzrak; dizin arkasna indirilecek bir balta; karg veya iki elle kul
lanlan topuzla, valyenin atnn bacaklarna, beline ya da kafasna indirile
cek bir darbe... Piyadenin sava alannda yapabilecekleri bunlardan ibaretti.

Dnya Sava Tarihi

147

Anjoulu Charles, Benevento Savandan (1266) nce, piyadelerine, adam

lardan ziyade atlara vurun ki, zrhnn arl yznden yerden kalkamayan
svarinin iini rahata bitirebilesiniz dediinde, piyadenin stlendii rol
gzler nne sermekteydi. Kral IX. Louisnin kardei, valyelerine, piyade
yi dman atlarn ve atlarnn devrilmesiyle sarslm olan svarileri ldr
meleri iin kullanmalarn sylemiti.
Birinci Dnya Savanda piyadenin yaad katliam ve savan sonlar
na doru tankm icadyla sava alanlarna eski hareketliliin geri gelmesi
gibi nedenlerle, aratrmaclarn, piyadeden pek hazzetmeyip valyeleri or
taan tanklar olarak yceltmi olmalar mmkn olabilir. Fakat savata arlkl birim acaba valye miydi? valyeler, iyi tahkim edilmi ve korunan
kaleler karsnda nasl etkinlik salyordu? valyelerin oklar ve dier men
zilli silahlar karsndaki durumu neydi? Yere saplanm ve ular ileri dnk
kazklar aabiliyorlar myd? Ya da karg veya halberd kullanan zrhl piya
deyi? Atlar kendilerini byle bir engelin zerine atacak kadar aptal myd,
yoksa igdlerine uyup duruyor ya da engelin etrafndan m dolamaya a
lyorlard? Bayeux Goblenindeki (1092li yllara ait resimli duvar rts)
ba aa atlar, atl ok birliklerinin piyade karsndaki etkisini sanrm bir
kez daha dnmemizi gerektirmektedir.
Ortaadaki ordulara, modem tabirle kombine silahl g olarak bakmak,
yani valyeleri oku ve piyadeyle birlikte ele almak daha yararl olacaktr.
Destek unsurlarnn, ortaaa ait belgelerde grlenden daha fazla bir ekil
de, ana unsurun, yani' valyelerin etrafnda teekkl etmesi gerekirdi. val
ye ann gnmze yansyan romantik atmosferinin, valyeyi nplana
karmasnn ana nedeni, askeri deil, sosyal ve hukukiydi. Ama belki de zrh
l valye, hafif svari, atl oku, oku, arbaleti ve piyadeden oluan kombi
ne bir yap, 1000li ylardaki Frank sava tarz haricinde, olduka yaygnd.
Aslan Yrekli Richard Douda piyade, svari, menzilli silahl birimler ve
ok birliklerden oluan kombine bir askeri yap kullanmt. Hristiyan Avru
pann, slam gleriyle savarken nasl bir yapya sahip olduu hl tam olarak bilinmemektedir.

slam (teslimiyet anlamna gelir), dinin iktidarna dayanan siyasal-askeri bir rgtlenmedir. Tm inanl Mslmanlar (peygamberin mmeti), tm
insanla slam yaymay kutsal bir grev olarak kabul eder. Kuran, inanla
sava arasndaki ilikiyi aka ortaya koymutur: En byk ibadet Allaha
klla yardm etmektir. slamn askeri yaps, hassas dengeler zerine ku
ruluydu. Silahl gcn temelini, sava l Bedevileri (Muhammed onlar

148

Dnya Sava Tarihi

mmetin atlarnn toyna ve mzraklarnn ucu olarak adlandrmt) tekil

ediyordu. Ortak kltr ve dil, bu savalar, slamn ekonomik belkemii olan ehirli tccar vatandalarla birbirine balamaktayd. Hepsinden te, pey
gamberin kendisi, bu hareketin siyasi ve dini birliini temsil ediyordu. Kader
ve cennet (Kllar cennetin anahtarlardr) inanc, Allahn otoritesinin
salad askeri disiplin ile bir araya geliyor ve bylece, Msr, Filistin, Suri
ye, Irak, Kuzey Afrika ve spanyanm fethi ve Tibetten Loire Nehrine ka
dar salanan ilerleme mmkn hale geliyordu. Yeni din devletinin merkezi,
622 ylndaki Hicret'ten sonra, Medine olacakt.
slam, modem, bir devletten ziyade, militan bir dindi. nce Muhammed,
ardndan da halifeleri, inananlarn komutan olarak kabul edilmiti. Muham
med ruhani nder, geici idareci, vahyin muhatab ve son olarak da askeri li
derdi. Fakat ne modem manada yazl bir anayasa ne de halifelerin nasl ba
a geeceine dair belli hkmler bulunuyordu. Teokrasi, doas gerei,
kaltsal deildi. stelik, kabilelerin, geni bir alan kapsamakta olan Bere
ketli HilaPe dalmas ve ldeki iletiim imknlarnn ilkellii, modem
anlamda merkezi bir devletin kurulmasn engellemekteydi. Baa kimin ge
ecei, sk sk patlak veren i savalar neticesinde belli oluyordu.
Hristiyanlara gre, Muhammed bir sahtekrd; Mslmanlara gre ise, sa da Allahn peygamberiydi. Mslmanlar, Hristiyan topraklarn Dar-l
Hafp, Avrupay ise barbarln merkezi kabul etmiti. 1068 ylnda, Toledo
kads Said bin Ahmed, Kuzey AvrupalIlarn (yedinci iklim) mizacn y
le tasvir ediyordu: souk, kt, esprili, koca gbekli, soluk yzl, salar uzun ve dz. Kuran, Mslmanlara, kfirlerle sonuna kadar savamay em
retmekteydi. Hal Seferlerinden nce Hristiyan ve slam dnyas birbirini
grmezden gelirdi; grnmez bir demir perde, iki teokrasiyi birbirinden ayr
mt ve aralarnda diplomasi, seyahat ve ticaret anlamnda ok az etkileim
vard. slamla kurulan snrl iletiim de, Yunan Hristiyan devleti Bizans sayesindeydi. Etiyopya ve Yahudilikten gelen kltrel etkiler de, slam devle
tinin ekillenmesinde rol oynamt.
Fakat peygamberin, bir millete benzemek isteyen, onlardan olur sz,
askeri alanda pek de geerli olmamt. Kfirlere kar, onlarn kendi silah ve
aralaryla savamlard. nk Mslmanlar Zerdt Perslerin ve Hristi
yan Bizansn genel askeri sistemlerini alm, bununla da yetinmeyerek
Bizansllann Rum atei ve Hristiyanln barutu gibi belirli teknik icatlar
da benimsemilerdi. Fakat bilinen bir Mslman sava kuramcsnn ya da
Mslman stratejisinin, Bizans veya Sasanilerden etkilendiine dair herhan
gi bir kant yoktur. Mslmanlarn o dnemdeki Bizans, Pers ve Roma-Yu-

Dnya Sava Tarihi

149

nan talimnamelerini okuduklarna ilikin bir bilgi de mevcut deildir. slam

dnyas, askeri yap ve uygulamalar alannda, Bizans ve Perslerden,
muhtemelen gzlem ya da szl aktarm yoluyla etkilenmiti. lk dnem
Mslman fatihlerinin, stratejik dnce mantna sahip olup olmadklar da
ayrca tartma konusudur.
slam corafyasn oluturan ok farkl kltrler nedeniyle, ortak bir stra
tejiden bahsetmek gtr. slam savalar, sava norm olarak grmekteydi.
Her eyden te, gayrimslimlere kar silahl mcadeleyi, yani cihad top
lumsal bir ykmllk kabul etmekteydi. Siyasi amalar, tm inanszlar
Mslman yapmak deil, slam tm dnyada hkim klmakt. Dahas, slam
salt yeni bir askeri sistem deildi, nk bu konu, peygambere gelen vahyin
sadece bir blmn oluturuyordu.
Mslman ordular, nceleri Arap Yarmadasndaki kabilelerden katlan
gnlllerden oluuyordu. Ardndan, kabilelerden vergi toplayan grevliler,
asker toplamaya da baladlar. Mslman idareciler; Beni ayban, Beni jil,
Beni Hanife, Beni Yaur gibi farkl kabileleri, daha byk kabile rgtlen
meleri -Bekir bin Wail gibi- altnda bir araya getirdiler. slam, on birinci ve
on ikinci yzyllardaki ikinci cihadn sonlarna doru, asker an karla
yabilmek iin nce paral askerleri kulland -rnein, Seluklu Trkleri-, ar
dndan da kle-asker (memluk) sistemini uygulamaya balad. Ne var ki
kabile akrabal ve kan ba, slamn askeri aristokrasisini ekillendirmiti.
Sadece slama ball tartlmaz liderler, yksek komuta mevkilerine
kabul ediliyordu. Peygamberin ilk takipiileri -yani, Hicret edenler (muhaci
rim) ve Medineliler (ensar)-, bu sava aristokrat snfn en st seviyesini
oluturmaktayd.
Mevcut kaynaklar titizlikle incelediimizde, slam dnyasmda askeri operasyon sanatna ilikin fikir edinebiliriz. Mslmanlar, svari ve atl oku
nun kullanld ksa ve kesin savalardan yanayd. Mslmanlarn atl oku
lar, hem Arap atlarnn hz ve eviklii hem de kullanlan silahlarn hafifli
i sayesinde, Batl atl okulardan daha hzl ve esnekti. Bu hareketlilik,
Mslman glere, Hristiyan valyelerden belli bir mesafede uzak durma
ve yaklaacaklar yer ve zaman seme imkn veriyordu. Araplar, attan in
meden ya da durmadan ok atabiliyor ve yksek at hzlaryla, valyelerin
atlarna nian alarak Bat ordularnn dzenini bozabiliyorlard.
stelik, slam ordular, sahte ricata ska bavurarak valyelerin atlarm
yoruyor ya da onlar pusuya dryorlard. Mslman savalar, intikal ha
lindeki dmana saldrma ve bylece, onlar namsait koullar altnda sava
mak zorunda brakma konusunda ustayd; ayrca, kuatmadan kanma, d

150

Dnya Sava Tarihi

mann merkezine yklenme ve ihtiyat birlii ayrma konularnda da bilgiliy

di. Saysal stnlk, kanatlardan taarruz ve arazi yapsndan istifade edebil
me 1100l yllarda slam sava sanatnn bir parasn oluturmaktayd. Ge
nel olarak sylemek gerekirse, Hallar ile Mslmanlar arasndaki muhare
beler, Romann M 53 ylnda Carrhaede Partlarla yapt muharebeyle b
yk benzerlik gstermektedir-bu konu, daha sonra mekolay incelemesinde
ele alnacaktr.
Mslmanlarn askeri yaplarna ilikin daha iyi bir fikir edinebilmek iin,
mevcut birincil kaynaklardan birine -Tabari Vakayinamesi (923)- bavurmak
yararl olacaktr. Bu belgenin varl olduka nemlidir, nk bu konuyla il
gilenen tm aratrmaclar, slam ordular ve Araplarn stratejik ve taktik uy
gulamalarna dair hemen hi belge olmadndan ikayetidir. Dahas, ne as
keri konsey kaytlar, ne Medine ile cephe komutanlar arasndaki yazmalar
ve ne de komutanlar arasndaki mektuplar mevcuttur; belki de hepsinden nemlisi, Mekkedeki halifeler ve onlarn danmanlarnn, strateji ve operas
yonlar uygulama ekillerine dair herhangi bir kayt da yoktur.
Emeviler, askeri idare sistemlerini esasen Perslerden almlard; nceleri
bu askeri idarenin ilevi, ganimeti datmakt. Ardndan, Medinede bir ma
a brosu kuruldu ve nde gelen askerlere, slami takvimin ilk aynda yllk
bir maa {ata), dl ve ganimetten pay verilmeye baland. Vergi ve adalet
sistemini merkezi hale getiren Muhammed yle sylemiti: Eer bir asker
ele geirirsen, o enindir; eer bir asker ldrrsen, onun mallar enindir.
Ele geirilen kumanya ve ganimet ehirlerde u ekilde paylatrlrd: birli
in komutan genelde ganimetin bete birini alrd; kleler (beyaz Trk ve si
yah Afrikal) ve deerli madenler (kolay tanabilmesi iin genelde eritilirdi)
lidere ve slama gnderilirdi; silah, para, sr, koyun, deve ve eekler asker
lere datlrd. Ele geirilen topran bir ksm yine askerlere verilirken, bir
ksm da devletin idaresine braklrd. Ordu, ele geirilen blgelerde yaayan
gayrimslimlerden kafa vergisi (cizye) ve toprak vergisi (hara) alrd;
bylece, bu kiiler hem askerlikten kurtulur hem de korunma ve mlkiyet
hakk kazanrd. Cizye, temel gelir kaynayd. Fethedilen blgelerden
200.000 dinar vergi alnd olurdu ve askeri aristokrasinin en st seviyesin
de yer alanlar, bu gelirden ayda 500 dinara kadar pay alabilirdi.
Lojistik, askeri idarenin nc nemli ynn tekil ediyordu. zellikle
Bedevi kabileler geimlerini genelde fethedilen topraklardan salarken, b
yk seferlerde erzak temin etmek iin tccarlarla anlarlard. Et, un ve ek
mek temel gda maddeleriydi. leride dzenlenecek seferler iin byk ikmal
depolar hazrlanrd. Develer 20 su kesesi ya da hurma arab iesi tar, e

Dnya Sava Tarihi

151

ekler ise kumanyann kalan ksmn yklenirdi. Hayvanlarn yemi,

fethedilen topraklardan salanrd; bir askerin tayn (rzk) ekmek, zeytinya
ve sirkeden ibaretti.
Medine, ierisinde bir ordu departman, mutemet ve iae subayl gibi
modern kurumlan barndran temel bir askeri idare sistemi kurdu. Maalar ve
mkemmel, orta ve zayf olarak snflanan terfiler (ve rtbe indirimleri) d
zenli olarak tefti edilmekteydi. Binicilerin, mzraklarn tahta kazklar ze
rindeki metal halkalardan geirmeye altklar msabakalar son derece yay
gnd. Kahire Kalesinde Memluk Faris, modem sava akademilerini andran
ve okuluk, binicilik, kl ve mzrak kullanm konusunda ders veren bir okul kurdu.
Tabari Vakayinamesinin belirttiine gre, slam ordusuna-Yarmuk (636)
ve Kadisiye (637) gibi byk savalarda ordunun mevcudu 6.000-12.000
arasnda deiiyordu- komuta eden kiiye amir deniyordu. Amir, her ne ka
dar Medineye bal olsa da, bar imzalamak ya da ordusu ierisinde komu
tanlara istedii ekilde emir vermek konusunda tam bir serbestlie sahipti. Amire, komuta yetkisi olmayan kurmaylar yardmc olurdu. Ara rtbeler bu
lunmazd ve sonraki onluk birimin komutan bir st rtbeyi ifade ederdi. Am if'm ordusu genelde nc, cenah kuvvetleri, 3.000 askerden oluan merkez
kuvveti ve artlardan ibaretti. Dzenli ordu, alay, tabur gibi modern formas
yonlar, dzenli eitim ve kat disiplin mevcut deildi. Kuvvetler her seferin
ardndan dalrd, sadece snrlardaki garnizonlara bal askerler devaml
grev banda olurdu. Kabilelere gre farkl renkleri olan sancaklar, birlikle
re iaret vermekte kullanlrd. Moral, her dman kellesi iin denecek c
retle ve kfirlerle sava sonucunda cennete gidilecei inancyla salanrd.
Nadiren de olsa, Mslman savalarn da firar ettii ya da yksek cret kar
lnda saf deitirdii olurdu.
Mslmanlar, teknolojik bir stnle sahip deildi. Aksine, hem Persler
hem de Bizansllar teknoloji, metalrji, zrh ve balistik gibi alanlarda onlar
dan daha ileriydi. stelik, Trklerin demir adam dedii Franklar, kaln
zrhla donanm olduklarndan avantajlyd. Kaynaklar, Hallardan oun
lukla silahl ya da ar silahl diye bahsederken, Mslmanlardan p
lak ya da silahsz diye sz etmektedir. Maalesef, ge Roma dnemindeki
silah fabrikalarnn, slam fetihleri srasnda retime devam edip etmedii bi
linmiyor. slamn yayl ticaret ve fethedilen topraklardan alnan haralar
la finanse edildiinden, bu topraklara elden geldiince az zarar verilmeye a
llrd. Araplar, savaa giderken, iki kiiye bir deve tahsis ederlerdi. Zaten
daha nce Byk skenderin de kullanm olduu dromedarPler (tek

152

DUnya Sava Tarihi

hrgl binek devesi, camelus dromedarius), bu sayede bir hafta boyunca

her gn 50 mil yol alabilir ve bir ay susuz idare edebilirdi. slam ordusunun
standart hz ise, gnde en fazla yirmi mildi. Hareketlilik, srpriz ve hzl e
kilme Bedevi sava tarznn ksa bir zetiydi.
Sava alanna varnca, savalar develerden iner, atlara binerdi (fetihler
baladnda, at says gerekten de ok azd). Eyerleri deri kapl ahap, mah
muzlar demirdi, atlarn n toynaklar daha hzl komalarn salamak iin
kesilirdi. Kaynaklarda belirtildiine gre, savalar, savaa girmeden nce
atlarn bizzat kendileri yaralard, bylece atlar sinirlendirilirdi. Fakat yaral
atn, etkinliini yitirip yitirmeyecei ya da korkup korkmayaca da sorgu
lanabilir.
Corafi yap, Mslmanlardan yanayd. Hem Pers ve Bizans snrlar ara
snda hzla birlikleri hareket ettirmelerine imkn salayan haberleme ve ik
mal hatlar hem de Arap Yarmadasnn l nedeniyle dman iin neredey
se eriilmez olmas, onlar iin byk bir avantajd. stihbarat, sadece gezgin
ve tacirlerden deil, Arap nfus, bask gren muhalif Hristiyan mezhep ye
leri, Yahudiler ve Samiriyelilerden (Ehl-i Kitap) de salanrd. Mslman
larn sahip olduu haritalar, Bizans haritalarna kyasla, olduka ktyd.
Posta gvercinleri ve atl postalar, temel iletiim aralaryd. Hadmlar ise
ok gizli grevler iin kullanlrd.
Svari birlikleri, genelde 3.000-4.000 kiilik birimlerden oluurdu ve bu
birimler ise, 100-600 svariden oluan alt birimlere ayrlrd. Eri kl kul
lanan zrhl svariler (mugaffafa) az saydayd; bunlar, genelde takip grev
leri iin kullanlrd. Zrh (dir) pahalyd ve bu nedenle ancak zengin sava
lar tarafndan kullanlrd. Gs zrh olduka ard ve geri ekilirken ge
nelde atlrd. Levha zrh ise, maliyeti, arl ve scak hava nedeniyle nadi
ren kullanlrd. Arasnda bir giysinin yer ald iki kat zincir zrh, atlar da
zincir zrhlarla korunan ar svarinin standart tehizatyd. Zrh ayak bilei
ne kadar uzanmad iin, ayak sakatlanmas ok yaygnd. Kalkanlar yuvar
lakt ve deriden yaplmt; miferler ise deriden, metal kapl deriden ya da
metalden yaplrd. Hzl ve hafif atlara binerek yay kullanan okular olduka
yand.
Svarinin bulunmad Emevi Halifeliinde nadiren kullanlan piyade
mzrak, yay ve klla donanmt. Mzraklar metal ulu bambu kamlaryd,
fakat kimi ksa mzraklar tmyle metalden yaplrd. Hint elii ise ok re
vatayd. Metal ulu sopa, topuz, cirit, sapan, balta ve haner, kullanlan di
er silahlardand. Takipilere son are olarak, ayakla yanan bambu bohalar
ya da ta frlatlrd. Piyadeler, lmne savamaya niyetli olduklarn gster

Dnya Sava Tarihi

153

mek iin, zaman zaman savam en iddetli annda kendi kalkanlarn ya da

kl knlarm paralarlard. Genelde savan asl ykn, piyade tard. Yay
(,kaus), Mslmanlarn en lmcl silahyd; ayr bir birim olarak rgtlenen
okularn etkili menzili 100 yarda kadard. Ksa menzilde Mslman okula
rn cesareti efsaneviydi: Belgelerde, dmanlarn okular nedeniyle kirpiye
dndnden sk sk bahsedilmektedir. Okular, odun ya da bambudan yapl
m ve metal ulu (ounlukla zehir srlm) 30-50 ok tard. Okularn ana grevi, Bizans ya da Sasani svarilerini kendi piyadelerinden uzak tut
makt.
Mslmanlar, kuatma savalarnda da yine herhangi bir stnle sahip
deildi. Hatta istihkma, Franklardan daha az nem verdiklerini sylemek de
mmkndr. Peygamber dneminde slam ordular, savunmalarn ehir hi
sarlar (hisn), surlar (kasr) ve tepelere ina edilmi kalelere dayandrmlar
d. Hem tuzak olarak ak arazide hem de srpriz saldrlardan korunmak
zere ordughlarda, st saz ve kumlarla rtl hendeklerin kullanm, Muhammedin kendi eseriydi. Mancnk, Perslerden renilmiti; bu silahn Yu
nanca ad, maganik (ta atan), ilevini olduka iyi yanstmaktayd.
Modern anlamda shhiye birimleri bilinmiyordu. Yarallar kampa geri ta
nr ve orada, kadnlar tarafndan pamuk bandajlarla tedavi edilirdi. ller
se sava alannda defnedilirdi. Doktorlar, sadece yarallar tedavi etmekle u
ramaz, ayn zamanda amirin emriyle mahkmlarn dillerini kesip gzlerini
oyarlard. Esirlerin icabna derhal baklrd: Savalar idam edilir, ocuklar
boulur, siviller ise kle olarak satlrd. Aslnda her amir, kendi tarzn ge
litirmiti. rnein, muzaffer bir komutan, Tabride 6.000-40.000 arasnda
dman askerini idam ettirmi; bylece, yaknlardaki bir nehir kzl renge bo
yanmt. Amir ise, ekmeinin ununu bu nehrin suyuyla hamur yapmt. Emevilerin uygulad genel, kural, sava esirlerinin te birini armha ger
mek, te birinin ellerini, kalanlarn ise el ve ayaklarn kesmekti. Elde tutu
lan rehineler, eer bir anlamazlk olur ya da sava yeniden balarsa, idam edilirdi.
slam ordusunda zaman zaman 700 ile 1.000 arasnda kadn da yer alrd.
Grevleri, savalar beslemek iin gereken et ve stn saland srleri
gtmek, yarallar tedavi etmek ve savatan kaan askerlere hakaret etmek ve
bylece bunlarn utanarak geri dnmelerini salamakt. Fakat Arap kadnlar
iin, dmann yaral askerlerini tedavi etmek, tamamyla bilinmeyen bir uy
gulamayd.
Resmi sava ilan bilinmiyordu. Tabari Vakayinamesi, Hicri 85 (707) y
lnda iki dman ordu arasndaki ilgin karlamay tasvir eder. Bir Trk

154

Dnya Sava Tarihi

ordusunun komutan, elisiyle zehir (sonuna kadar mcadele), ok (normal sa

va) ve misk (bar) gnderir. Rakip slam kuvvetlerinin gururlu komutan
zehri yakar, oku krar ve miski yere dker -bunun zerine Trkler, saldrma
arzularn yitirir.
Vakayiname, 923 ylnda meydana gelen bir muharebeyi de tasvir eder.*
Buna gre, bir Emevi ordusu, karada 2.000 yarda uzunluundaki sralar ha
linde; ayrca Frat, Dicle ve Amu Derya nehirlerinden gemilerle ilerlemekte
dir. Karadaki yry dzeni, piyade ve svariyi nc, merkez, kanatlar ve
art olarak dzenler. Merkezde sadece piyade ve karargh personeli yer alr. Amir, sava alanna bir krsde getirilir; 40-80 kadar keifi, hem keif
hem de kurye grevini stlenir. Ordu, yedi saf halinde sava dzenine girmi
ve ardndan dalmtr -I. mer, camide toplanmalarn emreder. Peygam
ber, ordularnn amasz kabile birlikleri olmadn sylemiti: Allah, ken
disi adna sava alannda yekpare bir bina gibi saf tutup savaanlar sever.
Her eye ramen, ayrntl sava plan nadiren hazrlanrd. Emirler sz
lyd ve yoruma akt: Sa kanatlarna saldracam. Ardndan sa kana
dm, onlarn sol kanadna hcum edecek; merkez emrimi beklesin. Kuatma
savalarna nadiren rastlamrd ve genelde zafer, sava alannda kalmay baa
rann olurdu. Yenilen taraf, aman verilmeden takip edilirdi -y a da en azndan
ordugh bulunur ve yamalanrd. Mslman komutanlar, kesin bir sonu alabilmek iin kanatlar nasl kuvvetlendireceklerini ya da tepe ve bayrlardan
istifade ederek cenahlar nasl koruyacaklarn iyi bilirdi.
Svari, yarma harektn ilke edinmiti. Mslman atllar, hemen her za
man oluturacaklar etki ve grltye gvenerek, dmana cepheden hcum
ederlerdi. Bir kez dman saflarn datmay baardklarnda, sava, sava
larn bire bir mcadelesi haline dnerdi. Bedevilerin bin yl boyunca geli
tirdikleri en gzde taktik, kk svari birliklerini kullanarak dman safla
rndaki zayf noktalara saldrmak, ardndan hzla geri ekilmek ve bunu d
man saflar zlnceye kadar durmadan uygulamakt. nsan dalgas taktii,
sadece morali drmeye neden olaca iin, uygulanmazd.
Piyade, savata nce yay kullanr (zellikle dman atlarna kar), ardn
dan cirit frlatr, kargyla hcuma geer ve son olarak da kl ya da topuz kul
lanrd. Kimi zaman hileye de bavurulurdu: n saftaki piyadeler, dmann
grn engellemek iin, mzraklarn yere saplar ve bu eyerlerin zerine eyer battaniyelerini asarlard. Savunma uygulandnda, piyadeler mzraklar
n yere dayar, diz ken okular ise yaklaan atlara nian alrd. Yakn sava
esnasnda, piyadeler, svarilerin atlarnn burunlarna vurur ve gerekirse srt
srta vererek savarlard.

Dnya Sava Tarihi

155

Kuatma, genellikle bir ehrin dmesinden nce alt ay veya bir yl s

ren, zorlu bir eylemdi. rnein, Halep kuatmas, tam alt yl srmt. D
mann dardan yardm almasn engelleyebilmek iin, surlarn etraf suyla
evrilmi, yakndaki rmaklardan su alnmas engellenmi ve ahap duvarlar
atee verilmiti. stihkmclar, birliklerin ehre doru gvenle ilerleyebilme
si iin, siper kazm; kalenin hendei, geceleri eeklerle tanan molozlarla
doldurulmutu. Seksen kadar mancnk, hisarlarn sur ve kaplarna ta ya
dryordu; iki yz yl sonra, zel mancnklarla napta (zel bir karm: yan
c 5 kg. katran, 1.5 kg. reine, 750 gr. sandarak ve laka, 1.5 kg. kaliteli k
krt, 2.5 kg. eritilmi yunus ya ve 2.5 kg. sv ve saf kei bbreinden aln
m ya) frlatlmaya balanmt. Oysa, ou durumda diplomatik mzake
re, psikolojik bask, alk korkusu ve sonun kanlmaz olduu dncesi gibi
birok unsurun etkili ekilde bir araya gelmesi, kuatmann bizzat kendisin
den ok daha etkili olurdu.
slam ordularnn sava tarzna ilikin baz genellemeler yaplabilir. slam
ordular, stratejik ve taktik adan, artc derecede baarl ve esnek olduk
larn ispatlamlard. Dmann zayf noktalarn ve bu noktalara nasl yk
leneceklerini ok iyi biliyorlard. Ala ve ticaretin zayflamasna yol aan
ekonomik ablukay standart bir silah olarak kullanrlard; muharebelerde
kesin zafer peinde koar, bunun iin tm zafer ve baarlar sonuna kadar de
erlendirirlerdi. Siyasi hedeflerine ulamak iin, youn askeri operasyonlar
ile diplomasiyi bir arada kullanrlard. Pusu, stratejilerinin bir parasyd.
Peygamber, Sava hiledir demiti. Esneklik, slamn mzakere, araclk ve
uzlama ynndeki istekliliiyle en st noktaya ulamt. Her zaman topyekn zafer kazanma peinde deillerdi ve her eyi sonsuza kadar elde tutma
gibi bir dnceleri de yoktu. Halife ve danmanlar, her trl metoda ba
vuracak kadar esnekti: tehdit, mzakere, dzenbazlk, hner, sabr ve iddet.
slam ordular, gz kamatrc baarlarn teknik, rgtsel ya da taktik
stnlklerine borlu olmadklar iin, baarlarna yol aan dier nedenleri
ok iyi tespit etmek gerekir. slam; Bizans ve Sasani devletlerinin uzun sreli
savalar sonucunda yorgun dmesinden ve balarna gelen doal felaketler
den (zellikle Iraktaki sel felaketi) byk lde faydalanmt. Fakat Ms
lmanlarn baarsndaki ana etken, savaa ykledikleri yeni anlamd. Halk iin savama fikrinin yerini, mmet iin savama fikri almt: zgn, farkl
ve birleik bir slam topluluu iin savamak ve lmek. Dier bir deyile^ ye
ni evrepsel dinin getirdii psikolojik dinamizm, Arabistandaki dank kabi
leleri belirli askeri ve siyasi hedefleri elde etme dorultusunda bir araya ge
tirmiti. Alk ve hrs slamn yaylnda pay sahibi olsa da, Medine mer
kezli dini devlet, birbirleriyle sava halinde olan kabileleri etkili bir askeri

156

Dnya Sava Tarihi

kuvvete dntrme konusunda olduka baarlyd. Zaman ierisinde slam,

kabilelerin mnferit amalarnn ok tesine geen siyasal ufuklara yneldi.
Yaylmac politikaya sahip yeni slam devleti, amalarna ulaabilmek iin
Arabistann dayankl savalarn kullanmt cmlesi, ok ey ifade et
mektedir.
Asl fetihlerin itici gleri ise, muhtemelen ok daha karmakt: slamn
ideolojik mesaj Arabistan ticaretinin ve kuzeye kayan ticaret yollarnn g
vence altna alnmas; ele geirilecek topraklardan alnacak ganimet ile ver
gilerin cazibesi; ve liderlerin, yeni hiyerarideki tahakkmlerini muhafaza
etme ihtiyalar. slamn yayl, on birinci yzylda ar boyutlara ulat ve
durdu. Grc Krall, Mslman istilaclar pskrtmeyi baard. Sardunya
ve Sicilya, Hristiyanlar tarafndan yeniden ele geirildi ve ber Yarmadasndaki Reconquista, Tolede ve Coimbray gvence altna ald. Hallar ise
Filistin ve Suriye sahillerini ele geirmeyi baard.

rnekolay ncelemesi: Birinci Hal Seferi

1095 ylndaki Clermot Konslnde Papa II. Urbann, Kuds kurtar
mak iin ilan ettii kutsal savan ardndan dzenlenen ilk Hal Seferiyle
Hristiyan ve slam dnyalar kar karya geldi. Tanrnn desteini alan
Birinci Hal Seferi, herkesi silah bana armt. Tanr byle istemiti
(Deus vult). Bunun birok nedeni vard: macerac prenslerin arzular;
Batdaki ekberiyet (byk evlat hakk) sistemi nedeniyle tahttan uzak kalan
prenslerin, Douda hkmdarlk alarak iktidar olma istekleri (Antakya pren
si Tarantolu Bohemond iyi bir rnektir); talyan ehir-devletlerin, ticareti art
rabilmek iin Dou Akdenizde ticaret merkezleri kurma gayreti; ve Avru
padaki ktlk ve salgndan ka. Avrupa, Romanm knden beri, ilk kez
slam dnyasna saldracak kadar gl hale gelmiti.
Hal Seferleri, ortaa Avrupa savalarnn sembol gibiydi. Askeri tarih
asndan bir btnlk oluturduu gibi, zaman ierisinde ortaya kacak
benzer durumlar iin de aklayc bir rnek sunmutu. Ne var ki ok uzun bir
dneme yaylm olmas, rnekolay incelemesi olarak ele alnmasn gle
tirmektedir. Bu nedenle, burada yalnzca ilk Hal Seferi incelenecektir. Bu
dnem, tarihilere, valyelik andaki Avrupa ordular ile slam ordularn
karlatrabilme imkn vermitir.
Birinci Hal Seferi, gnmzn byk operasyonlaryla, rnein Overlordla (1944 ylnda mttefiklerin Fransay igali) kartrlmamaldr. Ha-

Dnya Sava Tarihi

157

llarm, ne koordineli bir stratejisi, komuta hiyerarisi, kompleks taktik ve for

masyonlar ne de ilk fethin ardmdaa yaylmak gibi bir giriimleri vard. Ke
faret ve endljans kavramlarna atfedilen nemden de anlalaca gibi, dini
fanatizm ve vahet bir aradayd. Peter Bartholomewin, say yaralayan mz
ra mucizevi bir ekilde buluu, Musul Atabeyi Kerbogayla yaplan savan
Bohemondun zaferiyle sonulanmasn salamas ve ocuk Hal Seferi ve
Mnzevi Peter ve Parasz Walterin hacca gitmesinin psikozlu sonular bu
nun rnekleriydi. Dier bir deyile, Hallarn sann Kutsal Kadehini kur
tarmak iin ettikleri yemin, ne Filistinin savunulmak amacyla srekli igal
altnda tutulmasn salam ne de pratik amalara hizmet etmiti.
phesiz, dinin etkisi her zaman sz konusuydu. Hallar oru tutuyor,
dua ediyor, gnah kartyor ve savalardan nce ve sonra ayin yapyorlard.
Onlar da, tpk Mslmanlar gibi, bu yolda lmenin kendilerine cennetin ka
plarn aacana inanmaktayd. Kardelik yeminleri ediliyor; Ha ve Kutsal
Mzrak, grevlerinin simgesi olarak kullanlyordu. Bakire Meryemin sava
larda grld, pek ok kaynakta yazmaktadr. St. John ve Templar val
yeleri gibi tarikatlarn sava naralar ise, dinsel etkeni vurgulamaktayd: Diex aie, Saint Sepulchre, Christus vincit, Christus regnat ve Christus imperat.
Birinci Hal Seferine katlan Hristiyan glerinin toplam mevcudu,
1.200-1.300 valye olan, 12.000 askerdi. Mslman kuvvetler de yaklak
ayn saydayd. 1097 Antakya kuatmasnda, 700 valye ve 2.000 piyadeden
oluan Hal ordusu, 3.000 kiilik slam ordusunu yenmiti. ki yl sonra Ascalonda, 1.200 svari ve 9.000 piyadeden oluan kuvvet, muhtemelen sava
alanna km en byk Hal kuvvetiydi. Tipik bir atmada, ortalama 5001.000 valye yer alrd. Dneme ilikin abartl anlatmlar dikkate alnma
maldr -rnein, Orderic Vitalis, Antakyada (1098) bir gnde ayn kpr
den 113.000 askerin getiini yazmt. nk bu sayda bir kuvvet, 28 mil
uzunluunda bir yry, kolu olutururdu.
Her ne kadar Dou ile Batnn bu mcadelesine ilikin kaynaklar tutarsz
olsa da, kimi kayda deer gzlemlere rastlamak mmkndr. Paral askerler
ve silah tccarlar her iki tarafa da hizmet ediyordu. Araplar kaliteli Frank k
lc ve beyaz kle satn alyor; Hallar ise Mslman, Yahudi ve Bizansl
cerrahlardan yararlanyorlard. Her iki taraf da istihkmclar, lamclar, ku
atma aralarn ve sv atei nasl kullanacan renmiti. valyeliin
dnya gr, slamdaki farsia kavramyla benzerlik gsteriyordu. Halla
rn, rastladklar iki Bizans eserinden yararlanm olmalar da mmkndr:
Mauricein Strategikon (580) ve Bilge Leonun Tactica (886-912) adl eser
leri. Fakat her iki eser de, iyi eitimli profesyonel ordular iin yazlmt; fe

158

Dnya Sava Tarihi

odal Avrupann ordular ise geici ve eitimsizdi.

ki taraftan birinin, teknolojik ya da kuramsal anlamda, dierinden stn
olduunu sylemek sama olacaktr. Bu srete yaanan teknolojik gelime
nemsizdi ve teknolojik stnlk nedeniyle kazanlm bir muharebe de bu
lunmuyordu. En iyi artlarda, her iki taraf da ayn deiiklikleri yapyor ve
bunun sonucunda yine deien pek bir ey olmuyordu. stnlkten bahse
dilecekse, sylenecek tek ey, at zerindeki askerin yaya askere stnly
d.
kmal grevini talyan ehir devletleri stlenmiti, bu nedenle dniz gc
nn, Birinci Hal Seferinin baaryla sonulanmasnda hayati neme sahip
olduunu sylemek abart olmayacaktr. Cenovallar Antakya kuatmasna
destek olmak iin bir filo gndermi, Pizallar ise 1099 ylnda Levent (Ak
denizin dou sahili) ticaretine katlmlard. Latin krallklar ile Levent ara
sndaki gerek araclar ise Venediklilerdi. Venedikliler, 1100 ylnda Hayfadaki Hallara 100 gemilik bir filoyla ikmal ulatrm ve bylece, ileride
kuracaklar deniz imparatorluunun temellerini atmlard. Drt yl sonra,
Venedik modeli, grevinde uzmanlam ustalar ve standart hale getirilmi
yedek paralan sayesinde, modem ikmal merkezinin ilk rnei haline gelmi
ve Venedik, denizcilikte nplana kmt.
Hal Seferlerinin masraflar, kilisenin toplad vergiler, sadakalar, len
prens ve piskoposlarn eyalarnn satlmas, Kutsal Topraklarn kurtarlma
s iin yaplan balar ve braklan miraslar, krallarn ahsi demeleri ve hac
ca gitmek istemeyenlerin bunun yerine dedii paralarla karlanyordu. Ne
var ki toplanan para, Hallarn ihtiyalarm karlamak iin yeterli deildi.
Dnemin tarihileri ktlk, souk, i ayaklar ve rk dilerin Hal Seferi
boyunca Franklara rahat vermediini yazmt. phesiz, dier hastalk ve
salgnlar da, Leventteki Hallarn peini brakmyordu.
Yama ve talan sradan hale gelmiti. 1097 ylnda Dorylaeumda Hal
lar yle dua ediyordu: saya ve Hristiyanln zafer kazanacana inand
nz gibi inann ki, Tanrnn izniyle bugn hepiniz zengin olacaksnz.
Yama yapma ihtiyac ve istei, seferin asl amacn lekeliyordu. Ordular, e
hirleri ve tarm alanlarn yamalarken, zaman kaybediyorlard. Ele geirilen
hazineler, ounlukla eritilip gvence altna alnyordu. Atlar, zrhlar ve si
lahlar ok pahalyd ve bu masraflarn bir ekilde karlanmas gerekliydi. Esirler iin alnan fidye ve yama, bunun iin en uygun yoldu -H al Seferlerine katlan liderler yamaya ok ar cezalar koysa (burun ve kulan kesil
mesi) da, sonu deimiyordu.

Dnya Sava Tarihi

159

Operasyon olarak adlandrabileceimiz eyler, her iki tarafta da kstlyd.

Her iki taraf da, dzenledikleri seferlerden abuk sonu alabilme peindeydi;
rakibini tmyle ortadan kaldrmay dnen yoktu. Savataki tm atlganl
a ramen, Mslman tarihi same yle yazmt: Tm askerler ierisin
de, savata en tedbirli olanlar Frank askerleridir. Bunun birok nedeni var
dr. Asyada slam topraklarnn gbeinde ordugh kurmu olan Hallarn
en byk istei, birka ky kalesini ele geirmekten ibaretti. Arabistann fet
hi, onlarn en lgn dlerinin bile tesindeydi. Zafer, ounlukla bir yanl
samayd. slam ordular, her savan ardndan, k gelmeden dalp eve d
nyor ve baharda tekrar ortaya kyordu. ato ve surlarla kuatlm ehirle
rin ele geirilmesi, savataki en byk hedefti. Hepsinden nemlisi, Franklar,
yenildikleri taktirde her eylerini kaybedeceklerini ok iyi biliyorlard.
Hallar, ordularn geleneksel olarak ok sayda kk birime ayrr ve
ardndan onlar, sava alannda nceden belirlenmi bir dzende yerletirir
lerdi. Yry kolunda, dzen ve intizamn ne kadar nemli olduunu anla
mlard. rnein, Hallar, 1098 ylnda Antakyada, ordularn, her biri,
dmana yaklatnda saf (line) dzeninden kol (column) dzenine geen iki alaydan oluan drt tmene blmlerdi. Fakat sonraki yl, Ascalondaki
Hal ordusu, her alay art, merkez ve nc olarak tahsis edilmi 9 alay
(acies) eklinde, Mslmanlarn zerine yrmt. Bu kare dzeni, onlara,
her ynden gelecek saldrlara kar eit gte savunma imkn salamt. Ama Ascalonda Hallar, saldran taraft. Fatimilerin hkimiyetindeki Msra,
titizlikle hazrlanm bir dzende saldrmlard: Okular ve piyade, dma
nn dzenini, valyelerin nnde ilerleyerek alt farkl valye birliinin ba
arl saldrlar dzenlemesine imkn verecek ekilde bozmutu. Svari ve pi
yadenin ortak hareketi tesadf deildi. lde atlarn ou ld iin, pek
ok valye yaya olarak savamak zorunda kalmt. Ksacas, standart bir
dzen yoktu.
Taktiksel olarak, Birinci Hal Seferinde piyadenin rol tartma
konusudur. Kaynaklarda piyadeden, yalnzca katklarnda veya ldklerinde
bahsedilmektedir. Dorylaeumda (1097) piyade, geri ekilen valyeleri ko
rumak iin mzraktan bir duvar oluturmay baarsa da, sonraki yl sadece ka
an atlar grmeleri bile, dalmalar iin yeterli olmutu. Piyadenin sava alanndaki rol, atndan den svarileri ldrmek, kendi valyelerinin ata
binmesine yardm etmek, yarallar tamak ve atlar ldrmekti. phesiz,
piyade, yenilgi ya da teslim olma esaret ve klelik anlamna geldii iin sa
vard. Buna karn, Mnzevi Peter ve Parasz Walter izleyen yeteneksiz
kalabalk, Mslman okular tarafndan katledilmiti.

160

Dnya Sava Tarihi

Psikolojik sava, Birinci Hal Seferinin ayrlmaz bir parasyd. Dorylaeumda Franklar, sava naralarn ve rakiplerinin barbar lklarn hatr
lam; Antakyada birka yz Mslman ldrm ve kesik balarn mz
raklarn ucuna takarak dolatrmlard. Yine, znikte Hallar, ayn eyi
Mslmanlarn moralini bozmak iin yapmlard. Kimi zaman dmanlar
nn kesik balarn, surlarn zerinden dmanlarna frlatrlard. Mslmanlar da bu vahete ayn ekilde cevap verirdi. Tarihi bni Zbeyr, Hallarn
ana liman Akkadan bahsederken unlar syler: Oras, domuzdan ve ha
tan geilmeyen, her yerin pislik ierisinde olduu bir kfir yatadr. Hepsi,
le gibi pis insanlardr. slam topraklarndaki Hal krallarna mutamallik
(kralm gibi davranan kii) deniyordu. Hallardan en ok nefret edenler Be
devilerdi. Kendileri zrh giymedikleri iin, dmanlarnn cesaretini sorguluyorlard: Franklar zrh giyiyor, nk lmekten korkuyorlar.
1099 ylnda Kudsn ele geirilmesi, hem savunma ve kuatma teknik
lerine hem de vahete iyi bir rnektir. ehri savunan Mslman Fatimiler,
Hallardan daha kalabalkt, bu nedenle Hallarn, ehri kuatarak ala
mahkm etme gibi bir seenekleri yoktu. Hallarn komutan Bouillonlu
Godfrey, ehre saldrmaya karar verdi. Hallar, Mslmanlarn ehri savu
nan burlara ekledii pamuk ve samandan korumalar tututurmak iin, mangonePlerle sv ate frlattlar. Merdivenler, mancnk tayan tekerlekli kk
ahap kaleler, bir koba ve geleneksel harp kulesiyle ehre hcum ettiler.
Mslmanlar da, yaklaan kulelere ta ve sv ate yadrd. Su ktl yaa
nyor ve Franklar, scak l rzgrnda kavruluyordu. Sonunda, Godfrey,
tahta bir kprnn zerindeki birlii, harp kulesini kullanarak ehrin duvar
larna ynlendirdi. Dierleri de, merdivenlerle surlara trmand. Kuds, 1314 Temmuz 1099da dt. Hallar ok sayda kadn, erkek ve ocuu kat
letti. Mescid-i Aksa kirletildi. Mslmanlara yardm ettii ileri srlen Yahudiler, byk sinagoga topland ve yakld. Bunlarn ardndan, Tanrmn As
kerleri, baarlarn kutlamak iin, kanl izmeleriyle Kutsal Kabir Kilisesine gittiler.
Kapan, Bizans mparatoru I. Alexiusun kz Anna Comnenann Hal
larn sava tarzyla ilgili yorumuyla yapmak uygun olacaktr. Anna Comnena, 1098 ylnda Antakyann dmesinin ardndan, Kelt olarak adlandrd
Franklar yle anlatmtr: Ne askeri disiplinleri ne de strateji bilgileri var
dr. Ama savaa girdiklerinde kalplerini yle bir fke kaplar ki, karlarnda
durulmaz olur. Frsatn bulur bulmaz, gz kara bir ekilde dman saflar
na dalarlar. Emir same bin Mnkid de tmyle ayn fikirdedir: Franklar
hakknda az ok bilgisi olan herkes onlar canavar olarak grr. Hayvanlar
saldrganlk ve gte nasl bizden daha stnse, onlar da cesaret ve sava

Dnya Sava Tarihi

161

ruh asndan dierlerinden yle stnd. Fakat bu sava ruh ve saldrgan

lk, Latin Hristiyanl ya da Leventle snrl deildi.
Sonu olarak, Birinci Hal Seferi konusu, kimi alardan siyah bir kuuya benzese de, bu kitabn be alt temasndan en az drd hakknda bize
fikir vermitir: sava fikri, teknolojik gelimenin savataki etkisi, ordularn
yaps ve askerlerin deneyimleri.

Okuma nerileri
O rtaa savalarn a ilik in literatr o ld u k a genitir. K sa bir deerlen d irm e iin b k z. L ynn
W h ite Jr., Medieval Technology and Social Change (Londra, 1962). G en el olarak ortaa as
keri sistem i iin bkz. W illiam M c N e ill, The Pursuit o f Power: Technology, Armed Force, and
Society since A.D. 1000 (C h ic a g o , 1982); Sir C harles O m an, A History of the Art o f War in the
Middle Ages, 2 cilt ( N e w Y ork, 1924); v e P h ilip p e C on tam in e, War in the Middle Ages (L on d
ra, 1984). O rtaa savalarn a ilik in o ld u k a rahat okunan bir alm a iin bkz. Jean F rois
sart, Chronicles (N e w York, 1968); ayrca bk z. John K eegan , The Face of Battle: A Study o f
Agincourt, Waterloo and the Somme ( N e w York, 197 6 ). S ilah tek n olojisin in b in lerce y llk s e
r ven in e ilik in bir a lm a iin bk z. M artin van C reveld, Technology and War: From 2000
B.C. to the Present (N e w York, 1 9 8 9 ). B u b l m e ilik in iki n em li kaynak: J.F. V erbruggen,
The Art o f Warfare in Western Europe During the Middle Ages: From the Eighth Century to
1340 (A m sterd am , 19 7 7 ); v e H an s D elb r ck , History ofthe Art of War: Within the Framework
of Political History, 3. cilt, The Middle Ages (W estport CT, 1982). B u son u n cu kitap, v a ly e
li i toplu m sal bir k ast olarak a n aliz etm e si b alam n d a yararldr.
slam sa v a m a ilik in e n iy i a lm a n e y a z k ki h l sa d ec e A lm anca: N ic o la u s F ries, Das
Heerwesen der Araber zur Zeit der Omaijaden nach Tabari (T b in gen , 192 1 ). K itab n n g iliz
c e deki en yak n d en g i ise G .H .A . Ju yn b oll, The History of Al Tabari, 13, The Conquest oflraq, Southwest Persia, and Egypt (A lban y, 1998); ayrca bkz. Fred M cG raw D on n er, The Early Islamic Conquests (P rin ceton , 198 1 ). H an s D elb r ck n kitab, History o f the Art of War,
3. cilt, The Middle Ages, y azarn n v a ly e lik an d a savaa dair u zm an l b a lam n d a A raplara ilik in b l m ler ie r se d e, e k y e te r li d e il. M .E . Yapp, War, Technology, and Society in
the Middle East (Londra, 1975)'F ran k lara v e M sl m an lara ilik in b az h o karlatrm alara
y er verir.
sla m a ilik in g e n e l tem e l m ateryal i in b k z. G .E . v o n G runebaum , Classical Islam: A
History 600-1258 (Londra, 1970); The Cambridge Medieval History, 2. cilt, The Rise of the
Saracens and the Foundation o f the Western Empire (N e w York, 1913); Bernard L e w is , der.,
Islam from the Prophet Muhammed to the Capture of Constantinople, 1. cilt, Politics and War
(N e w York, 1974); v e O m an, Art of War in the Middle Ages, 1. cilt. M sl m an sa v a tarznn
k k en in e ilik in k sa bir zet iin b k z. John W. Jandora, D ev elo p m en ts in Isla m ic Warfare:
T h e E arly C o n q u ests,

Studia Islamica, 6 4 .

c ilt (1 9 8 6 ): 1 0 1 -1 3 . B u k onunun tek nik y n lerin e

ilik in bir a lm a i in bk z. D a v id C. N ic o lle , T h e M ilitary T e ch n o lo g y o f C la ssica l Islam ,

y a y n la n m a m doktora tezi, E dinburgh n iv ersitesi, 1982. S o n olarak, slam sa v a siste m in in
y en i bir an alizi iin bkz. D a n iel P ip es,

System ( N e w

H a v en CT, 1981).

Slave Soldiers and Islam: The Genesis of a Military

162

Dnya Sava Tarihi

H ristiy a n lk v e sla m iy e t arasndaki e tk ile im e ilik in bir a lm a iin bkz. B ernard L e

w is,

The Muslim Discovery of Europe

( N e w York, 1982); B iz a n sn sla m a tep k isin e ilik in

Byzantine Military Unrest 471-843: An

Army, Society and Religion in Byzantium (Londra,
C. B artusis, The Late Byzantine Army: Arms and Soci

o ld u k a iy i bir an aliz iin ise bkz. W alter E. K aegi Jr.,

Interpretation

(A m sterd am , 1 9 8 1 ) v e

198 2 ). D i e r bir yararl alm a: M ark

ety, I204-J453 (P h ila d elp h ia,

199 2 ).

A History o f the Crusa

The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem (C am b rid ge,
ay rca bkz. The Cambridge Medieval History, 5. cilt, Contest of Empire and Papacy

B irin ci H a l S e fe r in in k la sik tarihi iin bk z. S tev en R u n cim an ,

des,

1. cilt,

1951);

( N e w York, 192 6 ). D e n iz c i talyan d evletlerin , H al S eferlerin e lo jistik d estek sa la m a k o

nusundaki rollerin e ilik in bir a lm a iin bkz. W illiam H . M c N e ill,

rope, 1081-1797 (C h ic a g o ,

Venice: The Hing of Eu

1974). S o n H a l S e fe r in e ilik in old u k a z e n g in b etim lem eler i-

in bkz. Jean d e J o in v ille v e G eo ffre y d e V iileh ard ou in,

Chronicles of the Crusades

(N e w

York, 1 9 8 2 ). B irin ci H a l S e fe r in in askeri y n lerin e ilik in d eerlen d irm eler iin b k z. R .C .

S m a il, Crusading Warfare ( 1 0 9 7 -1 1 9 3 ) (C am b rid ge, 195 6); v e V erbruggen, The Art of Warfa
re in Western Europe During the Middle Ages. Y in e L e w is, The Muslim Discovery of Europe,
B irin ci H a l S eferi srasn d a D o u v e B at arasndaki etk ile im i e le alr. B iz a n s n bu m e se
lelere y a k la m n a ilik in b irin cil bir k ayn ak iin bk z. A n n a C om n en a,
D a w e s (Londra, 1928).

Alexiad,

ev. E .A .S .

BENC BLM:
DOU TARZI SAVALAR

Moollar, Hintliler, inliler ve Japonlar

Douda sava, esas olarak devlet oluumu ve toplumlarn modernleme

si balamnda ekillendi. Bu nedenle toplumun her yn bu srecin ayr bir
parasn tekil etti. Bireyler ve askerler de, en az nihai hedeflerine varabil
mek iin sk disiplin ve korkuyu ara olarak kullanan ordular kadar acma
szd. Savan kurallarnn yeniden belirlenmesi giriimi, barutun sava alan
larnda boy gstermesiyle daha g hale geldi. Bu durum, kltrel adan ko
nuyla ilgili tm toplumlar iin byk bir sorundu. Japonlar ateli silahlar t
myle terk ederek geleneksel silahlarna dnmler, inliler de bu silahlan
olabildiince ge kullanmaya balamlard. Dier yandan, kimi Babr h
kmdarlar, ateli silahlara hak ettii nemi vermekte gecikmedi. Dolaysy
la, bu dneme damgasn vuran ey, teknolojik geliim oldu.
Ortaada Bat Avrupada valyeler, okular ve kuatma teknikleri etra
fnda dnen kara savalar, Douda ok farkl bir ekilde cereyan etmiti. En
byk farkllk, yzlerce yl Orta Asyaya hkim olan atl okulard. Dou
tarz sava en baarl ekilde uygulayanlar ise, tarihteki en byk daimi kara
imparatorluunu kurmu olan Moollard; Moollarn genilemesi, sava
taktikleri bu blmde ele alnacak olan Doulu dier byk glerin
(Hindistan, in ve Japonya) igalini de kapsamaktayd.

164

Dnya Sava Tarihi

Moollar
Mool iktidar, ileride Cengiz Hai adn alacak olan Timuin (1167-1227)
tarafndan kuruldu. Zor geen bir ocukluk dneminin ardndan Timuin,
1206 ylna kadar tm Mool kabilelerini tek bayrak altnda birletirmeyi ba
ard ve Mool hanlarnn topland bir kurultayda kendisine Cengiz Han,
Moollarn imparatoru, unvan verildi. Ardndan Cengiz, yeni bir rgtl
ordu oluturmak; snrlar gvence altna almak (zellikle, Kuzey indeki
in devletine kar); ticareti gelitirmek; ganimet ele geirmek ve Moolla
rn tm dnyay fethedecei kehanetini hakl karmak iin hzla yaylmaya
balad. Sylendiine gre, Cengizin en keyif ald eyler, dmanlarn
kovalamak ve bozguna uratmak, her eylerini almak, elerini gzya ieri
sinde feryat ederken brakmak, ata binmek, kadnlarnn bedenini gecelik ve
yatak olarak kullanmak, gslerine bakmak, pmek ve gsleri kadar tat
l olan dudaklarn emmekti. 1227 ylnda ldnde, Hazar Denizinden
Pasifik Okyanusuna kadar uzanan ve Kuzey ini de kapsayan blge hki
miyeti altndayd. Ne var ki, aslnda Cengizin bir imparatorluk kurmak gibi
bir niyeti yoktu, onun fetihleri tesadfen bir imparatorlua dnmt. Mo
ol mparatorluu, 1280lerde en byk snrlarna ulatnda, Hindistan ve
Gneydou Asyadaki kimi inat blgeler dnda, Macaristandan Koreye
kadar uzanan blgeye yaylm durumdayd.
Moollarn sava alanndaki baarsnn srr neydi? Bu, teknik bir stn
lk deildi. Moollarn silahlar (yay, kl, balta ve mzrak), dnemin dier
milletlerinin kulland silahlardan pek farkl deildi; hatta Moollar balar
da kuatma tekniklerinden tamamyla habersizdi. Mool askerleri ok disip
linliydi, byk bir cesaretle savarlard ve kullandklar hafif svari teknik
leri esizdi. Komutanlar yeteneklerine gre atanrd ve hepsi, taktik ve strate
jik adan son derece baarlyd. stelik, Mool seferlerinde lojistik ve or
ganizasyona da ayr bir nem verilirdi. Son olarak, Mool ordularnn byk
l muazzam bir etki yaratrd. Yalnzca 700.000 kiilik kk bir nfusa
sahip olan Moollar, bu a kapamak iin 20 ya st ve 60 ya alt erkek
lerin ok byk bir blmn askere aldlar, nk bu kk nfusla, in
gibi muazzam topraklara byk seferler dzenlemek imknszd. te yandan,
ele geirdikleri blgelerin halklarn da askere alarak ordularnn mevcudunu
artrdlar. Ogeday Han dneminde (1229-1241), bir tr leve en masse uygu
lanm ve bu askerler, yardmc birlik olarak Mool ordusuna katlmt. So
nu olarak, Moollar, sava alanna 200.000-300.000 kiilik ordular kara
cak bir gce erimiti. Mool ordusunun mevcudu, ihtiyaca ve yerel nfusa
gre deiiyordu; o dneme dair rakamlarn byk bir ksmnda, yedekler de

Dnya Sava Tarihi

165

bu mevcuda dahil edilmiti. Gebe Mool svarileri, yardmc piyadeler ve

Mslman ya da inli istihkmclardan oluan byk Mool ordular, d
man karsnda say stnlne sahip olmay ounlukla baarrd.
Bu byk ordular, gebelerin yzyllardan beri kulland onluk sisteme
gre dzenlenmekteydi. Cengiz, ordusunu 1203-1206 yllar arasnda bu e
kilde dzenlemeye balad. On askerlik birim arban, yz askerlik birim ja gun, bin askerlik birim minghan, on bin askerlik birim ise tmen olarak ad
landrlmt. Bir ordu, genelde 3-4 tmenden oluurdu, byk seferlere
ordu -birbirinden ayr hareket eden dou, bat ve merkez ordusu- birden ka
tlrd. Bir ordunun tmenden olumas, mevcudunun 30.000 kii olduu
anlamna gelmiyordu, nk tmenler, zellikle yardmc kuvvetlerde, hibir
zaman tam mevcutlu olmazd. Yani tmenin 15.000 askerden olumas da
mmknd. Gerek say ne olursa olsun, askeri faydalarnn yan sra, onluk
sistemin kullanlmasnn asl nedeni, Cengizin, gl askeri birimler kurarak
askerlerin kendi kabilelerine deil de, bu birimlere -zellikle minghan sevi
yesinde- ballk duymasn istemesiydi. Cengiz, ayn dnceyle 1206 y
lnda mevcudu 10.000e ulaan keshig adndaki muhafz birliini kurdu. Ge
nileyen imparatorlua komutan ve idareci yetitiren ve Cengize sadakati
nplanda tutan keshige katlabilmek byk bir onurdu. Kabilelere duyulan
sadakati kendisine ynlendirmeyi baarabilmesi, Cengizin yeteneinin dier
bir gstergesiydi.
inin igaline kadar, Mool ordusunun tamam svarilerden oluuyordu
-bu igalde ordunun bnyesine istihkmclar ve yardmc piyade de dahil edildi. Cengiz Han dneminde ordu, ar ve hafif svariden ibaretti. Hafif s
variler, mavi ya da kahverengi, kalat denilen deriden giysiler giyer, muhte
melen vernikli deri eritlerden yaplm gs zrh takarlard. Balarnda,
her kabileye gre farkl bir rengi olan, koni eklinde krk ya da deriden ba
lklar bulunurdu. Ar svari, muharebeye balamadan nce, bu balklar
metal miferlerle deitirir ve demir eritlerle glendirilmi deri zrh giyer
di. Ayrca tm Mool askerleri, oklarn daha derine saplanmasn engelleyen
ve askerin, giysiyi dar doru ekmek suretiyle, oku vcudundan karma
sn salayan ipekten yaplm uzun i gmlekleri giyerdi.
Hem hafif hem de ar svarinin tad kemik tabakalar ve tendonlardan yaplm ve 350 metre menzile sahip yaylar en nemli silahlard. Mool
lar, parmak kilidi adnda bir ara kullanrd; bu, baparmaa taklan ve bir ipin normalinden ok daha hzl ve isabetli frlatlmasna imkn veren ta bir
yzkt. Moollar, sol taraflarna asl iki yay tard, bunlardan biri ksa, di
eri uzun menzilliydi. eit eit ok kullanlrd: ksa menzilde ar, uzun

166

Dnya Sava Tarihi

menzilde hafif oklar; iaret vermek iin slk alan oklar; yangn karmak iin yangn oklar; ve zrh delici olarak, ular stldktan sonra tuza yatrlm
tyl oklar. Tadklar dier silahlar kement, sol kolda elbisenin iine giz
lenmi bir haner ve tahtadan bir kalkand. Ayrca, hafif svari ksa kl ve
cirit tarken, ar svaride uzun eri bir kl, balta ve ucunda rakibini attan
drmek iin kullanlan bir kancann bulunduu drt metrelik mzrak bulu
nurdu. Moollar atlarnn bakmna ok nem verirdi; sefere katlan her aske
rin be at bulunurken, her tmen de yedek olarak kullanaca bir at srs
ne sahipti. Moollar, stn de iebilmek iin, ksraa binmeyi tercih ederdi;
binici, gerektii zaman, atn sarsn kanatr ve kann ierdi.
Moollar, neredeyse yrmeye balamadan nce, ata binmeyi, atlaryla
birlikte hayatta kalmay, kurutulmu et, dar, yourt ve koumissle (mayalan
m ksrak st) beslenmeyi renirlerdi. Mool askerlerine maa den
mezdi, her asker, maa yerine, kat kurallara gre taksim edilen ganimetten
pay alrd. Askerler, komutanlarna fakir ve hasta askerlerin ihtiyalarnn
karlanmas iin kubur adnda bir para derlerdi. Sonralar, imparatorluun
yaylma sreci son bulunca ve dolaysyla ganimet kesilince, indeki Kubilay Han (1260-1294) gibi Mool hanlar, asker snfna toprak tahsis etmeye
ve onlar, sivillerin demesi gereken yerginin yarsndan muaf tutmaya ba
ladlar. Askerler, kendi askeri ihtiyalarn kendileri karlamak zorundayd;
bu zorunluluk, demeleri gereken yarm vergi ve askeri sorumluluklaryla
birleince, onlar iin ok ar bir yk haline gelmiti. Mool ordusunda kat
bir disiplin vard; kk sularn cezas krba, byk sularn ise idamd.
Batl bir gzlemci, ordudaki cezalar yle anlatmtr: Savaa girdiklerin
de, on kiilik bir gruptan kaan olursa, grubun tm ldrlrd. Eer on ki
inin tamam kaarsa, onlarn bal olduu yz kiilik grup, dierleri kama
m olsa da, idam edilirdi. Tm ordunun geri ekildii durumlar haricinde,
kaanlar derhal ldrlrd. On kiilik gruptan esir den olursa, bu sefer de
onlar kurtarmadklar iin grubun kalan idam edilirdi.
1270lerde Moollarn, kendi kamplarn tamasna ahit olan dier bir
Batl ise, bu disiplini yle ifade etmitir:
Ve komutan kampn yerini deitirmek isterse, gece yarsn geince, davul
culara emir verir ve onlar da ellerine tahtadan iki tokmak alrlar... ve gleri
ve nefesleri yettiince davul alarlar... herkes hzla atlarn hazrlamaya ba
lar. Bir ara verdikten sonra, davullar tekrar almaya balar ve bununla birlik
te herkes adrlarn skp eyalarn toparlar. Ardndan tmen toplanr ve bir
likler, komutan ortada ya da arkada olacak ekilde dizilir. Davullar nc
kez alar ve ncler nde olmak zere, birlikler dzen ve intizam ierisinde

Dnya Sava Tarihi

167

kamptan ayrlr. Kamp tanrken, ne kimse sesini ykseltebilir ne de bulun

duu yerden baka bir yere geebilir. Bu nedenle, at kinemesi dnda hibir
ses duyulmaz. Kamp terk edilirken, bazlar, herhangi bir eyin unutulup unutulmadm kontrol etmek iin geride braklr... bir eyini kaybetmi olanlar
bu kiilerden sorar, ahit ve kefil gsterirler. Bu sayede yemin ederek kaybet
tikleri eyalar geri alm olurlar.
Mool ordusundaki dzen ve disiplini yaratan unsurlardan biri, orduyu
kuatma taktii ve stratejisi konusunda eiten byk av riteliydi. Her km
banda, eer Moollar seferde deilse, byk bir av partisi dzenlenirdi:
balama izgisi 12 km. uzunluundadr, her tmenin toplanma noktas bay
raklarla belirlenir ve biti izgisi de yzlerce km. uzaktadr. Ordular, ay
boyunca hayvan srlerini nlerine katarak durmadan ilerler ve iki grubu,
hayvanlar her iki yandan kuatmalar iin gnderirlerdi. Son gn, hann at
t ilk okla av balar; clz olanlar ve yaamas iin braklanlar dnda, tm
hayvanlar klk yiyecek olarak avlanrd. ordu, bu byk av sayesinde,
yzlerce kilometrelik bir arazide birbirleriyle -bayraklarla iaretleerek, ge
celeri mealeler yakarak ve haberci gndererek- koordineli olarak hareket et
meyi ve kuatmay renirdi. Moollarn uygulad dier stratejiler un
lard: byk lekli pusu ve hzl ordularn beklenmedik bir ekilde ortaya
kyla salanan artmaca; ordularn, Napoleon tarznda, yzlerce kilomet
relik manevralardan sonra tekrar birlemesi; mehur gebe ve Trk taktii
olan sahte ricat; ve dehet psikolojisi (bir ehir ele geirildikten sonra, dier
ehirlerin savamadan teslim olmasn salamak iin, o ehrin tm nfusu
katledilirdi).
Bu dehete ilikin en bilinen rnek, Abbasi halifesinin teslim olmay n
ce reddettii, fakat ardndan 1258 ylnda teslim olduu Badatta yaanan
katliamdr. ehir, Moollar tarafndan yamalanm ve, ou Mool ordu
sundaki Hristiyan yardmc askerler tarafndan olmak zere, 200.000den
fazla kii kltan geirilmiti. Rivayete gre, halife ve oullar, hallara sar
lp atlarn peinde lnceye kadar srklenmiti -saltanat mensuplarnn kan
n dkmemek bir Mool geleneiydi. Bu dehet stratejisi ie yaram ve
Badat katliamnn ardndan, Ortadoudaki Mslman emirlerin byk bir
ksm Mool ordughna gelerek Moollara ballk bildirmi, am gibi kimi
ehirler ise teslim olmay kabul etmiti.
Savata, Mool ordusunun nnde, her iki kanadnda iki hafif svari bir
liinin bulunduu, yine hafif svarilerden oluan ve dmanla ilk atmaya
giren ncler yer alrd. nclerin ardnda, iki saf halinde ar svari ve on
larn ardnda da, saf halinde hafif svari bulunurdu. nclerin dman

168

Dnya Sava Tarihi

durdurmasnn ardndan, geride bekleyen hafif svari, ar svarinin arasn

dan geerek dman saflarna doru ilerler, ama saldrmazd. Bunun yerine,
dman saflarna paralel hareket eder ve saflar zayflatmak iin, dmann
zerine ok yadrrd. Hafif svari, dman hattnda bir gedik alrsa, cenah
lara ekilir; bu srada ar svari, deve zerinde tanan davullarla (naccara)
verilen iaret zerine, hcuma geer ve dman bozguna uratrd. Her cep
heden yaplan bu saldr baarsz olursa, dier bir taktik, yani kanatlardan
kuatma manevras (lughama) uygulanrd. Hafif svari, dmann bir cena
hna yklenir ve bunu, ar svarinin ayn cenaha dzenledii hcum takip ederdi. Dier bir yaygn sava taktii de mangudaimn, yani sahte ricat
dzenleyen hafif svari grubunun kullanmyd. Ordunun nnde yer alan
mangudai, dmana saldrr, ardndan panik iinde geri ekilirdi. Bu taktik,
bazen bir tmen, bazen de, 1241 ylnda Savoda olduu gibi, btn bir ordu
tarafndan uygulanabilirdi. Ama, dmann, ekilen svarileri takip etmesi
ni salamakt. Takipileri okular karlar, bunu da ar svarinin saldrs
izlerdi. Moollar, dman artmak ve kendilerini gizlemek iin sis bomba
s da kullanrd. Bu taktiin bylesine baarl olmas gerekten de artc
bir durumdur, nk Moollarn tm dmanlar sahte ricat taktiinden ha
berdard.
Moollarn savata en geri olduklar konu kuatmayd. Orta Asya dzlk
lerinde kuatma silahlarna ihtiya yoktu, fakat Cengiz, 1211 ylnda Kuzey
indeki ehirleri kuattnda, bu konuda byk bir sknt yaamt.
Sorunun ciddiyetinin farkna varan Cengiz, inli istihkmclar ordusuna da
hil etti. Bu istihkmclar, Moollara in mancnklarn kullanmay retti;
in mancnklarnn hafif olanlarnn kolunu kurabilmek iin 40, ar olanlar
iin ise 100 kii gerekiyordu. Mancnklarn menzili 100-150 metreydi, attk
lar talar ise kkt -1-13 kilo aras. Moollar, 1220 ylnda Semerkantn
dmesiyle birlikte, Pers ve Ortadou mancnklarn da yapmay rendi. Bu
mancnklar, Batdaki trebuchef ler gibi, kar arlk ilkesiyle alyor ve
daha ar talar daha uzaa frlatabiliyorlard. Cengiz dier geleneksel kuat
ma tekniklerini de -yani rvet, hile, abluka, lam ve merdivenler- her fr
satta kullanmt. stelik, Moollar, sava esirlerini, hendek doldurmak gibi
tehlikeli ilerde veya surlara saldrrken insan kalkan olarak kullanrlard. Bu
metotlar ie yaram ve 1234 ylna kadar Kuzey in igal edilmiti.
Ardndan, 1252 ylnda Mongke Han dneminde, tm inli iiler, maran
gozlar ve barut reticileri mancnk mrettebat olarak orduya alnd. Bu sa
yede, 1253 ylnda Pers seferine kan Mool ordusundaki mancnk mret
tebatnn says bine ulamt.
Yine de, Kubilay Han, Gney indeki Sunglar yenmeye karar verdiin

Dnya Sava Tarihi

169

de, Hsiatg-yang ehri kuatmasnda byk sknt yaam ve bu nedenle ku

atma 1268den 1273e kadar srmt. Bu ehir, Han Nehri kysndayd ve
Yang-e Nehri havzasna giden yolu koruyordu. ehir; bir ato, gl surlar,
kara tarafnda derin bir hendek ve Han Nehrinin dier kysndaki baka bir
ehir tarafndan korunuyor ve daryla olan balantsn Han Nehri
araclyla srdrebiliyordu. Moollar, ehri ala mahkm etmek iin, be
yz gemi ina ederek nehir balantsn kesmek zorunda kalmlard. Fakat
ehrin yiyecek stoklar azna kadar doluydu ve kullanlan kuatma aralar
yetersizdi.
Kubilay, 1271 ylnda randaki yeeni l Handan yardm istedi ve gn
derilen iki Mslman istihkmc (smail ve Alaaddin) yl sonunda blgeye ulat. Bu istihkmclar biri mancnk, dieri mangonel olan iki kuatma sila
h ina etti. Trebuchefe benzeyen bu aralarla nce nehrin kar kysndaki
ehir alnd. Sonra bu iki Mslman istihkmc, 1273 ylnn banda ehrin
surlarnn gneydou kesinin karsna byk bir kuatma silah ina etti:
Tan arl 75 kiloydu, ta frlatldnda silahtan kan grlt yeri g
titretiyordu; tan isabet ettii yer, neresi olursa olsun, harap oluyordu. Bu
ekilde, Hsiang-yangm surlar yerle bir edildi ve ehir teslim oldu.
Moollar, mkemmel generalleri Bayann komutasnda, benzeri manc
nklar kullanarak dier Sung ehirlerini ve Gney indeki kaleleri ele ge
irdiler. Pek ok ehir teslim oldu; olmayanlarsa, bu iki Mslman istihkmcnn yapt mancnk ve napta (yanc madde) frlatan trebuchet benzeri ma
kinelerle yok edildi. Bu sefer, Sung imparatoriesi Dowager, 1276 ylnda
kraliyet mhrn Bayana teslim ettiinde baaryla sona erdi. lgin olan,
hem Moollarn hem de inlilerin, elli yllk tecrbelerine ramen, gereken
yapda bir mancnk ina etmeyi becerememi olmalaryd. Bunun yerine, Or
tadoulu istihkmclara muhta olmulard; bu istihkmclar ise tek balarna
5 yllk Hsiang-yang kuatmasn sona erdirmi ve Sung mparatorluunun
kalan ksmnn da yenilgiye uramasn salamlard.
Moollar, Gney in savanda eitli koullara uyum saladlar. Scaa,
atlar iin yem bulunmamasna, tropikal hastalklara, gneyin ormanlarna ve
kanallarna ramen, inli ve Koreli tebaalarnn yardmyla bir donanma in
a ederek baarya ulamlard. Geni arazilerde yaplan svari muharebele
ri ve geni lekli manevralarda ise Moollarn stne bir ordu daha yoktu.

170

Dnya Sava Tarihi

Sava Alan: Mohi Heath (1241)

Moollarn Polonya ve Macaristan igali, dikkate deer bir askeri harekt
tr. Ogeday Han dneminde, byk general Subeday, batya ilerlemeye karar
verdi. Subeday, 1237de Rusyay igal etti; 1240 ylna kadar, Kiev ve dier
Rus ehirleri Moollarn eline geti. Ardndan, Dou Avrupaya K aylarn
da bir sefer dzenlemeye karar verdi, nk donmu nehirlerden gemek ok
daha kolayd. Elinde herhangi bir harita yoktu, fakat casuslar ve firariler yol
lar, ehirler, askeri birlikler ve yiyecek kaynaklaryla ilgili gerekli bilgiyi sa
lamt. Bunun zerine, Subeday, 1241 ylnn banda ordusunu drde bld.
Bu gruplardan biri, kuzeyden Polonyaya girecek ve gruptan oluan asl
orduyu sa kanattan gelecek tehditlere kar koruyacakt. 9 Nisan 1241de
Liegnitzde Silezya prensi Henry ve 20.000 kiilik karma ordusu, Moolla
rn ayn ya da daha az mevcuda sahip, kuzeyden ilerleyen grubunun kars
na kt. Henry ve svarileri, sahte ricata kanarak Mool mangudaVm takip
etmeye balad; akbetleri, ok yamuruna tutulduktan sonra, ar svarinin
hcumuna uramak oldu. Henry ve svarilerinin gerisinde kalan Moollar,
sis bombalaryla suni bir perde oluturdular ve Henrynin svarisiyle piyade
si arasndaki balanty kopardlar. Svarilerin iini bitiren Moollar, daha
sonra bu sis perdesinden geerek piyadenin zerine ullandlar. Prens Henry,
muhafzlaryla birlikte kamay baard, ama Moollar takipten vazgeme
miti. Sonunda Henry, at atlad iin yakaland ve ldrld. Kesik ba,
Liegnitz surlarnn nnde bir mzran ucunda gezdirildiyse de, ehir diren
meye devam etti. Ama asl plan (yani dikkatin, gneydeki asl igal kuvvetin
den evrilmesine) bylece baarya ulam oluyordu.
Liegnitzdeki savan ardndan Moollar, llerin sa kulaklarn keserek
dmann verdii zayiat tespit etti -dokuz byk uval dolusu kulak, igalin
asl lideri olan, Rusyadaki Altn Ordu hkmdar Batu Hana gnderildi. Bu
arada kuzeydeki Mool igal kuvveti, Bohemyal Wenceslas komutasndaki
dier bir Bat ordusunu peine takmay baarmt. Bu ordunun ok byk ol
duunu gren Moollar, onunla atmaktansa, kk gruplara ayrld ve or
dunun etrafndan dolaarak Macaristana girdi. O srada gneyde her biri
yaklak 15.000 svariden oluan Mool ordusu, birbirlerinden uzakta hz
la ilerliyordu, ncler gnde 290 km. yol gitmiti. ordu, aralarndaki
mkemmel haberleme sayesinde, Tuna kysndaki Macar bakenti Gran ya
knlarnda birleti. Subeday, Macar kral Belamn toplad yaklak 100.000
kiilik ordunun gz nnde nehri gemenin hi de akllca olmadna karar
verdi. Bunun zerine, byk lekli bir sahte ricat uygulad -ordunun Savo
Nehri zerindeki ta bir kprden gemesi alt gn srmt- ve Mohi He-

Dnya Sava Tarihi

171

atha doru 16 km. geri ekildi.

Subedayn plan, kuzeyde ina ettirdii ahap bir kpry kullanmak ve
ordusunun yarsyla birlikte nehri yeniden gemekti. Bylece, o, Belann or
dusunu arkadan kuatacak; Batu ise ta kprnn karsndan Macar ordusu
na saldrp oyalayacakt. 10 Nisan 1241 gnnn afanda Batu, mancnk,
ate frlatclar ve belki de barut bombalaryla saldrya geti. Bunu, dman
iki saat boyunca oyalayan svari hcumu takip etti; sonunda, Subedayn or
dusunun ufukta grnmesiyle birlikte -kprnn inas umduundan uzun
srd iin ge kalmt-, Macar ordusu arkadan kuatlm oldu. Fakat
Kral Bela, serinkanlln muhafaza etmeyi baard; ordusu, kol dzeninde
tahkimli ordughna ekildi. Ar kayp veren Batu geri ekilirken -belki de
baka bir sahte ricatt-, Subeday ordugha saldrmaya devam etti. Moollar,
ordugh kuatp savunmay mancnklarla kertti ve Macar ordusunun ka
mas iin boluk brakt. Moollar saldrrken, Belann baz valyeleri ka
ma dzeninde kar saldrya geti; fakat geleneksel ok yamuruyla karla
nd ve ardndan da, Mool ar svarileri tarafndan bozguna uratld. Ma
car ordusu, ak braklan yoldan ekilmeye alrken, Mool hafif svarile
rince avland. Pest ehrine kadar btn yol, Macar askerlerin cesetleriyle dol
du; yle ki, cesetler ta ocandaki talar gibi her yere yaylmt. Kral Belanm ordusundan 60.000-70.000 kii ldrlm ve bylece, Mogollara Av
rupa yolu almt.
Moollar, Viyana yaknlarndaki Neustadta kadar ilerledi ve Yaz mevsi
mini, atlar iin uygun bir otlak olan Macar Ovasnda geirdi. Ne var ki Ogeday Han, 1241 ylnn Aralk aynda Moolistanda ld; bu nedenle, Ba
tu ve Subeday Macaristan terk ederek Rusyaya ekildi. Bu ekiliin nede
ni neydi? Ogedayn lm m, yoksa Avrupada Mool atlar iin yeterli ot
lak bulunamamas m? Bu, tam olarak bilinmiyor.
Moollar, 1280ler ve'1290larda da Macaristana mdahale ettiler, fakat
Bat Avrupay bir daha tehdit etmediler. Mongke Hann 1259 ylnda l
mnn ardndan, Mool mparatorluu drde blnd: Orta Asyada aa
tay Hanl, inde Kubilay Han tarafndan kurulan Yuan hanedan, randa
lhanl devleti ve Rusyada Altn Ordu devleti. Dikkatler, oktan gneye ve
douya evrilmiti -M ongkenin dneminde Ortadou ve in; Kubilay Han
dneminde in, Kore, baarsz Japonya igali, Cava ve Gneydou Asya; ve
Trke konuan Mslman Timurlenk dneminde (1320ler ve 1330lar1405) bir kez daha Ortadou ve Kuzey Hindistan. nce inde, ardndan da
randa sona eren Mool hkimiyeti, gebe yaamn srd Rusya ve Or
ta Asyada daha uzun sre ayakta kalmay baard.

172

Dnya Sava Tarihi

Timurlenkin Delhiyi ve Kuzey Hindistan fethi, esasen byk bir ya

malama seferiydi. nceki Mool hanlarnn ordularna benzer bir orduya
sahip olan Timurlenk, 1398 ylnn Aralk aynda Delhiye ulamadan nce,
Kuzey Hindistandaki pek ok ehri kuatarak ele geirdi ve yoluna devam
etti. Panipatla Delhi arasndaki blgeye ulatnda, Sultan Mahmud ah,
10.000 svari, 40.000 piyade ve 125 filden oluan ordusuyla Moollarn kar
sna kt. Timurlenkin ordusunun 90.000 svariden olutuu sylense de,
adamlarna gven vermek iin pek ok savunma tedbiri almak zorunda kal
dndan, ordusu ok daha kk olmalyd. Yine de, Mool nc g, Hint
nclerin gerisine sarkarak onlar artt; bu srada, kanatlardaki hafif sva
ri birlikleri de, dmann her iki kanadna birden saldrarak (tulughma) onla
r bozguna uratmay baard. Bunun zerine, Hint ordusunun merkezindeki
filler ilerlemeye balad, ne var ki Mool atl okular, kendilerine emredildii ekilde, nce fillerin srclerini vurup ardndan hayvanlara ok yadrd;
Timurlenk de, merkezini kendi muhafzlaryla (keshig) destekledi. Bunlar,
dman yenmek iin yeterli olmutu ve daha sonra grlen tek ey, Hint as
kerlerinin ceset ve kesik balaryla birlikte yeri kaplam olan fil hortumlary
d. Sultan kat ve Timurlenk ertesi gn ehre girdi. Balarda bir sorun ya
anmad, fakat ehir halk, Mool tarz talana direnince, hepsi katledildi. eh
rin drt kesinde kesik balardan tepeler ykseldi, fakat Mool geleneine
uygun olarak, ie yarar zanaatkrlar ldrlmedi ve ehri gzelletirmek iin
Semerkanta (Timurlenkin bakenti) gnderildi. Daha sonra Timur, ardnda
hibir idari yap brakmadan ayrlp gitti.

H indistan
Hindistann Moollarla olan ii henz bitmemiti. Timurlenk ve Cengiz
Hann torunu olan Maverannehirli Babr ah, 1519 ylnda Kuzey Hindis
tan igal etti. zbekler tarafndan anavatan Ferghanadan srlen Babr,
1526 ylnda Delhi ve Agray ele geirmeyi baard ve bylece, Hindis
tandaki Babr hanedan ortaya kt. Babr, hem kltrl bir kii hem de ok
baarl bir generaldi. Trke ve Farsa konuur, iir yazp beste yapard. Do
aya kt ve ok sayda emeli akarsulu bahe yaptrmt. Snni Msl
man olmasna ramen, arap ve rak ier, haftann drt gnn iki ierek,
gnn de hahal rek yiyerek geirirdi. Ailesine ve ocuklarna ok d
knd; hava nasl olursa olsun, her Cuma halalarn ziyaret ederdi. Dnemi
ne gre srad bir kiilik olan Babr, gerektiinde acmasz da olabiliyordu.
1527 ylnda kendisini zehirlemeye alan sulular ok sert cezalandrm
t: enici paralara ayrld, ann derisi yzld, kadnlardan biri filin al

Dnya Sava Tarihi

173

tna atld, dieri tfekle vuruldu. Hapse attrdm yal kadn da (eleba)
belasn bulacak.
Babr ah, farkl kaynaklardan etkilenmi ve beslenmi olan zeksnm
faydasn sava alanlarnda gryordu. Babrn ilk rakibi, AfganlIlardan oluan ordusuyla 1526 ylnda Panipatta karsna kan Delhi sultan brahim
Lodiydi. Babrn ordusu 12.000 svari, tfeki ve topulardan oluuyordu.
Lodinin ordusu ise iki kat fazla svari ve ok sayda filden oluuyordu. Ba
brn asl gc ise, Hindistanda henz yeni olan top ve tfein salad ate gcyd. Burada Babre, Osmanl topusu stad Ali-kuli yardmc ol
mutu. Ali-kuli, Osmanllarm top ve top arabalarn zincirlerle birbirine ba
lama sistemini burada da uygulad. Bu sayede, topular ve tfekiler, silahla
rn, zincirin gerisinde gven ierisinde tekrar tekrar doldurabiliyordu. Babr,
anlarnda yle yazmt: 700 araba toplayp onlar, Osmanllar gibi birbi
rine balattm, ama zincir yerine, deriden yaplm ipler kullandm. Her iki araba arasna, tfekilerin ate etmek iin siper alaca 5-6 kalkan yerletir
dim. Gereken her eyi bulabilmek iin kampta fazladan 5-6 gn geirdim.
Bu, etkili bir savunma sistemiydi ve Osmanllar, ayn yl bu sistemle Mohata Macarlar bozguna uratmt. Babr, brahim Lodinin sahip olduu
say stnln dengelemek iin titizlikle hazrlanmay srdrd: Sa
mzda, Panipat ehri ve ehrin d mahalleleri bulunuyordu; nmzde, ha
zrladmz kalkan ve arabalar vard. Solumuz ise hendek ve akarsuydu. Bir
ok atmlk mesafe arayla, kar saldr iin 100-200 atlya uygun yerler ayrl
mt. Dier bir deyile, Babr, her iki cenahn ve merkezini gvenceye alrken, ayn zamanda hem merkezde hem de cenahlarda kar saldr iin uy
gun yerler brakmt. Svarilerini Mool usulne gre blmt -nc, mer
kez, sa sol merkez, sa sol cenah, dmann gerisine sarkmak iin cenahta
iki tulughama (atl okular iin dn noktas) ve sol-merkez-sa ihtiyat bir
likleri.
,
'
Her iki taraf da, dierinin saldrya geecei umuduyla yedi gn boyunca
bekledi; bu da, Babrn savunma-saldr tarz bir muharebe istediini gste
riyordu. Sonunda, Babr, 4.000 svariyle bir gece baskn dzenledi. Saldr,
baarsz olsa da, Lodinin 21 Nisanda saldrmaya karar vermesine neden ol
du. Lodinin plan, Babrn Panipatla balantsn kesmek ve ardndan,
merkezdeki toplarn evresinden dnerek bir cenaha yklenmekti. Fakat Ba
br, kanad korumak iin ihtiyat birliklerini gnderince ve ayn zamanda top
ve tfejder de merkezde etkili olunca, bu plan ie yaramad. Babrn plan
ise, tulughama1y dmann gerisine gndermek ve sa ve soldaki svarile
riyle cenahlardan saldrmakt. Babrn svarileri Afganlar yle bir kuat
mt ki, Afganlar ne ileri gidebilmi ne de kaabilmiti. Filler de bir ie ya

174

Dnya Sava Tarihi

ramamt, nk srcleri tfek ve oklarla vurulmutu. Afganlar le vak

ti 15.000 asker kaybederek sava alanndan ekildi.
Babrn deyimiyle, Lodi, tecrbesiz ve dikkatsiz bir adamd, ordusu
dzensizdi ve saldr kararlar ngrden yoksundu. Bu szlerden, Ba
brn, tm askeri liderlerin ortak zellii olan dikkat, dzen ve hazrla nem veren ihtiyatl bir komutan olduu anlalmaktadr. Babrn topu ve
tfekileri de ie yarasa da, bunlar savata tayin edici bir rol stlenmemiti.
Sonucu belirleyen asl unsur, ate gc ve svarinin en etkili ekilde kullan
mm mmkn klan Babrn ihtiyatl savunma-saldr dzeni olmutu. Ba
brn sava stratejisi ylesine baarlyd ki, 1527 ylnda Kanwada Rajputlar ve Afganlarn geri kalanyla karlatnda yine ayn stratejiyi uygulad.
Rajputlarn komutan, saysz savaa katlp bir gzn ve kolunu kaybetmi
ve yaklak 80 kez yaralanm olan deneyimli Rana Sangayd. stelik, Sangann ordusu, Babrn ordusundan iki kat daha kalabalkt; ayrca ordusun
da filler de bulunuyordu. Temkinli davranan Babr, ordusunun evresine
hendek kazdrd, topusu iin arabalar birbirine zincirledi, ihtiyata daha faz
la asker ayrd ve tfekileri iin, tfeklerini zerlerine koyup ate edebile
cekleri ayakl tekerlekli bir alet gelitirdi. Tfekiler, bu sayede hem ko
runuyor hem de ileri ya da geri hareket edebiliyordu.
lgintir ki, Babr, savatan nce ordusu nnde bir konuma yapt ve
Mslmanlardan alman vergiyi (tamgha) kaldrdn ve arap imeyi brak
tn syleyerek birlikleri zerinde psikolojik bir etki yaratmaya alt:
Herkesin nnde arab braktm ilah ediyorum... fani dnyann btn
zenginliklerini umursamadan, onlar ezip geen muzaffer askerlerim... tm o
zenginlikleri Allahn takdir ettii gibi paraladk, yaknda putperestlerin
[Rajputlar] putlarn da balarna ykacaz -paraladklar deerli eyalarn
paralarn fakir ve muhtalara dattlar. Tm bu szlerin, kalabalk d
man karsnda morali bozulmu olan askerleri coturduuna hi phe yok
tu.
Top ve tfeklerle korunan merkeze saldramayan dman, Panipatta ol
duu gibi, Babrn ordusunun sa ve sol kanatlarna hcumlar dzenledi.
Babr, kanatlar ihtiyatlarla baarl bir ekilde desteklemiti, ayrca ateli si
lahlar da bu savata Panipattakinden daha ok ie yaramt. Babr, Rajput
svarilerinin hcumlarnn boa karlmasnn ardndan, tulughamdya d
man kuatma emri verdi. Ayn anda, Babrun muhafz birliine bal sva
riler de, merkezdeki arabalarn sa ve solundan hcuma geti. En artc olan ise, arabalara, topulara ve ayakl destekleriyle tfekilere de ilerleme
yi emretmesi oldu: Merkezdeki tfekiler emre uyarak arabalarn arkasn

Dnya Sava Tarihi

175

dan kp savan ortasna doru ilerledi... ve tam bu srada ahtan emir gel
di... merkezdeki topular da ilerleyecekti. Rajpurt ordusu, kimi birliklerinin
sava alann terk etmesiyle byk bir zarar grmt, ama ilerleyen topu ve
tfekilere kar zaten yapabilecei fazla bir ey yoktu ve kanatlardaki sva
rinin uygulad standart tulughamayla kuatld. Kurtulanlar, yakndaki te
pelere doru kaarak canlarn kurtarabildi; Rajputlar yle byk bir yenilgi
ye uramlard ki, Babr bir daha hi tehdit edemediler.
Babr, teknolojiye verdii nemle de sradyd; stat Ali-kuliye, d
man kalelerine kar kullanlacak havanlarn imal edilecei bir dkmhane
kurmasn emretti: stat, havan kalbnn etrafnda metalin eritildii sekiz ocak yaptrmt. Her ocan altnda, dorudan kalba bal bir kanal bulunu
yordu. Geldiimde [Babr] ocaklar ald ve erimi metal bu kanallardan ka
lbn iine akmaya balad. Kalp dolunca, ocak azlar kapatld. stat Alikuli, ocaklar ya da metalle ilgili bir eyi yanl yapm olmalyd. zntsn
den neredeyse kendisini kalptaki scak metalin iine atacakt. Fakat biz [Bab] onu sakinletirdik. Ona bir kaftan sunarak kendisini bu utantan kurtar
dk. Kalp souduktan sonra ise, silah gvdesinin dzgn olduu grld ve
bunun zerine stat, barut haznesini dkmek ok daha kolay dedi.
Babr, hem savan tm ynlerini kavrayan hem de bireylerin sorunlary
la ilgilenen bir komutand. Bunun sonucu olarak da, tm Kuzey Hindistan
fethetmiti. Onun kadar yetenekli olmayan olu Humayan, Afgan er ah
karsnda iki sava kaybetti. Ama onun yerine geecek olan Ekber (15561605), belki de gelmi gemi en byk Babr imparatoruydu.
Ekber, askeri yetenekleri ve kazand baarlar asndan, istisnai bir h
kmdard. Hinduizmin de dahil olduu dier din ve grlere gsterdii
hogr, eitim ve sanata olan dknl (okuma yazma bilmemesine ra
men), ileri grll:ve'yaratc zeksyla, imparator-merkezli yeni bir
gne dini kurmutu. Yetenekli bir hkmdard, Mool mparatorluunun
yapsn ve ekonomiyi etkili bir biimde rgtledi. Ekber, imparatorluun s
nrlarn batda Belucistan sahili, Sind, Cutch ve Kathiavvara; gneyde Orta
Hindistana; ve douda Bengal ve Orissaya kadar geniletti. Kalelerin stra
tejik neminin farknda olan Ekber, Allahabad, Lahor, Ajmer ve Agrada top
larla donatlm drt byk kale ina etti. mparatorluun merkezinde byk
bir kare oluturacak ekilde ina edilen kaleler sayesinde imparatorluun sa
vunmasn perinlemiti, fakat Ekber, daha sonra bu kalelerin Babr hkimi
yetine ynelik bir tehdit olduu fikrine kapld ve onlar yktrd. Chitor ve
Ranthamborun ele geirilii ise, imparatora meydan okuyabilecek hibir g
cn kalmadnn bir iaretiydi. syan bastrmak ya da snrlar geniletmek i

176

Dnya Sava Tarihi

in dzenlenen seferlerin ouna kendisi katlmayan ve komutay gvendii

komutanlarna devreden Ekber, yukarda bahsedilen iki byk kalenin (Chitor ve Ranthambor) kuatlmasna bizzat kendisi komuta etmiti.
Babr ordusunun yry dzeni pek ok gzlemcinin dikkatini ekmi
ti. Ordu, Sleyman dneminde Osmanl mparatorluunda olduu gibi, Ek
ber5in hkimiyetindeki topraklardan geerken imparatorun gcn ve otori
tesini pekitiriyordu. Ekber sefere ktnda, ordusu, yaklak 100.000 asker
-50.000 svari, 500 sava fili, 12.000 tfeki ve 35.000 piyade-ve ordunun
peine taklan sivillerden oluurdu. Ekberin imparatorluu geniledike, bu
na bal olarak ordunun mevcudu da artt. Seyyar topu birlii, sadece 28
sahra topundan ibaretti, fakat ya kuatma alannda dklen ya da kzler
veya fllerce ekilen platformlar zerinde tanan byk kuatma toplarna
sahipti. Ekber, orduya lojistik destek salamak iin, krsalda yiyecek araya
cak ajanlar grevlendirir ve yerel tccarlar, mallarn ordu pazarna getirip
satmalar iin tevik ederdi. Byk skender dneminde olduu gibi, ordunun
yolu zerinde bulunan yerel ynetici ve prenslere eliler gnderilir ve onla
ra, orduya gereken yiyecei salamalar ya da bunun sonularna katlanma
lar gerektii bildirilirdi. Bylesine byk bir ordunun iaesinin baaryla
salanabilmi olmas gerekten artcdr. Benzer ekilde, ordunun byk
l nedeniyle karklk kmasn nlemek gayesiyle, kamp hep ayn tarz
da kurulurdu. rnein, nbetini perembe, cuma ve cumartesi gnleri yapa
caklar merkezde, pazar ve pazartesi yapacaklar sada ve sal ve aramba ya
pacaklar solda bulunurdu. Ayrca, 300 keifi her yne doru 30 km.lik me
safeye gnderilir; onlar etraf kontrol ederken, istihkmclar da yollar dzelt
mek ve kprler ina etmek iin grevlendirilirdi.
Aadaki rnein de gsterdii gibi, Ekberin ordusunda disiplin kat, ama adildi: Nehir geiinin uygun olup olmadn kontrol etmek iin gnde
rilen bir keifi, bunu kendi gzleriyle grmek yerine,' civardaki kyllerin
syledikleriyle yetinmiti. Dolaysyla:
ah, o kiinin nehrin gei iin uygun olduunu syledii yere gtrlmesini
emretti. Bir kz derisinin zerine yatrld ve balanarak nehrin zerine b
rakld. Bu olay kampta duyulunca, herkes ne olduunu merak ederek nehrin
kysna t. Grevli, akntyla nehrin ortasnda bir oraya bir buraya srk
leniyordu. Adam feryat ediyor, balanmas iin yalvaryor ve af dileyebil
mek iin aha doru gitmeye alyordu. ahn adrnn nne doru yakla
nca, ah nehirden karlmasn emretti ve adam kle olarak pazarda satld.

Dnya Sava Tarihi

177

Ekber, komuta alannda, Moollarn onluk sisteminden gelitirdii mansab sistemini kullanyordu. Bu sisteme gre, tm subaylarn kiisel bir rtbe
si (zat) bulunuyordu. Bu rtbeler kiinin statsn, maan, imtiyazlarn,
unvanlarn belirliyor ve bizzat imparatorun kendisi tarafndan veriliyordu. leride, 1590larda, dier bir onluk sistem ya da rtbe sistemi olan sawar kul
lanlmaya baland. Bu sisteme gre, her mansabdar, rtbesine gre, belli sa
yda ar svari beslemek zorundayd. Mansabdarlar, saylar 5.000e kadar
ykselebilen bu svarileri semek, eitmek, hepsinin ihtiyalarn karlamak
ve maalarn vermekle ykmlyd, bunun karlnda imparatordan para
alrlard. Bu sistem sayesinde byk bir ordu beslemenin yk devlet grev
lilerine datlm oluyor, fakat imparatorun varlyla otorite yine de salan
m oluyordu. Ekberin hzinesinin yzde 85i mansabdar maalarna ayrl
mt ve sadece yzde 9.5i dzenli ordu iin harcanyordu. Ekberin saray
erkn ise, tm ihtiamna ramen, bteden ancak yzde 5 pay alyordu. m
paratorluun srekli genilemesi sayesinde, gelir, giderden yaklak yzde
4.5 daha fazlayd.
Ekber, tm imparatorluu alacak bir dzeyde rgtlemi, dzenlemi
ve yaplandrmt. mparatorluun her paras, rtbe ve kategorilere gre s
nflandrlmt. rnein, Ekber, saraydaki hayvanlar (sava filleri, atlar, de
veler vb.) beslemek iin gereken yiyecek miktaryla ilgili ayrntl talimatlar
vermi, her hayvann sahip olmas gereken arlkla ilgili standartlar belirle
mi ve sorumlu olduu hayvann bu standartlarn dna kmasna izin veren
lere para cezas getirmiti: ahmz nce her hayvann ihtiyac olan gnlk
yiyecek miktarn belirledi, sonra farkl miktarlarn hayvann gcn nasl et
kilediine bakarak tm sonular deerlendirdi. Majesteleri ardndan hayvan
lar bizzat kendisi inceledi, kilolarndaki deiimin, rapor edildii gibi olup
olmadn kontrol etti. Zayfla para cezas koydu... Bir filin zayfl 13
ksma ayrlmt.
Ekber, hem simgesel nemi hem de sava alanlarnda stlendii rol nede
niyle sava fillerine ayr bir nem vermiti. Biyografisini yazan Ebu Fazln
belirttiine gre: Hindistann deneyimli insanlar iyi bir filin 500 ata eit ol
duunu bilirler; ve bilirler ki, bu fil, tfekli birka cesur adam tarafndan ida
re ediliyorsa, deeri bir kat daha artar. Yine de sava alannda filler, ordunun
en nnde yer alan svari birliinin gerisinde bulunan piyade ve tfeki
lerin de gerisine yerletirilirdi. Fillerin bu ekilde yerletirilmesinin nedeni,
panie kaplp etrafa saldrmalarn nlemekti. Fillerin gerisinde ise, pusu
kurmada ya da savan sonucunu belirleyecek son hcumu dzenlemede kul
lanlacak ihtiyat kuvvetleri bulunurdu. Fakat Ekber, fil hcumuna, savan
sonucunu tayin edici bir unsur olarak ska yer vermiti, rnein 1567de asi Bahadra kar.

178

Diinya Sava Tarihi

Ekber, ateli silahlara ok deer verdiinden, ordusunda tfekilerin de

ayr bir yeri vard. Bir tfek imalathanesi kurmu ve retimi bizzat denetle
miti. Dzenli ordusunda 12.000 tfekinin bulunmas, saylar geleneksel
svari birliklerinin drtte biri kadar olsa da, bu grubun gittike artan nemi
ne iaret etmektedir. Ebu Fazln yazd biyografide, Ekbere bal tfek
yapm ustalarnn, akmakl tfei icat ettii ynnde bir ibare bulunmakta
dr: Tfekler artk yle bir tarzda yaplyordu ki, atelenmeleri iin fitile ge
rek yoktu. Horozun ufak bir hareketi yeterliydi. Ekberin dkmhanelerin
de dklen ya da Batllardan satn alnan toplarn bir ksm kalelere gnde
rilirken, baz top ve havanlar da kuatmalarda kullanlmak zere ayrlrd.
Ekberin ordusu, imparatorluun genilemesi iin veya isyanlara kar say
sz sava vermi olsa da, en byk aba dman kaleleri ele geirmek iin
harcanmt, nk gerekte blgeyi kontrol altnda tutan bu kalelerdi ve
bunlarn ele geirilmesi bir seferden zaferle klmas iin kanlmazd.
Bu tr bir sefer, ele geirilmesi tm Rajputanann fethine imkn verecek
olan, Rajputanadaki Mewar devletine kar dzenlendi. Ekber, Ekim
1567de Mewarn bakenti Chitordaki bir kalenin nlerine geldi. Fakat Mewar hkmdar, kurak arazi taktii uygulayarak tepelere ekilmi ve kaleyi
korumak iin 8.000 Rajput askeri ve 40.000 kyl brakmt. Kale ok b
ykt, yksek bir tepenin zerindeydi ve su ve erzak ynnden bir sknts
yoktu. Ekber, byk kuatma toplar bulunmad iin, nce kalenin evresi
ne bir savunma hatt ina ettirdi, bu inaat bir ay srd. Ardndan kaleye bir
ka hcum dzenledi, ama baarl olamad. Bunun zerine, kaleyi sistemli
bir ekilde ele geirmeye karar verdi. Surlarn nemli noktalarna doru la
mlar kazlrken, bir blmne doru da sabat balatld. Sabat, Hindistana
zg bir kuatma tekniiydi; bu teknikte, yerin zerinde surlara doru zikzak
izerek ilerleyen st kapal bir geit ina edilirdi. Bu geitten ilerleyen as
kerler, surlardan alan ateten etkilenmezdi. Chitordaki sabat, 10 atlnn
yan yana iinden gemesine imkn verecek kadar geni; bir filin zerindeki
askerin, elindeki mzrakla birlikte gemesine imkn verecek kadar da yk
sekti. Dier yandan, kazlan iki lam da atelenmi, fakat bir lamn hava
ya umas gecikince, Babr ordusundan 500 asker lmt. Ekber, tanma
lar ok g olduu ve zaman ald iin, hemen kalenin nnde dklm
byk bir havan kullanyordu. Kaytlarda belirtildiine gre, kaledeki asker
ler bu havann farkna vardklarnda, hayretten ne yapacaklarn bilememi
lerdi. Ekber, askerlerine cesaret vermek iin sabata bizzat katlm, gzde
silah Sangram kullanarak, bir keskin niancnn sabat iilerine ate ettii
kale mazgaln hedef alm ve kaledeki tfekilerin komutan smaili ldr
mt. Benzer ekilde, Ekber, kaledeki nemli kiilerden bazlarn daha l
drerek onlar mezara gndermiti. Sonunda sabat ve birka lam surlara

Dnya Sava Tarihi

179

ulat. Rivayete gre, Ekber kale komutanm da ldrm ve bylece, kale iinde johar ateleri yaklmaya balanmt. Bu, Rajputun kadnlarnn bu atein iinde lmeye, erkeklerin de lene kadar savamaya hazr olduunun
bir gstergesiydi. Ekber, 23 ubat 1568 gnnn afanda 300 fille kaleye
girdi; iddetli bir savan ardndan, kaledeki yaklak 30.000 asker ldrld
ve sonuta kale dt.
Chitorun dmesinin ardndan, dier bir nemli ve almaz kale olan
Ranthambor da 1569 ylnda Ekberin eline geti. Bu kaleler, batda Arap de
nizine uzanan ticaret yolunu kontrol ediyor ve Babr dneminde Hindis
tanda kalelerin ne derece nemli olduunu gsteriyordu. Benzer ekilde,
Burhanpur teslim alnd ve 1600 ylnda Deccandaki Ahmadnagar ve Asirgarh kuatld, nk bunlar, Deccana giden yollar denetim altnda tutma
konusunda olduka etkindi ve Ekberin igal ordusunun gerisinde brakla
mayacak kadar da tehlikeliydi. Ekber, Deccan fethedememi ve bu ii, to
runu Aurangzebe brakmt. Ekber, ld tarihe kadar, geleneksel hafif s
variyi temel alan hayli etkili bir ordu kurmutu, fakat piyade saysn da art
rd ve ateli silahlara nem verdi. Topu ve tfekileri, ordunun nemli bir
parasn oluturuyordu; dkmhaneleri ise tfek, havan ve ar ve hafif top
yapabiliyordu. Bunlar, dnemin tm nemli kuatmalarnda etkin bir biimde
kullanld. Dier yandan, Ekber, sadece hafif silahl dmanlara kar etkili
olsalar da, filleri kullanmaktan da vazgemedi.
Ekberden sonra tahta, Ekberin biriktirdii hzinenin byk bir ksmn
harcamay baaracak olan Cihangir (1605-1627) geti. Onu, Babr mparatorluunun snrlarn genileten, mliyeyi dzelten, Mool tarznda saray
lar, kaleler ve baheler ina ettiren -bunlardan biri de Ta Mahaldirah Ci
han (1627-1658) izledi. ah Cihanm olu Aurangzeb (1658-1707), kanl bir
taht savana -zellikle kardei Darayla- tutumak zorunda kald. Fransz
doktor Francois Bernier, iki karde arasnda 1658 ylnda Jumna Nehri ky
snda cereyan eden savaa ahit olmu ve sava hazrlklaryla ilgili deerli
bilgiler vermitir: Dara, zincirlerle birbirine balanm tm toplarn ordu
sunun nne dizmiti, bylece dman svarisinin geebilecei bir yer bra
klmamt. Toplarn hemen arkasnda, vcudunun nne yerletirilmi silah
lar nedeniyle bizim sava gemilerimizdeki toplar hatrlatan bir sra deve bu
lunuyordu. Tfekilerin byk bir ksm bu develerin arkasna yerletirilmi
ti. Ordunun geri kalan ise ounlukla kl ve karg benzeri bir silahla... ya
da kl! ve yayla-yay, Babrlerin yaygn olarak kulland bir silaht- donan
m svarilerden oluuyordu. Darann ordusu blme ayrlmt. Au
rangzeb de ordusunu ayn ekilde sava dzenine sokmutu; tek fark, kanat
lara hafif toplar yerletirmi olmasyd. Sava, balarda Darann lehine

180

Dnya Sava Tarihi

sryordu; fakat Dara, bindii filin zerinden dnce, askerlerinin morali

bozulmu ve sonuta kazanan Aurangzeb olmutu.
Burada dikkate deer olan, Babr ah dneminde kullanlan metodun
-ordunun n tarafna kurulan savunma-hcum zincir metodu- hl geerli ol
masyd, sadece zincirle bal arabalarn yerini toplar almt. Yine, kanatlara
yerletirilen toplar haricinde, svarinin stlendii rol de deimeden kalm
t. Aurangzeb, uzun sren saltanat srasnda topu snfn gelitirmeye de
vam etmi, ar ve hafif topu bataryalar kurmu ve yabanclar maala or
dusunda kullanmaya balamt. rnein, seferde onun adrnn ardndan
hafif toplar gelirdi. Bunlar, 10-12 cm. apnda glle atan 300 kadar mil ek
senli top ve pirinten yaplm 60 kadar kk sahra topuydu. Bemiere g
re, pirin toplar, ustalkla yaplm ve boyanm ve kk krmz flamalar
la sslenmi, biri nde dieri arkada iki cephane sand bulunan top araba
laryla ekiliyordu. Araba da iki at tarafndan ekiliyordu; srcnn yardm
csnn ilgilendii nc bir at da yedek olarak tutuluyordu. En geriden ise, genelde pirinten dklm ve kzler ve filler tarafndan ekilen 70 ar
top gelirdi, bu toplar her zaman dalardan veya nehirlerden geirmek mm
kn olmazd. Toplara ok nem veren Aurangzeb, tfekileri pek nemse
miyordu. Bemierin belirttiine gre, tfekiler, en dk creti alyor ve
yere kp tfeklerini omuzlarna yasladklar, srada bile, tfeklerin ate alacandan ya da cinlerin gelip tfeklerin ate almasn salayacandan ve
bu nedenle de gzlerinin ve sakallarnn yanacandan korkuyorlard. Berniere gre, Aurangzeb ok sayda svariye -tm imparatorlukta belki de
200.000- sahipti, ne var ki piyade says ok azd -ou topu ve tfeki olan 15.000 asker.
Buradan, Aurangzebin, topuya verdii nem dnda, geleneksel ordu
yapsn devam ettirdii anlalmaktadr. Aurangzeb, tahta ktnda kat bir
Mslman olduunu ispatlad ve imparatorluu geniletmeye devam ederek
gneyde gittike glenen Marathalarla 25 yl srecek zorlu bir savaa tutu
tu.
Yetenekli lider Shivaji (1627-80) nderliinde bir araya gelmi olan Marathalar, sava ti r Hindu toplumuydu. Shivaji, davasna vatanperver bir
misyon da yklemiti -b ir Hindu imparatorluu ve erdem ve onurun lkesi
olacak Maratha Krallmn kurulmas. Feodalizmi sona erdirmi, yerel tiran
larn kalelerini yktrm, soya dayal atama usuln kaldrm ve toprak tah
sisine dayal jahgir sistemini reddetmiti. Shivaji, bunlarn yerine dzenli ve
disiplinli bir ordu ve donanma kurdu. Disipline ylesine nem vermiti ki,
kadnlara, Brahmanlara ve ineklere dokunulmasn ve kadn klelerin ve

Diinya Sava Tarihi

181

dans kadnlarn askeri kamplara girmesini yasaklad. 1671 ylnda bir Avrupalnn gzlemledii gibi, Shivaji, ordusunda kadn olmamasna byk zen gsteriyordu; eer bir tane bulursa, onun san ve kulaklarn kestirip d
ar attrrd. Shivaji, askerlerin maan demek iin, fethedilen ya da kom
u topraklardan chauth adnda bir vergi toplard.
Shivaji, gcnn snrlarnn farkndayd; o nedenle, yerel Bijapur sultan
larna ve daha sonra Babrlere kar yrtt savata piyade ve hafif sva
rinin dzenledii hzl akmlara arlk verdi. Yksek maliyet ve dalk arazi
ler nedeniyle, ordusunun byk bir blm svariden deil, piyadeden olu
uyordu; yine muhtemelen ayn nedenden dolay ordusunda top bulunmuyor
du. Fakat birliklerinin sahip olduu yksek moral ve hareket kabiliyeti, Babrlerin topu ve ar svari alanndaki stnlne edeerdi. Shivaji, im
paratorluun savunulabilmesi iin geitleri, vadileri, tepeleri koruyacak kale
lerin neminin farkndayd; bu nedenle, 1671 ylna kadar ina ederek, sald
rarak ya da rvetle ele geirerek 240 kaleye sahip oldu. Aurangzeb,
ordusunu Shivajiyi yenmek iin gneye gnderdiinde, bu kalelerin ne denli
zorlu olduunun farkna vard.
Shivaji, riskli aknlar dzenlemekten holanrd. rnein, 1663 ylnda
komutasndaki 400 askerle Babr kontrolndeki Puna kasabasna szm ve
gece gizlice valinin sarayna girmiti. Shivaji, valinin yatak odasna girerek
onu ldrmeye alm, ancak kl pay lmden kurtulan vali, drt parma
n kaybetmiti. Shivaji, Babr ehirlerine ynelik baka akmlara da komuta
etmiti. 1664te Surat ehrine saldrm ve alt gn boyunca ehri ve hzine
yi yamalamt. 1670 ylnda Surata yeniden saldrm -b u seferki byk
bir saldryd- ve yine byk ganimet elde etmiti. Ne var ki Aurangzeb b
yk bir kar saldr dzenlemeye karar verdiinde, Shivaji ne sava meyda
nnda karsna kabilmi ne de en nemli kalelerinden olan Purandarn
dmesine engel olabilmiti. Shivaji, talyan Manuccinin idaresinde yrt
len siper, lam kazma ve topu atei faaliyetlerinin sonucunda dmesi ka
nlmaz olan kaleyi teslim etmek zorunda kalmt. Babrlerle bar yap
maktan baka ans kalmayan Shivaji, 23 kalesini kaybetmi ve sergilenecek
bir sava esiri olarak Babr bakenti Agraya gtrlmt.
Fakat Shivaji, klk deitirerek kamay baard ve Maratha topraklarna
geri dnd. Burada gcn artrrken, Babrlerle rahatsz bir bar srdr
meye devam etti. Fakat bu anlama, askerlerinin, Babrlerin elindeki Aslan
Kalesini tekrar ele geirmesine engel olmad -b u kaleyi, allmadk bir e
kilde, ip baladklar byk bir iguanay dik surlara trmandrarak ele geir
diler. Shivaji, chauthtan elde ettii gelir ve drt yl boyunca dzenledii ba-

182

Dnya Sava Tarihi

anl aknlarn ardndan, 1674te kendisini Hindu kral ilan etti ve Mslman
Babrlere kar bamszln kazand. Daha sonra Camatic kylarn ve
Mysoreu ele geirmek iin seferler dzenlemeye balad, fakat 1680 ylnda
hastalanarak ld.
Shivaji, srekli aknlar, yaylma ve vergiler sayesinde zengin bir hzineye
sahip olmu; Marathalar arasnda manevi bir milliyetiliin ve disiplinin te
melini atm; svariden daha nemli bir birim olarak grd, kl, yay ve
tfekle donanm hafif piyadeye arlk vermi; Babrlerle byk meydan sa
valar yapmaktan kanm; donanma kurmu ve kalelerden oluan derinle
mesine bir savunma sistemi oluturmutu. En byk eksii, topuydu; Surat
ve Golcondadan top temin etmeye alsa da, bunu bir trl baaramamt.
Bu, hem Shivajinn hem de ounlukla yabanc topular kullanmak zo
runda kalan Aurangzebin -Babrler kendi toplarn dkebiliyor olsa d a- or
tak sorunuydu. Babrler, o dnemde deveyle tanan mil eksenli topu icat
etmiti. Hem Babrler hem de Marathalar, fitilli tfei etkili ekilde kullan
m, kendi fitillerini yapmay renmi, fakat akmakl tfee gemekte ge
kalmlard. Dier yandan, akmakl tfee gei, Avrupann kimi blgele
rinde de gecikmeli olmutu, tik barutun muhtemelen on nc yzylda fi
ek yapm ve kale altlarna kazlan lamlarda kullanld Hindistanda, Ba
brler ve Marathalar, daha kalitesiz ve depolama mddeti ksa olsa da, kendi
barutlarn retmeyi baardlar. Ateli silah kullanm genel olarak ele alnr
sa, Babrler ve Marathalar, frsat bulduklarnda kendi toplarn retseler de,
her ihtiya duyduklarnda yabanc teknoloji ve uzmanlardan yararlanmaktan
memnundu. Fakat muhtemelen mevcut silah teknolojisi yeterince gvenilir
olmadndan, tfekilere fazla nem verilmemiti. Zaten eer geleneksel or
du ve silahlar hl ie yaryorsa, deiiklik yapmann ne anlam vard?
Babr mparatorluu on sekizinci yzyln balarnda i atmalara tank
olurken, ateli silahlarn rol konusunda da bir anlamazln olduu aktr.
Piyade ve svari sava alannda eit sayda olurdu; piyade yayalar, okular ve
tfekiler olarak e blnrd. Ajmerin asi racas, 1722 ylnda deve ze
rindeki 12.000 askerden oluan -her devenin zerinde bir tfeki ve bir oku
bulunuyordu- bir ordu kurmutu. Daha nceki bir tarihte (1720) ise, bir file
binmi olan mparator Muhammed ah, asi soylulara kar geni lekli bir
saldr balatmt. Bu saldrda nde topu, arkada piyade ilerleyecekti. Hin
du tarihi Das Lahnavinin sylediklerini doru kabul edersek, imparatorluk
ordusu komutan, topu ve tfekilere hediye ve at bana dl vermek zo
runda kalmt. Topular ilerleyince, birlikler derhal onlar takip etti. Haydar
Kuli Hann (topu birlii komutan) verdii hediyelerle cesaretlenen topu

Dnya Sava Tarihi

183

lar, toplardan birini ateleyip dierini dolduruyordu.

Top kullanmnda grlen yetersizliin nedeni, seyyar toplarn eksiklii
ya da byk toplar tamann gl olabilir. Yine Das Lahnavinin bildir
diine gre, 1719da toplar o kadar bykt ki, bunlardan Lord ampiyon isimli bir tanesi 40 kiloluk glle frlatyor ve ekilebilmesi iin drt byk
fil ve 1.400 kz gerekiyordu. Kale Ac adndaki, 50 kiloluk glle atabi
len dier bir topu ekmek iin ise 4 fil ve 17.000 kz gerekiyordu. iddetli
ya dolaysyla bu iki topun bir kum hluk mesafeye tanmas 12 gn sr
m, Akbarabad ehrindeki kimi ev ve dkknlar topun geebilmesi iin y
klmt. Babr ordusu, akmakl tfei Avrupadan yaklak 50 yl sonra,
yani 1720li yllarda kullanmaya balad. Muhasara toplarnn boyutlarnn
kltlmesi ve arlklarnn azaltlmasnda ise Avrupann yz yl gerisin
deydi.
On sekizinci yzylda Maratha, Mysore ve Babrn halefi olan devletler,
ancak ngilizlerle baa kmak zorunda kaldklar zaman, nceki kuaklarn
ateli silahlara yeterince nem vermemi olduunun farkna vard. lk d
nemler hl ie yarayan muhasara toplan bu deerlendirmenin dndayd.
Ekber, dier alanlarda olduu gibi, ateli silahlara verdii nem asndan da
srad bir insan olduunu bir kez daha gstermiti.
Babr mparatorluu, on yedinci yzyln sonlan ve on sekizinci yzyln
balarnda, eitli nedenlerden dolay -Aurangzebin, Deccanda Shivajinin
haleflerine kar yrtt uzun ve masrafl sava, i isyanlar ve atmalar,
zellikle drt ykc veraset sava ve zeki Maratha taktikleri- dalmaya ba
lad. Dalmaya yol aan unsurlardan biri olan Maratha taktikleri, Marathalarn, 1730larda hafif svarilerle Babr kale ve garnizonlarna dzenledii aknlar kapsyordu. Babrler kendi kale ve garnizonlarndan dar kamaz
ken, Marathalar tm krsal kontrol ediyordu. Bu ekilde yavaa g topla
yan Marathalar, 1738 ylnda Bhopalda Babrlerin karsna kacak seviye
ye gelebilmiti.
Maratha mparatorluu, Shivajinin lmnden sonra da gelimeye de
vam etti ve on sekizinci yzyln sonu ve on dokuzuncu yzyln balarnda
ngilizlerle kez savat. Balarda baarl olsalar da, svari arlkl byk
Maratha ordularnn, disiplinli ngiliz glerini yenemeyecekleri ortadayd;
sonuta, 1819 ylnda Maratha hkmdarlar yenilgiyi kabul ederek teslim ol
dular. '

184

Dnya Sava Tarihi

in
Moollar tarafndan igal edilmi, Doudaki dier byk g olan in,
1350-60l yllarda kendisini Mool boyunduruundan kurtarmay baard.
Bu isyann, eski bir kei olan lideri Chu Yuan-chang, 1368de Pekine girdi
ve Ming hanedann kurdu. Hung-wu adyla anld ve ordusunda kat bir di
siplin uygulad. Hung-wu ilk gnlerinde yle sylemiti: Orduda hibir nemi olmayan bir kii olduum dnemlerde ahit olduum disiplinsizlikten
nefret ederdim. Sonra askerlerinin tmnn acemi olduu bir ordunun komu
tanlna atandm. Bir gn onlara savamalar iin emir verdiimde, iki asker
bana itaatsizlik etti. Derhal idam edilmelerini emrettim. O tarihten sonra em
rimdeki herkes korkudan titredi ve bir daha hi kimse itaatsizlik etmedi. G
l bir iradeye sahip bir insan iin imknsz diye bir ey yoktur. Hung-wu,
saltanat dneminde, 1389 ylnda, oullarnn ata binmek ve yay kullanmak
yerine ark sylemekle zaman harcamasna gz yuman tm subaylarn dille
rinin kesilmesini emretti. Satran ve futbol oynayanlarn ise kol ve ayaklan
kesilecekti. Bu tr bir disiplinin sonucu, beklenecei ekilde iyi askerler ve
komutanlar olacakt.
Hung-wu, disiplinin yan sra, amac, hrsl komutanlarn idaresine gerek
kalmadan gl bir ordu kurmak olan wei-so ordu sistemini oluturdu. Bir
sorumluluk blgesinde bulunan askeri mntka so olarak adlandrlrd ve
1.128 asker beslemekle ykmlyd; iki sorumluluk blgesini kapsayan as
keri mntka ise wei olarak adlandrlrd ve 5.600 asker beslemekle ykm
lyd. Bu sistem sayesinde bir milyon asker besleyebilmek mmkn hale
gelmiti. Askeri personel (Wu-chun tu-tu fu) askeri kaytlar tutarken, mer
kezdeki Sava Dairesi de stratejiyi belirleyip hangi eyalette seferberlik yap
lacana karar veriyordu. Birlikler imparatorluk ierisinde ihtiyaca gre se
ferber edilir ve komutanlar askeri personel ierisinden seilirdi. Sefer sona
erdiinde, komutandan yetkisi geri alnr, askerler de wei-so blgelerine geri
dnerdi. Bu sayede, komutanlarn ordularn sadakatini kazanp merkeze teh
dit oluturmalar nlenirdi.
Kendi ihtiyalarn karlamalar iin askerlere toprak verildi ve bylece
sistemin devam saland. Bu nedenle, genelde askerler kendi tehizatlarn
temin etmekten sorumluydu; oullarnn da, babalar gibi asker olmas zorun
luydu. Normalde askerlerin ancak yzde 20-30u grev banda olur; kalan
lar ise, subaylar da dahil olmak zere, wei-so sisteminin giderlerini karla
mak iin tarm yapard. Hung-wu, halkma bir kuru bile harcatmadan bir
milyon kiilik ordu besliyorum diye vnrd.

Dnya Sava Tarihi

185

Maalesef, sonraki Ming hkmdarlar pek yetenekli deildi; imparatorlar,

despotlap gereklerden uzaklamlard; sistem bozulmutu ve gerekte as
keri kaytlarda grlenden katlarca daha az asker ve at bulunuyordu; ve m
parator Yung-lonun saltanat srasnda ve sonrasnda saray grevlileri fazla
syla glenmiti. Sonuta 1449daki Tu-mu olay gibi felaketler yaanma
ya baland. Bu olayda, sorun, saray grevlisi Wang-Chenin etkisi altnda
olan, gen ve aptal imparator Cheng-tung ile ortaya kt. Hrsl Mool han
Esenin faaliyetleri nedeniyle, Mool Snrndaki mzmin sorunlar tekrar
kendini gstermeye balad. On drdnc yzyln sonlarnda in Seddinin
yeniden inas ynndeki byk gayrete ramen, kuzey snr gvence altna
alnamamt. Bunun birok nedeni vard: Mool gebe toplumu ile in yer
leik tarm toplumu arasndaki yapsal farkllk; in imparatorlarnn, ge
belerin srekli olarak aldatld snr ticaretini dzenleme konusundaki is
teksizlik ve beceriksizlikleri; snrn kendine zg kaotik yaps -rnein, ki
mi inli generaller sadece n kazanmak ve maddi kazan elde etmek iin g
ebelere saldrrd; ve gebelerin, demir ve buday gibi in kaynaklarna
ihtiya duymalar ve bunlar yamayla elde etmeye almalar.
Wang Chen 1449 ylnda Moollarn, kendileriyle yaplan ticaretten hi
memnun kalmamalarnn, hatta aalanmalarnn ardndan dzenledikleri akmlar nedeniyle Mogollara bir ders verilmesi gerektii fikrine kapld. Wang
Chen, imparatora Mogollara ynelik ok byk bir sefer dzenlemesini tav
siye etti. Ming ordusunun mevcudu yarm milyona yaknd, fakat askerlerin
morali ktyd, Wang Chen pek sevilmiyordu ve in Seddinin i surlarnn
tesindeki kuzey yolunda durmadan yamur yayordu. Sonu olarak, Wang
Chenin komutasndaki imparatorluk ordusu, in Seddinin d surlarna ulaamadan ve dolaysyla Mogollan cezalandramadan geri dnmek zorunda
kald.
Oysa, Moollarn fatklfbir plan vard; Tu-mu yaknlarnda, Ming ordu
sunu kuattlar ve orduhun suyla balantsn kestiler. Dev Ming ordusu, Mo
ollarn ok yamuru altnda birbirine girdi. Wang Chen ld -belki de inli
komutanlarca ldrld- ve imparator, yere kp sonunu beklemeye bala
d. Esen, imparatoru ele geirince hayret etmiti, ne var ki bu durumdan na
sl faydalanacan bilmiyordu. Mzakerelerle bir ayn harcayan Esen, ar
dndan ilerleyip Pekin surlar nne geldiinde, yeni bir imparatorun seildi
ini ve ehrin kendini savunmaya hazr olduunu grd. Moollar, ehri ku
atabilecek durumda deildi. Esen geri ekilmek zorunda kald ve gzden
dm imparatoru serbest brakt.
Mingler, hepsi doru olmasa da, Tu-mudan pek ok ders kardlar. Ku

186

Dnya Sava Tarihi

zey snr ve Moollar, Minglerin en byk sorunu haline geldi; askeri

zmden ziyade, diplomatik ve ticari ilikilere odaklandlar, fakat bu arada
asl byk sorun olan i isyanlar ve Manu tehdidine yeterince nem verme
diler. in Seddinin d surlarnn tesindeki ileri garnizonlarn ok daha es
nek bir savunma saladn gren Mingler, derinlemesine savunma mant
n terk ettiler ve in Seddine bal daha basit bir izgisel savunma olutur
dular. Dier yandan, imparatorluu savunacak asker says da azalyordu. r
nein, Pekinde bulunan 12 tmenin 107.000 olmas gereken mevcudu, 1528
ylma gelindiinde sadece 54.400d ve ayn tarihte at says da 150.200den
19.300e dmt. Tm bunlara ramen, Ming mparatorluu, 1530larda
sahiller boyunca faaliyet gsteren Japon korsanlarn ve 1550de Pekine sal
dran Moollarn stesinden gelmeyi baard.
Minglerin dayankllnn simgesi, Chi Chi-Kuangn 1550-1580 yllar
arasnda sren generalliidir. Japon korsanlar nedeniyle Chekiangn sahil
blgelerinde bulunan Chi Chi-Kuang, i blgelerden iftileri silah altna al
m, itaatsizlerin kulaklarn keserek veya sava srasnda kaan ya da gre
vini yerine getiremeyenleri idam ederek sk bir disiplin salam ve kk
piyade birimleri kurmutu. 12 kiilik bu birimler, mandarin rdei dzeni
(mandarin duck formation) olarak adlandrlmt, nk birimin dizilii bu
rdein eklini andryordu. Bu birimler, yakn savata stn olan Japon kor
sanlarn yenilmesinde hayati rol oynamt.
Birimde, drt metre uzunluunda karg tayan drt asker bulunurdu. Kar
gl askerlerin nnde ise, ikisi kl kalkan tayp kargclar savunan, ikisi
de ellerinde tadklar uzun bambu dallaryla dman askerlerini artan
drt asker daha yer alyordu. Kargclarn arkasnda iki oku bulunurdu. Ka
lan iki kii ise birimin lideri ve yiyecek taycyd. Chi Chi-Kuang, ateli si
lahlar benimsememiti, nk o tarihte bu silahlar henz gvenilir deildi ve
muhtemelen korsanlar onlar olmadan yenmek de mmknd. Chi Chi-Ku
angn ana sava taktii, dmana tm gcyle yklenmek ve saldry ara
vermeden srdrmekti, bu durumda dalan korsanlar kayordu.
Chi Chi-Kuang, 1560larm ortalarnda 10.000 kiilik bir ordu kurarak
korsanlar yenmeyi baard. Ardndan, 1567 ylnda Chichou blgesine (Pekinin kuzeyindeki ehir garnizonu) gnderildi. Burada, Moollarn svari
hcumu ve ok saldrlaryla baa kabilmek iin ilgin taktikler gelitirdi. Bu
taktiin temeli, katrlar tarafndan ekilen ve her iki tarafna ahap siperler
yerletirilmi, iki tekerlekli sava arabasyd. Savata bu arabalar yan yana
dizilerek bir duvar oluturulur ve kenarlardaki siperler, askerlerin girip ka
bilecei birer kap vazifesi grrd. Her arabada fo-lang-chi (yabanc k

Dnya Sava Tarihi

187

kenli anlamna gelir) ad verilen iki hafif top bulunurdu. Bu toplar, Avrupa
yapm culveririlere benziyordu; ap 5 cm. civarnda, uzunluu ise 2.5 met
reydi; bronz ya da demirden dklmt. Barut, silaha kuyruktan ieye ben
zer bir barutluktan dklr, kurun gllesi ise azdan konulurdu. akmakl
tfekler de kullanlyordu; hem toplar hem de tfekler, arabalardaki siperle
rin zerindeki mazgallardan atelenirdi.
Her sava arabasnda yirmi asker grev yapard. On asker srekli arabada
kalp hem arabay hem de toplan kullanrken, dier on asker de mandarin
rdei dzenine benzer ekilde savaan saldr birimini olutururdu. Bu
gruptaki drt asker tfek; Mool svarileriyle baa kmakla grevli dier
askerler ise mzrak ya da kl tard. Benzer ekilde, yine dman artmak
iin bambu dallan da kullanrlard. Bu saldn biriminin, bal olduu araba
dan sekiz metreden fazla uzaklamas yasakt; birimin ilerleyebilmesi iin, arabann da onunla birlikte gitmesi gerekiyordu.
Piyadenin kar saldrlarnn da etkili olaca grlm, arabalarn altn
dan ya da yanlarndan kp dalgalar halinde saldran piyadenin Moollar a
rtaca dnlmt. Kare ya da daire eklinde dizilen svari, sava ara
balarn perdelemekte kullanlr, Mool saldrs baladnda arabalarn geri
sine ekilirdi. Zaman zaman, drt tekerlekli arabalarda tanan ve byk ge
neral topu ad verilen -arl 650 kg.a ulaabiliyordu- ar toplar da kul
lanlrd. Byk top, yakn mesafede etkili anti-personel talar ya da demir
misketler atard. Tm bunlara ek olarak, hafif havanlar ve ate mzraklar da
kullanlmt.
Chi Chi-Kuanga gre, ideal bir tugay 3.000 svari, 4.000 piyade, 128 ar ve 216 hafif sava arabasndan olumalyd. Fakat imparatorluk, savun
madan ziyade saldrya arlk vermi olduundan, bu tr bir tugay yaps
fazla rabet grmemiti. Chi Chi-Kuang yle diyordu: Bizim asl sorunu
muz savunmadr. Gebeleri darda tutabiliyorsak, bu zaten byk bir ba
ardr. Chichouda bar hkim olduu mddete, grevimizi baaryoruz
demektir. mparatorluk iin byk bir ansszlktr ki, on yedinci yzyln
banda bunu bile baarmak mmkn olmam ve i karklklar ve gebe
saldrlar Mingleri fazlasyla uratrmt.
1640larda babozuk askerler ve a kyllerin balatt ayaklanmalar,
1644 ylnda Pekine girecek olan Li Tzu-cheng tarafndan baarl bir isya
na dntrld. Ayn gn imparator, asilerin eline gememek iin kendini
ast. Kuzeyde bulunan Wu San-kuei komutasndaki ordu, Manuyann g
ney ve dousundaki ormanlarda yaayan gebe Manulara kar snr koru
makla grevliydi. Pekinin dtn duyan Wu San-kuei, Manularla ittifak

188

Dnya Sava Tarihi

yaparak onlar da ordusuna dahil etti ve geri dnerek Pekini Li Tzuchengin elinden ald. Fakat artk grevlerini yerine getirmi olduklarn
belirtip geri dnmelerini istediinde, Manular bakenti terk etmeyi red
dettiler ve Ming hanedannn sonunun geldiini ilan ettiler. 1644 ylnda Ku
zey in, artk Manular tarafndan ynetiliyordu, fakat gneyde Ming prens
leri ve derebeyleri bamszlklarn ilan ettiler. Bu nedenle, Manu ordular
gneye yneldiler ve geleneksel Mool tarz olan koldan saldryla, 1640
ve 1650lerde inin kalann da fethettiler.
Bu fetih corafi sorunlar, uygulamakta zorlandklar kuatmalar ve Cizvitler ile Portekizlilerin Minglere ateli silah salamas nedeniyle, Manular iin olduka zor gemiti. Bu nedenle, geleneksel sava teknikleri -yay kulla
nan svari- yerine, zaman zaman daha barut merkezli taktiklere ynelmek
zorunda kaldlar. Dolaysyla Manular, kendilerinden nce Moollarn da
yapt gibi, dmanlarndan barut teknolojisini renmeye baladlar. Man
ular, 1631 ylnda Ming firarilerden ve ele geirdikleri top rneklerinden
faydalanarak kendi toplarn dkm, 1635 ylna gelindiinde ise tfek kul
lanmaya balamlard. Yine de, Thai Tsu Shih Lu Thuda. bulunan ve
1630larm hemen ncesine ait resimlerin de gsterdii gibi, geleneksel Man
u atl ve yaya okularnn hz ve taktikleri, Ming top ve tfeklerini hl alt
edebilmekteydi. Dolaysyla, Manular, mmkn olan her artta svarilerini
kullanmaya devam etmilerdi. Manular gl klan dier bir unsur da yk
sek moralleriydi. Oysa, Ming prens ve derebeyleri birbirleriyle srekli sava
t iin, kyller Manulardan ziyade Minglerden korkuyor, haydutlar terr
estiriyor ve disiplinsizlik ve moralsizlik Ming ordularn gten dryordu.
Yine, Manular da, tpk Moollar gibi, terr taktiini baaryla kullanarak
ordu ve ehirlerin kendiliinden teslim olmasn salyorlard.
Terr taktiinin bir rnei, Manularn 1645teki Yang-chou kuatmasyd. ehri savunanlar teslim olmay reddedince, Manular surlar top ateiyle
ykm, ardndan da tm ehri kltan geirmiti. Sa kalan bir grg tan
olay yle anlatmtr:
Boyunlarna zincir geirilmi kadnlar de kalka amurlar iinde yuvarlana
rak yryor, etrafta atlarn ya da askerlerin ayaklan altnda inenmi bebek
cesetleri yatyordu. Toprak kandan kzla boyanmt, yer cesetler ve insan
paralaryla kaplyd ve her yerden feryatlar ykseliyordu. Tm hendek ve ha
vuzlar, st ste ylm cesetlerle doluydu ve kanlaryla boyanm su, yeile
alan koyu krmz renkte akyordu.
Kllarn knlarndan ekildii her yerden ac lklar duyuluyor, yzlerce
insan hayatnn balanmas iin af diliyordu. Askerler grnr grnmez,

Dnya Sava Tarihi

189

tm gneyliler saylar ne olursa olsun yere kp balarm ne eiyordu. Hi

kimse kamaya cesaret edemiyordu, tek yaptklar ey boyunlarm eip ine
cek klc beklemekti.
Birden Manu apkas, krmz ceket, siyah ayakkablar giyen ve belinde ift
azl bir kl tayan 30 yandan gen, ok yakkl bir adam grdm. Be
raberinde yine ok gsterili sar bir ceket giyen bir adam daha geliyordu...
Krmz ceket giyen adam gzlerimin iine bakarak, Yarn Majesteleri [Man
u ordu komutan] kllarn knna sokulmasn emredecek ve hepinizin can
balanacaktr dedi.
Fakat dier kuatmalar byle kolay olmamt. rnein, 1648-49 yllar arasnda alt ay sren Nan-chang kuatmas, ancak ehri savunan baz asker
lerin ihanet etmesiyle sonulanmt. Toplarn bu ehrin alnmasnda yetersiz
kald akt. Ayn ey, Manu kuvvetleri 1650 ylnda Kuang-Tung eyale
tindeki Kuang-chouyu ar scak ve stmaya ramen kuatmak zorunda ka
lnca yine tekrarlanmt. Ar toplar da kullanlm olmasna ramen, kuat
ma 8.5 ay srm ve ancak d surlar savunan Ming komutan kar tarafa
geince ve bylece i surlar Manu askerlerine ve toplarna ak hale gelince
sona ermiti. Bu kuatmalar da gsteriyor ki, Manularm top ve kuatma tek
nikleri olduka yetersizdi ve iyi savunulan Ming ehirleri ancak hileyle al
nabiliyordu. Her eye ramen, Manularm disiplini, taktii ve stratejisi Ming
liderler arasndaki karmaa ve rekabetle birleince, 1662 ylna gelindiinde
Gney inin fethi tamamlanmt.
Manu hanedan ne kadar dayankl olduunu kantlad ve 1912 ylma ka
dar ayakta kald. Byk Manu imparatorlarndan K ang-hsi (1662-1722) i
isyanlar bastrm, D Manurya ve Tibete baarl seferler dzenlemi ve
1685 ylnda Albazin Kalesinde Ruslar bozguna uratm gl bir hkm
dard. Bu zafer, Cizvitleden alman 150 top ve 50 havanla donanm 15.000
kiilik bir birlik tarafndan kazanlmt. K ang-hsi, 1675 ylnda Cizvit peder
Ferdinand Verbiestin top dkm bilgisinden fazlasyla istifade etti. Dnemin
Cizvit kaytlarnda belirtildii gibi: mparator bavurduu birka yol ie ya
ramaynca, asileri mevzilendikleri yerden top atei olmadan skp atabilme
nin imknsz olduunu anlamt: Fakat elindeki toplar demirden dklm
t ve dolaysyla bu dik arazide tanmalar mmkn deildi. mparator, Pe
der Verbiestin bu konuda kendisine yardmc olabileceini dnd ve ona
Avrupa teknikleriyle top dkmesini emretti.
Peder Verbiest dini nedenlerle bu teklifi reddetti. Bunun zerine impara
tor, pedere, emrine itaat etmezse hayatn kaybedeceini ve in topraklarn
daki tm Cizvitlerin srleceini syledi. Baka aresi kalmayan peder top

190

Dnya Sava Tarihi

dkmeyi kabul etti: Tm toplar ok kk ve hafif yapld ve azdan kuy

rua kadar uzanan ahap kundak ve demir kuaklarla glendirildi... Bu yeni
toplar her ihtiyaca cevap verecek seviyedeydi. Sonuta, dman panik ieri
sinde mevzilerini terk etmek ve ardndan teslim olmak zorunda brakld.
Verbiest ilk yl 340 hafif top dkm, bu toplarn her birini kutsam ve
onlara azizlerin ismini vererek bu isimleri zerlerine yazdrmt. Aslnda
Verbiest toplar Avrupa tarznda dkmemi -Avrupa o srada bu konuda ok
daha ileriydi-, sadece inlilerin hafif top tekniklerini biraz gelitirmiti.
inde 1356 ylndan beri dkme demir toplar yaplrken, Avrupallar gve
nilir dkme demir toplar ancak on altnc yzyln ikinci yarsnda yapabil
miti. Benzer ekilde, inliler 1370lerde dkme demir havanlar ve byk
muhasara toplar yapabiliyordu. Fakat in brokrasisi, top dkmn gizli
bir sanat olarak kabul etmi, bu da silahn geliimini kstlamt. On altnc
yzyln balarndan itibaren Portekizliler, ine kuyruktan dolma toplar ge
tirmeye balad ve bylece, inliler Avrupa toplarn taklit etti. 1500lerin so
nlarnda in yapm toplar Batllar etkilemeye devam ederken; 1600 ylna
gelindiinde stnlk Batya kaptrlm; on yedinci yzyln ortalarnda ise
in imparatorlar toplarn dkm ve kullanm iin Cizvitleri ve Portekizli
leri kullanmaya balamt.
Tm bunlar, inlilerin barut retimi alanndaki uzun gemiine ramen
gereklemiti; inde ate oklar ve ate toplar on ikinci yzylda kul
lanlyordu. Benzer ekilde, in roketi de 1340ta ortaya kt; roket oklar, zellikle 1550-1580 yllar arasnda yaygn olarak kullanlmaktayd. in
de ivi benzeri eyler bulunan patlayclar ve yer fareleri (zemine serilen
barut), on drdnc yzyln ilk yarsndan itibaren kullanlmaya balanm
t; bunlarn, haydut-yakan gr bulandrc sihirli ate topu gibi arpc isimleri de bulunuyordu. Fakat in barutunun gc nitrat eksiklii nedeniyle
daha dkt, bu nedenle topuluktaki kullanm fazla ileriye gidememiti.
lk in el topu, 1288 ylnda ortaya kt ve sonraki iki yzyl boyunca ok
eitli silahlar kullanld. ine ilk tfek 1530 ylnda Trkiyeden geldi ve
bunu, Japon ve Portekiz modelleri izledi. inliler bu tarihten sonra ift nam
lulu tfei ve hatta 3-5 dnen namlulu tfei gelitirdi. Bunlarn tm fitilli
tfekti ve 1700lerin Avrupasna benzer, akmakl tfek kullanlan bir d
nem olmamt. inliler, bunun yerine on dokuzuncu yzyln ortalarnda fi
tilli tfekten dorudan doruya funye ve mermi kullanan tfee getiler. in
silahlar, on yedinci yzyldan sonra ilk defa, Li Hung-Changn ordusunu
15.000 yabanc piyade tfei ile donatt 1864 ylnda modernize edildi. Bir
kez daha, balarda inin liderliinde ortaya kan askeri teknolojik geliim,

Dnya Sava Tarihi

191

on beinci yzylda yavalamaya balam ve in, Afyon Savalar srasnda

(1840-42) Batnn askeri teknolojisi karsnda savunmasz kalmt.
Benzer bir gelime de donanmada yaand. Cheng Honun 1405-31 ylla
r arasnda Hint Okyanusu, Basra Krfezi, Aden ve Afrikann dou kylar
n kapsayan gezisi o tarihte AvrupalIlarn kabiliyetlerinin tesindeydi. Cheng
Honun filosundaki baz ju n k 'lar, 155 metre uzunluunda, 63 metre genili
inde, drt gverteli ve su geirmez blmelere sahip gemilerdi. inde nce
leri mezarlarn yerini bulmakta kullanlan pusula, uzun seyahatlere kmak iin de kullanlmaya baland. stelik, bu ju n K larda saldr ve savunma ama
l toplar da bulunuyordu. Fakat hem yksek maliyet hem de kuzey snrnda
beliren tehditler nedeniyle bu seferlerden vazgeildi.
Aslnda derin kltrel nedenler ok daha nemliydi. ncelikle, inliler
kltrel anlamda olduka ie dnkt; yeni topraklar kefetmeye ne istekle
ri ne de ihtiyalar vard. kincisi, inliler tccarlar agzl ve asalak olarak
grdkleri iin, denizar blgelerle yaplacak ticaretin onlarn gznde bir
ekicilii yoktu. nc olarak, inli bilge ve brokratlar, inin kendi ken
dine yeterli bir lke olduu ve yabanc topraklardan gelecek hibir eye ihti
yac olmad grndeydi. Tm bunlarn sonucunda, in, 1500 ylma ge
lindiinde denizcilik asndan da Batnn gerisinde kalmaya balad.
Sonu olarak, inin askeri teknolojinin geliiminde Batnm gerisinde
kalmasnn asl nedeni kltreldi. in gelenei, wen' i (yazl kltr), her za
man wwnun (askeri g) zerinde tutmutu. Birlik, hiyerari, dzen, eitim,
brokratik denetim, i disiplin: Tm bunlar, savan ve ordunun zerinde tu
tulurdu. Konfysn retileri, bireyin, kendi amalarna iddete bavur
madan ulamasn tlyordu. Erdem, kaba kuvvetten stn grlmt.
Sosyal dzenin korunmas iin, denetimin birinci seviyesi eitimle salanr
d, yani herkes, sosyal dzen ierisinde davranmas gerektii ekilde davran
malyd. Denetimin ikinci seviyesi dl-cezaya dayanan bir sosyal sistemdi.
Devlet, denetimin nc seviyesine -askeri mdahale- ancak son are
olarak bavururdu. Fakat imparatorun dzeni korumak iin askerleri devreye
sokmas zaten baarszlk olarak grlrd, nk byle bir imparator, wu
yerine wene dayanan ynetme sanatn baaramamtr. Byle bir atmosfer
de askeri teknolojiye gereken nem verilmemi, bu konu daha aa bir sevi
yede grlerek yabanclara braklm ve btnlk, ortak idealler, istikrar ve
statko her zaman teknolojiden daha nemli kabul edilmitir.

192

Dnya Sava Tarihi

Japonya
ilgintir ki, Japonyada farkl bir senaryo ile benzer sonular ortaya k
mtr. Japonya, ine nazaran daha yaltlm bir lkeydi ve sava sanatnda
yaanan gelimeler, 1540larda Portekizlilerin ateli silahlan lkeye getirme
sine kadar, isel bir sre sonucunda ortaya kmt. Barutun kullanlmasn
da ieren Japon sava tarihi, drt evreye ayrlabilir. On birinci ve on ikinci
yzyllarda, kl ve uzun yay tayan atl savalar -samuraylar- sava alan
larnn hkimiydi. Samuraylar, gerekte zengin toprak sahiplerine hizmet eden ve feodal bir iliki sistemi ierisinde onlara bal olan savalard. Samuray kelimesi, hizmet etmek anlamna gelen samurau ya da saburan fii
linden tremitir ve genelde askeri hizmet anlamn tar. Samuraylar da, tpk
feodal Batdaki valyeler gibi, kendilerine has birtakm sava kurallar ge
litirmilerdi -bireysel sava, sava ncesi usuller ve bui-do (savann ya
am tarz).
lk dnem samuray usullerinin bir rnei, sava balamadan nce mehur
samuraylarn kendilerini dmana tantmasyd. 1184teki Ichino-tani Sava
ncesinde, Kajivvara Kagetoke kendisini dmana yle tantmt (grlece
i gibi yanl olarak): Hey! Ben Kajivvara Heizo Kagetoki, Kamakural
Gongoro Kagemasann beinci kuaktan torunu, Dou topraklarnn nam
salm ve bin askere bedel olan savas. 16 yandayken Devvadaki Sembuku Kanezavva kuatmasnda Hachiman-taro Yoshiienin keif kolundaydm
ve bir ok miferimi delip sol gzme sapland, o oku karp ayn okla beni
vuran kiiyi vurdum. Bylece nam kazanp ismimi tarihe kazdm.
Samuray savann daha az dikkat ekici dier bir zellii, ister yaral is
ter lm olsunlar, dmanlarnn kafalarn kesme geleneiydi. Bunun ama
c, sava kazanan komutann kesik balara bakarak dmann kaybn yakla
k olarak hesaplayabilmesi ve askerlerin, ldrdkleri kiilerin kesik bala
ryla dolaarak savataki baarlarn gstermeye almalardr. Bu gelenein
ritel nemi, 1562 ylnda General Ota Sukemasann Shimizu adnda bir samurayla teke tek dvt savata kendisini gstermiti. Ota, zaten yaral
olduu iin yere dm, ama Shimizu onun ban kesmeyi baaramamt.
O esnada gzleri fkeden parlayan Ota bard: Ne oldu ardn m? Benim
boynumu Nodowa [demir bir boyunluk] koruyor. Onu kar ve kafam kes.
Shimizu diz kerek konutu: Bunu bana nasl sylersiniz! Onurlu bir ekil
de leceksiniz. Saygm kazandnz! Fakat Shimizu tam Nodoway karr
ken, Otann adamlarndan ikisi saldrp Shimizuyu yere ykt ve bunu frsat
bilen Ota, Shimizunun iini bitirdi.

