EBUZZIVA TEVFK

eSMAOTllAR
fARH
Bugnk Trkeye Uygulayan:
EMSETTN KUTLU

Nuruosmaniye Caddesi 3, Cagalolu STANBUL

h r r iy e t

TARH

YAYINLARI: 38
D Z S I : 4

YEN OSMANLILAR TARH

Ebuzziya Tevfik
Birinci bs^
Kapak dzeni
Dizgi - Bask
Cilt

:
:
:
:

Mart, 1973
FtRUZ AKIN
Dizerkonca Matbaas
Ayta Krma ve Cilt Atelyesi

TARH DZS
1)

OSMANLI TARH CLT I

Namk Kemal

2)

OSMANLI SARAYININ SON GNLER

Ltfi Simavi

3)

OSMANLI t a r i h CLT II
Namk Kemal

4)

YEN OSMANLILAR TARH

Ebuzziya Tevfik

Dizinin gelecek kitab

5)

HERODOT TARH
Herodot

BRNC
CLT

 N S Z

Yeni Osmanhlar Tarihim, tamnmt bir yeni Osmanh cilan

Ehuzziya Tevfik Beyin, gerekten ok deerli ve ok nemli,
bir eseridir. Bu eser Trkiye^de, Trkiyenin gelimesini ve
ykselmesini ama edinen, ilk gizli siyas rgtn, canl, ha
reketli, hatta ok heyecanl bir romandr. ^Romandr/ diyo
ruz; nk, eser, tarih adm tamasna, bir dnemin kltr,
siyaset ve sanatla ilgili btn tarihlemi olaylarm yanstmastna ramen, metot, dzen ve karakter bakmndan tarih de
ildir. Ebuzziya Tevfik Bey, eserini tarih metoduna, tarih
planna uyarak meydana getirmeyi dnmedii gibi, hemen,
hi bir zaman objektif de olamamtr. Aslnda byle olmas%,
sonu ve ama bakmndan, herhalde daha iyidir. nk, tarih
hi bir zaman kiilerin gerek i ve zel dnyalarna giremez.
Eserin kahramanlar ki usta birer siyaset adam olmak
tan ok daha fazla, alarnn sekin birer fikir ve edebiyat
temsilcileridir. Onlarn iyzlerini, ruh ve sanat dnyalarn,
ideolojik eilimlerini bize hakkyla tamtabilecek ara elbette
-tarih deil- bu yapda bir eserdir. Bununla birlikte, n:Yeni
Osmanhlar Tarihisinde fikir ve edebiyat kadar zengin oranda
siyasal tarih malzemeleri de bulunmaktadr. Baka bir deyim
le, bu eserden tarih yazanlarn ve belli bir dnemin tarihini
yakndan izlemek isteyenlerin de geni lde yararlanacan
da kuku yoktur.

ok yerlerde kiisel grlerine ve dncelerine yenik

den, zaten tunun byle olduunu kendi de gizlemeyen yazar,
Yeni OsmanlIlar Tarihi ni bir an niteliinde kaleme alm
tr. Bu anlarn birinci blmnde - bata Namk Kemal ve
Ziya PaPa olmak zere - genellikle teki arkadalar birinci
planda yer alm bulunmaktadr. Eserin yarsndan biraz son
raki blmde ise artk bu an nitelii, daha belirgin bir biim
de, onun kendi zel ortamna ve kiiliine dnr. Bu blm
de memleket manzaralar%, toplumsal alkantlar, eitli ve ok
deiik insan tipleri, trl dekorlar, motifler ve zmlemeler
gze arpar ve esere tam bir roman karakteri kazandrr.
Bylece zengin ve ustaca evre gzlemleriyle srp giderken
birdenJnre kesiliverir. Ne var ki bu Jcesili hi de yarda b
rakma nitelii tamamaktadr. nk eser - zellikle Gen
Osmanllar ve onlarn yaptklarn tantmak asndan- za
ten s&na ermi ve grevini tamamlamtr.
*

Ebuzziya Tevfik Bey, 1848 ylnda tstanbuVda dodu.

Konyann Kohisar ilesinden gelip burada yerlemi bir aile
nin ocuudur. Belirli ve dzenli bir renim grmeyerek ken
di kendini yetitirdi. Asl eitimini nas ve Namk Kemal gi
bi zamannn sekin aydnlarndan ald. Bundan dolay mr
boyunca onlara ve onlarn gr ve inanlarna bal kald.
18S5 de sonra -drtba mamur bir rgt olmaktan ok,
birtakm lkc genlerin topluluu olan- Yeni OsmanZilar
adl cemiyete katld. Bu cemiyetin heyecanl ve alkan bir
yesi olarak tannd. Topluluk, devlet tarafndan haber alnp
datld zaman, teki arkadalar gibi, Avrupaya kamak
zorunda kalmad. Ancak sonralar bir sre basn ve basmevi
konularnda incelemeler yapmak zere Avrupaya gidip dn
d. nl Matbaori Ebuzziya sini kurdu.
Namk Kemalin Avrupadan dnnde, onunla birlikte.

thret adl gazeteyi kard. Sonra, l)alca dergi ve gazeteler ya

ynlad. 1873 ylnda, Namh Kemal ve teki arkadalar e
itli yerlere gnderilirken, kendi de Rodos adasna srld.
1876 da, Sultan Abdlazizin tahttan indirilip yerine Be
inci Muratn gemesi zerine, o da affedilip stanbula dn
d. Kemal ve Ziyalarn merutiyet hazrl almalarna ka
tld. Ancak, onlarn, ksa bir sre sonra, yeniden stanbuldan
uzaklatrlmalarndan dolay ylgnla dt; basn al
malarn siyaset alanndan ekerek kitapla ve dergicilie
yneldi. Bylelikle ucunca bir zaman stanbulda kalabildi.
Ancak, ne de olsa, eski bir yeni Osmanl, Namk Kemalin
en yakn dostu olarak mimlenmi bir adamd. kinci Abdlhamitin baskl ynetiminin alabildiine artt bir dnemde,
bu sefer, Konyaya srld.
1908 deki kinci Merutiyetin iln zerine stanbul a
dnd. Antalya milletvekili seildi. En byk amac, yeniden,
basn hayatna dnmekti. Sleyman Nazifle birlikte yeni bir
gazete kurdu. inasiye ve onun bir zamanlar kard Tasvir-i Efkr gazetesine byk hayranl ve ball bulun
duu iin bu gazetesinin adn Y eni T asvir-i E fk r koydu.
Yeni OsmanlIlar Tarihi ni de burada Y en i OsmanlIlar T a
rih i ad altnda tefrikaya balad.
kinci Merutiyetin alkantl olaylarna ve siyasal eki
melerine uzak kalarak, btn almalarna, gazetesine ve yeni
kitap yaynlarna adayan Ebuzziya Tevfik Bey, 1913 ylnn
ilk aynn 27 sinde stanbulda ld. Adnn banda kulland
Ebuzziya sann - bu eserde de adn ettii - ilk olu Ziyadan
almtr. Bilindii gibi, ebuzziya, Ziyann babas anlamna
gelmektedir.
Ebuzziya Tevfik B eyin Trk basn ve kltr tarihine en
byk hizmeti, kurduu zamannn en modern bakmevinde,
K tphane-i E bu zziya genel bal altnda yaynlad ok
deerli eserleridir. Bilim, tarih, sanat ve edebiyatla ilgili olan

hu eserler, konulan bakmndan olduu kadar, hask gzellik

leriyle de bizde bu alann ileri bir aamas saylr. Kendinin
yazd, bykl kkl, kitaplarn says da yirmiyi bulur.
Bunlardan belli ballar E cel-i K aza adl piyesi, N m une-i
E debiyat- O sm aniye adl nesir antolojisi, M ecm ua-i Ebuzziy a adl edeb ve ansiklopedik dergisi, eitli biyografi rn
leridir. En byk ve en nemli eseri Y en i Osm anllar T arih i
ne gelince, bugn bu da baslp kitaplar arama katlm bu
lunmaktadr.

Y en i Osm anllar T arih i ni, 1909 ylnda kurduu, Tasvir-i Efkr gazetesinde tefrika etmeye balayan Ebuzziya
Tevfik Bey, bu tefrika iini iki yldan fazla srdrm, ondan
sonra tamamlamadan brakm ve ksa bir sre sonra da l
mtr.

ki yldan fazla sren tefrika dzenli olarak yrmemitir. Bazan hergn birbirini izleyen tefrikalara hazan da gn
lerle, haftalarla^, hatta aylarla ara verilmitir. Bundan da an
lalmaktadr ki Tevvik Bey, eserini nceden btnyle ha
zrlamam; gn gnne, ya da, eli dedike kaleme almtr.
Bunun tabi bir sonucu olarak baz blmlerde apraz dme
lere, elimelere, unutmalara ve zaman atlamalarna rastlanilmaktadur. Ancak eser yeni batan dzenlenip gerekli notlar
ve aklamalarla gnmz diline de aktarlrken hu konu ze
rinde titizlikle durulmu, aksaklklarn giderilmesine all
mtr.
simlerin, terimlerin ve baz ifadelerdeki ufak tefek eli
melerin, yine de, gze arpmas mmkndr. Bu, her eyden
nce, yazarn yap dzenine sayg gstermek kaygsyle, s
lbunun genel izgilerine bal kalmak ilkesinden ileri gelmi
bulunmaktadr.
Eserde adlar geen pek ok kii vardr; bunlardan belli
10

balilan hakknda kitabn sonuna kk bir isimler szl

eklenmitir.
Yazl zerinden yanm yzyldan fazla bir zaman ge
mi olduu halde, gazete sturannda unutulmu bir halde ya
tan, Trk fikir^ sanat, siyaset ve edebiyat tarihinin bu gerek
ten nemli ve deerli kaynak eserini, bugnn ve yarnn ku
aklarna sunmak imknm bulmu olmann mutluluu iin
deyiz.
EM SETTN K U TLU

hu eserler, konulan bakmndan olduu kadar, bask gzellik

leriyle de bizde bu edann ileri bir aamas saylr. Kendinin
yazd, bykl kkl, kitaplarn says da yirmiyi bulur.
Bunlardan belli ballar E cel-i K aza adl 'piyesi, N m une-i
E debiyat- O sm aniye adl nesir antolojisi, M ecm ua-i Ebuzziya adl edeb ve ansiklopedik dergisi, eitli biyografi rn
leridir. En byk ve en nemli eseri Y en i Osm anllar T arih i
ne gelince, bugn bu da baslp kitaplar arasna katlm bu
lunmaktadr.

Y e n i OsmanlIlar T a rih i ni, 1909 ylnda kurduu, Tasvir-i Efkr gazetesinde tefrika etmeye halayan Ehuzziya
Tevfik Bey, bu tefrika iini iki yldan fazla srdrm, ondan
sonra tamamlamadan brakm ve ksa bir sre sonra da l
mtr.
ki yldan fazla sren tefrika dzenli olarak yrmemitir. Bazan hergn birbirini izleyen tefrikalara hazan da gn
lerle, haftalarla^, hatta aylarla ara verilmitir. Bundan da an
lalmaktadr M Tevvik Bey, eserini nceden btnyle ha
zrlamam; gn gnne, ya da, eli dedike kaleme almtr.
Bunun tabi bir sonucu olarak baz blmlerde apraz dme
lere, elimelere, unutmalara ve zaman atlamalarna rastlanlmaktadxr. Ancak eser yeni batan dzenlenip gerekli notlar
ve aklamalarla gnmz diline de aktarlrken bu konu ze
rinde titizlikle durulmu, aksaklklarn giderilmesine all
mtr.
simlerin, terimlerin ve baz ifadelerdeki ufak tefek eli
melerin, yine de, gze arpnms mmkndr. Bu, her eyden
nce, yazarn yap dzenine sayg gstermek kaygsyle, s
lbunun genel izgilerine bal kalmak ilkesinden ileri gelmi
bulunmaktadr.
Eserde adlan geen pek ok kii vardr; bunlardan belli
10

hallan hakknda kitabn sonuna kk hr .isimler szl

eklenmitir.
Yasilii zerinden yarm yzyldan fazla bir zaman ge
mi olduu halde, gazete stunlarnda unutulmu bir halde ya
tan, Trk fikir^ sanat, siyaset ve edebiyat tarihinin bu gerek
ten nemli ve deerli kaynak eserini, bugnn ve yarnn ku
aklarna sunmak imknm bulmu olmann mutluluu iin
deyiz.
E M SE TTN K U TLU

11

FAZIL MUSTAFA PAA VE MECLS HAZAN

1865
yl ekim aynn drdnc cumartesi gn, sadrazamlk
makamna, padiah Sultan Abdlaziz tarafndan bir buyrultu gn
derilmiti. Bu buyrultuda unlar yazlyd:
Deerli Vezirim (1),
u son gnlerde, yeni bir devlet dairesi larak kurulmu bulu
nan Meclis-i Hazainin (2) ok nemli ilerle megul olaca ma
lmdur. Bundan diay, byle bir meclisin bakanhma gerekten
deerU ve yeterli bir kimsenin getirilmesi gerekmektedir. , Daha
nce, buna benzer, baka meclislerde de baarl ahmalan g
rlen Mustafa Fazl Paa, bu konuda aranlan zellikleri ahsnda
hakkyle toplam bir kimse olduu gibi, bu husus herkese de bi^
linip kabul edildiinden, ad geen yce meclisin baka kendi
sine yneltilmitir. Durum, tarafnzdan iln edilmek zere, BabI
li'mize iletilmitir. Tann yardmlarm esirgemesin, min.
Padiahn bu buyrultusu, det olduu zere, Veziriskelesinden
sadrazamlk makam olan Bbl'ye kadar, o zamanm geleneksel
tren ve alay ile gnderilmi: fakat rahmetli Mustafa Fazl Paa
- bu gelenee uymayarak - resm niforma giymemi, zerinde sa
dece siyah bir setre bulunduu halde, saray ahrlarmdan gnderil(1) Asl metinde Vezir-i mel-yemrim* seklindedir. .Yceliklerin, y
ce duygu ve dncelerin arkada, yakn anlamma gelen bu deyim,
on dokuzuncu yzyl padiahlarnn sadrazamlarma yazdklar (Hatt-t
Hmayun) larda iltifatl bir hitap olarak kuUantrd.
(2) Zamanla evrim,leerek nce Divana Mvchasebat, sonralar Saytay
diye anlan daire.
13

YEN OSMANLILAR TARH

mi bir atn srtnda, buyrultuyu gtren alayn arkasndan git

miti.
Byle nemli b ir alaya niformasz katlmann alla gelmi
usulden olmadm ok iyi bilen stanbul halk, Mustafa Fazl Paa'nm, bylece, Bblye gidiini olduka garip karlamt. An
cak, duygu ve dnce zgrln her trl tren ve protokoldan stn tuttuunu baehir halkma ispatlamak isteyen paa,
bunu mahsus byle yapmt.

Bundan ksa bir sre sonra, yedi ubat tarihinde, gazetele

rin nemli kiilere yneltilen rtbe ve mevkileri iln eden stun
larnda, u yaz gze arpyordu;
Meclis-i li yce makanun bakanl
Paa hazretledne...

devletl Mehmet

Padiahn buyrultusu ile yukardaki yeni tayini bildiren tarih

arasnda drt ay kadar bir zaman vardr.
Bu yeni tayinin iln, her ne kadar, yedi ubata rasthyor idiy
se de gerekte Mustafa Fazl Paa, daha nceleri, ramazan aynn
sonlarnda grevinden ayrlmt. Bayram alaymda ve Topkap Saraynda yaplan bayramlama treninde onu ortalarda gremiyen
kimseler. Fazl Paa'nm ayrldn akllarna getirmemi, belki
hasta olduuna ihtimal vermilerdi. Bu yeni tayin iln gazeteler
de yaynlannca, azledildii anlaldysa da sebebi bilinemedi. Bun
dan dolay dedikodu oald. Zaten, baehrin halk yledir; aslm
renemedii her olay herkes kendi hayalinde ve dncesinde
biimlendirdii ekilde ortala yaymaktan zevk alr.
Bir iki gn sonra yeni bir sylenti yaylmaya balad: Mustafa ;
Fazl Paa, Osmanl lkesinden uzaklatrlm. Bu sylentinin ek
li, halkn alk olduu teki uzaklatrma cezalarna aykr dt
iin, buna kolay kolay bir mana verilemiyordu. nk, bir pa
a, bir bey, bir efendi uzaklatrlr ve srgn edilirdi ama,, mutr
laka yine osmanl devletini meydana getiren lkelerden birine yol
lanrd. Yani, asl yaad blgeden ayr dmesi yeter bir ceza
saylrd. stanbullu ise taray, ve tarah ie bulunduu yerden
baka bir blgeye gnderilirdi..
O gne kadar memleketten kovulma diye bir ceza giilnae14

YEN OSM Am iLAB TAEIHt

miti. Franszca bilenler buna (exiler de patrie = vatandan uzak

latrma) diyorlard.
Olay iitenlerin ou bu cezaya glyordu. Mustafa Fazl Pa
a, byk serveti yznden, parmakla gsterilen bir adam oldu
undan: O nereye gitse padiah gibi yaar, diyordu.
Bayramn ikinci cumartesi gn miralay Rauf Bey (1) paa
nn, mevsim icab oturmakta Iduu Bahariyedeki yalsna gelerek
hemen Mesajeri Emperyal (1) vapuruna binerek baehri terketmesini, bunun bizzat padiahn emri olduunu bildirmi ve onun
harem dairesine gitmesine bile msaade etmeyerek elbiselerini ve
yolculuk iin gerekli eyay selmlk dairsine getirtmesini syle
mi, sonra eliyle bir kaya bindirerek Tophane aklarnda de
mirli bulunan Fransz vapuruna gtrmt.
Bu da, teki sylentilere ilve olarak, halkn dilinde dolanp
durmaktayd.
* *
Tantanal ve ihtiaml bir ekilde Bbl'ye gnderilmi olan
Mustafa Fazl Paann, padiahn ferman ile kuruluu iln edilen
Meclis-i Hazain bakanlndan ayrlmasna sebep olan ey, acaba
neydi?
Baz insanlar vardr ki birtakm laylarn ve tesadflerin yar
dm ile halkn sevgisini - kendileri belirli bir yararlk gsterme
dikleri halde - kazanmlardr. te, aslnda da halkn sevgisine l
yk bir kimse olan. Fazl Mustafa Paa, Msr terkedip de gerek
anlamyla Osmanli devletinin hizmetinde bulunmak zere, stan
bula geldii gnden itibaren, hangi nemli greve geti ise, sonra
lar oradan ayrl, kendisi iin bir gerileme deil, bir ilerleme
ve ykselme olmutur. Bu ilei'leme ve ykselme ise, hi phe
yoktur ki, yurtsever ve lkc kimselerin kalplerinde meydana
gelen ve yok edilmesi imknsu: bulunan sevgiden ibarettir.
Bu olaylarn getii tarihten iki yl nce Mustafa Fazl Paa,
birinci defa olarak, maliye nazrlna tayin edilmiti. O zamanlar
(1) Saray muhafz miri iken gedenlerde vefat eden Rauf Paa. (Bu not
eserin yazarna aittir.)
( O tarihte imdiki Mesajeri Maritim yerine (Mesajeri Ernperyl) vard. (Bu ht eserin yazarna dittir.)
15

YEN OSMANLILAR TARH

maliye nazrlarnn aylk tahsisatlar 60 bin kuru (2) olduu, ay

rca daha baka gelirlerine ek olarak bir de mir denei aldk
lar halde, paa, maliye nazrl iin ayrlm bulunan 60 bin ku
ruu - paraya hi bir ihtiyac olmad iin - devlet hzinesine terketmiti.
O zamana kadar benzeri grlmemi olan stn bonkrl
duyan yurtsever ve lkc kimseler, Fazl Paa hakknda, tabiatiyle, ok samimi ve katksz bir sevgi beslemeye balamlard.
Bundan baka paa, yoksul kimseler, kapclar ve mliyenin b
tn teki hizmetlilerine kendi kesesinden 100 bin kuru ramazan
hediyesi datmt ki bu onun Htemce (3) hretini bir kat daha
artrmt.
Hatta, bu stn cmertliinin halk arasnda duyulup yayl
mas zerine, zamamn sekin airlerinden rahmetli Hayl Mekrira-i Fazliye adndaki tantanal kasidesinde paann cmertli
ini:
Babmda bir hcib verir her sile yzbin direm (1)
gibilerden msralarla dile getirmiti.
* * *
Meclis-i Hazain!.. Bizde, Tanzimatn ilnndan beri, mlki ida
remizde ve bu idareye ait slahat hususlarnda o kadar garip t a
birler ve tecrbelerle vakit kaybettirilmitir ki insan, bu konuda,
ne syleyeceini ve birbirleri ardndan devlet ilerini ynetme g
revini zerlerine alm kimselerin, bu garip ve birbirini tutmaz
davranlarm, nasl niteleyeceini belirtmekten ciz kalr.
zellikle, Mustafa Reit, l ve Fuat, Mtercirri Rt ve Kbn sl Mehmet Paa gibi tannm devlet adamlarmz; batl hk
metlerde yrtlmekte olan idare ekillerini, bunlarla birlikte
(2) Gnmzn on bin lirasndan fazla.
(3) Htem: Dou toplum ve edebiyatnda zenginlii ve cmertlii dillere
destan olmu, cmertliiyle efsanelemi ve cmertliin sembol
olmu bir kii.
(1) Kendi ylesine zengin ve cmert ki, sadece kapsndaki bir grevli
bile her dilenciye sadaka olarak yzbin Tturu verir* anlamna ge
liyor.
16

YEN OSMANLILAR TARHt

Franszca'y da yakndan tanyp bildikleri halde, idare mekaniz

mamz yeni bir dzene sokmaya alrlarken, esasl hi bir ey
yapmamlardr. Mesel, maliye ilerini yeniden dzenleme aba
snda, bu sahann uzman olan, tannm Avrupal devlet adamla
rndan hi birisinin gr ve aydmlatmasna ba vurmaya lzum
duyulmam, sadece baz dairelerin ve memurluklarn adlarnn
deitirilmesiyle yetinilmitir; ksacas, bunlar yapmak bir slahat
olarak kabul edilmitir.
te bundan dolay Maliye Nezaretinde bazan Meclis-i Maliye,
bazan Meclis-i Muhasebe, bazan da Divan- Muhasebat ad altnda
trl trl meclisler kurularak, fakat, herkes kendi yaknlarndan,
ok zaman hi bir ie yaramaz, birtakm eski memurlar nemli
grevlere tayin ederek, mliyenin dzenlenmesi yle dursun, pa
ra skmtsn artrmaktan baka bir ey yapmamlardr.
te, bu Meclis-i Hazain de bu eitten, gya, bir slahat ted
biriydi. Birinci defa olarak 1859da Mtercim Rt Paann ikin
ci defa Maliye Nazr Kni Paanm ve nc defa olarak da Mus
tafa Fazl Paanin bakanlnda kurulmu bulunmaktayd.
Bu meclisin grevi neydi? Bunu, ne o meclisi kuran, ne de
ileri yrtecek olanlar biliyorlard. u kadar ki meclis kurulur
kurulmaz, hemen, tez elden, bir sredir akta bulunan, birka
vezir burann yeliine getiriliyordu. Bir kalem tekil ediliyor,
mdrlne bir bey, baktipliine bir efendi, teki daha kk
ldeki grevlere de filn ve falan beyler ve efendiler tayin buy
ruluyordu. Nitekim, yukardaki padiah buyrultusu ile kuruluu
iln olunan, nc defaki Meclis-i Hazaine de Cemil ve Kabl
paalar ile vezir adaylarndan Cevdet Efendi (Cevdet Paa) ve bal
tac Aristidi Bey ye olarak getirilmiler, posta nazr bulunan
Kadri Bey (sonralar Kadri Paa) baktiplie ve Bbl tercme
odas memurlarndan Sadullah Bey de (sonralar Sadullah Paa)
kalem mdrlne tayin olunmulard.
Bu Meclis-i Hazain, imdiki Divan- Muhasebatn yapt ile
ri yrtmekle grevli bulunacakt. Meclis kurulup meydana kt.
Fakat, ortada alma program ve tz yoktu. Nitekim bu prog
ram ve tzk, onun alt ay yeniden kaldrld gne kadar da ya
plmamtr.
Meclis-i Hazain, Bbl'de, vaktiyle, tekrar tekrar kurulup
ladrlm olem, Tanzimat Meclisi dairesinde alyordu. Bakan
17

f/2

YEN OSMANLILAR TAKH

iin ,45 bin, yelerin her biri iin 25 er bin, baktiplik iin 10 bin
ve kalem mdrl iin de 5 bin kuru (1) aylk kabul edilmiti.
Ancak, meclisin evrak kalemi de bir trl kurulmamt.
Mustafa Fazl Paa, Fransa Divan- Muhasebatmn program
ve tzn - baz deiikliklerle - derhal Trkeye evirtip, res
men, sadrazamlk makamna sunmutu. Fakat, evirtme ve sun
ma tarihinin stnden iki ay gemi olduu halde, o gnlerin sad
razam bulunan Fuat Paa, bunu ilgili meclise yollayp mzakere
ve kabul ilemini yaptrtmam?, Hatta - neden olduu bilinmez eline bile almamt.
Bundan dolay, zaten hi bir eyden ekinmeyen ve samim
olarak inanm olduu eyleri pervaszca aklayan bir adam ola
rak tannan Mustafa Fazl Paa'nm, sadrazamla aralarnn ald,
konu zerinde aralarnda sert tartmalar getii sylentileri, or
talkta dolayordu.
te bu srada, o yln ramazannn Kadir Gecesi'ne rastlayan
gnn akam, padiahn Tophane kasrndaki iftar sofrasma yal
nz bana davet edilmesini cana minnet bilen Mustafa Fazl Paa,
Meclis-i Hazain'de kuruluundan o gne kadar henz belirli hi
bir i yaplmadm ve bu gidile yaplmas ihtimalinin de bulun
madn - padiahn fkesini uyandracak bir dille - ona anlatr.
Ertesi gn, sadrazam Fuat Paa, saraya arlr. Paa, padiahm huzuruna kmadan nce, bir gece evvelki olup bitenleri mabeyncilerden haber alm durumdadr. Huzura ktnda. Sultan
Abdlaziz Meclis-i Hazain meselesini kendisine ap, bunun neden
byle olduunu sorunca, Fuat Paa, hazrlkl olarak birtakm
aklamalara giriir. Mustafa Fazl Paanm ktmser bir insan
olduunu, padiah hazretlerinin Msr valisi hakknda gsterdii
iltifatlarn - vali ile aralarndaki ekememezlik yznden - kendi
sini baz kt dncelere ynelttiini ileri srer; bu sefer de o.
Sultan Abdlazizi Fazl Paa aleyhine doldurur. Sonra, rahatlam
olarak, huzurdan kar.
ik i gn sonra bayramdr. Mustafa Fazl Paaya, protokol ge
rei olan, saray davetiyesi gnderilmez. O zamann usul ve ku
ral olarak davet tezkeresi almayan devlet adamlarnn, bayram
(1) Bu paralar gnmzdeki en yksek devlet
ok daha fazla bir orandadr. . K.
18

memuru maalarndan

yeni

OSMANLILAR TARHt

alayna ve saraydaki bayramlama trenine gidemeyeceini bilen

Pazl Mustafa Paa, tabiatyla, konanda kalr. Ayrca, saraya aTilmayn, padiahn kendisine gcenmi olduuna yorarak, z
lr. te yandan, padiah da, gerek alayda, gerek bayramlama t
reninde Mustafa Fazl Paay gremeyince, niin gelmediini so
ruturur. Daha nceden, sadrazam Fuat Paa'dan gerekli tembih
leri alm bulunan saray grevlileri. Fazl Paa'nn, kendisinden
sonra sadrazamn huzura kabul edilmesinden dolay krgn ve,
kskn olduunu belli etmek iin gerek alaya, gerekse bayram
lama trenine gelmediini ileri srerler; bununla da kalmaya
rak, bu davrann, padiaha kar bir hakaret anlam tadn
ilve ederler, ite, ondan sonra da olan olur; paa, Osmanl lke
sinden karlr.
* *
Olayn stnden birka ay gemiti ki, halkn aznda yeni bir
sylenti dolamaya balad;
Msr valiliinde Mehmet Ali Paa'dan sonra sregelen vera
set usul deitirilecekmi. Mustafa Fazl Paa, varislik hakkn
dan drlecek ve Msr valilii, Avrupa hkmdarlarnca uygu
lanan usule u}fularak, daima birinci evlda geecek, teki evltlar
veraset hakkndan btnyle yoksun braklacak. Verasetin de
itirilmesine Msrdan balanmas ise Osmanl tahtndaki vera
set tarzmn da yakn zamanda deiiklie uratlacanm bir be
lirtisidir, deniliyordu.
Gerekten de, bu sylentinin yaylndan, ksa bir sre sonra,
1866 ylnn ilk aylarnda, Msrdaki veraset usulnn deitiril
mesi kararlatrld; bunun iin gerekli padiah ferman hemen
kartld. Fazl Mustafa Paaya (1) da, veraset hakkndan d
rlmesinin ve Msr'daki mal mlknn karl olarak, Msr h
zinesinden drt buuk milyon ngiliz liras tazminat verildi.
* *
Zaten, bu olan bitenlere kadar da fikirlerinin zgrl ile
tannm bulunan Fazl Mustafa Paa, bundan sonra bsbtn
^1) Eserin yazan, paann adm haz yerde ^Mustafa FanU, bazt yerde
Fazl Mustafa^ seklinde yazrrmhtar. Metne tam bah kalmak iin
jonun bu tutumuna zellikle uyulmutur. . K.
19

YEN OSMANLILAR TABIHI

hamiyetli bir yurtsever kesildi. Bylelikle, kendini milletin hakkm savunma iine btnyle adayarak, sava alanma atld.
Bu srada, Msrdaki ve stanbul'daki dmanlar, paay mil
letin gznden iyice drmek iin, onu birtakm kltc men
faat ilerine girmekle sulamaya koyuldular. Baz Avrupa gazete
lerinde, srekli olarak, aleyhinde yaynlar yaptrmaya baladlar.
Mesel Belika'da kmakta olan, Rusya'y ve Ruslar tutmakla
tannan N ord gazetesi hemen batan baa Mustafa Fazl Paayla ilgili havadislerle dolup tayordu. Eer, yazacak yeni bir
habe ya da olay yoksa, bunlar uydurmakta da tereddt etmi
yordu. Paanm Msr'da hl epey emlki vard. Bu emlkini
Openheim adl bir sarraflk irketi ynetiyordu. N ord gazete
si, paann irketi arac kld bu ynetme iini kasten ters bi
imde yorumluyor ve onu bir sarraflk irketinin kurucularndan
biri olarak gstermek suretiyle -kansnca- kendisinin eref ve
onurunu zedelemeye alyordu. Btn bunlarn tek amac da
Fazl Mustafa Paa'y kzdrmak, gazetelerle tartmaya m ecbur
etmek, bylelikle dnya basnnn diline drmekti.
Sonu olarak, N ord gazetesi bu konuda, bir dereceye kadar,
baarya ulamt. Ancak, bu baar, sadece bir sefer iin olduk
tan baka, Mustafa Paa iin de vn ve memnunluk verici bir
biimde sona ermiti. Yani yenilgi paaya deil, onun dmanlanna ynelmiti.
Mustafa Fazl Paa'nn N ord gazetesine mektubu:
Direktr Efendi,
Nord gazetesinin 1 ubat tarihiyle yaynlanan saysm grdm.
Maksadm gazetenizdeki yazlar izlemek deil, muhabirinizin ver
dii haberi dzeltmektir. Benim bir sarraflk irketi kuracam
iln eden gazetelerin yazdklarn, her ne kadar, kamuoyu hi bir
zaman kabul etmez ve buna inanmazsa da, ben bununla yetinme
yerek, zel sekreterim arachyle, yine de onu yalanlamay lzunu buldum. Bu gazeteler benim Openheim kumpanyasyle
olan alveriim zerine birtakm yalan dolanlar yaynlamakta
drlar. Bu haberleri verenler u gerei iyice bilmelidirler ki ben
kendi zel nlerimi bir yana brakarak, u sralarda, mensubu olnakla iftihar ettiim, yce Osmanh devletinin iine dm bu
lunduu idar bunalmlar ortadan kaldracak areleri aratnnak
ve hazrlamakla megul olmaktaym.
20