Dnya Sava Tarihi

193

Samuray savann dier bir zellii de, kiinin onurlu bir ekilde hayat
n sona erdirebilmesinin yolu olan hara-kir (intihar) geleneidir. ntihara, bir
sava kaybedildiinde ya da savaa devam etmenin hibir yolu kalmadnda
bavurulurdu. Bu gelenek, on ikinci yzyln ortalarnda byk samuray Tametomo ile balamt. Fakat bilinen en mehur rnek, Gempei Sava sra
snda (1180-85) Taira klanna kar savaan Minamoto klannn lideri Minamoto Yorimasaya ilikindir. Minamoto kabilesi, 1180 ylndaki Uji
Muharebesinde yenilmiti; kolundan yaralanan Yorimasa, Byodo-indeki
lmszlk Konanda ikamet ediyordu. Oullar kapda Tairal dmanla
ryla savarken, 74 yandaki Yorimasa, sava yelpazesinin zerine u iiri
yazd:
Artk meyve vermeyen yal bir aa gibi,
Benim yaamm da meyve veremeden sona erecek.
Yorimasa, iiri yazdktan sonra kamn yararak kendini ldrd. Bir ada
m, kafasn keserek lmn kolaylatrd ve ardndan, cesedini Tairallarm
bulamamas iin nehre att. Yorimasann byk olu da, babasn izledi. Bu
onurlu intihar gelenei, Japon tarihi boyunca varln srdrd; fakat sonra
ki tarihlerde karnda bir yark almas yeterliydi, ardndan, intihar eden
kiinin kafas baka biri tarafndan kesiliyordu.
Japon sava tarihinin ilk evresinde, orduda sadece sekin samuraylar de
il, seferler srasnda silah altna alnan iftiler de grev yapard. Normalde
samuraylara ait pirin tarlalarnda alan bu kyllerin tehizatlar ktyd
-ou'zaman mzrak ya da karg. Baz zamanlar ok sayda insan silah altma
almyor olmalyd, nk Gempei Savandaki ordularn mevcudu on binler
le ifade ediliyordu. Piyadenin kulland dier bir silah, sava keilerin
gzdesi olan naginatayd -1.2 metre uzunluunda, keskin az olan, yar kl-yar mzrak bir silah.
Erken dnem strateji ve taktii; kanatlardan kuatan samuray svarilere,
pusuya, takibe ve srprize dayanr ve hareketlilie nem verirdi. Bu hareket
lilik, bireysel dv ve titizlikle seilmi kk gruplar arasndaki atmala
r ieren sava gelenekleriyle birleir ve savan sonucunu tayin ederdi.
1183 ylnda Gempei Sava srasnda meydana gelen kritik Kurikara Muharebsinde, Minamoto kuvvetleri, seilmi gruplar Taira ordusunun evre
sinden dolap gerisine sarkmas iin gnderdi. O srada Minamoto kuvvet
leri, zaman kazanmak iin, -det olduu zere- Tairallarla karlkl oku
dellosuna giriti ve bunu 30, 50 ve 100 kiilik samuray gruplan arasndaki

194

Dnya Sava Tarihi

atmalar izledi. Bunlar olurken, Minamoto kuvvetleri, karanlkta ortal

aydnlatmalar iin, bir kz srsnn boynuzlarna mealeler hazrlad. Minamotolular, bu kzlerin de yardmyla, n ve arkadan saldrya geince, Tairallarn dar bir vadiye ekilmekten baka ans kalmad, zaten Minamotolular da bunu bekliyordu. Taira ordusu burada katledildi, fakat dnemin
kaynaklarnda geen rakamlar muhtemelen gerek deildir: Tairann yakla
k 70.000 svarisi hayatn kaybetti ve bu derin vadiye gmld; da dere
leri onlarn kanyla dolmu, ceset ynlar kk tepeler oluturmutu; bu
vadide bugn bile oklarn ve kllarn izlerinin grld sylenir.
zellikle bireysel sava gibi formal sava usulleri, 1274-1281 yllar ara
sndaki Mool istilalaryla bir darbe daha ald. Moollar, 1274 ylnda dzen
ledikleri igal srasnda Japonyay ele geirecek derecede gl olmasalar
da, uyguladklar taktiklerle samuraylara iyi bir ders vermilerdi. kinci ve
daha byk igal gc de yine ayn yerde (Hakata Koyu) ortaya kt, fakat
bu sefer samuraylar, ina ettikleri uzun bir surun arkasnda ellerinden geldi
ince kendilerini savundular. Ar kayplar veren Moollar, gemilerine bine
rek dier bir Mool filosuyla birlemek zere sahil boyunca seyretmeye ba
lad. Fakat Takaima aklarnda her iki filo birden iddetli bir kasrgaya (kamikaze - ilahi rzgr) yakaland ve Mool gemilerinin byk bir blmnn
batmasyla Japonya igal edilmekten kurtuldu. Bu istilalar nedeniyle, Japon
sava tarihi ikinci evresine girmi oldu -o n drdnc ve on beinci yzyllar.
Artk hem eski sava usulleri hem de uzun mesafeli svari seferleri terk edil
miti. Bunun yerine, piyadelerin uzun mesafeye kat etmeleri ok zaman ald
ndan, atmalar, ok sayda piyadenin savunma ve saldr grevlerini ba
aryla icra edebilecei, birbirine komu prenslikler arasnda yaanmaya ba
land. stelik, yine piyadenin ncelikli olduu kuatmalarn nemi de gittik
e artyordu.
On drdnc yzylda saraylar arasnda yaanan uzun sreli savalar
srasnda sadakat kavram nemini yitirmeye balad, bylece samuray
deerleri de byk oranda kt. On beinci yzyln ilk yarsnda Japon
kylleri, karlkl savunma birlii sistemini (ikki) kullanarak birka kez ayakland. Sava keiler de, on beinci yzyln ikinci yarsnda samurayla
ra kar baahl bir ekilde bakaldrd. Orduya katlmann tarm yapmaktan
daha krl olduunun farkna varan kyl askerler (ashigaru), gekokujo
-altsnfn stsnfa basks- ad verilen yeni bir eilime de byk katkda
bulundu.
Tm bu gelimeler dorultusunda on drdnc ve on beinci yzyllarda
piyadeye verilen nem gittike artm ve buna bal olarak, samuraylar ata

Dnya Saya Tarihi

195

binmeyi brakp yaya olarak naginatdlar ve no-dachi ad verilen uzun kl

larla savamaya balamt. Dier yaya askerler de yay ve mzrak kullan
yordu. Bu silahlar, 1467 ylnda Kyotodaki iki byk klan (Yamana ve Hosokawa) arasnda yaanan Onin Savanda ok etkili oldu. Bu sava farkl
klan zellik, Kyoto ehrinin ierisinde yaanmas ve ortaya Birinci Dnya
Savan andran grntlerin kmasyd; yani, arpan her iki taraf arasn
da, onlarn siperlerini birbirinden ayran, 7 metre geniliinde ve 3.5 metre
derinliinde bir siper, tarafsz bir blge bulunuyordu. Barikatlarn arkasnda
savaan her iki klana ait askerler ya srpriz saldrlar dzenliyor ya da rakip
lerini yakmaya alyordu. Her iki tarafn mevcudu 80.000 kadard ve sava
tam on yl srmt. Byle bir ortamda bile sava usulleri unutulmamt;
iddetli bir atmann ardndan, bir Masanaganm komutasnda bulunan ve
umutsuz biimde Goryo blgesini savunan bir grup sava, mttefiklerine
bir mesaj gndererek yardm istedi: Savamaktan yorgun dtk... bize bir
f sake gnderebilir misiniz? Onu Masanagaya sunup verecei son ziyafe
te katlacam. Sonra hep birlikte intihar edeceiz. Bir ey daha var. Bir grup
ok tayc kayboldu... ve kampa ulaamad. Bize biraz cephane gnderebilir
misiniz? Fakat haberci, savaa devam edilmesi gerektii anlamna gelen tek
bir okla geri dnmt. Bunun zerine Masanaga ve geriye kalan adamlar llerini toplad, bunlarn cesetlerini ve Goryoyu atee verdi ve allarn ara
sndan gizlice kat.
Sonuta, her iki klann lideri de ld ve Onin Sava sona erdi. Ne var ki,
merkezi otoritenin ortadan kalkt ve byk ailelerin Japonyaya ait geni
topraklar ve nihayetinde Japonyann tmn kontrol altna alabilmek iin
mcadele ettii 1490-1600 yllar arasnda yeni bir sava evresi yaand.
Japon sava tarihinin bu nc evresinde unsur nplana kt: kalelerin
nemi, ateli silahlarn kullanm ve asker saysndaki art. Bu, Batda ger
ekleen askeri devrimi andran bir gelimeydi.
On altnc yzyln ikinci yarsnda ato yapm hzland, bunun nedeni
vard: top ve tfek kullanmnda grlen arta bir tepki, yerel feodal beylerin
(daimyo) ekonomik anlamda glenmesi ve daimyomm, atoyu zenginlik ve
iktidarn bir sembol olarak kullanma arzusu. Bu atolar ierisinde en nl
s, dnemin nde gelen feodali Oda Nobunaga tarafndan ina edilmi olan
Azuchi atosudur. 1576 ylnda inasna balanan bu yap, emerkezli drt
sura sahipti ve hem malikne hem de savunma atosu niteliindeydi. Benzer
ekilde, ato ehirleri de ortaya kmaya balad; bunlardan biri de, on altn
c yzyl sonlarna ait Hachigata atosuydu: atonun n taraf nehir kys
na gelecek ekilde ina edilmiti. Dier taraflar ise hendek ve setlerle koru
nuyordu. atonun etrafnda samuraylarn, tccarlarn, zanaatkrlarn (zellik

196

Dnya Sava Tarihi

le silah retenlerin) ve kyllerin evleri yer alyordu. ehrin ierisinde han

lar, pazarlar, dkknlar; kenarlarnda ise trbeler ve tapnaklar bulunuyordu.
atolar ve tahkimatlar, bir blgeye szmann ve o blgeyi elde tutabilme
nin bir yolu olduklar iin, aslnda bir ynyle de saldrnn bir parasm olu
tururlar. Benzer ekilde, atolar, belli bir blgede birbirini destekleyen bir sa
vunma a oluturur ve tm nemli haberleme alar da bu atolar vastasy
la korunurdu. Tm bu zellikleri nedeniyle, atolar ve kuatmalar, Japon sa
va stratejisinin ayrlmaz bir paras haline gelmiti. Dier lkelerde olduu
gibi, burada da ehir kuatmalarnda ok sayda teknik sz konusuydu: r
vet, kaleyi suyla evirip daryla balantsn kesme, lam kazma, ala
mahkm etme, merdivenler, barikatlar, kaplumbaa kabuu arabalar, do
rudan hcum ve (daha az olmakla birlikte) toplar.
Elde taman ateli silahlar, nl feodal Oda Nobunag gibi kiiler tarafn
dan etkili ekilde kullanlm ve Japon sava tarihinde devrimci bir etki yarat
mt. Fitilli tfeklerin, etkinliklerini ispat ettikleri en nemli sava ise 1575
ylndaki Nagashino Savayd.
Bu savata Nobunaga, dman Takeda Katsuyorinin svari alanndaki
stnln, kendisine bal 10.000 tfekiyle dengelemeye karar vermiti.
Nobunaga, en iyi 3.000 tfekisini seti ve tfeklerin doldurulmas zaman al
d iin, bu 3.000 tfekiyi binerlik saf halinde dizerek, her safn kendi
sine sra geldiinde ate etmesini emretti. te yandan, tfeklerin isabet oran
lar dk olduundan, sadece dman yeterince yaklatnda ate edecek
lerdi. Son olarak, tfekileri korumak ve svarilerin, zerlerinden atlamasn
nlemek iin, tfekilerin nne bir barikat ina edildi; kar saldr dzenle
yebilmek iin de barikatn her elli metresinde bir boluk brakld. Barikat ve
tfekiler hattn merkezine; iki samuray birlii de, Takedann svarilerini
ekmek iin yem olarak barikatn nne yerletirildi. Sava tam da Nobunagann planlad gibi geliti ve yemi yutan Takedann svarileri, tfeklerin
at yaylm ateiyle perian oldu. Tfek hl altsnflarn silah olarak g
rlyor ve samuraylar kl, yay ve mzrak kullanmaya devam ediyor olsa da,
Nagashino Sava Japon sava tarihinde tam bir devrim yaratt.
On altnc yzyln sonlarnda askeri devrimi tamamlayc bir unsur
olarak, ordular gittike daha byk hale geldi; Nobunaga, Hideyoshi ve Iesayu gibi nde gelen feodallerin glenmesi de bunu yanstmaktayd. Sonunda,
Japonyay tek bir idare altnda toplayacak olan Hideyoshi, kendisine bal
feodallere, kyl ve ehirlilerden oluan belli sayda kiiyi kargl asker ola
rak almalarm ve gereken lojistik destein salanmasn emrederek 250.000
kiilik bir ordu kurabilecek gce ulat. rnein, Hideyoshinin 1589 yln

Dnya Sava Tarihi

197

daki Hojo seferi iin gereken 200.000 koku pirin (bir koku, 5 kiledir) sefer
blgesine gemilerle tanm, ayrca yol boyunca 10.000 altnlk pirin daha
satn alnmt. Pirincin limanlara tanmas iin de binlerce yk beygiri kira
lanmt. Avrupada olduu gibi, sava, en byk ordu kazanyordu.
Japonyann birlii, 1590 ylnda komuta, diplomasi ve byk ordularn
kurulmas ve beslenmesi alanlarnda olduka yetkin bir kii olan Hideyoshi
(1536-98) tarafndan saland. Fakat o bununla yetinmedi, nk ok nce
den Kore zerinden ini igal etmeyi planlamt. Byle bir seferin amac
tam olarak bilinmemektedir: Belki isiz kalan orduya yeni bir i bulup samu
ray ve daimyo' lar iin yeni topraklar ele geirmek, belki de in ve Koreyle
dorudan ticari ilikiler kurmak niyetindeydi. Belki de en nemli neden, Hideyoshinin bir imparatorluk kurua isteiydi. 1590 ylnda Kore elilerine,
Kore zerinden ine gemek iin msaade* istemesinin nedenini yle ak
lamt: Bir ejderha gibi kanatlarm aarak Douyu ele geirdim, Batya
haddini bildirdim, Gneyi cezalandrdm ve Kuzeyi hizaya getirdim. Hz ve
zafer, dnyay aydnlatan gnei andran baarlarmn ayrlmaz paralar
dr... Byk bir ordu toplayp Mingin lkesini igal edeceim. 400 eyaletin
zerini, klcmdan yaylan krayla kaplayacam. Bu amacma erimemde
umarm Kore benim yardmcm olur.
Hideyoshinin ansszlna, Korenin byle bir niyeti yoktu ve Japon
glerinin topraklarndan gemesine izin vermemiti. Koreliler ve Hideyoshi
karlkl sava hazrlklarna balad. Hideyoshi, 1591 ylnda Japonyann
kuzeybatsndaki Nagoyada ordughn kurdu. Plan, toplam mevcudu
140.000 asker olan 7 tmenle Koreyi igal etmek, ardndan karaya kacak
olan ve 52.000 askerden oluan dier tmenle biri eerek ine ynelmek
ti. 100.000 askflik dier bir ordu da Nagoyada emir bekleyecekti. Tm as
kerlerin maa ve ihtiyanjcuzey daimyo'su salayacak ve denize kys olan topraklara sahip dier daimyo' lar da ordunun Koreye tanmas iin ge
rekli junklar (kare yelkenli tekne) salayacakt. Arkadan gelen dier junklar
da, fasulye ve pirinten oluan iaeyi ve svarinin atlarn tayacakt.
Korelilerin bu istilaya kar koyacak gemileri yoktu; Pusanda karaya
kan Japon birlikleri, Korenin bakenti Seule doru hzla ilerlemeye balad.
Kore ordusu ksa kl, yay ve harman dveni kullanan -tfekleri yoktu- ve
kt ynetilen kyllerden oluuyordu. Ellerinde inlilerden aldklar kk
sahra toplar olsa da, bunlarn Japon tfekiler karsnda fazla bir ans yok
tu. Japon askerlerinin drtte biri tfekiydi, geri kalanlar ise kargl askerler
ve iki kl ya da yay ve naginatay\a donanm samuraylard. Seul, hafta
ierisinde Japonlarn eline geti ve Japon tmenleri tm Koreye yayld. Ka-

198

Dnya Sava Tarihi

to Kiyomasann komutasndaki ikinci tmen Manurya ve Tmen Nehrine

ularken, Konishi Yukinaganm komutasndaki birinci tmen Pyong-yang
ele geirdi. Fakat Sonbaharn geliiyle birlikte, igal, nedenden dolay Ja
ponlarn aleyhine gelimeye balad. lk neden gerilla saldrlar nedeniyle samuraylarn kale ve ehirlere hapsolmas ve dardan yiyecek temin edilememesiydi. kinci neden, mehur Koreli amiral Yi Sun Sine bal, de
mirle kaplanm ve top tayan kaplumbaa gemilerinin, her atmada Ja
pon junklarnn hakkndan gelmesiydi. Son neden ise in ordusunun devre
ye girmesiydi; byk bir in ordusu, 1593 ylnn balarnda Japonlar
Pyong-yang boaltmaya zorlamt. Japon tmenleri Seule ekildi;
Japonlar, daha iyi silahlar ve taktikler kullanarak 10.000 in askerini
ldrdkleri Seul nlerindeki muharebede kazanm olduklar zafere ramen,
Mays 1593te Seul boaltmak zorunda kaldlar. Lojistik sorunlar ve dk
moral nedeniyle, Japonlarn byk bir ksm Japonyaya geri dnerken, geri
kalanlar sahile ekildi ve ina ettikleri tahkimli kamplara snd. Bar m
zakereleri, gittike daha mantksz davranan Hideyoshiyi hi de memnun et
memiti. Bu nedenle, 1597de ikinci bir igal ordusunun gnderilmesini
emretti. Balarda baz baarlar elde edilse de, Kore donanmasnn ve lojistik
sorununun stesinden gelinemedi. 1598de Hideyoshinin lmyle birlikte,
Japonlar Koreyi ikinci kez terk etti ve bylece, imparatorluk kurma hayalle
ri de sona ermi oldu.
kici istila srasnda Kore ve inliler tarafndan kuatlan Uru-sandan sa
olarak kurtulduktan sonra, 1598 ylnda babasna bir mektup gnderen Asano Yukinaga mektubunda unlar anlatmt: Birlikler Kai eyaletinden (Ko
reye) geldikleri zaman, mmkn olduunca ok tfek getireceklerdi, nk
ihtiya duyulan tek silah oydu. Samuraylara bile tfek tamalar emredilmi
ti. Bunlara ramen, Japon sava tarihinin drdnc evresi Hideyoshi dne
miyle balam ve 1603 ylnda shogun olup tfein genel kullanmna son
verecek olan Tokugawa Ieyasuyla (1542-1616) devam etmiti. Japonlar, is
yan korkusu olmayan ve samurayla kyl arasndaki kesin izgiyi muhafaza
eden merkezi bir hkmet kurmak iin silahszlanma karar almt. Austos
1588de Byk Buda heykelinin ina edilmesi iin kl av emrini veren
Hideyoshinin asl amac lkeyi silahlardan arndrmakt: Halkn kl, ksa
kl, yay, mzrak, tfek ve her trl silah bulundurmas tm eyaletlerde ke
sinlikle yasaklanmtr. Bu silahlarn tanmas vergi toplamay gletirmek
te ve isyanlara yol amaktadr... Toplanan kl ve ksa kllar ziyan edilme
yecek, Byk Buda heykelinin inasnda ivi ve cvata olarak kullan
lacaktr.
1607 ylnda, yani Ieyasu dneminde, ateli silah ancak merkezi hkmet

Dnya Sava Tarihi

199

ten izin alnarak yaplabiliyordu ve bu yetki her geen gn daha da snrla

ndrlacakt. 1637deki Shimbara Hristiyan ayaklanmas, iki yzyl ierisin
de ateli silahlarn etkili ekilde kullanld tek rnekti ve inde olduu gi
bi, Japonyada da akmakl tfek kullanmak on dokuzuncu yzyla kadar
kimsenin aklna gelmemiti. 1853 ylnda Komodor Perrynin geliiyle bir
likte, Japonlar yeniden ateli silah yapmaya baladlar. On altnc yzylda t
fek kullanm ve yaylm atei teknikleri konusunda Batnm ilerisinde olan
Japonlarn geri kalmasnn nedeni neydi?
lkenin silahszlandrlmasnn, gl bir merkezi yap kurma amacnn
yan sra, be nedeni daha bulunuyordu:
1. Samuraylar alt tabakann ateli silahlara sahip olmasn istemiyordu.
2. Japonya, corafi adan gvenliydi ve savunulmas iin ateli silahlara
gerek yoktu.
3. Klcn Japon kltrndeki estetik ve simgesel nemi ylesine bykt
ki, bunun yerini ateli silahlarn almas mmkn deildi.
4. On yedinci yzylda Japonyada yabanclara kar byk bir tepki vard
ve ateli silahlar da yabanc unsurlard.
5. Ateli silahlar irkindi ve ancak altsnfa ait olanlar onu kullanabilirdi.
Sonu olarak syleyebiliriz ki, Dou sava tarzlar, ounlukla gelenek
lere dayalyd. Bu, zellikle hafif svarinin kullanmnda sz konusuydu. Bu
ordularn ok baarl olmas nedeniyle, deiime ok az ihtiya duyulmutu.
Kat sosyal ve askeri disiplin, gl askeri liderlik ve ekonomi tm impara
torluklarda askeri baarlarn temeli olmutu. Fakat uyum salamann
kanlmaz olduu yerlerde, deiim de gerekleti: Moollar ve kuatma
teknikleri, Babrler ve ateli silahlar, inlilerin gebelere kar savunma
teknikleri ve Japonlarn kale ve tfek yapm. Yine de, bir sre sonra kltrel
geleneklerin gc tekrar kendisini gsterdi ve teknolojik ilerlemenin nn
tkad -zellikle, bu Doulu gler corafi adan izole edilmi olduklar
iin. Son olarak, d tehditlerin olmamas da, zellikle ateli silah alannda
statkonun korunmas mantnn gelimesine yol at. Bu durum, ancak on
dokuzuncu ve yirminci yzyllarda emperyalist glerin blgeye gelmesiyle
birlikte deimeye balad (bunun tek istisnas, modem a gremeden i
nedenlerle ken Mool mparatorluudur). Oysa, sz konusu imparatorluk
lar, en -gl dnemlerinde son derece etkili ve ounlukla Avrupann ileri
sinde olan bir askeri yapya sahipti.

200

Dnya Sava Tarihi

Okuma nerileri
Moollar
M o o l sa v a tarz i in standart bir m etin iin bkz. J.J. Saunders,

gol Conquests (L ondra,

The History of the Mon

1 9 7 1 ). 1 9 3 9 y ln d a F ran szca olarak b aslan v e N a o m i W alford tara

fndan n g iliz c e y e e v r ile n e sk i b ir k lasik iin b k z. R en e G rou sset,

pes: A History of Central Asia

The Empire o f the Step

( N e w B ru n sw ick N J, 197 0 ). G rou ssetn in kitab e sk i o ls a da,

d i er alm alard a e k sik o la n b irok ayrn ty kapsam aktadr. T ev ik ed ici yoru m lara v e y e n i
len m i bir k a y n a k a y a sah ip daha y e n i bir a lm a i in bkz. D a v id M organ ,

The Mongols (O x

ford, 198 6 ). B a td aki M o o lla ra od ak lanan v e M o o l sa v a tarihine ilik in d e bir b l m ie

ren bir a lm a i in bk z. Jam es C h am bers,

urope (Londra,

The Devil s Horsemen: The Mongol Invasion of E-

1 9 7 9 ). B e lir li M o o l hanlarna ilik in m etin ler ierisin d e, m u h tem elen 1 2 2 0 Ii

y lla rd a y a z la n v e g n m zd e d e tartm a yaratan biri nem lidir:

Mongols,

The Secret History of the

ev.: F.W. C le a v e s (C am b rid ge, M A , 1982). C e n g iz H a n a ilik in b ilg i iin bk z. P a

ul R atch n evsk y.

Genghis Khan: His Life and Legacy (O xford ,

199 1 ). M o n g k e H an v e M o o l

Mongol Imperialism: The Po

licies o f The Grand Qan Mongke in China, Russia, and the Islamic Lands (B erk eley, 1987).
K u b ila y m y n etim in i v e y a a m n e le alan y en i bir a lm a i in bk z. M orris R o ssa b i, Khubilai Khan: His Life and Times (B erk eley , 1988). S on olarak, B e a trice F orb es M an z, T im u ra ilik in bir kitap yay n la d : The Rise and Rule of Tamerlane (C am b rid ge, 1989).
siy a setin e ilik in d e erlen d irm eler iin bkz. T h om as T. A llse n ,

Babrler
E k sik siz bir k a y n a k a ieren te m e l bir a lm a iin bk z. John F. R ichards.

ridge History o f India, The Mughal Empire (C am b rid ge,

The New Camb

199 2 ). H in d ista n n askeri tarihine i-

lik in e sk i tarihli b iro k a lm a m evcuttur, bunlar hem H in d istan n askeri tarihini h em d e B a

Indian Army Through the

Military History of India (K alkta, 1 9 8 0 ). z e l o fakat esk i bir a lm a iin bkz. W illiam Irvine, The Army

br m paratorluun un faaliyetlerin i ierir: B in b a Gautam Sharm a,

Ages (B o m b a y ,

1 9 6 6 ) v e Yarbay H .C . Kar,

larak B abriere ilik in , k la sik le m i

of the Indian Moghuls (L ondra,

1 9 0 3 ). S vari v e p iyad en in boyu tlar k on u su n d a, Irv in ein a

lm a sn d zeltic i n ite lik tek i bir ese r iin bkz. D irk K o lff,

Naukar, Rajput and Sepoy (C am b

ridge, 1 9 9 0 ). Irv in ein a lm a s g ib i, yararl fakat d an k b ak a b ir kitap: Raj K um ar P hul,

Armies of the Great Mughals (1526-1707) (Y en i D e lh i, 1 9 8 7 ). E k b ere ilik in ilg in b ir giri

a lm a s iin b k z. S .M . B u rk e, Akbar, The Greatest Mogul (Y en i D e lh i, 198 9 ). N e b y k bir
anstr k i, o u B abr im paratoruna ilik in , g n m ze d ek varln srdren d e erlen d irm e

Zahiruddin Muhammad Babur Padshah Ghazi, e v .: A n n ette B e v e r id

The Baburnama in English (L ondra, 196 9 ). E k b ere ilik in bir b iy o g ra fi a lm a s: A b u
F a zl, The Akbarname, 3 c ilt, ev.: H . B e v erid g e (Y en i D e lh i, 1973); v e A b u FazI, The A in-i
Akbari, 3. b asm , ev.: H . B lo ch m a n n , g zd en geiren : Yarbay P h illo tt (Y en i D e lh i, 1977,
ler v e anlar m evcuttur:

ge ve

197 8 ). A u ra n g zeb d n em in in e k sik s iz bir grnts iin F ran sz d ok tor F ran cois B e m ie r n in
m ektuplarna v e an larn a b avurulabilir:

Travels in the Mogul Empire, A.D. 1656-1668,

gz

den geiren : A rch ib a ld C o n sta b le (1 8 9 1 ), 3. b asm (Y en i D e lh i, 1 972). G e d n em B ab r im

paratorlarnn on se k iz in c i y z y ln b alarnda k n n n ed en lerin e ilik in iy i bir d e erlen
dirm e i in bkz. D a s L ak h n aw i,

Shahnama Munawwar Kalam,

ev. v e der.: S y ed H aan A sk a -

ri (Patna, 198 0 ). M arathalara g e i s recin i e le alan b l m ler ieren bir a lm a iin bkz. S te
w art G ord on , der.,

Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-Century India

(D elh i, 1 9 9 4 ). M arathalara ilik in o ld u k a iy i aratrlm bir a lm a i in bkz. Surendra N ath

S en ,

The Military System of the Marathas,

2. b asm (K alkta, 195 8 ). M arathal ask eri lider

Dnya Sava Tarihi

S h iv a jiy e iliin bir d e erlen d irm e i in bk z. Jadunath Sarkar,

Shivaji and His Times, 6 .

201
b asm

(K alkta, 1 9 6 1 ). S on olarak, A h sa n Jan Q aisar, etrefilli tek n oloji transferi m e se le s in i e le alr:

The Indian Response to European Technology and Culture (A.D. 1498-1707)

(D e lh i, 1982).

t
in, askeri tarihiler tarafndan p ek iyi e le alnm am tr; elb ette bunun istisn alar d a var:
Frank A . K ierm an v e John K . Fairbank, der., Chinese Ways in Warfare (C am b ridge M A , 1 9 7 4 )
v e H ans van d e V en, der., Warfare in Chinese History (L eid en , 2 0 0 1 ). Barut tek n o lo jisin e ili

Science and Civilisation in

China, cilt 5, Chemistry and Chemical Technology, b l m 1, Military Technology: The Gun
powder Epic (C am b rid ge, 198 6 ). E sk i tarihli bir a lm a o lsa da, askeri tarihe ilik in d e erlen
d irm eleri d e ieren bir eser: R e n e G rou sset, The Rise and Splendour of the Chinese Empire
(B erk eley, 196 8 ). Y in e askeri referanslar ieren daha y e n i bir alm a iin b k z. D u n J. L i, The
Ageless Chinese, 3. b a sm ( N e w York, 197 8 ). K u zey snrn e le alan bir kitap d a m evcu t: S e c
h in Jagchid v e Van Jay S y m o n s, Peace, War, and Trade Along the Great Wall: Nomadic-Chinese Interaction through Two Millenia (B lo o m in g to n IN , 198 9). B ir y la od ak lan an v e C h i
C h i-k u an ga da bir b l m ayran bir eser iin bkz. R ay H uang, 1587, A Year of No Significan
ce: The Ming Dynasty in Decline ( N e w H aven , 198 1 ). A lb ert Chan, M in g h an ed an n a v e d
n em in askeri tarihine ilik in b ir kitap yayn lad : The Glory and Fall of the Ming Dynasty (N o r
m an O K , 198 2 ). D ah a z iy a d e siy a se ti e le alan bir a lm a iin bkz. Lynn S truve, The Southern
Ming, 1644-1662 (N e w H aven , 198 4 ). R obert O xn am ise kitabnda M anular e le alr: Ruling
from Horseback: Manchu Politics in the Oboi Regency, 1661-1669 (C h ic a g o , 197 5 ). M an u
imparatoru K a n g -H siy e ilik in ayrn tl b ilg i iin bkz. Jonathan S p en ce, Emperor of China:
Self-Portrait of K'ang-Hsi ( N e w York, 1975). G e d n em M an u sa v a tarihine ilik in bir a
lm a iin bkz. P eter Ward Fay, The Opium War, 1840-1842 (N e w York, 1976).
kin o ld u k a dikkat e k ic i bir a lm a iin b k z. Joseph N eed h am ,

Japonya
Japon sa va tarihine ilik in en k o la y u lalab ilir kitaplar S.R . TurnbulPa aittir, fak at bun
lar, sa va tarihindeki tem el eilim ler d e n ziy a d e, e itli k iilik lere v e corafi askeri h arek etle
re odaklanarak d n em in tavrlarn y a n stm a eilim in d ed ir. T urnbulln en yararl alm alar
unlardr: The Samurai, a Military History (L ondra, 1977); The Book of the Samurai: The War
rior Class of Japan ( N e w York, 1982); v e Battles o f the Samurai (Londra, 1 987). M erk ezi d e v
let v e b irlem ed en n cek i d n em in kurum sal tem e lin i yan stan bir a lm a iin bkz. P aul Varley,

The Onin War (1467-1477)

( N e w York, 196 7 ). Jap on yay birletiren, fakat in i feth et

m e y n n d ek i tm a b a la n b a a rszlk la son u lan an H id e y o sh inin b iy o g ra fisi iin b k z. M ary

Berry,

Hideyoshi (C a m b rid ge

M A , 198 2 ). O n altn c y z y l iin b k z. G eorge E liso n v e B ard-

w e ll Sm ith, der., Warlords, Artists, and Commoners: Japan in the Sixteenth Century (H o n o lu
lu, 1981). Jap on yann, ateli sila h la n yasak lam a giriim in in ilg in h ik y esi iin b k z. N o e l
Perrin,

Giving Up the Gun: Japans Reversion to the Sword, 1543-1879 (B o sto n ,

197 9 ). Japon

tarihini e le alan v e askeri tarihe ilik in de k sa b l m ler ieren bir a lm a iin b k z. Conrad
Totm an,

Japan Before Perry: A Short History (B erk eley, 1 9 8 1 ). D a h a z e l olarak b u d n em le

A History o f Japan, 1334-1615 (S tan ford ,

ilg ilen en bir a lm a iin bkz. G eo rg e S an som ,

196 1 ). Jap on ya v e A vru p ad a ato in asn a v e ateli silahlara uyum s recin e ilik in bir kar

The Military Revolution: Military Innovation and the Rise

of the West, 1500-1800 (C am b rid ge, 1988).
latrm a iin bkz. G eo ffre y Parker,

ALTINCI BLM:
BARUT VE YELKENL AI

B eyler: P ek o k k ii, T fe e , k argya v e g s zrh n a (co rse le t) n ed en bu kadar pa

ra h arcyoruz? A ta la rm z p ek o k sa va yay, m zrak v e zrhla (jack ) k azan m t d e
m ektedir. B u k o n u d a n e d n yorsu n u z? Y zb a: E fen d im , dn dndr b u g n de
bugn. A te li silah lar k u lla n lm a y a balandktan sonra h er e y o k d eiti.

Robert Barret, 1598

N ere d e o eytan ica d silahlarn, toplarn y a y d d eh etin olm a d gnler! B u silah

icat ed en em in im ok tan ceh en n em in d ib in i b oylam tr. B u icat sa y e sin d e kork an te
ki, cesur bir v a ly e n in ca n n rahatlkla alab ilm ek te v e y rei cesa retle d olu b u kah
raman l m n k en d isin e n ered en g e ld i in i b ile anlam am akta v e daha u zu n ylla r ya
am ay hak ed en bir in san n h ayat r a sg ele gn d erilen bir g lle y le - k i bu g lley i atan
b ile, b elk i bu lan et m akin en in kard grltden korkup k a y o rd u r- g z ap kapa
y n ca y a kadar sn p gitm ektedir.

Miguel Cervartes, 1604

Geriye dnp baktmzda, pek ok on altnc ve on yedinci yzyl yaza

rnn, ateli silahlarn getirdii ykmla deien savan ehresinden nasl
kayglandn ve ileride yaanacak daha gzel gnlere dair beslenen mitle
ri nasl kaybettiini grrz. Elbette kimi ileri grl Avrupallar da, kendi
lerini Dou Atlantik ve Akdenizle kstlanm olmaktan kurtaracak ve en azndan 1453 ylnda stanbulun dmesinin ardndan Trk kfirlerini durdur
malarn salayacak bu yeni silahlan memnuniyetle karlamt.
Avrupallar, dnya zerindeki dier uygarlklar hkimiyetleri altna alma
dan -y a da en azndan etkilemeden- ok uzun zaman nce, silah ve teknolo
ji alannda byk ilerleme kaydetmilerdi. Fakat dnya zerinde askeri bir
stnlk kurmalarn salayan bu silahlarla en byk zarar kendilerine ver
milerdi; Avrupal rakipler, ellerindeki modern silahlan kullanarak din adna
ya da ekonomik ve siyasi hkimiyet kurmak iin yzlerce yl savamt. As
keri teknoloji alannda yaanan gelimeler, belki de dnya tarihinde ilk kez
olarak, dnya zerindeki tm uluslara, krallklara, ehir devletlere, dini lider

204

Dnya Sava Tarihi

lere ve askerlere, bu hzl deiim ve ilerlemeyi kabul etmekten baka are

brakmamt. On altnc yzyln sonlarna gelindiinde, dnyadaki en baa
rl devletler, tarihilerin askeri devrim olarak adlandrd olaylarn nn aan teknolojik gelimeleri u ya da bu ekilde kabul etmi olan devletlerdi.
Byk miktarda metalin elde edilebilmesi ve ateli silahlar ile barutun retilebilmesi iin gerekli olan teknolojinin ve hem askeri hem de sivil sefer
berliin maliyeti ylesine yksekti ki, bu yara sadece en gl, en zengin
ve de doal kaynaklara yakn olma ve iyi bir stratejik blgede bulunma ltfuna sahip olan devletler katlabilmiti. Pek ok kk devlet bym, b
yk devletler ise imparatorlua dnmt; bunlarn arasndaki rekabet de
kresel atmann ilk rnekleri olarak ortaya kmt. Portekiz, spanya,
Fransa, ngiltere, Hollanda, sve, Kutsal Roma-Cermen mparatorluu ve
dier devletler, yeni silahlar ve ateli silahlarn kullanmna dair taktikler alannda kyasya bir rekabete girimiti. Pek ok farkl nedenden dolay, kimi
devletler bu rekabetin bir paras olmay baaramayarak ya geri planda kal
dlar ya da donanma, ordu ve sanayi kurup yeni silahlar elde edebilecek hr
sa, kaynaklara ve dini inanca sahip olanlar tarafndan ortadan kaldrldlar.
On altnc yzyln byk ok ambarl kalyonlar, ar muhasara toplar,
tfek ve kargyla donanm piyade birlikleri ve neredeyse almaz olan kale
leri, ateli silahlarn ilk rneklerini icat edenlerin hayal bile edemeyecei ge
limelerdi. Gerekten de askeri meselelerden bahseden on altnc ve on ye
dinci yzyl yazarlarnn byk bir ksm, en ileri grl insanlarn bile tah
min etmekte glk ekecei devrimci gelimelerin kysnda olanlar hayret
le izlemiti. Michael Roberts, Geoffrey Parker, Jeremy Black, John Lynn ve
David Eltis gibi yirminci yzyl askeri tarihileri de, askeri devrimin, sa
van ehresini kknden deitirdii belirli dnemlere dair almalar yap
mlardr.
Yrtlen tm aratrmalara ramen, barutun icad, dalm ve barut ile
top teknolojisinin yaygn olarak kabul grmesi zerindeki sis perdesi arala
nabilmi deildir. On altnc yzyl Avrupa tarihilerinin de dahil olduu pek
ok tarihi, barutun in ya da Mool icad olduu konusunda hemfikirdir.
inliler havai fiek yapm, roketi sava arac olarak kullanm ve patlayc
gcnden istifade etmeyi salayacak aralar icat etmilerdi. Barut ve ona
bal teknolojiler, Asyadan Hindistana, oradan Arap topraklarna gemi ve
on nc yzylda da Akdeniz dnyasna ulamt. Araplarn gherileye
verdikleri in kar ismi, kkeninin neresi olduu konusunda bize bilgi ver
mektedir.
Bizans, Venedik ve dierleri, ya sadece meraktan ya da baruttaki potansi

Dnya Sava Tarihi

205

yelin farkna vararak onunla ilgilenmiti; bylece barut, Avrupann dier

blgelerinde de kendini gstermeye balad. Patlayc barut alt-yedi birim
gherile, bir birim kkrt ve bir birim mangal kmr gerektirmektedir. On
nc yzyl ortalarna ait olan ve ngilterede Roger Baconn ifreli bir
dille yazd, bilinen ilk forml, bu bilginin muhtemelen Araplardan alnd
n gstermektedir.
lk topular, gherileye barutun ruhu, mangal kmrne bedeni ve
kkrde de can derlerdi. Atelendii srada barutun rettii gazn yayl
mas iin barutun kendi ktlesinin bin kat bir alana ihtiya duyulmaktadr.
Ortaya kan bu enerjideki potansiyel, yaratc insanlarn gznden kamad.
stelik, dnemin bilim adamlar, muhtemelen birbirlerinden habersiz olarak,
roketi itecek ya da mermiyi frlatacak patlayc gcn kontrol edilmesini
mmkn klan pek ok icat gerekletirdi.
1400lerin balarnda topularn kullandklar ideal barut yapm oran,
yetmi bee on iki ya da on t. Oksijenin daha iyi yaylmasn ve bylece
baruttan maksimum patlayc g elde edilmesini salamak iin, barut tane
ciklerinin standart boyda olmasn salayacak bir teknik gelitirildi. Bu tek
nik sayesinde, ie ya da tayclar ierisinde, ar olan gherilenin dibe ba
tmas ve karbonun yukar kmas nlenmi oluyordu. On altnc yzyln ba
larnda teknolojik gelimeler ve barut imalathaneleri sayesinde retim art
m, bunun sonucunda ise hem fiyatlar byk lde dm hem de farkl
silahlar iin farkl barutlar retilmeye balanmt.
Ateli silahlarn sahip olduu karmak yap ve gizem, erken dnem tarih
ilerini, gklere karmak ya da bar tmyle sona erdirdii iin yerin dibi
ne sokmak amacyla, bu silahn yegne mucidini bulmaya yneltmiti. Tm
sorumluluu, uzakta yaayan yabanc ve pagan inlilere ya da, Hristiyan
dnyasna ynelik Mslman Trk tehdidini artran, spanya ve Kuzey
Afrikadaki Mslmanlara yklemek onlar iin gayet uygundu. Sonradan ge
len tarihiler ise -zellikle ok sayda eser yaynlam olup, grleri sava
tarihine ilikin dnceleri gnmzde bile etkilemeye devam etmekte olan
Kuzey Avrupal Protestanlar-, belirsiz bir kiilik olan, Alman Fransiskan ra
hip ve simyac Berthold Swartz zerinde karar kld. Bu hikyenin bir versi
yonuna gre, Swartz 1300 ylnda, ierisinde kkrt ve gherile bulunan ka
pakl bir kab stm ve meydana gelen patlamada kapak tavana yapmt.
Bu patlamadan yola kan Swartz, almalarna devam etmi ve tm ateli
silahlarn atas olan barutu icat etmiti. Rivayete gre, borudan ilkel bir t
fek icat etmi, bu tfek Venediklilere satlm, onlar da bunu Cenovallara
kar kullanmt.

206

Dnya Sava Tarihi

Swartzla ilgili anlatlanlar belki de dorudur; tarihte ok sklkla grl

d gibi, konuyu basitletirerek ele alma, yeni bir silahn ortaya kmas iin gereken karmak ve uzun deneme-yanlma srecinin gzden kamasna
neden olmaktadr. Miguel Cervantes ve William Shakespeare gibi pek ok
yazar, hem savan vahetini kat kat artran hem de en zayf ve korkak bir as
kerin bile, -Avrupann en sekin askeri birimi olan- cesur bir valyeyi ldrebilmesine imkn veren ateli silahlardan nefret etmiti. stelik, Katolik
kei Swartz, bu silah eytani bir kkene balamaya istekli yazarlar iin vaz
geilmez bir klieydi. rnein, Katolikliin dman kimi Protestanlar, hazr
ladklar resimli brorlerde Swartz deneyleri esnasnda eytandan yardm
alrken resmetmiti. ayet Swartzm baarlarnn arkasnda eytann doru
dan destei yatyorsa, o zaman bu eytan icadn kullanan ve destekleyen Katolikler de eytana hizmet ediyor demekti.
Uzun sre ne bilim adamlar ne de askerler, bir merminin namludan nasl
byle byk bir hzla ayrlp hedefini yok edebildiini aklayabilmiti.
kez st ste hedefine isabet kaydetmeyi baaran bir topunun eytanla ibirli
i yapt dnlm ve bu kiiden, iledii gnaha kefaret olarak hacca git
mesi istenmiti. Avrupada cad avna kld, yakalananlarn zulmedilip l
drld ve engizisyonun kol gezdii bir dnemde, ateli silahlara hem
hayranlk duyulmas hem de onlardan korkulmas hi de artc deildir.
Martin Lutherin de dahil olduu pek ok lider, top ve arkebzn eytan
icad ve bizzat cehennemin kendisi olduu konusunda srarlyd. On beinci
ve hatta on altnc yzyl askerlerinin, ateli silah kullanm konusunda
endieli olmasnn nedeni de, hkim olan bu atmosferdi. talyada kimi ko
mutanlar, ele geirdikleri dman topularn kendi toplarnn namlularna
sokup toplar atelemilerdi. On beinci yzyln sonunda Paolo Vitelli, ele
geirdii arkebzclerin ellerini kestirip gzlerini oydurmutu. Ateli silah
lar kullanan komutanlar, zaferlerini daha geleneksel ekilde -ataklk, gs
gse muharebe, kl dellolar ve kargl askerlerin hcumu- ifade etme
eilimindeydi. Yeni dnyadaki savalarda top ve arkebzn etkisi -toplarn
grltsyle panie kaplan paganlar, patlamalar ve vcutlarda alan kor
kun yaralar- ounlukla kaytlara dahil edilmemiti.
Elbette ateli silahlara ynelik bu nyarg zaman ierisinde ortadan kalk
maya balad. Kta savalarnn deneyimli askeri Sir James Turner, 1670 y
lnda bu tartmalara son noktay koydu: Bu icat insanl yok edecek olsun
ya da olmasn, bu konu zerine yaplan bo tartmalar beni gldrmekten
baka ie yaramyor. nk hepimiz biliyoruz ki, barutun grlts kulakla
rmzda yanklanmadan nceki muharebe ve kuatmalarda daha fazla insan

Dnya Sava Tarihi

207

lyordu. Diyebileceim tek ey, ondan nce doaya byleine aykr bir e
yin icat edilmemi olduudur. Oysa artk doann hizmetkr ve vastas ha
line gelmitir. Onunla en ar talar, binalar ve surlar bir anda ortadan kalk
yor ve sular binlerce yllk alkanlklarn brakp arzn merkezinde durmay
brakarak yzeyinde beliriyor; ve bunlarn tm, belki de doann yapmak
tan kand daha iren eylerin yerine getirilmesidir.
Avrupada topun kullanmna dair en eski belgeler, on drdnc yzyln
ilk yarsna aittir. Farkl dillerdeki terimlerin evirisi byk karklk yarat
maktadr ve bir patlaycdan bahseden kaynaklarn, mancnk ya da pompa
larla pskrtlen Rum ateinden bahsediyor olmas da mmkndr. Ox
ford niversitesinde bulunan 1327 ylna ait bir belgede, ilkel bir gk g
rlts kavanozunu (ngilizce: thunder ja r ; Franszca: pot de fer, talyanca:
vasi ve sciopp) atelemeye alan zrhl bir asker grlmektedir. Asker, si
laha mermi olarak, bir ksm namlunun dnda bulunan byk bir ok koy
mutur.
Bu ve benzeri silahlarn o tarihten nce de kullanlm olduu ortadadr.
Kuatmalarda kullanlmak iin tasarlanm olan bu ara, ya yanan bir fitille
ya da kzgn bir telle, namlunun arkasnda stte yer alan hazneden ateleni
yordu. Elimizde Granadadaki ve Kuzey Afrikadaki savalarda spanyolla
rn ve Mslmanlarn ta atan toplar (pedreros) kullandna dair belgeler
mevcuttur. Floransa, Ghent ve baka blgelerde bulunan dier belgeler, hem
ta hem de demir glleler atan kk toplarn envanterini vermektedir. Avru
palIlar ve dier milletler, bu teknolojinin kuatmalardaki neminin farkna
vardka, top dkm, top arabalar, cephane, geri tepme gibi konulardaki a
lmalarn hzlandrdlar.
1325Iere gelindiinde, toplar Avrupada kendini gstermeye balamt.
Bu yeni silahn kul tanmna've sava alanndaki etkinliine dair bilgi elde edebilmek ok g olsa da, ngilizlerin, Yz Yl Savalarnm (1337-1453)
balarndaki Calais kuatmasnda (1346-1347) ve muhtemelen Crecy Muha
rebesinde (1346) top kulland bilinmektedir. Endls Mslmanlar, Algeciras kuatmasnda (1342-1344) top kullanmlard, ama savunan taraf olduk
larndan bu hantal silahlar muhtemelen ie yaramamt. Saldran taraf olan
Hristiyan Kastilyallar, Mslman kale ve tahkimatlara kar ateli silahlar
dan fazlasyla yararlanmt. Gerekten de spanya savalar srasnda her iki
taraf da, ateli silahlarn deerini anlayarak onlar mmkn olduunca kul
land. Toplar saldr maksatl kullanan Kastilyallar ve Aragonlar, toplarn
nasl yerletireceklerini, topular nasl koruyacaklarn ve gereken barut ve
gllenin salanmas iin lojistik sistemin nasl dzenleneceini zaman iinde

208

Dnya Sava Tarihi

renmilerdi. Toplar 1360-1370lerdeki Kahire ve am kuatmalarnda da

grlmt. 1389-1390 yllan arasndaki am kuatmasna ahit olan bir
gzlemci yle sylemektedir: nsanlar bir an iin bile uyuyamyordu, n
k yer, toplarn gmbrtsnden sanki deprem oluyormu gibi titriyordu.
Ateli silahlarn kullanm dorusal bir yol izlememi olsa da, teknolojik
gelimelerin ncelikle, dier halklarla ilikilerini u veya bu ekilde sava
araclyla kurmu olan blgelerde kk saldna dikkat etmemiz gereklidir.
Tpk arpmalar sonucunda maheri patlamalar yaratan byk tektonik kta
alanlar gibi, farkl kltrler, dman dinler ve kaynaklar iin rekabet eden uluslar arasndaki snrlar da, ok sayda kronik sava noktas yaratt. Bu snr
blgelerinde yaayanlar, askeri alandaki herhangi bir gelimeyi grmezden
gelme lksne sahip deildi.
Snrlardaki bu kronik sava noktalar zaman ierisinde deise de, Fransa
ve ngiltere arasndaki Yz Yl Savalar gibi atmalar ateli silahlarn
erken dnemi olarak sunabiliriz; yle ki, bu savalar sona erdiinde, toplar
artk muhasaralarn vazgeilmez unsuru olmutu. On beinci yzyln ilk ya
rsnda byk muhasara toplar kalelerin en byk dman haline geldi.
Dnya sava tarihini ilgilendiren dier rnek ise Portekiz, Kastilya, Aragn,
Fas, talya ve Kuzey Akdeniz Hristiyan lkeleri ile Granada, Kuzey Afrika
devletleri, Osmanl Trkleri ve dier slam devletleri arasndaki HristiyanMslman snryd.
On beinci yzyln sonlarnda, Kastilya ve Aragonun spanyadaki aske
ri seferleri {reconquista), yani Granada merkezli slam kuvvetlerine ynelik
yzlerce yllk seferler sona erdi. Bu savalar srasnda, fetih, hatta dnya h
kimiyeti amal ateli silahlarla donanm ilk ordu ve donanmay kuran Gon
zalo de Cordoba gibi askerler yetimiti. Arkebzleri, toplar ve disiplinli as
keri rgtlenmeleriyle, Hernando Cortes, Fransisco Pizarro gibi liderlerin
{conquistador) komutasndaki az saydaki Kastilyal asker, Yeni Dnyadaki
Aztek, Maya ve nka uygarlklarn ortadan kaldrmt. Portekizliler, gemiler
ve toplarla Afrikann gneyinden dolaarak Hint Okyanusunu hkimiyetleri
altna alm, ardndan ine ve Japonyaya doru ilerlemilerdi. Osmanl
Trklerinin Dou Akdenizdeki ykselii, barutun yaygn olarak kullanlma
ya baland dneme denk gelmiti. Osmanllar, gl ordularyla 1453 y
lnda Konstantinopolisi ve ardndan da tm Balkanlar ele geirerek Hbsburglara (Viyana) ynelik bir tehdit haline gelmilerdi. Kara ve deniz yoluy
la batya doru ilerleyerek Kuzey Afrikay ele geirmi, talyada tehlike
yaratm ve spanyol askeri gcne meydan okumulard. Barut, anavatan
Dou olsa da, Hint deniz yolunu kontrol altna almak iin mcadele eden Os

Dnya Sava Tarihi

209

manllar ve AvrupaJar sayesinde, ok daha ileri bir teknolojiye sahip olarak

geldii yere geri dnmt.
Metalrji, top dkm ve etkili pratik fikirler Fransa, Hollanda ve Alman
ehir devletlerinde daha iyi silahlar ve uzmanlar yaratt. Fakat yeni teknolo
jinin saldr ve savunma srasnda nasl kullanlacana dair pek ok dersin alnd lke talyayd; talya, on beinci ve on altmc yzyllar boyunca, zen
ginliklerini ele geirmek isteyen devletlerin ve birbirine dman ehir devlet
lerinin kronik sava alan oldu. Franszlar, spanyollar ve hatta Osmanllar
gzlerini talyann zenginliklerine dikmi ve tm Akdenizi kontrolleri al
tna almaya almlard.
talyan topraklar on altnc yzyln balarnda, hzla gelien ateli silah
ve kale ina teknolojilerinin denendii bir laboratuvara dnt. talyada
ok ksa bir sre iinde yaananlar, on altnc yzylda Avrupay ikiye ble
cek, ardndan da Atlantik dnyasna ve sonunda tm dnyaya yaylacak olan
savalarn habercisiydi.
Ateli silahlar en bandan itibaren iki ana gruba ayrlmt: toplar ve t
fekler. Ar silahlarn amac, kale kaplarm ve surlar ykmakt. Hafif silah
lar ise, bata barikat ve surlar saldrganlara kar korumak iin kullanlyor
du. lk tfekler, sadece bir taraf kapal ve falya delii (barutun atelendii
yer) olan metal ya da odun tplerden ibaretti. Bir fitil veya scak bir tel yar
dmyla atelenen barut, mermi ya da mermileri ileri doru frlatrd. Fakat bu
ilkel modeller, sava alannn karmaas ierisinde hemen hibir ie yaram
yordu; geri teptikleri iin bir yerlere dayanmalar, kullanmlar iin de iki
kii gerekiyordu. Tm bunlara ramen, 1350lere gelindiinde pek ok ehir
ve kasaba garnizonu, envanterlerine tfekleri -y a da yere yaslayabilmek iin
uzun bir sopann ucuna balanm bir namludan ibaret olan scioppf leri- da
hil etmeye balamt. Namlunun ahap bir kundak zerine yerletirilmesi dnlemediinden, silah Omuzdan atelenmeye devam edilmi ve kundan icad sonraki mucitlere braklmt.
lk topular silahlar bronz (bakr ve kalay), pirin (bakr ve inko) bakr
ve demirden dkm, ayrca ahap ve metal kemerlerle desteklenmi ahap
namlular da kullanmlard. Bronz, demirden daha pahalyd ve Macaristan,
Tirol, Saksonya, Bohemya ve spanyada bolca bulunan bakr madenine
girmeyi zorunlu klyordu. Daha pahal olan kalay ise sadece ngiltere, Fran
sa ve Almanyada bulunuyordu. Topraklarmda byle kymetli metalleri bu
lunduran lkeler, bu kaynaklara ancak ticaret ya da sava vastasyla ulaabi
lecek olan dier lkelerden ok daha anslyd. Savalar ounlukla eldeki
mevcut metal kaynaklar ve silah retim kapasitesiyle snrlyd. Ahap top

210

Dnya Sava Tarihi

lar, ucuz olmasna karn, ok abuk anyor ve kimi zaman da havaya uu

yordu, stelik bu toplarn isabet oran da ok dkt. Metalin ok pahal ol
duu ya da mevcut olmad kimi dnemlerde, gl lkeler bile yeterince si
laha sahip olamamann skntsn yaamt.
Barutun kullanlmaya balanmas, en bandan itibaren kaynaklarn kulla
nmn ve ticareti artrm; daha verimli uygulamalara erime abas, tekno
lojik almalar hzlandrmt. Kalifiye an dkmcleri, artk tm gleriy
le bronz top dkyorlard. Dier ustalar ise, barut ve top arabas yapmnda
alyor ve toplan, savunma ve saldrda en etkin ekilde kullanlacak hale
getirmek iin ellerinden geleni yapyorlard. Demir toplar, bronz toplardan
daha ar ve patlama ve atlamaya daha yatknd, ama daha ucuzdu. Demir
dklrken, apaklar ve hava boluklar kalyordu -zellikle demir cevherin
de kkrt de bulunuyorsa. Dkmcler, bunu engelleyebilmek iin, dvl
m demir ubuklar ahap bir mil etrafna geiriyor, ardndan da henz s
cak olan ubuklar, tm przler giderilip metal ubuklar birbirine kaynayncaya kadar dvyorlard. Daha sonra namlu, demir kasnaklarla sktrlp
glendirilirdi. Tm abalara ramen, toplarn havaya umas ve toplarn
nefesinden kaynaklanan yanklar yaygnd. Topular, bu tr kazalardan
kurtulmak iin, hayatlarna eki dzen vermi ve gnahlardan mmkn oldu
unca uzak durmaya almlard. rnein, 1460 ylnda skoyal II. James,
Roxburgh atosu kuatmas srasnda Hollanda yapm kasnakl bir muhasa
ra topunu incelerken, top havaya umu ve topun paralarndan birinin g
sne saplanmas sonucu hayatn kaybetmiti. Tahmin edilebilecei gibi, top
ular, yaptklar iin gerei, forml ve teknolojileri mmkn olduunca gizli
tutmaya gayret ederlerdi.
Topular evreleyen bu esrarl havaya ramen, yaratc zeklar on dr
dnc yzylda ateli silahlar daha etkili ve korkutucu hale getirmek iin sa
ysz icada imza atmt. Kuyruktan dolma toplar bu dnemde icat edilmiti
ve byk toplarda kama (topun kuyruk blmn kapatan hareketli ksm),
ounlukla toptan ayr bir parayd. Kimi toplar, o kadar bykt ki, tamabilmeleri iin iki para eklinde dklyorlard. Birbirine kenetlenerek atelemeye hazr hale getirilen bu toplar, sadece bu ilemin uygulanmas iin
yeterli zamann ve ate edilecek sabit hedeflerin bulunduu kuatmalarda ie
yaryordu. Kuyruktan dolma toplar, zellikle yerin dar olduu gemi gverte
leri iin ok uygundu; hafif mil eksenli toplar ise, rampa eden dmanlara
kar gvertelerde kullanlmaya balanmt. Fakat pek ok parlak fikir gibi,
kuyruktan dolma ar ve hafif top fikri de teknolojik sebeplerle rafa kaldrl
d. On dokuzuncu yzylda metalrji alannda yaanan gelimelere kadar, atelenme srasnda topun kuyruk ksmndan barut gaznn kamas engellene

Dnya Sava Tarihi

211

medii iin, kuyruktan dolma toplar kullanmak mmkn olmamt.

Teknolojik kstlamalar, deneysel ok namlulu ya da yar otomatik tfek icat etmek iin alan mucitlerin yolunu tkyordu. Bir araba, zerine yerle
tirilmi ve yaylm ate amakta kullanlacak ok namlulu top modeli on do
kuzuncu yzylda yaplacak silahlarn habercisiydi, ne var ki bu tr silahlar
on drt ve on beinci yzyllarda gven ierisinde ve etkili olarak kullanmak
mmkn olmamt. Tutukluk, barut gaz sznts, patlamalar, dier teknik
problemler ve gvenlik problemleri, top dkmclerine azdan dolma top
lar dkmekten baka are brakmamt. Zamanla birbirinden farkl ar top
snflar ortaya kt: mermileri dz bir yol takip eden toplar ve mermileri ha
vada eri bir yol takip eden ve surlarn gerisini vurmakta kullanlan havan ile
obsler (howitzer). Dier yandan, saldr ve savunma amal kullanlacak ha
fif tfek modelleri yapabilmek iin de almalar sryordu.
Pek ok insani giriimde olduu gibi, topular, byk bir top surlar y
kp dman askerlerini korkutabiliyorsa, ne kadar byn yaparsak o ka
dar etkili olacaktr diye dnmeye baladlar. Dkmcler 1370lerin ba
nda, namlu ap yarm metre olup 250-750 kg. aras tralanm ta glleler
atan devasa muhasara toplar dkmeye baladlar. Ta gllelerden daha ucuz
ve gl olan demir gller, on drdnc yzylda talyada kullanlmaya ba
land; Franszlar, bunlar Yz Yl Savalarnn ikinci yarsnda ngiliz kale
lerine kar kulland. On beinci yzyla gelindiinde, dev muhasara toplar,
artk tm Avrupada ve Akdeniz kylarnda kullanlyordu. Bu toplardan ba
zlar gnmze ulamay baarmtr: Edinburgh Kalesinde bulunan, on be
inci yzyl ortalarna ait dkme demir muhasara topu (Mons Meg) ve Bel
ikada, Ghentte bulunan 5 metre uzunluunda, 0.64 metre apnda ve
16.400 kg. arlndaki Mad Margaret. Sir Jamesin de dedii gibi, bu b
yk muhasara toplar, isimlerini, ounlukla mucitlerinden ya da hzlarn,
vahiliklerini ve acmaszlklarn hatrlatt hayvanlardan alrd.
1450lerde, mermi salamada kolaylk olsun diye, Fransz kuatma toplarnn
aplarna standart getirildi; bu toplar Enea, Silva, Vittoria, La Plus du Mon
de gibi isimler tard. ngiliz VII. Henry (1509-47), HollandalI top dkm
cs Hans Poppenruyterden, aralarnda on iki havarinin de bulunduu 140
bronz top satn ald.
Devasa muhasara toplar yapma eilimi, Osmanllarm 1453 ylndaki
Konstantinopolis kuatmas ve fethi srasnda zirveye ulat; ayn tarihlerde,
Yz Yl Savalarmn sonunda, Franszlar da, ngiliz kalelerine kar byk
kuatma toplar kullanyorlard. Sultan II. Mehmed, kimi kaynaklara gre Bi
zanslIlar iin alt srada cret meselesi nedeniyle ii brakan Macar top

212

Dnya Sava Tarihi

dkmcs Urban Edirnede hizmetine ald. stanbulu ele geirme azmin

deki sultan, ehrin fazlasyla kaln surlarn ykabilecek gte ta gller ata
bilecek byk toplara ihtiya duyuyordu. Urban tarafndan dklen muhasa
ra toplarndan birinin 9 metre uzunluunda, 75 cm. apnda olduu ve nam
lu duvarnn da 20 cm. kalnlnda olduu sylenmektedir. Bu top, 600 kg.
arlnda ta gller atabiliyordu. Edirnede yaplan test atna ahit olanlar,
bu patlamann, insanlarn korkudan dilinin tutulmasna ya da hamilelerin
dk yapmasna neden olabileceini sylemiti. Bu ikazlar yersiz olsa da,
ateleme kendisini hatrlatacak kadar iddetliydi: Top atelenip de, glle ha
vay yrtan bir sesle namludan ayrlrken, her yer kesif bir duman ve is koku
suyla kaplanmt. Dev glle, 1.5 km.ye yakn bir mesafe katetmi ve d
t yerde 2 metre derinliinde krater oluturmutu.
Asl zor olan, bu silah test etmek deil, silah, mrettebatn, cephanesini
ve gerekli barutunu karadan stanbula kadar tayabilmekti. Osmanllar, bu
kuatma srasnda, tm byk askeri harektlar dzenleyenlerin karlat
sorunlarla kar karya kaldlar. Ordu, denizden intikal mmkn olmad
iin, karsna kan tm yollan ve kprleri yenilemek ya da yeniden ina et
mek zorunda kalmt. Mart ve Nisan 1453te Hristiyan esirlere Edime-stanbul yolu dzelttirilmi; 50 marangozdan oluan bir grup da yeni kprler
yapp mevcut olanlar glendirmiti. Dnemin kaynaklarna gre, tek bir b
yk muhasara topunun tanmas iin 30 araba birbirine balanm ve her top,
60 kz tarafndan ekilmiti. Ayrca 400 iiden oluan bir grup da, topun
tanmasna yardm ediyordu. 1453 ylnn 2 Nisan Pazartesi gn, ilk Trk
birlii ehrin ufuklarnda grld ve birka gn ierisinde ehir 80.000100.000 kiilik bir ordu tarafndan kuatld.

rnekolay ncelemesi: Konstantinopolis Kuatmas

Kendilerinden ok daha kalabalk ve ate gc yksek bir dmanla kar
karya olan Konstantinopolis mdafileri, dmanlarna yay, arbalet ve sur
lara yerletirilmi hafif toplarla cevap veriyordu. ine be alt misket yerle
tirilen bu toplarn att mermiler, kimi zaman karsna kan ilk askeri kal
kanyla birlikte delip geerek, onun arkasndakine, hatta bazen onun da arka
sndakine saplanyordu. Bu srada Trk askerleri, ordughlarn kurmu, siper
kazm, liman ablukaya alp byk ve kk muhasara toplarm surlarn kar
sna yerletirmiti. Deniz ablukasndan kamaya alan bir Venedik gemi
si, bu toplardan birinin gllesiyle parampara olmutu; cann zor kurtaran
kaptan ve otuz mrettebat, Trklere esir dmt. II. Mehmed, tm mret
tebatn kafasn kestirip kaptan da kaza oturtmutu.

Dnya Sava Tarihi

213

Bu dev toplardan atlan ilk glle surlara isabet ettii zaman, tm

Konstantinopolis halk korkudan Tanrm bize merhamet et diye barmaya
balad. ehri savunanlarn ansna, en byk topun doldurulmas o kadar
gt ki, gnde ancak 6-7 sefer ate edebiliyordu. Topular, iki attan
sonra topun paralanmasn nlemek iin, snm namluyu yal keelerle
saryorlard. Toplardan biri birka attan sonra atlayp ie yaramaz hale
gelse de, hzn kesmeyen bombardman surlar zerinde etkisini gstermeye
balamt.
ehir halk surlarn zerine deriler ve yn ilteler koyarak gllelerin etki
sini azaltmaya ve ii ta dolu varilleri kullanarak, alan gedikleri kapamaya
alyordu; bu srada ise, yerin altndan, lam kazmakta olan Trk lamc
larn sesi geliyordu. Mays ortalarnda, gece-gndz hi durmayan bir bom
bardmanla, surlara her gn iki yzden fazla ta glle atlyordu. ehri savu
nanlar, alan gedikleri, mmkn olan her yerde, topraktan setlerle kapat
yordu.
Trk komutanlar ksa sre sonra grdler ki, en iyi sonu, ar ve orta mu
hasara toplaryla, surlarn ya da burlarn belli bir blmne gen eklinde
ate edilince almyordu. Surlara arpan dev gllelerin frlatt ta paralar
herkese korku ve lm sayordu. Artk hasarlar tamir etmeye yetiemeyen
BizanslIlarn morali iyice bozulmu; kadnlar, grlt ve sarsntnn olutur
duu oktan baylmaya balamt. Toplarn grltsne bir de surlara sald
ran -nden Hristiyan askerleri gndermilerdi- Trk askerlerinin sava na
ralar ve alman tef ve kastanyet sesleri eklenmiti. Trklerin kazd lam
lar, Bizansllar tarafndan tespit edilmi ve bu dar tnellerde yaanan at
malarn ardndan havaya uurulmutu. Bizansllar, yakaladklar iki Trk ko
mutann ban kesip mancnklarla silah arkadalarnn zerine frlattlar. 29
Maysta, Hristiyan askerlerin, intihar grevini andran, dalgalar halinde
merdivenlerle surlara gnderildii yeni bir saldr balatld. Bu askerlerin
saldrmaktan baka ans yoktu, nk geri dnerlerse, arkadaki Trk birlik
lerince ldrleceklerdi. Hi durmayan ate ve sonu gelmez saldrlar ehri
savunanlar tketmiti; sekin Yenieriler, nc saldrda top ateinin olu
turduu duman bulutunun ierisinden karak surlardaki gediklerden ehre
girmeye balad.
Trkler, toplarn tanmas ve mevzilenmesiyle ilgili teknik sorunlara rarnen, muhasara toplarnn ate gcn lam kazma, merdivenler ve harp ku
leleri gibi dier metotlarla birlikte etkili biimde kullandlar. Toprak tahki
matlara yerletirilmi dev toplarn ate gc, Konstantinopolisi yzyllar
boyunca ele geirilmez klan surlar ve burlar yerle bir etmiti. 55 gnlk

214

Dnya Sava Tarihi

kuatma srasnda, gnde 100-120 kez atelenen ar toplann gnlk barut

tketimi elli kilodan fazlayd. Daha kk seyyar toplar da, BizanslIlar tah
rik etmekte ve ellerindeki barutu ksa srede tketmelerine yol amaktayd.
Yine de, surlara yaplan hcumlarda ya da siperlerde, pek ok Trk askeri
surlardan alan top atei nedeniyle lm ya da yaralanmt. ehrin d
yle birlikte, Trk birlikleri ehre girmi ve bylece, Hristiyanln Doudaki kalesinden geriye kalanlar yamalanmt.
,

stanbulun d ve Bizansn ortadan kalkmasyla birlikte, Trkler

Balkanlara, Akdenize ve dou ve gneydeki dier slam topraklarna yayl
maya baladlar. M srdaki Memluklar, on drdnc yzyln ortalarndan
beri, OsmanlIlardan bile daha nce, ateli silahlar kullanyorlard. Memluk
ordusu, bu konuda erken davranm olmasna ramen, on beinci yzyla ge
lindiinde artk sadece yeni bir oyuncak olmann tesine gemi olan tfek
leri kullanmay reddetmiti. Tmyle askeri dsturlara gre dzenlenmi mi
litarist bir toplum olan Memluklarn gznde tek asker kl, mzrak ve yay
la donanm svariydi; ordularnda tfek tayan piyadeye yer yoktu.
Memluklar, kuatmalarda top kullanmaya devam etmekle birlikte, eski fi
kirlere taklp kalm ve yeni piyade silahlarn, svarileri yenmek iin gerek
li taktik ve deneyime sahip olmasna izin verilmeyen alt tabakaya ya da k
lelere terk etmilerdi. OsmanlIlarn geldii ve Portekizlilerin Kzldenizde
yelken amaya balad dnemde, Memluklar bu iki gce kar kendilerini
savunmay baaramadlar. Yenieriler ve Trk topusu karsnda perian
oldular; Portekiz topusu karsnda da ayn akbete uradlar.
leride operasyon hkimiyeti ve taktik stnle sahip olacak olan Porte
kizliler, Fasta 1456 ylnda 30 topun bulunduu Ceuta Kalesini muhasara
toplar ve tfeklerle kuatmlard. Vasco de Gama mit Bumunu geip Kzldenize girdiinde, Portekizliler, blgedeki slam kuvvetlerinin stesinden
gelebilecek ate gcne sahipti. Tfek ve geleneksel silahlarla donanm as
kerlerin hcumlar gemilerden alan top ateiyle destekleniyordu. Az sayda
Portekizli, g dengesinin Memluklarn ve Kzldenizden Basra Krfezi,
Hindistan ve Malacca Boazna kadar olan blgede yaayan halklarn aley
hine dnmeini salamt; zamanla Gney ve Gneydou Asyadaki sava
kavramn da deitireceklerdi.
Ateli silahlarda deiimlerin yaanmas ok uzun bir sre gerektirse de,
onlarn sava alanlarnda yaratt deiim dikkate deerdi -zellikle taraf
lardan biri bu silahlara sahip deilse ya da eski teknolojiye sahipse. Trkle-

Dnya Sava Tarihi

215

Harita 6: Konstantinopolisin Kuatlmas, 1453.

rin Konstantinopolis kuatmasnda ve Franszlarn Yzyl Savalarnn son

yllarnda kullandklar ar muhasara toplarna ek olarak, hafif silahlar da sa
vunma grevinde ve zaman zaman sava alanlarnda kullanlmaya balan
mt. Jkel tfekler (bombardellos) on drdnc yzyln banda ortaya k
mt, fakat bu silahlar, ucu yere yaslanp gs zrh veya omzun zerine ko
nulan ya da bedenden uzak tutulan bir sopann ucuna yerletirilmiti. Bir elinde yava yanan bir fitil ya da kzgn bir tel tutan tfeki, nian almakta b
yk glk ekiyor ve geri tepmeden fazlasyla etkileniyordu -zellikle nam

216

Dnya Sava Tarihi

lunun zerindeki falya deliinde bulunan fitil, nian alnmasn engelliyordu.

Yere saplanm atal azl bir ubuun zerine konularak ancak dengelenebilen silah iki kii kullanyordu. Fakat pek ok dezavantajna ramen, yay ve
arbaletle kyaslandnda, daha uzun bir menzil ve delme gcne sahipti. lk
tfeklerin ierisinde, silahn ate almamas halinde kullanlmak zere sopa ve
baltalar da bulunurdu. lk tfeklerin tarifleri, Floransa ordusunun 1431 yln
daki Lucca kuatmasna dair talyan kaynaklarnda ve 1420lerde Hussite
kuvvetlerinin Katoliklere kar srdrdkleri mcadelede arabalardan oluan
kalelerini korumak iin kullandklar Bohemyada bulunmutur.
Tfeklerin sadece savunma silah olmaktan kp saldr iin de kullanl
maya baland tarih tam olarak belli deilse de, 1430larda kimi ordular bu
silahlar kullanacak birimlere sahipti. 1440larda Milanolu tfekiler, Vene
diklilere ciddi zayiat verdirmiti. 1448 ylndaki Caravaggio Savanda ise,
sava alan silahlardan kan dumanla kaplanmt -b u durum, gelecekte sa
va alanlarnn deimez grnm olacakt. Tfekilerin talyan condottie
ri komutanlarnca idam edilmesi, bu silahlarn etkinliinin bir gstergesiydi.
Bu silahn kullanm yazarlar tarafndan onursuzluk olarak grlse ve eleti
rilse de, tfek, on beinci yzyln ortalarna gelindiinde artk tm talyan
ordularnda kullanlmaya balanmt -arbalet, zamanla yardmc silah konu
muna dmt.
Tfein geliimine byk katkda bulunan talyan ve Almanlar,
Mslman Granadaya ynelik Reconquista savalarnn son dnemlerinde
Kastilyallar ve Aragonlar takip etti. Kastilyallar, srekli atma alan olan
bu blgede tfekilerin ate gcn en etkili hale getirebilmek iin yeni tak
tikler gelitirdi. spanyol gleri, ber Yarmadasnn tmne hkim olma
dklar dnemde bile, talya savalarnda nemli bir rol oynamlard.
1438de Napolideki Capuana kuatmas srasnda, Kastilya kralnn kardei
Don Pedro alan top atei sonucu hayatn kaybetti. spanyollar, geri tepme
ye kar, tfei gs kemiine dayayarak ate etmek yerine, omuzdan ate
etme metodunu gelitiren ya ilk milletti ya da ilk milletlerdendi; bu gelime,
daha etkili tfeklerin yaplabilmesini mmkn kld.
On beinci yzyln ortalarna gelindiinde, bir sopann zerine yerleti
rilmi falya delikli kapal bir tpten ibaret olan hantal tfeklerin yerini, sila
hn atelenmesi iin mekanizmaya sahip olan daha gelimi modeller almaya
balad. Mucitler; topu ve yardmcsnn yanan bir fitil ya da kzgn bir tel
vastasyla falya deliinden ate ettii modeller yerine, ylan ya da horoz
denilen ve zerinde yanan bir fitil bulunduran mekanizmay icat ettiler. Tetik
ekildiinde horoz ileri doru hareket ediyor ve yanan fitili, haznenin zerin

Dnya Sava Tarihi

217

deki ateleme barutuna yaklatrp tututuruyor; tutuan ateleme barutu da,

namlunun ierisindeki sevk barutu tututurup silahn ate almasn salyor
du.
Bu tr tfeklerin olumsuz yan, yanan fitil nedeniyle geceleri gizlenememesi ve barutun umas ya da fitilin snmesine yol aacak havalarda
kullanlamamasyd. Fitilli arkebzler, bu olumsuzluklarna ramen, basit,
salam ve onlara pek de sayg duymayan kullanclar iin nispeten gvenli si
lahlard. Fitilli arkebz ve daha ar olan versiyonu, on yedinci yzyl sonla
rnda akmakl tfek icat edilene kadar yaygm olarak kullanld. Yay ve arba1ete methiyeler dizen askeri dnrlerin tm iddialarna ramen, tfein
kullanlmaya balanmasyla birlikte o silahlar da tarihe karmaya balam
t. iyi bir oku 4-5 kez daha hzl ok atabilirken, askerler arkebzlerin ok da
ha fazla hasar verdii konusunda hemfikirdi. Ayrca bir ay srecek ar al
ma ve yetersiz beslenmenin ardndan okularda yay ekecek hal kalmazken,
arkebzcler bir zrh rahatlkla delebilecek mermilerini hl atabiliyorlard.
Yine sylendiine gre, barut ve merminin temini, askeri amalara uygun ok
temininden ok daha kolayd. Sir Roger Williams, kendi deneyimlerine daya
narak on altnc yzyl savalaryla ilgili unlar sylemiti:
Okular ele alacak olursak, 500 tfeki 1.500 okudan daha iyidir. 5.000 ok
unun arasmda, gl bir at yapabilecek 1.000 oku bile bulabilmek gtr.
3-4 aylk bir seferin sonunda ise, 5.000 okunun arasndan, gl bir at ya
pabilecek 500 oku bile kmaz.
stelik, okular, ateli silahlarla donanm askerlerden korkar; savunma
noktalarna dzenledikleri saldrlar srasnda top ve tfek ateine tutulurlar
sa panie kaplrlard. On beinci yzyln ikinci yarsndan itibaren tfekli
birimlerin nemi hzla artm ve bu birimler, ordularn ayrlmaz bir paras
haline gelmiti. 1470li yllara gelindiinde, Milanolu piyadeler, baz tarihi
lerin zannettiinden ok daha etkili silahlar olan tfeklerle donanmlard.
Arbaletler birden ortadan kalkmasa da, saylar giderek azalm; eski tfekle
rin yerini de yeni modeller almaya balamt.
Daha nce Osmanllar ve Bizansllar arasndaki atmay ele almtk;
ayn ekilde, dier bir kronik sava blgesinde de tfein kullanmnn geir
dii evreleri incelemek yerinde olacaktr -Kastilya, on altnc yzylda Avru
pada etkili bir devletti ve askeri gcnn snrlar Amerikaya kadar uzan
mt. Kastilyallar, nce Mslmanlarla yaptklar savalarda, ardndan da Italya savalarnda tfein hem saldr hem de savunmada etkin ekilde kulla-

218

Dnya Sava Tarihi

mlmasm mmkn klan taktikler gelitirdiler. On beinci yzyln ikinci ya

rsnda, zrh delebilmek iin, omuzdan atelenen daha byk tfekler geli
tirdiler. Kastilyal Isabel ve Aragonlu Femandonun liderliinde Reconquistonm son perdesini sahneye koyan spanyol Hristiyanlar, Mslman Granaday ortadan kaldrmt. spanyollar, Mslmanlarla yaptklar sonu gel
mez savalar srasnda, on altnc yzyl ordularnn oluumunda hayati bir
rol stlenen silahlar ve taktikler gelitirdiler. Ispanyada hem Mslmanlar
hem de Hristiyanlr her trl ateli silah kullanma konusunda usta olsa da,
Osmanllar ve dier slam devletlerinden yardm alamayan Granada, her ge
en gn daha fazla savunmaya ekilmek zorunda kalmt. Ayn tarihte tm
Avrupadan topu ve top dkmcs kiralamak ve cephane tedarik etmek iin kouturan Kralie Isabel, sonunda uzun sreli kuatmalar iin yeterli b
yklkte bir topu birlii oluturmay baard. Granadallar, tpk Memluklar
ve dier baz kltrler gibi, svariye arlk verme saplantsndan vazgee
memi ve tfek ve piyadeye gereken nemi vermekte ge kalmlard. Kastilyallar, 1492de Granadann dmesiyle sona erecek olan 10 yllk sava
sresince, Mslmanlarn kalelerine kar byk kuatma toplar kullanm
ve mevcudu 60.000e kadar kan, tfek ve dier silahlarla donanm piyade
ordular kurmulard. Kastilyallar da, en az Marib dmanlar kadar, ata ve
svariye dkn olsalar da, Granaday ele geirme yolunda ateli silahlarn
ve piyadenin nemini takdir etmilerdi.
Isabel ve Femando, hayal ettiklerini gerekletirebilmek iin 1480lerde
talya, Almanya ve Hollandadan istihkmc, tfek imalats, demirci ve d
kmc ithal etmeye baladlar. Fransa ve Almanyadan, lombardas ad. ver
ilen ve 4 metre uzunluunda olup 90 kiloluk ta ve demir glleler atabilen
top satn aldlar. Kimi Hristiyan liderler ise, slama kar yrtlen bu sa
vata bir dayanma rnei olarak, karlk beklemeden top ve cephane gn
derdi. Tm bunlarn sonucunda, Isabel, iyi ekilde savunulan Mslman e
hirlerini ele geirebilmek iin, bykl kkl 2.000 top ile yol ve kpr in
a etmek iin 6.000 istihkmc ve mhendis toplamay baard. Ayrca, top
ularn idare etmesi iin, El Artillero olarak bilinen nl mhendis Fransisco Ramirez de Madridi kiralad.
Granadallar, 1485te Ronda ve 1487de Malagann dmesiyle birlikte,
surlarn, tabyalarn ve kaplarn top ateiyle nasl yerle bir olduuna ahit ol
du ve byk bir dehet yaad; ok sayda sivil, kamaya alanlar bile, a
lan atele ldrld. O dnemin kaynaklarna gre, top ateinin dayanlmaz
grlts, Mslmanlarn moralinin bozulmasna neden olmu, hatta bazla
r dayanamayarak akln karmt. Top atn younlatran ve srayla ate
tekniini kullanan Kastilyallar, ar-orta ve hafif silahlar en verimli ekilde

Dnya Sava Tarihi

219

kullanmay renmiti. Her yl dzenlenen saldrlar neticesinde Granada

ehri yalnz kalm, panik ve alk ba gstermi ve dier ehirlerden kap
gelenler yznden ehirde adm atacak yer kalmamt.
Isabel ve Femandonun 80.000 kiilik ordusu 1491 ylnda Granada nn
de topland. iddetli top atei ve gediklerden dzenlenen saldrlarla den
Konstantinopolisten farkl olarak, Granada Kastilyallarn sekiz ay sren top
ateinin ardndan dt; 2 Ocak 1492de ehre giren Isabel ve Femando,
malup slam birliklerine ateli silahlarn teslim etmelerini emretti. tal
yadaki kale mhendisleri yeni kale ina teknikleri gelitirene kadar, top ve
tfekle donanm ordular kaleler karsnda kesin stnle sahipti. stelik,
ateli silahlarn kombine ekilde kullanlmas, Avrupann hem saldr hem de
savunma alannda dnya zerindeki tm askeri kltrleri geride brakaca
bir an habercisi oldu.
Kastilyallar ve Aragonlarm Granadaya kar srdrd sava, ateli si
lahlar iin tam bir test alan haline geldi. Zorlu bir corafyaya sahip olan ve
iyi savunulan Granada, spanyollar, piyade birliklerini gelitirmek zorunda
brakt. Ar toplar ve hafif tfekler, bu dalk blgelerde temel unsurlar ha
line geldi. Kastilyallar da, Bohemyadaki Hussitler gibi, byk kalkanlarla
(mantlet) korunan arabalarn zerine top yerletirdi. Piyade zellikle yaz
aylarnda deri giysiler zerine hafif bir zrh, uzun botlar, parlatlm dizlikler
giyer ve basit bir mifer takard. Arkebzcler, rahat hareket edebilmek iin,
ounlukla zrhlarn karp meyilli darbelere kar ayn lde koruma sa
layabilen tabaklanm deriden giysiler giyerdi. Birliklerin hzn artrp srp
riz frsat yakalamak isteyen spanyollar, ok az ikmal arabas tar, bunun
yerine getikleri blgelerde bulduklaryla beslenir ve kadnlarn ordugha
girmesine izin vermezlerdi.
Granadanm dmesinin ardndan Christopher Columbus yola kt,
Kanarya Adalar igal edildi, Mslman Kuzey Afrikaya amfbik saldrlar
dzenlendi ve beklenecei gibi, bu ynlerdeki spanyol askeri faaliyetleri
younlat. Fakat 1495 ylnda, Konstantinopolisin dt 1453 ylnda
domu olan ve mkemmel derecede Arapa konuan Gonzalo Femandez de
Cordoba (Byk Komutan), Kral Femando tarafndan, Sicilya ve Napoliye
gnderilecek bir spanyol gcnn komutasna atand. Granada Savanda
rendii vur-ka taktiini benimseyen Cordobanm piyade ordusundaki arkebzp oran, dier tm ordularnkinden yksekti ve arkebzcler karg,
mzrak ve kl kullanan dier piyadelerce korunuyordu. spanyollar, Napo
lideki ilk seferler srasnda, arkebzcleri, meydan sava ve pusularda sal
dr, toprak tabyalar ve kalelerde savunma unsuru olarak kulland. Cordoba

220

Dnya Sava Tarihi

ve dier komutanlarn emrindeki arkebzclerin elde ettii baar, bu silah

larn ileride yapabilecei eylerin ilk iaretiydi. Cordoba gibi byk bir kah
raman ve komutann bile, askeri harcamalarn detayl kaytlarn tutmak zo
runda kalmas ve brokratlarn mali kstlamalar nedeniyle sknt yaam
olmas da meselenin dier bir boyutudur.
Bu dnemde talya silahlar, taktikler ve farkl askeri savunma ve saldr
kombinasyonlarnn deneme alan oldu. Fransa kral VIII. Charles, 1494
ylnda atlar tarafndan ekilen 100den fazla top ve 18.000 askerle talyay
igal etti. Ortaa kalelerinin bu toplar karsnda pek bir ans yoktu ve bu
nedenle, igalciler, Napoliye kadar ilerlemeyi baarmt. On beinci yzy
ln son yllar olan bu dnemde hantal top arabalar gelitirilmi ve eski mu
hasara toplarnn yerini, daha hafif, azdan dolma bronz ve demir toplar al
mt. Yine de, tekerlekli kundaa yerletirilmi bir topun arl 4 tondan
fazla olabiliyordu. Daha kolay tanabilen, iki tekerlekli arabalara yerletiril
mi hafif toplar, sava alanlarnda gittike daha etkili olmaya balamt. Top
muylularnn -top namlusu zerinde bulunan ve topun arabadaki boluklara
yerletirilmesini salayan kntlar- kullanlmaya balanmasyla birlikte,
topular daha iyi nian almaya ve top namlularn yukar aa daha rahat
hareket ettirmeye baladlar. Topun yaygn olarak kullanlmaya balanmas,
barutun ve gllenin fiyatnda ciddi bir de yol at. Bu gelimelerle bir
likte, Fransz topusu o dnemde byk bir n kazand -hem kuatmalarda
hem meydan savalarnda. yi toplara ve lojistik destee sahip tecrbeli top
ular, Franszlara byk avantaj salad.
Cephe gerisinde, Niccolo Machiavelli ve dier yazarlar, sava alanndaki
deiimleri takip ederek ateli silahlarla lejyon ve falanks gibi antik askeri
dzenlerin bir arada kullanlabilecei formller zerinde alyor ve condot
tieri gibi paral askerler yerine, vatanda ordularnn kullanlmasnn gerei
ni vurguluyorlard. Leonardo da Vinci ve Michelangelo gibi Rnesans bilim
adamlar da top ateine dayankl tahkimatlar planlam, havan tasarmlar
yapm ve hatta sava alanlarnda ancak on dokuzuncu ve yirminci yzyl
larda boy gsterecek olan denizalt ve uaklara dair taslaklar hazrlamlard.
On altnc yzyln banda meydan sava, kuatma ve donanma operasy
onlar gibi farkl alanlardaki ihtiyalara cevap verecek farkl arlk ve apta
toplar retilmeye baland. Full cannon, culverin, demi-culverin, perrier, saker,falconet, moschetto gibi farkl isimlere sahip ok sayda ar, orta ve ha
fif top retildi. 2.300 kilo arlndaki half-cannon 10-15 kiloluk demir gl
leler atarken, culverin 13 kiloluk, half culverin de gemi ve piyadelere kar 6
kiloluk etkili ta glleler atyordu.

Dnya Sava Tarihi

221

Fransz topusu 1513teki Novara Savanda yanak dzendeki 700 s

vireli piyadeyi yok etti. Bu gelimelere paralel olarak, lojistik de byk nem kazand. Ar toplar, barut, glleler ve gerekli dier ekipmanlarn tan
mas iin ok byk miktarda at, katr ve kz gerekiyordu. Kundayla bir
likte bir demi-cannon'un arl en az 3 tondu ve 15 kiloluk bir demir glle
yi atabilmesi iin 10 kilo barut gerekliydi. Artan at hzna bal olarak, on
altnc yzyl ordular bir topu ve cephanesini tamak iin 40 ata ihtiya du
yuyordu. Artan ihtiyalar ekipman, adr, yedek para, erzak ve giysilerin ta
nmas iin fazladan araba gerektirmi, bu da ordulara sefer srasnda elik
edecek kadn ve erkeklerin saysnda arta yol amt.
talyada Granadada kazandklar zaferle moral bulmu olan spanyol
birlikleri, Franszlarla kar karya geldi ve yeni ateli silahlarn, taktiklerin
ve lojistiin kullanld Cerignola (1503), Ravenna (1512), Bicocca (1522)
ve Pavia (1525) gibi bir dizi muharebede saf dzen ve fitilli arkebzlerin en
etkili ekilde kullanlmasn salayacak pek ok farkl piyade dzeni denen
mi oldu. Ksa sre sonra icat edilecek olan yeni model tfekle de, sava ala
nndaki esnek ate gc maksimum seviyeye kacakt. spanyollar, on altn
c yzyln bandaki talya savalar esnasnda, tercio ad verilen, 1.0003.000 piyadeden oluan ve piyadeye ate gcn hem saldr hem de savun
ma iin kullanabilme imkn sunan bir dzen gelitirdi. Malaa, Sicilya,
Lombardiya ve Sardunya gibi blgelerde kurulmu olan tertio'lardan bazla
r iki yzyl boyunca hizmet verdi. Her biri 250 askerden oluan 12 blkten
kurulu tercio, Roma lejyonlarnn v svireli kargl askerlerin taktiklerini ve
yaplarn bir arada kullanmaktayd.
spanyollarn baarlar, modem alaylara giden yolu amt. Birlie ko
muta eden bir maestro de campo'nun (Albay) yannda bir sargento mayor.
(binba), bir emir subay ve dier grevli subaylar bulunurdu. Ayrca her b
lkte bir yzba, bir temen, bir avu ve onba bulunuyordu. spanyol pi
yadesi zamanla tfeki, arkebzc ve kargl asker blkleriyle ate gcn
daha da artrd. Karglar, silahlarn doldurmakla megul olan tfekileri s
vari ve piyade saldrlarndan koruyordu. Savunma konumunda karglarla ko
runan almaz bir kare eklini alan tercio, saldr iin saf dzenine geerdi.
Son derece esnek ve bamsz bir birim olan tercio'ya bal, tm piyade si
lahlaryla donanm blkler, gerektiinde devriye, koruma ya da dier bir
likleri destekleme grevleri iin ayrlabilirdi.
spanyollar, zamanla arkebzclerin kargl askerlere olan orann artrd.
Gonzalo de Cordoba, Pedro Navarro ve Marques de Pescara gibi yeniliki
komutanlar, ahap ve toprak siperlerden oluan sahra tahkimat, yeni lam

222

Dnya Sava Tarihi

teknikleri ve esnek ve etkili hafif piyade dzenleri gelitirdi. Ayn yllarda

Franszlar da, hem meydan savalarnda hem de kuatmalarda kullandklar
mkemmel topularm hizmete soktu. rnein, Franszlar, Ravenna Savanda (1512) dman siperlerinden karmak iin top ateini etkili ekilde
kullanm, bylece kar saldrya gemek zorunda kalan spanyol askerleri
nin sonu felaket olmutu. Fakat spanyol arkebzcler, kargl ve kll as
kerler yenilgiye uradklar zaman bile, dalmadan dzen ierisinde geri e
kilmeyi baarmlard. Pavia Savanda (1525) Marques de Pescara komuta
sndaki kargl askerlerle desteklenen spanyol ve Alman arkebzcler, ate
gleriyle Fransz topu ve svarisini pskrtmekle kalmam, ayn zaman
da manevra kabiliyetleriyle de onlar kuatarak I. Francisi ele geirmilerdi;
kral, bir yl sava esiri olarak kalmt.
spanyol conquistador' lar, Yeni Dnyadaki byk ve kalabalk Aztek ve
nka imparatorluklar ile dier uygarlklar yenebilmek iin, ellerindeki tm
teknoloji, ate gc, askeri taktik, psikolojik etken ve hileleri kullanmlard.
Yeni Dnya yerlilerinin nezle, kzamk, iek gibi hastalklara kar bak
l olmadndan, spanyollar ve dier Avrupal igalcilerin en byk mtte
fiki salgn hastalklar olmutu. Hernando Cortez, 1519 ylnda Meksikay ele geirmek iin, ou zrhn, silahn, sava kpeini ve atn da yanma al
m olan 600-900 kiilik kk bir ordu kurdu. det olduu zere, Cortezin
adamlar, onu adelantado (askeri ve siyasi idareci) seerek ballk yemini
etmiti. Her bir askerin bu sefer iin yapt harcama dikkate alndnda, se
ferden ganimet, toprak ve kle elde etmeyi bekledikleri anlalmaktadr.
Meksika Krfezi kylarnda yaayan halkn, Azteklerin boyunduruu altnda
olduunu gren Cortez, hemen bl-ynet politikas uygulamaya balad. Yer
li sava, hamal ve yardmclar da yanma alan Cortez, Azteklere dman
tm kabileleri bir araya getirdi. spanyollar, gerektiinde ateli silahlarn,
atlarn ve elik silahlarn kullanarak savamaktan ekinmemiti.
Cortez, fazlasyla cretkr davranarak Tenochtitlandaki (gnmzde
Meksiko City) Aztek imparatoru Montezumayla karlamak iin i bl
gelere yrd. Veracruzda kk bir garnizon brakan Cortezin emrindeki
asker says 300den biraz fazlayd. ttifaklar, savalar ve hilelerle kazanlan
zaferden sonra, Bemal Diaz gibi kimi askerlerin gnlkleri, Cortezin mek
tuplar ve kimi yerlilerden kalan belgelerde spanyol zaferi gerek bir olay
dan ziyade, bir masal gibi anlatlmt. Amerikann igali, baz alardan ber
Yarmadasndaki Reconquistaya benzer bir yol takip etmiti. ok sayda
yerli kabilenin ittifak salanm olsa da, bylesine sava, zengin ve kalaba
lk bir imparatorluun, bu kadar az kiiye nasl teslim olduu hl tam olarak
bilinmemektedir. Tahmin edilebilecei gibi, Yeni Dnyadaki yerli uygarlk-

Dnya Sava Tarihi

223

larm yenilgisinde ateli silahlarn ve yeni taktiklerin pay byk olmutu.

Tarihiler dier unsurlara kyasla barut teknolojisinin ne derece etkili ol
duunu tartmay srdrse de, Cortez, sefer srasnda az sayda hafif bronz
topu ve daha ar gemi toplarn tamak iin yerli hamallardan yararlanmt.
Sadece az sayda spanyol, arkebz ve arbalet tayordu. galcilerin byk
bir ksm, pamuklu giysiler giyen ve keskin obsidyen talar taklm sopalar
la dven yerliler karsnda zrhlarn ve kllarn kullanmt. Sava ala
nnda rakiplerini ldrmekten ziyade, kurban edebilmek iin yakalamaya
gayret etmeye alk olan Aztek savalarn, spanyol arkebz ve klc kar
snda hi ans yoktu. Kalabalk gruplar halinde saldrdklar iin, alacak
ate karsnda mkemmel bir hedef oluturuyorlard. spanyollar, az sayda
atla bile, hepsini datarak ezip geebiliyordu. Top ve tfei kmseyen ta
rihiler bile, ateli silahlarn psikolojik etkisini ilk kez burada kabul etmiti.
Yine de, bu tarihiler, bu silahlara ksa srede alan yerlilerin, onlara kar
gerekli tedbirleri almaya baladn iddia etmekten de geri kalmamtr. Ki
mi kaynaklar, Aztek savalarn, karlarndaki top tam atelenecekken, ken
dilerini yere attndan ya da zikzak izerek kotuundan bahsetmektedir.
Tm bu grlere ramen, birka top ve tfek, yerli direniinin kn
byk lde hzlandrmt. Bernal Diaz gnlnde, onlara ok byk ka
yplar verdirip hayatmz kurtaran topu, tfeki ve okularmza ok ey
borluyuz diye yazm ve yle devam etmiti: Hayatlarmz bir tek eye
borluyuz: Dman o kadar kalabalk ve o kadar birbirine yakn savayordu
ki, atlan her mermide byk kayp veriyordu. spanyollar, gllerle evril
mi ve gln zerinden geen yollarla karaya balanm olan Aztek baken
tine ynelik nihai kuatma srasnda, ina ettikleri kk gemilere bronz ve
demir toplar yerletirmi ve yerli kanolar ve yollan topa tutarak ehre ynel
milerdi. Eski mttefikleri tarafndan terk edilen ve halk iek salgn ve Av
rupadan gelen dier hastalklarla perian olan son yerli imparatoru Cuauhtemoc, Austos 152l de teslim olmaya hazr olduunu bildirdi ve ehirden
kamaya alrken yakaland. Cortezin ele geirdii ehir, tam bir ller
ehriydi.
Cortezin Montezumay ele geirmek iin bavurduu hileler, Perudaki
nkalarla savaan Fransisco Pizarro tarafndan da kullanld. Bl-ynet poli
tikas ve Avrupa-Afrika kkenli mikroplar yine gcn gstermi; spanyol
lar, gl liderlerin merkezi bir sistemle ynettii yerleik tarm kltr kar
snda byk bir baar kazanmt. Fetih, ateli silahlarla donanm az say
daki spanyol ile birlikte, Azteklere ve nkalara muhalif dier yerli kabilele
rin spanyollarla yapt ittifakn sonucuydu. Amerikann dier blgelerin

224

Dnya Sava Tarihi

deki gebe ve yar gebe halklar ise, Avrupallara kar daha iddetli bir di
reni sergilemiti. Kuatlacak ehir yoksa, toplarn da bir anlam yoktu ve t
feklerin etkisi de snrlyd. Barut ve mermi yetersizlii nedeniyle, gerilla tar
z vur-ka taktikleri ya da kk atmalarda kullanlan geleneksel silahlar
daha ok ie yaryordu. Ata binmeyi renmeye balayan yerliler, zamanla
g dengesini deitirmeye balad.
spanyollarn Reconquista srasnda temelini att ve on altnc yzyln
balarndaki talya savalar srasnda gelitirdii askeri sistem, onlar uzun
bir sre boyunca hem Avrupa hem de Amerika'nn hkimi konumuna getirdi.
Kutsal Roma imparatoru V. Charles, muazzam kaynaklara sahipti. Olu II.
Philip de, bir asker olmamasna karn, imparatorluunu vergilendirmi ve
askeri amalar iin kullanmak zere -sonunda iflas edene kadar- bor alm
t. Tercios birliklerini oluturan askerler spanya, talya, Portekiz, Valon, Burgundiya, Almanya, rlanda, skoya ve ngiltere gibi pek ok farkl lkeden
geliyordu. yi eitimli, disiplinli, mkemmel komutanlar tarafndan idare edilen ve kazanmaya artlanm spanyol ordusu, Hollanda sava srasndaki
isyanlara ramen, on yedinci yzylda bile stnln korumaya devam et
ti. Baz antik lejyon unsurlarn ve svire rgtlenmesini birletiren bu oku
luslu birlikler, hareketli tabyalar gibi mkemmel bir savunmaya sahip olma
larn ve gerektiinde hzl saldrlar dzenlemelerini salayan kare ve dik
drtgen usullerini kullanmt.
Arkebzcler ve fiziksel g ve dayankllklarna gre seilen kargl as
kerlerden oluan iyi eitimli piyadeler, hem saldr ve ate gcne hem de 5.5
metre uzunluundaki karglar sayesinde dman piyade ve svarisine kar
mkemmel bir savunmaya sahipti. spanyollar, zaman ierisinde tfekilerin
kargl askerlere orann, her iki snfn mevcudu eit seviyeye gelene dein
artrd. Fakat dnemin yazarlar, ok fazla tfekli asker kullanmann ve kar
gl askerlerin eitim seviyesinin dmesine neden olmann sakncalarn di
le getirmiti.
Fransz tarznda gse dayanp ateleme yerine, spanyol tarznda
dipii omuza dayanp namlusu atal ulu bir destee yaslanarak atelenen
tfek (musket), 20 mm. apnda bir ya da ok daha kk 5-6 misket atan ve
etkili menzili 400 metre olan byk bir arkebz tryd. Dier silahlarla k
yaslandnda, tfek, sava alannda kullanlmaya, siperleri savunmaya, tah
kimatlara saldrmaya ve en kaln zrhla donanm svariyi bile dize getirme
ye ok daha uygundu. Muharebede tfekiler, 4 ya da daha fazla saftan olu
an bir sra olutururdu; bu sra dzeninde, ate eden saf arkaya geip tfei
ni doldurur, bylece hi durmadan ate edilebilirdi. Sir Roger Williams, 500

Dnya Sava Tarihi

225

tfekinin, arkebz ya da caliver kullanan 1.000 askere eit olduunu hesap

lamt. Tm Avrupa ordular, spanyol modelini takip ederek arkebz yerine
tfek kullanmaya balad. Gerekten de askerlerin byk bir ounluu, ate
li silahlarn dier silahlara stnln kabul etmi ve tfekilere hak ettii
deeri vermiti.
Arkebz ve tfek kullanmann risklerinin tmyle farknda olan spanyol
askerleri, yaylm atei amak iin dman piyade ya da svarisinin 20-50 adm mesafeye kadar gelmesini beklerdi. Dman yaklarken, birka span
yol askeri, onlar zerlerine ekmek ya da onlarn boa yaylm atei amala
rna neden olmak ve bylece ikinci yaylma frsat vermeden kendi askerleri
nin dmana yaklamasn salamak iin uzun menzilli taciz atei aard. Ya
l havada fitilli tfekler bir ie yaramyordu ve sava ortamnda aceleyle
yaplan hatal doldurma, en iyileri dnda tm tfekilerin sorunuydu. Art ar
da yaplan 7-8 attan sonra, arkebz ya da tfeklerin namlusu ar snr, si
lahlar tutukluk yapar ve hatta kimi zaman patlard. Fitiller rutubetliyse ya da
gevek sarlmsa, silah ate almaz; asker yeterince barut koymamsa, mer
mi ksa mesafe gittikten sonra derdi. Kimi gergin askerler, silahn namlu
sunu yere eince namlunun iindeki misketin yere dmesine neden olurdu.
Savan heyecanyla silahna fazla barut koyan ve silahn geri tepmesiyle ye
re serilen askerler, sava alannn allm grntlerindendi.
Dnemin tfekilerinin kyafetleri standart deildi, fakat genelde palto,
pantolon, ceket, gmlek, i amar, uzun yn orap ve deri ayakkab giyer
lerdi. Yzyln ilk yarsnda ou, demir mifer ya da morion, gs zrh ve
uyluk zrh takard. Kargl askerler zrhl gmlek ve orap, demir balk, tak
viyeli eldivenler giyer, kendilerini korumak iin kl ve haner kullanrlard.
Arkebzc ve tfekiler ellerindeki silaha ek olarak barutluk, mermi kesesi,
harbi, kendi mermilerini yapmak iin pota, ate yakmak iin elik ya da ak
mak ta ve kuru ve kaliteli fitil tarlard. Zaman ierisinde hareketlilii ko
rumay tercih eden pek ok asker, mifer ve gs zrhn terk etti. Bireysel
liin hiddet ve saval artrdn dnen komutanlarn emrindeki span
yol askerler, renkli ve cafcafl elbiseler giyerdi. Fakat sava koullarna ma
ruz kalan bir askerin d grnnn dilenciden farkl olmad da bir ger
ekti.
Kargllardan ve tfekilerden oluan piyade kombinasyonu, svarilere
kar ok etkiliydi. Tfek misketleri atlar ldryor ya da sakatlyor, en ka
ln zrhlar bile deliyor ve svarinin ok avantajn ortadan kaldryordu. S
variler hazrlksz yakaladklar kargl ve tfekli askerleri hzl saldr sonu
cunda datsalar da, disiplinli ve eitimli spanyollar bu ihtimali en aza indi

226

Dnya Sava Tarihi

riyordu. Yzyl banda svarilerin kullanmna uygun zemberekli karabina

ve tabancann icadyla birlikte, yeni taktik dzenlerin yolu alm ve svari
ler farkl ekillerde de kullanlmaya balanmt.
Zemberekli tetik mekanizmas, kurmal oyuncaklara benzer ekilde, bir anahtarla kurulan zemberek vastasyla alyordu. Tetik ekildiinde serbest
kalan bir ark, hzla dnerken akmaktama srtlyor ve bu srtnmeden
kan kvlcmlar ateleme barutunu, ateleme barutu da mermiyi hedefe gn
derecek namlu ierisindeki sevk barutunu ateliyordu. Zemberekli karabina
ve tabanca, fitilli tfekle kyaslandnda ok daha pahal ve hassast, fakat
svarinin kullanm iin ok uygundu. Zemberekli silahta yanan fitile ihtiya
yoktu ve svariler, ate etmek iin sadece bir ellerini kullanabilirlerdi -yan
larnda fazladan bir iki tabanca daha tarlard. Kimi atl birlikler, mzrak kul
lanmay brakarak caracole (yarm dn) denilen yeni bir taktik gelitirdi
ler. Bu taktie gre, svarilerin n sras dmana ate edecek, ark dn
yaparak safn en arkasna geip silahn dolduracak ve sras gelince yine ate edecekti.
Sava alannda yeni yeni ortaya kan unsurlar dorultusunda gelitirilen
saldr ve savunma taktikleri ve gittike daha fazla byyen ordular hakkn
da birok kuram olsa da, mparator V. Charles ve Fransa kral I. Francisin
byle byk gleri askere almak, eitmek, savaa sokmak ve desteklemek
iin yeterli kaynaa, nfusa ve brokratik yapya sahip olduunu da aklmz
dan karmamamz gerekir. stelik, stnlk kurmaya altklar Avrupa ve
Akdeniz sahnelerine, imdi dier ktalar, denizler ve okyanuslar da eklenmi
ti. Deniz yollar, adalar ve ktalar ele geirmeye ynelik kresel arzular;
stn ordu ve donanma teknolojileri, siyasi ve ekonomik rekabetler ve Hris
tiyanln slam ve dier dinler karsnda galip gelmesi inancyla krkleni
yordu. Bu dnemde spanyol askerlerin sergiledii vahet, bugn bile akllar
dan kmamtr. Katolik ordular, Protestan Hollandada ve Amerikada kol
gezmi; conquistadof larm birlikleri, yerliler zerinde benzeri grlmemi
bir zulm uygulamt. Bu vahet, yeni kullanlmaya balanm olan matbaa
nn da yardmyla, Protestanlara propaganda malzemesi olmutu, fakat zulm
ve vahetin, tm on altnc yzyl ordularnn genel zellii olduu da inkr
edilemez bir gerektir.
Askeri tarihiler, bu olumsuz temalar nplana karm ve Nassaulu Maurice, Gustavus Adolphus ve dier yaratc askerleri etkileyen spanyol aske
ri rgtlenmesinin nemini grmezden gelmilerdir. spanyol ordusu; disip
lin seviyesi, terfi sistemi ve etkili rgtlenmesi sayesinde, askerlerine dnya
nn dier yerlerinde grlmemi bir sadakat ve profesyonel onur alamt.

Dnya Sava Tarihi

227

Figr 2: Bir fitilli tfein ateleme mekanizmas. Courtesy o f Compaigne Royale

D Artillerie, La Prairie, Quebec.

Hollandadalba ve Parma dkleri gibi komutanlar, subaylar terfi ettirirken,

soyluluklarndan ziyade savataki yararllklarn dikkate almlard. Parma,
dneminin en iyi generali olarak n yapmt. spanyol askerleri, askere al
np sava talimnamesinde belirtilen grev ve sorumluluklara uyacaklarna
dair yemin ettikten sonra, mkemmel bir eitim alr ve subay ve astsubayla
rndan, blklerinin bir paras olarak nasl hareket edeceklerini renirlerdi.
Tfek ve dier silahlarn talimini yapar, askeri manevralar srekli tekrar eder ve savata otomatik olarak hareket edebilecek seviyeye gelirlerdi. span
yol askerler, uzun sre hizmete devam ettikleri iin, moral, eitim ve disiplin
seviyeleri yksek olurdu: Hollandada paras denmemi sava yorgunu as
kerler arasnda ayaklanma yaygn olsa da, kat disiplin ve ar cezalar, asker
leri subaylarna kar gelmeden nce bir kez daha dndrecek kadar etki
liydi.
On altnc yzylda kuatmalar meydan savalarndan daha sk yaand
iin, spanyollar kalelere saldrrken kullanlacak yeni taktikler gelitirdiler.
nce, kuatan taraf, kendi ordughnn savunmasn glendirir, ardndan da
kaledeki toplarnn etkili menzilinin dndaki bir mesafeden siper kazarak
dman surlarna doru ilerlemeye balard. Gl bir tahkimat ina eden sal
drgan taraf, bu sayede elindeki askerin yarsn ticareti engellemek, akn d
zenlemek, yiyecek kaynaklarn gvence altna almak, yol ve kpr ina et
mek ve ar kuatma toplarn mevzilendirmek gibi ilerde kullanrd. Ber-

228

Dnya Sava Tarihi

nardino de Mendoza gibi uzmanlarn yazdklarndan da faydalanan spanyol

istihkmclar, geici barikat, kule ve tabya koltuklaryla (flank) glendirdik
leri sarmal eklindeki siperlerin ve iyi tasarlanm zikzak alarnn yapmn
da ustalamt. Surlara ulaan derin siperler, genellikle birliklerin hzla saldrabilmesi ya da bir kar saldr durumunda en uygun savunma mevziine
hzla ekilebilmesi iin, 2-3 askerin yan yana rahatlkla geebilecei geni
likte ina edilirdi. Tfek menzilinin dndan surlara ate aan toplar iin top
raktan mevziler ina edilir; gediklerden ehre hcum edecek birlikleri koru
mak iin de derin smaklar kazlrd.
spanyol birlikler, kaleden gelen ate susturulduktan sonra, ilk saldry
ynetmenin onuruna erimek iin -ounlukla zar atarak- birbirleriyle yar
rlard. Ardndan, arkebz ve tfek atei desteinde, karg ve tfeklerle h
cuma geerlerdi -savunmadakileri pskrttkten sonra, konumlarn glen
dirmek iin, bulunduklar yere tabya sepetleri (ii kum dolu sepet), kum tor
balar ve tekerlekli tahta siperler yarak dman ateinden korunmaya al
rlard. Gedii geniletmek iin toplar ileri gtrr, ardndan ehre ya da ka
lenin iine doru ilerlemeyi srdrrlerdi. Dman teslim olur ya da dalr
sa, spanyol askerler bulduklar her eyi yamalar ve dnemin ordularnn ge
nel zellii olarak, kimi zaman katliamlara giriirlerdi. rnein, 1553teki
Hesdin atosu kuatmasnn sonunda spanyollar, Fransz esirleri, arkebz fi
tilleriyle cinsel organlarndan birbirine balam ve hangi askerin ailesinin
fidye verecek kadar zengin olduunu ortaya karmak iin onlara ikence
yapmlard. stedikleri bilgiyi aldktan sonra da, kr getirmeyecek esirlerin
boazn kesmilerdi.
talyan mhendisler; top, kulverin, demi-culverir, daha hafif saker,falconette ve arkebz ve tfeklerle donanm ordularn ate gcne kar koyabil
mek iin, ortaan dz duvarl kare ya da yuvarlak burlu kalelerinden ok
farkl olan yeni ve pahal kaleler tasarlamaya baladlar. Gen Antonio da
Sangallo gibi mhendisler, gllelere kar daha dayankl olmas iin, normal
surlar gibi dz deil de, ok ucu gibi sivri ekilde ina edilen, tala kaplanm
topraktan ve keli tabyay gelitirdi. Trace italienne olarak adlandrlan bu
sistem, daha sonra tm Avrupada ve koloni limanlarnda kullanlmaya ba
land. Ortaa sur ve burlarnn deitirilmedii yerlerde ise, askeri mimar
lar, bunlar yldz tabyalar, i ie gemi ate blgeleri, hendekler, ravelinler
ve dier gelimi savunma unsurlaryla glendirdi.
Baz tarihilerin, bu savunma sistemiyle artk savunan tarafn da ar top
lar kullanabilmesinin mmkn olduu ve bunun da daha byk ordularn ku
rulmasna ve askeri devrime katkda bulunduu ynndeki grleri tart

Dnya Sava Tarihi

229

maldr. Ar toplar -saldr ve savunma- yzyl sonuna kadar isabet oran

dk, verimsiz ve hantal olarak kald. 1570lerde kaba nianghlarn ve
namlu irtifasmn lm iin lm aletleri (quadrant) kullanlmaya balansa da, kontrol edilemeyen geri tepme, hava koullar, atlaklar, top kunda
nn durumu ve glle ve barutun kalitesi topu komutanlarnn iinin hem bir
sanat hem de bir bilim olduunu ispatlamt. Azdan dolma toplarn atm
hz dkt ve her attan sonra namlunun iinin iyice temizlenmesi artt.
Eer temizlenmezse, namlunun iinde kalan yanm barut artklar topun ha
vaya umasna yol aabilirdi. Yzyln ortalarnda kuma ve kt hartularm
(barut kaplar) kullanlmaya balanmas bile, toplarn atm hzn artramamt.
Trace italiennein kullanlmaya balanmas savunmann gcne g kat
m ve sonuta on altnc yzyla damgasna vuran, meydan savalar deil,
uzun sren kuatmalar olmutu. Bu nedenle, Hollanda, Almanya ve Kuzey
Afrikadaki byk ehirler sonu gelmez kuatmalara sahne oldu. Katolikler
ve Protestan Huguenotlar arasnda i savan yaand Fransada, Paris
1589, 1591 ve 1594 yllarnda kuatld. Tm bunlarn sonucu ise, mhendis
lik alannda yaanan gelimelerle birlikte ortaya kan yeni kale tasarm
larnn tm dnyaya yaylmasyd.
Gittike daha karmak bir geometrik yapya sahip olan trace italiermem
yeni tasarmlar, top atei ve lamlara kar eskisinden ok daha dayankly
d. Alak siluetli ve eimli tula kapl toprak duvarlar, gllelerin etkisini en
aza indiriyor ve patlatlan lamlar bile, bu duvarlar kertmek iin yeterli
olmuyordu. Tabyalardan apraz ate amak iin kullanlan blgelerin amac,
hem savunanlar saldrgann ateinden korumak hem de dmann merdiven
lerle surlara trmanmasn engellemek ve savunmada oluabilecek kr nokta
lar ortadan kaldrmakt. Bu tahkimatlar savunanlar, ounlukla dman ate
ine maruz kalmadan, dmana ate aabilme avantajna sahipti. Titizlikle
tasarlanm tabyalar ve da, hendein ierisine doru km olan at plat
formlar surlar korur ve cenahlardan yaplacak saldrlara kar koruma sa
lard. Yzyln sonuna gelindiinde bu tasarmlar ravelin, boynuz tabya ve
demilunes gibi eklemelerle iyice karmak hale gelmi ve hem kendine yeten
hem de tm savunma sistemini destekleyen birbirine bal kaleler olutur
mutu.
Hollandada Anvers, Maastricht, Ostendde ve dier blgelerdeki stratejik
noktalarda ina edilmi olan, hendeklerle evrili toprak tahkimatlar, savala
r saldrganlar iin fazlasyla masrafl hale getirmiti. Saldran tarafn doal
olarak daha fazla askere ihtiyac vard ve maliye ve lojistie daha fazla dik

230

Dnya Sava Tarihi

kat etmesi zorunluydu. Yeni tahkimatlar ne kadar fazla asker gerektirirse ge

rektirsin, ehirler ve devletler muhtemel bir kuatmaya kar savunma birlik
lerini silah altnda bulundurmak, onlarn her trl ihtiyacn karlamak, ka
lelere ar top ve cephane salamak ve tm bunlar yapabilmek iin gl bir
ekonomiye sahip olmak zorundayd. Lucca ve Siena gibi talyan ehirlerini
evreleyen sur ve tahkimatlar bugn bile grenleri hayrete drmektedir. Bu
savunma tesislerinin karmakl ve bykl, bunlar ina eden inili
kl ekonomilerin vergi temelli olduunu ya da bu muazzam masraf kar
lamak iin krediye ihtiya duyduunu gstermektedir.
Saldr ve savunma glerinde akla devrim kelimesini getirecek lde
bir farkllk mevcut deildi; on altnc yzylda ok sayda Avrupa devleti,
kendi snrlar iinde ve dnda askeri harcamalara dzenli olarak pay ayra
bilecek ekonomik altyapya sahip hale gelmiti. rnein, 1559daki CateauCambresis Antlamasnn ardndan Avrupada iki kuak boyunca sren sa
valar ba gsterdi. Trkler kara ve denizden saldrlarna devam ediyor, Pro
testan devletler Katolik hkimiyetine direniyor ve Fransa, onun byk bir as
keri g olmasna frsat vermeyen i savalarla bouuyordu. Bunun sonu
cunda askeri harcamalar gittike artt, ordular ve donanmalar daha kalc ve
profesyonel olmaya balad ve krallarn otoritesi daha da salamlat.
Sava masraflar, tahkimatlar, silahlar, tehizat, nakliye ve askerin maa
ve iaesi en byk devletler iin bile gerekten de byk, hatta kimi zaman
zlemeyen bir sorundu. Devletler, sahilleri korumak ve deniz hkimiyetini
salamakla grevli donanmann masraflarn karlamak iin yeni mali kay
naklar bulmak ve halktan vergi almak zorundayd. Habsburg krallar V.
Charles ve II. Philip, tm abalarna ramen, hkimiyetleri altnda yaayan
ve sregelen savalarn masraflarn stlenmeye ounlukla kar kan ok
eitli halklardan vergi toplayabilecek brokratik yap ve iradeye sahip de
ildi. Gerekten de kresel ordularn lojistik ihtiyalar, herhangi bir on altn
c yzyl devletinin imknlarnn ok tesindeydi. Tm Akdeniz sahili ve Benelks kylarna yerletirilmi savunma noktalarndaki ve donanmadaki as
kerin maann ve taynnn tedariki ve datlmas, Ispanyann elindeki tm
kaynaklar tketerek lkeyi dardan bor almak zorunda brakyordu. Ceza
yir, Oran, Tunus, Trablus, Melilla, Mers el-Kebir, Bougie ve dier uzak Ku
zey Afrika garnizonlarnda bulunan askerler ise genelde hastalk saan yiye
cekler tketir ya da ktlkla kar karya kalr, slam kltrnn ortasnda
kendisini terk edilmi hisseder ve mrleri, ne zaman gelecei belli olmayan
maa, erzak ve takviyeleri beklemekle geerdi.
Amerikadan getirilen zenginlikler ve Avrupadaki gelirlerin artna ra

Dnya Sava Tarihi

231

men, spanyollarn askeri giderleri gelirlerinin ok zerindeydi. Habsburglarla demeler konusunda byk sorunlar yaayan bankerler, ileride tmnn denecei umuduyla kredi vermeye devam etmiti. V. Charles, mevcudu
150.000i aan ordusunu kurarken hi masraftan kanmam; II. Philip ise
Akdeniz ve Balkanlardaki Trk ilerleyiini durdurmak, Hollandadaki ayak
lanmay sona erdirmek (80 yl boyunca ortalama 65.000 spanyol askeri bu
sorunla ilgilenmiti) ve ngiltere ve rlandaya saldrmak iin ordu ve donan
masn daha da glendirmiti.
spanya 1557de ilk kez iflas ettiini aklad, bu durum yzyl bitmeden,
birka kez daha tekrarlanacakt. Yksek askeri harcamalar nedeniyle gerek
leen her krizi, maa denmemi askerlerin isyan takip ediyordu. Gerek or
taya knca, talya ve Almanyadaki bankerler spanyann tkendiinin far
kna vard. Hollandadaki paras denmemi spanyol askerleri, en az krk se
fer ayaklanp ehirleri yamalam ve bunun acsn sivillerden karmt.
Aylarca sren kuatmalar nedeniyle askerlerin hepsi perian haldeydi ve Ka
toliklik ve Protestanlk arasndaki dmanlk, savalar her zaman olduun
dan ok daha vahi hale getirmiti. rnein, bir gedikten Anverse giren s
panyol ve mttefiki askerler, ehri yamalayp halk kltan geirmi, bu da
spanyol askerlerin itibarn kalc olarak zedelemiti. Protestan yazarlarca s
panyol fkesi olarak adlandrlan bu canavarlk, 80.000 Hollandalnn haya
tna mal olmu ve spanyollara kar yrtlen Kara Miras isimli propagan
da hareketine byk g kazandrmt.
Dnya apnda dzenledii askeri seferlerin yksek maliyeti nedeniyle if
las eden spanyaya, 1550lerde ve 1588de iki kez iflas eden Fransa da ka
tld. ngilterede Kralie Elizabethin danmanlar, muhtemel bir spanyol
igaline kar elde tutulan 20.000 kiilik ordunun masraflarnn tm ekono
miyi kerteceinden endie ediyordu. ngilterenin Hollandaya dzenledi
i snrl askeri mdahalenin masraf 1588 ylnda 23.000 Sterlin iken, 1597
ylnda 175.000 Sterline ykselmiti. Yzyln sonunda rlanday igal altn
da tutmak, ngilizlere 2.000.000 Sterline mal olmutu.
Srekli artan masraflara ramen, dnemin askerlerinin keyifli bir hayat
srd sylenemezdi. Machiavelli, 1521 ylnda yaynlad Sava Sanat
adl eserinde, ordularn yabanc profesyonellerden deil, vatandalardan olumas gerektiini sylemi, fakat bu uyarsna kimse kulak asmamt. V.
Charles ve II. Philip Alman, HollandalI, spanyol, talyan ve dier milletlere
mensup kiileri askere alm, eitmi, masraflarn karlam ve bu askerler,
anavatanlarndan uzakta, Malta gibi adalarda ya da Cezayir, Oran ve Tunus
gibi Kuzey Afrika garnizonlarnda grev yapmt; yle ki, bu blgelerde,

232

Dnya Sava Tarihi

Osmanllarn mttefiki olan Barbaros Hayrettin gibi Mslman liderler, on

larn ezeli dman olmutu. Ar koullar, yaralanmalar ve hastalklardan
sa kurtulabilen askerler, bulunduklar garnizonun yaknlarna yerleir ve eve dnmezdi. Ispanya, talya ve Almanyann kimi blgelerinde, gen erkek
lerin srekli askere alnmas, sanayi ve tarm kt ynde etkiliyordu. Asker
lerin ou fakirdi; maalarna kar bor alr, agzl subay ve maa ktiple
riyle urar ve baarl bir kuatmann ardndan yapacaklar yamann ya da
ele geirecekleri zenginlerin hayaliyle yaarlard. Kuzey Afrikada yaayan
askerler, srekli yiyecek sknts iindeydi. ou, bayat yiyecek ve hastalk
l sularla beslenir, bunun sonucu da gda zehirlenmesi, dizanteri, tifo ve dier
hastalklar olurdu. ok zor koullarda yaar ve dardan baklnca dilenciyi
andrrlard. ou, doru dzgn kyafeti ve ayakkabs olmad iin, sefer
lere bile yalnayak katlrd. 1569 ylnda Kuzey Afrikada ancak kk kz
larn ayana uyan 2.000 ift ayakkab alan askerlerin yaad aknl
muhtemelen hayal bile edemeyiz.
Kzamk, tifs, iek, nezle, kolera ve stma gibi hastalklar kalabalk gar
nizonlardaki pis ortamlarda yaayan bu askerleri krp geiriyordu. Sivilceler,
srekli ar ve lenf bezi iltihabyla kendisini gsteren ve daha sonra frengi
(morbus gallicus) olarak bilinecek olan hastaln ilk rnekleri, VIII. Charlesn 1490lardaki talya igali srasnda grlmeye baland. Yeni Dnyada
ortaya kan ve muhtemelen spanyol askerlerince talyaya getirilmi olan
frengi, askeri birliklerin ayrlmaz arkada ve nice hayatn sonu olmutu. Pek
ok hastala, g koullara ve vahete ahit olan farkl uluslardan ok say
da deneyimli asker, her ne kadar on altnc yzylda din adna savalar yapl
m olsa da, zamanla dinden uzaklam, hatta bazlar Tanry inkr etmiti.
Seferlere katlan askerler, bazen e ve ocuklarn da yanlarna alrd. Ka
dnlar yiyecek ve yakacak toplar, yemek piirir, temizlik yapar, elbiseleri y
kar, yaral ve hasta askerlerle ilgilenir, kamp ve tahkimat inasnda alr ve
bunlara benzer saysz grevi yerine getirirdi. Sefere giden ordular takip eden bu kiilere kamp takipisi (forces courtisanes) denir ve genelde bunlarn
says, savaan askerlerin iki kat olurdu. Subaylar ve gzlemciler, bu kadn
lara ounlukla fahie gzyle baksa da, bu yaklam, onlarn stlendii g
revleri grmezden gelmek olurdu. Pek ok komutan, bekrlara nazaran evli
askerlerin, kuatmalarda sorun karmadan daha uzun sre durduunu fark
etmiti. Askerlerin maalar ok uzun sre denmeyince, bu askerlerin eleri
ve ocuklar alarak, alarak, dilenerek ve fahielik yaparak geimlerini
salarlard. Almanlar, ordudaki kadnlar organize etmesi iin zel bir grev
li (Huremveibel - fahieler avuu) tahsis etmiti. Birliklerini talyadan
Hollandaya gndermek zorunda kalan Alba dk de, orduya elik eden ka

Dnya Sava Tarihi

233

dnlar organize etmesi iin subaylar grevlendirmiti.

Ordularda ok sayda kadn grev yapard; bunlar, arpmalara katlmaz,
ancak savan sonunda ortaya kp yaral askerlere yardm eder ve dman
llerinin eyalarn yamalarlard. Kuatmalarda dierleriyle birlikte kale
lerde skp kalan kadnlar, eer ehre girerlerse tecavz, yama ve her tr
l vaheti uygulayacak saldrganlar durdurmak iin erkeklerle birlikte sava
rlard. Protestanlar-Katolikler ve Hristiyanlar-Mslmanlar arasndaki b
yk dmanlk nedeniyle, sava olmamalar kadmlar kurtarmaya yetmi
yordu. 1579da spanyol birliklerince kuatlm olan dier Hollanda ehir
lerinde olduu gibi, Maastrichtte de kadnlar erkeklerle birlikte savam,
dmana kaynar su dkp zifte bulanm yanan ember atmlard. ehir d
tnde ise, ieri giren askerler, erkeklerle birlikte kadn ve ocuklar da k
ltan geirmiti.
Askerler, sefer ve kuatmalarda hi eksik olmayan tifs, dizanteri, iskorbt, hyarckl veba, difteri, iek, stma, verem ve zhrevi hastalklara ek olarak, mermi ve karg yaralar, yank ve dier yaralanmalardan dolay da ha
yatn kaybediyordu. 1552 ylndaki Metz kuatmasnda, Alba dk tarafn
dan komuta edilen yaklak 120.000 kiilik orduda bulunan doktorlar o kadar
yetersizdi ki, yarallarn zehirlenip ldrld yolunda sylentiler yaylma
ya balamt. Elbette bu sylentinin asl yoktu; iin asl, dk hzl ve b
yk kurun ve demir tfek mermileri ve top mermilerinin insan vcudunda
meydana getirdii hasar o dnemde tedavi edilemiyordu.
O dnemde ou doktor, barutun vurulan kiiyi zehirlediine inanrd. Eer yara cerrahi mdahaleye uygun deilse, doktor yaray geniletir, eliyle ve
steril olmayan aletlerle tetkik eder ve ardndan da ya yaraya kaynar ya enjekte eder ya da yaray scak demirle dalard. Bu yan iinde kimi zaman
on farkl m adde-beyaz arap,'zeytinya, hypericum, cardius benedictus, kediotu, adaay, neftya, libanum, mrrsafi, tereya, iya ve sanguis
draconis- daha bulunurdu. Bu tedavinin ardndan, doktor, cva tortusu gibi
bir merhem srer veya yaray yak ile svar, hatta kimi zaman ierisinde kara
kurbaas, solucan veya ylan bujunan bezlerle sarard. Maksatlar, Hippoc
rates ve Galenin nerdii dnlen ekilde, yarada irin olumasn sala
makt. Fakat bu tedavilerin sonu genelde septisemi, kangren ya da hastay k
sa srede ldren veya mr boyu sakat brakan dier enfeksiyonlar olurdu.
Ateli silahlarn hzla yaylmas ve ordularn boyut ve etki alanlarnn art
masyla birlikte, doktorlar da, tbbi tekniklerini gelitirmelerine imkn vere
cek deerli tecrbeler edindi. 1559 ylnda Fransa kral II. Henry arenada d
ello yaparken, hasmnn mzra miferinin n ksmndan girip alnna saplan

234

Dnya Sava Tarihi

d. Ordu doktoru Andras Vesalius (1514-64) -gnmzde modem anatomi

nin kurucusu olarak kabul edilir-, kraln kafasndaki yarann eklini anlaya
bilmek iin, ba kesilmi drt sulunun kesik kafalarnda ayn yaralar at
ve bu kafalar inceledi; sonuta, Fransa kralnn, beynine saplanan kymklar
nedeniyle ld tehisini koydu.
Benzer ekilde, kendi kendini yetitirmi olan berber doktor Ambroise Pa
re (1510-90) de, ordu doktoru olarak alt uzun yllar boyunca yapt
gzlem ve edindii deneyimlerle yeni cerrahi aletler gelitirdi, mermi yarala
rnn nasl tedavi edileceine dair yazd ve hatta suni kol ve bacak yapt. Pare,
bir keresinde yaralar scak ya ve pekmezle dalarken, bu malzemeler
tkenmi ve baz yarallar sabaha kadar beklemek zorunda kalmt. Oysa sa
bah olduunda dalanmayan yarallarda daha az iltihaplanma, enfeksiyon ve
ac olduunu fark etti. Patlamalar yznden yzleri yanan pek ok askeri te
davi eden Pare, kyl kadnlardan, bu yaralar belesan yayla yaladktan
sonra bandajlamak yerine, ak brakmann ve ezilmi soan ve tuzla kapla
mann daha etkili olduunu rendi. Pare, cerrahi mdahalelerde yaray da
lamak yerine eski Romallarn damarlar balama metodunu kullanmaya ba
lam ve bunun sonucunda kendi hastalarnda daha az kanama, ok ve doku
hasar gzlenmiti. Pare, yapt dorudan gzlemler neticesinde eski teknik
leri terk etti ve dier doktorlara yol gsterecek pratik el kitaplar kaleme al
d.
Maalesef yaral askerlerin ancak ok az bir blm, Parenin yetenekle
rinden istifade edebiliyordu. Baz ordularda dzenli tbbi tesisler ve sahra
hastaneleri bulunsa da, bunlarn says ok azd. Seferdeki ordular tbbi per
soneli hizmete alr, gerekli ila ve adrlar temin eder ve hastabakclar g
revlendirirdi. Ne var ki, ou ordunun bnyesinde, savan hemen ardndan
sava alanndaki yarallar toplayacak ve kuatmalarda en n hattaki yaralla
r dzenli olarak geriye tayacak birimler bulunmuyordu. Bu nedenle ordu
doktorlar, ounlukla kurtlanm ve rm yaralarla ve ilgili blgenin ke
silip alnmasndan baka hibir arenin olmad kangrenlerle kar karya
kalyorlard. Kimi doktorlar yaralar arsenik ve pasl beykinle ve reine,
ya, arap, urup, bitki z ve hatta ana st ve bira gibi maddelerle tedavi
etmeye alyordu. Yaralara kurun veya gm borular sokup yarann iini
boaltr ve gereksiz salglarn temizlenmesi iin yaray ak brakrlard.
1557 ylnn Austos ayndaki San Quentin Sava gibi, yetersiz tbbi perso
nelin olduu tm savalarda, sava alan lm ve lmekte olan insan ve at
larla kapl olurdu. Gzlemciler, Austos scanda rmeye balayan ceset
lerden ykselen dayanlmaz koku yetmiyormu gibi, blgenin bir de neredey
se gnei kaplayacak kadar kalabalk mavi ve yeil sinek srleriyle kaplan

Dnya Sava Tarihi

235

dn ifade etmiti.
Her iyi ordu doktoruna karlk, tedavileri hastalara ok daha fazla zarar
veren yzlerce arlatan, dengesiz ve sahtekr grev yapyordu. Bunlara, l
mekte olan askerlerden, miraslarm kendilerine brakmalarn isteyen k
t rahipler ve yaral veya hasta askerlerin eyalarn alan sahte doktorlar
elik ediyordu. Bu sahtekrlardan bazlarnn, gln olduu kadar korkun
icatlar da vard. Yaralnn yannda dua edip yaralarn zerine ha bastrr ve
onun acsn kendilerine aktaracaklarn sylerlerdi. ok sayda hasta ve ya
ral asker hayatn kaybedince, bu sahtekrlar da kamak ya da aslmak, bo
azlanmak ya da vurulmak arasnda seim yapmak zorunda kalrd.
Denizlerde ateli silahlar, yeni tasarmlar ve deien taktikler kara sava
larndaki gelimelere paralel olarak ortaya kyordu. Tam olarak tarihi bilin
mese de, top ilk kez on drdnc yzyl ortalarnda hantal Atlantik gemileri
nin gvertelerinde grlmt. ki kat daha uzun kirileri ve bir adet k ku
lesi -ykseklik avantajn kullanmak iin geminin k tarafna yerletirilen
kule- bulunan bu gemilerdeki askerler, dier silahlarn yerine, hafif toplar
kullanmaya balamlard.
On altnc yzyla kadar sava gemilerinin hemen hepsi tadil edilmi tica
ret gemileriydi ve bunlar, tadklar askerler ve gverteye yerletirilmi top
larla yzen bir kaleyi andrrd. Bu teknelerdeki denizciler, genelde kt ha
va koullaryla nasl baa klacan bilmeyen ve alabora ya da dier kaza
lara kurban giden acemilerdi. Sava taktiklerine gelince, komutan nce top atei almasn emreder, ardndan dman gemisine rampa edilir ve yakn sa
va balard. Deniz savalar, kalelere yaplan saldrlara benzerdi. Savunan
taraf, ounlukla kuleye ya da alt gvertelere ekilir, son ana kadar kendisi
ni savunur ve sonunda teslim olurdu.
Akdenizde, krekli kadrgalarn gelitirilmesiyle birlikte, on altnc
yzyl okyanus kalyonlarna da baz alardan rnek olan mavnalar (galleasse) ortaya km ve bunu, on yedinci yzylda ortaya kan ambarl sava
gemileri (ship of the line - saff harp gemisi) takip etmiti. Akdenizdeki de
niz savalar rampa muharebesi eklinde cereyan etse de, etkilerini artrmak
iin gemilerin ba ve klarna ar toplar yerletirilmiti. Hedefine doru ilerleyen kadrga -modern avc uaklarna benzer ekilde-, manevra yapar ve
dman gemisine, kreklerin ve krek eken klelerin bulunduu, savunma
sz yan'taraflarndan saldrr, ardndan gemiyi ortadan mahmuzlard.
Akdenizde on altnc yzyl deniz savalar talya, spanya ve Avustur
yay kontrol eden Habsburglar ile Osmanl Trkleri arasnda cereyan eden

236

Dnya Sava Tarihi

kara savalarna paralel olarak seyretti. Trkler, 1453 ylnd

Konstantinopolisin dmesinin ardndan, Venedik donanmalarna saldrp,
Batya yapacaklar saldrlarda kendileri iin s grevi grecek adalar ele
geirmeye baladlar. Gedik Ahmet Paa komutasndaki Osmanl ordusu,
1480 ylnda Gney talyaya saldrd ve Otrantoyu ele geirdi; bu durum,
tm Hristiyan dnyasn ayaa kaldrd. Bu saldrlar bir sreliine dursa da,
Osmanllar, 1488de Maltaya saldrarak Trkleri Kuzey Afrikaya tayacak
yeni dnemin ilk iaretini verdi. Balkanlarda ilerleyen Sultan Sleyman,
Belgrad (1521) ve Rodosu (1522-23) ele geirdi ve Osmanl kuvvetleri, Ma
caristana saldrp (1526) Viyanay kuatt (1529).
Barbaros Hayrettin; ateli silahlar, modem tahkimatlar ve binlerce Hris
tiyan esirin kreki olarak kullanld kadrga filolaryla, 1530larda span
ya ve dier Hristiyan glere kar bir nevi gerilla sava srdryordu. 1529
ylnda Cezayirdeki spanyol kuvvetleri Mslman topular tarafndan yer
le bir edilen kalelerde byk bir yenilgiye uraynca, Kutsal ttifak adnda bir
Hristiyan birlii kurulmu ve V. Charles, Almanyadaki Protestanlarla ura
may brakarak tm dikkatini Akdenizdeki Mslman tehdidine yneltmiti.
mparator, Meksika fatihi Hemando Cortez gibi pek ok nl askerin de
katlmyla, 1541 ylnda 65 kadrga, 450 ikmal gemisi, 12.000 denizci ve
24.000 askerden oluan donanmasyla Cezayiri geri almak iin saldrya
geti. Barbarosun elinde sadece 6.000 asker olduu halde, iddetli ya ve
frtna spanyol barutunu kullanlmaz hale getirmi, pek ok spanyol gemisi
Cezayir sahillerinde paralanm ve sonu spanyollar iin tam bir yenilgi ol
mutu.
spanyol ve talyan sahilleri korsanlar iin tam bir cennetti ve etkili bir sa
vunma iin garnizonlarn saysn artrmak ve her an tetikte olmak gerekiyor
du. 1560larda Gian Baptista Antonelli gibi askeri mhendisler, gelimi li
man tahkimatlar ve toplarla donanm sahil muhafaza kuleleri tasarladlar.
ngilizler, Franszlar ve HollandalIlarn Yeni Dnyada dzenledii saldrlar,
Antonelli ve meslekta dier mhendisleri Havana, Veracruz, Campeche,
Cartagena, Panama, Santo Domingo ve Puerto Rico gibi stratejik neme
sahip blgeler iin byk liman tahkimatlar tasarlamak zorunda brakt. Tah
min edilebilecei gibi, kompleks bir yapya sahip olan ve toplarla donanmas
tasarlanan bu tahkimatlar, hem ar masrafl olmalar hem de bunlar savu
nacak yeterli askerin bulunmamas nedeniyle, nadir bir-iki rnek dnda ta
mamlanamad. Eer somut bir saldr tehdidi yoksa, ar derecede masrafl
olan bu savunma tesisleri ihmal edilir, askerler savama yeteneklerini kaybe
der ve top kundaklar tropik iklimde rr giderdi. Kuzey Afrikada grev
yapan spanyol askerleri, ikmal alamadklar ve dnyayla tm ilikilerini

Dnya Sava Tarihi

237

yitirdikleri iin, ya firar eder ya da teslim olurlard. Yeni Dnyada, savunma

birimleri arasndaki yolsuzluk, hastalklar ve moral dkl, az saydaki
saldrgann bile kimi zaman liman ve ehirleri ele geirebilmesine izin veriy
ordu.
St. John valyeleri tarafndan korunan Malta adas 1565 ylnda Trkler
tarafndan kuatld. Trk birlikleri bir ay boyunca St. Elm Kalesini top ateine tuttular ve birka gedik amay baardklar surlara siperler kazarak
yaklatlar. iddetli taarruzlarn ardndan St. Elmo Kalesi dt; tm kale
muhafzlar idam edildi ve vcutlarna ha kaznarak limana atld. lk kuat
mada yaklak 8.000 asker kaybeden Trkler, daha sonra toplarn St. Michael ve St. Angelo kalelerine evirdiler. Top atei eski surlar yerle bir etti, fa
kat modern tabyalar, toplar ve kargl askerlerce desteklenen arkebzcler ge
diklerden giren her saldrgan durdurmay baard. Aylar sren sonusuz a
tmalarn ardndan, sava ve hastalklar nedeniyle ar kayplar veren
-24.000 l- Trklerin, geri ekilmekten baka ans kalmad. Yaklamakta
olan bir spanyol filosu nedeniyle hzla aday terk eden Trkler, geride 24 b
yk ve ok sayda kk top, baz eski gemiler ve tehizat braktlar. Fakat 5
yl sonra 50.000 asker ve 116 kadrgayla Kbrs adasna saldrdlar ve aday
ele geirmeyi baardlar.
II. Philip, Venedikin ve kurduu imparatorluun Trkler tarafndan teh
dit edilmesi zerine, Akdenizde bir kadrga filosu kurdu ve bama 26 yan
daki vey kardei Don Juan de Austriay getirdi. leride Hollandadaki spnyol glerinin komutasna getirilecek ve 1588de ngiltereye kar
Armadaya dahil edilecek olan Parmal Alessandro Famese de, Don Juan gi
bi, Hristiyan donanmasnda grev ald ve kadrgalardaki talyan birliklerinin
komutanlna getirildi. 7 Ekim 1571de Korinth Krfezindeki Lepantoda
(nebaht) iki byk kadrga filosu kar karya geldi -Hristiyan donanmas
200den fazla kadrga ve 6; byk Venedik mavnasndan (galleasse), Trk do
nanmas ise 230 kadrgadan oluuyordu. Ate gc asndan, Hristiyanlarn
elindeki 1815 topa karlk, Trklerin sadece 750 topu bulunuyordu. Don Ju
an, donanmasn byk bir hilal eklinde dzenlemi -sa kanat, merkez ve
sol kanat- ve bu hilali desteklemek iin, gl bir filoyu da ihtiyata ayrm
t. Koalisyon glerinde olduka yaygn olan firarlar engellemek iin, lke
lerin gemileri filonun farkl yerlerinde grev yapacak ekilde datlmt.
Dnemin pek ok deniz savanda olduu gibi, nebaht Sava da, baz
alardn her iki taraf iin de srpriz olmutu. Hristiyan gemilerinde grevli
20.000-25.000 spanyol, talyan ve Alman askerinin byk bir ksmnda ar
kebz bulunurken, 16.000 Trk kara askeri ierisinde sadece 6.000 Yenieri

238

Dnya Sava Tarihi

bu silahla donanmt. Kadrgalar birbirine girince, deniz sava, askerlerin

gverteden gverteye geip birbirlerine saldrd bir kara savana dnt.
Hristiyanlar ar zrhlarla donanmt ve ounda tfek bulunuyordu; zrh
giymeyen Trklerin byk bir ksm ise hl yay kullanyordu. 6 byk Ve
nedik mavnas, savan banda top atei amak ve ardndan daha hafif Trk
kadrgalarn mahmuzlayarak datmak iin ne kmt.
Teke tek atmalarn ve filolar arasnda saatlerce sren iddetli muhare
benin ardndan, Hristiyanlar Trk donanmasn yok etmeyi baard. Hristi
yanlarn top ve tfek stnl, sava kazanmalarnda byk rol oynamt.
Kimi alardan net bir sonuca sahip deniz savalarndan biri olan bu savata
8.000 Hristiyan askeri ld; Trkler de 200e yakn kadrga, 30.000 asker ve
15.000 krek mahkmu kaybetti. Don Juan, Trk amirali Ali Paann kelle
sinin kendi kadrgas ReaVin gvertesine dikilecek bir mzraa geirilmesini
emretti ve Mekkeden gelmi olan byk sava sanca, ganimet olarak Escorialdaki (spanya) II. Philipe gnderildi; sancak bugn hl orada bulun
maktadr.
Trkler, savata ok sayda ar top ve telafisi mmkn olmayan baz iyi
kaptanlarn kaybetti; savan hemen ardndan, Trk esirler de idam edildi.
Pek ok gzlemci ve tarihi, nebaht Savan bir dnm noktas olarak ka
bul etse de, Trkler kayplarn telafi edip Hristiyan dnyas zerindeki bas
klarn srdrmeye devam ettiler. Kuzey Afrikadaki sonu gelmez kara ve
deniz savalar ve spanyadan srlen Mslmanlarn intikam alma istei
nedeniyle, bar kimsenin aklna bile gelmiyordu; bu ortamda ok sayda
Mslman ve Hristiyann kaderi rehine, krek mahkmu veya kle olmak
t.
1578de, spanya kkenli Mslman arkebzcler ve Fasl topularn Por
tekizlilere kar arpt Alcazarquivir Savanda, Fasta iktidar mcadele
si veren Portekiz kral Sebastian ve iki Mslman rakibi hayatn kaybetti.
12.000 Portekizli ya da paral asker, sava esiri ve krek mahkmu oldu; bu
nun dorudan sonucu olarak, II. Philip Portekizi igal etti ve spanyay Af
rika, Amerika, Hint Okyanusu ve Pasifik dnyasna yaylm kresel bir im
paratorluk haline getirdi.
AvrupalIlarn Atlantikte ve daha sonra tm dnya zerinde hkimiyet
kurma abalarnda, Akdeniz dnyasnn rn olan teknolojik gelimelerin
byk pay vard. On altnc yzyla ait tasarmlar gemilerin dayanklln,
yelkenlerin tama kabiliyetini ve hepsinden nemlisi gemilerin at gcn
artrm ve sonuta, in gemilerinden teknolojik adan geri olan Avrupa ge
mileri dnyann en iyi gemileri haline gelmiti. Ferdinand Macellann span

Dnya Sava Tarihi

239

yann Sevilla limanndan yola kan 5 gemilik filosu, 1519da Macellan Bo

az ile Pasifik kyanusundan geti ve Asyann masals zenginliklerine a
hit olarak dnya turunu tamamlamay baard. Filodaki denizcilerin ok az
sa olarak geri dnmeyi baarm olsa da, bu seyahat, Avrupann denizcilik
alanndaki stnln gzler nne sermi ve yeni gemilere ve silahlara sa
hip uluslarn yaylmac hayallerini krklemiti. Gemiler, muhtemel askeri operasyonlar iin silahla donatlm ve Macellan, Filipin Adalarnda adamla
rnn banda yerlilere kar savarken haytn kaybetmiti.
Denizcilik alanndaki gelimeler, karmak bir konudur. On beinci yz
ylda Portekizliler, Kastilyallar ve Basklar, kare yelken kullanmn terk ettil
er ve yeni yelken tasarmlarn ve Araplarn gen eklindeki latin yelkenle
rini Akdenizde kullanmaya baladlar. Denizcilikte iki farkl eilim sz ko
nusuydu: biri, Atlantikte kullanlan hantal ticaret gemisi (nao); dieri ise,
Portekizliler ve spanyollar tarafndan, ok miktarda yk tamak iin ina edilen carrack ve daha kullanl olan karavelayd. Portekizli gemi yapmcla
r, Atlantikte uzun sre denizde seyretmeyi gerektiren seyahat ve fetihler iin, gemilere nc, hatta sonradan drdnc bir yelken direi eklediler. Bu
sayede, kare ve latin (gen) yelkeni bir arada kullanmalar mmkn oldu
(caravela redonda). Bu karavelalarn yelkenleri daha geniti ve bunlar, rz
grda daha iyi manevra yapabiliyordu.
Zamanla bu gemiler, okyanusta daha rahat seyretmelerini salamak
asndan, daha da gelitirildiler. Artan boyutlar ve nitelikleri sayesinde, ara
larnda profesyonel topu ve askerlerin de bulunduu daha ok mrettebat ve
ar top tayabilir hale geldiler. rnein, 1502de Vasco da Gamann filosu
tarafndan topa tutulan Hindistan liman ehri Kalikt teslim olmu ve
1508de dier bir Portekiz filosu, karsna kan Memluk filosunu borda ateiyle yenmeyi baarmt. 1530-1540l yllarda, hem sava hem de yk ge
misi olarak kullanlmaya uygun yeni tr bir nao -y a da kalyon-, birka lke
de birden kullanlmaya baland. Bu gemiler, iyi donanml, ar silahlara sa
hip, ok sayda askeri ara ve mrettebat tayabilen ve uzun sreli seyahat
ler ya da uzak blgelerdeki atmalar iin yeterli erzaka sahip teknelerdi.
Nao ve kalyonlar, kadrgalardan farkl olarak, uzun sre denizde kalabilir ve
bu sayede deniz ablukalar uygulayabilirlerdi. Kalelerdeki toplarn ate g
cndeki arta paralel olarak, kalyonlarn ate gc de zaman ierisinde artt.
Bu tarihe kadar, spanya gibi byk devletler bile Akdenizdeki kadrga
filolarna denk, dzenli bir Atlantik filosuna sahip deildi; okyanus filolar,
kiralama yoluyla ya da devletin zel gemilere el koymasyla oluturulurdu.
Sava dnemlerinde ticaret gemilerine silah ve asker yklenir, gemilerin ya

240

Dnya Sava Tarihi

ps glendirilir, her ticaret gemisine kule eklenir ve bylece bunlar da sava

gemisine dntrlrd.
Byk spanyol amiral Alvaro de Bazan (Marques de Santa Cruz),
1550lerde -Fransayla yllarca yaplan deniz savalarnn ardndan- gl
bordo toplaryla donatlm, 500 tondan ar zel kalyonlarn yaplmasn is
tedi. Ticaret gemisi olan aolardan daha ince hatlara sahip bu gemiler, zel
likle donanma iin ina edilmiti. Bu tasarmlar, 1588 Armada seferi srasn
da spanyaya kar kullanlan, Elizabeth dnemi ngiliz sava gemilerinde de
benzer deiimlerle ortaya kt.
On altnc yzyln banda Atlantikte kullanlan pek ok gemi, Akde
nizdeki gemilere benzer ekilde, korsanlar ve gemiyi ele geirmek isteye
cek potansiyel tehditleri uzak tutmakta kullanlan ok eitli silahlarla donan
mt. Geminin ba ve knda bulunan kulelere ve geminin bordasna yerle
tirilmi olan toplar fazlasyla ard ve gemiler iin tehlike tekil ediyordu;
geri tepen toplar, kimi zaman kontrolden kp gverteye ve mrettebata za
rar verebiliyordu.
Gemiyi zayflatt gerekesiyle, balarda azdan dolma bronz ve demir
toplarn gvertenin altndaki ambarlara yerletirilmesine ve geminin gvde
sinde top mazgallarnn almasna kar kan gemi yapmclar, sonra bu du
rumu kabullenerek buna gre hareket etmeye baladlar. Fransz ve ngiliz
tersaneleri, frtnal havalarda gemiye su szmasn engelleyecek menteeli
lombar kapaklar (top mazgallar) gelitirdi ve bu icat sayesinde, artk toplan
birka kat halinde ambarlara yerletirmek mmkn hale geldi.
ngilterede Kral VIII. Henry (1509-1547), Malinesli top dkmcs
Hans Poppenruytere bronz top sipari etti ve daha ucuz olan demir toplarn
dklmesi iin Sussexte, yksek fosforlu ve iinde namlunun atlamasna
yol aan kkrdn bulunmad demir cevherini kullanacak olan, bir dkm
hane kurulmasn emretti. ngiliz dkmcler, zaman ierisinde erimi demi
ri nasl dkeceklerini ve daha sonra su kullanmadan nasl yavaa soutacak
larn rendiler. Bu toplar, gemilerdeki kzaklara ya da nian almak veya ge
ri tepmeyi engellemek iin kullanlan takoz ve palangalara sahip drt teker
lekli kundaklara yerletirilirdi. Bu gelimeler sayesinde, ar toplarla donat
lan sava gemileri, zaman ierisinde borda ateleriyle dier gemi ve sahil tah
kimatlarna ciddi hasarlar verebilecek yzen kalelere dnt.
Yzyl ierisinde borda ateinin kullanm deniz taktiklerini kknden de
itirmi olsa da, yeni gemi tasarmlarnn verimli ekilde kullanlmas ve
bunlara uygun taktikler gelitirilmesi iin biraz daha zaman gemesi gereke-

Dnya Sava Tarihi

241

ekti. VIII. Herirynin donanmasndaki 1.000 tonluk Henry Grace a Dieu,

600 tonluk Mary Rose ve GreatHarry sava gemileri, yksek ate gcne sa
hip olduklar kadar da hantald. GreatHarry 184 top tayordu, fakat bunlar
dan ancak 43 tanesi dier sava gemilerine zarar verebilecek kalibredeydi.
Geminin tad en byk drt top, 3 metre uzunluundaki 60 poundluk top
lard. Ayn derecede ate gcne sahip dier bir gemi olan M ary Rose ise
1545 ylnda Portsmouth aklarnda alabora olup batm ve 400den fazla
denizciye mezar olmutu. VIII. Hemynin de aralarnda bulunduu bir kala
baln Fransz gemileriyle yaplan sava izlemek iin sahilde toplanmas,
deiime duyulan ihtiya kadar, bu deiimin getirdii aknla da iaret ediyordu. Fakat Mary Rose, kalabaln akn baklar arasnda, daha savaa
girmeden yana yatp aniden batmt -muhtemelen alt gvertedeki top maz
gallarnn kapaklan akt.
Amerika, Afrika ve Hint Okyanusuna yolculuk yapan Avrupa gemilerinin
saldr ve savunma amal pek ok ihtiyac vard -yeni ve tehlikeli deniz yol
lar, frtnalar, ayrlk akmlar ve tayfun veya kasrga gibi tam olarak hak
knda bilgi sahibi olamadklar meteorolojik olaylarla baa kma kapa
sitelerinden bahsetmiyoruz bile. spanyol gemileri nceleri tek balarna sey
rederdi, fakat 1520lerden itibaren hazine ve pek ok dier rnle ykl bu
gemiler -ounlukla da ok amal Bask na1lan-, ar silahlarla donanm
Fransz gemilerinin ve Dou Atlantikteki deniz yollar zerinde kol gezen
Kuzey Afrika korsanlarnn saldrlarna uramaya balad. Korsanlar ise av
bulmak iin oktan Karayip Denizine doru yola kmt. V. Charles, bu ge
limeler nedeniyle Atlantikte devriye gezecek yeni bir filo grevlendirdi. Bu
filonun tm masraf ise, ticaret gemilerinde taman mallardan alnan vergiy
le (averia) karlanyordu. Artk sava gemileri, Kanarya Adalarndan Azor
Adalar ve Portekize kadar uzanan geni blgede devriye geziyordu.
V. Charles ve I. Francis arasndaki sonu gelmez rekabet nedeniyle, deniz
lerin gvenliini salamak hem masrafl hem de g hale gelmiti. spanyol
lar, 1530larda yeni bir savunma anlayyla, ticaret gemilerini toplarla dona
tp onlar sava gemilerince korunan konvoylar haline getirmeye baladlar.
Bu sistem zaman ierisinde ylesine yerleti ki, yzyl ortalarna gelindiin
de artk Amerikadan ylda iki kez dzenli konvoy (flotas) gelmekteydi. Bu
konvoy, Karayiplere ulatnda Cartagena, Panama (sthmustan geen Pa
sifik yolunun da dahil olduu), Veracruz ve dier tahkimli limanlara uramak
iin ikiye ayrlr ve Havanada tekrar bir araya gelerek dman yamaclarn
kimi zaman pusuya yatt tehlikeli Bahama Kanalndan geip Avrupaya
dnerdi.

242

Dnya Sava Tarihi

Ayrntl donanma kanunlarna gre hareket eden bu filolarn getirdii h

zinelerle, V. Charles ve II. Philipin Avrupadaki askeri harektlar finanse edilirdi. Tahmin edilecei gibi, Ispanyann dmanlar, Atlantik deniz yollar
zerindeki saldrlarn her geen gn artryordu. 1556da bir Fransz saldr
birlii, Kbaya kt ve Havanay yamalad. 1560larda John Hawkins ve
Francis Drake gibi kaak ve korsanlar, Amerikan sularnda giritikleri sa
valarla, gelecein kara ve deniz savalarnn nasl olacana dair nemli r
nekler verdiler. Hawkins, 1568 ylnda komutasndaki 5 gemiyle -birine Dra
ke komuta ediyordu- birlikte, spanyol sava gemilerinden syrlarak Meksi
ka kysndaki Veracruzu ele geirdi, fakat daha gl bir spanyol filosu
tarafndan limanda kstrld. Mzakereler srerken, ngilizler de kamann
bir yolunu aryordu, ne var ki sonunda spanyollar saldrd ve ngiliz gemile
rinin ounu batrd. Drake, zar zor kat ve Elizabethin pek ok denizcisi
gibi, spanyollardan intikam alacana yemin etti.
spanyollar, Yeni Dnya limanlarn savunmak iin, dzenli ordular
tarafndan korunan, en son Avrupa tasarm kalelere ihtiya duyuyordu. De
nizlerdeki hkimiyet mcadelesinde, rakipler, her geen gn daha kesin so
nulu atmalara giriyordu. 1585 ylnda 20 gemilik bir filoya komuta eden
Drake, Cartagenay ele geirmeyi, Panamadaki sthmusu igal etmeyi ve
Havana limann tahrip etmeyi planlayarak Karayipe geldi. Cartagenay ele
geirdiyse de, ngilizler, hastalk ve savata verilen kayplar nedeniyle, Yeni
Dnyadaki spanyol topraklarna daha kalc olarak yerlemeyi baaramad.
II.
Philipin 1588 ylnda ngiltereyi igal etmek iin dzenledii Armada
seferi, I. Elizabeth ya da konuyla ilgili dier ngilizler iin hi de srpriz ol
mamt. Bu sefer, Roma Katolikliinin savunucusu ve Hollanda ve Yeni
Dnyadaki topraklarn sahibi II. Philip iin, sadece yllarca sren husumet
ve yabanc dmanlnn bir sonucuydu. Her iki taraf da rakibini iren ve
eytan olarak gryordu. Kralie Elizabeth, Hollandadaki Protestan asileri
desteklemek iin para ve asker gnderiyor; ngiliz gemileri de Yeni Dnyadan gelen spanyol gemilerine saldryordu. Hollanda sularnda ise, Zee
landin gl Deniz apknlar, spanyol filolarn bozguna uratp Brill,
Flushing ve Leiden gibi limanlar ele geirmiti. spanyollarn ngiltereyi i
gal plan, Hollandada bulunan Alba dknn birliklerini, donanmay kulla
narak ngiltereye karmay ieriyordu. 1583te 35 byk sava gemisinden
oluan filosuyla Azorda Portekizlileri bozguna uratan Marques de Santa
Cruz, daha sonra ngiltereye saldrmak iin ok daha byk ve kompleks bir
plan hazrlad. ngilizler ile Fasllar arasndaki grmeler, spanyol gemi ve
limanlarna kar sren saldrlar, Roma Katolikliinin hakarete uramas,
HollandalI asilere yaplan askeri yardmlar ve dier dmanca hareketler so-

Dnya Sava Tarihi

243

nucunda, iki lke arasndaki iliikler kesilmi ve sava hazrlklarna balan

mt.
Santa Cruzun 1586daki plan, 800 gemi (150si sava gemisi) ve tam
tehizatl ve 8 aylk iaesi yannda bulunan 94.000 askerin katlaca byk
bir kara ve deniz harekt dzenlemekti. Filonun byk bir ksm, aralarnda
krekli gemilerin de bulunduu nakliye gemilerinden oluacak olsa da, by
le bir donanmann kurulmas on altnc yzyln en byk askeri harektyd.
Gerekte spanya, II. Philipin tm kiralama, ina etme ve el koyma imkn
larna ramen, bylesine byk bir donanmay oluturacak para ve rgtlen
meye sahip deildi. 1586da Parma dk, ngilterenin igaline ilikin yeni
bir plan sundu. Bu plana gre, Hollandadaki 30.000 asker, az su eken ge
milerle Man geecek ve Thames Nehri boyunca ilerleyip Londray hzl
bir ekilde ele geirecekti.
II.
Philip, sefer iin gereken gemi, iae ve birlikleri 1587 ylnda
Lizbonda ve spanyol limanlarnda toplamaya balad. Drake bu hazrlklar
baltalamak iin Cadize saldrd, fakat spanyollarn endielenmesine yol
aan daha nemli sorunlar vard: spanyann, ngiltereyi igal planna odak
lanmas ve bylece Akdeniz savunmasn zayflatmas, Trkleri ve Kuzey Af
rikallar cesaretlendirecekti. Parma, ngiliz-Hollanda deniz gcnn ciddi
bir tehdit oluturacan ksa srede fark etti -en byk sorunu, kanal ge
mek iin yararlanaca yeterli sayda derin limana sahip olmamasyd. gal
giriiminden nce Hollanda sahilinin gvence altna alnmas gerekiyordu.
Dier yandan, ayn tarihte Lizbonda ve spanyol limanlarnda yaanan erzak
ktl ve salgn hastalklar, mrettebat ve yola kmak iin bekleyen birlik
leri krp geiriyordu. Marques de Santa Cruzun ani lmnden nce bile,
byle uzak bir mesafeye kar bu denli byk bir saldr gerekletirmenin,
on altnc yzyldaki herhangi" bir devletin ya da brokrasinin altndan kalka
mayaca bir i olduu anlalmt.

Ornekolay ncelemesi: spanyol Armadas

Masraflar umulandan daha hzla artp gemiler de umulandan daha abuk
dalmaya balaynca, 1588 ylnn banda bu istilann eer hemen yapl
mazsa bir daha yaplamayaca anlalmt. II. Philip, tecrbeli bir denizci
olmad ynndeki ikazlar dikkate alarak, byk askeri harektlar
rgtleme konusundaki yetenekleri ve ileri toplumsal stats nedeniyle istila
filosunun komutasna Marques de Medina Sidoniay getirdi. II. Philip, bu
seiminden dolay pek ok tarihi tarafndan eletirilecekti, fakat Medina Si-

244

Dnya Sava Tarihi

donia, kendisine danmanlk yapacak ok sayda denizciyi greve arabi

lecek durumdayd. II. Philip, Medina Sidoniay semiti, nk o, su fla
rn, apalar, yiyecekleri, aletleri, barutu, ar toplan, arkebzleri ve ilave
gemileri rgtleyebilirdi.
Nihayet, 1588de Mays aynn sonunda, spanyol, Portekiz, Alman, Ve
nedik, Levanten ve dier lkelere ait 125 gemiden oluan Armada, tad
farkl milletlere ait 27.000-29.000 askerle birlikte (8.000 denizci, 21.000 ka
ra askeri) Lizbondan hareket etti. Her trden teknenin yer ald bu benzer
siz donanma, Avrupann her kesinden zorla ya da parayla alnm -buna
Lizbon limannda grlen ticaret gemileri de dahildi-, farkl kalibre ve yap
larda 2.431 adet ar ve hafif top tayordu. Donanma yola ktktan ksa bir
sre sonra ortaya kan bir frtna, onu, Mana yapaca yolculuk ncesi son
toplanma yeri olan La Corunaya bile ulamadan datt. Temmuz ortalarn
da firarlar ve hastalklar, askerlerin moralini fazlasyla etkilemeye balam
t.
Armadann stratejisi ok ak olmasa da, filonun ana amacnn, Lond
raya dzenlenecek mterek bir taarruz iin, Parma dknn ordusunu Hol
landadan Thames Nehrine tamak olduu bilinmektedir. Sava gemilerinin
tad ar toplar ngiliz kalelerinin iini bitirecek ve ardndan hzl bir e
kilde, Kta Avrupasndakine benzer ekilde almaz bir tabya savunma siste
mi kurulacakt. ngiliz milislerin, hemen hemen hepsini tecrbeli askerlerin
oluturduu bu igal kuvvetine kar, say stnl, arazi bilgisi ve span
yollarn hareketlerini izleyecek dzenli haberleme sistemi gibi avantajlar
bulunuyordu. Dier yandan, kimi tecrbeli ngiliz askerleri de, komutalar al
tndaki askerlerin acemiliinden duyduklar endieyi dile getirmekten geri
kalmamt. Hollandada savam olan Sir Roger Williams yle diyordu:
Doruyu sylemek gerekirse, Parma dknn ordusundan daha disiplinli ve
dzenli bir ordu daha grmedim. ngiliz savunma glerinin Parma ve Me
dina Sidoniann komutasndaki igal ordusu karsnda ne yapabilecei ta
mamyla speklasyon konusu olsa da, on altnc yzyl savalar konusunda
ngilizlerin yetersiz olduu ortadayd. Yetenekleri her ne olursa olsun, lke
leri, Hollandadaki korkun savatan uzak durduu iin ansl saylrlard.
Medina Sidonianm tam yetkiyle ynettii Armada, farkl gemi tiplerin
den oluan (kalyon, nao, hulk, patache ve zebra ve krekli mavna ve kadr
ga) sekiz filoya ayrlmt. Komutan yaverliine, tecrbesiz Medina Sidoniaya yardmc olabilecek seviyede bir deniz subay olan, Biscayan filosunun
komutan Juan Martinez de Recalde atanmt. Gemiler, 5 tercioya bal as
kerleri ve her biri kendi subaynn emrindeki farkl birlikleri tayordu. 1588
ylnn frtnal gnlerinde gemilerin gvertelerinde skk vaziyette duran

Dnya Sava Tarihi

245

askerler, ngiliz sularna varana kadar perian oldu. Subaylarn durumu nis
peten daha iyi iken; askerler, yeterli yiyecein ve uyuyacak yerin bulun
mad, temizlik koullarnn berbat olduu ambarlarda yaamaya alyor
du. Askerler rm yiyecek, insan dks ve plerin pis sulara kart
yerlerde yemek piirmeye alyordu. spanyollar, geminin gvdesinden s
zan sular yznden srekli slak duran ve deniz tutmas, dizanteri gibi hasta
lklar yznden yemek piirmek iin ate yakmaya bile mecalleri olmayan
askerler nedeniyle bu igali en ksa srede gerekletirmek zorundayd. Ko
ullar o kadar berbatt ki, subaylar, iskorbt hastalnn ba gstermesi ha
linde btn orduyu kaybedeceklerinden endie ediyorlard.
ngilizlerin elinde, spanyol filosuna kar koyabilmek iin Kralie Elizabethe ait 34 kraliyet sava gemisi ve zel sektre ait, farkl boyut, snf ve
kapasitede 192 gemi bulunuyordu. Bu gemilerin byk bir ksm kkt ve
deniz savalar iin uygun deildi. Yeni tasarma sahip kraliyet gemilerinin
bazlarnda ise, ba ve ktaki kuleler ve dier st yap alaltlmt. Bu yeni
gemiler, spanyollarn byk ve hantal gemilerine kyasla, rzgr daha iyi
kullanyor ve daha rahat manevra yapabiliyordu. Fakat aerodinamik uygun
luu salamak iin alaltlan bu gemiler, artk yakn sava iin uygun deil
di. spanyol gemilerindeki askerler, dman gemilerine rampa etmek, hafif
top ve arkebzlerle ate amak, ta ve dart frlatmak ve rampa etmeden he
men nce ate mlekleri frlatmak iin eitilmiti. Buna karn, ngilizler, uzak mesafeden alacak top atei, yksek hz ve manevra kabiliyetine dayal
yeni bir taktik gelitirmiti. spanyol gemilerine rampa ederek sava kazan
malarnn mmkn olmadn bilen ngiliz komutanlar Charles Howard,
Francis Drake, John Hawkins ve Martin Frobisher rampa taktiini tmyle
terk etti.
ngilizlerin getirmi olduu bu yenilik, gelecekte karlkl borda ateinin
hkimiyeti altnda geecek-deniz savalarnn da eklini belirleyecekti. Oysa
1588de spanyollar topuya pek nem vermemiti -ngilizlerin te biri ka
dar top kullanyorlard. spanyol gemilerinde bulunan eitli tr ve yapdaki
toplarn her biri farkl cephane gerektiriyordu; zaten spanyollar, top atein
den ziyade, rampa muharebesine nem veriyordu. Armadadaki subaylar,
cephane sarfiyatna yol aaca dncesiyle uzun mesafe top ateine kary
d. sabet oranlar ok dkt; ar toplar bile, 200-250 metreden fazla
mesafede dman gemilerine ciddi bir hasar veremiyordu.
spanyol komutanlar, dman gemileriyle topu dellosuna girmek yeri
ne, ellerindeki toplar, dman gemilerine rampa etmeden nce, yakn mesa
feden ate edip dman gemilerinin gvertelerinde kargaa yaratmak iin

Dnya Sava Tarihi

Harita 7: spanyol Armadas, 1588.