YEN OSMANLILAR TAKH

Millet ve devlet ilerinin kiisel ilerden ve karlardan ol

daha nde geldiini bilmek iin, sanrun, din ve mezhep aynhma
lzun yoktur. Bunu herkes byle bilir ve kabul eder. O halde,
kendisini insan olarak bilen br kimsede, mutlaka, vatan ve vatamn yceltilmesi kaygsmn bulunmas gereklidir. Mensubu ol
makla iftihar ettiim Osmanl milletinde, yeni ve ileri fikirleri be
nimseyip, bunlar yaymaya alan genlerin de tek amac budur.
te, u belirtti^un fikirleri benimseyip yaygnlatrmaya a:
hanlar, ne her trl tedbiri terkedip kader byle imi demekle
vakit geirirler, ne de mitsizlie dp yese kapbrlar. Girit ihti
lli ve daha baka baz kargaalklar ise byle kimselerin yerle
mi inanlarm hi bir zaman zayflatamaz...
MUSTAFA FAZIL
O zamanki Osmanl gazetelerinden birinin yazs:
Mustafa Fani Paanm Nord gazetesine yollad bu mek
tubun bir paragraf vardr ki milletinin gerek durum ve tutumu
nu bilip dnenler iin, bilhassa, zerinde durulmaya lyk nite
liktedir. Bu da Osmanl milletinin, yeni ve ileri fikirlere inanp
balanm kimselerinin nazarnda, millet ve devlet lerinin kiisel
iler ve karlardan daha nde geldiini belirten szlerdir. Yeni ve
ileri fikirlere bah olan kimseler, paamn mektubunun asl met
ninde Trkiyenin erbab ebab diye anlmtr (1).
Avrupahlann, Osmanllan sadece para harcamay bilmekle
sulayarak ark meselesi hakknda birtakm resm teebbslere
bile girimeye kalktklar srada, erbab ebab gibi hayrl br
szn gazetelerin stunlarnda yer bulmas, hi phe yok ki, ora
larda akmikla karlamr; ama ne olursa olsun bu bizce artk
ok ak seik bir konudur.
inde bulunduumuz u ada yaayanlarn, bunlar anlamamasma imkn var mdr? Eer, lkemizde ilim ve medeniyetin
herhangi bir dalmda, az da olsa bir ilerleme gze arpyorsa, bu
nun belki yzde doksam, onlarn aba ve alkanlklarnn mey
vesi deil midir? Geri, bizim bu ilerleme ve gelimemiz, gn
mzn Avrupasma oranla pek yetersizdir; bunu biz de bilmekte(1) Erbab-t ebab: Jntrk deyimi Avrupa gazetelerinin sayfalarnda ilh
olarak bu mektup ile grlyor (Bu not eserin yazarna aittir).
21

yeni

OSMANLILAR TARIHt

yiz. Ama, urasn da insafla dnmek lzm gelir ki bizim eitim

ve renim imknlarmz daha hi denecek ldedir. Kiisel a
lmalardan ise, olsa olsa ancak bu kadar bir sonu almabilinin
Hash, erbab ebab milletin geleceinin muraddr (). Onda
ne kadar gelime ve ilerleme grlrse, bizce vatanmm yeniden
canlandrlp yceltilmesi midi de, o oranda, g kazanm olur.
te bu sebeptendir ki Osmanl lkesinin durumunu yakndan
bilip tanyanlar, ortaya ne denli engeller ve aksaklklar karsa
ksn, yine de milletin verimli geleceinden mitlerini kesmezler.
AvrupalIlar, varsmlar Osmanhlarm mutluluunu ve mutlu ol
ma ihtimalini mezarda saysmlar. Hepimiz biliyoruz ki o mezarda
deil, henz ana Tahmindedir. Bir kere ilerleme ve gelime usta
bir bakcnn eitici kucana dp de boy bos atmaya balarsa
- yarathmda esasen var olan stn kabiliyet de gznnde tutu
lursa - ok ksa bir zamanda, kendisinin gzel yzne dnya le
mi hayran brakaca kuvvetle umulur. (2)
* *
Mektubun, bu suretle, Trk basnnda da grlmesi gnller
de istek ve sevinle kark taze bir midin uyanmasma yol at.
nk, 1867 ylnn balangcna rastlayan bugnlerde, yurt ve
ulussever kimselerin yreklerini derin derin kanatan olaylar bir
birini izliyordu;
O gnlerde idi ki Belgrat kalesinin Srbistana terkolunduu
- hkmetin olup bitenleri daima halktan gizleme siyasetine ra
men - gazete stunlannda gze arpyordu. Bir yldan beri ihtill
atei ile tam bir harabeye dnm olan Girit adasmm, Fransa m
paratoru nc Napolyon tarafndan - gya bizim iyiliimiz iin
mi gibi bir dostluk gsterisi iinde - Yunanistana terkedilmesi(1) Mustafa Fazl Pagamn mektubunda, sondan bir nceki paragrafta
... genlerin de tek amac budur* eklinde gnmz Trkesine ak
tardmz ifade t erbab ebabn dahi murad buduru biimindedir.
Gerek o mektupta, gerek gazetede ama, istek anlamna murat keli
mesinin biraz da kasten kullanld ve padiaha nispet olsun diye
yazld akla geliyor. nk o zaman veliaht ehzade Murat Efendiydi ve her hkmdar gibi Abdlaziz de ucliahd seumezdi. . K.
(2) TTUasz olm bu yaz Namk Kemal e aittir. 5- K.
22

YEN OSMANLILAR TARH

nin tavsiye olunduu da yine o gnlerde ok yaygnlaan haberler

arasndayd.
Siyas meseleler konusunda gazetelerden bir ikisi, her trl
sorumluluu gze alp da baz aklamalarda bulunmadka, olan
lar bitenler hakknda kimsenin bilgi sahibi olmasna imkn yoktu.
Memleketin zararna olan her eyin halktan gizli tutulmas ve
aklanmas, artk, zorunlu grlen baz siyas olaylarn da, son
derece nemsiz bir eymi gibi, iln edilmesi hususu, o zaman da
geerli idi. Hasl, gnn aktel meseleleri ve olaylar hakknda
milletin bilgi sahibi olabilmesi, bir iki gazetenin cesur ve gzpek
abalarna kalmt. Koca baehirde - zamann ve bulunduktan
yerin ltfuna nail olmu baz ekbir ocuklar dnda - Fransz
ca'y bilenler hemen sadece Tercme Kalemi memurlarndan
ibaretti, denilebilir. Hatta o kalemde bile - konuamamak artyla okuyup yazmasn bilenler snrlyd.
Beyolu halkndan, burada yerleerek arkhlam, baz frenklerle dostluklar bulunanlarn siyas olaylar hakkndaki bilgileri,
byk ounlua bir istisna tekil ederdi. Bundan dolay bu gibi
lerin - bir hayli iirilmi ya da deitirilmi olarak - verdikleri
havadisleri renmek byk bir kazan saylrd.
Mesel, yine o gnlerin zerinde en ok durulan nemli hava
dislerinden biri de Fazl Mustafa Paann, Sultan Abdlazize hi
taben yazp yaynlatm olduu bir mektuptu. Bu mektubu, Akde
niz adalar halkndan olduu iin, stnde ngiltere uyrukluunu
tayan Revlaki adl bir Rum j^aynlamt.
Bu adam, ta Mustafa Reit Paa zamanndan beri Osmanh
devletini yneten byk devlet adamlaryle yabanc eliler ara
snda balantlar kuran ya da kurulu balantlar yrtmekte
olan, nemli kiilerden biriydi. Bununla birlikte, Trklere kar
olan dostluunu hi bir zaman zedelememi, namuslu bir kimsey
di. Bunun byle olduunu burada belirtmek benim iin bir bor
tur. nk o, yeni ve ilerici fikirlerle gzlerini gnllerini aydn
latmaya istekli ve kendisinin de onlar buna lyk grd kabili
yetli Trk genlerine daima ilmin ve doruluun yolunu gsterir;
gelecein sadece genlerin iyi yetimi bulunmalaryle salama
balanacam her frsatta belirtir; yeni yetienleri iyiye, doruya,
gzele ve ykselmeye tevik ederdi.
Fazl Paa'mn yazd ve Revlakinin Franszca olarak yaym23

Y E M OSMANLILAR TARH

ld mektubu Trkeye, Sadullah Beyle Namk Kemal Beyderi

birinin evirmesi kararlatrld. Vefada Ahmet Efendinin kona
nda buluulup bu konuda grlmesi de alman kararlar ara
sndayd.
Bu Ahmet Efendi, yurt ve 5lik severliiyle tannm, karan
tina ktibi Ahmet Efendidir ki yakn zamanlara kadar mabeynde
ifre ktiplii yapan ve bu grevde iken vefat eden Asm Beyin
labasdr.
Asm Bey, o tarihte Bbl tercme odasnda, Namk Kemal
ve Sadullah beylerin gvenini kazanm genlerdendi. Gerekten
d kendisi, o zamanlai", her bakmdan gvene lyk biri olarak bi
linirdi. Dostlarna kar daima fedakrca samimiyetler besler, ken
disinin erefine emanet edilmi bir srr, kendisine dnyay ve ah
reti verecek olsalar yine de aa vurmaz, memleketin ve milletin
iyiliini ama tutan gr ve inanlarn yaylmasm araclk et
mekten asla geri kalmazd.
Neyse, bir cuma gn, leye doru, Ahmet Efendinin kona
nda birleildi. Mektubun asl olan Franszca basl metin ortaya
konarak, nce bir iki cmlesi Namk Kemal Bey tarafndan ter
cme edildi. Ayn cmleler Sadullah Bey tarafndan da yine ayn
ekilde Trke'ye aktarld. Sonra, ikisi de okundu. Kemalin dil
ve anlatm daha stnd. Zaten, Tasvir-i Efkr gazetesindeki ya
zlarn gerek aydnlar, gerek daha az okumu kimseler devaml
olarak izliyor ve oriun ssl, gzel slbunu hafzalarna deta
naketmi bulunuyorlard. Yani, Namk Kemal'in dil ve anlatm,
geni yinlann mal olmu duruindayd. Bundan dolay mektubu
onun tercme etmesi sakncal grld. nk, metin yaynlan
d zaman bunu kimin evirmi olduu kolaylkla anlalacakt.
Zira, her cmlesinin altnda, eski ve tannm bir deyimle, sanki
ketebe Kemal (1) yazlyd. Bundan dolay (traduction libre) yo;
lunda, cmle cmle, Sadullah Bey tarafndan tercme edilmesi
karara taland. Sadullah Beyih nesir tarz herkese bilinmediktfet baka; o da, bu evirme iinde, tercme odasndaki yaz tar(1) Eskiden eitli yazldrin, zelikle ss yazlarintn altna, imza olarak
isimte birlikte - yasan anlamna - ^ketebe kelimesi konurdu. Ketebe
Kemal, ketebe Hmit - yazan: Kemal, ydzan: Hmii &bi. . K.
24

YEN OSMANLILAR TARH

zmdan mmkn olduu kadar uzaklam, daha deiik bir dil ve

anlatm kullanmt.
Baz ifadelerin tam anlamm verebilecek deyimlerin kabul
ve kullanlmas ise, yine de, ikisi arasnda grlp, tartlp, so
nuca balanyordu. Mektubu Sadullah Bey, bana dikte ettirmek
suretiyle tercme ediyordu. Bir taraftan ben, Sadullah Beyin sy
lediklerini yazyordum, bir taraftan da Asm Bey - eski harflerin
hatt- tlik ekliyle - eczal kt zerine temize ekiyordu; nk,
metin tabasmas usulyle baslacakt.
Tercmeye le sonunda balanm, gece yarsna doru son
verilmiti. zel bir itina gstermek gerektiinden, btn metnin
tamamlanmas ise iki gn srmt.
O tarihte hr fikir ve hr fikirlilerin en candan bir yardm
cs da Jean Pietri idi. Jean Pietri, Beyoglu'nda Courrier d'Orient
adl Franszca bir gazete karyordu. Bu gazete. Yeni Osmanllarn tek destekleyicisiydi. Onun yardm ye aracl ile Cayyole
adndaki bir Franszn tabasmas matbaasnda, Mustafa Fazl
Paanm mektubunun Trke evirisi elli bin say olarak baslabildi.
tte Yeni Osmanllar'n stanbulda, daha sonralar, elde et
tikleri srekli baarnn ilk adm bu mektup olmutur. O zaman
larn yayn imknlar hakknda bilgileri bulunmayan bugnn in
sanlar, bu baarnn gerek bir zafer saylmas hakkmdaki g
r, tabiatyle, hayretle karlayacaklardr. Grmeyen ve yaama
yan elbette ki .bilip anlayamaz; bu bakmdan kendilerini mazur
tutmak gerekir.
Evet, mektup basld. Basldktan sonra da - bir baskn veya
aratrmaya uramas ihtimaline kar - Courrier d'Orient ida
rehanesine gtrld. Tasvir-i Efkr gazetesi iilerinden Yusuf
Aa, bir zaman inasi'nin yannda alm olan akir adl bir de
likanl, Bayezitte kt Hac Kadri Efendi, Tersane muhasebesi
ktiplerinden olup da Tasvr-i Etkrm drdnc sayfasnn altna
(gazetenin imtiyaz sahibinin vekili) imzasn (1) koyan Rait Efen(1) inasi, 1865 ylnda Fransaya gitmi, gazetesini genellikle Yeni osmanUlar Cemiyetinin yeleri karrrvaya devam etmilerdi. Gazetenin
son sayfasnda, onun karma iznini alann ya da vekilinin adtmn yazlmas zorunlu olduundan, bu grevi Rasit Efendinin yklendii
belirtiliyor. . K.
25

YEN OSMANLILAB TABHt

di adnda yurdunu ve milletini seven bir kimse, Beyolu'nda kitap

lk yapan Danyel Silaki adl bir Macar mltecisi, Tasvir-i Efkr
bamrettibi Rza Efendi ile kardei Rifat Efendi ve nihayet ben
bu brorleri biner biner evlerimize tayarak bunlarn datma
iini zerimize almtk. Kendilerine gvenimiz olan yakn dostla
rmzla birlikte, sabahlar namaz klmak bahanesiyle, Ayasofya,
Sultanahmet, Bayezit, Sleymaniye, ehzade,
Fatih camilerine
devam eder; mektuplar paket paket bu camilerdeki grevlilere
teslim eder, bylelikle, bunlarn mslman halka datlmasn
salardk.
Bundan baka, her gn cebimize birka nsha bkp koyar ve
aydnlatlmalarm yararl bulduumuz ee dosta, tanda ulat
rrdk. Bunlarn bklp katlanmas kolayd; nk, ince kda
baslm on sekiz sayfalk bir kitapktan ibaretti. te bu yolla,
stanbul'da, elli bin bror, on be gn iinde, tamamyle halka
iletildi.
uras da muhakkaktr ki o tarihte halkn genel ahlk anla
yndaki olgunluun, bu datma ve iletme iinde ok byk et
kisi grlmtr. nk, casusluk, jurnalcilik gibi rezilce davra
nlara iltifat edecek kimseler - var olmak yle dursun - belki
daha ana rahmine bile dmemiti. Hatta, casus kelimesi o kadar
ayp ve aalk bir deyim olarak kabul ediliyordu ki, hrszlarn
ve katillerin arkasnda gezen zabta memurlarna bile - kendilerin;
bu kt sfattan korumak iin - tebdil deniliyordu. Ksacas
geleneksel, temiz ahlkmz titizlikle srdrlyordu. Bundan do
lay hkmet, o mektubun kimler tarafndan bastrlp datld
ndan hi bir zaman haberdar olamad. Olamad iin de bunu
rahmetli Mustafa Fazl Paa'nn, zenginlii ve gc sayesinde ka
zandg zaferlerden biri sayd. Oysa, o gnlerde rahmetli Fazl Pa
a ile Yeni Osmanllar arasnda daha en kk bir iliki, en kk
bir balant yoktu. Bu iliki ve balant, olayn ardndan kendin
gsteren baz gelimeler sonunda, yirmi yirmi be gn iinde do
maya balad.

26

YEN OSMANLILAR TARH

Mustafa Fazl Paamn Mektubu

(Hlen Paris'te yaamakta bulunan devletl
Fazl Mustafa Paanm, padiah hazretlerine
sunmu olduu mektup - yaznn suretidir:)
Padiahlarn sarayna en g giren ey doruluktur (1). On
larn evresini sarm bulunan kimseler, doruluu kendilerinden
bie saklarlar. nk, bunlar, gzlerini olanca hrslan ile diktik
leri hkmetme ve hkmette bulunma lezzeti iinde ve bunm tam
ortasnda yaadklarndan, halkm ekmekte olduu trl skmtlan, eziyetleri yine o halkn tembelliinin sonucudur eklinde yo
rumlarlar. te yandan, bu tipteki adamlara gre, devletlerin g
ten dmesi, zayflamas ve gerilemesi tarihin ve tabiatn deimez
kammlan gereidir; bunun nne gemeye imkn yoktur ve ka
dere boyun emek en tabi yoldur.
Birtakm aslsz ve sama hayallere saplanmakszm, doruluu
grmek iin, cesaretli bir sadakat lzmdr. Hele, doru olam bir
padiaha anlatabilmek iin ok daha fazla cesaret ve sadakat ge
reklidir. te bu eitten bir sadakat ben kulunuzdan hi bir za
man eksik olmad. Bunu ispat iin, gerek siz padiah hazretleri
nin ve gerekse ben bu gurbet diyarna srdrmeye sebep olanlarm hafzalarma mracaat ederim.
Geri, bu sadakatin ve siz padiah hazretlerine kar ok be
lirgin olan y niyet ve ballrmm, elle tutulur, gzle grlr bel
gelerini gstermek, yan vatammzm slahm, hatta daha dorusu
yemden canlandnimasm elde ettirecek uygun bir grev elime
gemedi. Ama ne var ki, devletinizin yzndeki rty kaldrp,
bugnk idarenin ktlklerini ve hkmetinizin yaralarm siz
yce padiahmuza, herkesten nce, ben arzetmek cesaretini gs
terdim. Benim btn duygu ve dncelerim sizin hizmetinizde
ve size yararl olmaya dayaldr. Gerek hkmdarlk ahsiyetinize
kar olan balhk ve iyiniyetllerimden, gerekse vatanma kar
duyduum sevgiden dolay - grnrde olsun ya da olmasn - biz(1) Mustafa Fazl Paann bu sz, bir zdeyi halinde, Trk fikir ve
edebiyat tarihine gemitir. Halbuki tu sz btnyle kendisinin
deildir; paa bu cmleyi nl Fransz dnr Voltaireden esin
lenerek sylemitir. . K.
27

YENt OSMANLILAR TARtm

leri kuatp avucuna alm bulunan ktlkleri bir kenardan sey

retmeye artk tahammlm kalmad. Sz yce padiahmzm te
miz ve balayc kalbine kar derin inancm sarslmadan, ksa
cas, henz vakit gememiken, bir are bulup, kendimizi iinde
bulunduumuz u kt durumdan kurtarmakbmz iin, ortalar
da olup bitenlerden hi birini gizlemeden, size anlatmay gerek
bir yurttalk grevi saymaktaym.
evketl efendim; devletinizdeki hristiyan uyruun ortaya
atp krkledikleri ihtill eserleri, asimda, btnyle bizim d
dmanlarmzn fesatlarndan domaktadr. Bununla birlikte, bu
konuda, imdiki hkmetin de byk kusurlar bulunmaktadr.
Zira, bir zamanlar yaplmasmda hi bir saknca grlmeyen en
masum hareketler bile, bugn artk her cins yabanc asll uyruk
lulara bir zulm ve gadirlik gibi grnyor. Avrupallar zannedi
yorlar ki Trkiyede zulm gren ve bel eken, her frsatta ve her
ekilde hakarete uratlanlar, sadece, hristiyan asll milletlerdir.
Halbuki durum hi de byle deildir. Mslmanlar ki - yabanc
devletlerden hi birisi onlan korumay akllarma bile getirmeler
- bunlar mslman olmayan teki mlletlerden ok daha fazla
ezilip harap olmulardr.
Mslmanlar, bilindii gibi, merte bir sabr ve tevekklle,
bu ztu-aplan imdiye kadar ekmilerdir. Avrupallar ise bunun
farknda bile deildirler. Oysa mslmanlar, devletin ve hkme
tin dizginlerini elinde tutan siz padiah hazretlerinin kaniyle aym
kandan olduklar iin, tahtnza ve saltanatmza itaat ve sevgi gs
termeyi Km-an'm emirlerinden sayarlar.
Lkin, evketl efendim, izin verirseniz, size syleyeyim ki
rtk, mslman halknzda da fedakrlk edecek hal ve taham
ml kalmad. Yer yer ykselen honutsuzluk sesleri her ne kadar
susturulmak isteniyorsa da, yine de, her taraftan iitiliyor. O hal
de, bu durumda onlar da bu dereceye kadar mitsizlik ve ktm
serlie drmek hem sizin sllenize, hem de kendilerine pek
zararl olacaktr.
zellikle, sizin padiahlk anlaynza ve belki nazrlarmzn
da anlaylarna aylan den bir durum gsterdii halde, bugn
k devleti idare edi tarznm ktlklerinden doan birtakm
oliimsuz gelimeler vardr ki bunlar Trk soyundan gelenleri git
tike yozlatrmaktadr. Siz padiah hazretlerinin kudretiniz ve
28

YENt OSMANLILAR TARIHt

geni bilginiz herkese kabul olunduu halde, eitli zulmler ve

ktlkler yznden millet bundan y a ra rla n a m a m a k tadr. Yce
Trk sojrundan gelmi olmakla iftihar eden baz sadk kullarnz,
vatana kar besledikleri derin sevgileri gerei - Bu milletin bylece zayflayp azalmakta bulunduunu grerek ok hakl br zn
t duymaktadrlar. Lkin, bunun en belli bal sebeplerinden as
kerlik usulnn yolsuzluu olduunu grdm halde, yine de,
beni en ok korkutan husus bu deildir. Belki yakn bir zamanda
greceimiz gelecein kt gelimeleri konusunda beni en ok
korkutan ey - birok esir milletlerde olduu gibi - OsmanlIlarda
da belirtilerini gstermeye balayan ahlk dknldr ki, bu
her gn daha fazla artmakta, derinlemekte ve yaylmaktadr.
evketl efendim; drt yz sene evvel, babalarmzn, dou
Roma mparatorluunu ortadan kaldrarak ve Konstantinin b
tn dnyaya bakent olarak iln ettii nl beldeye ok byk br
an ve erefle, hakl bir zaferle, gelip oturarak, tarihe bylesine
anl fetihlere nail olmalar, sadece din gayretinden ileri gelme
mitir. Belki, din gayreti ve askerlikteki stn cesaretleri onlarn
mill ahlklarnn bir k gibi yansmasndan baka bir ey deil
di. Evet, onlar, kendilerini yneten mirlerine ve subaylarna ita
atli idiler; lkin, bu itaat, kendileri tarafndan, kendi istekleriyle
belirlenmi ve kabul olunmu bir serbestlik iinde ve zgrlk
temeline dayal olduu iin her birinin kalbi ve akl alabildiine
hrriyet havas iindeydi. Bilemiyorum nasl gl ve mayadan
gelme ve nasl yaratltan var olma bir ycelik birlemi ve bun
lar onlarda kendiliklerinden bir dzen ortaya koymutu. te, bu
dzendir ki onlarn ok canl olan ahlk ve karakterlerini munta
zam bir hale koyard. Hasl fazilet ve olgunluk onlarn kalplerin
de ve zihinlerinde yuva yapmt.
Asl bu kaynan hzyladr ki onlar ylesine byk bir devlet
yapma kolaylkla sahip ve neticede muzaffer oldular.
Geri, u dnyada iyi ahlk, milletlerin nazarnda her zaman
ve bal bana geerli bir kuvvet deildir; ktlkler de zaman
zaman hkm ve fermanlarn ^mrtrse de, urasn unutmama
ldr ki asl ve esas olan birincisidir ve devletlerin onsuz ayakta
durabilmesi kabil deildir. nk u iyi ahlk denilen ey, anla
lan yalnz kendine zg bir ycelik tad iindir ki, o panl29

YEN OSMANLILAR TARH

dadka bir millet ylcs61ip geliir; te yandan ktlkler arttka

da o mlllet belsn bulur (1).
evketl efendim; bizim milletimizde iyi ahlkn gnden g
ne bozulmas; ktle tenezzl etmeme, namus, yurt ve iyilik severliin gittike azalmas vatanlarm gerekten seven, sizin anmzm artmasm ve vatanmuzm mutlulumu yrekten arzulayan kim
seler iin, byk bir endie tekil etmektedir. Ama, bu iyi ahlk
bizim milletimizde nasl bozulmasn ki bu milletin fertleri de,
yurttalar bulunan gayr mslim mlletlerin uradklar bellar
birlikte ekmektedirler. Her trl zulmlere ve hakszlklara ve
dorudan doruya sizin gzleyip izleyemeyeceiniz, kontrol edeme
yeceiniz kk memurlarn keyiflerine gre yrttkleri ilem
lere, yersiz davranlara 'maruz kalrlar. Tekrar edeyim: Bunlarm
yaptklar, ettikleri sizin tarafnzdan hi bir zaman renilemez.
Trkiyede bir kamuoyu, halkta ortak bir duygu ve fikir birlii
bulunmad iin, birok kk memurlar, yolsuz tutum ve davranlarmdan dolay hi bir zaman sorumlu tutulmazlar. Durum
byle olunca, bu eit memurlar istediklerini yapmaktan kim ahkoyabilir. O halde, yle bir aynm yapalm: Sizin halknz iki k
smdr; bunlardan bir ksm zalimlerdir ki, hi bir engelle kar
lamadan akllarna gelen zulm yaparlar. Bir ksm da mazlum
lar, yani zulm grenlerdir ki daima ktlkler altnda ezilirler.
Birinci ksmdakiler sizin tamakta olduunuz byk ve sonsuz
gten yararlanarak, yaplmamas gereken her eyi yapmaya ce
saret ederler; ikinci ksmdakiler bu zalimlerin zulmleri altmda
ezile ezile, ister istemez, iyi ahlktan uzaklarlar. nk, bu maz
lumlar, o zalimlerin istedikleri her eyi yapmalarna artk kamksemiilardn Eer, onlar sizin yce katmza ikyet etmeye kalk
acak olsalar, kendilerine derhal si ve edepsiz damgas \'urulacaktr. te, en tabi ey olan ikyet haklarn bile kullanamama
yznden bunlarn ahlklarnda yava yava bir zlme balar;
bu zlme bir alaklktr ve siz padiah hazretleri de bilirsiniz ki;
(1) u cmleye dikkat edilirse anlalr ki fermomm yrtr ve beldsn bulv.Tr> gibi deyimler o zamann kalem adamlarnn dil ve anlatmlanna aykrdr. Bu deyimlerin, yazy Trkeye evirenin izini
belli etmemek iin mahsus kullanld anlalmaktadr (Bu ^not
eserin yazarna aittir).
30

yeni

OSMANLILAR TARH

bu alaklk gide gide korkakla dnr, dnme ve hkm ver

me gcn tamamyle krletir.
OsmanlI kan o kadar genlik, dinlik ve mertlie sahiptir ki
ahlk bylesine bozulmu olduu halde bile yine de alkanlk,
fedakrlk, yurt ve iyilikseverlik, askerlik cesareti, lmden kork
mama, soukkanllk gibi hepsi Trk milletine mahsus olan ve her
eyden nce sosyal adalet kurallarm bize sevdiren merhamet ve
temiz yreklilik vasflan hl ortadan kalkmamtr. Ancak ura
sn unutmamaldr; Henz ortadan kalkmam olan bu faziletler,
bunca engeller ve zorluklar karsnda daha ne kadar direnebilir?
Kyamete kadar bu byle kalabilir mi? Padiahm, malmun olsun
ki (1) bunlarn da ortadan silinecei gn artk bizim zlmemizin
ve yok olmamzn nne geecek hi bir are bulunamaz.
OsmanlI devletinde bulunan gerek mslman, gerek mslman olmayan halkn ahlknn bylelikle bozulmakta olduunu
beyan ederken, onlarn yaratltan tamakta olduklar derin ve
ince zek glerine musallat olmaya balayan fenalklar da siz
padiah hazretlerinin katma ileitmeye kendimi mecbur bulurum.
evketl efendim; bilindii gibi bizim ecdadmz Rumeliye
ilk geldiklerinde ilimde ve kltrde daha o kadar ilerlemi deil
lerdi. Lkin yle bir sevgi, zihin gc ve saduyuya sahiplerdi ki
bu, ancak ok salam ve kuvvetli olan ruhlarn meyvesidir. Olay
lar ylesine kavrayan ve kararlarm hemen buna gre alan bir akl
lan vard ki, bindikleri kheyanlann nnden durmadan kaan
ince fikirli uluslarda bu stnlk yoktu.
Eyvah ki saduyuya sahip vatandalar da imdi, kendilerinin
hi bir teebbsne meydan vermeyen, bana buyruk bir hk
metin mengenesi altnda ezilip kalyor. Sizin devletinizde Osmanl
milleti, yaratllanna aykn blunduu halde, hatt Kumlardan
fazla idarede istikll yoluna yneldiler. Biz ki Trk ulusuyuz; s
tanbulun eski Rumlar gibi yzden dirayetlilik gsterip, sonradan
zgr devletin korunmasna ve devamna aba gstermemek gibi
eyler bizlerde bulunmamaldr. Biz yle bir ulusuz ki, dnyaya
bakp sadece duygu ve dncemizin geniliiyle ona aar kahn z; yahut da akhmzm yatmad eyler karsnda yle sessiz du(1) Bu deyim metnin aslnda da ^malmun olsun ki^ seklinde tekil ola
rak gemektedir. . K.