Dnya Sava Tarihi

247

kullanmay dnyorlard. Bu taktiin bir uzants olarak da, toplarn de

vaml ekilde doldurulmak iin hazrlamamlard. ngilizlerin sahip olduu,
geri tepmeyi alan, topun daha hzl doldurulmasn ve daha iyi nian alnma
sn salayan drt tekerlekli top kundaklarna sahip deillerdi. Tm bu g
lkler yetmiyormu gibi, bir de baz spanyol gemilerindeki iki tekerlekli
kundaa sahip byk toplarn, gemi gvertesinin dndan doldurulmas ge
rekiyordu.
Tm bunlarn sonucunda, spanyol subaylarn bildirdiine gre, ngilizler,
spanyollardan kat daha seri ate ediyordu. spanyollar, ngilterede kara
kuatmas iin kullanlmas planlanan 40-60 poundluk toplarla ate ettiklerin
de, geri tepen topun tekrar ate pozisyonuna getirilmesi iin en az bir saat
gerekiyordu. ngilizlerin, spanyol gemilerinden uzak durmas, spanyol stra
tejisinin sonu olmutu. Her iki taraf da, birbirlerinin gemilerini batrabilecek
gte ar toplara sahip deildi; topu atei, asker kayplarna yol ayor ve
yolculua devam edecek gemileri zayflatmaya yaryordu.
Armada, frtnal ve zorlu bir yolculuun ardndan 29 Temmuzda Plymo
uth aklarna ulat; ertesi gn mavnalar nc, nakliye ve ikmal gemilerini
koruyacak, Medina Sidonia merkezde ve Martinez de Recalde art olacak
ekilde sava dzenine girdi. Buna karlk, Howard ve Drake, 54 gemiyle
Plymouthtan denize alp Armaday takip etmeye balad. Gemiler ve filo
lar arasnda kk atmalar meydana geliyor ve ngilizler, mesafeyi koru
maya zen gsterip dman taciz ediyordu. Armada, savunmay kolaylatr
mak iin byk bir hilal eklinde ilerliyordu. ngilizler sadece iki spanyol
gemisi batrabilmiti; Armada, baz kazalara ve verilen kimi kayplara ra
men, gcnden bir ey kaybetmeden yoluna devam ediyordu. ngilizler li
manlarnn yaknl sayesinde ikmal sorunu yaamazken, spanyol gemile
rinde barut ve glle azalmaya balamt. Medina Sidonia, Parma dkne
mektup gndermi ve barut ve takviye gemi ile birlikte, ngilterenin igali iin elinde bulunan birlikler ve hazrlklar hakknda detayl bilgi istemiti.
spanyol filosu, 6 Austosta Calais aklarnda ve ngilizlerin top menzi
linin hemen dnda demirlemek iin Manta seyretmeye balad. Rzgr
dikkate alan spanyol klavuzlar, biraz daha douya gidilirse Kuzey Denizine girilecei ve Parma gleriyle buluma noktalarndan uzaklalaca y
nnde uyarda bulundu. Bu ana kadar, kazanan ve kaybeden henz belirsiz
di; fakat ngiliz komutanlar toplandlar ve aknt ve rzgrdan faydalanp ge
celeyin spanyol filosuna 8 ate gemisiyle saldrmaya karar verdiler. Ate
gemilerinin saldrsn bekleyen spanyollar, barut ve benzeri patlayclarla
dolu olan gemilerinin yzen birer bomba olmasndan endieliydiler. Medina

248

Diinya Sava Tarihi

Sidonia, bu eit bir saldry nlemek iin, hzl pinnace'lerden (byk fili
ka) oluan bir filoyu Armaday korumakla grevlendirmiti, tngilizlerin
gnderdii ate gemilerinde, yeterince sndnda ate edip gemileri havaya
uuracak toplar bulunuyordu. Ate gemilerini gren spanyol kaptanlar pani
e kaplp gemilerini tutan apalar kesince, spanyol gemileri akntyla s
rklenmeye balad; sonrasmda gemilerini kurtarm olsalar da, gelecekteki
yolculuklarnda ok ilerine yarayacak apalarn kaybetmi oldular. Calaisde sadece, dier bir gemiyle arpp karaya oturan San Lorenzo mavnas
kaybedilmiti.
ngilizler, Austosun sekizinci gnnn afanda spanyol filosundaki
dzensizlii frsat bilerek saldrya getiler. Gravelines Savan, ok sayda
kk atma takip etti. Drake, kendi komutasndaki Revenge, Triumph ve
Victory sava gemileriyle, dalm halde bulunan Armaday korumaya al
an birka kalyonun desteindeki Medina Sidoniann sancak gemisini ele
geirmek iin harekete geti. Sidoniann sancak gemisine yaklak 200 b
yk glle isabet etti ve geminin donanm ar hasar grd. Glle stoklar iyice azalm olan spanyol gemileri, hilal dzeninde tekrar bir araya gelmeyi
baardlar. Armada toparlanmay baarana kadar, birka gemi ngilizlerin top
ateinden ar hasar grm ve mrettebat ar kayp vermiti. Birka gemi
Hollanda sahillerinde karaya oturdu. Bir ya da iki gemi de o gece kan frt
nada batt. Dier gemiler su kesiminden ve altndan pek ok isabet alm, do
nanmlar da ar hasar grmt. spanyol filosu, Hollandann s sularnda
karaya oturmak zereyken, rzgrn yn deitirmesiyle bu felaketten son
anda kurtulmutu, fakat ngiliz filosu hl pelerindeydi.
Medina Sidonia ve komutanlarnn asl amac Parma dkyle buluacak
lar yere geri dnebilmekti. Fakat artk onlar da farkna varmt ki, Parma
dknn birlikleri ngilterenin igali iin hazrlanmamt. Dkn ordusu
HollandalIlarla uramakla meguld ve dk, ngilterenin igali iin birlik
gndererek ordusunu blmenin, HollandalIlar cesaretlendirip bir Protestan
isyanna yol aacan dnyordu. stelik, dk, kendi donanmasyla d
zenlenecek mterek harekt ve kanaln geilmesi iin gerekli teknelerin ha
zrlanmasn da pek ciddiye almamt. Sonraki birka gn ierisinde korkak
hareket ettikleri gerekesiyle 20 kaptann yarglayan ve ibret olsun diye biri
ni astran Medina Sidonia, sonunda Armadanm, Britanya Adasnn kuzeyin
den dnp La Corunaya geri dnmesine karar verdi.
Mrettebat, Shetland Adalar ve daha gneydeki rlanda kylar aklarn
da yaplan yolculuk srasnda, soukla olduu kadar alk ve susuzlukla da
mcadele etmek zorunda kalmt. Savata yara alm olan, Armadaya dahil

Dnya Sava Tarihi

249

gemilerden kimi batarken; harita ve apaya sahip olmayan dier gemiler de

tamir grmek ve yiyecek temin edebilmek iin rlanda limanlarna varmaya
alyordu. spanyol donanmas, asl kayb savata deil, dn yolculuu
srasnda vermiti. Kt hava koullar, tehlikeli mercan kayalar ve karaya
kacak denizcileri kyda bekleyen ngiliz askerleri yznden binlerce span
yol can verdi. Yaadklar bu korkun olaylar anlatabilecek az sayda asker
geri dnebilmeyi baarmt -rlanda kayalklarnda son bulacak yolculukla
r ncesinde batan gemilerinden, kimi zaman iki ya da kez kurtarlmlar
d. Hayatta kalanlardan biri olan Kaptan Francisco Cuellar, rlanda zerinden
spanyaya nasl dndklerini anlatan detayl bir gnlk brakt. Yakn bir
gemite de, deniz arkeologlar, Armadadan kalma batklar incelemeye ve
spanyol gemileri, toplar, tehizatlar ve sava gemilerindeki gnlk yaama
dair bilgi verebilecek her eyi bir araya getirmeye baladlar.

nebaht Sava gibi, Armada yenilgisi de, spanyol askeri gcnde her
hangi bir deiiklii simgelemiyordu. II. Philip, Tanrnn bu sefere raz ol
mad dncesinden syrlmay baararak yeni bir donanma ina etti ve ye
ni seferlere giriti. ngilizler deniz savanda bir r am olsalar da, span
yollar da tarihilerin iddia ettii kadar geri deillerdi. 1588 yenilgisini, sade
ce Akdeniz taktiklerini Atlantikte uygulamaya almann hazin sonucu ola
rak grmek, konuyu basite indirgemekten baka bir ey deildir. Aksine, bu
sefer, hava koullar gibi etkenlerin belirsizliinin, en iyi askeri planlar bile
nasl boa karabileceinin ve on altnc yzylda haberleme ve lojistiin ne
denli g olduunun iyi bir rneidir. Sonu olarak, spanya ve mttefikleri,
11.000 deneyimli denizci ve asker ile birlikte ok sayda gemi kaybetti.
1590larda her iki taraf arasndaki deniz atmalar srp gitti. 1604 ylnda
ki bara kadar, sava, Hollanda ve Fransadaki kara seferleri eklinde devam
etti. Dneminin en iyi komutanlarndan biri olan Parma, Aralk 1592de
Fransada hayatn kaybetti. Komutanlar, bu tarihe kadar sava alannda kar
gl ve tfekli askerleri nasl bir arada kullanacaklarm renmilerdi. Nassaulu Kont Maurice (Hollanda) gibi baz komutanlar, sava alannda ate gc
n artrabilmek iin, spanyollarn disiplin ve rgtlenmesini taklit etti.
1584 ylndaki bir kanunla tercio'larn mevcudu 100 askerlik 15 ble
drlse de, Maurice, antik Roma ordusunun incelenmesinin, talim usulle
rini gelitirip disiplini ve zellikle askerlerin tfekleri doldurma sresini art
racan fark etmiti. Maurice, her bln mevcudunu, eit sayda kargc ve
tfekiden oluan 80 askere indirdi. Srekli yaylm atei aabilmeleri iin t
fekileri 6-10 sra halinde dzenledi. n sradaki asker, ate ettikten sonra t

250

Dnya Sava Tarihi

feini doldurmak iin en arka safa geerdi. Askerler, iyi bir eitim sayesinde
dzenlerini muhafaza edebiliyor, savata hzla mevzi deitirebiliyor ve s
vari ya da piyadenin hcumuna uradklarnda kendilerini karglaryla savu
nabiliyorlard. HollandalIlar, bu reformlar sonucunda, birliklerini sava ala
nnda ok daha byk bir araziyi elde tutabilecek ekilde sava dzenine sok
maya baladlar. Bu esnek rgtlenme, Hollanda sahillerinde, kum tepeleri ve
benzeri engellerin bulunduu bir alanda 1600 ylnn Temmuz aynda mey
dana gelen Nieuport Savanda aka grld. Her iki ordunun mevcudu da
yaklak 10.000 piyade ve 1.500 svariydi; HollandalIlarn at yaylm ate
i neticesinde tercio'larn dzeni bozulmutu. HollandalIlar, panik ierisinde
ekilen spanyollar takip ettiler ve spanyol birliklerinin yaklak yarsn
yok ettiler. Baz gzlemcilerin bildirdiine gre, spanyol piyadesi, sava alanna ulaabilmek iin saatlerce yrmek zorunda kalm ve daha muhare
beye girmeden zaten tkenmiti. HollandalIlar, Mauricein reformlar saye
sinde, spanyollara kafa tutabilecek bir seviyeye gelmilerdi. Neticede, Mau
ricein kuatmalarda uygulad seri top atei ve top ateinin savunma mev
ziinin belli bir blmne younlatrlmas teknikleri sayesinde, spanyollar
Hollandadan srmeyi baardlar ve 1609 ylnda genel bir atekes imzalan
d.

Okuma nerileri
Tarihileri h l etk ile y en bu askeri d evrim ler m e se le s in e ilik in g e n e l alm alarn sa y s

The Military Revolution, 1560-1660 (B elfa st, 1956); G e

The Military Revolution: Military Innovation and the Rise o f the West, 15001800 (C am b rid ge, 19 8 8 ); Jerem y B la ck , A Military Revolution? Military Change and Europe
an Society, 1550-1808 (A tla n tic H igh lan d s, 1991); C hristopher M . D u ffy, The Military Revo
lution and the State, 1500-1800 (E xeter, 1980); D avid E ltis, The Military Revolution in Sixte
enth Century Europe (Londra, 1995); John A . Lynn, der., Feeding Mars: Logistics in Western
Warfare from the Middle Ages to the Present (B ou ld er C O , 1993); John R . H ale, War and So
ciety in Renaissance Europe', W illiam H . M c N e ill, The Pursuit o f Power: Technology, Armed
Force, and Society since A.D. 1000 (C h ic a g o , 1982); v e C lifford U . R ogers, der., The Military
Revolution Debate: Transformation o f Early Modem Europe (B o u ld er C O , 199 5 ).
o ld u k a fazladr: M ich a el R ob erts,

o ffrey Parker,

Silah , strateji v e taktik lerin ev rim i k on u su n d a b ilg i sahibi olm ak istey en k iiler u ese r le

The Art o f War in the Western World (C h ica g o , 1987); P h ilip p e

War in the Middle Ages, ev.: M ich a el Jon es (O xford , 1984); C arlo M . C ip olla,
Guns, Sails and Empire: Technological Innovations and the Early Phases o f European Expan
sion, 1400-1700 ( N e w York, 1965); Sir C harles O m an, A History o f Art o f War in the Middle
Ages II (N e w York, 1 9 2 4 ) v e A History o f Art o f War in the Sixteenth Centuy (L ondra, 1937);
C hristopher D u liy , The Military Revolution and the State, 1500-1800 (E xeter, 1980); A ndre
C orvisier, Armies and Societies in Europe, 1494-1789 (B lo o m in g to n IN , 1979); C lifford R o
gers, T h e M ilitary R ev o lu tio n o f th e H undred Y ears War, The Journal o f Military History
re bavurabilir: A rch er J on es,

C on tam in e,

Dnya Sava Tarihi

251

5 1 : 2 (1 9 9 3 ): 2 4 1 -7 8 ; M ich a el M allett, Mercenaries and Their Masters: Warfare in Renaissan

ce Italy (Londra, 19 7 4 ); John R . H a le v e M ich a el M allett, The Military Organization o f a Re
naissance State: Venice c. 1400 to 1617 (C am b rid ge, 1984); v e John F. G uilm artin, Gunpow
der and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare in the Sixteenth Century.
A teli silahlar v e tahkim atlarn ev rim in e ilik in sp e sifik alm alar da m evcu t: H a n s D e lb -

History o f the A rt o f War, 4. cilt: The Dawn o f Modern Warfare (L in co ln N E , 1 9 9 0 ). D a

Firearms and Fortifications:
Military Architecture and Siege Warfare in Sixteenth Century Siena (C h ic a g o , 1986); M ich a el
M allett, Mercenaries and Their Masters: Warfare in Renaissance Italy (Londra, 1974); J.R.
H ale, Renaissance War Studies (L ondra, 1983); C hristopher D u ffy, Siege Warfare: The Fort
ress in the Early Modern World, 1494-1660 (Londra, 1979); Bert S. H all, Weapons and War
fare in Renaissance Europe: Gunpowder, Technology and Tactics (B altim ore, 1997); B ren da
J. B uchanan, der., Gunpowder: The History o f an International Technology (B ath, In giltere,
1996); F.L. Taylor, The Art o f War in Italy, 1494-1529 (Londra, 1921); A . A l-H a ssa n ve D .
H ills, Islamic Technology (C am b rid ge, 1986); D avid A yalon , Gunpowder and Firearms in the
Mamluk Kingdom: A Challenge to a Medieval Society (Londra, 1978); W eston F. C o o k , War
fare and F irearm s in F ifteen th C entury M o ro cc o , 1 4 0 0 -1 4 9 2 , War and Society 1 1 : 2 (1 9 9 3 ):
2 5 -4 0 ; John A . Lynn, T h e trace italienne and the G row th o f A rm ies: T h e F rench C a se , The
Journal o f Military History 55: 3 (1 9 9 1 ): 2 9 7 -3 3 0 ; v e M ahinder S. K ingra, T h e trace italien
ne and the M ilitary R ev o lu tio n during the E igh ty Y ears War, 1 5 6 7 -1 6 4 8 , The Journal o f Mi
litary History 57: 3 (1 9 9 3 ): 4 3 1 -4 6 .
rck,

ha y e n i alm alar i in bkz. S im o n P ep per v e N ic h o la s A d am s,

O sm anlIlarn K o n sta n tin op olis feth i iin bkz. S tev en R uncinan, The Fall o f Constantinop
le, 1453 (N e w York, 1 9 6 5 ) v e R obert de Clari, The Conquest o f Constantinople ( N e w York,
1966). A yrca, bu k on u d a y a y n la n m p ek o k birincil kaynak da m evcu t: N ic o lo Barbaro, Di
ary o f the Siege o f Constantinople ( N e w York, 1966); D ou k as, Decline and Fall o f Byzantium
to the Ottoman Turks, ev.: Harry J. M a g o u lia n (D etroit, 1975); M ak arios M e lis se r io s , Chro
nicle o f the Siege: April 2-May 29, 1453, ev.: M ario P h ilip p id es (A m h erst, 1980); J.R. M e l
v ille J on es, The Siege o f Constantinople: Seven Contemporary Accounts (A m sterd am , 1972);
v e G regorios Phrantzes, A Contemporary Greek Source fo r the Siege o f Constantinople (A m s
terdam , 1955).
A skeri tp k on u su iin b k z. R ichard A . G abriel v e K aren S. M etz, A History o f Military
Medicine I (N e w York, 1992); J.F. M a lg a ig n e, Surgery andAmbroise Pare, ev.: W .B. H am by
(N orm an O K , 1965); F rancis R. P aekard, Life and Times o f Ambroise Pare, 1510-1590 (N e w
York, 1921); W.J. B ish o p , The Early History o f Surgery (Londra, 1960); v e H en ry J. W ebb, Elizabethan Military Science: The Books and the Practice (M a d iso n W I, 1965).
spanya v e Isp a n y a n n A k d e n iz d ek i askeri faaliyetlerin in tarihi iin bkz. Fernand Brau
del,

The Mediterranean and Mediterranean World in the Age o f Philip II, 2 c ilt (N e w York,
Imperial Spain, 1469-1716 ( N e w Y ork, 1 9 6 3 ). Reconquistan n tari

1966) v e John H . E llio tt,

hini n g iliz c e eserlerd en takip etm ek zo r o lsa da, u alm alara bavurulabilir: W eston F. C o
ok, T h e C annon C o n q u est o f N a srid Sp ain and the E nd o f th e R econ q u ista, The Journal o f
Military History 57: 1 (1 9 9 3 ): 4 3 -7 0 ; L.P. H arvey, Islamic Spain, 1250-1500 (C h ic a g o , 1990);
J. H illgarth, The Spanish Kingdoms, 2 c ilt (O xford , 1978); N a n cy R ubin, Isabella o f Castile:
The First'Renaissance Queen ( N e w York, 1990); v e P aul Stew art, T h e Soldier, the B u reauc
rat, and F iscal R eco rd s in the A rm y o f F erdinand and Isab ella, Hispanic American Historical
Review 49: 2 (1 9 6 9 ): 2 8 1 -9 2 . sp an yollarn talyadaki faaliyetleri iin bkz. G erald d e Gaury,
The Grand Captain: Gonzalo de Cordoba (Londra, 195 8 ). John F. G u iim artin in kitab Gun-

252

Dnya Sava Tarihi

powder and Galleys, sp an yol-T rk d en iz atm as ve nebaht S a v a n a ilik in en iy i a l

madr. Isp a n y a n n K u zey A frik a da M sl m an lara kar yrtt faaliyetler iin bkz. John

The Barbary Coast: Algeria Under the Turks, 1500-1830 (N e w York, 1 979); A n d rew
The Forgotten Frontier: A History o f the Sixteenth-Century lbero-African Frontier
(C h ic a g o , 19 7 8 ); v e E llen G . F riedm an, Spanish Captives in North Africa in the Early Modern
Age (M a d iso n W I, 1983).
B . W olf,

C. H ess,

sp a n y o l ordusunun K u zey A vru p adaki askeri faaliyetlerin i in c e le y e n G eo ffre y P ark erm

kitab

The Army o f Flanders and the Spanish Road, 1567-1659, bu k on u d a tem e l bir alm a.
The Dutch Revolt (Londra, 1 977) kitabna baklabilir. Erken d n em e a-

A yrca y in e P arkern

it iki a lm a da bu k on u d a o ld u k a b ilg i ieriyor, fakat bunlara p h ey le bak lm al: John L.

Rise o f the Dutch Republic, 3 c ilt (Londra, 1856) v e P ieter G e y l, The Revolt ofthe Net
herlands, 1555-1609 (L ondra, 193 2 ). A lb a dknn askeri kariyerin e ilik in o ld u k a yararl
ayrntlar ieren bir a lm a iin bkz. W illiam S. M altby, Alba: A Biography o f Fernando A l
varez de Toledo, Third Duke o f Alba, 1507-1582 (B erk eley, 198 3 ). A yrca bkz. J.J. S ilk e, Kir
sale: The Spanish Intervention in Ireland at the End o f the Elizabethan Wars (L iv erp o o l,
M otley ,

1970).
sp an yollarn A m erik a ktas k e fi, p ek o k tarihinin dikkatini e k e n bir konudur v e bu

The Spa
nish Seborne Empire ( N e w York, 1 9 6 6 ) v e The Age o f Reconnaissance (Londra, 1963); v e
T zv eta n T odorov, The Conquest o f America, ev.: R ichard H ow ard ( N e w York, 1 9 8 4 ). A sk eri
u ygu lam alar v e ateli silah larn etk isi iin bkz. R o s s H a ssig , Mexico and the Spanish Conqu
est (Londra, 1994); R ichard C . P add en , The Hummingbird and the Hawk: Conquest and Sove
reignty in the Valley o f Mexico, 1503-1541 (N e w York, 1970); C. H arvey Gardiner, Naval Po
wer in the Conquest o f Mexico (A u stin , 1956); v e Jam es L ockhart, The Men o f Cajamarca: A
Social and Biographical Study o f the First Conquerors o f Peru (A u stin , 1972). F etih se fe r le
rin e katlan bir askerin anlar i in bkz. B ernal D ia z, The Conquest o f New Spain (Londra,
1 96 3 ). Y erlilerin b ak a sn yan stan bir kitap iin bkz. M ig u el L eon -P ortilla, The Broken
Spears: The Aztec Account o f the Conquest o f Mexico (B o sto n , 1962).
k on u da z e n g in bir literatr vardr. G en el bir d eerlen d irm e iin b k z. John H . Parry,

Tahm in e d ile b ile c e i g ib i, 1988 yln d a, 1588 A rm a d a sn m drt y z n c y ld n m kut

lam alarnn ardndan, o k sa y d a n e m li kitap v e m akale y ayn lan d . B a la n g iin iy i bir a
lm a: Garrett M attin gly,

The Armada (B o sto n , 1959). B e lk i d e 1988 y ln d a y ayn lan an e n iThe Spanish Armada: The Experience o f

y i kitap, F elip e F ern an dez A r m e sto n un alm asdr:

War in 1588 (O xford , 1 9 8 8 ). D ik k a t e k ic i resim ler v e e k sik siz bir k ayn ak a ieren bir a l
Armada, 1588-1988: An International Exhibition
to Commemorate the Spanish Armada (Londra, 198 8 ). sk o v e Irlanda sah illerin d e ya p la n ar
m a iin bkz. M .J. R o d rg u ez-S a lg a d o et al.,

k eo lo jik alm alarn n e m li son u larn n d eerlen d irild ii bir eser iin b k z. L a w ren ce F lan a

Ireland's Armada Legacy (D u b lin , 1988). A yrca bkz. M ich a el L e w is, Armada Guns: A
Comparative Study o f English and Spanish Armaments ( N e w York, 1961); P eter P ierson , Com
mander o f the Armada: The Seventh Duke o f Medina Sidonia (N e w H a v en , 1989); T.P. K ilfe ather, Ireland: Graveyard o f the Spanish Armada (D u b lin , 1967); N .A .M . R od ger, The Safe
guard o f the Sea: A Naval History o f Britain, 660-1649 (Londra, 1997); W in ston G raham , The
Spanish Armadas (L ondra, 1972); P eter K irsch, The Galleon: The Great Ships o f the Armada
Era (Londra, 1990); R o g er W h itlin g, The Enterprise o f England: the Spanish Armada (N e w
York, 1988); v e C o lin M . M artin v e G eo ffre y Parker, Spanish Armada (Londra, 1988).
g an ,

YEDNC BOLM:
TOPYEKN SAVAIN LK ARETLER

On Yedinci Yzyl

A bir orduda d isip lin o lm a z.

B a h setti im iz bu insanlar, ask erlik h aricin d e bir yaam tarz b ilm ezler. O n ed en le on
lara

Kiralk Askerler (Soldiers o f Fortune) y erin e, Bedbaht Evlatlar (S o n s o f M isfo r

tun e) d em ek daha doru olacaktr.

Sir James Turner, 1671

Sekiz Yl Savalarnm sonunda spanya ve Hollanda arasnda imzalanan

mtareke, kalc bar isteinden ziyade, her iki tarafn da maddi ve manevi
olarak tkenmesinin sonucuydu. Askerler ve siviller alk, salgn, kale ve si
perlerdeki berbat koullar, katliamlar ve dini, etnik ve ekonomik atmalarn
davurumu olan asker isyanlar ve hkmdarlarn sonu gelmez yaylma hrs
lar arasnda yaamlarn srdrebilmeyi renmek zorunda kalmt. Hollan
dadaki zengin tekstil ve retim merkezleri byk zarar grm, tarm kimi
blgelerde yzde 90a varan'oranlarda sekteye uram ve ok sayda sivil
gneydeki ehirlerden kaarak Anvers ve Amsterdam gibi ehirlere sn
mt.
Mtareke yllarnda Hollanda gemileri, Karayiplerden Gney Amerika
ve Pasifik Okyanusuna kadar uzanan blgede spanyol gemilerine saldrp
spanyol ticaretini sekteye uratmaya devam etti. 1621 ylna gelindiinde,
youn nfuslu, heterojen dini yapya sahip ve ekonomik adan retken Hol
landann, spanya ile tekrar blgesel ve kresel bir atmaya girmesi ka
nlmaz'hale gelmiti; Fransa, ngiltere, Danimarka, sve ve Alman ehir dev
letlerinin kral ve stratejistleri ise bylesi bir atmada hangi tarafta yer alr
larsa krl kacaklarn dnmeye balamlard. On yedinci yzylda sa
va, pek ok Avrupal ve spanya, Hollanda, Portekiz, Fransa ve ngiltere h

254

Dnya Sava Tarihi

kimiyetinde yaayan dnyann dier blgelerindeki insanlar iin, her yerde

her zaman sren sonu gelmez ve kanlmaz bir olguydu.
Avrupa bakaldrlar, isyanlar, i savalar, blgesel ve dini atmalar
-Katolikler ve Protestanlar arasnda- nedeniyle harap haldeydi. Balkanlarda
Hristiyanlk ile slam arasnda yer alan Dou Avrupa snr, Trkler ve Avus
turyalIlar arasnda cereyan eden saysz kanl savaa sahne oldu. Otuz Yl Sa
valarnda (1618-1648) Almanyann kimi blgeleri yerle bir oldu ve Orta
Avrupa kra bir blge haline geldi. Babo askerler krsal yamalam, hal
k huzursuz etmi ve artk alacak bir ey kalmayncaya kadar yamay b
rakmamlard. 1630larda bir sveli tarihi yle yazmtr: Ky, kasaba ve
ehirleri yamaladlar, prens ve soylular ldrdler, halk kltan geirdiler,
kilise ve Tanrnm evlerini tahrip ettiler, papazlar rlplak soydular, kadn
ve bakireleri konum ve yalarna bakmadan kirlettiler ve eytann bile aklna
gelmeyecek bir vahet sergilediler. Sregelen savalar sonucu tifs, stma,
tifo, hyarckl veba, iek, iskorbt, dizanteri ve benzeri pek ok salgn ba
gsterip halk krp geirmi, salgnlar sivillerle birlikte askerleri de ortadan
kaldrm ve savan etkisini sava alanlarnn ok tesine tamt. Kimi
blgelerde salgnlar, tarmda yaanan d ve babo asker ve yamac
gruplarn neredeyse sradan hale gelen saldrlar nedeniyle demografik fela
ketler yaanmt. Nfustaki azalma nceki gzlemci ve tarihilerin iddia et
tii kadar ar boyutlarda olmasa da, kimi blgelerde bu oran yzde 30-40a
kadar ykselmiti.
ngilterede Priten isyan ve i sava (1642-48) sonucunda Kral I. Char
les kellesini kaybetmi ve Oliver Cromwellin liderliinde Commonwealth adyla bir cumhuriyet ilan edilerek, skoya ve rlanda gibi bamsz lkeler zerindeki bask artrlmt. Ulsterde ngiliz Protestan gmenlerin Katolik
rlandallarca katledilmesi (byk katliam) de intikam hislerini uyandrd.
Sonuta, 1649da Cromwellin iyi tehiz edilmi deneyimli ordusu ile rlan
dalI Kraliyetilerin dzensiz ordusu kar karya geldi. Leinsterdeki Drogheda kuatmas srasnda, Cromwell, bata teslim olmay reddeden Katolik
garnizonuna acmad ve ngiliz askerler, garnizondaki herkesi katletti. Gne
ye dnerek Wexford ve Munsteri kuatan ngilizler, tm garnizonu ve kadn,
ocuk ve din adamlarnn da aralarnda bulunduu tm sivilleri katletti. Crom
well, uygulad vaheti yle hakl karmaya almt: Saysz masumun
kanma girmi olan bu barbarlara kar Tanr mn adaletini uyguladm ve bylece ileride dklecek kanlar durdurmu oldum. Salgn, ktlk, arazilerin
zoraki msadere edilmesi sonraki kuak Katolik rlandalIlara ac bir miras b
rakmt. Ayrca, askere alma yetkilileri, askerler ve vergi tahsildarlar ordular
tarafndan igal edilmeyen blgelerde de halk canndan bezdirmiti.

Dnya Sava Tarihi

255

On yedinci yzylda spanyol askeri gcnde ba gsteren zayflama, g

nmzde baz tarihilerin iddia ettii gibi, o dnemde henz hissedilir boyut
larda deildi. Bu dnemde yaanan askeri gelimeleri ele alan aratrmalar
daha ziyade teknolojik gelimeler ve Nassaulu Maurice (Hollanda) ve Gustavus Adolphus (sve) gibi reformcularn gelitirdikleri taktikler zerine yo
unlamtr. Michael Robertsin nayak olduu bir grup aratrmac, erken
modern dnem Avrupasn incelerken, olaya askeri devrimler penceresin
den yaklamtr. Aratrmalarn ana konulan ise kuzeydeki Protestan lkeler,
sve-Alman sava ve XIV. Louis dneminde glenen Fransz ordusu ol
mutur.
Anadili ngilizce olan kimi tarihilere greyse, ngilteredeki i sava her
eyden daha nemliydi. Roberts; Maurice ve Gustavus Adolphusun antik sa
va taktiklerine dayanarak gelitirdii ve dnemin piyade ve svarilerine uy
gulad taktiklerin nemini vurgulamaktayd. Bu reformcular, fitilli tfek ta
yan askerlerden azami seviyede istifade edebilmek iin, kalabalk piyade
saflarn daha kk askeri birimlere dntrm ve askerlere standart ei
timin yannda srekli talim yaptrmlard.
Zamanla ordular, sayca bym ve daha kalc hale gelmeye balamt.
1630 ylna gelindiinde, spanyol ordusunun mevcudu -tm spanyol ol
masa da- 300.000e ulamt. 1648 ylnda, Otuz Yl Savalar srasnda
Fransz ordusunun mevcudu 150.000, sve ordusunun mevcudu 100.000 ve
Hollanda ordusunun mevcudu da 60.000e ulamt. 1690larda Fransz se
ferberlik dnemi ordusunun mevcudu ise 400.000 askeri amt.
Bu gelimelere yol aan etkenler ve -eer gerekten yaanmsa- askeri
devrimin niteliklerinin neler olduu, bugn tarihiler tarafndan hl tartl
maktadr. Yeni saf dzeni uygulamas ve ateli silahlarn gcndeki arta pa
ralel olarak, nispeten geleneki olan spanyollar, kendi piyade birliklerini
itercio) bu yeni tehditle baa kabilecek tarzda yeniden dzenleyebildiler
mi? Yoksa tutucu davranarak, kargyla donanm kalabalk piyade dzenleri
nin mevcudunu azaltp onlar hafif top ve tfeklerle donatma konusunda ar
m davrandlar? Tm ordular, ok sayda askeri, ehirlerdeki garnizonlarda ve
trace italienne tarz modern tabyalara sahip kalelerde grev yapmas iin mi
ayryordu? Ordular hareketsiz brakan, hzineleri boaltan ve ok sayda as
kerin hayatna mal olan byk kuatmalarn rol neydi?
Katolikler ve Protestanlar arasndaki vahetin seviyesi azalyordu; fakat
ayn durum, slam ve Hristiyanln kar karya geldii Akdeniz ve Dou
Avrupada geerli deildi. Avusturya, spanya ve baka uluslarn da dahil ol
duu Trk-Habsburg atmas, AvrupalIlarn bugn bile hatrlad bir ac

256

Dnya Sava Tarihi

maszla ve barbarla sahne oldu. Trklerin 1683 ylnda Kara Mustafa

Paa komutasnda yrtt baarsz Viyana kuatmas, o dnem iki din arasnda cereyan eden en byk atmayd; bu sefer srasnda yaanan olay
lar, her iki dine mensup kiilerin, birbirlerine kar duyduu nefreti bir kez
daha gstermiti.
rnein, Temmuz 1683te Viyanay savunan ve 10.000-12.000 asker ile
milisten oluan garnizon, kendi ierisinde Trk casuslarn bulunduundan
phelendi ve casus olduundan phelenilen kiiler paraland ya da derileri
yzld. Uzun sren kuatma esnasnda Trkler de binlerce Hristiyan sava
esirini idam etti. Perchtoldsdorf kasabasnda, Trk askerleri, teslim olan gar
nizonun askerlerini ve sivilleri katledip, kadn ve ocuklarn snd bir ki
liseyi ve kuleyi atee verdiler. Viyanallar da, Trklerin kafasn kesip, kestik
leri kafalar, siperlerin nne koyduklar mzraklarn ucuna geirdiler ve can
l ele geirdikleri kiilerin derisini yzdler. Siper savalarnda ise her iki ta
rafn askerleri birbirleriyle grtlak grtlaa mcadele ediyordu. atmalar
iren yeralt tnellerinde devam etmi ve patlatlan saysz lam nedeniyle
tm sava alann ceset paralar kaplamt. AvusturyalIlar, Leh ve Almanla
rn desteiyle Trkleri geri pskrtmeyi baarm olsalar da, bu olay, Trkleri Macaristan ve Balkanlardan srmek isteyen Hristiyanlarn hafzasnda
yer etti.
Denizar topraklara kan Avrupallar, beraberlerinde savan dehetini
ve vahetini de getirmilerdi. Karayipler ve Hint Okyanusundaki bar, k
k atmalar ve basknlarla srekli bozuluyordu. On ki Yl Mtarekesi so
na ermeden nce, Dutch East India Company (1602) ve Dutch West India
Company (1621) gibi tekelci irketler, kendi ordu ve donanmalarn kurmu,
kaleler ina etmi ve Portekiz ve Ispanyaya sava ilan etmilerdi. Bu irket
ler, yerli halkla bar ya da sava yapma konusunda tam bir zerklie sahip
ti. West India Company, Hollanda ticareti ve Amerika ve Afrika deniz yolla
r zerinde tam bir tekel kurmutu. Donanma ve ordu desteiyle gerek
letirdikleri ekonomik projelerinin ana hedefleri Yeni spanya ve Perudaki
gm retimi, Brezilyadaki eker tarlalar ve Portekiz Bat Afrikasndaki
altn, fildii ve kle kaynaklaryd. spanyann hkimiyetine son verebilmek
iin ok byk miktarda kaynaa ve Hollanda, Almanya ve baka blgelerde
dzenlenecek askeri harektlara ihtiya vard.
1628de Amiral Piet Heynin, Matanzas Bayda (Kba) Kaptan Juan de
Benavides komutasndaki 15 gemilik filoda bulunan tm Meksika gmn
ele geirmesi, spanyaya kar yrtlecek bir savan ne kadar kazanl olabileceini gzler nne sermiti. Ele geirilen 11 milyon guldenlik hazine,

Dnya Sava Tarihi

257

borsaclara byk paralar kazandrmann yan sra, tm Hollanda ordusunun

yllk masrafnn te ikisini karlamaya yeterliydi. stsnftan bir aristokrat
olan Benavides, bu byk hezimetin ardndan halk nnde idam edildi. Ayn
yl spanya kral IV. Philip, ordu ve donanmann masraflarn karlamada b
yk bir sknt yaad. Tm bunlar yetmiyormu gibi, bir de deniz kuvvetle
rini ve Amerikadaki limanlar savunan tahkimatlar glendirmek iin de b
yk miktarda paraya ihtiyac vard. 1624 yl banda Portekiz Brezilyas ve
Angolasna saldran ve buralar ksa bir sre iin igal eden HollandalIlar, sa
hip olduklar askeri gle yzyl ortalarnda Atlantikteki ticareti kontrol eder
hale geldiler.
Daha byk bir etki alanna sahip olan East India Company ise Moluccas,
Malaya, Seylan ve Hindistan (Goa 1638-44^ zerindeki Portekiz hkimiyeti
ni sona erdirdi, fakat Filipinlerde spanyollar karsnda baarsz oldu
(1647-48). Avrupa sularna dnen Amiral Maarten Tromp, Downs Savanda (1639) ok byk bir zafer kazand. Trompun, te ikisi kiralk gemiler
den oluan 96 gemilik filosu, Amiral Antonio de Oquendo komutasndaki
100 gemilik -bunlarn 67si modern sava gemisiydi- spanyol filosunu boz
guna uratmay baard. Bu deniz zaferiyle HollandalIlarn Avrupa denizle
rindeki hkimiyeti kesinleti; bundan cesaret alan HollandalIlar, 1640 ylnda
spanyaya kar ayaklanan Portekize askeri malzeme destei salamaya
baladlar. Fakat HollandalIlarn bu baarlar, kendilerini spanyol mlknn
esas varisi olarak gren ngilizlerin ve Franszlarn hi de houna gitmiyordu.
On altnc yzyln sper gc spanya, altndan kalkabileceinden ok
daha fazla ie kalkmt ve bu durum, onun on yedinci yzylda askeri alan
daki etkinliinin nndeki en byk engeldi. spanyollar, o dnemde hibir
devletin baa kamayaca stratejik, taktik, lojistik ve ekonomik meseleler
le boumak zorunda kalmt. 1621 ylnda, Hollandayla yaplan mtare
kenin sresi dolduu zaman,'IV. Philipin komutanlar, spanyol ve talyan
askerlerini spanyol Yolu olarak bilinen askeri koridordan -Savoy, Franche-Comte ve Fransz snrnn dousundaki Lorraine zerinden- kuzeye gn
derirken byk glklerle karlat. ounu yabanc askerlerin oluturdu
u 70.000 kiilik spanyol ordusunun tm masraflarn Hollanda halk kar
lamak zorunda kalyordu. Bu koridorun gvenlii ve buradan dzenli olarak
ikmal salanabilmesi, Franszlarn iyi niyetine ya da i karklklara baly
d -zaman ierisinde durum spanyollar aleyhine deiecekti. 1635 ylnda
spanya ile Fransa arasnda patlak veren sava, 1640 ylnda Katalonya ve
Portekizdeki byk isyanlar takip etti. Son olarak, spanya ve spanyol-talyan komutanlar, kuzeydeki topraklarnn corafi konumu ve Habsburg hane
dannn Kutsal Roma imparatorlar ile olan balan nedeniyle, ypratc Otuz

258

Dnya Sava Tarihi

Yl Savalarnda tm gcyle mcadele etmek zorunda kald.

spanya talya ve Akdenizde Milano, Napoli, Sicilya, Sardunya ve Balear
Adalarn kontrol altnda tutuyordu. Tm bu topraklarn Osmanllara ve Ku
zey Afrikallara kar korunmas gerekiyordu; spanya, Kuzey Afrika korsan
larn durdurabilmek iin Akdenizde srekli donanma bulundurmak zorun
dayd. Atlantikte hazine konvoylarn koruyacak ve Karayip Denizinde n
giliz, HollandalI ve Fransz korsanlara kar devriye gezecek filolar tahsis edildi. stelik, HollandalIlar tarafndan desteklenen yabanclar da, Kuzey ve
Gney Amerika sahillerine ve spanyanm igal etmeyeceine dair anlama
imzalad adalara yerlemeye baladlar. Byk mali problemlerle kar kar
ya kalan spanya, HollandalIlar ve Franszlarla baa kabilmek iin mo
dern bir donanma kurmak zorunda olduunu anlad. 1639 ylnda Downs Savanda Hollandallar karsnda uradklar byk yenilgi ise spanyollar iin ok ar bir darbeydi. 1621 ve 1640 yllar arasnda spanyol hzinesinin
yllk gelirinin yars askeri harcamalara ayrlyordu.
On yedinci yzylda spanyol piyade birlikleri, rgtlenme asndan faz
la deiim gstermemilerdi; kanatlarda tfeki ve svariler tarafndan des
teklenen kargllardan oluan kalabalk kare dzenini muhafaza ettiler. Yz
yldan fazla bir gemii olan tercio' lar korunmakla birlikte, bunlar, tfekli bi
rimlere arlk verilen daha esnek ve kk birimlere dntrld. On ye
dinci yzylda spanyol kargl askerlerinin dzeni eskiye nazaran daha sey
rekti; bu ekilde, tfekilerin, kendilerini koruyabilmek iin gerektiinde bu
saflarn arasndan geip geriye ekilmeleri mmkn oluyordu. Tfek ve ate
gc alannda yaanan teknolojik gelimeler sonucunda, artk tm komutan
lar at ve isabet orannn ve merminin delici gcnn nemini kabul etmek
zorunda kalmt. Fakat zaman zaman eski askeri dzenlerin, yenilerini yen
dii rneklere de rastlanmyor deildi.
Otuz Yl Savalar srasnda meydana gelen, 1634teki Nrdlingen Muha
rebesinde, yeni usl sve askeri dzeni, ar piyadeden oluan kare dzeni
karsnda kmt. Muharebelerde sonucu etkileyecek pek ok deiken
bulunuyordu: hava koullar, arazinin topografyas ve durumu, askerin mora
li ve sal, lojistik vb. On yedinci yzylda hibir komutan, top ve tfek ateinin tek bana sava kazanmaya yeterli olacandan emin olabilecek du
rumda deildi -yani, kargl askerler ve svarinin destei olmadan. 16801690lara kadar, silahlarn prensi olan kargya gereken nemi vermeyen
herkes, bunun bedelini ar demiti.
1630larda Danimarka ve sve iin savam bir ngiliz olan Sir James
.Turner, zrhl kargl askerlerin, iyi ekilde komuta edildiklerinde dman s

Dnya Sava Tarihi

259

varisi iin almaz bir demir duvar olduklarn sylemiti. Kargl askerle
rin savunmas, sve tyleri denilen sivri demir ular, dman svarileri
nin atlarnn gslerine saplanacak ekilde topraa aklan kazklarla daha
da glendi. Domuzaya (caltrop - atlarn toynaklarna batmas iin yere ko
nulan ivili metaller), derin hendekler ve atlarn burunlarn srmas iin ei
tilen sava kpeklerinin kullanlmas, piyadenin savunma gcn bir kat da
ha artrd. Tumer, dneminin ordularn, svariyi engellemekle grevli karg
l askerlerin yeterli savunmaya sahip olmamas nedeniyle eletiriyordu. S
variler ise, caracole denilen standart bir saldr taktiini uyguluyorlard
-svariler saflar halinde dmana yaklar; ilk saf, tfek ya da karabinasn ateler ve ark yapp silahn doldurmak iin en arka safa geer; ve bu bylece devam eder. Eer kargl askerlerin ba, srt ve gs ksmlar zrhla ko
runmuyorsa, svarinin at ate onlar ksa srede databilirdi.
Svarinin ana amac, piyade saflarnda bir gedik amak ve yakn mesafe
den kl kullanabilmekti. Turner, tm kargllarn, bu tehdidi engelleyebil
mek iin mifer, srt, gs, but (taslet) ve kol (greave) zrh takmalar gerek
tiini sylemiti. Mifer ve gs zrhlar karabina mermisine; srt zrh da,
en azndan tabanca mermisine kar dayankl olmalyd. Tumer, kargllara
deer vermeyen komutanlarn, en uzun, gl ve dayankl askerleri kargc
deil de, tfeki yapma hatasna dtklerini grmt. O, tfekilerin kargclarn yerini almas gerektiini savunan askeri reformcularn aksine - t
fekilerin, lmn elilerine (mermiler) hedef olduklarn, fakat ayn za
manda onlar da dmana gnderebildiklerini sylyorlard-, tfekilerin en
fazla bir iki yaylm atei aabileceini ve ardndan dman kargllar tarafn
dan alt edileceini dnyordu. Ayrca kargllar, kuatma srasnda siper ve
benzeri savunma mevzilerinin inasnda da alabiliyorlard. Taarruz esna
snda dman ta, el bombas, iki elli kl, topuz ve kargyla durdurabilirler
di ve tfekilerden farkl olarak, pek ok farkl askeri grevde yer alabilecek
esnek askeri birimlerdi. :
Hollandada spanyollarn hizmetinde svari komutan olan, Otuz Yl Sa
valarnda imparatorluk ordularnda hizmet veren ve son olarak da Fran
saya kar savaan vakanvis Raimondo Montecuccoli de, svariyi pskrt
mede kargdan daha etkili bir silah olmadn dnyordu. Montecuccoli,
Otuz Yl Savalar srasnda harap olmu Alman topraklarnda svarinin yay
gn olarak kullanlmas sonucu ortaya kan kargz askeri birliklerin, kol
ve baca olan, fakat gvdesi olmayan bir bedeni andrdklarn sylemiti.
Kargl birlikler, ordunun g ald bir payanda gibiydi. Oluturduklar du
var dman durdurur ve svari ve tfekiler, bu duvarn arkasnda rahata
hareket ederdi. Montecuccoli, kargllardan oluan kare dzenine, merkezde

260

Dnya Sava Tarihi

bulunan askerlerin uzak kaldn ve silahlarn kullanamadn, bylece sa

y avantajnn kaybolduunu syleyerek kar kyordu. Ona gre, birlik, 6
metre uzunluunda kargyla donanm, 6-7 saf halinde askerden olumalyd.
Kargnn 1 metrelik blmn askerler tutmak iin kulland iin, karglar
dan oluan savunma duvar, n saftaki askerin be metre nnden balar ve
geriye doru gelirdi. En gerideki safn kargsnn ucu, n saftaki askere nadi
ren uzanrd. Saylar artrlan saflar ise, kayplar neticesinde oluan gedikle
ri kapatmada ihtiyat kuvveti olarak kullanlmaktan baka bir ie yaramazd.
Hollandada kuatma, manevra ve kk birliklerle dzenlenen saldrlar
olduka yaygn olduu iin, meydan sava taktikleri teoriden teye gideme
miti. Hem spanyollar hem de HollandalIlar, 1621-48 yllar arasnda ka
leleri, ehirleri ve stratejik ynden nemli noktalar savunmak iin 30.000 ka
dar asker ayrmak zorunda kalmt. Bu savalarda grev alan Nassaulu Ma
urice, ate gcnn, karglarla dzenlenecek bir hcumun ok etkisinden da
ha nemli olduunu dnyor ve ordusunu da buna gre ekillendiriyordu.
Aelian ve Vegetiusun yeniden yaynlanan eserlerinden faydalanan ve Roma
tarz taktik ve eitimler uygulayan Maurice, sra halinde ate edip tfeini
doldurmak iin en arka safa geecek ekilde eitilen piyadesini on saf halin
de dzenlemiti. Bu ekilde, dman piyade ve svarisini, en azndan teori
de, srekli atele bask altnda tutmak mmkn olacakt. Says olduka azal
tlm olan kargl askerlerin temel grevi, tfekileri svarilerden korumak
t. Mauricein grlerine uymasa da, Hollandada yryen kalelerin (ya da
kargl askerlerin oluturduu kare dzenleri) kullanld birka byk mu
harebe de yaanmt.
Mauriceten farkl dnen ve Cenovamn nde gelen bankac ailelerin
den birinin olu olan General Ambrosio Spinola (Marques de las Balbases),
1602 ylnda 9.000 kiilik bir Lombard ordusunun komutasnda Hollandaya
geldi. 1604 ylnda Ostend ehrini yeniden ele geirdi ve kararghBrksel
olan, Hollandadaki spanyol ordusunun bakomutanlna getirildi -b u g
revde 20 yldan uzun bir sre kalacakt. Askeri alanda getirdii yenilikler asndan Maurice daha mehur olsa da, Spinola da, ann en iyi askeri ola
rak hakl bir hrete kavumutu. Gerekten de Maurice, kendisinden sonra
en iyi asker olarak kabul ettii rakibinin yeteneklerinin farkndayd. Spinola,
askeri harektlarn baarl olabilmesi iin ekonomiye byk bir grev
dtn biliyor ve bu konuda, Kral IV. Philipe ve spanyol ordusunun
bakomutan Olivares dkne, her zaman dikkate alnmasa da, gereki tav
siyelerde bulunuyordu. spanyol sava taktisyenleri, 1621 ylndan sonra
Hollandaya gnderecek birlik bulmakta zorlanmaya balamlard; ve baz
gzlemciler, srekli askere almann, Ispanyann gen nfusunu tkettiin
den ikayetiydi.

Dnya Sava Tarihi

261

Otuz Yl Savalarnn balamasnn ardndan, saldrgan bir politika yrt

mekten yana olan Kardinal Richelieunn liderliindeki Franszlar, dou s
nrlarndaki basky artrdlar. Spinola, elindeki kstl saydaki birlikle Mila
nodan Brksele uzanan koridorun gvenliini salamak, Ren Vadisini elinde tutmak ve HollandalI Protestanlarla savamak zorunda kalmt. Bunlar
yetmiyormu gibi, bir de Kuzey Afrika, Filipinler ve Amerikadaki garnizon
lar srekli takviye istiyordu. Fransa, ngiltere, Danimarka, sve, Venedik,
Savoy, Palatinate, Protestan Alman prenslikleri ve Hollanda... Yani Avru
pann byk bir ksm spanyann karsndayd. Olivares, bir domino teorisinden bahsetse ve sava, yurtiinde deil de yurtdnda srdrmenin avantajlarn vurgulasa da, Spinola gibi komutanlar gidiatn hi de i ac ol
madnn farkndayd.
1625, gemiteki anl gnleri hatrlatrcasna, spanyollar iin zafer dolu
bir yl olmutu. Spinola, 1624 ylnda Breda ehrindeki Kuzey Brabant gar
nizonunu kuatt ve ehrin evresini, gzlemcilerin mkemmel planlandn
ve uygulandn syledii bir tahkimat sistemiyle donatt. Spinola, gedikler
den ehre hcum etmek yerine taray sular altnda brakt ve bylece Hollan
dalIlarn, kaleden bir k yaparak kuatmay kaldrma mitlerini ortadan
kaldrd; sonuta, ehir, fazla top ateinin de kullanlmad 9 aylk bir kuat
mann ardndan, 1625 ylnn Mays aynda dt. Nassaulu Maurice, Nisan
sonlarnda lm ve Breday kurtarmak iin giriilen abalar ar zayiatla
sonulanmt. 27 Maysta, Nassaulu vali Justin, bir anlama yapt ve 3.500
askeriyle -bu askerler, dardaki 22.000 a spanyol askerinden ok daha iyi durumda grnyordu- kaleden ayrlarak kaleyi spanyollara terk etti.
spanyollarn moralini olduka ykselten Breda zaferinin, savan gidia
t zerinde pek bir etkisi olmad. Fakat Temmuz aynda Bahiadaki (Brezilya)
HollandalIlarn, Don Fadrique de Toledo komutasndaki spanyol birliklerine
teslim olduu haberi, spanyollarn moralini bir kat daha artrd. Kazanlan bu
zaferlere, bir de Cenovann spanyol kara ve deniz glerince baaryla sa
vunulmas ve HollandalIlarn Karayiplerdeki Puerto Rico Adasna dzenle
dii saldrnn pskrtlmesi eklenmiti. Son olarak, spanyollar, Kasm 1625
tarihinde Cadiz aklarnda beliren, Sir Edward Cecil komutasndaki ngilizHollanda filosunu grnce panie kapldlar ve acele bir ekilde ehre saldr
maya karar verdiler. Olivares korkuya kaplsa ve kendisini spanyol
svarisinin generali ilan etse de, igalci birliklerin ele geirebildii tek ey,
kendilerini sarho bir kalabala dntrmekten baka bir ie yaramayan a
rap mahzenleri oldu. Cadize dzenlenen karma baarsz olduu gibi, ngi
liz filosu, spanyol hazine gemilerini yakalamay da baaramamt.

262

Dnya Sava Tarihi

spanyollarn 1625 ylnda kazandklar zaferler zerine, Lope de Vega

Brezilya Kurtuldu adl bir oyun yazd; Pedro Calderon de la Barca ise
spanyol askerlerinin kahramanln ycelttii nl Breda Kuatmas oyu
nunu sergiledi. Bu zaferleri lmszletirmek iin, IV. Philipin isteiyle, Di
ego de Velazquezin Bredann Teslim Oluu adl tablosunun da aralarnda
bulunduu pek ok resim yapld. Bu tabloda Spinolann a ve perian hal
deki askerleri gayet muntazam grnyordu; Spinola ise, kendisine anahtar
lar teslim edecek olan eski dmannn diz kmesini engellemek iin, at zerinde deil de, yerde resmedilmiti. Aslnda Spinolanm cmert teslim ko
ullar Hollanda iin hi de yabanc deildi, nk ehirleri taarruzla dr
mek byk kayplara yol ayor ve savaarak ehre giren askerler ehri yerle
bir ediyordu. Velazquezin spanyol onurunu resmettii bu hatrlanmaya
deer portresi, eski dmanlar arasnda bile, bir lde de olsa, hl medeni
yet ruhunun mevcut olduunu gsteriyordu.
Zaferlerle dolu 1625 ylnn parlak gnleri, Olivaresin planlarn finanse
edecek para olmad iin, gerilerde kalmaya balamt. Gerekten de eitli
blgelerdeki ordular iin harcanan parann fazlal tam bir karmaaya yol
am ve Spinolanm Hollanda iin istedii 70.000 askerlik takviye gnderilememiti. Piet Heyn, 1628 ylnda hazine filosunu ele geirdi ve bu hziney
le askeri projelerinin masraflarn karlad. talyada patlak veren Mantuan
Sava (1628-31), 1630 ylnda hayatn kaybeden Spinolann bile, lmeden
nce baa kamad bir felakete dnmt. Fransaya kar yrtlen sa
va (1635-59), 1639da HollandalIlarn spanyol filosunu yok etmesi ve 1640
ylnda Katalonya ve Portekizde ba gsteren ayaklanmalar spanyollara b
yk darbeler indirdi. Extremadura ve Kastilyada konulanan spanyol asker
leri, yre ahalisine, en az Portekizli isyanclar kadar zarar vermiti.
Bu askeri felaketleri korkun bir salgn, moral dkl, soylu snf ara
snda grlen snr tanmaz ahlakszlk ve halk arasnda gittike artan dini
hogrszlk takip etti. Yzyln ilk yllarnda veba, stma, humma salgn
ber Yarmadasnn byk bir blmn kasp kavurmu ve yarm milyon
insann hayatna mal olmutu. Ayn dnemde kt hava koullar ve kt ha
sat nedeniyle, ktlk ve buna bal olarak pek ok hastalk ba gsterdi. Yz
yl ortasna gelindiinde balayan yeni bir salgn, bunun Fransz ajanlarnca
bilinli olarak balatld sylentilerinin yaylmasna yol at. Madridde ye
rel yneticiler, tm Franszlarn ve ziyaretilerin tek tek kaydedilmesi ynn
deki kanunu kabul ettiler. Endls, Malaga, Valencia ve Cadizde salgn y
znden o kadar ok kii lmt ki, cesetler yaklmak zorunda kalnmt ve
rivayete gre, Murciada sokaklardaki cesetler kpekler tarafndan yenmiti.
1670 ve 1680lerde Sevillada Guadalquivir Nehrinin kysndaki kimi bl

Dnya Sava Tarihi

263

gelerde byk can kayplar nedeniyle yerel milis meclisleri birka yl topla
namamt.
Bir milyonun zerindeki bu can kayplarna ramen, ordu grevlileri Hol
landa, talya, Almanya ve dier blgelerde grev yapmalar iin genleri as
kere almaya hl devam ediyorlard. Bu askerlerden ok az, evlerine geri dnebilmiti. James Turner, Anverse gittii srada, ehri savunmakla grevli
askerlerin sokaklarda dilendiini grnce hayrete dmt. ber Yarmada
sn d a bile zorla askere alma, yama ve talan Katalonya ve Portekiz isyanla
rna zemin hazrlamt. Yzyl sonlarna doru, spanya ekonomisi baz d
zelme belirtileri gsterse de, askeri adan durum byle deildi. Srekli sa
valar ve emperyalist g gsterileri spanyol ekonomisini tketmi ve sonu
gelmez asker ihtiyac, gen nfusun tkenmesine ya da askere gitmek iste
meyen genlerin Yeni Dnyaya g etmesine yol amt.
spanya, bu kt gnlerinde bile Avrupadaki topraklarn tm gcyle sa
vunuyordu. Hatta baz durumlarda spanya ordusu ve taktikleri zafer de
kazanyordu. rnein, Anvers valisi Felipe de Silva komutasndaki bir span
yol ordusu, 1638 ylnda HollandalIlar, Almanlar ve skolardan oluan
60.000 kiilik bir orduyla Voormede kar karya geldi. spanyollar, birka
gn sren muharebenin ardndan, bir gece hendei aarak HollandalIlara sal
drdlar. spanyollarn kayb 300 l ve 8.000 yaralyken, yzlerce l ve -iki albayn da dahil olduu- 25.000 esir veren Hollanda ordusu dald. Fakat
1643 tarihinde Hollandadaki Rocroi Savanda durum deimi ve 23.000
Fransz askeri, 27.000 spanyol askerini bozguna uratmay baarmt. s
panyollar, svarilerinin dalmasnn ardndan son are olarak tercio'laryla
savunma kareleri oluturdular. Fransz svari hcumunu pskrtmeyi ba
ardlar, ne var ki sonuta savunmalar kt ve bir katliam balad. spanyol
larn kayb 7.000 l ve 6.000 esirken, Franszlarn kayb 4.000 l ve yara
lyd. Bu zafer kimi tarihilerin iddia ettii gibi tayin edici olmasa da, Fran
sz askeri gcnn douunun kayda deer bir rneiydi.
Hollandada grev yapan komutanlar, sonu gelmez kuatma, manevra ve
muharebeler sayesinde, askeri taktik ve tehizatlardaki deiimin nemini
herkesten nce fark etti. Fitilli tfeklerin kalitesinde grlen art, svari ka
rabinalar ve tabancalarn kullanm gibi etkenler nedeniyle, saf dzeni uygu
lanmaya ve tfekilerin kargclara oran artrlmaya baland. Fakat svariye
kar en iyi savunma silah hl kargyd. Tfekiler ounlukla kl tard,
fakat yakn savan karmaasnda ellerindeki tfekleri sopa gibi kullanp sa
vatklar da olurdu. 1640larda kimi tfekiler, baklarnn kabzalarn nam
luya sokarak karg benzeri bir silah yapabileceklerini fark ettiler. Bunu,

264

Dnya Sava Tarihi

1680lerde icat edilen yuvarlak sng ve 1690larda icat edilen ve tfein ateine engel olmayan soket sng takip etti. Daha hafif olan akmakl tfek
ler, sng takmak iin ok daha uygundu ve dolaysyla 1670lerden itibaren
karglar kullanmdan kalkmaya balad. akmakl tfek 1684te AvusturyalI
lar, 1685te ngilizler ve 1690da sveliler tarafndan kullanlmaya baland.
Karg on sekizinci yzylda artk neredeyse tmyle tarihe karm ve karg
nn savunma ve saldrdaki rol zerine yaplan tartmalarn yerini, sng
nn bu alanlardaki rol zerine yaplacak tartmalar almt.
Hollandadaki savalar ve arlkl olarak Bohemya ve Almanyada cere
yan eden Otuz Yl Savalarnda (1618-48) kendini gsteren yeni askeri tek
nolojiler ve taktikler, dorudan ya da dolayl olarak Kta Avrupasndaki tm
lkeleri etkiledi. Din, veraset, siyaset, strateji ve ekonomi Avrupada saysz
atmann kmasna neden oldu. Fakat bir sre sonra atmann neden ba
lad unutulur ve elde edilenler sadece alk, ykm ve barbarlk olurdu. Ya
mac ordularn neden olduu tifo, veba, dizanteri ve zhrevi hastalk salgn
lar ve ktlk nfusu krp geirirdi. Gnmz tarihileri, o dnemdeki fela
ketlere dair dnemin propagandaclar tarafndan yaplan yorumlar ile ger
ekleri ayrt etmek iin abalamaktadr. Ahlaki ve kltrel kntnn say
sz rnekleri yaanm, hatta aln kasp kavurduu kimi blgelerde yam
yamla bile rastlanmt. Savalar srasnda ktphane ve arivler yok ol
mu, nfusun en retken kesimi katledilmi ve endstri ve ekonomi byk
zarar grmt. ok sayda muharebe, kuatma ve unutulmu binlerce at
ma meydana gelmi; kyler, kasabalar ve ehirler yerle bir edilmiti. Kyl
ler, ekin ve hayvanlarn kaybetmi; siviller, askerlerden nefret etmiti.
Sava, ilk olarak eski dini ihtilaflar zerine Bohemyada patlak verdi ve
ardndan Danimarka, sve ve 1635 ylndan sonra Fransaya yayld. Muha
rebelerin byk bir ksm Alman ve Avusturya topraklar zerinde yapld ve
pek ok i sava yaand; dini atma gibi grnen meselenin arkasnda, as
lnda Habsburglarla Bourbonlar arasndaki toprak ihtilaf yatyordu. Habsburg cephesinde, spanya ve spanyol hkimiyeti altndaki talyan ve Hollan
da topraklar, Kutsal Roma imparatorunu, ordular ve Ambrosio Spinola, Raimondo Montecuccoli ve Ottavio Piccolomini gibi yetenekli komutanlaryla
destekliyordu. Eski dini ihtilaflar bir yana brakan Kardinal Richelieu idare
sindeki Katolik Fransa; Alman Protestan prensleri ve Protestan svelilerle
birlikte Kutsal Roma imparatoruna kar savayordu. Savan ilk safhas,
1618de Protestan Bohemyallarn (ekler), Pragda Habsburg imparatoru
nun iki elisini camdan atmasyla balad. Pencereden atlma olarak adlan
drlan bu olayn ardndan, 15 spanyol Valon blnn de dahil olduu Ka
tolik gler, Protestanlar etkisiz hale getirmek iin Hollandadan yola kt.

Dnya Sava Tarihi

265

Spinola, 1620de ounu talyanlarn oluturduu 31 blkle Milanodan yo

la karken, dier birlikler de Napoli ve Ispanyadan gnderildi. mparatorun
komutasndaki piyadelerin neredeyse yars spanyol kkenliydi.
yl sren sonusuz atmalar, gerilla saldrlar ve manevralar Kasm
1620 ylnda Pragn 5 km. batsnda yaplan Beyaz Da Muharebesiyle bir
sonuca ulat. Bohemyallarn ordusu; AvusturyalI, Moravyal, Silezyal, Hol
landall ve Macar askerlerden oluuyor ve Protestan HollandalIlardan ve ngilizlerden mali destek alyordu. Protestanlar sayca kalabalk olsa da, Viyanay ele geirebilecek irade ve liderlie sahip deildi. mparator ise papadan
mali yardm ve spanyol ve PolonyalIlardan takviye asker almt. Nihayet,
Beyaz Da Muharebesinde Alman, spanyol, talyan, Valon ve Polonyal
askerlerden oluan 28.000 kiilik imparatorluk ordusu, 21.000 kiilik Bo
hemya ordusu ile kar karya geldi.
Her iki taraf muharebeye hazrlanrken, Katolikler Macarlarn sava iste
ini krmak iin onlara bir baskn dzenlediler ve muharebenin ilk admn at
tlar. Protestanlar, piyade ve svari birliklerini, uzun bir cephe hatt boyunca
srayla yerletirmilerdi. Oysa, le vakti balayan ve sadece iki saat sren
muharebede say stnlne sahip Katolikler, askerlerini dar bir cephede di
zerek daha derinlemesine bir sava hatt kurmulard. Her iki taraf da, tfek
i ve kargllardan oluan ve hem aralarnda hem de arkalarnda svarilerin
bulunduu be byk kare oluturarak ilerlemiti. Bohemya svarileri, ksa
sre uzak mesafeden alan etkisiz bir top ve tfek ateinin ardndan, hatlar
yarp bir piyade karesini datmay baard, fakat derhal yardma koan im
paratorluk svarileri piyade karelerini kurtararak durumu dzeltti ve Katolik
ler ilerlemeye devam etti. Durumun ktye gittiinin farkna varan baz Bo
hemya alaylar cesaretlerini kaybedip geri ekilmeye balaynca, Bohemya
ordusunun kanatlar savunmasz kald ve bunu frsat bilen imparatorluk sva
rileri, onlar takip ederek tm Bohemya ordusunu datmay baard. Birok
adan, Beyaz Da Sava topu, tfeki ve svari birlikleri tarafndan des
teklenen kargl terciolarn baaryla uygulad daha geleneksel tarzda bir
taktik savaa rnekti.
Protestanlarn yenilmesi ve bylece Katoliklerin hkimiyet alannn Hol
landalIlarn, DanimarkalIlarn ve svelilerin ulusal karlarn tehdit edecek
ekilde Baltk kylarna kadar genilemesi zerine, Danimarka kral 1616 y
lnda 30.000 kiilik bir orduyla duruma mdahale etti. Fakat DanimarkalIla
rn, Habsburg kart ittifakn destei olmadan, imparatorluun iki nemli ge
nerali -Tilly kontu Johan Tzerclaes ve Friedland ve Mecklenburg dk Albrecht von Wallenstein- karsnda pek fazla anslar yoktu. Hollandadaki s

266

Dnya Sava Tarihi

panyol general Spinola ve Nassaulu Maurice gibi, Wallenstein de erken mo

dem dnem ordularnn geliimine byk katkda bulunmutu. Zeki, hrsl ve
acmasz bir asker olan Wallensteinin asl gc, komuta yetenei ve ordula
rn kurulmas ve ihtiyalarnn karlanmas ynndeki giriimciliiydi. ok
iyi bir general ve taktisyen olmamakla birlikte, bir ordunun teknik ve lojistik
ihtiyalarnn karlanmas ve byk ordular kurulmas konusunda ok baa
rlyd. Wallenstein, bunlara ilave olarak adalarndan ok ey renmi ve
sve kral Gustavus Adolphusun sistemini taklit etmiti.
1618 ylnda 3.000 piyadeden oluan bir piyade alaynn komutasna tayin
edilen Wallenstein, spanyol Valonlar gibi imparatorluk birliklerince uygula
nan yama ve talann uzun vadedeki kt sonularn fark etmekte gecikme
di. Wallenstein, yamaya giriip tm retimi harap etmek yerine, ele geiri
len ehir ve blgelerdeki kaynaklardan uygun ekilde istifade edilmesi ve
buralarn ekonomik potansiyelinin orduyu destekleyecek ekilde dzenlen
mesi konusunda srarlyd. Wallenstein, 1621de tm Bohemyadaki birlikle
rin komutasna getirildi ve 1623 te imparator tarafndan tugenerallie terfi
ettirildi. Wallenstein, bulunduu blgedeki kaynaklar kullanp kylleri
kontrol altnda tuttu ve 1625 ylnda 21 svari ve 6 piyade alayndan oluan
yaklak 30.000 kiilik bir ordu kurdu. retken blgelerdeki mlk sahipleri
ve esnaf orduyu destekleyip vergilerini dedi ve bu sayede gerekli silah, cep
hane, yiyecek, kla, niforma, tbbi bakm gereleri, at, araba ve dier tehi
zatlar gibi ihtiyalar temin etmek mmkn oldu. Daha kk lekli olarak,
pek ok askeri kontrat sahibi de, farkl gruplara destek vermek iin askeri bir
likler kurup komuta etti.
Wallensteinden nce, Spinola ve dier komutanlar, 30.000 kiilik bir or
dunun, lojistik ve ikamet sorunu asndan maksimum snr olduunu
dnyorlard, fakat Wallenstein, 1627de Bohemya ve Silezyadaki imalathanelerce desteklenen 100.000 kiilik bir ordu kurarak onlarn iddialarn bo
a kard. Hibir Avrupal kral ya da komutan bylesine byk bir orduya
komuta etmemiti. Artk hanedann prensleriyle eit gce kavumu olan
Wallenstein, kendisini ortadan kaldrmak isteyen i ve d dmanlarla m
cadele etmek zorundayd. Gcnn zirvesinde olan Wallenstein, Jutlanda gi
rdi ve Mecklenburg ve Pomeraniay igal ederek spanyol dk Olivaresin,
spanya, Hollanda, Hansa ehirleri ve Polonyay bir araya getirecek askeri
ve ticari bir ittifak kurma hayallerini yeniden canlandrd. mparator, Wal
lensteini, mparatorluk Armadasnn komutanlna ve Atlantik ve Baltk
denizleri amiralliine terfi ettirerek dllendirdi. DanimarkalIlar 1629da ba
r koullarn kabul edip savatan ekilince, sveliler ve HollandalIlar Baltk Denizindeki tekellerinin tehlikede olduunu grdler. Bu noktada Fran

Dnya Sava Tarihi

267

sa; Polonya ve sve arasndaki bar grmelerinde arabulucu rol stlendi

ve Gustavus Adolphusun, imparatorlua kar savaa girebilmesinin yolunu
at. Bu gelimeler yaanrken, 1634 ylnda imparatora kar ihanetle sula
nan Wallenstein, yatak odasna giren suikastlar tarafndan ldrld; pek
ok silah arkada da, verilen bir ziyafet srasnda kiralanan asker-suikastlar tarafndan katledildi.
Gustavus Adolphusun, 13.000 kiilik bir orduyla Almanyaya kar sava
a girmesiyle birlikte, Otuz yl Savalarnm ikinci safhas balad. Protestan
davasnn ateli bir savunucusu olan Gustavusun, bu karar almasnn dier
bir nedeni de, Habsburglarn saldrgan politikasnn, Baltktaki sve kar
larn tehlikeye atmasyd. Genelde modern savan babas olarak anlan Gus
tavus, Sezar ve Vegetiusun eserlerini titizlikle incelemi ve Nassaulu Mauri
ce ve dier adalarnn rgtlenme reformlarn ok iyi kavramt. Gusta
vusun meydan sava taktikleri ve silahlarn etkin olarak kullanm konusun
daki yetenei esizdi. Komutan olarak genelde nclere komuta ederdi; bu
nedenle, Lehler ve Ruslarla yapt savalarda kala ve omzundan yaralan
mt. Reformlar, silahtan taktie, hizmetten eitim ve doktrine kadar, aske
ri sanatlarn tmn kapsyordu. sve ordusunda uygulanan yeniliklerin b
yk bir blm di^r lkelerde gerekletirilenlerin devam olsa da, Gusta
vus Adolphus, askere alma sistemine dayal ilk ulusal orduyu kurmu ve yurt
savunmas iin dzenli ordu ile milis kuvvetler arasnda ibirlii yaplmasn
salamt. Bu srete sve kral, kk ama homojen bir nfusa sahip oldu
u iin avantajlyd. Dier ordular ise, saysz milletten gelen paral askerler
den oluan heterojen kalabalklard.
sveliler, say eksikliini telafi etmek iin paral asker kullansalar da, di
er ordulardan farkl olarak, sava yeteneklerini artran ulusal kimliklerini
muhafaza etmeyi baarmlard ve bu adan bir lde on altnc yzyldaki
spanyol askerlerini andryorlard. Fakat svein, Almanlarn devasa ordu
laryla baa kabilmek iin paral asker kiralamaktan baka ans yoktu.
1631deki Breitenfeld Savanda Gustavusun ordusundaki askerlerin
sadece yars sveliydi. sveli komutanlar, ordunun sava yeteneini k
relttiini dndkleri kamp takipilerinin -kumarbazlar, fahieler ve asker
lerin aileleri gibi- saysn olabildiince azaltmaya altlar.
Gustavus, taktiksel olarak Nassaulu Mauricein izinden gitmi ve impara
torluun hantal piyade terciolar yerine, saf dzenini kullanmt. Ayrca,
tfeki saysn artrm, saf saysn da ondan altya indirmiti. sveliler, es
ki arkebzleri, ucu atall bir sopaya dayanarak atelenen yeni tfeklerle de
itirdiler. Daha sona bu tfeklerin daha hafif modellerinin yaplmasyla bir

268

Dnya Sava Tarihi

likte, tfein atelenmek iin atall bir sopaya dayandrlmas zorunluluu

ortadan kalkt. Gustavus, at hzn artrmak iin, ierisinde barut ve kurun
bulunan kt kartular kullanlmasn salad. Asker, bu kartuu yrtp iin
deki barutun bir ksmn ateleme barutu olarak horozun nndeki blme
koyuyor, kalan da namluya dkp harbiyle sktryordu. Bu sistem
sayesinde, barutun az ya da ok kullanlmas sorunu da ortadan kalkm olu
yordu. Her tfeki, kullanma hazr 10-15 kartuun bulunduu, gsn ev
releyen bir cephane kua ya da kemer tard.
sveli tfekilere, muharebe esnasnda binicilere deil de, atlara nian al
malar sylenmiti, nk at vurulunca yere den binici, ya atn altnda ka
lacak ya da hcum etmekte olan kendi arkadalar tarafndan ezilecekti.
Tfekiler, biniciyi vurmay baardklarnda ise, mermileri onun gs zrh
n delmese de, yaratt ok biniciyi yere drp sava d etmeye yetecek
ti. Gustavus da, ate gcne verdii neme ramen, svariye kar asl savun
ma silahnn karg olduunu dnyor ve kimi komutanlar kar ksa da,
kargy, dman sava alanndan srp savan sonucunu tayin edebilecek
bir silah olarak gryordu. Fakat sveli kargl askerler, dmanlan gibi ar
zrhla donanmamt ve ou, sadece metal bir mifer tayordu. Sylendii
ne gre, Gustavusun kendisi, eski yaralaryla dalga gemek iin zrh kullan
may brakmt. sveli askerler, imparatorluk birliklerinin cafcafl kyafetle
rinden farkl olarak, ev dokumas kumatan yaplm, mavi ya da gri sade niformalar giyerlerdi; te yandan, iyi disiplinli sve askerlerinin morali yk
sek ve davalar ortakt. Gl dini duygulara da sahip olan bu ordu, Alman
yayla giritii savan ilk yllarnda gerekten de yenilmesi zor bir rakipti.
Gustavus, yapt reformlarla, dman piyade karelerine ya da kargllarca savunulan youn saflara yaplacak saldrlar iin yeni taktikler gelitirme
ye alt. sve piyadeleri, dman zerine srekli ate edilebilmesini sala
yacak tarzda ve yaylm atei aacak ekilde eitilmiti. Alt saftan oluan t
fekilerin n saf, dman hcumunu karlamak iin diz km olarak hep
birden ate eder; bylece dmana ykc bir darbe indirmi olurdu. Gustavus,
dman birlikleri bu yaylm ateiyle sarslnca, onlar datmak iin derhal
kargllar ve svarileri gnderirdi. sve svarisi, caracole taktiini uygula
yp tabancayla ate etmek yerine, PolonyalIlar gibi, dman saflarna yaln
kl dalarak hz ve ok avantajndan yararlanrd. Ar svari (dragoon), bu
saldrlara esneklik getirebilmek iin, hem tfekli piyade hem de kl ve mz
rakla hcum dzenleyebilecek svari olarak eitilmiti.
sve reformlarnda dman hatlarn yarmak iin kullanlacak son e
topuydu. Topuluk konusunda uzman olan Gustavus, ar toplarn kalibresi

Dnya Sava Tarihi

269

ni azaltarak onlar 24, 12 ve 6 poundluk toplar haline getirdi. Bu toplar da

ha kolay tanr hale getirebilmek iin, daha hafif top kundaklan kulland,
namlular ksaltt ve inceltti. Bu deiikliklerin gerekletirilebilmesi iin,
tasarm, dkm ve metalrji alannda yenilikler yaplmas zorunluydu. s
vete yaayan yabanc uzmanlar, bir yandan bu konular zerinde alrken,
dier yandan da kullanlan barutun kalitesini artrmak iin urayorlard.
Gustavus, bu reformlara ek olarak, hafif, seri ateli 3 poundluk alay toplar
nn bir at ya da iki asker tarafndan ekilebildiini fark etti. Deriyle kap
lanm bu toplar ok rahat tanyordu, fakat abuk sndklar iin, onlarn
yerine her piyade alayna iki ya da hafif bronz top tahsis edildi. Hafif sah
ra toplar, piyade ve svariyi dorudan destekleyecek ekilde kullanlyordu.
O tarihe kadar ayr bir birim olarak kullanlan topu, ilk kez ordunun bir par
as olarak hizmet vermeye balamt.
Gustavus, Pomeranya sahillerine ktktan sonraki 15 ay, sahilde tutuna
bilmek iin savunma mevzileri ina ederek ve mttefik arayarak geirdi. Ki
mi Protestanlar Gustavusa katlrken, Kardinal Richelieunn gnderdii pa
ra sayesinde paral askerler kiraland. Gneydeki Magdeburg ehri Protestanlara katlmak iin imparatora kar ayaklandnda bile, Gustavus henz on
lara yardma gidebilecek kadar kuvvet toplayamamt. Sonuta, Kont
Tillynin birlikleri, ehri yamalayp yakt. Maan alamayan Katolik asker
ler, nlerine kan her yeri yamalam ve 20.000 kadar sivilin lmne ne
den olmulard. Sonuta, Elbe Nehrinde haftalarca paralanm cesetler yzmt. Bu vahet, tm Protestanlarn nefretini artrm ve HollandalIlarn,
Gustavusa para yardm yapp Katolik Hollandaya saldrmasna neden ol
mutu. sveliler, savunma mevzilerini glendirip Burgundiyal ve Sakson
mttefiklerinden gerekli takviyeyi alana kadar savatan uzak durmaya byk
zen gstermilerdi. Kar tarafta ise, Kont Tilly, Mantua Dkl zerinde
Franszlarla sava srdrmek zere, talyadan gelecek takviyeyi beklemek
teydi.
Eski tercio sistemi ile Gustavus Adolphusun ate gc ve ok taktikleri
ni nplana karan yeni sisteminin kar karya geldii muharebe vardr:
Breitenfeld Muharebesi, 17 Eyll 1631; Ltzen Muharebesi, 16 Kasm 1632;
ve Nrdlingen Muharebesi, 6 Eyll 1634. sve-Sakson ordusu, Breiten
feldde byk bir zafer kazand; bu muharebe, 1643teki Rocroi Muharebe
siyle birlikte, ate gc ve yeni taktiklerin ykseliini ve youn piyade ka
relerinin gerileyiini simgeler. sveliler, Ltzende de Wallensteini yenme
yi baarmlard, fakat bu kez taktikten ziyade, ans onlara yardmc olmu
tu. Wallenstein, Breitenfeldden ksa bir sre sonra taktik deitirip sveliler
gibi hafif sahra toplar kullanmaya balad. Bu savata imparatorluk ordusu

270

Dnya Sava Tarihi

nun kayb 12.000 l, yaral ve esirdi; svelilerin kayb ise yaklak 10.000
askerdi. Kont Gottfried Papenheim savata ar yaraland iin, muharebe
imparatorlua pahalya mal olmutu. sve tarafndaysa, her zamanki gibi
muhafzlarndan ayrlp n saflardaki atmalara katlan Gustavus
Adolphusun hayatn kaybetmesi, telafi edilemez bir kaypt. Gustavusun
deri yelei, Birinci Dnya Savanm sonuna kadar Viyanada sava ganime
ti olarak saklanm, ardndan sergilenmesi iin Stockholmdeki Nordic
Museuma gnderilmiti. sve ordusunun durumu hi de iyi deildi.
Gustavus Adolphusun rettii teknik ve taktik ilerlemeler, Nrdlingen
Muharebesi srasnda, 25.000 sve askerinin 40.000 imparatorluk askeriyle
baa kabilmesi iin yeterli olmamt. 10.000-12.000 sveli ve mttefik as
ker ldrlm ve aralarnda Mareal Gustav Hornun da bulunduu 4.000
asker esir dmt. Almanyadaki Protestanlar garnizonlara ok sayda kuv
vet ayrdklar iin, ellerinde meydan muharebesi iin yeterli sayda asker
kalmamt. Yine de, sveliler 1636da Wittstockta ve 1645te Jankovda
zaferler kazanm ve geen sre ierisinde dost dman herkes, Gustavusun
taktiklerini renip taklit etmeye balamt.

rnekolay ncelemesi: Breitenfeld Muharebesi

Breitenfeld Muharebesinde Gustavus, kurmay subay Mareal Johan Banerle birlikte 42.000 askerlik bir orduya komuta ederken (24.000 sveli ve
18.000 Sakson ve mttefik asker); rakibi Kont Tilly, 35.000 askerden oluan
imparatorluk ordusunu ynetiyordu. svelilerin hem piyade hem de svari
says daha fazlayd; ayrca, Tillynin sahip olduu 26 topa karlk, Gusta
vusun elinde 75 top bulunuyordu. ki ordu Breitenfeld ky yaknlarnda
kar karya geldiinde, sve birlikleri ak arazide avantajl bir ekilde
mevzilenmi olan imparatorluk birliklerine doru dzen ierisinde ilerleme
ye balad. alman marlar, top atei ve uzak mesafeden yaplan atmala
rn ardndan, iki ordu tm gcyle muharebeye giriti. Tilly, kargllar kare,
tfekileri ise tercio dzeninde geleneksel ekilde dizmi ve sa-sol kanatla
ra svariler yerletirmiti. Dman yaklamaya balaynca, piyadesini de de
rin bir saf halinde dzene soktu. sve-Sakson ordusu, Tillynin kuvvetleri
kadar derin bir saf oluturmadklar iin, birlikleri sadan ve soldan dma
nn sava hattn amt. Gustavus, kargl birliklerin arasna topu ve tfek
ilerini yerletirmiti. Her iki taraf da, 4-5 km. uzunluundaki bir cephe hat
t boyunca, piyade merkezde, svariler ise kanatlarda yer alacak ekilde di
zilmiti.

Dnya Sava Tarihi

271

Dman daha kalabalk olsa da, Tilly, askerlerinin deneyimine gveni

yordu -zellikle Sakson rakiplerinin byk bir ksm deneyimsiz acemiler
den oluuyordu. Sava, Kont Gottfried Pappenheimn mehur kara svarile
rinin (cuirassier) emir verilmeden svelilerin merkez ve sa kanadna d
zenledii caracole hcumuyla balad. sve piyade ve svarisi, cuirassierler yaklaana kadar bekleyip ardndan yaylm atei am ve bunu, hafif sah
ra toplarnn atei ve sve svarisinin hcumu izlemiti. Ylmayan Pappenheim, yedi kez hcum tazelemi ve sonunda verdii ar kayplar nedeniyle
geri ekilmiti.
mparatorluun sol kanadnda bu atmalar srerken, asl piyade hatt,
saflarda geici gedikler aan karlkl top ateinin dnda henz muharebe
ye dahil olmamt. sve-Sakson ordusu daha fazla topa sahip olduu iin,
Tilly, kendi sa kanadn, karsmdaki acemi Saksonlar kuatmas iin gn
dermeye karar verdi. Merkezden ilerleyen ve kanatlar svarilerce korunan
drt ar piyade birlii Saksonlar sava alanndan srnce, svelilerin sol
kanad bir anda savunmasz kald. Saksonlarn ekilmesiyle birlikte, say s
tnl imparatorluk tarafna gemiti. Bu saldrya karlk olarak, o mnt
kann komutan Gustav Horn, Saksonlar dattktan sonra tekrar organize olan drt imparatorluk piyade birliini durdurmas iin hemen ihtiyat birlikle
rini cepheye srd. sveliler, top ve tfek atei ve svari kar saldrlar
sayesinde, burada da imparatorluk svarilerini pskrtmeyi baard. Sava alannm toz ve duman ierisinde, bir de svari desteinden mahrum kalan pi
yade birliklerinin birbirleriyle iletiimi, kesildi; bu nedenle, her iki taraftan
saldrya uradklarnda, birbirlerini gerektii gibi destekleyemediler. Top ve
tfek ateinin, yanak dzendeki piyade zerindeki etkisi ykc olmu ve ar yaralanan Tilly, svelilere esir dmekten son anda kurtulmutu.
Kesin rakamlar bilinmese de, Breitenfeld Muharebesinde imparatorluk
ordusu sava alannda 7.600 l ve 14.000 yaral brakm; geri kalanlar ise,
kamaya alrken, sve' svarileri ve yaadklarnn intikamn almaya a
lan kyllerce katledilmiti. det olduu zere, esir edilen 9.000 impara
torluk askeri de sve ordusuna katlm ve ordunun mevcudunu artrmt.
sve ve Saksonlarn kayb ise 2.100 l ve yaralyd. Bu zafer manevra, ate
gc, saf dzeni, ok ve farkl askeri birimler arasndaki ibirliinin salad
hareket kabiliyeti ve esnekliin rnyd. spanyol terciolarmn kt zerindeki stnlnn artk sava alanlarnda bir arl kalmamt. Dier
yandan., savan sonucunu hl byk lde komuta kararlar ve sava ala
nndaki youn duman etkiliyor ve geleneksel sava taktikleriyle de baarl
olmak mmkn oluyordu. Henz muharebeye dahil olmam imparatorluk alaylarnn sve topusu tarafndan datlmas, gelecekte topunun stlene

272

Dnya Sava Tarihi

cei roln bykln bir kez daha gstermiti. Muharebelerde dmann

topu bataryalarna svariyle saldrmak ya da kar topu atei amak zorun
lu hale gelmiti. Youn ate altnda kalan topu ise sarslr, donakalr ve ka
yp verdiinde kaard.

Otuz Yl Savalar 1648 ylnda Westphalia Baryla sona erdiinde, tm

lkeler tkenmiti. ok sayda askeri reform; lojistik sorunlar, kuatmalar,
kale ve ehirleri savunmak iin birlik ayrlmas ve kuvvetler arasndaki ili
kilerde grlen kopukluklar nedeniyle hayata geirilememiti. Ordular, Al
man topraklarnda sivilleri katletmi, eyaletleri yamalam ve maalar denmedii zaman isyan etmiti. Kimi askeri birlikler, haydut etelerine dn
p devletle ilikilerini tmyle kesmiti. Yzyl ortalarna gelindiinde, Is
panyann i sava, Habsburglar destekleme abas, Hollanda ve Fransayla
sregelen savalar yznden urad kayplar telafi edilemez boyutlara ula
mt. spanya, bir imparatorluun kendi arl altnda ezilmesine mkem
mel bir rnekti. Fransada Richelieunn lmyle ba gsteren sava kart
l ve i ekimeler, 1643 ylnda Rocroide kazanlan zaferin salad iyimser havay silip gtrmt. sveliler, savan yksek maliyetinden ve
ky ve kasabalarda askere alnacak gen kalmamasndan yaknyorlard. Ar
tk hibir tarafta byk zaferler kazanacak hal kalmamt ve herkes bar is
tiyordu. ngilizler, 1642 ylnda patlak veren i sava nedeniyle, savan kor
kun yzne kendi topraklarnda da tank olmulard. Cromwellin profesyo
nel Yeni Model Ordusunun kurulmasyla -6.000 svari, 1.000 dragoon ve
14.000 piyadeden oluan 21.000 asker- birlikte, Gustavus Adolphusun re
formlar da artk kk salmaya balamt. Hem Kralclar hem de Yuvarlak Ka
fallar (Round Heads), Kta Avrupasnda savaan ve spanyol, Fransz, sve
ve imparatorluk sava taktiklerine aina askerleri kiralamlard.
Habsburglar, on yedinci yzyln ortalarnda, askeri alandaki liderlikleri
ni, Bourbon hanedannn iktidara gelmesiyle birlikte Fransaya kaptrdlar. 20
milyondan fazla nfusuyla, gl bir ordu ve donanma kurup destekleyebile
cek bir ekonomik potansiyele sahip Fransa, askeri bir sper g olma yolun
da ilerliyordu. Fransa, sonu gelmez i atmalar, kral ve soylular arasndaki
mcadeleler ve Fronde Sava (1648-53) nedeniyle, o ana dek hibir za
man gerek gcn gsterememiti. Fransa, aralarnda gelecekteki Conde
prensi Henri de Bourbon (1621-86) ve Henri de la Tour dAuvergne
(Viscomte de Turenne) (1611-75) gibi askerlerin de bulunduu dnemin en
iyi komutanlarn yetitirmiti. Condenin, Rocroide svari komutan olarak
gsterdii yararllk, kararllk ve cesaret, onun askeri birimlerin kombine

Dnya Sava Tarihi

273

Breitenfeld Muharebesi
SWEDISH SIDE
# Gustavus Adolphus

0 Q II1 0
E IE S IC
*

t t t t

Hom

12 1212

a o n can can a iaca . 121212

t

t t 11

2 1

Banr

Pappenheim

[2 1
21
21
2
[ 2

111 t t t t t t t f t t t t t

T illy

1
21
21
2
S

1 2

Furstenberg

IMPERIAL SIDE

o
C 3

Cavalry

Artillery

\ \

Harita 8: Breitenfeld Muharebesi, 17 Eyll 1631

kullanm alannda Gustavusun yolundan gittiini gstermiti. Turenne ise,

1630lu yllarda Almanyadaki Fransz ordularnda grev yapm ve burada
iyi bir komutan olmann gereklerini renmiti. Almanyada gen bir subay
olan Turenne, askerlerini, ailesinden kalan mallarn satarak beslemi ve lo
jistik alannda n kazanmt.
Fronde atmalar srasnda, Conde, Fransz babakan Kardinal Mazarinin politikalarna kar asilerin yannda yer alrken; Turenne, devlete hiz
met etmeye devam etti. Bu iki komutan isyanlar srasnda kar karya geldi
ve sonunda, 1658 ylnda Man kysnda yaplan Kum Tepeleri (Dunes)
Meydan Sava nda kazanan Turenne oldu. Conde, bu tarihlerde geici bir
sre taraf deitirerek Hollandadaki spanyol ordusuna katlmt. Byk bir
orduya komuta etmekte olan Turenne, tm Hollanday ezip gemeye hazr
lanrken, 1659 ylnda spanya ile Pyrenees Bar imzaland. Bu anlama,

274

Dnya Sava Tarihi

Westphalia ile birlikte, Fransann askeri stnlnn belgesi haline geldi.

Fransa, asi eyaletleri ele geirdikten, kibirli aristokratlara ve grevini k
tye kullanan idarecilere boyun edirdikten ve ekonomiyi kontrol altna al
may baardktan sonra, ileride Avrupada hkim olmak ve dnya hkimiye
ti kurmak iin ngiltere, Hollanda ve spanyayla mcadele edecek bir g
haline geldi. Fransann bu ykseliinin nedeni, ordusu ve bu ordunun, on al
tnc yzylda nce spanya tarafndan balatlan ve ardndan Nassaulu Mau
rice, Kont Wallenstein, Gustavus Adolphus ve dier askeri reformcular
tarafndan devam ettirilen, strateji, taktik ve mliyeden oluan karmak as
keri sistemi uygulamasyd. Bu, devrimci deil, evrimci bir sreti. Yine de,
ancak az saydaki gzlemci, 1661 ylnda tahta kan XIV. Louisnin (16431715), ileride ann harikas olacak bir ordunun temelini atabileceini ngrebilmiti. Ordunun etkinlik kurabilmesi iin, Hollanda, sve ve ngiliz
Parlamento ordularnn yanl davranlarnn -sivillere saldrlar, yama, ka
raborsa, haraca kesme, isyan ve benzeri saysz su- sona erdirilmesi gerek
liydi. stelik, devletlerin, kendilerine bal ordularn mevcudunu artrp den
gelemeye altklar bir dnemde, hastalk ve firarlar nedeniyle yaanan
yksek kayplara da dur denilmesi gerekiyordu.
Fransada XIV. Louis, askeri reformlar gerekletirebilecek yegne g
olan devleti merkezi hale getirdi. Frande kaosundan alman dersler, kral ve sa
va bakanlndaki brokratlarn -Michel le Tellier (1643-66) ve ardndan
olu Michel le Tellier (Marquis de Louvois)- akln bana getirmeye yetmi
ti. almalar tamamlanmam olsa da, bu grevliler, soylular brokratik
sisteme dahil etmeyi ve byk ordular kurup bu ordular stratejik hedefleri ele geirebilecek blgelere tamay ve orada tutmay mmkn klacak merke
zi bir yap kurmay baarmlard. Louvoisnin bakanl dneminde, brok
ratik yap tam anlamyla ekil almt. 1680 ylna kadar, her birinde bir ch ef
de bureau ve ok sayda alann bulunduu be ayr bro kuruldu.
Etkili ve merkezi bir sivil idarenin oluturulmas, asker toplamakla grev
li yoz mukavelecilerin etkisini sona erdirmiti. rnein, spanyada yzba
ve albaylar, bulunduklar eyaletten kiileri askere alabilirlerdi. zel mukaveleciler olarak askerlerini sava alanna tamadan nce, silah, cephane ve k
yafet satn alrlard. Grev yerine gelindiinde, dier mukaveleciler askerle
re olabilecek en kt tayn ve hizmeti sunar; bunu da, yre halk karlamak
zorunda kalrd. Fransada Richelieu dneminde, Intendants d armees ad
verilen grevliler, askeri mukavelecilerin ileriyle ilgilenirdi. Eyalet valileri,
bulunduklar blgede devleti temsil eder ve hukuki ve askerin lojistiiyle il
gilenecek kiileri atama yetkisini ellerinde bulundururlard.

Dnya Sava Tarihi

275

Louvoisnin dneminde devlet, mukaveleciler ve dier grevlilerin yetki

alanlarna el koymaya balad. Askerin lojistik ihtiyacnn karlanmas so
rumluluunu devlet stlendi ve askeri ve stratejik ihtiyalarn karlanmas iin yeni yollar ina edildi -zellikle XIV. Louis, snrlar geniletmek iin bir
dizi savaa giritii srada. nceleri zaman zaman kullanlan niforma, dev
letin, kendi askerlerini giydirmeyi grev olarak kabul etmesinin ardndan ku
ral haline geldi. Valiler, garnizonlar dolaarak mali kaytlar, klay, hasta
neyi ve askerlerin grev yerlerinde olup olmadklarm kontrol etmeye bala
d. Franszlar, 1675 ylnda spanyol modelini rnek alarak kendi terfi sistem
lerini gelitirdiler ve Ordre du Tableauda tm rtbelerin grev ve sorumluk
larn aka belirlediler. Kdem, nemli bir zellik olduundan^ subaylarn
kaytlar titizlikle tutulur ve muhafaza edilirdi. Klalarn ina edilmesiyle
birlikte, askerler ile sivil halk arasndaki ilikiler asgariye indirilmi ve en azndan teorik olarak, yeni asker modelinin yaratlaca disiplinli bir atmosfer
oluturulmutu. Sava gazileri -zellikle sakat olanlar- iin 1670 ylnda Hotel des Invalides adnda bir hastane kurulmu ve bylece bu kiilerin, sokak
larda birer suluya dnmesi nlenmiti.
Fransz ordusu, tm bu reformlar sayesinde daha kalc ve istikrarl hale
geldi. gal rotalar zerinde ina edilmi kalelerde yeterli sayda askerin g
rev yapmas ve ordunun saf dzeninde savaacak ekilde eitilmesi kanl
maz bir zorunluluktu. Subay ve astsubaylar, kendi birliklerini, yaylm atei aabilmek iin zorunlu olacak ekilde, yani grup moralini ve disiplinini artra
cak tarzda eitiyorlard. Ordu mfettii olarak atanan Jean Martinet, uygula
d kat disiplin ve geit treni eitimleri nedeniyle, ksa srede tm asker
lerin nefretini kazanmt; bu nedenle, ismi, kurallara kr krne bal in
sanlar tanmlamak zere ebediyen kullanlacakt. Bu tarihte retilen fitilli t
feklerin atelenmesi iin artk atal ayaklara ihtiya yoktu. On yedinci yz
ylda gerekleen dier teknolojik gelimeler de, reformlar bir kat daha g
lendirmiti. Ateleme barutunu harekete geirmek iin horoza kk bir ak
mak tann yerletirildii akmakl tfeklerin icadyla birlikte, fitilli tfekle
rin yol at pek ok sorun da ortadan kalkt. 1680 ve 90l yllarda pek ok
ordu tarafndan kullanlmaya balanan akmakl tfek, tfein doldurulmas
iin gereken sreyi azaltm, atm hzn ise artrmt. 1640lardan itibaren fi
tilli tfekle birlikte kullanlan akmakl tfee, daha sonra sng de taklma
ya baland. 1680 ve 1690larda kullanlan halka ve soketli sngler, namlu
nun zerine takldndan, sng takl iken de ate etmek mmkn oluyor
du. Fitilli tfein ateli bir savunucusu olan Fransz mhendis Sebastien Le
Prestre de Vauban (1633-1707), 1660larda kullanl sngler tasarlamakla
meguld. Bu gelimeler sayesinde, tm askerler ateli silah kullanabilir ha
le geldi ve karg, geit trenleri haricinde ortadan kalkt. Tm bu gelimele

276

Dnya Sava Tarihi

rin gerek etkisi ise, kendisini on sekizinci yzylda gstermeye balayacak

t.
Fransann, on yedinci yzyln sonlarnda spanya, Hollanda Cumhuriye
ti ve dier mttefiklere kar yrtt, stnlk kurma sava, askeri refor
mun tesinde eyler de gerektiriyordu. Louvois dzenli ve etkin bir ordu kur
maya alrken; Maliye Bakan Jean-Baptiste Colbert de, Fransz
ekonomisini gelitiriyor ve denizar topraklarda sz sahibi olabilmek iin
ticaret, sanayi ve donanmann glendirilmesi, bylece de mali gvenliin
salanmas gerektiini dnyordu. Merkantilist politikalarla birlikte bala
yan Fransz yaylmacl, XIV. Louisnin, toprak ve nispeten zayf komula
rnn kaynaklarn ele geirme hrsyla doruk noktasna ulamt. 1690lara
gelindiinde, spanyaya kar Fransay desteklemi olan mttefikler, bu se
fer de Franszlar durdurmak iin bir araya geldiler. Augsburg Birlii Sava
lar ya da Byk ttifak Savalar olarak da bilinen Dokuz Yl Savalar; n
giltere, Hollanda, Avusturya, spanya, Savoy, sve ve Alman ehir devletle
rini bir araya getirmiti. Byleine gl bir koalisyonla savamak zorunda
kalan Fransa ordusunun mevcudu bu tarihte 400.000e kadar ykselmiti.
Fransann hedefi Hollanda, Lksemburg, Alsace, Palatinate, FrancheComte ve Kuzey talyayd. Hollanda, bu zengin blgeyi>ele geirmeyi akl
na koymu olan Franszlar yznden, bir kez daha sava alan haline gelmi
ti. Bu savalar, gl ehirler ve yeni snr kaleleri nedeniyle, meydan sava
ndan ziyade, kuatma ve kk atmalar eklinde devam ediyordu; mey
dana gelen muharebeler de, ounlukla kuatmalar sona erdirmeyi ama
lyordu. Vauban, ksa sren Dvolution Savanda (1667-8), Hollandada
gsterdii baarlar sonucunda askeri mhendislik konusundaki yeteneini
ispatlamt. Vauban, kuatma alanndaki yeteneklerinin yan sra, kale
tasarm konusunda da uzmand ve savalar srasnda XIV. Louisyi, snrda
hem saldrlar durduracak hem de dzenlenecek saldrlar iin s grevi g
recek bir dizi modern kale yapmaya ikna etmeyi baarmt.
Vaubanm kalelere taarruz etmek iin gelitirdii muhteem sistem,
1673teki Maastricht ve 1684teki Luxemburg kuatmalarndan sonra son
eklini ald. Onun yenilikleri, aslnda Otuz Yl Savalar srasnda spanyol
lar ve HollandalIlar tarafndan kullanlan tekniklerin bir araya getirilmesin
den ibaretti. Kuatmay dzenleyecek taraf, ie dmann at menzili dna,
gerekli sayda asker, istihkmc ve kuatma silah yerletirerek balard. stihkmclar dman kalesine doru derin bir siper kazmaya balard; bir nokta
ya gelindiinde, bu ana sipere paralel olacak ekilde uygun alarda dier si
perler kazlr ve dman surlarnn saldrlacak blmne yaklalrd. lk

Dnya Sava Tarihi

277

paralel olarak adlandrlan bu ilk siper; asker, tehizat ve top bataryalar iin
bir s vazifesi grrd. Vauban, dman toplarn susturmak iin onlara do
rudan ate etmenin dnda, ar top ve hovvitzerleri, dman surlarn ap ar
kasn vuracak ekilde dik ayla atelerdi. lk paralel siperden zikzak eklin
de siper kazlarak surlara doru ilerlemeye devam edilir, ardndan bir ikinci
paralel siper ve en sonunda da tabanca menziline kadar yaklam olan n
c bir paralel siper ina edilirdi. Bu noktaya gelinince, kale muhafzlarna ate etmeye ve el bombas atmaya msait barikatlar ina edilirdi. Dman sur
larn ykmak iin, kimi zaman ikinci paraleldeki siperlere ar toplar yerle
tirilir, bazen de surlarn altnda lam patlatlrd.
Savalarn gittike modernletii bir dnemde, kuatlan kale veya ehrin
komutan dmanyla grr ve eer durumunu mitsiz gryorsa, teslim
artlarn konuurdu. Surlara dorudan taarruz dzenlenmesi ok nadir rast
lanan bir durumdu ve eer dzenlenmise, bunu yine teslim grmeleri ta
kip ederdi. Alkolden cesaret alan ve attklar saVa naralaryla korkularn
bastrmaya alan saldrganlar, savunanlar saklandklar deliklerden kar
mak iin tm gleriyle yklenirlerdi. Eer ordu bu ekilde ehre girerse,
bata kk bir talan olarak balayan ey, ounlukla byk bir katliama d
nrd.
Louvois ve dier reformcularn tm yaptklarna ramen, on yedinci yz
ylda askerler, berbat ve ksa bir yaam srmeye devam etmilerdi. Yzyln
sonlarna doru, askerlerin temizliine gsterilen zendeki arta ramen, as
ker klalar hl domuz allarndan farkszd. Vauban, Fransz askerlerinin,
domuzlar gibi ve yar plak yaadklarndan ve alktan ldklerinden dert
yanmt. Gerekten de, askerler ile siviller arasndaki ilikiyi kesme giriimi,
askerleri klalarda balk istifi eklinde yaamak zorunda brakm ve saysz
salgn hastalk iin mkemmel bir zemin oluturmutu. 1625te Cadize d
zenlenen ngiliz-Hollanda seTerinde, yirmi bir gn sren yolculuk esnasnda
yaklak 5.000 asker tifs salgnndan lmt. Kt beslenmenin yol at
iskorbt hastal, garnizonlardaki askerlerin ba dmanyd. ie yaayan
ve ounlukla ykanmak ve elbiselerini ykamak iin yeterli suyu bulunma
yan askerlerde bit ve benzeri asalaklar kol gezerdi. Klalardaki yer yetersiz
liine ek olarak, subaylar firarlarn nne geebilmek iin askerlerden bir arada yatmalarn isterdi ve yer yokluundan bazen bir yatakta iki- asker ya
tard. Kamp ve klalarda ounlukla akta yatan askerler, hava koullarn
dan dorudan etkilenirdi; nemli blgelerde elbiseleri ve ayaklan hi kura
mazd. Bunun sonucu ise souk algnl, grip, zatrree, romatizma, gut, ftk
ve boaz ars olurdu. Tahmin edilebilecei gibi, kamp takipilerinin ve sa
va nedeniyle evlerini terk edenlerin says arttka, ordularn frengi ve ben

278

Dnya Sava Tarihi

zeri hastalklarla olan ilikisi de artard. ntikalde, 3.000 mevcutlu bir alay,
4.000 kadar sivil yaya olarak ya da arabalarla takip ederdi. 1648de 40.000
kiilik Bavyera ordusunu, askerlerin aileleri, fahieler, uaklar, satclar, ku
marbazlar ve askerlerin srtndan geinen benzeri pek ok meslek sahibinden
oluan yaklak 100.000 sivil takip etmiti.
Gustavus Adolphus ve ardndan da yzyl sonlarna doru Franszlar,
kamp takipilerini ve kadnlar askerlerden uzak tutmay denemilerse de, bu
giriim uzun vadede bir ie yaramamt. IV. Louisnin yenilenmi ordularn
da bile, garnizon askerleri, yeterince beslenemeyen ve dilenciyi andran kii
ler olarak tarif edilmiti. On yedinci yzylda, askerlerini iyi koullarda yaa
tabilecek rgtlenmeye sahip bir devlet bulunmuyordu. Hollanda, Almanya,
talya ve dier blgelerdeki garnizonlara bal askerler kadnlarn diki, yka
ma, hemirelik ve eski eyalarn sat gibi konularla ilgilenmek iin gerekli
olduu konusunda srar etmilerdi. Kimi kadnlar ttn, pipo, iki ve yiyecek
satm ve yasad olarak kumar oynatm; kimiyse fahielik yaparak para ka
zanma yolunu semiti. Fransz ordusunda 1680lerde zhrevi hastalklarn
nne gemek iin yrrle konulan kanuna gre, bir askeri kampa 5 km.
yaklaan bir fahienin burnu ve kulaklar kesilecekti. Fakat tm bu nlemle
re ramen, frengi, hzndan hibir ey kaybetmeden yaylmaya devam etmi
ti.
Pek ok kadn, yabanc ordularda grev yapan kocalarnn peinden yurtdma giderdi. ngiliz, rlandal, sko ve talyan kadnlar, kocalarnn pei s
ra spanya, Hollanda, Almanya ve benzeri sava blgelerini dolamlard.
Valon kadnlarla evlenen pek ok spanyol asker ise, aile kurup o blgeye
yerlemi ve bir daha geri dnmemiti. Bu yabanc topraklarda kocas len
veya esir den kadnlarn, yaayabilmek iin dilenmekten baka aresi kal
mazd. Sradan askerlerin elerinden farkl olarak, subay elerinin, lojman gi
bi kimi avantajlar da olabiliyordu.
On yedinci yzylda askerlik yapmak ile idam mahkmu olmak arasnda
fazla bir fark bulunmasa da, askerlerin byk bir blmnn gnll olmas
hayret verici bir durumdur. Kylerden asker toplayan sve ordusu haricinde,
dier tm ordularn nitelikleri byk benzerlikler tayordu. svein de dahil
olduu tm ordular; rlandal, sko, svireli, ngiliz, talyan ve Hrvat para
l askerlerden yararlanrd. Subaylar ise soylulardan seilirdi (Fransa ve spanyada senyor ve hidalgo seviyesinde olanlar). kinci ve nc oul olan
larn, aile mirasna varis olabilme imkn ok azd. Kimi aileler oullarna as
keri eitim aldrr ve bu ocuklarn, ileride mukaveleci olarak asker toplama,
donatma, eitme ve savaa girme yetkisi olurdu. Generaller, albaylar ve yz

Dnya Sava Tarihi

279

balar para kazanmak ve kendi karlar dorultusunda hareket etmek iin

asker toplama yetkisine sahipti. Wallensteinin ismi, dnemin en byk
askeri giriimcisi olarak hafzalara kaznmtr, fakat Saxe-Weimarl Bernard
da bu alanda byk bir giriimcidir; ve daha biroklarnn ismi saylabilir.
Komutanlar, blk komutanlklarn sata karr ve askerleri de oun
lukla kendi memleketlerinden getirirlerdi. Askerlerin byk bir ksmnn or
duya katlma nedeni para kazanmak, iledikleri sularn cezasndan kurtul
mak ve n kazanmak veya macera peinde komakt. Bu askerler orduya ka
tlp ballk yemini ederken ve firar gibi sulara verilecek cezalan dinlerken,
Otuz Yl Savalarndayer almak, Hollandadaki garnizonlarda savamak ya
da 1683te Viyanay Trklere kar savunmak gibi grevlerin paras olacak
larn dnmler miydi?
On yedinci yzylda firar, disiplinsizlik ve benzeri sulara uygulanan ok
eitli cezalar bulunuyordu. Bazen subay ve askerler dmandan katklar iin aslr ya da idam mangas tarafndan idam edilirdi. Kumar, sarholuk,
kavga karma ve kfretmenin de eitli, ama daha hafif cezalar bulunuyor
du. sveliler, grevini ihmal eden askerleri bir sreliine tahta bir ata binme
cezasna arptrrd -cezal, odun kesmekte kullanlan bu aracn zerine, ayaklar yerden kesilmi ekilde bir ata biner gibi bindirilirdi, ayrca acy
artrmak iin tfekler de konurdu. sve ikisi ad verilen dier cezada ise,
sulunun boazndan aaya insan dks boaltlrd. Fransz ve spanyol
ordularnda sulu askerler, ellerinde harbilerle bekleyen ve kendilerine vuran
askerlerin oluturduu bir srada, aa yukar birka kez komak zorunday
dlar. Dier cezalar ise ikence, krba ve strappadoydu (sulu iplerle yuka
r ekilir ve birden braklrd, fakat ipler ksa tutularak sulunun yere dme
sine izin verilmezdi). Bu cezalara uygun olmayan farkl bir su ilenmise,
suluya birka yl daha orduda hizmet etme cezas verilirdi. Bu dnemde or
dularn ciddiye almad tek su ise ele geirilen dman askerlerine kar i
lenen sulard.
Acemi askerlere, askere alnrken hazine ya da kendilerini askere alan
devlet grevlisi tarafndan belli bir para denir, daha sonra ise subaylar yi
yecek, kyafet ve tehizatlarn masrafn ktktan sonra kalan parayla maa
larn derdi. 1620lerde sve ordusu, alaylarda niforma giyilmesini kural
haline getirdi. 1640larda ise imparatorluk ordusu genel olarak gri kyafet
giymeye balamt; 1645te ngilteredeki Yeni Model Ordu, knmz nifor
may standart kyafet olarak kabul etti. Yine de, bu rneklere ramen, ulusal
renklerin ilendii niformalar, yzyln sonlarna kadar ortaya kmayacak
t.

280

Dnya Sava Tarihi

Acemi askerlere silah, cephane, tehizat ve niforma -ceket, gmlek,

pantolon, uzun orap ve ayakkab- salanrd. ou mukaveleci, kr edebil
mek iin, askerlere olabilecek en kt giysileri giydirirdi. Eer askerler, bir
ekilde para bulur ya da l dmanlardan ele geirebilirlerse, kendilerini
tyler, madalyonlar ve renkli kuaklarla sslemeyi ihmal etmezlerdi.
Hangi ulusun askeri olduklarn belli etmek iin apka bantlar, kuak gi
bi eyler takarlard -Habsburglar krmz, sveliler mavi ve sar ve Hollan
dalIlar ise turuncu. Alaylarn tadklar sancaklar, ayet ele geirilirlerse, nemli sava ganimetleriydi; bugn bile askeri mzelerde onlar grmek
mmkndr -spanyollar krmz, HollandalIlar turuncu, Franszlar beyaz ve
AvusturyalIlar ve Almanlar siyah ift bal sancaklar tard. Louvois dne
minde Franszlar, tm ordularna niforma giydirerek bu konuda bir ilki
gerekletirdiler-beyaz niforma standart hale gelene kadar, farkl renklerde
niformalar kullanmlard. Ayrca XIV. Louis, geleneksel madalya ve val
yelik nian sistemine de yenilik getirmiti.
Askeri tbbn geliimi; savalarn says, ordularn mevcudu ve ateli si
lahlarn kullanmndaki arta kyasla ok geride kalmt. Yarallarn byk
bir ksmnn enfeksiyondan lmesi nedeniyle, doktorlar, ok sayda ve baz
lar yarann kendisinden bile daha tehlikeli tedavi metotlar gelitirdiler. D
nemin doktorlar pek ok cerrahi alet ve ravent, palmiye suyu, sandal aac
tozu gibi eylerin yan sra, tehlikeli ya da srad olan mumya tozu, engerek
ya, kulaakaan bcei, insan ve kpek ya, dk, yenge gz, cva ve
afyon gibi maddeleri de kullanrlard. Kan aktma, yaray temizleme ve lav
man sk kullanlan tedavi ekilleriydi. Yaralarn tedavisinde cerrahi mdaha
leye ska bavurulurdu; Ambroise Parenin kan damarlarn balama tekni
i bu dnemde unutulmu gibiydi. Sivil mukaveleciler ya da dini tarikatlar
tarafndan iletilen hastanelerde, hastalar ilkel koullarda tedavi edilirdi ve
buralarn temizlik koullar berbatt. Louvois dneminde ve 1690larda, sah
ra ambulanslarnn kullanm, sahra hastaneleri ve merkezi yerlerde byk
askeri hastanelerin kurulmasyla birlikte, tp alannda iyiletirmeye gidildi.
Ayn tarihte Hollandadaki yaral ngiliz askerlerini tedavi edecek bir hasta
ne yoktu ve yarallar, tedavi iin Londraya geri dnene kadar hayatta kalmak
zorundayd.
On yedinci yzyln ilk yllarnda, spanyollarn deniz hkimiyeti ark iyi
ce yok olmutu. HollandalIlar; spanyollar ve Portekizlileri Atlantik, Hint ve
Pasifik okyanuslarnda yenilgiye uratm ve onlarn topraklarn ele geire
rek kendi ticaret filolarnn etki alann geniletmilerdi, nk onlar da biliy
ordu ki, spanyollarn Avrupadaki gcn krmann yolu, Dutch East India

Dnya Sava Tarihi

281

Company ve Dutch West India Companynin gcn kullanarak denizlerde

ki spanyol hkimiyetini sona erdirmekti. HollandalIlar Karayiplerdeki s
panyol tekeline son verdiler ve ilideki spanyol ynetimini sona erdirmek,
Macellan Boazn igal etmek ve hatta Perudaki spanyol topraklarm ele
geirmek gibi planlar yapmaya baladlar.
Yzyl ortalarnda HollandalI amiraller, Kanalda diledikleri gibi dola
yor; ticaret ve balk gemilerini ve denizlerdeki dier karlarn koruyorlar
d. Fakat baarsz olduklar zamanlar da yok deildi. Brezilya ve Afrika fe
tihlerinin byk bir ksm baarsz olmutu ve Kuzey Amerikadaki koloni
leri New Amsterdamda iler pek iyiye gitmiyordu. Nfusu yeterli olmad
iin spanya ve ngiltere gibi kresel bir imparatorluk olmay baaramayan
Hollandann denizlerdeki hkimiyetine daha fazla tahamml edemeyen n
giltere, 1651de Denizcilik Kanununu kabul etti; artan husumet nedeniyle,
ngilizler ve HollandalIlar kez savat (1652-54, 1665-67, 1672-74). Hol
landalIlarn elinin dnyann her yanma uzanmasndan ikayeti olan bir ngi
liz yle sylemiti: Sanki eytan her yere HollandalI pislemi.
ngilizler, kendi sahillerini ve kendi topraklar ile Kta arasndaki sular
koruma konusunda son derece kararl ve bu nedenle de olduka saldrgand.
ngiliz sava gemileri, kendilerini gren dier gemilerin st yelkenlerini ve
sancaklarm indirmelerini istiyorlard. Bu ekilde ngiliz kralnn (ya da
Commonwealthin) yceliini tandklarn gstermi olacaklard. ngiltere
ve Hollanda arasnda sren mcadeleye ileride Fransa ve dier milletler de
dahil olacak; bu da, on sekizinci yzylda dnya ticaretini ele geirmek iin
giriilen ok daha byk atmalarn yolunu aacakt.
Yksek borda ate gcne sahip gemiler on yedinci yzyln icad olmasa
da, bu yzyl, ok sayda yeni taktik, strateji ve gelimi gemi ve top model
lerine tank oldu. Denizcilik ve dnya denizleriyle ilgili pek ok ey renen
spanyollar ve Portekizlileri HollandalIlar, ngilizler ve Franszlar takip et
miti.
Tayin edici bir silah olarak sava gemisi ya da byk gemi on yedinci
yzyl ortalarnda ina edilmeye baland. 1630larda ngilizler tarafndan in
a edilen ambarl sava gemileri, Prince Royal ve Sovereign o f the Seas
100 topla donatlmt ve gelecekte deniz savalarnn gidiatna dair bir fikir
veriyordu. Denizlerde sz sahibi olmak isteyen bir devletin, gemi inas iin
gerekli kaynaklara, gemileri kullanp dmanla atmaya girecek tecrbeli
subaylara, tersane altyapsna, gemi tasarmclarna, silah uzmanlarna ve
hepsinden de nemlisi, dolu bir hzineye sahip olmas artt. Byk sava ge
mileri ina edebilmek iin byk miktarda kereste, halat ve ziftin yannda,

282

Dnya Sava Tarihi

kalifiye igcne de ihtiya vard. Lojistik adan donanmann ihtiyalar or

dudan daha fazlayd; o dnemde bir donanma, herhangi bir orduda bulunan
dan ok daha fazla ar silaha ve dolaysyla ate gcne sahipti. 1670lerde
tek bana byk bir sava gemisi, bir ordunun sahip olduundan daha fazla
topa sahipti ve dolaysyla daha fazla barut harcyordu. Gerekten de byk
bir sava gemisinin yapm masraf, bir kalenin ina masrafna eitti, fakat
bylesine masrafl bir ara, frtnada alabora olup birka dakika iinde bata
bilir, tropik blgelerde birka hafta ierisinde tahtakurtlarnca delik deik edilebilir ya da birka saat srecek bir muharebede kaybedilebilirdi.
HollandalIlarn denizlerin hkimi olduu ynndeki yaygn grn aksi
ne, 1652deki ilk ngiltere-Hollanda sava srasnda, Amiral Maarten Tromp,
50den fazla ar topla donanm ngiliz sava gemilerinin, daha fazla sayda
hafif topa sahip, daha kk Hollanda gemileri karsnda kendilerini etkili
bir ekilde koruyabildiklerini kefetmiti.-1588deki Armada seferinden bu
yana ciddi bir deniz harekt gereklemedii iin, her iki taraf da deneyerek
renme yolunu semiti. Tmyle top ateine gvenen ngilizlerden farkl
olarak, HollandalIlar, rampa ve ate gemisi kullanmna arlk veriyorlard
-Thames Nehrine saldrp limanlara baarl basknlar dzenliyor, fakat ak
denizlerdeki topu muharebelerinde etkili olamyorlard. HollandalIlar, ikin
ci savata 70-80 topla -3 6 poundluk, 24 poundluk ve 18 poundluk- donan
m yeni sava gemilerinin oluturduu neredeyse tmyle yeni bir donanma
kurdular. Amiral Michiel de Ruyter, 1666 ylndaki Drt Gn Sava srasn
da, ngilizlerin sava hatt oluturarak savama taktiini beceriksizce taklit
etmeye almt. HollandalIlarn bu giriimine cevaben, ngilizler de, 94100 topla donanm -bunlar, 12 mrettebat gerektiren, tondan ar ve 42
poundluk toplard- 7 devasa sava gemisi ve 64-70 topla donanm daha k
k sava gemileri ina ettiler. Kt hava artlarnda, en alt ambarn mazgal
kapaklar almazd; bu nedenle, en ar toplan kullanmak imknsz hale ge
lirdi. Franszlar Brest ve Toulonda ambarl 120 toplu sava gemileri ina
ettilerse de, nceki rneklerde olduu gibi, ar byk ve hantal olan bu sa
va gemileriyle s denizlerde etkili ekilde savamak pek mmkn olmam
t. nc savata ngiliz ve Fransz ittifakyla kar karya kalan Hollanda
lIlar, karada Fransz istilasn durdurmak iin su kanallar am; denizde ise
Amiral De Ruyter ve Tromp komutasnda, kendi aralarnda ibirlii yapma
konusunda pek de yetenekli olmayan dmanlarna kar var gleriyle ar
pmlard.
Deniz atmalarnn arlkl olduu ve taraflara fazlasyla pahalya mal
olan ngiliz-Hollanda savann ardndan, Britanya mparatorluu
(Commonwealth)
donanmas
tarafndan
yaynlanan
Muharebe

Dnya Sava Tarihi

283

Talimatnameleri' nde, esas sava unsuru olarak, pruva hattnda (sava gemi
lerinin hat halinde birbirini takip etmesi) savaan ve ar toplarla donanm
byk gemiler kabul edildi. lk yllarda pruva hattnn ve topu dellosunun
sonu, hemen her zaman rampa muharebesi olmutu. 1691de yaynlanan n
giliz Muharebe Talimatnameleri, deniz savalarnn nasl olmas gerektiini,
yaklak 100 yl boyunca yrrlkte kalacak kesin kurallara balad. ki ya da
ambarl byk gemiler ana sava hattn tekil eder; bu gemilerin gz ku
la olarak da, daha kk firkateynler, yat ve ikmal gemileri grev yapard.
Sava gemilerinde grev yapacak gnll bulmak, her lkenin kar kar
ya olduu bir sorundu. Bu nedenle gemilerde grev yapabilecek salkl adam avna klr ve meyhane, kumarhane ve genelevlerden toplanan ifti
ler, kendilerini bir anda gemilerin gvertesinde bulurlard. Donanmadan
korkmakta haklydlar, nk kulaklarna gelen sylentilerin tm doruydu.
Kuzey denizlerinde sadece peksimet, kuru et ve balkla beslenen denizciler,
C vitamini eksikliinden oluan iskorbt hastalna yakalanrlard ve bu ne
denle, vcutlarndaki eklem dokular kendini yenileyemezdi. Hastalk ilerle
dike, tm vcut kara lekelerle kaplanr, bunu kanamalar, eklemlerdeki i
likler, dieti kanamalar ve dilerin dklmesi takip ederdi. Kesikler ve yara
lar iyilemez; hastalk ilerledike, eski yaralar alr ve kaynam kemikler
tekrar krlrd. Sonunda hasta artk ayakta duramaz hale gelir ve eer hare
ket etmeye zorlanrsa, i kanama ya da kalp krizi geirirdi. Denizciler, tropik
denizlerde de humma, kabzlk ve dizanteriyle mcadele etmek zorunda ka
lrd; gemilerin sintine suyu boaltlrken, zehirli buhara maruz kalan deniz
ciler ounlukla hastalanrd. Gemiler pire, bit, tahtakurusu ve hamambcekleriyle doluydu; ayrca, fareler yiyecek ve tehizatlar kemirip her yere pis
lik tard. Zhrevi hastalklar ve akcier hastalklar, i ie yaayan mrette
bat arasnda yaygnd ve ar likr tketimi (nk su, genelde iilemeyecek
kadar berbat olurdu), pek okjcazaya ve mrettebatn gemiden dmesine ne
den olurdu. Despot subaylarn uygulad disiplin ve cezalar nedeniyle, m
rettebatn vcudu yara izleriyle doluydu ve hatta kimileri, bu cezalar nede
niyle sakat kalrd. Deniz cerrahlar, sava yaralanmalarnn olmad normal
zamanlarda bile, hastalklar karsnda, karadaki meslektalar kadar aresiz
di.
On yedinci yzyl; teknoloji adaptasyonu, strateji, taktik, lojistik ve aske
ri birimlerin sevk ve idaresi asndan, askeri alanda esas tekil eden bir d
nem olmutu. 1690lardan geriye bakldnda, silahl kuvvetlerde istikrarl
bir art gzlemek mmkndr. Yzyln ikinci yarsnda Fransa, ileride pek
ok komutan, bilim adam, stratejisi ve dnrn yetiecei verimli ortamn
temellerini atmt. Turennein ordusunda grev yapan kiilerden biri de, son

284

Dnya Sava Tarihi

radan Marlborough dk olan ngiliz John Churchilldi. Askeri gelimeler,

devrimci olmaktan ziyade evrimciydi ve ateli silahlarda grlen gelime, saf
halinde savamay mmkn klmt. Sngnn kullanlmaya balanmasyla
birlikte, karg ortadan kalkm ve topu, hem meydan savalarnda hem de
kuatmalarda esas unsur haline gelmiti. Kale yapm teknii, artan savunma
ve saldr teknikleriyle gelimeye devam etmiti. Hollanda ve Almanyadaki
savalar srasnda, kuatmalar, meydan savalarndan ok daha yaygnd. De
nizlerde ise, gl sava gemileri gelitiren Avrupallar, gzlerini dnya hki
miyetine dikmi ve sonraki 250 yl boyunca bu yolda mcadele etmilerdi.
Kimi belli dnemlerde -Hollandadaki atmalar esnasnda, Almanyada
Otuz Yl Savalar srasnda ve slamiyet ve Hristiyanlk arasndaki snrdasonu gelmez savalarn yol at ykm ve seferber edilen kaynaklar nede
niyle, birok blge sava l haline geldi. Fakat ne byk anstr ki, bu
tr demografik felaketlerin, uzun vadede kalc sonular olmad. Ordu, Fran
sada ve dier baz uluslarda, soylulara kar merkezilemenin arac oldu. Av
rupalIlar, artk nceki savalarda grlen barbarln sona ermesini istiyordu.
Sonraki yzylda meydana gelen snrl savalar da olduka kanl gese de,
birok yerde siviller, bundan dorudan etkilenmeyecekti.

O k u m a n e r ile r i

A sk eri d evrim m e se le s i, on y e d in ci y z y ln tem e l tartm a konularndan biridir. B k z. M ic

The Military Revolution, 1560-1660 (B elfa st, 1956); C hristopher M . D u ffy , The
Military Revolution and the State, 1500-1808 (E xeter, 1980); G eo ffre y Parker, The Military
Revolution: Military Innovation and the Rise o f the West, 1500-1800 (C am b rid ge, 1988); Je
rem y B la ck , A Military Revolution? Military Change and European Society, 1550-1808 (A t
lantic H igh lan d s, 1 991); Jerem y B la ck , European Warfare, 1660-1815 ( N e w H a v en , 1994);
John A . Lynn, T h e Trace Italienne and the G row th o f A rm ies: T h e French C a se, The Jour
nal o f Military History 55: 3 (1 9 9 1 ): 2 9 7 -3 3 0 ; M ahinder S. K ingra, T h e Trace Italienne and
the M ilitary R e v o lu tio n d uring the E igh ty Y ears War, 1 5 6 7 -1 6 4 8 , The Journal o f Military
History 57: 3 (1 9 9 3 ): 4 3 1 -4 6 ; v e C lifford R ogers, der., The Military Revolution Debate: Rea
dings on the Military Transformation o f Early Modem Europe (B o u ld er C O , 199 5 ).
h ael R oberts,

Silahlar, strateji, askeri tp v e top lu m g ib i m ese le le r le ilg ilen en k iiler u eserlere b avu r

War and Society in Europe o f the Old Regime, 1618-1789 ( N e w York,

A tlas o f Military Strategy: The Art, Theory and Practice o f War,
1618-1878 (D o n M ills, 1980); John C h ild s, Armies and Warfare in Europe, 1648-1789 (M a n c
hester, 1982); A n d re C orvisier, Armies and Societies in Europe, 1494-1789 (B lo o m in g to n IN ,
1979); H an s D elb riick , The Dawn o f Modern Warfare, 4. cilt (L in co ln N E , 1990); R ob ert A .
D o u g h ty v e Ira D . G ruber et al., Warfare in the Western World, 1. c ilt (L ex in g to n , 1996);
C hristopher D u ffy, Siege Warfare: The Fortress in the Early M odem World, 1494-1660 (L o n d
ra, 1979); R ichard G ab riel v e K aren S. M etz, A History o f Military Medicine II ( N e w York,
1992); M ich ael H ow ard , War in European History ( N e w York, 1976); B.P. H u g h es, Firepo
m aldr: M .S . A n d erso n ,

1988); D a v id G. C handler,

Dnya Sava Tarihi

285

wer: Weapons Effectiveness on the Battlefield, 1630-1850 (Londra, 1974); A rch er Jon es, The
Art o f War in the Western World (U rb an a IL, 1987); John A . Lynn, Feeding Mars: Logistics in
Western Warfare from the Middle Ages to the Present (B o u ld er C O , 1993); W illiam H . M c N e
ill, The Pursuit o f Power (C h ic a g o , 1984); H .B .C . Pollard, A History o f Firearms ( N e w York,
1973); Friedrich P rin zin g, Epidemics Resulting from Wars (O xford, 1 916); v e S ir Jam es Tur
ner, Military Essays o f the Ancient Grecian, Roman, and Modern Art o f War: Written in the Ye
ars 1670 and 1671 (n e w York, 1968).
spanya, F ran sa v e H o lla n d a n n savalar iin bkz. C h arles R. B oxer, The Dutch Seabor
ne Empire (N e w York, 19 6 5 ); Jonathan B ro w n v e J.H. E lliott, A Palace fo r a King: The Buen
Retiro and the Court o f Philip IV (N e w H aven , 1985); John H . E lliott, Imperial Spain, 14691713 (Londra, 1970); John H . E lliott, The Count-Duke o f Olivares: The Statesman in an Age
o f Decline (N e w H aven , 19 86); P ieter G e y l, The Netherlands in the Seventeenth Century,
1609-1648 (N e w York, 1961); H en ry G rainne, The Irish Military Community in Spanish Flan
ders, 1586-1621 (D u b lin , 1992); Jonathan I. Israel, The Dutch Republic and the Hispanic
World, 1606-1661 (O xford , 1 982); H enry K am en , Spain in the Later Seventeenth Century,
1665-1700 (Londra, 1980); John A . L yn n , Giant o f the Grand Siecle: The French Army, 16101715 (C am bridge, 1997); G eo ffre y Parker, The Army o f Flanders and the Spanish Road, 15671659 (C am bridge, 1972); G eo ffre y Parker, The Dutch Revolt (Londra, 1977); G eo ffre y Parker,
Spain and the Netherlands, 1559-1660: Ten Studies (Londra, 1979); John H. Parry, The Spa
nish Seaborne Empire ( N e w York, 1966); C arla R. P h illip s, Six Galleons fo r the King o f Spa
in: Imperial Defense in the Early Seventeenth Century (B altim ore, 1986); N . A .M . R od ger, The
Safeguard at Sea: A Naval History o f Britain, 660-1649 (Londra, 1997); R .A . Stradling, The
Armada o f Flanders: Spanish Policy and European War, 1568-1688 (C am b rid ge, 1992); ve
I.A .A . T h o m p so n , War and Government in Habsburg Spain, 1560-1620 (Londra, 1976).
O tuz Y l Savalar iin bkz. T h om as M . Barker, The Military Intellectual and Battle: Raimondo Montecuccoli and the Thirty Years War (A lban y, 1975); Herbert Langer, The Thirty Ye
ars ' War (P o o le , 1980); S tep h en J. L e e, The Thirty Years' War (Londra, 1991); G o lo M ann,
Wallenstein: His Life Narrated (N e w York, 1976); P eter L im m , The Thirty YearsWar (N e w
York, 1984); G eo ffrey Parker, Europe in Crisis, 1598-1648 (Londra, 1979); G eo ffre y Parker,
The Thirty Years War (L ondra, 1987); J.V. P olisen sk y, The Thirty Years' War (B erk eley, 1971);
J.V. P o lisen sk y , War and Society in Europe, 1618-1648 (C am bridge, 1978); M ich a el R ob erts,
Gustavus Adolphus and the Rise o f Sweden (Londra, 1973); M ich ael R oberts, Gustavus Adolp
hus: A History o f Sweden, 1611-1632, 2 cilt (Londra, 1953 -5 8 ); S.H . Steinberg, The Thirty Ye
ars War and the Conflict fo r European Hegemony, 1600-1660 (Londra, 1960); v e C.V. W edg
w o o d , The Thirty Years War (L ondra, 1938).
O n y ed in ci y z y l son larn n toprak atm alar v e d on an m a tarihi iin b k z. T h om as M .

Double Eagle and Crescent: Viennas Second Turkish Siege and Its Historical Setting
Sebastien le Prestre de Vauban, 1633-1707 (N e w York,
1971); C h arles R . B o x er, The Anglo-Dutch Wars o f the Seventeenth Century (Londra, 1974);
P eter T. B radley, The Lure o f Peru: Maritime Intrusion into the South Sea, 1598-1701 (L on d
ra, 1989); John C h ild s, The Nine Years, War and the British Army, 1688-1697: The Operati
ons in the Low Countries (M an ch ester, 1991); J.R. Jon es, The Anglo-Dutch Wars o f the Seven
teenth Centfiry (L ondra, 1 9 96); B rian Lavery, der., D eanes Doctrine o f Naval Architecture,
1670 (Londra, 1981); John A . Lynn, T h e G row th o f th e French A rm y during th e S even teen th
C entury, Armed Forces and Society 6 (1 9 8 0 ): 5 6 8 -8 5 ; O .H .K . Spate, Monopolists and Free
booters (M in n ea p o lis, 1983); G eo ffre y S y m c o x , The Crisis o f French Sea Power, 1688-1697
(T h e H agu e, 1974); v e John B . W olf, Louis X IV (N e w York, 1968).
Barker,

(A lb an y, 1967); R eg in a ld B lo o m fie ld ,

SEKZNC BLM:
MUTLAKIYETLK VE SAVA

On Sekizinci Yzyl

E sas duru!
Sng kar!
S n g y knna koy!
apraz tutu!
leri mar!

Prusya Piyade Talimnamesi, 1759

Grg tanklar, raporlar, gnlkler ve tablolar on sekizinci yzyldaki sa

valar hakknda bizi aydnlatan kaynaklardr. Disiplinli ve gsterili nifor
malar giymi piyadelerden -ar ve hafif piyade blk, tabur ve alaylar- oluan ordular, uzun ve karmak bir srecin rnleriydi. Yry kolundan,
ya da daha fazla sradan oluan saf dzenine ark edebilirlerdi. Hem tfek
hem de karg olarak kullandklar akmakl tfekler -fusil ya da frelock, u
larnda parldayan snglerle dmann kalbine korku saard. Uzaktan ba
kldnda mavi niformal Prusya ve sve, krmz niformal ngiliz, Hanover ve Danimarka, beyaztniformal Fransz, Avusturya ve spanyol ve ye
il niformal Rus askerleri sava iin deil de, resmi geitte yrmek iin
hazrlanm gibi grnrd. Bu dnemin askerleri, byk bir disiplin ieri
sinde birbirinin ardndan duraksamadan lme yryecek ekilde eitilmiti.
Fakat yakndan bakmak mmkn olsayd, askerlerin ounun korkudan
renginin kam ve dilinin tutulmu olduu; braktklar pislik nedeniyle, on
lar getikten sonra bile kokularnn kaybolmad grlebilir. Askerler iin bu
durumla baa kabilmenin yolu, ya alkolik olmak ya da tmyle duygusuz
hale geliekti. At srtndaki subaylar naralar atarak onlar tevik eder, apka
larn sallar ve Tanry vp dman lanetleyen konumalar yapard. Muha
rebe balaynca, her iki tarafn 4 ve 6 poundluk toplara sahip bataryalarnn

288

Dnya Sava Tarihi

att mermiler gkyzn yrtmaya balard. lk birka attan sonra, topu

lar nihayet hedeflerine nian alabilecek hale gelir ve onlarn yadrd mer
milerle, sava alan insan ve atlarn paralaryla kaplanrd.
Toplarn ve davullarn grlts, alan ddkler, gaydalar ve borazanlar
heyecan bir kat daha artrr ve her iki taraftan ykselen sava naralar ve
marlar, lmekte olan insan ve hayvanlarn feryatlarna karrd. Askerlerin
kar karya kaldklar kbus ve kym, onlara dnyada cehennemi yaatacak
boyuttayd. Svariler geride ve cenahlarda dman hatlarnda alacak bir ge
dik iin frsat kollayarak bekler, iki taraf birbirine doru yaklar ve uzaktan
yaylm ateini ap boa gitmesine neden olmaktan sakmrlard. Birbirlerine
yaklak elli metre yaklanca taraflardan biri durur, nian alr ve tm asker
ler ayn anda karlarndaki dmana ate ederdi. Bunu, dier blklerin aa
ca yaylm ateleri izlerdi. Ana ama, dman onlara bir darbe indirmeden
nce, ilk darbeyi indirmek ve dman datmakt. Hibir asker, karsndaki
belli bir hedefe nian almazd. Hepsinin bildii gibi, temel ama, dman saf
larna olabildiince sk aralklarla yaylm atei aabilmekti.
Bu kan glnn ierisinde kimi zaman en deneyimli askerler bile panie
kaplp kamaya balayabilirdi. Yaylm atei, top mermileri, toplarn yakn
mesafeden att ok sayda kk misketten oluan perev denilen mermiler
dman saflarn darmadan ederdi. Sava alann kaplayan youn duman ta
bakas nedeniyle, subaylar askerlerin komutasn kaybeder ve ortalk iyice
karrd. Kimi asker vurulur vurulmaz hayatn kaybeder, kimi ise yere d
p sava boyunca kvranr ve yardm iin yalvarrd. Bu durumda dakikalar
ca, saatlerce, hatta gnlerce yattklar olur ve yava yava can verirlerdi. ok
az yaral, bu durumda sava alanndan uzaklap hayatta kalmay baarabilir
di.
Tm bu karmaaya ramen, iyi eitimli ordular dakikada iki ya da yay
lm atei aabilirdi -mkemmel eitimli Prusya ordusunda bu oran muhteme
len daha yksekti- ve savan karmaas bile, onlarn eitimde rendikleri
eyi yapmalarna engel olamazd. Fakat srekli atein, tfeklerin ar snp
patlamas gibi bir yan etkisi bulunuyordu. Tfek namlular barutla dolunca,
onlar demir harbilerle bile temizlemek ok g hale gelirdi. Ayrca srekli ate neticesinde, tfeklerdeki akmak ta krelir ve kvlcm karmaz olurdu.
Tm bu tersliklere yamur ve nem de eklenince, sng tm askerlerin gz
desi haline gelirdi. Taktisyenlerin ileri srd teorilere ramen, askerler, zellikle karlarnda eitimli ve kararl bir dman varsa, sng savandan
fazlasyla ekinirlerdi. Taraflardan biri dalp kamaya balarsa ve kazanan
tarafn hl takati kalmsa, korkun bir takip balar ve takip eden taraf, yor

Dnya Sava Tarihi

289

gunluktan tkenene kadar kaanlarn peini brakmazd.

On sekizinci yzyldaki savalarn sklna ramen, kuatma ve kk
atmalar hl meydan savalarndan ok daha yaygnd. Generallerin byk
bir ksm, her eyin kontrollerinde olduu bir kuatmay, meydan savann
belirsizliine tercih etmekteydi. nk onlar da bilirdi ki, ne kadar hazrlk
ve plan yaparlarsa yapsnlar, hi akllarna gelmeyecek ok kk bir olay bi
le bir anda meydan savann kaderini deitirebilir ve eitimi yllar sren ve
byk paralara mal olan bir ordu, birka saat ierisinde kaybedilebilirdi.
Fransz mareali duc de Villars, Mes Reveriesde yazan Mareal HermannMauricele (comte de Saxe) (1696-1750) yapt bir konumada (1732) an
sn neminin bir kez daha altn izmiti. Villarsm anlattna gre, komuta
ettii Fransz piyade birlikleri, bir sava srasnda imparatorluk birliklerini
bozguna uratm ve onlar bir ormana doru srmt. Tam o srada, ufuk
ta yaklamakta olan iki svari birlii -muhtemelen Fransz- grld. Bunla
r gren Fransz askerleri, kuatldk diye bararak bir anda dalp kama
ya balad. Villars, her ne kadar onlar toparlamaya altysa da, zafer ann
da gayet serinkanl olan askerlerin, yenilgi srasnda kuru kalabalktan baka
bir ey olmadn grmt. Saxe, bu rnekten yola karak savan gemi
te ve o tarihte belirsiz ve kusrlu bir bilim olduunu ve kiiye belirgin bir
avantaj salayacak kesin kurallara hibir zaman sahip olmadn ifade etti.
Britanyal Marlborough dk John Churchillin komutasndaki askerler
ve spanyol Veraset Savanda (1701-13) Savoylu Prens Eugene komutasn
daki askerler tarafndan kullanlan silahlar ile yz yl sonra Napoleonun ya
da Wellington dknn komutasndaki askerlerin kulland silahlar arasnda
ciddi bir fark yoktu. rnein, ngilizlerin Brown Bess tfei, nceki mo
delin gelitirilmi bir versiyonuydu ve 1715 ylnda ortaya kmt. 130 yl
ierisinde bu tfekten 7.8 milyon adet retilmi ve dnyann her tarafna
yaylmt. Saxe, Byk Frederick, Jean Baptiste Gribeauval, Kont Jacques
Antoine Guilbert ve dier yazarlarn tavsiyeleri dorultusunda, sava taktik
leri, topunun kullanm, muhabere ve lojistik alanlarnda kimi deiiklikler
ve iyiletirmeler yaplmt, fakat tm bunlar akmakl tfek, sng ve yivsiz
topun kullanld muharebelerin yapsn deitirmemi, sadece daha da m
kemmelletirmiti. Bu dnce tarz ve teknoloji, Avrupa sisteminin tm dn
yaya yaylmasna neden oldu.
Mutlakyetilik, rasyonalizm ve Aydnlanmac despotizm a olan on se
kizinci yzyl, gemi dnemlerdeki kral, general ve amirallerin acmaszl
n bir miktar trplemiti. Dnyay kefetme istei ve Aydnlanmann ge
tirdii yeni dnceler, dini nefreti azaltm ve gemiin rmcek kafal in

290

Dnya Sava Tarihi

sanlarnn zihnine, az da olsa k szmasn salamt. rnein, 1780lerde

ngilizler, Franszlar ve Anglo-Amerikallar, devletler arasndaki sava duru
munun, James Cookun Pasifik Okyanusuna dzenleyecei nc keif ge
zisine (1776-80) engel olmamas gerektiine karar vermilerdi.
Akl kartran ve yanl anlalan snrl sava terimi, ounlukla Otuz
Yl Savalarndan 1790lardaki Devrim Savaiarna kadar geen sreyi ta
nmlamak iin kullanlr. slam ve Hristiyanlk arasndaki nefretin hzndan
hibir ey kaybetmedii Balkanlar ve Avrupallar ile denizar blgelerdeki
halklar arasmdaki savalar dnda, artk AvrupalIlarn dahil olduu savalar
da, Otuz Yl Savalarna damgasn vurmu olan dini nefret, vahet ve katli
amlar gittike daha az yaanmaya balamt. Avrupallar, askerleri ve muha
rebeleri, ellerinden geldiince sivil halktan uzak tutmaya alyorlard. Dev
letler tarafndan beslenen ve maalar denen askerler, klalarda askeri nizamnamelerce kesin olarak belirlenmi ekilde, kat bir disiplin ierisinde ya
yor ve intikal esnasnda, sadece askeri levazm depolarndan istifade ederek
yama ve talandan uzak duruyorlard.
Ama tm bunlar, sava alannn daha gvenli bir yer haline dnt ma
nasna gelmiyordu. Yakn mesafeden alan bir yaylm atei, kardaki birli
in yzde yirmi ya da otuzunu bir anda ldrebilirdi. Sava alanlarnda haya
tn kaybedenlerin yan sra, yarallarn byk bir blm de muharebenin ar
dndan bakmszlk, enfeksiyon ve hastalklardan dolay hayatn kaybederdi.
Bu durum, byk sava gemilerinin yakn mesafeden birbirlerini borda atei
ne tuttuu denizlerde de geerliydi. Elbette askerlerin uygulad vahet t
myle ortadan kalkm deildi. rnein, Marlboroughnun birlikleri, 1712
ylnda kendilerine ate aan ve barikatlar arkasnda kendilerini savunmaya
kalkan 400 Fransz kylsn katletmiti. Askerler, halk kiliseye toplam
ve ardndan kiliseyle birlikte tm ky atee vermilerdi.
XIV. Louisnin reformlarnn ardndan, merkezi devlet, toplad vergiler
sayesinde profesyonel askerlerden oluan ordular kurup onlarn maan de
yebilecek gce erimi oldu. Yzyln banda Fransz ordusunun mevcudu
380.000 askere kadar ykselmiti. Elbette on sekizinci yzyl ordularnn
mevcuduna ilikin sylenen rakamlarn, onlarn ounlukla kt zerindeki
gleri olduunu unutmamakta da fayda vardr. Subaylar hayali askerler ad
na maa toplayp bu paralar cebe indirdii iin, bildirilen askerlerin ou, as
lnda sadece listede yazl isimlerden ibaretti; bu tr usulszlklerin olmad
zamanlarda bile, hastalk, mahkmiyet ve baka grevler iin tahsis edilip
gnderilen birlikler nedeniyle, ordular kt zerindeki mevcutlarna hibir
zaman sahip olamazlard. Askerler, 8-12 yl ya da daha uzun olan grev s

Dnya Sava Tarihi

291

resi mddetince, sk bir disiplin iinde yaar ve eitim yaparlard. Tehizat

ve niformann standart hale getirilmesi, askeri dsturlar ve pek ok lkede
ki zel kurallar nedeniyle, askerler, toplumun kalan kesiminden ayrlarak t
myle farkl bir snf haline gelmiti. Devletler, yllarca eitim yapan ve yiv
siz tfeklerle savaabilmek iin zorunlu olan karmak manevra ve formas- yonlar renen askerlerinin kymetini artk daha fazla biliyordu. Sk, hatta
kimi zaman dayanlmaz bir disiplin ierisinde, kla ve kalelerde yaayan as
kerlerin sivilleri rahatsz etme imkn da kalmamt. On sekizinci yzyl or
dular yol, kpr, cephanelik ve kale ina etmek ve byk klalarn plann
yapmak iin mhendislerden yararlanyordu. Hollanda ve Almanyada artk
olaan hale gelen ve sonu ounlukla komutanlar arasndaki teslim artlar
nn konuulduu grmeler olan kuatmalar her savan ayrlmaz bir para
syd. ehri teslim almak, paralel ve zikzak siperler kazp top ateiyle surlar
da uygun bir gedik atktan sonra ehre taarruzla girmek ve tm ehri tahrip
etmekten daha mantklyd. Aydnlanma anda mzakere, artk katliam,
yama ve ykmn yerini almaya balamt.
Avrupa ve Kuzey Yarkredeki-herhangi bir yerde askeri seferler, hemen
her zaman Nisan aynda balar ve Ekim aynda sona ererdi. K aylarnda
nakliye -Avrupann en uygun blgelerinde bile g; denizlerde ise tamamen
imknszd-; yamur, amur ve souk yznden tam bir felaketti. Arabalar
ve intikal halindeki alay ve taburlar, amur denizleri ierisinde ilerlemeye a
lr ve saplanr kalrlard. On sekizinci yzyldaki ordularn hareket kabili
yetini, o dnemdeki top ve cephane arabalarn inceleyerek anlamak mm
kndr. Akl banda hibir general, yannda yeterli sayda demirci, maran
goz, tekerlek imalts olmadan sefere kmazd. Mareal Saxe, normal art
larda bile, dzenlenen bir seferde ordularn mevcudunun, te bir ya da yar
s kadar azaldn sylemiti. Zaten ordular; ya haddi, hastalk ve firarlar
nedeniyle, her yl mevcutlarnn yaklak yzde yirmisini kaybederdi. Sva
rilerin atlar da, Ekim ayrgelene kadar o kadar bitkin hale gelmi olurlard ki,
seneye kadar bir ie yaramazlard.
Svarilerin atlarna ve toplar ekmek iin kullanlan at ve katrlara ek olarak, cephane, erzak, adr, yatak ve tbbi malzemelerin bulunduu arabala
r ekmek iin de ok sayda yk hayvanna ihtiya vard, Ayrca frn, yaka
cak odun, mlek, aydanlk, fener, mum, balta, su iesi, kumanya torbas,
arap fs ve subaylarn zel eyalar gibi saysz eyann da ordunun bera
berinde tanmas gerekiyordu. Eer otlamak iin yeterli otlak bulunamam
sa, her ata gnde en az 10 kg. kuru ot ve 5 kg. yulaf ve benzeri bir tahl sa
lamak zorunluydu. Subaylar, soylu olduklar iin, iyi birer at, mobilya, gzel
elbiseler gibi lks eyalar kullanma konusunda da srarlyd.

292

Dnya Sava Tarihi

Blenheim Muharebesi (1704) srasnda Tugeneral Kont de Merode-Westerloo, savata baz atlarnn vurulduundan ve 97 atnn da Alman hastal
denen hastalktan dolay ldnden dert yanmaktayd. Ayrca, yannda
zel eyalarn tayan 24 de katr bulunuyordu -mobilya, masa, sandalye,
yatak, mutfak eyas ve frn. ntikal srasnda ya da kampta ok sayda insan
ve hayvan bulunduu iin, askerler insan ve hayvan pislii iinde yaamak
zorunda kalrd.
Eer askerler yiyeceklerini bulunduklar blgeden temin edemiyorlarsa,
levazm subaylar onlara ekmek, biskvi, balk ya da et ve dier yiyecekleri
salamakla ykmlyd. Bulunduklar blgeye gre deise de, askerin
gnlk tayn genelde 1 kg. ekmek, 1 litre bira ve 250 gr. domuz ya da koyun
etiydi; bazen haftada bir peynir de datlrd. Levazm subaylar eer temin
edebilirlerse, askere kuru bezelye, pirin, lahana ve mevsimlik taze sebze de
datrlard. ngiliz ordusundaki yksek rtbeli komutanlar, askeri tevik ede
cek en yararl dln, ayn zamanda suyu artp vcudu glendirdiini d
ndkleri rom olduu konusunda hemfikirdi. Kla dnda bir avuun em
rindeki 6 askere gnde 1 litre rom verilirdi; askerler, kendi paylarna den
romu, ounlukla mataralarndaki suyla kartrp ierlerdi. skorbt hastal
nn aresi bulunmadan nce, ngiliz ve Alman askerlerine k aylarnda ko
ruyucu olarak gnde bir litre bira verilirdi. Askerlerin eleri ve kamp takipi
leri de, iki satarak askerlerin tkettii iki miktarn artrrd. Fransz ve s
panyol askerleri ise byk miktarda arap ve konyak tketirdi. Evlerinden uzakta ve denizar blgelerde grev yapan askerler, altklar geleneksel i
kiler dnda, bulunduklar blgede mevcut her trl ikiden ierlerdi. Kuzey
de biskvi, eker ve ladin yapraklarndan yaplan ladin birasnn, iskorbt
hastalna iyi geldii dnlrd. Sonu olarak, askerlerin byk bir ksm
zamann iki ierek geirirdi ve bu nedenle alkolizm byk bir sorundu.
Ordularn, ister sefer esnasnda isterse kn klalarda konaklarken (eer
donanma sz konusuysa, nakliye filosu ve limanlarda), ok sayda ii, ha
mal, f yapmcs, frnc, ktip ve seyise ihtiyac olurdu. 50.000-60.000 ki
ilik bir ordunun, ok sayda frnc ve ii tarafndan altrlan 60 ekmek f
rnna ihtiyac vard. Frnlar iin tula, buday eitmek iin deirmen, piir
mek iin yakt gerekiyordu; ayrca, elde edilen un tanmalyd. Ordular, in
tikal srasnda genelde askerlere drt gnlk taynlarn birden verirlerdi. Bu
da, ordularn her drt gnde bir ekmek piirmek ve at ve katrlar otlatmak iin durmas gerektii anlamna geliyordu. Sradan bir on sekizinci yzyl or
dusunun, bakm ve onarm iin tfeki, terzi, nak, hizmeti, marangoz, arabac, tekerleki, eyerci, koumcu, demirci ve seyis gibi ok sayda grevli
ye ihtiyac vard. Kadnlar, eler ve askerlerin akrabalar ounlukla bu ile

Dnya Sava Tarihi

293

ri yapmakla meguld. Kamp takipilerini ordulardan uzak tutmak iin alnan tedbirler ise hibir ie yaramazd.
Levazm sistemi ktyse ya da hi yoksa, seferdeki veya kladaki ordu
lar bir sre sonra saldrgan kalabalklara dnrd. rnein, 1776da Valley
Forgeda Washingtonn askerleri, at eti yemekten bkp ikayet etmeye ba
lam ve o da bittii zaman ate kekiyle (unun suyla kartrlp kzartlma
sndan yaplan yiyecek) idare etmek zorunda kalmlard. Firarlar artm ve
askerler Et bitti! Et bitti diye bararak yuh ekmilerdi. zel mukaveleciler tarafndan salanan yiyecek ise genelde berbat ve yetersizdi. Franszlar,
bu kronik sorunun stesinden gelebilmek iin, ordunun bulunduu blgede
ki idarecilerden commissaires de guerre atam ye onu yiyecein kalite ve
miktarnn istenen seviyede olmasn denetlemekle grevlendirmilerdi. s
panyollar, bu Fransz ordu idari sistemini taklit edip onu Amerikadaki top
raklarnda uyguladlar.
Ne yazk ki, askerlerin kt beslenme, yiyecek zehirlenmesi ve benzeri
hastalklardan ektiklerinin henz sonu gelmemiti. Temizlik koullarnn
ktl, salgn hastalklar ve berbat hastaneler askerler iin savaa girmek
ten ok daha tehlikeliydi. Orduda dk cret, kt beslenme, ikmet edilen
yerlerin koullar ve ar cezalar firarlara, askerlerin moralinin dmesine ve
hatta kimi zaman ayaklanmaya yol ayordu. On sekizinci yzylda deniza
r blgelerdeki kalelerde grev yapan ya da savalarn hi sona ermedii s
nrlarda grev yapmaya mahkm edilen askerler, bunun klelikten pek bir
fark olmadn dnyorlard. Paralanm niformalar ierisinde, her
eyden uzakta ve unutulmu bu askerler ou zaman kendi yiyeceklerini bi
le kendileri temin etmek zorunda kalrlard. Stma ve sar humma gibi tropi
kal hastalklar kimi zaman btn bir alay ortadan kaldrabilirdi. Amerikan
Devrimi srasnda Hesse-CassePden gelen Alman askerleri, dayanlmaz s
cak, gne arpmas, zihinsel ilevlerin yavalamas, ar terleme, kulak kur
du ve bceklerin neden olduu deri atlamalarndan bunalmt. Yzba Johann Ewald, scak ve kt suyun Almanlarn kann bozduunu ve kara
vebas dedikleri bir hastala yakalandklarn belirtmiti. yle sylyordu:
Belirtmem gerekir ki, ihtiya duyduum hibir ila mevcut deil. O neden
le hastalara kusturucu olarak toprakla ekeri kartrp veriyoruz. Kanamala
r olduunda kanlarnn ak renk olduunu gryorum, ama kara vebasnn
rk vebaya dnmesi fazla zaman almyor.
Fransa, Avusturya, Alman ehir devletleri ve Rusyann katld ve Hol
landa, Almanya, Orta Avrupa ve Kuzey talyay hedef alan pek ok sefer d
zenlenmiti. Bu stratejik blgeler, Dou ve Bat Fransa ile Alman Ovas ve

294

Dnya Sava Tarihi

gneyde Fransa ile Avusturya arasnda bir kpr vazifesi gryordu. Kalaba
lk ifus, karmak siyasi yap, deerli kaynaklar ve tarm alanlar gelimi
nehir, kanal, yol ve deniz tamaclyla bir araya gelince, bu blgeler tm
devletlerin itahn kabartan yerler haline dnmt. Agzl devletler,
komularnn topraklarn yeni zenginlik kaynaklar ve fethe ak blgeler olarak gryordu. stelik Avrupa devletleri, ele geirdikleri topraklar, her b
yk savan ardndan yaplan bar grmelerinde koz olarak kullanabilmek
iin elde tutmaya zen gsteriyorlard. Avrupa artk eker ve kle gibi kay
naklarn saland tropik adalara kadar yaylm olan saysz savalarn ya
and yerlerden sadece biriydi.
Ordular, Marlborough ya da Byiik Frederick gibi gz kara komutanla
rn idaresinde hzla ilerlemeye ve uzak topraklarda seferlere kmaya bala
ynca, yama ve talan yeniden hortlad. ngiltere, Bourbon Fransas ve spanyann Amerikaya ynelik denizar seferleri srasnda, srad
savalar ve gerilla sava taktikleri zulm ve basky yeniden artrd. Hin
distan, Afrika ve Avrupa dndaki herhangi bir yerde askerleri kstlayacak
kanunlarn pek bir nemi yoktu. Bu dnemde rklk ve klelik meru ve
yaygnd. Avrupann askeri gcnn uygulayclar ve kurbanlar, snrl sa
van anlamn kavramamt. iddet, tecavz, karma ve yama Avrupa or
dularnn tm dnyaya sunduu hediyelerden sadece birkayd. Denizar
blgelerde bile birbirlerine son derece medeni davranan soylu Avrupal su
baylar -bar mzakereleri, erefli teslimiyetin kabul, sava esirlerinin sa
lnmas ve teslim bayrann kabul edilmesi- yerlilere kar tam bir barbar
kesilirdi.
Sava on sekizinci yzyla damgasn vurmu ve tm kaynaklan har
camt. Avrupa Aydnlanmas btn bu'kemekein ierisinde filizlenmi ve
filozof, bilim adam, yazar, mzisyen ve sanatlar etkilemiti. Yzyl iki b
yk savala ald. lki, Kral XII. Charles idaresindeki svein Polonya, Rus
ya ve Danimarkaya kar balatt ve ou tarihiye gre bir yzyl ncesi
nin seferlerini andran, Byk Kuzey Savayd (1700-1718). sve ordusu
savata mucizeler sergilemi olsa da, 1770 ylnda Rusyaya dzenlenen se
fer gelecein fatihlerine ac bir ders olacak nitelikteydi. galcilerin, geni
Rus topraklarnda ilerleyebilmek iin insan gc ve lojistik destee byk ih
tiyac vard. sve ordusu, 28 Haziran 1709da Harkov yaknlarnda Poltava
Savanda byk bir bozguna urad. XII. Charles ve ordusundan geriye ka
lanlar gneye kaarak Trklere snd. Charles daha sonra lkesine dnme
yi baarm olsa da, sve bu yenilgiden sonra sava alanlarnda bir varlk g
steremedi. Bu yzylda sve ve Hollanda gibi kk askeri glerin, artk ne
byk ittifaklarda ne de byk savalarda yeri kalmt.