31

yeni

SMAI^ILAR TAKHt

rlanz. Bu sebeple, bugnk devlet ynetimi bu haliyle daha bir

sre devam edecek olursa, Trk unsurlar iinde devleti ynetecek
gteki adamlar bulmak gerekten pek zorlar. Bari, uyruumuz
altmda bulunan milletler - baz sebepler dolaysyfe - bizden daha
iyi ve imtiyazl bir halde bulunsalar neyse... Lkin eyvah ki o da
yle deildir.
Halbuki evketl padiahm; gnmzde Osmanl devletinin
ynetimi belki dirayetli ve terbiyeli adamlarn elindedir, bu yne
tim en namuslu, en sadk kimseleri beklemektedir. Avrupa'da b
tn hkmetler ayn zamanda halklarnn eitimiyle de megul
drler. Bu konuda orta derecedeki devletler bile byk abalar
gsterirler. Buna bir misal olarak siz padiah hazretlerine svi
reyi gsterebilirim. Bu memleketin ahalisi iinde, okuma yazma
bilmeyen tek bir adam bile bulmak gtr. ngiltere devleti ki,
kendisini idare etmekte olan hkmet, geni yetki ve imtiyazlanra azar azar da olsa terketmekte gayet ar davrand halde, u
son yirmi be yldan bu yana, halkna, onlan eitecek ve ie yarar
hale getirecek bilgiler kazandrmak konusunda byk gayretler
gsterdi. Prusyanm (O zamanki Almanya) Sadova muharebesini
kazannm en byk sebebi, Prusya halknn Avusturya halkn*
dan daha bilgili oluudur. O halde, Avrupa devletleri bu kadar fe
dakrlklar gstererek ilerlerlerken, biz niin olduumuz yerde
Icalmaya, hatt gerilemeye raz olalm?
Padiahm; ya hi bir ie yaramakszm ylece bombo kalp
duracak, yahut da, oraya devama ancak be on tembel ve hakir
ocuktan baka kimsenin rabet etmeyecei, birtakm kalitesiz
okullar yer yer oaltma iinin lkenizde ilmi yaymaya yararl
bir yol olduunu sanacak ve buna inanacak msnz?
Milletlerde dzen ve gveni salayan ve teki btn dzen
lerin anas olan ey, sadece hrriyettir ki, onun yerini baka hi
bir ey alamaz. Esirlik altnda bulunan bir millet ise, imkn yok,
eitim ve renime iltifat etmez. Ne zaman bir milletin btn
haklan, kendisini yneten devletin salam garantisi altnda bulu
nursa, o mllet, her frsatta, iyiyi ve doruyu arar, bilgi ve kltr
sahibi olmaya rabet gsterir. uras ak bir gerektir ki cahil
lik ve esirlii kabullenmi, bmlara kanksam milletler hem al
ak hem de hain olurlar.
Eyvah evketl efendim; u iinde bulunduumuz dnemde
32

YEN OSMANLILAR TAHHI

bizdeki bel, sadece iyi ahlkn km esi ve yarathtan mevcut

olan zekmn gerilemesi meselesinden de ibaret deildir. Biz, millet
olarak, bir de yoksulluk denilen o korkun bel ile kar karyayz
ve bununla da uramaktayz. Devlet hzinesinin sknts ka defa
siz padiah hazretlerinin gzne arpt ve byk zntnze yol
at. Askerlerin ve memurlarn maalar vaktinde verilmediin
den dolay ka defalar kederlendiniz ve bu kederinizi de aka be
lirttiniz. Dou lkelerimizde, aylklar kendilerini geindirecek de
recede olmayan memurlar, ihtiyalarm ister istemez halkn sr
tndan karacaklar iin, bu aylklarn yeterli bir oranda verile
memesinden dolay ka kereler siz padiah hazretlerinin yce kal
bi zntyle dolmutur. Lkin, Osmanl devletinin mal skmtlan
yle dikkatle gzden geirilecek olsa - o kadar keder ve hayret
verecek lde deildir. Sonra, sizin hkmetiniz o eit devlet
lerdendir k mevcut nfus, saylarna oranla denge bakmndan,
son derece kanaatkr bir ekilde geimlerini srdrrler. Durum
byle olduu halde, hangi sebeplerdir ki devletinizi ezmektedir?
Bunun sebebi, her eyden nce, vergilerin pek dzensiz bir biim
de deerlendirilip toplanmas; ikinci olarak da halkn ok tembel
ve cahil oluu yznden bu yoksullua saplanm bulunmasdr,
in gerei de udur ki baka devletlerin halk tarafmdan pek
hafif grnen ykleri bile sizin ahalinizin kaldrmaya gleri kal
mamtr.
Sanat, ticaret ve tanm gnden gne ylesine azalmaktadr k
sanki memleket halk nelere ihtiyac bulunduunu anlamaktan bi
le ciz kalm ve ihtiyalarn nelerle ve nasl giderilebilecei duy
gusunu kaybetmi durumdadr. Zira, ortalktaki u harapl, bit
kinlii grdkleri halde tyleri bile knnldamyor; iinde bulun
duklar perianlktan kurtulmak iin en kk bir teebbse bile
lzum grmyorlar.
evketl efendim; buralarda, Avrupahlar, bizim hem mille
timizden hem de mezheplerijtnizden ikyet etmekten bir an bile
geri durmuyorlar. Diyorlar M: Trk milleti askerlikten baka
hi bir sanat ve meslek bilmiz; onlarn devaml olarak kadere bo
yun eileri bizlerin almamza bile engel olmaktadr. Halbuki
bizim soyumuz da teki millietler derecesindedir ve onlardan hi
de aa deildir. Geri, ecdsdmz kendilerini askerlik alamndak!
gleri ve kahramanhklan ile tantm ve bu balangtan yola
33

f/3

YEN OSMANLILAK TARHt

kmlarsa da, bu tutum kendileri iin ancak o zamanlar iin zo

runlu ve yararl idi. O zamanm artlan bunu gerektiriyordu. Za
ten, onlar, bu tutumlarnda yalnz da deillerdi; kendilerinden n
ce aym yolu denemi bulunan Franklar, Cormenleri ve Araplar
taklit etmilerdi. Aslnda insanlarn kiilikleri asker hareketlerde
de, sanatm eitli dallarnda da ayndr. Bundan dolay yiitlikleri
ve kahramanluklar ile tamnm her ulus, kendilerini savamaya
zorlayan sebepler ortadan kalktktan, rahat kaldktan sonra, pek
l, tarm ve sanata ynelebilirler. Fransa ve ngiltere halk buna
n gUzel iki rnektir. Bizim din inanlarmz da Tannnn ezel
iradesine boyun emek konusunda teki dinlerin tnanlarmdan
farkl deildir Hristiyanlktaki gnah karmak inanc, kadere
ve ahnyazsma yeterince inamp, tevekkl gstermemizin ayndr.
Havarilerden Patros, bir seferinde bir vaaz srasnda: nsan, o
byk yaratc gcn elinde, bir mlekinin elindeki amur gibi
dir, demitir. te bu inan bile hristiyanlan yine de para ka
zanmak, zengin olup rahat yaamak iin, inanlmaz derecede, zi
hin yormaktan ve almaktan geri koymamtr. Bu alanda bizim
onlar taklit etmemiz aklcln en zorunlu bir sonucu olmak ge
rekir.
Mlletimizi baka milletler gibi alkan, ilme ve sanata ynel
mi olmaktan alkoyan sebep, sadece mlk idare tarzmzdaki d
zensizlik ve yetersizliktir. Eer bir insan, herhangi bir yerde, yine
kendisi gibi insan olan cinsdalarm hor gryor, onlar hakaretle
karlyorsa, o insann, dnyamn eitli rnlerinden gerei gibi
yararlanmaya hakk olmamaldr. Herhangi bir lkede zulm ve
zalimlik ortalkta kol geziyorsa ve bir kimse byle br yerde ken
di alm teriyle kazand eylerden kendisinin hi bir eldide isti
fade edemeyeceine kanaat getirmise, gayet tabidir ki alma
hevesini btnyle yitirir.
te, 1789 senesinde patlak veren ihtillden nce Fransa'da
durum tamamyle byleydi. u gzel Fransa ki, siz bugn onu
hayranlkla seyredersiniz ve ben de aym hayranlkla doluyum;
vet ite bu Fransa, her trl artlar ve mnasebetler bakmndan
dnyada birinci olduu halde, o zamanlar, evresindeki sanatta
ilerlemi milletlerden rnek almad. Geri, hkmette sanayiin
gelimesi iin btn glerini harcayan nazrlan da vard, ancak,
bunlann abalan da yeterince bir sonu vermedi. Belki baz kml
34

YEN OSMANLILAH TARH

danmalar grld ama, halkta hrriyet olmad iin, sanat aaemin dallar, beklenilen, meyvelerini veremedi. Eyaletlerin baz
larnda insan olduu zorluklar farkedilen bir kyl, ormanlarda
gezinip sadece hayvan postlar ile giyinirken, en basit ve gsteri
siz bir elbise kendisine vn verici niformalar gibi gzkrd.
htillden otuz yl nceki Fransa buydu. Fakat, milletin hrriyeti
ni kazanmasndan otuz sene sonra evet etendim, hesabm do
rudur tamam otuz sene sonra her ey birdenbire ve batan ba
a deiti. Fransz milleti, hrriyet sayesinde, dnyanm en al
kan ve en zengin milletlerinden biri oldu.
Bunun sebebi udur ki: Milletler sadece mnen deil, mad
deten de hrriyet sayesinde yaayabilirler. Haklarn korunmas
nn bulunmad yerlerde nihayet ekmek de bulunmaz olur; hr
riyet gibi o da nnde sonunda mumla aranr hale gelir.
evkel efendim; her ne zaman bir devlet u belirttiim
znt verici hale gelirse ve bunun sonucu olarak, mayasnda bu
lunan, zek ve fazilet stnlkleri gnden gne sarslmaya, yokr
olmaya yz tutarsa; halk byk bir yoksulluk iine dp, dev
let hzinesinde de giderilmesi g skntlar ba gsterirse, o vatan
da yaayan gayretli kimseler ve devlete bal uyruklular sadece slaht isteiyle yetinmemelidirler. Bizde, imdiye kadar, ka defa
slhat vdolundu; hatt bir ksm yerine getirildi. Bunu bir ya
na brakalm, u anda bendeniz, size u satrlar yazarken bile
yeni slhat vdolunmuyor mu? te, bundan dolaydr ki, biz, bir
derece daha ileri gidip, bu yazmz resmen ve engin bir sayg ile
sizin yce katnza sunuyorus.
evketl padiahm; imdiki idare tarzn deitirmek sure
tiyle devleti kurtarnz. Daha zgr kanunlar ve dzenler ile salta
natnz ssleyerek, onu bulunduu kt durumdan selmete ka
rnz. Lkin yle zgr kanunlar ve dzenler olsun ki, gerek, yay
gn ve gvenli bir nitelik tasn. Gerek uygulanmas srasmda, ge
rekse zedelenmeden ve deitirilmeden devam ettirilmesi konu
sunda, tam bir garanti ile pekitirilmi bulunsun.
Evet padiahm; byle igr ve salam bir dzen, mslmanlarn da, hristiyanlarn da her trl hak ve grevlerini gven
altna alm bulunacandan, Avrupallann hkim ve mahkm
arasnda gerekletirilmesini imknsz zannettikleri dengeyi mut
laka gerekletirecektir.
35

YENt OSMANLILAR TARtHI

Ah evketl efendim; daha imdiden grr gibi oluyormn k,

sizin evrenizi sarm bulunan hainler ve cahiller zgr dzen s
zn ne kadar kt mnlara ekeceklerdir. Onlar: zgr dzen,
padiahn zgrln ve sultanlk yetkisini elinden ahp, onu sa
dece bir let derecesine idirir. szyle Siz padiah hazretleri
ne ve btn mslmanlara, en sevgili eyleri olan dinisini ve
elbiselerine kadar her trl detlerini tf rketmeye ve deitirmeye
mecbur klar. szlerini syleyerek halk aldatp kandrmaya ahacaklardr. Ya cahil ya da hain olan bu kimseleri, her kimlerse,
siz hakaretle evrenizden kovunuz. Halknz da bunlarn fitneleri
ne kulak asmasnlar, aldanmasnlar. zgr dzen denilen ey, ne
szin ne de hslkm zararna olur; ancak kendi balarna buyruk
olanlarn bu davranlarm smrlar. Padiahtan ancak u hali kal
drm olur ki; Padiah onlara aldanmaz ve fenalk etmez olur.
zgr dzen milletin namusuna ve gelimesine aykn den hi
bir eyi zorlamaz; tersine fertlerin maln mlkn gven altna
aldktan baka, kutsal olan dini de korur. nsanlar, iinde yaa
dklar ortamda huzura ve rahata kavuturduu gibi, kiinin ahs
zgrln de garanti altna alr.
Bunu br baka adan da ele almak gerekirse, izgr dzen,
ksa bir zaman iinde, Avrupa milletleriyle olan her trl ilikile
rimizde de gelime ve dzelmeler salar.
evketl efendim; Trkiyede yabanc memur ve grevlilerin
bizim i ilerimize yaptklar mdahaleden dolay ne kadar byk
zararlar grdmz bilmeyen var mdr? Bunlar, belki binler
ce defa, medeniyet ve insanlk yoluna girmekliimiz iin barp
armlardr. Ne var ki, aslnda, hemen her seferinde, bu uyar
malarn altnda sadece kendi millet ve menfaatlerinin yatt g
rlmtr. Bunun daha da kts, millet ve memleketlerinin men
faatleri bir yana, bu memleketlerinin fertleri iin de yerli yersiz
basklara bavurmulardr. O halde, zgr dzen kabul edilip uy
gulanacak olursa, devletin temeline yeni bir g katlm olaca
ndan, yabanclarn bu her iimize burun sokmalarndan da kur
tulmu oluruz. Bizzat, Osmanl devleti lkesinde her cins ve mez
hepten halkn koruyucusu olunca artk bakalarna sz dmez.
Evet evketl efendim; devleti kurtarnz. nk zaman acele
etmeyi gerektiriyor. Ecdadmzn devletini kurtarnz... ve kurtarmz. O devleti ki, bunca kanlar ve gzyalar dklerek meydana
36

yeni

OSMANLILAR TARH

getirilmitir. Geri, onm am ve erefi tarihe pek yksektir, fa

kat, imdiki hali esef verici ve zcdr. Bu halin arl sizin
kalbinize ne dereceye kadar arln koyacaksa, dardaki bizleri de o derecede korkutmaktadr. Geri, memleket iindeki bu ha
raplk ve knt belirtileri insan rktyorsa da siz padiah
mz hazretlerinin herkese bilinen gll ve zeks elbette bun
lar hayl olmaktan kurtaracak ve gerekletirecektir. Harekete
getiiniz zaman, d dmanlan kkrtmasyle memleket iinde
kendini gsterebilecek her trl ayaklanmay ve direnmeyi sizin
yiite ve askerce cesaretiniz ve sahibi bulunduunuz deerli or
du, derhal, sindirebilir. Yalnz bu ordu, galip geldii byle bir hal
ka kar ekmek ve akl ve bunlardan sonra da kendilerinin zgr
l konusunda garanti verebilir m i? Geri siz, szin lkenizin
baz blmlerine miras olmak arzusunda bulunan baz devlet
lere kar baz ufak tefek, imtiyazlar vermek suretiyle byk
bir mcadelenin patlak vermesini, belli bir zaman iin, erteleyebi
lirsiniz. Ancak, bundan bizler ne kazanabiliriz? Bir sre sonra,
yeni bunalmlar geldiinde, mademki bugnknden daha zayf,
daha miskin ve daha harap bir halde bulunacaz; yle ise imdi
den bu mcadelenin nn almamz gerekir. Lkin, elimizde silh
olarak deil. Belki, etrafmzda, medeniyette ilerlemi olmann
mnevi askerleriyle korunur bir halde yola kmamz icabeder.
Eer, kendimizi ahlka akln ilkelerine dayal olarak kalkndrr
sak mutluluun yolunu bulmu oluruz. Zaten, buna teebbs ettii
miz gn, baarmm yansm kazanm saylnz.
Padiahm; gemekte olan her sene bizim zerimizden baz
yabanc devletlerin yardm ve koruma imknlarm biraz daha
azaltyor, yaama ve var olma gcmz biraz daha zayflatyor.
ngiltere devleti, bize yardm etmek ve bizi korumak iin bundan
on iki yl nce gsterdii gayreti ve iyi niyeti (1) imdi gstermi
yor. Avusturya devleti, Almanya ile yapt sava kaybettikten bu
yana, artk, gl bat devletleri kategorisinden kp bir dou
devleti derecesine indiinden dolay, imdi Osmanl lkesindeki
slav mlletlerini okayp kkrtarak onlar kendine ekmek po(1) Mustafa Fazl Paa bu szleriyle, 1853 - 1855 ytllarnda, Rusyayla
yaptmz Ktnm Savatnda Fransa ve talya ile birlikte ngiltere
nin Trklere byk yardmda, bulunuunu hatrlatmak istiyor.

37

YEN OSMANULAB TARIHt

litikasn gtmektedir. Hasl, ok dikkatli olalm ve artk kendimize gelelim. Zira, halimizin en fena yeri urasdr k on iki yl
nce bize daha msait grnen Avrupa kamuoyu, bugn bt
nyle aleyhimize dnmeye yz tutmutur.
Siz padiah hazretleri, bir kere olsun, ltuf ve tenezzl gste
rerek Paris, Londra ve Floransa gazetelerine baksanz. O zaman
greceksiniz ki, bizim devlet olarak varlmz korumakta pek
byk menfaatlan bulunan bat memleketlerinde, bugn, bize,
yaknda dp harap olacak bir devlet gzyle bakyorlar. Fransa,
ngiltere ve talya devletlerinin hkmet yneticileri, her sabah,
yataklarmdan kalktklarnda, sizin devlet adamlarnzn yapt
ilere ve halicinizin ektii dert ve bellara dair olan havadislere
gz gezdirerek: Bu devletin dzelmesi artk mmkn deildir,
dzeltilmesi mmkn olmayan bir devletse elbette mahvolur. Ar
tk bu devlet kendi haline brakahm, varsn alnna yazlm bulu
nan kntye urasm. nk, onu bu kten kurtarmann hi
bir aresi yoktur. dye birbirleriyle konuuyor ve yazyorlar.
O halde padiahm; onlarn keramet gsterircesine ortaya at
makta olduklar bu haberleri bizler yalanlayalm, gl bir kal
knma ve gelimeyi ngren bir deiiklie ynelelim. Bu deiik
lik sizin dnceniz, sizin grnz ve sizin elinizle olsun. te
yandan, bize dmanlk beslemekte olan bat kamuoyunu da kendi
tarafmza ekmeye gayret edelim ki, bunlar bize dman olacaklarma dost olsunlar.
Fransaya, ngiltereye, Almanyaya ve talyaya bizim ne soy
ca ne de dince zayf bulunmadmz, soyumuzun ve dinimizin
bizi ktle ve zayfla zorlamadn ispatlayalm. Onlar bizi,
inde bulunduumuz zayf durumdan dolay ac ac ayplyorlar,
bize hasta adam, l adam diyorlar; biz kendilerine canh oldu
umuzu gsterelim. Benim size gstermek istediim areler yeni
icat edilmi, tehlikeli ve baka yerlerde denenmemi eyler deil
dir. Yce Tannya krler olsun ki, Trk milleti miskinlik ve
tembellikten daima nefret etmektedir. Tarihe bir gz gezdirilecek
olursa, vaktiyle, byle tehlikeli hallere dm daha baka millet
lerin, o zaman alm olduklar trl arelerin bulunduu grlr.
Siz padiah hazretleri, teki milletleri kurtaran areleri kullanabi
lirsiniz.
evketl efendim; byle tehlikeli dnemler geirmi olanlar,
38

YEN OSMANLILAR TARH

u yer yznde, sadece sizin hkmettiiniz halk deildir. Bugn,

Avrupada bile her trl siyasetlerinde deiiklik ve slhat yap
maya muhta olan baka devletler de vardr. Bunu bir tarafa brakahm, Fransa devletinin, size yukarda hli pr mellini arzetmitim. Fransann o dnemdeki bu kt hali, sadece sanayiinin
yetersizli^nden ve gelimemesinden deildi. Devlet hzinesi, her
on senede bir defa, iflsa gitmedike maa aklarnn kapatlmas
mmkn olamazd. Hatta, eitli zulmler memleketin her tara
fnda o kadar ilerlemiti ki, o gnlerde Fransa padiah (1) olan
On Beinci Louisye bir gn tannm bir siyaset adam yle hitabetmekten ekinmemitir:

Sizin hkmetinizde, kendisini, nazrlarnzn intikam

penesinden uzak kalacak kadar yksek zanneden tek bir adam
bulunamayaca gibi, kck bir kasabada ktiplik yapan basit
br memurun zulmnden korunacak kadar gven iinde bulunam
da yoktur. demitir.
Bu szden karlacak mn aktr: Memurlarm zulmnden
yakasn kurtarabilecek tek bir adam bile olamaz.
Fransa devleti, o tarihlerde, itibarn o kadar kaybetmitir ki,
hkmet hangi siyaseti izleyeceinden ciz kalmt. Her gn yeni
bir usul ve dzen tecrbe etmeye kalkyordu. Hasl Fransa,
zellikle mehur Yedi Yl Savandan sonra, deta nc snf
bir devlet derecesine inmiti. Durum byle iken, bu devlet nasl
oldu da birinci snf bir devlet haline geldi? Hem de btn bunlar
birka sene iinde oldu. htillden ksa bir sre sonra, btn Av
rupa devletleri aleyhine birletikleri halde, yiit ve yurtsever
Fransz askerini malp edemediler. te Fransann ok ksa bir
zaman iinde bu gc kazanmas khnelemi idare dzenini de
itirmesi sonucu mmkn ollabildi. Geri, bu byk ve korkulu
deiikliin meydana gelii nice gzya ve nice kan dklmesine
mal olmutur ama, her eye ramen, olmutur. Bylesine gzyalanmn ve kanlarn dklmesine sebep ise, gerekli slhatn vakit
ve zamanyle yaplp, bir dereceye kadar ge kalnm bulunmas
dr. Bu zaman, bugn bizde de gemektedir; hatt mslman ve
hristiyan pek ok kimse valcit vakit diye banmaktadrlar.
Lkin, byle utanlacak ve ilk bakta aresiz grnecek bir
(1) Metinde aynen padiah olarak gemektedir.
39

YEN OSMANLILAR TABHt

durumdan dolay, sanki devleti yeni bir kalba dker gibi, yepyeni
dzenlere bavurarak kurtaran lke sadece Fransa deildir. Vakta ki, kk bir Sardunya kral, byk bir talya krall fikrine
dt; amaca ulamak iin ilk nce asker toplamaya balad. Bun
lardan daha evvel halkna gerekli zgrl verdi. O gnden iti
baren btn talyanlann kalplerinde ve akUannda hkmn ge
irmeye balad. Btn Avrupa, onun tutumu ve davrsmuu bcSenip alklad. Tam zamanmda zgrlk kelimesini ortaya koy
mu olmas sayesinde, daha o kk Sardunya krahmn lmn
den nce, olu Victor Emanuelin devleti, lkeyi kat bytece
ini ve bana Avrupann hatn saylr talarndan birini giydire
ceini anlamt.
Sizin ok yce dnce ve grnze arzedecek daha pek
ok ak seik rnekler bulunmaktadr. Mesel, Avusturya devlet
de, dille tarif edilemez bir knt derecesine inmi iken halka
zgrlk vermek ve gerekli slahat gerekletirmek suretiyle
kendisini bu durumdan kurtard. Hele, Prusya devleti ki, ilk i
neli tfekleri kullanmak sayesinde, geen yl Avusturya'ya kar
byk bir zafer kazanmt. Yukarda tafsiltm siz padiahmza
arzettiim bu zafer, aslnda ineli tfein stnlnden fazla, o
devlet idaresinin kendi halkna vermi olduu zgrlk sayesin
dedir. Hasl, iinde bulunduumuz u on dokuzuncu yzylda h
kmetlerin kuvveti, halka verdii zgrln derecesiyle oranthdr. Sanrm bu hususta size verdiim inandrc misaller ve belge
ler yeterlidir. imdi, btn dnyada gidi byle iken, btn bu ge
nel kurallardan Trkiye niin ayn ve uzak kalsm? Tarihn ilk alarmdan bugne kadar, nice nice, esiz ve gzel eserler meydana
getirmi bulunan Trk soyu, teki mlletlerden daha m aadr?
nsanln genel mayas ve karakteri ile Trkle;inki arasmda bir
aynhk gaynlk m vardr? Huzur ve gven snrlan iinde yaa
mak mmknken, ille bunun dna kmaya bizi dinimiz mi
zorluyor?
Ancak, padiahm efendim, siz hkmdarmz hazretleri ben
den ok daha iyi bilirsiniz ki dn ve mezhep, ancak, insann ma
nev yapsna hkmeder ve biz insanlara sadece ahretin nimet
lerini vdeder. Yani, unu demek isterim k, mlletlerin haklarm
belirleyen ve snrlayan din ve mezhep deildir. Dn, sadece, ezel
gerekler ve onlarn yarglan olarak kalmazsa, yani dnya ileri40

YEN OSMANLILAR TARH

oe de mdahale ederse, fayda yerine zarar getirir; herkesi telef

eder, sonunda kendisi de telef olur.
evketl efendim; hristiyanm ve mslmanm baka baka
dnya anlay yoktur; nk, adalet denilen ey yeryznde yal
nz bir tanedir ve tektir. Politika, devlet ynetimi dediimiz ey
ise, sadece, gerek adalettir.
Biz eski usullerimiz yznden telef oluyoruz. Bu eski usul
ler, devletimizin zellikle memurlann bozmu ve berbat etmi
tir. Bunlar, kendileri bozulduktan sonra, eski usul bir kat daha
bozup, bir kat daha berbat etmilerdir. Artk, bu usul terkedelim ve mevcut hkmeti koruyamadktan baka tersine ezip,
iyice harap eden, yllanm, eski kurallar brakahm. teki ada
devletlerde yerlemi ve onlar mutlulua ulatrm yeni dzen
lere bavuralm.
Baz eyaletlerimiz ki, devletinizin idare merkezinden btny
le kopmu durumdadrlar. Bu eyaletler, ne din ve mezhepe, ne de
soy sop bakmndan bizden farkl deillerdir. Onlara tam anlamyle bir serbest dzen geerli olsun da biz bu konuda niin hl te
reddt edelim? Sizin geni devletiniz Msr, Tunus, Eflk ve Bu
dan (imdiki Romanya), Srbistan gibi bu eit ej^aletlerden daha
m az deerlidir? Asl lkenizin, halk bu eyaletler halkndan daha
m deersizdir, size sadakatlan onlarmkinden daha m azdr? Pa
diahm; siz her eyden nce halknzn sadakatine ve iyi niyetle
rine bavurunuz. Her eyalette, yeleri serbest seimle i bama
gelmi, byk, birer il meclisi kurdurunuz. Bunlar kendi blge
lerinde olan biteni, noksanlan size iletsinler. Sizin babaca ve her
kese yararl olacak fikir ve kararlanmz oralarda uygulamaya yar
dm etsinler. irin zel ve kesii buyruunuz le bu meclisler tarafmdan stanbul'^ zaman zaman temsilciler gnderilsin. Halkn
ihtiyalarm ve olan bitenin gerek ynlerini aracsz olarak
dorudan doruya, yani bizzat,, huzurunuza karak, size arzetsinler.
Bildiiniz gibi, vaktiyle deerli bir doktor: On arn kuma
la ben bir namuslu adam yaparm. demi ve bu sz atalar sz
haline gelmitir.
evketl padiahm; Siz de kudretli elinizde bulunan padi
ahlk haklarnzla, pekl alkan, aklb ve eli sanatlara yatkm
u3rruklara sahip olabilirsiniz, olmazsa bunu yoktan var edebilirsi
zi

YEN OSMANLILAR TARtHt

niz. Onlar da her iyilii ve serbestlii sizden grp size daima

mteelckir kalrlar, zulm e soyulmazlar; sizin ve kendileri
iin istekle alrlar. Eitim ve renim alamnda da kafalarm
iletip aba harcarlar. Dedelerinin sahip bulunduklar yce deer
leri ve faziletleri yeniden elde etmeye gayret gsterip, hem kendi
lerini ktlklerden korumaya, hem de gerektiinde sizin
tacmz tahtmz savunmaya canla bala fahrlar. Btn bunlar
iin dmanlarnzm karsna kp ya galip gelirler ya da eref
le canlanm verirler.
Padiahm; ben kulunuzun maksad, u bulunduum yabanc
lkeden Trkiye'nin ihtiyalarna, ahlk ve geleneklerine uygun
bir slhat projesi hatt eksik gedik de olsa hazrlamak de
ildir. yle bir projeyi ben kulunuzla birka dostum elbirliiyle
gerekletirmeye alyoruz; tamamladktan sonra bunu ok y
ce katnza sunacam.
Siz padiahmz da bilirsiniz ki ben kulunuz, imdi, u bulun
duum yerde, sizden ne bir grev, ne de herhangi bir ihsan iste
inde deilimdir. Aka belirtmek isterim ki benim maksadm,
devletinizdeki mslman ve Hristiyan halklarm, hemen hemen,
az birliiyle, feryat ettikleri ktlkleri sizin saraymzn eiini
ze kadar ulatrp haber vermektir. Ben kulunuz tek bama ve bir
kede yalnz olarak yaamaktan skldm. Hatt, deil n ki u
bulunduum yerden herhangi bir konuyu sizin katmza, dorudan
doruya ve rahatlkla iletebiliyorum, u anda bir srgn olarak
bulunmak bile o kadar zoruma gitmez.
Her eyden nce, kendi yce kalbinize bavurunuz. Bu urad
mz tehlike ortasnda kendinizin ne kadar bjrk bir grevle
ykml bulunduunuzu unutmaynz. zerinizdeki grev, o eit
grevlerdendir ki, bunun yrtlebilmesi iin mutlaka bir sa
duyu gereklidir. Bunlar hazrlayp, dzenleyip, sonra da uygula
yacak olursanz tarihin sayfalarnda kyamete kadar srp gide
cek, hi bir zaman unutulmayacak bir eser brakm olursunuz.
evketl padiahm; Tann'mn o byk yargs siz )ice padi
ahmza ulu dedelerinizden birinin olduu gibi (1) bir dev
let kurmak imtiyazm belki balamad. Ne var ki bu kader yar(1) Bata I. Osman olmak zere, Trk soyundan gelip de devlet kurmu
belirli kimseler kastediliyor.

YEN OSMANLILAR TARHt

gsma, bir devletin dzelticisi, yeniletiricisi, yenilikisi olmak

gibi zel bir erefi saklad. Btn yurttalar, mslman ve hristiyan, sizin uyruunuzu meydana getiren btn Osmanl halkmm
sesleri benimle bir olarak sizi lyk olduunuz bu byk g
revi gerekletirmeye dvet ediyor. Bunu gerekletirdiiniz tak
dirde sizin adnz ve eseriniz, insanln daima minnet ve kran
la hatrlayaca yce adlar arasmda ebediyete kadar hayrla amlacaktr.
Mustafa Fazl
Bu mektubun halk zerinde yaratt etki, hkmeti cidd bir
uyana ve kendine gelie yneltecek derecede nem tayordu.
Fakat, hkmet mensuplar bu nemi anlayp kavrayamadlar.
O
zamana kadar, devletin bnyesini sarsacak nitelikte olan
yaralarn neler olduunu bilenler ok azd. Az olan bu kimseler
de bunu devasz bir dert olarak kabul ediyor, hastaln iyileti
rilmesinden mitlerini tamamyle kesmi bulunuyorlard. Devle
tin bu dertten kurtulup selmete ulamas, ancak beklenilmedik,
tanrsal bir mucizenin kendisini gstermesine balyd. Yani, der
di sezip bilenler arasnda onun zerine eilip are arayacak krat
ta kimse yok gibiydi.
Mustafa Fazl Paann mektubu, hastaln tam bir anatomi
sini yapyor, hem de gerek okumu ve aydn kitlelerin, gerekse ca
hil halkn anlayabilecei bir sui'ette yapyordu, iin takdire deer
yn de urasyd ki, hastaln iyiletirilmesi arelerini de
mitsizlie kaplmakszn gsteriyordu. Ayrca, bu eitten has
talklarla hasta olan birok devlet ve hkmetlerin, ondan kurtul
mak iin bavurduklar deva ve tedbir usullerinin bizim iin de
uygulanabilir ve sonunda ifaya ulatrr bir netice vereceini gs
teriyordu.
Ksacas, hem illeti hem de onun ilcn ortaya koyuyordu.
Artk yaplacak ey, onun ileri srd fikirleri uygulamaya
geirmekten ibaretti. Hal byle olduu iin, yaplacak baka bir
ey kalmamt. Fakat, nedense, devletin arkn dndrmek g
revini stlerine yklenen hkmet adamlar durumla ilgilenmi
yorlard.
Hasta Adam denilen bu varln ba ucuna toplanm he
kimler, ki yllardan beri ok usta doktor olduklarn iln edip du
43

YENt OSMANLILAR TARH

ruyorlard, nbetlee, bazan teker teker, bazan da hepsi bir araya

gelerek toplu bir halde, gya hastann tedavisiyle urayorlard.
yi ama, niin cidd tedbirler ve illarla marazn defedilmesine
are bulmak istemiyorlard?
ite, Mustafa Fazl Paa, henz devletin vcudunun din ve
salam olduunu, daha nice yzyllar yaayabilecek bir gc bu
lunduunu ileri sryor, ancak verilecek ilcn ok iyi seilmesini
tembihliyordu. Yaplacak ey bundan ibaretti. Kald ki, il da
belli ve belirliydi.
Konuyu ilgiyle izleyenler, devleti idare edenler iin :Ya bun
lar haindir ya da Fazl Mustafa Paa kastl olarak byle bir iddi
ada bulunmaktadr. diyorlard. Halbuki paa, ayn hastala tu
tulup da ondan kurtulmu ve yaradlnda var olan yaama g
cn gittike daha ok ispatlayarak, sapasalam bir vcutla, ye
niden tarih alanna km devletleri de rnek olarak gsteriyor
du; o yalan sylemediine gre demek ki Osmatl Devletini yne
tenler haindir. nk, hastann yakalanm olduu dert, onun l
myle sonulanacak, tedavisi imknsz dertlerden deildi. Halbu
ki, devleti ynetenler, ahs dncelerine kaplarak hastann, y
le byle arelerle, hayat ve lm aras bir halde bulunmasn ye
terli gryorlard.
Verdikleri illar hastay ifaya kavuturmadktan baka,
belki gnden gne, daha da dermandan dyordu. Bu duruma
gre, illet, pek yaknda, vcudun imdilik nispeten salam bulu
nan teki taraflarna da ilerleyecek, kendisini yerinden kmlda
maz bir hale getirerek yataa saplayacakt. Acaba bu adamlarda
iyilikten, saduyudan, yurtseverlikten en kk bir iz ve eser kal
m myd? Sayesinde bu kadar nimetlere, lyk olduklarndan kat
kat fazla servetlere, mutluluklara nail olduklar bir vcudu, diri
diri, mezara gmmekten ne menfaatlan vard? Halk bunlan d
nyor, bunlar sylyordu.
Hasl, mektupta yazl olanlar tam anlamyle bir gaflet iin
de uyuyan halk bir hayli uyarmt ama, zamann deersiz ve iyiniyetten yoksun devlet adamlar, ayn uyankl gsterememi
lerdi. Onlara gre, kendileri bu devlet iin bir nimettiler, kendileri
olmazsa bu devlet hemen o gn batard. Bu yzden stten tedbir
lerle ortal oyalyor, vakitlerini ho geirmekten baka ey d

YENt OSMANLILAR TARH

nmyorlard (1). te, bunun iin halk, onlarn birer vatan ha

ini olduu kanaatine varmt.
Bir taraftan halk bu trl dnceler, grler ve yarglarla
hkmetin bandakileri knamakla megul olup dururken, bir
taraftan da Ali Suavi Efendi, btn yaz ilerini zerine alm
bulunduu Muhbir adl gazetede, olduka basit ve kaba bir dil
le, halkn kanlarn kaynatacak fkralar ve makaleler yazyordu.
Mesel rahmetli Ziya Bey de (Ziya Paa) yine kendine zg
bir dil ve anlatmla:
Basksz tahtay el ahr, el almazsa yel alr.
atalar szn balk yaparak Muhbir gazetesinde bir makale
nerediyordu. Bu makalede Belgrat kalesinin Srbistana terkediliini, kalenin byk tarih nemini ve tam on sekiz defa Avus
turyalIlar tarafndan kuatlp alnm olduu halde, yine on sekiz
defa OsmanlIlarn esiz fedakrhklaryle geri alndn, imdi ise,
ortada hi bir sebep yokken, millete yzbinlerce cana mal olmu
bir vatan kalesini kendi elimizle, doutan dmanmz olan bir
ulusa terkettiimizi ileri sryordu. Dedelerimizin kar kar fet
hettii yerleri, imdi, bizim lke lke ona buna balamak siya
setinde devam edecek olursak, ok yakn bir zamanda oturaca
mz bir yer bulamayacamz, gelmi olduumuz yere, yani Orta
Asya steplerine, sefil, perian bir halde, dnmeye mecbur kalaca
mz da szlerine ekliyordu.
Bundan baka, ortada bir de Girit derdi vard. Girit ihtillci
leri, daha dorusu insaf merhamet bilmeyen komitecileri, Resmo'
da, Kandiyede nlerine kan mslman evlerini yakyorlar, rast
ladklar mslmanlar gen, ihtiyar, kz, olan demeksizin
vahice ldryorlar, tarlalarn, balarn tahrip edip, ekinlerini
yakyorlard.
Bu hallere takat getiremeyen mslman halk korumak ve
doyurmak hususunda hkmet ciz kalyordu. Asileri yola getir
mek elbette mmknd. Ancak, byle bir davran karsmda
AvrupalIlarn ie kanmalarrdan ekinen hkmet, hi de an(1) Burada zellikle hedef tutulan kigiler Al ve Fuat paalardr. Ancak
daha sonra yazlan eitli yazlar, tarih aratrmalar ve tarafsz in
celemeler onlara yaplan bu tr hcumlarn hayli haksz olduunu
ortaya koymutur.
'^5

yeni

OSMANLILAR TAKIHl

na ve erefine yakmayan, m isk in ce /b ir boym eile ola^Jara

deta seyirci kalyordu.
Hele, malndan ve canndan olmu bunca mslman, hi ol
mazsa sefalete dmeyecek kadar olsun, beslemek insanln en
tabi grevlerinden olduu halde, hkmet, ne insanl ne de g
revini gz nnde tutabiliyordu. Giritten durmadan, art arda, fer
yat mektuplar gnderiliyor, milletin ve devletin yardmna s
nlyordu. Gazeteler, adann mslman halkndan gelen ikyet ve
yakar mektuplaryle doluydu. Ancak, gazeteler bu mektuplar
yaynlayamyorlard; eer sadece bir iki tanesini yaynlayacak ol
salar, hi sphesiz, memleketi batan baa karklk iinde bra
kacak bir i ayaklanmann kopmas iten bile deildi.
Btn bu olup bitenleri renen yurt ve iyiliksever insanlarn
yrekleri kan alyordu. Fakat, ne yaplabileceini idrk etmek
ten ciz olduklar iin sadece alamakla, ah ve vah etmekle yetini
yorlard.
te bu srada Muhbir gazetesinin sahibi Filip (1) Efendi,
Giritlilere Yardm balkl b ir yaz yaynlad (2). Bundan sonra
Tasvir-i Efkr gazetesi de onu destekleyen, fakat, daha etkili ve
heyecanl bir dille bu yardm fikrine katld. Bunun zerine geni
halk ynlar, bu durumda yaplabilecek eyin hi olmazsa para
yardmnda bulunmak olduunu anlayarak Muhbir gazetesi ida
rehanesinde alan deftere adlarn yazdrmaya baladlar.
Trkiye'de, o zamana kadar, bu gibi hayr ve yardm ilerine
gazetelerin araclk ettii bilinip grlm eylerden deildi. Bun
dan dolay, yardmda bulunmak isteyenler bile tereddtl davra
nyorlard. Bir de, toplanacak olan parann gerekli yere gnderil
mesine hkmet araclk edecek olursa, asl amaca ulalm bulunulamayaca ve paralar yerine varsa bile ondan, asl yardma
muhta olanlardan fazla hkmete mensup kimselerin yararlana
ca d.nlyor ve bundan korkuluyordu. Halkn bu konudaki
tereddtlerini Filip Efendi, gazetesinde bu hususu aydnlatan bir
f l j Bu Filip Efendinin hayat hikyesi hakknda, yazmakta olduum
OsmanlI Matbuat Tarihi adl eserimde bilgi verilecektir. (Bu not
eserin yazarna aittir. Yazk ki Ebuzziya Tevfik Bey, ok yetkili ve
yararl oacafc bu eseri tamamlayp yaynlamamtr.)
i(2) Gerekte bu yazy yazan Filip Efendi deil, Ali Svavidir. . K.
46

YEN OSMANLILAK TARH

hatrlatma yaparak giderdi: Hmiyet sahibi kimseler tarafmdan

verilip toplanacak para, buna muhta bulunanlarn az ok dert
lerini karlayacak miktara ulat zaman, bizzat kendisi Girit'e
gidecek ve onu kendi eliyle ihtiya sahiplerine datacakt. Bu
ilndan sonra kararsz bulunanlara da bir gven geldi. Yaplan
para balar olduka nemli bir yekna ykseldi.
Ancak, ne var ki hkmet, kendisinin baaramad byle ha
yrl bir hizmeti, bir gazetenin ykmlenip, sonuca erdirmesinden
tedirgin olmutu. Bunu yasaklamaya da cesaret edemediinden,
her zaman iyi ileri yasaklamada kulland, baz alak kimseleri
yine ayn konuda grevlendirdi. Bunlar, orda burda dolap, hal
kn arasna girip, onlarn gvenlerini sarsacak sylentiler kar
maya koyuldular.
Hkmetin bu yaptrdklar, yine bu ie koturduu adamlar
dan reniliyordu. Fakat ama ve fkeden fazla zerine nefreti
eken bu hale Namk Kemalin kalemi, yurtseverlik ateiyle dolu
bir makale yazarak son verdirmeyi baard. Birka gn sonra Asmaalt'nda, Girit adasnn nl ve itibarl tacirleri tarafndan do
kuz kiilik yeni bir yardm kampanyas daha ald. Girit asll ta
cirlerin kurduu bir cemiyet, ada iin resmen yardm paras topla
maya baladn iln etti. Ncimk Kemal bunun zerine yazd
bir makaleyi u drtlyle sslemiti:
Feryd- ehl- hacete imdda syedn,
Ey gayret- vatan eken erbb- iktidar;
Ehl-i vatan muhabbetidir gayret-i vatan
Zannetmeyin ki toprak iindir bu itibr (I).
MISIR VALS SMAL PAA NIN HIDVLE
TEEBBS
Bir sene nce, Msrdaki veraset usuln deitirmek iin,.
stanbul hkmetine ba vuran ve Bblnin yardmyle bu usul
istedii biim de deitirmeyi baaran smail Paa, imdi de va(1) Ey vatan iin alp abaladklarm syleyip duran iktidar sahipleri; eer gerekten vatansever iseniz, yardma muhta olduklar iin
imdad diye haykranlara el uzatn. Vatan sevgisi vatanda sevgisidir^
yoksa bu itibar, kuru bir tojyrak iindir sanmayn. . K.
47

YEN OSMANLILAB TARH

Namk Kemal Bey, bunun zerine, gazetesinin eyaletler stunlarmda, Msr meclisinin alm olduu karar hususunda ok v
gl bir dille yazlar yazm, hatt yazlarndan birinin sonunu:
Vatan idare eden kimselerden, vatandalanmn fikir ve bi
limce 3ikselmeIerine hizmet edenler, tpk kendi z ocuklarm
terbiye eden baba ve annelere benzerler. Terbiyenin madd yarar
larndan faydalanan evlt olur ama, bunun manev am da baba
ve annelere aittir. Millet adna azn ap konuan bir kurulun
en byk grevi, insanln geliip ycelmesine hizmet etmekte
dir. te, Msrdaki Meclis-i ry Nevvb bu kutsal grevi ye
rine getirmeye alyor. Baarya ulamasn yrekten dileriz.
almalarndan dolay kendisine binlerce aferin!..
Cmleleriyle balyordu.

* * *
0 gnlerin nl gazetelerinden Muhbir, smail Paann giri
tii ilere dair ortalkta dolaan sylentiler konusunda, u haberi
vermiti:
Msr Hariciye Mdr olan Nubar Paa, birtakm nemli
meseleleri grmek zere, stanbula gelecekmi.
Kendisinin stanbula gelecei haberi daha nceleri de gaze
telerde km, fakat sonra yalanlanmt. Bu sefer, eitli kay
naklar haberi Msr gazetelerinden aktararak, yeniden ortaya koy
mu bulunuyorlar. Gerek kulaktan kulaa dolaan baz sylenti
lere, gerek yabanc basnda kan yazlara baklrsa, Nubar Paa,
be eyin ricas ve elde edilmesi iin gelecekmi:
1 smail Paa iin Aziz-i Msr (1) unvan,
2 Kendisine mahsus arma ile Msrda para bastrmak izni,
' 3 Mirlie (mareallik) kadar rtbe verme yetkisi,
4 Kendisine mahsus almetleri tayan nianlar verebilme
yetkisi,
5 Askerlerinin sayca yz bine kadar karlmas izni.
Muhbir gazetesindeki bu haberin kmas zerine stanbul
halk arasnda byk ve fkeli bir kaynama, daha doru bir de
fi ) Kral naipliine, zerk prenslie benzeyen bir durum ve unvan.
Msrda, en eski Msr uygarl zamannda da byle bir grev var
d; sonralar deien artlara ve zamanlara gre, yeni ve az ok de
iik biimler almtr. . K.
50

yeni

OSMANLILAR TARH

yimle, gazapl bir heyecan ba gsterdi. ok muhtemeldir ki, h

kmet bunlarm farkmdayd ve yine ok muhtemeldir ki Muhbire
bu satrlar hkmet tarafndan grevlendirilmi bir kii yazdr
mt. Ve yine ihtimalden uzak deildir ki bu yazy, halkta nasl
bir tepki yaratacan grp anlamak iin, bir ikinci el ile, bizzat
hkmet yazdrmt.
Benim kanaatime gre geree en yakn olan ihtimal bu so
nuncusudur. nk, bu haberin Muhbirde yaynlanndan iki
gn sonra Msy Revelaki czdanna kaydetmi olduu notlan
Tasvir-i Efkr yazarlarmdan Namk Kemal Bey'e okumak iin
o sralarda gmrk karsnda bir sarraf dkkn ileten ve
Yeni Osmanhlarla o gnlerin veliaht Murat Efendi (sonralar
aylk bir sreyle Sultan V. Murat) arasndaki haberlemeyi eer
deyim yerinde ise bir posta kutusu gibi yerine getiren Bnyan'l Karabet Aanm dkknna gelmiti. Nitekim ertesi gn,
Muhbirin yazsyle birlikte, u makale yaynland:
Gr ve Dnce
Baz yl haber alan kaynaklardan rendiimize gre, Msr
tarafndan yukardaki teklifler henz resm bir ekilde hkme
te ulatnlmamtr. Biz o kanaatteyiz ki bundan byle de bunun
ulatrlmas hi bir zaman akJ ve hayle gelmez; nk ad edi
len isteklerde en kk bir mantk ve mnasebet bulunmamak
tadr.
Evvel, eski tarih kaynakhrdan da anlalmaktadr ki aziz
Msr hkmdarlarndan (Rayan)n maliye nazn idi. Yani byk
bir mertebe saylmazd. Halbuki bugn, Osmanl Devleti tarafn
dan, Msr valilerine sadrazamlara verilen rtbe ve dereceler ve
riliyor; o halde eer kastettikleri prenslik, kral naiplii ei
dinden bir ey deilse onlarn istedikleri unvanlannm yksel
tilmesi deil, tersine alaltlmasdr; byle bir eyi istemek ise ak
la yatkn dmez.
Sonra, arma ile para basms meselesi slm lkelerinde daima
yce sultanlk makamna zel haklarmdan bata gelenlerinden biri
olarak bilinmitir. Bir vilyet, ;er bir devlete bal bulunmaktan
btnyle kopmamsa, onun I^utsal haklarna katlmak iddiasn
da bulunamaz. Kald ki rahmeitli Mehmet Ali Paa, Osmanl dev
letine silhla kar kt, bin^ok konularda direndii halde bu
51

VENt OSMANIJLAK TABIH

devletin parasuu deitirmeyi, kendisi para basmay akima bile

getirmemiti.
nc olarak, mirlik Osmanl devletince mertebelerin en
ycesi ve en sonuncusudur. Hatt Msrda Mehmet Al Paaya
valiliin babadan oula gemesi iin verilen padiah fermamnda,.
Msr valilerine mirlik verilebilecei belirtilmitir. Durum by
le iken, kendisine o da br ltuf olarak byle bir rtbe veri-^
len bir kimse nasl olur da ajrm rtbeyi bakalarna kendisi de
vermek yetkisini isteyebilir? Sonra, anlalmas g bir nokta da
udur: Acaba, Msr valisi una buna byle bir rtbe verebilmek
gereini neden duymaktadr, bunun ne gibi bir zorunluluu ya da
faydas vardr? te yandan Avrupa'daki birtakm zgr devletle
rin mir rtbesini tayan tek bir byk devlet grevlisi yoktur.
Rahmetli brahim Paa'dan sonra (1) arka arkaya Msr vali
liine gelen iki kiinin kt idaresiyle (2) Msrn o bayndr du
rumuna bir hayli zlme ve gerileme geldi. Bundan sonra da
pamuk tarmndan halkn yararlanmas mit edilirken ve bunu
kabul etmekle birlikte, lkedeki alma sadece ve btnyle bu
alana yneltildi. Bunun sonucu olarak, Msrda darlk ve ktlk
balad. te yandan, yz gsteren hayvan knm halk iyiden iyi
ye perianla uratt. Bugn bu lkenin en byk sorunlarndan
biri budur. Osmanl devleti de ark meselesi yznden iddetli
br bunalm iindedir. Ortada bu eitten gerekler varken, Msr'm baymdrlm salamaya abalamak, Osmanl devletinin b
tnlk ve egemenlik konularna eilmek gerekirken, bo yere, un-
van ve onur kazanmak iin, AvrupalIlara i ilerimize yeniden
burun sokma frsat verecek birtakm tekliflere ynelmek ve on
lar gerekletirmeye uramak ok yersiz bir davrantr. Bu,
Rumlarn zaman zaman kendisini gsteren yersiz atma ve e
kimelerine benzer ki dorusu akln alaca eylerden deildir.
Drdnc olarak. Nian da Osmanl devleti padiahlarna
mahsus zel ve sekin haklardan biridir. Bundan dolay, bu da,
para basma konusu eidinden, yersiz ve dayanaksz bir istektir.
Beinci olarak, Msr, neden ve kimden ekiniyor k askerleri-
nl artrmak mecburiyetini duysun? Onu korumak, bah bulundu(1) Mehmet Ali Paamn olu ve ondan sonra Mtsr^tn ikinci valisi.
(2) Abhas ve Sait pasaUr kastediliyor. (Bu not eserin yazarna aittir.)
S?

YEN OSMANLlLAa TAUHt

u Osmanh devletinin haklan ve grevleri arasndadr. OsmanlI

devletinin balanu ve balanno bulunduu anlamalar, bu dev<>
letin bir paras olan Msr iin de geerlidir.
Bir de, meseleyi enine boyuna inceleyenlerin ileri srdkleri-,
ne gre, Msrda yz bin askerin gerekli btn silh ve teki do
natm iin ylda, en azndan, sekiz yz bin kese paraya (1) ihtiya
vardr. Msr'm, bilinen yllk geliri de ancak bu para oranmdadr.
Bunun yz elli bin kesesi merkeze yollanan vergi ve yz elli
bin kesesi yaplan d borlanmalar karldr (2). Bunun artam
teki vilyet ihtiyalanna hi harcanmayp btnyle askerler
iin ayrlsa bile yine de o saydaki askern ihtiyacnm yansna bile
yetmez.
Courrier d'Orient gazetesinin geen gn verdii bir telgraf
haberi bu sylentaerl yalanlayarak Msrdaki eylet askerlerinin
oaltlmas bir yana, hatt yarya indirilmesinin kararlatrldm yazyor ki hi olmazsa bu son maddeden saduyunun hkim ol
maya balad anlalyor.
Tasvir-i Efkrn bu makalesi ilk bata halktan grlen fke
ve kaynamay durultmaya epey yararl olmutu. u kadar ki bu
eitten siyas meselelerin gazetelerin diline dmesi sadrazam
Al Paa'nm bilinen siyaset anlayna taban tabana zt olduun
dan, o zamanlar saray tercmanlarndan bulunan Arif Bey araclyle, Namk Kemale baz kulak bkmeleri yaplp, hatt gaze
teyi terketmesi bile tavsiye edilmiti. stnde devlet memurluu
sfatm tayan Namk Kemal, is'^r istemez, susmu ve bu tembi
he verecek bir cevap bulamamt.
Olaydan gn sonra. Muhbir gazetesi kapatld. Muhbir, bu
kapatl zel bir el iln niteliinde bulunan son saysyle okuyucularma duyurdu. Bu duyuruta hkmeti halka kar kapal
olarak ikyet eden bir hava vard. Tasvir-i Efkr, Muhbir'in b
duyurusunu kendi stunlanria geirdikten baka altna kendi d
ncelerini de eklemeyi ihmal etmedi. Yine ayn saysnda, eski ve
deerli sadrazamlardan rahmetli Mustafa Reit Paa'nm kendine
zg anlatmn taklit ederek, ark Meselesi balkl bir makale
fl) Drt mvon tnoiUt lirast.
(2) Bugn de Msrn Osmanh devletine gnderdii yhlt vergidir k
yedi yz bin ngiliz lirasdr. (Bu iki not da eserin yazarna aittir.)

YEN OSMANLILAR TAEtHt

yaymlad. Bu tutum Al Paay iyiden iyiye kzdrd. Ne yapp

yapp, Namk Kemal'i yaz alamndan uzaklatrmak iin areler
aramaya balad.
Muhbir gazetesinin, hkmetin kendisini kapattna dair
yollad resm yaznn altma ekleyerek yaymlad dnceler ve
szler bizde o zamana kadar grlp duyulmu eylerden deil
di. te bundan dolay Trkiyede ilk defa byle bir bildirinin yaymlam o gnlerin insanlar iin, gerekten ok byk bir cesa
ret ve olaanst bir olay olarak deerlendirilmiti.
Muhbirin bu bildirisi ile, onu olduu gibi stunlarna alan
Tasvir-i EStkr'jn bu bildirinin altna ekledii yaz aadadr:
BLDR
Hkmetin yukarda grlen resmi tezkeresini ge saatlerde
aldm. Halbuki bugnk gazetemiz, her zamanki gibi, daha evvel
hazrlamp baslm, bir ksmnm datm da yaplmt. Emir
elime geer gemez, bu datmm arkasm durdurdum. Netice
olarak, bugnk saymuzdan pek ou okuyuculetnmzn eline ge
emeyecektir. Elimde olmayan bu zrden dolay onlardan affnu
dilerim.
Geri dlnyamn en adaletli lkelerinde bile bir gazete ve mat
baay kapatmak, hkmetlerin kudretli avular indedir. Fakat,
yukardaki yazda halkm zihnini bulandrmak, birtakm uy>
durmalar y,azmak eidinden szler ediliyor ki ite bu inam a
rtyor. Bunlar ne gibi eylerdir ve gazetemizin hangi saysnda
byle eyler yszlmtr? Bunlar hi olmazsa okuyucularmz bize
bildirseler, bundan byle gazetemizi bu trl kapatma tehlikesin
den kurtarm olurduk.
Muhbir, yce Osmail devletinin ve Osmanh lkesi halklar
nn elbette en iyi dostu ve yakndr. Kendisi de bir Osmanl ga
zetesi olduu iin hakkmda devletin kanmlarmdan byle h
kmler icra olunuyor.
Neyse, bir ay sreyle kapanm olduumuzu okuyucularmza
bildirmek isterim. Bu sre iinde okuyuculanmm havadissiz b
rakmamak iin derhal baka bir Trk gazetesiyle anlama imza
layacam. leride hkmete, haklarm korunmasnm gerektii yo
lunda baz tekliflerde de bulunacam.
FiUp
54

YENt OSMANLILAR TARH

TASVtR- EFKR IN EKLEDKLER

Muhbir gazetesinin kapatlmasyle ilgili grler ve sebepler,
hkmetin gazeteye gnderdii kapatma tezkeresinde belirtilmi
olmad iin, bu hususta tahlil ve muhakemeye girimeyeceiz.
Gazetenin bu konudaki fikirlerine de katlmyoruz. Ancak, uras
var ki her gazete basn kanunlarnn kefaleti altnda bulunduu
iin, onun yaptndan hepimize bir pay dmektedir.
Bu kapatma olaynn meydana gelii bizde de baz dnce
ler uyandrm bulunmaktadr. Fakat, Muhbrin sahibi, ileride
hakkn arayacan ifade ettiinden onu beklemeyi daha uygun
grdk.
* *
Tasvir-i Efkrn ekledikleri, Muhbirin yazdklarna oranla
son derece lmldr. Neler dndn ortaya dkmedii iin,
meslektan yle ar bir ekilde tutmu saylmaz. te yandan
gazetenin bu konudaki fikirlerine katlmyoruz cmlesi ise hi
de memnunluk verici deildir. Bu yzden o gnlerde bu cmleyi
hepimiz knamtk. nk bizler Namk Kemal'den onar, on iki
er ya daha kk olduumuzdan bizim kanlarmzn kaynay
bir bakma onunkinden ok daha iddetliydi. te bu iddet, daha
soukkanllkla dnmekten alkoyuyordu.
Muhbir'in bildirisi ile Tasviri Efkrn ekledii yaz, gazete
nin 465 sayl ve 28 ubat 1867 gnl nshasnda yaymlanmt.
Ertesi gnk saysnda ise Trk basnn, bir sre iin, snrlan
mam bir l ile birtakm kayt ve artlar altna alm olan
Karamame-i l (1) iln olundu.
Bu kararname, basn iin det i felce sebep olan bir hastalk
saylabilirdi. Artk, bundan sonra, diman almalar hi bir ie
yaramayacakt. nk dil ve anlatm bylesine bir balantya u
radktan sonra dnmenin ve dncenin ne faydas olabilirdi?
Bu n darbeyi teki ve yine ok kt bir haber izledi. O da
Ali Suavi'nin, gece yans bulunduu yerden kaldrlp zaptiye ne
zaretine gtrlerek tutuklanmisyd. in garibi Ali Suavi o gece.
(1) l Paa sadrazaml dneminde, basna baz "kstlamalar koyan
bir kararnme yaynlam; pajanm dmanlan alay olsun diye
onu byle adlandrmlard. . K.
55

YEN OSMAMLILAB TARH

zamann zaptiye nazr muavini tugeneral rtbesindeki Asm Paann Hoca Han semtinde bulunan konanda misafir olarak bu
lunuyordu (1). Gayet tabidir ki Asm Paa'nn bu tutuklama iin
de hi bir bilgisi ve rol yoktu. Zaten kendisi o tarihlerde yaa
daha pek gen olduu gibi, fikir bakmndan da eskilere deil,
yada bulunan hrriyet tarafls sekin genlere eilimliydi. G
nn yneticileri ve ynetim tarznn iddetle aleyhindeydi. Mec
lisinde, ou zaman, hrriyeti fikirleriyle tannm kimseler bu
lunuyordu. Kona, zellikle, Ali Suavi'nin gece gndz barnd
bir yer gibiydi.
Ali Suavi, o zamanlar banda ok kocaman bir sark tard.
Temiz giyinme ve intizamla da pek ilgisi bulunmad iin, iki sa
rndan her birini gn an nbetlee bana giyerdi. Giyilme g
n olmayan sark Asm Paa'nm konanda ykanr, tlenir ve
Suaviye verilirdi. Hasl bu konak derbeder yaratll Ali Suavinin kendi evi gibiydi. Hatta burada ona ayn bir oda bile bulun
durulmaktayd.
Geri Muhbir gazetesinde en uzun makaleden en kk habe
re kadar btn yazlar Ali Suavi'nin kaleminden kmaktayd. Ga
zetenin sahibi Filip Efendi ^brakalm fikre ve tenkide ynelik ya
zlar iki kelimelik dzgn bir Trke metni kaleme almaktan
da cizdi. Onun imzasyle kan her trl yaz gibi, bu son bildi
ri de Ali Suavi'ye aitti. Ama, her eye ramen, imza Filip Efendi'nindi; buna karlk tutuklanan Ali Suavi'ydi. nk hkmet
bu tr yazlarn kimlerin kaleminden km olacan, avucunun
ii gibi, biliyordu.
Ali Suavi'nin tutukland haberini, olayn ertesi gn Tasvlr't Efkr matbaasnda rendiimiz zaman beynimizden vurul
mua dnmtk.
Gazete idarehanesi o tarihte, henz yklmam olan, Bahekap zerinde uzunlamasna giden ta bir binayd. Bundan daha
nce nl Tercman- Ahval gazetesi de orada yaynlanmt. Ken
disi de daha pek gen bir adam olan Namk Kemalin evresini,
onun deta birer uydusu bulm\an biz, yeni yetienler, epeevre
(1) Bu Astm Pa^a, sonralar Suriye Valisi iken, orada len Asm Paha
dr. Olaydan alt ay kadar sonra tstanbuldan maklatvnimttt,
(Eserin yazanntn notu.)
56

YEN OSMANLILAR TARH

saryor, onunla devaml olarak fikir alverii yapyor, hatta ba

ka dostlarmza bile buluma yeri diye burasn gsteriyordulc.
Gazete idarehanesinin devaml gelip gidenleri Ayetullah Bey,
Reat Bey, Nuri Bey, Musullu Sami Efendi, Kk Faik Bey, Asm
Bey, tercme ods memurlarndan Rfk Efendi idiler.
Bana gelince, ben hemen hemen sabahtan akama kadar b
tn vaktimi burada geiriyordum. nk o tarihte, okula gide
cek bir yatan beri, ktiplerinden bulunduum Maliye Nezareti
mektub kalemine Kendi bazan gelir amma ad gelmez kale
me msrama ok uygun olarak ayda bir kere ya urar ya ura
mazdm. Hatta, o gnlerde yeni kurulmu olan bir vergiler ve tah
viller dairesinin yaz ileri blmne hatrh bir kimsenin ko
rumas sonucu ve terfi ederek tayin edilmi olduumdan bile
haberdar deildim. Benim iin her ey, her kazan, her smak,
her okul sadece Tasvir-i Efkr gazetesiydi.
Neyse; o gn toplanm Ali Suavinin tutuklanma meselesini
konuurken o srada Namk Kemal de geld\ Olay kendisine an
latld. Konuuldu, Herkes ayr ayr gr ve dncelerini ak
lad. Nihayet Ali Suaviye, kendisini savunmas konusunda, baz
talimat verilmesi kararlatrld. Namk Kemal eline kalemi ala
rak hemen hemen bir sigara kd geniliindeki ince bir kda
be on satr yazarak ve o n - o n be defa katlayarak bana verdi.
Ben kd alp yzmle parmamn arasna sktrdm. Ald
m szl tembihler gereince, herhangi tehlikeli bir durumla kar
laacak olursam kd hemen azma atp yutacaktm. te Ali
Suavi'ye yollanacak talimatn o kadar ince bir kdn stne ya
zlmasnn asl sebebi de buydu.
O zamanlar Zaptiye Nezareti, imdiki postane binasnn bu
lunduu yerdeydi. Derhal nezarete gittim. Ali Suavi ile grmek
istediimi, buradaki tamdk grevlilerden birisine, syledim. On
dan aldm cevap uydu: Ali Suavi hemen o sabah, Kastamonuya
gnderilmek zere, nebolu'ya giden bir vapura bindirilmiti. Ya
pacak bir ey olmadn cinlajnnca aresiz geri dndm.
Bu olaydan iki gn sonra, bir cumartesi akam matbaada
rahmetli yetullah Beyle birlikte idik. Biraz sonra Nuri ve Reat
beyler de geldiler. Hepimiz Namk Kemal Beyi bekliyorduk. Bu
srada Bbl protokol memullarndan biri, elinde pusla ile ieri
girerek kd hize uzatt. Tabi ne olduunu anlemak iin kd
57

Y E M OSMANLILAR TARHI

yksek seisle okudum. Ne garip hal.. Birdenbire heye uradm

z drdmz de anlayamadk. Ksa bir sre bylece birbirimize
baktktan sonra:
Nasl Kemal, nasl muavinlik?..
Diye mrldanmaya baladk.
nk puslada yle yazlyd:
Bbml tercme odasnn sekin ve ileri gelen memurlarn
dan izzetl Kemal beyefendiye ikinci rtbe birinci smf niam ve
rilerek Erzurum vali muavinlii tevcih buyrulmutur.
Demek ki Ali Suavi Kastamonuya srgn edilirken Namk
Kemal de gya kendisine nemli bir grev verilerek stan
buldan uzaklatrlyordu. Ertesi gn Meclis-i Vl azasndan
saadetl Ziya beyefendi hazretleri de Kbrs mutasarrflna tayin
buyruluyor du (1).
Hepimiz son derece zgndk. Bir sre daha bekledik. Na
mk Kemal gelmedi. Toplu bir halde sokaa ktk. Reat ve yetullah beyler vapura yetimek zere kprye doru gittiler. Biz
de Nuri Beyle birlikte Bbl yolunu tuttuk. Hamidiye trbesi
ne yaklatmz zaman, karmza Kemal kt. indeki kskn
lk ve znt sanki olduu gibi yzne vurmutu. Kalar atlmt, benzi soluktu. Zaman zaman renkten renge girdii belli olu
yordu. Hafif ehlaya benzeyen gzlerinden, her zamanki zek nur
larna karlk, imdi byk bir fke salyordu.
kimiz birden:
Nasl oldu? dedik.
Nasl olacak? diye cevap verdi. Tercman bey ard.
Hakknzdaki byk ltuftan dolay sizi tebrik ederim. nallah
bu tayin ii sizin mevkice ykseliinizin balangc olur. yi bir
rtbe ile Erzurum vali muavinliine tayin buyruldunuz, dedi.
Ben de, 'Pek iyi olmu; zaten ilk genlik yllarmda Karsta bu
lunmutum, pek isabet buyrulmu,' vecabn verdim. Odadan
kacam srada, Bu gece nazr paa sizi konana davet ediyor
ve gidip gitmeyeceinizi renmek istiyor,' diye ilve etti. Bu soifj) mparatorluk zamannda ileden byk, ilden kk olan idare tekilhna csancak* denirdi. Sancaklarn idare miri mutasarrft. San
caklara mutasarrflk ad da verilirdi.
5S

YEN OSMANLILAR TARH

rya da, 'Saat kata gitsem acaba? nk ben paa hazretlerinin

yemei kata yediklerini bilmem,' szleriyle karlk verdim.' im
di matbaaya urayp u bizim mehur ceketi giymeye gidiyorum,
oradan da bir ata binip giderim. Yarn sabah ikiniz de bana u
raynz, diyerek bize veda etti. Biz de kendisinden ayrlp yolu
muza devam ettik.