Dnya Sava Tarihi

295

Dier byk sava ise Habsburglar, Bourbonlar ve onlarn mttefikleri arasmdaki bir atmann tesine geen spanya Veraset Savayd (17011713). Avrupal gler iin Hollanda, Almanya, talya ve spanya topraklar
zerinde bir askeri rekabete girimek ve Akdeniz, Atlantik ve Hint okyanu
slarnda hkimiyet kurmaya almak ok daha riskli bir giriimdi. Deniza
r blgelerdeki dier milletlerin AvrupalIlar karsnda ciddi bir rakip olma
mas, Avrupann ordu ve donanma alannda kaydettii geliimin sonucuydu.
Amfibik sava, Karayiplerdeki byk deniz muharebeleri, koloni igalleri
ve uzak blgelerdeki ileri karakollara dzenlenen saldrlar ise, on sekizinci
yzyl savalarnn kresel ynn simgeliyordu -Franszlarn, Hudson Kr
fezindeki krk ticaret noktalarna dzenledikleri saldrlar gibi.
spanya kral II. Carlosun (1665-1700) lmnden nce, ngiltere ve di
er lkeler, XIV. Louisnin, torunu Anjoulu Philipi spanya tahtna oturtma
sn engellemek iin hemen ie koyuldular. Franszlar amalarn gerek
letirmi olsalar da, Marlborough ve Prens Eugenein ordular karsnda ay
n baary gsteremediler. Prusya, sava alanlarndaki gcn ilk kez bu sa
vata gstermi ve Alman-Fransz ekimesi savatan sonra bile Avrupadaki
gerilimin srmesine neden olmutu. Fransa, Kuzey Amerikadaki topraklar
n ngilizlere kaptrmt ve Kanadada srdrmekte olduu hkimiyetin de ileride bir atmaya yol aacana phe yoktu. Gcn donanmasndan alan
ngiltere ise Bourbon glerini engelleyebilmek iin Alman ehir devletleri
ne mali yardmda bulunmaya balamt. ngilterenin stratejik politikasnn
temelinde, Fransa ve spanyanm karada ve Akdenizde srekli sava halin
de bulunmas yatyordu. Ama, Franszlar ngiltereyi igal etme dnce
sinden vazgeirmek ve bylece Avrupa limanlarn abluka ettii iin deniza
r blgelerde greve gidemeyen kraliyet donanmasn bu meguliyetten
kurtarmakt.
Kta zerinde, Marlboroughnun, 1704 ylnda Prens Eugene ile birlikte
Franszlara ve Bavyerallara kar dzenledii baarl sefer, Hollandadan
Tuna Havzasna kadar ulat. Marlboroughnun, dneminin baarl operas
yonlarndan biri olan bu seferdeki grevi, Viyanaya ynelik igal tehdidini
sona erdirmekti. Tuna Nehri zerindeki Bleinheimda, Marlboroughnun
56.000 askerden oluan mttefik ordusu, 60.000 askerden oluan FranszBavyera ordusunun zerine tm gcyle bir svari-piyade taarruzu dzenle
di. Muharebe srerken, saylar gittike artan Fransz piyade ve dragoonu, mitsizce ehre snmaya balad; ou, kendi birliklerinin at ate sonucu
ld ya da ehirle birlikte yanp gitti. Nehri takip ederek geri ekilen Fransz
askerlerinin byk bir ksm da nehre atlayp kar kyya yzmeye alrken
bouldu. Sonu olarak, 35.000den fazla Fransz askeri lm, yaralanm,

296

Dnya Sava Tarihi

boulmu, firar etmi ya da esir dmt. Marlborough ve Eugenein ordu

sunun kayb ise 6.000 l ve 8.000 yaralyd. Muzaffer taraf, 103 top, 14 ha
van, 129 bayrak, 110 sancak ve ok sayda tehizat ele geirmiti. Ele geen
ganimetin ierisinde ayrca 34 araba ve 24 f dolusu gm, gm levha
larla ykl 30 katr ve Fransz subaylarnn zel eyalar da bulunuyordu.
Marlborough, sonraki birka yl boyunca birka baarl kuatma dzen
leyip Franszlar Ramilles (1706), Oudenarde (1708) ve Malplaquette (1709)
yenilgiye urataca Hollandaya dnd. Taktik ve lojistik konusundaki uz
manlnn yan sra, koalisyon gleriyle uyum ierisinde hareket edebilme
si iin gerekli olan diplomasi yeteneine de sahipti. Bu dnemde savunmada
kalan ve her yenilgiyle moralleri biraz daha bozulan Franszlar, Malplaqu
ette nispeten daha iyi bir performans gstermilerdi. Mareal Villars, birlik
lerini ve topu bataryalarn dikkatle mevzilendirmiti. Bu savata Fransz or
dusunun merkezine saldran Hollanda birlikleri ar kayplar vererek dald.
Dizinden yaralanan Mareal Villars ise ektii tm acya ramen sava ala
nndan ayrlmad. Sonuta kazanan Marlborough olsa da, bu zaferin bedeli ar olmu ve HollandalIlar, onu ok sayda HollandalI genci bile bile lme
gndermekle sulamt. Kazanan taraf olan mttefiklerin kayb 24.000 l
ve yaral iken, kaybeden Franszlarn kayb bunun yars kadard. Malplaquet, Napoleon dnemi savalarna kadar, en kanl modern Avrupa sava ola
rak kald.
1702de bir ngiliz-Hollanda filosunun komutan olan Amiral Sir George
Rooke, ele geirmek maksadyla Cadize saldrdnda ehrin fazlasyla ha
zrlkl olduunu grd. Rooke, biraz dndkten sonra, Algeciras yaknla
rnda, Cebelitarkta sadece 80 asker tarafndan savunulan kk kaleyi al
maya karar verdi. gilizler 1708de Balear Adalarndaki Minorca Adasn
da ele geirdi. Bu tesadfi fetihlerle birlikte, ngilizler Bat Akdenizde sz
sahibi olmaya balad. Bu sayede artk Kraliyet Donanmas Toulon ve dier
limanlar kontrol altnda tutabilecekti. ngilizler iyi bir istihbarat sayesinde
Fransa ve spanya arasndaki deniz ulamn sona erdirebilir ve bu iki lke
nin Akdeniz filolarnn ortak operasyon dzenlemesini engelleyebilirdi. By
lece ngilterenin igali ya da West India ve Kuzey Amerika kolonilerine d
zenlenecek saldrlar balamadan sona ermi olacakt. Cebelitark ve Minorcay kaybeden spanyada ise, bu kayplara kar duyulan fke, milli bilinci
uyandrm ve donanma reformunun yolunu amt.
Uzun sredir devam eden sava, 1713 teki Utrecht Baryla sona erdi.
spanya Cebelitark, Minorca, Hollanda ve talyadaki topraklarn ve Sar
dunyay kaybetti. Ayrca Madrid, bir ngiliz ticaret gemisinin Panamadaki

Dnya Sava Tarihi

297

Portobeloya girmesine izin vermek zorunda kalnca, Ispanyann Amerikan

kolonileri zerindeki yzlerce yllk ticari tekeli de sona ermi oldu. Bunlar
yetmezmi gibi, ngilizler bir de asiento (Amerika ktasndaki spanyol top
raklarnda Afrikal kle satma anlamas) kazand. Bu, yzyln geri ka
lannda deniz savalarnda elde edilmeye allan hedeflerden biri olacakt,
nk kle ticareti, sadece krl bir i olarak deil, yetenekli denizcilerin ye
timesi iin uygun bir zemin olarak da grlyordu. Binlerce gen denizci
Afrika kylarnda ve Atlantiki geerken stma ve sar hummadan hayatn
kaybetse de, kle ticaretinin kazandrdklar tm kt yanlarm fazlasyla unutturacak nitelikteydi. Franszlar savata fazla bir varlk gsteremediler,
fakat lkenin kendisi savata byk bir zarar grmedi ve spanya tahtna V.
Philip kt. Bu olayn ardndan, spanya ile Fransa arasnda Fransz Devrimine kadar srecek askeri bir pakt olan Aile Pakt yrrle girdi.
spanya Veraset Sava ve Byk Kuzey Savann ardndan, zmlen
meden kalan meseleler yeni atmalarn da yolunu at. ngilizlerin Cebeli
tark ve Minorcay igalinden sonra, spanyamn tek amac Fransayla aske
ri bir ittifak yapmakt. 1727 ylnda spanyollarn Cebelitarka dzenledii
nc saldr da baarszlkla sonuland. spanya, Polonya Veraset Sava
(1733-35) olarak bilinen atmay, Fransa ve Savoyu, talyada Avustur
yaya kar yrtlen savaa katlmalar iin ikna etmek zere kulland. 1735
ylnda Habsburglar, Napoli ve Sicilyann idaresini, 1759 ylnda spanya
kral olacak olan Don Carlosa devrettiler. 1730lu yllarda Bourbon ittifak,
Avrupadaki stratejik durum ierisinde nemli bir faktr olarak ortaya kt.
ngilizlere gre, bu tehlike, karada ve denizde hem Avrupa ktas hem de tm
dnya zerindeki g dengesini tehdit ediyordu. Dnya yeni krizlere doru
yol alrken, ngilizler, deniz kuvvetlerini asl askeri unsurlar olarak kabul
ettiler ve Alman ehir devletleri ve kimi zaman da Avustuya, Rusya ve kimi
kk Avrupa devletleriyle askeri ittifaklar yaptlar.
ngiltere 1739da spanyaya sava ilan etti. Grnte Jenkinsin Kula
Sava olarak bilinen bu atmann nedeni, Karayiplerdeki spanyol sahil
muhafzlarnn (guardacostas), ngiliz tccarlar kaaklk yaptklar gerek
esiyle tutuklayp gemilerine el koymalaryd. Bir ngiliz ticaret gemisi kap
tan olan Robert Jenkins, Avam Kamarasna geldi ve spanyollarn kendi ge
misine karak kulan kestiini anlatt. Jenkins, bir alkol iesine koyduu
kulan da beraberinde getirmeyi ihmal etmemiti. Tccarlar, politikaclar ve
ngiliz kamuoyu, spanyol barbarlyla ilgili yeniden hortlayan efsane ve
nefretin de etkisiyle, olaya olabilecek en kt ekilde yaklamt. Londral
tccar ve gazeteciler, spanyol kart duygular krklemek iin ellerinden
geleni yapm ve Amerikadaki spanyol topraklarnda yaayanlarn spanyol

298

Dnya Sava Tarihi

zorbalara kar ayaklanmas fikrini desteklemilerdi.

ngilizlerin bata dnya denizlerine egemen olmak iin belirgin bir strate
jileri bulunmasa da, Ispanyayla yaplan sava ve Avustuya Veraset Sa
va yla (1740-47) birlikte, gelecekteki byk ordu ve donanma projelerinin
ncs olan iki proje ortaya kt. lk olarak, ngilizler, iyi ekilde korunan
Havana, Panama ve Cartagenaya saldrlar dzenlemeyi planlad. kinci ola
rak, Komodor George Anson komutasndaki 8 gemilik filo, Pasifik
Okyanusunda Avrupa savalar iin yeni bir sahne at. Bu filoda 60 toplu
Centurion, 50 toplu Gloucester, 40 toplu Severn, Wager gemileri ile birlikte,
20 toplu bir East Indiaman, be top tayan Tryal adl kk bir sloop ve iki
ikmal gemisi bulunuyordu. Filonun amac, Amerikann Pasifik sahilindeki
spanyol limanlarna saldrmak, Acapulco aklarndaki efsanevi Manila kal
yonunu ele geirmek ve hatta Filipinleri igal etmekti. kinci plan, ngiliz ta
cirlerine in denizlerinde yeterli sler salanabilmesi stratejisinin bir para
syd; bu, gemite Pasifike dzenlenmi korsan saldrlarndan ok daha
kapsaml bir pland. Fakat devlet bu sefer iin ancak 500 denizci salaynca,
grev sradan bir korsan saldrsndan teye gemeyi baaramad. Ansona,
Callao (Peru) aklarnda bir sava konseyi toplamas emredildi. Bu konsey,
limann ele geirilmeye msait olup olmadna ya da spanyollara kar topyekn bir yerli isyannn balatlmasnn mmkn olup olmadna karar ve
recekti. Bir istihbarat raporuna gre, Callao garnizonu, bir saldr karsnda
uzun sren uyuukluundan dolay bir direni gsterebilecek durumda de
ildi. Yerli isyann desteklemek iin bu seferde fazladan 500 tfek, top, ha
van, top mermileri, barut, adr, kazma, krek ve kum torbalar da gtrl
mt.
Ayn zamanda, 1740 ylnda ngiliz hkmetinin ald kararla Tmami
ral Edward Vernon ve Tugeneral Thomas Wentworth komutasndaki 176 sa
va ve nakliye gemisinden oluan bir sefer kuvveti hazrland. Filoda 8 adet
80 toplu saffharp gemisi, 5 adet 70 toplu, 15 adet 50 toplu sava gemisi ve
firkateyn, ate gemisi, muhasara gemisi gibi daha kk tipte gemiler yer alyordu. Tm bu sava gemileri 6 deniz piyade alayn, toplar, cephaneyi ve
gerekli tm malzemeyi tayan 85 nakliye gemisini korumakla grevliydi.
Birliklerin bazlar eitimli olmakla birlikte, deniz piyadelerinin byk bir
blmn genler, re ayrlm gaziler, sulular ve dier istenmeyen un
surlar tekil ediyordu. Bir gzlemciye gre, Kuzey Amerika kolonilerinde
kurulan 3.000 askerlik alay, tmyle ie yaramaz bir insan ynndan baka
bir ey deildi: Demirciler, terziler, berberler, ayakkabclar ve kolonilerin
bulabilecei tm ekyalar.

Dnya Sava Tarihi

299

Sefer kuvveti daha Cartagenaya ulamadan, dayanlmaz yolculuk koul

lar nedeniyle askerlerin bir ksm lm, dierlerinin ise ayakta duracak hali
kalmamt. Askerler arasnda iskorbt, tifo, tifs, iek, stma, sar humma,
dizanteri, uyuz, yksek ate ve zhrevi hastalklar kol geziyordu; savata lenlerin says, hastalktan lenlerin yannda ok kk kalmt. ngilizler
kendilerinden daha eitimli ve enerjik spanyol gleri tarafndan Cartagenada pskrtldkten sonra, Vemon, Puerto Bello (Panama) ve Guantanamoya (Kba) baarszlkla sonulanan saldrlar dzenledi. 1742 ylma ge
lindiinde, artk sefer kuvvetinin elinde kayda deer bir g kalmamt. Bu
greve kan 14.195 askerden 10.216s lm, geriye kalanlar ise hayatlar
n kurtarmak iin firar etmiti.
Ansonm daha mtevaz filosu ise, Eyll 1740 tarihine kadar Portsmouthtan ayrlmad; filo, yaklak sekiz ay kraln onayn bekledi. Avusturya
Veraset Savanm balamasnn ardndan, deniz kuvvetleri asker ve ikmal
gc ynnden sknt yaamaya balad. Ansona verilen denizciler gerek
ten de perian haldeydi -b ir ksm sulu, dierleri ise suyu sadece bardakta
grm, denizcilikten tmyle habersiz kiilerdi-; Anson, onlar yle tarif ediyordu: Chelsea Hastanesinden kp gelmi zavall bir kalabalk. Deniz
piyadeleri, acemilerden ve piyade olarak savamalarna imkn vermeyen ka
lc bir hastala sahip kiilerden oluuyordu. Askerlerin ou altm yan zerinde, bazlar ise yetmi yalarndayd; bu zavalllarn iinde, ktklar se
ferin sonucunu gren kimse olmuyordu.
Filo daha yola bile kmadan, Ansonm doktorlar, askerlerin bit ierisin
de olduundan ve gemileri farelerin istila ettiinden yaknmaya baladlar.
Atlantik seyahati esnasnda, yetersiz havalandrma ve kirli ime suyu nede
niyle dizanteri ve tifs salgn ba gstermi ve Brezilya aklarnda bu has
talklara stma ve humma eklenmiti. Centurion ve Severrf deki 75 kii bu
hastalklardan dolay hayatn kaybetti. Ansonm, ngilteredeki spanyol ca
suslarn, bu seferle ilgili olarak Madridi uyardndan haberi yoktu. span
yol donanmas, bu filoyu durdurmak iin Amiral Jose Pizarro komutasnda 6
gl sava gemisi ve iyi eitimli bir piyade alayndan oluan bir kuvveti G
ney Amerikaya gnderdi. Pizarronun sancak gemisi, Patagonya aklarnda
Ansonm filosuna bal, kendi sava gemilerinden ayr dm nakliye gemi
lerini grd ve onlar takip etmeye balad.
Bu andan itibaren ngilizler iin felaketler dizisi balam oluyordu. Cape
Horn yaknlarndaki geitte iddetli bir frtnaya yakalanan ngiliz filosunda
ki baz gemilerin direkleri krld ve Severn ile bir ikmal gemisi Atlantike ge
ri dnmek zorunda kald. Subaylarn ve mrettebatn byk bir ksm iskor-

300

Dnya Sava Tarihi

bte yakaland; Wagerin Patagonyada karaya oturmasyla birlikte, kara

harekt iin gerekli ok sayda top, havan ve eitli tehizat kaybedilmi ol
du. Bu gemiden kurtulan ancak 37 kii, tarif edilmez zorluklar yaayarak n
giltereye geri' dnmeyi baarabildi. Sadece Centurion, Gloucester ve Tryal,
hayatta kalmay baaran ama perian haldeki 335 mrettebatla birlikte, ili aklarndaki Juan Fernandez Adasndaki limana girmeyi g bela baard.
Hepsi perian haldeydi ve deil savamak, ayakta duracak halleri bile yoktu.
Kimilerinin yllar nce iyilemi yaralar tekrar alm ve kaynam kemik
ler tekrar krlmt. Ardndan, Pasifiki geerken iskorbt tekrar hortlad ve
mrettebata ikinci bir darbe indirdi. Temen Davisin bildirdiine gre, as
kerlerimiz rm koyunlar gibi can verdi; her gn alt, sekiz, on ya da on
iki ceset denize atld.
Denizciler, eer sahile kmay baarp taze yiyecek tketirlerse iyilee
ceklerini biliyorlard. Bu bilgiye ramen, donanma uzun seyahatler srasnda
iskorbtten korunmak iin tedbir almakta olduka ar davranmt. 1747de
John Lind limon suyunun faydasn kefetse de, Kaptan James Cookun d
zenledii sefer srasnda edinilen deneyimler bu meselede tereddtlerin do
masna yol at. Ancak 1790larda Kraliyet Donanmas limon suyunun ie
yarayabileceini kabul etti. Uzun seferlerde ve k aylarnda taze yiyecek
yoksa, herhangi bir ifa da yok demekti.
Ansonn filosundan sa kalanlarn bana gelen tek iyi ey ise, Pizarronun filosunun da frtna nedeniyle dalmas ve kendilerini takipten vaz
geerek Atlantike geri dnmesiydi. 3.000 kiinin bulunduu spanyol filo
sundan sadece sancak gemisi, tad yaklak yz kiiyle birlikte geri dn
meyi baarabilmiti. Anson, yaad tm kayplara ramen, karaya asker
kartarak herhangi bir savunmann bulunmad ili ve Peru sahillerine saldr
d. Panamaya varan ngilizler, Vemonun Cartagenada urad yenilgiyi
haber aldlar ve efsanevi Manila kalyonunu ele geirme umuduyla, kuzeye,
Acapulcoya doru yolculuklarna devam ettiler. Bu gemi limandan ayrlma
ynca, Anson Filipinlere gitmeye karar verdi. Birka spanyol gemisi batrp
ok sayda tutsa serbest brakt ve 108 melez ve yerliyi almas iin ge
misine ald. Pasifik geii srasnda, yine benzer hastalklar ba gsterdi ve
Ansonm elindeki kuvveti tekrar zayflatt. Elinde yeterli sayda denizci kal
mayan Anson, Gloucester'i, Mariana Adalarna ayak basmadan ksa sre n
ce atee vermek zorunda kald.
Artk elinde tek bir gemi kalmt: Centurion. Anson, Macaoda gemisini
tamir etti ve ardndan Manila kalyonu Nuestra Senora de Covadonga'y ele
geirecei Filipinlere doru yelken at. Ele geirdii muazzam hzineyle

Dnya Sava Tarihi

301

birlikte, muzaffer bir ekilde mit Burnu yoluyla ngiltereye dnd. 1740
ylnda denize alan 1.955 kiiden ancak 155i bu yolculuu tamamlayabil
miti. stn liderlik becerileri sergileyen bir sava kahraman olan Anson, ileride deniz kuvvetleri komutan ve etkili bir donanma reformcusu olacakt.
Kendisi, gemi yapm tekniklerinin gelitirilmesini ve temizlik koullan ile er
zakn iyiletirilmesini salamt. Yzyl ortalarnda, Ansonn deniz kuvvet
leri komutan olmasyla birlikte, artk ngiltere denizlerde hkm srmeye
hazrd.
Dier savalar gibi, Avusturya Veraset Sava da hanedan sorunlar ve top
rak ele geirme hrsnn bir sonucuydu. Prusya kral I. Frederick Williamin
ve Avusturya imparatoru VI. Charlesm lm, ileride tm Avrupadan Hin
distan, Kanada ve Karayiplere kadar yaylacak bir savan fitilini atelemi
ti. II. Frederick (ileride Byk Frederick olarak adlandrlacak) 1740ta sava
ilan etmeden, komusu Silezyay ele geirdi. 10 Nisan 1741 tarihindeki
Mollwitz Muharebesinde de Frederick orduya bizzat komuta etti. Avusturya
svarisi uygulad seri bir kuatma manevrasyla neredeyse Fredericki ya
kalayacak kadar baarl olsa da, hl tahta harbiler kullanan acemi Avustur
ya piyadesi, Prusya saldrs karsnda fazla dayanamad. Bu dezavantaja ve
okuluslu Habsburg topraklarndan kaynaklanan sonu gelmez hanedan so
runlarna ramen, VI. Charlesm varisi Maria Theresa ok iyi bir sava ol
duunu kantlamt. Fakat Avusturyann Trklerle ve Franszlarla devam eden sonu gelmez savalar, onun Prusyaya ynelmesine imkn vermiyordu.
Frederick, Temmuz 1743te Avusturya ile bar anlamas imzalad, fakat
Aralk 1745te tekrar saldrya geerek yeni avantajlar elde etmeyi ve Avus
turya ile askeri bir denge kurmay baard.
1748 ylnda sava sona erdiren Aix-la-Chapelle Bar, geici bir ate
kesten baka bir ey deildi. spanyollarn Cartagena ve Karayiplerde Ami
ral Vernona kar kazandklar zaferlere ramen, sava, Bourbonlann askeri
ve stratejik kapasitelerindeki przleri ortaya karmt. Fransa ve spanya,
1743 te daha byk amalara hizmet etmesini planladklar, kinci Aile Paktn imzaladlar. Franszlar 1745te Brkseli ele geirince, ngilizler ngilte
renin yeni bir istila tehlikesiyle kar karya kalacan dnerek korkuya
kapldlar. Gerekten de Franszlar bir istila filosu kurmaya balamlard, fa
kat daha sonra bu istila planndan vazgeerek ellerindeki kaynaklar ngiliz
ticaretini baltalamak ve guerre de course iin kullandlar.
Kuzey Amerikada Amiral Sir Peter Warren, Anglo-Amerikan koloniler
deki milis ve korsanlardan oluan bir sefer kuvveti oluturdu ve Franszlarn
LoUisbourgdaki byk kalesini ele geirdi. Bylece ngilizler, bir hamlede

302

Dnya Sava Tarihi

New Englanda ynelik en byk tehdidi ortadan kaldrm, St. Lawrence

Nehrinin azn kontrol altna alm ve Newfoundlanddaki zengin balk
lk kaynaklarn ele geirmi oldular. Nova Scotiada bulunan Halifax, Kuzey
Atlantikin batsn kontrol eden bir ngiliz deniz ss haline geldi. Amiral
Anson, 1747de Hindistana asker ve malzeme gtrmekte olan bir Fransz
konvoyunu Finnesterre Burnu aklarnda engelledi; ayn yl Amiral Edward
Hawke, West Indiesa giden bir Fransz konvoyunu yok etti. Kraliyet Donan
mas, 1748 ylna gelindiinde Fransz haberleme ve ticaretini sona erdirmi,
karada yrtlen askeri harektlara destek vermi ve Bourbonlarn ekonomik
ve mali gcn zayflatmt.
Yedi Yl Savalar (1756-63), Fransa ve Avusturyann Prusyaya kar it
tifak kurmasyla balad. ngilizler ise g dengesini salamak iin Prusyaya
para yardmnda bulundular. Gelenek olduu zere, Frederick 1757de inisi
yatifi alarak Bohemya topraklarnda ilerlemeye balad ve bir Avusturya or
dusunu bozgunu uratp Prag kuatt. Bylece bir frsat karmak isteme
yen Mareal Kont Leopold Daun, kuatmay kaldrmak iin, 40.000den faz
la asker ve 150 toptan oluan bir ordunun banda yola kt. 32.000 askeri olan Frederick ise, kuatmay kaldrp Avusturya ordusuyla savamak zorunda
kald. Prusya ordusu, Kolin Muharebesinde kendisinden daha kalabalk bir
orduyla dorudan savamak zorunda kald; Avusturya ise topuyu ve hafif pi
yadeyi etkili ekilde kullanarak Prusya ordusunu yldrmay baard.
10.000den fazla l ve 5.000 esir veren Frederickin ordusu geri ekildi.
Prusyallar ok zor durumda olsalar da, AvusturyalIlar Berlin kaplarnda
durdurmay baardlar. Frederick, bu zaferin ardndan 21.000 kiilik bir or
duyla, Rossbachda 41.000 kiilik Fransz-Avustuya ordusunu da bozguna
uratt. nce Prusya svarileri hcuma geti; ana ittifak kuvveti, bu hcum
karsnda be byk piyade kolu eklinde dzen ald. Daha sonra Prusya s
varileri, hcum hzm kaybetmi olmalarm frsat bilerek, sng hcumuna
gemi olan Fransz-Avusturya piyadesine saldrdlar. akna dnen ve t
kenmi haldeki piyadenin bu hcum karsnda morali kt, sonunda Fransz-Avusturya piyadesi ekilmeye balad. Fakat Prusya svarisi onlar takip
ten vazgemedi ve bu geri ekilme, panik iinde bir kaa dnt. ttifak
ordusu 10.000 kayp verirken, Prusyann kayb sadece 550 askerdi.
PrusyalIlarn, kazandklar zaferi kutlamaya vakitleri yoktu, nk Mare
al Daunun 65.000 askerden oluan ordusu Breslau yolunu kesmi ve tm
Silezyay tehdit etmeye balamt. Frederick, 5 Aralk 1757de 36.000 as
kerden oluan ordusuyla, Leuthende dman karlamak iin hzla ilerleme
ye balad. Srpriz, hz ve saldr srasnda oblique (eik) dzenin (antik

Dnya Sava Tarihi

303

Yunanllar tarafndan kullanlan bir taktik) kullanlmas, Leuthen Muharebe

sini, pek ok ordu komutannn tekrar etmeyi diledii rnek bir muharebe
haline getirdi. Bu taktiin temeli, kuvvetleri dman cephesinin belli bir bl
gesinde toplayp tm gle bu noktaya yklenmek ve cephenin kalan kesim
lerinde dman olabildiince oyalamakt. Sahte taarruzlar ve avc birlikle
riyle AvusturyalIlarn sa kanadn megul eden Frederick, elindeki asl kuv
vetlerle iki kol halinde bir bayrn gerisinde dmana grnmeden Avustur
yalIlarn sol kanadna doru ilerlemiti. Bunu hi beklemeyen AvusturyalIlar
sava dzenlerini deitirmeye alsalar da, top atei ve Prusya svari ve pi
yadesinin saldrlar karsnda nce moralleri, ardndan da bu kanadn savun
mas kt -AvusturyalI askerler kmeler halinde ylp kalmt. Sonu olarak, Prusyallarm 6.400 askerlik kaybna karn, 21.000 asker kaybeden Avusturya ordusu geri ekildi.
Frederick, 1757 ylndan sonra iki cephede birden savamak zorunda kal
d. Avustuya ve Rusya arasndaki'ittifakla, Prusyallarm en byk kbusu
gerek olmutu, fakat Frederickin kararll ve saldrganl, dmanlarnn
ksa srede zlmesini salam ve en ihtiyatl komutanlar bile her frsat
deerlendirecek ekilde cesaretlendirmeyi baarmt. Yaad kimi yenilgi
lere ramen, Frederickin ordular sava alanlarnda varlm korumaya de
vam etti. Oysa srekli kayplar ve tecrbeli askerlerin yerinin acemilerle dol
durulmaya balanmas, Prusya ordusunun kalitesinin gittike dmesine yol
amt. Avusturya hafif piyadesi, Prusya ikmal sistemine saldrmaya ve Fre
derickin saldrganlm dizginlemek iin savunmay glendirmeye balad.
Zomdorf (1758) ve Kunersdorf (1759) muharebelerinde Prusyallar karsn
da perian olan Ruslar iin ise bu yenilgiler iyi bir ders olmutu. Saldr d
kn Frederick, Yedi Yl Savalarmn son yllarnda mevzilerinde savunma
ya ekilmi byk Avusturya ve Rus ordularyla kar karya kalmaya ba
lad. Prusya ordusu bu savalar srasnda 180.000den fazla askerini kaybet
mi olsa da, Frederickin metot ve teorileri ve Prusya disiplini dnyadaki tm
ordular kendisine hayran brakmt.
Yedi Yl Savalar srasnda meydana gelen ngiltere-Fransa atmas,
Franszlardan ziyade ngilizlerin kresel bir deniz hkimiyeti iin hazrlkl
olduunu ortaya koydu. Elbette bu durum, atmann ilk zamanlarnda belir
gin deildi. ngilizler, 1756 ylnda Minorcay igal etmeye giden Franszlar nlemek iin Amiral John Byng komutasnda bir filo gnderdiler. Byng,
blgeye vardnda, Franszlarn kendi geliini nceden renip kuatma
kuvvetlerini daha byk bir filoyla koruduunu grd. Sonusuz bir atma
nn ardndan kuatmay kaldramayan Byng, Cebelitarka doru yelken at.
Sonuta, beceriksizlii ve donanmay kk drm olmas nedeniyle hal-

304

Dnya Sava Tarihi

km byk nefretini kazand, bst yakld ve ad korkaklk kelimesiyle e tu

tuldu. Hkmet, Minorcay kurtarmak iin zayf bir filo gndermi olmas
nn kabahatini rtbas etmek iin tm suu Byngin zerine ykt ve yargla
nan amiral idama mahkm edildi. Cezann hafifletilecei dnlse de, Byng
kendi sancak gemisinde aslarak idam edildi. Hkmetin dengesiz bir tutum
sergilemesi ve kalabalklarn gr dorultusunda hareket etmesi Avrupal
entelektelleri ok etmiti. Voltaire, Candide adl eserinde, ngilizler ara s
ra bir amirali idam etmenin dierlerini cesaretlendireceini dnmlerdi
diye yazmt.
ngilizler 1757de Rocheforta dzenledikleri amfibik bir taarruzda da ba
arsz oldular. Kuzey Amerikada ise, Franszlar New Yorku ele geirerek
byk bir baar saladlar. Hindistanda Bengal ve Kalktay ele geiren
Prens Siraj-ud-Daula, Robert Clivein birlikleri tarafndan yenilgiye urat
lnca, Madralara kar savaabilmek iin Franszlardan yardm istedi. Cli
vein 850 ngiliz askeri, 2.100 sepoy (ngiliz ordusuna bal Hintli asker) ve
12 toptan ibaret kk ordusu, 23 Haziran 1757deki Plassey M uharebesin
de 200 Fransz askeri ve 53 top tarafndan desteklenen, yaklak 50.000 kii
lik devasa bir Hint ordusunu bozguna uratt. Bu zafer, Avrupal askerlerin ve
Avrupa askeri organizasyonunun, eitimsiz ve kt tehizatl yerel askerler
karsndaki stnln gzler nne sermiti. Sonuta, Bengal, ngilizler
tarafndan ele geirildi. Avrupada ise, ngilizlerin Fransz sahillerine dzen
ledikleri aknlar, Hanover ve Prusyaya saldrmak zere olan Fransz ordula
rn engellemek iin yeterli olmad. ngilizlerin yaad aknlk ve kt idare, Babakan Sir William Pittin, stratejik hedefleri seip bu grevler iin
yetenekli komutanlar grevlendirmesiyle sona erdi. Bu srada Kuzey Ame
rikada General James Abercrombie, Hudson Nehri vadisi boyunca ilerleye
rek George Gln gemi ve Franszlarn elindeki Montreal ve Quebeci
tehdit etmeye balamt. 1748deki bar anlamasna gre Franszlara geri
verilmi olan Louisbourgdaki byk kale, bu sefer de Amiral Edward Boscawenin filosu tarafndan desteklenen General Jeffrey Amherstin birlikle
rince ele geirildi.
Avrupa denizlerinde ise, ngilizler, ellerindeki az sayda gemiyle son de
rece ihtiyatl ekilde hareket ediyorlard. Bir yandan Prusyallar Baltk Denizine bir filo gndermelerini isterken, dier yandan da Akdenizdeki komu
tanlar takviye iin yalvaryordu. Biscay Krfezindeki Brest ve dier liman
lar ablukaya alm olan Bat Filosunun da daha fazla gemiye ihtiyac vard.
Hepsinden de nemlisi, Manm, Franszlarn bir istila giriimine kar yete
rince gemiyle savunulmas gerekiyordu. ngilizler, eer bir istila giriimi ola
caksa, bunun iin kullanlacak karma gemilerinin Bordeaux ve Nantes li-

Dnya Sava Tarihi

305

inanlarnda toplanacan biliyorlard.

ngiliz deniz stratejisi zamanla arln gstermeye balad. Amiral
Hawken abluka filosu, Kanadaya takviye gtrmekle grevli ok sayda
Fransz sava ve nakliye gemisini batrm ya da yaralamt. Pittin Karayiplere gnderdii bir sefer kuvveti, 1759 ylnn Ocak aynda Guadalupe Adasn ele geirdi. Toulonda stlenmi olan Marquis de la Cluenun Akdeniz
filosu, Brest filosuna katlmak iin denize alnca, blgede grevli Amiral
Boscawenin filosu onlar takip etmeye balad. Bu giriim, Franszlarn n
giltereyi igal plannn bir parasyd. Boscawenin filosu, Portekizde
Lagos aklarnda Fransz filosuyla atmaya girerek Fransz sava gemile
rinden ikisini batrd, n ele geirdi ve kalanlar da Lizbondaki Tagus
Nehrinde kstrd -artk bu filonun Franszlar iin bir deeri kalmamt. Ku
zey Amerikadaki ngiliz birlikleri ise Great Lakes zerinde denetim kur
malarn salayan, Niagara, Ticonderoga ve Crown Pointteki Fransz kalele
rini ele geirdiler. Bu zaferler sayesinde, Champlain Gl zerinden Fransz
Kanadasm igal yolu da alm oluyordu.
1759, ngiliz tarihine Zaferler Yl ya da Muhteem Yl olarak ge
mitir. ngilizlerin iyi ynetimine ve zekice planlanm harektlarna ans da
eklenince, ayn yl Franszlar iin tam bir kbus haline geldi. ngilizler, Ma
ys 1759da Quebeci igal etmek iin 22 saffharp gemisi ve 12 firkateynden
oluan bir filo ve Louisbourgda 14.000 askerden oluan bir ordu kurdular. 32
yandaki General James Wolfe, stlendii grevi, yaad salk sorunlar
nedeniyle, ast olan komutanlarna devretmek zorunda kalsa da, Marquis de
Montcalm tarafndan savunulan Quebecin savunmasndaki zayf noktalar
tespit etmek iin elinden geleni yapmt. Kanadadaki Franszlar hi de ko
lay lokma deildi. ngilizler, blgenin igalini St. Lawrence Nehri donana ka
dar tamamlamak zorundayd. Aksi taktirde donanmann desteinden yoksun
kalacaklard. Franszlar, nehir boyunca ilerleyen ngiliz gemilerini yakmak iin ate gemilerini kullandlar, fakat gemileri zamanndan nce tututurduk
lar iin ngilizlerin bunlardan kurtulmas ok kolay oldu. ngilizler, Temmuz
ve Austos aylarnda Fransz mevzilerini topa tuttular, daha kalabalk olan
dman taciz etmek iin karaya asker kardlar ve Quebec ehrinin savun
masn snadlar. Wolfe, Austos bittiinde henz kayda deer bir ilerleme
salanmam olduu iin, Franszlara arkadan ya da nehirden bir gece sald
rs dzenlemeye karar verdi. 13 Eyllde sabaha kar saat 4.00da 60 metre
yksekliindeki uurumu trmanmaya balayan ngilizler, karlatklar za
yf direnii krdlar ve ehre giden Abraham Ovas yolunu am oldular. a
fakta, ngilizlerin sava dzenindeki 4.500 askeri hazr durumda bekliyordu.

306

Dnya Sava Tarihi

akna dnen Montcalm, ngilizler kuatma iin gerekli takviye top ve

birlikleri getirmeden nce, onlara saldrmaya karar verdi. Dman taciz et
meleri iin nden hafif piyadeyi ve tfekli yerlileri gnderen Montcalm, sa
bah saat 10.00da 4.250 askerle saldrya geti. ngilizler, hafif sahra topla
ryla ate atktan sonra, dmann 40 metre kadar yaklamasn bekleyip
yaylm atei atlar ve bunu izleyen sng hcumuyla Franszlar datmay
baardlar. Sonuta 500 Fransz askeri lm, 350si de esir dmt. Ar
yaralanan ve ehre geri gtrlen Montcalm da sonradan hayatn kaybede
cekti. ngilizler, kurun yaras alan Wolfeun da aralarnda olduu, 58 as
ker kaybetmilerdi; 600 ngiliz askeri de yaralanmt. Kont Bougainvillein
komutasnda blgeye ulaan Fransz takviye birlikleri ise savan gidiatn
deitirmek iin olduka ge kalmt. Quebec ehri 18 Eyllde teslim oldu.
Montreal hl Franszlarn elinde olsa ve ngiliz igal gc son derece rahat
sz bir k geirse de, sonunda hangi tarafn kazanaca sorusu, baharda bl
geye Franszlardan daha erken ulaan ngiliz donanmasnn geliiyle cevap
bulmu oldu. Savan sonunda Franszlara ait Quebec eyaleti, Great Lakes,
Ohio blgesi ve Louisiana eyaletinin kuzeyine kadar olan Mississippi Vadisi
ngilizlerin eline geti.
Quebecin ele geiriliinin de kantlad gibi, ngiliz donanmas artk At
lantikin hkimi konumuna gelmiti. Franszlar, kar strateji olarak cesur bir
plan uygulamaya koydular. Bu plana gre, rlandann bat sahiline bir filo
gnderecek ve skoyaya asker karacaklard. Amalar, ngilizlerin dikka
tini bu noktalara ekmek ve bir sko isyan balatmakt. Bu plann baarl
olabilmesi iin, ncelikle ngilizlerin Breste uyguladklar ablukann kald
rlmas gerekiyordu. Bylece Nantes, Bordeaux ve dier limanlardaki nakli
ye gemileri kullanlabilecekti. Amiral Marquis de Conflans ablukadan syrl
may baarsa da, Amiral Hawke, Franszlar, bir Atlantik frtnas sayesinde
kamaya alacaklar Quiberon Krfezine kadar takip etti. 20 Kasm
1759da blgede yerleri bilinmeyen kayalk ve resiflerin varlna ramen
muharebe balad. Saffharp gemilerinin birbirine yaklamasyla birlikte bir
yakn dve dnen muharebede, ngilizler, saffharp gemisini, gece
olunca palamarla ekerek Franszlara kar top atelerini younlatracaklar
bir noktaya getirmeyi baardlar. Sonuta, Fransz gemilerinin byk bir
ksm Vilaine Nehrine kaarken, bazlarnn gvdesi de s sularda paralan
d. Quiberon Krfezindeki deniz muharebesinin ardndan, hem Franszlarn
igal planlan sona ermi oldu hem de ngilizler denizlerin tartmasz hkimi
haline geldi.
ngilizler bu tarihten sonra Brest, Rochefort ve Toulondaki Fransz
donanmasn ablukaya aldlar. spanya, 1761de kt durumdaki Bourbon

Dnya Sava Tarihi

307

mttefikine destek olmak amacyla ngiltereye sava ilan etmek gibi byk
bir hata yapt; bylece ngilizler, kendilerine saldrmak iin yeni hedefler bul
mu oldular. ngilizler, 1762 ylnda spanyollarn Karayiplerin kilidi ola
rak adlandrd Havanaya baarl bir amfibik saldr dzenlediler. Bu
harekt, ngilizlerin, nceki baarszlklarndan gereken dersi aldklarn ve
stratejilerinin etkinliini artrdklarn gsteriyordu. Lord Albermarlenin fi
losunda bulunan 22 saffharp ve 30 nakliye gemisine, ngiltereden ve Ame
rikadaki kolonilerden 11.351 asker yklenmiti. 70 gn sren kuatmann
ardndan El Morro kalesi ele geirildi ve bunu, Havana ve Karayiplerdeki s
panyol deniz gcnn byk bir blmnn teslim oluu izledi. Savan so
nunda Tuamiral Sir Samuel Cornish komutasndaki filo Manilay ele geir
di. Bu son zaferin ardndan, ngilizlerin tazminat almad Paris Bar Antla
mas (1763) imzaland.
Bu byk zaferler sonunda, ngilizler kalc dmanlar kazanm ve Bourbonlarn intikam atei yeniden alevlenmiti. spanya, kolay kolay vazgee
meyecei Havanay, karlnda Florida eyaletini vererek geri ald. Kanada
ngilizlerde kalrken, Martinique Franszlara geri verildi. Fransa, Louisiana
eyaletini, artk kta hkimiyeti sevdasndan vazgemi olan spanyollara dev
retti. Bu devir, blgede yaayanlar tarafndan pek ho karlanmam ve Amerikadaki ngiliz topraklaryla olan snrn durumu iyice zayflamt. Her
ne kadar ngiltere on sekizinci yzylda gcnn doruklarnda olsa da, span
ya, Fransa ve kimi Avrupa lkeleri onun zayf bir ann kollamaktayd.
Yedi Yl Savalarnn kendisi iin tam bir felaket olduunu gren spanyada ise idari ve askeri reformlara giriildi. Amerikada Havana, Cartagena,
Veracruz ve Pensacola gibi limanlarn az sayda garnizon ve gl kalelerle
korunmas fikrinin bir ie yaramad anlalmt. Hkmet, kolonilerdeki
savunmann nasl olmas gerektii konusunda Madridde sregelen tartma
larn ardndan, Kba ve dier blgelerde koloni ordular kurulmasna karar
verdi. Bu ordularn bir ksm Avrupal askerlerden, bir ksm da blge halkn
dan seilen askerlerden oluacak ve bu kuvvetleri desteklemek iin yaygn
bir milis sistemi uygulanmaya balanacakt. Amerikadaki her asker Avrupa
lI subay ve astsubaylarca eitilecekti. Kimileri bunun getirecei sakncalar
dile getirse de, Havanamn kaybedilmesi onlara baka seenek brakmam
t. Bu ekilde, Byk Frederickin temel askeri sistemi -spanyol ihtiyalar
na gre yeniden dzenlenerek- Amerikada hayata geirilmi olacakt. span
yol donanmas da, spanya ve Yeni Dnyadaki limanlarda byk bir sava
gemisi ina program balatt. spanyollar on sekizinci yzylda 74 Havana
tersanesinde olmak zere, 227 adet saffharp gemisi ina ettiler. 1769 ylnda
Havanada, yzyln en byk sava gemisi olan Santissima Trinidad denize

308

Dnya Sava Tarihi

indirildi; bu gemi, 1805te Trafalgardaki deniz savanda Amiral Nelsonn

flosunca batnlacakt.
1775 ylnda ngilizler, Anglo-Amerikan milislere saldrd ve bu, hzla b
yk bir savaa dnt; tahmin edilecei gibi, bu durum, Franszlar olduka
heyecanlandrmt. Balangta Amerikan Devrimi (1775-83), hem bir i sa
van ve geni apl isyann unsurlarn tayordu hem de Avrupa sava mod
elini takip eden daha konvansiyonel bir savat. Fransa, spanya ve Hollan
da ngiltereye kar el altndan kk yardmlarda bulunmaktan baka bir
ey yapmadlar. nk bu koloni isyan desteklenirse, baka kolonilerin de
-Fransz ve spanyol kolonileri- bundan cesaret almas mmkn olabilirdi.
1777 ylnda General John Burgoyne komutasndaki ngiliz ordusunun Saratoga Savanda teslim olmas, Fransz ve spanyollar, asilerin kazanabilece
i konusunda ikna etti. Fransa, 2 Austosta imzalad gizli bir ittifak antla
masnn ardndan ngiltereye sava ilan etti. Fransa, bu kez Avrupada sava
maktan olabildiince kanmaya kararlyd. ngilizler yaltlmt -Hollanda
lIlar bile onlara karyd- ve Almanlar savaa girmeye pek istekli deildi. On
sekizinci yzylda ilk defa, spanyann 1779da savaa girmesinin ardndan
gerekleen byk Cebelitark kuatmas haricinde, Avrupa iinde ok az
atma meydana gelecekti.
Franszlar, tm avantajlarna ramen, geici deniz egemenliklerinden ya
rarlanmay bilemediler. 1779 ylnda 66 gemilik bir Fransz-spanyol donan
mas, Man Denizinde serbeste seyretmi ve ngiltereyi igal etmeye yne
lik yeni bir plan gndeme gelmiti. Her zaman olduu gibi, bu sefer de tm
frsatlar karacaklard. Yangnlar ve kazalar neticesinde baz Fransz gemi
leri hizmet d kalmt; hizmete yeni giren Fransz saffharp gemisi de,
dengesiz ina edildii iin, sakin denizde bile alabora olma tehlikesi geir
miti. Bunlar yetmezmi gibi, Franszlarn Mantaki adalara dzenledii sal
dr da tam bir felaketle sonuland. Fransa, ngilizlerin devriye ve ablukala
r nedeniyle kereste, direk, seren, kenevir, katran ve benzeri gemi ina mal
zemelerini bulmakta glk ekiyordu. Kalifiye tersane iisi ve denizci bu
lunamamas da, Fransz donanmasnn etkinliini zayflatyordu. Brestte ba
gsteren salgn, blgedeki denizci nfusa byk zarar vermiti. O yl esen
rzgr bile, Franszlarn, kendi limanlarndan kp saldrmalarna imkn ver
miyordu. Bourbon mttefikler, ok sayda sava gemisine sahip olsalar da, et
kili bir harekta giriememi ve hatta ngiliz sahillerini koruyan ngiliz filo
larnn gcn snama imkn bile bulamamlard.
ngiltere ve Amerikadaki kolonileri arasnda ba gsteren Amerikan Dev
rimi Sava, ileride yeni bir kresel atma haline gelecekti. Temmuz

Dnya Sava Tarihi

309

1778de Fransayla asl sava balamadan nce, Amiral Augustus Keppel,

Brest aklarnda bir Fransz filosuyla pahalya mal olan, ama sonusuz bir
deniz sava yapt. Bu savan ardndan, Keppel de, tpk Byng gibi soluu
mahkemede ald. Keppele yneltilen sulama, sava hattn, Kalc Sava Talimnamesi,ndQ belirtilen ekilde dzenlemeyi baaramamakt. Fakat Keppelin olduka popler beraati de gsterdi ki, amiraller koullara bal olarak
kendi taktiklerini gelitirebilirlerdi. Bu nemliydi ve Amiral George Rodneyin, Karayiplerdeki Azizler Savanda (1782) Amiral Comte de Grasseyi yenmesinde bunun da pay vard. Dier bir etken ise, rzgrn ynn
deitirmesiydi. ngilizler 5 Fransz saffharp gemisini ele geirmi, Amiral
Grasseyi esir alm ve muhtemelen Jamaikann Franszlar tarafndan igal
edilmesine engel olmulard. Bu zafer zellikle nemliydi, nk Fransz-spanyol filosu, ilk kez ngiliz filosundan daha kalabalkt ve daha stn ate
gcne sahipti.
Sava, spanyaya, Anglo-Amerikan devrimcileri gayri resmi olarak des
tekleme ve Florida ve krfez kysndaki dier topraklar ele geirmek iin
harekete geme imkn yannda, Cebelitark geri alabilme frsat da ver
miti. 11 Temmuz 1779da kk bir spanyol deniz kuvveti Cebelitark ka
lesine saldrd. Saldr baarsz olunca, filo, kaleyi, ala mahkm etmek iin ablukaya ald ve topa tutmaya balad. spanyollar, ar bombardmann
etkisini artrmak iin, yeni tasarladklar yzen topu platformlarn ya da ka
lelerle savamak iin gelitirilmi, sadece bir tarafnda kaln zrh bulunan
muhasara gemilerini kullanmaya baladlar. Bu gemilerde, mrettebat ngi
liz ateinden koruyabilmek iin aa ktklerinin arasna ya kum doldu
rulmu ve bunlar siper yaplmt. Savunma duvar, demirlerle birbirine ba
lanm ve mantar ve ham deriyle kaplanmt. Yzeyi srekli suyla slatlan
tekne, glle ve patlayc mermilerin etkisini emerek mrettebat koruyordu.
Ayrca, geminin kaln halatlarla yaplm ve deriyle kaplanm olan ats, ge
len mermileri denize doru sektirecek ada ina edilmiti. Bu tekneler, kale
lerin bir topun yar menzili ya da 1.200 metre uzanda, kaln demir zincir
lerle demir atarlard.
ki ve ambarl 47 sava gemisi, 300 nakliye gemisi, 10 muhasara gemi
si, ate gemileri, top ve havan platformlarndan oluan Fransz-spanyol filo
su 12 Eyll 1782de saldrya geti. Muhasara gemilerindeki yaklak 200 ar toptan alan atee, kaleden de karlk veriliyor ve bu topu dellosuna,
400den fazla kuatma topu, hovvitzer, havan ve hafif top itirak ediyordu.
Beklenildii ekilde, ngilizlerin 32 poundluk toplarnn bu zel gemilere
hibir etkisi olmamt.

310

Dnya Sava Tarihi

Fakat Fransz-spanyol mhendisler, dmann scak glle (red-hot shot)

kullanabileceini hesaba katmamt. ngilizler, 13 Eyllde ocaklarn kur
dular ve toplarn namlusunun ierisinde, barut ile scak glle-topular, bun
lara pimi patates diyordu- arasna kil ve ya ot yerletirdiler. Bu ilem
son derece tehlikeli olsa ve topun havaya umasn nlemek iin ok abuk
hareket edilmesi gerekse de, bu gllelerin spanyol muhasara gemileri ze
rindeki etkisi ykc olmutu. Dz ayla atlan bu glleler, zrh delip bir s
re daha iten ie yanmaya devam ediyor ve ardndan da ate alyordu. Alt
gemi alev ald ve sonuta terk edildi. ki gemi ise bir anda havaya utu ve yok
oldu. ngiliz mdafilerin verdii hafif kayplarn aksine, Fransz-spanyol top
ve gemi mrettebatnn verdii ar kayplar neticesinde, saldrya son veril
di. spanyann harcad muazzam miktarda kaynak ve baruta ve drt yl bo
yunca kara ve denizden sren bombardmana ramen, savata yalnzca 330
ngiliz askeri lmt. 717 ngiliz askeri de, hastalklar neticesinde hayatn
kaybetmiti.
1783 ylnda her iki taraf da artk tkendii iin, Amerika ve Bourbon sa
valar sona erdi. ki taraf da bar istiyordu. Amerikada, Yorktovvn Muhare
besinde ngilizlerin urad yenilginin ardndan (1781), her iki taraf da n
gilterenin sava kaybettiini kabul etti. Franszlar ve spanyollar, nceki
yllarda uradklar kayplarn bir ksmn telafi etmeyi baarmlard, fakat
hl denizlerde ngiltereyle baa kabilecek konumda deillerdi. Gemi in
as iin gerekli malzemelerin temininde yaanan sknt, yeterli sayda kali
fiye gemi ina ustas, tersane ve hepsinden nemlisi deneyimli denizciye sa
hip olmamalar bu lkelerin elini kolunu balyordu. Yine de, ngiltere tam
on kolonisini, Minorcay ve Floriday kaybetmiti. spanya, Bemardo de
Galvezin Florida ve Alabamada dzenledii baarl seferler sonucunda,
kaybettii topraklan geri kazanmt, fakat stratejik neme sahip Cebelitark
kalesi hl ngilizlerin elindeydi. HollandalIlar, Seylan zerinde denetim
kurdu; Franszlar ise Senegali ve Karayip adas St. Lucia, St. Vincent ve
Grenaday ele geirdi.

Askeri tarihiler, anlatmaya altmz savalarn yapsn incelemenin

yan sra, on sekizinci yzyl sava teorisini, Napoleon Bonapartem gelitir
dii doktrini kavrayabilmenin bir arac olarak kullanma eilimindedir: Soylu
kan tayan pek ok eitimli subay, hem askeri metin ve antlamalarn dili
hem de kltrn nemli bir paras olarak grdkleri Franszcay konuabi
lir ve okuyabilirdi. Prusya Harp Okulu (1717), Hollanda Topu Okulu
(1735), Woolwich Mhendislik ve Harp Okulu (1741), Paris Askeri Akade

Dnya Sava Tarihi

311

misi (1749) gibi okullarda artk resmi askeri eitim alabilmek mmkn hale
gelmiti. Pek ok soylu gen, meslei renmeleri iin alaylara rak olarak
gnderilirdi. ou lkede aileler, ocuklarn daha ok kkken askeriyeye
kaydettirirdi, bylece bu ocuklar, daha erken kdem alabilirdi.
Gemite olduu gibi, pek ok renci, antika savalar ve kendi atala
ryla ilgili eitim alrd. Bu noktada, Kral Frederickin, eik dzeni antik Yu
nanllardan rendiini hatrlamamz yerinde olacaktr. Pek ok yazar arasn
da sregelen, lejyon mu falanks m tartmas yeniden alevlenmiti -tfek ve
sng kullanan falankslarn tekrar kurulmas istei. 1758de Louisbourgdaki byk Fransz kalesinin kuatlmas esnasnda, General James Wolfeun
subaylarndan biri, hafif piyadesini neye gre savatrdn yle ifade et
miti: Ben bunu Ksenophondan rendim, fakat benim arkadalarm hibir
ey okumad iin, yaptklarm grnce hayrete dyorlar.
On sekizinci yzyln taktik ve strateji rencileri, mevcut silahlar ere
vesinde almak zorundayd. Onlara gre, gl kalelerin ina edilmesinin
nedeni, ordularn hzl intikali iin gerekli yollarn ve ikmal sisteminin kurul
mam olmasyd. Ordu, eer saldrya urarsa kaleye ekilecek ya da daha
kts, uzun bir kuatmaya maruz kalacakt. Seferlerde ise, generaller, istih
baratn zayfl ve elde yeterince harita olmamas nedeniyle, ya dman bu
lamaz ya da farkl yerlere giderlerdi.
Komutanlar, ok etkisi ve ordre profond (yanak dzende kl ya da sn
g kullanan piyade veya ar svari); ordre mince (tfeklerin ate gcne da
yal saf dzeni); ya da tm bunlarn kombinasyonu arasnda karar vermek zo
rundayd. spanyol yzar Marques de Santa Cruz, Franszcaya evrilen ve
pek ok lkede okunan eseri Reflexiones Militaresde (1724-30) ikinci yak
lam benimsemiti. Santa Cruza gre, drder sradan oluan iki sava hat
t kurulmal ve aralara piyade ve svari birlikleri kol dzeninde yerletirilme
liydi. Ordreprofondun Fransada ok destekisi vard, bunlardan biri de N o
uvelles Dcouvertes sur la Guerrei (1724) yazan Jean-Charles de Folarddi.
Folard, spanya Veraset Sava srasnda talya seferlerinde sve kral XII.
Charlesm ordusunda grev yapm ve Malplaquet Muharebesinde yaralan
mt. Folard, sngnn kullanld yanak kol dzenini ve oktan ziyade,
ate gcn savunuyordu. ou Fransz komutan, askerlerinin ordre minceyi uygulayacak derecede eitimli olduundan emin deildi, fakat bu dzeni
savunanlar, saf dzeninin, ate gcne arlk verdii kadar, ok unsurunu da
ihtiva ettiini ne srmekteydi.
Gnmzde kimi tarihiler, Fransz taktisyenler arasndaki bu tartmala
r yavan bulsa da, aslnda bu taktisyenlerin byk bir blmnn sava dene

312

Dnya Sava Tarihi

yimine sahip askerler olduunu akldan karmamz gerekir. Mareal Saxe,

Mes Reveries adl eserinde, dneminin farkl gr ve sava dzenlerini bir
araya toplamt; onun tarz, kimine gre modem, kimine gre ise eski
modayd. Saxe da, tpk kendisini izleyen Frederick gibi, disiplinin nemini
vurgulamt: Disiplin, ordularn ruhudur ve o olmazsa, askerler bir serse
ri srsnden baka bir ey deildir. Saxe, szlerini yle tamamlamt:
En sert disipline sahip ordular, her zaman en byk ileri baaranlar ol
mutur. Yine de, ar disiplin, kdemli subaylarn efkat ve lmllyla den
gelenmeliydi. Saxe, a kalan ve bu nedenle yamacla kalkan askerlerin
lm cezasna arptrlmasna karyd. Firarilerin damgalanmasn reddet
miti; ar derecede ar cezalara da karyd. Sulular, iki sra halinde dizil
mi askerlerin arasnda aa yukar koar ve bu srada, askerler de ellerinde
harbilerle onlara vururdu. Sulunun ok hzl komasn nlemek iin, nn
de geri geri giden ve sngyle onu drten bir avu yer alrd. Pek ok asker,
bu cezalar yznden ya sakat kalm ya da hayatn kaybetmiti. Cezann ar
dndan, sulunun kafas zerinden alay sancan geirerek onu teselli etme
giriimi de ne ektii acy azaltmakta ne de vcudundaki kalc izleri silmek
teydi. Saxea gre, askerler, bu ekilde fahieler, hrszlar ve idam mahkm
lar gibi cezalandrlm oluyordu.
Saxe, sava alanndaki zaferlerin, askerlerin ayaklariyla kazanldn
vurgulard -bu sz, daha sonra Napolon da syleyecekti. 4 piyade alay,
svari birlikleri ve hafif toplardan oluan lejyonlar ya da bir lejyoner general
tarafndan komuta edilen 3.582 kiilik birliklerin kurulmasn teklif etmiti.
Bu teklifin nemi, sava alanndaki esneklii gz nnde tutmas ve bam
sz olarak hareket edebilecek tmenlere giden yolu am olmasyd. Lejyon,
yaps itibariyle her tr dmanla savaabilecek etin bir birlik olacakt. Saxem lejyonu, ndeki ikisi tfek, arkadaki ikisi ise demir ulu 4.5 metre uzunluunda yar karg ve omuzlarnda tfek tayan askerlerden kurulu drt
saftan oluuyordu. Karglar ileri doru uzatldnda, ular ilk iki safn 2-3
metre ilerisinde oluyordu. Buradaki ama, n saftaki tfekiler ate etmeye
devam ederken onlar koruyabilmekti. Amusette denilen ve kiilik mret
tebata sahip seri atml uzun namlulu hafif toplardan her lejyona tahsis edile
cekti. Ayr ayr ya da batarya halinde kullanlan bu toplar, 1.000 metre men
zil ierisindeki dmanlara kar kullanlabilecekti.
Saxe, ayrca av tfeklerini andran yivli ve kuyruktan dolma tfeklerle do
nanm hafif piyadenin kullanlmasn da nermiti. Bu birlikler, fiziksel ola
rak dayankl ve komaya alkn olacak, 100 metre mesafedeki dmana isa
betli atlar yapabilecek ve dman 20 metre yakna gelinceye kadar buna de
vam edeceklerdi. Ardndan, hzla geri ekilip normal piyade dzenine gee-

Dnya Sava Tarihi

313

eklerdi. Svariler, kuyruktan dolma yivli karabina ve kl kullanacakt; n

saftakiler ise 4 metre uzunluunda mzraklarla donatlacakt. Tm birlikler,
zrh korumas olarak gs zrhyla (cuirasse) donatlacakt -kendi tasarm
olan, deri zerine yerletirilmi demir levhalardan oluan zrh kullanlacakt.
Bu zrh, kl ve kargya kar ok iyi koruma salarken, yakn mesafeden atlan bir tfek mermisi karsnda yetersiz kalyordu. Roma tarz miferin de
eklenmesiyle birlikte, Saxein hayalindeki, yeniyle eskinin karm olan m
kemmel ordu tamamlanm oluyordu. Bir orduda 10 lejyon, 8 svari ve 16
dragoon alay bulunacakt -toplam 46.000 asker (34.000 piyade ve 12.000
atl) ve 12.000 at. Saxe, hem askere almann glkleri hem de halkn asker
olmaya scak bakmamas nedeniyle, tm genlerin, lkelerine 5 yl zorunlu
hizmet etmesini teklif etti.
Saxeta da grld gibi, 1750lere gelindiinde, pek ok taktiksel kom
binasyon mevcuttu. Askeri evreler, I. Frederick William (1713-1740) ve ha
lefi Byk Frederick komutasndaki Prusya ordusunun baarlarndan fazla
syla etkilenmiti. Prusya piyadesi, 1740 ylna kadar 4 sra geniliinde ya
nak saf dzenini kulland. Frederick, 2.5 milyondan biraz fazla bir nfusa
sahip olan Prusyada, 83.000 kiilik ve ileride ann en disiplinli ordusu olacak bir askeri g devralmt. Avusturya, Fransa, Rusya ve dost ve dman
dier lkeler Silezya Savalarinda (1740-42 ve 1744-45) ve ardndan Yedi
Yl Savalarnda (1756-63) Prusya taktik ve metotlarn taklit etti. Prusya or
dusunda her tabur, biri grenadier (ar piyade), dier bei fusilier (orta piya
de) olmak zere 6 blkten oluurdu; ayrca her alay da iki taburdan olu
maktayd (toplam 1.629 asker). Bu yap, tm dier ordular tarafndan rnek
alnd. ngiliz blklerinde 60, Fransz blklerinde 50 ve Prusya blkleri
nde 114 asker bulunurdu.
Prusyallar, Frederick dneminde yllar sren titiz eitim ve dikkatli d
zenlemeler sayesinde geleneksel metotlar en mkemmel hale getirdiler. En
seri ate eden askerler onlard ve sava alanlarmda onlarn bir ei daha yok
tu. Prusya askerleri, en iyi artlarda dakikada drt kez ate edebiliyordu; Fre
derick dneminde kullanlmaya balanan yeni tfeklerle birlikte, bu oran be,
hatta altya kadar ykseldi. Grenadier' 1er gvenilir ve dayankl birliklerdi,
mevcutlan sayesinde gerekirse alaylarndan ayr taburlar olarak kullanlabi
lirlerdi. Prusyallar, yry dzeninden sava dzenine hayret verici bir
hzla geerlerdi. ki ya da yry kolundan ayn anda yaplan hzl ark
larla, ksa srede sava dzenine geebilirlerdi -b u ekilde, karlarndaki d
zensiz orduyu, dzgn bir sava hatt kurarak akna evirirlerdi. Dakikada
75 adm hzla ilerlerlerdi ve bu hz, zaman ierisinde 120 adma kadar kar
mlard. Frederick, 1740ta Prusya sava hattnn saf saysn e indirdi;

314

Dnya Sava Tarihi

hatta Yedi Yl Savalar srasnda, asker miktar yeterli olmad zamanlarda

bu say ikiye indi. Frederick, yaratc bir askeri dnr olma konusunda Ma
real Saxe ile kyaslanamasa da, disiplin, verimlilik ve demir gibi bir irade
ou zaman baarl olmak iin yeterli oluyordu.
Prusyallar at hz bakmndan en iyi piyadeye sahip olsalar da, Frede
rick, sngnn ate gcnden daha nemli olduuna inanyordu. Birliklerin,
gs zrh giyerek saldrda bulunmasndan yanayd. Svariler, demir gs
zrh giyer ve dman sava hattn ezmek ya da dman svarilerini dat
mak iin gl atlara binerlerdi. Ne var ki, Yedi Yl Savalarnda uranlan
yenilgiler, Fredericki ate gcne arlk vermek zorunda brakmt. Prus
yalIlar, yanak dzende savaarak dman taciz etme grevini stlenen Avustuya ve zellikle Hrvat hafif piyade ve svarisine (hissar) kar, Feldj
ger Birlikleri adndaki hafif piyade birimlerini kurdular. Jager'ler, frsat bul
duklar zaman firar etmeleri yksek ihtimal olan normal piyade erlerinden
farkl olarak, dank dzende savamak iin gerekli bir zellik olan sadaka
te sahiplerdi. Yeil niforma giyer ve dmana uzak mesafeden ate etmele
rine imkn salayan ar, yivli karabinalar kullanrlard.
Yedi Yl Savalar srasnda tm ordulardaki komutanlar, savalarda uygu
lamak zere farkl taktik seeneklere sahiplerdi. Yanak dzen, ince saf, da
nk dzendeki hafif piyade, hafif top bataryalar ve ileride tmen eklini alacak organizasyon bunlardan bazlaryd. saf halinde savaan ngiliz ve
Prusya birlikleriyle savaacak kadar disiplinli olmayan Franszlar, savata
pek bir. varlk gsterememiti. Baz Fransz komutanlar ise, birliklerinin sa
hip olduu savama isteinin sng hcumlarnda kullanlmas gerektiini
dnyordu. Bi nedenle farkl sava dzenleri ortaya atlmt. Kol dzenin
de saldran birlii saf dzeninde dier bir birlik destekleyecek ya da ordre
m im e ve ordre profond' un niteliklerini bir araya getirecek ordre mixte olu
turulacakt. Mareal Charles de Belle-Isle gibi dier baz komutanlar ise ar
ln topuya verilmesinden yanayd. Belle-Isle, 4 ve 8 poundluk standart
sahra bataryalarna ilave olarak, her tabura, piyade hcumunu desteklemek iin bir ya da iki seri atml hafif top ve ekili havanlar tahsis edilmesini ner
miti. Elbette toplarn sava hatt boyunca dalmasna yol aaca iin, bu
teklife kar kanlar da olmutu.
Tm bunlarla birlikte, sava alannn durumunun da, savalarda tayin edi
ci bir rol bulunuyordu. Hibir savata artlar kontrol altnda deildir ve tm
savalara uygulanabilecek, standart bir zafer kazanma metodu yoktur. Yedi
Yl Savalar, Comte Jacques Guibert (1743-90) ve dier yazarlara, Fransz
Devrimi ve Napoleon ordularna zemin hazrlayacak yeni taktikler gelitirme

Dnya Sava Tarihi

315

imkn salad. Guibert, saysz basks yaplan ve Farsann da dahil oldu

u ok sayda dile evrilen mehur eseri Essai general de tactique,
yaynladnda henz 29 yandayd. Asker bir ailede yetimi ve ocukken
babasyla sava oyunlar oynamt. Yedi Yl Savalarnda grev yapt ve ar
dndan, bir asker olduu kadar, bir yazar olarak da n kazanmak isteyen hrs
l bir askeri philosophe olarak kendini gsterdi. Guibert, piyadeye arlk ve
ren dier yazarlardan farkl olarak, topunun ve unsur -piyade, svari ve
topu- arasndaki koordinasyonun nemini vurgulad.
O da, tpk kendinden nceki pek ok yazar gibi, kargnn kullanmnn
zorunlu olduu gnlerden kalm olan falanks andran sava dzenlerinden
rahatszd. Yine, kimi on sekizinci yzyl taktisyenlerinin sngye odaklan
mas ve onu klt haline getirmesi de, dier bir antika hayranlndan ba
ka bir ey deildi. Guiberte gre, ate gc ve top ile tfeklerin menzili, ok
taktiklerinin ve antika dzenlerinin sonunu getirecek bir seviyeye ulam
t. Mareal Saxe ile benzer grlere sahip olan Guibert, lkenin tm genle
rinin zorunlu askeri eitimden geirilmesinden yanayd. Ona gre, isabetten
ok seri at ama edinmi Prusya tarz eitimin sava alanlarndaki karl
, lden ziyade kuru grltyd. Arlk, isabetli ata ve sngl dv
tekniklerine verilmeliydi. Gerekten de, birok lkedeki askeri eitimde ok
az gerek at yaplmaktayd. Guibert, sra piyadenin yeterli olduunu ve
askerlerin ilk ate aan taraf olabilmek iin ilerlerken admlarn hzlandrma
lar gerektiini sylyordu. Tfeklerin azami menzilleri yaklak 400, etkili
menzilleri ise sadece yaklak 175 metreydi.
Guibertin taktii, hareketlilik ve ate gcn nplana karyordu. Asker
lere, uygun adm yrmek yerine, zorlu arazilerde nasl hzla ilerleyecekleri
retilmeliydi. Askerler, iki kat daha hzl manevra yapacak ve dman ku
atrken ya da saldrrken kat daha hzl ilerleyecekti. Guiberte gre, tm
birlikler vur-ka taktii ye keif konusunda eitim alaca iin, hafif piyade
kullanmak gereksizdi. Eitim kitab da safhalar drde indirmiti: saflar iki
ye katlama (svari saldrsna kar), ark dn (saf dzenine gemek iin
gerekli), kol dzenine gei ve sava dzeninin tekili. Piyade saf halinde
savaacak; n saf dorudan ileriye ate ederken, ikinci saf birinci safn sa omzu zerinden, nc saf ise birinci safn sol omzu zerinden ate edecek
ti. Prusya tarznda ilerlerken ate edilmeyecekti (Jeu de change). Fransz bir
likleri, durarak ate edecek ve bylece iyi nian alp karsndakine byk za
yiat verdirebilecekti. Eer askerler ak arazide dman net olarak grebiliyorsa, onlara ate serbest komutu verilecekti. Bir mevzide savunmaya gemi
dmana saldrrken ise, askerler kol dzeninde ilerleyecekti. Guibert, Sa
xetan farkl olarak, svarinin hz ve ok iin uygun olan karabina ve taban-

316

Dnya Sava Tarihi

ayla donatlmasn nermiti; ona gre, zrh kullanm tmyle gereksizdi.

Saldr yanls olan Guibert, duruma gre farkl ekiller alabilecek esnek
kol dzeninin kullanlmasn tavsiye ediyordu. Bu birlikler, hzl hareket ede
bilmek iin, kendilerini yavalatan fazla cephaneyi tamayacaklard; ayrca,
dman arazisindeki ordu, dmann zararna olacak ekilde blgenin kay
naklarndan istifade etmeliydi. Snrl sava yanls pek ok kii bu gr
leri tehlikeli grrken, Guibertteki cevheri fark edecek kii Napoleon ola
cakt.
Guibertin dneminde, tm Avrupa ordularnca kullanlmakta olan topu,
yzyl bandan beri deiim gstermiti. spanya Veraset Sava srasnda
da, toplan sava alanna gtrmek ve orada etkili ekilde kullanmak hl so
run olmaya devam ediyordu. Ayn ordu ierisinde bile farkl kalibrelerde pek
ok topun olmas karmaaya yol ayor, etkinlii azaltyor ve eitim ve lojis
tik tam bir kbus haline geliyordu. Hafif alay toplar dndaki tm toplar, at
larn ektii bir dingile monte edilmi iki tekerlekten ibaret olan avantrairilerle ekilmekteydi. Topun kundann arka ucu kaldrlr ve top arabasna ta
klrd -bylece drt tekerlekli hale gelirdi. 1732de Fransz topu subay Jean-Florent de Vallierenin gelitirdii sistem, 7 Ekim 1732 tarihinde resmen
kabul edildi. Bundan byle Fransz topusu 5 model top kullanacakt -24, 16,
12, 8 ve 4 poundluk. Bu nemli deiiklie ramen, toplar tamak hl
sorundu. 12 poundluk bir topun arl 1.600, arabasnn arl da 2.500 ki
loydu. Hafif 4 poundluk toplarn arl bile 550 ve arabalarn arl da
1.250 kilo kadard. Franszlar toplar hafifletmek iin aba harcasalar da, bu
alanda AvusturyalIlar ve Prusyallar daha baarl olmutu.
Topu alannda Guibertin imdadna, Fransz topusunu modernize eden
ve Gribeauval sistemini yaratacak olan General Jean-Baptiste Gribeauval
(1715-89) yetiti. Gribeauval, Prusya ve Avustuyaya dzenledii gezilerin
ardndan, Fransz topusunu kknden deitirecek deiimler iin kollar s
vad. Sahra ve kuatma toplarn birbirinden ayran Gribeauval, sahra kulla
nm iin 12, 8 ve 4 poundluk toplan ve 6.5 poundluk howitzerleri tahsis et
ti. Kuatmalar iin ise 8, 12, 16 ve 24 poundluk toplar kullanlacakt. Gribeauvalin toplar, bronzdan btn olarak dklrd, ardndan toplarn az delinir ve namlusu alrd. Bu sayede, topun gcnden bir ey kaybedilmeden,
topun arln olabildiince azaltmak mmkn oluyordu. Daha gl ve ha
fif modeller sayesinde, kullanlan barut miktarn azaltmak da mmkn ol
mu, gllelerin ap artrlm ve windage (namlu ile mermi arasndaki ap
fark) olabildiince azaltlmt. 4 poundluk sahra toplarnn arl, artk sa
dece 300 kilodan biraz fazlayd.

Dnya Sava Tarihi

317

Gribeauval, top arabalarn yeniden dizayn ederek cephane sandn din

gilin zerine yerletirdi. Bu deiiklikle birlikte top arabalar daha salam
hale geldi ve tm ordularn ba belas olan, top arabalarnn sakatlanmas so
runu da asgariye indirilmi oldu. Daha da nemlisi, Gribeauval, top arabas
ve tekerlekler iin bir standart belirlemi ve bunlarda kullanlan paralarn,
sklp taklarak her arabada kullanlacak paralar olarak imal edilmesini
salamt. Namlunun ykseltilip alaltlabilmesi iin namlunun altna pirin
ten byk bir vida ve atm hzn ve isabet orann artrmak iin de toplara ba
sit bir niangh yerletirdi. Son olarak da, topular blk ve alay eklinde
yeniden organize etti. Bir topu bl sekiz toptan oluacakt. Bu sisteme
gre, topu, artk piyade ve svari gibi, ordunun bir paras haline gelmiti.
Sistemin etkinlii zerine hararetli tartmalar yaplm olsa da, Gribeauvalin 1774 ylnda ordu mfettii olarak atanmas, Fransay devrim ve im
paratorluk dnemlerinde saysz zafere tayacak sistemin hayata geirilmesi
iin atlan ilk adm olmutu. Yzlerce yl savalarda yardmc unsur olarak
grev yapan topu, nihayet sava alanlarnn esnek, etkili ve ykc bir yesi
olarak ordularda hak ettii yeri almt.
On sekizinci yzyl askerleri, haklarnda daha pek ok ey anlatmay ge
rektirecek bir hrete sahiptirler. Bu dneme dair eserleri okuyanlar, u terim
lere fazlasyla aina olmaldr: serseri, asi, haydut, sefil, ahlaksz, tembel ve
tehlikeli. Prusya kral Frederickin kendi ordusunu tarif etme ekli dikkat e
kicidir: Bunlarn byk bir blm, toplumumuzun posalardr -miskinler,
erefsizler, berdular, asiler, sorumsuzlar ve lkeleri ve yneticileri hakknda
hemen hibir endieleri olmayan benzeri kiiler. Fredericke gre, askerle
rin, kendilerine savata komuta edecek olan subaylardan korkmalar zorun
luydu. Tm geici ordulardaki askerler arasnda ar davranlar, alkolizm,
serkelik, kadnlar rahatsz etme, kumarbazlk, horoz dv, at yar ve
ans oyunlar ok yaygnda
Ebeveynlerin ok az, ocuklarnn askeri bir kariyer elde etmesini istiyor
du. Pek ou, oullar gnll olduunda veya 8 ya da 10 yl sreyle askere
alndnda, onlar kurtarmak iin koup yetkililere yalvaryordu. Bahaneleri
de, ounlukla orduya ve askerlere yeterince gven duymamalaryd. En sk
duyulan bahanelerden biri uydu: Benim olum ne suludur ne de serseri.
Siviller, askerleri evlerinde barndrmak zorunda kaldklarnda, onlarn eve
verdikleri hasar yznden devaml ikayette bulunurlard. Askerler bazen
kaldklar evdeki kitap ve belgelerle ate yakarlard -kim i zaman kazayla evi
yaktklar da olurdu. Bir ngiliz askeri, 1728 ylnda Cebelitarktan gnderi
len bir belgede yle anlatmaktadr: Ne yapacak i ne de yeni bir haber var.
Hibir icraat yok. Zamanmz kumarla, fahielerle, ikiyle, dansla, elencey

318

Dnya Sava Tarihi

le ve benzeri zararsz eylerle geiriyoruz -v e eer benim fikrimi soracak olursanz, Sodom ve Gomora bile, Cebelitark garnizonunun yars kadar yol
dan km deildi. Amerikan Devrimi srasnda New York sakinleri, ayda
bir karargha gidip oradan ikinin de dahil olduu taynlar aldktan sonra
gn durmadan iip kavga eden, davul alan, dans eden, kumar oynayan ve
akla gelecek her tr rezillii yapan Hesselilerden (paral Alman askerleri)
bkp usanmt. Siviller, bu karmaada evlerinin yanp gideceinden endie
eder ve karlarn ve kzlarn korumak iin, evlerinde Alman askerlerinin kal
d odalar ile kendi odalar arasndaki kaplar ivilerlerdi. New Yorktaki
ngilizler de, kz ocuklarnn oyuncak bebeklerini snglerinin ularna ta
kp dolaarak tam bir barbarlk rnei sergilemilerdi.
Byk ordularda grev yapan subaylarn nemli bir blm soylu ya da
en azndan stsnfa mensup ailelerden gelirken, sradan askerlerin ok fark
l kkenleri ve orduya katlmak iin ok farkl nedenleri bulunuyordu. Kimi
astsubay olabilmek.iin gnll olmu, kimi zor ky yaamndan kam, ki
mi ise askere alma grevlilerinin vaatlerine kanp macera peine dmt.
Dier askerler ise, hem kendileri hem de bakmakla ykml olduklar kiiler
iin para kazanabilmek umuduyla ve bazen de, eer yaadklar topraklar i
gal tehdidi altndaysa, yurtsever duygularla orduya katlrd. Prusya, hem
genleri askere alr hem de paral asker kiralard. Franszlar, ngilizler ve s
panyollar da, ordularn desteklemek iin zaman zaman milis kuvvet toplard.
ok sayda milisten oluan birlikler kendi topraklan dnda bir yerde sava
maya zorlandnda, sonu ounlukla isyan olurdu. ngilterede ifti ve i
iler, lke dna greve gnderilecekleri korkusuyla 1757de birka ehirde
ayaklanmlard. Ruslar ise, kylleri sorgusuz sualsiz toplar ve apar topar
cepheye srerdi.
nsanlar askere alabilmek iin, farkl blgelerde ve farkl zamanlarda pek
ok teknik uygulanmt. Borlulara, serserilere, sululara ve hatta katillere,
ceza almak ve orduya yazlmak arasnda seim yapma ans tannrd. Bir
handa kafay ekme gafletinde bulunmu saf bir kyl gencinin, sabah gz
n atnda kendisini asker olarak bulmas hi de alacak bir durum deil
di. Pek ok kii de, askerlerin att palavralar, gsterili niformalar, kendi
sini bekleyen kadnlar ve benzeri hayallerin etkisine kaplp 8 yl ya da daha
uzun sre grev yapmasn zorunlu klan kd imzalard. Hizmet etmeyi
kabul ettiklerinde, artk geri dn yoktu. Kamaya ya da ailelerinden yardm
istemeye frsat bulamadan, astsubaylarca klalarndaki yeni hayatlarna g
trlrlerdi. Kilit altnda tutulan bu kiilere, uymak zorunda olduklar artlar
ve bir subaya vurma ya da szne karlk verme, hrszlk, grevi ihmal ve
firar gibi sulan ilediklerinde ne tr cezalara arptrlacaklar anlatlrd. En

Dnya Sava Tarihi

319

ufak bir disiplin ihlalinde cezalandrlr ve daha ar sularda idama mahkm

edilirlerdi. Askerlerin byk bir blm, disiplinle ilgili konular haricinde
subaylaryla hibir iletiim kurmazd; onlarla avu ve onbalar ilgilenirdi.
Tm on sekizinci yzyl ordularnda, askeri nizamnameler, uyulmas ge
reken kurallar ve bunlarn ihlali durumunda verilecek cezalarla ilgili madde
leri iermektedir. Ordudan orduya deimekle birlikte, verilen en bildik ce
zalar dokuz kuyruklu kedi, tahta ata binme, damgalama ve gauntlet kousuydu (elleri denekli iki sra askerin arasndan geirilmek suretiyle uygulanan
bir dayak cezas -y.n.). Ar su ileyenler Akdeniz kadrgalarnda 15 yl k
rek ekmeye, tophanelerde almaya (salk iin son derece zararlyd), ko
lonilerde grev yapmaya mahkm edilir ya da aslr veya kuruna dizilirdi.
Kk sularda sulunun rtbesi indirilir, suluya bir sreliine karakol g
revi veya gece bekilii gibi grevler verilirdi. syan, yama ya da dman
safnda savama gibi sularn cezas ise idamd.
Prusya ordusunda ar cezalar kla hayatnn ayrlmaz bir parasyd.
Kamptan izinsiz ayrlma durumunda, sulu, gauntlet kousunu yapmak zo
runda kalrd (200 asker iki sra halinde dizilir ve sulu bu srann arasnda on
kez aa yukar koarken, askerler ellerindeki ya fndk aacndan sopalar
la ona vururdu). Ayrca sulunun askerlik sresi bir sekiz yl daha uzatlrd.
Sulunun lklarnn duyulmasn engellemek iin davullar alnr ve bir
binba, cezann usulne uygun ekilde yerine getirilmesini salamak iin olay yerinde bulunurdu. spanyol askerler ise, bu cezay tfeklerinin harbile
riyle uygular ve bazen suluyu kalc olarak sakatlarlard. Sava dnemlerin
de, grev yerinin haricinde rastlanan bir Prusya askeri, firari olarak kabul edilir ve ya aslr ya da kuruna dizilirdi.
Firar, hibir ordunun msamaha gsteremeyecei bir sutu. Askerlerin
byk bir blm zoraki askerlik yapt iin, frsat bulduklarnda kamala
r normaldi. Yedi Yl Savalar srasnda 80.000 Prusya, 70.000 Fransz ve
62.000 Avusturya askeri firar etmiti. Kla ve kamplardaki nbetiler, d
mandan ziyade, kendi askerlerine kar uyank olmak zorundayd. 1759 Prus
ya Piyade Nizamnamesine gre, firar eden askerler, acmadan idam edile
cekti. Sivil yetkililer ve polis, yakndaki bir kladan asker katnda arama
lara katlrd; ayrca, komutanlar da kaaklarn bana dl koyard. Firari bir
askere yardm eden sivilin sonu da idamd. spanyada askeri yetkililer, g
venilir hafif piyade ve svari birliklerini yollarda devriye gezmeleri iin g
revlendirir ve firarileri yakalayanlar dllendirirdi. Dier lkelerde bu ii
profesyonel dl avclar stlenmiti.
Askerlerin kamak iin saysz nedeni bulunuyordu. Hayatlarnda evlerin

320

Dnya Sava Tarihi

den hi ayrlmam olan gen askerler evlerini zlyor ve maruz kalacaklar

cezalar renince depresyona giriyorlard. Askere alnanlarn pek ounun,
bakmak zorunda olduu ailesi ve yapacak ileri bulunuyordu. Savaa bile gir
melerine gerek kalmadan, salgn hastalklarn ordular zerindeki ykc etki
sine ahit olan gen askerler, dehete kaplyor ve canlarn kurtarmak iin fi
rar ediyorlard. Divanharp, yksek firar oran ve elde yeterli sayda deneyim
li asker bulunmamas nedeniyle, konuyla ilgili kanunu uygulama konusunda
isteksizdi. Bunun yerine sulular 50 kez krbalanr ya da 9 kuyruklu kediye
daha fazla ip eklenirdi. Emir subaynn kz olarak adlandrlan yerde, di
erlerine ibret olsun diye, sulularn srtn kanl bir jleye evirirlerdi. Ame
rikan ordusundaki askerlere verilen baz cezalar da yleydi: ikili greve
kmak 30, sivillerden para dilenmek 40 ve saat almak 80 krba. Firar ya
da benzeri bir suu tekrar edenler, kurallara uygun olarak aslr ya da kuru
na dizilirdi. Sulu asker, kendi silah arkadalarnn eliinde daraacma ya da
idam mangasnn nne gtrlr, alay emir subay suunu okur, bir papaz
konuma yapar ve sulunun gzleri balanrd. Kimi durumlarda, idam mah
kmu korku ierisinde lm beklerken, grevli subayn, idamn tehir edil
diini bildirdii de olurdu.
Amerikan Devrimi srasnda sradan bir asker olan Jeremiah Greenman,
gazetesinde devrimcilerin divanharpten rnek aldklar cezalar yle srala
mtr: Bugn Binba E. Flagm bakanln yapt Divanharp u kiileri
yarglad: Jack Champlin [hrszlktan], Benjamin Buffington [firardan], Mat
hew Henly, Cornilius Driskill, Charles Stevens, James Singleton yargland
ve hepsi sulu bulunarak 100 krbaca mahkm edildi. Tekrar firar ettii ge
rekesiyle yarglanan Nathan Gale ise sulu bulununca mahkemenin merha
metine snd. Mahkeme sulunun genel karakterini dikkate alarak onu l
me mahkm etti. Galein son anda affedilip edilmedii ynnde elimizde
herhangi bir bilgi yoktur.
Avrupa ve koloni askerlerinin standart niformas parlak renkli asker ce
keti, uzun bir yelek, gmlek, dizlik, ayan stn kaplayan tozluk, uzun o
rap, tokal ayakkab, kenar kalkk ya da n pirinten apkayd. Ayrca
her asker tfek, apraz kemer, fieklik, knyla birlikte sng, srt antas, ye
dek kyafet, adr ivisi ve yemek iin gerekli eyalar tard. stisnalar ol
makla birlikte, rahatlktan ziyade grnmn esas alnd niformalar genel
de dar ve rahatszd. Kimi grenadier miferleri (shakos) o kadar ard ki, as
kerler, metal mifer kay takmak ve balar ne eik yrmek zorunda ka
lrd. Salarn askeri usulde taranp pudralanmas ise ok zaman alan bir u
rat. Keller de bundan kurtulamazd, nk onlarn da peruk takmas zorun
luydu. Yal havalarda slanan peruk, vcut ssnn dmesine ve eitli ra

Dnya Sava Tarihi

321

hatszlklara neden olurdu.

Kimi askeri ceketlerdeki klapalar, ok dar kesildikleri iin, askeri souk
tan korumak iin yeterli olmazd. Klot henz icat edilmemiti ve askerler,
bunun yerine uzun gmleklerinin alt ularn kullanrlard. Kimi birimlerde
dizlikler askerlerin eilip yerden bir ey almasn bile engelleyecek derecede
sk balanrd. Resmi geitlerde gayet temiz olan beyaz dizlik ve tozluklar
sefer srasnda temiz tutmak mmkn olmadndan, hepsi le gibi olurdu.
Tozluklar son derece skyd ve dmeleri balamak, zel demir bir kancay
la ok g olabiliyordu. oraplar diz hizasnda tutabilmek iin de orap ba
lar kullanlrd. Almanlarn giydii yn oraplar pek ok askerin derisinin
kabarmasna, lsere ve iltihaba yol amt. Ksa srede dalp paralanan
ya da askerlerin ayaklarna gre olmayan ayakkablar ise bal bana bir me
seleydi. Askerler, derinin kabarmasn nlemek iin, intikal srasnda ayakla
rn mum yana batrlm bezlerle sararlard. Ayrca rutubeti engellemek ve
ayakkablar yumuatmak iin ya kullanlrd.
Deri kemerleri ya da niformalar solduran kilden amur, yal hava, anma, yedek elbise olmamas gibi nedenlerden dolay, arazideki askerlerin
zerindeki kyafetin yrtk prtk bir paavradan fark kalmazd. Prusyallar niformalar ylda bir, Franszlar ylda bir, spanyollar ise alt ylda bir ye
nilerdi. Tropik blgelerde elbiseler rr ve boya aktrd. spanyol askerler
halk arasna yalnayak ve yar plak kmaya utandklar iin, ikayette bu
lunmulard. Baz askerler ise yeni niforma paralarn satp sadece eskile
rini elde tutar ve bu durumu hak ederdi. Souk blgelerdeki askerler kendi
paltolarn kendileri dikmek zorundayd. AvusturyalIlar ve Ruslar, askerleri
ne kaln pelerin ve su geirmez bot datrd. ngilizler, Kuzey Amerikada
ormanda gerekli olan dayankl niformalar kullanrlard. Ceketlerinin kuy
ruklarn keser, salarn ksaltr, rahat yn apkalar takar ve krmz kyafet
lerinin rengini kahverengiye' evirirlerdi.
Dnemin tm ordularnda yaam koullar ok zordu ve klalar ar ka
labalkt. Astsubaylar ve grenadierler iki kii bir yatakta yatarken, erler be kii bir yata paylamak zorunda kalrd. Sabah askerlerin kald bara
kalarn kaplar aldnda, ortal mthi bir koku kaplard. Bu artlar al
tnda hastalktan len asker saysnn, atmalarda len asker saysndan faz
la olmas alacak bir durum deildir. Kimi garnizonlarda askerlerin yarsn
dan fazlas, frengi ve bel soukluundan mustaripti. Aktaki tuvaletlerin et
rafnda sinek bulutlar kol gezer ve askerler, mthi koku nedeniyle, tuvalete
gitmektense msait bulduklar her yere tuvaletlerini yapmay tercih ederlerdi.
Ordu kamplarndan ykselen odun duman, barut, idrar, dk ve plerin ka

322

Dnya Sava Tarihi

rmndan oluan kokunun karsnda durabilecek hibir g yoktu.

Elbiselerini ve ortal temizleyecek kadnlar olmad iin, askerler pis
lik ierisinde yaamaya devam ederdi. Kuzey Amerikada Yedi Yl Savalarnm ardndan ngiliz subaylar, askerlerin itch (kant) denilen has
tala yakalanmasn engellemek iin, onlara akarsularda banyo yapmalarn
ve elbiselerini ykamalarn emretmilerdi. Pislik ve yerde yatma yznden,
kimi askerlerin tm vcudu yaralarla kaplanr, bylece savaamaz hale gelir
lerdi. Hasta askerler domuz ya, am reinesi ve kkrdn karmndan oluan ve pis koku eytan denilen bir ilala tedavi edilirdi. General George
Washington, askerlerine hava artlar ne olursa olsun ykanmalarn emretmi
ve ayet bulabilirlerse sabun kullanmalarn sylemiti. Byk bir evkle su
yu kapan askerler, bunu zerlerine dkp kadnlarn nnde rlplak ban
yo yapmt.
Hasta ya da yaral askerlerin byk bir blm, ancak ayakta duramaya
cak hale gelmise hastaneye gitmeyi kabul ederdi. Byk hastanelerde aske
ri tp gelimi olmakla birlikte, kalabalk, yetersiz havalandrma, pislik, kt
yiyecekler, pis yataklar ve kirli su bu yerleri hasta ve yarallar iin tam bir ce
hennem haline getirirdi. Kamplarn vazgeilmez hastalklar olan dizanteri ve
makattan kan kayb, hastaneleri ak hava tuvaletine evirirdi. Hastalar, o
unlukla ayaklar insan pisliiyle kapl, samandan yataklarn zerine yatr
lrd. Observations on the Diseases o f the Army (1752) adl nemli ve nl
kitabn yazar Sir John Pringle, hastalarn kannn belirli aralklarla aktlma
sn ve hastalara uyuturucu, kusturucu ila ve mshil verilmesini tavsiye et
mektedir. Pringle, ksren hastalarndan kan alm ve onlar afyon ve afyon
tentryle tedavi etmiti. Doktorlar, zhrevi hastalklarn tedavisi iin, arala
rnda cvann da bulunduu farkl tedavi metotlar uygulamlard. Yzyln
banda Fransada, tp mfettileri ve cerrahlarca idare edilen 85 askeri has
tane kuruldu. Ayrca, cephede savaamayacak durumdaki eski askerlerden
birlikler kuruldu ve onlara ikinci derece grevler verildi.
Shhiye, on yedinci yzyldan bu yana pek gelimemiti. Yarallar sava alamnda hl saatlerce ya da gnlerce beklemek zorunda kalabiliyordu. Am
bar, baraka ve bodrum gibi steril olmayan yerlerde en ilkel koullarda al
mak zorunda kalan cerrahlar da bir hastadan dierine hastalk yayard. Yara
l kol ve bacaklar keser ve kurun yaralarna cerrah mili sokarlard. Yedi Yl
Savalar srasnda grev yapm olan Dr. John Hunter (1728-93), tfek ya
ralarnn tedavi tekniklerini gelitirmi ve kan aktlmasna kar kmt.
Debridement (l dokunun ya da yaradaki yabanc maddenin alnmas) te
rimini ilk kullanan kii olan kii Fransz Pierre-Joseph Desault (1744-95),

Dnya Sava Tarihi

323

Hunter gibi, mermi yaralarnn almasna kar km ve derin yaralardan

yabanc maddeleri karma teknikleri gelitirmiti. Baz cerrahlar, butun ke
silmesine imkn veren turnikelere ve forsepse sahip olsa da, cerrahlarn
byk bir blm ilkel aletlerle grev yapyordu. Ameliyatlar srasnda teta
nos ounlukla lme yol aard.

Yine bu blmde grdmz gibi, on sekizinci yzylda Avrupada ger

ekleen savalarn etkisi artk tm dnyada hissediliyordu. Daha byk ve
iyi gemiler, sava denizlere tam ve uzak blgelere asker ve silah ulatr
mt. Gelien silah teknolojisi ve takviyeli ahap gemi tekneleri deniz sava
larnda yeni bir r amt. Havanada ina edilen ve 120 top tayan span
yol sava gemisi Santissima Trinidadm (sonradan tadil edilmi ve drt am
barl ve 140 toplu hale getirilmitir) hazin sonu, gemilerin mmkn olduu
kadar silah tamasnn yannda, her koulda idare edilebilir ekilde ina edil
mesinin de zorunlu olduunu gstermiti. ki ve ambarl sava gemileri
-dnemin ana sava gemileri-, Sanayi ana kadar teknolojinin ve ina ye
teneinin ulat belki de en st noktay temsil ediyordu. Sava gemileri, ok
yanuslar da birer sava alan haline getiren ve lke snrlar dnda hkimi
yet kurabilmek iin gerekli olan saldr ve savunma aralaryd. Yzyl ieri
sinde ngiliz Kraliyet Donanmas, 1708, 1744-46, 1759 ve 1805 yllarndaki
igal giriimlerinin nlenmesinde temel rol stlenmiti.
O dnemde yivsiz toplar kullanan sava gemilerinin toplarnn byk bir
blm, geminin banda ya da knda deil, yanlarnda bulunurdu. Bu ne
denle uygulanabilir tek taktik, gemilerin bordalarna mmkn olduu kadar
ok top yerletirmek ve onlar bir sava hatt halinde dizmekti. 1660larda
Kalc Sava Talimnamesiyle gemilerin bu ekilde savamas bir kural ola
rak kabul edildi. Bu sayede gemilerin zayf olan ba ve k blmleri, dma
nn borda ateinden korunmu olacakt. Elbette yivsiz tfeklerle saf halinde
savaan piyade birliklerinde olduu gibi, her iki taraf da belli kurallara gre
davranr ve deniz savalar, kara savalarndan ok daha tekdze ekilde gerekleirdi. 1780li yllarda ngilizlerin, kendi sava gemilerine topu eitim
palangalar yerletirmesiyle birlikte, sava gemileri, birbirlerine doru alar
da ate edebilmeye balad.
Saf dzeninin hem saldr hem de savunmada kullanlabilir olmas, ami
rallerin yeni taktikler gelitirmesini daha da gletiriyordu. Anson, Mays
1747de bir Fransz filosunu kamak zorunda brakm ve 18 merchantmein (bir tr sava gemisi) bu baars, sava talimnamelerinde deiiklie yol
amt. Eer dman kamaya balarsa, ngiliz sava gemilerine onlar takip

324

Dnya Sava Tarihi

edebilmek iin hat dzenini bozma yetkisi verilmiti. ngiliz komutanlarn,

1783 ylna kadar Kalc Sava Talimnamesinde belirtilenler dnda hareket
etmesi yasakt. Amiraller, ilkel gemiden gemiye haberleme teknikleri nede
niyle, filolarn hat dzeninde toplarken byk sknt yaard. Dman filo
sunun byk blm kamaya yeltenmedike, dman takip edilmeyecekti.
Dman sava gemileri, bu snrlamalar nedeniyle, otoyoldaki ar vasta
lar gibi birbirlerine yaklar ve birbirlerini geerlerdi. Yakn mesafede ger
ekleen hasar ve kayplar bile -ani bir rzgr ktnda birbirlerine arpar
lard-, geminin bataca manasna gelmezdi. Sk sk belirtildiine gre, Ingilizler, dman topularn ldrmek iin dman gemilerinin gvdesine;
Franszlar ve spanyollar ise dman yavalatmak ve hareketsiz brakmak iin yelkenlere ve armaya (donanm) ate ederdi. Gerekte gl olan rakip,
gemilerin gvdesine; zayf olansa, kaabilmek iin rakip gemilerin yelkenle
rine ate ederdi. Yzyln byk blmnde uygulanan hat dzeni nedeniyle,
deniz savalarnn byk ounluundan kayda deer bir sonu almamad.
Hatta, 1700 ylndan 1782 ylndaki Azizler Deniz Muharebesine kadar, ke
sin sonulu bir deniz sava gereklemedi.
Yetenekli ama dik kafal bir komutan olan Amiral George Rodney komu
tasndaki ngiliz filosu, Nisan 1782de Amiral Comte Franois de Grasse ko
mutasndaki bir Fransz filosunu takip ederek onunla muharebeye tututu.
Muharebe, Karayiplerde, Franszlarn ve spanyollarn Jamaikay igal et
mek iin kuvvet toplad Martinique ve Guadalupe adalar arasnda cereyan
etti. ngiliz filosu daha byk ve glyd -64-74 toplu 36 adet ambarl
sava gemisi, 90 toplu birka saffharp gemisi ve keif grevinde kullanla
cak firkateynler. ngiliz gemilerinin byk bir blm Fransz gemilerinden
daha hzlyd, nk bu gemiler, bakr kapl olduklar iin, ne su alyor ne de
ahap tekneleri delik deik eden tropikal terridoslardan (tahta kurdu) etkile
niyorlard.
Dahiyane bir plandan ziyade, srekli yn deitiren rzgrdan dolay,
Fransz sava hattnda bir gedik olutu ve belirgin bir plan olmayan Rod
neyin gemileri bu gedikten ieri dald. Carronade (ezici olarak da
adlandrlrd) denilen yeni, hafif ve ksa namlulu toplarla alan borda atei,
Fransz gemilerini ksa mesafeden perian etmeyi baarmt. Genelde oldu
u gibi, daha eitimli olan ngiliz top mrettebat, Fransz topusundan nere
deyse iki kat daha hzl ate edebiliyordu. De Grassem sancak gemisi Ville
de Paris, ngiliz gemilerince kuatld. Birka saat sonra, subaylarnn nere
deyse tamamn kaybetmi olan de De Grasse, teslim bayran ekti. ngiliz
ler, teslim olan geminin gvertesine ktklarnda, gvertenin lm ve lmek

Dnya Sava Tarihi

325

zere olan insanlar ve insan paralaryla kapl olduunu grdler. 400den

fazla Fransz denizci ve topu hayatn kaybetmiti. Glorieux sava gemisin
de de 13 subay ve 489 asker hayatn kaybetmi, 48 subay ve 1.563 asker de
yaralanmt. ngilizler, muharebede 5 Fransz saffharp gemisini ele geirdi.
6 Fransz kaptan hayatn kaybetti; sonuta, tm l, yaral ve esirlerle bir
likte, Franszlarn toplam kayb 14.000 kiiydi. ngilizlerin tm kayb ise 272
l ve 853 yaraldan ibaretti. ngilizler, yksek moral ve eitimli topular sa
yesinde, 1790larda ve sonrasnda, saldrgan Amiral Horatio Nelson dne
minde pek ok zafere daha imza atacakt.
Kraliyet Donanmas, her savatan sonra gcnden biraz daha kaybetse ve
sava gemileri bir sonraki krize kadar re ksa da, ngilizler artk de
nizlerde hkimiyet kurmann nemini kavramt. ngiliz donanmas, yzyl
ortalarna kadar Fransz-spanyol donanmasnn toplamndan daha glyd,
fakat bu durum, Bourbonlarn, modem sava gemileriyle yeni bir donanma
ina etmesiyle sona erdi. ngiliz gemi tasarmlar genelde yenilie pek ak
deildi, fakat ele geirilen Fransz ve spanyol sava gemilerini mek alarak
yeni gemi modelleri tasarlamaktan da geri kalmamlard. rnein, ngiliz
subaylar, 1740ta ele geirdikleri spanyol sava gemisi Princessa'ya (nce
ki ad Princesa) hayran kalm ve onu muhteem gemi ya da muazzam ge
mi olarak adlandrmlard. Oysa, ngilizlerin tasarm olan iki ambarl ve 74
toplu saffharp gemileri, her ynyle ok iyi sava gemileriydi. Daha nce
grdmz gibi, kendi bana baard ilerle nam salm olan Amiral Anson, ngiliz tersanelerini modernize eden, sava gemileri iin yeni tasarmlar
ve snflandrma ekilleri gelitiren, Kalc Sava Talimnamesi'ni yeniden d
zenleyen ve deniz subaylarna niforma giyme zorunluluu getiren ilk deniz
kuvvetleri komutan olmutu.
ngiltere, Yedi Yl Savalarndaki ezici zaferinin ardndan bir sreliine
deniz hkimiyetini yitirdi. 1780lerde denize indirilmesi gereken kimi saff
harp gemileri yanl ahap malzemeden yaplmt. Thames Nehrinde demir
li olarak bekleyen bu gemilerin gvdesini bir tr zehirli mantar kaplam ve
Royal George sava gemisinin tm mrettebatyla birlikte kaybedilmesi gibi
trajik olaylar yaanmt. ngiliz hkmeti, vaktinde tedbir alp gerekli kay
naklar salamad gibi, greve getirilen Richard Kempenfelt ve George
Rodney gibi amiraller de birbirini yemekten baka bir ey yapmamt.
Sonuta, ngilizler, her seferinde yendikleri Franszlar taklit ederek ok da
ha kuralc ve tutucu bir ynetim tarz sergileme yolunu setiler.
Franszlar, 1779 ylna kadar intikam amacyla 80 mkemmel saffharp
gemisi ve yeni tersaneler ina ettiler ve yeni bir denizci alm sistemi yrrl

326

Dnya Sava Tarihi

e koydular. Donanmasnda reform yapan Ispanyann elinde de, artk mtte

fiki Fransay destekleyebilmek iin 60 safifharp gemisi bulunuyordu. Mt
tefiki bulunmayan ngilterenin denizlerdeki stnl ortadan kalkm gibi
grnyordu. ngiltere, nemli stratejik noktalar -M an Denizi, Cebelitark,
West Indies ve Amerika sahilleri- korumak iin ok byk bir sava gemisi
ina program balatt. ngiltere liman ablukalar, zafer gelenei ve yksek
moralle elde edilen deniz zaferleri sayesinde, Fransay abluka altna almay
ve onun, yeterince kereste, direk ve benzeri gemi ina malzemelerine ulama
sn engellemeyi baarmt.
Soylularn ve zengin ailelerin, henz reit olmam kk ocuklar iin
rtbe stn ald ordulardan farkl olarak, donanmalar genleri cretsiz alr
ve eitirdi. Maceraya susam 13-14 yanda bir gen, gemide nce subay
yardmcs, ardndan da deniz astsubay (midshipmen) olabilirdi. Subay alm
ve eitimi lkeden lkeye farkllk gsterse de, donanmada elde edilecek ka
riyer, yetenekli ve hrsl genlere, sosyal ve ekonomik olarak snf atlama im
kn salard. Subaylarn byk bir blm, soylu ailelerin, mlklerini ynet
mek iin ihtiya duymadklar ikinci ya da nc ocuklar olsa da (nk
ailenin mlkn ynetme iini, en byk erkek ocuk stlenirdi), sradan ge
micilerin subay olduu durumlara da rastlanrd. Bu sradan gemiciler, do
nanmaya sradan birer denizci olarak katlr, astsubay olur ve sonra eer ba
arl olurlarsa temenlie terfi ederlerdi. Kaptan James Cook gibi dierleri
ise, denizcilie tccar olarak balayan ve donanmaya sonradan katlan kii
lerdi.
Tm byk donanmalarda, temenlikten byk gemi kaptanlna giden
yol, yksek yerlerde tandk sahibi olmakla dorudan ilgiliydi. Gen subay
lar, terfi edebilme umuduyla, bal olduklar komutann yolundan giderlerdi.
ltimas, adam kayrma, ksr ekimeler ve ortak menfaatler donanmadaki
terfi sisteminin eklini belirlerdi. Hibir gen subay, bir kolonide ya da de
nizar grevde uzun sre bulunmay istemezdi, nk bu durumda bakent
lerdeki ya da byk limanlardaki nemli kiilerle irtibatlar kesilir ve unutu
lurlard. Amiral Anson, dnyann evresini dolat srada kendisine elik et
mi olan arkadalarn kayrd iin eletirilse de, Yedi Yl Savalar srasn
da tarafszlyla n salm ve grevleri, tandklarna deil, denizde zaferler
kazanabilecek yetenekli subay ve amirallere vermiti.
Deniz sava, abluka, konvoy ve benzeri byk ya da kk sava gemi
leriyle icra edilecek grevlerin, bu konuda hibir fikri olmayan subaylar iin
cazip olmasnn kimi nedenleri vard. Savata dman ticaret gemilerine d
zenlenecek saldrlarn sonucu olduka krl olabiliyordu. Onlar da, bir za

Dnya Sava Tarihi

327

manlar Elizabeth dneminin deniz kpekleri gibi, baardan baarya koup

zengin olma hayaliyle yanp tutuurdu. Fransz ve spanyol sava gemileri,
guerre de course taktiiyle ngiliz ticaretini baltalamay baarmt. Byk
deniz muharebelerinden hep yenilgiyle kan spanya, genelde saffharp ge
mileri ya da firkateynlerin bire bir savat, ticareti baltalama grevine y
nelmiti. Bylesine krl bir greve verilmek, her subayn ryasyd. Byk
deniz gleri, kaptanlarna, denizde ele geirilen ganimete el koyma hakkn
vermiti. Benzeri bir yama izni karada sz konusu bile deildi.
Bir deniz komutannn, aylna ek olarak, para kazanabilmesinin yolu
vard. Ele geirilen gemilerden kaptanlara denen pay bunlardan ilkiydi. n
giliz donanmasndaki kaptanlar, dman gemilerinin ve gemilerde taman
ykn satndan elde edilen parann sekizde n alrd; geminin bal ol
duu filonun komutanlar ise sekizde bir orannda pay alrd. Temenler ve
usta denizciler, sekizde birlik dier bir pay paylarken; geriye kalan sekiz
de iki ya da lk pay, dier denizciler arasnda paylatrlrd. Ele geirilen
gemilerden elde edilen ganimet ylesine byk olurdu ki, tm subaylar, zen
gin deniz yollar zerindeki grevlere atanabilmek iin ellerinden geleni ya
pard. Amiraller, bu tr grevleri kendi adamlarna verip bir ekilde kendi
zenginliklerini de artrdklar iin, bu atamalarda da adam kayrma esast. Da
ha az krl olan dier bir para kazanma metodu da, ele geirilen her canl d
man denizcisi iin alman 5 poundluk kafa parasych. Bu parann datm
da benzer ekilde yaplrd. Son para kazanma metodu ise, savata ve barta
para ya da altn klesi tayan gemilerin kaptanlarna denen nakliye cretiydi. Bu cretin oran, sava ve bar dnemlerinde farkl olurdu.
1750lerde Akdenizde grev yapan bir ngiliz kaptan, yllk maa olan 110
sterline ek olarak, ylda fazladan 1.000 sterlin kazanabilirdi. Bu kadar para
sz konusu olunca, kaptanlarn, byle deerli ykleri tayabilmek iin nasl
birbirlerine girdiklerine pek amamak gerekir.
On sekizinci yzylda donanma planlamaclarnn stesinden gelmek zo
runda olduu asl sorun, alt gvertelerin vaziyetiydi. Sadece macera imkn
sunarak yeterli sayda genci denizci olmaya ikna etmek mmkn olmuyordu.
Denizle az ok alakas olan herkes, kat disiplin, ar cezalar ve salgn hasta
lklar nedeniyle, donanmaya katlmaktan korkuyordu. Fransa, spanya ve di
er lkeler, en iyi sava gemilerini ina etseler de, deneyimli mrettebata sa
hip olmadklar iin, bu gemiler ya demir alamaz ya da denizdeyken sava
hattndaki yerlerini korumay beceremezlerdi. Sadece yetenekli subaylar ye
terli deildi; bir geminin, grevini etkin ekilde yerine getirebilmesi iin, ye
tenekli astsubaylara ve denizcilere ihtiyac vard. Kraliyet Donanmasna
bal Kaptan Augustus Herveynin anlattna gre, Cadizde bir spanyol fi

328

Dnya Sava Tarihi

losu, Prens Don Carlos ve emrindeki kuvvetleri talyadaki Parma ve Piacenza dukalklarna tamak iin hazrlanyordu. Hayatlarnda ilk kez bylesine
gemiler gren acemi denizcilerin ise hangi ipi ekmeleri gerektiinden haber
leri bile yoktu. Subaylar, gemicilerin ilerini yapabilmelerini salamak iin
iplere oyun kartlar baladlar ve onlara yle emirler verdiler: maa asm
gevet, kupa papazn ek.
Bu hikye, uydurma ya da ngilizler tarafndan abartlm olabilir, fakat
byk donanmalarn kar karya kald glklere dikkat ekmesi asn
dan nemlidir. Sava dnemlerinde donanma iin gerekli denizcileri bulabil
mek bal bana bir meseleydi. Uyguladklar zorla denizci toplama politika
snn tm yan etkilerine ramen, ngilizlerin, donanma iin yeterli denizci
bulma konusunda dier devletlerden ok daha baarl olduu ortadadr. Ka
rlan ocuklarn ve sulularn denizci yapld saysz rnee ramen, g
nll olarak denizci olanlar da yok deildi. Gemilerdeki koullar berbat olsa
da, ngiltere ve dier lkelerdeki fakirlerin yaam koullar dikkate alndn
da, onlarn gzne gemilerin daha gzel grnmesini rahatlkla anlayabiliriz.
Donanmadaki yemekler mkemmel deildi, fakat a kalma tehlikesi de
yoktu. te yandan, denizciler iin kimi baka nimetlerden yararlanma imkn
da vard. Gnlllere, -hem karada hem de denizde- askere yazldklarnda
ganimet pay adnda bir deme yaplrd; bunlarn ou da, tam zamannda
gnll olup ganimetten pay kazandn sanrd. Ayrca, liman ehirlerin
deki idareciler de kumarbaz, sulu ve benzeri ie yaramaz adamlarn donan
maya katlmasndan son derece memnundu, nk bylece ehirleri bu adamlardan temizleniyordu.
Kimi modern tarihiler, popler eserleri ve dier kaynaklar dikkate ala
rak donanma yaamnn gln yeniden deerlendirmektedir. uras ak
ki, gemi kaptanlar, gemilerini sadece cezalar ve kat disiplinle idare edeme
zlerdi. ngilizlerin insanlar zorla denizci yapt on sekizinci yzylda bile,
ngiliz donanmas, Bourbon glerinden daha iyi savayordu. Ne var ki, zor
la denizci yapma uygulamasnn etkisi, ngiliz liman ehirlerinden kolay
kolay silinmedi. Denizci toplama yetkisine sahip gruplar, liman ehirlerinde
terr estirirdi; yakaladklar kiiler, denizcilikle alakalar olmasa da, soluu
gvertede alrd. Donanmaya bal gemiler, East Indiann gemilerini Man
Denizinde durdurur ve 4 aydan daha uzun sredir denizde olan gemicilerin
salnn bozulacan syleyerek onlar zorla karaya kartrd. 1740larda
bu zorlamalara kar koyan kimi mrettebatla ngiliz askerleri arasnda at
malar meydana gelmiti. Liman ehirlerinde kavga, grlt ve isyan eksik ol
mazd; balklar ve balina avclar bir olup kendilerini denizci olarak alma
ya gelen gruplara kar koyard. Bu gruplara komuta eden donanma temen

Dnya Sava Tarihi

329

leri, dayak yemek ya da baklanmaktan korktuklar iin, onlara pek yaklamazlard. Fakat sava zamanlarnda, acilen mrettebata ihtiya olduunda,
donanma kimseyi dinlemez, ticaret gemilerinin mrettebat da dahil olmak zere, bulduu herkesi kendisine katard. Amerikan Devrimi srasnda yaplan
zgrlk ve insan haklan konumalarnda, kimse, ngiliz donanmasnda g
rev yapanlarn te biri ya da yarsnn zorla altrldndan bahsetmeyi ak
lna bile getirmemiti.

rnekolay ncelemesi: Amerikan Devrimi Sava

Fransz gnll Chevalier de Pontgibaud, 1778 ylnda Amerikan birlikle
riyle birlikte Philadelphia yaknlarndaki ordu kampna vardklar zaman gr
dklerini yle ifade etmiti: silahl bir apulcu srs. akna dnen
Pontgibaud yle devam etmiti: Ben niformal askerler, parlayan silahlar,
sancaklar, ksacas orduyla ilgili eyler grmeyi mit ediyordum. Grmeyi
mit ettiim bu ihtiaml grntnn aksine, bir arada ya da tek bana duran
yrtk prtk elbiseli ve kimisinin ayanda ayakkab olmayan, derme atma
silahl, ama iyi beslenmi milisler grdm. Taynlarnn ierisinde ay ve e
ker bulunduu da dikkatimi ekti. Matylandli askerler niforma giymek ye
rine battaniyeye sarlmt. Fransadan ithal edilen ayakkablar berbatt ve ba
zlar bir gn ierisinde yrtlyordu. Marquis de Lafayette, Valley Forgeda
yle yazmt: Her eye ihtiyac olan zavall askerler. Ne ceket, ne apka,
ne gmlek, ne de ayakkab... Hibir eyleri yoktu. Ayaklar souktan donmu
ve kararmt; bazlarnn ayaklarn kesmek zorunda kalyorlard.
Amerikan askerlerinin salk durumuna ve grnne - ince uzun ve
formda insanlar- hayranlk duyan gzlemciler, bu askerlerin disiplinsiz
liini ve saygszln anlamakta glk ekiyordu. spanyol gzlemciler, Amerikan subay ve askerlerinin eitim yaptktan sonra birlikte bara giderek
iki iip sarho olduunu grnce gzlerine inanamamlard. Amerikallarla
birlikte grev yapan yabanclar, Amerikan kamplarndaki askerlerin, kafala
rna gre etrafa ate ettiklerini bildirmilerdi. Askerler tfeklerini ate yak
makta kullanyor, birbirleriyle akalayor ve ku srlerine ate ediyorlard.
Eve dnp yarm brakt ilere devam etmesi gerektiini hissedenler ise hi
dnmeden firar ediyordu.
Byk Frederickin ordusunun disiplinine ve dzenine hayran kalan Av
rupalIlarn, yamal ve rengrenk niformalar giyen Amerikan askerlerini adamdan saymas ok gt. General Wolfe, Yedi Yl Savalar srasnda, A

330

Dnya Sava Tarihi

merikan askerlerini, Grdm en pis, en rezil korkak kpekler. Onlara g

venerek adm bile atmam diye anlatmt. ngiliz subaylarn, Amerikallar
ciddiye almayp kolayca ezilecek kiiler olarak grmesi bu nedenle artc
deildir. Fakat dikkat etmedikleri ey, bu askerlerin, hl resmi geitlerde
salarn pudral ve tfeklerini temiz tutacak kadar gururlu olduklaryd. Ta
ral milisler, ou zaman yerli gibi giyinen, sert grnml ve ok iyi silah
kullanan kiilerdi.
Amerikan ordusu savan ilk yirmi aynda saysz yenilgi yaad, fakat es
ki eyalet milis sisteminin uygulanmaya balanmasyla birlikte, bu durum de
imeye balad. Kongre balarda yeterli yiyecek, silah, cephane, kyafet ve
tehizat salamada yetersiz kalmt. ngilizler ok daha rgtlyd; Yedi Yl
Savalar srasnda okyanus tesine birlik tayarak ve rlanda ile skoyadaki isyanlar bastrarak yeterince deneyim kazanmlard. Kendilerinden
sonraki pek ok asi gibi, Amerikallar da, bata konvansiyonel bir sava sr
drebileceklerini dndler ve Eyll 1775'te Kanaday on drdnc eyalet
yapabilmek iin amfibik bir sefer dzenlediler. 1776 ylnn Haziran ayna
gelindiinde, sava, alk, hastalk, uzaklk ve iklim bu igal gcn yenil
giye uratm ve 5.000 askerin lmne yol amt. 1776da yenilgiye ura
yan asiler, Long Islanddan srldler ve New York ehrinin kontroln kay
bettiler. Asiler, eitim ve disiplinin etkisinin hissedildii yakn muharebeler
de genelde dalr ve tm silah ve tehizatlarn brakp kaarlard. Kta
askerleri, deneyim ve daha iyi bir eitim sayesinde -bunda, Kral Frederick
tarz eitim uygulayan Baron Friedrich von Stueben gibi yabanc uzmanlarn
byk pay vard-, nasl tutunacaklarn, hatta ngilizler karsnda nasl iler
leyeceklerini rendiler. Ayr bir hikye olan milisler ise ancak ngiliz birlik
lerini taciz etmede bir ie yaryorlard.
ngilizler, kendilerini hi de hazrlkl olmadklar bir savan ierisinde
bulmulard. nde gelen ordu ve donanma komutanlarnn ou, Ameri
kadaki isyan konusunda hibir ey yapmaya niyetli deildi. Franszlarla sa
vamay memnuniyetle kabul eden Amiral Keppel, Amerikayla ilgili kendi
sine verilen her trl grevi reddetmiti. Mttefiki ve elinde yeterli birlii ol
mayan ngiliz hkmeti, paral asker kiralam ve son are olarak kralc mi
lislerin (Tory) yardmna bavurmutu. ngilizler, Ruslardan 20.000 asker al
ma abalar baarszlkla sonulannca, eski mttefikleri Almanlara dnd
ler. Kiralanan 29.867 Alman askeri -ou Hesse-Cassel blgesinden geldii
iin, Amerikallar bu askerlere Hesseliler adn vermiti-, ngilizlere takviye
olarak Amerikaya gnderildi. Bu Almanlarn kimi gnllyd -dokumac,
ayakkabc, ii ya da ifti-; kimiyse yine zorla askere alnmt. Sonlarnn
ne olacandan habersiz olan bu askerler olduka moralsizdi; Amerikan hal

Dnya Sava Tarihi

331

kna ok kt davranm (zellikle yama ve talan huylarndan vazgeme

milerdi) ve ngilizlere faydadan ok zarar vermilerdi.
Bu birliklere destek olarak, ormanc ve avclardan seilmi keskin nian
clardan kurulu, yivli tfekle donanm sekin Jager birlikleri gnderildi.
Bunlar, Fransz chassiur'lar gibi, yivli ve alt keli namlusu olan tfekler
le donanmt. Yakn dvte kullanmak iin ise, sng yerine ksa kl ta
yorlard. Krmz kua olan yeil ceket, kol dmeleri, klapa ve altn rengi
srmalar olan yeil yelek giyerlerdi. Amerikallarn yeil ceketliler dedii
bu askerler, svari ya da piyade olarak keif, devriye ve yiyecek temin eden
avclar koruma grevleri stlenirlerdi. Genelde ngiliz ve Hesseli birliklerin
ncln ya da artln yapar ve kuatmalarda dman topularn vu
rurlard. Her iki tarafn da partizan sava olarak adlandrd pusu, kontrgerilla ve isyan bastrma grevlerinde ustaydlar. Ayrca, keskin nianclkla
r da, Amerikallarn Jagerlerden hakl olarak ekinmesine yol amt. K
sacas, bu birlikler, Pennsylvania tfeiyle donanm efsanevi Amerikan bir
liklerinin ngilizler karsnda stlendii role benzer bir rol stlenmilerdi.
Nfusun yeterli bir ounluunun cumhuriyetilii desteklemeye bala
masyla birlikte, ngilizlerin artk kazanma ans kalmamt. Amerikada s
ren savata deniz gcnn dorudan deil, ancak dolayl bir katks olmutu.
Mevcudu yaklak 35.000 olan ngiliz birlikleri, kralc milislerin de desteiy
le Amerikallarla ke kapmaca oynuyordu -ngilizler, Amerikadaki geni
topraklar kontrol altnda tutabilmek mmkn olmad iin, ancak ehir ve
kasabalar koruyabiliyorlard; bu durumda btn krsal, milislerin elinde kal
m oluyordu. ngilizler ve kralc milisler krsal blgelere ne zaman gelseler,
her yeri yamalayp hayvanlar ldryor, kiliseleri yakp kadnlara tecavz
ediyorlard. Pennsylvaniadaki Hesseli birlikler, kendileriyle hibir alakas
olmayan Alman gmenlerle karlamt. 1777 ylnda yal bir kadn onla
ra yle demiti: Biz size e zarar verdik ki, siz Almanlar buraya kadar ge
lip elimizde avucumuzda ne varsa aldnz. Sizin ilediiniz sular biliyoruz.
imdi de aynlarn New York ve Jerseylerde mi yapacaksnz? Hl gz
nz doymad m?
ngilizler tm umutlarn Amerikallarla yapacaklar byk bir meydan sa
vama balamt, fakat bekledikleri sava, 7 Ekim 1777de Saratoga, New
Yorkta yapldnda, sonu hi de bekledikleri gibi olmamt. Kontrgerilla,
krsaln kontroln ele geirememiti. General John Burgoyne (Centilmen
Johnny olarak bilinir), 6 bin kiilik ordusuyla (yars, yabanc paral askerler
di) New York garnizonuyla birleti ve New England ile Pennsylvania ve da
ha gneydeki asi sler arasndaki balanty ortadan kaldrmak iin Montre

332

Dnya Sava Tarihi

alden yola karak gneye doru ilerledi. Hat dzeninde savaacaklar konvansiyonel bir sava iin hazrlkl olan Burgoynenin ordusunda pek ok top,
ikmal arabas ve ok sayda kadn ve ocuk bulunuyordu. Burgoynenin ki
taplar, kyafetleri, ikileri ve benzeri zel eyalarn ise 30 araba tayordu.
Yola kan ordu, ok zorlu bir arazide ve tmyle dman bir halkn arasn
dan geerek ilerlemeye balad. Amerikallar, bildikleri tm gerilla hilelerini
-aa devirme, ukur kazma, yollar sele verme gibi- uyguladlar. imenle
ri yaktlar, tm tahl ve hayvanlar yok ettiler ve ngilizleri zayflatmak iin
kurak arazi taktiini uyguladlar. Orman ve tepelerdeki Amerikal nianclar
da ngiliz ve Alman askerlerini tek tek avlad.
Saratogadaki sonusuz muharebenin ardndan, Burgoyne, askerlerine si
per kazp tabya ina etmelerini emretti. Lojistik ynnden sknt ierisinde
olan ngiliz askerler, un ve tuzlu domuz etiyle ayakta durmaya alrken, ot
bulamayan atlar alktan lmeye balamt. Milisler firar etti; kalan askerler
ise asilerin srekli taciz ateine maruz kald. Kimi subaylar Kanadaya ekil
meyi nerse de, Burgoyne bu neriyi reddetti. Aksine, ngilizler, kol ha
linde asilerin zerine yryp bir ark dnyle saf dzenine getiler ve ar
dndan dinlenmek iin durdular. Fakat bu srada, Amerikallar, aalarn ara
sndan kp tm gleriyle ngilizlerin kanatlarna saldrdlar ve onlar art
tlar. Sonuta, ngiliz sava hatt kt ve yiyecei kalmayan ordu teslim ol
du. Baka seenei olmayan Burgoyne 5.721 asker, 7 general ve 27 topla bir
likte teslim oldu. ngilizler, Bostona kadar yrtld ve utan ierisinde anavatanlarna geri gnderildi. Bu zaferden cesaret alan Fransa, spanya ve
Hollanda da savaa katld; asiler, Franszlarn gnderdii silah, cephane, niforma ve benzeri destekle rahatlad. Franszlar, 1780 ylna kadar, ngiliz
ler karsnda asilere yardm etmek iin Amerikaya 12.000 asker ve denizci
gndermilerdi.
1779 ylnda sava gneye kayd srada, kendilerini ok daha fazla kral
cnn destekleyeceini uman ngilizler, tekrar hayal krklna uram ve
kendilerine dman bir evrede sava srdrmek zorunda kalmlard. Georgia ve Carlinadan geen ngilizlerin veba salgnndan pek bir fark yoktu.
Bulabildikleri tm rnlere, arabalara, ara gerece, mobilyalara ve elbiselere
el koymulard. Asilerin tm mlklerini tahrip edip yamalarken, yanlarnda
ki iftlik hayvanlaryla ilgilenmeleri iin de kleleri kullanmlard. Beraber
lerinde gtremedikleri eyleri ise -deirmenler, tarm aletleri, dkmhane
ler vs - tahrip ettiler. Kimi blgelerde sadece kadnlar ve ocuklar kalmt,
erkeklerin silah altnda olduklar bilindiinden, onlara ok iyi davranlmt.
Pek ok kadn, mesaj ve yiyecek tamak iin kullanlyordu. Kralc bir su
bay, Catawba Nehri zerindeki Pleasant Forddan yle bahsetmiti: imdi-

Dnya Sava Tarihi

Harita 9: Amerikan Devrim inde Sava Alan.

333

334

Dnya Sava Tarihi

ye kadar grdm en sert asiler burada yayor, zellikle de gen bayanlar.

Devrimciler ve ngiliz ordusunun desteindeki kralclar arasndaki i sa
va ve atmalar gneyi yerle bir etti. ngilizler Savannah (1778), Augusta
(1779), Charleston (1780) ve Camdendeki (1780) muharebeleri kazandlar.
Devrimcilerin safnda ise, zorla askere alma ve sivillerden srekli yiyecek alnmas, halkn kendilerine duyduu sempatiyi zamanla ortadan kaldrd.
Hatta bazlar kralclara katld. ngiliz Yzba Johann Ewald, Kongrenin
uygulad bu baskdan duyduu hayreti ifade etmiti: Dnya zerinde hal
kna bundan daha fazla bask yapan bir devlet yoktur. Ya onlara hizmet eder
ve destek verirsin ya da tm mallarn ve hayvanlarn kaybedersin. Devlet
grevlileri ve yerel yetkililer, bu tr bir yetkinin ordunun eline gemesinin
militarizme yol aacandan ekiniyordu; bu nedenle, yerel brokrat ve ha
kimler, bulunduklar blgedeki halk korumak iin mcadele etmekteydi.
Ocak 1781de Lord Cornwallis, kralclarn kendisine katlaca umuduy
la, komuta ettii kk bir ngiliz ordusuyla North Carolinaya girdi. Ama bu
giriim, en bandan itibaren bir fiyaskoya dnmt. Amerikal milisler,
17 Ocak 1781 de Hannah Cowpenste ngiliz piyadesinin hcumunu durdur
may baard -milisler, zellikle subay ve avulara nian alyor ve ekilme
den nce yaylm atei ayorlard. ngiliz ilerleyii yavalaynca, piyadenin
destekledii Amerikan svarisi hcuma geti. ngilizler iin srad taktik bir
yenilgi olan Cowpens Muharebesinde 8.000 ngiliz subay ve askeri esir
dm, 100 asker de lm ve yaralanmt. Cornwallis, General Nathanial
Greene komutasndaki Amerikan ordusunu takip ederek gneye doru ilerle
meye devam etti. North Carolina, Guilfordda meydana gelen bir sonraki mu
harebe de ok kanl geti ve ngilizler glkle kazand. Fakat kralclarn sa
ys her geen gn azalrken, asilerin says her geen gn artyor ve ordusu
nun te birini kaybetmi olan Cornwallis, her atmadan biraz daha zayf
lam olarak kyordu.
Cornwallisin, belirgin bir hedefi olmadan oradan oraya srklenen ordu
sunun, sergiledii eylemler nedeniyle dost kazanmas pek mmkn olmam
t. Yzba Ewald, bu orduyu rasgele dolaan Arap ya da Mool ordularina
benzetmiti. Askerler, tm atlar toplam ve yeni eyalaryla ilgilenmeleri iin siyah kleleri, diki dikip yemek piirmeleri iin de kadnlar yanlarna
almlard. Askerlerin yanlarna aldklar kimi kadnlarn da kendi kleleri
vard; pek ok asker, yiyeceini ve eyalarn tamas iin zel uak tutmu
tu. Bir ara ngiliz ikmal arabalarnn pei sra gelen siyahlarn, kadnlarn ve
ocuklarn says 4.000i amt. ngilizlerin, gneyin ekonomisini sekteye
uratmak iin, kleleri kamaya tevik etmeye ynelik szleri ok az siyah

Dnya Sava Tarihi

335

etkilemiti. Azat edileceini zannedenlerin ou da tahkimat, hastane ve ben

zeri inaat ilerinde altrlmt.
ngilizler, asilerin elindeki krsal blgede, kontrol ettikleri birka yer d
nda sava tmyle kaybetmilerdi. Avrupadan takviye gelmemesi ve
Cornwallis ve Clinton arasndaki sonu gelmez ekimeler nedeniyle de, sa
va iyice kmaza girmiti. General Washington, ngilizlerin Avrupadan tak
viye ald New York ve dier limanlar ele geirebilmek iin byk bir
orduya ve bu orduyu kurabilmek iin de silah, tehizat ve paraya ihtiya
duyuyordu; Amerikallar, bu ihtiyalar giderebilme konusunda byk skn
t yaamaktayd. Fakat Franszlarn 1781 ylnda yardm olarak gnderdii
para, asker ve tehizatla durum deimeye balad. Amerikallar Fransz mo
narisinden nefret etse ve New Portta Amerikallar ile Franszlar arasnda a
tmalar yaansa da, bu kritik durumda hibir Amerikal, bu yardm reddede
cek kadar cesur deildi. Cornwallis Yorktown, Virginia ve Chesapeake Bayi
tahkim ederken, 20.000 kiilik Amerikan ordusu (7.800 Fransz), 9.750 n
giliz ve Hesse askerini kuatmak iin hazrlanmaya balad. Amiral de Grassen filosu Chesapeake Bayi ablukaya alrken, Washington ve Comte de
Rochambeau da son taarruz iin harekete geti. Zikzak yaklama siperleri ve
paralel siperlerle Avrupa tarznda kuatlan ehirler, bir yandan da iddetli bir
bombardmana maruz kalmt. Sonunda Cornwallis teslim oldu. New
Yorktan yola kan, General Clinton komutasndaki yardm kuvveti blgeye
ulatnda artk ok geti. Sava bu tarihten sonra iki yl daha devam etse de,
ciddi bir atma olmam ve Amerikallar sonunda bamszlklarn kazan
mlard.
O dnemde Amerikan Devrimi Savandan edinilen dersler olduka azd.
Askerler, bugn olduu gibi, o gn de isyan bastrma harektlarndan nefret
ederdi; ngilizler, Amerikadaki kralclar organize edip kontrgerilla kurma
konusunda baarsz olmulard. H afif piyadenin, chasseurlerin ve
Jagerlerin kullanlmas, bu konuda zaten tecrbeli olan Avrupa ordularn
pek etkilememiti. Dank dzende sava ve keskin nianclarn kullanm,
kimi ngiliz subaylarn etkilemiti, fakat ngilizlerin buradan ald ders tak
tiksel deil stratejikti. Deniz stnlnn geici olarak kaybnn nelere yol
at ortadayd. Anavatan ve koloniler arasndaki savalar kazanmak mm
kn olmuyordu ve bu, bir daha denenmeyecekti. Amerikallara yardm eden
ve Florida ile Mississippi havzasnda savaan spanyollar ise bu tr ayaklan
malardan hi ders almamt; ileride Latin Amerikada kan isyanlar bastr
mak iin yllarca uraacaklard.

336

Dnya Sava Tarihi

Okuma nerileri
O n se k iz in c i y z y l sa v a tarihini e le alan v e tek n olojid en b iy o g ra fiy e uzanan o ld u k a g e
n i bir literatr m evcuttur; b u literatr, ak la g e le b ile c e k h em en her trl k on u yu in c e le y e n z e n
g in so sy a l, ek o n o m ik v e kltrel alm alar kapsam aktadr. T arihiler v e tarihi rom an yazar
lar d en iz savalar, im paratorluk savalar, B ritan yay a y n e lik ig a l p lan lan , d e n iz seferleri
v e y z y la y n veren olaan st k iilik le r hak k n d a b irok e y yazm tr. A yd m lan m an n v e
y a a d d n em e m erak d u yan g z le m c ile r in de e tk isiy le , iy i gazeteler, g n lk ler v e anlar ka
tlm clarn yak la m la rn b iz e ulatrm tr. L ondra, Paris v e A m sterd am g ib i eh irlerd ek i n em li k iiler e itli brorler y a y n la m v e askeri olaylara ilik in yorum larn sunm ulardr.
B unlarn n em li bir b l m b u g n iyi k tphanelerde m evcuttur.
ren ciler b a la n g iin u eserlere bavurm aldr: M .S . A n d erson, War and Society in Europe of the Old Regime (N e w York, 1988); Jerem y B la ck , European Warfare, 1660-1815
(N e w H aven , 1 9 9 4 ) v e A Military Revolution? Military Change and European Society, 15501808 (A tla n tic H ig h lan d s, 1991); D a v id G . Chandler, Atlas of Military Strategy: The Art, The
ory and Practice of War, 1618-1878 (D o n M ills, 1980); John C h ild s, Armies and Warfare in
Europe, 1648-1789 (M an ch ester, 1982); A n d re C orvisier, Armies and Societies in Europe,
1494-1789 (B lo o m in g to n IN , 1979); H an s D elb riick , History of the Art of War, v o l. 4, The
Dawn of Modern Warfare (L in co ln N E , 1990); A rcher Jon es, The Art of War in the Western
World (U rbana IL, 1987); W illiam M c N e ill, The Pursuit of Power: Technology, Armed Force,
and Society since A.D. 1000 (C h ic a g o , 1982); D avid M arley, Wars of the Americas: A Chro
nology of Armed Conflict in the New World, 1492 to the Present (S an ta Barbara, 1998); v e G e
offrey Parker, The Military Revolution: Military Innovation and the Rise of the West, 15001800 (C am b rid ge, 198 8).
A sk eri tp m e se le s in e g ir i iin bkz. R ichard A . G abriel v e K aren S. M etz, A History

litary Medicine,

v o l. 2,

From the Renaissance Through Modern Times (N e w

of Mi

York, 1 9 9 2 ) v e

P eter M athias, S w o rd s and P lou gh sh ares: T h e A rm ed F orces, M e d ic in e and P u b lic H ealth in

the L ate E igh teen th C entury, J.M . W inter, der.,

Memory of David Joslin

War and Economic Development: Essays in

(C am b rid ge, 197 5 ). A lk o l v e silah l k u v v etler sorunu i in b k z. Paul

E. K opperm an, T h e C h ea p est P a y : A lc o h o l A b u se in th e Eigh teen th-C en tu ry B ritish A rm y,

The Journal of Military History 60: 3 (1 9 9 6 ): 4 4 5 -7 0 . A yrca farkl basm lar olein bir eser
Observations on the Diseases of the Army (P h ilad elp h ia, 181 0 ).

iin

bk z. Sir John P rin g le,

zel olarak o n se k iz in c i y z y la ilik in iy i bir d eerlen d irm e iin bkz. C hristopher D u ffy,

The Military Experience in the Age o f Reason (L ondra, 1987); L id d el H art, The Ghost o f Na
poleon (W estport CT, 1980); v e R ob ert S. Q uinby, The Background of Napoleonic Warfare:
The Theory of Military Tactics in Eighteenth Century France (N e w York, 1968).
Tahm in e d ile b ile c e i g ib i, sp an ya V eraset S a v a n n farkl y n lerin e ilik in b irok a l
m a vardr; bunlara, sa v a a katlan n em li k iilerin biyografileri d e dahildir. B k z . D a v id C h and

Robert Parker and Comte de Merode-Westerloo: The Marlborough Wars (L ondra, 1 9 6 9 )

The Art of War in the Age of Marlborough (Londra, 1976); D a v id F ran cis, The First Penin
sular War, 1702-1713 (L ondra, 1975); H en ry K am en , The War of Succession in Spain, 17007 5 (Londra, 1 9 69); v e John A . L yn n , Giant of the Grand Siecle: The French Army, 1610-1715
ler,

ve

(C am b rid ge, 1 9 9 7 ).
A vusturya V eraset S a v a , Y edi Y l S avalar v e B y k F rederick d n em i ile ilg ili a lm a
lar iin bkz. C hriston I. A rcher,

The Army in Bourbon Mexico, 1760-1810 (A lb u q u erq u e

NM ,

Dnya Sava Tarihi

337

The Politics o f the Prussian Army, 1640-1945 (N e w York, 1964); C hris

The Army ofFrederick the Great (L ondra, 1974); J.L. K eep , Soldiers o f the Tsar:
Army and Society in Russia, 1462-1874 (O xford , 1985); L e e K en n ett, The French Armies in
the Seven Years War: A Study in Military Organization and Administration (D urham N C ,
1967); Jay L u v a ss, Frederick the Great and the Art of War (N e w York, 1966); Regulations for
the Prussian Infantry (N e w York, 1968); R ichard Pares, War and Trade in the West Indies,
1739-1763 (Londra, 1 9 63); G erhard Ritter, Frederick the Great (B erk eley, 1968); v e M areal
C ount S axe, Reveries, or Memoirs upon the Art of War (N e w York, 1976).
1977); G ordon C raig,

topher D u ffy ,

On se k iz in c i y z y l d en iz savalarn a ilik in de old u k a teferruatl bir b ib liy o g r a fy a vardr.

The British Navy and the Use o f

Naval Power in the Eighteenth Century (A tla n tic H igh lan d s, 1987); Julian D . C orbett, Figh
ting Instructions, 1513-1816 (L ondra, 1905); Jam es D o d d s v e Jam es M oore, Building the Wo
oden Fighting Ship (N e w York, 198 4 ); Jonathan R. D u ll, The French Navy and American In
dependence: A Study o f Arms and Diplomacy, 1774-1787 (P rin ceton , 1975); D a v id E rsk in e,
der., Augustus Herveys Journal: Being the Intimate Account of the Life of a Captain in the Ro
yal Navy Ashore and Afloat, 1746-1759 (Londra, 1954); A la n F rost, Voyage of the Endeavo
ur: Captain Cook and the Discovery of the Pacific (S t. L eonards, N e w S ou th W ales, 1998);
John H arland, Seamanship in the Age of Sail (A n n a p o lis, 1984); R.J. H ill, The Oxford Illust
rated History of the Royal Navy (O xford , 1995); W. Joh n son , T h e S ie g e o f G ibraltar: M o stly
R ela tin g to the S h o o tin g o f H o t S h ot and S ettin g F ire to a B e sie g in g F le et, International Jo
urnal of Impact Engineering 6: 3 (1 9 8 7 ): 175-210; Paul M . K ennedy, The Rise and Fall of the
British Naval Mastery (Londra, 1976); B rian Lavery, Nelson's Navy: The Ships, Men and Or
ganization, 793-1815 (Londra, 1989); C h arles L. L e w is, Admiral De Grasse and American
Independence (A n n a p o lis, 1948); N ic h o la s A .M . R odger, The Wooden World: An Anatomy of
the Georgian Navy (Londra, 1986); N ic h o la s R ogers, Crowds, Culture and Politics in Georgi
an Britain (O xford , 1998); v e G lyn d w r W illiam s, der., Documents Relating to Ansons Voya
ge Round the World, 1740-44 (L ondra, 1967).
A la n a giri iin bk z. Jerem y B la c k v e P hilip W ood fm e, der.,

S on olarak, A m erik an D ev rim i de h em en h er adan e le alnm tr. Fakat n e gariptir ki, A m erikan D e v r im inin askeri tarihi, d i er alanlar kadar dikkat ekm em itir. B u alana giri i in

Logistics and the Failure o f the British Army in America, 1775-1783

To Starve the Army at Pleasure: Continental Army Admi
nistration and American Political Culture, 1775-1783 (C hapel H ill N C , 1984); L o u is C lin ton
H atch, The Administration of the American Revolutionary Army (N e w York, 1970); D o n H ig gen b oth am , The War of American Independence: Military Attitudes, Policies and Practice,
1763-1789 (B lo o m in g to n IN , 1 971); C hristopher H ibbert, Redcoats and Rebels: The Ameri
can Revolution Through British Eyes (N e w York, 1990); L e e K ennett, The French Forces in
America, 1780-1783 (W estport CT, 1977); C h arles R oyster, A Revolutionary People at War:
The Continental Army and American Character, 1775-1783 (C hapel H illN C , 1979); S y lv ia R .
Frey, The British Soldier in America: A Social History of Military Life in the Revolutionary
Period (A u stin T X , 1981); Josep h P. T ustin, ev ., Diary of the American War: A Hessian Jo
urnal by Captain Johann Ewald (N e w H a v en , 1979); v e W.J. W ood, Battles of the Revolutio
nary War, 1775-1781 ( N e w York, 1 9 9 5 ).
bkz. R. Arthur B o w ler,

(Princeton, 1975); E. W ayne Carp,

DOKUZUNCU BLM:
DEVRM AI

Carl von Clausewitzin, operasyonel sava sanatnn (yani farkl askeri bi

rimlerin bir arada en etkili ekilde kullanlmas) gerek stad olarak kabul
ettii Napoleon Bonapartem ykselii herkesi artacak bir hzda gerekle
miti -27 yanda ordu komutan, 30 yanda Fransa yneticisi ve 35 yan
da imparator olmutu. Napoleon savalarna ilikin almalarn nde gelen
isimlerinden David Chandler, sava alanndaki Napoleonu yle tarif etmi
tir: muhteem bir hayal gc (planlarn ifas ve beklenmedik durumlara tep
ki gsterilmesi), gelimi bir altnc his (dmann niyetini nceden sezebilme), sarslmaz bir irade (neyle karlarsa karlasn hedefine doru ylma
dan ilerleme) ve salam bir kiilik (ana amacna doru ilerlerken ortaya ka
bilecek kk sorunlarn onu yolundan evirmesine asla izin vermemesi).
Napoleon ismi, sonraki kuaklar iin Fransz askeri devrimiyle ayn ma
naya gelmektedir. Bir ulusun insan ve mateyal olarak tm kaynaklarnn sa
va iin seferber edilmesi, moral ve evkin nplana karlmas, askeri birim
lerin bir arada en verimli ekilde kullanlmas, hzl intikal, yenilen dmann
acmaszca takip edilmesi... Napoleonun tmn bir arada kulland bu zellikler, on dokuzuncu yzyl savalarnn deimez unsurlar olmutu. Hen
ri Jomini, Precis o f the A rt o f War adl eserinde Napoleonun seferlerini, sa
va tarihinin mkemmel rnekleri olarak lmszletirdi. Kralie Victoria bi
le, Fransaya dzenledii bir resmi ziyaret esnasnda, gelecein kral olan

340

Dnya Sava Tarihi

VII. Edwarddan, Napoleonun mezar nnde diz kmesini isteyerekNapoleon efsanesini bir kat daha glendirmiti. Napoleonun dehasnn tann
mas Avrupayla snrl deildi. Dennis Hart Mahan, Jomininin araclyla
Napoleonu West Pointe tantt: Akademide retilen tek yabanc dil Fran
szcayd; yeni renciler, Napoleon Kulb ve Fransadan getirilen akademi
ktphanesi sayesinde, bu byk komutan tanmaya balamt. Sonunda
Dennis Hart Mahann olu Alfred Thayer Mahan, kpeine Jomini adn
vererek bu adam da onurlandrm oldu.
Peki bunlarn ne kadar abart, ne kadar gerektir? Napoleon mirasnda,
gerek ile efsane arasndaki izgi nerededir? Dier bir deyile, Napoleon, bu
kitapta bahsedilen alt temalardan hangisini byk lde deitirmeyi baar
mt -sava fikri, savata sivillerin ve askeri teknolojilerin nemi, ordularn
yaps ve askerlerin deneyimi? Bu blmde, askeri devrimin babas olan
Napoleonun dnemi yerine, devrimci sava zerinde durulacaktr. Bona
parte, hassas planlama ve esnek uygulama sayesinde, Fransz ordusunu tm
rakiplerini hem dehete dren hem hayran brakan bir seviyeye ykseltme
yi baarmt. Ksacas, devrim, Fransay sper g, Napoleonu da mutlak
hkmdar konumuna ykseltecek siyasi, sosyal ve ekonomik koullar olu
turmutu.
On sekizinci yzyl ordular, nceki blmde de incelendii gibi, hem
boyut hem d hareketlilik asndan olduka snrlyd. svete Gustavus Adolphus 70.000 kiilik bir ordu kurmu, Fransa ise spanya Veraset Sava s
rasnda 400.000 kiiyi silah altna almt. Fakat sava alanna kan ordula
rn mevcudu genelde 50.000 askeri gemezdi -M aurice de Saxe ve Nassaulu
John gibi komutanlarn ordular gibi. Anakaraya ayak bast 1630 ylnda,
Gustavus Adolphusun ordusunun mevcudu 16.000 askerdi; Alman ehirleri
ne dzenledii seferler srasnda bu say ancak 30.000e kadar ykselmiti.
Fakat Fransz Devrimi ve Napoleon mparatorluu btn bu hesaplar dei
tirdi. Zorunlu askerlik, Fransz devletinin gelimi idari yaps, milliyetilik,
teknoloji ve erken sanayi devrimi, ordularn mevcudunu ve ate glerini t
myle deitirdi. rnein, Napoleon, Wagram (1809) ve Borodino (1812) sa
valarnda yaklak 250.000 askere komuta etmiti; bu ordunun kt zerin
deki mevcutu ise 1.000.000 askerdi. 1813 ylnda Leipzigdeki Uluslar Savanda, Bonapartem, sava alannda 460.000 askere komuta etmesi, bir d
nm noktasn ifade etmektedir. Bonapartetan nce, Avrupann ancien
rgime ordular, mevcudiyet ve hareket sahas olarak olduka kstlyd.
Nakliye, ordular iin her zaman byk bir sorun olmutu. Yollar genelde
ktyd, ikmal arabalar birbirinden ok farklyd, hatta bu arabalarn kumda

Dnya Sava Tarihi

341

braktklar tekerlek izleri bile birbirine uymazd. Nehirlerden ilerlemek ise

ayr bir sorundu. Sallar nehir yukar ekebilmek iin kyda ok sayda hay
vana ihtiya vard. Ayn sallarla nehir aa gidildiinde, sallar paralanr ve.
paralanan sallarn kerestesi bkhanelere satlrd. ok az harita vard ve o
u da yanlt. Bugn kartografik altyap dediimiz ey, o gnlerde neredey
se hi yoktu. Dier yandan, haritalara devlet srr gzyle baklrd; bunlar,
genelde datlmazd. 1780 ylnda Prusyada F.W. Schelton tarafndan hazr
lanan topografya atlas, dmanlarn eline geer korkusuyla, derhal devlet ar
ivine saklanmt. Dmandan ele geirilen haritalar kullananlar olsa da
-Prusyal II. Frederick, AvusturyalIlarn Silezya haritalarm kullanrd-, en
gvenilir kaynaklar yerel rehberlerdi (Napoleonun marealleri tarafndan
ska kullanlmlard). Ayrca, sadece Orta Avrupada bile, bir dzineden
fazla farkl mil (Meileri) bulunuyordu; metrik sistem, ancak Fransz Devriminden sonra kullanlmaya balanmt.
Uzun vadede askeri istihbarat, genelde gezi kitaplarna, tccarlarn, diplo
matlarn ve gezginlerin salad bilgilere dayalyd. Sava esnasndaki tak
tik bilgi iin ise, ordular casuslar, keifiler, muhbirler, esirler ve yerel ahali
den yararlanrd. Haberler, en iyi artlarda gnde 60 ya da 90 km. hzla ileti
lebilirdi. Yedi Yl Savalar srasnda, Ren Nehrinin dousundaki Fransz ko
mutanlar, Versaillesdan gelecek emri renebilmek iin yaklak iki hafta
beklemek zorundayd. 50 yl sonra, Waterloo Savana ilikin haberler,
Londraya ancak Rothschildm ilettii gvercin posta sistemi sayesinde ula
abilmiti. Napoleon, operasyonlarnn zamann tespit etmek iin saatten
faydalanmaya baladnda, komutanlar, hl afak skerken gibi tabirle
ri kullanmaya devam etmekte ve imparatora, atma ve manevralarla ilgili
rapor verirken, saatlerini bildirmeyi srekli ihmal etmekteydiler. Her zaman
olduu gibi, blgeler aras yerel saat farklar, saatin senkronize olarak kulla
nmn olduka gletirmekteydi.
kmal, belki de en kritik meseleydi. Prusyal II. Frederickin fazlasyla di
siplinli ordular bile, 10 gn ilerledikten sonra levazm depolarndan gerekli
erzakn ve frnlarn getirilmesi iin beklemek zorunda kalyordu. At says
her zaman kstlyd ve sadece Franszlarn ve PrusyalIlarn yeterli sayda
yem deposu bulunuyordu. Ordular, yaklak her 4 gnde bir yiyecek temin et
mek iin durmak zorunda kalrd. Araziden beslenmeleri olduka gt,
nk yiyecek ancak hasat mevsiminde bol oluyordu ve yiyecek temin etmek
iin ordudan ayrlan birlikler genelde firar etmeye eilimliydi. Bu nedenle,
Wellington dk Sir Arthur Wellesley, askerleri yle tarif etmiti: iki ie
bilmek iin askere yazlan be para etmez herifler.

342

Dnya Sava Tarihi

Elde gvenilir veri olmamas, askeri harektlar kstlamaktayd. Ulusal

nfus saym, hernen hemen bilinmiyordu; sadece Prusya, ekonomi ve nfu
sa dair temel istatistiklere sahipti (Ata Borussica). Dneme ait demografik
kaytlar, yzde 50 orannda hata pay ieriyordu. ou hkmet, sadece yl
lk doum saysn (eer biliniyorsa), o sihirli 24 ya da 25 rakamlaryla (ya da
doum saysnn genel nfusa oranna dair farkl bir tahminden yola karak)
arparak toplam nfusu bulmaya alyordu. lk ciddi ulusal istatistik bro
su, Fransada devrim srasnda Antoine L. Lavoisier bakanlnda kuruldu.
Askeri teknoloji, nispeten deimeden kalmt. Ne Gustavus Adolphus ne
de Maurice de Saxe, teknolojik olarak rakiplerinden stnd; ayn ekilde,
Napolon da tayin edici bir teknolojik stnle sahip deildi. Teknolojik
ynden stn olmamann ok byk bir avantaj vard: zellikle II. Frederick
ve Napolon, esir aldklar askerleri ve ele geirdikleri tm silahlan bu saye
de kendi glerine katabiliyorlard.
Elbette, baz teknolojik gelimeler de yaanmt. akmakl tfein ate
mekanizmasnn gelitirilmesi ve gvenilirlii ve at hznn artrlmas; tah
ta harbilerin yerine demir harbilerin kullanlmas; misket (mermiyi), tka ve
barut ihtiva eden kt arjrlerin kullanlmas. Kk ateli silahlarn g
lenmesiyle birlikte, piyade eskisine nazaran daha dank dzende savaabi
lir hale geldi. Nassaulu Mauricein 8 saftan oluan dzeni, yerini Gustavus Adolphusun standart 6 saflk dzenine brakt. Bu da zamanla 4, 3 ve 2 saftan
oluan piyade dzenine dnt. Fransz Devriminin hemen ncesinde, pi
yade, biri tfeini doldururken dieri ate eden iki saftan olumaktayd.
Piyadenin dank olarak savamas, komuta ve denetimi olduka gle
tiriyordu. Taktik denetimin en etkin ekilde uygulanmas, tabur kademesiyle
(300-600 asker) snrlyd. On sekizinci yzyl ordular, Roma dneminden
beri unutulmu olan, gerekten ok kat ve acmasz bir disiplinle ynetil
mekteydi. Byk Frederickin askerleri, hi ara verilmeyen eitim nedeniy
le, nerdeyse otomatik olarak hareket etmeye balamlard. Fransada Albay
Jean Martinetin, kendi askerlerine ynelik kat tutumu, ngilizce askeri te
rimler szlne yeni bir kelime kazandrmt. Fakat bu kat disiplin, n sek
izinci yzyl komutanlarna byk bir hareket serbestisi salamt. Birlikler,
ynlerini dzenli bir ekilde deitirebilmekte, yry kolundan sava d
zenine hzla geebilmekte, bozuk arazi ve tepelerde bile dzen ierisinde ilerleyerek dz bir hat yerine mfreze olarak ate edebilmekteydiler. Frede
rickin eri (oblique) dzeninde en mkemmel seviyesine ulaan bu hare
ketlilik ile birlikte, sava alanndaki belirli bir blgeye yklenerek maksi
mum ate gcn ve ok etkisini salamak mmkn hale geldi.