59

KNC

BL M

MUSTAFA FAZIL PAA DAN GELEN TEKLF

MSY SAKARN VE YEN OSMANLILARIN KURULUU
Namk Kemal, Tasvir-i Efkr yazarlmdan bylelikle uzak
latrlm, Erzurum vali muavinliine tayin edilmiti. Bu tayin
tarihinden bir hafta, on gn sonra Namk Kemal Beyi Currier
d'Orient gazetesi sahibi Jean Pietri, grmek zere gazetesine
ard.
Currier dOrient gazetesiyle o zamann yeni yetimekte olan
ileri fikirli genleri arasnda garip bir ruh yaknlk vard. Mesel
Ruzname-i Ceride-i Havadis ile Tasvir-i Efkr gazeteleri ara
snda kan bir fikir tartmasna Currier dOrient da yaynla
nan (1) bir makalenin Tasvir-i Efkr tarafndan Trke'ye evri
lip yaymlanmas sebep olmutu. Aslnda bu tartmay gerekti
recek nemli bir olay da yoktu. Fakat, memlekette o gne kadar
rnei grlmeyen, bu edeb tartma eski edebiyat tarafllar ile
yeni edebiyat tarafllarn keskin izgilerle birbirinden ayrmaya
hizmet etmiti. Bu tartmadan sonra, fikirde ve sanatta batya
dnk eilimli btn genler inasi'nin evresinde toplanmlar,
bylelikle Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat nn temelleri atl
mt.
Bu olaydan sonra Currier dOrient'la aydn dnceli gen
ler arasnda belirli bir yaknlk kendini gstermiti. Gazete, o g
ne kadar sadece teorilerle ve zihin yormalanyle yrtlen yeni ve
zgr fikir hamlelerini basn dnyasna mal etmek suretiyle, l(1) Bu, Trk basn ve edebiyat tarihinde rastlanan bu trden ilk tart
madr. Ceride-i Havadisteki yazlar, sonralar sadrazam olan Sait
Bey ve Tasvirdekileri de inasi yazyordu. Sait Beyin saldrgan tu
tumuna karlk inasi soukkanl ve arbal davranmt. . K.
60

YEN OSMANLILAH TARH

kemizdeki zgrle ynelme ve yenileme savainm almasm

araclk etmi bulunuyordu.
Courrier d'Orient gazetesinin idarehanesi Beyolunda, Asmalmescitte, drt katl byk ta bir binayd. Gazetenin sahibi ve
bayazar olan Msy Jean Pietri, Korsika asll bir Franszd.
ok ateli bir yenilikiydi. Keskin fikirleri ve keskin bir dili var
d. Tabiat anann bunca nimetlere ve saadetlere boduu Trkiye
topraklarnn, kt ynetim yznden uram ve uramakta bu
lunduu yoksulluklar ve bellardan dolay, her frsat dtn
de hkmet adamlarna nefretlerini belirtmeye ve lanetler yadr
maya pek dknd. Belki de aralarndaki bu zellikler yznden
inasi ile aralarnda derin bir fikir ve dnce dostluu do
mutu.
Sylenildiine gre, inasi'yi ikinci defa (1) Parise o gnder
mi, bundan sonra da stanbulda kalan Namk Kemalle onun
arasndaki haberlemeyi yine kendi salamt. nk, bilindii
gibi inasi Parise gittikten sonra, hatta birka kelimelik olsun,
stanbul'daki tek bir kiiye tek bir mektup yazmamtr. Tabiatyle Jean Pietri ile haberlemesi de : orudan doruya olmam
t. Pietrinin Paris'teki bir dostu inasiyi grr; syleyeceklerini
kendisine syler, onun sylediklerini kendisinden dinlerdi. inasi,
Jean Petrinin kendisine direkt olarak mektup yazmasna raz ol
mad iin, onun stanbul'dan yazdklarn, Paristeki bu ortak
dosta yollad mektuplardan okurdu. Ben o kanaatteyim ki iTiasinin bu an vesvesesi deta delilikle yorumlanabilir.
Namk Kemal, Courrier d'Orient gazetesine, tam arlm ol
duu saatte gitti. eri girdii zaman, yine o gnlerde Kbrsa
tayin edilmi bulunan, Ziya Bey (paa) ile karlat. Ayrca, oda
da Sakakini adl bir talyan ile bir de gazetenin yaynland basmevinin sahibi bulunuyordu. Namk Kemal, Ziya Beyi o gne
kadar uzaktan tanrd. Ziya Bey ise onu ahsen hi tanmazd. Her
ikisi de birbirlerinin yce fikir ve meziyetlerine, yaynlanm eser
lerini okuyarak, uzaktan sevgi ve sayg duyarlard. Byle olduu
f i ; $inasi Parise birinci defa,1849 ylnda, devlet tarafndan renim
yapmak zere gnderilmiti. Bundan on alt yl sonra, 1865 ylnda
gidii ise bir eit ka eklindeydi. Yukarda sz edilen ikinci
%ftt gnderme* de Jean Pietrinin yardm olduu anla^dyor. . K,
61

YENt OSMANLILAR TARH

halde O gn orada karlatklar zaman bu iki byk yurtsever

^ b iri byk, teki kk iki karde gibi derin bir itenlik duygusuyle hemen kucaklamlar, birbirlerinin boynuna sarlm
lard. Artk o andan itibaren uzun ve gerek bir kader birliine
balanm ve ayn lk iin yola km oluyorlard.
Sakakini, Msrda Mustafa Fazl Paa'nn kurduu eker fab
rikasnn yneticisi bulunmaktayd. Ancak, smail Paann bu
fabrikay cimrice bir tamahkrhkla Mustafa Fazl Paadan gasbetmesi zerine Msrdan ayrlm, Parise efendisinin yanna
ekilmiti. Gerekten namuslu, vicdan sahibi bir Italyand. O ta
rihlerde krk yalarnda kadar olan bu adam, kendi ana dilinden
baka, ok dzgn Arapa konuur ve Trkeyi de meramn an
latacak kadar bilirdi. Hasl drst, temiz, gerekten zek, sevim
li bir adamd.
Ziya Bey, Namk Kemal oraya gelinceye kadar, buraya niin
davet edilmi olduunu bilmiyordu. Bir gn nce bir davetiye al
mt. Bu davetiyede 13 nisan 1867 cumartesi gn. nemli bir
meselenin grlp konuulmas iin saat yirmide Courrier
dOrient basmaevine kadar zahmet edip ltfen gelmesi rica edi
liyordu. Ayn ekildeki baka bir davetiye de Namk Kemale ya
zlmt. Bunlarn altnda Sakakini imzas bulunmaktayd. te,
birbirlerinden habersiz olarak, aldklar ayn anlamdaki davetiye
ler kendilerini u anda ayn at altnda birletirmi oluyordu.
Kendilerine gnderilen bu davet tezkerelerinin altnda not
olarak: Eer ad geen gn iin bir engeliniz varsa, baka hangi
gn ve hangi saatte gelebileceinizi bildirmeniz istirham olunur.
szleri de yazlyd. Bu da gsteriyordu ki ikisi de buraya niin
arlm olduklarndan haberli deildiler.
Sakakini kendini, Jean Pietri araclyle. Ziya ve Namk Ke
mal beylere tanttrdktan sonra maksada giriti. Mustafa Fazl
Paa her ikisine hitaben Franszca bir mektup yollamt. Paristen
gelen mektubu yksek sesle onlara okumaya balad. Fazl Pa
ann mektubu yleydi:

Memleketimizin iine itildii tehlikeler hepimizce bilinmek

tedir. Zaman ve olaylar bzlere ok kutsal bir greV yklemitir.
Bu grev, daha bsbtn vakit gememiken, memleketimizi bu
tehlikelerden kurtaracak birtakm barikatlar vcuda getirmeye
almak ve. geleceimiz iin baan salamaktu*.
62

YEN OSMANLILAR TARH

Szler, memleketimizin aydn fikirleriyle hakl bir isim yapm

iki deerli kalemisiniz. V^urtseverliinlz, alkanlnz, bilginiz
sizi ekemeyen ve bundan dolay gya birer memurlukla sz
leri uzaklara srmek isteyen vatan ykclar tarafndan bile ister
istemez kabul edilmi bulunmaktadr.
Alan son derece geni olan zgrlk davasnda vatanmzm
saadeti ve kurtuluu iin hizmet etmenin tam zamandr. Szleri
bu hizmeti birlikte yerine getirmek zere Paris'e davet edi
yorum. Beslemekte olduunuz yce ve temiz duygular ve yurtse
verlik duygularnn gerei olarak, ummaktaym ki bu davetimi ka
bul buyurursunuz.
Baka hi bir art niyete dayal bulunmadndan emin oldu
um iin, serbeste unu belirtmek isterim ki faydal ve yararl
grdnz daha baka deerli kalem sahiplerini ve hamiyetli in
sanlar da burada rahatlkla geindirecek kadar param vardr ve
bu para emrinize hazr beklemektedir.
Mustafa Fazl
Mektup okunduktan sonra, uzun uzadya konuup tartmaya
lzum kalmakszn, Sakakini'ye olumlu cevap verildi. Agh Efen
di ile (1) Ali Suavinin de birlikte gtrlmesi, yani hrriyet da
vasnn bu drt direinin bir arada yola kmas kararlatrld.
Ancak, Ali Suavi Kastamonuda srgnde bulunuyordu. Ona
bir adam gndermek gerekiyordu. Bu grevi de yine Jean Pietri
zerine ald. Gazetesinin barnrettibi olan Kalavasi (2) adnda
ki bir adam byle bir ii kolaylkla baaracak kabiliyetteydi. Kalavasi ok iyi Trke biliyordu. Ali Suavi (3), o tarihlerde henz
(1) inasi ile birlikte Tercman- Ahval gazetesini karan, o alarn
deerli basn ve siyaset adam.
(2) Bu Msy Kalavasi, bugn hl Galatasaray Lisesi dahiliye efliini
yapmakta bulunan Kalavasi Efendinin babasdr.
(Bu not eserin
yazarna aittir.)
(3) Ali Suavi hakknda sonradan bata Falih Rfk Atay ve Mithat
Cemal Kuntay olmak zere birok kimseler eitli eserler yazm
lardr. Bunlardan ou onun, Avrupadan kamadan nce de, Fran
szca renmi olduunu ileri srmektedirler. . K.
63

yeni

Franszca bilmediinden
vard.

OSMANLILAR TARIHt

mutlaka

byle

bir

kimseye

lzum

* * *

Namk Kemal, Erzuruma tayin olunduu gnn gecesinden

beri geceleri bazan rahmetli Fuat Paa'nn konana, bazan da yi
ne onun tantrd Yusuf Kmil Paa'nn konana misafirlie
gidiyordu. Rahmetli Fuat Paa bat uygarlnn hayranlarndan
biriydi; Namk Kemalin ada bat edebiyat ve bat siyaseti
hakkndaki bilgilerinden dolay her eye ramen ona derin
bir sevgi besliyordu.
Yusuf Kmil Paa ise, ark Encmen-i Dniinin (1) yce
bakanln zerine alacak kadar, zamannn ilimden ve sanattan
anlayan bir kiisi olduundan insan deerini bu bakmdan da yar
gya vuracak lde bir adamd. Namk Kemalin daha bu kadar
gen yata Iranllarn ve Araplann en nl ir ve ediplerini he
men btn eserleriyle bilmesini, onlar hakknda yerinde fikirler
ileri srmesini, geni takdir duygularyle karlyordu. Hasl gen
ve ateli arkadann o da hayranyd ve kendisini her yerde, s
ras dtke vmekten zevk duyard.
Kmil Paa, biraz muzip ve akac bir vezirdi. Ortal nee
lendirmek gerektii zamanlar, baz ufak tefek srlan aa vur
maktan da ekinmezdi.
Yine bir gece, bir dost ve arkada toplantsnda Namk Ke
malle edebiyat ve edebiyatlar zerine sohbet ederlerken Namk
Kemale, o zamanlar Hariciye Nazn bulunan Fuat Paay kaste
derek, yle demiti:

Haberin var m Kemal Bey, nazr paa hazretleri sizin

iin ne diyorlar? Kemal'i yola getiremediim iin, mmkn olsa
kendisini asardm, sonra da daraacmn altna geip ona alar
dm. diyorlar!.
Bunun zerine Namk Kemal, hi dnmeden, u cevab ver
miti:
(1) Mustafa Reit Paa, Fransadaki nl akademiye karlk, 1851 ytlnda Encmen-i Dnig adh bir dernek kurdurmutu. Bilimler
akademisi niteliinde olan bu kurul bir sre yaam, faydal da ol~
mu, fakat sonralar nedense kapatlmt. . K.
64

YENt OSMANLILAS TARHt

Kalp kalbin aynasdr, derler. Meer bu sz gerekmi..

Ben de nazr paa hazretleri iin ayn fikirdeyim.
Kmil Paa bu ak yreklilikten son derece holanm ve
katiyen gcenmeyeceinden ok emin bulunduu Fuat Paaya.
ertesi gn Namk Kemal'in cevabm aktarmt. Hariciye Nazn
da bu cevab zevkle karlam, uzun uzun glmt.
Evet, Namk Kemal, o gnlerde bu iki byk adamn konak
larna gn ar devam ediyordu. Bu tatl sohbetlerden yalnz Alt
Paa mahrumdu. nk ne Fuat Paa, ne de Yusuf Kmil Paa
Namk Kemal'i ona gitmeye ve onunla grmeye raz edeme
milerdi.
Kemal'in bu iki devlet adamnn konaklarna devam etmesi,,
sohbetleri ve akalaryle onlarn tevecchlerini kazanmaya al
mas gerekiyordu; hatta buna byk ihtiya vard; nk zaman;
kazanmas kararlatrlmt. Bu zaman ancak o iki vezirin yce
kanatlar altnda kazanabilir'^!. te yandan sadrazamlk daha
dorusu sadrazamn kendisi makam onun bir an nce Erzu
ruma, grevi bama gitmesini irtiyor, kendisini deta skt
ryordu.
Bir mtevellilik ii dolaysyle Namk Kemalin Evkaf Nazr
lnda baz hesap meseleleri bulunmaktayd. O, bu meseleleri ba
hane ederek kendisine yola kmas iin her haber yollanmda,.
ayak srtyordu. Hatt, konuya daha inandrc bir biim vermek
iin, bir defasnda, sadrazamla bir yaz da yazmt. Bu yazda,,
Evkaftaki iinin bir an nce sonulandrlmas hususunda lgili
makama gerekli emrin verilmesi ni istirham ediyordu.
Hasl bu bahaneler ve Oldu, oluyor, olacak eidinden oya
lamalarla 1867 yl mays aymm on altsna kadar vakit geirildi.
Bu tarihten iki gn evvel, o zamanlar Meclis-i Vl Baktibi bu
lunan Mahmut Cellettin Bey (sonralar paa) den bir tezkere al
d. Bu tezkerede, zorunlu yol masraflarna bir yardm olmak ze~
re sadrazam l, Yusuf Kmil ve Fuat Paalar tarafndan kendi
sine bir armaan hazrland bildiriliyordu. imdi enikonu anla
lyordu ki stanbul'u bir an nce terketmesi iin kendisine para
da teklif edilmekteydi. Oysa, Bblnin bu yce kiileri ona bu
yolda bir baskda bulunmam da olsalar kendisinin o gnlerde
yola kmas zaten karara balanm durumdayd.
Namk Kemal, Mahmut Cellettin Beyin tezkeresine u ceva
b gnderdi:
65

f /5

YENt OSMANLILAR TAHtHt

Evkaf'i Hmayun nezaretince bana denecek parann ilemi

gnlerde tamamlanmak zeredir. Bu deme iinden elime otuz
bin kurutan fazla bir miktar geeceini, geen gn tarafmza yaz
dm tezkerede bildirmitim. Hatta onu karlk gstererek bu
gn bor para da alm bulunmaktaym. Bu para ile mevcut btn
borlarm deyebileceim gibi, artanm da rahatlkla yol harl
yapacam. Artk tayinimden bugne kadar stanbuldan ayrlamaymn en nemli sebeplerinden biri ortadan kalkt. Bunun so
nucu olarak ok yce sadrazam ve nazrlar hazretlerinin ltuf ve
inayet gsterip bana yapmak istedikleri yardma da hacet kalma
d. Durum byle iken ad geen armaan almam lzm gelse hem
o deerli kimselerin daha gerekli ve daha iyi yerlere sarfedecekleri yardm bu yolundan saptmu olurum, hem de teden beri
daima geim sknts ektiim halde bozulmamas iin zerine
titremekte bulunduum kanaatkrlk ahlkma bizzat kendim iha
net etmi olurum. Bundan dolay imdiki halde, byle gerekten
byk ve iyi niyetle yapld belli olan ltuf ve tevecchlerden
yararlanmak istemediimi, ancak, bu vn verici ltufkrlklar
nn niz kalbime engin bir teselli ve iftihar hzinesi doldurdu
unu, bu hzinenin benim iin en byk madd hzinelerden daha
stn bir deer tadn, sonu olarak gerekirse bunun maddi
ynnden ileride faydalanabileceimi, mnasip bir dille, efendi
lerimize arzetmenizi istirham ederim. Bu yce ve deerli yardm
iinde araclk etmi olduumuz iin size de teekkrlerimi
sunarm.
Bugn, yukarda szn ettiim paray almak zere, erkenden
x>raya gitmem lzm geliyor. Bundan dolay bizzat evinize gelerek
szleri grmek erefine ulaamyorum. En derin hrmetlerini bu
sebeple kalemle arzetmek cesaretini gsterdiim iin beni balamamz istirham ederim.
Kemal
Bu tezkerenin yazlp gnderildii gnn ertesi olan, 1867 y
lnn on yedi maysna rastlayan cuma gn, Presine kumpanyasnn Bosfor adl vapuru Namk Kemalle Ziya Beyi de alarak,
gnein ilk klarnn stanbul zerine serpildigi sralarda, Sarayburnunu dolanp Marmara'ya doru alyordu.
Namk Kemalin bu suretle stanbul'dan ayrlndan ne aile60

YEN OSMANLILAR TAEIHI

sinin hatta ne de babas Asm Beyin haberi vard. Ne olur ne ol

maz diye babasn ve eini bile durumdan haberli etmemiti.
Agh Efendi, beraberlerinde deildi. O, Ali Suavi'nin Kasta
monu'dan gelmesini bekleyecek, onunla birlikte Avrupa'ya gele
cekti. Zij^a ile Namk Kemal, onlar talyada, Meine limannda
bekleyeceklerdi.
Msy Sakakini her ikisine de bol bol yetecek yol harl
vermiti. Ziya Bey'in, geimlerini ve bakmlarn sadece kendi
kesesinden bekleyen, byk bir aile evresi baka bir deyile
stanbul'da hatr saylr mkemmel bir dairesi vard. Kemal Bey,
onun gibi varlkl deildi. Bir ei ve bir kzndan ibaret bulunan
kk ailesini, kendisiyle birlikte, babas beslemekteydi.
Rahmetli Mustafa Fazl Paa, bir hayli nceden, her ikisinin
de aile durumlarn incclettirmiti. Bunun sonucunda ne kendisi
aldanm, ne de bu ile grevlendirdii adam kendisini aldatm
t. Sonu olarak, Namk Kemal Beye oi bin frank. Ziya Bey'e d e
yirmi bin frank ayrlmt. Bu paralar her ikisinin evlerine, ken
dileri stanbul'dan ayrlr ayrlmaz tesim edilmiti.
ki yurtseverin stanbul'dan ayrlmalarnn ksa hikyesi yleydi:
Perembe akam saat be - alt sralarnda, o zamanlar Fran
sz eliliinin karsnda, imdiki Kariman maazalarnn bulun
duu yerde alan Valri lokantasnda birleilmek kararlat
rlmt.
Ziya Bey, lokantann cadde zerindeki sokaa kk yerinde
oturarak bekleyecek, Kemalin gelecei yn gzetleyecekti. Ke
mal de, daha uzakta iken. Ziya Beyin oturduu yeri grecekti.
Bylece gnein batna kadar orada kalacaklar; nce Ziya
Bey birka basamakl yukar yerden inecek, Kemale katiyen bak
madan kapdan kacak, kar tarafta Fransz eliliinde son bu
lan yokutan aa inecek, lokantaya girip b?.ka bir kede otur
makta bulunan Kemal de kendisini nce gzleriyle, sonra da admlaryle takip edecekti.
Bylesine ar ihtiyatllk bugn belki gln grlebilir,
belki o zaman iin bile arlk saylrd. Ancak, u noktay akl
dan karmamak gerektir; Her ikisi de hkmete mimlenmi
kiilerdi ve byle nn sonunu bilmedikleri bir maceraya ilk de
fa atlyorlard. Bu konuda hi bir tecrbeleri, alkanlklar bu
67

YEN OSMANLILAR TABH

lunmad iin ok ileri ya da ok geri davranlar mazur grl

meliydi.
O tarihte Fransann stanbul elisi Msj^ Bouret idi. Bu
adam, III. Napolyonun Osmanl Devletine grevle yollad eli
lerin Marki de Monierden sonra en deerlilerinden biriy^,
Zaten onun yerine gelmiti. Marki de Monier, bu grevinden son
ra, hariciye nazrlna tayin edilerek Fransaya dnmtr. Bu
durum da Fransann douya gnderdii elileri ne kadar titiz
likle semekte olduunu ispatlar.
Fazl Mustafa Paa tarafndan, Jean Pietri aracl ile, gerek
li talimat alm olan Msy Bouret, Namk Kemalle Ziya Beyi
'eliliin byk kabul salonunda beklemekteydi.
Dolaysyle bu iki kader arkada nihayet Fransz elisiyle bu
lumular, akam yemeini onunla birlikte yemiler ve gece ge
vakit, yanlarnda elilik vapurunun grevlilerinden bir iki kii da
ha bulunduu halde, klk deitirmi olarak eliliin arka kap
sndan kp Tophane iskelesinde bekleyen Bosfor vapuruna
binmilerdi.
Namk Kemal ve Ziya beylerin, memuriyetlerine gitmeyerek,
stanbuldan katklar, bu katan iki gn sonra btn ehir hal
k tarafndan renildi. Fakat, nereye ve ne maksatla gittiklerini,
tabiatyle, kimse bilmedii iin herkes kendi aklnca bir eyler ya
ktrp sylyordu.
Bu gidiin gerek iyznden haberli olanlardan ise bugn
hayatta olan iki kii vardr ki bunlardan biri bu niz satrlar ya'zan benim. tekine gelince adn sylemeye izinli olmadm iin
burada susmaya mecbur olduum byk edebiyatlarmzdan
biridir (1)-.

<(1) Ebuzziya Tevfik Beyin adm vermedii bu edebiyat, ok kuvvetli

bir ihtimalle, Recaizade Mahmut Ekremdir. Ekrem ve Ebuzziya
beyler, o zaman Tasvirdi Efkrda Namk Kemalin en yakn ve yardmcsydlar. Kendisi katktan sonra da gazeteyi bunlar karma
ya devam etmilerdi. Ekrem Bey, bu eserini gazetede yaynlad
srada hkmet yesi bulunduu iin, Tevfik Bey onun adm yaz
mak istememitir. . K.

68

NC

BLM

TUTUKLULAR
Bu ka haberinin yaylmasndan iki gn sonra stanbul halk
iin byk bir merak uyandran ve bizim gibi yakndan ilgililer
iin de gerek bir korku ve tela yol aan ikinci bir olay meyda
na geldi:
20 mays pazartesi gn haber Lad ki vilyetlerin sadrazam
lkla ilgili ilerini yrtp izlemekle grevli memurlardan Azmi
beyle akir efendi, o zamanki ad Bb- Ser-asker olan Harbiye
Nazrl memurlarndan Tahsin efendi,
m.d'rrislerden Hoca
Veliyttin ve Sleymaniyeli Mehmet efendiler, Cerrahpaah Sa
lih efendi evlerinden, medreselerinden kaldrlp limandaki bir ge
miye gtrlerek burada tutuklanmlardr (1).
Olay bir gerekti. Bu da hepimizin balarnda byk bir teh
like dolayor demekti. Bunun zerine en ok dikkati zerlerine
ekecek olanlardan Nuri, Reat ve Mehmet beyleri durumdan ha
berdr etmek gerekti. Derhal, kpr banda al verite bulun
duum tavuku Karagzn dkknna giderek orada oturdum ve
bu arkadalarn nmden gemelerini beklemeye baladm. Bun
lardan hi olmazsa biri mutlaka oradan geecekti. Adn ettim
dkkn bugn ipeki Kninin nl ipekli kumalarn satmakta
olduu yerdir; o zaman her taraf kolaylkla gren bir durumu
vard.
(1) Bunlardan akir Efendi, bugn Karagz gazetesini karan Fuat Beyefendinin babasdr. mer Ltfi Paann divan ktipliini yapm,
yurtsever bir insand. Tahsin Bey ise, hlen Suriye valisi bulunan
Nzm Paa hazretlerinin babasdr. (Bu
notlar eserin yazarna
aittir.)

yeni

OSMANLILAR TARH

Aradan yirmi dakika gemi gememiti ki, kardan Reat

Bey grnd. Hemen dkkndan ieriye alp ona olan biteni an
lattm. Nuri Bey o gece Eyp'te kaynanasnn evinde kalacakm.
Demek ki Nuri Bey tehlikede deildi, nerede bulunduundan h
kmetin haberi olmayacakt.
iyi ama, Mehmet Bey?.. te onu dnmeye baladk. Bu
arada biraz sonra Nuri Bey de, ar ar yryerek uzaklardan
kendini gsterdi. Onu da dkkna ektik, meseleyi anlattk.
mz de Courrier dOrient gazetesine, fakat birbirimizden ayr ay
r, birer kaykla Balkpazar'ndan, Hasriskelesi'nden, Yemiten
binmek suretiyle gitmeyi kararlatrdk. Bundan sonra da kara
rmz gereince ve aralklarla dkkndan ayrldk.
nsan ne kadar gariptir; bir dakika nce hi bir ihtiyat ted
birine bavurmaya lzum grmeksizin gnl ferahl iinde ken
dini gvende hissederken, bir dakika sonra rendii bir olay y
znden madd manev benliinin her tarafn korku ve tehlikeler
le sarlm buluyor ve o zaman da gereinden ok daha an ihti
yata ihtiya duyuyor. te, ilerinde arla varanlarn hali dai
ma byledir.
Neyse, yarm saat kadar sonra mz de Courrier dOrient'
da toplanm bulunuyorduk, tik iimiz ayr ayr evlerimize birer
haber yollamak oldu. Bu arada Yeriikye bir adam gnderip Meh
met Beyi babasnn yalsndan gazeteye arttk.
O geceyi ve ertesi geceyi orada geirmeye mecbur olduk.
Jean Pietri kendi yatak odasn bize terketti ve birka gn iin
dar kmaktan bizi kesinlikle menetti.
Cemiyet mensuplarndan Kemeraltl Tahsin Efendi iimizde
en cesur ve en hareketli olanlardan biriydi. O gnlerde sabahtan
akama kadar yan yreyi her taraf dolar, bu arada
evleri
mize de urayacak vakit bulur, tutuklularm ne halde bulunduk
larna kadar bilgi edinip bize, ya bir ksa yazyla, ya da bizzat
kendisi gelerek bildirirdi.
VELEFENDt AYIRINDAKt SON TOPLANTI
Bugnk btn uygar milletlerin selmeti iin en salam ga
ranti olan merutiyet fikri bize, phe yoktur ki, Fransadan
gelmitir.
70

YEN OSMANLILAR TAKH

On sekizinci yzyln sonlarna doru kendini gsterip de on

dokuzuncu yzylda btn milletleri ykselme ve ilerlemenin ni
metlerinden yararlandran ne kadar meden gelimeler, fikr ay
dnlanmalar ve zellikle ne kadar siyas kalknmalar varsa, bun
larn hemen hepsi dnyann drt bucana yaylan Franszlarn
abalar ile gereklemitir.
Bu byk milletin fertlerinde grlen insanlk sevgisi, her ta
rafa uygarl yayma eilimi ve hele bu eilimler urunda kat
landklar fedakrlk baka hi bir milletin insanlarnda grl
mez (I). Bu szleri fazla mbalaal bulmamaldr. Kendi insanlk
erefini nefsinde duyup anlam baka hi bir ulus yoktur ki ken
disini Fransz milletine kran borcu ile borlu bilmesin. uras
bir gerektir ki bizim u son bir buuk yldr sahip bulunduu
muz merutiyet idaresi, Franszlarn siyaset alanndaki eserlerini
okuyup bunlardan yararlanan deerlerimizin abalar sonucudur.
Bu eserleri okuyup, onlarn gerek niteliini renen genlerimi
zin mcadelesidir ki bizleri br gn dounun o miskin ve tevekkl
dolu felsefesinden uzaklatrm ve bugne kadar getirmitir.
Bu imknlara kavumadan nce biz, inde bulunduumuz
sefilce esirlik hayatnn farknda olmuyorduk; olanlarmz da bun
dan kurtulmak iin gerekli aralarn neler olduunu renip an
lamaktan mahrumdu. Ne okullarmz vard, ne de insamar fikir
bakmndan aydnlatacak kitaplarmz. te bir inasi ve onun
eitli yenilik alanlarnda att ilk admlar, bu admlar atarken
gsterdii yiite sebat ve direni bizleri bugn dnya siyasetin
de kiiliimizi ispat edecek birok meziyetler kazanmaya kadar
gtrmtr. Evet bu meziyetleri kazandk. Ama kazanmcaya ka
dar, ok yazk ki birok kayplar vermeye mecbur kaldk, birok
da vakit kaybettik. Kavmlarmzdan en by ahlk ynnaen
olandr ki, bunlar veniden kazanmak iin de enev raman ister.
Ne var ki i kazandklarmz korumaya ve kaybettiklerimizi ye
niden elde etmeye kalmtr; inallah yakn vakitte bunlarn hep
si olacaktr.
(1) Ebzziva Teyfik Bevin Fransz'lara ve Fransz uygarlna olan bu
hayranl btn Tanzimat dnemi yazarlarnda gze arpar. Kaldt
ki yazar, stanbuldaki Franszlardan -^eitli alanlarda eylem ola
rak da yardmlar grm bir kimseydi. . K.
71

YENt OSMANLILAR TARH

K M z ik a l i

gen

Biri, be yalannda iken sarayn harem dairesine alnarak,

dokuz yana kadar ehzadeler arasnda bytlm ve teki,
babasnn ou zaman tara memurluklarnda bulunmasndan
dolay eitim ve retimden yoksun kalmasn diye amcasnn ko
ruma kanatlan altna emanet edilmi iki ocuk, ikier yalarn
dayken saray muzkas klasnda onar onar bir araya gelmi bu
lunuyorlard. Bunlardan birincisi Nuri, kincisi Reat beylerdir.
Nuri Bey, teyzesi bulunan, padiahn drdnc kadn arach
ile saraya alnmt. Reat Beyin amcas ise saray muzkas mi
ralaylarndan Atf Beydi.
Saray Muzkas (Mzika-i Hmayun) bir zamanlar yine bir
eit saray okulu olan Enderun- Hmayun un sahip bulundu
u oranda bir ilim ve bilgi kayna niteliindeydi. Burada zel
likle, gzel sanatlarn en sekinlerinden biri olan mzik reti
lirdi. Oraya ou zaman, sadece arzu ve heveslerine kaplarak ilk
genlik yllarn boa geirmi, ama mzie kabiliyeti bulunan,
stanbul genleri alnyor; kendilerine bir yandan mzik dersleri
verilirken te yandan yarda kalm renimleri de tamamlat
lyordu.
ite zavall Nuri Bey, sarayn her trl gzellik ve gsteri
lerine boulmu; naz, nimet ve altnlar iinde yzen sekin ka
dnlar arasnda bym, onlarn incelikleri arasnda hair ne
ir olmutu. Burada grmekte olduu ince terbiyeden, sonsuz
nimetlerden uzaklatrlp da saray muzkas klasna dt
gn kendisini engin bir mutluluk cennetinden ei benzeri bulun
mayan bir vahet lne atlm bir yetim sanmt. Burada tek
tesellisi halinden anlayacak bir can yolda bulmakt. te, bu s
rada, talih ve tesadf karsna Reat' karmt. ki ocuk, da
ha ilk karlatklar gn kendilerini sanki e yaratlm ikiz
ocuklar gibi birbirlerinin ruhunda hissetmilerdi. Bu ruh ikizlii ksa zamanda onlan iki z karde haline getirmiti.
Reat, muzkada bir miralaym kardeinin olu bulunduu iin
zaten olduka imtiyazl bir duruma sahipti. Nuri'ye gelince, o da
bir ehzadenin mnevi annesi tarafndan, kzkardeinin olu ol
mak gibi bir imtiyazla buraya gnderilmiti. Bundan dolay ikisi
iin de, teki ocuklardan daha ayn daha sekin bir durum sz
72

YEN OSMANLILAR TAHHI

konusuydu, tkisi de miralay Atf Beyin odasna kabul edildi. Ha

sl, bu iki ocuk, orada bulunduklar srece, birbirlerinden an
cak haftada bir gn ayrlyorlard. Bu da tatil iin evci klar
yzndendi. teki gnler, renimden artan zamanlarn daima
birbirleriyle konuarak ve oynayarak geiriyorlard.
Reat, Nuri'den yaa yl daha bykt. Vcuta ve sa
lk durumu bakmndan da aralarnda olduka byk farklar
vard. Bundan dolay Nuriden daha stnd, bu stnln de
ok sevdii arkadan tekilere kar korumak eklinde gsteri
yordu. Bu sadece madd hususlar iin byle deildi. Reat, arka
dan okumann ve ok eyler renmenin gereklilii konusunda
da her frsat dtke aydnlatyordu. Bu arada onu Franszca
renmeye de tevik ediyordu.
Btn bunlarla birlikte her ikisi de saray muzka klasnda
yldan daha fazla kalmaya tahamml edemediler; baka bir
meslee ynelmek iin muzkay terkettiler.
Bundan krk sene nce Trkiyede kara Ve deniz harbokullan ile asker tbbiyeden baka yksek renim kurumu yok gibiy
di. Bu yzden yksek renim yapmak isteyen genler, ister iste
mez, bunlardan birini semek mecburiyetinde idiler. Eer bunu
istemiyorlarsa ya ticaret hayatna atlmalar ya da hkmet dai
relerinden birine snmalar g;erekiyordu.
Reat Beyle Nuri Bey, yksek renim yapmayacaklarna g
re, ikinci yolu yani devlet daielerr'len birine g> me yolunu se
tiler. tkisi de Meclis-i Vl tercme dairesine srirdiler. ite bu
gnden sonra da, zamann en zek ve deerli genleriyle tana
rak ve onlarla dostluk kurarak zaten yaratllarnda mevcut bu
lunan aydnlanma ve ilerleme yeteneklerini geniletmeyi baar
dlar.
Bu arada Necip Paamn torunu rahmetli Mehmet (1) Bey'!e
de tantlar. Bu tanma onlar iyiye, doruya, gzele gtrecek
yollarn balangc ve en nemlisi saylabilir. nk Mehmet Bey,
daha ocukluk yllarnda Parise gitmi, renimini orada yapm
t. Bata fikir ve edebiyat olmak zere, zamann eitli eilimle
rini, sosyal gelimelerini yakndan grp incelemi, bu konular
da zamanna gre derin etdlerde bulunmutu.
(1) Mehur sadrazam Mahmut Nedim kardei, devlet adamlarndan raJ
metli Ahmet Beyin oullanndand. (Bu not eserin yazarna aittir.)
73

YEN OSMANLILAB TARH

Bu yetki ve yeteneklerinden dolay devlet nedir, millet kime

ve neye derler, halk ile hkmet arasmdaki karlkl grevler ve
ykmllkler nelerden ibarettir? Btn bunlar gerei gibi kav
ram bulunuyordu.
Bugn iin hemen herkes tarafndan bilinen ve gnlk ola
an meselelerden olan bu eit konulan, Mehmet Bey, o zaman
bunlardan hi haberdar bulunmayan yakn arkadalar Nuri ve
Reat beylere ilkel bir lde de olsa bir ders verir gibi anla
tr ve retirdi. O bu meseleyi kendine deta cidd bir i
edinmiti.
Nuri Bey'i, kelimenin gerek anlamyle vecde getiren, duygu
landran, coturan bu dersler yine Nuri'nin abasyle baka
genler arasnda da etkisini gsteriyor, inklp fikrinin yaygn
lamasna hizmet ediyordu. nk bu ateli ve hamiyetli gen,
rendiklerini teki dostlarna da retmeyi kendisi iin bir vic
dan borcu saymaktayd. Onun iin Mehmet Beyden edindikle
rini her zaman sca scana bunlara aktarmay kendine bir g
rev edinmiti.
Yine bu sralarda Nuri Bey, baka bir genle daha tanmt.
Bu gen, babasnn imknlar sayesinde, zamanndaki genlerin
hepsinden ok daha stn bir eitim ve renim grm, yana
gre gerekten iyi yetimiti. Babasnn evine o zaman stanbulV
da bulunan, eitli bilim dallarnda uzmanlam, baz batl ilim
ve fikir adamlar gelip giderlerdi. Bu gen du adamlarla da sk
sk grr, zellikle siyas konular hakkmdaki bilgilerini, on
lardan yararlanarak geniletmeye alrd. Hasl deil o gnle
rin, bugnk gnde bile deme yksek okullardan mezun olmu
pek ok genci bilgice geride brakacak lde bir sekinlik ka
zanmt.
Kendisi zaten yaratl bakmndan artist olduktan baka
filozof, kritik, air, politik bir yazar olmann btn imkn ve
artlarm nefsinde tamaktayd (1). Ne var ki zaman yle bir
(1) Bu Franszca kelimeler asil metinde de byle ve zellikle trnak iin
de yazlmtr. Bunlar eserin yazld ve tefrika edildii 1909 yln
da henz dilimize yerlemi deillerdi. Ebuzziya Tevfik Bey kritik
ve politik kelimelerini Franszcada olduu gibi anlamasn ve
deerlendirmesini bilen ve siyas konular iyi deerlendiren mn
larnda kullanmstiT. . K.
74

YEN OSMANLILAK TAKHt

zamand ki ortam yle bir ortamd ki btn yksek kabiliyetine

ramen bu gen, bu alanlarn hi birinde sivrilmek arelerini el
de edememiti. Gzel ve tatl konuurdu, syleyiinde daima ate
li bir dil ve anlatm gze arpard. Son derece, hatta ar dere
cede, hrriyet sevdasyle ba dnklerden biriydi. Btn bunla
ra ramen, yazk ki, orak bir toprakta akan bir su gibi ortadan
silinip yok olmaya mahkmdu.
Kimdi bu gen?..
Sami Paa (1) soyundan yetimi, bilginin, iyilik ve yurtsever
liin taze bir dal olan yetullah't.
Zavall yetullah!.. Seni hatrladka bugn bile, hatta mrm
olduka yreim kanayacaktr; bu benim iin bir aimyazsdr.
Seni, evet, sen daha lmeden nce seni kaybetmitik. Bu
lmden nce lnn hikyesini tarih hi bir zaman reneme
yecektir (1); bu bakmdan msterih ol. Varsn tarihin birok sr
lardan meydana gelen bilinmezlikler denizine bu sr damlas da
katsn.
* |>
Evet, Suphi Paanm olu yetullah Bey. ite Nurinin, ken
disine kar propaganda yapaym derken, dehya yaHaan zeks
karsnda ve engin kltr nnde arp kald insan. nk
Nuri, Mehmet Bey'den ne reniyorsa, bunlar telleyip pu layp,
evresindekilere aktaryordu. Btn sermayesi, hemen hemen,
bundan ibaretti. yetullah Bey ise, Mehmet Beyin bile Pariste
renemedii daha pek ok siyas ve sosyal konulan, eitli bil
gileri bizzat kendi vatannda edinmiti.
Zaten Sami Paa ile, onun deerli olu Suphi Paa'nm ko
naklan, zamann birer ilim akademisi saylacak kadar, bilim ve
sanat adamlaryle dolup taard. Dounun ve batnn en tannm
(1) Zamannn ok nl vzirlerindan, devlet adaml, zenginlii ve I: lem sahipliiyle tamnm bulunan Abdurrahman Sami Pa^a, Ham
dullah Suphi Tannverin byk babas. . K.
(2) yetullah Beyin bu bilinmeyen hikyesi, Ebuznya Tevfik Bey ve
bir iki arkadayle birlikte gerekten tarihin karanlklarna gml
mtr. Ancak onun otuz yanda Tercanda lmn o zaman
lar ayp saylan ve aklanmas zellikle gizli tutulan bir hastaly
a balamak ihtimali her zaman akla gelebilmektedir. . K.
75

YENt OSMANLILAK TARH

bilginlerine snak ve karargh olan bu iki konak, varhklanyle

baehre eref balyorlard. Mirza Safalar,
Hoca Abdlkerimler. Doktor MortmanIar; Hindistandan, Pencap'tan, batnn
en uzak blgelerinden gelmi bilginler ilim ve sanat zerine d
zenledikleri ak oturumlar ve tartmalarla o konaklara birer
niversite havas vermilerdi. O gnlerin en bata gelen gerek
aydnlarndan biri olan Sami Paa fazilet ve olgunluk dolu nur
lu yzyle bakeden, btn bu tartma ve ak oturumlan
zevkle ynetirdi.
Bugn bile, devlet mzelerimizde bir benzerine daha rastlan
mayan ok zengin bir maden para koleksiyonu vard ki, Suphi
Paann konana sadece bunlar incelemek iin bile Avrupa'nn
en tannm eski nladen para uzmanlarn ekiyojdu. Orada, ok
eski tarih dnemlerinin phe ve tereddt bulutlaryle glgelenmi
devirlerini, bu koleksiyon iinde bulunan ve mesel dkld
zamanki deeri o gnk deerine oranla ancak be paradan iba
ret bulunan yle bakr paralar vard ki, binlerce altn harcamak
la, yzlerce yl emek vermekle elde edilemeyecek srlar sakla
maktayd.
Bu srlar zlebildii zaman tarihin ezel bir muamma ek
lini alm birok meseleleri de aydnla kabilecekti. Bylelik
le, bu maden parann asl kymeti ile sonradan kazand o eri
ilmez kymetler arasndaki oran insan akln durduracak dere
ceye ykseliyordu.
te yetullah Bey, bylesine bir baba evinin yetitirdii taze
bir fidand. Yazk ki batan baa yapraklar ve meyvelerle dolu
olup da ok lezzetli olan bu meyvelerinden memleketi gerei gibi
yararlandraca zamana ulaamadan kuruyup giden ulu bir aa
gibi, vakitsiz olarak solup gitmitir.
:): * *
Nuri Bey, yetullah Beyle tantktan sonradr ki, fikir ve
dnce bakmndan hayli geliti ve olgunlat. Artk imdi bun
lar drt deerli arkada olarak ortaya kmlard. Derken gnn
birinde Namk Kemalle de grp tantlar.
Bunlarn Namk Kemalle bulumalar ve dost olmalar basit
bir tesadf sonucu olmutur. Ancak sonralan aralarnda mey
dna gelen katksz dostluk ve kardelik, zaten ezelden beri var
olan, fikit ve dygi biriiiniri arnacnm gn ma kmasna yol

YENt OSMANLILAR TARH

amtr. te bu nderlerimiz ve daha baka birka meslektaK

mz sayesindedir ki, kendilerini izleyen bizlere, daha genlerle bir-,
likte, vatanm gelecei konusunda her tehlikeyi gze almak im-,
kn hasl olmutur.
Namk Kemal de aralarna katldktan sonra bu be arkada,
haziran gnlerinden br cumartesi akam, Yeniky'de, rahmetli
Ahmet Bey'in yalsnda toplanyorlar. Aldklar karar udur; Er
tesi pazar gn, Belgrad ormanlarnda bir le yemei yemek ze
re, sabah erkenden birka hizmetkrla alardan birini kara yoluyle Bentlere gndereceklerdir. Dedikleri gibi yaparlar, sonra
kendileri de vapurla Bykdereye karak bir gn nce szle
mi olduklar, Mirat dergisi sahibi rahmetli Refik Bey ki bu
olaydan iki buuk ay sonra koleradan lmtr ile buluurlar.
Refik Bey, Beykoz'dan kaykla bu yakaya gemi ve iskelede ken
dilerini beklemektedir. Hep birlikte arabalara binip yola karlar.
ite, sonralar Yeni Osmanllar adiyle ortaya kan inklp
derneinin temeli o gn Bykdere'de, Bentlerde atlm olur.
Cemiyetin tzk ve na ilkelerinin konuulup az ok bir taslak
halinde meydana getirildii gn, 1865 yl hazirannda bir pazar
gndr. urasn belirtmek isterim ki, bu gnn hazirann tama
rastlad, sonralar, bizzat o gn yaayanlar tarafndan da tespit
edilememitir.
O gnk grme ve tartmann ana izgileri u. lardr: Mut
lak padiahlk idaresinin ortadan kaldrlmas, bunun yerine
merutiyet idaresini koymak iin gerekli tedbirler. Bu tedbirleri
gerekletirmek iin de gizli bir rgt kurulmas.
Refik Beyle birlikte alty bulan bu genler, beraberlerinde
birka da kitap gtrmlerdir. Mesel yetullah Bey, kendi zel
kitaplndan, vaktiyle talya'da kurulan Carbonari derneiyle,
Polonyadaki gizli derneklerle ilgili bir iki nemli kitab da getir
mi imi.
Belgrad kynn Valide Bendine bakan o gzellikte ei ben
zeri bulunmaz aalklar altmcia, yerlere serili hasrlar zerinde,
o alt kiilik yurtseverler grubu o Carbonari tzklerini ve o
Sardunya gibi kk bir devleti Avrupa'nn gneyinde biri hristiyanlk dinini sadece zulm ve c leti yapan papalk makamn,
dier ikisi Toskana ve Napoli gibi yalnz zulm temelleri stnekurulmu olarak hkm sren iki mstebit idareyi devirip; den

YENt OSMANLILAR TAEH

sosyal adaleti ngren bir talya devletine dntren kmr

cler adl fedakr genlerin azim ve manla dolu teebbslerini
her trl engelleri ykacak bir azimle okuduka kimbilir na
sl kkremi birer hrriyet arslan kesiliyor ve bu uurda canla
rn seve seve vermeyi tasarlyorlard.
Yazk ki talih beni henz, o gnlerin bu yiit civanmertlerin
arasnda bulundurmak saadetine nail etmemiti. Hatta bunlarn
varlndan bile haberim yoktu. Hele, bunlardan Refik Beyin y
zn bile grmem nasip olmamt. Ve yine ok yazk ki, iki bu
uk ay sonra, onun aziz nm tayan tabutunu grmekle yeti
necektim.
Ben bu yce ve lkc genler arasna, o toplant tarihinden
tam be ay sonra kantm. Yeni OsmanlIlar Cemiyeti ne ise bu
karma tarihinden sekiz ay sonra girmem ksmet oldu.
Hasl, o gn, bu arkadalar Carbonari cemiyetinin kuru
lu ekli, tz ve kendine zg iaret ve armalar hususunda
grp gerekli bilgiyi edinirler. Sonunda Yeni Osmanllar iin
t i r tzk hazrlama iini Ayetullah Beye vererek, ertesi hafta da
Beykozdaki Yua tepesinde toplanmay karar altna alrlar.
Yeni OsmanlIlar Cemiyeti nin tz balangta hemen
3tnyle Carbonari esas zerine dzenlendii halde, sonralan
zellikle ayrntlar konusunda bir hayli deiiklie uramtr.
nk, o memleketin, o halkn, o evrenin ahlk ve karakteriyle
bizim memleketimiz, halkmz ve evremizin ahlk ve karakteri
arasnda byk farklar bulunmaktayd. Hazrlanan Yeni Osman
lIlar Cemiyeti tzne gre her alt kiiye bir yedinci kii ba
olarak ayrlm, bylece her ba m alt yeye hkmetmesi ka
rarlatrlmt. Ka yeni alt teekkl ederse onlara yeni bir
ba bulunacak ve ancak balar birbirini tanyp birbiriyle te
mas edebilecekti. Bu bir eit hcre faaliyeti idi.
Oysa Carbonari de her on dokuz kiinin yirmincisi ba
olarak kabul olunmutu.
Burada cemiyetin kurulu tarz ve teki ayrntl zellikle
rinden uzun uzadya sz edecek deilim. Yalnz yedilerin ne kadar
bir zaman sresi iinde ka sayya ulatn srasyle anlatmak
istiyorum.
Ben cemiyete girdiim zaman on drt yedi bulunduunu ve
.daha sonra on beinci alty meydana getirerek bu on beincinin
78

YEN OSMANLILAR TABHI

ba lna hak kazandm renmitim. Bundan dolay benim

adm, bundan sonra, 105 olmutu. Bilindii gibi on be defa yedi
yz be etmektedir. Sonu olarak her alt bakan, kendisinden
nceki yedilerin toplam saysyle anlmak cemiyet tznn h
kmlerinden biriydi. Mesel sekizinci yedinin bakamna 56 deni
liyordu. Nuri Beyin numaras (Bir) di. nk ilk alty o bulmu,
baka bir deyimle ilk hcreyi o kurmutu. Zaman getike yedi
lerin says, tabiatyle, biraz daha ar olarak artyordu.
Artn byle olmas normaldi. nk, bir cemiyetin fertleri
balangta olduu gibi sonlara doru yle hzl bir tempo ile
oalamaz. Balangta, her eye ramen, ihtiyatl olmaya pek
nem verilir. Bunun sonucu olarak, ye olarak kabul edilecek bir
adamn kendisinin haberi olmakszn hakknda yaplacak so
ruturma pek uzun srer; zira bu soruturmay yapacak kimse
lerin says da azdr. Yaplacak soruturma, her eyden nce, o
adamn ahlk seviyesini ama edinir. kinci olarak, sr saklayabi
lir, dilini tutabilir, uza grebilir, cesur olup olmad aratrlr.
Memleketinin her trl olaylar hakknda bilgi sahibi bulunmas
da byle bir adayda aranan artlar arasndadr. Btn bu zel
likleri nefsinde toplam bulunanlarn says ^kabul etmek gere
kir ki pek azdr. Baka bir deyile, cemiyete istenilen nitelik
leri haiz ye kaydolunduka memlekette bu niteliklere sahip kim
seler azalacandan ve memleketimizin hali, yni ahlk ynnden
olan hali malm olduundan, ye seiminde son f i: ece ihtiy- th
bulunmak gerekiyordu, ite btn bu saylan hususlardan dolyi,
kurulutan ksa bir zaman sonra yeni yelerin bulunup cemiyete
alnmas enikonu zorlamt.
Aradan belirli bir zaman gemiti. imdi Yeni Osmanliar
Cemiyeti nde vezirlerden, din ve bilim adamlarndan, yksek rt
beli askerlerden ve yksek mevkideki sivil memurlardan, nihayet
halk ynlarndan olmak zere 245 kii mevcuttu. En son numa
ray tayan, 35nci yedinin ba kolaas Sleyman Efendiydi (1).
Bundan dolay kendisini 245 saysyle anyorduk.
(1) Eserin yazarnn dip notunda ^Badatta vefat eden rahmetli Sley
man Paadtr.f dedii bu deerli adam, yakzn tarihimiz'n sekin ve
deerli kumandanlanndand. o zaman kolaas, yani yzbalkla
binbalk arost-nda bir rtbedeydi. Sonra hzla ykselerek paja ol79

YEN OSMANLILAR TARH

irvanl zade rahmetli Rt Paa (1) da cemiyetin yeleri

arasndayd. Fakat, teki yeler bir yana, cemiyetin ileri gelenle
rinden birou bile, onun bu yeliinden haberli deillerdi. Zaten,
bizlerin bu gibi yksek mevkideki adamlar iimize almamza se
bep, onlardan eylem olarak yararlanmak deil, onlarn sadece
amacmza katlm bulunmalarn grmekti. Yani, frenklerin de
dikleri gibi prensip bakmndan kazanlm olmalar bizim menifaatimiz iin gerekliydi.
Zaptiye mavir muavini rahmetli Mustafa Asm Paa ile s
tanbul genel karakollar kumandan olan ve imdiki tabirle mer
kez kumandan olarak anlan Macar asll mer Nail Paa ise
cemiyetimizin ok nemli iki direi niteliindeydiler. Bunlardan
birincisi cemiyetin yeleri iin elindeki tahkikat aralarndan
dolay devaml bir koruyucu; kincisi de, kumandas altnda bu
lunan silhl kuvvetler bakmndan, gerektiinde eylem iini ze
rine alacak bir asker mirdi.
mer Nail Paa, zaten Fransadaki 1848 ihtilline, daha on
sekiz yirmi yalarndayken katlmt. Sonralar Trkiyeye s
nan Macarlar arasnda yzba olarak stanbula gelmiti. Harbo
kulunda grevli bulunduu sralarda mslmanh kabul etmi
ve OsmanlI uyruuna gemiti. Kelimenin tam anlamyle iyilikse
ver, yeni vatanna candan ve gnlden bal ve son derecede de
zek, mesleinin eriydi. Ana dili olan Macarca'dan baka Alman
ca, Franszca, talyanca ve ikinci ana dili bulunan Trkeyi ok
iyi konuur, okur ve yazard. Aydn ve ileri fikirliydi. Mert ve ce
surdu. O zamanlar krk yalarnda bulunmaktayd (2).
mv^, tpka kahramamt diye anlmt. 1876 da Abdlazisfin tahttan
indirilmesinde rol oynad iin, Abdlhamitin zamannda yarglan
m ve Badata srlmt. mr boyunca orada kalan ve orada
len Sleyman Paann olu Sleyman Nesip, Servetifnun edebi
yatnn tan inmi airlerindendir. . K.
(1) Sonralar dokuz ay kadar sadrazamlk yapmtr.
<(2) Bu zat, Ayasofya semtinde bir aileye damat olarak girmiti. Cemi
yetin ortaya karlmasndan sonra, kinci Ordu merkezi olan Silistreye tayin edilmi, fakat bu grevine gidecei gnlerde vefat et
miti. Zehirlenmek suretiyle ld bilinmekle birlikte, bakas ta
rafndan m zehirlendii, yoksa kendisinin zehir ierek mi intihar
ettii mehul kalmtr. (Bu not eserin yazarna aittir.)

80

YENt OSMANLILAR TAEtH

Hasl, bu iki asker, bizler iin ok deerli bir destekti. n

k, birinin elinde zabta kuvveti, tekinin elinde silhl kuvvetler
bulunmaktayd. Ancak, u noktay da hemen belirtmek gerekir ki
bizim cemiyetimizin maksad, amaca sill kullanarak ulamak
deildi; ok ok zorunlu bir durum ortaya kacak olursa si
lhl kuvvetlerden yardm istemek ve hkmete kar onu yan
mzda grmekti.
Byle byle cemiyetimiz geliiyor, olgunlayordu. Hemen he
men istenilen dereceye gelmiti. Ba larm hepsi birbirini tam
m, yani her yedinin bakan birbirlerinin numaralann, adlary
la birlikte, ezberlemilerdi. Bir yerde toplanmak gerekirse sadece
bu ba lann orada bulunmas yeterli saylyordu. Bundan son
ra, her bakan, kendi alt kiisine ait numaray ayn ayr bilmek
teydi. Bu da zaten pek kolayd. nk, kendi numarasndan nce
gelen saylar geriye doru klterek okuduu zaman onlarm
jiumaralan sylenmi oluyordu. Mesel ben 105 olduum iin, be
nim grubumun elemanlar 104, 103, 102, 101,100, 99 eklinde sayiardan meydana geliyordu. Yani 98 ile 105 arasndaki saylar bana
.aitti. Herkesin kendi numarasndan gerideki alt dereceyi belle
mesi ise o kadar zor bir i deildi.
yelerden her birisi kendi numarasm bildii gibi, kendisi
ninkinden evvelki numaralarn kime ait olduunu da, tabiatyla
biliyordu. Bylelikle her alt kii, kendisinden baka, ba; Kaniyle
birlikte teki alt arkadan tanyor, fakat teki altlardan hi bi
rini tanmyordu. u var ki bir kimsenin numaras 107 ise bu
adam, kendisinden baka daha sn az 106 yenin cemiyette bulun
duundan haberdar olmu oluyordu.
Genel Bakann, alt kiilik teki grup bakanlar tarahndan
seilmesi tzn hkmleri gereiydi. Ancak, cemiyeti Nuri Bey
kurmu olduu, dolaysyle ilk'altnn bakam bulunduu iin
(bir) saysn tayordu, te yandan, alt kurucu arasnda, zaten
karlkl ve tam eitlie dayah bir kardelik havas hkm sr
dnden, yaa daha byk, daha kk gibi br aynm da dik
kat nazarna ahnmadndan kendisi cemiyetin tabi bakan ola
rak tannm ve bu byle srp' gitmiti.
Bakan, bir meselenin mzakeresine lzum grd zaman
grup bakanlarna gn nce:>inden toplant yerini ve zamann
bildirmeye mecburdu. Grup bakanlarmdai herhangi biri eer o
81

f/6

YEN OSMANLILAR TARtHt

gn gelemeyecekse, tzk gereince, gelmeyiinin sebebini ertesi

gn mutlaka haber vermek zorundayd.
Cemiyete yeni bir adam kaydolunaca zaman, onun hakkn*
da inceleme, aratrma yapmaya memur edilenlerin hazrladklan
raporlar bu toplantlarda okunur ve birbirlerinden haberli bulun^
mayan bu rapor sunucularn, sunduklar raporlardaki imzalarnn
gizli tutulmasna da bilhassa nem verilirdi.
Bazan grup bakanlarmn yaptklar bu toplantlarda, yeni
aday zerinde ayr ayr kiilerin hazrladklar ayr ayr raporlar
arasnda birbirini tutmayan, birbiriyle elien ynlere de rastlanrd. O zaman aday hakknda yeni batan aratrma yapmak iin
yeni ve daha deiik kiiler grevlendirilirdi. Nihayet btn ra
porlarn tm olarak sonucu lehte ya da aleyhte, hangi tarafa ar
basyorsa, buna gre aday kabul veya reddolunurdu.
te, cemiyete yeni yeler semek ve kabul etmek konusunda
bylesine ince elenilip sk dokunulmas sayesindedir ki yeler
arasna, kendi kiisel karlarn yurt ve millet karlarndan s
tn tutacak herhangi bir alak hi bir zaman girmemitir.
Bu arada u noktay tekrar tekrar belirtmekte fayda grmek
teyim: Cemiyetin programnda memleketin i ve d gvenliini
sarsacak herhangi bir tutum ve gsteride bulunulmayaca husu
suna zellikle yer verilmiti.
Programn genel izgilerine gelince, bunun en ksa zeti un
dan ibaretti:
Memlekette mutlak idareyi merutiyet idaresine dntrmek
iin dzenlenmi bulunan erait-i idare yi ki, imdi onu kanU;
nu esas (1) diye anmaktayz; milletin ok hakl ve meru bir is
tei olarak, muharrem aynn (2) on beinde det zre Bbl'ye
gelip eref veren padiaha bir muhtraya bal olarak takdim et
mek ve bunun kendisi tarafndan kabul edildiini, yrrle konulacam garanti etmesi iin de Topkap Sarayndaki Hrka-i erif
dairesinde kendisini yemine davet etmek.
te yle bir gnde, byle bir muhtra, cemiyet yelerinin hep
si Bbl'nin evresinde, d avlusunda ve padiahn kolayhkla
grebilecei bir yerde toplanm olduu halde, bunlarm ilerin(1) Bugn anayasa diyoruz.
(2) Hicri yln birinci ay. . K.