Dnya Sava Tarihi

343

Esasnda Ren blgesinde av tfei olarak kullanlan yivli tfein (rifle),

on sekizinci yzyl sonlarnda sava alanlarnda kullanlmaya balanmasnn,
piyade taktikleri zerine byk etkisi oldu. Mermi, tfein ince ve uzun nam
lusundan dnerek kyor ve isabet oran ve menzili, bu dnme sayesinde,
dz namlulu (yivsiz) eski tfeklere oranla byk lde artyordu. Yivli t
fek, ilk olarak Avusturya ve Alman ordularndaki zel Jager (avc) birimle
rince kullanld. Bu tfek, Kuzey Amerikaya, oduncular iin daha hafif ve
daha uzun namlulu bir modelinin retildii (Kentucky Tfei) Pennsylvania
zerinden yayld. H afif5ya da yivli tfek alaylar, Amerikan Devrimi s
rasnda hem ngiliz hem de Amerikan ordularnca avc birlii olarak kulla
nld.
On sekizinci yzylda silah retimindeki yetersizliin nedeni, silahlarn
zanaatkrlarca retiliyor olmasyd. Maliyet asndan bakldnda da, rne
in Prusya kral II. Frederickin askeri harcamalarnn yzde birini tfek, ba
rut ve kurun, yzde 13n ise mateyal ve iae tekil etmekteydi. Asl b
yk harcama ise, yiyecee, atlara, yeme ve nakliyeye yaplyordu. Gerekten
de, sosyal ve ekonomik etkenler savalar olduka snrlandrmaktayd. Yiye
cek retimi, yol ve su yollarnn bakm ve geilen yollar zerinde ordunun iaesinin temini iin kyllere ihtiya vard. ehirlilerin vazifesi ise hzineye
para salamakt. Bu nedenle sava yaymaya ynelik en ufak bir giriim bi
le, mliyeyi ve tarma dayal sosyal dzeni derinden etkiliyordu. Yine de, h
kmdarlar, nfusun bir blmn eiterek silahlandrmann yol aabilecei
tehlikeyi gze almak zorundayd. Sava, krallarn sporu olarak kalmaya de
vam edecekti.
Yenilgi, ounlukla reforma yol aard. Fransann, Avusturya ve Rus
yayla birlikte Prusyaya kar savat Yedi Yl Savalar srasnda (17561763), Rossbach (1757) ve Mindende (1759) yaad bozgunlar, 1789
Devrimine kadar geen srede askeri reform iin gerekli teviki salamt.
Franszlar, on sekizinci yzyl sonlarnda byk lde Prusyallar karsn
da uradklar saysz hezimet nedeniyle, askeri devrimin ncs olmulard.
1763 ylndan sonra Franszlar, ordularn idari adan, Roma mparatorluundan beri ilk kez, kendine yetebilen kalc stratejik birimlere bldler.
Sava Bakanl, 1776da Fransay 16 (daha sonra 18) askeri blgeye ayrd
ve her blge iin bir tmen grevlendirerek kalc piyade tugaylar kurdu.
Bunlar, ilk modern kombine askeri birimlerdi, her biri kendi karargh ve ha
berleme sistemiyle belirli bir sre bamsz olarak hareket edebilecek kapa
sitedeydi. Fransz ordusu, Mareal F.M. de Broglienin tavsiyelerine kulak
vererek, 1787-88 yllarna gelindiinde tmen kademesinde organize olmu

344

Dnya Sava Tarihi

tu. 12.000 kiilik her tmen, bamsz bir askeri birimdi, kendi kendine yeti
yor ve gerektiinde dierleriyle birleiyordu. Ayrca Fransa, ordu bnyesin
deki farkl tmenlerin harektlarn organize edecek bir karargh olarak ge
nelkurmay bakanln kuran ilk lke olmutu. Dier bir nemli adm da
-son eklini Napoleonun verdii-, tmenlerin kolordulara (corps d arme)
dahil edilmesiydi. Bu kolordularn her biri, ordu kararghndan 50-100 km.
mesafeye kadar (ya da birka gn mddetince) harekt dzenleyebilecek
minyatr ordulard. Ana ordunun bamsz kolordulara blnmesi, dmanla
beklenmeyen karlamalar ve dolaysyla muharebelerin saysn byk l
de artrmt.
Ordularn mevcudiyetindeki arta, yaplarnn da her geen gn karma
klamas eklenince, daha etkili bir idari yapnn kurulmas artk kanlmaz
hale gelmiti. Ordular, zamanla son derece kat bir idari mekanizma kurdular.
Feodal sistemdeki askeri hizmet zorunluluunun yerini para deme mecburi
yetinin (scutagium) almasyla birlikte, ok sayda kayt, makbuz, deme def
teri ve listeyle uramak zorunlu olmutu. Kdn kullanlmaya balanmas,
matbaann icad, hesap tutmada talyanlarn bulduu yeni metot, Roma ra
kamlarnn yerini Arap rakamlarnn almas, William Napierin logaritmay
bulmas ve Simon Stevinin kesirleri hesaplamada ondalk sistemi kullanma
s gibi ok sayda gelime, askeri birimlerin idaresi iin iyi eitimli kadrola
rn grev yapmasn zorunlu hale getirmiti. On sekizinci yzyl boyunca, ko
muta kademesi, standart basl ktlar kullanmaya ve seferlere beraberinde
seyyar matbaalar gtrmeye balad. Genel emir nce baslyor, ardndan at
l habercilerce gerekli yerlere gnderiliyordu. Tm komuta ve kontrol, genel
de biraz geride bir tepenin zerinde durup elindeki drbnle 5-7 km. mesafe
ye kadar sava alann grebilen komutann elindeydi.
Komuta kademesinin tekili iin, eitim standartlarnn da artrlmas ge
rekiyordu. Kurmay subay (coles militaries) eitmek iin, Berlin, Mnih, Pa
ris, St. Petersburg, Wiener Neustadt ve Woolwichte kara harp akademileri;
Brest, Dartmouth, Le Havre ve Toulonda da deniz harp akademileri kuruldu.
Ayrca, Potsdam ve Brienne le Chateauda (Napoleonun mezun olduu) da
ha kk akademiler kuruldu. 1787 ylna gelindiinde Fransa, astsubaylara
okuma yazma reten bir okul bile kurmutu. Maximilien Robespierrein de
neysel cole de Mars' baarsz olsa da, devrim, yeni istihkmc subay ei
tim akademisi (cole polytechnique), Chalonstaki ileri topuluk eitimi ve
Metzdeki askeri mhendislik okulu sayesinde yoluna baarl bir ekilde de
vam ediyordu. Napoleonun cole spciale militaire'si, 1803 ylnda Fontainebleuda kuruldu ve 5 yl sonra Saint Cyra tand, geliti ve daha sonra bir
benzeri New Yorkta, Hudson Nehri kysnda ina edildi. Sava artk ylesi

Dnya Sava Tarihi

345

ne bilimsel bir hal almt ki, devrim ann sonuna gelindiinde, Berlinde
zel bir sava akademisi (Kriegsschule) kurulmutu.
Silah teknolojisindeki yeniliklere, idari alanda yaanan yenilikler elik
etti. Balarda dorudan doruya Prusya askeri el kitaplarn kopya eden Franszlar, zaman ierisinde daha gereki reformlar yapmaya baladlar. 1765 y
lndan sonra, Pierre Bouret, haritalara bakarak sava planlar izmekle -o
dnemde bu yeni bir sanatt- grevli subaylar eitecek okullar kurmaya ba
lamt (Napoleon, 1797de Alpleri geerken Bouretnin Principles de la
Guerre des Montagnes' ini kullanmt). stelik, Bouret, farkl askeri dzen
lerin de kullanmndan yanayd. Ona gre, bir ordu, farkl tmenler olarak
farkl yollardan ilerlemeli ve sava alannda bir araya gelmeliydi. Bylece,
hem ikmal ve intikal sorunu zlecek hem de dman artlm olacakt.
Bouretnin kol taktii, Mesnil Durandn yardmyla, 1787-1788 yllarnda
Fransz birliklerince uygulanmaya baland. Austos 1791de yaynlanan ve
tm birlikler iin geerli olan standart Fransz askeri el kitab, birliklerin saf
ve kol eklinde sava dzenine girmesi gerektiini vurguluyordu.
phesiz, en byk yenilik topuluk alannda yaanmt. nceleri toplar,
bir btn olarak ayn kalplarda dklr ve bu nedenle toplarn arl byk
nakliye sorunlarna yol aard. rnein, Gustavus Adolphus, paralar birbi
rine deriyle tutturulmu (bu nedenle deri top deniyordu) ok sayda hafif
top kullanrd. Toplarn verimli kullanlmasndaki sr, hareketlilik, yani topla
rn arlnn azaltlmasyd. svirede Jean Maritz ve ngilterede Benja
min Robins ile John Wilkinson, 1740 ylnda yeni bir sistem gelitirdiler; bu
sistemle birlikte, top, artk bir btn olarak dklyor ve ardndan delinerek
namlusu alyordu. Bylece, daha dzgn ve ince namlu yapmak mmkn
hale geldi -ksacas, daha gvenli, hafif ve kolay tanabilir bir top. Top mer
misi ile namlu arasnda boluk kalmamas sayesinde, merminin sapmas azal
m ve bylece, daha ksa'namluyla daha iyi sonular elde etmek mmkn
hale gelmiti. Yeni sahra toplarnn etkili menzili, tfeklerin menzilinin 5-6
kat kadard.
nceki blmde de belirtildii gibi, Fransada, Jean Baptiste Vacqueville
de Gribeauval, 1763-1767 yllar arasnda topuluk alannda byk reformla
ra imza att. Gribeauval, genilii ayarlanabilen yeni bir delgi makinesi geli
tirdi ve toplarn apn (kalibre) drde kadar drp (4, 6 ve 12 poundluk) 6
inlik howitzerleri hizmete soktu. Toplarn tm paralar standart hale getiril
di. Glle ve barut yerine, artk her ikisini de ihtiva eden top mermisinin kul
lanlmaya balanmasyla birlikte, at hz ikiye katland. Komutaya gelince,
Gribeauval, topuluu parayla tutulan sivillerin yapt bir i olmaktan ka

346

Dnya Sava Tarihi

rd ve topu mrettebat eitmeye balad. Bu sayede, 1.000 metre mesafede

ki hedefleri topa tutabilecek gerek sahra topu birimleri kurulmu oluyordu.
Devrimin hemen ncesinde, Fransa, Gribeauval tarafndan dizayn edilmi
1.300 sahra, 8.500 muhasara ve kale topuna sahipti. Devrim ncesinde 400
askere bir top derken, Napoleon dneminde bu oran 200 askere bir top olarak deitirildi. Gribeauvalm topusu, 1829 ylma kadar standart olarak
kald; byk teknolojik deiim, ancak 1850lerde kuyruktan dolma topun icadyla yaanacakt. Gribeauvalm, III. Napoleonun erefine daha sonra
Napoleon adn alacak olan 12 poundluk topu, sava alanlarnn hkimi olmutu.
Chevalier Jean du Teil, sahra topusunun savalarda daha etkili bir rol oy
nayabilmesi iin yeni bir taktik gelitirdi. Ona gre, seyyar sahra topusu, ge
reken blgeye ya da tehdit edilen zayf blgelere -ksacas, dman piyade
sinin zerine- mmkn olan en youn atei aabilmeliydi. Du Teilin karde
i, hem bir alaya komuta ediyor hem de topuluk okulunda du Teilin metot
larn retiyordu; bu okulun rencileri arasnda, sonralar Avrupann en iyi topusu olacak gen bir KorsikalI da yer almaktayd. Napoleonun komu
tasnda, toplar byk bir sratle sava alanna getirilir ve ateleri, dman pi
yadesinin saflarnda gedik aabilecek bir noktaya ynlendirilirdi. Bu gedik
ten nce sng takm piyadeler ilerler, onlar ise sarslm dman askerle
rini kltan geirecek ar svari takip ederdi.
1784
ylnda ngiliz Kraliyet Topu Birliinden Temen Henry Shrapnel,
kendi ismini tayacak yeni bir top mermisi gelitirdi. Shrapnel, top mermi
sinin ierisine kk mermiler, patlayc ve ucuna da tapa yerletirmiti; mer
mi, havada patlayacak ekilde dizayn edilmiti; bylece, 27-150 kk mis
ket, geni bir alana yamur gibi yaacakt. Ar snma nedeniyle mermile
rin patlama ihtimali yksek olduu iin, arapnel, ancak 1852 ylnda, Yz
ba E.M. Boxer gvenli bir tapa gelitirdikten sonra kullanlmaya baland
ve ak arazide birlikler zerindeki kahredici etkisini ksa srede gsterdi.
1880de Ahmed Kheylde, Sir Donald Stewartm 7.000 askerden oluan kuv
veti, yakn mesafeden arapnel kullanarak tm Afgan ordusunu durdurmay
baarmt. Toplarn nndeki arazi, paralanm cesetler ve lmek zere olan yarallarla kaplanmt. 4 yl sonra ise, 4 toptan oluan ngiliz topu batayas, Tamaide ngiliz saflarm yaran Sudanl derviilere arapnel kullana
rak ate amt.
Svarinin payna bu reformlardan ok az ey dmt. Tm Avrupada
svari hafif tfek ve tabancayla donanmt; svari, piyadenin yan sra sava
dzenine girer ve silahn ilerlerken atelerdi. Svari, sadece Fransa ve s

Dnya Sava Tarihi

347

vete kl kullanr ve ok saldrlarda bulunurdu. 1760 ylna gelindiinde,

Prusya kral II. Frederick, svariyi, geleneksel rolleri olan keif ve ok sald
rlarnda kullanmaya balad. Kl, ksa tfek, sng ve tabancayla donanan
ve hem at srtnda hem de yaya olarak savaacak ekilde eitim yapan dragoonlar haricinde, Prusya svarisi, ateli silahlan brakarak tekrar kl kullan
maya balamt. Svari, sava alannda piyadeden bamsz olarak yer alr
ve nceleri , sonralar iki saf halinde drtnala hcum ederdi. Genel olarak
konumak gerekirse, 1800lere kadar Avrupada svariler ordularn 4-6da
birini tekil ederdi. Ar zrhlar byk lde terk edilmiti; Waterlooda s
varilerin sadece miferi ve gs zrh bulunuyordu. Svarinin perdeleme,
keif ve takip grevleri aynen devam etmekteydi; svari, dman piyadesi
karsnda her zaman ok avantajna sahipti. Yeni olan ey ise hafif sva
riy d i. lk kez Yedi Yl Savalar srasnda, Trklerle olan snr koruyan Hr
vat svarilerinden rnek alnarak kullanlmaya balanan bu birliklerin gre
vi, keskin nianclk yapmak, dman konvoylarna ve geri hatlarna saldr
makt.
Teknolojik olarak ok az deiim gsteren piyade, sava alanlarnn hki
mi olarak kalmt. Daha nce de belirttiimiz gibi, standart piyade silah,
yivsiz akmakl tfek ve sngyd. 1815 ylna kadar kullanmda kalan,
Fransz 1777 patentli azdan dolma tfein etkili menzili yaklak 100 met
reydi. Tfei doldurup atelemek iin 12 farkl hareketin yaplmas gereki
yordu; iyi bir piyade askeri, bu ilemi dakikada iki ya da kez tekrar edebi
liyordu. 1768 ylndan sonra, kuyruktan dolma tfek modelleriyle yaplan de
nemelerden bir sonu alnamamt. Tfek ateinin en etkili olduu durum,
yakn mesafeden alan yaylm ateiydi ve bu ekilde, kar tarafn verdii
kayp yzde 10-15 arasnda olabiliyordu. Zafer kazanan ordularn bile, yz
de 40 orannda kayp vermesi, nadir grlen bir durum deildi. rr maki
nesinin mucidi Eli Whitney, 1798 ylnda birbirinin yerine kullanlabilen par
alardan olumu ilk tfei retti ve bylece, tfeklerin seri retiminde ilk adm atm oldu. Napoleonun cerrah D.J.B. Larreynin hesaplarna gre,
kendi birimi, her sng yarasna karlk, top ya da tfekle yaralanm 100 as
ker tedavi ediyor olsa da, sng, sava alanlarnn korkutucu silah olarak
hretini korumaya devam etti.
Fransz Devrimi srasnda meydana gelen askeri devrimin en hararetli za
mannda yaanan gelimeler, teknolojik olmaktan ok siyasald. Devrimin
donanm, eitim, doktrin, organizasyon ve milliyeti duygular bir potada eritip bir araya getirebilme yetenei savalarn yapsn temelinden deitire
cekti. Devrimden nce sava, tmyle kral ve yaverlerini ilgilendiren bir me
seleydi. Kraln vekilleri, hzineden salanan parayla belli bir crete belli d

348

Dnya Sava Tarihi

nemlerde asker toplard. Subaylarn byk bir blm ise aristokratlardan oluurdu. Yksek rtbedeki 1er sarayla balants bulunan nde gelen aristok
ratlardan (noblesse prsente) oluurken, dk rtbeler daha geri plandaki aristokratlara verilirdi. 1781 ylndaki Segur Kanunu ile birlikte, subay olabil
mek iin en az drt kuaktan beri aristokrat olma zorunluluunun getirilme
si, Fransz orta snfn ve yeni soylular doal olarak kzdrmt. Rtbelerin
sat zamanla ortadan kalkt; nihayet ubat 1790da, Fransada bu uygula
maya son verildi ve toplumun farkl snflarndan gelen insanlara da subaylk
yolu alm oldu. 1790 ylnda karlan bir kanunla, terfi edebilmek iin s
nav zorunluluu getirildi; albayla kadar ykselmeyi mmkn klan bu sis
teme gre, artk kiinin geldii snf deil, ordudaki kdemi gz nne alna
cakt.
Fransann ancien rgime ordusuna alman askerler, toplumun en alt sn
fndan seilirdi. Bu kiilerin byk bir blm, ya tekdze ky yaantsndan
ya da mahkmiyetten kurtulmak iin orduya katlrd. arap, bo vaatler, hi
le ve zora bavurma gen insanlar asker olmaya ikna etmek iin kullan
lan klasik yntemlerdi. Firar miktar, nispeten bar iinde geen 1780li yl
larda bile, ylda ortalama 3.000 kiiydi; bu yksek miktar nedeniyle, elde ye
terli sayda ihtiyat kuvveti bulundurmak mmkn olmuyordu. Bourbon mo
narisi, devrimin hemen ncesinde, silah altnda tuttuu 198.000 askere her
yl 115 milyon livre harcamaktayd.
Savalarn eklini, krallklarn hzineleri belirlerdi. iero da, Roma
dnemindeki bu sonu gelmez sava harcamalarndan (pecuniam infinitam)
endieyle sz etmiti. Fransada kredi salayacak kurumlarn bulunmay,
dengesiz vergi sistemi ve aristokratlarn vergi reformuna kar gsterdikleri
direni nedeniyle, lkenin askeri gc sekteye uramaktayd. Yine de, Franszlar, bu hassas reformu yapma konusunda artc derecede kararlyd.
Comte J.-A.H. de Guibert, 1772de yaynlad mehur eseri Essai gnral de
Tactiquete, bir yandan sra ve kol dzeninin bir arada kullanlmasn (/ ordre
mixte) ve stratejik hareketlilii savunurken, dier yandan ehir milis kuvvet
lerinin kurulmas gerektiini vurgulamt. Guiberte gre, byle bir ordu,
dmann kaynaklarndan da istifade edebilirdi. Fakat Comte, tm bu tavsi
yeleri toplumsal bir devrimi gerektirdii iin, ileride bu cretinden dolay zr dilemek zorunda kalacakt.
Gerekten de, Eski Rejimin toplumsal ve ekonomik snrlamalar, Fran
sz ordusundaki kkl gelimelerin hayata geirilmesine engel oluyordu. Gu
ibertin adalarndan ok az, yaknda ulusun tm kaynaklarnn sava iin
seferber edileceini ya da dier bir deyile, tm vatandalarn savan bir par

Dnya Sava Tarihi

349

as olacan tahmin edebilecek kadar ileri grlyd. Avrupann yaklak

20 yl srecek aralksz bir savaa srklendiini grebilenlerin says ise ok
daha azd. Babakan William Pitt (Gen), ngilterede 1792 yl btesini aklarken yle demiti: Avrupann durumunu dikkate alrsak, nmzdeki
15 yln bar iinde geeceine dair beklentilerimizin bu kadar gl olduu
bir dnem, bu lkenin tarihinde hi grlmemitir.

Fransz ulusu ile sava sanat arasndaki yeni iliki sisteminin devrimci
doas, belki de en ak ifadesini, Konvansiyonun 23 Austos 1793 tarihinde
yaynlad leve en masse kanununda bulmutur. Fransz Yasama Meclisi,
Nisan 1792de, tm Avrupaya yaylmad takdirde devrimin asla gvende
olmayaca inancyla, Eski Rejim monarilerine sava ilan etti (Birinci Ko
alisyon Sava, 1792-97). Austos 1792deki szde ikinci devrimin getirdi
i ise, Ulusal Konvansiyon ve Terrd. Konvansiyon tarafndan karlan
leve en masse kanunu incelemeye deer niteliklere sahiptir: Madde I. Tm
Franszlar, bu tarihten itibaren dmanlarmz Cumhuriyetin topraklarndan
srlene kadar askerlik greviyle ykmldr. Gen erkekler savaa gider
ken, evli erkekler silah imal edip cephane tayacaktr; kadnlar adr ve elbi
se dikecek ve hastanelerde grev yapacaktr; ocuklar eski ketenlerden iplik
yapacak, askerlerin moralini ykseltmek iin ehir meydanlarna getirilen
yal erkeklerse Cumhuriyetin birliini ve krallara kar duyulan nefreti art
racak konumalar yapacaktr. Artk tm nfusun, ya, rk, cinsiyet ya da inan gzetilmeden, tm gcyle savaa odaklanmasnn istenmesiyle birlik
te, modern sava yeni bir safhaya girmi oluyordu.
Zaferin mimar Lazare Carnotnun abalaryla kabul edilen kanunla bir
likte, 18-25 ya arasndaki tm bekr erkekler askere alnd. Kanun her ne ka
dar istenen sonucu vermese'de, Fransz ordusu, yl sonuna kadar mevcudunu
500.000 askere ykseltmeyi baarmt. Daha da nemlisi, eski dnemin te
baas, Cumhuriyetin bekas iin kendini tehlikeye atan vatandalara dn
t. Fransz vatandalarnn byk bir blmnn desteini kazanan Cumhu
riyet, artk silaha daha bir gvenle sarlabiliyordu.
Leve en massenin en nemli zellii, tm ulusun insan gcnn ve mad
di kaynaklarnn sava iin seferber edilebilmesiydi. 1791 ylnda, XVI.
Louis lkeden kamaya alrken, subaylarn yaklak yars da srgndey
di; 1791-96 yllar arasnda 6.000 subay daha lkeden ayrlacakt. Meclis, su
bay mevcudundaki bu a kapatmak iin iki yola bavurdu. Milli Muhafz
larn says artrld ve bunlarn subaylar (en azndan Nisan 1795e kadar)
tm blgelerden seilmeye baland. Gnlller ordusu ise kurayla bata 6

350

Dnya Sava Tarihi

aylk, 1792den sonra 12 aylk grev sresi iin- asker semekteydi. Meclis,
Ocak 1794te nizami askerler ile gnlllerin birletirilmesi kararm ald. Ulusa ballk, Cumhuriyetin getirdiklerini koruma istei, ceza korkusu, ev
re ve halk basks ve ekonomik felaketler (kt hasat, enflasyon, isizlik) sa
yesinde, askere alacak yeterli insan bulmak mmkn olabilmiti. 1793-94
yllarndaki genel seferberlik bile -askerliin sresi belli deildi-, genleri
Cumhuriyete hizmetten soutmamt. Yllarca sren aralksz savalar neti
cesinde kaynaklar tkenmeye balaynca, bu ak, kurtarlm blgelerin
kaynaklarndan telafi edilmeye baland. 1812de, Napoleonun 611.000 kii
lik Grande Armeesindeki askerlerin sadece 230.000i eski Fransadand.
Fransa, 1792 ylndaki askere alma kanununu takip eden 6 yl boyunca
600.000 askeri cepheye srd. Sonuta, Napoleonun Msr igal ederek
Hindistandaki ngiliz varln tehdit etmeye ynelik giriimlerde bulundu
u kinci Koalisyon Sava (1798-1801) srasnda, 1798 ylnda Direktuvar, Loi Jourdan Kanununu kabul etti. Bu kanuna gre, her Fransz vatan
da askerdir ve kendini, patrienin savunmasna adamtr. 20-25 ya ara
sndaki tm erkekler muayene ve kayt iin bavurmak zorundayd. Meclis,
her yl Sava Bakanlnm her departemenfa tahsis ettii kotalara gre ka
kiinin askere alnacana karar veriyor; yerel yetkililer ise en genlerden
balayarak listelerden askere alnacak kiileri seiyordu. 1799 ylna gelindi
inde, devrimci eitlik ilkesine aykr olsa da, kiilerin kendi yerlerine baka
larn askere gndermesi yasallat. Yeni askere alma kanunu, Napoleonun
ok iine yaramt. Yaklak 1.3 milyon kii ya da, dier bir deyile, Fran
sada eli silah tutan erkeklerin yzde 41i, 1800-1812 yllar arasnda Sava
Bakanlnca askere alnd. Modem ordular, bir yandan yeni askere alma usul, merkezi devlet, milliyetilik ve sanayi retimindeki art sayesinde
boyutlarn ve ldrc glerini hzla artrrken, dier yandan da bu geli
meye uygun cezalar uygulamaya baladlar. Loi Jourdan, 1871 ylna kadar
yrrlkte kald.
Devrimci ordularn maddi ihtiyalar, artc derecede kolay bir ekilde
karland. Fransz silah fabrikalar Amerikan Bamszlk Sava nedeniyle
boalm olsa da-Fransa, isyanc kolonilere 100.000 kadar tfek salamt-,
1791 ylma gelindiinde stoklar 245.500 tfee ulamt. Gribeauval topla
rnn says, 1789 ylnda 1.300 iken, 1795te 2.600e ulat. Maubeuge,
Charleville ve Saint Etiennedeki silah fabrikalarna, Autun, Clermont-Fer
rand, Montauban ve Pariste ina edilen yeni tesisler eklendi. Bir kez daha
Napoleon, devrimin tm giriimlerinin ba mimaryd. mparatorluktaki de
mir top retimi, ylda 900den 1.300e karld. 17 yeni dkmhane, her yl
14.000 bronz top imal edebiliyordu. Fransa, 1805-1815 yllar arasnda 3.9

Dnya Sava Tarihi

351

milyon yivli Ve yivsiz tfek, karabina (ksa svari tfei) ve tabanca -ngil
tereden yaklak 1 milyon adet daha fazla- retti. Ksacas, devrim ve impa
ratorluk, modern sava iin gerekli ekipman ve insan gcn hem nitelik hem
de nicelik olarak byk lde artrmt.
Devrim hkmeti, ulusun sava seferberliine katkda bulunmalar iin,
Prieur de la Cote dOr ve Gaspar Monge gibi nemli bilim adam ve mhen
disleri de bnyesine katmakta gecikmedi. Zaman ierisinde kurulan ve 5.000
kiinin istihdam edildii 258 zel atlyede gnde 750 tfek retiliyordu. Tr
kiyeden ithal edilen gherile sava nedeniyle kesilince ve at ahrlar ve as
keri tuvaletlerden gelen atklar yetersiz kalmaya balaynca, kimyagerler, ta
lebi karlayabilmek iin barut retimi iin gerekli olan bu maddeleri sente
tik olarak retebilecek yeni bir teknik gelitirdiler. Bronz toplar dkmek iin
gereken bakr ise kilise anlarndan temin edilmiti. Demir ihtiyac ise ben
zer ekilde, dkme demir parmaklk ve kaplarn ulusallatrlmasiyla sa
lanmt. zel dkmhanelerin yan sra, devletin el koyduu kilise ve apel
ler de dkmhaneye dntrld ve ayn kalibredeki toplar seri halde re
tilmeye baland. Yeni yollar, kanallar ve kprler sayesinde topularn ve lo
jistik destein daha hzl hareket edebilmesiyle birlikte, 18 gnlk yiyecek
stoku ordular iin standart hale geldi. Her asker gnlk yiyeceini yann
da bulundururken, her ble tahsis edilmi erzak arabas sonraki 6 gnn ve
levazm birliklerindeki un tayan arabalar da sonraki 9 gnn yiyeceini ta
maktayd. Fakat ulusun tm kaynaklarn seferber edebilmek, sahip olunan
insan gc ve malzemeye dair elde yeterli bilgi bulunmad iin, devlet
asndan henz hayalden ibaretti. Devrim, artan ihtiyac karlayabilmek iin g kullanm, tevik ve sabit fiyatta yaplan deme (Maksimum Kanu
nu) gibi usullere bavurmaya balad. Son are olarak da, yabanc topraklarn
(Belika, Almanya ve talya) yamalanmas yoluna gidildi.
Fransann devrimci ordular, yeni teknolojileri de deniyordu. Claude
Chappe tarafndan gelitirilen semafor sayesinde, Paris ile cephe arasnda iletiim salanmt; ayrca, Meudonda kurulan bir aratrma tesisinde, roket
ve deneysel silahlar zerinde almalar yaplmaktayd. Devrim, envanterine
Montgolfiernin scak hava balonunu da katmt; ilk balon birlii (aerostatiers), Nisan 1794te kuruldu. Balon, savata ilk kez Haziran 1794te Fleurusta kullanld. Napoleon ise, balon kefini ilk kez iki yl sonra 1796 yln
daki talya seferi srasnda kulland ve ardndan, bir balon bln berabe
rinde Msra gtrd -b u blk, burada ngiliz Kraliyet Donanmas tarafn
dan ele geirildi. Sonunda, aerostatiernin askeri adan pek yararl olmad
anlald. Balonun imesi iin gereken sre -b u sre, kimi zaman 48 saa
te kadar kabiliyordu-, komutanlar iin fazlasyla uzundu, balonlar gerein

352

Dnya Sava Tarihi

den fazla yksekten uuyordu ve balondaki mrettebat da gerekli kefi yapa

cak tecrbeye sahip kiilerden olumuyordu. Ayrca, balonun yerle iletiimi
de ayr bir sorundu: Flamalarla salanan haberlemede mesajlar ya kar
lyor ya da yanl okunuyor; mesaj gndermekte kullanlan gvercinler ise,
ya yolunu kaybediyor ya da dman tarafndan avlanp yeniyordu.
Shhiyenin berbat durumunu, ne devrim ne de Napolon hkmeti dzelt
ebildi. Konvansiyon, ordu iin hekim, cerrah ve eczac yetitirecek yeni
Milli Salk Okulu ve Halk Sal Komisyonu kursa da, yarallarn nem
senmeyerek sava alannda terk edilmesi Fransz ordusunun deimez kura
l olarak kalmaya devam etti. phesiz, ne uyuturucu ne de antiseptik bulu
nuyordu ve yarallar saatlerce ve hatta gnlerce yerde yattklar iin, septise
mi (kana mikrop karmas), iltihaplanma ve su kayb oktan etkisini gster
meye balam oluyordu. Nihayet, iki reformcu, askeri tp alannda byk de
iikliklere imza atmay baard. Dominique-Jean Larrey ve Pierre-Franois
Percy, yarallarn savatan sonra deil, sava esnasnda tedavi edilmesi gerek
tiinin farkna varmt; bu nedenle, yarallar tahliye aralarn ve uan hastaneleri (ambulances volantes) gelitirdiler.
Cerrahi hl ok ilkeldi. Cerrahlar genelde berberlerden seiliyordu ve
kullandklar aletler bak, testere, forseps, snger, ine, afyon ve mataradan
ibaretti. rnein, 1808 ylndaki Vimeiro Savainm ardndan bir ngiliz as
keri, cerrahlar yle tarif ediyordu: Kollan yukar svanmt ve elleri ve
kollan, mezbahadaki kasaplar gibi, kan ierisindeydi. Cephede hastalklarn
tedavisi de neredeyse imknszd. Tifs, tifo, dizanteri ve humma Rusyada
ki Byk Fransz Ordusunu perian etmiti. Bir hesaba gre, Napolon,
1812deki Rusya seferi srasnda atmalar nedeniyle 105.000 asker kaybe
derken, hastalklar nedeniyle 219.000 asker kaybetmiti.
Devrimci Fransann gelecei, Avrupa monarileri arasnda hayatta kala
bilme yetisine balyd. Fransa, gcn artrabilmek ve i sorunlarn ze
bilmek midiyle 20 Nisan 1792de Avusturya ve Prusyaya sava ilan etti. Acaba yeni ordularn sava alanndaki etkisi ne olacakt? Yeni askerler, barut
kokusunu duyar duymaz dalp gidecekler miydi? Ya da alelacele terfi etti
rilmi 593 yeni general, vazifesini hakkyla yerine getirebilecek miydi?
Eyll 1792de Valmydeki topu bombardman, devrim ordularnn ate
le ilk imtihanyd. Yaklak 36.000 Fransz askeri ile 34.000 Prusya askerinin
kar karya geldii savata, Franszlarn er ve subay kayb 300 iken, Prus
yalIlarn kayb 184 olmutu. Souk hava ve yamur, Prusyal komutan
Brunswick dk Karl Wilhelmi, Franszlarla muharebeye tutumamaya ikna
etmiti: Burada savamayacaz. Fransz askerler, topu dellosu esnasn

Dnya Sava Tarihi

353

da, beklendii gibi panie kaplmamt -Franszlarn elinde krk para Gri
beauval topu bulunuyordu- ve bu, devrimin propaganda yapmas iin yeterliydi. Alman air Johann Wolfgang von Goethe, bu savaa gzlemci olarak
katlm ve anlarnda sava lmszletirmiti: u andan itibaren dnya
yeni bir dneme girmitir ve tm syleyebileceimiz, onun doumuna ahit
olduumuzdur.
Goethe abartyor olsa da, Fransz ordusu mevzilerini korumay baarm
t. Fakat Konvansiyon liderleri, mukabelelerle ve moral kazanmayla savan
sona erdirilemeyeceinin farkndayd. Bu nedenle, tm dikkatlerini, cephede
savaan ordunun gvenini kazanarak komuta ve kontrol artrmaya yneltti
ler. Konvansiyon, seferberlie g kazandrmak iin Nisan 1793te Halk G
venlik Komisyonunu kurdu. Ekim ve Kasm aylarnda karlan iki kanunla
birlikte, komisyona, generalleri atama ve diplomatik grmelerde bulunma
yetkisi verildi. Konvansiyonun, Camotnun ynetimindeki askeri kanad,
zaman ierisinde Tuileriesdeki az sayda personel {Bureau topographique)
vastasyla, tm seferberlik almalarn kontrol altna almay baard. Sa
va alanndaki baarszlklar nedeniyle giyotine gnderilen generallerin sa
ys 60tan az deildi. Cumhuriyet ordusunda terfi etmek (ya da hayatta kala
bilmek) iin gerekli olan, sosyal konum ya da kdem deil, sava alanndaki
baarlar ve hepsinden de nemlisi, siyasi adan gvenilir olmakt.
Konvansiyonun getirdii en radikal yenilik, Nisan 1793te zel halk
temsilcilerinin {reprsentant en mission) atanmasyd. Temsilcilerin vazife
si, askere almlar hzlandrmak, silah ve iae tedarikinin devamn salamak
ve Parisi cephedeki gelimelerden dzenli olarak haberdar etmekti. Asl amalar ise askeri otoritenin sivil otoriteye bal olmasn salamakt. Benze
ri uygulamalara Sovyetler Birlii, Almanya ve in gibi, yirminci yzyln to
taliter rejimlerinde de rastlanacakt. Temsilciler, en etkili olduklar dnemde
cephedeki komutanlar, halk adna, yarglamadan idam edebilecek gce sa
hiplerdi.
Konvansiyon, ordunun idari yapsn yeniden dzenledi. Konvansiyon,
1794 ylnda, Avusturyann hafif cephane sandklarna sahip ve atla ekilen
topu birlikleri uan bataryalarla karlamalarnn ardndan, bamsz bir
Hafif Topu Birlii kurdu. Ayn yl Camot, Bouretnin tmen yapsn ye
niden dzenledi: Piyade, svari ve topuyu ayn tmende bir araya getirerek
tmenlere bamsz hareket etme kabiliyeti kazandrd. stelik, her tabura iki kura neferi (conscript) taburu eklenerek 2.437 askerden oluan yar-tugaylar kuruldu. ki yar-tugay birleerek tugay, iki ya da daha ok sayda tugay
birleerek tmgeneral tarafndan ynetilen tmeni oluturuyordu. Tmenle

354

Dnya Sava Tarihi

rdeki askerlerin says 7.800-13.400 arasnda deimekteydi. Tmen; svari,

sahra topusu, geri hizmet birimleri ve kurmay kadrosuyla kavutuu bu ye
ni yapy Birinci Dnya Savana kadar muhafaza edecekti. Kolordu ise
Fransz ordusunda ancak 1804 ylndan sonra kullanlmaya balanacakt.
Bu saysz reformlarn etkileri, nihayet sava alanlarnda da kendini gs
termeye balad. 1793-94 yllarnda standart taktik terk edildi ve bunun yeri
ne, Louis Antoine de Saint Justn ok taktii olarak adlandrd taktik uy
gulanmaya baland. Fazlasyla siyasete bulam bir ordunun doal sava
l, sava alanlarm ekillendirmekteydi. Camot, ubat 1794te Saint
Justm dzenini genel talimatlar bal altnda tercme etti. Bu eserde ge
nerallerine u tavsiyelerde bulunuyordu: Srekli byk birlikler halinde ve
saldrya ynelik manevralar yapn; disiplini muhafaza edin, ama fazla abart
mayn... ve her frsatta sng kullann. Gerekten de Carnot, geen Sonba
har Wattignieste zaferin yolunu aan devrimci teknii ok nceden gelitir
miti: hzl intikal, stratejik noktalarda kuvvet ylmas, saldrgan taktik, ha
fif piyadenin kullanm ve devrim marlar syleyerek milliyeti duygularn
en st dzeye karlmas. Bu kitle taktii, kralc bir Fransz subay tarafn
dan yle kmsenmiti: Azlarndan yamyamlar gibi kpkler saan 50
vahi hayvan, son srat cesaretlerini artracak bir eye sahip olmayan asker
lerin zerine saldryordu. lke iinde ise, Konvansiyonun bul ve yok et bi
rimleri (colonnes inferneles), kralc Vende blgesinde olduu gibi, tm l
keyi harabeye evirmiti. On sekizinci yzyln dn vermez askeri dzeni,
yerini on dokuzuncu yzyln snr tanmaz fkesine brakmt.
1799 ylnda Napoleonun mehur sama dumanna kadar (gerekte, canister) reformlarn byk ksm tamamlanmt. Kk Korsikal devrim ateiyle comu, hzl ve tecrbeli komutanlarn idaresindeki, saldrgan, hare
ketli ve acmasz ekilde savamaya alk byk bir orduyu devralmt. a
enin, ele geirilen blgelerden temini ulusal bir politika haline gelirken, ya
ma bir Fransz geleneine dnmt. Napolon, bu kaynaklar kendi deha
s, askerler zerindeki tartlmaz etkisi ve lke ierisindeki paranoyak g
venlik anlayyla birletirdi.
Napolon, 1808 ylna kadar ordu yapsnda ve taktiklerde birka temel
deiiklik yapt. Temel piyade birimi olarak, taburdan oluan yar-tugaylar (1803 ylndan itibaren alay olarak adlandrlacaklard) kullanmaya de
vam etti. Tmenleri (, drt ya da be alaydan oluan) de hl kullanyordu,
ancak 1804 ylndan sonra onlar kolordu olarak bir araya getirmeye balad.
Bu konuda yaplan ilk deneme ise, General Jean Victor Moreau komutasn
daki Ren Ordusuna bal, mevcutlar birbirinden farkl -bunun asl amac

Dnya Sava Tarihi

355

dman yanltmakt- 11 tmenin 1800 ylnda 4 kolordu olarak dzenlenme

siydi. Mareal Michel Neyin 3 piyade ve 1 svari tmeninden (toplam mev
cudu 24.000 asker) oluan 6. Kolordusunun yaps, ileride standart kolordu
yaps haline gelecekti.
Napoleon, devrimden saldr kolu denen dzeni miras ald. Camot,
leve en masse sayesinde askere alnanlarn dk eitim seviyesini telafi
etmek iin, kol dzenini temel askeri dzen olarak kabul etti. nk saf d
zenini ancak ok iyi eitilmi bir ordu uygulayabilirdi ve Carnot, devrimin
kendisine byle bir ordu salayabileceinden pheliydi. Bunun yerine, hem
orduyu bir arada tutabilmek hem de acemi askerleri koruyabilmek iin, tabur
lar derinlemesine dizmeye karar verdi. Napoleon dneminde ise saldr kolu
-falanks ya da spanyol karesiyle kartrmamak gerekir- esnek ve ok ama
l hale getirildi. Sava sanatnn stad tarafndan eitilen Fransz piyadesi,
bozuk arazide hzla ilerleyerek farkl dzenlerde mevzilenebiliyordu. Hep
sinden nemlisi, Napoleon, kol dzeni sayesinde, yanak dzendeki piyade
sini hzla n hatlara srebiliyordu -zellikle, Fransz topusunun dman
hatlarnda at gediklere.
Napoleon, hem piyadeye hareketlilik kazandrmak hem de st seviye as
keri birimlerin -zellikle de Topu Ordusu- ate gcn artrabilmek iin alay topu birliklerini lavetti. 1805 ylna gelindiinde Topu Ordusunun elinde 8.300 howitzer, 1.700 havan, 4.500 ar ve 7.300 orta top bulunuyordu
-1.000 askere top dmekteydi. Napoleona gre, byk savalar ancak
topuyla kazanlrd. En sk uygulad taktik, tm topusunu, sava alann
da tm gcyle yklenmekte olduu kritik bir blgede taarruz iin bir araya
getirmek (grande batterie) ve tm top ateini bir blgeye ynelterek dman
saflarnda piyadenin ilerleyebilecei bir gedik amakt.
Svari, temel olarak ok birimi olarak kullanlrd. Napoleon, svari bir
liklerini tek olarak kullanmaz, onlar atla ekilen topu birimleriyle destek
lerdi. Topu ateiyle sarslm dman piyadesine svarileriyle hcum etmek,
Napoleonun standart taktiklerinden biriydi. Fransz svarisi, ilk baarnn ar
dndan dalan dman birliklerinin takibi konusunda son derece baarlyd.
Napoleon, svarilerin komutasn tmen komutanlndan alarak onlar ayr
bir svari ordusu olarak yeniden organize etti.
Napoleonun belki de en byk baars, devrimin, terfi iin savata yarar
llk gsterilmesini esas alan politikasn baaryla devam ettirmesi oldu.
Devrimin getirdii kavramlardan biri olan ve Napoleonun ykseliini mm
kn klan kariyer yetenek gerektirir (la carriere ouvert aux talents) sz,
Napoleon hkmetinin en sk kulland szlerden biri haline gelmiti. Su

356

Dnya Sava Tarihi

baylarn, savata gsterdikleri yararllk lsnde seilip terfi ettirilmesi sis

temi devam ettirildi (1805 ylna gelindiinde, bunlarn yars bu ekilde se
ilmiti). Napoleon karsnda uradklar yenilgiler, tm Avrupa lkelerini,
zellikle de Prusyay benzer ekilde davranmaya itti. Fakat zafer, iltimas da
beraberinde getiriyordu: Napoleonun kardei Jrme Westphalia kral, Jo
seph Napoli ve spanya kral ve Louis ise Hollanda kral olmutu. mparato
run marealleri, zaman getike devrimin temsilcilerinden ok, diktatr gibi
davranmaya balamlard. Asker alm, hl 1798 ylnda karlan Loi Jourdan kanunu uyarnca yaplyordu: 1800-1812 yllar arasnda yaklak 1.3
milyon Fransz, imparatora hizmet iin askere alnd. Fakat burada da on sek
izinci yzyln geleneksel kat disiplin anlay, bal olunan alayla gurur
duymaya ve vatanseverlie yol amt.
Napoleon, sava sanatnn stadyd. Savaa, stratejik stnlk kazanabil
mek iin yapt bir manevrayla balard. Ardndan, dman ordusunu yok et
mek iin genel bir muharebeye tutuurdu. Taktiksel olarak, bir yandan d
mann merkezine yklenirken, dier yandan asl darbeyi cenahlardan indirir
di. Kimi zaman tm gcyle dman ordusunun merkezine yklenir, bazen
de onu cenahlardan kuatrd. Her iki durumda da, ilerleyen piyadesini youn
topu ateiyle desteklerdi; tmenlerinin cenahlarn koruma grevini de sva
rilere vermiti. Dmann siyasi ve stratejik merkezleri, ancak bu ilk taktik
etkisini gsterdikten sonra, Napoleonu ilgilendirmeye balard.
leri grl ve pratik zek sahibi Napoleon, dmannn dengesini boz
mak ve inisiyatifi her zaman elinde bulundurmak iin son derece kararl ve
cesur bir ekilde hareket ederdi. mparator, dmanna her zaman hzl ve lmcl bir darbe indirir ve dalan dmanna toparlanmak iin frsat tan
mazd. Ona gre, savata kaybedilen zamann telafisi yoktu. Dalm d
mann sonuna kadar takip edilmesi deimez bir kurald. Byk Ordu, 1806
ylnda Bavyeradan Baltk Denizine 33 gnde ulamay baarm ve bu iler
leyi srasnda, 45.000 Prusya askeri ldrlm ya da yaralanm, 140.000
esir alnm ve 1.000 adet top ele geirilmiti. Napoleon yle sylyordu:
Grdm tek ey, yok etmeye altm dmanmdr.
Napoleonun sava dzeni, istenen sonucun elde edilebilmesi iin titizlik
le planlanrd. Byk Ordu ilerlerken, ok sayda hafif svari bu ilerleyii
perdelemek, iletiimi gvence altna almak ve dmann konumuyla ilgili is
tihbarat salamak iin grevlendirilirdi. Kolordular farkl yollardan ilerler
-stratejik a, ounlukla 200-300 millik bir mesafeyi kapsard- ve dman
ordusunun asl birimleri tespit edildiinde bir araya gelirlerdi. Napoleon,
daha sonra birliklerini, kolordular birbirlerinden en fazla bir gnlk uzaklk

Dnya Sava Tarihi

357

ta olacak ekilde ve drt kesi tahkimli kareler halinde (bataillon carre) sa

va dzenine sokard. Sava balamadan hemen nce de, orduya son eklini
verirdi.
Peki, Carl von Clausewitzin Sava Tanrs olarak adlandrd
Napoleon, neden sonunda sava kaybetti. Bununla ilgili ok sayda yorum
yaplmtr. mparator, taktik alandaki dehasnn bysne kaplarak dma
nn kmsemeye balamt. Dmanlarnn, kendisi karsnda uradklar
saysz yenilginin ardndan, kendi ordularm, Fransz ordusunu rnek olarak
yenilediklerini fark edememiti. stelik, spanyol halknn yapsn dikkate
almad iin, spanyol ordusunu yenilgiye uratmasnn hemen ardndan,
1808-1813 yllar arasnda, spanyada byk bir gerilla direniiyle uramak
zorunda kalmt. Napoleon, 1808 ylnda spanyadaki ordusunu dnmemek
zere terk etmi ve Wellington dknn emrindeki ngiliz ordusunun varl
nedeniyle iyice artan gerilla saldrlaryla baa kmalar iin mareallerini
geride brakmak zorunda kalmt. Dier cephelerde acilen ihtiya duyulan
ok sayda deneyimli Fransz askeri de, spanya lseri nedeniyle span
yada aklp kalmt.
ngiliz piyadesi, nihayet taktik adan Napoleonun karsnda durabilecek
seviyeye ykselebilmiti. Wellington, piyadesini iki derin saf halinde dizer
ken, yivli ya da hafif yivsiz tfekle donanm hafif piyadesini kimi zaman ya
kn dzende, kimi zaman da yaylm olarak kullanmt. Dzenli safla kes
kin niancl bir arada kullanyordu. Piyadesi, zellikle kare dzenindeyken, Fransz svarisi kadar piyadesini de durdurabilmekteydi. Daha da nem
lisi, Wellington ve dier ngiliz komutanlar, Kuzey Amerika ve spanyadaki
gemi tecrbelerinden ders almay bilmilerdi. Artk piyadeyi Fransz top
usunun iddetli ateinin merhametine terk etmiyor ve onlar, mmkn oldu
unca tepelerin arkasnda mevzilendiriyorlard. Ayrca, piyadelerini dman
avc birliklerinden korumak iin kendi avc birliklerini de kurmulard. Son
olarak, ngiliz komutanlar, doal engeller ya da svari birlikleri vastasyla,
piyadenin kanatlarn srekli gvence altna almaya balamlard.
Napoleon, devrimci fikirleri hakkyla kavrayabilmekten uzakt. mpara
torluk makamna eski saygnln kazandrp Avrupadaki tahtlara kendi ha
nedanndan kiileri yerletirerek fatih rol stlenmi ve bu nedenle, Orta ve
Gney Avrupadaki pek ok devlet ve prenslikte hkim olan devrimci duygu
yu kaybetmiti. Rusyada bile Lehleri, Litvanyallar ya da dier aznlklar
kendi davasna kazanmay baaramamt. stelik, yamay devlet politikas
haline getirmesi -rnein, Prusya, 1806 ylnda Fransz hzinesine 160 mil
yon franklk katk salamt-, tm Avrupa halklarnn nefretini kazanma
sna yol amt.

358

Dnya Sava Tarihi

Ordu asndan bakldnda da, Napoleonun tek adam idaresi, elindeki

birliklerin yeteneklerini snrlandryordu. Napoleon, Byk mparatorluk
(1804-1814) dneminde, sadece devlet ve ordunun tek hkimi deil, ayn za
manda kendi dileri bakan ve kurmay subayyd. Kurmaylar asla plan gelitiremez ve bamsz fikir yrtemezdi. Mkemmel dzeyde taktisyen olan
26 marealine (les gros bonnets), sava sanatna ilikin srlarn asla akla
mamt. Ordu, son zamanlarda artk Napoleonun tek bana idare edemeye
cei kadar bymt. Sonu getirecek bir sava arayyla yneldii ve ye
nilgiye urad spanya ve Rusyann ardndan, sorunlarn zmnn aske
ri deil, aslnda siyasi olduunu kavramay baaramad ve nihayetinde ac bir
ekilde grd ki, sava srdrebilmek iin gerekli her trden vasta, sava uzadka bal bana bir sorun halini alyordu. Franszlar 1792 ylnda
Valmyde sadece 300 asker kaybederken, 1813 teki Uluslar Savanda bu
say 60.000e ykselmiti.
Hepsinden nemlisi, Napoleon, ngilizlerin ne kadar azimli olduunu asla
gremedi ve deniz gcnn stratejik dengeler zerindeki etkisini de yeterin
ce deerlendiremedi. ngiliz Kraliyet Donanmasnn Napoleonu tek bana
yenmesi mmkn olmasa da, deniz gc, ngilizlerin zenginlii ve stratejik
kavraylaryla birleince, savan srdrlebilmeinin garantisi haline geli
yordu. gal tehdidi yoktu -Deniz Kuvvetleri Komutan Sir John Jervis (Es
ki St. Vincent kontu) yle demiti: Franszlar gelemez demiyorum. Ama
unu diyebilirim ki, denizden gelemezler- ve ngiltere, gvenli ticaret ve ha
berleme yollar sayesinde, Franszlara kar yedi koalisyon kurmay ve bunu
mali olarak desteklemeyi (65 milyon sterline kadar) baard. Denizlerdeki h
kimiyet, ngiltereye, Franszlarn yaknlarndaki blgelere -Portekiz, span
y a - birlik gnderme ya da buralardan birlik tahliye etme -tarihi Sir Julian
Corbertt, sonradan bu birlikleri harcanabilir birlikler olarak adlandracakt- imknn da salayacakt. ngiltere, Amerikan Bamszlk Savandan edinilen tecrbeler sayesinde, bu birliklerin ikmalini salayacak bir deniz lo
jistik sistemini de baaryla uygulad.
Deniz savalar on sekizinci yzylda pek byk bir deiiklik geirmedi.
ngiliz gemi yapmclar, 1750 ylndan sonra, daha gl tekneler ina ede
bilmek iin, gemilerin kn yksek ve gsterili yapma geleneini terk etti
ler. Gemilerin gvdelerinin bakr levhalarla kaplanmasna ve ksa namlulu
byk kalibreli (carronade) toplarn kullanlmasna Fransz Devrimi yllarn
da baland. Bir yandan mee aalarndan elde edilen kerestelerin ekil ve
boyutu gemilerin ebadn kstlarken, dier yandan da geleneksel ypratma
savalarndan (Beachy Head 1690, Malaa 1704, Toulon 1744) kayda deer
bir sonu elde etmek mmkn olmuyordu. Deniz savalar, ounlukla sahi-

Dnya Sava Tarihi

359

le yakn sularda ve bir filo limana girmeye ya da kmaya alrken cereyan

etmekteydi. Zafer, bir filonun gven ierisinde seyrine devam etmesi, dieri
nin ise denizin dibini boylamas demekti. Donanma kuramcs Alfred Thayer
Mahann sonralar Deniz Ticaret Yollar olarak adlandraca ey henz olumamt; kk filolar ve ticaret gemileri, kimi zaman ablukalar bile ya
rp kamay baarabiliyordu.
Gemilerdeki yaam, hangi adan baklrsa baklsn olduka zordu. Ami
ral Horatio Nelsonm denizcileri gvertede yalnayak dolard ve kyafetleri
de su geirmez deildi. Gvertenin altndaki kk ve rutubetli yerlerde ya
yorlard ve yiyecek iecekleri de berbatt. skorbt hastal, atmalarda
lenlerden daha fazla denizcinin cann almaktayd. Trafalgar Savana ka
tlm Neptune sava gemisindeki bir ngiliz deniz subay, harap olmu bir sa
va gemisinin neye benzediini yle anlatmaktadr: Gemide 300-400 kadar
l ve yaral bulunuyordu. Geminin her yan kan, beyin ve et paralaryla
kaplyd. Yarallarnsa, kiminin baca, kiminin kolu yoktu. Gven kelimesi
pek bir ey ifade etmiyordu. Nelsonn denizcilerine bile, metal yemek takm
lar verilmemiti. Winston Churchillin, Kraliyet Donanmasnn geleneinin
rom, ecinsellik ve krbatan ibaret olduu eklindeki yorumu da, Nelson d
nemi donanmasndaki yaam gayet iyi ekilde zetlemiti.
ngilterede, on yedinci yzyln sonlarna doru taktik alanda iki farkl
gr ortaya kt. Her iki gr de, gemilerin deniz savama hat dzeninde
girmesi konusunda hemfikirdi, fakat balayan muharebenin nasl devam etti
rilecei konusunda bir trl uzlaamyorlard. Nelson dnemine hkim olan
resmi gre gre, hat dzeninin (paralel, aralksz ve geit vernez bir hat)
korunmas hayati nem tamaktayd. Her gemi, nndeki geminin dmen
suyunu takip ederek toplarn kendisine en yakn hedefe yneltmek zorun
dayd. Amiral, bu sayede filosundaki her geminin nerede olduunu bilir ve
gerektii an muharebeden ekilebilirdi. Dier yandan, yakn muharebe g
rnde olanlara greyse, amiral, gemi kaptanlarn gerekli grdkleri zaman
hatt terk edip dmana toplu hcumlar dzenlemeleri konusunda serbest b
rakmalyd. Bu taktik hem Kraliyet Donanmasnn sava ruhunu yansta
cak hem de bireysel cesaret ve inisiyatif kullanmn nplana karacakt.
Hangi gr olursa olsun, Kraliyet Donanmas her zaman saldrdan ya
nayd. ngiliz kaptanlar, eer mmknse, dmana yklenirken rzgr arka
larna alrlard. Buna karn, Franszlar, gerektiinde hzla kaabilmek iin
rzgra kar seyrederlerdi. Sonuta, ngiliz toplan, aa doru nian alp
Fransz gemilerinin gvdelerine ate ederken; Fransz toplar, rzgra kar
yukar nian alarak ngiliz gemilerinin yelken, direk ve donanmlarna ate
ederdi. Ayrca, ngilizler topuya arlk verirken, Franszlar kk ateli si

360

Dnya Sava Tarihi

lahlara ynelmiti. Trafalgar Savanda Nelson ldrenler de Fransz deniz

piyadeleriydi (marine). Snrlayc bir etken de, tarihi Colin Grayin an
ortalama ruhu olarak adlandrd hrs eksikliiydi (Nelsondan nce). mha
sava ou amiralin aklna bile gelmezdi ve sadece kazanmak onlar iin
yeterliydi. rnein, 1782 ylndaki Azizler Savanda 36 gemilik bir filoya
sahip olan Amiral George Rodney, 30 gemiden oluan Fransz filosundan sa
dece 5 gemiyi yok etmi olmay yeterli buluyordu.
Amfibi (karma) harektlar iin genelde ssz sahiller tercih edilirdi. En
byk sava gemileri bile, iyi savunulan noktalara kar byk bir taarruz d
zenleyebilecek yeterli silah ve cephaneye sahip deildi; koruma ateinin isa
bet oran ok dkt ve gemi gvdeleri, gllelere kar ta kalelerden ok
daha zayft. Yine de, ngilizler, Yarmada Savanda snrsz savata snrl
mdahale dsturunu etkin bir ekilde yerine getirebilmilerdi. Wellington
dk, 1813 ylnda emrindeki harcanabilir kuvveti en verimli ekilde kul
lanarak en iyi sonucu alabileceinin farkndayd. Hepsinin tesinde, dk u
nu kavramay baarmt: Dman kendi ordusunu desteklemeyi baaramaz
ken, biz, sahip olduumuz deniz gc sayesinde, bunu kolaylkla yapabiliyo
ruz. Snrl savataki bylesine bir kuvvet, Corbettnin ngilizlerin aske
ri dehas diye bahsettii eyi yanstyordu.
ok sayda yetenekli ngiliz amirali -birkann ismini verelim: St. Vin
cent, Duncan, Cornwallis, Keith, Collingwood, Howe ve H ood- bulunsa da,
Nelson zeks, zafer tutkusu ve liderlik yeteneiyle nplana kmay baar
mt. Nelson, yakn muharebe grnn hararetli bir destekisiydi. O d
nemde toplarn ate hassasiyetinin ne kadar dk olduunu bildii iin, tak
tiini, dmana birka yz metre yaklamak, tm atei dman hattndaki
belli bir noktaya younlatrarak dman hattn yarmak ve ana koldan ayr
lan dman gemilerini kuatarak yok etmek eklinde belirlemiti. At hz
nn (drt dakikada bordo atei) ykseklii, kt zerindeki gemi saysn
dan ok daha nemliydi. stelik, askerlerini etkileyebilmek asndan, Nelsonn Napoleondan aa kalr yan yoktu: ngiltere, her bir askerin, st
ne den vazifeyi yerine getireceinden emindir. Nelson, toplumun psikolo
jisini de ok iyi kavramt: lkenin ihtiya duyduu ey, sadece bir zafer
deil, dmann tmden imhasdr. Nelson, nc Koalisyon Sava
(1803-1805) srasnda, fikirlerini hayata geirebilecek frsat buldu.
Nelsonm 27 para sava gemisi, 21 Ekim 1805 tarihinde Trafalgarda,
-Napoleonun sonradan un misrable olarak adlandraca-Amiral Pierre de
Villeneuve komutasndaki 33 paralk Fransz-spanyol filosuyla kar kar
ya geldi. Ksaca deinmek gerekirse, Nelson, savaa girmeden nce tm ge

Dnya Sava Tarihi

361

mi kaptanlarna.sava planlarn bildirmi (Gizli Bildirge) ve belli snrlar da

hilinde inisiyatiflerini kullanarak bamsz hareket edebilmeleri iin onlar
serbest brakmt. Kalc Sava Talimnamelerim bir yana brakan Nelson,
tm gemilerini bir araya toplamak yerine, onlar ayr filoya bld ve en
hzl filoyu ihtiyat kuvveti olarak ayrd. Dier iki filo ise, nceden Merton
Placete kendilerine verilen direktif dorultusunda seyretmeye balad. Surrey, yle anlatmaktadr: Eer yapabilirsem, onlara, yani bataki gemiden itibaren dman hattnn te birine hemen saldrmak istiyordum... bunun
dman artacana inanyordum. Ne yapmak zere olduuma dair bir fi
kirleri yoktu. Karmakark bir sava balamak zereydi ve benim de istedi
im zaten buydu. ngilizler, dmandan daha seri ate edebilen sava gemi
leriyle dman hattnn arkasna yklenmeyi ve hattn n taraf dnp yard
ma gelemeden, en byk hasar verdirebilmeyi amalamlard. Sonu olduk
a artcyd. 5 saat ierisinde 18 dman gemisi safd edilmi ve kalan 11
gemi de, arkalarnda 14.000 subay ve asker brakarak -N elsonm kayplar
nn on kat- kamak zorunda braklmt. ngilizler ise tek bir gemi bile kay
betmemiti. Bylece Fransa ve spanyamn deniz egemenlii sona ermi ve
ngilizlerin aaal dnemi balamt.
Franszlar, savan kalan ksmnda, deniz gcnn yerini hibir eyin ala
mayacan ok ac bir biimde reneceklerdi. Fransz limanlarna uygula
nan ve yllarca sren abluka, ngilizlerin moralini pek artrmasa da, Fransz
larn, en temel eitimleri bile yerine getirebilmelerini imknsz hale getirmi
ti. ok sayda subay ve denizcisi Byk Orduda grevlendirilen Fransz do
nanmas limanda rmeye terk edilmiti. Fransz tersaneleri Trafalgar Savann ardndan byk bir gayretle 70 sava gemisi ina etmeyi baardlar,
fakat bu da, ngiliz deniz stnln sona erdirmek iin yeterli olmad.

Devrim ve Napoleon savalar, savalarn yapsn ebediyen deitirmiti.

Snrl itirak ve hedeflere sahip geleneksel savalar artk tarihe karmt.
Vatanseverlik duygusu, kitlesel asker alm, artan hareketlilik ve endstriyel
ve bilimsel gelimelerle donanm Fransz Devrim ordular, ancien rgime
ordularn sava alanlarndan silip sprmt. Mobil sahra toplarnn ate
desteinde kol ve avc dzeninde savaan birliklere sahip kolordu yaps; Avusturya, Prusya ve Rusya tarafndan da taklit edildi ve evrensel bir standart
halini ald.
Hepsinden nemlisi, savan siyasi ynleri de btnyle devrimci bir
dnme uramt. Eski rejimin tebaas, artk askeri sorumluluk yklenmi
vatandaa dnmt. Devlet, gvenilir citoyenlerine gz arkada kalma

362

Dnya Sava Tarihi

dan silah teslim edebiliyordu. Ayrca, artk firar endiesi tanmad iin, as
keri birlikler uzun yryler esnasnda farkl kollardan intikal edebiliyor ve
orman ve yabanc topraklarda rahatlkla ilerleyebiliyordu. 1793teki leve en
masse kanunuyla kadm-erkek, gen-yal tm toplumu tek bir yumruk haline
getirerek seferber edebilme fikri hayal olarak kalsa da, 1800-1815 yllar ara
snda 2.5 milyon gen erkein silah altna alnabilmesi bal bana bir baa
ryd. Konvansiyonun, sregiden savan masraflarnn karlanabilmesi iin
tm kaynaklar seferber etme giriimi de, 1790larn Fransz devletinin ve bu
seferberlii ekillendiren mhendis ve matematikilerin bile fiziki snrlar
nn olduka tesindeydi. Bu, belki de akbetlerinin ne olacann habercisiy
di? leride uygarln karlaaca btn problemlerin zmnn bilimde
yattna tm kalbiyle inanan bir kii olan Comte Henri de Saint-Simonun,
1813 ylnda modern savata bilim adamlarnn rolnn ne olacana dair
endielerini dile getirmi olmas hayli ilgintir: Tm Avrupa birbirinin bo
azn kesmekte. Bu kym durdurmak iin ne yapabilirsin? Ne diyebilirim
ki? Bu lm makinelerini gelitirip onlarn eline teslim eden zaten sensin.
Marlborough, Maurice de Saxe ve Byk Frederick gibi on sekizinci yz
yl komutanlar, hzl ve gvenli intikal, manevra kabiliyeti ve lojistik des
tein zaferin anahtar olduunu kavramlard. Fakat bu fikirlerini hayata
geirebilecek vastalara sahip deillerdi. Devrim, Napoleonun emrinde tm
Avrupaya korku salan ordunun yaratld gei dnemiydi. Fakat devrim ve
Napolon ordularnn birbirine ok da benzemediini hatrlatmakta fayda
var. Fransz devletinin, Vende ve ber Yarmadasnda Fransz hkimiyetine
kar sren direnie cevab cinayet, ikence, vahet ve misilleme olmutu. Al
man ve talyan ehirlerinde ise, Fransz idaresinin ve kanunlarnn uygulan
maya balanmas, ksa srede devlet destekli organize bir yama hareketine
yol amt. Devrimle birlikte ortaya kan yabanc kart duygular, zamanla
yerini terre brakt. Devrim ve imparatorluun nihai miras, Lizbondan
Moskovaya, Ebukrdan Kopenhaga kadar 20 yl devam edecek kanl at
malard.
Napolon komutasndaki Fransz ordularnn yapsn rnek alan pek ok
devlet, daha sonra on sekizinci yzyln yapsna ve ruhuna geri dnd. Top
unun nemi azald; bunun yerini, gsterili niformalaryla uzun saflar ha
linde dizilmi piyadeler ve Avrupadaki ehirlerin meydanlarnda byk bir
disiplinle resmi geit yapan svari birlikleri ald. Devrimin bilim ve teknolo
jiyle yakn ilikisi, artk ou komutann nefretini kazanmt. Alayl subay
lar, mekteplileri fazla dnmekle sulamaya baladlar. Avustuya impa
ratoru I. Francis Joseph, ordusunun kalitesinden bahsederken ou komuta
nn da paylat duygularn yle zetlemitir: Bu ordu, eitimli subaylar

Dnya Sava Tarihi

363

dan deil, valyelik ruhunu koruyan cesur askerlerden olumaktadr.

Sonu olarak, Napoleondan sonra askeri alanda ok az deiim yaand.
Byk komutan efsanesi, tartmalar balamadan bitirmeye yeterliydi. zel
likle Jomininin on temel kural ve kuvvet konsantrasyonu, hareketlilik ve
stratejik noktalara yklenmeyi temel alan farkl kombinasyon, Saint Cyr
ve West Point gibi askeri akademilerin deimez kurallar haline gelmiti.
Clausewitzin Sava zerine adl eseri, deimez formlleri ve ematik izah
lar reddeden yapsyla, 1849 ylnda Franszcaya ve 1873 ylnda ngiliz
ceye evrilmi olsa da, olduka snrl bir etki yaratt. 1860-70li yllara ge
lindiinde ise, Napoleonun sava taktiklerinin yerine yenisini getirmeyi ba
aran kii; ucuz, yivli ve kuyruktan dolma tfekler, yivli toplar, demiryolu ve
telgraf a gibi, Sanayi Devriminin nimetlerini sava alanna tayan Ge
nelkurmay Bakan Helmuth von Moltke olacakt.

rnekolay ncelemesi: Austerlitz Sava

Napoleonun askeri dehasn belki de en iyi gsteren sava, 2 Aralk 1805
ylnda, nc Koalisyon Sava srasnda meydana gelen Austerlitz
Savayd. Haitide urad yenilginin ardndan Amerikada imparatorluk
kurma hayallerinden vazgeerek Birleik Devletlerdeki Louisiana toprakla
rm Amerikallara satan Napoleon, Mays 1804te kendisini Fransa kral ilan
etti. Bunun zerine Avusturya nce ngiltere ve ardndan da Rusyayla ittifak
yapt ve 1805 ylnda Bavyeray igal etti. Napoleon, Trafalgarda urad
yenilginin acsyla, nc Koalisyon tehdidini ortadan kaldrmak iin der
hal harekete geti ve siyasi bir manevrayla Hanover ve Gney talyay terk
edip ordusuyla 500 mil yol kat ederek Kuzey Fransa, Orta Avrupa, Ulm ve
Viyana zerinden Austerlitze ulat. 5 hafta boyunca 200.000 askerle gnde
ortalama 24 km. ilerleyebilmek byk bir baaryd. Yol boyunca Avusturya
lIlar ve onlarn mttefiki olan Ruslar Ulm, Maria Zell ve Viyanada bozgu
na uratt ve nihai bir zafer arayyla Bohemya topraklarnda ilerlemeye ba
lad. Mareal Louis Davoutnun emrindeki 22.000 askeri Viyanay koruma
s iin brakan imparator, kalan 65.000 askerle Brnne yrd. Karsnda
Pragda Aridk Ferdinand komutasnda 18.000 ve Olmtzde Rus imparato
ru I. Alexander ve Avusturya imparatoru I. Francis komutasnda 90.000 asker
bulunuyordu. Ayn tarihte Avusturya aridkleri Charles ve John da, komuta
larndaki 80.000 askeri Alplerin gneyinden getirmeye alyorlard. Mt
tefik glerin plannn, sayca stn kuvvetleri bir araya getirerek
Napoleonun sa kanadn kuatmak ve ikmal hatlarn kesmek olduu orta

364

Dnya Sava Tarihi

dayd. Napoleonun mantken geri ekilmesi, ordusunu dinlendirip yeniden

rgtlemesi ve takviye almas gerekiyordu.
Fakat bu, Napoleonun tarz deildi. Mttefik stratejisini doru ekilde
tahmin ederek nihai bir savaa girimeye karar verdi. Dmanm say stn
ln telafi edebilmek iin, Viyanadaki Mareal Davout ve Iglaudaki Ma
real Bemadotteye, emirlerindeki birliklerle beraber gelmelerini emretti.
Cebri intikalle Mareal Davoutnun 3. Kolordusuna bal General Louis Friantn tmeni 36 saatte 100 km. yol kat etmeyi baard. Napoleon, kuvvetle
rini Pratzen Tepelerinden aadaki araziye ekerek sa kanadn 2 mil ka
dar geniletti. Avusturyal-Rus komutanlar yemi yutmutu: Aa kan t
meni yok ederek Napoleon ile Viyana arasna girmeye karar verdiler ve by
lece kendi merkezlerini zayflattlar.
2 Aralkta mttefikler, takviyeli Fransz sa kanadn (Viyanadan gelen
8.000 askerle takviye edilmi olan) kertmek amacyla taarruza getiler.
Sa kanad tutma onuru, Friantn yorgun tmeninin de desteiyle, dman
drt kat daha kalabalk olsa da, Davoutya verilmiti. Davout, srekli kk
kar saldrlarla sabah saat l l e kadar dman saldrsn savuturmay ba
armt. Ardndan Napoleon harekete geti. Mareal Nicolas de Soultun ko
lordusu, Pratzen Tepelerine hcuma geerek mttefik cephesini yard ve ar
dndan gneye ynelerek Avusturya-Rus ordusunun sol kanadna yklendi.
Gece yaklarken mttefik ordusunun sadece ad kalmt ve orduyu tmyle
imha olmaktan kurtaran da karanlk ve kar yayd. Franszlar 9.000,
Avusturyal-Rus mttefikler ise 26.000 asker kaybetmiti. Davoutnun eline
dmekten zor kurtulan ar Alexander Rusyaya ekildi. mparator Francis
kaytsz artsz teslim oldu. Napoleon, Trafalgardaki byk deniz yenilgisin
den 6 hafta sonra Avrupann hkimi haline gelmiti.
Austerlitz Sava, Napoleon mparatorluunun kuruluunun birinci yl
dnmnde meydana gelmiti ve kk Korsikalnn neler baarabilecei
ni en iyi ekilde gzler nne seriyordu. Hz, kuvvet odaklamas ve manevra
kabiliyeti 1805 yl seferine damgasn vurmutu. Napoleon, Ulmdan Austerlitze, kesin bir sonu elde edene kadar dmann ylmadan takip etmiti.
Kazanann da kaybedenin de dinlenmesine asla msaade etme, onun en
mehur szlerinden biriydi. Austerlitz askerler ve tadklar sancaklar arasn
daki ba bir kat daha glendirmiti: Alaylar sancaklarna eref payeleri tak
tlar ve Paris ehri alay sancaklarn bu byk savataki rollerini onurlandr
mak iin altn defne yapraklaryla donatt. Yakn dnemde bir akademisyen
Austerlitz Savan yle tarif etmekteydi: Kraliyet Ordusunun teorileriy
le devrimci atlganln yldrm evlilii.

Dnya Sava Tarihi

365

Okuma nerileri
F ran sz D ev rim v e im paratorluk ord u su n a ilik in ik i yararl d eerlen d irm e iin b k z. G unt

The Art of Warfare in the Age ofNapoleon (B lo o m in g to n IN , 1 9 8 0 ) v e H e w

European Armies and the Conduct of War (Londra, 1983). S ilah l k u v v etle r v e to p
lum a ilik in , daha g e n e l v e fe ls e fi alm a: A lfred V agts, A History of Militarism (N e w
York, 1937); John U . N e f, War and Human Progress (C am b rid ge M A , 1950); v e d ah a z e ld e
P ru sya-A lm an ya rn ei ile ilg ili olarak, E m ilio W illem s, A Way of Life and Death: Three Cen
turies of Prussian-German Militarism. An Anthropological Approach (N a sh v ille , 1 9 8 6 ). Tek
n o lo ji v e sila h l k u v v etler m e se le s i iin bkz. W illiam H. M c N e ill, The Pursuit of Power: Tech
nology, Armed Force, and Society since A.D. 1000 (C h ic a g o , 1 9 8 2 ) v e M artin van C reveld ,
Technology and War: From 2000 B.C. to the Present ( N e w York, 1989). A yrca, M artin van
C reveld, Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton (C am bridge, 1 9 7 7 ) kitabnda d a

h er E. R othenberg,
Strachan,

N a p o le o n S a v a zerin e ilg in bir b l m bulunm aktadr ( A n A rm y M arch es o n its S to

m ach ).
Fransz D e v r im in d en n cek i reform d n em in e ilik in hayranlk u yan d rc bir aratrm a i-

The Response of the Royal Army to the French Revolution, 17871793 (N e w York, 1 9 7 8 ). H l ok u n abilir olan daha esk i bir a lm a iin bkz. H enry S. W ilk in
so n , The French Army before Napoleon (O xford , 191 5 ). F ransz D e v r im in d en n c e k i n g iliz
sa va tarihinin evrim in e ilik in ayrntl bir a lm a iin bk z. D avid C. Chandler, The Art o f
War in the Age of Marlborough ( N e w York, 1976). 1 7 8 9 dan n cek i F ran sz taktikleri hakkndaki bir in celem e iin bkz. R ob ert A . Q u im b y, The Background of Napoleonic Warfare: The
Theory of Military Tactics in 18th Century France ( N e w York, 1957); devrim sirasm dakiler iin ise bkz. John A . Lynn, The Bayonets o f the Republic: Motivation and Tactics in the Army
of Revolutionary France, 1791-94 (U rb an a IL, 1984).
in bkz. Sam uel F. S cott,

N a p o leo n iin , D a v id G. C h a n d le r in iki m uh teem alm asn a bavurulabilir:

paigns of Napoleon

(N e w York, 1 9 6 6 ) v e

Napoleons Marshals

The Cam

(N e w York, 198 7 ). K k

K o r s ik a ir m n k sa bir d e erlen d irm esi iin b k z. P eter Paret, N a p o le o n and th e R ev o lu tio n in

War, P eter Paret, der.,

Makers ofModern Strategyfrom Machiavelli to the Nuclear Age (Prin

ceton , 198 6 ). John Shy, B aron J o m in inin N a p o le o n zerin e yazlarn , ayn kitap iin d ek i Jom in i adl m a k a lesin d e a n aliz ediyor. John R. E ltin g d e, B y k O rdunun m k em m el bir d e
erlen d irm esin i sunuyor:
1988).

Swords Around a Throne: Napoleon's Grande Arme

( N e w York,

Savalardaki askeri sralarla ilg ili olarak bkz. T. M cG u ffie, Rank and File: The Common
Soldier in Peace and War, 1642-1914 (H u tch in son , 1964); topunun sa v a alanndaki etk isi iin ise bkz. B.P. H u g h es, Firepower Weapons Effectiveness on the Battlefield, 1630-1850
(Londra, 1 9 7 4 ). A sk eri tbbn g e liim in e ilik in bir a lm a iin bkz. J. L affin , Surgeons in the
Field (D en t, 197 0 ). S o n olarak, d e n iz savalarn a ilik in okum alar u kitaplarla balam al: Ju
lian S. Corbett, Some Principles of Maritime Strategy (A n n ap olis, 1 9 8 8 ) v e C o lin S. Gray, The
Leverage of Sea Power: The Strategic Advantage of Navies in War (N e w York, 1 9 9 2 ). T om
P o co ck , Horatio Nelson (N e w York, 1 9 8 8 ), m eh u r n g iliz don an m a lid erin e ilik in y e n i v e o l
duka iyi bir alm a . n giliz-F ran sz d en iz savalarn n gen el bir d eerlen d irm esi iin b k z.
A lfred T. M ahan,
(B o sto n , 189 2 ).

The Influence of Sea Power upon the French Revolution and Empire,

2 c ilt

366

Dnya Sava Tarihi

Harita 10: Austerlitz Sava, 1805.

ONUNCU BLM:
ENDSTRYEL SAVAIN ORTAYA IKII

Napoleon sonras dnem, askeri adan tutuculuun en u rneklerinin

sergilendii bir dnemdi. Silah ve asker alm konularndaki reform planlar
arivlerde tozlanmaya terk edilmi ve brokratlar bu tr yeniliki giriimlere
para harcamaktan kanr olmulard. Komutanlar, Fransz Devriminin hedi
yesi olan, bilimle teknolojinin flrtnden haz etmedikleri gibi, yeni askere alm usulne de hi scak bakmyorlard. Prusyada merkezi genelkurmaylm kuruluu, benzer ekilde askerlerin tepkisini ekmiti. Taktik alannda da
1815 ten sonra kayda deer bir gelime yaanmamt. Topu ihmal edilmi
ve yine eskisi gibi, Avrupa ehirlerindeki meydanlarda gsteri yapacak olan
yanak dzen piyadelere ve parlak zrhl svarilere arlk verilmiti. Teori
baznda ise Baron Henri Jomini, Napoleonun sava sanatn hibir tartma
ya ya da esneklie msamaha gstermeyen sabit bir kural haline getirmiti.
Fakat beklenen reformlar yzyl ortasnda yaanan Sanayi Devrimiyle
kendini gstermeye balad. Buhar gc, demiryolu ve telgraf hem taktik
hem de stratejik olarak ulusal planlamalar deitirmiti. Demiryolu, komu
tanlara ellerindeki kuvvetleri hzla bir blgeye yp, ardndan onlar destek
lemelerine imkn veren mkemmel bir lojistik silaht. Telgraf sayesinde dev
let yneticileri ile cephedeki komutanlar arasnda dorudan balant salana
bilmi ve bu sayede, sava muhabirleri, halk gn gnne cepheden gelen
haberlerle bilgilendirmilerdi.

368

Dnya Sava Tarihi

Ksacas, sava dncesi, topyekn sava deneyimi, sivil ve askeri tek

nolojik gelimelerin sava zerindeki etkisi ve ordularn doas -yani, bu
kitabn drt alttemas- sanayi ann banda byk bir deiim geirmiti.

1815ten sonra, Avrupa devletleri, Napoleonun miras olan la grande gu

erre'i hzla hafzalarndan silmeye altlar. Bir kez daha sava eski konumu
na dnm, yani krallarn sporu olmutu. Ynetici snf arasnda sren kabi
ne savalar, Fransz Devrimi yllarndaki halk mcadelelerinin yerini alm
ve silahl ulus kavram pek ok devlet tarafndan reddedilmiti. Krallar, as
kerlerin tutucu kyllerden (Prusya ordusunun yzde 64), subaylarn ise aristokratlardan seildii, uzun sre hizmet verecek dk mevcutlu dzenli
ordular {larme de mtier) tercih ediyorlard. Siyasi adan gvenli olan bu
tr bir ordu, radikal liberal reformculara, milliyetilere ve sosyalist devrim
cilere kar en byk gvenceydi. 1815 ylnda devrimci hareketleri bastr
mak iin Kutsal ttifakn kurulmas bu nedenle artc bir giriim deildir.
8 yl sonra, Dk Louis d Angoulme komutasndaki Fransz birlikleri, spanyaya girerek Albay Rafal del Riego y Nunezin ba ektii reform hareke
tini bastrd. 1831 de Rus ve Prusya birlikleri bir araya gelerek Polonyadaki
ayaklanmay sona erdirdi ve 1848de Prusya birlikleri Baden ve Saksonya
daki ayaklanmalarn bastrlmasna yardm etti.
Fakat planlamaclar, bu" tr grev kuvvetlerinin askeri adan etkisiz ol
duunun farkna varmlard. stelik Avrupann nfusu da kontrol edilemez
bir ekilde artyordu: Nfus 1800 ylnda 187 milyonken, 1850 ylnda 266
milyona ve 1900 ylnda da 401 milyona ykselmiti. Oysa, 1815 ylndan
sonra askeri glerde kayda deer bir deiiklik olmamt. rnein, Prus
yada 1850li yllara kadar ortalama her yl, bir ya grubundan olan 66.000
kiiden yaklak 28 bin gen grevden kayordu. Eer bu kadar ok sayda
gen lkesine hizmet etmekten kaarsa, ordular grevlerini -hem ulusun ye
titirildii bir okul hem de devlet inasnn bir vastas olarak- nasl yerine
getireceklerdi? Bu nedenle Avusturya, Fransa, Almanya ve talya 1850lerde
200.000 olan dzenli ordu mevcutlarn 1914 ylna kadar 800.000e ykselt
milerdi. Bat Avrupada zenginler hl parayla kendi yerlerine bakalarn
askere gnderebiliyor ya da kan vergisi deyerek hizmetten muaf tutulu
yorlard. Benzer bir uygulamaya, Mart 1863 ylnda kabul edilen Amerikan
Askere Alma Kanununda da yer verilmiti. Buna gre, bir kii yerine baka
sn gnderebilir ya da 300 dolar deyerek grevden kurtulabilirdi. Rusyada
ise askere alnanlarn hibir alternatifi yoktu.
En tutucu devlet olan Prusya, ilgin bir ekilde zorunlu askere alm siste

Dnya Sava Tarihi

369

mine direnmeyi brakan ilk devlet olmutu. Teoride her asker iki yl dzenli
orduda, be yl yedek olarak ve 11 yl da milis kuvvet olarak grev yapacak
t (Landwehr). Prusya ordusu gerektiinde yedi yllk asker ve milisleri sefer
ber edebiliyordu, ama sistem tmyle sorunsuz deildi. Ordular ar masraf
lyd ve meclisler, ordunun harcamalar konusunda sz sahibi olmadan, ona
bu kadar para yatrma konusunda hi de istekli deildi.
Bu tr bir askeri tutuculuk, doktrinlerde duraanla ve sava teknolojisi
nin uygulanmasnda isteksizlie yol amt. Sava alanlarnda iletiim hl
lamba, flama ve atl habercilerle salanyordu. Telgraf icat edilmiti, ama sa
va alanlarndaki kullanm snrlyd ve kolayca tahrip edilebilir ya da d
man tarafndan dinlenebilirdi. Gelimeye ak Prusya ordusu bile, telgraf sa
dece kararghlarla Berlin arasnda iletiim kurmak iin kullanmt. Svari ve
piyade birimleri de bu askeri uyuukluktan nasibini almt. Svari, hem or
du hem de halk tarafndan gzde askeri birim olarak grlpeye devam edil
di. Tm ordular zrhllarn (cuirassiers), Kazak ve Uhlan svarilerinin sahip
olduu ok etkisini vurgulamaktayd. Svari, ehirlerdeki radikallere kar
kullanlabilir, sava bir rkn efrad olan soylularn ocuklarna i imkn
salar ve at yetitiricilerini zengin etmeye devam edebilirdi. Ortaa val
yeleriyle modern svari arasndaki ba simgeleyen 12 kg. arlndaki g
s zrh (cuirass) bile 1850lerde hl giyiliyordu. Bu askeri snf konusun
da yaplan tek reform, tfeklerin yaylm ateine kar bir nlem olarak, son
hcum mesafesinin 100 metreden 800 metreye karlm olmasyd.
Svari taktiklerindeki asl byk yenilik Amerikan Sava srasnda
gerekleecekti. Konfederasyon svari generali Jeb Stuartn svarileri, keif
kadar, perdeleme ve baskn grevlerinde de etkili olduklarm kantlamlard.
Stuartm birlikleri, 1863 ylnda Chancellorsvillede General Thomas J.
Stonewall Jacksonn kolordusunun ilerleyiini baaryla perdeleyerek onu
Birlik askerlerinden gizlemi ve Jackson, bu sayede ykc bir srpriz saldr
dzenleyebilmiti. Baskn iin bir mfreze ayran Stuart, dman topraklar
nn derinlerine doru hzla ilerler, dmann ikmal ve haberleme merkezle
rini vurur ve ayn hzla geri ekilirdi. Birlik ordusunda ise General Philip H.
Sheridan, kk ateli silahlarn nemini kavrayarak svarisini mzrak ve k
l yerine, karabina ve tabancayla donatmt. Sheridann ar svarileri (dra
goon), at stnde ya da yaya olarak savarlard; ikmal hatlarna saldrp
Konfederasyon depolarn imha etmi ve bu sayede General Robert E. Leeyi
harekt dzenleyebilecek imknlardan mahrum brakmlard.
Dnemin en byk askeri devrimi ise, 1850lerde sanayi retimi alann
da yaanm ve hemen top imalat tekniklerine uygulanmt. Bessemer sis

370

Dnya Sava Tarihi

temiyle yksek kaliteli elik dklecek ve bununla top paralan otomatik ve

yar otomatik makinelerde nceden belirlenen ekilde Amerikan retim sistemiyle -byle denmiti, nk bu sistem Springfeld, Massachusetts ve
Connecticut Vadisinde gerekletirilmiti- imal edilebilecekti. Standardizas
yon, paralarn birbirinin yerine kullanm ve seri retim; silah retiminde
yeni bir r amt. 1840larda 320.000 kiilik Prusya ordusunu yeni icat
edilmi olan ineli tfeklerle(,) donatmak Nikolaus von Dreysenin tam otuz yln almken, Antoine Alphonse Chassepot 1866dan sonra drt yl ie
risinde Fransz ordusu iin bir milyon kuyruktan dolma tfek retmeyi baar
mt.
Azdan dolma yivsiz toplar, yerlerini zrh delici mermiler atan kuyruktan
dolma yivli toplara brakt ve toplarn geri tepmesini nlemek iin hidrolik
sistemler tasarlanmaya baland. Mermilerin yaps daha aerodinamik hale
getirildi, boylar uzatld, tadklar barut miktar sabitlendi ve fnye eklen
di. Dumansz barut, siper havan ve el bombalar ise 1860larda deney aamasndayd ve yaanan teknolojik gelimeler sayesinde topu daha hareketli
ve daha ldrc hale gelmiti.
Kk ateli silahlardaki dier bir devrim ise, uzun koni eklindeki mer
milerin ve yivsiz tek atml silahlarn yerine, yivli yar otomatik silahlarn
kullanlmaya balanmasyd. Menzil, isabet oran ve at hz kyaslanamaya
cak derecede artmt. Bu gelimelerin sonucunda artk dorudan yaplan s
vari ve piyade saldrlarnn intihardan fark yoktu -fakat bu tr saldrlara ay
nen devam edilmiti. Savan yaps artk tmyle deimiti: Sava alanlar
genilemi ve birlikler birbirinden uzaklamt; cepheden taarruzun yerine
manevra nem kazanmt; insanlarn mermilerden korunmak iin, sahip ol
duklar yeri kazma igdleri sayesinde siper sava domutu ve svarinin
ok saldrs zellii, yerini keif ve perdeleme grevlerine brakmt. Avru
pa ve Kuzey Amerikada yzyl ortalarnda cereyan eden savalar, bu dei
iklikleri sava alanlarna tayacakt.
Amerikan Sava, savalarn deien yapsn en iyi ekilde gzler n
ne serebilen belki de ilk rnektir. Topyekn Sava teriminin zalimce bir uy
gulamas olan bu savata -yani, askerlerle siviller arasndaki kesin izgi, tam
olarak ortadan kalkmasa da, belirsizlemiti-, Birlik generali Ulysses S.
Grant, Eyll 1864 tarihinde General Sheridana, Konfederasyon generali Jubal Earlynin birliklerini Shenandoah Vadisinde lmne takip etmesini em('1 neli Tfek: Bu tfeklerde ayr ayr kullanlan barut ve misket yerine, bugnk modern tfeklerde ol
duu gibi, kendi barutunu iinde tayan mermiler kullanlrd. Tetik ekildiinde silahn iindeki me
kanizmada bulunan ine merminin dibindeki fnyeye vurarak onu patlatr, bu da merminin ierisinde
ki barutu tututurarak silahn ate almasn salard, (.n.)

Dnya Sava Tarihi

371

retmiti. Grantn bildirdiine gre, Sheridan Virginiay silip sprdkten

sonra, Shenandoah Vadisine ynelmi l e oray tam anlamyla kurak bir le evirmiti. Sheridan hi de zgn deildi ve yle anlatyordu: Buday,
kuru ot ve tarm aletleriyle dolu 2.000den fazla ambar, un ve buday dolu
70den fazla deirmeni yok ettim; 4.000 byk ba hayvan ordunun berabe
rinde gtrdm ve askerlerim en az 30.000 koyunu ldrd. Bu, gerekten
de ykc terimini hak eden bir savat.
Fakat Avrupa ordular bu gelimelerin ilgin bir ekilde gerisinde kalm
t. Ekim 1854te Krm Sava srasnda meydana gelen Balaclava Muharebe
sinde Lord Cardigann emrindeki hafif svari tugay, Rus toplarnn koru
duu ve lm Vadisi olarak adlandrlan dar bir vadiden saldrm ve geri
dnmt. ngilizler 20 dakika ierisinde 247 asker (tugayn yzde 37si) ve
497 at kaybetmilerdi. Benzer ekilde, Franszlarn Drdnc Chasseurs
dAfrique birlii de Rus toplarna hcum etmiti. Fransz generaline gre bu
saldr muhteemdi, ama byle savalmazd. 1866 Temmuzunda Avusturya-Prusya savalar srasndaki Kniggrtz Muharebesinde hem Avusturya
hem de Prusya svarileri, yivli ve yivsiz tfeklerle donanm piyade saflar
na kl ve mzrakla saldrmlard. Son olarak, 1870 ylnda Fransa-Prusya
savanda yaklak 100.000 svari benzer ekilde donatlm ve kullanlm
t. Ksacas, svarilerin sahip olduu ok zellii, 1815 ylndaki Waterloo
Muharebesinden beri cazibesinden hibir ey kaybetmemiti.
Kol dzeninde saldran piyadenin yarataca ok etkisine duyulan gven
de benzer ekilde deimeden kalmt. Askeri teorisyen Jomini, kol dzenin
deki taburlarn en iyi piyade olduunu savunmay srarla srdrmt. Prus
ya Genelkurmay Bakan General Helmuth von Moltke de, zaferi kazanacak
esas unsur olarak grd kol dzenini desteklemekteydi. 1847 ve 1861 yl
larna ait ynetmeliklerde, ak alanda manevra yaplmas gr desteklen
se de, bunun nasl yaplacana dair bir fikir ortaya konulmamt. Komuta,
kontrol, konsantrasyon, hzl intikal ancak yanak dzende mmkn oluyor
du. Dnya zerindeki tm ordularda, ateli silahlarda salanan yeni gelime
lerin kabul ynnde byk bir isteksizlik mevcuttu. Moltke, blk komu
tanlarn, yanak dzendeki askerlerini dank dzende avc birlikleri ek
linde savatrmamalar iin uyarmt. Bu durum, sadece sng saldrlarnda
geerli olabilirdi. Sngnn konumunu belki de en iyi zetleyen kii ise, ilk
Sikh Savana katlm olan Sir Hough Goughtu. Gough, topusunun cep
hanesinin bitmesi zerine sevinle yle demiti: krler olsun! Nihayet
onlar snglerle haklamak iin elime bir frsat geti.
Cepheden dzenlenen taarruzlarm ne kadar beyhude olduu, Krm Sava

372

Dnya Sava Tarihi

ve Amerikan Savanda aka ortaya kmt. Rus komutan Prens A.S.

Menshikov, Kasm 1854te Inkermanda ngiliz mevzilerine dzenledii bir
taarruzda bir gnde 12.000 piyade kaybetmiti. Prens Michael Gorchkovun
Austos 1855te Traktir Ridgete Fransz ve Sardunya birliklerinin koruduu
mevzilere dzenledii saldrnn sonu da kaybedilen 10.000 asker olmutu.
Benzer ekilde, mttefikler de, 1855 ylnn Mays aynda Kerchte ve Hazi
ran aynda Redanda tahkimli Rus mevzilerine dzenledikleri piyade taarruz
larnda ar kayplar vermilerdi.
Amerikan Sava srasnda, West Pointte, Jomininin ortaya koyup
Dennis Hart Mahann gelitirdii taktikleri renmi olan Konfederasyon
generali Lee ve 300 Konfederasyon subay, Temmuz 1862de Malvern Tepesine cepheden bir taarruz dzenlediler. Lee, burada iki saatten ksa bir sre
ierisinde 5.000den fazla asker kaybetse de, akllanmayp ayn taktii bir yl
sonraki Gettysburgda da uygulamaya kalknca, General George E. Pickett
komutasnda dzenlenen hcumda Konfederasyon ordusu bu sefer de bir sa
atten ksa bir sre ierisinde 7.500 askerini kaybetti. 750 tanesi yine ayn
yerde ayn taktikleri renmi olan Birlik komutanlarnn da onlardan aa
kalr yan yoktu. Haziran 1864te General Grant, Cold Harbordaki Konfede
rasyon mevzilerine bir taarruz dzenleyerek bir saatten ksa bir sre ierisin
de 7.000 askerini kaybetti. Ayn ay ierisinde Kennesaw Danda General
William Tecumseh Shermann birliklerinin dzenledii dier bir cepheden
taarruzun faturas da kaybedilen 3.000 asker olmutu. Da savunan Konfe
derasyon generali Joseph E. Johnstonn kayb ise 800 askerdi.
Avrupada bu yaananlardan ders alanlarn says ok azd. Avrupal as
kerler, Amerikan Savain, profesyonel olmayan ve sivillerin birbirleriyle
savat bir kabile sava olarak gryorlard. Onlara gre, Amerikadaki sa
vata askerleri ynetecek niteliklere haiz sava bir snf ve askeri gelenek
bulunmad iin, her ey karmakarkt. Siyasi grleri arlkl olan sivil
lerin profesyonel askerleri etkilemesi mmkn deildi. Avrupadaki askeri
kurumlar Amerikayla ilgili her eyi kk grmeyi det haline getirmilerdi
ve Amerikan Savanm bykl ve younluu onlar hi ilgilendirmi
yordu.
Topyekn sava kendini gsteriyordu. Yaanan savan dehetini ise en
gzel ekilde, Birlik generali Shermanm Eyll 1864te Atlanta belediye bakamna syledii szler ortaya koyuyordu: Sava vahettir ve bunun telafisi
yoktur... Biz sadece dman ordusuyla deil, dman bir halkla savayoruz
ve gen yal, zengin fakir onlarn tmne savan ne olduunu hissettirmek
zorundayz. Ayn yln Kasm aynda Georgiada 60 millik bir alan yakp y

Dnya Sava Tarihi

373

kan Shermanm ordusundaki askerlerden biri yle sylemiti: Bizler iin

ok neeli bir eylem olmutu. Yiyemediimiz her eyi yok ettik, klelerini al
dk, pamuklarn ve rr makinelerini yaktk, ikilerini dktk, demiryolla
rn tahrip ettik ve onlara cehennemi yaattk.
Avrupa savalarna dndmzde, konuyu daha iyi anlayabilmek iin
Krm Savandan (1853-56) balamamz gerekecektir. ngiltere, Fransa ve
Rusya arasndaki bu karmak gerginlik aslnda bir dnm noktas olmutu.
Krm Sava, sadece 1815 Viyana Antlamasyla Avrupada salanan bar
sona erdirmekle kalmam, o tarihten beri savalarla ilgili yaanan ne sorun
varsa bunlar tm aklyla ortaya koymutu. Tfek saysnn eksiklii, ik
mal sisteminin zayfl ve shhiyenin yetersizlii bir kez daha kendini gs
termi, fakat dier yandan da halkn bile galeyana gelmesine yol aan hurda
top ve sava gemilerinin durumu da teknoloji-sanayi devrimini hzlandrm
t. Fransz Cumhuriyeti ve Napoleon Bonaparte dneminde teknolojiden zi
yade sosyal ve siyasi kuramlarn reformuna arlk verilirken, on dokuzuncu
yzyl ortalarnda bu durumun tam tersi gerekleecekti. Askeri mhendisler,
teknoloji alannda tarihte ilk kez sivil meslektalarndan daha ileri olmay ba
armlard.
Denizlerde ise Napoleona kar verilen savan ardndan ngiltere hkim
g olarak ortaya kmt. 1815te Kraliyet Donanmasnda 214 saffharp
gemisi ve her trden 792 kruvazr bulunuyordu. Fransann yeniliinin ardn
dan, karsnda ciddi bir rakip kalmayan ngiltere, 1814-1820 yllar arasnda
elindeki gemilerin 550 tanesini satm ya da hurdaya ayrmt. Ahap sava
gemileri arasndaki karlkl borda ateinin son rnei ise, Ekim 1827de
Navarin Savanda yaanmt. Bu garip bir muharebeydi. Amiral Sir Edward Codrington komutasndaki ngiliz-Fransz-Rus mttefik filosu, Tahir
Paa komutasndaki Trk-Msr filosuyla neredeyse kazara birbirlerine top atei amlard. Her iki filo da demirliydi, fakat Codrington, gn batmadan
dman filosunun drtte n tekil eden 3 saffharp gemisi, 15 firkateyn ve
50den fazla daha kk gemiyi batrmay baarmt.
Byk deniz glerinde her yenilginin ardndan bir reform geliyordu ve
teknolojiye arlk vererek ngilizleri denizlerden silmeyi amalayan Franszlar bu alanda nc olmutu. Henri Joseph Pahdans, 1822de Nouvelle force
maritime adl kitabn yaymlad. Paixhans, bu kitapta zrhla korunan ve pat
layc mermiler atabilen byk toplarla donanm sava gemilerinin yaplma
s gerektiini ifade etmiti ki, bu istei ileride gerek olacakt. 1850de Fran
sada buhar gcyle hareket edip 13 deniz mili hz yapabilen Napoleon deni
ze indirildi. Sekiz yl sonra onu, 11 cm.lik demir levhalarla korunan La Glo-

374

Dnya Sava Tarihi

ire sava gemisi takip etti. Fransann yolundan giden Ruslar da, patlayc
mermiler kullanarak 1853te Karadenizdeki Sinop limannda bulunan Trk
filosunu 6 saatten ksa bir sre ierisinde yok etmeyi baardlar. Buhar gc
yelkenin, pervane de gemilerin yan taraflarna taklan byk arklarn yerini
almaya balamt.
Denizcilik alanndaki gelimeler Kuzey Amerikada son hz devam edi
yordu. 8 Mart 1862de Norfolktan denize alan Konfederasyon zrhls (ironclad) Merrimack (CSS Virginia); Cumberland ve Congress sava gemile
rini kolaylkla yok etti. Ertesi gn mehur olduu kadar sonusuz bir atma
olan, dnyann zrhl gemiler arasndaki ilk atmas yaand ve zrhla kapl
Merrimack ve zrhl taretli sava gemilerinin ilk rnei olan USS Monitor
Hampton Roadsta kar karya geldi. Amerikan Sava sona erdiinde, Amerikan donanmas 236s buharl olan 671 sava gemisiyle dnyann en b
yk donanmas haline gelmiti. Sava gemileri hl hat halinde savasalar da,
birka radikal kii, hzl olan filonun, kendisinden yava olan filonun nn
kesip tm ateini dman filonun nndeki gemiye younlatrmasn sala
yacak olan T manevras zerinde dnmeye balamt.
Geleneklerine ballyla bilinen ngiliz Kraliyet Donanmas bile, bu tak
tie scak yaklam ve dier lkelerde yaanan her trl teknolojik gelime
yi sanki kendisine aitmi gibi barna basmt. Zrh delmek iin gereken b
yklkteki toplan gemilerin bordasna yerletirebilmek byk bir sorundu ve
bu nedenle toplarn geminin yanlarna deil de ortasna konulmas ve bunun
iin de yelken ve direklerin kaldrlmas gerekiyordu. Mhendisler ayrca
topular dman ateinden korumak iin zrhl taretler ve bu taretleri dndrebilmek iin de yeni hidrolik sistemler ve ateleme tertibatlar tasarlamaya
balamlard.
ngiltere gl sanayisi sayesinde denizlerdeki hkimiyetini muhafaza et
meye devam etti, fakat ngiltere ile Fransa arasndaki donanma yar da tek
rar hz kazanmaya balad. Patlayc mermiler atan daha gl toplar kar
snda gerekli olan zrh korumas gemiler iin fazladan arlk demekti ve bu
da, gemilerin hareket edebilmek iin daha fazla buhar gcne ihtiya duyma
sna neden olmutu. Bunun sonucunda da, daha byk buhar kazanlar ta
yan daha byk sava gemileri ina edilmeye baland.
1890larda artk Avrupa devletleri 10.000 ton arlnda, 10.000 beygir
gcnde itici gce sahip, ana bataryalar drt ya da sekiz adet 30.5lik top olan ve 16 deniz mili kadar hz yapabilen zrhllar ina ediyordu. Ayn snf ge
milerin seri halde retimine 1893 ylnda ngilterede baland. Sz konusu
donanma ina sreci, zirvesine 1905 ylnda tm ana silahlar ayn kalibrede

Dnya Sava Tarihi

375

ki byk toplardan oluan bir zrhl retildiinde eriti. HMS Dreadnought

17.000 ton arlnda, 27.500 beygir gcndeki buhar trbinleriyle 21 deniz
mili hz yapabilen ve ana silahlan 10 adet 30.5lik top olan bir sava gemi
siydi. Gemiye yerletirilmi, her birinde ift top bulunan be taret (bir n, iki k ve iki yan taret) sayesinde, geminin ate gc (eer gemi yan dnme
den nne doru ate ediyorsa) dretnot ncesi zrhlnn ate gcne eitti.
ayak zerine yerletirilmi bir menzil bulucuyla, tm ate bir noktadan
kontrol ediliyordu (borda arl 3400 kg).(,) Nelson tarz deniz savann ye
rini, artk uzun mesafeden yaplan topu dellolar almt.
Reform srecinden, donanmalar kadar ordular da nasibini alyordu. ngi
lizlerin Krm Savanda yaad sorunlar 1866 Avusturya-Prusya Sava s
rasnda yaananlara eklenince, askeri ilkelerin yeniden gzden geirilmesi
zorunlu hale geldi. Devletin atad cephe komutanyla sava ve koloni ba
kanlklar arasndaki iblmne artk son verilecekti. Milisler, yeomanry
(gnll iftilerden kurulu svari birlikleri) ve gnlller iileri bakanl
nn sorumluluundan alnp sava bakanlna devredilecekti. Son olarak da,
altsnflarn, askerlik hizmeti ad altnda maruz kaldklar zulme ve rtbe ve
atamalarn parayla satn alnmasna son verilecekti.
Reform meselesine el atan kii, Sava Bakan Lord Edward CardwelPdi
ve onun reformlar da olduka derinden ve rahatsz ediciydi. Cardwell, asker
lik sresini 12 yla, yedeklik sresini de 6 yla indirmi ve balantl tabur sis
temini gelitirmiti. Bu sisteme gre, her alay, bir taburunu anavatanda asker
alm ve eitimine devam etmesi iin brakacak ve bu sayede yurtdmda sa
vaan alayn mevcudu srekli yenilenmi olacakt. Ayrca, anavatandaki her
bir milis taburuna iki tabur daha eklemiti. Bu sayede, dier ikisi eitim ya
pp sava zamannda gnll ihtiyacn karlayabilecekti. 1872 ylnda rtbe
satn alma sistemini kaldrd ve (en azndan teoride) rtbenin kdem ve yarar
lla gre kazanlmas sistemini getirdi. Zaman ierisinde, grev yapan su
baylarn byk ounluunu, Sandhursttaki Kraliyet Askeri Akademisi (s
vari ve piyade) ve Woolwichteki Topu ve Mhendislik Okulu mezunlar
tekil eder hale gelmiti. Cardwell, cephe komutanlarn dorudan sava ba
kanlna balad, yerel aristokrat komutanlarn milis kuvvetlerdeki subayla
r atama yetkisini kaldrd ve krba cezasna son verdi. Son olarak, Hythe ve
Fleetwoodda keskin nianclk ve Shoeburynessta da topuluk okulu ald.
Ktada, nemli askeri alanda devrim yaanmt: nakliye, kk ateli
silahlar ve topu. Demiryolu, komutanlara asker, silah ve her trl malzeme<>Borda Arl: Bir sava gemisinin bir salvoda atabilecei mermilerin toplam arl. Salvo: Bir top
bataryas ya da sava gemisindeki toplarn tmnn ayn anda ate etmesi, (.n.)

376

Dnya Sava Tarihi

yi nceden hayal bile edemeyecekleri bir lde tama imkn veriyordu. En

nemlisi, birlikler sava blgesine gidene kadar yolculuktan perian olmuyor
-demiryolu, yry hzndan on be kat daha hzlyd- ve hemen savaa gi
rebiliyorlard. Cephedeki ordularn ikmalini olduka kolaylatran demiryo
lu, ordulara byk bir hareket kabiliyeti kazandrmt. Teoride bile olsa, ar
tk retim tesisleri ve ikmal depolarndan yzlerce kilometre uzakta olan yz
binlerce askerden oluan ordular yllarca savaabilecekti. Elbette ikmal me
selesi, komutanlarn en byk kbusu olma konusundaki liderliini henz
kimseye kaptrmamt.
Avrupadaki komutanlar Amerikan Savandan edinilen deneyimlere
ounlukla burun kvrsa da, bu savata demiryolunun stlendii rol gz ar
d edilecek gibi deildi. Birlik ve Konfederasyon, Avrupa ktas bykln
de bir sava alannda, sahip olduklar devasa ordular demiryolu sayesinde bir
cepheden dierine byk bir hzla aktarabilmilerdi. Birlik ordusu, 1862 y
lnda askeri demiryollarnn idaresi iin iki yetkili atamt. Emrindeki asker
says kimi zaman 12.000e kadar kan Daniel C. McCallum, 23.000 mil uzunluundaki demiryolunun bakmndan sorumluydu. Birlik, sava srasnda
4.000 mil daha yeni demiryolu ina etmi ve Konfederasyona ait 2.000 mil
lik demiryolunu da ele geirmiti. Prusya ordusu da, 1861-1866 yllar ara
snda demiryollaryla ilgili bir departman kurdu. Genelkurmayn ana ko
lundan biri demiryollar ve lojistikten sorumluydu. Prusya ordusundaki ko
mutanlar ileride, General Moltkenin demiryolunu dikkate almadan asla sa
va plan yapmadn syleyeceklerdi.
1840 ve 1900 yllar arasnda kk ateli silahlarn menzil ve atm hz
on kat artmt. Azdan dolma yivsiz tfekler, Turenneden Napoleona ka
dar olan dnemin tfeiydi. Wellington dk, dneminin silah olan Brown
Bess tfeinin daha fazla gelitirilemeyeceini sylemiti. Oysa, Fransada
Yzba Claude Mini, yivli namlu ve silindir-konik ekilli mermiyi geli
tirerek piyadenin sahip olduu ate gcn ve menzili artrmay baard. Fa
kat ngilterede Sir William Napier, Mininin icadnn piyadeyi uzun men
zilli silahlara sahip suikastlara dntreceini syleyerek dert yanmt.
Bu yeni silahlarn ykc gcnn ilk kurbanlar, Amerikan Savanda ar
pan askerler olmutu. Bu"savata askerlerin ald yaralarn yzde 90nn
faili yivli ve yivsiz tfeklerdi. Potomacta ordu bahekimi, Mays 1864 tari
hinde birka gn ierisinde tedavi ettikleri hastalarn l inin klla, 14nn
sngyle, 749unun top mermisiyle ve 8.218inin tfek mermisiyle yaralan
dn bildirmiti. 1860 ylnda sadece 50.000 tfek reten Birleik Devletlerdeki silah irketleri, Sava srasnda Birlik ordusuna 2.5 milyon tfek
salayabilecek bir retim kapasitesine erimilerdi.

Dnya Sava Tarihi

377

Oysa, asl devrim henz gereklememiti. Almanyada Dreysenin geli

tirdii kuyruktan dolma tfek sayesinde, artk askerler eskisi gibi sadece ayakta deil, diz kerken ya da yerde yatarken de rahatlkla ate edebiliyor
lard. 1866 ylnda Prusya ordusu, kendi askerlerine Avustuyal askerlerden
alt kat daha seri ate etme imkn veren bu ineli tfeklerle donanmt.
Fransada Chassepot, ayn yl daha iyi bir model gelitirdi: chassepot. Chassepot, tfein kuyruunu kauuk bir halkayla kaplayarak barut gaznn da
r kamasn azaltm ve bu sayede menzili 1.600 metreye karmay baar
mt (Bu menzil, Dreysenin Zndnadelgewehrinin sahip olduundan bin
metre daha fazlayd). Bunun sava alanlarndaki etkisi ise muazzamd. 1870
ylnn Austos aynda Gravelotte-St. Privatta chassepotlarla donanm
Fransz askerlerine saldran bir Prusya alay, yarm saatten ksa bir sre ie
risinde mevcudunun yzde 68ini kaybetmiti.
Franszlar, ayrca top kunda zerine yerletirilmi bir makineli tfek
(imitrailleuse - mitralyz) gelitirdiler. Amerikallarn Gatling topu gibi, onun
da 25 namlusu elle evrilerek ateleniyordu; silahn menzili 2 km.ydi ve da
kikada 150 mermi yakabiliyordu. Fransz ordusu silah ylesine gizli tutuyor
du ki, askerlerin bu silah kullanmak iin eitilmesine 1870 ylna kadar izin
verilmedi. Fakat mitralyz bir nevi top olarak gren Franszlar, onun piya
deyi desteklemekte ne kadar etkili olabileceinin farkna varamamlard.
Makineli tfekler zaman ierisinde sava alanlarndaki en etkili ve lm
cl silahlar haline geleceklerdi. Hiram Maxim 1880lerin ortalarnda saniye
de 10 mermi yakabilen ve mekanizmas elle deil de geri tepmenin gcyle
alan hafif, tek namlulu ve su soutmal bir makineli tfek icat etti. ngilte
re, Almanya ve Rusya Maximi kullanrken, Fransa ve Japonya mekanizmas
merminin patlamasyla ortaya kan barut gazyla alan Hotchkiss modelini
kullanmaya balad. Fakat makineli tfeklerin sava alanlarnda nasl kullan
lacana dair bir doktrin henz mevcut deildi; kimi planlamaclar, makineli
tfein mermi israf etmekten baka bir ie yaramayacan dnyorlard.
1911 ylna kadar Amerikan ordusu makineli tfei sadece acil durum silah
olarak grrken, ngilizler onun iin frsat silah terimini kullanmlard.
Topu, sava alanlarndaki hkimiyetini srdrmeye devam etti. ngilizler
dkme demir, AvusturyalIlar ve Franszlar da azdan dolma bronz toplardan
vazgemeye pek niyetli deilken, Prusya bir deiiklik yaplmasnn gerekti
ine karar veren ilk devlet oldu. 1866 ylnda Avusturya ile yaplan savatan
az yanan Prusyallar, topu alannda radikal deiikliklere giritiler. Alfried
Krupp, Essende elik toplar zerine almalarn srdryordu. elik top
daha hafifti, daha rahat tanabiliyordu ve elik, yivli namlu ve kuyruktan

378

Dnya Sava Tarihi

dolma modellerin yaplmas iin ok elverili bir metaldi. stelik sahip oldu
u yksek namlu k hz daha byk kalibrelerde top yapmay mmkn k
lyordu. Yivsiz sahra toplarnn menzili 1.000 metre ve atm hzlar dakikada
iki mermi iken, Kruppun elik toplar 2.5-4 km.ye dakikada 10 mermi ata
bilecekti. Prusyada birlikleri bu yeni silahlar iin eitecek Topuluk Okulu
kuruldu.
Teknoloji devrimleri birbirini kovalyordu. Metal mermiler silahlarn do
lum hzm artrm ve Alfred Nobelin nitrogliserini icat etmesi dumansz ba
rutun yaratlmasn salamt. Sava alanlar artk eskisi gibi barut dumanla
ryla kaplanmayacak ve bu sayede topunun menzili ve etkinlii artacakt.
Almanyada Wille ve Fransada Langlois geri tepen namlu zerine alma
lar yapmaktayd -b u sayede atee hi ara vermeden devam etmek mmkn
olacakt, nk artk ate edildiinde, topun tamam deil, sadece namlusu
geri tepecekti. Piyade toplarn yere paralel olarak at ateten kamak iin
saklanrsa, bu sefer de onlara eik ayla ate eden havan toplar (howitzer)
devreye girecekti.
Teknoloji ve sanayi alannda yaanan tm bu gelimeler sava alanlarn
grlmemi ekilde deitirmiti. Sradan bir askerin yaad sava deneyi
mini, 1866 Avusturya-Prusya Savana katlm deneyimli bir asker ok g
zel ifade etmiti. Modern toplarn ateiyle ilk kez tanp bir kye snan as
ker, olanlar yle anlatmt: Saklanacak yer aryorduk, ama bizi bu ateten
koruyabilecek hibir yer yoktu. Toprak duvarlar tuzla buz eden bu ate y
znden btn ky yerle bir oldu. Hzla yakndaki ormana ekilmeleri de on
lar kurtaramamt: Parampara olan aalarn paralar kafamzn zerin
de uuuyordu... 10 saniye ierisinde nmze drt top ve bir arapnel mer
misi dt... Hepimiz br tarafa gittiimizi zannettik. St. John valyeleri
Tarikatnn bir yesi, ertesi gn sava alanna geldiinde grdklerini yle
dile getirmiti: Buday ve ekerpancar tarlalar batan aa cesetlerle kap
lanmt. Modem sava, Sanayi Devrimi ile daha vahi bir hal almt.
Fakat yardm da yoldayd. Bir kez daha Krm Sava reform iin ilk adm
olmutu. Kolera, tifs, dizanteri ve iskorbt, ngilizlerin salgn hastalklar ne
deniyle en byk kayb Krm Savanda vermesine yol amt. Savaa gi
den ordu tmyle hazrlkszd: Her alaya sadece 10 sedye tahsis edilmiti,
askerlerin klk giysileri ve adrlar yoktu ve cephede pek bir ie yaramayan
sadece bir shhiye birlii grev yapyordu. Kamuoyu ve basnn basksyla,
en mehurlar Florence Nightingale olan 32 eitimli hemire cepheye gnde
rildi. Modem hemireliin ilk adm atlrken, temizlik koullan hzla iyile
tirildi, yarallar yerletirmek iin ahap kulbeler yapld ve yemekler iinin

Dnya Sava Tarihi

379

ehli kiiler tarafndan hazrlanmaya baland. Tm bunlara ek olarak, tarihte

ilk kez sekiz ciltlik askeri tp tarihi yaynland.
1859 Avusturya-talya Sava da dier bir yenilie imza atmt. svireli
bir gnll olan Henri Dunant, 24 Temmuzdaki Solferino Muharebesinde
40.000 l ya da lmek zere olan asker grmt. Yeterli tbbi imkn yok
tu ve yakndaki Castiglione ehrinin kiliseleri, evleri ve okullar yarallarla
dolmutu; Dunant, ev kadnlarn, rahipleri ve gezginleri yarallara bakmala
r ve beslemeleri iin organize etti ve grevlendirdi. 1862de sava alannn
grafiksel bir tasviri olan Un Souvenir de Solfrinyw yaymlad ve ertesi se
ne, ileride Uluslararas Kzlha Komitesi olarak bilinecek ve amac sava
madurlarna yardm etmek olan tekilatn temellerini att. 1864te 12 lke
nin temsilcileri Cenovada bir araya gelerek ilk uluslararas anlamaya -ilk
Cenova Konvansiyonu- imza attlar. Bylece, her devlet, savata hem dost
hem de dman yarallaryla ilgileneceini taahht etmi oluyordu. Beyaz ze
min zerindeki kzl bir ha bu rgtn simgesi olacakt.
Amerikan Sava da askeri tp alanndaki baz reformlara sahne olmu
tu. 1862 ylnda verilen ar kayplar her iki tarafn komutanlarn da rkt
mt. Dizanteri, stma, tifo gibi kamp hastalklarndan kurtulmay baarabi
len askerlerin akbeti, tarihi Allan R. Millett ve Peter Maslowskinin deyi
miyle, ekilsiz kanl et paras olmakt. Scak havalarda cesetler ve vcut
paralan ier, kararr ve hzla ryerek havay keskin bir kokunun kaplama
sna neden olurdu. 20. Maine Gnll Birliinin komutan Joshua Chamberlain, Aralk 1862de Fredericksburgdaki sava alann yle tasvir ediyordu:
Boucu bir inilti... insann duyularnn ok tesinden kp geliyor sanki. y
le bir lk duyuluyor ki, sanki binlerce enstrmann ayn anda farkl mzik
ler ald bir orkestradan geliyor. Farkl bir dnyadan geliyormu gibi, duya
nn buna dayanabilmesi mmkn deil. Yaknl insan artyor ve kvranan
ahengi yardm lklar ve feryatlarla bozuluyor. Kapal dudaklardan ykse
len bu haykr ise, ekilen strab ifade etmek iin ok yetersiz kalyor.
Birlik ordusunun general-doktoru William Hammond, 1862 ylnda Jonathan K. Letterman Potomac Ordusuna tp sorumlusu olarak atad. Letterman ksa srede reform gerekletirdi: Her kolorduya bir ambulans birli
i tahsis etti; D.J. Larreynin Napoleon Savalar srasnda kurduu ve son
radan unutulan seyyar sahra hastanelerini tekrar hayata geirdi; ye ikmal ve
ilalan tekrar dzenleyerek cephede ihtiya duyulacak ikmal vagonu says
n yarya indirmeyi baard. Yzyl ortalarnda sava alanlarnda yaanan kat
liamlarda hl bir deiiklik yoktu: Birleik Devletlerin Birinci ve kinci
Dnya Sava ve Kore Savnda kaybettii toplam asker says 578.000 i

380

Dnya Sava Tarihi

ken, sadece Amerikan Savanda len Amerikallarn says 620.000e ulamt.

Prusyann Avusturya ile giritii sava, kendisine sadece topulukta de
il, askeri tp alannda da ne kadar eksik olduunu gstermiti. Kral William,
ordu doktoru G.F.F. Loefflerin tavsiyesi zerine, nde gelen doktorlar bir
konferansa davet etti; konu, tp hizmetlerinin batan sona yeniden dzenlen
mesiydi; bu dzenlemeye, gnll tbbi yardm birimlerinin kurulmas da
dahil edilecekti. 1870-71deki Fransa-Prusya Savanda taburdan kolorduya
her birime doktorlar tahsis edilirken, tm ordudan sorumlu bir de bahekim
atanmt. Yarallar sahra ambulanslaryla revir ya da sahra hastanelerine ta
nm, daha ciddi vakalar ise derhal daha gerideki byk hastanelere gnde
rilmiti. 1870-71 yllar arasnda cereyan eden bu sava, atmada len asker
saysnn hastalktan len asker saysndan fazla olduu ilk byk savat.
Bunun en nemli nedenlerinden biri de, Franszlardan farkl olarak, Prusyal
askerlere iek as yaplm olmasyd. Bunun sonucu olarak da, Prusya or
dusunda 4.835 iek vakas grlrken, Fransz ordusunda 14.178 iek va
kasna rastlanmt.
Cerrahi de bal bana bir meseleydi. Cerrahlarn byk ounluunun
berber ve kan almakla grevli kiiler olduu, 1850li yllardan nceki d
nemde septisemi, yara enfeksiyonu, kangren, tetanos ve ylanck ordular k
rar geirirdi. Bilim devrimi derhal askeri tbba aktarld. 1847de anestezi iin eter ve kloroform kullanlmasna baland, bunu 1867de antisepsis,
1886da cerrahi aletlerin sterilizasyonu ve 1895te rntgen kullanm takip et
ti. Zhrevi hastalklar bile belirgin lde azalmt. Prusya ordusu, zhrevi
hastalklarn bilinen bir tedavisi olmad iin, 1835 ylnda tm hastalkl fahielerin polise bildirilip kaydedilmesini emretti. ngiltere de, 1866 ylnda
kabul ettii Bulac Hastalklar Kanunuyla benzer bir uygulamay hayata
geirdi. Amerikan Sava srasnda Birlik ordusu da, Nashville ve Memphisteki tm fahieleri kaydederek hastalklarla baa kmaya almt.
Bu reform selinin sava alanlarn tmyle deitirebilmesi iin son bir e
ye daha ihtiya vard: zel olarak eitilmi subaylardan oluan ve askeri bi
rimlerin koordinasyonunu temin edecek bir genel karargh. Yine Prusyada
General Gerhard von Scharnhorst, 1806da Prusya Genelkurmay bnyesin
de teknoloji devriminin stratejik, operasyonel ve taktik ynn en iyi ekilde
yanstacak byle bir kurum tesis etti.
Prusya Genelkurmay, 1857-88 yllar arasnda genelkurmay bakanl
yapm olan Helmuth von Moltkenin eseriydi. Kendisi ilkeden ilham al
mt. Birincisi, Moltke sadece en zeki olanlar semiti. Zor snavlar, doum

Dnya Sava Tarihi

381

ya da kdeme gre deil de yararlla gre terfi, sava oyunlaryla destekle

nen sk eitim, esneklik, inisiyatif ve demirden bir i disiplin tm genelkur
may personeli iin geerliydi. kincisi, Moltke, yeni komuta kontrol sistemi
nin ortak bir sava doktrini ve ortak bir operasyonel prosedr olmas konu
sunda srarlyd. Berlindeki Sava Akademisinden (Kriegsakademie) en
yksek notla mezun olanlar seer ve genelkurmaya atamalarn nce onlar
cephede grevlendirdikten sonra yapard. Moltkenin fikirleri tm orduya ya
yld; Moltke, kolordu ve tmen komutanlklarnda ka kii bulunacan da
belirledi. Son olarak, subaylarn byk ounluunun bir operasyonun tm
boyutlarna birden ahit olmadnn farkna varan Moltke, Cari von Clausewitzin grlerinden birini hayata geirdi: Askeri tarih dersleri sayesinde,
renciler mmkn olduu kadar ok atma rneinden istifade edebile
ceklerdi. Genelkurmayda grevlendirilen subaylar her an gzetim altndayd
ve Moltkenin yksek standartlarna uyum salayamayanlar hemen alaylar
daki grevlerine geri gnderilirdi; Moltke, zaman ierisinde genelkurmay
ana kola ayrd: intikal, demiryolu ve ikmal ve istihbarat. Bu kollar sava
planlarn hazrlamak, planlarn uygulanmasn salamak, gemi operasyon
lar kontrol etmek ve yaplm hatalar dzeltmekle sorumluydu.
Moltke, zeks ve kiiliiyle genelkurmay neredeyse sorgulanamaz bir
seviyeye ykseltmiti. Genelkurmay onun dneminde sava bakanlna ba
l olmaktan kurtulmu ve birlik komutanlar ve kralla dorudan iletiim ku
rabilme yeteneine sahip olmutu. 1866 Kniggrtz ve 1870 Sedan muhare
beleri sonrasnda pek ok yabanc devlet de Prusya sistemini taklit etmeye
balad. Bu sistemi 1871de Avusturya-Macaristan, 1883te Fransa, 1903te
Birleik Devletler, 1906da ngiltere ve Rusya ve 1914te Latin Amerika l
kelerinin byk ksm uygulad.
Fakat Prusya Genelkurmay, bir yandan da ileride yklmasna neden ola
cak fikirlerin yeermesi iin'uygun bir ortam haline gelmiti. Parlamentonun
kontrolnden muaf olan ve sadece krala kar sorumlu olan genelkurmay, bu
sayede hem ordu hem de halktan ayr bir g haline gelmiti. Hatta genelkur
may yeleri, ne kadar fakl olduklarn gstermek iin normal subaylardan bi
le farkl giyinmeye balamlard. Otto von Bismarck, ileride yar Tanrlar
olarak adlandrd genelkurmay personelinden ok ikayeti olacakt. Hep
sinden nemlisi, askeri planlamacln teknolojik boyutuna fazla arlk ver
meleri nedeniyle, komutanlar sava ulusal politikann bir paras olmaktan
ziyade, soyut teorik bir egzersiz olarak alglamaya balamlard. Fakat bu
nun, Moltke dneminde ne kadar etkili bir yntem olduu konusunda kimse
nin phesi de yoktur. 1866da Kniggrtzda genelkurmay bakanmdan emir alan tmen komutannn, fakat General von Moltke de kim diye yaa

382

Dnya Sava Tarihi

d aknln bir daha tekrar olmayacakt.

1850 ylndan sonraki 20 yl ierisinde yaananlar Avusturya, ngiltere,
Fransa, Almanya, talya, Rusya ve Birleik Devletlerdeki askerleri savan
anlamn sorgulamaya yneltmiti. Normal olan hangisiydi: Bismarckm
ksa sren kabine savalar m, yoksa Birleik Devletlerdeki uzun sreli
halk mcadelesi mi? Sedandaki kuatma stratejisi mi, yoksa Cold Harbordaki siper sava m? Sanayi ann balarnda sregelen bu tartmalar,
ulusal stratejilerin de temelini tekil ediyordu.
Tartmann bir tarafnda ileride topyekn sava olarak bilinecek eyin
havarileri yer alyordu. Amerikan Sava sresince Birlik 2.000.000 aske
ri seferber etmiti ve sava sona erdiinde ordusunun mevcudu 1.000.000 as
kerdi; Konfederasyon ise 900.000 askeri seferber edebilmiti ve 1863n
sonlarnda ordusunun mevcudu en st rakam olan 465.500e ulamt. Ayn
yl, Birlik ordusuna bal General Sherman, Konfederasyona bal eyaletle
re yeni tr savan izahn ok ac bir ekilde bildirmiti: Birleik Devletler
hkmeti... savata istedii ekilde davranma hakkna sahiptir. Dilerse canla
rn, evlerini, topraklarm, yani her eylerini alabilir. Bir savan varl orta
da olduu ve sava sadece anayasa ve anlamalarla snrlanabilen bir g ol
duu iin, eer sonsuza kadar savamak isterlerse ne l.
Almanyada, Fransa-Prusya sava srasnda genelkurmayn kollarndan
birine komuta eden Sava Bakam General Julius von Verdy du Vemois, gele
cein savalarnn doasm anlamaya gayret ediyordu. Grleri Shermannkiler kadar radikal olmasa da, Verdy du Vernois da askere almlarn tm yur
da yaylmas konusunda srarlyd; her yl 30.000-40.000 gen yeterli para
bulunamad iin askere alnamyordu. Verdy du Vernois, teorik konseptini
tanmlayabilmek iin silahl ulus ( Volk in Waffen) terimini ortaya atmt.
Fakat mparator II. William, kk, disiplinli ve siyasi adan gvenilir d
zenli bir orduyu, kura neferlerinden oluan byk bir orduya tercih ettiini aka ifade etmiti. Ona gre, kzl tehlikenin mevcudiyeti onlara baka bir
seenek brakmyordu. Sonunda Alman planlamaclar, iki ar u olan muha
fz ordusu ve devrimci vatanda ordusu seenekleri arasnda bir orta yol bul
dular. Bismarckm 1867 tarihli demir kanunu uyarnca, nfusun yzde bi
ri srekli olarak silah altnda tutulacakt.
Ordularn yaps ve bykl yannda, dier bir tartma konusu da mo
dem savan sava alanlarna nasl uygulanacayd. Bir milyon kiilik ya da
daha kalabalk bir ordunun komuta ve kontrol nasl olacakt? Sanayi an
da yaplacak bir muharebenin ekli nasl olacakt? Ve savamak artk tarafla
ra ne kazandracakt? Tartmann yapsn en iyi gsterecek ey, 1871 sonra

Dnya Sava Tarihi

383

s Alman rneiydi.
General Helmuth von Moltke, Fransa-Prusya savandan daha bilge bir
komutan olarak dnd. Liberal hmanist bir insan olan -Gibbonn 6 ciltlik
Roma mparatorluu nun Gerilemesi ve k adl eserini tercmfe ettir
m iti- Moltke, Clausewitzin belirsiz sava kuramn ok daha net bir kavram
haline getirdi (art, ihtilaf, sava sisi -sava alannda hkim olan belirsizlikve etkileim). Genelkurmay bakan siyasetle sava arasndaki ilikiyi de tak
dir etmiti. 1871 yl sonrasnda iki cephede birden, Fransa ve Rusya ile sa
vaabilmek iin bir yol bulmaya alan Moltke, bu meselenin zmnn
diplomaside yattnn farkna vard. Ayrca savan yaps ve ilevini sor
gulad bir dizi tez de hazrlamay ihmal etmemiti.
'A

Seferberlik ve ordularn konsantrasyonu, Almanlarn tabiriyle Aufmarsch,

modern sava iin tayin edici bir rol stlenmiti. Moltke uyaryordu: Ordu
larn konsantrasyonunda bata yaplacak bir hatay savan kalan ksmnda
dzeltmek ok zor olacaktr. Bu nedenle, komutann ilk vazifesi, seferin ba
nda tm kuvvetini kritik bir blgede toplamakt. Ardndan strateji bir tr
nlemler sistemi seviyesine indirgenmi olacakt: Dmann elindeki asl
gle temas salamadan, hibir operasyon plan kesin olarak ortaya kona
maz. Moltke, genelkurmay personelinin konuyu iyice anlamas iin bir kez
daha tekrarlamt: Dmann asl kuvvetleriyle atma balamadan yaplan
hibir operasyon plannn gelecei yoktur. Clausewitzin savan belirsizlik
leri olarak adlandrd ey, cephe komutanlarn, nceden tahmin edileme
yecek olaylarn olmas durumunda o anda abuk kararlar almak zorunda b
rakabilirdi. Her iki tarafn ana kuvvetleri atmaya balaynca, birbirini iz
leyen gelimeler artk nceden planlanm deil, duruma gre ekil alan
eylemlerdir. Napoleonun coup d'oeiV'me bel balamak sakncalyd. Molt
ke, sava sanatna modem a iin yeniden ekil vermiti: Asl sorun, tam
bir belirsizlik ierisinde olunduu srada ortaya kacak kendine has saysz
durumla baa kabilmek, olanlar doru olarak deerlendirebilmek, bilinme
yen unsurlar tahmin edebilmek, hzla bir karara varmak ve o karar duraksa
madan ve tam bir kararllkla uygulamaktr. En nemlisi de, Moltke unun
altn izmiti: Sava masa bandan idare edilmez.
General Alfred von Schlieffen (genelkurmay bakan, 1891-1905) ise bu
nun tam tersini dnyordu. Ona gre, savalar masa bandan idare edilme
liydi. Prusya sofuluunun rn sert mizal bir insan olan Schlieffen, dne
minin en tannm ve aykr stratejistiydi. Sylendiine gre, baharda emir
subay kendisine Pregal Vadisinin gzelliini gsterdiinde yle demiti:
nemsiz bir engel!

384

Dnya Sava Tarihi

Schlieffen, genelkurmay bakanlndan emekli olduktan ksa bir sre

sonra, 1908de ada Sava adl ok ilgin bir makale yaynlad. Bu ma
kalede, kendi modem sava kavramn Moltkeninkinden kesin olarak ayr
mt. Schlieffen, ypratma stratejisini, milyonlarca askeri beslemenin mil
yonlarca marka mai olduu bir dnemde, uygulanmasnn imknsz olma
s nedeniyle kesin olarak reddetmiti. Bunun yerine, Almanyanm, sanayi
toplumu ama yarar ekilde savaabilmesi iin sekin bir strateji ortaya
koydu -bu, Verdy du Vemoisnn silahl ulus kavramndan farklyd. Schlieffene gre, iin srr kontroll strateji sistemiydi: manoeuvre a priori. Bu
nun en nemli unsurlar ise nceden planlama ve merkezi komutayd.
Schlieffen, Kayzer II. Williamin 1909 ylnda, ylbalarnda dzenlenen
Komutanlar Toplantsnda yksek sesle okunacak seviyede olduunu syle
dii ada Savata, gelecekteki savalarn snrlarn belirlemiti. Sefer
berlik ve konsantrasyon, dmanla atma balamadan ok nce tamamlana
cakt. Her asker cadde, sokak ve gidecei yerleri ve ayn zamanda da Aufmarschm gnlk hedeflerini ok nceden bilecekti. Askerler trenlerini terk
eder etmez, sava dzenine geilecekti. En ilerideki tren istasyonlarndan t
men ve kolordular, ilgili toplanma blgelerine, her an savaa girebilecek du
rumda olmak iin, dzenli bir ekilde ilerleyecekti. Her kolorduda 25.000 as
ker ve 144 sahra topu bulunacakt. Fransa-Prusya Sava sonras cephenin uzunluu katma km olsa da, her kolordudan saldrmas, bulunduu bl
geyi korumas, yzde 50ye kadar verilecek kayplara dayanmas ve son sal
dr iin yeniden toplanmas bekleniyordu. Keif grevini zeplinler stlene
cek ve svari toplu hcuma geebilmek iin dmann gerisine sarkmaya a
lacakt. Her askeri bran, farkl bir emir verilmedii srece, dmann ben
zer branyla atmaya tutuacakt. Piyadenin nihai zafere ulamas iin bir
araya gelmeden nce, topu topuyla, svari svariyle, zeplin zeplinle ata
cakt.
Schlieffen, Moltkenin minimalist yaklamna kar, modem bir skender
gibi davranarak merkeziyetilie arlk vermiti. Feldherr, cephenin
Napoleon dneminde olduundan daha geriye, geni ve dzenli odalar ve
elektrik, telgraf, telefon balants ve iaretleme ekipmanlar olan bir eve
yerletirilecekti. Uzun mesafeleri kat etmeye uygun motorlu aral ve mo
tosikletli kuryeler hazr durumda bekleyecekti. Geni bir masann nndeki
rahat koltuuna kurulup tm sava alann nndeki haritada grebilen mo
dem Napoleon, ordu ve kolordu komutanlar ve dman hareketlerini ve cep
he hatt boyunca dman mevzilerini gzlemleyen zeplinler ve ipli balonlar
dan gelecek raporlar bekleyecekti. Komutann grevi ise, telefonu vasta
syla canlandrc emirlerini bildirmekti.

Dnya Sava Tarihi

385

Schlieffenin makalesinde imparator, babakan ya da diplomatlarn grev

lerine dair tek sz edilmemiti. Lojistik ve anstan da eser yoktu. Bu, her e
yin nceden planland mekanik bir savat. Sadece savan bilinmezlerini
deil, Clausewitzin, savan kendine has grameri vardr, ama kendine has
mant yoktur, ki bunu ancak diplomasi salar, eklindeki ifadesini de t
myle gz ard etmiti. Schlieffen, mkemmel bir gramerci olma yolunda
emin admlarla ilerliyordu.
Schlieffen, Clausewitzi silkeleyip atarak 1914 ylna kadar gelen tm Al
man askerlerinin efendisi olmutu. Gelecein kimi kdemli komutanlar
(Gen Helmuth von Moltke, Wilhelm Groener ve Leo Geyr von Schweppenburg gibi), yksek strateji zerine yazlm kitaplar okumada bir fayda
grmemilerdi. Dier bir grup (Colmar von der Goltz, Paul von Hindenburg
ve Alfred Kraus gibi) ise tekrar Clausewitze ynelmi ve Schamhorstun ge
nelkurmay bakanlnn ordunun itibarm nplanda tuttuunu sylemiti.
Clausewitz o dnemde o denli yanl anlalmt ki, kitabn 1853 ylndan
sonraki tm basklarnda temel doktrinlerden biri yanl olarak baslmt. Orijinal metinde Clausewitz siyasi tartmalarda sz sahibi olabilmesi iin ge
nelkurmay bakanmn da kabine toplantsna katlmas gerektiini sylerken,
kitabn sonraki versiyonlarnda genelkurmay bakannm kabine yesi olup
dorudan karar srecine dahil olmas gerektii yazlmtr.
Schlieffenin rencilerinin, devlet ileri ve tarihi etkenler gibi konularda
derinlemesine analizlere girmekten kanmalar normal karlanmaldr. On
lar, yirminci yzyl rasyonalizminin ve pozitivizminin etkisiyle, retkenlik
tanrasna ibadet etmekteydiler. Onlar iin teknolojik mucizeler her ey de
mekti: kartograf, haberleme, demiryolu, silah sistemleri vs. statistik tablo
lar ve ayrntl seferberlik tarifeleri hazrlama ve herhangi bir siyasi gelime
nin sonunda ortaya kabilecek herhangi bir durum iin gerekli senaryolar
gelitirme konusunda uzmandlar. Daha bilgisayar icat edilmeden ok nce,
onlar sava sanatn aritmetik hale getirmilerdi.
Bu gelimeler acaba gelecein savalar iin yeterli olacak myd? Alman
yada Helmuth von Moltke (Yal) ve Friedrich Engels gibi iki farkl kiilik,
Schlieffenin saat gibi ileyen sava taktii konusunda mnakaa ediyordu.
Kniggrtz ve Sedan savalarn kazanm olan Moltke, Reichstagdaki veda
konumasnda, vatandalar gelecekteki bir savan yedi, hatta otuz yl sava
larna dnebilecei konusunda uyarmt. Avrupay atee verecek kiiye ya
zklar olsun. Ayn tarihlerde Engels de, kacak bir savata 8-10 milyon as
kerin birbirine gireceini ve Avrupann ekirge srlerinin istilasna ura
maktan beter olacam ifade etmiti. Alk ve salgnlar, insanlarn bir cana

386

Dnya Sava Tarihi

vara dnmesi takip edecek ve ticaret, sanayi ve bankaclk sona erecekti.

Avrupann eski devletleri ortadan kalkacakt. Saysz ta yollarda yuvarlana
cak ve onu alan bir kii bile kmayacakt. Otuz Yl Savalarnda yaanan
tm ykm, iki ya da yl ierisine skacak ve bundan tim kta zarar gre
cektir.
Helmuth von Moltkenin (Gen), 1906 ylnda Schlieffenin yerine genel
kurmay bakan olduu zaman, gelecekteki bu tr bir tehlike iin hazrlk
yapmaya balamas artc deildir. Kurduumuz devasa ordularn tek
merkezden komutasnn mmkn olup olmadn ya da bunu nasl yapaca
mz, zaman gelinceye kadar kimse bilemez. Bunun doruluunu anla
mak iin ise, sekiz yl daha beklemeleri gerekecekti.

rnekolay ncelemesi: Fransa-Prusya Sava

Avrupa ve Kuzey Amerikada bir yzyl boyunca yaanan savalar arasn
dan bir rnek semek kolay olmad. En uygun adaylardan biri elbette ki Amerikan Savayd. Askere alnan vatandalardan kurulu ordularm giriti
i bu kanl mcadele, modern bir kavram olan topyekn sava kavramna
olduka yakn bir ekilde cereyan etmiti. Ordularn ate gcnn ulat se
viye gelecein savalarnn nasl olaca ynnde fikir veriyordu -ayrca
yaygn demiryolu kullanm, siper savann ilk rnekleri ve zrhl gemiler arasndaki ilk deniz sava. Fakat asl sorun da buydu, nk seilen rnein,
devrin tipik niteliklerine sahip olmas gerekiyordu. Bundan dolay, FransaPrusya Sava (1870-71), hem on dokuzuncu yzyl savalarn daha iyi yan
stmas hem de kitaptaki pek ok alt bala -sava gr, teknolojik geli
melerin etkisi, ordularn yaps ve askerlerin deneyimleri- uygunluu nede
niyle seilmesi daha uygun bir rnekti.
Fransa-Prusya Savanm, ok byk bir sava olmayaca zannediliyor
du. Napoleonun komutasnda hem Rus hem de Avusturya ordularn yenmi
olan Fransz ordusunda, hl Napoleonun coup d oeiVine sahip komutanlar
bulunuyordu. Fransz imparatorluk ordusunun fkesi (furia jrancese) kar
snda, Franszlarn avukatlarn ve doktorlarn ordusu diye alay ettikleri
Prusya ordusunun pek ans yokmu gibi grnyordu. Sava balar bala
maz, yeni sava tarzna hkim olan hareketlilik, liderlik ve topu unsurlarn
ne karmt.
11 subaydan oluan Prusya Genelkurmay, 1870 ylnda mevcut 6 demir
yolu hattnn haftada Ren blgesine 484.000 asker tayabileceini hesap

Dnya Sava Tarihi

387

lamt. Gerekte 18 gnde Alman klalarndan 1.183.000 asker gemi ve

Fransz snrna 462.000 asker sevk edilmiti. Demiryolu tamaclnda
merkeziyetilikten vazgeildi ve yetki kolordu komutanlklarna devredildi;
artk her birlik, kladan ayrlaca ve toplanma alanna gidecei saati tam olarak biliyordu. Efsanevi Pers imparatoru Kserksesten beri, sava alanlarn
da bylesine byk bir ordu grlmemiti.
Savan ilk atmalar belli bir sra izliyordu: Bata salanan say stn
l tayin ediciydi; tfek atei, cepheden yaplan saldrlar durdurmada y
kc bir etkiye sahipti ve topu, tfek ateinin stesinden rahatlkla geliyordu.
Alman taktii (Auftragstaktik) basit, ama etkiliydi. Cephe komutanlarna ge
nel stratejik hedeflerin dna kmamak kouluyla, dman toplarnn sesle
rine doru ilerleme serbestlii tannmt, toplar neredeyse oras nemli bir
yer demekti. Moltkenin stratejik dehas, onun, kararlarn mevcut koullar
kendini gsterdikten sonra almasnda yatyordu. O, asla sava balamadan
hazrlanm planlara gvenerek hareket etmezdi.
Piyade, ksa srede yanak dzende saldran piyade blklerinin kuyruk
tan dolma tfekler karsnda hi ans olmadn renmiti. Birlikler der
hal datlarak dank dzende (avc dzeninde) savamaya baladlar. 8 Austos 1871de Spichemde atmaya giren 42.000 Prusya askerinin yzde
12si 12 saat ierisinde lm ya da yaralanmt -ou yakn mesafeden alan top ve tfek ateiyle. Genelkurmay, daha sonra matematiksel kayp tab
lolar hazrlamak iin Spichem Muharebesini analiz etmeye balad. On gn
sonra Gravelotte-St. Privatta Wrttemberg Prensi Augustus, mehur Muha
fz Kolordusuna, topu destei olmadan yanak dzende, boru ve trampet
alarak ve yoku yukar Fransz mevzilerine saldrmasn emretti. Sonu tam
bir katliamd. Birlik, 20 dakika ierisinde mevcudunun yzde 25ini kaybet
ti -8.000 subay ve er. Fransz mevzilerine 500 metre bile yaklamay baara
mamlard. Bu saldr, 40 yl sonra yaanacak ei grlmemi katliamlarn
ilk rneiydi.
Fakat Prusya ordusu, Gravelotte-St. Privattaki bozgundan abuk ders al
d. lk olarak, 1 Eyllde Sedanda piyadeyi geride tutup asl ii topulara
yklediler -bunun sonucunda, bu muharebede Almanlarn kayb sadece 850
kii olmutu. kinci olarak, 30 Ekimde Paris yaknlarnda Alman piyadesi
yeni bir taktik uygulad. Muhafzlar yanak dzende deil de, avc dzenin
de araziden faydalanarak ve birbirini koruyarak ilerledi. Alman ordusu bu
taktie ancak 1917 ylnda frtna birlikleriyle geri dnmeyi baaracakt.
Svariye hl asl askeri snf gzyle baklyordu, fakat Fransa-Prusya
Sava gstermiti ki, svari iin intihar saldrs dzenlemek ya da bo bo

388

Dnya Sava Tarihi

durmaktan baka bir seenek kalmamt. 5 Austos 1870te Fransz genera

li A.E. Michelin svari (cuirassier) tugay, Morsbronnda Prusya piyadesine
yoku aa bir saldr dzenledi: Tek bir Prusya askeri bile lmeden, Fran
szlarn dokuz bl yok edildi. 9 gn sonra Fransz mparatorluk Muhafz
larna bal svariler, bu sefer de Rezonvillede Prusya piyadesine kar bir
intihar saldrs dzenlediler. Son olarak, 1 EylPde Sedanda General Jean
A. Margueritte komutasndaki Fransz svarisi, tekrar tekrar Alman piyadesi
ne saldrd. Bu saldrlardan etkilenen Kayzer Williamn, onlar hayranlkla
Ah! Ne cesur insanlar! (Les Braves gens!) diye anlatmas, sonucun tam bir
katliam olduu gereini deitirmiyordu. Marguerittein birliinden geri ka
lan svari kalntlar geri ekilmeye alrken, Almanlar atei kesmi ve on
lar apka kararak selamlamlard.
Fakat bundan ak bir ders karlmad. Gelecekteki komutanlar Morsbronn, Rezonville ve Sedanda olanlar grmezden geleceklerdi. Onlarn gr
mekte srar ettikleri ey ise, 16 Austosta Fransz topu hattna saldrp ken
di piyadelerini kurtarm olan Alman svarileriydi. General Adalbert von
Bredovvun bu lm kousu (Avrupa tarihindeki son bot bota svari saldrs(,) muhtemelen buydu), sonraki savaa kadar svari snfnn itibarn koru
mak iin yeterli olmutu. Svarinin faydal olduu alanlar, keif ve dman
ikmal hatlarna dzenlenecek saldrlarla snrlyd.
Topunun nemi ise tartlmazd. Kruppun isabet oran yksek ve darbe
tapal patlayc mermiler atan kuyruktan dolma elik toplar, uygulamal tek
nolojinin at yenian ncleriydi. Sedan Muharebesinde topu, sava alanlarndaki hkimiyetini bir kez daha ispatlamt. rnein, Bois de la Garenneda, on Alman topu bataryas, karsmdaki tm Fransz glerini yok
etmiti. Her bataya, hedef ald aaln ayr bir blmne ve farkl alar
dan ate aarak tm blgenin ayn oranda etkilenmesini salam ve aala
rn arasndan kp kamaya alan Fransz askerleri de topu atei yznden
tekrar geri dnmek zorunda kalmt. Bir Fransz taburunun tm askerleri el
lerini havaya kaldrp teslim olmutu. Almanlar, toplarnn dman zerinde
ki etkisine ahit olmu ve bundan fazlasyla etkilenmilerdi: Her yer Alman
top mermileriyle paralanm cesetlerle kaplyd; vcut paralar birbirinden
10-15 metre uzaa frlam ve yer tmyle kanla kaplanmt... Ortalk tfek,
kl, srt antas, mermi, vcut paralar, paralanm top arabalar, tekerlek
ler ve parampara olmu at leleriyle doluydu.
Sedan Muharebesi, Alman liderlerin soukkanlln da ortaya karm0 Bot Bota Svari Saldrs: Svariler ok etkisini artrabilmek iin, botlar birbirlerine deecek kadar ya
kn olarak at srp saldrrlard (.n.)

Dnya Sava Tarihi

389

t. Otto von Bismarck, Belikaya diplomatik olarak, eer Mareal Patrice

MacMahonun Chlon ordusunu datmazsa (Belikadan gemeye ala
cakt), Almanlarn bu orduyu takip etme hakkn sakl tuttuklarn bildirdi.
Moltke artk Franszlar kapana kstrdnn farkndayd; Frnoisde bir tepe
nin zerinden sava izleyen Kayzer I. William, Alman prensleri ve aralarn
da General Shermann da bulunduu yabanc gzlemci heyeti de bu konuda
onunla ayn fikirdeydi. Sedan Muharebesi, Almanlarn, Kesselschlacht adl
stratejilerine duyduklar gveni bir kat daha artrmt: planl bir kuatma ve
imha sava. nce dman kuvvetlerini kuatabilmek iin stratejik manevra
lar yaplr, ardndan da bu kuatmay yarmaya alan dman stn ate g
cyle ezmeyi amalayan taktik bir savunma uygulanrd.
Franszlar iin, Sedan, Clausewitzin ihtilaf kuramnn hayata gemi
haliydi. Birlikler bulunamam, kuyeler yollarn kaybetmi, haritas olma
yan komutanlar yanl yollara sapmlard. Yanan vagonlar ve at leleri kav
aklar tkam ve zt ynlerde ilerleyen birlikler birbirine girmiti. Bu,
Murphy Yasasnn savaa uygulanm haliydi. Sedan Muharebesi, Clause
w itzin art kuramn da gndeme getirmiti. Fransz ulusu, III.
Napoleonun mparatorluk Ordusunun yenildiini kabul etmeyi reddediyor
du. Lon Gambetta ve Charles de Freycinetin liderliinde, la guerre out
rance uygulamaya konacakt. 1793 ylma ait uygulamalar yeniden gn
na kmt: basn sansr, zorla milliyeti okumalar yaptrlmas, erzak talep
edilmesi, mhendis, doktor, mimar ve bilim adamlarnn askere alnmas, terfler zerindeki snrlamalarn kaldrlmas, leve en masse ve Halk Gvenli
i Komitesinin tekrar uygulamaya konmas ynndeki ar. Ksacas,
silahl ulus kavram hayata geirilmeye allyordu. Denizlerdeki stnl
, Fransann, ngiltere ve Amerikadan Enfield, Remington, Scharp, Snider, Spencer, Springfield ve Winchester silahlarn alabilmesine imkn veri
yordu.
Napoleonun spanyada karlat sorunlardan ders alan Franszlar, bu
sefer kendileri gerilla savama bavurmaya karar verdiler. zel franc-tireur
birimleri yollan tkad, Alman ikmal hatlarna saldrd, tnel, kpr ve demir
yollarn havaya uurdu. talyan devrimcisi Giuseppe Garibaldi bile, uygula
nan bu kurak arazi taktiine yardmc olmak iin blgeye gelmiti.
Sonuta, siviller ile askerleri ayran izgi ksa srede ortadan kalkt.
Prusyallar, Franszlarn gerilla taktii uygulamasna artc ekilde nor
mal bir tepki gstermilerdi. Gerillalar genelde asker olarak kabul edilmezdi
ve Franszlar, bu konuda Bismarcka ikayette bulununca, Bismarckn ceva
b yle olmutu: Generallerinizin, zerlerinde halkmz ast aalar

390

Dnya Sava Tarihi

(Fransann, 1806-1814 arasnda Prusyay igali) hl o gnlerin izlerini ta

yor. Fakat Fransz halkna ynelik geni kapsaml bir saldrya da giriilmemiti. PrusyalIlarn gsterdii bylesine pasif bir tepki karsnda, Ameri
kal General Sheridan bile hayret etmiti. 1864 ylnda Shenandoah Vadisin
de yaptklar aklnn bir kesinde olan Sheridan, Alman bakomutanlna
yapmalar gerekeni yle anlatmt: Sivil halk yle ac ekmeli ki, istedik
leri tek ey bar olmal. Hkmeti, bunu kabul etmesi iin zorlayn. Sheri
dan, Amerikan tarznda savaan Prusyallar da vmt: nsanlarn zihnin
de savan bitmesini istemekten baka hibir dnce kalmamal.
Franszlarn Orlans ve Le Mansda dzenledii yarma harektlar (sortie en masse) Alman birliklerince ezildi. Artk tkenmi olan Franszlar iin
bar istemekten baka are kalmamt. General von Moltke, Fransz kuvvet
lerini Loire Nehri boyunca Ispanya snrna kadar srmeye hazrd ve tam bir
dnm noktasnda olduklarnn farkndayd: Hangisi daha iyidir: eitimli bir
ordu mu, yoksa milisler mi?... Eer Franszlar bizi Fransadan karmay ba
arrlarsa, tm devletler milis kuvvetlere arlk verecektir. Yok, eer biz za
fer kazanrsak, bu sefer de tm devletler bizi taklit edip dzenli orduya yne
lecektir.
Sonunda, Paris -kimine gre Avrupann kraliesi, kimine gre de modem
Babil-, savan sklet merkezi (Schwerpunkt) haline geldi. Fransz tarafnda,
Gambetta, Almanlar sava alannda bozguna uratmak iin deil de, Parisi
kurtarabilmek iin vatanda ordular kurmaya balad. Buna karlk, Alman
lar da, sanki Sebastian de Vaubanm ina ettii bir on yedinci yzyl kalesini
kuatr gibi, ehri kuatma altna aldlar. Her eye ramen, strateji matema
tiksel deil, siyasal bir olguydu ve siyasette de duygular ve gelenekler ar
basard. ehir 150 mm.lik muhasara toplar ve 210 mm.lik havanlarla d
vld ve ehre her gn 200-300 top mermisi atld. Parisliler d dnyayla
balant kurabilmek iin ellerindeki tm imknlar kullandlar. Seine Nehri
yatama dedikleri kabloyu fark eden Almanlar, ifreli mesajlar okuyamaynca balanty kestiler. Seine Nehrine braklan inko krelerle mesaj gn
derme giriimi de baarszlkla sonuland. Posta gvercinleriyle gnderilen
mikroskobik mesajlarn da ou yerine ulaamad. Tm bunlarn ierisinde
en ok ie yarayanlar, yeni kmr gazyla uan balonlard. Uurulan 65 ba
lonla ehir dna 12 ton arlnda mesaj gnderilmi ve bunlarn ok az
denize dm ya da dman eline gemiti.
Kuatmann amac, askerlerden ziyade, sivillerin moralini drmekti. Alt
tabakadan kadn ve ocuklar, st ve sebze bulunamamas yznden alk e
kiyordu. Yama ve hrszlk alp yrmt. Paris caddelerinde kasaplarn

Dnya Sava Tarihi

391

392

Dnya Sava Tarihi

satt kedi ve kpek etleri kaplyordu. Bu kuatma, metropoller kuatma

altna alndnda, sivillerin nelerle kar karya kalabileceinin ilk rnekle
rinden biri olmutu.
Sava, bu denli byk kuvvetleri idare etmeye almann bir sonucu olan
ihtilaflar da gndeme getirmiti. Bir yandan Bismarck, generallerin kendisi
ni yeterince bilgilendirmemesinden ikayet ederken, Moltke de, Bismarckn
srekli olarak askeri meselelere mdahale etmesine kar kyordu. Bismarcka gre, sava siyasetin bir uzantsyd ve nplana kmadan yle kal
malyd. Moltkeye gre ise, silahl ulus kavramn benimsemi olan Fran
saya kar srdrlen topyekn sava tmyle askeri bir meseleydi. Kayzer Williamin bu dengeyi kurmada pasif kalmas, yzyln kalan ksmnda
sivil ve askeri planlamaclarn yakasn brakmayacakt.
Fransa-Prusya Sava, her iki lkenin topraklarnda da milliyetiliin ve
yabanc dmanlnn tm fkesini kusmasna imkn salamt. Sava d
neminde halkn radikallemesi, modem ulusal savalarm belki de en tehlike
li ynyd. nk bu yaklam, yakn dnem Alman tarihinin byk felaket
lerini ekillendirmi ve Almanlar iki dnya savan da balatan ulus olarak
tarihe gemiti.

Okuma nerileri
Erken en d striyel d n em d e sa v a san atn a ilik in ayrntl anlatm lar iin u kitaplara ba

European Armies and the Conduct of War (Londra, 1 983); Larry H.

The Patterns of War since the Eighteenth Century (B lo o m in g to n IN , 1984); W illi
am M c E lw e e , The Art of War: Waterloo to Mons (B lo o m in g to n IN , 1974); v e A rch er Jones,
The Art of War in the Western World (N e w York, 198 7 ).

klabilir: H e w Strachan,
A d d in g to n ,

Kara v e d en izd ek i tek n o lo jik d evrim e ilik in b ilg i iin bk z. W illiam H . M c N e ill, The Pur
suit o f Power: Technology, Armed Force, and Society since A.D. 7 0 0 0 (C h ic a g o , 1 9 8 2 ). M ar
tin v a n C reveld , Supplying War: Logistics From Wallenstein to Patton (C am b rid ge, 1 9 7 7 ) ise
sa van lojistik y n n e v e z e llik le d e d em iryollarn n k u llanm n a ilik in y o ru m la n ierir.
D e n n is E. S how alter,

many (H am d en

Railroads and Rifles: Soldiers, Technology, and the Unification o f Ger

CT, 1 9 7 5 ), 1 8 6 6 d aki A vu stu rya-P ru sya S a v a n n tek n ik y n h ak k n d a iyi

bir alm adr. F.H. G arrison,

Notes on the History of Military Medicine (H ild esh eim ,

A History of Military Medicine, 2 c ilt ( N e w

v e R ichard A . G abriel v e K aren S. M etz,

1 970)
York,

1 9 9 2 ) K rm S a v a n dan son rak i tbbi reform lar hak k n d a a z v e z zetler sunar.

B u d n em in d en iz sa v a tarihi asln d a In g iliz K raliyet D o n a n m a sn n yksdr. K sa bir
d eerlen d irm e i in b k z. P aul M . K en n ed y,

The Rise and Fall of British Naval Mastery ( N e w

Great

York, 197 6). N a p o le o n son ras n g iliz d en iz h k im iyeti d n em i iin bkz. C.J. B artlett,

Britain and Sea Power 1815-1853 (O xford ,

nett, The Collapse of British Power (L ondra,

1963); daha sonraki d n em ler iin bkz. C . Bar

1 972). O ld u k a d eerli bir a lm a i in bk z. D o -

Dnya Sava Tarihi

393

The Education o f a Navy: The Development of British Naval Strategic

Thought 1867-1914 (L ondra, 196 5 ). F ranszlar iin d e standart bir a lm a var: T h eo d o re
R op p , The Development of a Modern Navy: French Naval Policy 1871-1904 (A n n a p o lis,
nald M . Schurm an,

198 7 ). S on olarak, 1 9 0 0 d en son ra n g iliz-A lm a n don an m a g leri arasndaki yarn k k en i

From the Dreadnought to Scapa Flow: The Royal Navy

in the Fisher Era, 1904-1919, 1. cilt, The Road to War, 1904-1914 (L ondra, 1 9 6 1 ) v e H o lg er
H. H erw ig , "Luxury" Fleet: The Imperial German Navy 1888-1918 (Londra, 1987).

v e evrim i iin b k z. A rthur J. M arder,

Prusya sa v a tarz ilk olarak u a lm a d a an aliz edildi: G ordon A . C raig, The Politics o f
the Prussian Army 1640-1945 (O xford , 195 5 ). C raig, ayrca h ey eca n verici b ir eser daha k a
le m e ald: The Battle ofKniggrtz: Prussia's Victory over Austria, 1866 (W estport CT, 1 964).
P eter Paret, der., Makers ofModern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age (P rin ceton ,
1 9 8 6 ) iin d en iki m a k a ley i d e n erm ek gerekir: H ajo H o lb o m , T h e P ru sso-G erm an S ch ool:
M o ltk e and the R ise o f the G en eral S t a f f v e G unther E . R othenberg, M oltk e, S ch lieffen , and
the D o ctrin e o f S trategic E n v elo p m en t. D i e r yan d an , daha y en i bir a lm a iin bk z. A rd en
B u ch o lz,

Moltke, Schlieffen and Prussian War Planning (N e w

York, 1991).

1 8 7 0 F ransa-Prusya S a v a n a ilik in m e k o la y in c e le m e si, M ich ael H ow ard in b elk i d e

en iy i kitab olan,

The Franco-Prussian War: The German Invasion of France, 1870-1871

(Londra, 1961 v e 1 9 7 9 )a dayanm aktadr. C la u se w itz in A lm a n gen eraller zerin d ek i etk isi iin bkz. Jehuda L. W allach, The Dogma of the Battle of Annihilation: The Theories o f Clausewitz and Schlieffen and Their Impact on the German Conduct of Two World Wars (W estport
CT, 1986). Jay L u vaas, The Military Legacy o f the Civil War: The European Inheritance (C h i
ca g o , 1959) adl alm a sn d a, bu d n em d e B irleik D e v le tle r v e A vrupa sa v a tarzlar arasn
daki etk ileim i an a liz etm itir. S a v a tartm as i in ise b k z. Jam es M . M cP h erso n ,

Cry of Freedom: The Civil War Era ( N e w

York, 1988).

Battle

ON BRNC BLM:
BATININ DNYAYI FETH

Avrupa Emperyalizmi anda Sava ve Toplum,

1757-1914

Bat, 1757-1914 yllar arasnda dnyann hkimi konumuna ykselmiti.

Bu, tarihte grlm en byk fetihti ve temelinde de, Avrupa askeri gc
nn dier gleri glgede brakm olmas yatyordu. Emperyalistler, sahip
olduklar bu ezici stnlk sayesinde, ok az abayla ok byk kazan elde
etmeyi baarabilmilerdi. Buradan yola karak, emperyalizmin nedeninin si
yasi ya da ekonomik deil, askeri alandaki stnlk olduunu rahatlkla sy
leyebiliriz. Avrupa devletleri yzlerce yl birbirleriyle savaarak askeri tekno
loji, taktik ve organizasyon alannda durmadan gelitiler. Sonu gelmeyen bu
rekabet ierisinde, ancak srekli ordu bulundurup onu gelitirebilenler ayak
ta kalabilirdi. Krallar ve soylular arasndaki uzlama ise sadece Avrupaya
mahsus kimi zelliklerin ortaya kmasn salamt: Devlet, kurabilecei en
byk ve en iyi orduyu kurmu ve ardndan bu orduyu eitimli ve sadk ko
mutanlarn eline teslim etmiti. Avrupa devletleri, artk dnya zerindeki en
militarist ve gl devletlerdi. 1750lere gelindiinde, Gney Asyada bulu
nan ve Bat sava taktiklerine artc bir hzla uyum gsteren devletler d
nda, Avrupann askeri bir rakibi kalmamt. Dier Asya devletlerinde ise
askeri adan bir deiim grlmemiti. Bu lkelerin ordular, hem saldrya
uradklarnda dalyor hem de kendi lkelerinde gelimeye giden yolu t
kyorlard. Genelde yeni ordular kurulabilmesi iin eskilerinin yok edilmesi
ve, eer dier devletler idari ve siyasi adan Bat devletleri gibi olmak isti
yorlarsa da, devrim yaplmas gerekiyordu. Avrupa devletleri, herhangi bir i

396

Dnya Sava Tarihi

tehditle kar karya kalmadan, her geen gn daha byk ordular kurabi
liyor ve sadece gelirlerini ykselterek askeri glerini artrabiliyorlard. Di
er devletlerde ise vergilerin ykseltilmesi kriz demekti ve orduyu glendir
mek, devleti zayflatmak anlamna geliyordu. Elbette bu, bir gecede tamam
lanm bir sre deildi. Sathlarn, Batl olmayan devletlerle 1700-1850 yl
lar arasnda srekli olarak savatklar Ukrayna, Hindistan ve Ohioda stn
l ele geirebilmeleri iin ok uzun yllar gemesi gerekmiti.
Avrupallar, Bat dndaki dnyann fethine Dou Avrupadan baladlar.
1700 ylnda Trklerin Ruslara kar savunmasmn dayanaklar Ukraynann
viranelii, Krm atllar, Karadenize dklen nehirlerin kylarndaki kaleler
ve donanmayd. Ukraynay harap halde muhafaza etmeye devam eden Tatar
lar, Ruslar karsnda tutunabilmek iin Trklere muhtat. Ruslarn, bu sa
vunma tarznn stesinden gelebilmek iin, onu bir anda kertmesi gereki
yordu. nk byk Rus ordular, Krmdaki kaleleri kuatmak istedikleri
zaman, harap olmu bir blgede ilerlemek zorunda kalyorlard ve hastalklar
ve srekli olarak ikmal konvoylarna saldran Krm atllar onlar perian ediyordu -1735-39 Trk-Rus Savanda 60.000 Rus askeri alktan ve hasta
lktan lmt. Hem Trk hem de Rus ordular orta seviyede ordulard, ama
Trkler sadece artlar uygun olup da canlar istediinde savard. Bu savun
ma sistemi ayakta kaldka, Ruslarn elde edebilecei en byk zaferin bile
-Krm yarmadasnn yamalanmas, bir kalenin alnp bir ordunun yenilme
si gibi- bir anlam olmayacakt. Fakat bu sistem 1750lerden sonra zlme
ye balad. Osmanl askeri organizasyonu derin bir uykuya gmld. Devlet,
eyaletleri zerindeki kontrol kaybetmeye balaynca, azalan gelir nedeniyle
ordusunun ihtiyalarn karlayamaz hale geldi. Artk ne etkili ne de sadk
bir askeri g olan Yenieriler ve timarl sipahiler kuru kalabalk haline gel
mi ve dmandan ziyade kendi lkelerine zarar vermeye balamlard. Trk
ordusu kalabalk, ama ktyd; mevcudu 300.000i bulan ordu moral, disip
lin, teknoloji ve taktik adan dklyordu. Yenierilerin byk bir blm
nn askeri eitimi yoktu. Byk ve hantal birlikleri ne saf ne de kol halinde
sava dzenine geebiliyordu ve kullandklar antika tfeklere sng takma
y ise, grnte gvur icad olduu iin, ama gerekte sngyle savaabil
mek iin grmek zorunda olduklar sk eitimi istemediklerinden reddedi
yorlard. Manevra ve yaylm atei konusunda iyi deildiler ve elde kl omuz
omuza savamaya alktlar. En kts de, Yenierilerin OsmanlIlarn elin
deki en sekin askeri birim olmasyd. Geri kalan Osmanl birliklerinin b
yk bir ounluu, standart bir eitimden gememi olan dzensiz askeri bi
rimlerdi. 1768 ylnda kdemli bir Trk subay yle yaknyordu: Paalar Anadoludaki hrsz ve evsizleri asker diye topluyor, sonra da onlarla uramak
zorunda kalyorlar. Bu askerler geldikleri her kyde ya da kpr geiinde

Dnya Sava Tarihi

397

maa ve ikramiye istiyordu ve bu, gelenee tamamen aykryd. Trk komu

ta kademesi siyasi entrikalarn oyunca olmutu. 1768-1774 yllar arasn
daki savan balarnda, alakasz bir sivil, cephe komutanlna atanmt.
Mehmet Emin generallerine unu sormutu: Tunay geince hangi yne gi
deceiz... Ben bu blgeyi bilmem ve hayatmda da hi sefere kmadm. Bu
meselelerden pek haberim yoktur.
Ayn tarihlerde Rusya, Ukraynada iyi bir lojistik merkez kurmak, depo
lara yiyecek stoklamak ve kk ama etkili ordularn ikmalini nehirler vas
tasyla yapmakla meguld. .Rus komutan Petr Aleksandrovich Rumyant
sevin yazdna gre, Rus ordusu, dmann ne kadar kalabalk olduunu
deil, sadece nerede olduunu sorard. Generalleri mkemmel, subaylar iyi, askerleri azimli ve disiplinli ve taktikleri de, Bat Avrupallarnkinden
farkl olarak, zellikle kalabalk ve disiplinsiz Trk ordularna saldracak e
kildeydi -cebri intikaller, gece basknlar ve eer mmknse srpriz sng
hcumlar, Trklerin ok savandaki zayflklarndan istifade etmek iin ok
uygundu. Sngleri kendilerinden 2 metre nde duvar gibi duran disiplinli
birliklerin karsnda kll askerlerin silahlarn kullanmak iin imkn ol
muyordu. Ruslar iin sng birinci, tfek ise ikinci derece silaht. Byk Rus
komutan Aleksandr Vasililevich Suvarov yle yazmt: Mermi sersem,
sng ise korkutucudur, sngn dmann gsne ya da boazna saplad
nda skalamak gibi bir sorunun olmaz. Ruslar hat halinde ilerlemezdi, n
k bu yavat ve kalabalk dmann onlar kuatmasna imkn verirdi. Bu
nedenle, Roma ordusunun benzer bir sorunla baa kmak iin gelitirdiine
benzer bir dzen uyguladlar -kam a dzeni. Ruslar, kare dzenindeki tabur
larn gen eklinde dizildii bir dzende ilerlerdi. Bu sayede, Trkleri hem
cepheden hem de kanatlardan apraz atee tutmalar mmkn oluyordu. Rus
ordusu, yaylm atei yerine, askerlerinin nian alarak ate etmesini tercih ederdi. nk yaylm atei mrmi israfna neden oluyordu. Ayrca sava ala
nnda hzla mevzilenebilert hafif sahra toplar da kullanrlard. Ruslar, tekno
lojik adan geri olmalarna ramen, lojistik sistemlerinin iyi olmas sayesin
de, kuatmalarda ok baarlydlar, ayrca askerleri kalelere hcum dzenle
me konusunda da yetenekliydi. Ruslar, 1768 ve 1792 yllar arasnda gerek
leen iki savata Trk snr savunmasn ezip gemi ve kendilerinden drt
kat daha kalabalk bir Osmanl ordusunu bozguna uratmlard. 21 Temmuz
1770de Kagulda 35.000 kiilik Rus ordusu, 150.000 kiilik Trk ordusunu
yenmi ve Trkler 20.000 l ve esir verirken, Ruslar sadece 1.000 asker
kaybetmiti. Rusya, Trk savunma sistemini krp Krm ele geirmi, Uk
raynay tahl ambar haline getirmi ve stanbula ynelik kalc bir tehdit
haline gelmiti. Bu yenilginin ateledii siyasi ve mali kriz, Trkiyeye ileri
de de zarar vermeye devam edecekti.

398

Dnya Sava Tarihi

1757 ylna gelindiinde, Bat tarz piyade, Hindistandaki herhangi bir

askeri birimden daha stn olduunu kantlam ve yeni kuatma ve kalelere
hcum teknikleri blgedeki savan kurallarn deitirmiti: Kaleler acele edilmeden ele geiriliyordu. Hindistandaki en byk askeri gcn sahibi olan
ingilizler iin bu elverili bir taktikti -Hindistandaki ngiliz ordusunun mev
cudu 45.000 ngiliz ve 200.000 yerli askere (sepoy) kadar ykselmiti. Ayr
ca tek merkezden komutaya, iyi subaylara, kurnaz bir politikaya ve yerel hal
kn desteine sahiptiler. Robert Clive, sadece sepoylardan oluan ordusuyla
ve Hintli mttefiklerinin ona salad mali destekle, dman generallerini
satn alarak 1757 ylnda Plassey Muharebesini kazanarak blgedeki ngiliz
hkimiyetini salamlatrd. Bu tehdidin stesinden gelmek, Hintliler iin
gerekten gt -1757de Hint ordular arlkl olarak svariden oluuyor
du ve hibirinde Bat tarz piyade mevcut deildi. Yine de kimi Hint kuvvet
leri, 1890 ylna kadar bu tehditle, Batl olmayan herhangi bir gten daha iyi ekilde baa kmay baarmlard. 1767-1799 yllar arasnda ngilizler ile iki Mysore kral arasnda drt sava yaanmt. Haydar Ali ve Tipu Sultan, Bat tarz olmayan ama disiplinli 20.000 piyade ve 18.000 svariyle sofis
tike bir strateji uygulamt. Piyade ve topu ehirleri korumak iin tahsis edilirken, svari de ikmal konvoylarna, intikal halindeki ngiliz birliklerine,
ngilizlerin kontrolndeki topraklara saldrm ve nemli ehirleri ele geir
miti. ngilizler, ancak bol kaynaa sahip olmalar ve mttefikleri olan Mahrattanm svarilerinin Mysore svarilerini engellemesi sayesinde kazanabilmilerdi.
kinci ngiliz-Mahratta savanda (1803-5), ngilizlerin 37.000 kiilik or
dusu, hafif svari ve Bat tarz piyade ve ok sayda toptan oluan 56.000 ki
ilik Mahratta ordusunu yenmeyi baarmt. Mahratta ordusunun pek ok
eksii vard: Svariyle piyade arasnda koordinasyon yoktu, komutanlar ara
snda gr ayrl vard, birlikleri bir btn olarak deil, ayr ayr savayor
du ve tabur ve tugay komutanlar ve Avrupal askerler sava srasnda firar et
miti. Yine de Mahratta stratejisi ve kuatma teknikleri gayet iyiydi ve iyi de
savamlard. ngiliz komutanlar, savalar ate gcyle kazanamadklarm
fark ettiklerinden, sng saldrlarna arlk vermilerdi. ngiliz General La
ke, Mahratta piyadesinin eytan gibi ya da daha dorusu kahraman gibi sa
vatn sylyordu ve ona gre, topular ngiliz topularndan daha iyiydi:
Ellerinden gelen en iyi ekilde savaarak sngyle ldrlene kadar toplar
nn bandan ayrlmyorlard. Yllar sonra Wellington dkne, katld en
iyi muharebenin hangisi olduu sorulduunda, 1803 ylnda Marathalarla
savat Assayeyi syleyecekti. Maratha piyadesi, ngilizlerin komuta et
tii sepoylara eit seviyedeydi ve zafer ok pahalya mal olmutu: Welling
ton, emrindeki 4.500 askerden 1.600n Assayede kaybetmiti. ngilizler,

Dnya Sava Tarihi

399

sonunda 1840larda Asyada Bat tarz en byk ve ulusal piyade gcne sa

hip olan Pencap Sih K ralliyla savamaya baladlar. Sihler, sahip oldukla
r 65.000 subay, asker ve toplarla ngilizlerle rahatlkla baa kabilecek g
teydiler. ngilizler, her zamanki gibi, dmanlar arasndaki siyasi ekimele
ri kullanarak zafere ulamay baardlar-yine de, 1815 ve 1914 yllarnda on
larla iki byk muharebe yapmak zorunda kalmlard. Bu savalarda Hintli
ler daha kalabalk olduklar halde yenilmi olsalar da, bu, onlarn ordularnn
kt olduu anlamna gelmiyordu. Asyadaki herhangi bir devletin ordusun
dan ok daha iyilerdi ve Sihler, pek ok Avrupa ordusuna eit gte bir ordu
ya sahipti.
On sekizinci yzylda Amerikan yerlileri, Anglo-Amerikallara kar b
yk bir direni sergilediler. Her iki taraf da benzer silahlara sahipti ve gle
ri -genelde 25-250 kii; nadiren 1.500e kadar kard- eit seviyedeydi. Yer
liler, daha byk Anglo-Amerikan ordularn yenmi, piyade birliklerini pu
suya drm, ormanlarn iinde kaanlarn peine dm, kaleleri abluka
ya alp yerleimleri tahrip etmilerdi. Kurbanlarnn vcut paralarn ya da
kafa derilerini aalara ivileyerek gmenleri ve askerleri dehete drr
lerdi. ngiliz komutan Albay Henry Bosenquet, yerli birliklerini yle tanm
lamt: ok hzl olduklar iin, sadece kendileri uygun grd zaman sa
vayor ve istedikleri zaman rahatlkla kap gidebiliyorlar. ngiliz birlikleri
Avrupa usulnde eitilirken, smrge birlikleri hi eitim almazd ve her iki
ordu da, berbat yollarda uzun ikmal konvoylar eklinde kslr kalrd.
1755te General Braddockun 5 km. uzunluundaki yry kolunda ilerle
yen ordusu, gnde 6 mil hzla kendi sonuna doru ilerlemiti. Yerli komutan
lar dmanlarnnkinden ok daha iyiydi ve daha zayf olan smrgeci dev
leti gl olana kar savunarak -ngilizlere kar Franszlar ve Amerikalla
ra kar ngilizleri- aralarnda bir denge kurmaya almlard. Elbette yerli
ler de kusursuz deildi. Zafer kazanr, ama bu zaferi nasl kullanacaklarn bi
lemezlerdi -kaleleri ele geiremez ve uzun sre savamazlard. Birbirinden
habersiz yerli gruplar, savalklarn ve ruhlarn gcn ispat etmek iin
savar, yenilince kaar, zafer kazannca da yaral, esir ve ganimetle kyleri
ne dnerlerdi. Anglo-Amerikan zaferleri, daha az olmakla birlikte, daha iyi
sonular veriyordu -topra ele geirip hemen zerine kale ina ediyorlard.
Yerli nfusu daha azd ve gmenler her gn biraz daha batya ilerleyerek
yerli topraklarm kademeli olarak azaltyorlard.
Gmenler yerlilerle baa kabilecek gte deildi ve byk atmalar
srasnda binlerce kii hayatn kaybetmiti. Fakat 1760tan sonra Virginiadan yola kan ormanclar - Byk Baklar: Yerliler, kullandklar silah
lar nedeniyle onlar byle adlandryordu-, ksa srede onlarla savaacak e-

400

Dnya Sava Tarihi

Harita 12: Dnyada Sava ve iktidar, 1800ler

Dnya Sava Tarihi

Harita 13: Dnyada Sava ve ktidar, HOOler

401

402

Dnya Sava Tarihi

kilde uyum saladlar. Ormanclar da, tpk yerliler gibi, yaya olarak dank
dzende ve frlatma baltas (tomahawk) ve baklarla yakn mesafeden sava
rlard; Amerikan yerlilerinden farkl olarak, ngilizler ve Franszlar svari
yi uzak mesafelere aknlar dzenlemek ya da yakn mesafeden hcum etmek
iin kullanrlard. Yerliler ve ormanclar Ohio eyaletini ele geirebilmek iin
mcadele etmi ve her trl iddeti uygulamaktan ekinmemilerdi -yerle
imleri yakp, kadnlarn karnlarn yarm ve esirlere lene kadar ikence et
milerdi. Yerlilerin sava tarz her zaman korkuntu, yine de pek ou, esir
aldklarn evlat edinmiti; ormanclarsa esirlerin tmn ldrmt. Tek
bana sava srdrmeye alan kabileler kolayca ortadan kaldrlyordu, ama yerli birliini kurmak hem ok gt hem de bir Avrupa devletinin onla
ra cephane salayp ailelerini doyurmas artt. Yedi Yl Savalar srasnda
Fransz-yerli ittifak Ohioyu ele geirmeyi baarsa da, ngilizler baka yer
lerde kazandklar zaferlerin sonucu olarak blgeyi aldlar. 1783-1815 yllar
arasnda ise yerlilerin kaderi ngilizlerin baarsna balyd. Amerikan Dev
rimi ncesinde, ngilizler ormanclar tmyle serbest brakmlard. Devrim
srasnda ise bata tarafsz olan yerliler, Amerikallarn bitmek bilmeyen sal
drlar sonucunda ngilizlere yardm etmeye karar verdiler. Yerli konfederas
yonu, ngilizlerin kk bir desteiyle Amerikan birliklerini datm ve s
nr blgelerini yerle bir etmiti. Fakat daha sonra konfederasyon dald gi
bi, ngiliz yardm da kesildi. Tm bu gelimeler karsnda Amerikallarn
ciddi bir askeri hazrl yoktu -b ir Birleik Devletler yaverinin belirttii gi
bi, Ohio snrn sadece, byk kasaba ve ehirlerin artklar, miskinlikten
gevemi ayyalar olan 850 kii koruyordu. Muharebeler ok nadirdi ve bir
muharebe olduunda, Amerikallar ounlukla daha kalabalk olsa da, kaza
nanlar genelde yerliler oluyordu. Bunlarn iinde en bilineni, 1793te Gene
ral St. Clairin 1.400 kiilik ordusunun yerliler karsnda 600 kayp verme
siydi. Yerliler de Fallen Timbersta (1794) byk ve Tippecanoede (1810)
kk bir yenilgi yaamlard. Fakat asl darbe, yerlilerin ekonomisini ve
toplumunu mahvetmeyi baaran ormanclardan gelmiti. Dou Amerika yer
lilerinin son direnii 1812 Sava srasnda olmutu. Kk ngiliz ve yerli
birlikleri iki byk Amerikan birliini yenmeyi baarm, ama Thames Nehrinde (1814) yenilmilerdi. Bu yenilgiyle Ohiodaki kabilelerin kaderi de be
lirlenmi oldu. Birleik Devletler, 1812 Savan ngiltere ve Kanadaya
kar kaybetmi, fakat yerlilere kar kazanmt ve bylece, modern Ameri
kann ortabat ve gneyinin yzde 33n ele geirmiti.
Tm bu verilerin de ortaya koyduu gibi, Batnn teki askeri sistemler
zerindeki askeri stnl 1750li yllarda kendini gstermeye balam ve
Bat, yetersiz dmanlarn ksa srede ortadan kaldrrken, abuk uyum
salayan dmanlaryla da uzun sreli mcadelelere girmiti. Bata bu aske

Dnya Sava Tarihi

403

ri stnln nedeni, Batl devletlerin yksek nfusu, zenginlii ve askeri

organizasyonuydu. Bat ordular daha disiplinli ve dayanklyd ve ordular
tama ve besleme konularnda Bat lkeleri dierlerinden daha yetenekliydi.
Ayrca ar kayplar verseler de, sava srdrme kapasitesine ve B atiya
mahsus iki birime sahiplerdi: yetenekli ve fedakr subaylar ve Avrupa piya
desine ate gcnn yannda ok yeteneini de kazandran sng. 1879 yln
da yakn sava iin eitilmi olan ve ksa mzrak (assegais) ve kalkanlarla sa
vaan Zulular bile snglerden korkmutu. Avrupa sava tarzn en iyi benim
seyen ve Avrupal olmayan iki milletin -Trkler ve Japonlar- ayn zamanda
sng sava konusunda da dnyaca mehur olmas tesadf deildir. Sng
haricinde, teknolojinin ciddi bir etkisi yoktu -Trk silahlar Ruslarnkinden
ktyse, Hint topusu da ngilizlerinkinden iyiydi. 1830 ylma kadar B atinn
askeri stnl kstlyd ve sadece ok byk uralar neticesinde snrl
kazanmlar salanmt -ngiltere Hindistan hkimiyeti altna alm, Rusya
Gney Ukrayna ve Kafkasyay ilhak etmi ve Birleik Devletler sekiz eya
letin byk bir ksmn ele geirmiti. Batl olmayan kimi lkelerin ordula
r, Batl ordulara denk bir sava yeteneine sahipti. 1820lerde Ganada ba
rikat ve doal mevzileri kullanan Ashanti ordular roketlerle donanm 2.000
kiilik ngiliz grev kuvvetini durdururken, buharl gambotlarla (hcumbota
benzer kk sava gemisi) desteklenen 10.000 kiilik bir Anglo-Hint kuvve
ti Burmallar tarafndan iyice hrpalanmt. Gerilla sava, tm byk Avrupa
ordularnn kar karya kald bir problemdi. Standart Bat sava dzenle
ri olan kol ve saf dzeni ve yaylm atei, Avrupa topraklar dnda pek ie ya
ramyordu. ngilizler ve Ruslar, Batl olmayan devletleri, Avrupa tarz sava
usuln terk edip sava taktiklerini bulunduklar evreye gre ekillendirerek
yenebilmilerdi -ate gcne deil de, ok etkisine arlk vermilerdi. D
k nfuslu snr blgelerindeki en iyi Batl askeri birimler, kendilerine has
sava taktikleri gelitirmi olan Kazaklar ve byk baklar gibi sava
topluluklard.
1830dan sonra ise, B atinn askeri stnl tartlmaz hale geldi. ngi
lizler Hindistan tmyle ele geirdi, Ruslar stanbula saldrd, Avrupa or
dular Dou Asyada egemen hale gelip Gneydou Asyay, Orta Asyay,
Afrikann neredeyse tamamn ele geirdi ve Birleik Devletler ve Kanada
Kuzey Amerikann yegne hkimleri oldu. Sadece birka bin askerle ve bir
ka yl ierisinde gerekletirilen bu fetihler ncekilerden ok daha kolay ol
mutu. Avrupa ordular, kendi taktiklerini yerel ordularn taktiklerine uyarla
ma ihtiyacn pek az duyuyordu. Zaten sahip olduklar stnlk, salanan
teknolojik gelimelerin de desteiyle ezici bir hale gelmiti. Batl donanma
larn salad lojistik destein avantaj ise tartlmazd -denizcilerden olu
an deniz tugaylar piyade ve topu olarak grev yapp ngiliz ordularna ha

404

Dnya Sava Tarihi

yati bir destek salarken, Fransz donanmas da Hindiinin ele geirilmesin

de byk rol oynamt. Yine de tm bunlar Batklarn dnyann geri kalany
la girdii her sava kazand anlamna gelmiyordu. On dokuzuncu yzyln
sonlarnda Trk ve Japon ordular, Avrupadaki gelimeleri yakndan takip ediyordu. 1876da dnyada Msr ordusundan daha iyi tehiz edilmi bir ordu
yoktu; Peru dnyann en iyi sava gemisine sahipken, Trk donanmas da
dnyann nc byk donanmas haline gelmiti. 1870lerden sonra Avru
palIlar, seri atml top, yar otomatik tfek, saniyede 5-11 at yapabilen ma
kineli tfek gibi ykc silahlar kullanmaya baladlar. Bir Fransz subay, ye
ni mermilerin Afrikallar zerindeki etkisini yle tarif etmiti: Kafaya isa
bet ederse kafay koparr, gse denk gelirse kurbann srtnda koca bir delik
aar, organlar ve kemikler parampara olur.
Batl olmayan ordularn iki seenei vard: ya kendilerini bu tehlikeye
gre yenileyecek ya da yok olacaklard. ok az bunu baarabilmiti. Yeni
Zelandadaki Maoriler, 1860larda ngilizler karsnda tattklar ac yenilgi
lerin ardndan, taktiklerini kendi eksikliklerini olabildiince telafi edip ngilizlerinkinden de olabildiince yararlanacak ekilde deitirmilerdi. Maori
tfekileri, genelde binlerce metre uzunluunda kazlm ve dnemin en g
l topusunun ateine bile direnebilecek bir siper sistemi ve tahkimatlar (pa)
ierisinde kendilerini savunmay srdrmlerdi. iV la r, saldrganlar asla
kurtulamayacaklar ve k olmayan blgelere ynlendirecek ekilde dizayn
edilmi ve buralara girenler eski tfeklerle donanm ama disiplinli Maorilerce katledilmiti. Emekli ngiliz askerler, buralar, bu tr bir yere saldrmak
la koyunlar mezbahaya srmek arasnda bir fark yok diye tarif etmiti. Maorilerin savunma gc, bu savunma sistemi sayesinde ona katlanmt;
bylece, kaybettiklerinden daha fazlasn ldrm ve sivillerini koruyabil
milerdi. Maoriler, halklarna byk zarar vereceini dndkleri iin, ge
rilla sava uygulamaktan kanmlard. Bunun yerine, ngiliz kamplarn
p a larla evrelemi ve bylece, onlar sivillerden uzak tutarak kendi zerleri
ne ekip hibir stratejik nemi olmayan bu savunma noktalarna saldrmak
zorunda brakmlard. Ayn zamanda, topraklarndaki dman fel edebil
mek iin, hi durmadan dman ikmal hatlarna da saldrm ve bu yaklam
dan mmkn olabilecek en iyi sonucu elde etmilerdi. Sonunda, ngiliz-Yeni
Zelanda birlikleri, ancak ok daha gl olmalar sayesinde kk bir zafer
kazanabilmilerdi -1863-1865 arasnda 4.000 askere kar 18.000 asker.
Sonuta, Maoriler, krl bir bar yapp Okyanusya ya da Amerikadaki yer
lilere kyasla ok daha fazla topra elde tutmay baardlar.
Hindistann kuzeybat snrnda 1897-98 yllar arasnda, ou mkem
mel tfeklerle donanm Hint ordusunun deneyimli askerleri olan, Pathl kes

Dnya Sava Tarihi

405

kin nianclar, 59.000 ngiliz ve Hint askerini olduklar yere mhlam ve bir
likleri pusuya drp zellikle subaylar hedef almlard. Bu tr baarlar
salayabilenler sadece disiplinli savalar, esnek ordular ve eski usul sava
brakp ate gcn ve araziyi en iyi ekilde kullanabilecek yeni taktikler gelitirebilen zeki komutanlard; bunlar, byk ordularn en zayf noktalar olan
ikmal hatlarn kendilerine hedef semilerdi. Fakat bu tr niteliklere sahip
ok az halk mevcuttu. Genelde teknolojik stnlk byk bir dengesizlie
yol aar ve hibir amac olmayan kk birlikler, ok az kayp vererek tm
gleriyle kendilerini savunmaya alanlar yok ederdi. Bir ngiliz avu,
14.000 ngiliz askerinin kl, mzrak ve yaylarla donanm 50.000 Sudanlyla savat, 1898 ylndaki Omdurman Muharebesini yle anlatmtr:
Yere uzanp biraz daha kestirdik ve saat 4.15 civarnda kalk borusuyla uyan
dk. Biraz ay iip biskvi yedikten sonra mevzilerimize dndk. Lancerler
kp ilerlediler. Bir sre bekledikten sonra Lancerlerin geri dnmeye bala
dklarn grdk. Bir yandan da ate ettikleri duyuluyordu. 6 veya 6.30 sula
rnda binlercesinin ellerinde sancaklarla tepeleri kapladklarn grdk, bi
zimki kadar bir alan kaplyorlard. Bir sre bekledikten sonra tepeden inme
ye baladlar ve yanmzdaki toplar onlara ate at. nce menzili ayarlamak
iin bir tek at yaptlar ve subaylar da drbnleriyle izledi... Daha sonra tm
toplar hep birden ate at. zerlerine yaan tm bu atee ramen, Derviiler
gelmeye devam ettiler. yice yaklatklarnda top mermileri onlarn ar srs
gibi saflarn yarp geerek gedikler amaya balad. Ardndan piyade de ate
at. kan muazzam grltye ramen, ortada pek duman yoktu... Ate kade
meli olarak azalmaya baladnda, artk karmzdaki ordu cesetlerden olu
an tepeler arasnda ilerleyen dank gruplardan baka bir ey deildi... Her
nerede toplanmaya alrlarsa, byk toplar derhal onlara yneliyordu. Her
kes rahat bir nefes ald ve verilen kayb tespit edebilmek iin etrafta dolama
ya baladlar... Derviilerin cesaretine diyecek yoktu. atma srasnda bir olaya ahit oldum. Bir grup Dervii, topraktaki bir tmsee saklanrken drt ta
nesi sanca tayarak ilerlemeye devam etti. lki dnce sanca dieri ald
ve ilerlemeye devam etti ve bu hepsi lene kadar srd. Maksimler (makine
li tfek) o gn iyi i kard... Yzbann askerlerine durmalarm ve onlar iyice yaklaana kadar ate etmemelerini sylediini duydum. 650-750 metre
ye geldiklerinde ate emri verildi. Sa ve soldan apraz ate yadrdlar. San
ki hepsine birden yere yat emri verilmi gibi, tmnn bedenleri mermilerle
biildi ve yere yldlar. Sonradan grdm ki, baz cesetlere yere dmeleri
ne bile frsat vermeden, sra halinde 5-6 mermi isabet etmiti.
Beni en ok artan ise, kendi askerlerimizin davranlar olmutu. Sanki pa
nayrdaymz gibi, hepsi ok rahatt. Herkes sakin bir ekilde birbiriyle soh
bet ediyor ve ate etmedikleri srada sigara iiyordu. Ne olup bittiini grmek
iin ayaa kalktklarnda, subaylar onlara yere yatmalarn emretmiti. Sade

406

DUnya Sava Tarihi

ce bir saf yaylm atei ayor ve silahlar ok snnca, onun yerini dier saf alyordu. Ate etmi olan saftaki askerler oturup silahlarn temizliyor ve tek
rar sra onlara gelene kadar sigaralarn tttryorlard.

Avrupa ordularnn sava tarzlar ktadan ktaya deiiklik gsteriyordu.

Bu atmalarn en byklerinden bazlarnn yaand Latin Amerikada ba
mszlk savalarnn kkeni, blgede domu olan beyazlarn (criollo),
1808 ylnda spanyann Napoleon tarafndan ele geirilmesinin ardndan
ynetime yabanclamasyd. Bu gelimenin ardndan, spanya ve smrge
lerinde bamszlk savalar ba gsterdi -spanyollar, ordular yenilince tes
lim olmay reddederek cuntalar (geici hkmet) kurup lke ve kral adna sa
vamaya devam ettiler. Bu ideolojik ve siyasi gelimelere cuntalar arasnda
ki rekabet de eklenince, kralclar, criollolar ve yerlilerin kart ve blgeden
blgeye deiiklik gsteren i savalar yaanmaya baland. Criollolar, s
panyol rneini takip ederek Latin Amerikadaki siyasi rejim ve istikrar or
tadan kaldrdlar: Cuntalar yerel askeri birimlerin komutasn devralp zerk
hale gelirken, kimileri de kendilerini bamsz cumhuriyet ilan ettiler. Ame
rikadaki spanyol hkimiyeti ou blgede sona erdi. spanyanm, bu hki
miyeti tekrar elde edebilmek iin kendi smrge savunma sistemini yenmesi
ve kendi halkn yeniden ele geirmesi gerekliydi, fakat anavatann igal edil
mesi ve i alkantlar spanyann bu tr bir harekete kalkmasn engelledi.
spanyol askeri, Amerikaya ancak 1812 ylndan sonra dnmeyi baard.
Toplam mevcutlar 30.000 olan bu askerlerin ou, Meksika ve Kolombiya
arasnda blnd; yurtseverlerden daha iyi eitimli olsalar da, mesafe ve has
talk onlar etkin bir sava gc olmaktan alkoydu. Ne kralclar ne de yurt
severler yeterli ate gcne sahipti ve mevcut silahlar yenileme imknlar da
yoktu -1824te Peruda her iki tarafn sahip olduu top says en fazla 10du.
Eskiyen tfeklerin yerine yenilerini tccarlardan satn almak ya da ilkel ko
ullarda kendi silahlarn retmek zorundaydlar -kllar daha knlarnda du
rurken bile krlyor ve toplar ate edince dalyordu. Askeri seferlerin kade
rini, bir muharebede kaybedilecek birka bin tfek ya da yurtdndan yap
lacak toplu bir silah alm belirleyebiliyordu. spanyol askerler ve yurtsever
paral askerler standart Avrupa saf dzeninde savard, fakat eitim ve mo
ral eksiklii nedeniyle, hz ve oka ate gcnden daha fazla arlk verilmi
ti. Her iki tarafn da yetenekli generalleri bulunuyordu; Frederickin taktikle
rine gre eitilmi olan spanyol subaylar, yeni anti-gerilla taktikleri geliti
rerek hem birka bin askerle Meksikay derin kkleri olan gerilla hareketine
kar koruyabilmi hem de yerlilerden ordu kurarak Perunun yksek blge
lerinde stn dman glerine kar mcadele etmilerdi. Amatr askerden
baka bir ey olmayan kimi yurtsever komutanlar ise, cesaretleri ve dirayet

Dnya Sava Tarihi

407

leri sayesinde birka bin askerle And Dalarn aarak ktann kaderini de
itirmeyi baarmlard. Tm i savalarda olduu gibi, burada da siyasetin
ciddi askeri sonular olmutu -srekli olarak yurtseverlerin mdahaleleriyle
sekteye uram ve sonunda spanyay savaa srklemiti. Devrimci hk
metler genelde birbirleriyle ibirlii yapmazd; generaller de birbirlerinin ar
kasndan i evirir ya da birbirlerini idam ederlerdi. Amerikada grev yap
mak, spanyol askerlerinin hi istemedii bir eydi ve eer yapmak zorunda
kalrlarsa, ilk frsatta firar ederlerdi. 1820de Amerikaya gnderilmek iin
kurulan spanyol grev kuvveti, bunun yerine liberal bir darbe yapm ve ku
rulan yeni rejim Kolombiya, Meksika ve Perudaki kralclar arasndaki siya
si ball zedeledii gerekesiyle yurtd askeri harcamalar kesmiti -k
tadaki son spanyol komutan, iki yl sren Peru kuatmasnn ardndan
1826da teslim olmutu.
Savalar, farkl zelliklere sahip ana blgede cereyan etmiti. Sekin
ler, Meksikada halkla, Kuzey ve Gney Amerikada ise hem kendi aralarn
da hem de ilgisi olmayan ya da askere alnm halkla savamt. 1810 yln
da Meksikada Rahip Hidalgonun liderliinde devrimci bir hareket balad.
Fakat bu hareketin liderliini ellerinden kaptran criollolar, zamanla onlarn
kendilerini hedef alacaklar korkusuna kaplp taraf deitirdiler ve kralc ol
dular. Hidalgonun erkek, kadn ve ocuklardan oluan 70.000 kiilik ordusu
gerektii gibi mcadele edememiti. ehirden ehire yaylan ve hem zaferi
nin simgesi hem de kalkan olarak kulland spanyol rehineleri de beraberin
de srkleyen bu hareket, disiplinli birka bin kralc askerin at yaylm ateiyle balad gibi son buldu. Hidalgo idam edilse ve hareket ortadan kal
drlsa da, onu insanlarn akimdan karmak mmkn olmamt. Konvansiyonel bir savaa girmek iin gerekli silah ve eitime sahip olmadklarnn far
knda olan Hidalgo taraftarlar, gerilla savama yneldiler ve yerel liderlerle
ittifak yaptlar -ou ekya, kalan da rahipti. Kk hrsz gruplarndan
5.000 kiilik birliklere kadar olan farkl birimlerle ehirleri kuatp kralclar
taciz ettiler, ynetim ve ekonomiyi sekteye urattlar. Bata kralclar bu sal
drlarn acsn sivillerden karmaya kalkt, fakat bu da, ok sayda insa
nn kaarak asilere katlmasndan baka bir sonu vermedi. Bunun zerine,
kralclar halk silahlandrp yerel milis birlikleri kurdular; bu birliklerin sa
vunma grevini stlenmesi sayesinde, askerlerin asilere kar harekt dzen
leme imkn domu oldu. Kralclar ehirleri savunmu, asi slerini ele ge
irmi ve ordularn yenmiti, fakat sonu gelmez ypratma savann netice
sinde onlar da tkenmiti. Krsal blgeler gerillalarn, ehirlerse kralclarn
kontrolndeydi ve iki taraf da artk savamaktan ve sahip olduklar siyasi amalardan usanmt. 1821de kralc ve asi ordular, siyasi liderlerini reddedip
sava sona erdirdiler ve kendilerinin ynettii bamsz bir devlet kurdular.

408

Dnya Sava Tarihi

Gney Amerikada sava Meksikadakinden farklyd -askerler yrtk ni

forma ya da yerli giysileri giyiyordu. Askeri harektlar daha konvansiyonel,
kuvvetler daha dengeli ve atma daha kanlyd. Burada Ispanyann daha az
dostu ve ele geirmesi gereken daha fazla toprak vard. spanyol donanmas,
ounlukla deneyimli ngiliz komutanlarn idaresindeki yurtsever filolarn
durduramam ve onlarn asker ve silah tamasna engel olamamt. Kolom
biyada yurtsever lider Simon Bolivar lene Kadar Sava ilan etti ve asi
lere katlmay reddeden tm spanyollarn ldrlmesini emretti; kralclar da
benzer ekilde karlk verdi ve bunun sonucu, esirlerin dzenli olarak katle
dilmesi oldu. Her iki taraf da sivilleri kbntrol edebilmek iin terre bavurdu
ve ellerindeki her eyi ald. Ordularn mevcudu 3.000-6.000 arasndayd ve
spanyol imparatorluunun kmesine neden olan Carabobo (Kolombiya,
1821) ve Ayacucho (Peru, 1824) savalarnda bile mevcutlar ancak 10.000e
ulamt. Kayplar yksekti -hastalk, firar ve atmalar her birka ayda bir
ordularn mevcudunu yarya indiriyordu-, takviyeler nadirdi ve yeni gelenle
rin byk ounluu tecrbesizdi. 1819 ylna gelindiinde, 1814te Kolom
biyaya gnderilmi olan 15.000 spanyol askerinin 12.000i lm ya da fi
rar etmiti; yerel halk askere alnarak bu ak kapatld. Bir askeri sefer sra
snda 3.000 kii bile toplayabilmek bir sorun; onlar elde tutabilmek ise ba
ka bir sorundu. Ordularn ounluu zorla askere alnan kle ve zgr kle
lerden oluuyordu. Bu nemli blgelerde kazananlar yurtseverler olmutu,
nk onlarn liderleri, kleleri zgr brakma, criollolara gvenme ve yer
liler ve mulattolarla ilgili rk kanunlar azaltma konusunda kralc liderler
den daha istekliydi. En iyi askeri birlikler ideoloji adna deil, para ve gani
met iin savaanlard. Morali yksek 1.000 deneyimli askerin -spanyol as
kerler, yerli svariler (llanero), rlandal paral askerler-karsnda hibir bir
lik duramazken, askere alnm halktan oluan kalabalklar yem olmaktan teye gitmiyordu. Bolivarn da syledii gibi: Kaybettiim hibir askeri te
lafi etmem mmkn deil. Onlarn gc saylarndan deil, kalitelerinden
gelmektedir. Bu nedenle, kayp verilmemesi iin elimden geleni yapyorum.
Dier komutanlar kayplarn yerel halk askere alp telafi edebilir, fakat be
nim, askerlerimin yerine kullanabileceim deneyimli yedeklerim yok. Ba
zen kk bir darbe bile ordular ykmak iin yeterli oluyordu. Askeri ve ida
ri mekanizma ise nadiren kusursuz alrd ve yurtseverlerin en byk baa
rlarn (1818de ilinin, 1819da Kolombiyann ve 1821de Limann ele
geirilmesi) bir iki yl kadar sren yeniden ina almalar takip etmiti.
1814 ylnda Kolombiya ve Venezellay yurtseverler ynetiyordu, ne
var ki kyller arasnda pek popler deillerdi ve snr blgelerden llanero ve
kralc gerillalarn saldrlar durmakszn devam ediyordu. Daha sonra, yete
nekli General Morillonun komutasndaki 10.000 kiilik spanyol grev kuv

Dnya Sava Tarihi

409

veti, yurtseverleri ezip geerek Ispanyann iki kat byklndeki topra

ve tm ehirleri ele geirdi. spanyollar kuattklar ehirlere hcum edecek
ate ve insan gcne sahip deildi ve 106 gn sren Cartagena kuatmas s
rasnda Morillo, lm ve firar nedeniyle 3.000 adamn kaybetmiti. Hasta
lklar ve her ele geirilen yerde asker brakma zorunluluu, spanyol gcn
byk lde zayflatmt. Drt yl sren, yeni bir hkmet kurma giriimi
nin en nemli sonucu, kazandklar ok sayda dman olmutu. spanyollar
llanerolar, kralc gerillalar ve liderlerine yerel halk gler olduklar iin
potansiyel dman gzyle bakmlard ve bu nedenle Morillo, criollolarm
ounu Venezella ve Peruya gndermek istemiti. Fakat ileride bunun, ka
zanlmas mmkn olmayan bir sava olduunun farkna vard: Gvenilmez
mttefiklere sahip spanyollarn yerel halkla da aras akt. Yaanan muha
rebelerin ounu hkmet kazansa da, durumlar gittike ktleiyordu: Asiler toprak kaybettikleri zaman toparlanp daha gl olarak bir noktaya sal
dryorlard, biz ise gittike zayflyorduk. Llanero'lar ve pek ok eski kral
c onlara srtn dnd. Kk bir filoya sahip olan Bolivar, Dou Venezel
lada Orinoco Nehrinde savaacak yeni bir yer buldu ve ganimet iin sava
an 5.000 llanero ve 1.000 Avrupal dragoondan oluan bir ordu kurdu.
1819da Venezellann yksek blgelerinde ve And Dalarnda 600 mil yol
kat edip Kolombiyaya ulaarak dmann zayf yerinden vurmay baard.
Bu saldry beklemeyen dmanlar ise darmadan oldu. stelik, bu saldr,
halkn yurtseverlere verdii destei artrm ve Morillonun askerlerinden o
u firar edip onlara katlmt. Kolombiyada kralclarn eriemeyecei yeni
bir yurtsever ss kuruldu. Llanerolar ovalarda, kralc piyadeler ise dalar
da etkiliydi; muharebe konusunda daha stn olan Morillo, Bolivarn iki
yarma giriimini de boa karmay baarmt. Bolivarm, bu eksikliinin
stesinden gelmesi iin iki yl gemesi gerekecekti: 10.000 tfek bulmam
lazm... yoksa delireceim diye yazmt. Fakat tm bulabildii, tamir ge
rektiren eski tfekler ve eitimsiz acemiler olmutu. Klelerin serbest bra
klmasn savunuyordu, ki bu sayede onlar da asker olabilecekti. Klelerin,
haklarn savaarak elde etmeleri yanl mdr? Hem bu sayede tehlikeli bo
yutlara ulam olan nfuslar da bu adil ve etkili yolla dengelenmi olacak
tr. Sonunda Bolivar, acemi askerleri Avrupal subaylar tarafndan eitilmi
ve cepheyi savunacak iyi bir ordu kurdu; 1.000 ngiliz paral askerden kurdu
u hcum taburunu ve llanero svarilerini taarruz ve dman takip etmek iin kullanmaya karar verdi. Ayn tarihte spanyadaki siyasi blnme, kralc
lar arasnda da ayrma neden olmutu -aralarnda Morillonun da bulunduu
pek ok yetenekli subay grevi brakp spanyaya dnmt. Bolivarn as
kerlerinin dzeni her geen gn artarken, kralclar hem nitelik hem de nice
lik olarak zayflyordu; nihayet 1821 ylnda Bolivar, hcum taburu ve llane-

410

Dnya Sava Tarihi

rolarla cepheden dzenledii bir saldryla kralclar datmay ve dolaysy

la da Gney Amerikann kuzeyindeki spanyol varln sona erdirmeyi ba
ard.
spanya, Gney Latin Amerikay tekrar ele geirecek gce hibir zaman
sahip olamad. Blgedeki sava, La Platada (Buenos Aires) yurtseverler ve
Peruda (Lima) kralclar iin srmeye devam etti. 1810-1812 yllar arasnda
Peru, Andlardaki asilerle atmaya devam ederken, La Plata yerel rakiple
rini sindirmeyi baararak devrimi yaymaya devam etmiti. 1818 ylnda
5.500 yurtseverin, And D alarin ap yerel yurtseverlerin de desteiyle ilideki kralc birlikleri yok etmesi son darbe oldu. Bu olayn ardndan kuzey
ve gneyden gelen yurtseverler, kralclarn son kalesi olan Peruya akmaya
balad. Yurtseverler, bata daha gl olan kralclarla dorudan atmaya
girmekten kanm ve Limay kara ve denizden ablukaya alarak ala mah
km etmilerdi. Fakat yksek blgelere ekilen kralclar artk eskisinden de
tehlikeliydi; stelik, 8.000 kiilik yurtsever ordusunu yenmeyi baarmlard.
Bu arada, La Platada i savan patlak vermesi, Kolombiya hkmetinin il
gisinin azalmas ve kuzey ve gney ordular komutanlar Bolivar ve San Mar
tin arasndaki anlamazlk nedeniyle, yurtseverler byk lde duraklad.
Savaan taraflarn mevcudu 10.000e nadiren ulayor ve bu say bir gecede
yarya inebiliyordu. Sahip olduklar zayf ate gcn de etkili kullanabildik
leri sylenemezdi -Ayacuchoda kralclar, top saylar on kat fazla olduu
halde, bir tek yurtseveri bile ldrememilerdi. Kralclarn mevcudunun yz
de 90, yurtseverlerin mevcudunun ise yzde 50si askere alnan yerlilerdi ve
ou, sava balayana kadar zincirli olarak bekletilirdi. Sonunda kaybeden
taraf kralclar oldu, nk aralarndaki ballk zayft: 1824 ylnda kralc
birliklerin te birini yneten komutan isyan etti; iki muharebede kralc piya
deler daha atma balamadan dald -R eyeste dman svarilerini grr
grmez ve Ayacuchoda da tek bir topun bir saat sren ateinin ardndan.
Bamszlk savalar, Latin Amerikann tarihine ekil vermiti. Savalar,
nfusu ve ekonomiyi mahvetti ve siyasi istikran sona erdirdi. Yklan span
yol imparatorluunun yerine, askeri ve siyasi adan yetersiz 15 varisi tredi.
Latin Amerika iki yzyl boyunca, byk devletlerin Avrupa ve Kuzey Ame
rikada devam eden savalarna kaynak salayan bir depo olarak kullanlm
ve blgeden bir byk g elini ekerken, dieri derhal onun yerini almt.
Kuzey Amerikada sren savan snrlarn Birleik Devletlerin sahip ol
duu gcn snrlar belirliyordu. Amerikal devlet adamlar ktann hkimi
olmaya alrken, ngilizler blgeden mitlerini hl kesmi deildi. ngilizKanada birlikleri, 1812-1815 yllar arasnda Kanaday igal etmeye gelen

Dnya Sava Tarihi

411

Amerikan ordularn yenilgiye uratmt. Bu yenilgilerin nedeni, Amerikan

rgtlenmesinin kt, dmannkinin ise iyi olmasyd. 1812-13 yllar ara
snda Birleik Devletler, Kanadada bulunan 17.000 ngiliz askeri ile Kana
dalI milis ve 3.500 yerliyle savamak iin 450.000 kiilik bir ordu kurdu. Bir
leik Devletler ordusunun, dmandan daha kalabalk olduu zaman yenil
mek gibi bir deti vard. Ordu, ne askerlerini blgeye tayabilmi ne de ta
dklarn besleyebilmiti. Milisler genelde bulunduklar eyaletin dnda, hat
ta kendi birlikleri birka saat uzaklkta ldrlyor olsa bile, grev yapmay
reddederdi. Komutanlarysa en basit bir direniin bile stesinden gelemeye
cek kadar beceriksizdi. Napoleonun yenilmesinin ardndan, ngiltere, Ame
rikallara bir ders vermeye karar verdi: deniz ticaretlerini sona erdirip, liman
larn topa tutarak ve Washington yakarak. Ayrca Amerikallarn bakalar
na saldrrken deil, kendi yurtlarn savunurken daha iyi savatklarnn da
farkna varmlard. Her iki taraf da bu dnemde ok ey renecekti -A m e
rikann, 1892 ylma kadar kylarnn savunmas iin harcad para, donan
mas iin harcadndan fazlayd. Her iki lke de uzun sre ciddi bir saldr
ya gemeden tetikte bekledi; biri Kanaday igale kalkt, dieri ise liman
ehirlerini topa tuttu ve bu durum, savaacak bir neden kalmayana kadar s
rp gitti.
Ayn dnemde ngiltere, Amerikann Pasifikte yerli devletlerinin ykn
tlar zerine yaylmasna engel olmaya almaktan vazgeti. ki milletin bir
blge iin birbirine girdii bu savalar, sahne oldua katliamlarla tarihe ge
miti: 1870lerde bakomutan olan General Philip Sheridan, savan amacn
yle zetlemiti: Yakp ykmak ve tmyle ortadan kaldrmak... Siouxlarm
gznn yana bakmadan, kadn oluk ocuk tmn ortadan kaldrmal
yz. Sheridanm grevlendirdii birlikler en fazla 5.000 kiiydi, fakat bu ra
kam, Dakota ve Cheyennelerin sahip olduu tm savalarn toplamndan
fazlayd. Sheridan, zekice hareket ederek bir seferde sadece bir kabileyi he
def alm ve yerlilerin yiyecek bulmakta zorland k mevsiminde saldra
rak onlar alk ile teslim olmak arasnda seim yapmak zorunda brakmt.
Great Plainste yaayan kabileler cesaretle savamt, ama saylar, silahlar,
kaynaklar ve stratejileri dmanlaryla baa kabilmek iin yeterli deildi.
Amerikallar, sadece beceriksizlik ve kt ans sonucunda, Little Big
Homda bir kez byk bir yenilgi yaamt.
Birleik Devletler, zayf bir komuya sahip olduu gneye doru yaylma
y da ihmal etmedi. Meksikann sahip olduu geni snr, ancak Latin Ame
rika ve spanya gleri bir araya gelirse koruyabilirdi. 1835te Teksas eyale
tinin Amerikal nfusu Meksikaya kar ayakland. Durumlar genelde anla
tld kadar kt deildi, nk Meksika savaa hazrlkl deilken, onlar

412

Dnya Sava Tarihi

fazlasyla istekli ve blgeyi iyi bilen keskin nianclara sahipti. Bakan San
ta Anna, ou Brown Bess tfekleri kullanan, Teksas ordusundan biraz daha
kalabalk olan ve daha kt tehiz edilmi 6.000 kiilik bir orduyla harekete
geti. Ordu yeterli ikmal arac ve shhiyeciye sahip olmadan, dizanteriye ve
balarndaki komutana ramen, l ve dalan aarak Meksiko Cityden 600
mil uzaklktaki blgeye ulat. Santa, cesur ama kendine fazla gvenen ve
dikkatsiz bir generaldi. San Antoniodaki Alamo Kalesine, askerlerini saf
dzenine sokarak ve herhangi bir kurnazla gerek grmeden dorudan sal
drd. Birlikleri tfek ve perev (grapeshot) ateiyle perian oldu ve verdii
kaybn acsn da, kale dtnde herkesi ldrerek kard. Alamo, her ne
kadar gnmze, Teksasn alnmas iin gerekli zamann kazanlmas iin
kendini feda eden askerler edebiyat olarak aktarlsa da, bu sava, her iki ta
rafn da yapt yanl hesaplarn bir sonucuydu -Teksasllar dmann gel
meyeceini ve gelse bile kolaylkla durdurulacam, MeksikalIlar ise asker
lerinin bir kuak nce gerillalara kar kazand kolay zaferin burada da tek
rarlanacan zannetmilerdi. Fakat sava, Meksikaya pahalya mal olmutu.
Teksasllarn kendi kamplarna dzenledikleri bir baskn onlar datm,
Santa Anna esir dm ve Teksas bamszln kazanmt.
Oysa, iyi bir general bu seferi baaryla sonulandrabilirdi. Sonraki sa
vata Meksika daha da dezavantajl konumda olacakt. Birleik Devletler,
1846da Teksas ilhak ettikten sonra Rio Grandenin kuzeyinden Pasifike
kadar uzanan tm Meksika eyaletlerini almaya ynelince, Meksika sava ilan
etti. Meksikann 20.000 kiilik ordusu, 1836dakinden biraz daha iyiydi. As
kerleri cesur ve subaylar en az dmanmkiler kadar yetenekliydi, fakat kar
mak siyasi meseleler nedeniyle, kesin sonulu bir savaa girmektense, ka
nma ve ypratma sava uygulamak zorunda kalmlard -1821 e kadar spanyollara, 1862-67 yllan arasnda Franszlara ve 1916da Amerikann in
tikam seferi srasnda Amerikallara kar. Ayrca modem toplarn piyade zerindeki etkisine dair pek bilgileri de yoktu. 8.500 kiilik iyi bir orduya sa
hip olan Amerikann elinde ayrca 35.000 acemi asker ve 73.000 gnll bu
lunuyordu. Piyade ve svari birlikleri, dmannkinden ne daha fazla ne de
daha iyiydi ve her iki ordu da Napoleon taktiklerini kullanyordu. Fakat Bir
leik Devletlerin topu alanndaki stnl kesindi ve sahip olduklar top
larla, Meksika toplarnn menziline girmeden onlar uzaktan dvebiliyorlar
d. Amerikan birlikleri, Califomiadan geerek karlarna kan Meksika bir
liklerini yenip Rio Grandeye eritiler. Santa Anna, bir kumar oynayarak
15.000 kiilik ana birliini kuzeye gnderdi ve bu birlik, yzlerce millik da
yollarndan ilerleyerek Amerikan ordusuna srpriz bir saldn dzenlemeyi
baard. 22-23 ubat 1847de, tkenmi haldeki Meksika askerleri ile 5.000
acemi Amerikan askeri arasnda Angostura/Buena Vista Muharebesi yaand.

Dnya Sava Tarihi

413

Meksikallar tam zaferi kazanmak zereyken, General Woolun, onlar olma

dan bizim askerler bir saat bile dayanamaz dedii Amerikan topusu devre
ye girdi ve savan seyrini deitirdi. MeksikalIlarn l ve yaral olarak top
lam kayb, dmann verdii kaybn be katyd -2.500 asker. Fakat Meksi
kann bu kar saldrs sonucunda, ikmal hatlarnn saldrya ak hale gel
diini grp korkuya kaplan Birleik Devletler sava boyunca bunun skn
tsn yaamt. Sava ksa srede sona erdirmek isteyen Amerikallar, Veracruza karma yapp dorudan Meksiko Cityye ilerlemeye baladlar.
Meksikann kuzeyindeki topraklarn elden kmas kanlmaz olsa da, ka
nma muharebesi ve da yollar zerinden ikmal yapan katr konvoylarna
dzenlenen gerilla saldrlar Amerikallarn bu hedefine ulamasn engelle
yebilirdi. Bu durumun topyekn bir savaa dnmesini ne Meksikallar ne
de Amerikallar istiyordu. Meksikallar, topyekn bir savaa girmek yerine,
direndiler, savatlar ve birka atmay ve ardndan sava kaybederek Rio
Grandenin kuzeyindeki tm topraklar Amerikaya brakmay kabul ettiler
-kendi topraklarnn yars ve bugnk Birleik Devletlerin yzde 25i.
Asyada Batnn askeri stnl ate gcne dayanyordu. 1770 ylna
kadar kaleler ve svariler, Hindistanda ve Balkanlarda Batl kuvvetleri
durdurmay baarmt. Bu tarihten sonra svariler gittike zayflaa da, ka
leler bir sre daha glerini korumaya devam ettiler. 1836da Cezayirde sur
larla evrili Constantine ehrini almaya alan 8.700 Fransz askeri, 1.000
kayp vererek geri ekildi; ehir, 1837de 20.400 Fransz askeri tarafndan alnd. Gelecein Fransz mareali Achille de Saint-Arnaud, Cezayirli topular
iin yle sylemiti: aresizlikten gelen bir cesaretle savayorlar. Onlar ate at ve toplarn doldururken onlar ldrdk: Ne muhteem askerler!
Snglerimizden bir teki bile kurtulamad. 1827 ve 1829 ylnda Ruslar en
gl Trk ve ran kalelerini ele geirirken, 1840ta birka ngiliz sava ge
misi ve deniz piyadesi, Lbnandaki liman ehri Akkay ald ve Msr, as
keri gcnn ounu datmak zorunda brakan bir bar antlamasn imza
lamak zorunda brakt. 1864te Ruslar birka gn sren kuatmalarn ardn
dan Takent ve Semerkant gibi masals ehirlere saldrdlar ve 1882de son
byk gebe Trkmen boyu olan ve Hazar Denizinin dousunda bulunan
Tekke Trkmenlerini kolayca ortadan kaldrdlar.
1838 ve 1868 yllar arasnda Batl glere ait donanmalar, kuatma silah
lar ve az sayda saldr birlii in ve Japonyadaki en gl kaleleri ele ge
irdi ve Dou Asyay yeniden ekillendirdi. Afyon Savalar (1840-42) so
nucunda, in, Bat ekonomisine boyun emek zorunda kald. inli liderler,
Batllarn beslenmesinde nemli bir yere sahip olduunu dndkleri ay
ve ravent ticaretini keserek sava kazanabileceklerini zannetmilerdi. inli

414

Dnya Sava Tarihi

ler ok ve yaylarla donanm denizciler, eski toplar ve suyun altndan giderek

Bat sava gemilerinin gvdelerini delen deniz yiitleriyle savayorlard.
Cantonun inli valisi Lin, yabanc gemilerle ilgili u yorumu yapmt: Sa
dece rahatlkla manevra yapabildikleri ak denizde gven ierisinde oluyor
lard. Nehirlerden ieri girdiklerinde akvaryumdaki balktan farklar kalm
yor ve ya yakalanyor ya da tahrip ediliyorlard. Gerekte in toplar ve de
niz yiitleri, denizcileri deniz tuttuunda ya da grevden katklarnda bir ie yaramyordu. in, ngiltereden daha fazla askere sahip deildi ve Ching
ordusu kk ve ktyd. Askerlerin sadece yars grev bandayken, dier
yarsnn nerede olduu belli deildi ve maalarn subaylar kendi ceplerine
indiriyordu. Lin, Cantondan elde edilen gelirin yzde 10unun sahil savun
mas ve sava gemisi inaas iin ayrlmasn teklif ettiinde, imparator bu
nun samalk olduunu sylemiti. Birka ngiliz firkateyni ve istimbotu 400
top ve 3.000 askerle Pearl Nehrine girerek Cantonu topa tuttu ve yerel ida
re kt -inliler bu olay yle anlatmt: Orduyu grd zaman ona kar
koyamayacan anlayan halk, askerlere gven olmaz diye barmaya ba
lad. ehir yok edilecek ve barbarlar ehre girip her yeri yakp ykacaklar.
ngilizler sahil boyunca ilerlemeye baladlar ve 175-200 top bulunan kalele
ri yerle bir edip Pekine yiyecek tayan gemileri durdurdular, ta ki Ching
hkmeti teslim olana kadar. ngiliz-Fransz birlikleri, 20 yl sonra ba gs
teren dier bir atmada da, nehri takip ederek Pekine doru ilerlemi ve
inde ne kadar gl olduklarn gstermek iin imparatorun sarayn atee
vermilerdi.
Bu gelimeler istikrar bozup siyasi krize neden olunca, inin merkezin
de Batllan hedef alan Taiping kyl isyan patlak verdi. 1861-64 yllan arasmda Bat ve Ching adna hareket eden Daimi-Muzaffer Ordu, anghay
yaknlarnda Taiping glerine saldrd. Bu orduda, 60 muhasara topu ve Ba
tl paral askerlerin komuta ettii 5.000 inli askerden oluan hcum birlii
bulunuyordu ve saldrmak iin genelde Sar Nehirde bulunan vapurlar kul
lanyorlard. Ana hedefleri, Taiping isyannn merkezi olan ve Ching birlik
lerinin ele geirmesinin mmkn olmad, surlarla evrili ehirlerdi. Ta
iping generali Li Hsiu-Cheng yle yazmt: eytann askerlerinin ehir
lere dzenledii hcumlar gerekten ok iddetliydi. Eer dardan yardm
gelmezse, ilerini bitirmeleri 10-12 saat alyordu. Toplar kyaslanamayacak
kadar glyd ve ehrin surlarn yerle bir ediyordu. Sur ykldktan sonra
da ate etmeye devam ediyorlard ve bu atein desteiyle birlikleri ehre da
lyordu.
Benzer ekilde, 1853 ylnda bir Amerikan filosu, Tokyo Krfezine gire
rek Shogun tecrit politikasna son vermeye zorlad ve 15 yl srecek bir kri

Dnya Sava Tarihi

415

zin balamasna neden oldu. Shogunn dmanlar, onun barbarlara boyun

een general unvanna layk olduunu syleyerek Sonno Joi (mparatoru
yceltin, barbarlar srn) slogann ykseltmeye baladlar: Komutanlar ise bunun imknsz olduunun farkndayd -samuraylarm artk bir nemi kal
mamt. 1864te en byk yabanc dmanlar olan Chosun ve Satsuma
klanlar Batklara saldrd. Buna kar ngiliz, Fransz, Amerikan ve Hollan
da sava gemileri sahilleri topa tuttular (tarihteki en etkili bombardmanlar
dan biridir); birka bin Batl asker de Chosun ordusunu bozguna uratt. Ba
tl diplomatlar i savata nemli bir rol stlenirken, ngiliz birlikleri de Yo
kohamay igal etti. Artk Sonno JoVnin hibir etkisi kalmamt. Chosun ve
Satsuma klanlar, Batllarn askeri adan ne kadar stn olduklarn ac bir
ekilde renmilerdi. 1868de Japon yetkililer 50.000 Enfeld tfei ve yz
lerce para top ithal ettiler. Chosun ve dier klanlar, ellerindeki birliklerin bir
ksmn Bat tarznda modemize edip tfek ve klla donanm samuray ve
kyllerden oluan karma ordular kurdular. Bu birliklerin bazlar Japon
yadaki Batl askerlerce eitildi; kalanlarsa dillerine evrilen Hollanda ve n
giltere talimnamelerine gre eitim yapt. Dmanlarna, Avrupallar gibi, hat
halinde yaklap yaylm atei ayor, sonra da tfeklerini brakp klla h
cum ediyorlard -Japonlara gre, sngl tfek, kullanlamayacak kadar b
yk ve ard. Tokugawa sistemine ynelik bu askeri ve sosyal tehdit, onun
askeri alandaki stnln sona erdirdi. Shogun tm gcyle kuvvetlerini
modernize etmeye altysa da, artk ok geti - 1 868de 20.000 askeri, d
mann sadece bir blm modernize edilmi olan 4.000 askeri tarafndan
bozguna uratld. Hanedan, Chosun ve Satsuma Shogunluu lavedip Ja
ponyay Batnn elinden kurtarabilmek iin Batdan olabildiince ok ey
renmeyi ama edinen Meiji rejimini kurdu.
Afrikada Sahramn gneyinde yer alan blgede 1860a kadar Bat ordu
lar nadiren harekta girimi ve biri hari bunlarn tm baarsz olmutu.
16 Aralk 1838de Gney Afrikadaki Blood Nehrinde mkemmel bir savun
ma mevzisinde bulunan 460 Boer, kendilerine saldran 12.000 Zulu sava
sndan 3.000 tanesini ldrerek durdurmay baard. Afrika ordular, oun
lukla ulusal askere alma sistemine, yedek sistemine, taktik adan eitimli
20.000-30.000 cesur asker ve iyi subaylara sahip ordulard. Fakat Avrupal
Hilaire Belloc alayc bir ekilde yle sylemiti: ok kr Tanrm! Bizde
ok var, onlardaysa tek bir Maxim (makineli tfek) yok. Afrika ordular
mzrak, kalkan, yay ve akmakl tfeklerle donanmt. Avrupa devletlerinin
gnderdii sefer kuvvetlerinin mevcudu 1.500 nadiren geerdi, fakat 1860
ylndan itibaren, artk kullandklar silahlar bakmndan ezici bir stnle
sahiplerdi. Zulu, Mahdist, Sokoto, Matabele, Ashanti ve Tukalor birlikleri,
genelde ate gcnn nemini kmseyen ve sonuna kadar savaan gururlu

416

Dnya Sava Tarihi

kabile ordularyd. Kral Cetshwayo, 1879 ngiliz-Zulu Sava ncesi askerle

rine yle seslenmiti: Savamak iin sadece bir gnmz var. Bir gnde her
ey olup bitecek. Afrika ordular, Batllara kar her zamanki taktiklerini
uygulam, fakat ar kayp vererek ortadan kaldrlmlard. Batl birlikle
rin, kendilerine duyduklar ar gven nedeniyle bo bulunup yenildikleri de
oluyordu. 1 Mart 1896da Massawada hi hesapta olmayan bir gece saldr
s nedeniyle, 18.000 talyan askeri ve onlara bal Afrikal askerler 25 milkarelik dalk blgeye dalmt. Bunlarn 10.000i, 100.000 Etiyopya
askerinin yrtt saldrlar sonucunda ya ldrld ya da yakaland.
Zulu sistemi, AvrupalIlarla savamak iin dier hantal Afrika sava taktik
lerinden daha uygundu. Sr derisi kalkan, assegais (ksa mzrak) ve sopalar
la donanm 25.000 kiilik bir ordular bulunuyordu. Frlatma mzra ve t
fek kullansalar da, bir Zulu savas olan Mangwanana Mcunu yle syle
miti: Tfek korkaklarn silahdr. Asker dediin, assegaisle ve gs gse savar. Zulular, klasik dzenleri olan kz boynuzu eklinde saldrr
lard. Gs cepheden saldrr, bel arkada ihtiyatta beklerdi; boynuzlar
ise her iki kanattan srpriz bir saldr yapmak iin araziyi kullanarak ilerler
di. Bu taktik, dman yarp gemek ya da kuatmak iin olduka uygundu.
Batl birlikler karsnda Zulular, tfek ateinden korunmak iin araziden
faydalanarak ak hat dzeni eklinde ilerler, belli bir mesafeye gelince ate
ap mzraklarn frlatr ve hz ve srpriz sayesinde, dman yaylm atei aamadan yaklaabileceklerini umarak hcuma geerlerdi. En iyi artlarda bi
le bunu baarabilmek tam bir mucizeydi. 23 Ocak 1879da Zulularn pusuda
bekledii bir blgeye doru habersizce ilerleyen ngiliz ordusunun yars, Isandhvanada sava dzenine geme frsat bulamadan yok edildi -1.300 n
giliz ve yerli askerden 1.000i hayatn kaybetti. Ordunun dier yars, kendi
sine ulaan tm raporlara ramen durumun ciddiyetini kavrayamamt:
Neymi! Kampa saldryorlarm. Aman ne komik! Bu durumda bile, Zu
lular, ancak ngilizlerin cephanesinin bitmesi sayesinde ve onlardan ok da
ha ar kayp vererek kazanmlard. lk Zulu saldrs baarsz olunca, ka
lanlarn tm yere yatm ve bir saat boyunca ngilizler zerlerine 40.000
mermi yadrmt. Ardndan, Zulu uMhotinin tabiriyle, Zulular yayndan
frlam ok gibi ayaa kalkp hep birden ngilizlerin zerine ullanmlard.
Zulular sonraki birka kk atmay kazansalar da, iki byk muharebede
(Khambula ve Ulundi) yenildiler. Ulundi, Zulular iin intihardan farkszd.
20.000 asker, hibir kazanma anslarnn olmadn bildikleri halde, teslim
olmay reddederek savat. Dier bir Zulu askeri olan Zimena, youn atein
zerine yaplan hcumu yle tarif etmiti:

Dnya Sava Tarihi

417

Bir adammzn vurulup aclar iinde kvranarak yere dtn grdk. H

cuma getik... Onlar by and bylann (toplarn) da beraberlerinde getirmi
lerdi. Gkyznde uan uzun bir borunun (roket) bize doru geldiini grdk.
Kendi arkadalarmzn cesetleri arasnda de kalka tm hzmzla ilerlesek
de, ngilizlere 20 metre bile yaklaamadk. nk beyaz askerler n saflar
mza youn bir ate aarken, by and by mermileri bamzn zerinden ge
erek arka saflar vuruyordu. Kimi askerlerin kollan patlamalar yznden
kopmutu. yle korkun bir savat ki, len arkadalarmzn kan ve beyin
paralaryla batan aaya kaplanmtk.

Yaanan yenilgilerin ardndan takip edilen Zulularm byk ounluu

katledildi. Zulular, 1879da 10.000 saldrgandan 1.500 tanesini ldrmeyi
baarm, fakat ordularnn yzde 40m ve zgrlklerini kaybetmilerdi.
Gerilla taktiiyle savaan Afrikallar, AvrupalIlar ok daha fazla uratrmt. rnein, 1898de ngilizlerin uygulad vergi yznden Sierra Leonede isyan balamt. Kulbe Vergisi sava balamadan nce, asiler iyi
silahlar ele geirmi, kylerin etrafna barikatlar kurmu ve nakliye iin kul
lanlacak tm deniz tatlarna el koymulard. Sava srasnda ngiliz birlik
leri, barikatlarla evrili saysz kye saldrmak ve subaylar ve hamallar he
def alan gerilla pusularyla baa kmak zorunda kaldlar. ngilizler sonunda
isyan bastrmay baard, fakat verdikleri kayp, Nijeyada 30.000 Sokoto
askerini yendikleri zamanki kayplarndan daha fazlayd. Yine 1885te Mali
mparatorluumun hkmdar Samori Toure, 35.000 askeriyle Franszlarla
savanca yeni taktik ve birliklere ihtiyac olduunu grd. Birliklerini mo
dern tekli ve yivli tfeklerle donatt ve askerlerini, Fransz birliklerinin aras
na gndererek bunlar nasl kullanacaklarn ve tamir edeceklerini renme
lerini salad. 1891-93 yllar arasnda Franszlar saldrd zaman, Toure, on
lara byk kuvvetlerle saldrp ar kayp vermek gibi bir hataya dmedi.
Aksine, askerlerini ana yollar zerindeki kk mevzilere yerletirerek Franszlar bu kk mevzilerle tek tek uramak zorunda brakt. Dier yandan,
onlarn haberleme ve ikmal sistemlerine gerilla saldrlar dzenledi. Toure,
Batllarla savaabilmek iin mmkn olan her deiiklii yapsa da, sava ve
topraklarn kaybetmekten kendini kurtaramamt. len ya da yaralanan her
Fransz askerine kar onun on askeri lmt. Zulular ve Toure, Avrupa em
peryalizminin zirvede olduu bir dnemde kendilerine has ekilde ve ne ka
dar umutsuz olsalar da, Afrika askerlerinin kalite ve stratejilerini gstermi
lerdi.
1860h yllara kadar gerilla taktiklerine bavuran halk hareketleri, genel
de kk Avrupa birliklerini yenebiliyor ve daha byklerini durdurabiliyor-

418

Dnya Sava Tarihi

du -rnein, Afganllar, 1838-1842 yllar arasnda 9.500 ngiliz ve Hint

askeri ve 60.000 yardmc askerden oluan orduyu yenmi ve sonunda Hayber Geidinde bu ordunun yarsn ve binlerce takipisini yok etmeyi baar
mlard. Ordular, kararl ve silahl halklar ancak uzun sren ve acmasz
harektlarla ortadan kaldrabiliyorlard. Byk Rus fatihi General M.D. Skobelova gre, Asyada kural udur: Yaplacak barn sresi, karndaki halk
tan ne kadar ok kii ldrdne baldr. Balarn ne kadar ezersen, o ka
dar uzun sre seslerini karmadan dururlar. Gerilla kart harektlar, nere
deyse soykrm seviyesinde olan ykc operasyonlard. rnein, Almanya,
1904 ve 1905 Namibya isyanlarnn ardndan, asi Herrero ve Nama halklar
n Kalahari lne srm ve burada bu halklara mensup insanlarn yzde
66s hayatn kaybetmiti.
Ky ya da kabile etrafnda rgtlenen halklarn, uzun srecek gerilla
harektlarna girimesi pek mmkn olmuyordu. Bunu yapabilmek iin, elit
lerin ve halkn ayn byk tehditle kar karya kalm olmas ve direni iin
sosyopolitik bir taban oluturacak kimi unsurlarn bulunmas zorunluydu. Bu
unsurlar bulmak ok zordu ve ou da gayet ksa mrl oluyordu: 1865
ylnda byk bir Maori birlii, srf lideri bir kadnla yatp hem ritel
statsn hem de askeri rgtlenmeyi ykt iin dalmt; Hidalgo ise kit
le hareketini zekice ynetirken, siyasi rgtlenmesi baskya dayanamayp b
lnm ve bir daha toparlanamamt. Hidalgo, bu isyann inanc ve Guadalupe Bakiresini korumak -askerleri, sancak ve rozetlerinde onun resmini ta
yordu- iin baladn syleyerek kylleri ayaklandrmt; ou askeri
ise, spanya kral adna hareket ettiklerine ve kraln da siyah bir arabann iinde gizlice kendi ordularn takip ettiine inanyordu. On dokuzuncu yz
ylda dini unsurlar, bir gerilla hareketi balatabilmek iin sosyopolitik ara
lardan teye gitmiyordu. Gerilla savann asl ustalar, on dokuzuncu yzyl
ortalarnda Bat igaline kar mcadele eden Sufi tarikat yeleriydi. 1834te
Cezayirde tarikatlar, Kadiri tarikat mensubu olan Abdlkadiri Fransz iga
line kar verilecek mcadeleyi ynetmesi iin grevlendirdiler. Bu hareket,
100.000 Fransz askerini tam 15 yl boyunca durdurmay baard. Fransz as
kerleri, balarda tahkimatlarda ya da birbirinden ayr birlikler eklinde dal
m olduklar iin, Cezayirlilerle etkili ekilde savaamamlard. Vali Thomas Bugeaud yle diyordu: Beraberinizde binlerce araba ve ar top ta
yorsunuz ve bu da sizi yavalatyor. Hzl hareket edip Araplar artacanz
yerde, ya olduunuz yerde bekliyor ya da ok yava hareket ediyorsunuz.
Tm bunlar deiecek! Artk ar top yok, ar arabalar yok, hantal ikmal va
gonlar yok. Her eyi katrlarn zerinde tayacak ve yannza sadece hafif
toplar alacaksnz. Bu yaklam, savamak iin bekleyen byk bir orduyu
yenebilirdi, fakat bakent ya da dzenli ordu olmadan pek de popler bir yak

Dnya Sava Tarihi

419

lam deildi. Bugeaud, bu eksiklii gidermek iin klasik kar gerilla taktik
lerini uygulad. Sistemli bir ekilde blgeleri birer birer temizledi, kyleri
yamalad, ekinleri yakt, kaan dman aman vermeden takip etti, ama tes
lim olduklarnda da kabul etti. Askerleri ise, bu ekilde devam edebilmek iin szlanarak bir geyiin vcuduna, bir aslann kalbine ve bir karncann
midesine sahip olmalar gerektiini sylemiti.
Benzer ekilde, 1834-1859 yllar arasnda Nakibendi-Halidiye tarikat
tarafndan seilmi olan, een ve Dastanl gerillalarn lideri eyh amil
de, sosyal devrim ve inan ile kltrn savunulmasndan bahseden vaazlar
vererek insanlar etrafna toplamay baarmt. 50.000-200.000 aras Rus as
keri Kafkasyada onlarla mcadele etmek zorunda kalm ve 10.000 Rus as
keri hayatn kaybetmiti. Rus ordusunun nitelikten ziyade nicelie nem
vermesi ve her zamanki komuta problemleri, eyh amilin iini olduka ko
laylatrmt. Ruslar, 10 yl boyunca yaban arazide ounlukla saz ve amur
dan ina edilmi barakalarna tklm ve buralarda hastalk ve dmanla m
cadele etmek zorunda kalmlard. Ruslar bir kyn ekinlerini yok edince, o
kydeki halk sonraki hasada kadar dier kyler besliyordu. Kalabalk Rus
birlikleri ormanlarla kapl dalk eenistanda ilerlemeye balaynca, geril
lalar geri ekiliyor, dar geitlerde pusu kuruyor ve askerlerin yorulmasn ve
dalmasn salyorlard. 1842 ve 1847 yllar arasnda amiPin askerleri,
eenistandaki Rus tahkimat sistemini am ve on yl nce Trk ve ran or
dularn yenmi olan ordularn byklndeki iki Rus ordusunu bozguna
uratmt. Rusya, ancak askeri, siyasi ve ekolojik savala blgelerin hepsini
birbirinden yaltarak sava kazanmay baard. Askerler tarafndan korunan
Rus oduncular, ormanlardaki aalar kesmi ve een vadilerinde gl ka
leler ina etmilerdi. Bu kaleler sayesinde, kyler zerinde kalc bir hkimi
yet kurulmu ve kar koyan kyler atee verilmiti.
On dokuzuncu yzylrn gerilla kart harektlarnda, yirminci yzylda da
kullanlmaya devam edilecek olan pek ok hile ok daha baaryla uygulan
mt. Gerillalarn ise hem siyasi dayanaklar hem de yabanc lkelerden al
dklar yardmlar zayflamt. Bu balamda, Bat ordularnn sahip olduu ate gcnn 1880lerden sonra belirgin ekilde artmas, gerillalarn dzenli
ordular karsndaki dayanma gcn byk lde azaltmt. Bu durum,
ancak 1945 ylndan sonra, gerillalarn da yeterli ate gc ve siyasi dayana
a sahip olmasyla deiecekti.
Avrupa fetihlerine gsterilen yerel direni olduka dikkate deerdi, fakat
Avrupayla ibirlii de sz konusuydu. Bu durum, on dokuzuncu yzylda
emperyalizm, 1945ten sonra da smrgesizleme (decolonization) siyaseti-

420

Dnya Sava Tarihi

ni ekillendirdi. Avrupa smrge ordular ne itibarl ne de gl birliklerdi.

Senegaldeki bir Fransz komutan, askerlerini yle tarif etmiti: Sabah ak
am ien ve sonlar dizanteriden lmek olan zavalllar! Buradaki beyaz asker
lerin yarsnn lm nedeni ikidir -yzde 70inin ceza alm olmasma a
mamak gerekir. Sava ve hastalklar, smrgelerdeki hayatn ayrlmaz para
laryd. 1827-1828 yllarnda Cavadaki Avrupa askerlerinin yzde 45i l
mt; 1828-1858 yllar arasnda da, Kafkasyadaki kalelerde bulunan Rus
askerlerinin ortalama mr 3-6 yld. Tm smrge ordular, kayplarn tela
fi edecek yeni askerleri bulmakta zorlanyorlard. Rusya, ulusal birimleri kul
lanarak bu sorunu zd. Deniz imparatorluklar ise, a paral askerleri
kullanarak ve yerli halk askere alarak kapamt. Yerli halk askere alrken,
elden geldiince aznlklar semeye zen gstermilerdi -emperyalistler, egemen yerel ulustan kurulan bir ordunun ileride Avrupa hkimiyetine kar
kma riskini hesaba kattklar iin, bundan elden geldiince kamyorlard.
Yerli halk bu grevi kabul ediyordu, nk pek ok avantaj vard. Tm su
baylar Avrupaliyd, Franszlar yerel halktan kimilerine dk rtbeler de
vermilerdi; fakat Avrupal subaylarla smrge askerleri arasndaki ilikide
rk bir hiyerari sz konusu olmamt. Wellingtonm bedava iki iin as
ker olmu be para etmez adamlar dedii ngiliz profesyonel ordusu, Hint
ordusuyla birlikte grevini yerine getiriyordu. Endonezyadaki Hollanda bir
liklerinde grev yapan AvrupalIlarn yzde 40 paral asker, kalanlar da a
lktan lm em ek iin orduya katlm kiilerdi. H ollandalIlar 1890 ylna ka
dar, ngiliz ve Franszlara gre yerel halktan daha az kiiyi askere almlard,
fakat daha sonra Hollanda ordusunun mevcudunun yzde 60m Asyal ve
yerli Hristiyanlar oluturacakt. Mevcudu 30.000 kiiyi nadiren geen bu k
k ordunun Endonezyay ele geirmesi sekiz yl srm ve bu dnemde
ok kan dklmt.
Fransz mparatorluk Ordusu (La Coloniale), bundan daha kalabalkt ve
daha ok kaynaa sahipti. Bnyesinde, Kuzey Afrikada yaayan beyazlar
dan asker alnarak kurulmu olan Armee dAfrique ve disiplini, fedakrl
, firarlar ve alkolizmiyle dnyaya nam salm olan Yabanc Lejyon da yer
alyordu. 1954teki Dien Bien Phu kuatmasnda, Lejyon askerlerine, kendi
bayramlar olan Camerone Gnn -adn, Meksikadaki lejyonun tama
mnn hayatn kaybettii atmadan alr- kutlamalar iin paratle iki atl
mt. ki yanllkla dman hatlarnn gerisine dnce, Lejyon ikileri alp getirmesi iin gnll olacak kiiler seti ve hcuma geen Lejyon asker
leri dman hatlarn yarp ikiyi geri getirmeyi baard. La Coloniale, Af
rikadaki halklardan oluan Tirailleur (keskin nianc) birlikleri de kurmu
tu. Bu birliklerden biri olan Tirailleurs Sngalais, 1820lerde Franszlar
klelerden birlikler kurmaya balad zaman Senegalde kuruldu. 1900 y

Dnya Sava Tarihi

421

lnda bile askerlerinin yarsn hl kleler oluturuyordu. Tirailleurs Snga

lais, verdii dk maaa ramen gnlllerden oluurdu ve kayna da,
Fransa tarafndan ele geirilen Afrika devletlerindeki kleler ve zgr insan
lard. Yenilgiye uram ynetici snflardan kiilerin oullar -buna Samori
Toureninkiler de dahildi- Tirailleurs Senegalaisde subay olarak grev yap
mt. 1854te 750 olan mevcudu, 1900 ylnda 8.500e ykselmiti. Franszlar, baz Afrikallar dier Afrikallar ele geirmek iin kullanmt. Fransa,
istikrar salamak iin bu askerlerin evlenmesini tevik etmi ve askerler de
elerini ounlukla klelerden semiti. Bu askerler; aileleri, kleleri ve ga
nimet elde etme imknlar nedeniyle, nispeten rahat bir hayat srmlerdi.
Fransz devlet adamlarna gre, Tirailleurs Sngalais, Afrikann insan g
cnn Fransz karlarna hizmet etmesini salamann en uygun yoluydu.
1912 ylnda bu birlie alnacak askerler zenle seilmeye baland ve 19141918 yllar arasnda 170.000 Senegalli asker bat cephesinde grev yapt,
30.000i hayatn kaybetti. Bu askerler, hem bulunduklar birlie hem de
kendilerine emekli maa balayan ve ocuklarnn eitimini ve bakmn st
lenen Fransaya kar kendilerine has bir ballk bilinci gelitirmilerdi.
1940 ve 1944 yllar arasnda zgr Fransz askerlerinin byk ounluu
Afrikalyd. Bu utanc hafifletmek isteyen zgr Franszlar, 1944te en me
hur tmenlerindeki Afrikallar gnderip yerlerini beyazlarla doldurarak bir
likleri beyazlatrdlar. Fakat bu srada birliin adn deitirmediler ve
bylece, yeni gelen beyazlar, siyahlarn tm baarlarnn stne konmu ol
du. 1960tan sonra ise, ngiliz ve Fransz smrge birliklerinin yerli subayla
r, yeni kurulan Afrika devletlerinin yneticileri oldular.

rnekolay ncelemesi: Byk Hint syan

1857de patlak veren bir kyl isyan, neredeyse bir Avrupa imparatorlu
unu dize getirmeyi baaracakt. Byk Hint isyannn (mutiny) sosyal k
kenleri vard. Hindistandaki ngiliz idaresi, ngilterenin askeri stnl ve
yerli askerleri ayr ordu eklinde organize etmesi sayesinde ayakta dur
maktayd. Bu birlikler iinde en nemlisi olan Bengal ordusunun subaylar
yerel kast sisteminin st seviyesinden seilmiti. Bu subaylarn hem ok iyi
askerler olduklar hem de krsalda ngiliz hkimiyetini pekitirecekleri d
nlmt. ngilizler, sosyal gruplarn sahip olduu ekonomik ve dini konum
lar kendi karlar dorultusunda ustalkla kullanmay bilmilerdi. Bengal
ordusundaki sepoylarm byk bir ksm, kast sisteminin stsnfmdan ve
krlgan bir ekonomik statye sahip kiilerden -zellikle ngilizlerin mttefi
ki olan Avvadh devletindeki kk toprak sahiplerinden- seilmiti. Bunlar i

422

Dnya Sava Tarihi

in, sepoy olabilmek ekonomik ve sosyal adan nemliydi, fakat ngilizler,

1857den nceki onyllarda sepoylann imtiyazlarma son vererek bu dengeyi
bozdular -sepoylar, kast sisteminde sahip olduklar konumun aksi bir eyleme
zorlandklarnda firar edip ayaklanyorlard, rnein deniz yoluyla bir yere
gitmek gibi. Bu giriimle, bir yandan da Bengal ordusunun daha az kibirli ve
daha profesyonel bir ordu olmasn da amalamlard. ngilizler, sepoylar az
saydaki ii kapabilmek iin birbiriyle rekabet halinde olan yeni sosyal grup
lar arasndan semeye baladlar. Askerlerini yllarca kast sisteminde daha st
seviyeye ykselmeleri iin tevik eden ngilizler -hatta Brahman fahielerin
sadece kendi askerlerine hizmet etmesini kural haline getirmilerdi-, sepoylarn statleri ve i imknlar iin tehdit oluturan yeni tr bir disiplinin orta
ya kmasna yol atlar. Hintlilerin adalet kavramn tahrip eden saldrgan bir
politika gttler, dost devletleri ilhak edip vergileri artrdlar ve mlkiyet
hakkna sayg gstermediler. Pek ok sepoy ve kylnn, derebeyi olarak g
rd ve balln bildirdii Awadh kraln tahttan indirdiler; sepoylarn se
ildii topluluklarn ekonomik gcn zayflatarak onlar zor duruma soktu
lar. Sepoylar, btn bunlar nedeniyle, ngilizlerin kendi sosyal ve dinsel
statlerini yok etmek istediklerini dnmeye ve korkmaya baladlar. ngi
lizlerin isyanlar nasl acmaszca bastrdklarn ve asi birlikleri ehir mey
danlarnda toplayp ardndan kuruna dizdiklerini ok iyi biliyorlard. Korku,
sylentilerin de etkisiyle katlanarak byd. Sepoylara yeni Enfield tfekle
ri datld zaman, bu silahlarn mermilerinin, Hindular ve Mslmanlar iin yasak olan, sr ve domuz yayla kapland sylentisi her tarafa yayl
d. Demek ki, ngilizlerin amac, onlar ya dinlerinden uzaklatrmak ya da
ordudan atmakt.
Tm bu sylentiler sepoylar arasnda yayld ve atei iyice krkledi. Asl amalarnn ne olduu belirsizdi -ounun amac, o devirde yaygn bir uy
gulama olan, i koullarnn dzelmesini salamak iin greve gitmekti, fakat
bu komplonun ierisinde yer alanlarn ok daha karanlk planlar vard. sya
nn patlak verdii ilk gn olan 10 Mays 1857de baz sepoylar ngiliz subay
larn ve bu subaylarn ailelerini katlederken, dier isyanclar Delhiye yr
yerek Babr mparatorluuna ballk bildirdiler. syan tahmin edilemeye
cek bir hzla yaylmaya balamt. Bengal ordusundaki alaylarn byk bir
blm asilere katlrken, geri kalanlar da dalp gitmiti -sadece bir alay
ngiliz devletine sadk kalmt. Her birlik birbiriyle balantl olmakla birlik
te, kararlarn klalarda yaptklar mzakerelerin ardndan bamsz olarak
almlard. ngilizlere sadk kalan sepoylar ise ngilizler tarafndan dlanm
t. Dalan sepoy askerlerinin byk bir blm geri dnerek isyan eden bir
liklere katlmt.

Dnya Sava Tarihi

423

ki ey en bandan itibaren isyan sekteye uratmaktayd. Bunlardan ilki,

isyann sadece Bengal ordusundaki birliklerle snrl olmasyd. ngilizler
Bombay ve Madras ordularn isyan bastrmak iin kullanamasa da, bu iki
ordu isyana katlmamt. ngiliz yetkililer, Hindistann patlamaya hazr bir
bomba olduunu dnyorlard. Fakat isyanclarn hibir stratejisi yoktu ve
tm Hindistan ayaa kaldrmay baaramamlard. General Wilson bu du
rumu yle zetlemiti: ansmza, dmanda ne kafa ne de metot var. s
yanclarn en byk umudu, isyann en ksa srede mmkn olan en byk
alana yaylmasyd. ngilizler, balarda isyan tm Hindistana ve Bombay ve
Madras ordularna yaymas mmkn olan bu hareketlere engel olabilecek
gte deillerdi. Fakat asiler, Babr mparatorluu ve Awadh devletinin ba
kentleri olan Delhi ve Lucknowa yrm ve isyan yaymakla uraacakla
rna, isyann merkezinde toplanmaya balamlard.
syan pek ok dier ayaklanmay alevlendirse de, bunlarn hibiri ulusal
bakaldr boyutunda deildi. Pek ok farkl blgeden gelen ve farkl inan
lara sahip sepoylar, tek bir Hindistan fikrini savunuyorlard. Kimi polis me
murlar grlerini yle ifade etmiti: Tm siyah insanlar birdir. Bu, dini
bir meseledir. Neden dinimizden vazgeelim. Asiler, meruiyet kazanabil
mek iin Babr ve Mahratta prensleri ve soylularna ballk bildirmilerdi.
Hindu ve Mslman asiler ve soylular ise, dini duygulara hitap ederek ortak
dmanlar olan ngilizlere kar birlemilerdi. Fakat 30 milyon insan ngi
liz boyunduruundan kurtarmak iin ortak bir ynetim merkezi ve hatta ye
rel merkezler kurma konusunda tamamyla baarsz olmulard. Onlarn b
rakt bu boluu yerel hareketler doldurdu. Awadhda ekonomik adan
marjinal olan kimi blgelerde kyller ngilizlere kar ayaklandlar. Kimi
blgeler gelimeleri uzaktan takip ederken, kimilerinde bu ortam frsat bilen
yerel gruplar birbirleriyle savamaya balamt. Gidiat lehlerine evirebi
lecek gte olan bamsz Hint prenslerin byk ordular aylarca hibir ey
yapmadan olduklar yerde beklediler ve ngilizlere ancak sepoylar bozguna
uradktan sonra saldrdlar. Hintlilerin destei olmasa, ngilizlerin baarma
s mmkn deildi. Mttefik Gurkhalar ve yeni Sih ve Path birlikleri ngiliz
ordusunun mevcudunun yarsn oluturuyordu; Sih kylleri, bir kuak nce
kendilerini yenmi olan sepoylara saldrmakta tereddt etmemilerdi.
syan tam bir vahete dnmt. Asiler bazen ngiliz subaylar ve aile
lerini gvenli blgelere gtrm, bazen de hepsini katletmilerdi. Asilerin
ok az gerekten katildi, fakat byk ounluu bunun iin para alyordu.
Mahratta soylusu Nana Sahibin komutasndaki Hint kuvvetleri, ngiliz as
kerlere ve sivillere nce gven ierisinde gidebilecekleri szn vermi, ar
dndan Kanpurda binlerce Hintli sivilin gz nnde hepsini katletmilerdi.

424

Dnya Sava Tarihi

Fakat bu olaydan birka hafta sonra sepoylar, Nana Sahibin, Bibigharda el

lerindeki Avrupal kadn ve ocuklarn ldrlmesi iin verdii emre kar
kmlard -adamlar, bu grevi gizlice yerine getirmek zorunda kalmt.
Yzlerce ngiliz kadn ldrlm olsa da, ngiliz askerlerinin bunun intika
mm alaca dnld iin, hibirine tecavz edilmemiti. ngilizler, h
kimiyetlerinin temelinin korku olduuna inandklarndan, bu isyan sona er
dirmenin tek aresinin terre bavurmak olduu kararma vardlar. Kanpura
yry, ngilizlerin uygulad saysz vahete tank oldu. Avrupal kadnla
rn kanyla boyanm Bibighara giren ngilizler, bu manzaray grnce sepoylara ve halka saldrdlar. Mareal Gamett Wolseley bu olay yle anlat
mtr: Askerler burada dklm olan kanm hesabn soracaklarna yemin
ettiler. Ama dklen her damlaya karlk bir damla deil, bu aalk herif
lerin damarlarnda dolaan pisliklerden varillerce dkld. ngiliz askerler,
ldrlen her Avrupal iin en az yz Hintli sivili ldrdler. Bu eylem, d
zeni tesis etmeye alan ngilizlerin amacna tamamyla ztt. 1857de Agra
yaknlarnda bir komutan, yle bir terr ina ettik ki, artk kimseyi kendi sa
fmza ekmemiz mmkn deil demiti. ngilizlerin sivillere ynelik nefre
ti hz kaybederken, sepoylara kar tavrlarnda bir deiiklik olmamt. Ele
geirdikleri asilerin byk bir ksmn Bibighara gtrm, onlara zorla yer
deki kanlar yalatm ve ardndan da hepsini asmlard; kimilerini ise topla
rn nne balayp parampara etmilerdi.
1857de hepsi farkl seviyelerde de olsa, 70.000 sepoy isyan halindeydi;
prenslere bal birlikler ve gerillalar da onlara katlmt. ngilizler kaynak s
knts yayordu -Hindistanda 45.000 beyaz asker ve yaknda bekleyen
80.000 asker daha. Bu askerlerin yzde 75i, Bengal ve Madras ordularna
gz kulak olma, isyana yakn blgeleri koruma, Bengal ordusunu datma ve
300 milyon Hintliyi kontrol altnda tutma grevini stlenmiti. Kalan asker
ler ise etkili bir ekilde kullanlmamt. Birliklerin uygulad standart tak
tik, bir blgede olabildiince tutunup takviye gelmesini beklemek ve ardn
dan konsantre ve koordineli bir saldr dzenlemekti. Komutanlar, hakl ola
rak yeterince hzl hareket etmezlerse isyann yaylacan dnyor ve si
villeri, kuatlm garnizonlarda brakmak istemiyorlard. Bir yandan kk
ngiliz birliklerinin refakatinde, kuatlm olan Lucknow ve Kanpur ehirle
rindeki siviller tahliye edilmeye allrken, dier yandan da Delhiyi ele ge
irmek iin birlikler toplanmaya balanmt. 1857 Temmuzunda 5.000 ngi
liz ve mttefik asker, 30.000 asinin kontrolndeki Delhi nnde mevzilenirken, 1.500 asker de Lucknowdaki 13.000 asiye kar harekete gemiti. Bu
birliklere takviye gndermek ngilizler iin ok gt ve 25 milyon Pencaply kontrol etmek iin ellerinde sadece 4.000 asker vard. Her eye ramen,
Eyll 1857de Delhiye saldrmak iin 80.000 asker-23.000i beyaz-topla-

Dnya Sava Tarihi

425

may baarmlard; sonuta 30.000 ngiliz ve Hint askeri, Mart 1858de

Lucknowa girdi. ngilizlerin takviyeleri hzla artarken, sepoylarm gc de o
oranda zayflyordu.
Sepoylar sayca kalabalkt, fakat yeterli sayda subaylar yoktu. Asilerin
tarafnda, savata en fazla 200 askere komuta etmi olan az sayda subaydan
baka komutan bulunmuyordu. Kk birlikler halinde iyi arpyorlard,
fakat sava alannda manevra ya da topu, piyade ve svari arasnda koordi
nasyon salama gibi konularda ok yetersizlerdi ve ellerindeki gleri bo
yere harcayp sonunda sava kaybetmilerdi. Haziran ve Temmuz 1857de
Delhide asi says ngilizlerden alt kat fazlayd, ama ellerindeki kuvvetle ngilizleri ezmeye ya da haberlemelerini kesmeye ynelik bir giriimde bulun
mamlard. Aksine, tm asiler, ballk bildirmek iin nce Delhiye gitmi,
ardndan iyi savunulan ngiliz mevzilerinin karsna gelip saatlerce birbirle
rine ate etmi ve saldrmadan geri dnmlerdi. Sepoylarn kayb ok ar
d. ngiliz komuta sistemi hibir zarar grmemiti ve tm mttefiklerini etki
li ekilde kontrol edebiliyordu. Askerleri ve subaylar azimle savayorlard
ve ak alanlardaki muharebelerde ezici bir stnle sahiplerdi. ngiliz top
u ve piyadesi, Lucknow yolunda birka kez kalabalk sepoy saflarna ate
yadrm ve sepoy cenahlarn sng hcumlaryla datmt; kaanlar da
svariler tarafndan kltan geirilmiti. Awadi askerleri ise, keskin nianc
lar sayesinde, ngilizleri yol zerindeki mevzilerde ar kayplar vermek
zorunda brakmlard. Asiler 1857 Eyllnde, verilen kayplar ve firarlar
nedeniyle mevcutlarnn byk bir ksmn kaybettiler. Birliklerin mevcudu
yarya inmiti ve hepsinin morali bozuktu. Ele geirilen bir grup sepoy yle
sylemiti: Sahib, tm bu olanlar kaderin tecellisi. Yaptmz eyin ardn
dan asla savaamadk. Birlikleri ister siyah ister beyaz olsun, ister yerli ister
Avrupal olsun, onlarn karsnda tutunamadk; kendi tuzumuz bizi bodu."
Sokak savalarnda ngilizlerin kayb byk oluyordu; bu nedenle moralleri
dyordu. Surlarla evrili ehirlere yaplan hcumlarn ise sonunun ne ola
ca belli deildi. 25 Eyll 1857de Lucknowa ulaan ilk kuvvet o kadar za
yft ki, yaptklar tek ey blgede kk bir birlik brakmak ve sivilleri g
venli bir blgeye gtrmekti. ngilizler 14 Eyllde Delhiye saldrdlar, fakat
surlar kadar, ordular da yerle bir oldu -saldrya geen ngiliz ordusundaki
askerlerin yzde 33 ve subaylarn yzde 50si lm ya da yaralanmt.
Disiplin bozuldu, askerler emirlere itaat etmez hale geldi; surlarn dibine y
lp kendilerini ikiye vurdular. Onlar toparlamaya alan komutanlar da
hayatn kaybetti. Dirayetli bir dman burada sava rahatlkla kazanabilirdi,
fakat asiler dald ve onlarla birlikte isyan da sona erdi.
Delhinin ngilizlerce ele geirilmesinin ardndan, baz asi gruplar at

426

Dnya Sava Tarihi

may srdrd ve kimi prens ordular kk ayaklanmalar balatt. Kyl is

yan, Awadh hari, her yerde bastrlmt. Lucknowdaki 15.000 sepoy ve
50.000 asi bir direni gstermeden geri ekilince, ngilizler ehri kolayca ele
geirdi. ngiliz komutana gre, dman, yenildikten sonra da, yenilmeden
nce olduu kadar glyd. ngilizlerin tahminine gre, Awadhi erkekleri
nin yzde 75i, kendilerine kar genel ve neredeyse evrensel bir isyan ba
latmt. Sepoylar yenmek; saylar fazla, moralleri yksek ve iine kalelerin
serpitirildii yamur ormanlarnda savaan gerillalar yenmekten ok daha
kolayd. Asi lider Bahadur Han yle demiti: Kfirlerle normal sava dze
ninde savamayn. nk onlarn disiplin ve organizasyonu daha iyi ve g
l silahlan var; hareketlerini takip edin, haberlemelerini bozun, ikmallerini
kesin ve kamplar civarnda dolap onlara rahat yz vermeyin. Sonunda,
srekli askeri bask, asker olmayan asiler iin karlan genel a f ve Awadhdaki isyann sosyo-ekonomik nedenlerinin ortadan kaldrlmas abas,
gerillalar dize getirmek iin yeterli oldu. ngilizler, sepoylar iin ise tek bir
ey hazrlamt: lm.

Bat ordular, on dokuzuncu yzylda tm dnyay hem etkisi hem de i

galleriyle yeniden ekillendirdi ve dier tm lkeleri, kendi ordularn Batl
tarzda modemize etmek ile yok olmak arasnda seim yapmak zorunda b
rakt. Askeri modernizasyona giden yol olduka etindi, nk bu, sadece or
duda yaplacak kk deiiklikleri kapsamyordu, tam anlamyla bir dev
rimdi -kendi geleneksel organizasyonlarn, asker alma usullerini ve sava
taktiklerini terk edip yerine Batllarnkini kabul etmilerdi. Devletler, askeri
sanayi ve byk ordular kurmak, eitim ynnden ileri ve siyasi adan sa
dk subaylar yetitirmek ve tm bu kurum ve kiilerin maalarn deyip on
lar kontrol etmek zorundaydlar. Bu reformlardan birinde yaanan baarsz
lk, tm sistemin kmesine neden olabiliyordu. Dier yandan, ordunun modernize edilmesi, devlet ile ynettii halk arasndaki ilikinin de yeniden ta
nmlanmasn zorunlu klyordu. Askeri devrimleri siyasi devrimler takip edi
yor ve Batllama ynnde atlan her adm, sonunda baarsz olsa bile, b
yk deiikliklere yol aabiliyordu.
Hindistan dnda, ordusunu Batl tarzda modernize etmeye alan ilk
devlet, Osmanl mparatorluuna bal olan M srd. Yneticisi Mehmet Ali Paa, 1801 ylnda topraklar zerinde savaan ngiliz ve Fransz ordularn
dan ok etkilenmi ve bamsz ve gl olmay aklna koymutu. Devletin
gelirini ona katlad ve ordusunun disiplinini artrmaya ve onu modemize et
meye giriti. Ordu, her ikisini de reddedince, Mehmet Ali yeni bir ordu kur

Dnya Sava Tarihi

427

du. Bu yeni ordunun askerleri, acmasz bir askere alma sistemiyle seilmi
olan kyllerdi. Subaylar, Msrdaki eski Memluk ynetici snfnn yele
ri arasndan seilmiti; ayrca, Kafkasyadan yeni kleler satm alnm ve
hepsi Franszlarn eitimine verilmiti. Tm bunlarn sonucunda, Msr, dn
ya zerindeki belki de en militarist lke haline gelmiti -yetikin erkeklerin
yzde 2si askerdi ve ekonominin ana amac silah retmekti. Mehmet Ali, ateli silah tedarik etti ve sanayi eitimi almalar iin Avrupaya adam gnder
di: Msr ayda bin tfek, top ve sava gemisi retebiliyordu. Fakat tm bu
abann sonucu tam bir felaket olmutu. 1839 ylnda kar karya kald si
yasi ve mali kriz, Msr Osmanhlarla ve ngilizlerle savaa srklemiti.
Ordusu, Ortadounun en iyi ordusu olsa da, hl Avrupa ordular ile ayn se
viyede deildi. Msr 1840tan sonra g kaybetmeye balad, fakat silah al
maya ve retmeye inatla devam ediyordu -C olt altpatlar (revolver), Krupp
toplar ve Mini tfekleri. 1869-80 yllar arasnda, sahip olduu tehizat Av
rupa lkeleri seviyesinde olan Msr ordusu, Nilin gneyindeki blgeleri ele
geirmek iin harekete geti. Sonu tek kelimeyle fiyaskoydu, nk dikkat
sizce yaylan Msr ordusu Sudan birliklerince datlmt. Tm bunlarn ne
ticesinde Msr iflas etti ve bu krizin sonucunda, alt ve stsnfa dayal mili
tarist bir milliyetilik dodu. Albay Urabinin liderliindeki halk hareketi, or
dunun da desteini alarak rejimi devirdi, fakat bunun zerine 1882 ylnda n
giltere Msr igal etti -M sr ordusu iyi tehiz edilmiti, fakat dank du
rumdayd. Her ey deise de, ordunun milletin barndan km bir para olarak tanmlanmas Msrda deimeden kald. Bu durum, 1950lerde ngiliz
hkimiyetinin sona erdirilmesinde ve sonraki dnemde Msr politikasnn
belirlenmesinde nemli rol oynayacakt.
Osmanl mparatorluu, askeri sorunlarnn stesinden gelebilmek iin
onlarca yl uram ve 1840l yllara kadar Avrupa devletleri arasndaki e
kimelerden istifade ederek ayakta kalabilmiti. Sultan III. Selim, ordusunu
disipline sokmak istemiti, fakat bu giriim Yenierileri kzdrm ve sonuta
Yenieriler 1807de ayaklanarak onu ve yeni askerlerini ldrmlerdi. SeIimin hayalini gerekletirecek kii ise halefi II. Mahmuttu. 1826da Yeni
eriler yine reformlara kar ayakland, fakat bu sefer yok edilen onlar ola
cakt. Mahmut, yeni bir ordu kurdu ve bu orduyu, kendi masraflarn karla
yabilmesi iin Anadolu ve Balkanlarda Trklerin yaad blgeler zerinde
dorudan kontrol salayabilmek iin kulland. Gelirinin yzde 70ini orduya
harcad halde, orduyu Batl anlamda modernize etmeyi dnmedi. Daha
byk ve disiplinli olan ordusu, i meselelerin stesinden kolaylkla gelebi
liyordu, ne var ki d dmanlar karsnda hl zayft -1829da Ruslar ve
1832 ve 1839da Msrllar karsnda yenilgiye uramt. Mahmut yabanc
uzmanlara gvenmiyordu. Rtbe ve makamlara ehil olmayan kiileri getirdi

428

Dnya Sava Tarihi

ve ne onlar ne de askerleri yeterince eitti. Komuta sistemi zayft. 1839 y

lnda Msr snrnda Trk ordusunda bulunan komutanlar bulunduklar bl
geyi tahliye etmek istemi, ama bu giriim sonucunda tm ordunun dalaca
ndan ekinerek vazgemilerdi. Sonu olarak, ordu, bulunduu yerden ay
rlmam ve kendisinden ok daha kalabalk olan Msr ordusu tarafndan yok
edilmiti.
Tm bu baarszlklarna ramen, Mahmut, ordunun gelitirilmesi gerek
tii dncesini yerletirmeyi ve komutay Osmanl sekin snfnn stlen
mesini salamay baarmt. leride Trkiye, Rus ordusuna eit gte ve ben
zer ekilde savaan ikinci snf bir orduya sahip olacakt. 1770 ylnda sayca
daha az olmalarna ramen zafer kazanmay baaran Ruslar, 1877de (93
Harbi) ancak ok daha gl olmalar sayesinde kazanabilmilerdi. Trk or
dusunun mevcudu 1828 ylnda 27.000ken, etkili ve toplum tarafndan kabul
grm bir askere alma ve ihtiyat sistemiyle, bu say 1914 ylnda, eitimli
ve iyi tehiz edilmi ve fedakrl ve yakn savataki stnlyle nam sal
m 700.000 askere ykselmiti. Fakat sorunlar saymakla bitmiyordu. Su
baylarn eitim seviyesi Avrupa standartlarnn altndayd -1914 ylnda Trk
subaylarnn yzde 33 okuma yazma bilmiyordu-, fakat her zaman yeterli
sayda yetenekli komutanlar oluyordu. Yedek birlikleri boldu, ama destek
sistemleri zayft. Tm bu eksikliklerine ramen, Trk ordusu, Krm Sava
ve 1877 (93 Harbi) Savanda Ruslara ve 1914-18 yllar arasnda yarm mil
yon ngiliz ve Rus askerine kar baaryla savam ve 1919-23 yllar ara
snda muzaffer devletlere meydan okuyup Trkiyeyi kurtarmay baarmt.
Bat empeyalizminin en gl olduu dnemde, Batl olmayan en iyi or
du Trk ordusuydu, fakat bu gce erimek kolay olmamt. Trk ordusu, bir
imparatorluu ykp ondan bir ulus kurmutu. Ordu, modernize olabilmek iin geni bir okul ve silah fabrikas a tesis etmi ve imparatorluun bnye
sinde kendine yeten en gl kurum haline gelmiti. Trk ulusunun ve onun
siyasi grlerinin yeerdii ortam burasyd. Subaylar, adalamadan etki
lenerek kendi siyasi grleri dorultusunda Trk milliyetiliini ortaya ko
yup hzla radikal deiiklikler yapmaya giritiler. Bu yaklam, okuluslu ve
tutucu Osmanl mparatorluundaki istikrar sona erdirdi. Subaylar 1876da
sultana kar ayaklandlar; ayn eyi 1908de de yaptlar ve bu sefer baarl
oldular. Siyasallama, hem Trkiyeye hem de Trk ordusuna byk zarar
vermiti. Sultan II. Abdlhamit, 1879 ve 1908 yllar arasnda isyan kaca
endiesiyle ordunun modem silahlarla eitim ve tatbikat yapmasna izin ver
memi ve 1876 ayaklanmasnda stanbulu topa tutan pahal ve iyi donanm
l donanmasn rmeye terk etmiti. 1908 ylnda baa geen Trk subay
lar, byk bir Trkiye kurma hayaliyle, hem aznlklar kendilerine dman

Dnya Sava Tarihi

429

ederek hem de Birinci Dnya Savaina girerek, 1918de imparatorluklarnn

sonunu getirdiler. Miras braktklar ordu ve siyaset arasndaki yakn iliki ise, tm yirminci yzyl boyunca gcnden bir ey yitirmeden devam etti.
Batl olmayan dier bir lke de, avantajl balamas sayesinde ordusunu
dier ordulardan daha iyi ekilde modemize etmeyi baarmt. Japonya
1868de Avrupa dnda, ulus-devlet srecini tamamlam, gl bir merkezi
idareye sahip, okuma yazma oran yksek ve istikrarl bir ulusal ekonomisi
bulunan tek devletti, ingilizler, Japonyay yenmenin, ini yenmekten ok
daha g olacan dnyorlard. Japon liderler, Batl glerle olan mna
sebetlerinden ksa srede ok ey renmilerdi. Zengin Millet, Gl Or
du slogann takip ettiler-Japonyay d saldrlardan korumak ve Asyada
ki etkilerini artrmak iin modern bir ordu ve donanma ile birlikte, bunlar
destekleyecek askeri-endstriyel altyapy kurdular. Bu amaca ulamann yo
lu tabandan deil, tavandan yaplan reformlard. Yneticiler eski samuraylard, ama samuraylarn sava bir snf olarak grevleri sona ermi, kl ta
malar yasaklanm ve bu unvanlarn koruyabilmek iin ihtiya duyduklar
imtiyazlara son verilmiti. Samuraylarn yerine, kyllerden yeni bir ordu
kuruldu, fakat subaylar Chosun ve Satsuma klanlarna mensup ve devlete
bal, sadakatlerini salamak iin bir eit bui-do ve intoizmle eitilmi, es
ki samuraylardan seildi. Bu sayede byk ve sadk bir ordu kurulurken, ba
z samuray ayaklanmalar da meydana geldi; 1877deki en byk ayaklanma
ya 25.000 kii katlmt. Bu kl statlar, tfekle donanm 45.000 kyly
le girdikleri her muharebeyi kaybetti, fakat tam olarak ortadan kaldrlmala
r, ancak devlete bal 20.000 samurayn da devreye girmesinden sonra ger
ekleti. Bu tarihe kadar, dmanlarndan 6.300 kiiyi ldrmeyi baarm
lard. Bu yaananlar, askeri reformun ilk yllarndaki baarsnn yan sra, s
nrlarn da net olarak gstermiti.
Japonlar, ordularn eitmeleri iin en byk silahl glerden -Alman or
dusu ve ngiliz Kraliyet Donanmas- eitmenler armlard. Bu eitmen
ler, eitim yntemleri konusunda tmyle serbestti, fakat hibir idari yetkile
ri yoktu. Verimli bir ekilde alarak Japon meslektalarna tm bildiklerini
aktardlar. Japon birliklerine Bat niformalar giydirildi ve Bat gelenekleri
retildi; Etijimadaki Japon mparatorluk Donanmas Subay Eitim Okulu,
Dartmouthtaki ngiliz okulunun tam bir kopyasyd; okul, ngiltereden ithal
edilen krmz tulalarla ina edilmi ve ortasna da, Amiral Nelsonn bir tu
tam sann camdan bir mahfaza iine konduu bir trbe yerletirilmiti -fa
kat tek bir lkeye bal kalmam ve donanm alimini pek ok farkl lkeden
yapmlard. 1900 ylma gelindiinde, Japonya, modem silahlarla donanm
bir orduya ve dnyadaki en iyi ikinci snf donanmalardan birine sahipti -

430

Dnya Sava Tarihi

yllk bir dnem ierisinde kurulmu, Batl olmayan en iyi donanma. Yakn
zamanda Japonya, Rusyayla girdii byk savan sonunu Ruslar ezerek
getirecek, byk bir g haline gelecek ve komularn kendisine katarak b
yk bir imparatorluk kurma yolunda ilerleyecekti. Bu dnemde Japon hk
meti devleti ve militarist bir ekonomi kurmutu. Kyllere ar vergiler yk
lendi; gelirin yars askeri harcamalara aktarlrken, dier yars yine askeri
gle balantl sanayi kollarna yatrld. Hkmet, lke sanayisini teknolo
jiyi gelitirerek, yabanc donanm satn alarak, en iyi dizaynlar kopya ederek
ve bu kopyalara dayanarak kendi rnlerini retecek irketler kurarak destek
liyordu. 1900 ylnda Japonya, byk ve modem sava gemileri retebilecek
sanayi altyapsna sahip olan, Batl olmayan ilk lkeydi -dnemin en geli
mi retim teknolojisine sahipti. 1939 ylnda ise ekonomi alannda dnya
altmcs olmutu ve bu tarihte donanmann yan sra, etkili bir hava kuvveti
ne de sahipti -Franszlar ve ngilizlerden eitim alarak, yabanc donanm sa
tn alp onlar kopya ederek, bu kopyalan retip ardndan kendi modellerini
gelitirecek irketler kurarak ve sanayiyi destekleyerek. Bu askeri reformlar
ksa srede meyvelerini vermeye balad -Japonya, kendisini baaryla koru
yup ardndan bir imparatorluk kurmay baarmt. Fakat bunun bir bedeli
vard; sonunda yeni kurulan ordu, devlette istikrarszla ve Japonyay bir
dnya savana srkleyecek olan militarist milliyeti bir bilincin domasna
neden oldu.
Avrupa ordularn ithal etmeye ynelik iki baarsz giriim, bunun ne
denli etin bir i olduunu bir kez daha gstermiti. 1885 ylndan sonra ili,
ordusunu modernize etmek iin Yzba Emil Korner liderliinde 36 Alman
retmen kiralad. Korner, bu grevi ili yemeini Alman kayla yiyerek
yerine getirdi ve ili, Pasifikin Prusyas haline geldi. Askerleri, ivili
Prusya miferi takp Alman borazanlarnn eliinde onlar gibi uygun adm
yrdler ve Alman silahlar kullandlar; ordu, komuta ve askere alma siste
mi tmyle Alman tarznda yaplandrld. Korner, ilideki eitim okullarn
da Alman modelini uygulad, Alman talimnamelerini evirtti ve Academia de
Guerra ve Estado Mayor JeneraVi kurdu. 1914 ylna kadar ilili subaylarn
yzde 25i Almanyada eitim grmt. Prusya Genelkurmay, 26.000 as
kerden oluan ili ordusunun Gney Amerikann en iyisi olduunu syl
yordu.
Fakat d grn aldatcyd: ili ordusu sadece grnte Prusya ordu
suna benziyordu. nk Prusya sistemi ancak uygun ortamda etkili bir ek
ilde uygulanabilirdi -devletin etkili, otokrat ve militarist; halkn ise eitimli,
fakat itaatkr olduu bir toplumda. Fakat ne ili Prusyayd ne de ilililer Ja
pon... Hkmet, orduyu modernize etmek iin gerekli olan harcamalar yap

Dnya Sava Tarihi

431

ma konusunda isteksiz davranyordu ve halk da fakir klelerden ibaretti. i

li halknn ancak yzde 30u okuma yazma biliyordu, fakat doktor ve avukat
larn da yardmyla askerden kama konusunda uzmandlar. ilili subaylarn
byk bir ksm Sava Akademisinden mezun olmay bile baaramamt
-byle bir durum Prusyada hayal bile edilmezdi. ili ordusunun organizas
yonu bir trl istenilen seviyeye ulaamam ve yeterli altyap olmamas ne
deniyle, Krnerin pansuman tedbirleri ortal daha fazla kartrmt. K
lalar pislik ierisindeydi, askerler kt besleniyordu, ikmal ve shhiye ilkeldi
ve ekipmanlar pahal, ama bakmszd. Tm bunlar bir ihanetle sona erdi.
1891 ayaklanmasnda Korner, asilere katlarak ili ordusunu, onu kuran dev
lete kar kulland. Sahip olduu yetkiden, blgede kendi ve Alman nfuzu
nu artrmak iin yararland. Korner zellikle baz Alman irketlerinden top ve
tfek satn alarak ili parasyla onlar zengin etti. ili, yllarca uraarak so
nunda pek bir ie yaramayan ve yirminci yzyl ierisinde gelimesine byk
sekte vuracak olan byk bir ordu kurmay baarmt.
Askeri modernizasyon srecinin en sancl olduu lke indi. 1838den
itibaren Batl devletler karsnda yaanan yenilgiler modernizasyonun ge
rekli, 1862de patlak veren Taiping isyan da kanlmaz olduunu gster
miti. Ancak devlete deil de komutanlarna bal olan eyalet askerleri isya
n durdurmay baarabilmiti. Komutanlar, ellerindeki birlikleri savaa hazr
halde tutabilmek iin, bulunduklar blgelerin valiliini de yaparak hem sivil
hem de askeri idareyi stlenmilerdi. lk zamanlar bu tr bir idare tarz, ko
mutanlarn Konfuys ilkelerine bal olmas nedeniyle bir tehlike tekil et
memiti, fakat zamanla kendi karlar dorultusunda hareket etmeye bala
dklarnda iler deimiti. Konfuys subaylar sadk ama teknik adan
vasat kiilerdi; askeri eitim sisteminin gelitirilmesi sonucunda, Konfuys
ilkelerinden habersiz, yetenekli subaylar yetitirilince, ordu siyasetin ege
menliine girmeye balad. Merkezi idare, etkili bir askeri g kurma ve onu
kontrol etme konusunda baarsz olunca, zayflama srecine girdi. in ordu
su gittike politik ve blgesel bir g haline geldi ve hkmet, her iki hizbi
de birbirine kar kullanmaya alt. Subaylarn atanmas, kaynaklarn tahsi
si ve askeri politikalar entrikalar sonucunda belirleniyor ve bu durum, hem
lkeye hem de orduya zarar veriyordu. ini d tehditlerden korumada ye
tersiz kalan ordunun kendisi bal bana bir i tehditti. 1916da in, derebey
leri arasnda blnm ve byk zarar gren lke, Japon igali karsnda sa
vunmasz kalmt. Trkiyede ordu devleti ele geirmi, fakat halka zarar
vermemiti; inde ise ordu devleti ortadan kaldrm ve ulusu zayflatmt.
1864 ylnda Taiping glerine kar savaan Ching komutan Li HungChang, in ordusunun Bat ordularyla boy lmesinin mmkn olmad
n sylemiti: Her gn subaylarma ve askerlerime, nyargsz davrana

432

Dnya Sava Tarihi

rak Batklarn metotlarn renmeleri gerektiini sylyorum. Ancak bu e

kilde sava alannda onlarn karsnda durabiliriz. Sonraki 30 yl boyunca
kendi kendine yetme yntemini seen Li, askerlerini Batl usullere gre eitse de, yabanc eitmenlere Japonlar kadar bel balamamt. Fakat teknik
adan eitim alm yetenekli subaylara duyulan ihtiya konusunda yanl bir
dnceye sahipti. Bat teknolojisinin kullanld, devlete bal ve sivil silah
fabrikalar kurdu, nk yabanclara muhta yaamak intihar etmekten fark
szdr. Fakat Japonlar, 1894-95 yllar arasnda onun elindeki tm gc yok
ettiler. Li baarsz olmutu, nk inin Japonyadan daha fazla dman ve
sorunu bulunuyordu: Reform yapmay ve kendi kendimize yetebilmeyi is
tiyorum, fakat kalifiye insan, yeterli para ve destekim olmadan ne yapabi
lirim ki? Japonlar, bu hedeflere sistematik bir ekilde ulam ve bu yolda
tm kaynaklarn seferber etmilerdi. Li, elinde olan imknlarla bile - in
devlet gelirinin yzde 15i- baarya ulaabilirdi, fakat pek ok devlet grev
lisi onun baarl olmasn istememiti -1894-95te Japonlara kar onun bir
liklerini gndermi ve kendi birliklerini cepheden uzak tutmulard.
Asya devletleri, ordularn, ancak bu giriimi ana hedefleri olarak kabul edip bu deiikliin yol at siyasi krizi atlatabilmeyi baardktan sonra mo
demize edebilmilerdi. Yine de, hl kt modemize edilmi pek ok ordu
kuruluyordu. Yabanc uzman armak en kolay yollardan biriydi, fakat bu
nun siyasi sonularndan duyulan endie nedeniyle, pek ok devlet bu yola
bavurmaktan ekinmiti; zaten gelen uzmanlarn birounun da yetersiz
olduu ve grevini ktye kulland grlmt. B atinn ate gcne kar
koyabilmek iin modem ekipmanlar artt, ne var ki ok az devlette bu silah
lar alacak para bulunuyordu ve satn alabilenlerin de bunlar gerektii gibi
kulland pek grlmemiti. Ordunun modernizasyonu, bu ie kalkan dev
let iin gerek bir siyasi, ekonomik ve idari imtihand. Eer yeterince hzl ol
maz ve ileri gtrmezseniz, baarsz olmanz kanlmazd. Daha gl ra
kipler, henz modernizasyon srecinde olan ordular pek ok kez yenmiti:
ngilizler Mahrattalar, Sihleri ve Msrllar; Japonlar inlileri ve Ruslar ve
Msrllar da Trkleri yenmiti.
Subay yetitirmede karlalan en byk sorun, askeri ve siyasi komutay
la dorudan ilikiliydi. Batllamaya, orduyu idare edecek sayda ve yete
nekte subay yetitirilene kadar devam edilmeliydi, fakat bu subaylar, kendi efendilerini de ortadan kaldrabilirlerdi. Subaylar, Batllamann her aama
snda yeteneksiz ya da sadakatsiz olduklarn pek ok kez ispat etmilerdi
-bunun tek istisnas, Batllamann bir devrimin ardndan balad ve su
baylarn, siyasi grlerine ve rejime olan ballklarna gre seildii Japon
yayd. Batl tarzda eitim alm olan subaylar, kendilerini yetitiren rejimi

Dnya Sava Tarihi

433

er ge ortadan kaldrmaya kalkmt, 1930larda Japonyada olduu gibi.

Ordunun Batklatrlmasnda karlalan en byk glk, ayn grleri
paylaan yetenekli subaylar yetitirebilmekti. Askeri kuramlarn Batklat
rlmas genelde siyasi krizle sonulanrd -eski ordular ayaklanr, yeniler de
darbe yapard. Bu ekilde devletin toplum zerindeki egemenlii artm ve
lkede devrim yapacak kurumlar yaratlmt; te yandan, modernize olan or
dular ilk frsatta komularna saldrd iin, pek ok sava km ve Bat as
keri teknolojisinin tm dnyaya yaylmas salanarak Batnn askeri hege
monyas sona erdirilmiti.
Bat ordular 1914ten sonra kimi ynlerden daha da glenmiti.
1930larda 10.000 ngiliz askeri ve 150 uak tm Ortadouyu kontrol eder
ken, Etiyopyada zrhl aralar ve zehirli gaz Massawamn intikamn alm
t. Yine de, Avrupann sahip olduu stnlk gn getike azalyordu. Bat
l olmayan baz ulus-devletler, kendi topraklarnda ve komu blgelerde Ba
tklarla rahata baa kabilecek gte modern ordular kurmay baardlar. lerleyen tarihlerde baka lkeler de bu modelleri takip edip glerini artra
cak ve politikalarn deitireceklerdi. rnein, Msr ve Trkiyede ordunun
siyasete mdahalesi, slam lkelerinin karakteristik zellii haline gelecekti.
Yabanc igallere kar ulusal kurtulu hareketlerini ynetecek yeni ve daha
etkili siyasi organizasyonlar oluacak ve 1945 ylndan sonra gerillalar, nce
ki yllara kyasla ok daha fazla d yardm alacakt. Bat iin fetih artk ucuz
bir eylem deildi. Maliyet arttka bu giriimlerin says da azalmaya bala
d. Bat ordular eski glerini muhafaza etmekle birlikte, artk dnyann ge
ri kalanna eskisi kadar saldrmyorlard; stelik, kendi aralarndaki savalar
da neredeyse tmyle sona ermiti. Fakat Batnm dnya zerindeki hkimi
yetini sona erdiren gerek nedenler, 1914 ve 1939 yllarnda birbirlerine kar
balattklar topyekn savalar olacakt.

Okuma nerileri
M etot asn d an , so n d n em d e y a y m la n m kitap, in celen en d n em d e B a tl v e B atl
olm ayan g ler arasndaki askeri ilik ilerin an lalm as asn d an tem el bir n em tam aktadr:

The Middle Ground, Indians, Empires and Republics in the Great Lakes Regi
on, 1650-1815 (C am b rid ge, 1 991); M atth ew H eadrick, The Tools of Empire: Technology and
European Imperialism in the Nineteenth Century (O xford , 1981); v e Jam es B e lic h , The New
Zealand Wars and the Victorian Interpretation o f Racial Conflict (A u ck lan d , 1 9 8 6 ). D o u g la s
P eers, der., Warfare and Empires, Contact and Conflict Between European and Non-Europe
an Military and Maritime Forces and Cultures, An Expanding World, 2 4 . cilt (A sh g a te, 1 997)
R ichard W h ite,

de konu zerin e yararl b ir alm adr.

E m p eryalizm ordularna ilik in o k g e n i bir literatr m evcu t. R us-T rk savalarn n R u s

434

Dnya Sava Tarihi

Strategy and Power in Russia, 1600The Russian Army Under Nicholas I, 1825-1855
(D urham N C , 1 9 6 5 ). R u ssell W eigly, The American Way of War, A History o f United States Mi
litary Strategy and Policy (B lo o m in g to n IN , 1 9 7 3 ) v e M au rice M a tlo ff, Army Historical Seri
es, American Military History (W est P oin t, 1969); K . Jack Bauer, The Mexican War, 18461848 (L in co ln N E , 1 9 7 4 ) v e F ran cis P aul Prucha, The Sword of the Republic, The United Sta
tes Army on the Frontier, 1783-1846 (Londra, 1 969) O h io daki A m erik an sa v a la ry la - 1 8 1 2 y a taraf v e K a fk a sy a n n feth i iin bkz. W illiam F uller,

914

(N e w York, 1 9 9 2 ) v e John C urtiss,

1 9 1 4 arasnda n g iltere v e K an ad a ile; 1 8 4 5 -1 8 4 8 arasnda M ek sik a y a k a r - ilg ili yararl d e

erlen d irm elerd e bulunur. C h riston A rcher, der.,

ca (W ilm in g to n

The Wars o f Independence in Spanish Ameri

D E , 2 0 0 0 ) k on u zerin e m k em m el bir alm adr. F ran sz sm rge ord u su

nun iki unsuruna ilik in b az iy i alm alar i in bkz. D o u g la s Porch, The French Foreign Le
gion, A Complete History o f the Legendary Fighting Force (N e w York, 1 991) v e M yron E chenberg, Colonial Conscripts, The Tiralleurs Sngalais in French West Africa, 1857-1960
(P ortsm outh N H , 1 9 9 1 ).
m e k o la y in c e le m e si asn d an , H in t ordusunun so sy o -p o litik v e rg tsel altyap sn an

Between
Mars and Mammon, Colonial Armies and the Garrison State in Early Nineteenth Century In
dia (Londra, 1 9 9 5 ) v e S e e m a A la v i, The Sepoy and the Company, Tradition and Transition in
Northern India, 1770-1830 (D e lh i, 199 5 ). B y k isy a n a (m u tin y) ilik in iki tem e l d e erlen
dirm e iin bkz. E ric S to k es, The Peasant Armed, The Indian Rebellion o f1857 (O xford , 1 986)
v e R udrangshu M u k h erjee, Awadh in Revolt, J857-1858, A Study of Popular Resistance ( D e l
hi, 198 4 ). C hristopher H ibbert, The Great Mutiny, India 857 (L ondra, 1 9 7 8 ) ok u n ab ilir v e ilam ak iin , so n d n em d e y a y m la n m iki a lm a nem lidir: D o u g la s M . P eers,

y i aratrlm , fakat a n a liz asn d an p h e gtrr bir alm adr.

B e lic h , Y en i Z ela n d a savalarn a ilik in standart bir d eerlen d irm e sunar. H in d ista n daki
savalar, m uh arebeler v e ask eri siste m lere ilik in n e m li d eerlen d irm eler iin bk z. R a n d o lf
G .S . C ooper, W ellin g to n and th e M arathas in 1 8 0 3 , v e John P em b le, R eso u rces and T ech

Warfare and Empires. in d ek i sa valar v e askeri

The Opium War, Barbarians in the Celestial Empire in the
Early Part of the Nineteenth Century and the War by Which They Forced Her Gates Ajar (C h a
p el H ill N C , 1 9 75); P hilip A . K uhn, Rebellion and its Enemies in Late Imperial China (C am b
rid g e M A , 1 9 70); S ta n ley S p ector, Li Hung-Chang and the Huai Army, A Study in NineteenthCentury Chinese Regionalism (S e a ttle, 1964); v e A n d rew W ilson , The Ever-Victorious Army,
A History o f the Chinese Campaign under Lieutenant Colonel C.G. Gordon, CB, RE, and of
the Suppression of the Tai-Ping rebellion (Londra, 1991). B u savalara ilik in ilg in in k ay
naklar u eserlerd e bulunabilir: E .H . Parker, Chinese Account of the Opium War (W ilm in g to n
D E , 1 9 7 0 ) v e A rthur W aley, The Opium War Through Chinese Eyes (S tan ford , 1958).
n iq u es in the S e co n d M aratha War, P eers,
kurum lar iin b k z. P eter W ard Fay,

A vrupa feth in e kar y erli A frik a askeri sistem lerin e v e d iren iin e ilik in b a z yararl kay

Warfare in the Sokoto Caliphate, Historical and Sociolo

gical Perspectives (C am b rid ge; 1977); Ian K n igh t, The Anatomy o f the Zulu Army, from Sha
ko to Cetshwayo, 1818-1879 (L ondra, 1995); v e iki d erlem e kitap: z e llik le M ich ael C row ther, West African Resistance ( N e w York, 1 972) v e B e th w e ll A . O got, der., War and Society in
Africa, Ten Studies (L on d ra, 197 2 ). B u savalarn A vrupa tarafndan b az yararl d eerlen d ir
m eleri iin bk z. D o n a ld R. M orris, The Washing of the Spears, The Rise and Fall of the Zulu
Nation ( N e w York, 1966); Frank E m ery, Marching over Africa, Letters from Victorian Soldi
ers (L ondra, 1 9 86); v e T h o m a s P akenh am , The Scramble for Africa, 1876-1912 (N e w York,
naklar iin bkz. Jo sep h P. S m a ld o n e,

1991).

Dnya Sava Tarihi

435

D avid B . R alston , Importing the European Army, The Introduction o f European Military
Techniques and Institutions into the Extra-European World, 1600-1914 (C h ica g o , 199 0 ), B a
tl askeri kuram larn B a tl olm ayan lk eler zerin d ek i etk isi m e selesin e tem e l bir giri su n
maktadr. B u m eselen in z e l y n lerin e ilik in kk, fakat yararl b ir literatr d e m evcuttur:
ili iin bkz. H o lg er H erw ig v e W illiam F. Sater, The Grand Illusion: The Prussianization of
the Chilean Army (L in co ln N E , 1999); Jap on ya i in bkz. R ichard J. S am u els, Rich Nation,
Strong Army," National Security and the Technological Transformation o f Japan (Ithaca,
1994); Ernst P resseisen , Before Agression, Europeans Prepare the Japanese Army (T u cson ,
1 965) v e John Ferris, A B ritish U n o ffic ia l A viation M issio n and Jap an ese N a v a l D e v e lo p
m en ts, 1 9 1 9 -1 9 2 9 ,

The Journal o f Strategic Studies,

10: 3, E yl l 1982.

ON KNC BLM:
YRMNC YZYILDA
MLTARZM VE TEKNOLOJK SAVA

Birinci Dnya Sava

Birinci Dnya Sava, zerinde saysz farkl fikrin att ok geni bir
konudur, ama tm tarihilerin ayn fikirde olduu bir konu vardr ki, o da, sa
vaa katlan taraflarn tmnn savan ok ksa sreceine inanddr. Sa
vata yaanan ar can kayb ise insanlar hayalcilikten kurtararak herkesin
akln bana getirmi, zellikle bat cephesindeki 1916 muharebelerinin ar
dndan inanszlk ve eletiri alp yrmt. 1918e gelindiinde, artk hi
bir devlette savaacak hal kalmamt ve insanlar neredeyse savan hi bit
meyeceine inanmaya balamt. Bu savan toplumlar zerindeki etkisi tar
tlmazd ve sava yaayanlar, daha sonradan kayp bir nesil olarak kabul edilmiti. Teknolojik ve teknik adan bakldnda, Birinci Dnya Sava sa
va alanlarna teknolojiyi mmkn olan her ekilde uygulam ve bunun so
nucu da yaanan inanlmaz can kayb olmutu. Bu nedenle, sradan bir aske
rin deneyimi genelde bir insann dayanma gcyle snrlyd -zellikle de
1916 ve 1917 muharebelerinde. Birinci Dnya Sava kendinden nceki sa
valara hi benzemiyordu ve artk hibir sava ncekilere benzemeyecekti.
Birinci Dnya Savann nedenleri bal bana bir tartma konusudur,
fakat bilindii zere, sava ateleyen olay Aridk Franz Ferdinandn 28
Temmuz 1914te Sarajevoda Bosnal bir Srp milliyetisi tarafndan ldrl
mesidir. Ferdinand, 1908de Bosna-Herseki ilhak eden Avusturya-Macaristan imparatoru Franz Josephin halefiydi. Avusturya-Macaristan, suikast d

438

Dnya Sava Tarihi

zenleyen askeri istihbarat olduu iin, olaydan dorudan sorumlu olan Srbis
tana sava ilan etti ve Almanlar da Balkanlarda hkimiyet kurma isteine
ortak etti. Diplomatik olarak kuatlm olan Almanya, Rusyann seferberli
inin kendisinin Avrupadaki konumunu tehlikeye sokacan dnerek sa
vaa katlmay kabul etti. Almanya, ileride koullarn bu kadar uygun olama
yaca dncesiyle, ilk saldran olma frsatn karmak istememiti. Fransa
mttefiki Rusyann yannda yer alrken, ngiltere de Belikann tarafszl
na sayg gsterilmemesi nedeniyle ve Almanyann daha fazla g
lenebilecei endiesiyle savaa girdi. Bylece, Austos banda taraflar belli
olmu ve yirminci yzyln ilk byk atmas iin her trl hazrlk tamam
lanmt.
Sava iin seferberlik artt ve lkelerin sahip olduklar insan gc arasn
da byk farklar bulunuyordu. Almanyada, 1912-13 yllarnda yedek asker
says artrlm olsa da, bar dnemi ordusunun mevcudu 748.000 iken, Rus
ve Fransz bar dnemi ordularnn toplam mevcudu 2 .170.000i buluyordu.
Fakat 1914te sava baladktan sonra seferberlik ilan edilince, Alman ordu
sunun mevcudu 2.15 milyona, Avusturya-Macaristan ordusunun mevcudu ise 1.3 milyona ykseldi. 1914te Rus ordusunun mevcudu 3.4 milyonken,
Fransz ordusu 1.8 milyona erimiti. Asker gc bakmndan byk devlet
ler arasnda en zayf olan ngiltereydi ve ounlukla ekonomik nedenlerle
elinde sadece 6 piyade ve 1 svari tmeni bulunuyordu. ngilterede bunlara
ek olarak, Blgesel ordu denen ve yedek askerlerden oluan bir g de grev
yapyordu, fakat bunlarn savata pek faydas olmayacakt. Sava Bakam
Lord Kitchener 1914te gnllleri savaa arnca bu arya uyan 2.5 mil
yon gnllyle tam 70 tmen kurulmu, fakat bu bile yeterli gelmeyince,
1916da askere alma sistemi uygulanmaya balanmt. Savaa hazrlksz ya
kalanan Belikann 1914 ylndaki ordu mevcudu ise sadece 200.000 kiiy
di. 1913 tarihli Yl Kanunuyla askerliin zorunlu hale getirildii Fransa,
1914te askerin saysnn nfusa orannn en yksek olduu (yzde 2.29) l
ke haline gelmiti.
Ksacas, 1914te ttifak glerinin elinde 3.5 milyon, tilaf glerinin elinde ise 5.7 milyon asker bulunuyordu. Bu nedenle, 1914te sava bat cep
hesinde baladnda, 1.8 milyon kiilik 73 Alman tmeninin karsnda 2.38
milyon kiilik 92 ngiliz-Fransz-Belika tmeni yer almt ve dolaysyla,
Schlieffen taarruzu baladnda Almanlarn ii hi de kolay olmamt.
lkelerin savaa srdkleri askerlerin ulat rakam etkileyiciydi, fakat
bu adamlar acaba grev yapmaya istekli miydi? Bu tartmal bir konudur, ama zellikle tm lkelerde savan 1914 ylbana kadar bitecei inanc yay

Dnya Sava Tarihi

439

gn olduu iin,insanlarn ok ge olmadan bu savaa katlmak iin neredey

se yar ettikleri de inkr edilmez bir gerektir. Balangta zellikle milliyet
i orta ve stsnflar arasnda (ii snf pek o kadar istekli deildi) tarifsiz
bir coku mevcuttu. Almanyada rencilerin ve stsmfin savaa katlmak iin can atmas sayesinde, 1914-15 arasnda 308.000 kiilik 22 tmen kurul
mutu. ngilterede orta ve stsnflar savaa katlmaya yle istekliydi ki,
1909-1915 arasnda Winchesterdaki zel bir okulda kalm olan 539 gen
ten sadece 8 tanesi gnll olmamt. Dier gruplar iinse asl itici g eko
nomik sebepler ve evre basks olmutu. Fransada okullardaki milliyeti eitime ramen halk savaa katlmaya hi de merakl deildi ve 1914 Eyllnde (hkmet ve tm sosyal hizmetler de dahil olmak zere) 700.000 si
vil Paristen kamt. Dier yandan, seferberlie kar da, hafif bir honut
suzluktan baka bir itiraz olmamt: Fransa sava istemiyor; eer saldrya
urarsak gerekeni yaparz. Sadece Rusyada, seferberlik tam hasat mevsimi
ne denk geldii iin, kyller ciddi bir direni gstermilerdi.
Seferberlik sreci gayet karmak bir uygulamayd. rnein, Alman
yann seferberlik plan yedi aamadan oluuyordu; ilk drt aama birlikleri
alarm durumuna geirmekle ilgiliydi. Beinci aama ise askeri intikalle ilgi
liydi ve bu noktada demiryollarnn hayati bir nemi vard. Savan banda
mevcudu 1.6 milyon olan Alman bat ordusu, Ren blgesine gnde 560 va
gonla saatte 20 mil hzla tanmt. Douda ise 9 Alman tmeni, toplanma
blgesine, daha zayf olan Prusya demiryolu an kullanarak 22 Auststa
ulamt. Toplam olarak, Alman Genelkurmay, 600.000 atn da dahil oldu
u tm orduyu 11.000 vagon kullanarak 312 saatte seferber etmeyi baarm
t. Altnc aama birliklerin toplanma blgesinde toplanmas, yedinci aama
ise birliklerin dmanla atmaya sokulmasyla ilgiliydi. Bu gerekten de
takdire ayan bir baaryd.

Almanlarn batda uygulad strateji Belika ve Kuzey Fransa zerinden

yaplacak bir kuatma harektyd; bu plan, 1891 -1906 yllar arasnda Genel
kurmay Bakanl yapm olan Graf Schlieffen tarafndan hazrlanmt. Pla
na gre, Landwehr ve Ersatz birimlerince desteklenen 53 tmenden oluan
sa kanat, Metz-Thionville zerinden ilerlerken, 8 tmen sol kanad savuna
cak ve 10 tmen de Ruslar durduracakt.
Schlieffenin halefi Gen Moltke sa kanad zayflatp sol kanad glen
dirdi. Fakat gerek olan uydu ki, bu plann baarl olabilmesi iin, henz icat edilmemi olan motorlu aralarn kullanm zorunluydu. Fransz ordusu,
Lorraine ve Alsacea sonusuz saldrlar dzenlemeye zorlanm ve ancak bir

440

Dnya Sava Tarihi

sre sonra plann gerek niyetini kavramaya balamt. Fransz bakomutan

Joffre, 25 Austosta gerek tehlikenin farkna vard ve Fransz birliklerinin
gneyden merkeze doru, Parisi savunacak ekilde mevzilenecei ve byle
ce sol kanadn glendirilecei yeni bir sava plan hazrlad. Ayrca, Fransz
cephesinin sol kanadna, destek olarak ngiliz Sefer K uw etine (British
Expeditionary Force-BEF) bal 4 piyade tmeni ve 5 svari tugay yerleti
rildi.
Austos ay boyunca ilerlemesini srdren Alman ordusu, att her adm
da biraz daha fazla direnile karlamaya balad. Cepheler Muharebesi olarak adlandrlan bu savata Franszlarn kayb 300.000i am ve ngiliz
Sefer Kuvveti de Mons ve Le Cateaudaki atmalarn ardndan geri ekil
meye balamt. Fakat Alman komutan, Parise batdan deil de, sa kanada
arlk vererek doudan ilerlemeye karar verdi. Bu durumda Parisin kuatl
mas ihtimali de azalm olacakt. Joffre, 5 Eyll 1914te bir kar saldr ba
latarak Mameda yaplan muharebeyle Almanlar durdurup Fransz toprakla
rnn bir blmn geri almay baard. Her iki taraf da denize ulancaya ka
dar birbirini cenahlardan kuatmay denedi ve artk kuatmak iin yer kalma
ynca, iki taraf da olduu yerde mevzilenip savunma hatt ina etmeye bala
d. Kazlan bamsz siperler, ileride birbirine eklenerek kesintisiz bir savun
ma hatt haline gelecekti. Bunun sonucunda, Ekim 1914te ordularn hareket
kabiliyetinin sona ermesiyle, siper savalar balam oldu. Yine de, Ekim ve
Kasm 1914teki Birinci Ypres Muharebesinde Almanlar Calaisye hzl bir
ekilde ulamay denemi, ama modem silahlarn varlnda -piyade tfei,
makineli tfek ve seri atl toplar (Fransz 75likleri ve ngilizlerin 18 poundluklar)- bu tr bir ilerlemenin mmkn olmad anlalmt.
Tfek, makineli tfek ve toplarn ate gc her iki taraf da olduu yere
mhlamt, nk savunan taraf ate gcnden maksimum seviyede istifade
edebilirken, saldran taraf byle bir imkna sahip deildi. Top ve makineli ateinin zerine dorudan ilerlemek, kendi topusunun ate ap onlar bastr
d durumlar haricinde, mmkn deildi. Ordular, bu yeni sava tarzna al
maya alrken, topuyu nasl kullanacaklarn da renmeye balamlard.
Eer topunun at yumuatma atei dman siperlerini tahrip eder ve da
ha sonra topu ilerleyen piyadenin nnde onlarla birlikte ilerleyen baraj atei(,) salayabilirse, piyadenin baarl olma ans olabilirdi. Bu ilerlemenin
baarl olabilmesi iin, topunun, yerlerinin tespiti ok daha g olan d
man makineli tfeklerini ve ayrca kar baraj atei aabilecek dman topu(,) Baraj Atei: Toplarn belli bir hedefe nian almadan bir blgeye ate ederek ateten bir duvar oluturma
sna baraj atei denir. Ayn anda ate eden tm toplarn namlular ayn ada yukar ya da aa hareket
ettirilebilir ve bu ateten duvar ileri ya da geriye doru yn deitirebilir (.n.)

Dnya Sava Tarihi

441

sunu da susturmas zorunluydu. Eer her ey yolunda giderse, piyadenin iler

leyiinden bir sonu elde edilebilirdi. Fakat bu tr bir sava taktiini uygula
yabilmek iin gereken teknik imknlara ve teknolojiye ancak 1917 ylnda ulalacakt. Dolaysyla, modem silahlar, savunma arlkl bir savam do
masna ve muharebelerin tam bir kmaza girmesine neden olmutu. Fakat
savalarn sonunda bu noktaya gelecei, zaten Boer Sava (1899-1902) ve
Rus-Japon Savanda (1904-5) belli olmutu. Sonu olarak, bat cephesinde
piyade tfei, makineli tfek ve top sava alanlarnn hkimi olmu ve bu du
rum tank icat edilinceye kadar da deimemiti.
Bat cephesinde Ypres Muharebesindeki baarszln ardndan 1915te
savunmaya geen Almanlar, bu sefer tm gleriyle Ruslara yklendiler.
Franszlar ve ngilizler de bat cephesinde siper savan sona erdirmek iin
birka farkl metot uyguladlar. Bu metotlar yleydi: srpriz saldr (Neuve
Chapelle); topyekn hcum (Champagne); yeni silahlar (Loosta gaz kulla
nlmas); topuya arlk verme (bu, Fransz kolordu komutam Philipe
Petainin destekledii bir yaklamd); hep daha fazla sistemi (eer saldr
baarsz olursa, asker ve top saysn iki katna karp yeniden saldrma, r
nein Artoisda); sonunda dmann zleceini umarak saldrnn uzatl
mas (hemen her yerde); ve savam sklet merkezinin bat cephesinden baka
bir yere kaydrlmas (anakkale Sava). Savunmann sahip olduu almaz
g, ar topunun olmamas ve saldranlarn tecrbesizlii gibi nedenlerle,
tilaf kuvvetlerinin uygulad tm yarma harektlar baarsz olmutu. Bu arada, 1915te inanlmaz miktarlarda harcand iin, tm ordularda top mer
misi sknts ba gstermiti. Siper sava iin uygun silahlarn gelitirilmesi
ynnde de herkes hararetle almaya balamt, nk ordularn bomba, el
bombas, hafif makineli, havan ve hepsinden nemlisi dman siperlerini yok
etmek iin ar toplara acilen ihtiyac vard.
1916da Alman bat ordusu komutan Falkenhayn, sembolik adan nem
li bir bqlge olan Verduna dzenlenecek bir saldrnn Fransz ordusunu yp
ratacana ve hatta moralinin kmesine yol aabileceine karar verdi. Bu e
kilde, batda savunmada kalmay amalayan Alman stratejisi birden dei
miti. Falkenhayn iddetli top ateiyle Franszlar yenebileceini dnm
t, fakat saldrnn banda Douaumont Kalesinin ele geirilmesi -Franszla
rn ihmalkrl nedeniyle- gibi baarlara ramen, Alman ordusu kendisini
tam bir ypratma savann ierisinde buldu. Falkenhayn, Franszlarn yedek
kuvvetlerini yenerek Verdun ele geireceini dnmt, fakat bunun iin
kendilerinin de ar kayplar vermesi gerekeceini hesaba katmamt. Al
manlar, top mermileriyle atlan yeni tr bir gaz olan phosgenei kullanarak
7 Temmuzda Vaux Kalesini ele geirmeyi ve 23 Temmuzda da Verdunn

442

Dnya Sava Tarihi

d savunma hattna ulamay baardlar. Ne var ki, sonu deimemi ve

Verdun ele geiremeyen Almanlar, yine siper savann kmazna srklen
milerdi. Cephe komutan, phosgene gazna gvenerek tm gcyle saldrsa, belki de zafer kazanabilirdi, ama byle yapmad. Verduna yaplan sal
dr, Haziran sonunda dzenlenen ve iddetli bir topu ateinin ardndan ba
layan ngiliz-Fransz Somme taarruzunu da tetiklemiti. Verdun Aralk
1916ya kadar srse de, Almanlar Somme Sava nedeniyle blgeye hi tak
viye gnderemedi. Verdunda her iki taraf da ar kayplar vermiti. 10 ay ierisinde 377.000 Fransz ve 337.000 Alman lm, yaralanm ya da kay
bolmutu. Falkenhayn ise oynad kumar kaybetmi ve Austos 1916da
grevden alnmt.

rnekolay ncelemesi: Somme Sava, 1 Temmuz 1916

Alman ordusu Somme Nehri boyunca harekete geen 14 ngiliz ve 5 Fran
sz tmeninin saldrsna uram ve korktuklar balarna gelen ngilizler iin sonu tam bir felaket olmutu. ngilizlerin toplam kayb 57.450ydi ve bu
kaybn 19.240 saldrnn ilk gn olan 1 Temmuzda verilmiti. Verilen tm
bu kayba ramen, ngilizler gneyde kk bir toprak parasndan baka bir
ey ele geirememilerdi. Bu felaketin ba sorumlusu ngiliz topusuydu.
Topu Alman dikenli tellerinde gerekli gedikleri aamam, derin Alman s
maklarna nfuz edememi ve Alman top ve makineli tfeklerini susturamamt. Baarszln dier bir nedeni de, birinci ve ikinci Alman hattna ka
dar ngiliz piyadesinin nnde ilerlemesi gereken baraj ateinin ok hzl ilerleyip gemesiydi. Topu baraj, ngiliz piyadesi henz Alman siperlerinin
nne varmadan geip gidince, Almanlar saklandklar snaklardan kp si
perlere yerlemi ve aktaki ngiliz piyadesi youn bir atee maruz kalm
t.
Oysa, saldry yneten ngiliz komutan Ravvlinsonn, bu sorunu bir yl
nce de yaad iin, olacaklar nceden tahmin etmesi gerekiyordu. Rawlinson, 21 Temmuz 1915 te yazlm bir mektupta 1915teki bir saldrya at
fen unlar yazmt: Topumuz dman zerinde istediimiz etkiyi salaya
mad ve dman, henz bizim piyademiz onlara ulaamadan siperlerdeki yer
ini almay baard. Ayn mektupta Ravvlinson, yle devam ediyordu: Bom
bardman srasnda dman derin snaklar ierisinde saklanyor ve saldr
vakti geldiinde, hemen smaklardan kp siperlerdeki yerini alyordu. Bu
yzden, zerlerine yadrdmz onca top mermisi hibir ie yaramyordu.
Bence baarszln asl nedeni budur. Ravvlinson ya da onun st olan n

Dnya Sava Tarihi

443

giliz Genelkurmay Bakan Douglas Haig, bu yaananlardan neden bir ders

almamt? Bunun muhtemelen iki nedeni vardr: Haig ve Rawlinsonin an
laylarnn kt olmas ya da Sommedaki ngiliz topu ateinin 1915te oldu
undan ok daha iddetli olmas. Saldr balamadan nceki bir hafta boyun
ca 2.207 top Alman hatlarna 1.7 milyon top mermisi yadrm ve saldr g
n olan 1 Temmuzda saldry destekleyecek baraj atei iin 1.513 top
600.000 mermi atelemiti. Haig ve Rawlinson, muhtemelen byle bir top ateinin saldry phe gtrmez bir ekilde baarya ulatracan dn
mlerdi. Fakat Birinci Dnya Savanda ska grld gibi, mdafilerin
derin snaklara saklanp top ateinden korunma konusundaki yetenekleri,
topu ateindeki isabet orannn dkl, bu tr saldrlar konusundaki de
neyimsizlik ve topu ve piyade arasndaki koordinasyonun zayfl bir ara
ya geldiinde sonu hsran oluyordu.
1
Temmuz 1916daki piyade hcumunun bir paras olmak acaba nasl bir
eydi? ngiliz pilot Cecil Lewis saldrdan 30 dakika nce cephe zerinden
umutu: Saldrya son yarm saat! Beaumont Hamelden Somme bataklk
larna kadar tm blge birka yz metre derinliinde beyaz ynden bir rty
le kaplanm durumda -patlayan sis mermileri! Bu, savan ve dnya tarihi
nin ahit olduu en byk bombardman. Top mermilerinin grlts her an
daha da ykseliyor ve Wotan ii bo dnyay bir davul gibi alyormuasna, yer gk titriyor. Bu elik yamurundan hibir ey salam kamaz. u ana kadar, Cecil Lewisin grleri de top ateinin gcn fazla abartan Haig
ve Rawlinsonm grleriyle paralellik gsteriyordu. Lewis defterine unlar
da kaydetmiti: Bize gre sonu tam bir fiyasko... Pek ok Alman bataryas
hl aktif durumda ve telsizle verdiimiz tm raporlara ramen, toplarmz
bildirilen koordinatlara ate amay hl baaramad. Organizasyon tmyle
km durumda. Lewis ok haklyd, ngiliz topusu dman bataryalarn
susturma konusunda tamamyla baarsz olmutu.
Top ateinin yetersizliinden ziyade, asl sorun baraj ateinin ok hzl ilerleyerek piyadeyi yalnz brakmasyd. Almanlar, bu sayede kendi siperle
rinden, saldranlar rahatlkla yok edebilmilerdi. 1 Temmuz 1916 saldrsna
itirak etmi olan ve Ovillers ynnde ilerleyen 8. Tmende grev yapan
Henry Williamson saldry yle anlatyor:
B a z a s k e r le r in a y a a k a lk p ile r le d ik le r in i g r d m v e b e n d e o n la r la b ir lik te
ile r i a t ld m . K i m i d e h e t i e r is in d e d o n u p k a lm , k im i b a n e i p b a c a k la
r n t o p la m , k im i d e y e r d e h a r e k e t s iz c e y a t y o r . S i z y a n la r n d a n g e e r k e n ,
b a z la r y e r d e a c i in d e k v r a n p a y a k la r n z a y l e b ir s a r ly o r k i , o n la r d a n
k e n d in iz i g l k l e k u r ta r y o r s u n u z . B t n n ifo r m a m to p r a k v e k a n la k a p
la n d .

444

Dnya Sava Tarihi

A r p e t e i g i b i d e l i k d e i k to p r a k ta y a r a l a y a m la a a y u k a r g i t m e y e d e
v a m e t tim . B e n i m d a h il o ld u u m il k d a lg a e r ir k e n ik in c i d a lg a o n u n y e r i n i a l
d v e o n la r n d a s o n u a y n o ld u . B u n la r , a y n a k b e t le k a r la a c a k n c
d a lg a ta k ip e t ti. B i r s r e s o n r a g e l e n d r d n c d a lg a d i e r le r in d e n k a la n la r a
k a r t. T m a s k e r le r b a ra j a t e i n e y e t i e b i lm e k i in k a n t e r i e r is in d e ile r i
d o r u k o t u r u y o r d u . A y la r c a s r e n s k e it i m d e r e t ile n le r k im s e n i n a k ln a
b i l e g e l m e m i t i . K im t a h m in e d e b ilir d i k i, B y k T a a r ru z u n s o n u b y l e b ir
k a r m a a o la c a k ?

Williamsonm yorumlarndan yola karak, dalgalar halinde dzenlenen

saldr, baraj ateiyle uyumlu olarak hareket edebilme ve verilen kayplar
hakknda belli bir fikir edinebiliyoruz. Olaya Alman tarafndan baktmzda
ise, Ovillersi savunan 108. Alay saldry farkl bir adan anlatyordu:

S a a t 7 . 3 0 d a m e r m i y a m u r u b a l a d g ib i b ir d e n k e s i ld i . A s k e r le r i m i z h z la
m e r d iv e n le r d e n y u k a r d o r u k m a y a b a la d la r ... M a k in e li t f e k le r s n a k
la r d a n k a r ld v e h z l a m e v z i l e r e y e r le t ir ild i, m r e tte b a t d a a r c e p h a n e
k u tu la r n t a y a r a k s ila h la r n y a n la r n a g e tir d ile r . A s k e r le r im iz y e r le r in i a ld
n d a g r d k k i, n g i l i z s i p e r le r in d e n g e n i b ir h a t h a lin d e z e r im iz e d o r u
g e liy o r la r . z e r im i z e g e l e n il k h a tt n n e s a n e d e s o ld a n s o n u g r n y o r d u .
B u il k h a tt ik i n c i , n c v e d r d n c s ta k ip e tti. S ip e r le r im iz d e h i b ir c a n
l b u lu n m a d n d n y o r m u g ib i , r a h a t r a h a t ile r liy o r la r d ... B ir k a d a k i
k a s o n r a , ilk n g i l i z h a t t y la a r a m z d a b ir k a y z m e tr e k a ld n d a , t o p m e r
m ile r in in a t u k u r la r d a n o l u m u o la n h a t b o y u n c a m a k in e li t f e k v e p i
y a d e t f e k le r i h e p b ir d e n a t e a t . A s k e r le r im iz d e n b a z la r i y i n i a n a la b il
m e k i in d i z k p a t e e d e r k e n , b a z la r d a h e y e c a n a k a p lp t e h l ik e s i n i d
n m e d e n a y a a f r la m a t e e d iy o r d u . T o p u y a i a r e t g n d e r m e k i in g k
y z n e k z l r o k e t le r g n d e r i ld i v e h e m e n a r d n d a n , k a r d k la r s e s l e r g k y
z n y r t a n t o p m e r m ile r i i l e r le y e n s a f la r n z e r in e y a m a y a b a la d . T m
s e k t r le r k e c e k g i b i g r n y o r d u ... B u m e r m i y a m u r u a ltm d a , s a ld r a n la r
k s a s r e d e d a ld . T m h a t b o y u n c a a s k e r le r s ila h la r n a tp y e r e k y o r v e
b ir d a h a y e r d e n k a lk m y o r la r d . A r y a r a lla r y e r d e k v r a n r k e n , h a f i f y a r a l
la r d a e n y a k n d a k i u k u r a d o r u s r n y o r d u .

ngilizlerin baraj ateinin ve kar batarya ateinin ne denli baarsz oldu

u bu aklamadan da grlyordu. stelik, Almanlar, savunma yaparken
bombalarn at ukurlara mevzilenmilerdi. Dalgalar halinde ilerleyen pi
yade tfek, makineli tfek ve toplar iin mkemmel bir hedefti. Sommeun
gneyinde yer alan Franszlar, ngilizlerden daha fazla ilerleme kaydetmi
lerdi ve ngilizler sadece hattn gneyindeki hedeflerine ulamay baarabi
lirken, Franszlar tm hedeflerine ulamlard. stelik, ngilizlerin tmen

Dnya Sava Tarihi

445

bana verdikleri kayp 4.000 iken, Franszlarnki 450ydi. Neden aralarnda

byle byk bir farkllk olmutu? Cevap muhtemelen Fransz topusunun
stnlnde yatyordu; rnein, Somme Nehrinin gneyinde Franszlar, 8
Alman ar top bataryasna kar, 85 ar top batayas kullanmlard. Ayr
ca, Verdundan edindikleri deneyim dorultusunda, insan gcnden ziyade,
ate gcne arlk veren bir taktik uygulamlard. rnein, Curlu kynde
sert direnile karlaan Franszlar, srekli saldrp bo yere asker harcaya
caklarna, top ateiyle ky yerle bir etmilerdi, piyade ise daha sonra saldr
mt. Ayrca, dalga halinde ilerleyen ngiliz piyadesinden farkl olarak, koru
ma ateiyle ilerleyen kk birlikler kullanmlard. te yandan, saldrya
Sommeun gneyinden, ngilizlerden iki saat daha sonra balamlard ve ilerledikleri alan ngilizlerin ilerlemek zorunda olduu blge gibi bayr deil,
dz araziydi. Fakat farklln temel nedeni kukusuz Fransz topusuydu.

Bir asker iin yaad sava deneyimi, hangi cephede olursa olsun, yk
cdr. Yine de, askerler, ounlukla saldr esnasnda yaadklar dehetten de
il, siperlerde yaadklar sefaletten bahsetmilerdi. En byk ikayetleri a
mur, souk ve uykusuzluktu. Pek ou, ayaklarn uzun sre suyun iinde
beklemesinden kaynaklanan siper aya hastalndan ve parazitlerin yol
at siper hummasndan mustaripti. Bitler kol geziyordu ve ishal ve dizan
teri yaygmd. Savaan askerlerin muhtemelen drtte biri, mermi oku de
nilen posttravmatik stres bozukluunu en az bir kere yaamt. Mermi o
kunu yaayanlar, titreyerek alyor ya da daha kts, fel olmu gibi, konu
ma ya da hareket etme yeteneklerini kaybediyorlard. Bu, kolay tedavi edile
bilir bir durum deildi ve pek ok insan, savatan sonra da mermi okunun
etkisini zerinden atmay baaramamt.
Birinci Dnya Sava, pek ok hayat kurtaracak olan tbbi gelimelere de
sahne olmutu. Doktorlar balarda yzde 70i top mermilerinden kaynakla
nan yaralanmalara geleneksel metotlarla yaklatlar. Bu metotlarda, ncelik
le yara kapatlr ve bandaj yaplrd. Ama bu metodun, zellikle gbreli Av
rupa topra nedeniyle kangrene ve sonrasnda lme yol at grld
(1915 ylnda yarallarn lm oran yzde 28di). Organlarn kesilmesi ise
yzde 40 orannda uygulanan bir tedaviydi. Sonuta, doktorlar, yarann te
mizlenmesi ve kurumas iin -sodyum hypochlorite de kullanlarak- ak b
raklmas gerektiini rendiler. Savan sonunda yarallarn lm oran yz
de 8e inmiti, ayrca organlar da eskisinden daha az kesiliyordu. Protezler ve
rehabilitasyon, plastik cerrahiyle birlikte, ngiltere ve Birleik Devletlerde
yarallarn sava sonrasnda normal yaama dnebilmesine byk katkda bu

446

Dfinya Sava Tarihi

lunmutu. Dier nemli bir gelime de, kan verme uygulamasnn yaygnla
mas -phtlamay nlemek iin sodyum sitrat kullanlyordu- ve kan tipleri
farkll konusundaki bilginin artmasyd. 1914 ylnda yarallarn yzde
30u tetanos olurken, tetanos asnn gelitirilmesiyle bu oran 1918de sfra
indi. Ayrca, kolera, tifo ve iek alar da bu hastalklara kar korunmada
byk yarar salamt. Savata 7 milyon kii lm ve 19 milyon kii de ya
ralanmt, fakat hasta yarallarn hayatta kalma ansnn 1914 ile 1918 ara
snda katlarca artt da bir gerekti.
Tekrar Somme cephesine dnecek olursak, ngilizler (ve Franszlar) 1
Temmuz 1916dan sonra kk lekli saldrlara devam ettiler, ne var ki Al
manlar, onlardan ok daha hzl hareket ederek savunma hattn daha da ile
riye tamay baardlar. Kasm 1916da Somme Sava sdha erdiinde, ngi
lizler 420.000, Franszlar 200.000 ve Almanlar da 500.000 kayp vermiti.
Somme Sava ngilizlere ve Franszlara ok pahalya mal olurken, Alman
komutanlar Hindenburg ve Ludendorff da kendi kayplarn azaltabilmek iin
bat cephesindeki savunma planlarn gzden geirmi ve 1916nm sonlarn
da derinlemesine savunmay esas alan yeni bir taktik kabul etmilerdi. Yeni
savunma planna gre, artk savunma hattn her ne pahasna olursa olsun el
de tutmak gerekli deildi, nemli olan, bulunulan blgeyi elde tutmakt. Sa
vunma hatt derinletirilmi ve savunulacak alan ayr blgeye ayrlmt
-ileri karakol blgesi, atma blgesi ve kar taarruz blgesi. Artk tilaf
kuvvetleri, atma blgesine vardnda, kendi toplarnn menzilinden k
m olduundan, onlarn destek ateinden mahrum kalacak ve mesafenin uzakl yznden de birliklerinin tm enerjisi tkenecekti. atma alanna
birbirini koruyacak ve kr nokta kalmayacak ekilde makineli tfek yuvalan
yerletirilecek (nehir iindeki kayalar gibi) ve bu silahlar ilerlemeyi mm
kn olduunca yavalatrken, kar saldr blgesinde toplanm olan taze bir
likler topu desteinde hcuma geip kaybedilen topra geri alacakt.
tilaf kuvvetleri, 1917de bu yeni Alman savunma sistemini yarmak iin
birka giriimde bulundular. Bunlardan ilki, Nisan aynda General Nivelle
komutasndaki Franszlarn, Arrasa saldran ngilizlerin de desteiyle Chemin des Dames zerinden dzenledikleri saldrdr. Nivelle, uzun sren bir
bombardmann ardndan, birliklerinin hzla ilerlemesi sonucunda baarya ulaacan dnmt. Oysa, Almanlar Mart aynda yeni ina edilmi Hin
denburg savunma hattna ekilmi olduklarndan, Nivellein tm plan hava
da kalmt. Nivellein saldrs zaten gl savunma karsnda baarsz ol
mu, daha da fenas Fransz ordusunda byk bir isyan ba gstermiti. Mez
bahaya gnderilen koyunlar gibi dman silahlarnn zerine gnderilmeye
daha fazla dayanamayan kinci Koloni Tmeni 3 Maysta isyan edince, di

Dnya Sava Tarihi

447

er birlikler de onu izledi. Askerler, siperlerimizi savunuruz, ama asla sal

drmayz ve makineli tfeklerin zerine koacak kadar aptal deiliz diyor
lard. Champagnede gvenilir durumda sadece iki tmen kalmt ve
1917de firar eden Fransz askeri says 21.174e ulamt. Maysta Petain,
Nivelleden grevi devrald ve ikayetleri dinlemek iin tm cepheyi dolat.
Sonuta, insan gc yerine ate gc arlkl taktie geri dnld, izinler
artrld, dinlenme tesisleri iyiletirildi ve n hatlardaki nbet grevini herkes
eit olarak stlenmeye balad. Petain, isyann eleba olan yzden fazla kii
den 23n smrgelere srgne gnderdi. Bu ekilde, dzen zamanla yeni
den saland, ama 1917nin kalannda ve 1918de sava srdrebilmek iin
ngiliz Sefer Kuvvetine fazlasyla ihtiya duyacaklard.
Nisan 1917deki Arras taarruzu bata gayet iyi gidiyordu, fakat zaman
getike kayplar her zamanki gibi artmaya balad. Bunun tek istisnas, Ka
nada Kolordusunun 9 Nisanda Vimy Tepesini ele geirmesiydi. Bu operas
yon titizlikle planlanmt ve baarsn etkene borluydu: mkemmel top
u yumuatma atei, kar batarya atei ve baraj atei. kinci etkenin baarl
olabilmesinin ana nedeni, Almanlarn yeni derinlemesine savunma taktiini
bu blgede henz uygulamaya koymam olmalaryd. Bu nedenle, Alman
kar saldr birlikleri hazrda beklemek yerine, atma sahasna 6 saatlik
mesafede bulunuyorlard. nc etken ise, dank dzende ilerleyen ve bu
sefer Lewis makineli tfekleri gibi silahlara sahip piyadeye fazlasyla yar
dmc olmutu.
Vimyden sonraki dier bir baarl tilaf operasyonu da, ngiliz Sefer
Kuvvetinin geni kapsaml bir mayn tarama operasyonunun ardndan, Haziranda Messineste balamt. 19 byk maynn imha edilmesini, dakik
bir baraj atei ve piyade saldrs izlemiti. Bir saat ierisinde dman siper
leri ele geirildi. Tekrar pek mmkn olmasa da, Messines, kk operas
yonlarn iyi planlanm harektlarla baaryla sonulanabileceini gstermi
ti.
Temmuz 1917de Haig, uzun zamandan beri planlad Ypres taarruzunu
(Passchendaele) balatt. Bu saldrya Sommedakinden daha az tmen katl
mt -yirmi tmen-, fakat say stnlne sahip olan ngiliz topusu -te
biri ar olan 3.091 top- bu sefer sava alannn hkimiydi. Bu toplar saldr
ncesinde on gn boyunca dman mevzilerini dvm olsa da, saldr gn
olan 31 Temmuzda ngiliz tmenleri cephenin solunda iki mil kadar ilerle
meyi baarm, fakat sa tarafta aklp kalmlard. Ardndan balayan saa
nak yala tm saldr amura saplanp kald. Haig, bu sefer de sava alan
nn azizliine uramt: Alman topusu iyi gzetleme imknna sahipti, sa

448

Dnya Sava Tarihi

vunmada olanlar tepede bulunduklar iin avantajl konuma sahiptiler, amur

nedeniyle ilerlemek ok gt ve tepenin tm sava planna dahil edilme
miti, nk sadaki kinci Ordu hemen hibir ey baaramamt. Eyll ve
Ekim banda kaydedilen baz ilerlemelere ramen, tekrar bastran yamurla
sava alan tam bir batakla dnt. Saldrya olmas gerekenden daha faz
la devam edildi, belirgin bir stratejik hedef yoktu ve ancak titiz hazrlklarn
ardndan Kanada Kolordusu 10 Kasm 1917de sadece sembolik nemi olan
Passchendaele kyn 16.000 kayp vererek ele geirmeyi baard. Passchendaelede ngilizlerin toplam kayb 275.000di ve Almanlarn kayb da bu
na yaknd. Passchendaele de, Somme gibi bir tilaf zaferi deildi, fakat Al
man ordusu da telafi edemeyecei kadar fazla kayba uramt.
Birinci Dnya Savandaki statik siper savalarn tarif etmek iin a
mur ve kan kelimeleri kullanlr, bu kelimeler ne kadar doru olsa da, o d
nemde yaanan taktik ve teknik gelimelerin gz ard edilmesine de yol a
mlardr. Her saldrdan ok ac bir ders karlmt, yine de 1917deki
Passchendaele Savana bakldnda, hibir ey renilmemi gibi grn
yordu. Kraliyet Warwickshire Alaynda grev yapan Temen Edwin Vaughanm gnlnde ok arpc bir yorum yer alyordu. Vaughan, gnlnn
bir blmnde, mfrezesinin 16 Austos 1917de Passchendaelede katld
bir saldry yle anlatmtr:
Aptal gibi amurun iinden frlayp saldn emrini verdim ve askerlerin tm
ayaa kalkp duraksamadan dman baraj ateinin ierisine dald. Bu yle bir
etkiydi ki, sanki o top ateinin deheti artk beni etkilemiyordu ve bu cehen
nemin ierisine doru ilerledik, ta ki etrafmz mermi patlamalar ve slk a
lan arapnellerle kuatlp bamzn zerinden mermiler vzldayarak geene
kadar. Askerler muhteemdi! Hayret edilecek ekilde, kaan ya da saklanan
kimse yoktu ve sanki etrafmzda patlayan onca mermi kimseye zarar vermi
yordu. lerledik, ta ki baraj atei nmzde almaz bir duvar oluturana ka
dar.
Sonra etrafmdaki askerler birer birer dklmeye balad ve nmzn diken
li tellerle kapanm olduunu grdm. O srada ayamn yere saplandn
hissettim, kurtulmaya alrken bir anda belime kadar amura gmldm.
Dierleri benim farkma varmadan geip gidiyordu, barp havaya ate ettim
ve avu Gunn beni fark edip geri dnd ve beni oradan kard. Dikenli tel
deki bir gedikten gemekte olan askerlere yetitim. Albay Breezein ayann
dibinde bir mermi patladnda ben de onun peindeydim. Patlamann idde
tiyle geriye doru uarken onun parampara olmu ekilde havaya frladn
ve ardndan ayaklarmn dibine dtn grdm.

Dnya Sava Tarihi

449

Birka dakika sonra, Vaughan farkna varmt ki;

b ir z a m a n la r B r e e z e o la n e t p a r a s n d a n k o l a b e n z e r b ir e y i n h a r e k e t e t t i in i
g r d m . B e n i m s y l e m e m e g e r e k k a lm a d a n d i e r le r i d e b u n u g r d v e s h h i
y e c i l e r o n a y a r d m e t m e k i in k o tu la r . O n u d ik k a t le b e n im o tu r d u u m y e r e
g e tir d ile r . K o r k u n d u r u m d a y d . A y a v e k o l u k o p m u , b a c a k la r s a n k i in c e
e r itle r e a y r lm t . Y z is e b a k la c a k g ib i d e ild i. A m a b il in c i h l y e r in d e y d i v e o n a d o r u e i l d i i m z a m a n , k a la n t e k g z n d e y a a d k o r k u y a a
h it o ld u m . P a r a la n m e l i y l e t e h iz a t m k a v r a m a y a a l r k e n , b ir d e n g z n
d e k i n s n d n g r d m . B i r y a n d a n t o p m e r m ile r i y a m a y a d e v a m e d e r k e n , o n u b ir m e r m i u k u r u n u n i i n e g m d k v e p a p a z h z l b ir d u a o k u d u .

Vaughann tasvir ettii manzara topyekn sava myd? Neredeyse tm

toplumlarm katld kinci Dnya Savandaki anlamyla deildi, ama sava
n nerelere varabileceini gstermesi asndan yleydi. Birinci Dnya Sa
va topyekn bir savat, nk ona ahit olanlar bunun kyamet olduunu
ve dnyann sonunun geldiini zannetmilerdi.
ngilizler, 20 Kasm 1917de mehur Cambrai saldrsn balattlar. Bu
savan mehur olmasnn nedeni, iki nemli yeniliin bu savata yer alma
syd -476 adet tank ve tahmini top atei teknii (dier bir deyile, haritada
ki bir noktaya herhangi bir keif yaplmadan ate edilmesi). Bu yeniliklerden
hangisinin daha nemli olduu tartlr, ama sonu muhteem olmutu. Artk
yumuatma ateine gerek kalmam ve dikenli tellerde gedik ama grevini
tanklar topudan devralmt. Gkte Kraliyet Hava Kolordusuna (Royal
Flying Corps-RFC) bal 14 filo srekli olarak keif yapm, bombalam ve
Alman birliklerine ate am; yerde ise tanklarn arkasnda 6 piyade tmeni
tekli sralar halinde dizilerek (solucan dzeni) ilerlemiti. Bu yeni bir sava
biimine benziyordu ve yleydi. Henz blitzkrieg (yldrm sava) deildi,
ama onun yolunu aacak olan bir gelime olduu phesizdi. ngilizler,
Cambrai saldrs sonucunda Hindenburg hattnda 4.5 mil geniliinde bir alanda 6 mil ieri ilerlemeyi baarmlard ve verilen kayp sadece 4.000di.
Ne var ki, her zaman olan ey tekrarlanm ve 30 Kasmda kar saldrya ge
en Almanlar, kaybettiklerinden daha fazla toprak ele geirmilerdi. Alman
kar saldrsnn zellii ve ngilizlerin fark etmedii yn, Almanlarn sz
ma taktiini kullanm olmalaryd. Kk ve seri birimler, gl savunma
noktalarnn etrafndan dolanp gemi ve dman topusunun zerine hzla
yklenmilerdi.
ngilizler ve Franszlar yeni Alman saldr tekniini fark etmemilerdi,
ayn ey daha nce benzeri bir taktii uygulam olan talyanlar ve Ruslar

450

Dnya Sava Tarihi

iin de geerliydi. Bu nemliydi, nk Almanlar 1918de batdaki stratejile

rini, hem 1917 Rus Devrimi ve Amerikann savaa girmesi hem de Alman
larn 1917de ticaret gemilerine kar snrsz denizalt sava ilan etmesi ne
deniyle, savunmadan saldrya evirmilerdi. Almanya, Birleik Devletlerin
sahip olduu endstrinin ve insan gcnn farkndayd ve Amerikan ordusu
tm gcyle Avrupaya gelip savan seyrini deitirmeden nce, 1918 ya da
1919 ylnda batdaki sava sona erdirmeye karar vermiti. Bu dorultuda bir
dizi byk Bar Taarruzu hazrlad ve ilk taarruzu topu uzman Albay
Bruchmullerin idaresinde 21 Mart 1918de balatt. Taarruzun hedefi ngiliz
nc ve Beinci Ordularyd; Beinci Ordu daha nemliydi, nk bu
ordu, Franszlarla irtibat noktasyd.
Almanlar, operasyon iin cepheye top ve cephane ymaya baladlar. in
iinde ordu olduundan, bu hi de kolay bir i deildi. Gneydeki On
Sekizinci Ordu 1.568 hafif top, 1.028 ar top, 27 sper ar top ve 1.257 ha
vana; kuzeydeki On Yedinci Ordu ise 1.408 hafif top, 801 ar top, 25 sper
ar top ve 1.197 siper havanna sahipti. Merkezdeki kinci Ordu da yaklak
bu saylarda topa sahipti. nce, dman cephesi 9-19 Mart tarihleri arasnda
Sar Ha (hardal gaz) mermileriyle ate altna alnd. 19 Marttan sonra ise,
saldrnn yaplaca gzerghtaki bombardmana Mavi Ha (yzde 75 tahrip
gc yksek patlayc ve yzde 25 diphenylchlorasineden oluan bir kar
m) ve Yeil Ha (phosgene) mermileriyle devam edilirken, saldrnn sa ve
solunda kalan blgelere youn ekilde hardal gaz saldrlar dzenlendi. 21
Mart sabah saat 4.40tan itibaren Mavi ve Yeil Ha mermilerinin says art
rlrken, kimi ar toplar da ngiliz hattnn gerisindeki hedeflere ate etmeye
balad. Tam be saat sonra ise, Mavi Ha ve normal tahrip mermileri atan ha
fif toplar ve havanlarla baraj ateine baland. Bu blgedeki tm toplarn ha
ritadaki konumlar belirlenmiti ve haritaya gre dman mevzilerine isabet
li bir ekilde at yapabiliyorlard, nk saldrmak zere olduklar blge
1914 ve 1917 yllar arasnda onlarn elinde bulunuyordu. Sabah saat 9.40ta
hcum birliklerinin, baraj ateinin pei sra ilerlemeye balamasyla saldr
nn ilk adm atlm oldu. Bu birlikler cepheye saldrnn hemen ncesinde
kamyonlarla tanm ve makineli tfek, siper havan, alev makinesi ve piya
de silahlaryla donanmlard. Onlara verilen emir dorultusunda, gl sa
vunma noktalarndan kanarak kanatlarn ne durumda olduunu dnme
den gidebildikleri kadar ileri gideceklerdi. Hcum birliklerini iyi donanml,
hatta hafif sahra toplan tayan piyade birlikleri takip edecekti.
Alman saldrs, ngiliz savunma sisteminin derinlerine, zellikle de Al
man On Sekizinci Ordusunun ngiliz Beinci Ordusuna kar ilerledii bl
gede szacak esneklie sahipti. ngilizler onlar durdurmay baarama

Dnya Sava Tarihi

451

mlard; nk savunma yapmaya alk deillerdi; nk 21 Mart sabah,

youn bir sis, saldrganlar savunanlardan uzun sre gizlemiti; nk
Beinci Ordu, fazlasyla uzun bir hatt savunduu iin,JDise Batakl blge
sine yeterince nem vermemiti; ve nk ngiliz karargh panie kaplarak
her eyi daha da kartrmt. Fakat Alman baarsnn temel nedeni, ngiliz
lerin, uygulamaya altklar derinlemesine savunma sistemini anlamayp
doru dzgn uygulayamam -zellikle Beinci Ordunun savunduu bl
gede- olmalaryd. Bunun sonucunda Almanlar, ngiliz hatlarn yarp 80 km.
ilerlemeyi baarmlard; ngilizlerin kayb 90.000 esir, 1.300 top ve 200.000
l ve yaral olmutu. Fakat Alman topusu stlendii grevi hakkyla yeri
ne getiremedii iin, ihtiyat kuvvetleri ve top ve makineli tfek atei Alman
birliklerini yavalatm ve Almanlar 30 Martta durmak zorunda kalmt. Al
manlarn kayb da 240.000e ykselince, Ludendorff, 5 Nisanda Michael
kod adl harekt durdurmak zorunda kald.
Bar Taarruzu daha dzenlendi, fakat hepsinin akbeti ayn oldu.
imdi saldr sras, Bakomutan Mareal Fochun komutasndaki tilaf g
lerine gelmiti. Franszlar, elde edilen istihbarat dorultusunda, 18 Tem
muzda 24 tmen (4 Amerikan) ve 750 tankla, 11 Alman tmeninin savun
duu Mamea saldrya getiler. tilaf kuvvetlerinin bu blgede drt mil iler
lemesi Almanlar iin tam bir srpriz olmutu. Almanlar 4 Austosta kk
lekli bir Bar Taarruzu daha dzenlediler, ama bu sadece drt gn sr
d. Bu tarihten sonra Alman ordusu savunmaya geti ve bu durum savan so
nuna kadar deimeden kald. Sonucu tayin eden ey, ngilizlerin 500 tank,
800 uak, 2.000 top ve kanatlardan ngiliz nc Kolordusu ve Fransz
Dokuzuncu Kolordusu tarafndan desteklenen 8 Avustralya ve Kanada tme
ni ile, 8 Austos 1918de Amiense dzenledikleri taarruz olmutu. Bu sefer
her ey yolunda gitmiti. Sis ve dumann yardmyla srpriz etkisi salanm
ve nce 6 mil, ardndan da 11 mil ilerlemeyi baarmlard. Ludendorff, 8 Austos gnn Alman ordusunun kara gn olarak ilan etti, nk ngiliz
lerin 9.000 kaybna karlk Almanlar 27.000 kayp vermiti ve ok sayda
Alman askerinin teslim olmas, Alman ordusunun moralinin kmek zere
olduunun gstergesiydi.
Artk Franszlarn ve ngilizlerin yapmas gereken, tek ynden saldrp
dman hattn yarmak deil, her ynden ayn anda saldrarak tm savunma
hattn kertmekti. Eyll sonunda, sava boyunca uygulanan en mthi bom
bardmanla (Eyll 28-29 tarihleri arasnda 945.000 top mermisi atlmt),
teknoloji ve muazzam bir asker gcnn bir araya gelmesi Hindenburg hat
tn kertti. Artk Alman ordusunun yapt tek ey, bir savunma hattndan
dierine ekilmekti, ama b dzensiz bir ekilme deildi ve ekilirken sald

452

Dnya Sava Tarihi

ran tarafa da ar kayplar verdiriyorlard. Passchendaele taarruzunda (31

Temmuz-Kasm ortas 1917) 275.000 kayp veren ngilizlerin, 7 Austostan
11 Kasma kadar geen sredeki kayplar da 314.200e ulam tKanadallarn verdii kayplarn istatistii ise ok daha dikkat ekiciydi -Passchendaelede 29.725 ve Austos-Kasm 1918 aras dnemde 49.152. Kayplarn
bu denli yksek olmasnn nedeni, savan son yz gnnde ngiliz ve Fran
szlarn saldrya hi ara vermemeleri ve Almanlarn byk bir azimle insan
gcne deil de, top ve makineli tfee arlk vererek savunmaya devam et
meleriydi. Ne var ki, Temmuz ve Austos 1918de Almanya son gcn de
tketmi, Bar Taarruzlar sona ermi ve ordunun morali bir daha toparlan
mayacak derecede bozulmutu. Alman Resmi Tarihinin bildirdiine gre, 18
Temmuz-11 Kasm 1918 tarihleri arasnda bat cephesindeki Alman ordusu
nun toplam kayb 420.000 l ve yaral, 340.000 sava esiriydi. 750.000 ile
1.000.000 arasnda asker ise Mart-Temmuz 1918 tarihleri arasnda dzenle
nen taarruzlar srasnda ya firar etmi ya da savamay reddetmiti. Bu neden
le, 1918 ylnda Alman ordusunun toplam kayb, firarilerle birlikte,
2.760.000e ulamt. 1 Austos tarihinde Almanlarn elinde hl tam tehizatl 98 tmen bulunurken, bu say Eyllde 47ye dmt; mtarekenin
imzaland tarihte ise ellerinde sadece 4 tmen bulunuyordu. Alman ordusu,
1918 ylnda bat cephesinde elinde bulunan tm insan gcn tketmiti.
1918de Alman ordusunun bat cephesinde kmesine yol aan etkenler
nelerdi? ncelikle drt yldan beri srmekte olan sava askerleri fazlasyla
ypratmt. Bar Taarruzlarnn baarszlkla sonulanmas nedeniyle, bu
cephede Almanlarn artk bir midi kalmamt, ayrca bu taarruzlar esnasn
da Almanlarn sekin hcum birlikleri de ar kayplar vermiti. 1918de ti
laf kuvvetleri insan gc ve teknoloji bakmndan aray olduka amt; sa
va sona erene kadar 2 milyon Birleik Devletler askeri Avrupaya km ve
bunlara 1919 ylnda 2 milyon asker daha eklenmiti. Almanya dou cephe
sine ok fazla asker ve kaynak harcayarak zafer kazanmay baarm, ama bu,
batdaki durumu kurtarmak iin yeterli olmamt. tilaf kuvvetleri, 1918 y
lnda zrhl birlikler, topu, hava kuvvetleri ve piyade arasndaki koordinas
yonu salamay baarm ve hafif havan, Lewis makineli tfekleri ye tfek
bombas gibi seyyar silahlar kullanmaya balamlard. Teknik alanda yaa
nan gelimeler sayesinde baarl srpriz saldrlar -Cambrai gibi- dzenle
mek mmkn hale gelmi ve 1917de kullanlmaya balanan 106 darbe tapa
s, topunun etkinliini byk lde artrmt. stelik, uygun ekilde kul
lanldklar zaman, tanklarn karsnda da hibir kuvvet duramyordu. ttifak
devletleri, zengin tilaf devletleriyle uzun sre savamaya yetecek kaynakla
ra sahip deillerdi. Tarihi Paul Kennedyye gre, 1914-1919 yllar arasnda
tilaf devletlerinin sava giderleri 57.7 milyar dolara ularken, ttifak devlet

Dnya Sava Tarihi

453

lerinin -Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Trkiye- toplam gi

deri 24.7 milyar dolar olmutu. Yine tilaf devletlerinin seferber ettii toplam
asker says 40.7 milyon iken, bu say ttifak devletlerinde 25.1 milyonda kal
mt. Yukarda belirttiimiz tm bu etkenler bir araya gelerek 1918 ylnda
tilaf glerinin batda sonuca ulamasn mmkn klmt.
Aslnda Almanya ve mttefiklerinin sava bu kadar zaman srdrebilme
si bile bir mucizeydi. Sava srdrebilmek iin gerekli harcamalarn karla
nabilmesini hedefleyen 1916 Hindenburg Plan, cephane retiminin iki kat
na, makineli tfek retiminin ise katna karlmas gibi hedeflerine ula
may baaramamt. Bu plan neticesinde, kalifiye iiler cepheden geri ekil
mi ve tarm byk lde ihmal edilmiti. Ama tm eksikliklerine ramen,
bu plann, savan srdrlebilmesinde byk katks olduu da bir gerekti.
ttifak glerinin bu kadar uzun sre savaabilmesi, pek ok farkl nedenle ve
Birinci Dnya Savann kolay zafere ulama mitlerini ortadan kaldran ya
psyla ilgiliydi. 1918 ylna kadar bat cephesinde gerek bir baar elde et
mek mmkn olmamt; 1914ten sonra Almanlar, o dnemde ok daha avantajl olduunu dnerek savunmada kalmay tercih etmilerdi. Ayrca,
Almanya, sahip olduu haberleme ve tamaclk imknlar sayesinde, dou
ve bat cepheleri arasnda rahatlkla birlik transferinde bulunabiliyordu. tilaf
glerinin sahip olduu sanayi ve kaynak stnlnn etkisi, ancak zaman
ierisinde, zellikle de Birleik Devletler 1917de savaa girdikten sonra
kendini gstermeye balad. Ayn durum denizlerde de geerliydi ve tilaf
kuvvetlerinin denizlerde sahip olduu stnlk -Almanyaya uygulanan de
niz ablukas da dahil olmak zere- ancak zaman ierisinde etkisini gsterme
ye balamt.
Birinci Dnya Savanda deniz savalar sz konusu olduunda, akla ilk
gelen rnek Jutland Deniz Savad r-3 1 Mays-1 Haziran 1916. Sava n
cesinde dretnot snf zrhllarn hizmete girmesi ve Almanya ve ngiltere arasnda yaanan sava gemisi ina yarna ramen, her iki taraf da pahal sa
va gemilerini ak denizlerdeki maceralarda riske atmay istekli deildi. n
giltere urayaca bir deniz yenilgisinin Almanyaya Man Denizinde asker
ve malzeme tayabilme imkn salayacandan korkarken, Almanya da da
ha byk olan ngiliz donanmas karsnda tm ak deniz filosunu kaybet
mekten ekiniyordu. Bu ekincelere bir de byk zrhllarn maym ve -ister
denizalt ister destroyer tarafndan atlm olsun- torpidolara kar olan zayf
l eklenince, denizlerdeki durum iyice garip bir hal almt. ngiliz donan
mas bu tr bir savaa kar yle hazrlkszd ki, Alman denizalts U-9, Ey
ll 1914te 3 ngiliz muharebe kruvazrn batrmay baarmt. Ekim
1914te HMS Audacious bir mayna arpp battnda ise, ngilizlerin elinde

454

Dnya Sava Tarihi

sadece 6 mayn tarama gemisi bulunuyordu. Denizlerde sadece, sonusuz

Falkland (1914) ve Dogger Bank (1915) muharebeleri gibi, ufak muharebe
ler yaanmt.
Fakat 1916nn banda, ok daha saldrgan bir komutan olan Amiral
Scheer, Alman deniz kuvvetleri komutanlna atand. Scheerin plan uydu:
Muharebe kruvazrlerini yem olarak kullanarak ngiliz sava gemilerini Ubotlardan oluan bir hatta ve asl Alman filosuna doru ekecekti. Tuzak 31
Mays 1916da kuruldu, fakat Beattynin 6 muharebe kruvazr ve drt s
per dretnotu ve Jellicoenun 24 dretnotu denize aldnda, U-botlar kayda
deer bir varlk gsteremedi. U-botlarm baarsz olmas zerine bir araya
gelmeyi baaran 28 dretnot, 9 muharebe kruvazr, 34 hafif kruvazr ve 78
destroyerden oluan ngiliz donanmas; 16 dretnot, 6 dretnot ncesi zrhl, 5
muharebe kruvazr, 11 hafif kruvazr ve 61 destroyerden oluan Alman do
nanmasyla kar karya geldi. leden sonra ve akam devam eden muha
rebede daha fazla kayp veren taraf ngilizler olmutu. HMS Lion, Q taretine
ald isabetin ardndan, taretin doldurma sistemine ate sirayet etmesi nede
niyle az daha batyordu. Her iki aya da kopmu olan Binba Harvey, gre
vine kahramanca devam etmi ve cephaneliklere su baslmasn emrederek
gemiyi havaya umaktan kurtarmt. Ancak, HMS Indefatigable ve HMS
Queen Mary bu kadar ansl deildi ve her ikisi de saat 4.00 sularnda hava
ya uarak batt. Bunlar, saat 6.30da sulara gmlen HMS Invincible takip
etti. Tm bu kayplarna ramen, Amiral Jellicoe sonunda Alman filosunu
Tye getirmeyi baararak sava gemilerinin byk ounluunu Alman filo
sunun pruvasnda toplamay baard.(,) stelik, Jellicoenun filosu, Alman
donanmasyla Alman limanlan arasna girmeyi de baarmt. Fakat karanlk,
karmaa, istihbarat raporlarnn dikkate alnmamas, inisiyatif eksiklii ve
gece savalan iin yeterli eitime sahip olunmamas nedeniyle, Scheer ngi
liz filosunun elinden kaarak sabah maynl Horns Resifinden gemi ve
kendi limanlarna ulamay baarmt.
14 ngiliz gemisine karlk 11 Alman gemisi batmt, ama Alman Ak
Deniz Filosu bir daha limandan kamam ve bu nedenle de, sonu ngiliz
ler iin stratejik bir zafer olmutu. ngiltere Almanyay denizden abluka et
meye devam ederken, Almanlar da arl denizalt savana verdiler. Deni
zalt sava, Almanyann 1 ubat 1917de snrsz denizalt sava ilan etmen T Manevras: Eski sava gemilerinde toplarn byk blm sancak ve iskele taraflarnda olduundan,
amiraller kendi gemilerinin bordolarn dman gemilerinin ba ya da k taraflarna denk getirmek iin manevra yaparlard. Hat halinde ilerleyen X filosunun n, ona dik olarak hareket eden Y filosu ta
rafndan kesilirse, X filosu sava dzenine geemeden, nlerim kesen Y filosunun tm sava gemileri
atei X filosunun halmiri en M ld ek i gem iye younlatrr. ekli T harfine benzedii iin, bu durum
T manevras olarak adlandrlr, (.n.)

Dnya Sava Tarihi

455

siyle zirvesine ulat. Almanlarn hesaplarna gre, her ay 600.000 ton ilep
batrmalar gerekiyordu. Maysta 600.000 ton, Haziranda 680.000 ton ve
Temmuzda 540.000 ton gemi denizin dibine gidince, Almanlarn plan da
tutmu gibi gzkmt. Fakat Mays ayndan itibaren konvoy sistemi uygu
lanmaya baland ve bu, ksa srede tm deniz yollarna uyguland. Austos
1917 ve Ocak 1918 arasnda 2.25 milyon tonluk gemi batrlmt, yine de ay
lk ortalamas 375.000 ton olduu iin, bu yeterli deildi. Sonuta, U-botlar
ve aknc ilepler^ baarsz olmutu.
u ana kadar sadece bat cephesi zerinde durduk. Oysa, o tarihte ngiliz
kabinesi, srekli olarak denizar topraklardaki menfaatlerini nasl srdre
cekleri konusunda endielenirken, dier bir grup da dou politikasna arlk
verilmesi taraftaryd. Lloyd Georgeun ban ektii ikinci grup -doucular
olarak biliniyordu-, bat cephesine arlk verilmesini savunan batclarla tam
bir fikir ayrl ierisindeydi. Her iki grup da tm cephelerin desteklenmesi
gerektii konusunda hemfikirdi, ama arlk hangi cepheye verilecekti? Do
ucular Selanik, anakkale, Msr, Filistin, Mezopotamya, talya ve Dou
Afrikaya dzenlenecek harektlardan yanayd. Bu hedeflerin pek ounda
dmanlan, mkemmel asker olduklarn ispat etmi olan Osmanllar olacak
t. zellikle 1915 ylnda anakkaledeki ngiliz-Fransz birlikleri, yetenekli
Alman komutan Liman von Sanders komutasndaki Osmanllar ne yenme
yi ne de ap gemeyi baarabilmilerdi. ngiliz ve Fransz gemileri, Mart
1915 te boaz gemeyi denediler. Amalar, anakkale Boazn geip
Marmara Denizine girdikten sonra stanbulu topa tutarak Trkleri teslim ol
maya zorlamakt. Fakat tilaf sava gemilerinin imha etmeyi baaramad
Trk sahil bataryalar nedeniyle, mayn tarama gemileri boaza giremedi. 18
Martta yeni bir taktik uygulamaya karar veren tilaf kuvvetleri, sahil batar
yalarna yaklaarak yakn mesafeden ate amay denediler, ama 6 zrhl, ma
yn taramas yaplmam olan bu blgede mayna arpnca, sonu tam bir fi
yasko oldu. Bu baarszln ardndan, bu sefer de anakkaleye karma ya
plmasna karar verildi. Amalar, tepeleri ele geirerek buralara topular
yerletirmek ve sonra da bu topularn korumas altnda zrhllarn boazdan
gemesini salamakt. 25 Nisanda karaya kan ngiliz, Fransz, Avustralya
ve Yeni Zelanda birlikleri bata ok ciddi kayplar vermediler, fakat daha son
ra Osmanl savunmas karsnda ilerlemeleri tamamyla imknsz hale geldi.
Anzak blgesinde dzenlenen byk saldn ve Austos balarnda Suvla k
ylarna yaplan dier bir karma da, yeteneksiz tilaf komutanlarnn hrsl
planlar ve Trk komutan Mustafa Kemalin inisiyatifi ele almasyla baar
szla urad. anakkale Savann kmaza girdiini kabul etmekten baka
Aknc ilep: Dtan bakldnda ilebe benzeyen ve savunmasz ilepleri batrmakta kullanlan sava
gemileri (.n.)

456

Dnya Sava Tarihi

areleri kalmayan tilaf kuvvetleri, 1916 yl banda blgeden ekildiler. Bu

harektta tilaf kuvvetlerinin baarszlnn nedenleri; komuta kademesinin
beceriksizlii (Sir Ian Hamilton, Tmgeneral Hunter-Weston ve Tmgeneral
Stopford), tecrbesizlik, teknik problemler, kritik anlarda yeterli asker ve
malzemeye sahip olunamamas, ordu ve donanma arasndaki koordinasyon
eksiklii ve OsmanlIlarn sergiledii azimli savunmayd. Dier harektlar ise, sonunda hem asker ve malzeme bolluu hem de daha iyi komutanlar sa
yesinde (Filistin seferini dzenleyen General Allenby gibi) tilaf kuvvetleri
nin zaferiyle sona ermiti.
Allenbyden bahsetmiken, Ortadou seferine deinmeden gemek mm
kn deildir. Arap dnyasnn byk blm Osmanl toprayd ve bu siya
si ve corafi gerek, Svey Kanaln, dolaysyla da ngilterenin douyla
balantsn tehdit ediyordu. ngiliz stratejisi Svey Kanaln savunmaya
odakland iin, bu noktaya ok sayda birlik yerletirildi ve 1916da ngiliz
komutan Sir Archibald Murray savunmay terk ederek saldrya gemeye ka
rar verdi. Ayn yl birlikleri su borusu ve demiryolu deyerek Sinay geti
ve elindeki 3 piyade ve 1 svari tmeniyle Mart 1917de Gazzeyi ele geir
meye teebbs etti. Plan titizlikle hazrlanmt, fakat ngilizlerin ar tedbir
li hareket etmeleri sonunda gereksiz yere ekilmelerine neden oldu. Ni
sandaki ikinci saldr da baarsz oldu, nk bu sefer de Osmanl birlikleri
ok iyi hazrlanmt. Murray grevden alnd ve yerine Allenby getirildi. Ba
t cephesinde baarsz olan Allenby, tam kendisine gre bir sava alanna gel
miti. Burada elinde ngiliz, Hint ve Avustralya birlikleri bulunuyordu ve al
d 10 tmenlik takviye ve sahip olduu hava hkimiyetiyle dmanndan
ok daha stn konumdayd. Ekim 1917de Gazzeye dzenlenen saldr, Avustralya hafif svarisinin baarl hcumunun da katksyla, ngilizlerin za
feriyle sonuland. Allenby, hz kesmeden ilerlemeye devam etti ve Aralk
1917de Kudse girdi. Bu dnemde T.E. Lawrence, OsmanlIlarn Hicaz bl
gesindeki Arap isyann organize etmekle n kazand. Lawrence, Osmanl Hi
caz Demiyoluna srekli saldrlar dzenlemi ve iki ay sren 600 millik bir
yolculuun ardndan 1917 ortalarnda Akaba Limanm ele geirmiti.
1918de sakin geen birka ayn ardndan, Allenby, am hedef alan byk
bir saldr dzenledi. Hile, titiz planlama, hava gc ve AvustralyalI Chauvelin l Svari Kolordusuna bal svariler sayesinde, am 1 Ekim
1918de ngilizlerin eline geti. Ekim sonuna gelindiinde ise, Osmanl dev
leti sava d kalmt.
Birinci Dnya Sava, genellikle dou cephesi olarak bilinen Dou Avru
pada da tm iddetiyle cereyan etmiti. Bu blgede savalar geni dzlkler
de, nehir, bataklk ve ormanlarn aralarnda kalan blgelerde, yani Avusturya-

Dnya Sava Tarihi

457

Macaristan topraklarnda, Dou Prusyann gl ve ormanlarla kapl blgele

rinde, savaa girmesiyle yenilmesi bir olan Romanyada, Baltk blgesinde,
Srp cephesinde ve Ukraynada yaanmt. Arazi ok geni olduundan, bu
blgedeki muharebelerin seyri de farklyd. Eldeki birlik ok az, ama tutul
mas gereken arazi ok fazlayd. rnein, 1916 K ve 1917de douda 2030 km.lik bir sektr 1 tmen tutarken, batda ayn genilikteki bir blgeye
6-8 tmen ayrlmt. Bu sayede batda grlmesi mmkn olmayan byk
lekli manevralar, byk zaferler ve byk yenilgiler bu cephe iin hi de
yabanc deildi.
Ruslar iin byk bir hezimet, Almanlar iinse byk bir zafer olan bu tr
bir muharebe Tannenbergde yaanmt. Rus ordusu, sava baladnda sa
ysz problemle bouuyordu. Subaylarn ou eitimsizdi ve askerler tara
fndan sevilmiyordu, taktik bilinci neredeyse yoktu ve tm bildikleri toplu e
kilde hcumdan ibaretti, topu birlikleriyle piyade arasndaki koordinasyon
onlar iin ok yabanc bir terimdi ve iler acs bir halde olan bakomutanl
n istihbarat da dklyordu. Tm bunlar dikkate alndnda, Rus ordusu
nun varln koruyabilmesi, hatta 1917de dalmadan nce kimi zaman za
fer bile kazanabilmesi (1916 Brusilov taarruzu) bal bana bir mucizeydi.
Avusturya-Macaristan ordusunun da, bu sorunlarda Ruslardan aa kalr ya
n yoktu. Doudaki en etkili ordu Alman ordusuydu, ama Alman bakomu
tanlnn dou cephesine mi yoksa bat cephesine mi arlk vereceine bir
trl karar vermemesi, bu ordunun kabiliyetlerini byk lde kstlamt.
Douda ok sayda gelime olduundan, bir ya da iki harekta odaklan
mak daha aklayc olacaktr. Rus ordusu, 1914 Austosunda mttefiki
Fransann da basksyla seferber olup Dou Prusyay igale kalkt. Plana
gre, kuzey ordusu (Rennenkampf komutasndaki Birinci Ordu) saldry
balatarak Alman birliklerini o blgeye ekecek, ardndan gney ordusu
(Samsonov komutasndaki kinci Ordu) ilerleyerek Almanlarn gerisine sar
kacak ve blgedeki tm Alman birliklerinin anavatanla balants kesilmi oIacakt. Plan bata ie yaram gibi grnyordu; ilerleyen Ruslara kar Al
man birlikleri saldrya gemi, ama sonu, Alman On Yedinci Kolordusunun ar kayp vermesi olmutu. Her iki taraf da tetikte, dierinin yapaca
hamleyi beklerken, Alman cephe komutan Prittwitz, sinirleri bozuk bir ek
ilde 20 Austosta bakomutan telefonla arayarak kendisine Vistl Nehrinin
ardna ekileceini syledi. Bunun zerine grevden alnd ve onun yerine
kader arkadalar Hindenburg ve Ludendorff atand.
Rus plannda aikr bir prz bulunuyordu, nk Masuria Gl, Rus ku
zey ve gney ordular arasnda doal bir engeldi ve gney ordusunun ileride

458

Dnya Sava Tarihi

yardma ihtiyac olacakt. Saldr balaynca, bu ordular daha da ilerleyip iyi

ce birbirlerinden koptular. Rus bakomutan Zhilinskinin basiretsizlii Samsonovun kendine olan ar gveniyle birleince, gney ordusu hi durmadan
ilerlemeye devam etti, ta ki birka kolordusu tuzaa dnceye dek. 25 ve 26
Austosta Alman Birinci Kolordusuna saldrmakta geciken Ruslar, ilerle
meye devam edip tuzan ierisine biraz daha girdiler. Ludendorff aslnda bu
nu planlamamt, ama bu frsat da karacak deildi. 29 Austosta Samsonovun ordusunun ricat hatt kesildi ve len ve yaralanan 50.000 Rus askeri
ne ek olarak, yaklak 92.000 Rus askeri de kuatld. 1410 ylnda Teuton
valyelerinin bozguna urad yerde, Almanlar byk bir zafere (Tannenberg) imza attlar. Kaybedilen ordu Rus askeri gcnn sadece kk bir ks
mn olutursa da, Rus Stavkas (genelkurmay) kendine olan gvenini kay
betmi ve savan kalan ksmnda bu cephede pek sorun karmamt. Rus
lar, artk bir noktaya saldracaklar zaman oraya olabildiince ok asker, top
ve cephane yp dorudan cepheden saldrarak kaba kuvvetle sorunlarn s
tesinden gelmeye alacaklard.
Yukarda bahsedilen balyoz tarz saldrlara alternatif olarak gsterilebile
cek bir rnek, 1916da Rus general Brusilovun dzenledii taarruzdu. Bru
silov, Temmuz 1916da Avusturya-Macaristan ordusuna, Czemovitz ve Pripyat bataklklar arasndaki, drt farkl blgeden tm cephe boyunca saldrma
ya karar verdi.
Rus topusu, dman hatlarna 2 km. kadar yanam ve plan piyadeyle
birlikte uygulamaya balamt. Dman siperlerine yaklamak iin tneller
kazlm ve yaknlardaki snaklara, ilk saldry hemen takip etmeleri iin
ihtiyat birlikleri yerletirilmiti. Dikenli teller ustaca yok edilmi ve yumuat
ma bombardman Avusturya-Macaristan askerlerinin te ikisinin bulundu
u cepheyi datmt. Birliklerin hemen yakndan takip ettii son derece ba
arl baraj ateinde sis, gaz ve tahrip mermileri kullanlmt. Tm bunlar bir
araya gelince, dier tm unsurlar kadar nemli olan srpriz ans ele geiril
mi ve dman gafil avlanmt. Brusilov 193.000 esir, 216 top, 645 makine
li tfek ve 196 ar havan ele geirmeyi baard. Avusturya-Macaristan, len
ve yaralananlarla birlikte, doudaki askeri gcnn yarsn kaybetmiti.
Fakat Brusilovun bu muhteem zaferinin ard gelmemi ve ypranma, ar kayplar, moral bozukluu, askerlerin balarndaki ve yksek kademede
ki subaylara gvenmemesi, ktlk, enflasyon, ekonomik gerileme ve yetersiz
lojistik destek sonucu, tm Rus ordu sistemi kmt. Bunu da, 1917 u
bat/Mart ayndaki devrim ve ardndan da 1917 Ekim/Kasm aylarnda ger
ekleen Bolevik Devrimi takip etmiti. Rus eyaletlerindeki idareciler sava

Dnya Sava Tarihi

459

srdrmeye gayret etse de, ordu oktan tkenmiti; sonuta, Bolevikler,

Mart 1918de Almanyayla, kendileri iin hayli dezavantajl olan Brest-Litovsk ntlamasm imzalamak zorunda kaldlar. Almanlarn zeks ve Rus
larn hatalarnn bir araya gelmesiyle, dou cephesinde kazanan taraf Alman
ya olmutu. Douda Almanlar, sava sanat adna da ciddi ilerlemeler kaydet
miti: 1915teki Gorlice Tamow ve 1917de, topu uzman Bruchmullerin idaresinde gaz mermilerinden oluan kombinasyonla saatlik youn bir
bombardman ve havan ateinin ardndan Rigann ele geirilmesi bu baar
lara rnek gsterilebilir. Ne var ki, Almanyann douya arlk vermesi, bel
ki de sava kaybetmesine neden olmutu, nk dou cephesindeki 1 mil
yondan fazla Alman askeri bat cephesine gelmi olsa, pek ok eyi deiti
rebilirdi. Falkenhayn bu durumu yle ifade etmiti: Douya yatrdklar
mzdan hibir ey alamadk. Bu yorumu, ileride gelecek bir Alman liderinin
de ok ciddiye almas gerekirdi.
Almanyann doudaki mttefiki olan Avusturya-Macaristan da 1914te iki cephede savamak zorunda kalmt: gneyde Srplara ve Gney Polon
yada Ruslara kar. Genelkurmay Bakan General Franz Conrad von Htzendorf, bu sorunun stesinden gelebilmek iin ordusunu e blmeye karar
verdi. Byk grup A-Staffel, Ruslara kar Galiya cephesine; kk grup
Minimalgruppe ise, Srplara kar Balkanlara yerletirildi; nc birlik de
(B-Staffel),.ihtiya duyulan cephede kullanlmak zere ihtiyata ayrld.
Srplara kar zel bir kin besleyen Conrad, Ruslarn seferber olmasn
beklemeden Austos 1914te Srbistana saldrd. Yeteneksiz saray mensubu
Oskar von Potiorek komutasndaki Avusturya-Macaristan birlikleri, 16 Austosta Jadarda ve 8-18 EylPde Drina Nehri kysnda, General Radomir
Putnik komutasndaki Srp birlikleri karsnda bozguna urad. Ruslarn Galiyada ilerlemeye balamasyla panie kaplan Conrad, hemen ihtiyat bir
liklerini Srbistandan geri ard. Fakat ard bu ihtiyat birliklerinin ulamasn beklemeden, Pripet Bataklklarnn gneybatsnda Ruslarla mu
harebeye giriti. Rus svarisi, 1 Eyllde Lemberg (Lvov) yaknlarnda Avusturya-Macaristan Birinci ve Drdnc Ordusu arasndaki 60 millik bir blge
nin savunulmadn fark etti ve Rus piyadesi, bu boluktan ilerleyerek Conradm iki ordusunu birbirinden ayrd. Avusturya-Macaristan ordusunda pa
nik balad. Avusturya-Macaristan demiryolu sistemi kt ve Drdnc Or
du, subaylarnn yzde 50sini ve askerlerinin de yzde 25ini kaybetti. Wins
ton Churchille gre, Conrad, ihtiyat kuvvetlerini Srbistanda zafere ok
yaknken geri arm ve bu birlikler onun yenilgisini paylamak iin tam
zamanmda Galiyaya ulamt.

460

Dtf nya Sava Tarihi

Conrad, 11 EylPde Galiya ve Bukovinadaki 150 millik alan terk ede

rek, tm orduyu San Nehrinin gerisine ekti. Przemysl Kalesini savunan
15.000 asker, Ruslar tarafndan kuatld. Conrad, savan ilk haftas ie
risinde elindeki gcn te birini kaybetmiti: yani, 250.000 l ve yaral,
100.000 sava esiri ve subay ve astsubaylarnn byk blm. Conrad, 1914
Sonbaharndaki durumunu, Byk Frederickin 1759 ylndaki durumuna
benzetmiti.
1915
lkbahar da, Conrada pek mutluluk getirmemiti. 23 Ocakta kar ve
iddetli soukta, Czernowitz istikametinden Karpatlara saldrp 90.000 ka
yp verdi. Bir trl akllanmad ve 27 ubatta benzer bir sonu elde edecei
yeni bir saldr daha dzenledi. Resmi tarih, bu dnemden sonraki Habsburg
ordusundan bahsederken milis ordusu terimini kullanmtr. Przemysl Ka
lesi, 23 Martta 120.000 subay ve askerle Ruslara teslim oldu. Ancak Gene
ral August vori Mackensen, Mays 1915te Gorlice-Tamowa saldrp Rusla
r San Nehrinin gerisine srdkten sonradr ki, Habsburglar rahat bir nefes
alabildi.
Ayn ay ierisinde, talyann Avustuya-Macaristana sava ilan etmesiy
le, Conrad iin bir cephe daha alm oldu. Isonzo Vadisinin kra toprakla
rnda cereyan eden 11 muharebe sonunda ne Avusturya ne de talya stnlk
elde etmeyi baarabildi ve bu cephede gerekleen her muharebe, taraflara
yaklak 100.000 kayba mal oldu.
Avusturya-Macaristana son darbe, Mays-Haziran 1916 tarihinde indi.
Conrad, 15 Maysta szde talyan ylanlarn cezalandrmak ve onlar Lavarone-FoIgaria Platosundan srmek iin bir saldr dzenlemeye karar ver
di. Bata elde edilen kk baarlarn ardndan, saldr, srpriz etkisinin kay
bolmas ve cephane ve iae eksiklii nedeniyle durmak zorunda kald. Ardn
dan 4 Haziranda, General A.A. Brusilov, Lutsk zerinden Styr Nehri boyun
ca byk bir saldr dzenledi. Aridk Joseph Ferdinandn Drdnc Ordu
su saldrnn daha ilk gnnde ezildi ve panik iindeki Avusturya askerleri
mevzilerini terk edip kamaya balad. Avusturyann kayb, 380.000i sava
esiri olmak zere, 750.000e ulamt. Almanlar, Lutska hzla 5 tmen sevk
ederek durumu dengelemeyi baardlar -Brusilovun kayb da 1 milyona erimiti.
Doudaki sava artk rutin bir hal almt: Conrad bir yere saldrp her za
manki gibi yeniliyor, ardndan gelen Almanlar da durumu toparlyordu.
Habsburg ve Hohenzolleme ait ordu, kolordu ve tmenler birbirine kar
mt. Alman subay ve astsubaylar, Avusturya ordusunu ayakta tutabilmek iin onlarn birliklerinde grev yaparken, Almanyadan gnderilen silah yar

Dnya Sava Tarihi

461

dmyla da glerini artrmaya alyorlard. Siyasi adan savan ve operas

yonlarn hedefini Almanya belirliyordu. Bu balamda, Ekim 1917de Caporettoda General Luigi Cadoma komutasndaki Italyan ikinci Ordusunu boz
guna uratp 350.000den fazla kayp verdiren de, aslnda General Otto von
Below komutasndaki Alman On Drdnc Ordusuydu.
Conrad, 6 Haziran 1918de Tirol zerinden, Avusturya-Macaristann sa
vataki son byk saldrsn dzenledi. Saldr, Italyanlara ek olarak, blge
de bulunan ngiliz ve Franszlar karsnda iki haftada kt. Moraller sfra
inmi, firarlar hzla artm ve yeil subaylar denen eteler krsalda kol ge
zmeye balamt. Askerlerin ortalama arl 60 kiloya dmt, yeni te
hizat ve niformalar yoktu ve istedikleri tek ey savam bir an nce sona ermesiydi. Etnik Slav birlikleri ve hatta Macarlar bile firar edip evlerinin yolu
nu tutuyordu. Avusturya-Macaristan, 3 Kasm 1918de Padua yaknlarndaki
Villada mtareke imzalayarak teslim oldu. Bunun zerine saldrya geen Italyan ordusu, Vittorio Venetoda komutansz ve dalm bir ordu karsnda
zafer kazanmay baard.
Avusturya-Macaristan, savata 8 milyon askeri seferber etmiti. Bu asker
lerden 1 milyonu lm, 2 milyonu yaralanm ve 1.7 milyonu da esir d
mt.

Almanya ve mttefikleri, zafere iki kez ok yaklamlard: 1914te Schli

effen Planiyla ve 1918deki Bahar ve Yaz Bar Taarruzlaryla. Schlieffen
Plan iyi dnlm, ama fazla iyimser bir pland. 1917de Fransz ordusu
nun isyan etmesi, 1917 sonlarnda talyanlarn Caporetto bozgunu, ngilizle
rin Passchendaeleden sonra moral bozukluu yaamas, yine 1917de Rus
yann k ve U-botlarn kaydettii byk baarlar neticesinde, ttifak
kuvvetleri sonuca her zamankinden daha fazla yaklamt. Mart 1918deki
Alman saldrs, ngiliz ve Fransz ordularn birbirinden ayrmay neredeyse
baaryordu. ngilizler, ileride 1940 ylnda da olaca gibi, Mantaki liman
lar tahliye etmek zorunda kalacaklard. Ama 1918 ylnda ordularn ok da
ha yava hareket ediyor olmas, Almanyann Mart ay ierisinde stratejik bir
zafere imza atmasna engel olmu ve sonuta zafer, Kasm 1918de ok daha
fazla kaynaa sahip olan tilaf kuvvetlerinin olmutu. Douda Ruslarn kmesiyle elde edilen, bir pyrrhus zaferinden baka bir ey deildi. Conradm
yeteneksizliinin de etkisiyle, Avusturya-Macaristan ordusu savata bir var
lk gsterememiti. Sonunda, endstriyel adan ok daha gl olan tilaf
kuvvetlerinin, insan gc ve tehizat ynnden sahip olduu stnlk ar
(,> Pyrrhus Zaferi: Kazanann da, kaybeden kadar kayp verdii zafer, (.n.)

462

Dnya Sava Tarihi

basm ve Almanya ve Osmanl devleti karsnda zafere ulamay baarm. lard.

Savan sonular haricinde, Birinci Dnya Sava, insan merkezli sava
tan teknoloji merkezli savaa geite de bir dnm noktas olmutu. Artk sa
hip olunan kltrel nitelikler sava kazanmak iin yeterli deildi; artk teknolojinin ve bunun rn olan silahlarn, sava alanlarnda her zamankinden
daha fazla yer almas gerekiyordu. Makineli tfek ve toplarn stesinden ce
saret ve disiplinle gelmeye almak beyhude bir abayd ve artk teknolojiyi
yenmenin tek yolu yine teknolojiydi. Komutanlar, bu deiime uyum sala
makta zorlanm ve dzenlenen kimi operasyonlarda sahip olduklar teknolo
jiyi gerektii gibi kullanmay becerememilerdi. Ancak 1917 ylndan sonra,
teknoloji ve silahlarn nasl etkili ekilde kullanlabilecei, komutanlar tara
fndan anlalmaya balanmt. Dier yandan, taktik alandaki deiim, dk
rtbeli subaylarn bu konuda istekli olmas nedeniyle ok daha abuk gerek
lemiti. Birinci Dnya Sava, en azndan bat cephesinde, ordularn drt yl
boyunca olduklar yerde durmalarna neden olan cephe sava dolaysyla
kendine has bir savat. Fakat bu durgunluk dneminde pek ok proje ortaya
konduundan, bu dnemin teknolojik, taktik ve teknik adan verimsiz oldu
unu sylemek mmkn deildir. tilaf kuvvetlerinin, tank, uak ve hafif pi
yade silahlarm Almanlarn topu ve hcum birliklerini bir arada kullandk
lar taktikle birletirerek kullanmalar sonucunda, blitzkriege giden yol da almt.
Birinci Dnya Sava, bir gei dnemi savayd, nk siper savalar s
rasnda verilen ar kayplar ve yaanan dehet tm Bat dnyasn derinden
etkilemiti. Bu durum kendisini edebiyat, iir, mzik, resim ve sinema alan
larnda da gsterdi. Edebiyat ele alrsak, baz otobiyografik eserlerin hl
klasikler arasnda yer aldn grebiliriz: rnein, Henri Barbusse, Under Fi
re (1917); Erich Maria Remarque, All Quiet on the Western Front (1929),
Emst Jnger, Storm o f Steel (1931); Robert Graves, Goodbye to A ll That
(1929); Siegfried Sassoon, Memoirs o f an Infantry Officer (1930); ve Vera
Brittain, Testament o f Youth (1933). Yine de, sanatta kendini gsteren yeni
dnce eklinin, tmyle Birinci Dnya Savamn rn olduunu dn
mek yanltc olacaktr. Sava, balayan sreci sadece hzlandrm ve bu
srecin daha abuk sonulanmasn salamtr.
Birinci Dnya Sava trajedisi, savaa neden olan sorunlarn hibirini
zemedi. 13 milyon insan hayatn kaybetmi olsa da, sava, kendisinden son
ra daha byk bir savan kmas iin uygun bir zemin oluturmaktan baka
hibir ie yaramamt.

Dnya Sava Tarihi

463

kinci Dnya Sava

ki dnya sava, hep birbirinin ztt rnekler olarak grlmtr. Biri hep
kana ve amura bulanm siperlerle anlrken, dieri blitzkriegin (yldrm
sava) en anl rnekleriyle hatrlanmtr. Bu yanl bir dncedir, nk
her iki sava da yap olarak birbirini fazlasyla andryordu -sanayilemi l
keler ve onlarn silahl gleri arasnda cereyan eden uzun sreli ypratma sa
valar- ve kinci Dnya Sava ilkinden ok daha ykcyd. Kzl Orduda
28 milyon asker grev yapm ve bunlarn 10 milyonu hayatn kaybetmiti;
4.5 milyon Alman askeri lm, 8 milyonu da yaralanmt, yle ki bu rakam,
1939 ylndaki yetikin erkek nfusunun yzde 75ine tekabl ediyordu.
SSCB, 1941-45 yllar arasnda 98.000 tank retmi ve savata 96.000 tane
sini kaybetmiti. Zafere ulaabilmek iin, askeri alandaki stnlk kadar, ekonomik ve demografik gce ve teknolojik, bilimsel ve idari yeterlilie de
sahip olmak artt. Fabrikalardaki verimsizliin etkisi, dorudan sava alan
na yansmt. Savaan taraflar, sonuca ulaabilmek iin askeri glerini en
st seviyeye karm ve sahip olduklar kaynaklan son raddesine kadar kul
lanmlard. Elbette bunu yaparken, sivillerin ihtiyalarn da en alt seviyeye
indirmilerdi. Sadece, askeri olduu kadar, sivil retime de nem veren Bir
leik Devletler ve ngiltere bunun dndayd.
kinci Dnya Sava, iki ittifak arasnda cereyan etti. Mihver devletler
-Almanya, Japonya, talya- ekonomik ve demografik adan zayft. Yine de,
1939-42 yllar arasnda Almanya kara savalarnda rakiplerinden stnken,
Japonlar da Pasifk Savainn ilk dneminde denizlerde stnlk kurmutu.
Fakat 1942den itibaren savan gidiat deimeye balad ve sava uzayn
ca sonunda kazanan taraf, ekonomik ynden gl taraf oldu.
Mttefik devletlerin -ngiltere ve smrgeleri, Sovyet Rusya ve Birleik
Devletler- sahip olduu insan gc ve kaynak stnl sonunda ar basm
ve sava alanlarndaki baarszlklarn fazlasyla telafi etmiti. Mttefikler,
Mihver devletlerinden iki kat fazla elik, drt kat fazla tank ve uak ve yedi
kat fazla top ve makineli tfek retebiliyorlard. Dolaysyla, sonunda kaza
nan tarafn onlar olmas hi de artc deildi.
Birleik Devletler ve Japonyann endstriyel gleri arasndaki eitsizlik,
Pasifik Savanm sonucunu belirleyen temel etkendi. Pearl Harbor saldrs
nn mimar Amiral Yamamoto, lke yneticilerini yle uyarmt: Teksastaki otomobil fabrikalarn ve petrol yataklarn gren herkes, Japon
yann Birleik Devletlerle savaamayacak gte olduunu anlar. Eer sava
a girersek, size 6 ay ok iyi savaacamz garanti ederim, ama daha sonra

464

Dnya Sava Tarihi

ne olacana dair hibir garanti veremem. ok haklyd. Birleik Devletler,

sanayisinin sadece te birini Pasifik Sava iin ayrd halde, yine de Ja
ponyadan drt kat fazla uak ve gemi retebiliyordu. Ocak 1943 tarihine ge
lindiinde, hem Japon mparatorluk Donanmas (IJN) hem de Birleik Dev
letler Donanmas (USN), 1941 ylnda sahip olduklar toplam sava gemisi
tonajnn yarsn kaybetmilerdi. Bu kaybn telafi edilmesi Japonlarn 2.5 y
ln alrken, Amerikallar sadece 6 ay uramt.
Avrupadaki g dengesi ok daha karmakt. Almanya, 1940-42 yllar .
arasmda Avrupadaki ekonomik kaynaklarn byk ksmm kontrol altna al
m ve retim kapasitesi, ngiltere ve SSCBnin toplam kapasitesini amt;
neredeyse Birleik Devletlerinkine e bir sanayi gcne ulamt. Fakat Al
manya, sahip olduu bu gc gerektii gibi kullanamad -liderleri, bunun ge
rekli olduunun farkna bile varmamt. 1941 de Nazi sava ekonomisinden
sorumlu kii olan Hermann Goering yle demiti: Amerikan askeri sana
yisi bizler iin bir tehdit mi? lgisi yok! Amerikallar uak deil, ancak oto
mobil ve buzdolab retebilir. 1940-42 yllar arasnda Avrupann byk bir
blmn elinde tutan Almanya, verimli bir sava endstrisi kurma konusun
da baarsz olmutu. Eyll 1940-Mays 1941 arasnda uak retimi yzde 40
dmt. Oysa, ayn tarihte halk neredeyse alk snrnda olan ngiltere ve
SSCB Almanyann iki kat tank, top ve uak retebiliyordu. Almanya, eer
gerektii gibi organize olabilseydi, bu retim an rahatlkla kapatabilirdi;
Austos 1944te, sadece bir ayda, 1941 yl boyunca rettii kadar tank re
tebilmeyi baarmt. Yeni silahlara yaplan yatrm ar derecede masrafly
d ve bu durum, Almanyann yenilmesinin en byk nedenlerinden biriydi.
Almanyann ekonomik hatalar nedeniyle kaybettii tank says, savata kay
bettiinden daha fazlayd.
kinci Dnya Savanda ekonomiler sadece nicelik deil, nitelik olarak
da nplana kmt. Teknoloji ve bilim askeri gcn temeliydi ve kimi geli
meler, sava alanlarn dorudan etkileyip devrim etkisi yapyordu. rnein,
santimetrik radar, geceleri deniz yzeyindeki hareketleri saptayabiliyordu.
Mttefik donanmalarnn 1942-43 yllarnda kullanmaya balad alet, Japon
ve Alman sust filolarna ve Alman U-bot filolarna yle bir darbe indirdi
ki, bir daha kendilerini toparlayamadlar. Dier yandan, Pasifikteki Ameri
kan denizaltlarnm komutan, sahip olduklar top ve torpidolardan dert ya
narken, bize adam gibi torpiller vermeyecekseniz, bari elimize salam de
mirler verin de, gidip dman gemilerini delmeye alalm demiti. Sava
la birlikte, yeni teknolojilerle -je t ua, gdml fze, bilgisayar- ilgili a
lmalar da hz kazand ve sonunda, bilinen tm silah trlerinde devrim nite
liinde gelimeler yaand. 1939 model bir tank, 1942de n cephede gr
mek mmkn deildi. Mttefikler, bilim ve teknolojinin silah sanayiine uy-

Dnya Sava Tarihi

465

gulanmas konusunda Mihver devletlerini geride brakmt. Almanlar ger

ekten de etkileyici olan pek ok silah sistemi gelitirdiler, ama bunlarn ok
az savata kullanlabildi. Teknoloji alannda Mttefik devletlerle yanama
yan Almanya, tm enerjisini yeni silahlar icat etmeye harcamt. Alman fi
zikiler atom bombas yapmnda ciddi bir ilerleme kaydedememi, ifre
zcleri de dmann ifre kodlarn zmeyi baaramamt, fakat Mttefik
ler her ikisini de yapt. Mttefiklerin Alnanlardan fark, sadece ie yarayacak
silahlara yatrm yapmalaryd.
Buna ek olarak, Mihver devletler arasnda stratejik koordinasyondan bah
setmek mmkn deildi. 1941 ylnda Almanya Rusyaya, Japonya ise Ame
rikaya saldrrken mttefikine haber vermeye lzum grmemiti. Kendi rk
larnn Slav ve Amerikan rklarndan stn olduu fikrine kendilerini kaptr
m olan Almanlar ve Japonlar, bu ar gvenin vermi olduu rahatlkla di
ledikleri gibi hareket ediyorlard. ngiliz-Amerikan ablukas nedeniyle, Mih
ver devletler arasnda kaynak ve teknoloji transferi mmkn olmamt - r
nein, radar teknolojisine karlk petrol gibi. Mihver devletlerin kendi ieri
sindeki koordinasyon da kopuktu. Nazi devleti, Almanyann kaynaklarn
boa harcayan elikili bir brokrasi ve karmak bir organizasyon zerine in
a edilmiti. 1943 ylnda Rus kar saldrsna direnmek zorunda kalan Al
man ordusunun acilen asker ve silaha ihtiyac vard, fakat cephedeki orduya
eldeki kaynaklarn sadece yars gnderilirken, dier yars en iyi silah ve as
kerleri bnyesinde toplayan ve iyi askeri birimler olmakla birlikte, hak ettik
lerinden ok daha masrafl olan Waffen SSlere aktarlmt; hatta, hava slerindeki fazla yer mrettebatndan, Luftwaffe Sahra Tmenleri kurmak gibi
garip uygulamalara bile kalklmt. Japon ordusu ve donanmas da bir
birlerinden ayr olarak savam ve nemli konularda bile birbirlerine yalan
sylemekten ekinmemilerdi. 1942deki Midway felaketinin (bir saat ieri
sinde Japon uak gemilerinin te birinin batmas) ardndan, Japon mpara
torluk Donanmas bu yenilgiyi gizlemek iin zafer kutlamalar yapmt. Yi
ne ayn ekilde, 1944te Marianas Deniz Savanda Japon mparatorluk Do
nanmas, oktan yok edilmi olan hava kuvvetlerine bal sava uaklarndan
destek alacan zannediyordu. Donanma, bu gerei ancak kendi hava gc
de yok edildikten sonra renecekti.
Mttefik devletler arasndaki koordinasyon da mkemmel deildi buna
bir istisna, 1944 Yaznda Batl mttefikler ve Ruslarn koordinasyonsuz bir
ekilde, ama ayn tarihte Normandiya ve Belarusa saldrmasyd- ve Birle
ik Devletler ve Britanya ordular, genelde ayn dmana kar birbirlerinden
bamsz olarak savamlard. talyadaki Amerikan birliklerinin komutan
Mark Clark, 1944te ngilizleri, Romaya daha nce girmek iin kendisiyle
yar etmeye kalktklar takdirde, zerlerine ate amakla tehdit etmiti. Yine

466

DUnya Sava Tarihi

Harita 14: Dnm Noktas, Kasm 1942

Dnya Sava Tarihi

467

de, Mttefikler, koordinasyon sz konusu olduunda, Mihver devletlerden

kat be kat ilerideydi -e n azndan kimi zaman ibirlii yapmlard. Eer Bir
leik Devletlerden gnderilen 450.000 kamyon olmasayd -k i bu, Alman
yann retiminin iki katdr-, Kzl Ordu 1943-45 yllar arasnda Berline
doru o kadar hzl ilerleyemezdi. Batl Mttefiklerin, kaynak kullanm
konusunda yaptklar ibirliinin ise dnyada bir rnei daha yoktu. Her iki
milletten subaylarn grev ald ortak bir komuta merkezi kurmu ve sahip
olduklar teknoloji ve istihbarat bilgilerini paylaarak sava sanayilerini g
rlmemi bir tarzda bir araya getirmilerdi. Mttefiklerin sahip olduu kay
naklar Mihver devletlerinkinden ok daha fazlayd ve bu kaynaklar da, ok
daha verimli bir ekilde ve ibirlii ierisinde kullanabiliyorlard. Alman
yann savata verdii kaybn yzde 80inden sorumlu olan devlet Sovyet
Rusyayd. Sovyetlerin Alman ordusunun byk bir blmn megul etme
sini frsat bilen ngilizler ve Amerikallar, sahip olduklar ate gcn ve tek
nolojiyi kullanarak dmann bakentine yklenmi ve mmkn olabilecek
en az kaypla Luftwaffe'yi (Alman Hava Kuvvetleri) ve Almanlarn sahip ol
duu ate gcnn yarsn yok etmilerdi. Bu nedenle, Almanya, dou cep
hesinde ate gcne yeterince arlk verememi ve insan gcne dayanarak
savamak zorunda kalmt. Bu sayede, hem asker ve silah says hem de tek
noloji alannda stn olan Kzl Ordu, Alman ordusunun byk blmn or
tadan kaldrmay baarmt.
Ekonomi, teknoloji ve ynetimin askeri neminin en iyi anlald alan
hava gcyd. Hava savalarndaki kayp oranlar ok yksekti -Luftwaffe,
1943 ylna kadar her ay sava gcnn yzde 30unu kaybederken, Mtte
fikler de dzenledikleri hava aknlarnda bazen bir seferde, toplam glerinin
yzde 3-5i olan, 50-100 bombardman ua ve 500-1.000 aras mrettebat
kaybetmilerdi. Dier yandan, teknolojinin hzl deiimi sayesinde, her ay
yeni bir ekipman hizmete girni ve bu deiimlere ayak uyduramayan hava
kuvvetleri pilotlar, ne kadar yetenekli ve cesur olurlarsa olsunlar, sonlar ye
nilgi olmutu. Her ay 1.000 yeni hava mrettebat eitmeyi baaramayan ha
va gc, ksrdngye giriyor ve mrettebatn eitim kalitesinin durmadan
dmesine ve kayplarn srekli artmasna engel olamyordu. Amerikan Ha
va Kuvvetleri ve Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF), eitime birinci ncelii
vererek bu sorunun stesinden gelmilerdi. RAF, Britanya Savanm en umutsuz gnlerinde bile, pilotlarnn eitim sresini ksaltmay reddetmi ve
onlar yar eitimli bir ekilde atee atma hatasna dmemiti. Birleik Dev
letler, 1944 ylnda ihtiyacndan daha fazla pilot eitiyordu; bu yaklam
kabul etmekteki baarszlklar, Japon ve Alman hava kuvvetlerinin topye
kn savan arl altnda ezilmesinin temel nedeniydi.

468

Dnya Sava Tarihi

Bu gler, savaa girdiklerinde kaliteleri en st dzeydeydi. Japon

mparatorluk Donanmas (IJN), 1941de dnyadaki en iyi donanma pilotlar
na ve uaklarna sahipti. Fakat Birleik Devletler, sadece bir yl ierisinde,
ok daha iyi sava uaklar gelitirerek Zero avc uaklarn0 uan tabutlar
haline getirmiti. Japonlar, Zerolarn yerini alabilecek bir model gelitirme
yi asla baaramadlar -daha da kts, onlardan da yeterince retmeyi beceremiyorlard. Yine, IJN, savaa girdiinde, ylda 2.750 pilot eitebilecek bir
programa sahipti -b u rakam, savata verilen kayplar ya da Birleik Devletlerin pilot eitim program dikkate alndnda ok clz kalmaktadr. Birle
ik Devletler Donanmas (USN) denize den pilotlarn kurtarabilmek iin
elinden gelen her eyi yaparken, IJN onlar lme terk etmi ve bu yzden
kaybettii ok sayda iyi eitimli pilotun yerini acemilerle doldurarak duru
munu daha da ktletirmiti. Sava baladktan 18 ay sonra IJN hava gc
1941dekinden daha zayft, uaklar eski modeldi ve pilotlarnn eitim du
rumu gerekten berbatt. 1944 ylnda Japon pilotlarnn ald eitim, Ame
rikan pilotlarnn ald eitimin onda biriydi. Ellerindeki acemi pilotlarn Amerikan uaklarnca rdek gibi avlandn gren Japonlar, bu pilotlarn gi
dip dman gemilerine dorudan arpmaktan baka bir ie yaramayacam
kabul ederek Shimpu (genelde Kamikaze olarak bilinir) taktiini uygula
maya baladlar.
1940
ylnda RAF ve Luftwaffe'nin sahip olduu personel ve ekipman bir
birine denk ve Birleik Devletler ile SSCBnin ilerisindeydi. Fakat Almanya,
ileride her biri kendisininkinden daha byk hava gcne sahip olan bu
devletle savamak zorunda kalacakt, ayrca ikisinin hava gc de daha iyiy
di. Birleik Devletler ve ngiltere, hava gcnde hem nitelik hem de nicelik
olarak Almanyay geride brakmt. Luftwaffe'nin srdrd aratrma ve
gelitirme program, kt idare yznden tkanp kalmt: Saysz prototip
(ilk model) retmilerdi, ama bunlardan ok az seri retime geebilmiti. Al
manya, 1939 ylnda jet uann prototipini ngilizlerden 18 ay nce test et
miti, ama ngilizler, jet uan onlardan nce hizmete sokmay baardlar.
Luftwaffe'nin sava gc, Haziran 1941de 12 ay nce sahip olduundan sa
dece 50 uak daha fazlayd ve 1942 ylnda rettii sava ua says da,
1939da rettiinin sadece yzde 30 zerindeydi; oysa, ayn dnemde ngi
lizler ve Ruslar uak retimini e katlamt. Almanyann hava gcne sa
lad destek, ngiltere ve Birleik Devletlerinkinden 2-3 kat daha zayft, uaklarnn hepsi ayn anda grev yapamaz ve yzde 40-70i yerde olurdu.
Luftwaffe iin pilot eitimi son srada yer almt. Sava baladnda perso
nelinin yars yar eitimliydi ve 1940 ylnda pilotlarnn neredeyse te iki
sini kaybetmiti. Luftwaffe, 1941 de yar eitimli pilotlar, hava filolarna srf
<>Zero Avc Ua: kinci Dnya Savanda en ok kullanlan Japon sava ua (.n.)

Dnya Sava Tarihi

469

mevcudu sabit tutabilmek iin dzenli olarak gnderiyordu. Bylece, 1942

sonunda ve 1943 banda, Almanlarn pilot kayb grlmemi ekilde artt,
Luftwaffe eitim tesislerini birka aylna kapad ve ou, Stalingrad ve Tu
nustaki kuatlm garnizonlara ikmal gnderme grevlerinde harcand. Ve
rilen yksek kayplar, Luftwaffe'ye ve hava gcne ayrlan yakttan aslan pa
yn alan eitim sistemine kalc bir darbe indirdi. Mttefik pilotlarn ald
uu eitiminin sresi, 1944te Alman pilotlarnkinden 3 kat daha uzundu. Bu
pilotlarn byk bir ksmnn lm nedeni, atmalar kadar, acemilikten kay
naklanan kazalard. Sava boyunca Luftwaffe' nin kaybettii pilotlarn yars
kazalarda lm, uaklarn te biri de bu ekilde tahrip olmutu; bu oran, ngilizlerin ve Amerikallarnkinden kat daha fazlayd.
Ulusal birlik ve beraberlik de askeri gcn ayrlmaz parasyd. Anavata
na ynelen saldrlar, ancak cesur askerlerin bedenlerinden oluan yekpare
engel durdurabilirdi. 1939 ve 1940 yllarnda talya ve Fransadaki sosyal s
nflar birbirlerinden ve devletten nefret ediyorlard. Pek ok tutucu Fransz,
Nazileri Fransz sosyalistlerine tercih ederken, Fransz komnistler de Al
manlarn Parisi igalini iilerin bir zaferi olarak kabul edip alklamt. talyamn 1940-43 arasndaki askeri performans, talyanlarn Benito Musso
lini iin lmek gibi bir niyetleri olmadndan, 1914-18 arasnda olduundan
ok daha beterdi. Bu sosyal blnmln sonucu da kanlmaz olarak ye
nilgiydi. Bu nedenle, hem talya hem de Fransa yenilgiye uradnda, bu l
kelerin halk yeniden toparlanp savaa devam etmedi. 1941de Sovyet reji
minden o denli nefret ediliyordu ki, bu lkenin vatandalarnn byk bir
blm bulduu ilk frsatta Almanlarla ibirlii yapmt. Naziler kylerine
geldiinde neler olacandan habersiz Yahudiler, onlar sevinle karlayp si
yasi kabuln geleneksel bir iareti olarak onlara ekmek ve tuz ikram etmi
lerdi. Almanlar, Moollar gibi davranmasalar, Sovyet halknn byk ksm
nn desteini ve milyonlarca askerin yardmn alabilirlerdi; ve bylece bu
sosyal blnmlk, SSCByi olduundan 50 yl nce ykmay baarabilirdi.
Bu gelimelerin bir benzeri, Japonlar Gneydou Asyadaki Avrupa
smrgelerini ele geirdiinde yaand. Yerel halk, idarecilerine itaat etmeyi
reddederek Japonlara gnll olarak yardm etti. Onlar ve pek ok Arap ve
Avrupal, Mihver ordularn kurtarc olarak karlad.
Savaa katlan dier byk ve kk lkelerden bazlarnn sergiledii ulusal irade ok daha glyd. 1940ta ngiliz halk, neredeyse tamamen mitsiz bir durumda olduu halde, teslim olmay reddetmiti; Almanya da, be
yl sonra ancak ordusu yok edildikten ve tmyle igal edildikten sonra tes
lim olmutu. Yugoslavya, in ve Polonyadaki direni hareketleri, milyonlar
ca insan igalcilerin elinde can vermi olsa da (ve belki de bu yzden), tm

470

Dnya Sava Tarihi

gcyle savamaya devam etmiti. kinci Dnya Sava, modem ulus-devletlerin a ve gHi hayvanlar olduunu kantlam ve milyonlarca insan onlar
iin savarken hayatn kaybetmiti. Ulusal birlii salamay ama edinen
devletlerin, bar zamanndaki siyasi ekimelerin stesinden gelmesi ve tm
ulusun tek yumruk olup dmana kar arpmasn salamas zorunluydu.
SSCBde Joseph Stalin, Rus milliyetiliini sosyalist enternasyonalizm ile
birletirmi ve iki eski dman, Ortodoks Kilisesi ile Komnist Parti ortak
dman karsnda bir at altnda toplanmt. Bunlar, Almanlarn tm Slavlara kar vahice davranmasnn ardndan, bir araya gelerek okuluslu Sov
yet halknn byk bir blmn seferber etmilerdi. Winston Churchillin
hkmetinin dayana, ngiliz devleti ile toplumdaki iki etkili kurum -M uha
fazakr Parti ve sendika- arasndaki ittifakt. Bu ittifak sayesinde, stsnflar
emir vermeye hazr on binlerce, altsnflar da emir almaya hazr milyonlarca
insan savaa srebilmiti.
Ulusal birlik ve beraberliin de snrlar vard -rnein, ngiltere ve Bir
leik Devletlerde teden beri sregelen ii-iveren dmanl, sava sra
snda kmr madenlerinde greve yol amt- ve her siyasi uzlama gibi, onun iin de baz fedakrlklar gerekiyordu. zellikle igc a pek ok l
kede silah retimini sekteye uratmt. gcndeki bu aa ramen, lke
ler kadnlar sanayide kullanmaktan olabildiince kamyordu. nk byle
bir politika, kadnn toplumdaki geleneksel roln deitirecek ve erkek ii
lerin konumlarn tehdit edecekti. Eer kadnlar bu ileri sava srasnda yapabiliyorlarsa, savatan sonra da yapabilirlerdi. Eer yleyse ii hareketleri,
Byk Buhranm izleri henz taze iken, neden patronlar iin cephelerde sa
vap ekonomik adan kendilerini yok edeceklerdi? Bu, ou lkenin kar
lat bir sorundu. Hibir Bat lkesi, kadmlar retimde gerektii gibi kul
lanmamt. Almanya da, ideolojik nedenlerle bu tr bir politika takip etmedi.
ngiltere ve Birleik Devletlere kyasla, sava sanayiinde iki kat fazla kadn
alsa da, kadnlarn nnde hl nemli engeller bulunuyordu. Kadnlar kr
tasiye ilerinde vasfsz ii olarak altrlyor, ama ok azna, sanayide ka
lifiye iilerin yapmas gereken iler veriliyordu. Savata alan kadnn ger
ek sembol mendilli, rujlu ve kaya matkapl poster resmi i Rosie deil,
elleriyle topraktan patates toplayan ngiliz kadnlar olan Kyl Kzlard.
Kadn iilere, ayn ii yapan erkein te biri kadar maa deniyordu. Onla
ra, bunun geici bir durum olduu ve sava bitince eski yerlerine geri dne
cekleri srekli olarak hatrlatlmt. Ulusal birlik ve sava ekonomisi pren
sipleri kadn iilerin konumuyla dorudan atyordu ve kadn igc son
derece verimsiz bir ekilde kullanlmt. Sadece, savata en byk can kay
bn vermi olan SSCBde kadnlara ar sanayi iisi olarak grev verilmi
ti -stelik, milyonlarcas n cephede grev yapm ve ouna destek g

Dnya Sava Tarihi

471

revleri verilmekle birlikte, binlercesi de dorudan savaa katlmt.

Siviller, artk askeri gcn sadece bir paras deil, ayn zamanda hedefi
de olmulard, Dman sivillerine zarar vermenin, onlarn savama direncini
kraca ve retim glerini zayflataca dnlyordu. Ablukalarla ala
mahkm edilen lkelere bir darbe de gkyznden iniyordu. Bu dnemde e
hirlere dzenlenen hava saldrlar neticesinde byk can kayb verilmiti
-stratejik bombardman, terr bombardmanna dnmt. Almanyann
Varova, Rotterdam, Londra ve Belgrada yaptklarn, Batl Mttefikler Al
manya ve Japonyadaki her ehre yapm ve milyonlarca sivili ldrmler
di. Japonlar ve Almanlar, ele geirdikleri ama idare edemedikleri geni top
raklar kontrol altnda tutabilmek iin terre bavurmutu. in Komnist Par
tisi gerillalarn balk, halkn ise okyanus olduunu syleyince, Japonlar da
okyanusu kurutmaya kalkarak buna cevap vermilerdi -eer yeterli say
da kyl ldrlrse, kalanlar korkudan gerillalara yardm etmeyecekti. So
nu olarak, inde tm Avrupada ldrlenden ok daha fazla sivil -2 0 mil
yon- ldrlmt.
Mihver devletlerin uygulad katliamlar direnilere yol amt. Japon
birlikleri iin grev yapn teselli kzlar gibi milyonlarca sivili, sava sana
yiinde zorla altrmlard. Almanlarn nihai zm olarak adlandrdkla
r Yahudi soykrm sonucunda 6 milyon Yahudi hayatm kaybetmiti. Nazi
Almanyas ayrca 2 milyon Polonyal, 500.000 ingene ve birka milyon Rus
sivili de ldrmt; Alman ordusu, Rus ordusundan ele geirdii esirlerin ierisinde Yahudi ve Komnist Parti yesi olanlar derhal ldrm, kalanlar
da -yaklak 3.3 milyon esir- kamplarda alktan lmeye mahkm etmiti.
Tm bunlar sadece ilk admd. Almanya, on milyonlarca Slav daha ldrp
kalanlarn tmn de kle olarak kullanmak istiyordu. Almanya, soykrm
uruna, askeri ve ekonomik alanda pek ok fedakrlk yapmt. Sovyet bir
liklerinin savan sonlarna doru Alman sivillerinden intikam almas hi de
artc deildir, fakat Almanlarn ldrd be Sovyet siviline karlk, on
lar ancak bir Alman sivili ldrebilmiti. Tm bunlar bir araya gelince, kin
ci Dnya Sava, tarihin bilinen en kanl sava olmutu. Yine de, sivillere y
nelik saldrlarn beklendiinden farkl sonulan olmutu. Halkn moralini
bozmu, ulusal birlii zayf olanlar datm, ama savama azmine sahip olan hibir ulusun bu azmini krmay baaramamt.
Sava, Mihver devletlerin birbirini takip edecek olan baarlaryla bala
d. Almanya, 1939-41 yllan arasnda Dunkirkten Moskovaya kadar olan
blgeyi igal etmi, ordusunun mevcudunun iki kat kadar askeri ldrm ya
da esir alm ve ngiltere ve Rusyay keye sktrmt. Japonlar da, Pasi-

472

Dnya Sava Tarihi

fk Savanm ilk aylarnda karlarna kan ngilizleri ve Amerikallar ezip

gemi ve Dou ve Gneydou Asyann hkimi olmulard. Her ne kadar bu
operasyonlar baarl olsa da, gerekte uygulanan stratejiler pek de mantkl
deildi. Alman ve Japon liderler dmanlarm gittike daha fazla kmse
mi, elde tutabileceklerinden fazla alana yaylm ve kendilerinden gl
dmanlar kendileriyle savamak zorunda brakmlard. Almanya, ngiltere
hl savarken, SSCBye saldrarak ikinci bir cephe am ve Pearl Harbor
basknnn ardndan, belki de Avrupadaki savaa hi mdahale etmeyecek olan Birleik Devletlere sava ilan etmiti.
Sonunda savan ikinci evresi balad. Taraflardan her biri, dayak yemi
boksr gibi, yar kr ve sersemlemi, rakiplerine yumruk savurmaya devam
ediyordu, ama bu yumruklar ya ok zayft ya da hedefini bulamyordu. G
merkezlerinden ok uzakta, yaltlm blgelerde savayorlard -Almanya,
Kasm 1942de tm gcn Hazar Denizi, Tunus ve Kuzey Atlantike yn
lendirirken, Birleik Devletler Kuzey Afrika ve Yeni Gineyi hedef almt.
1940-42 yllar arasnda tm cephelerde iddetli ve yksek can kaybna yol
aan atmalar srp gitmiti. ngiliz donanmas, Akdenizde tm gcyle
tutunmaya devam ediyor ve gl talyan donanmas ve binlerce talyan ve
Alman uann arasndan Malta garnizonuna yardm gnderip Giriti tahli
ye etmeye ve bulduu her frsatta dmana darbe indirmeye devam ediyordu.
Akdenizdeki deniz harektlar, ngilizlere 2 zrhl, 2 uak gemisi, 13 kruva
zr ve 56 destroyere -1939daki toplam sava gemisi tonajnn yzde 15i
mal olmu, ama sonunda talyan donanmasn tehdit olmaktan kararak Mal
ta garnizonunun Akdenizde Mihver glere kan kusturmaya devam etmesi
ni salamt. Ayn tarihte Almanya, anavatandan 3.000 mil uzakta bulunan
Stalingrad ehrindeki 4 milkarelik bir alana 400 tank ve 50.000 asker ym,
fakat ehri savunan Ruslar, yzde 90 orannda kayp vermelerine ramen eh
ri terk etmeyi reddetmilerdi; Ruslarn burada verdii kayp, Birleik Devletlerin tm sava boyunca verdii kayptan ok daha fazladr.
atmalar tm hzyla devam ederken, her taraf kazanan ve kaybedenler
le kaynyordu. rnein, Pasifikte sren sava, Austos 1942-Eyll 1943 ta
rihleri arasnda nitelik, nicelik ve inisiyatif asndan aa yukar birbirine
denk gler arasndaki bir denge ve ypratma oyunu eklinde yryordu. Amerikan ve Avustralya birliklerinin Yeni Gine ve Solomon Adalarna ynel
mesi, Japon fetihlerinin en u noktas olan bu blgeyi bir anda savan mer
kezi haline getirmiti. Burada eit gteki Amerikan ve Japon hava ve deniz
gc, yaklak bir yl boyunca hi durmadan ve baa ba savam ve Solo
mon Adalar ve Yeni Ginede byk kara arpmalar gereklemiti. Demir
Taban adn alan, Guadalcanaldaki 10 mil uzunluunda ve 8 mil geniliin

Dnya Sava Tarihi

473

deki kanaln dibinde 2 zrhl, 12 kruvazr ve 23 destroyer yatmaktadr -to p

lam tonajlar, Jutlandda batan gemilerinkinin toplamndan fazladr. Bu bl
gedeki atmalar, kayplarn karlama konusunda Birleik Devletler kadar
avantajl olamayan Japonlara daha pahalya mal olmutu. Japonlar her geen
gn Birleik Devletlerden daha fazla kayp verirken, Birleik Devletler de
her geen savaa daha fazla asker ve silah srm ve bu, savan sonuna ka
dar byle devam etmiti. Bata Japonlarn seviyesinde olmayan Amerikan as
kerleri, aray hzla kapatm ve cesur bir strateji uygulayarak dmann ste
sinden gelmilerdi. General Douglas MacArthur yle demiti: Onlar yen
menin yolu, onlara hi nefes aldrmamaktr. Muharebe kanlacak deil, ara
nacak bir ey olmaldr ki, ancak ypratma politikasndan bir sonu elde ede
bilelim. Teoride sylenenler ne olursa olsun, onlar yenmenin yolu onlarla sa
vamaktan geer. Amerikallarn ansna, Japon komutanlar da ayn fikirle
ri savunmakla birlikte, onlar hakl karacak fazla rnee sahip deillerdi.
Bu savalarda askeri gcn kaynaklar ve hedefleri, silahlar askerler ve
bu askerlerin kulland silahlard. Her iki taraf da, dnyann iki kutbu ara
snda yer alan devasa ve medeniyet yz grmemi bir blgesinde byk or
dular bulundurmak ve bunlar hareket ettirmek zorunda kalmt. Cepheyle
Tokyo aras 2.500 mil, San Francisco aras ise 8.000 mildi ve sz konusu bl
gede lojistik altyap mevcut deildi. Bu tr bir savata ve evrede avantajl olan taraf Birleik Devletlerdi. nk lojistik sistemi tmyle yeniden kur
mak ve Japonlarla kaynak sava yrtmek, tam Amerikan ordusuna gre bir
iti. Japonlar yaylabilecekleri kadar yaylm ve durmulard; artk tm g
leriyle ve lmne savamaya hazrlard. Sava alanlar, lojistik ve nakliye
ihtiyalarn karlamak iin fazla geni ve uzakt. Merkezden ileri doru at
lan her admda lojistik sorunlar katlanarak artmakta ve haberleme ebekesi
de dman mdahalesine daha ak hale gelmekteydi. Japonyann yrtmek
te olduu sava ekli, yani jkm al sisteminin snrlar tesinde srdrlen uzun bir ypratma sava, kendisinin sahip olduu kaynaklar dikkate alndn
da hi de uygun deildi.
Bu nedenle, Japonlar, fazlasyla risk alarak birliklerini dman hava ve
deniz glerinin kol gezdii tehlikeli blgelerden geirerek u savunma nok
talarna ya da ellerinde tuttuklar adalara tamak zorunda kalm ve bu ne
denle nakliye srasnda ar kayplar vermilerdi. Japon muharip ve lojistik
birimleri, savama yeteneklerini her geen gn daha da azaltan bir ksrdn
g ierisine girmiti. Yeni Gine ve Solomon Adalarnda birbirine denk kuv
vetler uzun sre bir sonu alamadan savamaya devam ederken, Amerikan
gleri Japonlarn ikmal sistemine ynelmeye karar yerdi. Gneybat Pasifik,
konvoylara dzenlenen saldrlarn en vahi rneklerine sahne olmu ve ar

474

Dnya Sava Trihi

kayplar veren Japonlarn, konvoylar koruma konusundaki yeteneksizlikleri

ortaya kmt. Bu saldrlar, Japonlarn yaad ikmal sorunlarn iyice iin
den klmaz hale getirmiti. Aynca operasyonlarn yapsn da bu saldrlar
ekillendirmiti -Amerikan gleri, Nisan 1943te gerekleen Bismarck De
niz Savanda, bir Japon nakliye filosunu batrarak sadece bir Japon filosu
nu deil, ayn zamanda Japonlarn Yeni Ginede stratejik stnlk elde etme
abalarn da denizin dibine gndermilerdi. Benzer ekilde, bu ada zerinde
ki Japon hava slerine dzenlenen saldrlar sonucunda, Japonlarn etkili bir
erken uyar sistemi kurmay baaramamas nedeniyle, bu sler tahrip edilmi
ve Japon uaklarnn byk bir blm daha yerdeyken yok edilmiti.
Bylece Japon hava gcnn etkinlii krlm ve Japonlarn verdii uak
kayb byk rakamlara ulamt. 1944 yl bana kadar -Japonya, bu sre
zarfnda malzemeyi deil, insan hedef alan bir ypratma sava uygulam
t-, Japon savunmasnn ileri ularn Amerikan glerine kar koruyacak Ja
pon hava ve deniz gc neredeyse ortadan kaldrlmt.
Mttefiklerin attklar her admda ar kayplar verdii 18 ay sren iddet
li bir Japon direniinin ardndan -b u direni karada sergileniyordu, yoksa bu
dnem ierisinde Japon hava ve deniz gc dalmt-, Japon savunmasnn
iki ileri noktas olan Yeni Gine ve Marshal Adalar birden kt. Bu k,
Filipinlere kadar olan bin millik bir blgeyi Amerikan saldrlarna ak ha
le getirdi. Amerikan glerinin Japon i ve d savunma hattna birka ay ierisinde indirdii ar darbelerle, Japon hava gc ve donanmasndan arta
kalanlar ve n hatta savaan askerleri tmyle ilevsiz hale getirme srecine
balanm oldu.
1942 ve 1943 yllarnda srdrlen bu harektlarda, Mttefiklerin strate
jisi dmanlarnnkinden daha iyiydi. ngilizler ve Amerikallar, Avrupa cep
hesinde zafere ulamak iin farkl stratejiler izlemi, ama farkllklarn ge
ride brakarak planlarndaki en iyi noktalar azimle ve baaryla bir araya ge
tirmilerdi. rnein, ngilizler Normandiya karmas konusunda Amerikal
lar kadar hevesli deildi, fakat bir kez karar alnnca, operasyonu baarya ulatran planlamay onlar stlenmiti. Avrupadaki ngiliz-Amerikan strateji
si daha iyi olabilirdi, ama hi kimse bunun kt olduunu syleyemezdi.
Mttefikler, ellerindeki gc cesurca ve akllca kullanmt -tarihte Mea
le harekt kadar cesur bir harekta az rastlanmtr. Kasm 1942de yarm
milyon ngiliz ve Amerikan askeri, U-botlarn cirit att Atlantiki artc
bir gven ierisinde geerek Kuzey Afrikaya km ve Avrupadaki g
dengesini bir anda altst etmiti. Naziler, ok eletirilen talya karmas sa
yesinde bile, Mttefiklerin ayrdndan daha fazla kayna talya ve Balkanlar savunmak iin ayrmak zorunda kalm -b u ayrlan birliin miktar,

Dnya Sava Tarihi

475

Normandiyay savunan glere ya da dou cephesindeki bir Ordu Grubuna

eitti- ve bu da, onlar dier cephelerde zayf drmt. Mttefikler, elle
rindeki gc Mihver devletlerden daha kararl ve verimli bir ekilde kullan
m, dmann en zayf noktalarn istihbarat ve hile yeteneklerini kullanarak
tespit etmi ve bu noktalara ynelmilerdi.
Pasifik Savanda, Amerikallar, ifre zm giriimleri sayesinde Ja
ponlarn pek ok giriimini nceden haber alarak boa karmay baarm ve
bu sayede ellerindeki kaynaklar en verimli ekilde kullanabilmilerdi. 1942
ylnda kendisinden nitelik ve nicelik olarak daha stn olan Japon donanma
s ile kar karya kalan Amerikan donanmas, sahip olduu mkemmel ko
muta ve istihbarat kabiliyeti sayesinde tm gcyle Japon donanmasnn sa
dece belli bir blmne yklenmeyi baarabilmiti. Hazrlanan ilk pusu olan
Mercan Denizinde (7-8 Mays 1942) taraflarn kayb eitti, ama kincisinde,
yani Midway Savanda (5 Haziran 1942) Amerikallarn kaybettii tir uak
gemisine karlk Japonlar drt tane kaybetmi ve bylece Japonlarn sahip
olduu saysal stnlk sona ermiti. nc rnek ise, Amerikallarn Guadalcanal ele geirmesi ve sonunda Japon donanmasnn kmesine yol aa
cak olan 18 aylk Solomon Adalar harektyd. Yine 1944te Amerikallarn
adadan adaya (island hopping) stratejisiyle, istihbaratn srekli olarak d
mann en zayf noktasn tespit etmesi sayesinde, Japon savunmasndan geri
kalanlar da nispeten az bir kaypla temizlenmiti.
1942-45 arasnda ngiliz ifre zcleri, Alman birliklerinin gcn ve
nerelerde konulandklarn neredeyse tmyle biliyorlard. Bu sayede Mt
tefik komutanlar, ellerindeki kaynaklar maksimum bir verimlilikle kullan
may baarmlard. Dman tarafndan savunulan bir sahile yaplacak olan
karma bilinen en zor saldr biimidir. Fakat Mttefiklerin, sahip olduklar
istihbarat bilgileriyle 1942-44 yllar arasnda dzenledikleri amfibik saldr
lar, dman en zayf zamanlarnda yakalamay baarmt. Tm bunlar olur
ken, zaten yetersiz durumdaki Alman istihbarat bir yandan da ngilizlerin
uydurduu sahte mesajlarla yanltlyordu. Almanlar, Mttefiklerin iki kat
fazla tmeni olduuna inandrlmt. Almanlar, bu yanl bilgilere kanarak
sahip olduklar tmenlerin yzde 33 ve 66sn Dou Avrupa ile Fransa ara
sndaki blgede datmlard. Benzer ekilde, Kzl Ordu, 1944 Austosuna
kadar Almanya ve onun mttefiklerine bal birliklerden en fazla iki kat da
ha ok askere sahip olsa da, elindeki birlikleri belli noktalara yarak bire on
luk bir stnlk salamay baarmt -her zamanki gibi, istihbarat alannda
ki zayflk Almanlar iin tam bir felaket olmutu.
1944te Mttefiklerin istihbarat alannda uyguladklar aldatma, Almanla

476

Dnya Sava Tarihi

r her iki cephede de felakete srklemiti. Almanya, Sovyetlerin sadece G

ney Polonyaya saldracan zannederek elindeki tm ihtiyat kuvvetlerini
buralara ymt. Kuzeydeki Belarusa 1.000 mil uzakta mevzilenen 400.000
Rus askeri ve 4.000 tank Alman istihbaratnn gznden kamt. Ruslarm
bu noktadan dzenledii saldr, Almanlarn dou cephesini 6 hafta ierisin
de tmden kertmiti. Yine ayn tarihlerde Almanlar, Normandiyaya yap
lacak saldrnn bir artmaca olduunu ve asl saldrnn 100 mil daha kuze
ye yaplacan zannetmilerdi. Normandiya karmas baladnda Alman
tmenlerinin sadece te biri karma blgesine be gnlk mesafedeydi ve
geri kalan yzde 33lk blm ise sonraki bir ay yanl blgede bekleyerek
geirmiti. Oysa, hem douda hem de batda her Mttefik, tam da olmas ge
reken yerde hazr bulunuyordu.
kinci Dnya Savanda deniz gcnn stlendii rol, 1815ten beri
yaanan tm savalarda stlendiinden fazlayd. Byk ve iyi donanmalara
sahip olan ngiltere, Almanya, Japonya ve Birleik Devletler ve orta karar bir
donanmaya sahip talya arasnda sren deniz savalar, Pasifik Savann so
nucunu belirlerken, Avrupadaki savaa da yn vermiti. Birleik Devletler,
sava alanlarna ancak deniz yoluyla ulaabiliyordu ve Almanya ile talya, n
gilterenin dnyayla balantsn keserek ya da Avrupaya yaplacak bir
ngiliz-Amerikan karmasn nleyerek sava kazanabilirdi. Sava sayesin
de deniz glerinin yerine getirebilecei her grevde byk bir canllk ya
anm -filo muharebeleri, gemiler aras atmalar, konvoylara ynelik sal
drlar ve konvoy refakati- ve dier hibir savata karma harektlar bu
denli nemli rol oynamamt.
Bu sava, genel olarak uaklarn sava gemilerindeki toplarn yerini ala
rak deniz savalarnda yeni bir r at dnem olarak kabul edilmitir. Bu
hatal bir grtr. Aksine, sava gemileri, kinci Dnya Savanda, birinci
sinde olduundan hem daha ok hem de daha etkili bir ekilde toplarla sava
mtr. Dman gemilerinin top menzili ierisine giren, refakat gemileri ol
madan savunmasz kalan, her uak gemisi batrlmt. Amerikan uak gemi
leri, Midwaydeki zaferin ardndan Japon kruvazrlerinden uzaklamak iin
doruca Hawaiiye gitmiti. Uak gemileri, Avrupann dar sularnda, deni
zalt, sava gemileri ve hava kuvvetleri karsnda fazlasyla zayf olduklarn
dan, yardmc gemiler olmaktan teye gidememilerdi; ngiliz zrhllar ve
karada slenmi sava uaklar ise denizlerin hkimi olmutu. 1942de Pasi
fikte bile zrhllar uak gemileri kadar nemliydi. Midway ve Mercan Deni
zi savalarnn sonucunu belirleyen uak gemileri iken, Solomon Adalar
harektnn sonucunu sava gemilerinin toplar ve karada slenen uaklar be
lirlemiti. 1943ten sonra Pasifik Savanda uak gemileri nplana ksa da,

Dnya Sava Tarihi

477

korunmak iin dier sava gemilerine her zaman ihtiya duyulmutu. 1944
Sonbaharnda Filipinlerin istilas baladnda, Japon donanmas, Leyte
Krfezindeki Amerikan karma filosuna saldrarak zrhllarn hl ne kadar
etkili gemiler olduklarn bir kez daha gstermiti. Ayrca bunlar, byk ha
va saldrlarndan salam kabilen yegne sava gemileriydi. Bir dzine pi
ke bombardman ua bir kruvazr ya da uak gemisini batrabilirken, bir
zrhly batrmak iin yzlerce sava ua gerekiyordu. Az sayda zrhl de
nizde uaklar tarafndan yok edilirken, en az o kadar uak gemisi de denizal
tlar ve sava gemilerince batrlmt. Sonu olarak, donanma devrimi sava
tan sonra gereklemiti, sava srasnda deil.
kinci Dnya Savandaki deniz savalar ok farkl ekillerde cereyan et
miti. Avrupa sularnda ve ounlukla Pasifikte grlen muharebe tr, 2-15
gemiden oluan filolar arasndaki top dellosuydu. Kimi zaman filolar birbir
lerine 10-12 mil mesafeden ate am, kimi zaman da gecenin karanlnda
5 milkarelik bir alanda bir dzine sava gemisi birbirine yakn mesafeden ate yadrmt. Gece savalarnn ustas olan Japonlar, santimetrik radar icat
edilene kadar rakiplerine byk zayiat verdirmiti. rnein, Birleik
Devletler Donanmas, tarihinin en byk deniz yenilgilerini, 8 Austos
1942deki Savo Adas Baskn da dahil olmak zere, Solomon Adalar
harekt srasnda geceleri yaamt. Pasifikte ise 30-40 gemiden oluan fi
lolar, keif uaklaryla dmanlarn tespit eder ve daha yzlerce kilometre uzakta iken, onlara pike bombardman ve torpido bombardman uaklaryla
saldrrlard. Kimi zaman ilk darbe dman yok etmek iin yeterli olurdu.
nleme uaklar, genelde saldran uaklarn tmn durdurmay baaramaz
d ve savan sonucunun ne olaca son ana kadar belli olmazd. rnein,
Midwayde Amerikan uaklarnn ilk iki dalgasnn yzde 90 hedeflerini s
kalam, yzde 40 drlm, ama sonunda 24 pike bombardman ua 5
dakika ierisinde Japon uak gemisini batrmay baarmt. Srpriz hava
saldrlar, ana donanmalarfbal bulunduklar limanlarda iki kez yakalam
t. Aralk 1940ta Tarantoda talyan filosunu yakalayan ngiliz uaklar ve Aralk 1941de Pearl Harborda Amerikan filosunu yakalayan Japon uaklar,
ciddi bir kayp vermeden, bu filolardaki zrhllarn te birini batrmay ba
armlard; benzer ekilde, Aralk 1941de birka talyan kurbaa adam, s
kenderiye Limamndaki bir ngiliz zrhlsn batrp dierini ar yaralamt.
Genel olarak bakldnda, 1500l yllardan beri byk filolar arasnda
deniz muharebelerinin nadiren gerekletiini ve bu olduu zaman da kayp
orannn dk olduunu grmekteyiz. Donanmalarn, rakiplerini bulup orta
dan kaldrmas ok g bir grevdi, nk bunun iin her iki tarafn da sava
may istiyor olmas gerekliydi. Oysa, kinci Dnya Sava srasndaki drt
byk donanma da, Nelson gelenei olan, dman sonuna kadar takip edip

478

Dnya Sava Tarihi

yok etme konusunda kararlyd. Bunun sonucu da, ok sk gerekleen ve ta

raflarn ar kayplar verdii deniz muharebeleri olmutu. 1942 ylnn sonu
na gelindiinde, 1939 ylnda dnyadaki sava gemilerinin toplam tonajnn
yars ya batrlmt ya da tamir edilmekteydi. ngiliz zrhllarnn yars bat
m ya da sava d kalmt ve 1939da ellerindeki tm uak gemilerini kay
betmilerdi; Almanlarn sahip olduu byk sava gemilerinin sadece te
biri greve hazr durumdayd; savata verilen kayplar ve moral dkl talyan donanmasn fel etmiti; Amerikan donanmasnn savan banda sa
hip olduu uak gemileri ya batm ya da kapsaml bir tamir grmt; ve Aralk 1941e gelindiinde, Japon mparatorluk Donanmas pilotlarnn yzde
80i hayatn kaybetmiti.
Kayplar bu kadar yksek olunca, kayplarn telafi etmeyi baarabilen l
keler de sonunda zaferi kazanan taraflar olmutu. Dnya gemi retim kapa
sitesinin yzde 75ine Mttefikler sahipti. ngiltere tek bana tm Mihver
devletler kadar, Birleik Devletler ise tek bana dnyann geri kalan kadar
sava gemisi retebilecek gce sahipti -denizlerdeki hkimiyet, ngilizlerden
Amerikallara gemiti. 1940-42 arasnda denizlerdeki savalar neredeyse so
na ermi ve 1943 yl baladnda Mttefikler oktan kayplarn telafi etmi
ti. Mihver devletler ise bunu yapabilmekten uzakt ve donanmalar artk cid
di bir tehdit olmaktan kmt. talya teslim olmu, Almanya donanmasn
hurdaya karm ve Japon donanmas, Amerikan donanmasyla her karla
tnda telafisi mmkn olmayan ar kayplar vermiti. 1944 ylnda Mtte
fiklerin sahip olduu donanmalar, ihtiya duyduklarndan daha bykt.
Kara savalar ate gcnn sadece daha ldrc deil, ayn zamanda
mobilize olmasyla tmden deimi; tank, kamyon, uak ve telsiz ordulara
hayal bile edemeyecekleri bir hareketlilik ve yok etme gc kazandrmt.
Fakat bu deiim fazla abartlmamaldr. Alman ve Rus askerlerinin ou ya
ya olarak ya da at arabalar zerinde ilerliyordu; makineli tfekler ve toplar
hl sava alanlarnn en byk katilleriydi ve piyade hl en nemli askeri
unsurdu. 1973 Yom Kippur Savanda kullanlan tank says, 1943 Kursk Sa
vandakinden fazlayd. Bat cephesinin eklini belirleyen top ve makineli
tfeklerin etkisi ve isabet oranlan byk lde artmt. Alman yapm MG42 makineli tfei dakikada 1.200 mermi atabiliyordu; ngilizlerin hedef zerinde patlama prosedr dorultusunda, 40 milkarelik bir alana yaylm
bulunan 250 toptan atlan mermiler, 100 metrekarelik bir alann zerinde ay
n anda patlyordu. 1942-45 arasnda gerekleen pek ok muharebenin, ge
mite bat cephesinde olanlardan fark yoktu. Her eye ramen, ordular 25 yl
ncesine kyasla ok daha hzl manevra yapabiliyorlard ve uzun srecek
ypratma savalarna alternatif olarak, hzl ve kolay ekilde zafer kazanma
nn yolunu bulmulard: blitzkrieg. Blitzkriegde youn ama mobil ate g

Dnya Sava Tarihi

479

c, dmann askeri gcn deil, komuta kademesini yok etmek iin kulla
nlrd -cephedeki dar bir alandan szlarak dmann gerisine sarklr ve ha
berleme ve komuta kademesi yok edilirdi. Bu teknii ilk uygulayan Alman
ordusu olmutu. Aslnda bu, bir lde de tesadfi bir uygulamayd -19191939 aras dnemde Alman komutanlar zrhl aralarn pek de hayran deil
lerdi ve 1940ta ellerindeki tanklar ngiliz, Fransz ve Sovyet tanklar kadar
iyi deildi. Wehrmacht, blitzkriegi tam da farknda olmadan uygulamaya
balam, ama ksa srede bu taktiin ustas olmutu. Kombine silahl gcn
kullanmnn faydas ksa srede anlalmt; tanklara kar tanksavarlar, top
ve tanksavarlara kar piyade ve piyadeye kar da tank ok etkiliydi ve bu,
hem saldrda hem de savunmada geerliydi. Alman ordusu ve subaylar dmanlarmnkinden daha iyiydi ve Avrupadaki en iyi ordular yendike daha
acemi ordularla karlamaya baladlar ve aradaki fark daha da ald.
Bylece, Alman ordusu, 1939-42 arasnda normal artlarda mmkn olama
yacak derecede ok orduyu yenmeyi baarmt.
Klasik blitzkrieg saldrsnda, yaya olarak ilerleyen birka bin piyadenin
destekledii 100 kadar tank, cephenin yaklak bir mil geniliindeki uygun
olan bir blmne saldrr. Mermiler zrhlardan sekerken, makineli tfekler,
toplar ve pike bombardman uaklar savunmaclar olduu yere mhlar. K
sa bir sre ierisinde saldrganlar savunmaclarn tepesine km olur ve pi
yade desteindeki tanklar savunmay ezip geer. Cephede bu gediin alma
snn ardndan, tanklar ve motorize piyade dmann gerisine doru hzla ilerler, bu ilerleyiin hz gnde 100 mil bile olabilir ve henz dman ne ol
duunu anlamadan cephe oktan yarlm olur. Bu tr bir saldrda, kompleks
ate desteine ve gelimi taktiklere nadiren yer verilmitir. Kasm 1941de
Libyadaki Sidi Rezeg Hava ssnde bulunan ngiliz askerlerine saldran
Afrika Kolordusu, sadece tank ve kamyonlardan oluan iki uzun hatt yan ya
na dizerek saldrm ve sahip olduu aralarn yzde 40m kaybetmekle bir
likte, ss ele geimiti; Bu ilkel taktiklere, Alman blitzkrieginin en etkili
olduu gnlerde oka yer verilmiti ve bunun ie yaramasnn tek bir nede
ni vard: tanklarn nispeten dayankl aralar olmas. 1939 ve 41 yllar ara
snda sadece Almanlar ve Ruslar, etkili tanksavarlara sahipti ve bunlarn da
says ok deildi. Ayrca bu silahlar, ancak ok iyi kullanlrlarsa, cepheden
bir taarruzu durdurabilirlerdi. Eer savunan taraf tanka ve topuya sahip de
ilse, tanklarn dzenledii bir saldrnn karsnda durabilmek gerekten
ok gt. Bylesine hzla akan bir savata kararlarn alnmasnn gnler de
il, dakikalar srmesi gerekiyordu ve Wehrmacht haricinde hibir ordunun
komuta ve haberleme kademesi, 1942 yl sonlarna kadar bunu baarabile
cek seviyede deildi.

480

Dnya Sava Tarihi

1940
ylnda ngilizler ve Franszlar, 1918de olduu gibi savamaya ni
yetliydiler. Komutanlar, krsalda birbirinden uzak da evlerine yerlemi ber
bat durumdaki Fransz telefon hattyla haberlemekteydiler; santral operatr
leri, en kritik zamanlarda generalleri hattan drmekle n salmt. Fransz
bakomutanlnda telsiz yoktu ve kimi zaman yarm milyon askeri idare et
mek iin elde sadece tek bir telefon bulunuyordu. Kararghlar birbirine da
nmadan hareket etmiyor ve eer tek biriyle bile irtibat kurulamazsa, koor
dinasyon imknsz hale geliyordu. Belikaya ynelik Alman saldrsna tep
ki vermek ve Maginot Hattn takviye etmek isteyen Franszlar, cephenin
tam ortasnda bulunan Ardennelerden sadece birka geri hizmet gndermi
ti -oysa, asl Alman saldrs bu noktadan gerekleecekti. Almanlar iin bu
ok riskli bir harektt, nk yollarn yetersiz olduu bu blgenin yaknla
rnda bulunan topu birliine sahip Fransz tmeni, bu dar blgede Alman
larn nn rahatlkla kesebilir ve Almanlar, bir anda Mttefik hava kuvvet
leri iin mkemmel bir hedef haline gelebilirdi. Fakat bu gereklemedi. En
ndeki Alman birlii, Ardennelerden geerken, Meuse Nehrinin karsnda
ki savunma mevziine dorudan saldrmak zorunda kalmt. Pike bombard
man uaklarnn saldrlar sonucunda panie kaplan Fransz topular kan
ca, Alman tanklarnn nehri gemesini ve oradan da Atlantik kysna doru
ilerlemesini engelleyecek hibir g kalmamt. Tam bu noktada, Mttefik
haberleme ve komuta sistemi kt. Komutanlar birbirleriyle temas kuram
yordu; bir kar saldr dzenleyebilmek iin gnlerce hazrlk yapmak gere
kiyor ve sonunda saldr nadiren dzenlenebiliyordu; Mttefik ordusu tmy
le dalmt. Almanlar 6 hafta ierisinde sadece 45.000 asker kaybederek,
2.75 milyon Belikal ve Fransz askeri ldrdler ya da esir aldlar; yarm
milyon kiilik ngiliz ordusu ise g bela kaarak cann kurtard.
SSCBde de sava benzer ekilde, ama ok daha byk boyutlarda geli
miti. Kzl Ordu, Haziran 1941de seferber edilmi olsayd, asker says d
mandan iki kat daha fazla olacakt. Fakat elindeki kuvvetler iki ktaya yayl
mt ve hi beklemedii bir saldrya uraynca komuta sistemi dald. Sa
van ilk drt aynda Wehrmacht, nne kan her Kzl Ordu birimini ezerek
byk bir hzla ilerledi: Mihver gler hep nemli noktalarda toplandndan,
mevcutlar onlardan ounlukla daha yksek oluyordu. Mays 1942ye kadar,
ou eitimli personel olan 4.5 milyon Sovyet askeri lm ya da esir d
m ve 21.500 Sovyet tank imha edilmiti. Kzl Ordu, her eyi yeni batan
ina etmek zorundayd.
1942 ylma gelindiinde, Stalingraddan spanyaya kadar tm Avrupa Al
manlarn elindeydi, ama anslar bu noktadan sonra deiecekti. Almanya sa
va ksa srede bitiremezse hi sona erdiremeyeceini anlamt, nk uzun

Dnya Sava Tarihi

481

srecek bir ypratma savan kaldrabilecek gte deildi. Almanya, tm a

basna ramen, Birleik Devletlerin savaa girip tm dengeleri altst etme
sinden nce, ne ngiltereyi ne de Rusyay alt etmeyi baarabilmiti. Aksine,
her geen gn zayflyor, dmanlar ise gleniyordu.
Haziran 1941 ve Nisan 1942 tarihleri arasnda kayb 600.000 l ve
500.000 ar yaral olan Wehrmacht, ancak 500.000 kiiyi askere alabilmi ve
dou cephesindeki sava tam bir kmaza girmiti. Almanya, 1941 deki aske
ri gcne bir daha asla ulaamad. 1942de zrhl tmenlerinin yarsn ve pi
yade tmenlerinin te birini takviye etmeyi baarmt, ancak geri kalan bir
likler, te ikilik mevcutla uzun ve ince bir cepheyi korumaya alyorlard.
SSCB, kat kat fazla kayp vermesine ramen, tm kayplarn telafi ederek
4.500 tank, 3.000 uak ve 14.000 top retmeyi baarmt -b u rakamlar, Al
man retiminin iki katyd. Sovyet ordusu, verdii korku kayba ramen, h
l Almanya ve mttefiklerinin bir buuk kat askere sahipti (3.7 milyona kar
lk, 5.3 milyon asker). Almanya, eer 1941de ldrd kadar Sovyet as
kerini ldrmeyi baaramazsa, ileride devasa Sovyet ordularyla savamak
zorunda kalacakt. Adolf Hitler, 1942 ylnda her eyin belirleneceinin far
kndayd ve ald kararlarla sonucun dmanlan lehine olmasn salamay
baard. Almanyann en zayf noktasyla Sovyetlerin en gl noktasn kar
karya getirmiti. 1942de Wehrmacht, douya doru ilerlemeye devam
etti, ancak bunu yaparak savunmak zorunda olduu cephenin uzunluunu iki
katna karm, ama dokuz ay eitim grm olan dmanndan yeteri kada
rn ldrememi ve nihayetinde Stalingrad ehrine taklp kalmt. Mays
1942 ve Nisan 1943 arasnda,sren savalarn sonucunda 2.5 milyon Sovyet
askeri hayatn kaybederken, Mihver devletlere bal 600.000 asker lm, esir dm ya da sakat kalmt.
Almanya kayplarn son kez telafi etmeyi baarmt, ama artk ok ge
ti. Bir milyon Mttefik askeri Tunustan Avrupaya kmak iin hazrlanr
ken, dier bir milyon da ngilterede bekliyordu. Kasm 1942 ve Mays 1943
tarihleri arasnda Afrikada 100.000 Alman ve 300.000 talyan askeri ld
rlm ya da esir dm ve Luftwaffe'nin toplam gcnn yzde 40 olan
2.422 uak imha edilmiti. Mttefikler, 1943te talyay ve 1.5 milyon
talyan askerini kuattlar. Ayrca, Luftwaffe'yi, Sovyet tanklarn yok etmesi
gereken toplarn yarsn ve dou cephesine takviye olarak gnderilmesi ge
reken 1.5 milyon askeri balamay baarmlard. Ayn tarihte, Kzl Ordu
nun ald takviye, verdii kayptan fazlayd. Mays 1943e gelindiinde, do
u cephesinde 3.000.000 asker, 1.400 tank, 6.400 toptan oluan Alman ordu
su ve Almanyann mttefiklerine bal 600.000 asker; 5.8 milyon asker,
6.000 tank ve 20.000 toptan oluan Rus ordusuyla savayordu. Bu tarihten

482

Dnya Sava Tarihi

sonra Almanya, dou cephesinde sahip olduu ate gcn artrmay baarsa
da, kaybettii askerleri telafi etmeyi baaramamt. Temmuz ve Eyll 1943
arasnda douda 650.000 kayp veren Alman ordusunun ald takviye sade
ce 280.000 askerdi; piyade gc yzde 35 daha azalacakt, nk dou cep
hesindeki askerlerin yzde 25ini salayan Alman mttefiki lkeler Sovyet
saldrlar karsnda eriyip gitmiti. Almanya zayfladka, verdii kayp da
o oranda artyordu. Kasm 1943 ve Haziran 1944 arasnda tm cephelerde 1.5
milyon Alman askeri lm ya da esir dmt; dier bir 1.4 milyon da Ha
ziran ve Kasm 1944 arasnda kaybedilecekti -b u kayp oranlar, dmannkinden ok daha yksekti. Sadece 60 Alman tmeni (toplam mevcudun yz
de 20si) tam olarak tehiz edilmiti ve mevcutlar, ngiltereye bal lke
lerin ve Amerikan tmenlerinin mevcutlarna denkti. Geri kalanlar ise, Mt
tefik tmenlerinin yar mevcuduna sahip kt donanml birliklerdi ve ilk
darbede dalp gidiyorlard.
Rakamlar hikyenin tmn aktarabilmek iin yeterli deildir. 1942den
sonra Mttefik ordularn kalitesi arpc ekilde artmt. Mttefik komutan
lar da Alman komutanlarn seviyesine erimi ve Wehrmacht ei olmayan bir
ordu konumundan kp dierleriyle ayn seviyeye gelmiti; Alman tarz
blitzkrieg artk nihayete ermiti. Wehrmacht, hareket kabiliyetinde hl esiz
olsa da, baz konularda, zellikle de ate gc konusunda, dman ordular
nn gerisinde kalmt. Topusu nitelik ve nicelik olarak dman topusundan
zayft ve tank alanndaki stnln de kaybetmeye balamt. 12 Tem
muz 1943teki Kursk Muharebesinde 800 Sovyet ve 400den fazla Alman
tank Prokhorovka ky yaknlarnda birbirine girmiti. Gn boyu sren sa
va sonunda iki taraf da birbirine yakn kayp vermiti -400 Sovyet ve 320
Alman zrhl arac. 6 Mart 1943te Tunustaki Medenninede, Batl Mtte
fiklere kar Almanlarn dzenledii son saldrlardan biri olan taarruzda iki
tarafn tanklar kar karya gelmiti. ngilizler sadece 4 tank kaybederken,
Alman tanklarnn yars imha edilmiti. Almanlar, bu tr muharebeleri kaza
namadka, sava kazanmalar da mmkn olmayacakt.
Zaman ierisinde tm ordular, blitzkrieg taktiine kar nasl duracaklar
n renmeye balamlard. Telsiz vastasyla soukkanl ve seri ekilde emir vermeyi rendiler ve kendilerini savan yeni temposuna uydurdular. Eer savunan tarafn moralini kertmek mmkn olmazsa, yarma harektnn
baars snrl olurdu. 1942 Yazndan itibaren blitzkrieg artk eski etkisine
sahip deildi; bunun nedeni, sava alanlarnda grlen bir dier yenilikti.
Yksek namlu k hzna sahip tanksavar toplarndan bazukaya kadar, pek
ok farkl tanksavar hizmete girmiti. 1942de 800 askerlik bir piyade tabu
runun sahip olduu tanksavar kapasitesi, 1940 ylndaki 16.000 mevcutlu bir

Dnya Sava Tarihi

483

tmeninkine eitti: 1944 ylnda 35 askerden oluan bir mfreze, tanklar iin,
5 yl nce 3.500 askerden oluan bir tugaydan daha ciddi bir tehditti. Artk
tanklarn dorudan piyadeye saldrmasnn sonucu cephenin yarlmas deil,
intihar oluyordu; Almanlar bunu bat cephesinde her denediklerinde sonu
ayn olmutu. 1940-42 yllar arasnda piyade tanklar izlerken, 1943ten son
ra tanklar piyadenin gerisinde ilerlemeye balad. 1943-45 aras kara operas
yonlar, 1940 ylndan ziyade, 1918 yln akla getiriyordu. Savalarn hz
yavalam, savunma sistemleri komplike bir hal alm ve tanksavarlar, ma
kineli tfekler, topu ve koruganlar sayesinde lm blgesinin boyutu ve id
deti artmt; mayn tarlalar ise ordular fel ediyordu. Kurskta 1.5 milyon
Sovyet askeri, 4.700 tank ve 19.000 top; 200 mil uzunluunda, 120 mil ge
niliinde 8 savunma hattndan oluan ve mil bana 2.10 mayn yerletiril
mi cepheyi savunmakla grevliydi. Alman tarihinin en byk saldrs ite
byle bir savunma sistemine ynelmi (toplam tank gcnn yars olan
3.000 tankla) ve ancak kk bir izik atabilmiti -70.000 tecrbeli asker ve
1.000 zrhl ara kaybedilmiti.
Bu tr savunma sistemlerini douda Alman cephesinde grmek pek mm
kn olmadndan, Kzl Ordu 1944 Sonbaharma kadar blitzkriegi baary
la uygulamt. Dou cephesinde Almanlarn askeri gc blgeden blgeye
byk deiim gsteriyordu. Wehrmacht, ana kuvveti her nereye konuland
rrsa, 2.000 zrhl ara, 2.500 tanksavar ve 500.000 tecrbeli asker 100.000
askerin tuttuu 200 mil uzunluundaki bir cepheyi rahatlkla destekleyebili
yordu. Bu tr bir kuvvet konsantrasyonu, blitzkrieg iin vazgeilmez bir ne
mdeydi -saysz Sovyet saldrsn bu ekilde ezmilerdi. 120 mil uzunluun
daki cepheyi 60.000 askerin tuttuu dier bir sektrde ise, n cephe, 200 met
re arayla yerletirilmi kiilik gzetleme noktalarnda bulunan 1.000 asker
tarafndan gzetlenen mayn tarlalar, bunlarn drt mil gerisinde 20 mil aray
la yerletirilmi 2.000 asker ve 20 tanksavardan ibaretti; bunlar da 50 mil ge
ride bekleyen 30.000 asker, 100 tanksavar ve 50 tanktan oluan sektr ihtiyat
kuvveti koruyordu. Kzl Ordu, bir levye gibi, bu sektrlere dalabiliyor ve
tm Alman cephesini rahatlkla skp atabiliyordu.
Sovyet ordusu, Alman birliklerini artmak iin tm cephelerden saldrr,
ama asl gcyle tespit ettii en zayf noktaya yklenirdi. Wehrmacht' n bel
li bir blgedeki Sovyet yarma giriimlerine kar derin kar saldrlar dzen
leme alkanl da onlarn iini kolaylatryordu, nk dier blgeler bu ih
tiyat kuvvetlerinin desteinden mahrum kalyordu. Sovyet blitzkriegi, ar
piyade ve tanklarla zayf bir Alman cephesinin belli noktalarna yaplan sal
drlarla balad, maynlar temizlendi, yerel savunma kertildi, sektr ihtiyat
kuvvetleri durduruldu ve dar ve uzun bir gedikten birlikler cephe gerisine ak

484

Dnya Sava Tarihi

maya balad. Ardndan, topu baraj atei ve hava kuvveti blgeye yakn tm
Alman savunmasn, ihtiyat kuvvetlerini ve komuta sistemini fel etti; 200
zrhl ara ve 15.000 askerden oluan tank kolordular cephede alan bu ge
dikten 50 mil kadar ilerleyerek dnp tm sektr kuatt; motorlu 5.000 pi
yade ve 60 tanktan oluan grev kuvvetleri ilerleme iin hayati nem tayan
noktalar ele geirdi ve 400 zrhl ara ve 60.000 mekanize piyadeden oluan
tank ordular dou cephesindeki Alman ordusunun yzde 25ini kuatmak iin yzlerce mil ilerledi. Bu taktik her zaman ie yaramamt -tank ordular
henz salam olan Alman savunmasna dorudan saldrdnda, sonu Kzl
Ordu iin tam bir katliam olmutu. Fakat 1943 ve 1944te Sovyet blitzkriegi
genelde baarl olmu ve Kzl Ordu, ciddi bir kayp vermeden, binlerce Al
man askerini ve geni topraklar ele geirmiti. Sovyetlerin 1944 Yaznda
Belarusa dzenledii taarruz, 500.000 Alman askerini ve 2.000 tank sava
d etmi; dier bir 600.000 askeri de Baltk kysnda olduu yere mhlamt. Bu taarruzda Sovyetlerin verdii kayp ise 250.000 asker ve 4.300 tankt.
Dier yandan, Kzl Ordu Romanyada sadece 100.000 asker kaybederek
400.000 Alman ve Mihver askerini ldrm ya da esir alm ve Finlandiya
savatan ekilmek zorunda kalmt.
Sovyet blitzkriegi, Almanlarn toplanma blgelerinden uzak durmaya zen gsteriyordu. Batl Mttefikler ise bunu yapmay baaramamt. Bat
cephesi ok daha dar olduu iin, bu blgede daha fazla sayda askerle tutu
lan derin savunma sistemi hkimdi -batda kilometre bana den Alman as
ker ve top says oran, dou cephesinde en gl savunulan blgede oldu
undan daha fazlayd. stelik, Mttefikler, ok iyi savunulan kylara kar
ma yapmak zorunda kalm ve glerini toparlayana kadar -k i o zamana ka
dar gl bir Alman savunmasyla evrelenmilerdi- sahilden ayrlama
mlard. Bu nedenle, Normandiyada ngiliz-Kanada birlikleri, savan en
mkemmel savunma hatlarndan birine saldrmak zorunda kalmlard. Sahil
de ktklar noktadan itibaren 20 mil derinliinde ve 25 mil uzunluunda,
90.000i tecrbeli 130.000 asker, 1.000 tank ve 1.000den fazla tanksavar to
pu tarafndan tutulan ve milyonlarca mayn denmi bir cepheye dorudan
saldrdlar. Bu tr bir savunma karsnda, ne Alman ne de Sovyet tr bir
blitzkrieg ie yarard. Tek yol, kayp vermeyi gze alarak adm adm ilerleyip
savunmay kertmeye almakt. Mttefiklerin ansna, Almanlar bu tr bir
savata onlardan daha iyi olmadklar gibi, onu srdrmede de onlardan daha
ktydler.
Bu tr bir savata, kademeli olarak gelien piyade ve tank saldrlaryla
Alman gc yavaa zayflatld. Sz konusu saldrlar iyi tahkim edilmi
mevzilere dzenlendiinden, ou kez ar kayplar verilerek baarsz olu

Dnya Sava Tarihi

485

nuyordu, ama bu tr siperlere bylesine bir etki, marifet ve ekonomiyle saldrabilecek baka bir ordu yoktu. Ate gc ve isabet yetenei dman faz
lasyla ypratyordu. Hava gcne her zaman birinci ncelii veren Mttefik
ler, dolmu sras sistemini kurdular. Bu sisteme gre, bir komutan kars
na kan bir frsat hedefi iin hava destei istediinde bir uak hemen hava
lanacak, dier bir uak ise kendisini aracak sonraki komutan iin hemen
hazrlanacakt. Sava uaklar Alman hatlarnn gerisinde cirit atp, birliklere,
komutanlara ve ikmal aralarna saldrrken dzenlenen tek bir kara saldrs
bile 1.000 ar bombardman ua tarafndan destekleniyordu. Her Mttefik
silah, ayr bir grevden bir anda ortak dzenlenecek kombine bir harekta
dahil edilebiliyordu. Bir mfreze yardm istediinde, sadece 30 saniye ieri
sinde 2 km. nndeki Almanlarn bana binlerce top mermisi yamaya ba
lyordu. Mttefik ate gc, en sekinler dndaki tm Alman birliklerini ha
rap etmi ve onlarda ne savaacak moral ne de silah brakmt.
Dman yeterince zayflaynca, Napoleonun bir zamanlar yapm olduu
ekilde son darbe (coup de grace) indiriliyordu -uaklar ve topu dar bir ko
ridor boyunca ne varsa yok ediyor ve tanklar ve mekanize piyadeler bu enka
zn zerinden dmann gerisine sarkyordu. Hem Alman hem de Sovyet tar
z blitzkriegde ama, ypratma savandan kanp cepheyi yarmakt. Kade
meli savata ise, yarma harekt, ypratma savann ardndan geliyordu. Bu
operasyonlar genelde baarsz olurdu. iddetli top atei nedeniyle arazi Her
lenemez hale geldiinden, birlikler durmak zorunda kalr ve ok sayda Mt
tefik arac byk yollarda tkanp kalrd. Fakat etkili ekilde uygulanabilir
se, 1943te Tunus, 1944te Normandiya ve 1945te Roer Ormaninda olduu
gibi, bu taktikle az bir kaypla byk dman glerini etkisiz hale getirmek
mmkn olurdu. 1942-45 arasnda ne Almanlar ne de Sovyet gleri bu tr
savunma hatlarn yarmay baarabilmiti ve baarsz olduklar zaman ver
dikleri kayplar, Mttefiklerin baarl olduklarnda verdiklerinden bile daha
az olmutu.
Pasifik cephesindeki kara harektlarnn yaps tamamyla farklyd. Sava
yol bulunmayan vahi blgelerde cereyan etmiti, kilometrekareye den as
ker says Avrupadakinden ok daha azd ve Japonlar dnyada grlmemi
ekilde savayorlard. Onlarn uyguladklar sava tarz, Asyada Trkiye ve
Vietnam gibi sanayilememi lkeler tarafndan adapte edilmiti ve B atinn
ate gcn ve teknoloji alanndaki stnln bertaraf etmeyi esas alm
t. Bu sava tarznda ama, hzla hareket edip saldrmak, ama saldrya hazr
mevkilerden de uzak durmakt. Eer bu ekilde hzl bir baar elde etmek
mmkn olmazsa, bu sefer ypratma sava uygulanrd; yani dmandan ok
daha fazla kayp verilecei gze alnarak sava uzatlr ve dmann savama

486

Dnya Sava Tarihi

direncinin krlmas beklenirdi. Bu taktikle gl ama kararsz devletleri yen

mek mmknd, fakat azimli dmanlar karsnda sonu her zaman yenilgi
olurdu.
Japon ordusu, savunmadayken tepelerde ve engebeli arazilerde iyi gizlen
mi top ve makineli tfek yuvalan, haberleme tnelleri ve snaklardan oIuan derin ve youn bir savunma sistemi uygulard. Kamufle edilmi maki
neli tfekler, habersizce yaknlardan geen birlikleri pusuya drr, yzler
ce metrelik bir blgeyi ate altnda tutard. Bu savunma sisteminin en etkili
rneinin grld Okinawada, 1945te 200 milkarelik alan tnellerle bir
birine balanmt ve 100.000 asker yerin altnda hazr bekliyordu. Bu tr bir
savunma sisteminde, saldran acemi askerler alan atele ve el bombas ya
muruyla afallyor ve bunu bilen dman, derhal sng hcumuna geiyordu.
1942-43 yllar arasnda savunmadaki Japon blkleri, dmanlar 75 kat da
ha kalabalk olsa da, karlarndaki tmenleri olduklar yerde haftalarca tuta
biliyorlard. Ancak iyi eitimli ve iyi idare edilen birlikler, uygun ate ve ha
reket tekniklerini kullanarak hassas ve ar silahlarn desteiyle, zellikle alev makinesi takl tanklarla, bu mevzileri ele geirebiliyordu. Ama mevzile
ri ele geirmek yeterli deildi, tm mdafilerin de tek tek ldrlmesi gere
kiyordu, nk gerekten de yeryznde lmne savaan tek asker tartma
sz Japon askeriydi. Batl komutanlar arasnda, en fazla Japon ordusu yok et
mi komutan olan ngiliz General William Slim yle yazmt: Tm ordu
lar son adama ve son mermiye kadar savamaktan bahseder, ama bunu yapan
tek ordu Japon ordusudur. stelik, Japon askerleri intihar ettii zaman, on
larn koruduu blgedeki siviller de birlikte intihar ederdi. Saipan Savann
sonunda (Haziran 1944), onlarca Japon kz kendini uurumdan aa atm
t.
Japon glerine kar dzenlenen saldrlarda ate gc etkisiz kalmaktay
d. Japonlar, ngiliz-Amerikan glerinin ok gvendii ate gc stnl
yle, ondan kanarak baa kmlard. Ayn zamanda, sahip olduklar d
k teknoloji -kolay tanabilir havanlar ve toplar, hafif makineli tfekler- ve
ilkel ikmal sistemiyle, engebeli arazilerde ok etkili bir destek salayabilmi
ve dman ve youn ve merkezi topu ateini etkisiz klmay baarmlard.
stedikleri gibi manevra yapabilen Japon birlikleri, bu sayede istedikleri yer
de ve zamanda ate gc stnln ele geirebilmilerdi. Dman tespit
ettikleri anda, ounlukla sngyle, derhal saldrp onlar olduklar yere mhlarlard; ana unsurlar da harekete devam ederek dmana kanatlardan ve ge
riden saldrrd. Bu tr cesur ve gz kara saldrlarla, ister Amerikal, ister
ngiliz veya ister inli olsun, kalabalk ama tecrbesiz ordular kolayca da
tlrd. 1941 Malaya seferinde askerlerinin says dmann yars kadar oldu

Dnya Sava Tarihi

487

u halde, Japonlar, sadece 3.500 asker kaybederek 132.000 ngiliz askerini

ldrm ya da esir almt. Pasifikte Japon taktikleri konusunda deneyim
kazanan ilk Batl askerler olan Avustralya askerleri bile, Yeni Ginede d
manla ilk karlatklarnda dalmlard - tavanlar gibi kap komutanla
rna alay konusu olmulard. Fakat bu tr ftursuz saldrlara alk olan Ja
pon komutanlarn, iyi ate, gcne sahip ve kararl dmana kar dzenle
dikleri saldrlar ise intihardan farkszd: 1939da Halkin-Golda SSCB,
1942de Guadalcanalda Amerikallar ve Yeni Ginede AvustralyalIlar ve
1944te Imphal-Kohimada ngilizler ve Hintliler. Sonlar, genelde dalgalar
halinde makineli tfeklerin zerine atlmak olurdu. 1944 ve 1945 yllarnda
bir Mttefik tmeninin sahip olduu ate gc, bir Japon tmenininkinden
be kat fazlayd ve kimi muharebelerde Japonlar dmanlarndan 10-20 kat
daha fazla kayp verirdi. Japonlar sonunda yenilmiti, nk ok daha gl
olan dmanlan, sonunda vazgemek yerine ar kayp vermeyi gze alarak
savamaya devam etmiti.
Her iki tarafn da birbirini insan olarak grmedii, birbirinden tamamyla
farkl kklere ve kltrlere sahip iki askeri g arasnda sren Pasifik Sava
gerekten de ok vahi bir atmayd. ou ynyle Bat ordularn andrsa
da, Japon ordusu baz alardan kendine has niteliklere sahipti. Sonunda ke
sin olarak leceklerini bildikleri halde saldrmaktan ekinmezlerdi; bu, bi
linli olarak seilen ve yaygn olarak uygulanan bir taktikti. Japon ordusu,
bui-donun bir versiyonunu kurumsal bir ahlak anlay olarak uygulamak
tayd. Zaman ierisinde gerekleen toplumsal devrimle, tm Japonlardan,
bir zamanlar samuraylarn davrand gibi davranmas beklenir olmutu. As
kerlere ve sivillere, teslim olmak yerine lmeleri emredilmiti ve onlar da ay
nen byle yapmt. Japon askerler aresiz kaldklar zaman toplu olarak d
mana saldrm (gyokusai - erefli lm), Japon komutanlar ise intihar etmi
ti (seppuku). Sk bir disiplin ve manevi eitimle askerlere empoze edilmi
olan bu ideoloji, alay gelenei ve Konfysln Japon trevi olan milli
eitimle de ilikiliydi -herkes, ailesi ve halk iin gerekirse hayatn feda et
meliydi. Bu tr ilkelere Batl lkelerde de rastlansa da, manevi eitimin ki
mi ksmlar sadece Japonlara zgyd. Bui-do retisi ve halk arasnda
yaygn olan, yenilginin utancndan insan ruhunu arndracak tek eyin lm
olduunu syleyen kahraman klt, Japonlar dier tm uluslardan ayryor
du. Milli eitimin merkezinde yer alan bu gelenek, Japonyay Tanrlarn l
kesi ve kainatn merkezi olarak gren into kltryle de balantlyd. Fe
dakrlk, herhangi bir Japona, Yakusuni mabedinde ebediyen ibadet edilecek
atalarn lmsz ve kolektif ruhunun bir paras olabilme imknn veren bir
erdemdi. Japonlara gre, Amerikallar, tm Japon halknn sergiledii feda
krln imparatorun ahsnda vcut bulduu ve ancak daha yksek bir ma

488

Dnya Sava Tarihi

nevi gle yenilebilecek olan Japonyay ate ve elikle dize getirmeye al

an acmasz eytanlard.
Tm bunlarn sonu, kanlmaz olarak ortaya kan intihar birlikleriydi.
nsan gc, Japonyann sanayi alanndaki eksikliini telafi edebilir ve d
mana tahamml edebileceinden daha ar zayiat verdirilerek yenilgiden ka
nmak mmkn olabilirdi. O nedenle, bu stratejiyi hafife alarak mantksz
grmek doru deildir. Amerikan gleri, savunma mevzilerine ekilmi b
yk Japon birliklerine saldrm ve ar kayplar vermiti. Amerikan ordusu
1944 ylnn sonunda Filipinlere ktnda, karlalan gl Japon garni
zonlaryla byk muharebeler yaplmt. Adadan adaya stratejisi sayesinde,
Japon glerinin byk bir ksm, hi savalmadan etkisiz hale getirilmi ve
Amerika, Japonyann sahip olduu zayflklardan sonuna kadar yararlanm
t. Fakat Japonlarla dorudan savamaktan baka are kalmadnda, Japon
larn geciktirme ve ypratma stratejisi mkemmel ilemi ve bu, Birleik
Devletlerin madden ve manen byk kayp vermesine neden olmutu.
erefli lm ounlukla pahalya patlasa da, ie yarad zamanlar da olu
yordu. Okinawa Savanda (Mays-Haziran 1945) Japonlarn l says, Amerikallarm l saysndan on kat fazlayd. Yine de, hasta ve yarallar dik
kate alndnda, bu Japon garnizonu ok byk bir Amerikan kuvvetini uzun
sre megul etmi ve yaralanan pek ok askerin, ileride yaplmas planlanan
Japonya karmasna katlmas engellenmiti. Filipinlerdeki Japon gleri
de benzer bir savunma sergilemiti. Yine 1944 ylnda, Japon uaklar Ame
rikan gemilerine sadece Shimpu (Kamikaze) saldrlaryla hasar verebilmi,
ama bu, artc derecede etkili olmutu. 1944 ve 1945 yllar arasnda 5.000
kadar Shimpu ua ve pilotu kaybedilmiti. Bu uaklar, 5.000den fazla Amerikan denizcisini ldrm ve bir o kadarn da yaralamt. Shimpu uak
larnn yzde 15i hedeflerine arpmay ve yzde 1.5u da hedeflerini batr
may baarmt, ki bunlar olduka yksek rakamlard. Japonya, Shimpu per
sonelinin byk bir blm henz greve kmadan teslim olduu iin, bun
larn verdii kayp oran, ngiliz ve Amerikan stratejik bombardman ua
mrettebatlarnn kayp oranyla yaklak olarak aynyd.
Fakat intihar birliklerinin kltrel hedefleri, stratejik hedeflerinin nnde
yer alyordu. Her asker, Japon ruhunun cisimlemi bir rneiydi ve bu gc
dmanna kar kullanacakt. Shimpu (ilahi rzgr) birlikleri, adn, 1274 ve
1281 yllarnda Japonyay istila edecek Mool donanmasn batran efsane
vi kasrgalardan almt. Shimpu pilotlar iin savaa girmek, kendi cenazele
rine katlmak gibiydi. Japonyada lm simgeleyen renk olan beyaza brn
m kakollar ve balarna da samuray tarz beyaz ve zeri Japon amblemle

Dnya Sava Tarihi

489

riyle bezeli bantlar takarlard. Birimler ve katldklar olaylar, bui-do tarihin

deki olaylarn ardndan tarihteki yerlerini almt.Shim pu uaklarna, Ja
ponlarn geleneksel saflk, lm ve zafer simgesi olan oka (kiraz iei) ad
verilmiti. Shimpu programnn kurucusu olan Amiral Onishi, greve hazrla
nan askerlerine yle seslenmiti: Sizler, dnyevi isteklerden kurtulmu
Tanrlarsnz... abalarnz sonuna kadar takip edip hepsini imparatora ilete
ceim. Sonuta, savan kaybedildiini grnce, Onishi de seppuku yapt.
Tm bunlarn Japon askerleri zerinde karmak etkileri olmutu. Kimi,
kendi isteiyle lmne savamt. Shimpu pilotlarnn byk bir blm ise, bazlar kendi kanlaryla yazdklar belgelerle gnll olan niversite
rencileriydi. Kimi askerler askeri-dini kltn retilerine inanmt; dierleri
-ou Shimpu pilotu gibi- ise intoizmi ve Japon hkmetinin uygulamala
rn eletiren, ama gerektiinde grev bilinciyle hareket edip halkm dman
lara kar savunan agnostik liberallerdi. Kimi ise, son derece kat bir toplu
mun uygulad bask ve ordunun onlara baka seenek tanmamas nedeniy
le lmne savamt. Subaylar tarafndan ldrlmektense, dman tara
fndan ldrlmeyi tercih etmilerdi. Kimi zaman kolektif bir ycelik bilin
ci, dier tm ordularn dalaca bir durumda Japonlar bir arada tutard. Di
er durumlarda ise onlar bir arada tutan tek etken korkuydu; moral dkt
ve subaylar onlar kmsyordu. Ocak 1945te Filipinlerdeki Japon hava
gcnn komutan General Tominaga Kyogi, tm pilotlara Shimpu olmalar
n emrettikten sonra kamt. ok sayda Japon geri hizmet grevlisi, Mt
tefiklere yardm etmeye balamt -ailelerine, yaadklarnn haber veril
memesi artyla. Teslim olarak kendilerine ihanet edenler, lkelerine ihanet
etmekte bir saknca grmemilerdi.
ngilizler ve Amerikallar, Aralk 1941 tarihine kadar Japonlar aa bir
millet olarak grrlerdi. Fakat ardndan Japonlarn Pearl Harbor baskn ve
Singapuru ele geirmeleriyle ok oldular ve esirlere insanlk d davranla
r, teslim olmay reddetmeleri, lmne savunmalar ve intihan andran sal
drlar nedeniyle onlar sanki farkl bir canl gibi grmeye baladlar -dier
bir deyile, insan boyunda asker karncalar. Mttefik birlikler de Japonlara
kar olabildiince acmasz davranmt -sadece rklk deil, askeri zorun
luluklar dolaysyla. Amerikal, AvustralyalI, ngiliz ve Hintli askerler, bu
taktiklere, sevdikleri iin deil, uygulamak zorunda olduklar iin bavur
mulard. Balarda Japonlarla da, Almanlar ya da talyanlarla savatklar gi
bi, youn ama isabet oran dk ate gcne bavurarak ve birlikleri ezip araziyi ele geirerek savamaya kalkmlard. Fakat bunun tamamyla imkn
sz olduunu ksa srede grdler. Birlikleri dald zaman teslim olan ya
da kaan Alman ve talyan askerlerinin aksine, Japonlar, tek balarna kal

490

Dnya Sava Tarihi

salar da lene kadar savamaya devam ediyor ve Mttefik birliklerin ilerle

mesini geciktirip ar kayplar verdiriyorlard. Mttefikler, kazanabilmek iin
Japon tmenlerini datmann bir ie yaramadn grdler; her Japon aske
rinin tek bulunup ldrlmesi gerekiyordu. Bu gerekten ok zor bir iti.
Mttefikler, bildikleri her eyi yeniden gzden geirmek zorunda kalmlar
d -tm savunmay fel edecek bir baraj ateinin gerisinde ilerlemektense,
her bir savunma noktasna ayr ayr ve srayla saldrdlar. Ate gcnde yo
unluktan ziyade, hassasla arlk verdiler. Slimin de dedii gibi, Japon
lar ldrecek plan, sadece onlar iin yaplm plandr ve Japonlar da, ancak
bilhassa onlar ldrmek iin eitilmi askerler ldrebilir. Japonlarn grl
memi savama azmi nedeniyle, onlar yenebilmek iin mmkn olan en ezi
ci gle saldrlmaldr. Yaplacak tm planlarda ana ama, taktik hedefleri ele geirmek deil, mmkn olduunca ok Japon ldrmektir. Benzer ekil
de Amiral William Bull Halsey de, Birleik Devletler Donanmasnn Ja
ponlara kar ana hedefini yle aklamt: ldrmek, ldrmek, ldr
mek. Mttefik birlikler, esir almaya abalamaktan vazgemi ve aksine Ja
ponlarn teslim olmasn imknsz klacak taktiklere ynelmilerdi. Amerika,
Japonlarn sonuna kadar savamaya kararl olduuna ve beraberlerinde ola
bildiince ok Mttefik askerini de gtreceklerine inandndan -ki eer Amerikallar Japonyaya karma yapacak olsayd, byle olacakt- atom bom
basn kulland. Japon ve Bat taktiklerinin birleimi sonucunda, sava alann
da bulunan her Japonun sonu lm olmutu.

rnekolay ncelemesi: Ekonomik Sava

Askeri gler, dmanlarnn ordular kadar, ekonomilerini de hedef al
mlard. Amalar, hem dman zayflatmak hem de dmann, elindeki
kuvvetlerin bir blmn ekonomisini savunmak iin ayrmasn salamakt.
Ekonomik savan etkisi ancak ekonomik kriterlerle anlalabilir: (a) bu tr
saldrlar dzenlemek ve bunlara kar koymak iin harcanan mutlak maliyet
ve (b) saldran ve savunanlarn elde ettii maliyet verimlilii. Savaa uy
gulandnda, bu kriterlerin ne kadar arpc sonular olduu grlecektir.
rnein, Almanya, 24.000 avc ua retebilecek kadar kayna (bylece
avc ua retimi ikiye katlanabilirdi), V-l ve V-2 fzeleri retim projesine
ayrmt. 1.000den daha az sayda Spitfire avc ua -k i zaten en az bu ka
dar ngiltereyi savunmak iin zaten hazrda bekleyecekti-V-1 tehdidini sa
vuturmay baarrken, hedefine isabet eden fzeler sadece birka bin sivili
ldrm ve sanayiye hemen hi zarar vermemiti. Bu hi de akllca bir yol
deildi. Yine bir harektn dmann retim kapasitesini yarya indirmesi, si

Dnya Sava Tarihi

491

lah retiminin de yarya inmesi anlamna gelmiyordu -daha az kaynak, daha

verimli bir ekilde kullanlabilir ve bu gln stesinden gelinebilirdi. Her
eyden nemlisi, ekonomik sava, dmann sadece sanayisini yok etmemi,
ayn zamanda onu ok daha zor ve karmak meselelerle uramak zorunda
brakmt. Mttefikler, Atlantik Savam etkisiz ama ok iman olduklar iin kazanmlard; Almanlar ise, Almanya Savan iman ve ok etkisiz ol
duklar iin kaybetmilerdi.
Geni lekli ekonomik savalarda -denizalt ve stratejik bombardman
harektlar-, saldranlar ve savunanlar, ok geni blgelerde dman tespit
etmek ve kendi birliklerini kontrol edebilmek zorundadr. Aksi taktirde, sa
va uaklar ve gemileri, gklerde ve denizlerde bo yere dolaarak zaman,
yakt ve frsat harcamaktan baka bir ie yaramayacaktr. Bu sorunlarn ste
sinden, ancak sofistike bir komuta kontrol sistemiyle gelinebilirdi. Radar, ha
va kefi ve elektronik istihbarat, dmann konumunu artc bir doruluk
la tespit etmi ve komutanlara en uygun karl verebilme imknn sala
mt. ngiliz ve Amerikan denizaltlar, ou zaman talyan ve Japon ileple
rinin tam konumlarn ve hatta tadklar ykleri bile bilirlerdi. Bu sayede,
bir konvoyda nce hangi gemiye saldracaklar konusunda bir endieleri ol
mazd. Benzer ekilde, ngilizler, 1941 in byk blmnde Alman kurt s
rlerinin Atlantikin neresinde olduunu tam olarak bildiklerinden, konvoy
rotalarm deitirip kaybettikleri gemi tonajn yarya indirmeyi baarmlar
d. Almanya byle bir seviyeye nadiren ulasa da, U-botlara ulaan istihbarat
bilgilerinin mkemmel olduu tartlmazd. Stratejik bombardmanda, savu
nan tarafn, dman bombardman ua filolar henz hedeflerine ulamadan
onlarn irtifas, hz, dorultusu ve says hakknda bilgiye sahip olmasnn nemi ok bykt. Byle bir istihbarat elde edildiinde, komutanlar, en ksa
srede mevcut tm glerini toplayp yeniden grevlendirmek zorundadrlar.
En iyi komuta sistemine sahip olan liderler, Bat Avrupa gklerinde, Kuzey
Atlantik sularnda ve Bat Pasifikte ellerindeki kuvvetleri dmanlarna kar
mkemmele yakn bir dorulukla kullanmlard. Tarihin hibir dne
minde, komutanlar bu denli net bilgiye sahip olmam ya da sava, pokerden
ok satranca benzememiti.
Denizalt savanda, eer avn bulabilirse, avantajl olan avcyd. Tek do
laan denizalt, yalnz ileplere ya da kt korunan konvoylara rahatlkla saldrabilirdi. Japon konvoylarnda yeterince refakat gemisi olmad iin -kim i
zaman birlik tayan gemilere zrhllar refakat etmi olsa da, Japon mpara
torluk Donanmas bunu savunmaya ynelik ve onursuz bir i olarak grm
t-, kk Amerikan denizalt filosu neredeyse sahip olduu torpido kadar
gemi batrabilmiti; ayn zamanda istihbaratn da desteiyle, sava tarihinin

492

Dnya Sava Tarihi

grd en az kaypla en byk zararn verildii ekonomik sava dzenle

yen de onlard. Temmuz 1943 ve Austos 1945 arasnda Japon ticaret filosu
nun tmn batrmay baarmlard.
Mttefikler, Atlantikte konvoylar ok daha ciddiye almlard, yine de
1940-41 yllarnda Alman kurt srleri 5-20 denizaltdan oluurken, konvoy
lara ancak 2 veya 3 sava gemisi refakat edebiliyordu. Kurt srleri 200 mil
uzunluunda bir alana yaylarak devriye gezer ve bylece bu blgeden bir
konvoyun tespit edilmeden gemesi neredeyse imknsz hale gelirdi. Konvoy
tespit edilince denizaltlar yzeyden son hzla konvoyun bulunduu mevkiye
doru ilerler ve yeterli sayda denizalt bir araya gelince de, hava kararnca
ve yine yzeyden saldrya geerlerdi. Alman denizaltlarnn baarlarnn
zirveye ulat Mart 1943 tarihinde, kimi konvoylarda bulunan ileplerin ya
rs batmt ve Mttefikler, Atlantikteki mevcut ilep tonajlarnn yarsn
kaybetmilerdi: o tarihe kadar, 1939 ylndaki Mttefik ticaret filosunun yz
de 30u batrlmt.
Her ne kadar bu krl ve baarl bir sefer gibi grlse de, grnrdeki bu
baar da aslnda b ir tr baarszlkt. Mttefikler, byk miktarda kaynak
kaybna uram olsalar da, bunu telafi etmek onlar iin byk bir sorun de
ildi. Dnya ticaret gemisi filosunun yzde 70i Mttefiklere aitti ve 1943 y
lna gelindiinde, dier retim alanlarnda fazla bir fedakrlkta bulunmadan,
ayda bir milyon tondan fazla ilep retebiliyorlard. Almanlar, en iyi dnem
lerinde bile Mttefiklerin ina ettii kadar ilep batramamlard ve Mtte
fikler, kayplar ne kadar artarsa arsn, retimde yaptklar kk deiiklik
lerle -vardiya srelerinin artrlmas gibi- a ksa srede kapatabiliyorlar
d. ngiliz halk, sava ncesi ithalatnn yarsyla da hayatta kalmay baar
mt-U-botlar, onlar lme deil, sadece diyete mahkm etmiti. Mttefik
ler, Atlantik Savam ve buna bal olarak da sava kaybedeceklerinden en
die etmilerdi, ama ticaret gemisi sknts yaayacak bir konuma hibir za
man dmediler. Almanya, frsatn ele geirdii dnemde ngiltereyi yene
cek gce sahip deildi ve Birleik Devletlerin de savaa girmesiyle tm ha
yalleri suya dt.
Atlantik Sava deniz muharebelerinde deil, tersanelerde kazanlmt ve
Mttefikler, sadece bir sreliine duraksama yaadlar. 1943e gelindiinde,
tm Kuzey Atlantik uzun menzilli 80 uakla kontrol ediliyordu -b u nedenle
U-botlar, artk deniz yzeyinde hareket edemiyor ve kurt srs taktiinin te
meli olan hareketlilik zelliklerini de kaybetmi oluyorlard. Bu uygulamay
la U-bot faaliyetleri yzde 75 orannda azaltlmt. Artk bir denizaltnn ii
ni ancak drt denizalt yapabilirdi ve yaplacak i eskisinden ok daha zordu.
Artk her konvoyda ok daha fazla refakat gemisi, yakn destei, santimetrik

Dnya Sava Tarihi

493

radar ve acil durumlarda devreye girerek kurt srlerini ortadan kaldran bir
dzineden oluan destroyer destek filolar da bulunuyordu. Mays-Temmuz
1943 arasnda cereyan eden birka konvoy muharebesinde Alman denizaltlar ar kayplar verdikleri gibi, tek ilep batrmay bile baaramamlard.
Konvoylarn etrafnda devriye gezen uak filolar denizaltlar ya dalmaya
zorluyor ya da batryordu; santimetrik radarlar destroyerlerin iini ok ko
laylatrmt; sonuta, denizalt mrettebatnn morali dibe vurmu ve deni
zalt harekt sona ermiti. Savan son iki ylnda U-botlar ancak birka i
lep batrabildiler. Ama tkettikleri kaynaklar zaten Almanyann baka alan
larda pek iine yaramayacak trdendi ve megul ettikleri personel says da
8.000di. Oysa, Mttefikler, konvoylar koruyabilmek iin 100.000 kii ayr
mak zorunda kalm ve konvoylar, kendi ilerindeki en yava gemiye gre
hareket ettikleri iin, tama kapasitelerinin yzde 10unu kaybetmilerdi.
Tek bir gemi batrmay baaramasa bile, U-bot harektnn son safhas da ga
yet akllca bir yatrmd, fakat elde edilen kazan sz edilemeyecek kadar
dk olmutu.
Stratejik bombardman harektlarnda askeri denge ok farkl olabilmek
tedir. Bombardman uaklar, dman avclarnn kol gezdii dman toprak
lar zerinde yzlerce kilometre uarak hedeflerini bulmak ve vurmak zorun
dadrlar. Gece uular tm hava kuvvetlerinin kbusuydu. 1940ta Luftwaffe
bunun iin radyo nlarna gveniyordu; ngiltere bunlar kefedip bozmay
baarnca hem rota bulma hem de buna bal olarak gece bombardmanlar
sona erdi. 1941de ngiliz bombardman uaklarndaki rotaclar, geceleri he
deflerini bulabilmek iin sfrn altndaki hava scaklnda kokpitlerini ap
ellerindeki sekstantlarla yldzlara bakyorlard. Bombardman uaklar avc
uaklarna kar bu kadar zayf ve yn bulma teknikleri bu kadar ilkel iken,
hedeflerin isabetli ekilde vurulabilmesi ok gt. Az sayda mdafinin, sal
drganlar datt ok grlmt. Luftwaffe, Britanya savanda mevcut
gcnn yarsn kaybetmiti -1.700 Alman uana karlk 787 ngiliz ua
. 1943te Amerikan Hava Kuvvetleri (United States Army Air Force - USAAF) gndz dzenledii hava saldrlarnda yzde 16ya kadar ykselen
oranlarda kayp verirken, RAF, pilotlarnn yzde 90inin drlme riski olan ortalama yz greve ktn hesaplamt. Bu ar kayplar, neredeyse
Mttefik Ortak Hava Saldrsinn (CBO) sonunu getiriyordu. Bu durum, an
cak Amerikan avc uaklarnn, bombardman uaklarna hedeflerine kadar
refakat etmeye balamasyla deimiti.
Stratejik bombardman pek de verimli bir sava tr deildi, nk d
mann moralini ve sanayisini kertmenin ucuz ya da kolay bir yolu yoktu.
1940ta Almanlar mantkl bir hedef seme politikasna yakn bile deildiler,

494

Dnya Sava Tarihi

ama Mttefiklerin durumu da onlardan iyi deildi. RAFm geceleri uygula

d alan bombardman, sivilleri ldrp retimi ve morali drse de,
hibirini tmyle ortadan kaldrmay baaramamt. Amerikann hassas
bombardman taktii de pek farkl deildi. USAAF, Alman ekonomisini t
myle kertecek bir hedef bulmay asla baaramamt: Mttefikler rulman
fabrikasn m vurdu? Bu sefer Almanlar, sveten ithal etmeye balyorlar
d. Mttefikler, 1944 Austosuna kadar Alman demiryolu ama ve sava ekonomisine sistemli olarak saldrmaya balayamam ve Almanlarn en zayf
noktas olan elektrik ebekesini gzden karmlard. Sanayi hedefleri o
unlukla ehirlere yakn olduundan, Amerikallarn att bombalarn byk
bir ksm sivillerin zerine dmt ve hassas bombardmann hassaslkla uzaktan yakndan alakas yoktu -ngiliz bombardman uaklar, geceleri Ame
rikallarn gndz attndan daha isabetli bomba atyorlard. stelik, siville
ri vurmaya alan ngilizlerin pek ok bombas da, Amerikallarn yapmaya
alt gibi, sanayi hedeflerine isabet ediyordu.
CBO bnyesinde, Batl Mttefiklere bal, en eitimli 2 milyon kii g
rev yapyordu -bu say, Avrupada savaan ordularnn mevcuduna eitti,
ayrca sava retiminin yzde 25i bu alana ayrlmt, zellikle ileri teknolo
ji alanlarnda. Buna karlk, CBO 1.5 milyon Alman sivili ldrp Almanla
rn sanayilerini ve moralini yerle bir etmiti. Stratejik bombardmann, zafere
giden yoldaki etkisini ya da ekonomik dengeleri nasl etkilediini tam olarak
lmek imknszdr. nk eer bu saldrlar yaplmasa, Almanyada ne ka
dar daha fazla cephane retilecek ya da Batl Mttefiklerin bu alana ayrdk
lar kaynaklar baka alanlara kaydrmalarnn nasl bir sonucu olacakt ve ne
kadar daha asker baka alanlarda kullanlabilecekti? Bunlar net olarak le
bilmek mmkn olmasa da, kimi rakamlar bir fikir sahibi olmamz iin ye
terli olacaktr.
Almanya, 1943e kadar stratejik bombardmanlar nedeniyle, Lujbvaff e rim byk bir blmn ve 900.000 asker ile 22.000 uaksavar (ki bu si
lahlar tanklara kar da ok etkiliydi) anavatan koruyabilmek iin ayrmak
zorunda kalmt. Bu zorunluluun Wehrmachf& etkisi ok bykt. 1942-44
yllar arasnda retilen 88 ve 128 mm.lik 19.713 tanksavar ve uaksavar to
punun sadece yzde 15i orduya tahsis edilmi, kalanlar ise ehirleri hava sal
drlarna kar savunmak iin Almanyada braklmt. Almanyann
CBOya kar kulland uaksavar says, dou cephesinde kulland tank
savar saysyla aa yukar aynyd.(,) Hava saldrlarnda isabet alan kimi
l' Bir merminin yksek hza sahip olmas, merminin kinetik enerjisini ve buna bal olarak da zrh delme
kabiliyetini artrr. Uaksavar toplarnn mermilerinin namlu k hzlar dier toplardan daha yksek
olduundan, kinci Dnya Savanda ar uaksavar toplar ayn zamanda tanksavar olarak da yaygn
ekilde kullanlmtr, (.n.)

Dnya Sava Tarihi

495

fabrikalarda retim aylarca durmu, gelimi silahlarn retimi sekteye ura

m ve 1 milyon Alman, bombardmanlar nedeniyle oluan hasar gidermek
iin almak zorunda kalmt. Dier yandan, ngilizlerin uygulad terr
bombardmanlarnn da beklenmeyen sonular olmutu. 1943te Hitler, Al
manlar dnda bir milletin de sivilleri ldrmeye kalkmasndan fkeye kap
larak aceleyle baz hatal kararlar vermiti. Luftwaffe'nin, avc ua retimi
ne arlk verilmesi ynndeki srarlarna ramen, Hitler yeni bir saldr ka
rar ald. Bu nedenle, cephelerdeki tm bombardman uaklar geri ekildi ve
bunlarla ngiltereye beyhude saldrlar dzenlendi. Ayrca Hitlerin verimsiz
V-l ve V-2 programna arlk vermesi ve jet bombardman ua yaplmas
konusundaki srar, Almanlarn jet avc ua programna byk darbe indir
miti.
Elde edilen kazan kadar, denen bedel de bykt. 1943e kadar, Alman
ate gcnn yars CBO nedeniyle dou cephesinden ekilmi, dier yandan
batdaki ngiliz-Amerikan askerlerinin says da yarya inmiti. ngilizler ve
Amerikallar, sava retimlerinin yzde 25ini CBya tahsis ederek Alman
sava retimine de benzer oranda hasar vermi ve Alman uak retimine b
yk darbe indirmilerdi. Bu, ok verimli bir sava tarz deildi: Mttefikler,
1943 ylndaki stratejik bombardmanlarda Alnanlardan kat fazla kayp
vermiti, fakat Mttefikler kayplar telafi etme konusunda Almanlardan da
ha baarlyd. Bu saldrlar Alman silah ve cephane retimini yavalatmay
baarmt. CBOnun Alman silah retimine indirdii bu yzde onluk darbe
nin Almanlar iin karl 3.000 tank, 2.500 top veya dier bir deyile, 194344 yllarnda dou cephesinde bulundurduklar silah mevcuduydu. Dier
yandan, Alman sanayisi tam kapasite almad iin, indirilen her darbe retimin dorudan dmesi anlamna da gelmiyordu. Alman silah sanayisinde
ki verimsizliin, onun stratejik bombardmanlar karsndaki en byk sa
vunmas olmas da ilgintir. Bir yandan bombardmanlar Alman sanayiini
ypratrken, dier yandan da Alman cephane retimi her geen gn artyordu.
Ne var ki, Austos 1944ten sonra Alman sanayisi hzla kmeye balad;
bunun en nemli nedenleri, bata stratejik bombardman olmak zere, art ar
da yaanan yenilgiler, hammadde kayb ve iilerin askere alnmasyd. 1944
ylnn Austos ve Ekim aylar arasnda Alman petrol retimi dibe vurdu, de
miryolu tama kapasitesi yarya indi ve ihtiya duyduklar kmrn ancak
te birini alabilen elik tesislerinin retimi yzde 75 azald. Alman Silah l i
retimi Bakan yle bir aklama yapmt: Ulam ve enerji sektrnn al
d hasarlar nedeniyle, Almanyann batsndaki igcnn yzde 30-50si
bota beklemektedir. Silah firmalar retime devam edecek kaynak stouna
sahip olsa da, taeronlar gerekli paralar ulatramadndan ve bombard

496

Diinya Sava Tarihi

manlarn yol at tahribat ve retim blgelerinin yerinin srekli deitiril

mesi nedeniyle, retime devam etmek mmkn olmuyordu. retilen Alman
avc uaklarnn yars, havaalannda ya da fabrikada, daha yerdeyken imha
edilmiti. retilen 1.800 ME 262 jet avc uandan 500 tanesi daha fabrika
lardayken imha edilmi ve sadece 100 tanesi hizmete sokulabilmiti. retilen
tanklarn te biri cepheye gitmeyi bile baaramamt ve cepheye gidebilen
lerin yars da yaktszlktan bir ie yaramamt. Savan son ylnda CBO
saldrlar artk fazlasyla verimli hale gelmiti ve Almanyaya indirdii dar
benin gc Kzl Ordununkine eitti.
1941-45 yllar arasnda CBOnun faaliyetleri ile ilgili hkm vermek ko
lay deildir. Bu saldrlarda kullanlan kaynan, Almanlarn bu saldrlara
kar koymak iin kulland kaynaktan fazla olduu akt, yine de Alman
kaynaklarnn byk bir ksmnn harcanmasna yol amay baarmt. Bat
l Mttefikler Almanyann tek dman deildi: CBOnun dzenledii sald
rlarn asl etkisi dou cephesinde grlmt. CBO nedeniyle dou cephe
sindeki Alman insan gc yzde 10, ate gc ise yzde 50 azalmt; oysa,
Mttefiklerden de yardm alan Sovyetler, bu cephede tm gcyle savayor
du. Mttefikler, CBO vastasyla en gl ynlerini Almanlarn en zayf yn
leriyle karlatrmay baarm ve tarihin bilinen en ykc ekonomik sava
nn galibi olmulard. Her ne kadar verimsiz ve yksek bedelli olsa da, bu,
Mttefikler iin iyi bir yatrm olmutu. Bununla kyaslandnda, Al
manlarn ve ngilizlerin Avrupa sularnda ve Birleik Devletlerin Pasifikte
yrtt denizalt harektlar ok daha verimli, ama daha az etkiliydi.
Hibiri dman tek bana dize getirmeyi baaramamt. Amerikan ve ngi
liz harektlar, Japon ve talyan ticaret filolarn yok etmiti, fakat o tarihe ka
dar bu devletler o hale gelmiti ki, bu kayplarn ok ciddi bir nemi kal
mamt. Alman denizalt harekt ise gayet verimli olmutu, fakat sonutaki
etkisi bahsetmeye demeyecek kadar azd.
Tm bunlarn nda grlmektedir ki, dman ksa srede ve kolayca
dize getirebilecek bir ekonomik sava tr yoktur. Ekonomik sava taraftar
lar, bunun dman sivillerinin moralini ve sanayilemi lkelerin yapsn
bozmay baard iin etkili olduunu savunmaktadrlar. Her iki taraf da d
zenlenen her harektta kendisi iin bir eyler bulurken, kesin hakl kmala
rn salayacak bir rnek henz mevcut deildir. Teorisyenler, ekonomik sa
va, ypratma savann bir uzants olarak grmlerdir. Oysa, bunun ger
ekle ilgisi yoktur: Tersine, bu, savan en ypratc yn olmutur. Bat cep
hesi, Avrupa semalarnda ve Atlantikin dalgalar arasnda yeniden ekillen
miti.

Dnya Sava Tarihi

497

Okuma nerileri
B irin ci D n y a S a v a n a ilik in literatr o ld u k a genitir; bu g e n i b ib liy o g r a fy a y ieren
bir a lm a olan H e w Strachan, der.,

The Oxford Illustrated History o f the First World War

(O xford , 1 998) b a la n g iin iy i b ir kitaptr. T oplum un seferber ed ilm e si m e s e le s i iin b k z.

John H o m e , der.,

State, Society and Mobilization during the First World War (C am b rid ge,

199 7 ). S iy a sa l, ek o n o m ik v e to p lu m sa l tarih vu rgu su er ev esin d e savan y en i bir d e erlen

dirm esi iin bkz. N ia ll F ergu son ,

The Pity o f War (N e w York, 1 999). ttifak d ev letlerin e ili

The First World War: Germany and Aust

k in m k em m el bir kaynak iin bk z. H o lg er H erw ig,

ria-Hungary, 1914-1918 (L ondra, 1 9 9 7 ). A lm a n taktiklerini e le alan b ir a lm a i in b k z. B ru

c e G u d m u n d sson , Stormtroop Tactics: Innovation in the German Army, 1914-1918 ( N e w
York, 198 9 ). B irin ci D n y a S ava srasn d a A lm a n topusu n u n yaratcsn a ilik in yararl bir

Steel Wind: Colonel Georg Bruchmller and the Birth o f M o

dern Artillery (W estport CT, 1 9 9 4 ). lg in bir k arlatrm a iin bk z. M artin S am u els, Com
mand or Control? Command, Training and Tactics in the British and German Armies, 1888918 (Londra, 1 9 9 5 ). Fransa i in is e bk z. Jean Jacq u es B ecker, The Great War and the French
People (L ea m in g to n , 1 9 8 5 ). B ir F ran sz t m en in in an alizi iin bkz. L eonard S m ith, Between
Mutiny and Obedience: The Case o f the French Fifth Infantry Division During World War I
(Princeton, 199 4 ). A y rca bkz. I. Sum ner, The French Army, 19J4-1918 (Londra, 1 9 9 5 ). n g il
bak iin bkz. D a v id Z a b eck i,

tere iin d e o k sa y d a a lm a m evcuttur, fakat bunlar iin d e z e llik le u kitaplar n p lana

D eath's Men: Soldiers o f the Great War (Londra, 1978); T revor W il

The Myriad Faces o f War (C am b rid ge, 1986); R ob in Prior v e Trevor W ilson , Command
on the Western Front: The Military Career o f Sir Henry Rawlinson, 1914-1918 (O xford ,
1992); R ob in Prior v e T revor W ilson , Passchendaele: The Untold Story (N e w H aven CT,
1996); T im Travers, The Killing Ground: The British Army, the Western Front, and the Emer
gence o f Modern Warfare, 1900-918 (L ondra, 1987); v e H u gh C ecil v e P eter L id d le, der., Fa
cing Armageddon (Londra, 199 6 ). M etin d e b ah sed ilm eyen dier k lasik alm alar ise unlar
dr: hava iin , C ecil L e w is, Sagittarius Rising (1 9 3 6 ) v e kara iin , E d w in Vaughan, Some Des
perate Glory ( 198 1 ). S a v a literatrnn parlak bir e k ild e tartld bir a lm a i in bkz. P a
ul F u ssell, The Great War and Modern Memory (O xford , 1975).
karlabilir: D e n is W inter,

son ,

k in ci D n y a S a v a n a ilik in literatr d e old u k a g e n i o lsa da, k u sursuz deild ir, n k

dier dillerd ek i m ateryallere v e gen erallerin anlarna ( z e llik le A lm a n g en erallerin ) k yasla,
n g ilizce m ateryallere g ere in d en fa z la n em verilm itir.
B u b ib liy o g ra fy a , tem el kon u lara ilik in y a ln z c a en iyi kitaplara dikkat ekm ektedir. k in

Total War, Cau

ses and Courses o f the Second World War (L ondra, 1 9 7 2 ) ad l alm adr; e n iy i an alitik a l
m a ise R ichard O very, Why the Allies Won (L ondra, 1995). M ark H arrisonin kitab Accoun
ting fo r War, Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940-1945 (L ondra,
ci D n y a S a v a n a ilik in en iyi giri kitab P eter C a lv o co ressi v e G u y W int,

199 6 ), sa v a n a sk eri-ek o n o m ik y n n e ilik in en iy i alm adr.

D o u cep h esi zerin e y a z lm e n iy i kitaplar unlardr: John E rick son , The Road to Sta
lingrad: Stalins War with Germany, 1. cilt (Londra, 1 979) v e The Road to Berlin (B o u ld er
C O , 1983); D a v id M . G lan tz v e Jonathon H o u se, When Titans Clashed, How the R ed Army
Stopped Hitler (L a w ren ce K S , 1995); v e O m er Bartov, The Eastern Front 1941-1945, German
Troops and the Barbarisation o f Warfare ( N e w York, 1 9 8 5 ) ve H itlers Army ( N e w York,
199 2 ). D o u A s y a v e P a sifik tek i sa v a a ilik in en k ap sam l d eerlen d irm e i in b k z. R on ald
Spector,

Eagle Against the Sun: The American War with Japan ( N e w York, 1 9 8 5 ) v e n g ilte

re, B irleik D e v le tle r v e A vu stralya resm i tarihleri. B u savan daha ayrntl y n lerin e ilik in

498

Dnya Sava Tarihi

m k em m el bir a lm a i in b k z. L o u is A ile n ,

Burma, The Longest War, 1941-45 (L ondra,

1984). K u zey A frik a v e B a t A vru p adaki askeri seferlere ilik in de old u k a g e n i bir literatr
m evcuttur. l sa v a n a ilik in en iy i alm alar is e 1 9 5 0 lerd e k a lem e alm an iki G n ey A fri

The Sidi Rezeg Battles (C ap e T ow n , 1 957)

Crisis in the Desert (C a p e T ow n , 1 9 5 4 ). talya v e N o rm a n d iy a daki M ttefik o p era sy o n la
r hakkm daki b elk i d e e n iy i alm alar C arlo D E ste tarafndan yazlm tr: Decision in Nor
mandy (N e w York, 1 9 8 3 ), Bitter Victory: The Battle fo r Sicily, 1943 (N e w York, 1 9 8 8 ), World
War II in the Mediterranean (N e w York, 1 9 9 0 ) v e Fatal Decision, Anzio and the Battle fo r Ro
me (N e w York, 1 9 9 4 ). D i er bir yararl a lm a i in is e bkz. D o m in ic k Graham v e S h elford
B id w e ll, Tug o f War: The Battle fo r Italy, 1943-45 ( N e w York, 1986).
k a resm i tarihidir: A g a r-H a m ilto n v e J.C.F. Turner,
ve

C ep h ed ek i so sy o -a sk eri y a a m a ilik in d e b irok yararl a lm a vardr; bunlar arasnda en

Courage and Air Warfare (Londra, 1995); Terry C op p v e

Battle Exhaustion (M on treal, 1990); C harles B . M a cD o n a ld , Company
Commander ( N e w York, 1 947); G erald F. L inderm an, The World Within War, Am ericas Com
bat Experience in World War II (N e w York, 1997); P aul F u ssell, Wartime, Understanding and
Behaviour in the Second World War ( N e w York, 1989); John E llis, The Sharp End o f War
(Londra, 1 9 80); v e P aul A d d iso n v e A n g u s Calder, der., Time to Kill, The Soldier s Experien
ce o f War in the West, 1939-1945 (E d in borough , 1997). S avan s z l anlatlarndan olu an iki iy i d erlem e iin b k z. S tu d s Terkel, The Good War, An Oral History o f World War Two (N e w
York, 1 9 8 4 ) v e Barry B roa d foot, Six War Years, 1939-1945: Memories o f Canadians at Home
and Abroad (D o n M ills, 1 9 7 4 ). P a sifik S a v a n n top lu m sal v e kltrel d in am ik lerin e ilik in
iki yararl a lm a iin b k z. John D o w er, War Without Mercy, Race and Power in the Pacific
War (N e w York, 1 9 8 6 ) v e Ivan M orris, The Nobility o f Failure: Tragic Heroes in the History
o f Japan (L ondra, 1 9 7 6 ).
iy i rnekler unlardr: M ark W ells,
W illiam M cA n d rew ,

ON NC BLM:
NC DNYA SAVALARI

Souk Sava Srasnda ve Sonrasnda Sava ve Toplum

1945 ylndan sonra dnya zerinde yaanan iki nemli siyasi gelimeden
biri Souk Sava, yani sanayilemi lkelerin iki dman kampa ayrlmas;
dieri ise smrge ynetimlerinin, yani Asya ve Afrikadaki Avrupa impara
torluklarnn sona ermesidir. Souk Sava sanayilemi lkeler arasndaki ilikiyi yeniden dzenlemi; smrgeciliin sona ermesi (dekolonizasyon) ise
gelimi lkelerin dnyann geri kalanyla olan ilikilerini deitirmiti; ve
bu ikisi birlikte, siyaset oyununa yeni oyuncular eklemi ve onun yaps
zerinde devrimci bir etki yaratmt. Avrupa artk dnya politikasnn mer
kezi deildi ve onun yerine bu grevi stlenen de olmamt. Artk Avrupa k
tasnn gc dnya zerindeki tm iktidarlara mdahale edemeyecek, blge
sel iktidarlar gc elde edebilmek iin mcadele edecek ve artk bir blgede
elde edilen g baka blgelerdeki olaylar etkilemeyecekti. SSCB ve Birle
ik Devletler, tarihte grlm herhangi bir devletle kyaslanamayacak bir
gce erimilerdi, fakat her ikisi de Avrupa emperyalizminden geri kalanlar
ele geirmeyi baaramamt. Tm yapabildikleri, eski smrgelerin yerini alan devletlerle siyasi ilikiler kurmaktan ibaretti. Bu devletlerden bazlar ta
mamyla d koruyucularna bal olup d yardmn kesilmesiyle kerken,
pek ou sper glerin uydusu olma vasfnn tesine gemeyi baarmt.
Kimi zamansa boynuz kula geiyordu -1970li ve 1980li yllarda srail ve
Suriye, Birleik Devletler ve SSCByle olan ittifaklarnda kendi koullarn
dayatabilmilerdi. Hindistan ve Msr gibi blgesel gler, blgesel mesele

500

Dnya Sava Tarihi

lerde gerektiinde sper glere baaryla kar koymulard ve dekolonizasyonla birlikte, dnya dier meseleler yetmiyormu gibi, bir de blgesel me
selelerle uramak zorunda kalmt. Savalarn yapsn ve dnya zerinde
gcn etkisini artk bu etkenler belirleyecekti.
Souk Sava dneminde dnya zerindeki en gl devletler, artc de
recede uyumlu ittifaklar kurmu ve ulusal servetlerinin ok byk bir ksm
n savunma harcamalarna ayrmlard. Birleik Devletlerde 1919-1939 yl
larnda GSMHnin yzde l i savunmaya harcanrken, 1950-1989 yllar ara
snda bu oran yzde 9a ykselmiti. SSCB ise ok daha ileri giderek
GSMHsinin yzde 33n askeri harcamalara ayrm ve bu da, onun eko
nomik ve siyasi knn ana nedeni olmutu. Bu ittifaklar, en ldrc si
lahlara sahipti ve insanln ahit olduu en byk silahlanma yarnn, zel
likle de kitle imha silahlar alannda, taraflar olmulard. Nkleer, kimyasal
ve biyolojik silahlar savan snrlarn ve askeri gcn sahip olduu deeri
yeniden belirlemiti. Bu silahlara sahip olan devletler arasnda gerekleecek
topyekn bir savan topyekn bir intihardan fark kalmam ve sahip olunan
gc kullanabilme standartlar yeniden belirlenmiti. Bu gelimelere paralel
olarak, konvansiyonel silahlarn menzili ve gc 1945 ylndan sonraki 40 yl
ierisinde nceki 400 yl ierisinde olduundan ok daha byk bir gelime
gstermi ve bu da askeri operasyonlarn ekline yansmt. rnein,
1980lerde Afganl fedeyinlere salanan basit ve etkili karadan-havaya fze
ler nedeniyle Sovyet helikopterleri gklerden ekilmi ve bu, Afganistanda
ki Sovyet varlna byk bir darbe indirmiti. Askeri gteki bu art, dn
ya siyasetini artc bir ynde deitirmiti. Souk Sava dneminin sana
yilemi ittifaklar, asla kullanma imknna sahip olamadklar silahlara ina
nlmaz miktarlarda para yatrmlard. Her biri dierini bir tehdit olarak gr
m, ama hibir taraf, zafer kazanmay imknsz klacak nkleer silahlar
kullanacak kadar ileri asla gitmemiti. Bu ekilde, her iki taraf da dierinin
askeri gcn dengelemeyi baarmt. Sanayilemi lkeler, 1939 ylnda sa
hip olduklarndan ok daha byk bir askeri gce sahip olsalar da, dnya zerindeki etkileri o tarihe kyasla byk lde zayflamt.
1991 ylndaki Krfez Sava, modem ordularn sahip olduklar ezici g
cn, eer kullanm zgrlne sahiplerse, karlarmdakini ne hale getirebil
diini tm dnyaya gstermiti, fakat 1945 ve 1990 yllar arasnda bu tr bir
serbestliin yaand ok az dnem olmutu. Bu gelimi ittifaklar, birbirleriyle savap en modem silahlar kullanarak lmne bir topyekn savaa
giriebilirlerdi, ama 1945 ylndan sonra artk savalar byle olmuyordu. Sa
nayilemi lkeler birbirleriyle savamadklar gibi, smrge sonras dnem
de yaanan gerilla savalar hari, dier lkelerle de nadiren savayorlard.

Dnya Sava Tarihi

501

Dnya gcnn merkezleri, dnyadaki savalarn merkezleri deildi -A sya

ve Afrikadaki hareketler ve hkmetler nce smrgecilerle, ardndan da
birbirleriyle savamlard. Bu lkeler ksa srede sava kazanacak ya da
topyekn bir sava srdrebilecek gce nadiren sahip olmulard ve dma
nn ordusunu tmyle yok etmek ve bakentini ele geirip kendi artlarn
dikte ettirebilmek de ok nadir rastlanan bir durumdu. Asya ve Afrikadaki
devletler, bu duruma kendilerine gre tepki vermilerdi.
Asyadaki rejimler, uzun srecek savalarn kendi uluslar iin bir tr in
tihara dnmesinden ekinmilerdi; bu nedenle, giritikleri atmalar, snr
l gler arasnda snrl hedeflere varmak iin verilen savalard. 1945 yln
dan sonra cereyan eden konvansiyonel savalarn byk ounluu ksa sr
mt ve snrl etkiye sahipti. Zayf devletler uzun sreli topyekn savala
ra nadiren tutumu ve tm kaynaklar tkenene kadar da savamaktan vaz
gememilerdi. Asyada binlerce insann hayatna mal olan 6 gnlk ya da 3
haftalk ok sayda sava yaanrken, yz binlerce insann hayatna mal olan
sadece birka sava gereklemiti. Oysa, 1960 ylndan sonra Afrikada ba
layan savalar uzun sreli, sonusuz ve ykc savalard ve bunun en. byk
nedeni, taraflarn ellerindeki kaynaklar askeri amalar iin seferber etmeyi
baaramam olmalaryd. 1967-70 yllar arasnda 50 milyonluk nfusuyla
kara Afrikann en kalabalk ve zengin lkesi olan ve federal hkmetin ida
resinde bulunan Nijerya, Biafradaki asi ynetime kar 80.000 kiilik bir or
du kurarken bile zorlanmt. Nijerya, Biafray ekonomisi ve kararll
kene kadar abluka altna alm ve alk tehlikesiyle kar karya kalan halk
sonunda teslim olmutu. Nijeryal generallerin devlet adaml lkeyi topar
lamak iin yeterliydi, ama sava alannda zayflard. Kendi hava kuvvetini
kuracak ekonomiye sahip olmayan Nijerya, Biafraya ikmal salayan sivil uaklar engellemek iin Msrl ya da kiralk pilotlara gvenmek zorunda kal
mt. Fakat Msrl pilotlar hedeflerini bulamad; kiralk pilotlarsa hedefleri
ni yok etmedi, nk yle yaparlarsa sava sona erer ve isiz kalrlard. 74
yandaki eski bir Kzl Ha grevlisi olan pilot Count von Rosen, kulland
pervaneli sava uayla Biafrallar iin savaarak Nijerya gklerinde h
km srm, federal hkmetin hava gcnn byk bir blmn yerde
yok etmi ve bakenti bombalamt. Sava, Sahrann gneyindeki zayf bir
devlette cereyan ettii iin, 1945 ylndan sonraki en uzun ve en ykc sava
haline gelmiti. Terr ve duraanln damgasn vurduu bu savata, dnya
nn kalannda cereyan eden tm savalarda lenden daha fazla sivil lmt.
Ordular birbirlerine saldrmak yerine, tecavz, yama, talan ve cinayetle
megul oluyordu. Bu durum, Souk Savan sona ermesinden sonra daha da
yaygn hale gelmiti; bunun en belirgin rnei, 1994te Ruandada Tutsi hal
knn maruz kald soykrmd.

502

Dnya Sava Tarihi

Sanayilemi lkelerin snrlar dnda cereyan eden konvansiyonel sa

valarda, sonucu, genelde lkelerin sahip olduu asker ve tank says ya da
en modem silahlar belirlemiyordu. Ordu mevcudu ve teknoloji nemliydi, ama tek bana sava kazanmak iin yeterli deildi. Savaan taraflardan ar
kayplar verecek olsa da, teslim olmay dnmeyen taraf karsndaki ileri
teknoloji sahibi ama savamaya istekli olmayan rakibini yenebiliyor ve tek
nolojik ynden ayrt edici bir stnl olmasa da, askeri adan yetenekli
bir ordu kendisinden ok daha gl dmanlar dize getirebiliyordu. Bu du
rum bilhassa hava savalarnda geerliydi. 1960h ve 1980li yllar arasnda
srail hava gc, kendisinden iki kat daha kalabalk olan Arap hava gcn
pek ok kez yenilgiye uratmt. srail, 1982de 90 Suriye jetini drm
ve sadece 2 uak kaybetmiti. 1965te Hintlilerin drtte biri kadar uaa sa
hip olan Pakistan hava kuvvetleri gklerin hkimiydi. 1982deki Falkland
Savanda ngiliz Harrier avc uaklar, mevcutlar Arjantin hava gcnn
onda biri kadar olduu halde, hava savalarnda tek bir uak kaybetmeden
kendi mevcutlar kadar Arjantin ua drmeyi ve hava hkimiyetini ele
geirmeyi baarmlard.
Pek ok lke teknolojinin son rn olan silahlara sahipti, ama ok az
bunlar nasl kullanacan yeterince biliyordu. Gerekten de modem tekno
loji iki az keskin bir klt. lkeler kaliteyi artrdnda masraf da artyor,
dolaysyla sayy azaltmak zorunda kalyorlard. 1945-70 yllar arasnda bir
avc uann fiyat ortalama yz kat artm ve lkelerin hava kuvvetlerinde
ki uak says byk lde azalmt. 1955 ve 1985 yllar arasnda Ameri
kallarn elindeki avc ua says 18.000den 7.000e inmiti. Silahlarn zellikleri ve fiyatlar artarken, bu durum ounlukla silah saysndaki azal
telafi etmeye yetmiyordu. Silah ne kadar gelimise, o kadar ok paras olup daha abuk sorun karyor ve basit ama giderilemez bir arzanm sonu ki
mi zaman felaket olabiliyordu. rnein, 1970lerde ran silahl kuvvetleri, el
indeki silahlara ait yedek paralarn envanterini daha kullanl hale getirmek
iin bir bilgisayar sistemi kurdu ve normal listeleme metodu terk edildi.
1979da ran slam Devrimi ve rann dnyadan uzaklamasnn ardndan,
Amerikal teknisyenler lkeyi terk etti ve sz konusu bilgisayar sistemi k
t. Daha sonra Irakla savaa balayan randa, yedek paralar bulmak iin
zel komando birimleri kuruldu. Bu birimlere gerekli paralarn listesi veri
lir, onlar da randaki tm sleri dolaarak paralar arard. rann askeri du
rumunu bundan daha iyi anlatacak bir durum herhalde yoktur. Savam son
yllarnda rann elindeki avc uaklarnda hedefini yz mil uzaktan vurabi
lecek fzeler bulunuyordu, ama bunlar gdm sistemlerindeki ok basit so
runlar nedeniyle hibir ie yaramamt. Bu sadece nc dnya lkelerine
zg bir durum deildi. Vietnam Sava srasnda Amerikan ordusundaki

Dnya Sava Tarihi

Harita 15: Dnyada Sava ve ktidar, 1970ler.

503

504

Dnya Sava Tarihi'

Sheridan tanklarnn yars srekli hizmet d kalp cephedeki sadece drt ka

lifiye teknisyenden birinin bakmna ihtiya duyarken, arzal Phantom jetle
ri tamir edilmek iin iki yl beklemek zorunda kalyordu.
Askeri gc asl yneten, lkelerin ekonomik ve demografik kaynaklar
stratejik amalar dorultusunda kullanabilme yetenekleriydi -idari ve aske
ri kuramlarn nispi verimlilii. srailin sava alanlarndaki baarsnn srr,
zorunlu askere alma sistemine ve ksa srede seferber edebilecei yedeklere
sahip olmas, ama dmanlarnn bu tr imknlarnn bulunmamasyd. Msr,
rdn ve Suriyenin toplam nfusu srail nfusunun yirmi katyd, fakat s
rail, bu lkelerden farkl olarak, bir hafta srecek topyekn bir sava iin tm
nfusunu ve ekonomisini seferber edebiliyordu. Komularnn seferber ettii
toplam ordu mevcudu, kt zerinde bile srail ordusunun katma ulaa
mamt. Gerekten de her an savaa hazr ekilde bekleyen srail, sava ala
nnda genelde dmanndan daha fazla askere sahip olmay baaryordu. Gi
ritii be savan sadece birinde -1973te-, rakiplerinin ordusu cephede s
rail ordusundan ok daha kalabalkt ve bu sefer allann aksine, sava ba
latan srail deildi. Yksek eitim standartlar sayesinde srailliler, modem
silahlar Araplardan ok daha etkili ekilde kullanyorlard. srail ordusu ulu
sal ve profesyonel bir kuvvetti ve tek bir amac vard -yenildikleri takdirde
onlar iin ikinci bir felaketin gerekleeceine inandklar iin, ne olursa ol
sun srail Yahudileri iin sava kazanmak. Buna karlk, Arap ordular siya
setin oyunca olmutu. Amalar halklarna hizmet etmek ya da sava kazan
mak deil, lkelerindeki rejimi ayakta tutmakt. Ellerindeki kaynaklardan,
nfusun sadece siyasi adan gvenilir olan belli bir blm istifade edebili
yordu. Suriye ordusundaki subaylarn tamam, Suriye nfusunun yzde
10unu oluturan Alevi mezhebine balyd. Bu durum ordularn gcne b
yk darbe indiriyordu. Araplarn sahip olduu kaynaklarn byk blm sa
va iin kullanlmazken, bu durum srailde tam tersiydi. Arap devletleri or
duyu kaybetmektense sava kaybetmeyi tercih ediyordu, nk eer ordu gi
derse halk kontrol etme imknlar kalmayacak ve rejimleri sona erecekti. r
nein, Saddam Hseyin, Krfez Savan kaybettii halde Iraktaki hkimi
yetini srdrmeye devam etmiti.
dare ve teknoloji alanlarnda yaanan gelimelerle birlikte, 1945ten son
raki savalar, Uzay andan Ta ana uzanan bir eitlilik sergilemiti.
Kimi harektlar Sommedan daha yava ve kanlyd, kimileriyse Fransann
dnden bile hzl ve kolay. Kimi zaman insan dalgas eklinde gerekle
en saldrlar, mekanize ordularca ezilmiti. 1980lerde dnemin en modem
silahlarnn kullanld ran-Irak savann bat cephesinden bir fark yoktu;
1963te Zaire ve 1986da Ugandada mzrak, kalkan ve kehanetlerle donan

Dnya Sava Tarihi

505

m kabile yeleri, makineli tfek tayan ciplere saldrmlard; 1991 yl, ate gc ve hareket kabiliyetinin en mkemmel birlikteliine sahne olmutu.
1945ten beri hkim olan bir sava taktii yoktu, nk savalarn gerekle
tii koullar ok farklyd ve birinde ordular zafere tayan taktik, dierinde
felaket dourabiliyordu.
1950-53 yllar arasnda yaanan Kore Sava, bu srecin gzel bir rne
idir. Bu sava srasnda ordular Korenin bir ucundan dierine kez gidip
gelmi ve bata eski olan sava usullerinin yerini zamanla yenileri almt.
Savan banda Kuzey Kore ordusunun taktikleri ve tehizat, 1945 Sovyet
ordusunun bir rneiydi. Dar bir blgede toplanan Kuzey Kore ordusu, bire
onluk bir asker ve ate gc stnl ele geirmi ve dmann gafil avla
may baarmt. Az sayda ar silaha sahip paramiliter bir g olan Gney
Kore ordusu top ateiyle dvlm, tank ve mekanize birliklerle ezilmi, ya
ni 1940ta yaananlar tekrarlanmt. Birleik Devletler birliklerinin, 1944 y
l tehizat ve savunma taktikleriyle elde tutmay baard Pusan Liman
evresindeki kk bir blge haricinde, Gney Korenin tamam ksa srede
dmann eline geti. Bir kez daha, glkle de olsa blitzkriegi durdurmay
baarmlard. Savan ikinci safhasnda Birleik Devletler kuvvetleri, kinci
Dnya Sava srasnda hem Avrupada hem de Pasifikte uygulam olduu
taktiklerin bir bileimi olan zekice bir kar hamle dzenledi. nce amfibi bir
saldryla Inchon Liman ele geirildi, ardndan dzenlenen bir yldrm sal
drsyla da Kuzey Kore ksa srede dize getirildi. Ne var ki, imdi devreye
yeni bir dman giriyordu: George S. Pattonn taktiklerini Stonewall Jacksonmkilerle karlayacak olan in Halk Bamszlk Ordusu (HBO). Sava
n nc safhasnda az sayda ar silahla donanm in hafif piyadesi, k
n hkm srd dalk blgede hzla ilerleyerek daha iyi tehiz edilmi ve
ayn sayda olan ama ilerlemek iin yollara baml ve dank Amerikan bir
liklerini yarmay baard. Yllardr Japonyada pinekleyip geyalarla ilgilen
mekten savalklarn yitirmi olan Amerikallar ksa srede dald. Geri
ekili srasnda etkili ekilde savamaya devam edebilen birlikler -A m eri
kan deniz piyadeleri ve ngiliz tugay gibi-, bunu ancak 1914 ylnda ska
grlen bir dizi kontroll ve kademeli geri ekilmeyle baarabilmiti. Bir
Trk tugay, yz yl nce atalarnn Ruslara saldrd gibi, sngleriyle sal
drarak in kuatmasn yarp gemiti. Bu tarihe kadar Korede her iki taraf
da kesin bir zafer iin arpyordu. 1951in lkbaharnda mttefikler, Ko
rede eski snrlara dnlmesinin yeterli olduuna karar verdiler ve oyalama
taktiklerine bavurarak ilgin olduu kadar etkili bir metotla kayplarn
asgari seviyede tutmay baardlar: 1918 yl talimnameleri yeniden kullanl
maya baland. Korenin bir ucundan dierine youn ate gcyle destekle
nen derinlemesine ve aralksz savunma mevzileri ina ettiler. inlilerin sz

506

Dnya Sava Tarihi

ma ve manevra taktikleri hibir ie yaramyordu, nk savunma hattnda

boluk olmad gibi, kanatlar da ak deildi; ayrca, Komnist birliklerin
sahip olduu ate gc, Birlemi Milletler (BM) birliklerinin ate gcyle
kyaslanamayacak kadar zayft. HBO komutan Peng Duhuai, bu durumu
yle ifade etmiti: Dman birlikleri birbirine ylesine yaknd ki, aralarn
da en ufak bir boluk bile yoktu. Taktiksel olarak ilerliyor, geri ekiliyor ve
attklar her admda mevzileniyorlard. Devlet adamlarnn sava bitirmeye
niyeti olmad iin, sonuta inlilere insan dalgas saldrlar dzenlemekten
baka are kalmad. Bu taktik, iyi birlikler karsnda etkisizdi ve ar kayp
lar verilmesine neden oluyordu. 1951 Nisanmda Kap Yongda inlilerin sal
drsna urayan Kanada taburu askerleri, avc ukurlarna saklanp topuyu
hemen nlerine ve daha sonra kendi zerlerine ate etmesi iin ynlendirmi
ve ardndan kar saldrya geerek sadece 20 asker kaybedip sekiz dakika ierisinde 800 in askerini ldrmlerdi. Bu durum, iki yl sren siper sava
lar srasnda pek ok kez tekrarland ve 1953te atekes ilan edilene kadar on
binlerce mttefik ve yz binlerce inli askerin hayatna mal oldu.
1945ten sonra, sanayilemi lkeler birbirleriyle konvansiyonel savala
ra girmek yerine, genelde savaan dier lkeleri desteklemeyi tercih ettiler.
Bu tr destekler genelde Souk Savam izdii modele uygundu, fakat du
rum her zaman byle olmuyordu. Nijeryadaki i sava srasnda ngiltere,
Birleik Devletler, SSCB ve birka Arap devleti federal hkmeti destekler
ken -hepsinin asl derdi Afrika ktasndaki etkilerini artrabilmekti-, Fransa,
in ve srail Biafray desteklemiti. Benzer ekilde, ran-Irak sava srasn
da da Irak neredeyse dnya zerindeki her devletten silah alrken, ran tek bir
devletten bile dzenli olarak silah almay baaramamt -sonunda yenilme
sinin temel nedeni de buydu. Sz konusu d yardmlar doas gerei dei
kendir ve sonular da buna gre deiim gstermitir. Smrge sonras d
nemde fazlasyla zayf olan Afrikada d gler, mttefiklerine az sayda si
lah ve birka uzman salayarak bile onlar yllarca ayakta tutmay baarabil
milerdi. Afrikada sper g Fransayd ve birka bin Kbal, Gney Afri
kal ya da paral askerin mdahalesi bir anda her eyi deitirebiliyordu. Ki
isel insani yardmlarn bile kimi zaman byk askeri sonular olabiliyor ve
savalarn uzamasna, dolaysyla da can kaybnn artmasna yol ayordu.
1960lardan sonra Afrikada savalar yznden yaanan ktl sona erdirmek
iin gnderilen yiyecek yardm ve tbbi yardm, ktln ana nedeni olan sa
valar daha da uzatmaktan baka ie yaramamt. Rejimler, bu yardmlar
sayesinde halklarn ve askerlerini besleyerek tm gleriyle savalar sr
drmeye devam etmilerdi. 1970lere gelindiinde ise, artk sper gler iin
bile arkada satn almak ya da Ortadoudaki dmanlar etkilemeye al
mak artan rekabet nedeniyle ar masrafl hale gelmiti. Buras, dnyann en

Dnya Sava Tarihi

507

youn silahlanm blgelerinden biriydi -b u blgedeki baz lkelerin sahip

olduu asker, uak ve tank says Bat Almanyanm sahip olduundan fazla
yd-, nk hem petrol zengini lkeler en modem silahlar satn alabilecek
paraya sahipti hem de Birleik Devletler ve SSCB ellerindeki silahlar fakir
mttefiklerine deil de, bu lkelere vermeye ok daha istekliydi. Silah bir
dosta gnderilebilecek tek deil, ama en nemli yardmd. Gvenlik Konse
yin d e veto hakkna sahip olan bir mttefik, Birlemi Milletlerin atekes s
resini uzatabilir ve bu ekilde savan nasl, nerede ve ne ekilde sonulana
can ve kimin kazanacam belirleyebilirdi. 1967 ve 1971de sper g
mttefiklerin, atekesi geciktirme becerisi, srail ve Hindistann stratejik ba
arlar kazanmasn salamt. 1973te Birleik Devletlerin atekesi gecik
tirmeyi reddetmesi, srail ordusunun, avucunun ierisindeki Msr ordusunu
ezmesini nlemiti.
Sava ve diplomasi arasnda farkl bir iliki bulunmaktadr. Kore ve Hindiindeki savalar srasnda, atekes grmeleri yllarca kanl muharebele
re paralel olarak devam etmiti. Sava ve diplomasi, dmann dize getirip
zafere ulamann iki farkl yoluydu. Kore Sava, srasnda Panjummongdaki mzakerelerde inli yetkililer, nemli bir tepenin Amerikallarn elinde ol
duunu inkr edince, zor durumda kalmamak iin saldrp tepeyi ele geir
milerdi. Tm savalar belli diplomatik hedefleri elde etmek iin yaplmtr.
1973te Msr bakan, sraille olan sava sona erdirmek ve 1967de kaybet
tii topraklar geri kazanmak istemiti. Enver Sedatn bunu mzakerelerle
baarmas mmkn deildi, nk hi kimse Msr ordusunu askeri bir g
olarak ciddiye almyordu. Bu nedenle savan ana amac, Msr ordusunun
hl dikkate deer bir g olduunu gstermek ve Msrm'grme masa
sndaki konumunu glendirmekti. Ordusu yenilmi olsa bile, Sedat, bu he
define ulamt -yani, askeri yenilginin sonu diplomatik bir zafer olmutu.
1945ten sonraki pek ok smrl savata olduu gibi, burada da sava alann
da kazanlan zaferle bar masasnda kazanlan baar arasnda ok karmak
bir iliki bulunuyordu. Gl olmak, belli siyasi hedeflere eriebilmek iin
artt. En zekice hazrlanm harektlar bile, eer diplomatik ortam uygun de
ilse, kayda deer bir sonu retemiyor, dier taraftan siyasi destei arkas
na alan tarafn kazand basit bir askeri zaferin bile nemli stratejik sonu
lar olabiliyordu.
Kazananlar asndan baktmzda, 1945ten sonraki en baarl ha
rekt dzenleyenler unlard: 1967de srail, 1982de ngiltere ve 1991de
BM koalisyonu. Fakat bu zaferlerden elde edilen kazanlar olduka snrl ol
mutu. 1967de srail, komu topraklar ele geirmi, ama ne Arap lkelerine
bunu kabul ettirmeyi ne de onlarn askeri gcn yok etmeyi baarabilmiti.

508

Dnya Sava Tarihi

Aksine, 1973 ylna gelindiinde, Arap lkeleri srail iin her zamankinden
daha da tehlikeliydi ve 1967de elde edilen tm kazan zamanla nemini yi
tirdi. srailin sadece askeri gle bir yere varabilmesi mmkn deildi.
1982de ngiltere, 2.000 kii ve 2 milyon koyun bulunan Falkland Adalarn
geri alarak onurunu kurtarmay baarmt. 1991de kazanlan zafer, Ku
veyte zgrln kazandrp Irak askeri gcne byk bir darbe indirmi
olsa da, Iraktaki rejimin sona ermesini salayamamt. Saddam Hseyin, si
yaset vastasyla yenilgiyi bir geri ekilie dntrm ve dmanlaryla olan savan farkl yollardan srdrmeye devam etmiti.
1945ten sonra gerekleen iki sava, siyasetin iktidar nasl dntrebi
leceini gstermektedir. 1945 Austosuna gelindiinde on yllarca sren Ja
pon istilas ve i ekimelerin ardndan in iki silahl siyasi harekete bln
d. Kt zerinde in i savandaki askeri denge eit deildi. in Milliyet
i Partisi, ya da Kuomintang (KMT), 500.000i Amerikan askerleri gibi ei
tilmi ve tehiz edilmi olan 2.6 milyon kiilik bir orduyla ehirleri kontrol
altnda tutuyordu. in Komnist Partisinin (KP) elinde tuttuu toprak ok
daha az olmakla birlikte, bu blgede de 40 milyon kii yayordu. Halk
Bamszlk Ordusunun (HBO) dzenli ordusuna bal 475.000 askerin an
cak yarsnda tfek bulunuyordu, fakat 100.000 kii gerekten iyi eitimli ve
tehiz edilmiti. KMT ise tmyle yozlam ve yetersizdi. Farkl gruplara
mensup ordular her frsatta birbirlerine ihanet etmekten ekinmiyorlard;
KMTnin ynettii insan says artarken, onu seven insan says da azalyor
du. KPnin sava kazanmasnn nedeni daha popler, daha yetenekli ve da
ha acmasz olmas deil, KMTnin sava srdrmeyi baaramam olmasy
d. 1945-46 yllar arasnda KMT, elindeki orduyu ehir garnizonlarna ve de
miryolu hatt boyunca datt. Birlikleri birbirini desteklemekten acizdi, ehir
halkndan uzaklatklar gibi, kylleri kontrol altna almay da becerememilerdi. Sekin KMT birlikleri iyi savayordu, ama geri kalanlar berbatt ve
bu zorlu topraklarda sert bir dmanla atmaya girecek cesarete sahip de
ildi; ou, dmanndan, kendi efendilerinden ettii kadar nefret etmiyordu.
KP lideri Mao Zhe Dung, dmannn gcn datmak iin gerillalar kul
lanrken, konvansiyonel operasyonlar iin birliklerini toplu halde kullanyor
du: Ana hedefimiz dmann etkili gcn ortadan kaldrmaktr; bir yeri sa
vunmay ya da toprak ele geirmeyi bizim asl amacmz zannetmeyin... Her
muharebede gcnz en iyi birliin zerinde younlatrn, dman tama
myla kuatn ve bir tekinin bile kamasna izin vermeden tmn ortadan
kaldrn. Bu savata byk askeri birlikler arasnda ska muharebeler grl
se de, asl etkinlik kk askeri birimlerle yaplmaktayd. HBO zamanla da
ha byk ve daha iyi hale geldi ve hz, manevra, konsantrasyon ve hafif pi
yadenin etkili kullanm konularnda kendini ispat etmeyi baard. Dman

Dnya Sava Tarihi

509

nn dank ve hareketsiz olmasndan istifade ederek KMT birliklerini ehir

lerde kuatt, demiryolu hatlarn keserek dmann takviye ve ikmal almas
n engelledi ve harekete geen tmenleri de intikal halinde yok etmeyi baar
d. KMT, zellikle en sekin birliklerinde urad kayplar telafi etmeyi ba
aramamt. Ayn zamanda, Austos 1945 ve Austos 1947 arasnda
KPnin artan nfustan etkili ekilde yararlanmay baarmas ve yenilen mil
liyeti askerlerin HBOya katlmas nedeniyle, HBOnun mevcudu drde
katlanarak 2 milyona ulat. Bu yeni askerler, ele geirilen silahlarla donatl
mt -1945-1949 yllar arasnda HBO 3 milyon piyade tfei ve 200.000
makineli tfek almt. ki yl sren savalarn ardndan, 1947de KMT balon
gibi patlad. 300.0-500.000 aras mevcuda sahip HBOnun indirdii birka
darbenin ardndan, yaklak ayn saydaki KMT gleri dald; KMT, mev
zilerini brakmak yerine, elindeki en iyi birlikleri oralara, yani esarete ya da
yok olua terk etti ve aylarca sren direniin ardndan, KMTdeki farkl grup
lar dmana kar birlemektense, birbirlerini satmay tercih ettiler. Yenilgi
bozguna dnt ve 1949 ylnda KPnin zaferiyle, in, bu yzylda ilk kez
byk bir g haline gelmeyi baard.
1971deki Hindistan-Pakistan Sava, ksa sreli ve az can kaybna mal
olmu, ama sonular asndan nemli bir savat. Bu sava, zafere ulamak
iin askeri gle siyasetin ibirliinin ne denli nemli olduunun ok gzel
bir rneiydi. Pakistann gcnn temeli, dou ve bat blgeleri arasndaki
birlie dayanyordu. 1971 ylna kadar Pakistan ordusunun Dou Pakistan
bask altnda tutmas, Bengal halknda bamszlk fikrinin domasna yol a
mt. Bu durum, ayrca Pakistann sper g dostlarnn etkisini de snrl
yordu. Birleik Devletler ve dnya kamuoyu uygulanan bu baskya kar cep
he alnca, Birleik Devletler hkmeti Dou Pakistanla snrl bir Hint sald
rsna engel olmay baaramad. in de, Hindistan Bat Pakistandan uzak
durmas yolunda uyarm olnjakla birlikte, bu konuda bir ey yapamamt.
Hindistann SSCB ile ittifak yapma karar, Pakistann mttefiklerini daha
da g durumda brakm ve ayrca Birlemi Milletlerde alnacak atekes
kararnn da gecikmesine neden olmutu. Tm bunlar bir araya gelince, Hin
distan, blgedeki tek rakibi olan Pakistan ezmek iin byk bir frsat ele ge
irmi oldu -tabii Dou Pakistandaki Pakistan birliklerini yenebilmi olsay
d. Bu blgedeki Pakistan birlikleri hem kkt hem de bir d saldrya kar
savunma yapmak yerine, blgedeki yerel halk kontrol etmek iin orada
bulunuyordu. 1971 ylndaki Hint harektlar pek de parlak rnekler deildi,
yine de 1945 sonras gerekleen ksa konvansiyonel savalar ierisinde en
byk stratejik kazanlar elde etmeyi baardlar. Artk Pakistan ikiye bln
m ve Gney Asyada Hint hkimiyeti balamt.

510

Dnya Sava Tarihi

1945 sonras konvansiyonel savalar, Asya ve Afrikadaki siyasetin temel

malzemesiydi. Onlar vastasyla yerel gler olumu ve yklan Avrupa im
paratorluklarnn yerini kimin alaca belirlenmiti. Elbette gerilla savalar
nn da bu adan benzer bir etkisi bulunuyordu. Bu, ok yanl anlalm bir
olgudur. Gerilla hareketlerinin u ya da bu ekilde hep kazanan taraf olduk
lar zannedilmitir. Gerekte ou daha balamadan sona ermi ve ok az
dmann yenmeyi baarabilmitir. stelik, gerilla sava denen eyin pek
ok farkl tr bulunuyordu. Kimi igalci glere kar verilmi bamszlk
mcadeleleriydi; kimiyse her birini nfusun belli bir blmnn destekledi
i farkl gruplar arasnda sren i savalard. Baar kazanm olan gerilla ha
reketlerinin byk bir blm, 1945 sonras halkn byk desteinin olduu
ve karlarnda bir hkmet gcnn nadiren bulunduu bamszlk savala
ryd. Yine bu baarlarn byk blm, 1945-63 yllar arasnda Avrupanm
denizar imparatorluklarnda gereklemiti: stratejik sonular da Avrupa
smrgeciliinin kn hzlandrmak olmutu. Bu tarihten sonra ise du
rum deiti. Gerilla savalar, i sava eklinde ve ok uzun yllar bir sonu
almamadan srmeye balad. Gerillalar, i savalarda ancak karlarndaki re
jim gerekten de berbatsa, kayda deer bir baar kazanabiliyorlard. Kbada
1950lerin sonlarnda 1.000 gerilla, iyi tehiz edilmi 50.000 askeri, askerle
rin bal olduu rejimin tmyle rm olmas sayesinde yenmeyi baar
mt.
Tm bu yanl anlamalarn temel kayna, gerilla savann askeri deil
de, siyasi bir eylem olarak alglanmasdr. Liberal gelenekte ve Mao Zhe
Dungun etkili teorilerinde gerilla, baskc aznla kar mcadele eden,
halkn temsilcisi olarak grlmtr. nsanlar gerekken, halk bir fikir
den ibarettir ve soyut fikirler savaamazlar. Evrensel ama ve ikayetleri bu
lunan halk diye tek bir yap mevcut olmad gibi, insanlar her zaman libe
rallerin ya da Maonun dnd ekilde de davranmazlar. Hangi lke olur
sa olsun, o lkede yaamakta olan halk dini, kltrel, etnik, sosyal ve ekono
mik olarak blnmtr. Bu nedenle, herkesin bir araya gelip liberal demok
ratik milliyetilik ya da Maonun toplumsal devrimi iin omuz omuza sava
aca dncesi tatl bir hayalden ibarettir. Liberal ve Maocu ilkeler, Avru
p alI olmayan halklar dini duygular ya da geleneksel gurur ve nyarglar ka
dar etkileyemez. rnein, 1980lerin en lmcl gerillalarn, cihat ad altn
da harekete geiren de bylesi bir gtr -1967de Lbnanl iiler tm Arap
dnyasnn ldrdnden daha fazla sayda srail askeri ldrm ve Afgan
lIlar da Rus ordusunu datmay baarmt. Hepsinden nemlisi, gerilla sa
vann baarl olmas ya da olmamasnn yerel halkn sosyolojisine bal ol
masdr. Dier siyasi hareketlerde olduu gibi, gerillalar da belli gruplar di
er gruplara kar desteklemek zorunda kalr ve bu nedenle bazlarnn deste

DUnya Sava Tarihi

511

ini kazanrken, dierlerinin de dman saflarna gemesine neden olurlar.

Pek ok insan ise tarafszln muhafaza eder. Gerilla savalarnda genelde
silahl aznlk gruplar, isteksiz ounluu kendi saflarna ekmek iin aba
harcarlar. Yine de, Maocularn ve gerilla kart liberal teorisyenlerin revata
olan jargonlar gerilla savann pratik ynn aklamakta yetersiz kalr. On
larn teorileri, ancak insanlar Maocular ve liberaller gibi davrandklar zaman
bir ey ifade etmektedir. Her ikisi de, onlar nasl byle davranmaya ynelte
ceklerini aklamakta tmyle yetersiz kalmaktadr. ki teoriye gre de, geril
la savalar ayn evrensel ilkeler ve teknikler vastasyla kazanlr ya da kay
bedilir ve bu nedenle iki teori de yanltr: Her gerilla sava kendi zel ko
ullar ierisinde ele alnmaldr.
Klasik bir gerilla kart harekt ele alalm -1950lerde tngilizlerin Mala
ya Komnist Partisine (MKP) kar dzenledii harekt. MKP gerillalar, bu
ngiliz smrgesindeki topraklarn byk ksmn uzun yllar ellerinde tuttu
lar, fakat en nemli blgede tutunmakta baarsz oldular. Malaya?da ok sa
yda millet yayordu ve bunlarn sadece yzde 15i inliydi. inliler, dier
lerinden sosyal ve ekonomik izgilerle belirgin olarak ayrlmt; MKP ye
lerinin neredeyse tamam inli olsa da, halkn geri kalan onlardan ekiniyor
du. inli nfusun sadece yzde 20si, yani i blgede yaayan 300.000 gece
kondu sakini onlar destekliyordu. ngiliz kar saldrsnn asl hedefi, mev
cut tm zel durumlardan faydalanabilmekti. Siyasi elitleri.ve partileri r
vetle satn alp onlar ynetici pozisyonlara getirmi ve sonunda onlara ba
mszlk vermilerdi. Bu sayede ngilizler, inlilerin de dahil olduu tm
halkn desteini kazanmlard. inli iadamlarnn eline Maocu devrimden
pek bir ey gememiti. Ayrca, ngilizler, gecekondu blgelerini gerillalarn
kontrolnden kurtarmak iin onlar kontroll kylerde yeniden iskn et
milerdi. Bunu yapmadan nce gerillalar destekleyenleri tespit ederek tutuk
lam ve ardndan kyleri yeni yerlerine tamlard. Bata kimi glkler
yaansa da, zamanla yaam standartlar ykselmi ve kyller yeni evlere, elektrie, tbbi imknlara, kendi tarlalarna ve vatandalk statsne kavu
mulard. Silahl ngiliz kyleri, gerillalar uzak tutarak devlete olan ballk
larn ispat etmilerdi. Sivil idarenin isyann nedenlerini tespit edip bunlarn
zerine etkili ekilde gitmesiyle blgede ngiliz hkimiyeti glenmiti. Ge
rillalarn destek ve asker alabilecekleri kaynaklar ortadan kaldrlnca, geril
lalar yaban arazide toplumdan yaltlm bir hayat srmek zorunda kalmt.
ngilizler, gerillalar, slerinden haftalarca uzakta kalarak operasyona devam
eden kk hafif piyade birlikleriyle avlama yolunu semilerdi; MKP da
rdan silah yardm alamad iin, bu kk birlikler bile onlar dize getir
mek iin yeterli olmutu. Bu tr bir yaklam Hindiinde hibir ie yaramaz
d. ngilizler, tm lkeyi sistemli ekilde blge blge temizlemi ve gerillala

512

Dnya Sava Tarihi

r halktan uzak tutmulard. Dman tespit edildiinde ngiliz uaklar blge

ye hava indirme yapp gerillalar bombalam, bu sayede youn ve isabetli bir
ate gcn dmanna yneltmeyi baarrken, sivil can kaybn da en azda
tutmay baarmt. Sonunda baka areleri kalmayan gerillalar, lkenin en
kuzeyine kam ve artk bir tehdit olmaktan kmlard.
Malayada ok ie yarayan bu teknikler her yerde ilemiyordu. Tarm re
formu, siyasi reform ve halkn desteini kazanma gerilla kart liberal te
orinin deimez sylemi olarak kalmt. Bunlar ngiliz baarsnn temeliy
di, fakat ancak Malayada gerekletirilen snrl sosyal ve ekonomik refor
mun Londradaki yetkilileri rahatsz edecek boyutta olmamas sayesinde ba
arya ulamt. Ayrca, ngiltere, Malayadaki ekonomik karlarn koruya
bilmek iin siyasi iktidarndan feragat etmeye de hazrd. Oysa, genelde nc dnya hkmetleri, iktidarlarm muhafaza edebilmek iin savamay
tercih eder ve ondan vazgemezlerdi. Ana hedefleri kkl reformlardan ka
nmak olduu iin, byle bir politikay taktik olarak kullanmaktan kanr
lard. Kendi yandalarna yabanclaan bir hkmet ise gerillalar karsnda
zayf bir konuma derdi. Bu taktik ounlukla az sayda kylnn balatt
yerel ayaklanmalar bastrmada kullanlrd, 1950lerde Malaya ve Filipinlerde olduu gibi. nc dnya lkelerinde sosyal ve siyasi reformlar iyi
eyler olarak grlse de, isyan bastrmadaki pratik etkileri zannedildiinden
ok daha azdr. zellikle yeteneksiz ve yetkisini ktye kullanan bir hkmet
tarafndan uygulanyorsa, tm klasik isyan bastrma teknik ve ilkelerinin ge
ri tepme ihtimali de olduka yksektir.
1950
ve 1960h yllarda Gney Vietnam hkmetinin gc arttka, halk
la arasndaki sorunlar da ayn oranda artmaya balad. Hkmet, iktidarn
kendi yandalarn halkn aleyhine desteklemek iin kulland ve fakirden alp
zengine verdi. Nfusun yzde 72sinin tarm alanlarnn sadece yzde 15ine
sahip olduu bir lkede byk toprak sahiplerini destekleyerek onlar daha da
glendirdi. dare, ellerindeki yetkiyi kendi karlar dorultusunda kullanan
Kuzey Vietnaml Katolik mltecilerin elindeydi. Bunlar, Budist mlklerine el
koyup bunlar Katoliklere verdiler, Budist evlilik geleneklerini yasad say
dlar, Budist tapnaklarn tahrip ettiler ve dini bayramlarda Budistleri ldr
dler. Malayada nfusun sadece yzde 6s kontroll kylere tanrken,
Gney Vietnam hkmeti nfusun yarsn yeniden iskn etmeye kalkt.
nk yeni kurulan her kontroll ky sayesinde bu program destekleyen
Birleik Devletlerden mali yardm alyorlard. Kyllerin byk bir ksm
bu yeniden iskn uygulamasndan nefret etmiti, nk topraklarndan ve
yaam standartlarndan olmu ve atalara tapnma kltn ieren dinlerini uy
gulayamaz hale gelmilerdi. Bu yeniden iskn uygulamas srasnda Viet

Dnya Sava Tarihi

513

Kong kadrolar da dier halkla birlikte yer deitirdii iin, uygulama geril
la hareketini engellemek yerine, daha ok yaymaktan baka bir ie yaramad.
Bu balamda orduyu glendirmek devleti zayflatmak anlamna geliyordu,
nk Vietnam Cumhuriyet Ordusunun (ARVN) sahip olduu ate gc art
tka, halka daha fazla yklenmi ve onu kendisinden soutarak gerillalara
verilen destein artmasna neden olmutu. 1961de Viet Kong ok az otoma
tik silaha sahipti ve ARVN ile savaacak gte deildi. Fakat Birleik Dev
letler, kontroll kylerdeki milislere, bu kuvvetlerin sadk ya da kendilerini
savunabilecek gte olup olmadklarna bakmadan otomatik silah datmaya
balad. Viet Konglar ksa srede bu milisleri ncelikli hedef haline getirdil
er ve bu silahlar onlann ellerinden alp 1963ten itibaren ARVNyle boy l
ebilecek bir hale geldiler.
Pratikte gerillalarn her zaman deimez sorunlar olmutur. Asl artc
olan ey ise nadiren baarl olmalar deil, nasl olup da bunu bile baarabildikleridir. Kk ve kt donanml, askeri deneyimi olmayan hareketler olarak ie balarlar. lkenin gzden uzak kesimlerinde hareket etmek zorun
dadrlar, yoksa ksa srede yok edileceklerdir. ounlukla ancak ordunun sa
hip olduu silahlan ele geirerek silah sahibi olurlar. Komu bir devlet yar
dm teklif etse bile, gerillalarn sahip olduklar g gerekletirmeyi amala
dklar eyle kyaslanamayacak kadar kktr -ayn anda hem askeri hem
de idari bir sistem kurmay ve zaten nceden bu sistemlere sahip olan hk
meti yenip tm lkeyi ele geirmeyi amalarlar. Gerillalarn hedefi sadece or
du deil, ayn zamanda sivil idaredir. Suikastlar ve rejimi devirme abalan,
bir hkmete, ordusuna ynelik saldrlardan daha fazla zarar verir, stelik
bylesi daha gvenlidir. Benzer ekilde, hkmet de krsal zerindeki kont
roln artrarak gerillalarn gcn krmaya alr. Gerilla savalar ayn an
da cereyan eden kademede gerekleir -idari kademede, hkmet halk zerindeki otoritesini artrmaya alr; siyaset kademesinde, halkn desteini
arkasna alacak yeni bir hareket kurulmaya allr; ve askeri kademede de,
sorunun askeri adan stesinden gelinmeye allr. Her iki taraf da halka
zalimce, davranr ve kendilerini seven deil, kendilerinden korkan gruplarn
olumasna yol aar. Fakat taraflardan biri, bu kademeden birinde mca
dele etme yeteneini kaybederse, dmannn eline byk bir frsat vermi olur. Bu kademelerden birinde yaanan yenilginin sonucu lmcl olabilir. Eer devlet gerillalarn halk desteini kesmeyi baarrsa, artk onlar yok etme
si deil, sadece yaban araziye srmesi yeterlidir. Gl, acmasz ve nefret
duyulan bir ordu, popler bir gerilla hareketini on yllarca zaferden uzak tut
may baarabilir.
Gerillalarn Avrupallar karsnda bu denli baarl olabilmesinin nedeni,

514

Dnya Sava Tarihi

AvrupalIlarn tm bu kademelerde onlarla etkili ekilde rekabet edememesiydi. AvrupalIlarn hkimiyeti, az saydaki beyaz asker ve idareci, sahip olduk
lar itibar ve idareleri altnda yaayan insanlarn siyasi blnmlne da
yanyordu. 1945ten sonra tm bu zellikler ortadan kalkt -e n bata Gney
dou Asyada Japon igalciler, AvrupalIlarn g ve itibarn sona erdirmi ve
ulusal silahl glerin kurulmasn tevik etmilerdi. Japonyann yenilmesi
nin ardndan ise, yerel elit ve halk tekrar smrge konumuna dmek isteme
di; artk Avrupa ynetimini istemiyorlard -b u dnemde gerilla gleriyle h
kmet gleri arasndaki ihtilaflar tersine dnmt. Avrupallar ordularn
ve idarelerini en batan kurmak zorundaydlar, ama gerillalar oktan yerleri
ni almt. 1946da Vietnamdaki tm kasabalar Viet Minhin kontrolndeydi -Fransa, blgede yeniden hkimiyet kurmak istiyorsa, onlar tamamyla
ortadan kaldrmak zorundayd. HollandalIlar, Japonlarn tevikiyle kurulmu
olan ulusal orduyu yenmeyi baaramadklar iin, Endonezyay tekrar ele
geirememilerdi. ngilizler ise Burmay tekrar igal etmeyi denemediler bi
le. Bir gerilla baars, dierinin domasna yol ayordu. Baz Cezayirli dev
rimci nderler gerilla sava konusunda deneyim sahibiydi -Viet Minhe kar
Fransz ordusunda grev yapm ve bu sayede smrgecileri nasl yenecek;
lerini renmilerdi. rnein, Dien Bien Phuda yakalanan birka Cezayirli
askere, l Viet Minh askerlerinin cesetlerine basarak bir mayn tarlasndan
gemeleri emredilmiti. zerinden geecekleri bir askerin henz lmediini
fark ettiklerinde, Viet Minh subay yle demiti: Devam et. stne bas. O,
Vietnam Demokratik Cumhuriyeti iin grevini yerine getiriyor. Yllar son
ra bu esirlerden biri, Cezayirli bir subay olduunda, bu olaydan ok etkilen
diini ifade edecekti. Smrge savalarnn sona ermesiyle durum deimi
ti. 1960lardan sonra Asya, Afrika ve Latin Amerikadaki gerilla savalar ye
rel hale geldi ve ulusal bamszlk savalarna nadiren rastlanr oldu. Halk
desteinden ya da d yardmdan yoksun hkmetler -1960 ve 1970li yllar
da Rodezya ve Nikaraguada olduu gibi-, gerillalarla sper glerden ya da
smrge hkmetlerinden ok daha etkili ve azimli bir ekilde savamlar
d, nk baka seenekleri yoktu. Yenilgi srgn, yoksulluk ya da lm de
mekti ve gerilla savalarnda irade gcnn en az ate gc kadar nemi var^
d.
Gerilla savalar, aslnda bir toplumun ierisinde cereyan eden topyekn
savalard. 1945ten sonra yaanan konvansiyonel savalarn byk bir bl
mnden daha uzun sreli, daha kt ve daha vahilerdi ve sivillere kar te
rre bavurulmas neredeyse gelenek haline gelmiti. ster Vietnamda ister
Peruda olsun, pek ok gerilla hareketi sivilleri kendi komularnn gzleri nnde katletmi ya da onlara ikence etmiti. Bu durumu en iyi ifade eden r
neklerden biri, ailesinin katledilmesinin ardndan bir kabile reisinin hadm e

Dnya Sava Tarihi

515

dilmesiydi. inli komnistler, ky aalarn sopalarla lene kadar dvmeleri

iin kyllere teslim ederek kyllerin iinde bulunduu toplumsal ve eko
nomik koullar en iyi ekilde kullanmay bilmilerdi; kyllerle devlet ara
sndaki ba ortadan kaldrmann bundan daha iyi bir yolu da yoktu. Pek ok
devlet -Fransa, ngiltere, Birleik Devletler ve SSCB de dahil olmak zereistihbarat elde etmek iin ikenceye bavurmu, suikastlar tarafsz lkele
rin devlet adamlarn ldrm ve lm timleri sivillere terr estirmiti; ayr
ca, hava saldrlaryla krsaln ekonomisini yerle bir edip sivilleri ortadan kal
drmlard. Bu korkun taktikler bazen ie yaram, bazen de sonusuz kal
mt. Vietnamda otuz yl sren sava srasnda komnist birlikler, on binler
ce silahsz sivili, dier parti yelerini ve resmi grevlileri ldrmt. Bu bir
yandan rakibin gcn azaltrken, dier yandan da tehlikeli yerel dmanla
rn ortaya kmasna neden olmutu. Dier yandan srailin 1980li yllarda
ki Lbnan igali srasnda bavurduu iddet, iilikteki ehitlik inancyla bir
araya gelince, sonunda sraili geri ekilmek zorunda brakacak intihar bom
baclar sahneye kmt.
1880 ve 1914 arasnda devrimci gruplar, aralarnda bir Birleik Devletler
bakan, bir Rus ar ve onlarca kraliyet mensubu ya da devlet grevlisinin
bulunduu ok sayda insana suikast dzenlemilerdi ve Avrupadan Ameri
kaya kadar pek ok yerde propaganda eylemi olarak bombalar patlamt.
Bunda ana fikir uydu: Eer halkn gz nnde devlete ya da onun grevli
lerine bir saldr dzenlenir ve bu medyada yaynlanrsa, devletin gc aza
lr, devrimin gc ise ayn oranda artard. 1960lar ve 1980ler arasnda Ye
ni Sol gruplar, tm Bat dnyasnda bu tr eylemler gerekletirmilerdi. Te
rrist gruplar, genelde komusunu gizlice vurmaya alan dier bir devletin
maas konumundaydlar. Srp ordusu bnyesinde gayri resmi bir kol olan
Kara El rgt, Birinci Dnya Savanm patlak vermesine yol aan, Avus
turya veliaht Francis Ferdijanda dzenlenen suikastn failiydi. Fakat
1945ten sonra, eitli ideolojilerin sanca altnda-milliyetilik, Marksizm,
faizm, anarizm ve cihat-, devletten bamsz gruplar, modem ada daha
nce hi grlmemi bir ekilde sivillere ynelik saldrlarn artrmaya ba
ladlar. Bu gruplarn yaps, boyutlar ve etkileri birbirinden ok farklyd; ku
ral olarak isimleri ne kadar uzunsa etkileri de o kadar azd. Devletler, bu tr
hareketleri dmanlarn vurabilmek iin her frsatta desteklemilerdi
(rnein, Dou Almanya, Kzl Ordu Fraksiyonuyla Bat Almanyaya kar;
Suriye, Irak ve ran da, Lbnan ve Filistindeki srail kart rgtlerle sra
ile kar). Bat lkelerinde bulunan bu tr gruplar devlet adamlarna saldr
m, kimi zaman on yllarca srecek bakaldrlar atelemi, on binlerce in
san ldrm ve Avrupadan Latin Amerikaya kadar pek ok lkede istik
rarn bozulmasna neden olmulard. Televizyonda kacak bir propaganda

516

Dnya Sava Tarihi

eyleminin hayaliyle, uak karp havada infilak ettirmek gibi dikkat ekici
eylemlere ynelmilerdi. Bunlarn bazlar gerekten ok ince dnlm ve
ykc eylemlerdi. 1970 Eyllnde Filistin Halk zgrlk Cephesi Kahireden Ummana giden drt ua birden karm ve yolcular tahliye edildik
ten sonra, uaklar kameralarn nnde havaya uurulmutu. 11 Eyll 2001 de
uan bombalara dntrlm sivil uaklar, Manhattandaki ikiz kulelere
arparak 3.000 kiiyi ldrp Birleik Devletler ekonomisine byk darbe
indirmi ve onlarn lme uular televizyon grntleriyle lmsz hale
gelmiti. Terrizm, yirmi birinci yzyl boyunca da savan karakteristik
biimlerinden biri ve toplumun ayrlmaz bir paras olarak varln koruma
ya devam edecek gibi grnmektedir.
1945ten sonra askeri gler, kimi zaman hi savamadan dnyay ekil
lendirmeye devam etmilerdir. Souk Sava dnemindeki bloklar birbirleriyle asla savamadklar halde, dnyadaki sper glerin kim olduu o dnem
de belirlenmiti. 1940larn sonlarnda Birleik Devletler, dnya zerindeki
en byk ekonomik g ve Bat Avrupa ve Japonyann hamisiydi. 1980lere
gelindiinde, bu lkeler artk ekonomik ynden Birleik Devletlerle rekabet
edebilecek gteydi, fakat askeri nedenlerle aralarnda eskisi kadar gl ol
masa da, hl bir ba bulunuyordu. Birleik Devletler vatandalar srekli olarak mttefiklerinin kendilerini savunma konusundaki isteksizliinden
ikayet etse de, bu aslnda siyasi hkimiyet iin gerekli bir nitelikti. Japonya,
Bakan Reaganm istei zerine, savunma harcamalarn ikiye katlaynca, bu
durum hemen Pasifikteki en ciddi gvenlik sorunu olarak yorumlanmt.
SSCBde askeri g ok daha nemli bir yer igal ediyordu. SSCBnin eko
nomisi ve siyasi cazibesi zayflamt ve dnya zerinde bu kadar uzun sre
dimdik ayakta kalabilmesini salayan tek ey askeri gcyd. Varova Paktnn bnyesindeki ittifak sistemi sayesinde, SSCB, 1989a kadar Dou Av
rupadaki hkim g olarak kalmt. En iyi silahlar mttefiklerine bedava
vermesi ve Birleik D evletlere kar denge oluturmas, onun dnya zerin
deki etkisini bir kat daha artrmasn salamt.
Yine ayn dnemde askeri teknoloji ve silah retimi, bir bar dneminde
grlmedii kadar nplana kmt. Bu tr eylemlerin yan etkilerinin de kri
tik derecede nemi olmaktayd -sivil havaclk tmyle askeri havaclktan
istifade ederken, bilgisayar da 1970lerde balistik hesaplar ve ifre zme iin gelitirilmiti. Byk devletler kendi silahlarn kendileri retmeyi tercih
etseler de, ihtiyac olan tm silahlar retebilen devlet says ok azd ve bu
na bal olarak da, uluslararas silah ticareti temel ithalat sektr haliie gel
miti. Pazardaki rekabet, modem silahlarn yksek fiyatlar karlnda tm
dnyaya yaylmasna neden olmutu. Ekonomik adan bakldnda, askeri-

Dnya Sava Tarihi

517

yeye harcanan para geri dn olmayan ve retime katk salamayan bir pa

rayd -yani refah seviyesine bir etkisi olmazd. Silah aratrma, gelitirme ve
retimi ilerine harcanan parann yan sonularnn bile GSMHye ciddi bir
etkisi yoktu. Fakat bu yatrmlarn kanlmaz olduu da inkr edilmez bir
gerektir. 1980lere kadar Birleik Devletlerdeki mhendislerin yzde 30u
savunma sanayiiyle ilgili alanlarda alyor ve sivil sanayi kollarnda m
hendis sknts ekiliyordu. Bu nedenle, Japonya, Almanya ve Kanada gibi
kii bana savunma harcamalar en dk olan sanayilemi lkelerin eko
nomik byme oranlarnn, savunma harcamalar en yksek lkeler olan Bir
leik Devletler ve ngiltereden daha yksek olmas hi de artc deildir.
Bu devletler, mttefiklerine kyasla, GSMHnin iki ya da kat fazlasn sa
vunmaya ayrmaktaydlar. Mttefiklerine savunma yardmnda bulunur ve
karlk olarak, artan ekonomik rekabet ortamnda mttefiklerinin gvenini
kazanrlard.
1945ten sonra Bat dnyasnda sava ve toplum arasndaki iliki de k
knden deimiti. Bu deiimlerden en dikkat ekici olan iki tanesi, asker
alma sistemi ve halkn savaa olan tavryd. Zorunlu askere alma sisteminin
yaygnlamas, on dokuzuncu yzyldaki en kritik gelimelerden biriydi. Bu
sayede devletlerin askeri gc ve halk zerindeki kontrol ve savalarn y
kc etkisi artmt. On sekizinci yzylda halkndan vergi almay baarabilen
Avrupa devleti bile nadirdi. Bir yzyl sonra ise artk tm erkek nfis o dev
let iin savap cann vermeye hazrd. Askere alma sisteminin yaygnlama
s milliyetilik, okuma yazma orannn artmas ve halk salnn iyiletiril
mesi ile yakndan ilikiliydi -eer askerler talimnameleri okuyup ar tehi
zatlar tayacak durumda ve kendilerini vatanlar uruna feda etmeye hazr
halde deillerse, ordularn etkili ekilde savamas mmkn deildi. Sre ierisinde militarizm, yani asker ve sava davranlarnn ve deerlerinin y
celtilmesi, tm Bat dnyasnn merkez ideolojisi haline geldi. Hava gcn
ateli bir ekilde savunan ngiliz C.G. Grey 1918de yle demiti: nsan sa
vaan bir hayvandr ve savaan insan hl, dnya tarihi boyunca olduu gibi,
insanln en ideal rneidir. Fransadaki liberal milliyetilerin gznde or
du milletin eitildii okuldu; imparatorluk Almanyasnda subaylarn sahip
olduu prestij herhangi bir sivilden ok daha fazlayd; Joseph Stalin ve halef
lerinin demeleri ve yazlar 1980lere kadar askeri metaforlarla sslenmiti.
1945ten sonra Birleik Devletlerde askeri kurumlar hkmet politika
snda nemli bir yer igal etmeye balad, fakat pek ok Bat lkesinde du
rum tam tersiydi. Militarizm, halkn gznde askeri teknoloji ve sekin aske
ri birimler ve Rambo filmleriyle yaamaya devam etmiti. 1960lardaki Uzay
Yolu televizyon dizisinde kurgulanan gelecein dnyas, askeri dzenle yne

518

Dnya Sava Tarihi

tilen bir toplumdu. Yine de, 1945ten sonras 1939dan ncesiyle kyasland
nda, militarist gelenein g kaybettiini ve tm Bat dnyasnda anti-militarist zgrlk fikirlerin g kazandm rahatlkla syleyebiliriz. Halk
artk sava iyi bir ey deil, ancak zorda kalndnda bavurulacak kt bir
ey olarak gryordu ve pasifist grler on dokuzuncu yzylda olduundan
ok daha etkiliydi. Bu durumun en belirgin ekilde gzlemlenecei yerler ise, 1939da dnya zerindeki en kat askeri gelenee sahip olan, fakat
1945ten sonra en kat anti-militarist lkeler haline gelen Almanya ve Japon
yayd. Zorunlu askere alm sisteminin anavatan olan Bat Avrupada
1970lere gelindiinde hkmetler, zorunlu askerliin sresini azaltmak ve
bu grevi vicdani ve dini inanlarna aykr gren insanlar askerlikten muaf
tutmak zorunda kalmlard. 1980lerde Birleik Devletlerde adaylar, asker
lik yapmadklar iin seim kampanyalarnda artk rezil olmak zorunda kal
myorlard. Fakat Batllar, saldrlara kar kendilerini savunma ve darda
cereyan eden savalar destekleme konusundaki isteklerinden hl pek bir ey
kaybetmemilerdi -n e kadar ucuz sava, o kadar byk destek. Gnmzde
Bat devletlerinde hl kayda deer sayda insan lkesinin savaa girmesine
kar kyor olsa da, lkeler savatan uzak durmamaktadrlar. Sava kartla
rnn says ne olursa olsun, her yerde ancak aznlk konumundadrlar. Svey
meselesinde ve Cezayir ve Vietnamdaki savalarda ngiltere, Fransa ve Bir
leik Devletlerdeki, 1991 Krfez Savanda Almanya ve Japonyadaki ve
1982de Lbnann igalinde sraildeki sava kartlar, liberal demokratik
hkmetlerin askeri hareket zgrlnn snrlarn yeniden belirlemilerdi.
Bat toplumu artk devletin bir vastas olarak grlmeyi istemiyordu ve ko
lektif yurtseverlie kar bireysel bilin g kazanmt. Pek ok vatanda, ar
tk kendi doruluk lleri balamnda bir sava destekleme ya da ona kar
kma zgrlne sahip olmay istiyordu.
1945
sonrasnda yaanan byk toplumsal deiimlerin askeri kurumlan
en fazla etkiledii lke Birleik Devletlerdir. ABDnin sahip olduu asker
says katlarca artm ve ordunun mevcudu kalc hale gelmiti; 1941de or
dunun mevcudu birka yz bin iken, bu say 1951de birka milyona yksel
miti. Bu art, subay alm iin de yeni kaynaklara bavurulmasn zorunlu
klmt. Subaylk artk toplumdan uzak sekin bir snfn tekelinde deildi.
Birleik Devletlerde ve dier lkelerde subaylar orta snfa mensup, profes
yonel ve her zamankinden daha az sava insanlar haline gelmiti. Birleik
Devletler ordusu iin rgtlenme modeli General Grant deil, General Motorstu. Bu gelimelerin kimi kanlmazd ve nemli faydalar da olmutu, ama elbette belli bir bedel karlnda. 1941den nce subaylar, genelde su
bay olan babalarnn mesleini devam ettirecek genlerden oluan bir an ierisinden seilirdi. Bu a, kk hatalar grmezden gelecek kadar hogr

Dnya Sava Tarihi

519

l ve stlere, astlarnn iyi ya da kt yanlarn tanma imkn salayacak ka

dar da kkt. 1950lere gelindiinde ise, subaylk bir kulp olmaktan kp
brokratik bir yapya dnmt. Subaylar stlerinin tavsiyelerine baklarak
terfi ettiriliyordu; iyi bir tavsiye alamayan, sicilinde sorun bulunan ya da otoriteyle ters dnlerin sonu hi de iyi olmuyordu. Bir subayn generallie
terfi edebilmesi, byk lde einin sosyal alandaki yeteneklerine balyd.
Kan Revan Patton, Boa Halsey ya da Sopa Mitchell o devirde ya
yor olsalar, bu kriterlere uymalar mmkn deildi.
Bu gelimelere paralel olarak, ordularn etnik yaps da byk deiiklik
gstermiti. 1941den nce Amerikan donanmasnda beyaz olmayanlar ancak
kamarotluk yaparken, siyasi basklar neticesinde kinci Dnya Sava srasn
da kendilerine daha ok grev verilmeye baland. Amerikan ordusunda da
pek ok siyah bulunuyordu, bunlara West Pointten mezun olan siyah subay
larn oluturduu buffalo askerleri de dahildi, fakat 1900-1945 yllar ara
snda bunlarn ok az muharebelere katlmt. Savalara katlanlar ise ayr
birimler olarak savamaktayd -kinci Dnya Savandaki Nlsei taburu ve
Tuskegee pilotlar gibi; ordudan farkl olarak, donanma ayr birimlerin kurul
masna kar kmt, nk bu durumda kimi gemilerin tm personelinin
siyah olmas gerekecekti. Birinci Dnya Savanda Birleik Devletler ordu
su siyah asker ve subaylar greve alm, ama kendi askerleriyle birlikte ar
pmalarn istemedii iin onlar Fransz komutasna devretmiti. 1945 yln
da beliren asker ihtiyacna ramen, ordu beyaz birliklerde siyah askerlerin
grev yapmasna srarla kar kyordu. Birleik Devletler Kara Kuvvetleri
Komutan General Marshall siyah ve beyaz askerlerin birlikte grev yapma
sn reddetmiti, nk bu durum, Amerikan tarihi boyunca halkn zihnini
megul etmi toplumsal bir problemdir. Bu problemin zlecei yer ordu
deildir ve dolaysyla bu grev orduya yklenmemelidir. Sonraki otuz yl
boyunca yaananlar ise, tpk gneyli bir senatrn dedii gibi, ordunun
toplumsal reformun bir arac olarak kullanlmasndan ibaretti.
Bakan Truman, 1949da ahlaki ve siyasi nedenlerle silahl kuvvetlerdeki
kanuni ayrmcla son verdi. Dier yandan, sava srasnda edinilen dene
yimler sonucunda pek ok komutan, siyah askerlerin daha etkili bir ekilde
kullanlmas gerektiini dnmeye balamt. 1951de Kore Sava srasn
da, 6 yl nceki durumdan farkl olarak, ordu, verilen ar kayplar telafi et
mek iin beyaz birliklere siyah askerleri tahsis etmeye balad. Daha sonra
bar dneminde askere alma sisteminde baka bir sorun daha ortaya kt.
ok sayda dzenli personel el altnda bulunmad mddete, silahl kuvvet-,
lerdeki hizmetin kalitesini belirli bir seviyede tutmak mmkn olmuyordu.
Bu ihtiyac karlamak iin gnll olan beyaz says ihtiyacn ok altnday

520

Dnya Sava Tarihi

d. Tek are siyahlan bu grevlere almak olarak grlm ve bu sorumluluk

zerlerinden kalkt iin beyazlar bu duruma pek memnun olmulard. So
nu olarak, Birleik Devletlerdeki en tutucu kurum olan silahl kuvvetler,
kanuni ayrmcl kaldrp siyahlar nfustaki oranlarna bal olarak askere
almaya balamt. Bu konuyla ilgilenen her blm, bu noktada ncelikle
kendi karm dnm ve uygulanan politika mevcut asker ana gre za
man ierisinde deiim gstermiti. En az askere ihtiya duyan snf olan Amerikan donanmas, ayrmcln kaldrlmasna kar olan kongre yeleriyle
sk bir ittifak ierisindeydi ve ayrmcln kaldrlmas iin yapt uygula
malar sadece gz boyamaktan ibaretti. rnein, 1949-1962 yllar arasnda
ordudaki siyah subay says iki kat artm ve toplam mevcudun yzde 6sna
ulamt. 1950lerin sonlarnda ordu, bir siyahn bir beyaza emir verebildii
ve beyazn itaat etmek zorunda olduu tek kurumdu. Teoride siyahlar her g
reve kabul edilecek ve terfiler deri rengi yerine baanya gre tespit edilecek
ti, fakat pratikte byle olmamt. Siyahlar, destek grevlerinde ve muharip
olarak kullanlmaktayd, fakat kendilerine teknik grev nadiren verilmektey
di. Subay ve astsubay olarak terfi almalar ok gt. stelik hava ve deniz
kuvvetlerinde ayrmclk hl devam ediyordu -b ir nbetteki tm mrettebat
siyah, dierindekilerin tm ise beyaz olabiliyordu. Birok eyalette milli mu
hafzlara 1965 ylna kadar siyahlar alnmamt. Silahl kuvvetler, toplumsal
bir devrimin ncs olmu, ama balad eyi bitimeyi baaramamt.
1945te Amerikan askerlerinin byk bir blm, genellikle birbirine ya
kn toplumsal snflara mensup beyazlardan olumaktayd. Birimlere gnde
rilen askerler ounlukla lkenin ayn kesiminden seilir ve sivil hayattaki
patronlar yine sivildeki komularna komuta ederdi; subaylar, genelde yerel
sekin snflardan seiliyordu. Birlikler bir arada savar, zaman ierisinde
deneyim kazanr ve bylece karlkl gvenleri artard. 1965te muharip s
nflar tamamyla farklyd. Personel, seici hizmet sistemiyle greve alm
yordu -18 yana gelmi baz genler iki yllna alnrken, dierlerinin g
revden muaf olduu bir tr askere alma sistemi. Blgenin saygdeer vatan
dalarnn isimlerinin yazl olduu yerel askerlik ktklerinde son derece adaletsiz bir uygulama vard. Zenginlerin ocuklar, dierlerine kyasla, ni
versite eitimini ileri srp askerlik grevinden ok daha rahata syrlabiliyorlard. Vietnam Sava srasnda dk gelirli vatandalarn ve eitimini
yanda brakm olanlarn, yksek gelirli vatandalar ve niversitede okuyan
lara kyasla cepheye gitme ihtimalleri iki kat daha fazlayd. Bu durum kayp
oranlarna da yansmt. 1945te subaylar ve askerler farkl snflardan geli
yordu. 1965-66 arasnda Amerikan ordusundaki siyah asker oran, genel n
fusa olan oran fazlasyla amt, fakat 1968de bu durum deiti. Subaylar,
1945e nazaran, toplumun daha farkl (dier bir deyile daha az ayrcalkl)

Dnya Sava Tarihi

521

kesimlerinden gelen beyaz niversiteli genlerdi. Subaylar ve askerler lke

nin drt bir yanndan geliyordu, siyah subay says ok azd ve onlar da be
yaz meslektalar tarafndan kmsendiklerini hissediyorlard -1968de su
baylarn sadece yzde 3 siyaht ve sadece yzde 0.7si West Point mezu
nuydu.
Bu kurumsal devrim, toplmsal ve rksal bir gerilimin domasna neden
olmutu. Afro-Amerikal milliyetiler, siyah insanlarn beyaz insanlar uruna
kahverengi insanlarla savamak zorunda kaldn sylyordu -Muhammed
Ali, u szleriyle askere gitmeyi reddetmiti: Viet Kongla hibir alp vere
mediim yok. Yaanan bu sorunlar, ordunun meseleye yaklamn deitir
di. Ordu, dk rtbeli ve sava tecrbesi olan subay saysn artrmak isti
yordu; bu nedenle, 6 ayda bir dnml olarak hepsini aktif greve gnder
di. kinci Dnya Sava srasnda General Dwight Eisenhower, yine bir subay
olan oluna unlar sylemiti: Mfrezendeki her bir askeri tek tek tanrsan,
liderliin srrn kavram olursun. Birliinin seni yal adam olarak grme
si iin elinden geleni yap. Bu sylenileni Vietnamda yapabilmek gerekten
ok zordu: Subaylarn deneyim kazanmak ya da kendilerinden daha uzun s
redir grev yapmakta olan askerleri tanmak iin pek anslar olmuyordu. s
telik, askerlerin de dnml olarak, srekli birlikleri deitiriliyordu. Bu
nun amac, ordudaki riski her yerde eit hale getirmekti, fakat sonuta birlik
ler arasndaki ba ve moral zayflam ve kayp oranlan ykselmiti -acemi
askerler tecrbelilerden daha abuk lrd. stelik, ordu, askerlerin ne kadar
yprandn anlamak iin istatistiklere bakmakla yetiniyordu ve birliin g
cn kt zerindeki bilgilerle deerlendiriyordu -ldrld iddia edilen
dman says. Terfi almak isteyen bir subayn, kendinden ncekinden daha
baaral olmas artt, yoksa onun yeteneklerine pheyle baklyordu. Bu
yaklamn sonucu kurumsal bir yozlama olmutu. ldrlen dman say
sn, yani ordunun savataki baarsnn ls olarak grd yegne dee
ri iirmekten daha kolay bir ey yoktu -l ocuklar ve kan izleri de bu lis
telere dahil edilmiti. Birliklerde gven ve disiplin kalmamt. Askerlerin o
una gre, balarndaki subaylar, terfi alabilmek iin kendilerini bo yere atee atan acemilerden baka bir ey deillerdi.
Birleik Devletler ordusu, kurumsal bir devrimin tam ortasndayd, birim
lerinin geleneksel sosyal yaps kyordu ve bu, 1945ten sonra tm sanayi
lemi lkelerin ordularn ypratan bir tr uzun, kanl ve sonusuz savat.
Cezayir Sava srasnda Fransa, 1980deki isyan bastrma harektlar srasn
da srail, Afganistanda SSCB ve 1969da Vietnamda Birleik Devletler ay
n gerilimi yaamak zorunda kalmt. Irklk nedeniyle cephedeki birlikler
de bile saysz problem ortaya km, uak gemilerinde ve askeri hapishane

522

Dnya Sava Tarihi

lerde rk bakaldrlar patlak vermiti. Afro-Amerikal denizciler televizyon

kameralarna siyah g iaretleri yapyorlard. Uyuturucu kullanm yay
gnd ve disiplinden eser kalmamt. Sevilmeyen subaylara kar kendi adamlan tarafndan dzenlenen en az 520 el bombas saldrs vakas gerek
lemi ve 86 Amerikal bu tr saldrlar sonucu hayatn kaybetmiti.
Vietnam Savanm ardndan Amerikan ordusu tekrar gnll asker alm
sistemine dnnce, siyah askerlere duyulan gven daha da artt. 1970-80 yl
lar arasnda askerlik grevi yapan siyah says iki kat artarak toplam asker
saysnn yzde 20sini tekil eder hale geldi. Bu on yl ierisinde baka bir
kayda deer gelime daha yaand: Kdemli subaylarn bu konuda gsterdii
kararllk sayesinde, Birleik Devletler silahl kuvvetleri toplumsal ve rksal
sorunlarnn stesinden gelmeyi nihayet baarmt. nc dereceden olay
lar, bir askeri kurumun gerek durumunu ok daha ak ekilde ortaya koya
biliyordu. 1920lerde bir ngiliz amirali, emrindeki subaylarn her birinin en
az bir polo midillisine sahip olmas konusunda srar etmiti, nk ancak bir
svari ve bir sportmen gerek bir subay olabilirdi. 1970lerde Birleik
Devletler Donanmas komutan Amiral Elmo Zumvalt, Amerikan donanma
snn rk bir kurum olduunu dnyordu ve bu sorunun stesinden ge
lebilmek iin fazlasyla zaman harcamt. Silahl kuvvetler artk siyahlar iin cazip bir i imkn haline gelmiti ve ordudaki lise mezunu siyahlarn sa
ys beyazlardan fazlayd. Siyahlar, orduda artk sivil hayatn herhangi bir alannda sahip olamadklar kadar terfi imknna sahiptiler. 1968-88 yllar arasnda West Pointteki siyahlarn says on kat artarak toplam mevcudun
yzde 7sine ulamt. Ordudaki subaylarn yzde 10u, hava kuvvetlerindekilerin yzde 5i ve donanmadakilerin yzde 3 siyaht. 1990larda yz
siyah, generallie ve amirallie terfi etmiti ve 1991de silahl kuvvetlerdeki
en kdemli subay bir siyaht: Genelkurmay Bakan Colin Powell. Amerikan
ordusu ve Demokrat Parti Birleik Devletlerdeki yegne byk ve entegre
rgtlenmeler haline gelmi ve muhafazakr bir askeri kurum, toplumsal bir
devrimin ncs olmutu.
1990larda kadnlarn sava olamamas gelenei ve askeri kurumlarn
erkek egemen yaps, silahl kuvvetlerin kurumsal ihtiyalar ve Amerikann
toplumsal normlar karsnda aresiz kalnca, dier bir devrim daha gerek
lemeye balad. kinci Dny Sava srasnda 150.000 kadn orduda geri
hizmette grev almt. Savatan sonra pek ou bu grevlerine devam etmek
istedi. Buna izin vermenin pek ok kurumsal avantaj olacakt. Kadnlar ayn
ii yapan erkeklerden daha az maa alyordu ve pek ok askeri personel, ka
dn ii olarak grlen ileri yapmakla meguld. Eer kadnlar orduda grev
yapacaksa, elbette onlara kendilerine uygun grevler verilecekti ve bu neden

Dnya Sava Tarihi

523

le, ounlukla hastabakclk ve krtasiye ileriyle grevlendirildiler. Erkek

lere kyasla daha az haktan yararlanyorlard. Silahl kuvvetlerde onlara sade
ce yzde 2lik kontenjan ayrlmt ve akademilere girmeleri yasakt.
1970lerde kadn ii olarak grlen ilere ynelik sosyal tavrn deimesi ve
gnll bulmakta yaanan zorluklar bu alanda radikal deiiklikler yaplma
sn zorunlu kld. Ayn ie ayn cret ilkesi kabul edildi ve kadnlar, akade
milere ve nceden girmeleri yasak olan pek ok askeri brana kabul edilme
ye baland. Kadnlarn alnmad tek yer olarak sadece muharip birimler
kalmt. 1991de Amerikan ordusunun yzde l l i, yani siyah mevcudunun
yars orannda, kadnlardan oluuyordu. Tm bu gelimeler ciddi bir muha
lefete kar gereklemiti. Zumwalt, uniseks dularla ilgili pek ok eleti
riden bahsediyordu. Ona gre, pek ok eski donanma subay bu konuda faz
lasyla isteksizdi: Tm askerlerin beyaz olmas fikri yerine, imdi de hepsi
nin erkek olmas gerektiini savunmaya baladlar.
1990larda bu srecin zirvesine ulat srada yeni bir tartma ba gs
terdi. Bir grup kadnlarn savaabileceini ve savamas gerektiini savunur
ken, dier bir grup onlarn bu grev iin yetersiz olduu ve bu ynde yapla
cak giriimlerin, askerlerin ate altnda gsterdii dostluu zedeleyecei g
rndeydi. Bu tartma daha sonra akademik bir hal ald. Kadnlarn n hat
larda grev yapt Krfez Sava tm bu tartmalara son verdi ve ortaya in
sanlarn hi de alk olmad yeni grntler kt. Kimi kadnlar savaa gi
derken, asker kocalar evde kalp ocuklarn bakmn stlenmiti. Binlerce
Amerikal kadn cephede hayatn tehlikeye atmaktan ekinmemiti. Baz ka
dnlar dman cephesinin gerisinde grev uuuna karken, dierleri n hatlardaki arpmalara katlm ve bei hayatn kaybetmiti. Kimi askerler ka
dnlarn cephede bulunmasnn morali drdn, kimi ise ykselttiini sa
vunuyordu. Savaan kadnlar asndan bakldnda, Krfez Sava paradok
sal sonular dourmutu. Dier yandan, Birleik Devletler hkmeti, kadn
larn atma sahasnda daha fazla grev alabilmesi ynnde hareket etmek
teydi. Orduda yaanan cinsel taciz olaylar da kamuoyuna yansmt. Penta
gon, Krfez Sava srasnda bir kadn askerin esir dtn ve tecavze u
radn aklarken, 34 kadn asker de kendi silah arkadalarnn saldrsna
uramt. 1992de donanma havaclarnn toplants srasnda onlarca sarho
erkek pilot, aralarnda kadm subaylarn da bulunduu pek ok subaya saldr
m ve donanma yetkililerinin gizledii bu skandal duyulunca byk tepki
toplamt. Pentagona gre, soruturmayla grevli amiral, donanmann kadm
pilotlarn fahielerle kyaslamt. Muhafazakr grlere sahip emekli as
kerler, kamuoyuna aklama yaparak silahl kuvvetlerde grev yapan e ve
kzlarnn her an cinsel tacizle kar karya olduunu ifade etmilerdi. Bir
kez daha Amerikan ordusu toplumsal deiimlerin bir aynas ya da teviki

524

Dnya Sava Tarihi

si konumundayd ve bu model, tm Bat dnyasnda egemen hale gelecek olan bir modeldi.
1945ten sonra Batl olmayan lkelerde askeri kurumlarla toplum arasn
daki iliki her geen gn biraz daha sklamt. Hindistan, ordunun devletin
efendisi deil de hizmetkr olduu eklindeki ngiliz geleneini devralm
olmann avantajna sahipti. srail ise zorunlu askerlik hizmeti sayesinde, dn
yann drt bir yanndan gelen gmenlerin tek bir millet olmasn salamt.
Pek ok lkede ordu, siyasete fazlasyla dahildir ve sivil kurumlarn zayf ol
duu yerlerde egemen unsur haline gelmitir. Yine pek ok lkede ordular
kendi kendilerinden sorumludur. Somali ve Lbnandaki milisler askerden
ziyade mafya yelerini andrmaktadr ve artk sava, belli bir hedefi ele ge
irmenin amaland bir eylem olmaktan kmtr. Sava, kendi ierisinde
bir amaca, bir yaam biimine dnmtr: Sava olmadan milislerin varl
na da ihtiya olmayaca iin, onu sona erdirmek hibirinin iine gelmiyor
du. Pek ok nc dnya lkesinde ordu, militarist bir anonim irket haline
gelerek ekonominin ve siyasi partilerin byk blmn kontrol eder hale
gelmi, devleti savunma grevlerine bir de devleti tanmlama grevi ekle
nmiti. Benzer bir model pek ok Bat lkesinde ve komnist lkede de ge
erli olsa da, bu lkelerde silahl kuvvetlerin konumu ok daha zayftr. Mi
litarist irket yaps, snr tanmayan askeri-endstriyel bir komplekstir.
Birleik Devletler Donanmas, General Motorsun en byk hissedar ve De
mokrat Partinin efendisidir. Birleik Devletler Hava Kuvvetleri IBMin ida
recisidir ve Cumhuriyeti Partideki en etkili grup onun kontrolndedir. Or
du ise KolombiyalI uyuturucu satclaryla ibirlii yaparak Birleik Devlet
lerin gneyindeki her hkmeti kontrol altnda tutmaktadr. Bu model Tay
land, Uganda, Pakistan ve Brezilya gibi lkelerde de egemendir.
Latin Amerika lkeleri, askeri siyasallamann ve ideolojinin g kullan
m zerindeki etkisinin en gzel rnekleridir. Bu lkelerin ordular iin siya
sete mdahale etmek bir gelenektir, kendilerini anayasann ve Hristiyanln
koruyucusu olarak grrler ve yaanan i sorunlarn ard arkas kesilmez.
Trokistler, Maocular, Marksist-Leninistler, anarko-sendikalistler, Castrocular, Peroncular ve liberaller tpk uyuturucu kartelleri, blgeciler ve yerli
ler gibi kendi bildikleri tarzda gerilla savalar yrtmlerdir. Bu bakald
rlar genelde kyllerden kaynaklansa da, ounlukla bunlara ehir gerillala
r da katlrd. Bu gerillalar, modem isyan bastrma teknikleri ve teknoloji
kullanan rejimleri ykabilecekleri inancmdaydlar. Hareketlerin byk o
unluu amatr giriimlerdi: Bolivyada 1967-68 yllarnda Emesto Che
Guevara, dillerini bile bilmedii bir halk ayaklandrabilecei midiyle, ye
tersiz gerilla savalarnn klasik bir rneini balatmt. Asiler ancak Kba

Dnya Sava Tarihi

525

ve Nikaraguada baarl olabilmiti, fakat bunlar bile zelliklerini byk l

de yitirmiti. Asiler glendike ve poplerletike, devletler de daha ac
masz hale geldiler; sonuta, devletin kendini halktan korumaya olan ihtiya
c daha da artt ve buna bal olarak da, her geen gn bu rejimleri komnist
olarak gren Birleik Devletlerden daha fazla yardm almaya baladlar. Bu
savalarn byk ounluu uzun, ikence ve lm timlerinin damgasn vur
duu, gecekondu mahallelerinin hava saldrlarna maruz kald, suikast ve
katliamlarn eksik olmad sonu gelmez atmalard. En byk zulmlerin
faili genelde ordular olsa da, kimi gerilla hareketleri de -Perudaki Sendero
Luminoso grubu gibi (Aydnlk Yol)- bu adan onlar hi aratmamt. 194856 yllar arasnda Kolombiyadaki La Violencia ve 1968-94 yllar arasn
da Orta Amerikada patlak veren isyanlar srasnda, binlerce sivil hayatm
kaybetmiti. Gerilla hareketlerinin byk bir blm ezilmi ya da kontrol
altna alnm olsa da, uygulanan bask tm Latin Amerikadaki siyasi siste
mi ykmay baarmt. Devrim korkusunu srekli canl tutup srekli askeri
darbelerin gereklemesine neden olmulard. 1970lerde Uruguay ve Arjan
tindeki ehir gerillalar baarsz olmu, ama zayf durumdaki rejimlerin y
klmasna ve yerlerine askeri rejimlerin gelmesine neden olmulard -aslnda
asl yapmak istedikleri de buydu, nk teorisyenleri, bu gelimenin devrimi
hzlandraca ynnde yanl bir tahminde bulunmulard. Sonuta, askeri
rejim tm devrimcileri ortadan kaldrmt. Latin Amerika, askeri rejimleriy
le anlrd ve bu rejimlerin amalar, sosyal demokratik reformlardan otoriter
Hristiyan gelenekiliine kadar uzanan bir eitlilik gsterirdi. Pek ou uzun yllar ayakta kalmay baarmt -Brezilya 1964-85 yllar arasnda aske
ri rejim tarafndan ynetilmiti; hepsi tm eylemlerinin sadece doruluk iin
olduuna inanmt; hibiri baarl olamamt; ve 1985ten itibaren, yaptk
lar hatalarn eziklii ierisinde birer birer klalarna ekilmeye bala
mlard. Sivil idareler, onlardan, i savaa ait stesinden gelinmesi gereken
pek ok ac hatrayla birlikte, ordu, gerilla ve halkn uzlatrlmas grevini
devrald.
Askeri siyasallamann hem ordu hem de devlet iin talihsiz sonular ol
mutu. Askeri kurumlar, modernizasyoncu ya da ulus kurucu olarak
abalarnda baarsz olmulard ve askerlerden nadiren iyi devlet adam
kard. stelik, bir devleti ynetenler baa darbeyle geldikleri zaman, ayn e
kilde devrilmekten de endie etmeye balarlar. Bu durum, pek ok nc
dnya lkesindeki istikrarszln temelini oluturmakta ve liberal bir
demokratik sistemin oluumundan bahsedilmemesine yol amaktadr. te
yandan, ordunun siyasete karmas, onun muharebe gcn de zayflatmak
tadr. Pek ok rejim, kendine bal olan subaylar yeteneklerini dikkate alma
dan terfi ettirmekte bir saknca grmemitir. rnein, 1960larda Suriye si

526

Dnya Sava Tarihi

yaseti tam bir kaos ierisindeydi ve bu durum, siyasete fazlasyla karm olan orduya da aynen yansmt. Komutanlar, bakent amdan uzak kalmay
gze alamadklar iin, sraile kar cepheye gitmeye ekiniyorlard. Bu si
yasi ve askeri zayflk, ancak siyasi kanatlardan birinin, rakiplerini ortadan
kaldrp tm gc ele geirerek kendine sadk ve iyi bir ordu kurmasyla so
na erdi.
Bu atma modeli Souk Sa^am son bulmasyla birlikte ortadan kalkt.
SSCBnin ve dolaysyla ona bal olan rejimlerin askeri stnlkleri sona er
di ve g dengesi tamamyla deiti. Bata Bat lkeleri, yeni dnya dzeni
nin efendileri olacaklar dncesine kapldlar. Onlara ynelik bir tehdit kal
mamt; askeri teknoloji asndan, on dokuzuncu yzylda bile sahip olma
dklar ezici bir stnle sahiplerdi; 1991 Krfez Sava, nc dnya or
dularn rahatlkla ezebileceklerini gstermiti. Ne var ki, ksa srede edini
len deneyimler, bu artlarn srad olduunu ve dnyann efendisi olmann
hi de o kadar kolay olmayacan gstermiti. Kitle imha silahlar -nkleer,
kimyasal ve biyolojik- tm dnyaya yaylm ve bazen de kullanlmt; te
kil ettikleri tehdit ise her zamankinden daha fazlayd. Ayn zamanda Batl l
keler, gl ve kendi blgelerinin hkimi olan ve ellerinde kitle imha silah
lar bulunduran nc dnya lkelerinden zellikle uzak durmaya alyor
lard. Bat lkelerinin glerini kullanmas biraz farkl bir ekilde gereklei
yordu. Dorudan kendi menfaatlerine dokunmad mddete savamaya hi
de istekli olmayan Batllar, kimi zaman taraflardan birinin dierini rahatsz
etmesini engellemek iin belli bir miktar kuvvet gndermeyi yeterli gryor
lard. Fakat bu kuvveti bile kullanp kullanmayacaklar ve eer kullanacak
larsa bunun nasl olaca ynnde bir trl karar verememilerdir. Her lke
silahl gcn kendi menfaatleri dorultusunda kullanmak istiyordu ve Batl
lkelerin gzn diktii hedefler genelde ok zor hedeflerdi -siyasi nedenler
yerine kamuoyu basks ve insani nedenlerle okuluslu askeri gc kullana
rak uluslararas yardm hedefine ulatrmak, dman yenmek ya da kar
salamak deil de iyilik yapmak ve sava ilan edilmesini bekleyerek ileri tek
nolojiyi kullanp en az kaypla zafere ulamak.
Batllarn mdahaleleri, saldrganlarn gzn korkutmak iin yeterli ol
mamt. Kk ama acmasz askeri gler, eski Yugoslavya ve Somalide
olduu gibi, yllarca Bat Avrupa ve Birleik Devletlere meydan okumutu.
Bat, ya onlarn yaptklarna seyirci kalm ya da 1993te Somalide Ameri
kan Rangerlarnn ya da 1994te Ruandada Belikal paratlerin ldrl
mesinde olduu gibi hemen kamt. Srbistan ve Iraktaki rejimler, etnik te
mizlik ve katliamlarn damgasn vurduu yerel ve snrsz savalarla kar
karya kaldnda genelde fikir ayrlna den Batya meydan okuyarak

Dnya Sava Tarihi

527

daha da glenmilerdi. Bu savalarda arpanlar, bulduklar her silah kul

lanan milislerdi -bunlar iinde en korkuncu, 1994 Ruanda katliamnn ba si
lah olan paladr. Amalar, komu topraklarn ele geirmek ve oradaki hal
k rnek olsun diye ya da yle ilerine geldii iin ldrmekti. Bat iin, za
yfn yannda yer almak zor bir iti. Bosnal sivilleri Srplar ve Hrvat milis
lerden korumak iin ok az ey yaparken, Ruanda, Sudan ve Sierra Leonede
milyonlarca insan katledildiinde kllarm bile kprdatmamlard. Fakat bu
yaananlar zayflara cesaret vermi ve onlar da tm imknlaryla glye ve
onun sivillerine saldrp Batmn dikkatini ekmek ve mdahale etmesini sa
lamak iin ortal iyice kartrmlard. Mdahalelerin de pek bir ie yara
d sylenemezdi. Batklar kimi zaman, Tutsiler rneinde olduu gibi, za
yf olan tarafa silah ve gda yardm yapsalar da, genelde daha az kt olan
ba ktye kar kkrtmay tercih etmilerdi. 1995te Srplarn Bosnal Mslmanlara saldrmasna engel olmak iin, Hrvatlar Srplara saldrmalar iin
tevik etmilerdi ve sonuta 200.000 Srp evinden olmutu. Bu siyaset sade
ce NATO glerine zg deildi. Komularndan ak farkla gl olan sra
il, Arap sivil direnii intifadaya karlk olarak, Bat eriann byk bir b
lmn terk etmiti. Hindistan, Sri Lankadaki i sava sona erdirme aba
snda ar kayplar verip geri ekilmek zorunda kalm ve Hint babakan su
ikasta kurban gitmiti. Afrika lkelerinin toplad grev kuvveti, Sierra Le
one ve Liberyadaki katliamlar sona erdirmede baarsz olmutu. Mslman
intihar bombaclar ise dnya zerindeki tek sper g olan Birleik Devletlere bar zamannda ahit olduu en byk kayb yaatmt. ktidar, gemi
e kyasla byk farkllk gstermitir ve ilerideki konumu da belirsizliini
korumaktadr.

rnekolay ncelemesi: Hindiin Savalar

Hindiinde 30 yl boyunca devam eden savalar, Souk Sava dnemin
de savam ve toplumun sahip olduu tm nitelikleri bnyesinde barndrm
tr. Bu sava, Fransann, Japonyaya kaptrd Asyadaki smrgelerini tek
rar ele geirmeye karar vermesiyle balamt. Fransa, 1870ten beri yaa
makta olduu askeri fiyaskolara bir yenisini daha eklememeye kararlyd, ama akbeti hi de farkl olmayacakt. Giritii gerilla sava hem idari hem de
siyasi adan tam bir baarszlk rneiydi. Fransa, lkedeki hkimiyetini
tehdit edecei endiesiyle ulusal partilere iktidar teslim etmeyi reddetmi,
bunun sonucunda da Vietnamda gl bir mttefik kazanmay baaramam
t. Fransann kendisine mttefik bulmay baard tek yer olan Gney Viet
namda dmanlarna kar yerel destei elde etmesi mmkn olabilirdi. Bu

528

Dnya Sava Tarihi

gruplar, bulunduklar blgede gl olmakla birlikte, Fransz idaresine ulus

apnda bir tehdit tekil etmiyorlard -Vietnaml olmayan kabileler, yani da
larda yaayan Montagnardlar, Mekong Deltasindaki aznlk gruplar olan
hizipi Cao Dai ve Hoa Hao dini mensuplar, Hanoi civarndaki Kzl Nehir
Deltasindaki Katolikler ve Saygondaki Binh Xuyen mafyas. Dier yerler
de ise Fransa sava tmyle siyasi ve idari seviyeye indirmiti. Bu, Viet
namda yaplabilecek en son hatayd. Nfusun yzde 90m etnik VietnamlI
lar olutururken, yine toplam nfusun yzde 75i Budist VietnamlIlardan oluuyordu, fakat Viet Minhin liderleri lkenin geleneksel sekin snfna
mensuptular. Ulusal liderlerin bir blm, igalcilere kar vatanlarn savun
ma geleneine sahip bu homojen ulusu yurtsever bir sava ve komnist bir
devrim iin tek bir bayrak altnda toplamaya alyordu. Terr, silahl at
ma, kylerde uygulanan sistemli tarm ve sosyal reform ve 1950lere kadar
Fransz idaresine tek alternatif olmalar nedeniyle, Viet Minh, Kuzey Viet
nam zerinde siyasi bir hkimiyet kurmay baarmt. Kuzeyde Fransz g
cnn merkezi olan ve Hindiindeki Fransz ordusunun yarsn bulunduran
Kzl Nehir Deltasnda bile, bir Fransz subay hkmet kuvvetlerini sadece
orbadaki ekmek krntlar olarak tanmlyordu. Kylerin byk bir bl
m Viet Minhin kontrolndeydi ve sadece yzde 10u Franszlara vergi d
yor ve sivil idareyle temas halinde bulunuyordu. Ayn dnemde Viet Minhin
etkisi Orta Vietnama doru hzla yaylmaktayd.
Bu siyasi baar sayesinde Viet Minh, askeri baarlarnn ilk basama olan askerlere ve gerekli malzemeye ulamay baarmt. Fakat bu zaferleri
elde etmeleri kolay olmayacakt, nk Franszlarn askerlii devlet adaml
ndan daha iyiydi. Ellerindeki kaynaklar dikkate alndnda, Franszlarn
askeri performansnn kt olduunu sylemek mmkn deildir. 1954 yln
da Vietnamda Fransann elinde sadece 180 eski sava ua bulunuyordu.
Eer bunlar 1968de Amerikan deniz piyadelerinin sahip olduu tek hava
destei olsalard, kuatlan topu ss Khe Sanh muhtemelen derdi ve eer
1968deki Amerikan hava destei mevcut olsayd, muhtemelen kuatma al
tndaki Dien Bien Phu hava ss de kurtulmu olacakt. Verilecek ar kayp
larn Fransz halknn savama isteini kracandan ekinen Fransz hk
meti, acemi askerleri blgeye gndermekten kand. VietnamlIlardan oluan
bir dzenli ordu kurmakta da pek acele etmiyorlard -byle bir ordu, smrge
ynetimine bir tehdit oluturabilirdi. Ordu Fransz askerleri, Hindiinli bir
likler, Afrika smrge birlikleri ve Yabanclar Lejyonunun paral askerlerin
den oluuyordu ve 1954te Dien Bien Phu felaketine maruz kalan da ite bu
karmak askeri birlikti -Fransz ve Vietnaml paratler, Cezayirli ve Fas
l piyadeler, eski Waffen SS yeleri ve spanyol anaristler omuz omuza ar
pp lmlerdi. Fransann Hindiindeki 175.000 askerden oluan ordusu

Dnya Sava Tarihi

529

na ek olarak, yerel askerlerden oluan 250.000 kiilik bir ordu daha bulunu
yordu. Askerlerin ehirlerdeki garnizonlara datlmasnn ardndan, elde
dmanla savaacak sadece 50.000 asker kalmt.
Karlarndaki dman ok etindi. Viet Minhin 1953 ylnda 260.000 ge
rillas bulunuyordu ve Komnist inin de desteiyle dzenli ordusunun
mevcudu 110.000e, yani Fransz sahra ordusunun iki katma ulamt. ste
lik, ellerinde Franszlarn sahip olduu kadar da top bulunuyordu. Viet Minh
gerillalar ve ordusu, Fransay iki ynden tehdit etmekteydi. Franszlar, ge
rillalar halktan uzak tutmak iin ellerindeki kuvvetleri datmak zorunda ka
lyorlard, ama dman tmenleri karsnda tutunabilmek iin de bir arada
olmalar gerekiyordu. Her ikisini de yapabilecek gce sahip deillerdi ve ini
siyatifi ele geirmeyi baaramadlar -sadece istedii zaman ve istedii yerde
atmaya giren Viet Minhi yerinde bulmay baaramamlard. Franszlar,
tek bir yenilgiyi telafi edebilecek kadar bile kuvvete sahip deillerdi. Her ye
ri ayn anda savunmay baaramamlard ve Viet Minh, her yerden, zellik
le de Franszlarn zayf olduu noktalardan saldrmt. Fransz hcum birlik
leri byk bir gayretle arpyordu, fakat onlar daha bir tehdidi ortadan kal
drmadan, bir dieri beliriyordu. 1950 ylnda in snr boyunca dalm olan birbirinden uzak Fransz garnizonlar Viet Minh tmenlerince bir bir yok
edildi ve 10.000 Fransz askeri hayatn kaybetti. Fakat 1951de asker says
ok daha az olsa da, ate gc, tank ve hava desteine sahip olan Franszlar,
Hanoiye ynelik byk bir piyade taarruzunu pskrtp Viet Minhin d
zenli ordu mevcudunun yzde 40m tekil eden 20.000 askeri ldrmeyi ve
binlercesini de sava d etmeyi baarmlard. Ak arazide Franszlarn sa
hip olduu ate gc karsnda hibir ans olmadn anlayan Viet Minh,
strateji deitirerek Franszlarn en gl olduu noktalar yerine, en zayf ol
duu noktalara yklenmeye balad. Tanklarn giremeyecei arazilere ekil
diler ve operasyonlara giritiler -Franszlarn elindeki kuvvetlerin byk bir
blm Hanoiyi savunmak"iin ayrldndan, o blgeyi bir daha terk ede
memilerdi.
Demografik bakmdan Hindiin, geni, yol iz olmayan dalk blgelerle
birbirinden ayrlm, youn nfusa sahip blmlerden oluuyordu. 1951de
Viet Minh bu blmlerden sadece biri olan Kuzey Vietnamda faaliyet gste
riyordu ve bu nedenle Franszlarn, ellerindeki kuvvetlerin byk blmn
bir noktaya toplamas mmkn olabiliyordu. Fakat sonraki birka yl ieri
sinde Viet Minh yz binlerce hamaldan oluan bir lojistik sistem gelitirdi.
Bu sistem sayesinde on binlerce asker, yzlerce kilometrelik dalk arazide
gnde 15 km. hzla ilerleyebiliyor ve ardndan da tam bir lojistik destekle
muharebeye girebiliyordu. Bu ekilde Viet Minh, kademeli olarak Franszla-

530

Dnya Sava Tarihi

r ortadan kaldrmay baard. Bu arazide dmanlarndan daha kolay ve hz

l bir ekilde ilerleyebiliyor ve Franszlar ve onlarn mttefiklerini en umma
dklar noktadan vurabiliyordu. Fransz lojistik sisteminin gn getike daha
ok tehditle karlamas nedeniyle, savunmaya ayrlan asker says da her
geen gn daha da artrlmt.
1951
ve 1953 yllar arasnda VietMinh Kuzey ve Orta Vietnamdaki da
lk blgelerin kontroln ele geirdi. 1953 sonlarnda ordusu sadece Orta Vi
etnam ve Kzl Nehir Deltasna deil, ayn zamanda Laos ve Franszlarn elinde nceden gvende olan Kamboya ve Gney Vietnama ynelik bir teh
dit haline de gelmiti. Franszlar, bu tehdide dur diyebilmek iin Kuzeybat
Vietnamdaki bir vadiyi (Dien Bien Phu) igal ettiler. Buras Viet Minhe kar
savaan gerillalar iin bir s olarak grev yapacak, ayn zamanda da Laos
ve Gney Vietnama ynelik tehditleri ortadan kaldracakt. Vadinin hava ulam hari, daryla balants yoktu ve orada bulunan 15.000 asker, etraf
evreleyen tepeleri elde tutmak iin yeterli deildi. Fransz komutanlar bunu
bir sorun olarak grmyorlard, nk onlara gre, Viet Minhin blgeye b
yk birlikler ve ar ekipmanlar sevk etmesi mmkn deildi. Fakat hi de
dndkleri gibi olmayacakt. Strateji, lojistik ve kamuflaj tekniklerinin
mkemmel bir karm sayesinde, Viet Minh, geri pskrtlecek olan ilk sal
drsn Dien Bien Phuya dzenlemeyi baard. Dier yandan da 30.000 Vi
et Minh askeri dalardan ilerleyerek Laosa doru yneldi, Kamboya ve
Gney Vietnam tehdit edip aralarnda mekanize birimlerin de bulunduu
birka Fransz birliini ortadan kaldrd. Fransz yedekleri tm Hindiine da
lmt ve lojistik sistemleri kmek zereydi. Bu saldrlar devam ederken,
Viet Minh 49.000 asker ve 200den fazla topla byk bir gizlilik ierisinde
Dien Bien Phuya doru ilerlemeye balad. Alan top atei sonucunda uu
pisti kullanlamaz hale geldi; sonu gelmez insan dalgas hcumlar sonucun
da Franszlarn gc ve morali zayflamaya balad; Viet Minh yksek ate
gcne sahipti ve verdii kayplara karlk 10.000 askerlik takviye almt.
Franszlara yeterince ikmal ulamyordu ve takviye olarak gnderilen hcum
birlikleri de durumu deitirmeyi baaramad. Destans bir kuatmann ardn
dan garnizon teslim oldu. Bu teslimle Fransann Hindiindeki sekin birlik
lerinin yarsyla birlikte, blgede tutunabilme mitleri de yok olmutu. Dier
yandan 10.000 Viet Minh askeri, Kzl Nehir Deltasndaki Fransz savunma
snn etrafndan dolaarak yerel gerillalarla birleip yeni bir saldr balatt.
Fransz birlikleri, savaarak Hanoiye doru geri ekilmeye baladlar.
Sava sona ermiti. Aslnda Fransann verdii toplam kayp, Birinci Dn
ya Savanda bir gnde verdii kayptan daha azd. Fransann artk Viet
namda durmasnn anlam kalmamt. Viet Minh komutan General Giap

Dnya Sava Tarihi

531

yle bir ngrde bulundu: Dmanmz zamanla saldrdan savunmaya

gemek zorunda kalacak. Blitzkrieg, uzun sreli bir savaa dnecek. Bu
nun sonucunda da dmanmz bir ikilemle kar karya kalacak: Sava ka
zanmak iin uzun sre mcadele etmesi gerekecek, ama bylesine uzun s
reli bir sava srdrebilecek psikolojik ve siyasi unsurlara sahip olmaya
cak. Dien Bien Phudaki Viet Minh kayplar Franszlarmkinden daha yk
sekti -dzenli ordusunun yzde 25ini kaybetmiti. Fakat Hindiin savalar
srasnda komnistler, her seferinde kayplarn ksa sre ierisinde telafi edip sava srdrmeyi baarmlard.
1957-1975 yllar arasnda kinci Hindiin Savanda Viet Minhin varis
leri (Kuzey Vietnam ya da Viet Kong) ile Gney Vietnam ve mttefiki Birle
ik Devletler kar karya geldi. Bu savan temel nedeni, Gney Vietnamn
zayf durumda olmasyd. Korkun olduklar kadar yetenekli de olan d
manlaryla rekabet edebilecek siyasi ve idari mekanizmaya sahip deillerdi.
Hkmet, VietnamlIlarn byk bir blm ve Montagnardlarla yabancla
m anti-komnistleri ezerken, Franszlarla ibirlii yapm olan Cao Dai gi
bi Katolik olmayan gruplara dokunmamt. Aslnda Gney Vietnam hk
metini destekleyenlerin says Franszlar destekleyenlerden bile azd. Nfu
sun byk bir blm hkmetten nefret ederken, Viet Minhin mirasn t
myle devralm olan Viet Kongu hem seviyor hem de ondan korkuyorlar
d. ARVNnin dahi, bu rakiple boy lebilmesi mmkn deildi. Subayla
r genelde ehirli Katolikler, askerleri ise krsaldan gelmi Budistlerdi. Su
baylar, mr boyu hizmet etmek iin greve alnm olan askerlere ok kt
davranrlard ve her yl bunlarn yzde 30u firar ederdi. Gney Vietnam h
kmeti, muhtemel darbe tehdidini en aza indirebilmek iin, askeri komuta
sistemini blm ve sadk ama yeteneksiz komutanlar terfi ettirmiti. ARVN,
aslnda generallerin kyllerin mallarn yamalamasna yarayan bir aratan
ibaretti. Bir subay iin Viet Kongla savamak, mali ve siyasi gcn tehli
keye atmak demekti. Dmanla savap ar kayplar vererek zafer kazanmak
onlar iin aslnda bir yenilgiydi. ARVNnin askeri performans berbatt. Ge
ce ilerleyemez ve dman kontrol altndaki blgelere giremezlerdi. Tek yap
tklar, dmann olmadndan emin olduklar yerlerde devriye gezmekti
-Amerikal danmanlarn safari ya da bul ve ka olarak adlandrdklar
devryeler. Ocak 1963te Ap Bac Muharebesinde tfeklerle ve az sayda ma
kineli tfekle donanm Viet Kong milisleri; helikopteri, ar topusu ve zrh
l aralar olan ve kendilerinden on kat daha kalabalk ARVN birliklerini boz
guna uratmlard. ARVN komutanlar 1964 ylnda, sahip olduklar gc
lkelerini igal eden dmanla savamak iin deil, birbirlerine kar darbe
yapmak iin kullanmakla meguldler. Bu dnemde dardan ok az yardm
almakta olan Viet Kong gerillalar ise zafere her zamankinden daha yaknd.

532

Dnya Sava Tarihi

1954 ylnda Birleik Devletler, komnistlerin birleik tek bir Vietnam kur
masn engellemek iin Gney Vietnam destekleme karar ald. Washington,
1965te Gney Vietnamn ykln engellemek iin mdahale etmekten
baka seeneinin olmadnn farkna vard; Kuzey Vietnam da bu mdaha
leye benzer ekilde karlk verdi.
Sonraki on yl ierisinde gelien olaylar, Amerikan ordusunun sahip oldu
u tm gc ve zayfl gzler nne serecekti. Amerikan ordusu, blgesel
artlara uyum salama ya da gerilla sava srdrme konularnda baarsz ol
mutu. Kendisine gerillalara kar en etkili eyin ne olduu sorulduunda, Vi
etnamdaki Amerikan komutan General Westmoreland ate gc cevabn
vermiti. Ordu Vietnamda kesin zafere, youn ate gc ve ileri teknoloji
kullanarak ulamaya alm ve bul, hazrlan, sava ve bitir doktrini er
evesinde Amerikan tarz bir sava uygulamaya kalkmt. Amerikan ordusu,
dmannn da kendi kurallarna gre savaacan zannetmi, ama kendini
bir anda bir Asya oyununu oynarken bulmutu. inin mdahalesinden e
kindii iin Kuzey Vietnam igal etmeye kalkmam ve kendinden nce
ki Franszlar gibi, stratejik inisiyatifi ele geirememiti. Dman, elinden gel
diince Amerikan birliklerini kontrol altndaki dalk blgelere ekmeye
almt. lkedeki 550.000 Amerikan askerinin sadece yzde onu cephede
grev yapabilecek muharip askerdi -kalanlar destek personeliydi- ve kar
larnda 130.000 komnist asker bulunuyordu. Dman savamaktan vazge
medike, Birleik Devletlerin sava kazanmas mmkn deildi. Amerika,
baarya dmann gcn ve iradesini krarak ulaacan umuyordu, fakat
uygulad bu ypratma sava zaten dmannn en gl olduu aland. Ko
nu Washingtondan ziyade Hanoiyi ilgilendirdii iin, dman zafere ulaa
bilmek iin ne kadar ar bir bedel demeyi gze alrsa, ABDyi dize getir
mesi de o denli kolay olacakt. 1967de Savunma Bakanl Sekreteri Robert
McNamara, dmann, ABDnin kendisine kar uygulad ypratarak ulu
sun direncini krma taktiine misliyle karlk verdiinin farkna vard. Ko
mnist yetkililer, mcadeleyi ylmadan srdrrlerse, ABDnin sonunda vaz
gemek zorunda kalacann farkna varmlard. Bu, ok doru bir tespitti ve
Kuzey Vietnam stratejisinin en gl ynn temsil ediyordu -savala siya
set arasndaki ilikiyi ok iyi kavramlard, zellikle ABDde. byk sal
drdan ikisini, yani 1968 ve 1972deki saldrlar, ABDnin Vietnam politi
kasn ynlendirebilmek iin bakanlk seimlerinin hemen ncesinde dzen
lemilerdi. Gney Vietnam ezen nc saldr ise, ABD politikasna byk
darbe indiren Watergate skandalinin yaratt karmaadan istifade etmeyi he
def almt. stelik, ypratma sava ve ileri teknoloji ve ate gc ancak ko
mnistler durup savamaya karar verirlerse ie yarard, fakat savan ne za
man ve ne byklkte olacana karar veren onlard. Bir Amerikal tmen

Dnya Sava Tarihi

Harita 16: Hindiinde Sava

533

534

Dnya Sava Tarihi

komutan dmann yle tarif ediyordu: Tespit edilmeleri ok g. at

ma onlarn kontrolnde geiyor ve atmann olup olmayacana karar ve
ren taraf onlar. Amerikan ordusunun, ak arazide karsna kan dman
ezip geecei kukusuzdu. Fakat dman, byle yapmaktan mmkn oldu
unca kamyor ve byle yapmak zorunda kald zaman da kucaklama ya
da paasna yapma taktiini kullanyordu -ABD ordusuna o kadar yakn
savayorlard ki, Amerikallar kendi askerlerini vurma endiesiyle, sahip ol
duklar ate gcn kullanamyorlard. ABD ordusu, ate gcn kullanabil
mek ve dman savaa zorlayabilmek iin, onlara saldrya ak cazip hedef
ler sunmaktan baka yol bulamad. Kendi askerlerini canl yem olarak kulla
narak, kk birlikleri pusuya dmeleri iin ormana gndermeye balam
lard. Bir deniz piyadesi bu uygulamay yle yorumluyordu: Amacnz,
dman bulabilmek iin pusuya dmekti. Bu uygulama, ordu ierisindeki
rahatszl had safhaya karmt.
ABD, savaa aktif ekilde katld ilk iki yl Gney Vietnam kurtarp
ynetimini desteklemeyi baarm (poplaritesini artramam olsa da), ama
dman ynetimini zayflatma ynnde hibir ey yapamamt. Washing
tonn askeri idareye yaklam ve ynetim kademesindeki yozlama, onun
bu gerein farkna varmasn engellemiti. Ceset says komuta kademesinin
her basamanda deitiriliyor ve farkl aktarlyordu. Amerikal yetkililer,
dmann verdii kayb abartarak onlarn savama azmini kmsyor ve Amerikan halkn savam kazanlmak zere olduuna inandryorlard. Bunun
yalan olduu ortaya knca, savama istei byk lde azalmt. Dman,
nihayetinde 1968deki Tet taarruzu srasnda ak alana kt. Amac, glen
meye balayan Gney Vietnam sarsmak ve tek bir darbeyle nihai zafere eriebilmekti. Taarruz ancak ilk amacna ulamay baarabilmi ve bunun be
deli de ok ar olmutu. ABD askerleri ve ate gc, len her ABD ve
ARVN askerine karlk 10 komnist asker -40.000 ile 60.000 aras- ldr
m ve onlar bir sreliine Gney Vietnama ynelik bir tehdit olmaktan
karmt. Tet taarruzu srasnda Viet Kongun komuta kademesi de yzeye
km ve ok ar kayp vermiti. Hayatta kalanlar bulmak ise her zaman
kinden daha kolayd. Bu bilgi, ABD ve Gney Vietnamn siyasi suikast ha
rekt olan Phoenix Operasyonunun balamasna neden oldu. Phoenixin
kurban olan 20.000-50.000 kiinin byk bir ounluu masum sivillerdi ve
kimi blgelerde harekt kontrol eden bizzat dmann kendisiydi. Fakat sa
vatan sonra Kuzey Vietnam Dileri Bakan, Phoenixin Gney Viet
namdaki Viet Kongun byk bir blmn temizlediini itiraf edecekti. Vi
et Kong, u ya da bu ekilde 1968den sonra artk hkmete ynelik bam
sz bir tehdit olma vasfn kaybetmiti.

Dnya Sava Tarihi

535

Tet byk bir Amerikan zaferiydi, fakat kesin bir zafer deildi. Fransa da
1951de Viet Minh ordusunun byk bir ksmn yok etmi, yine de sava
kaybetmiti. Birleik Devletler, bu zaferle kazand zaman eer Gney Vi
etnam kendi ayaklar zerinde durabilecek hale getirmek iin kullanmazsa,
kazanlan her ey boa gitmi olacakt ve tabii ki boa gitmiti. ABD, ne Ku
zey Vietnamn toparlanmasn engelleyebilmi ne de Gney Vietnam yete
rince gl hale getirebilmiti. Aslnda ABDnin varl, pek ok adan mt
tefikini daha da zayflatyordu. ABD tarafndan salanan kolay para, Say
gondaki usulszl daha da artrm ve Gney Vietnaml yetkilileri bu pa
rann hi sonu gelmeyeceine inandrmt. Verimlilii artrma ynnde he
men hibir giriim yoktu. ABD, Viet Kongu ortadan kaldrsa, Gney Viet
nama ynelik i muhalefet de ortadan kalkacak, dolaysyla halkn desteini
kazanmann da artk bir anlam kalmayacakt. Dman ak araziye kmak
tan kand zaman, ABD ate gcnn faydadan ok zarar oluyordu. Her
bir mfreze, Normandiyadaki bir alayn sahip olduu ate desteine sahipti
-bu ate destei genelde askerler yerine sivillere yneltiliyordu, nk Viet
Kong, Amerikan birliklerine saldrrken kylleri kalkan olarak kullanyor
du. Pek ok Amerikan askeri tm Asyallar dman olarak grmeye bala
m ve bir yandan disiplin azalrken, dier yandan da sivillere ynelik iddet
artmt. Hedef ayrt etmeyen ABD ate gc, binlerce sivili ldrm ve
1964-1969 yllar arasnda nfusun yzde 30unun mlteci olmasna neden
olmutu. Elbette bu durum, ABD ve mttefikine ynelik nefreti bir kat daha
artryordu. ABD gleri bile kendi ate gleri ve teknolojilerinden zarar
grmeye balamlard. iddetli bir atmann ortasnda yerdeki dk rt
beli subaylar ile balar zerinde helikopterlerle dolaan yksek rtbeli su
baylar ayn anda bilgi isteyip farkl emirler verebiliyorlard. ABDnin kaybet
tii askerlerin yzde 20sinden ve tanklarn yzde 80inden dmann kurdu
u booby tuzaklar ve dedii maynlar sorumluydu. Patlamayan Amerikan
mermi ve bombalar, yani her ay 800 ton kadar patlayc, dman tarafndan
bu i iin kullanlyordu.
1960larn sonlarna gelindiinde, Hanoinin de ok iyi tahmin ettii gibi,
ABD halk 50.000 Amerikal ve 2 milyon Vietnamlnn hayatna mal olan ve
hibir anlam olmayan bu savatan bkp usanmt. Askeri bir zafer olan Tet,
televizyon nedeniyle siyasi bir yenilgiye dnmt. Sava alanndaki yk
n, Saygondaki ABD elilii ierisinde savaan Viet Konglu istihkmclar ve
Hue ehrinin bana gelenlere dair resimler tm Amerikallarn oturma oda
larna tanm ve onlara, savan hi de bitmeye niyeti olmadn gstermi
ti. Halkn grndeki bu deiim, yeni bir bakann yeni bir stratejiyle - Vietnamllatrma- greve gelmesine neden olmutu. Nixon, 1971 ylma ka
dar Vietnamdaki tm kara birliklerini geri ekmi, ABD kayplarn ve Ku

536

Dny Sava Tarihi

zey Vietnamin ieden olduu lke ii muhalefeti azaltmt. Ayn tarihlerde

ABD, Hindiin blgesine byk bir bask uygulamaya devam ediyordu, zel
likle ARVNye salad ate desteinin tarihte ei benzeri yoktu. Bu strate
jinin ie yarayp yaramayacan asla renemeyeceiz, nk her ey Watergatele birlikte silinip gitmiti. Bu olduunda, Gney Vietnam derhal k
t. Kuzey Vietnam, krsalda kimi blgeleri ele geirerek ARVNnin yzde
25ini balamt. ARVNnin kalitesi artyor olsa da, ciddi bir saldrya direnebilmek iin Amerikan ate desteine muhtat. 1974-1975te kongre bu
destei de sona erdirdi ve son olarak bir eliki daha ortaya kt. Kuzey Vi
etnam, sava gerillalarla deil, blitzkriegle (yldrm harbi) kazanmt. Or
dusu Gney Vietnam yarp gemiti; tank ve kamyonlar yollarda kilometre
lerce uzunluunda konvoylar oluturmutu -bu, ABDnin yllarca saldrmay
bekledii trden bir hedefti, ama artk onlar orada deildi. ABD hava gc
nn yapt tek ey, Saygon eliliindeki diplomatlar tahliye etmekti. Politik
zek ve irade, ate gc ve teknolojiyi dize getirmeyi baarmt.

O k u m a n e r ile r i

1945 son rasn d a sa v a v e to p lu m a ilik in literatr n itelik asn d an o ld u k a d zen sizd ir

- y a n i, orta d zey d e p ek o k a lm a o lm a k la b irlikte, m k em m el d zey d e az e ser bu lun m ak
tadr. N k leer g ler v e stratejiler hakkndaki standart a lm a L aw ren ce F reed m an a aittir:

The Evolution o f Nuclear Strategy ( N e w

York, 1981). S o u k S a v a a ilik in en iyi stratejik d e

The Fifty Year War, Conflict and Strategy in the Cold

War (A n n a p o lis, 2 0 0 0 ). P atrick B rogan , The Fighting Never Stopped, A Comprehensive Gui
de to World Conflict Since 1945 ( N e w York, 1 990), 1945 v e 1 9 9 0 arasndaki btn b y k sa
erlen d irm e iin bk z. N o rm an F riedm an,

v alara ilik in yararl bir b ilg i zetidir.

1 9 4 5 ten son rak i g e r illa sa valar v e k on trgerilla op erasyo n laryla ilg ili d e hatr sa y lr bir
k lliyat vardr v e bu k lliyatn b y k bir b l m n itelik asn d an m k em m eld ir. B u m e s e le
leri e v r e le y e n kavram sal kon u lara y n e lik en iyi giri kitab i in b k z. D . M ich a el Shafer,

adly Paradigms, The Failure o f U.S. Counterinsurgency Polity

De

(P rin ceton , 1988); ayrca, bu

kitap, F ilip in v e H in d i in sa valarn a ilik in d e n em li yorum lar ierm ektedir. N e gariptir ki,
bu a lm a la r ierisin d e en iy is i, F ran sz d ek o lo n iz a sy o n savalar zerinedir. F ran san n H in
d iin sa v a m a ilik in e n iy i k itap - v e m u h tem elen 1 9 4 5 ten sonraki herhangi bir sa v a a ili
kin y a z lm e n iy i k ita p - B ernard F a llun

Phu (P h ila d elp h ia ,

Hell in a Very Small Place; The Siege ofDien Bien

Viet Nam Witness, 1953-66 ( N e w York,

1 9 6 7 ) ad l eseridir; a y n yazarn ,

1 9 6 6 ) g ib i d i er a lm a la r da, H in d i in d ek i savalara ilik in alm alara n e m li bir katk

A Savage War o f Peace, Algeria 1954-1962 (L ondra, 1 9 5 7 ) d e a y

The French Wars of Decolonization (L o n d
ra, 1 9 9 4 ), bu m e s e le y e ilik in iy i bir d eerlen d irm e sunar. John C oates, Suppressing Insur
gency, An Analysis o f the Malayan Emergency, 1948-1964 (B o u ld er C O , 1 9 9 2 ), n e m li bir sa
sunm aktadr. A lista ir H o m e ,

n d erece d e parlak bir alm ad r. A n to n y C layton ,

v a a ilik in m k em m el bir giritir. H in d i in savalarn d a A B D d n em in e ilik in d e o k g e n i

bir literatr vardr. F arkl y a k la m la r su n an drt y en i a lm a i in b k z. R ich ard A . H unt,

cification, The American Struggle for Vietnams Hearts and Minds (B o u ld er

Pa

C O , 1995); A n d

Dnya Sava Tarihi

537

rew F. K rep in evich , The Arm y and Vietnam (B altim ore, 1986); G uenter L ew y, American in Vi
etnam (N e w York, 1978); v e A lb a y Harry G. Su m m ers, On Strategy, A Critical Analysis o f the
Vietnam War (N o v a to , 1 98 2 ).
1945 sonras k o n v a n siy o n el savalara ilik in literatr d ah a a z kalitelidir. C a llu m A . M a c
D on a ld ,

Korea, The War Before Vietnam ( N e w York, 1986), K ore S a v a na ilik in e n iyi k sa
Mao's Military Romanticism: China and the Korean War, 1950-

giritir; S hu G u an g Z h an g,

1953 (L aw ren ce K S , 1 9 9 5 ) ise d en k lem in in tarafna ilik in m k em m el bir giri sunar. z e l

lik le A rap-srail sa v alarn a ilik in o k sa y d a a lm a m evcuttur, fakat bunlarn b y k bir k s
m old u k a ktdr; bu kon u dak i te m e l m ese le le r e ilik in en iyi giri iin bkz. M ic h a e l I. H an
del, T h e E v o lu tio n o f Israeli Strategy: T h e P sy c h o lo g y o f Insecurity and th e Q u est fo r A b s o
lu te Security, W illia m so n M urray, M acG regor K n o x v e A lv in B ern stein , The Making o f Stra
tegy; Rulers, Wars and States (C am b rid ge, 199 4 ). 1 9 7 0 lerden 1 9 9 0 a kadar y aan an k on van
siy o n e l savalara ilik in en iy i an alizler iin bk z. A n th on y H. C ord esm an v e A braham W agner,

The Lessons o f Modern War, 1. cilt; The Arab-Israeli Conflicts, 1973-1989, 2. cilt; The IranIraq War, 3. cilt; The Afghan and Falldands Conflicts, 4 . cilt; The G ulf War (B o u ld er C O ,
199 0 ).
E tnik aznlklarn savalard ak i rol n e ilik in yararl m etin ler iin bkz. W arren L . Y ou n g,

Minorities and the Military, A Cross National Study in World Perspective (W estport CT, 1 9 8 2 )
v e Bernard C. M a lty v e M orris J. M acG regor, Blacks in the Military, Essential Documents
(W ilm in g to n D E , 1981).

SONU:
SAVA VE BARIIN GELECE

iddetin, her zaman insanln bir paras olacan sylemek mmkn

dr. Dolaysyla bu kitap, gelecekte de nemini muhafaza edecektir. Bir sa
va dncesi ya da kavram her zaman olacaktr. Benzer ekilde, gelecekte
dnya, kk ya da byk, bir topyekn sava daha tecrbe edecektir. Eer
bu tr bir sava olacaksa, teknoloji bu atmann eklini belirlemede her za
mankinden daha etkili olacaktr. Dzenli silahl gler ve bunlarn, dnemin
sosyal yapsn yanstan, kendine has nitelikleri her zaman varln koruya
caktr. Son olarak, elbette askerlerin deneyimleri de gelecekteki yerini ala
caktr.
yleyse savan gelecei ne olacaktr? Birlemi Milletlere gre,
1945ten gnmze kadar 500 kadar sava yaanmtr. Dier yandan, Souk
Savan sona ermesinden bu yana, byk devletler arasnda bir sava kma
ihtimali de byk lde azalmtr. Dolaysyla, gelecee iyimser bakmamz
iin en azndan bir neden bulunmaktadr. Yakn zamanda cereyan etmi olan
en byk sava, ABD liderliindeki Birlemi Milletler glerinin, Kuveyti
igal eden Irak glerini ksa srede yok ettikleri, 1991deki Krfez Savadr. Bunun yannda, Birlemi Milletler ve NATO, kimi kk devletlerin
saldrganlklarn dizginlemek iin kimi harektlar dzenlemitir. Bu harekt
lar, istenilen hedefe her zaman ulalamam olunsa da, dnya zerinde sal
drgan militarist devletlere kar genel bir muhalefetin olduunu bizlere gs

540

Dnya Sava Tarihi

termitir. Bu balamda ksa sre nce NATO, hzl bir tepki gcnn olutu
rulmasnn gerekliliini ortaya koymutur.
Gelecekte byk devletlerden ziyade kk devletler arasnda, zellikle
kendilerine has hedefleri olan ve rekabet ierisindeki gruplar arasnda, sava
kma ihtimali ok daha yksektir. Bu savalarn pek ok nedeni olabilir: et
nik ekimeler; uyuturucu satclarnn dahil olaca uyuturucu savalar;
rakip mezhep ve hatta byk dinler arasnda kabilecek din savalar; gayri
meru ticaretin -elm as ticareti gibi- yol aaca rekabet; genelde siyasi hare
ketlere bal gruplarn gerekletirecei modem korsanlk; gerillalar ve ter
ristlerle gerekleecek atmalar; su rgtlerinin neden olaca iddet; ve
deiik nedenlere bal i savalar. zellikle 11 Eyll 2001de Birleik Devletlere dzenlenen saldrnn ardndan, hareketlerini merulatrmak iin di
ni kullanan terrist rgtlere kar uzun srecek ve pek ok devletin de dahil
olaca bir savam balayaca muhtemeldir. Tm bu yaananlar, amalarna
erimek isteyen kimi gruplarn da, tpk devletler gibi g ve silah sahibi ola
bildii yirmi birinci yzyl iin her zamankinden daha geerli olacaktr. Bu
atmalar dnyann pek ok blgesinde hl srmektedir. Afganistan, Endo
nezya, Balkanlar, Sri Lanka, Kolombiya, Ortadou ve Afrikann kimi b
lmleri bu blgelere rnek gsterilebilir. Dnyann maruz kald evresel
deiim de gelecekte atmalara neden olabilecei gibi, zenginler ve fakirler
arasndaki uurumun her geen gn biraz daha almasnn da, ileride dnya
y neyle kar karya brakaca bilinmemektedir.
Kk atmalar artma eiliminde olsa da, gelecekte byk atmalarn
olma riski, zellikle 1914 1953 yllar arasndaki dnemle karlatrldn
da, her zamankinden daha dktr. Fakat bu kitabn da bandan beri anlat
maya alt gibi, gelecekte neler olacan nceden kestirebilmek gerek
ten de ok gtr. Eer devletler kendilerini savunmazlarsa, bir zamanlar
Clausewitzin de dedii gibi, insanlk adna zaman ierisinde kllarmz
krletiriz ve eninde sonunda birisi keskin bir klla kagelir ve bize haddimizi bildirir.

Z*P>rrnnmmn

Mtni mkamjAi

IS B N

9 7 5 6 4 8 1 - 6 0 - 9

9789756 481608
www.akyuzyayingrubu.com