82

YENt OSMANLILAR TAKH

^^len seilmi yedi kii tarafndan padiaha sunulacakt. Bu sunma

iini yapmak iin Bblden ieri girilecek, padiah hazretlerinin huzuruna kabul edilmek zere ilgililerden izin rica edilecekti,
pfiikmdann maiyetindeki yaverlerin, heyeti derhal huzura alalaklanndan phemiz yoktu. nk, rahmetli mer Nail Paanm asl grevi, padiahn o sradaki yaverine bunu anlatp kabul
ettirmekti; yaver, kabul etmemekte direnecek olursa paa, asker
otoritesiyle kendisini buna zorlayacakt.
Huzura kabul edildikten sonra yedi kiilik temsilci heyeti,
milletin isteklerini mnasip bir dille padiah hazretlerine, szl
olarak da tekrarlayacak, onun kabul renildikten sonra, kendi
sini yemin etmesi iin Hrka-i Saadet dairesine davet edecekti.
Hi bir gsteri, hi bir taknlk ve atmaya meydan verilmek
sizin, herkes, saygl bir dil ve tutumla padiaha olan gvenini be
lirtecekti.
Bu kadar basit ve sade bir isteyi tarzna kar, hkmetin
ileri gelen yeleri herhalde konuyu noinal karlarlard. Zaten
Fuat Paa, irvanl zade Mehmet Rt Paa Mecali s-i Aliye ye
lerinden Sami Paa ile Yusuf Kmil paalar, zamainn eyhlisl
m rahmetli Refik Efendi gibi kimseler durumdan az ok haberli
olduklarndan, bunlardan merutiyet isteine aykr bir tavr ta
knmalar beklenmiyordu. Aykr tutum taknacak kii olsa olsa
l Paa olabilirdi. Paa, bu multray sunanlarn hemen datl
mas ya da bazlarnn tutuklanmas hususunda bir istekte bulu
nabilirdi. O zaman, yukarda ad geen devlet adamlar kendisine
itiraz edecekler ve padiah bu istei kabul etmeye yneltecek
lerdi.
Grlyor ki u ok hayrl ve uurlu ite tek bir kimsenin
bile burnu kanamayacakt.
Sultan Abdlaziz, hkmet yelerinin kendi nazrlklarnda
aa yukar zgr olarak grev grmelerini, devleti ilgilendiren
genel konularda ise bir eit bakanlar kurulu halinde, bir araya
gelmelerini ve meselelerin bu kurulda grlp konuulup, ka
rara balanmas esasm zaten epey bir zamandan be.i kabul et
mi durumdayd. Ama, her eye ramen, btn devlet sorumlulu
unun kendi kiiliinde toplanmas gerektii kanaatinden synlamamt. Milletin arzusu, hem d; toptan ve kesin arzusu olan ka
nunu esasiyi kabul edip hkmeti kontrol edecek bir de meclis
:B3

YEN OSMANLILAR TARfflt

meydana getirilecek olursa, aslnda bir hkmdar olarak daha

byk zgrlk kazanm olacakt.
Evet, ite o gnlerde muharrem aynn iinde bulunuyorduk.
Ve padiah hazretleri, bu aym on beinde veya sonundan nce
Bblye gelip buradaki zel dairesinde bir sre kalmay, mem
leket meselelerini hkmet yeleriyle grmeyi det edinmi du
rumdayd. Cemiyetimiz, iki yla yakn bir sredir, yani kuruluun
dan bu yana, gerekletirmeye alt amaca gn gn, saat saat,
dakika dakika yaklamaktayd. Bu yaklatan dolay - hem korku
hem de mitle dolu olarak - son derece heyecanl ve tedirgindi.
Hal bu dereceye gelmiken, cemiyetin ileri gelen ye ve men
suplarndan bir ksmnn yerlerinden alnp Mahmudiye zrhlsna
gtrlmelerini ve orada tutuklanm bulunmalarm haber almak
kadar zc, korku ve tel uyandrc bir ey dnlemezdi.
Acaba, Namk Kemal ve Ziya beylerin savuup Avrupaya git
melerinden kukulanan hkmet, baz gizli yollara bavurup, ara
trmalar yaptrp btn olan biteni renmi miydi? Yoksa ii
mizden bir hain ve alak adam, menfaat duygularna yenilerek,
bu kutsal amac o duygulara feda m etmiti? Bir anda zihnimizi
dolduran bu eit dnceler hi birimizde huzur ve rahat braknamt.
Ancak, bir nokta vard ki bizi biraz teselli ediyordu; O, ilk tu
tuklamalardan bu yana, bunlann dnda baka hi bir kimse
henz ele geirilememiti. Nuri, Reat, Mehmet ve yetullah bey
ler hakknda kovuturulmada bulunulmamasna ve Kemeralt'l
Tahsin Efendi gibi en gz pek ve alkan bir adamn hl or
talarda dnp dolaarak haberler yollamasna, hatta, zaman za
man, bizimle de grme frsat bulmakta olmasna gre, bu ii
cemiyet mensuplarndan birinin ihbar etmi olduunu dnmek
pek de doru olamazd.
Farzedelim ki Altlar Grubunu tekil eden bakanlardan biri
haber vermi olsun. O zaman otuz be bakandan hepsinin ele ge
irilip tutuklanmas gerekirdi. Bakanlardan birinin, yedi yeden
biri tarafndan yaplm bir ihanete urad dnlse, yine tutuklulann saysmn yediye ykselmesi lzm gelirdi. O halde, by?
le, hepsi bakanlardan meydana gelen kimseleri kim ve nasl ara
trp bulmu, bunlar hkmete ihbar etmiti? Dorusu ne d
nlse bu kark iin iinden kabilmek mmkn deildi.
84

YEN OSMANLILAR TARH

Acaba bu bakanlardan biri, belki de zel dmanlklardan

dolay, baz dier bakanlan haber verip teki bazlarn saklayp
bildirmemi olamaz myd? Bunun sonunda baka bir ihtimal de
akla geliyordu; Belki de hepsini haber vermiti de hkmet, hal
k birdenbire byk heyecana vermi olmamak iin, bu suretle
davranmay ihtiyatlla daha uygun bulmutu. Hasl, bizce, p
helerin glgeleri gittike younluk kazanyordu. Bir taraftan da
- isterse ok zayf olsun - bir gerein belirip de iinde bocaladmz u belirsiz ve kuku dolu hali ortadan kaldrmyordu.
Byle pek az zaman iyi, ok zaman kt, bin bir ihtimaller
iinde fikirlerimizi yorduumvz sralardayd; gece yarsna doru
bulunduumuz odann kaps vuruldu. eriye, banda sivri ve
biimsiz bir fes ve srtnda uzun bir ceketle, zayf kse sakall bir
adam giriverdi.
Kendisiyle, teki arkadalanma gre, en ok ben grp ko
numu biri olduum iin Ali Suaviyi hemen tandm:
Ay, Suavi Efendi imi!.
Dedim. Derhal beimiz de byk bir sevgi ve sevinle birbi
rimizi kucakladk. Grltmzden uyanan Jean Pietri de yanm
za geldi. Sohbete koyulduk. Kastamonudan nasl karld hak
knda hasbhal ettik. Enine boyuna mzakerelerde bulunduk. Ne
ticede cuma gn, yine Presine nin bir vapuru ile ve yine Msyp
Bouretnin yardm ve aracl ile stanbuldan ayrlmamz karara
baland.
Bu arada, Agh Efendi de yolculuk hazrlklarm tamamla
m bulunmaktayd. Kendisi Fransz eliliinde buluulacak geceyi bekliyordu.
Ertesi gn sabahn ok erken saatlerinde, Ali Suaviyi orada
brakarak, Courrier dOrient gazetesinden kp evlerimize ura^
maya ve o gnn akam sular karardktan sonra yeniden gaze
teye dnmeye karar verdik. Yurdu terketmeden nce aileler .nizi
son bir defa grmek istiyorduk.
Msy Sakakini daha Istanbul'dayd). Cemiyet yelerinden
Azmi Bey ile akir Efendi zaten Mustafa Fazl Paanm adam
olduklarndan, tutuklanma hikyesi kendilerine btn aynntlanyle haber verilmiti. Onlar hazrlklarm kendileri greceklerdi.
Agh ve Suavi efendilerin g<rekli yol harlklar ile Reat, Nuri
ve Mehmet beyler iin gerekli paralar da Sakakini tarafndan ha
zrlanmt.
85

SARRAF KARABET AA VE MSY REVELAK

Counrier dOrlent matbaasndan, sabahleyin erkenden, teker
teker kld. O tarihlerde, zerinde bugn Perapalas otelinin bu
lu n du ^ cadde, son derece bakmsz ve kt bir sokakt. Yalnz
sol tarafta, nleri set, birtakm binalar vard. Onlarn ardnda ise,
nleri tahta perdelerle rtlm, ukur ukur arsalar, daha do
rusu ounun talan devrilip yere yatm isIm mezarl bulun
maktayd.
Ben o yolu, yani ihane Karakolu zerinden Azapkapya gi
den caddeyi takip ettim. Bugn mevcut olan Altnc Daire-i Bele
diye (1) binas o tarihlerde daha ina edilmemiti. Oralardan, de
il byle seherin erken saatlerinde, gndzleri bile gemek epeyce
bir cesaret, hatta diaha dorusu ihtiyatszlk saylrd. nk bu
ralarda ounlukla hrszlar, yankesiciler, klhanbeyleri, hasl
kanun kaaklan denilebilecek kimseler cirit atarlard. Aranyor
sak grlmek de iten deildi.
Ancak, bizler, o zamanlar, genliin iimizde yakp kaynatt
kanlarla dolu idik. ou zaman korkuya, tehlikeye hi de nem
vermeyecek kadar korkusuz ve cesurduk. Bu cesaret ise, birok
STor durumlan bilerek stmze eke eke bizlerde artk bir al
kanlk, bir kanksama meydana getirmiti.
Bunmla birlikte, o gnler yle bir haldeydik ki yine de ok
iltiyatl olmak lzm geliyordu. Geri Abdlaziz zamannn hk
meti - sonralar Abdlhamit zamanmda olduu gibi - bir hafiyelik
rgt kurmu deildi. Hatta, bir bakma, olaylara kaytsz denilebUecek kadar gevekti. Zaten istese de, kendisinden sonraki d
nemdeki kadar, zengin haber alma imknlarna sahip olamazd.
Her eyden nce ok uyank olmas gereken zabta, bizzat omuzundn drter gibi uyandrlmadka, devaml uyur bir haldeydi.
Bir olay meydana geldii zaman alnmaya balayan tedbirler, o
olaydan sonra geen gnlerle birlikte, hkm ve kuvvetim yitirir
ve eski hale dnlrd.
ehrin gvenlii, her eyden nce halktaki temiz ve mazbut
ahlk, evine ve iine ballk, nihayet bund2m sonra da mahalle
(1) imdi tnelin kargsnda Beyolu kaymakamlnn bulunduu bina.
.K.

YEN OSMANLILAR TARH

bekilerinin, o etrafa heybetli grltler saan, kaldmmlara in

dirdikleri sopalan sayesinde salanrd.
Azapkapsna vardm zaman ortalk artk, enikonu, aar
m, gne domaya balamt. Kprye doru yrdm sra
da, kar taraftan geip daha henz bu yakaya ayak basm olan
sarraf Karabete rastladm. Bana, belli belirsiz ka gz iaretleri
yaparak geriye dnmemi, Galata ynne sapmam anlatt. He
men saatimi karp yle bir baktm. Sanki vakti renmiim de
yeni bir karara varmm gibi bir tavr takndm ve soldan geriye
dndm. Perembepazar yakmlarma geldiim zaman o da ar
kamdan yetimi, koluma girmiti.
Ne haber? diye sordum.
Reat ve Nuri beyler aramyorlarm. Dn akam Revelaki
bana geldi onlar iin: Bir an nce Ingiltere veya Fransa elilik
lerine snsnlar, dedi. Ben de ite sizlere bu durumu haber ver
mek iin geliyordum, diyerek durumu aklad. Hl matbaada
olup olmadklann da sordu.
Ben de ona, sabahleyin ayn zamanda gazeteden ayrldmz
ve ayn ayr yollardan evlerimize gitmek zere bulunduumuzu,
akam saatlerinde yine Courrier dOrientda birleeceimizi, Ali
Suavi'nin gece geldiinden haberdar olamayan zabtan/ Reatla
Nuri'yi - onlarla yz yze bile gelecek olsa - gremeyeceiii sy
ledim.
Sarraf Karabet, bizim amacmza ve yurtsever almalarmza
gerekten inanm, bizlere samimiyetle bah bir adamd. Benim
bylesine i rahatlyle durumu anlatm zerine memnunluu
nu bildirdi:
yleyse ben artk bo yere gazeteye gitmeyeyim, akam
yine urarm, diyerek, fakat ihtiyatl olmaya da an derecede
uymaktan kendini alamad iin, baka bir sokaa saparak ben
den ayrld.
Evime geldiim zaman saat sabahn dokuzu olmutu. Aynhmdan dnme kadar hi aranmam olduiimu, phe uyand
racak hi bir olay gememi bulunduunu renince derin bir fe
rahlk duydum. amarlarm deitirip len yemeinde beni
uyandrmalarm tembih ederek yatama girdim.
:> 41 *
87

YEN OSMAMLILAK TARHt

Msy Revelaki, vaktiyle ngiltere eliliinin batercmanhm yapm olduundan dolay Bbl'nin ileri gelen devlet adamlaryle yakn dostluk kurmu bir kimseydi. Mesel, en ok da ha
riciye mstear Sait (1) Efendinin sayg ve gvenini kazanmt.
Bundan dolay hemen her gn onun odasna gider ve pek ok ba
ka elilik tercmanlarnn zmlemeyi baaramad birok ap
rak meseleleri hi zorluk ekmeksizin hallettirirdi. Cuma ve pa
zardan baka, haftann herhengi bir gn, saat sekizle on alt ara
snda kendisine hariciye dairesinde rastlamak muhakkakt. Bunu
ben de bildiim iin saat on drde doru, evimizin Yerebatan ta
rafna alan bahe kapsndan sokaa karak, engl zerinden
Bbl'nin Hariciye Nezareti dairesine girdim. Yukar karak
mstearn odacsna Msy Revelaki'nin gelip gelmediini sor
dum. Odac:
ierdedir, grmek istiyorsanz giriniz; u anda mstear
nazr paann yanndadr, cevabn verdi. Kapnn perdesini kal
drp ieri girdim. Msy Revelaki beni grnce memnunluk gs
terdi. Karabetle yollad haberi alp almadmz sordu. Ald
mz ve vardmz karan kendisine anlattm. Bana:
ok eyler biliyorum, ama imdi burada aklamsum imkm yok. Gece saat dokuz sralarmda gazeteye gelirim, dedi. Bu
nun zerine kendisiyle vedalap tekrar evime dndm.
Ben yokken, inasi'nin mvezzi Yusuf Aa's, gelip o gnk
Tasvir-i Efkr eve brakm ve: Beye syleyin, iki gndr Ek
rem Bey gelmiyor; yann kendisi matbaaya urasn, deyip gitmi
(2).

Yusuf Aa'nn bu haberini aldktan sonra Tasvir-i Efkr eli

me alp derhal ilk sayfasma gz gezdirdim. En bata Sultan Abdlaziz Han hazretlerinin, Paris'te alan byk sergiyi grmek
zere, Fransa imparatorunun davetlisi olarak bu lkeye gidecek
lerini bildiren haber yer almaktayd. Bunun altmda da Ruzna(1) Sonralar dahiliye mnrltgt da yaprms olan rahmetli Sait Efendi.
(Yazartn notu.)
(2) Namfk Kemal Erzurvm vali muavinliine tayin olununca, bugiln ayan
yesi bulunan, Recaizade Mahmut Ekrem Beyefendiyi kendi yerine
Tasvir-i Efkrtn yazttannt ve yan ilerini ynetmekle gdrevlendirmiti. (Eserin yazanmn notu.)

YEN OSMANULAR TARHt

me-i Ceride-i Havadis ten aktanid bildirilen u havadis bulun

maktayd:

Kbns mutasamflna tayin buyrulmu olan saadetl Ziya

Beyefendi hazretleri, daha nce de burada bulunmu olduundan
ve orann havas suyu ile badaamadndan, memuriyetinden
istifa ederek byk sergiyi ziyaret etmek zere Paris'e gitmitir.
Erzurum vali muavinliine tayini yaplan izzetl Kemal Bey de
ayn yere gitmitir.
Hkmet bu iki yurtseverin Trkiye'den savumalarm bu
tarzda iln ettirmekle olaym nemini halkm gznde drmeye
alyordu. stanbul ahalisi de Paris halkma benzer; bir olay
meydana geliinden birka gn sonra unuturlar. Hele ki Ziya ve
Namk Kemal beylerin, memuriyetlerini kabul etmeyerek yabanc
bir diyara gittiklerini koca stanbul iinde belki de be yz ki
iden bakas iitmemiken.
Fakat, bu iln onlarn zel bir maksatla yurtlanndan ayrl
m olduklarm bilen bilmeyen herkese anlatm oluyordu.
te yandan gnler getike ehrin birok mahallelerinde te
dirginlikler artyordu. nk, tutuklananlarn her biri, ayr ayr,
birer mahalle halkmdand. Bunlarn ilerinde eleri dostlar, akra
balar kalabalk olan kimseler vard. Ziya ve Namk Kemal bey
lerin kalarndan ok, tannm birtakm kimselerin tutuklan
m olmas, bu tedirginlikleri krklyordu.
Mesel, Veliyddin Efendi, renci says fazla olan sekin
bir mderris bulunduu iin, onun byle birdenbire medresesin
den kaldrlp Mahmudiye zrhlsnda hapsedilmi olmas Fatih ve
evresindeki teki mderrislerle medrese talebesi arasnda yay
gn bir dedikoduya, trl sylenmelere yol amt. Nitekim, ara
dan drt be gn geer gemez Veliyddin Efendinin talebelerine
katlan drt be bin kadar baka medreseler talebesi eyhlis
lmlk makamna gitmiler, zamann eyhlislm Refik Efendi'den hocalarnn niin tutuklandn sormular, hemen gemiden
kartlp tekrar medresesine, derslerinin bana iadesini dilemi
lerdi.
Sonralar renilmiti ki Veliyddin Efendi, sorguya ekildii
srada, ok sert bir dille cevaplar vermi ve bu arada hlen dev
leti yneten hkmetle bu hkmetin yeleri hakknda sylen
medik sz brakmamt. Kendisi zaten asabi ve doru bildii b if
89

YEN OSMANIJLAR TARfflt

eyi dikine dik anlatmaktan ekinmeyen bir insan olduundan,

fazla stne vanhnca, mstantka bir tokat atm, bundan sonra
sorulanlarn hi birisine tek kelime cevap vermemiti (1).
O akam, yemei evde yedikten sonra, sokaa ktm. Salkmst yoluyla Kpr'ye indim. Mehur Hocapaa yangnndan bu
yana iki yl gemi olduu halde, buralar hl yola yordama kon
mam, bir viraneden ibaret kalmt. Gecenin karanlk saatlerin
de, byle viranelikler arasndan gemek, gerekten tehlikeli bir
yolculuu gze almak demekti. Her tarafta, rasgele, tula ve ta
ynlarndan uydurma birtakm barnaklar yaplm, bunlarn
ilerine bir sr serseri ve ayaktakm yerlemiti. Hepsinde de
kelimenin her anlamyle sefil bir yaant srp gidiyordu.
Zaptiyeler bile, durup dururken balar belya girmesin diye, ora
nn mmkn olduu kadar uzandan dolayorlai'd.
Benim iin buradan inmek yerine, Caalolundan imdiki
Sirkeci caddesini semek de mmknd. Ama, burann geii da
ha da tehlikeliydi. nk, imdiki kdam gazetesi matbaasnn
bulunduu yerde, rahmetli l Beyin (2) babas Cemil Efendinin
yklm konann arsas bulunmaktayd ki, iindeki ta oda ve
mahzenlerde yaayan klhanbeyler burasn amlbele rahmet
okutacak bir hale getirmiler, evreden gelip gitme5 deta ya
saklamlard.
Neyse, eitli sebeplerden, eitli korkular iinde kpr ba
na kadar vardm. Kprden gayet rahat ve sakin grnerek ar
admlarla getim; Karakyden Yksekkaldnm'a yneldim. im
di artk bu taraflarda benim iin korkacak ve ekinecek bir durum
dnlemezdi. Hatta Vojn/oda karakolunda, eskiden beri tan
tmz, Mehmet Efendi adnda hamiyetli bir komiser bulunuyor
du. Mehmet Efendi, beni takip etmek ve tutuklamak deil, ken
disine bu yolda bir emir verilse bile - tersine - bana yardm edecek
ve koruyacak karakterde bir adamd.
(1) Veliyddin Efendi ile, hu tarihten yedi yl sonra Rodosta karla
tm. Mahmut Nedim Paann ilk sadrazamlnda, teki arkadalaryle birlikte, affedilmi olduu halde bir daka stanbula dnmeye
raz olmam, Istanky adasnda evlenip bu adada yerlemiti. (Ese
rin yazarnn notu.)
(2) Tanzimat dneminin nl yazarlarndan Direktr l Bey. Trk ti
yatro edebiyatnn ilk yazarlanndand. . K.
BO

yeni

OSMANLILAR TARH

Yokuu ar ar ktm, yirmi dakika sonra Courrier d Orient matbaasndan ieri giriyordum.
erde yalnz Reat Bey vard. Nuri ve Mehmet beyler daha
gelmemilerdi. Tahsin Efendi, Nurinin gelmesi beklenilen Azapkap caddesine komutu. nk Nuri Bey Eyb'e gidecek, o za
manlar daha hayatta olan tek kzn kucaklayp pecek, kaynana
sna olan biteni anlatacak, kaacaklarn bildirecek ve eer -varsaondan biraz da para isteyecekti. Hatta Mehmet Bey'le Reat Beyin evlerine gidileri bile yine bu sebepten ileri gelmekteydi. Geri,
Sakakini, bunlar rahatlkla Paris'e ulatracak paray hazrlam
t. Fakat, onlar Ziya ve Namk Kemal beylerle Agh ve Ali Suavi
efendiler gibi, Fazl Mustafa Paa'nm davetlisi olmadklarndan,
son derece mecbur kalmadka onun parasyle seyahat etmeye
raz olmuyorlard.
Reattan, para alp almadn sordum. Aldm, fakat bun
dan nce, bana eve nasl gidip geldiimi sorsana.. dedi. Ben de;
Peki, nasl gidip geldin? diye sorunca, O anlatmaya ba
lad:
Buradan Salpazan'na indim. Bir kaya binerek Ortaky'e ktm. Ortaky vapur iskelesinde, daha mangallarn bile
yakmam kahvehanelerden birine girerek bir sade kahve smar
ladm. Kahvemi itim. Biraz sonra stanbul'dan gelen ilk gemi is
keleye yanat. Binip Arnavutky'ne getim. Oradan da bir ka
ya atladm gibi doru karya.. Ya Beylerbeyine kacam ya
da Kuzguncuka. Beylerbeyine kacak olursam kaykya bir
lk, Kuzguncuk'a karsam bir eyrek vereceimi kaykya sy
ledim. Nasl, iine geliyor mu palikarya? diye sorduum vakit
kayk, o mehur Rum ivesiyle: Oristi beyimo, dedi. Ben de ka
ya atladm.
Peki, btn bunlara sebep ne? diye sordum.
Reat Bey yle cevap verdi:
Ece, kuzum ihtiyatl (jlmak lzm... Ben uzaktan iskele
tarafn grecek ve tetikte bulunacaktm. Orada zaptiye, komiser
falan gibi birini grecek olursam emsiyemi yzme eerek ka
ykya Kuzguncuk'a diyecelttim. Nitekim dediim gibi oldu.
Daha bir hayli uzakta iken, vapur iskelesinde bir zaptiye ile bir
komiserin dolamakta olduklarn grerek kaykya:
Belii
hak ettin, doru Kuzguncuk'a ek.. dedim. Zaten kayk, akmt91

YENt OSMANLILAR TAEHt

dan, aa doru kayp gidiyordu. Nihayet, Kuzguncuk iskelesine

ktm. Yokular trmanarak arka taraftan baa girdim. Bizim
Bonak Salih, beni grr grmez sevincinden elindeki apay az
kalsn kafama indirecekti.
Dertlemeye devam ettik:
Bizi iki gndr aryorlarm.
Evet, haberim var.
Kimden duydun?
Revelakiden. Zaten biraz sonra kendisi de buraya gelecek.
nemli haberleri varm.
Evden, gelip dorudan doruya sormular, kadnlar:
gndr gelmedi, biz de merak ediyoruz, demiler. Meer o gn
caynbabam bizzat l Paa huzuruna artm, nerede bulun
duumu ondan sormu. Kaymbabam da gecedir gelmedi. Bi
ze haber brakmadan darda kalmak gibi bir deti yoktu. Bun
dan dolay kzm da kendisini son derece merak ediyor, korku ve
heyecan iinde bulunuyor. Acaba, sizin tarafnzdan uilinen kt
bir haber mi var? Durum byle ise ltfedip syleyiniz. Kzm
zntsnden mahvoluyor, cevabn vermi. Kajanbabamn ger
ekten de hi bir eyden haberi olmad iin, masum bir tavrla
syledii bu szlerden l Paa'ya da inan gelmi: Hayr, kor
kulacak bir haber yok. Sadece kendisini grmek istiyorduk, di
yerek kaynbabam uurlam. Akam eve geldiinde baba ve kz
birbirlerine o gnk olan biteni anlatmlar.
Peki, sen bugn kendilerine durumu anlattn m?
Btn ayrntlar ile. Hatta kendileriyle vedalatm da.
Sonra yine ban arka tarafndan kp ite buraya geldim.
Biz Reat Beyle bu ekilde konuurken, nihayet, Nuri Bey
kp geldi. Onu - belli bir yeri bulunmadndan dolay olsa gerek kaynanasnn evinde aramamlar. O da Paris'te hi olmazsa bir
ka geimini salayabilecek lde para alarak kaynanas ve kzyle vedalap ayrlm.
Bu srada Msy Revelaki ile Mehmet Bey de ieri girdiler.
Mehmet Bey, t Yenikyden beri yryerek geliyormu.
nk, deniz tarafndan babasnn yals gzetleniyormu. Bunu
eve girdikten sonra renmi. Annesini yalda' bulamam. Tabiatyle, babas Ahmet Beye de hi bir ey amam. Olan biteni
sadece dadsna anlatm. Dads da, annesine ait on tane mineli ve
92

yeni

OSMANLILAR TARH

mcevher kakmal zarf kendisine teslim etmi; nk bunlarm

hepsi dadnn emanetindeymi. Dad, ayrca, hanmefendinin m
cevherlerinden meydanda bulunan tek tah bir prlanta yz de
bunlara ilve etmi.
Mehmet Bey bunlar anlatrken diyordu ki:

nce gnein batmasn beklemek iin, arka taraflarda,

tandm ve namusundan emin olduum bir bahvann kulbe
sine snmam icap etti. Buras bizim yaldan bir hayli uzak me
safedeydi. Bundan dolay, yol daha da uzam oluyordu. Gne
battktan sonra, bahvann sebze tama ilerinde kulland bir
beygirle Maslak'a kadar gelmeye mecburdum. Hatta, bundan son
ra da beygiri, daha bir sre terkedemedim. Zira, yaya yryen
beni yolda bir zaptiye merak edip de yakalasa ve arasayd, ceple
rimdeki mcevher kutularn bir yerden alm bulunduumu
zannedecek ve en yakn karakola teslim edebilecekti. Bahvanm
beygirini kolay kolay terketmeyiimin sebebi bu oldu. Ne de olsa
hayvan srtnda giden bir adam, yaya jiryenden daha az dikkati
ekerdi. Ama dorusu iyi etmiim; hem ben yorulmadm, hem de
bahvan bu yzden bir mecidiye para kazanm oldu...
Msy Revelaki, l ve Fuat paalarn samimiyetini kazanm
bir zat olduundan - ve nk vaktiyle bu paalarn evirmek is
tedikleri politikalarna bir eit zenbereklik grevi yaptndan onlarn yanna ok kolaylkla girip kabiliyordu. Hele, son derece
samim, hosohbet, nkteden ve akadan holanan, kendisi de ok
nkteci olan Fuat Paann konana saldr saldr girip kard.
te, bundan dolaydr ki, bu iki deerli devlet adamnn - huyunu
sujonu yakndan bildikleri iin - abucak ortala yaylmasn ar
zu ettikleri baz meseleleri, bir sr emanet ediyormu gibi, gya
gizlice Revelakiye fsldadklar ve iki gn sonra bu fsldamala
rn Beyolunda yabanc memleketleri temsil eden evrelerde dolatnld, sonradan gn na km gerekler arasndadr.
l ve Fuat paalar, bir ild gn nce kasten Revelaki'ye sz
drm olduklar gizli srlarn, dnp dolap bir iki gn sonra
kendi kulaklarna geliini - ok hayrette kalm gibi - dinlerler ve
tabi byk altndan da glerlerdi. Bu, o zamana gre, bir eit
diplomasi ya da eski Meternih diplomasisinin taklidiydi.
unu da belirtmek gerekir ki, o zaman Bbl, gerekten ha
tr saylr bir Bbl ve iind<;ki devlet adamlar ise - kelimenin
93

YENt OSMANLILAR TARHt

tam anlam ile - devletin kendilerine dayanaca kimseler oldu

undan, byle entrika aleti olan veya bu trl entrikalarda parma
bulunan, ayn zamanda devletli paalarla byk ilerde ama ve
maksat birliinde grnmek isteyenler, yabanc evrelere, kendi
karlarna olan birok ileri grdrrlerdi. u kadar var ki, ken
dileri de onlarn ok ilerine yarard.
te, bu tip insanlarn bata gelenlerinden biri olan Revelaki,
birka gnden beri her trl ihtimaller ve abalara ramen, bizim
elde edemediimiz srr renmiti: Hkmetin maksadnn u
anda ne olduunu, cemiyet yelerine kar nasl bir tutum takna
can, iin sonunun nereye varacan biliyordu.
Revelaki bize cemiyeti ve cemiyet yelerini hkmete kimin
ihbar ettiini syledii anda - Ali Suavi hari - teki drdmz,
bir elektrik akmna tutulmu gibi bir anda yerlerimizden sra
m ve:
Neeeee!.. diye byk bir aknlk l koparmtk.
Bir sre byle akn birbirlerimizin yzlerine bakakaldk.
Kendimizi az ok toparladktan sonra Nuri Bey: mkn yok;
gzlerimle grsem, kulaklarmla iitsem yine de onun olduuna
ihtimal vermem. Mutlaka o deildir, olsa olsa onun klna gir
mi bir eytandr, derim, diyordu.
Fakat, Revelaki o tarihlerde en az yetmi yanda, dolaysyla
ok eyler grm geirmi bir adamd. Yaad uzun yllar iin
de imknsz kabul ettii pek ok eyin, zerinde durulmaya bile
deeri bulunmad saysz faraziyelerin nasl gerekletiini gr
mt. zellikle, siyasetle uraanlarn bazan bir fikir ve gr
ayrl, bazan en akla gelmeyecek bir kukulanma, bazan men
faat atmas, bazan huy ve karakter atmas yznden kya
sya birbirlerine dtklerine ahit olmutu. Akla ve hayle gel
mez ufack sebepler sonucu, en kutsal yurt ve ulus amalarnn bir
anda mahvediliini seyretmiti. Bunun yalnz Trkiye'de deil, her
lkede ve her milletin insanlar arasnda grlegeldiini de ok
;yi biliyordu.
Biz genler gibi fke, duygu ve dncelerine hemencecik
yenilmeksizin, olaylar soukkanllkla dnebilmek de kendisi
iin artk ikinci bir tabiat haline gelmi durumdayd. O anda bi
zim hop oturup hop kalkmz, dudaklarndaki hafif alayl te
bessmle, bir iki saniye seyretti. Sonra:
94

YENt OSMANLILAR TARHI

Bu bir gerektir. dedikten sonra ortaya bir soru att:

Siz son olarak Veliefendi ayrnda bir toplantda bulun
musunuz, doru mudur?
Hepimiz birden: Evet, dorudur, dedik.
Yaklak olarak otuz krk kii imisiniz. Orada yemek
yemisiniz. Toplantda bulunanlarn yedisi sarkl imi, yle mi?
Yine hep bir azdan: yledir, evet tam otuz yedi kiiydik.
Padiah hazretlerinin Bbl'ye gelecei gn, her biriniz
yedier yedier Ayasojfya Camisinde toplanarak, bek bek, birer
yerde oturacakmsnz?..
Revelaki, btn bu szleri sylerken bizler, gittike artan
aknlklar iinde, birbirimizin yzne bakyorduk. nk an
lattklar batan baa doruydu ve bizim alnm kararlarmzdan
ibaretti.
O devam ediyordu;
Camiye kapsndan ayn ayr girecekmisiniz. le na
mazna kadar btn Yediler orada toplanm olacakm. NamjZ
cemaatle klnacakm. Namaz klnp bittikten sonra iinizden
lir hoca efendi, btn orada bulunanlara hitap ederek: Ey mslmanlar; size Allahn bir emrini hatrlatacam, dedikten son
ra bir bildiri okuyacak ve te u anda biz burada 245 kiiyiz.
Asker de bizimle beraberdir. u arzuhali padiahmza takdim
edeceiz ve Allahn bu emrini yerine getirmesini kendisinden is
teyeceiz. iinizde bizim bu hayrl teebbsmze katlp da bi
zimle beraber gelenler sevap kazanm olurlar. Beraber gelmek
istemeyenlere zor kullanacak deiliz. Herkes istedii gibi davran
makta serbesttir, diyecek imi. Bunlar da doru mudur?
Hepimiz birden; Evet, aynen byledir.
Peki, alm olduunuz bu kararlardan, orada bulunan ar
kadalarnzdan baka haberli bulunanlar var myd?
Yine hep birden: Hayr hayr, yoktu ve olamazd da..
Peki, yleyse bunu iinizden birinin ihbar etmi olmasma
ihtimal vermez misiniz.
Akla bu ihtimal geliyor, nk iimizden olmayan birinin
bunu bilmesi imknszdr.
yleyse sizi ihbar eden kiinin ite bu (...) Bey olduunu
niin kabul etmiyorsunuz?
Bu son soruya Nuri Bey, tek olarak, u cevab verdi: u se95

YEN OSMANULAB TARHt

hepten dolay kabul etmem, daha dorusu hepimiz etmeyiz ki, tu

adam cemiyetimizin ruhu, z, kutsal bildiimiz amacm en sadk
gnlls ve hizmetkr, btn esasl tertiplerimizin ba tertipleyi
cisi; bizim en byk, en zeki ve uzak grl, en yetenekli nc
mz ve aydnlatcmzdr. imdiye kadar ondan, pheyi zerine
ekecek en kk bir davran bile grmedik.
Elbette gremezdiniz; nk ondan phe etmek aklnza
gelmiyordu. Ah tecrbesiz genler!. Bilmiyorsunuz ki byle ilerde
pheden daha gl bir koruyucu yoktur. Eer phe etmi ol
saydnz o adam uzaktan yakndan tetkili etmeye balardnz.
Tetkik ettike de daima fena taraflarn grrdnz. nk, p
he her zaman kt tarafa dnktr, oraya bakar ve dolaysyle
onu da grr. Hasl kendisinden phelenmi olsaydnz, onun
bu ynleri ksa zamanda gznze arpard. Sonunda vereceiniz
hkm o adamn doru, sadk veya hain olduunu meydana
karrd. Kendisinin milletin iyilii iin mi, yoksa zel karlan
iin mi aranza karm olduu anlalrd. Ortak amacnza ger
ekten sadakatle bal olduu, birok denemelerden sonra, kesin
likle anlaldktan sonra artk kendisine gvenebilirdi .liz. Btn
bunlar yaparken, ortada en kk bir tereddt bile kalmsa ve
henz bu tereddd skp atamamsanz, yine de ihtiyatl olma
ya devam ederdiniz. te siz bunlara uymadnz.
Baknz, bu adamn hkmete ihbar ettii kimselerin listesini
de bana gsterdiler. Aynen kopyasn aldm, ite..
Revelaki'nin bize uzatt listede cemiyetin on drt yesinin
adlan yazlyd. Bunlardan on ikisi yakalanp tutuklanmt. Giritli Cemal Efendi de listeye dahildi. Reat Beyle Mehmet Beyin
de adlan vard. Nedense Nuri Beyle benim ismimiz yoktu.
Revelakiye ihbar iinin nasl yaplm olduunu renip
renmediini sorduk. Bunu da biliyormu, yle anlatt:
Pazar gn sabahleyin bu (...) Bey'in babas, eski sadra
zamlardan Mtercim Rt Paanm yalsna gitmi. Yeni Osman
lIlar adl bir cemiyetin kurulmu bulunduunu, bunun amalanm, neler yapmak zere olduunu bir bir kendisine anlatm. Gi
dip bunu sadrazam hazretlerine haber veriniz; zira kendisinin ah
s iin tehlike olduktan baka kan dklmek ihtimali de vardr.
Biliyorsunuz ki ben sadrazamla dargnm; bundan dolay kendim
gidemem. Fakat kendisi ve kendisiyle birlikte birok kimseler i
96

YEN OSMANLILAH TARHt

ortalkta bir tehlikenin dolamakta bulunduunu da saklayamam,,

demi.
Mtercim Rt Paa, konuyu az ok nceden bildiinden, bu
iten hi kimseye bir zarar gelmeyeceine de emin olduundant
Zannetmem ki bu memlekette byle bir fesat hareketine girie
cek kadar gz dnm adamlar bulunsun. Sizin olunuz, yann
genlii ve tecrbesizlii yznden, byle bir vehme kaplm
olabilir. Herhalde grd bir karalty bir fesat cemiyeti sanp
byle tellanmtr. Hem nenize gerek byle eylerle megul ol
mak? Byle eylerle uramak baya kimselerin iidir. Braknz
inceleme ve haber verme konularn zaptiye nazrlan yrtsn
ler, cevabn vermi.
Karsndaki adam, Mtercim Rt Paann bu st rtl
alayl szlerini anlayamayarak teklifinde yine liirar edince paa
artk dayanamam: Affedersiniz beyefendi, ben ne casusum ne
de herhangi bir casusun aleti olurum. urada skn kesinde
yaamakta olan eski bir devlet adamym. Padiahn hkmeti,
memleketle ilgili meseleleri elbette haber alp gerekeni yapar,
lle bu iin peindeyseniz gidip kendiniz haber verin, diyerek y
zn evirmi. Bunun zerine (...) Beyin babas bizzat l Paann yalsna gidip olundan renmi olduklarn ona anlatm.
Revelakinin, duyulanlara deil, Fuat Paa tarafndan verilen
bilgilere dayal olduu anlalan szleri artk her trl phemizi
giderecek nitelikteydi. Hele ki irvanl Rt Paanm manen
cemiyet erknndan bulunmasndan dolay, Fuat Paanm da Yeni
Osmanllarm esas ve maksatlarn olduka yakndan izledii akla
yatknd. O kadar ki cemiyet, tasarladmz ekilde dileke
mizi padiaha sunduu zaman, l Paadan gelecei ok
muhtemel olan aykn tutuma kar Fuat Paanm desteini um
maktayd. nk, Fuat Paa, gz peklii, hrriyete meyli, meru
tiyete taraftarl ile az ok isim yapmt. yle korkusuz, bana
buyruk bir vezirdi ki btn iitip rendiklerini Revelaki'ye ak
lamakta, hatta elindeki listeyi kopya ettirmekte herhangi bir sa
knca grmemi, belki bundan fayda ummutu. nk onun, de
vam ettii eliliklere bu durumu bildirmesini, zarardan ok fay
dal gryordu.
Konu zerinde bir sre daha konutuk. Revelaki, bundan son
ra elde edecei bilgileri bll. blk bize aktaracan syleyerek
yanmzdan ayrld.
97

f/7

yeni

OSMANLILAR TABIHt

Yukarda (...) Beyin bizleri ihbar ettii zamaj, Ali Suavinin

aknlk gstermediini belirtmitim. Msy Revelaki gittikten
sonra aklmz bu meseleye taklmt. Nahiyet Reat Bey dayana
mad, Ali Suaviye dnd;
Hoca, bir eye hayret ettim: Sen bu meseleye ne atn,
ne de olan biten hakknda fikirlerini akladn? Acaba bu hususta
senin ne dndn renemez miyiz?
Diye sordu. Ali Suavi u cevab verdi;
Benim armaym ve konumalara kanmaym bu
<...) Bey'i tanmadm iindir. Bundan dolay ben olan bitenden
etkilenmedim. Sizler onunla - anlattnza gre - tek bir vcut
gibi imisiniz. Biriniz ayn vcudun bir baka organ durumun
daymsnz. Bilirsiniz ki bir vcutta herhangi bir organ, herhan
gi bir sebepten ac duyarsa o acy vcudun teki organlar da
hisseder, yani btn vcut rahatszlk duyar. Bu ok tabi bir hal
dir. Bana gelince: Ben sadece, organlarnzdan birinin sakat oluu
yznden btn vcudun almadan geri kalmasna, ztrap ek
mesine zlrm. te size gre benim durumum bu olduu iin
aracak, syleyecek bir hal hissetmedim kendimde...
Gerekten de Ali Suavinin syledikleri doruydu. Biz hepimiz
o zamana kadar tek bir vcut gibiydik. Hatta o, yani bizi hkme
te haber veren kimse, bu vcudun beyni niteliini tayordu. Ya
hut da biz bunu byle sanyorduk. Her neyse... Ne yazk ki ka
naatimizde aldanyormuuz.
O geceyi bu konu zerinde bazan zlerek bazan fkelenerek
tartmakla geirdik. Ertesi gn, Nuri Beyle ben, dar kp eh
rin stanbul yakasnda yle biraz dolamaya karar verdik.
Sabahleyin ben Nuriden nce kalkp sokaa ktm. Hi bir
eyi umursamadan saldr saldr Yksekkaldrmdan aalara
doru inmeye baladm. Voyvoda karakolunun nne geldiim za
man gn epey ilerlemi bulunmaktayd. Kapda bekleyen nbeti
zaptiyeye Mehmet Efendi'nin orada olup olmadn sordum. Me
er Mehmet Efendi (1) odasnn, kapya bakan i penceresinden
beni grmm. Hemen kotu:
(1) Sonralar ray Devlet (Dantay) in kuruluu sralarnda bu Meh
met Efendiyi o karakoldan istifa ettirip, rahmetli Mithat Paanm
bakanlk odasnn ilerine bakmakla grevlendirtmitm. lmne
kadar o dairede hizmetine devam etmitir. (Eserin yazarnn notu.)
98

YENt OSMAJSTLILAR TARHt

Buyrun beyim, buradaym. Birlikte bir kahve ielim, de

di. Odasna girip oturdum.
D grnnde benim iin kuku uyandracak olaanst
bir hal yoktu. Kendim de geceyi Cihangirde bir arkadamn evinde
geirdiimi, sabahleyin yle ar ar stanbula inmekte oldu
umu syledim.
Kahveler geldi. meye baladmz srada bana, nndeki
kapa ne dort eik bir masadan bir pusla karp verdi. Sonra
yle dedi:
Baknz bakalm, efendim. Bu adamlar tanyor musunuz?
Bunlar hkmet tarafndan aranyorlar. Sizden rica ederim, ara
nanlar dostlarmzdansa, kendilerine haber verin; mnasip bir ye
re saklansnlar.
Mehmet Efendinin uzatt kda gz gezdirdim. En bata,,
bizim Mehmet Beyin ad yazlyd. Ekli iin de yle deniyordu:
Zayf, soluk benizli, az ve seyrek sakall, biraz kamburumsu bir
tarzda yrr. Gzleri, sa ve sakal kumraldr. ok zaman setre
giyer. Yaklak olarak yirmi yirmi be yalarndadr. Yry
tarz ardr. Beyolunda, Drt Yol azndaki kitap dkknna
sk sk girip kar. Elinde hemen her zaman Franszca bir kitap
bulunur. Akamlar kprde, Rumeli yakasna giden vapurlarn
yanatklar iskeleye gelir. Sabahlar yine o iskeoden vapurdan
kp ou vakit Galata tarafna doru gider. Yannda ou zaman
ekli aada yazl adam bulunur. Babasnn ad Sar Ahmet
Beydir.
Mehmet Beyin ktta yazl eklini okuduktan sonra.
Komiser Mehmet Efendiye: Evet, kendisini uzaktan tanrm.
yle bir gz ainalmz vardr. Acaip, acaba onu niin ar
yorlar? diye sordum.
Geen gn yakalanp ambarlya (Mahmudiye zrhls)
hapsedilen kimselere mensupmu. Dn birini daha yakaladlar
ama, yanllk olmu olmal ya da adam masumluunu ispatlam
bulunmal ki akam zeri zaptiyeden salvermiler. Ge vakit son
vapura binip evine gitmi.
Peki, kimmi bu adan?.
Saryerli Hoca Sadk Efendi adnda bir din adam.
Tamam, onu da ismen tanrm ama kendisini ahsen gr
medim, bilmem.
99

YENt OSMANLILAR TABHI

Aada ekli yazl adam denilen ikinci kii Reat Beydi,

Reat Bey yle tarif ediliyordu:
Orta boylu. Alafranga giyinir. Gmleinin yakal dik ve yk
sek tablal fes giyer. Yz beyaz, gzleri byk, sakal az, salar
na kr serpilmi. Yaklak olarak yirmi be yalarnda. Pantalonu
dar, iri sesli, elinde ou zaman topuzlu hezeran bir baston tar.
Akamlan Beylerbeyi vapuruna biner. Hemen her akam, yuka
rda ekli ve vasflar yazl olan Mehmet BeyIe birlikte kpr
ye gelir.
Pusuladaki bu yazlar, ilk olarak Rodos adasna' srgn edil
diim zamana kadar, teki evrakmla birlikte muhafaza etmitim.
Sonralar kaybettim. Tabi u yazdm vasflar ne ifade ne de
tertip bakmndan tpatp aslnn ayn deildir; ama genel izgi
leriyle ona ok uygundur.
Mehmet Efendiye: Bu ikinci beyi de tanrm, dedim. Onun
la daha yakndan bir arkadalm vardr.
Aman beyim, mmknse kendilerini durumdan haberdar
et; ele gemesinler, yazk olur. Bana kalrsa bunlar hayrl bir ie
teebbs etmiler. Fakat, Allah belsn versin, ilerinden biri
kahpelik edip onlar hkmete haber vermi. Ne derseniz deyiniz,
artk bizde z sz doru adam kalmad. Hani ya bizim o eski
OsmanlIlarmz? Beyefendi vallahilazim u ihbarcy tanyacak
olsam yapacam ben bilirdim, ama neyse..
Daha baka kimse aranyor muymu?
Hayr. On drt kiilik bir liste dzenlenmi. On ikisi zaten
yakalanm, sadece bunlar aranmaktaym. Fakat bana yle ge
liyor ki onlar oktan gidecekleri yere varmlardr; Ziya Beyle
Namk Kemal Bey nasl gittilerse bunlar da yle gitmilerdir.
Hayr, Mehmet Efendi, bu ikinci beyi ben iki gn nce
Beikta iskelesinde vapurdan karken grdm. Hatta kendisiy
le glerek selmlatk.
ok ey.. Demek daha burada ha? Ya ele geerse?..
Orasn bilmem. Geri yaz k Beylerbeyinde oturmakta
olduunu biliyorsam da hangi semttedir haberim yok.
te, Mehmet Efendi ile konuurken benim kendisine anlat
tklarm hep bu yolda eylerdi. Mehmet Efendinin ahlkn on
yldr yakndan tanyordum. Hem zeki, hem de iyiliki ve yurtsever
bir insan olan bu adamdan phelenmem iin hi bir sebep yoklO O

YEN OSMANLILAR TAttHt

fil. Ama, yine de olan bitenin iyzn kendisine btnyle aliay yerinde bulmuyordum.
Ar gvenmenin, inanmann zaman zaman insann bana ne
bellar getireceini daha be on saat nceki duyup iittiklerim
den renmitim.
Reat Bey, bizlere gre daha pheci bir kimseydi. ok zaBai ve hemen herkesten phe ettii iin, ilk admn atmadan
tereddtl davrandmdan dolay, zaman zaman kendisini kzdr
mak ister ve:
Senin phelerin korkakln gizlemek iindir, diyerek
jkendisine taklrdk. Sen pheyi, korkakln perdelemek iin
bir maske olarak kullanyorsun. Dorusunu sylemek gerekirse
sen bir korkaksn; fakat bunu itiraf etmekten utanyorsun.
Daha yeni yeni tanp grmeye baladmz gnlerdeydi.
Bir gn bana: Seni iimize aldmza iyi etmedik. nk sen
istemeyerek de olsa bamz belayz uratabilirsin. nk her n
ne gelen adama iini ayorsun, hi kimseden saknmyorsun, de
miti.
Ben de ona yle cevap vermitim: Harunreidin mi, yoksa
bizim Fatihin mi syledii belli olmayan bir sz vardr: Bu srra
srtmdaki gmleim vakf olsa, onu derhal stmden karp
yakarm, demi. Bana gvenebilirsin, inan ki ben de byleyim.
Gerekten de, cemiyetle ilgili hi bir haberi, hi bir olay - t
ki mesele hkmet tarafndan duyulup ortaya karlncaya
kadar - hi kimseye, deil btnyle, ksmen olsun aklamam
tm.
Reat, bundan artk emindi. Saf ve temiz yreklilikle de olsa,
kimseye gvenmeyeceime inanmaya balamt. Bana zaman za
man taklmas da, srlar daha iyi saklamaya beni altrmak iin
olmalyd. Ben bunu da anlyordum. Fakat ne olursa olsun, zaman
zaman byle konumalarndan dolay kendisine gceniyordum.
Hatta bir seferinde:
Sen bu nasihatlar bana deil de Nuriye etsen daha iyi
olur. Cemiyetin kurucusu kendisi olduu, bir belya urayp ya
kay ele verecek olsak, hepimizden fazla kendisinin ceza grecei
phesiz bulunduu halde, hi ekinmeksizin her nne gelene
gvenip konuan yine kendisidir, demitim.
Reat: Hayr, Nuri boboaz deildir; sr saklamasn bilir.
101

yeni

OSMANLILAR TARH

Son derece saf grnd halde en zeki olanmz yine de Nuridir.

te yandan cesaret konusunda da hepimizden stn olduu halde,
zevzeklik etmemek iin daima korkak gzkr. Sen daha onu ta:
nyp anlayamadn. Namk Kemal de uzun zaman anlayamamt.
Sonra Nuri, o insanlardandr ki yalan dolan nedir bilmez. Ama ne
var ki cemiyeti kurduktan sonra - durumun gerei olarak - imdi
yalana da yz vermeye balad. Ve yalan sylemekte ksa zamanda
yle bir ustalk kazand ki, artk hi yeri ve lzumu yokken kendi
kendine bile yalan sylyor, diye cevap vermiti.
Konumamz yle devam etmiti:
Anlayamadm!. Kendi kendine bile yalan syleyecek kadar
yalana rabet etmesinin sebebi ne olabilir, buna neden mecburi
yet gryor?
O mecburiyetin ne kadar nemli olduunu balangta
ben de anlayamamtm. Hatta 'Acaba Nuri nceden beri byleydi
de ben mi bunun farknda deildim?' diye kendi kendime sor
mutum. Fakat, sonra sonra, bunun Nurinin zeksnn bir baka
belirtisi olduu kanaatine vardm. Sana ksaca anlataym: Nuri,
cemiyete ilk giren bir adama - eer bunda bir yarar gryorsa mutlaka bir yalan syler. Hi phe etmem ki byle bir yalp.u
sana da sylemitir. Hatta nasl bir yalan sylemi olduunu bile
pek iyi tahmin ediyorum. nk, her zaman, herkese ayn yalan
syler. Bu yalan deta bu kuruluun ilkesi olmutur. Bu 5'alan
aa yukar yledir; l Paadan baka btn hkmet yeleri,
vezirler, emekli vezirler, zellikle Sami, Fuat ve Rt paalar, din
bilgini ve adamlarndan pek ok kimse, fetva emini (1) Kara Halil
Efendi gibi din adamlar arasnda bilgisi, ahlk ve din inanla
rnn salamlyle tannm bir kii, belli bal kumandanlar ve
yksek rtbeli subaylar, daha pek ok iyilik ve yurtsever vatan
dalar bizimle beraberdir. Lkin, bunlar, durumlar icab olarak,
imdilik, uzakta grnmektedirler. Zaten, onlarn daha nce orta
ya kp ie karmalarna da lzum yoktur. Syleyiniz bakalm,
size bunlar sylemedi mi?
(1) eyhlislmlk makamnda, kazasker rtbesinde olup da, eyhlislmtn bir eit mstearlm yapan grevliye fetva emini denilirdi. o
u zaman fetvalar - slm hukukuna uygun dini yarglar - eyhlis
lm adzna fetva eminleri hazrlarlard. . K.
102

YENt OSMANLILAR TAEIHt

Evet, gerekten byle sylemiti. Demek bunlann hepsi

yalan, yle mi?
Reat, hakl olarak: Amma da budala imisin. Ben de seni
zeki bir adam sanyordum, deyip glnce isyan eder gibi olmu
um:
Niin budala oluyormuum? Bunlar hem sen bana yalan
olarak niteliyorsun, hem de benim yalan m diye soruuma buda
lalk damgas vuruyorsun. Dorusu bu elikinin sebebini bir tr
l anlayamadm.
A kuzum; bu szlerin hemen hepsi belki yalandr, fakat
gereklemesi ihtimali bulunan yalanlardandr. Mesel, din ki
taplarnda drt mezhebi tarif ederken: Herkesin kendi mezhe
bine doru ve teki mezhebe hatal gzyle bakmas lzm ge
lir ve Benim mezhebim haktr, ama bunda da hata olmas ihti
mali vardr; dier mezhep hatadr, ama hak olmak ihtimali de
vardr, diye dnmek gerekir, demezler mi? te, onun gibi
Fuat ve Sami paalarn bu fikre meyilli olmalar gerekir, nk
onlar en iyi idare tarznn merutiyet idaresi olduuna inanm
kimselerdir. Eer, dndklerimizi gerekletirir ve baarnn
ilk belirtilerini elde edecek olursak, onlarn da hemen bize uy
malar ve katlmalar tabidir, yollu mide kaplmak hi de hata
l saylmaz. Fuat ve Sami paalarn katllarn gren teki ve
zirler ve devlet adamlar ise, bir koyunun srsnn ksemenle
rine uyup bilir bilmez onun ardndan gidileri gibi, derhal bu iki
paann ardndan giderler. nk bunlarn kendilerinin kendile
rine ait bir inan ve davranlar yoktur. Byklerimizin tuttuu
yol her halde yollarn en iyisidir, diye dnrler. te, Nurinin
dayand dnce de bu temellere dayanmaktadr.
Her ne ise, imdiki halde biz unu bilmeliyiz ki Fuat Paa fi
kirde birdir bizimle. Bu ii gl ve yeterli grp padiaha sunu
lacak arzuhalin mspet bir sonu salayacan idrk ettii anda
ortak amacmza mutlaka katlacaktr. Bunu iki kere ikinin drt
ettiim bildiim kadar kesinlikle biliyorum, bilmem anlatabildim
mi?
yleyse mer Nail Paa ile Mustafa Asm Paa da bu
saydnz kategoridendirler; yani halen cemiyetimizle balant
kurmu durumda deil de, kurmalar ihtimali bulunan kimseler
dendir, yle mi?
103

yeni

OSMANLILAR TARH

Hayr; onlar cemiyetin gerekten ve destekleyici yeleri

dirler. Ben sana hkmet yelerinden sz ediyordum. Bunlar yle
deildirler. Hatta, biliyorsun ki onlar her frsatta bize el uzatr,
gerekli yerlerde bizi korurlar.
Bu konuma, her eye ramen beni artmt. Ben o gne
kadar Fuat ve Sami Paalar cemiyete dahil, cemiyetin amalama
yakndan bilen kimseler olarak tanyordum. Hatta, ortada grnmeyilerini de cemiyetin bugn iin gerekli artlarna yoruyor
dum. Dolaysyla Nurinin, ahlklarna itimat edip de cemiyete
girmi olmalarn arzu ettii kimseleri - bu suretle, yani sadece
ihtimaller zerine kurduu bir dnceye gerekmi ssn vere
rek - inandrma yoluna gittiini hi tahmin etmezdim. Bu durumu
rendikten sonra, gvenim sarslmadysa bile, olduka teredd
de dtm. Fakat bu konuda kendisine hi bir ey sylemedim.
nk aklma u ihtimal de geliyordu: Belki de Reat Benden
rendii bir srr bakalm Nuriye syleyecek mi? diye benim
hakkmda belki de bir denemeye girimi olabilirdi. Bu dnceye
varnca, Nuri ile bu konu zerinde konumaktan tamamyle vaz
getim. Ancak, bu duyduklarmdan sonra, arada srada Nuri yine
bu eitten inandrmalarda bulunmaya kalktka - eer o srada
Reat da orada ise - onun yzne bakp tebessm etmekten ken
dimi alamazdm.
imdi, bir an iin asl konudan uzaklaarak, ksa bir akla
mada bulunaym:
u anda, mademki dnce ve tasandan eylem haline gee
memi siyas bir devrim hareketinin tarihesini yazyorum; iste
rim ki bu eserim Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin, ou gerekten
deerli ve iyiniyetli bulunan, yelerinin ve zellikle bu yelerin
bata gelenlerinin ahlk ve karakterlerinin de tarafsz tahlillerini
iinde bulundursun. Benim, aradan bunca yl getikten sonra,
yazdklarmda elbette ki unutmu olduum ynler de vardr. Fa
kat, urasn gvenle syleyebilirim ki bunlar pek azdr. Bundan
dolay ayrmtlanyle verilmesinde fayda bulunan olaylardan ve du
rumlardan hi birisini yazmaktan geri kalmayacam. Zira bu hu
suslarda en gl dayanam kendi hafza gcmdr. Yazdkla
rmda garip grlebilecek pek ok eyler bulunabilir; ama bu
byledir diye onu gereklerden ayrp syrp kendilerine bt
nyle hoa giden bir ehre veya baka bir biim vermeye kalk
acak olursam herhalde bu ondan da garip der.
104

YEN OSMANLILAR TARH

Prusya kral Byk Frederik; Gerei severim, nk sadece

gerek olan iyi ve gzeldir, demitir. Ben onu taklit dncesiy
le deil, ancak geree sayg dncesiyle, onun izinden gidece
im. Gerek iin alacam. Gereken yerlerde belgeleri konu
turacam; t ki bylelikle gerek yeterince gn na ksn,
belirlensin.
insan ne kadar zlse, esef etse yine de azdr ki yalnz Namk
Kemalin bin be yz kadar, hem de srf benimle olan haberleme
ve sohbetlerine dair mektuplar vard ki bu konuda belge ve ahit
olarak gsterilmelerinde sonsuz faydalar salayacakt. Bunlardan
yz elli kadar bilhassa ok nemliydi.
Ne fayda ki bunlarn bir ksm, bundan on onbe sene nce,
zaptiye nezaretinde tutuklu bulunduum sralarda, zaptiye nazn
Nazm Paa tarafndan - srf bana iyilik ve dostluk olsm diye elimden alnm ve Konyaya srgn edilmemden sonra da orta
lktan kaldrlmtr. Bugn elimde Namk Kemal'den - o da bu
konuyla ilgili bulunmayan - bir ki mektuptan baka bir ey kal
mamtr.
Hele, Suaviye dair olan on onbe mektup vard ki bunlarn
imdi elde bulunmamasna ne kadar yaknsam yeridir. O mek
tuplar elde olsayd, bugn yaayanlar iin hl ok karanlk olan
birka siyas meselenin ve zellikle raan Saraynda Adam
Dramnm pek ok ynleri, btn korkunluu ile, bir fotoraf
gibi bu yazlar okuyanlarn gzleri nne serilecekti.
Bununla birlikte, bu mthi srlarn yzn rten perdenin
kaldrlmasnda bana yardm edecek, yani vaktiyle beni aydnlat
mak litfunda bulunduu gibi, imdi de bu eitten aydnlatmalar
pekitirecek hamiyet sahibi bir kii hl hayattadr ve gerektiin
de kendisinden, bir tank olarak, yararlanacamdan eminim (1).
Namk Kemalin mektuplarmm birou Magosa'dan ve nem
li bir ksm da Midilliden yazlmt. Midilliden yazlanlarn b
yk ounluu ise sadrazam Hseyin Hilmi Paa hazretlerine dik
te edilerek, yani kendilerinin elyazs ile yazl bulunmaktayd.
{1) Aadaki saUrlarda a grlecei zere, yazarn adn etmek iste
dii bw hamiyetli kii Hseyin Hilmi Paadr. Hseyin Hilmi Paa
daha Hseyin Hilmi Efendi iken Midilli mutasmfi Namk K e
mal Beyin emrinde bir memurdu. . K.

103

y e n i OSMANLILAR TARH

Hseyin Hilmi Paa hazretlerinin, hafzalarnn ok kuvvetli

olduuna emin bulunduum iin, baz bahislerde ve zellikle Na
mk Kemal ile olan karhkh, kardee dostluk ve fedakrln
tabi sonucu saylan gvene dayanarak, baz nemli siyas mese
leler hakknda aramzdaki haberlemede kendilerini ahit gste
receim.
te yandan, yirmi be kadar uvala doldurulmu ve halen
Yldz Saray ktphanesinde mhrleri bile amakszm muha
faza edilen, daha doru bir deyimle hapsedilmi olan evrakn arasmda bu mektuplar da bulacam kesinlikle ummaktaym (1).
Bunlar, gn na karld takdirde, bu tarih eserim, ihtiva
edecei belgeler ynnden de, ayn bir nem kazanacaktr.
Hele, Ziya Paa ile Reat Beyin Londra, Brksel ve svire
den yazdklar ve Kni Paazade rahmetli Rifat Bey'le gerek iki
miz arasnda, gerek onunla Reat Bey arasnda gemi olan ko
numalar, yazmalar ve birok siyas gereklerle cemiyet iinde
dnen entrikalar anlatan mektuplarn ou bu meselede pek ok
gizli kalm eyleri dile getirecek, pek ok karanlk noktalan ay
dnlatarak ortadaki phe bulutlarm kaldracaktr.
Ben o tarihte, kurulal henz ay olmu olan ve Sadk Efendi'nin (2) ynetimi altnda bulunan Esham- Umumiye Emaneti
adl dairenin yaz ileri kaleminde almaktaydm.
Cemiyet yelerinden bir ksmnn yakalanp tutuklandklan
gnn ertesi, Courrer dOrient gazetesinde Kemeralt'l Tahsin
ile, benim bulunduum dairenin bammeyyizi Hilmi Efendiye
(3) bir tezkere yollayarak; Defterdar semtinde oturmakta olan
kardeimin birdenbire hastalandm, onun evinde kalacam lo
birka gn kaleme gelemeyeceimi bildirmitim.
(1) 1909 yh 31 mart olayndan sonra Yldz Sarayna devlete el kon
mu, sarayn eitli eyas ve evrak emanete alnmt. Yazarn s
zn ettii yirmi be uvalhk evrak pek ok kimsenin iplii paza
ra kar korkusuyla Bayezit meydannda halkn gz nnde, al
madan, yaklmtr. . K.
(2) Sonralar sadrazam olan, daha sonra da Limmi adana srlp orada
vefat eden rahmetli Sadk Paa. (Eserin yazarnn notu.)
(3) Sonralar Divam Muhasebat Bakanl yapan ve bundan yl ka
dar nce Medinede len Hilmi Efendi. (Eserin yazannm notu.)
106

YEN OSMANLILAR TARIHt

Evet, imdi yine konuya dnyorum: Voyvoda Karakolundan

ktktan sonra, kprden geerek, nce evime uradm, leye
kadar orada vakit geirdim. Saat on on drt sralarnda BabI
li'ye gittim. Niyetim, o sralarda Bblide grevli bulunan u
bizim ihbarc y grmekti. almakta olduu oday biliyordum.
Sonralar ury Devlet olan Meclis-i Vl'nn alt katmda bir dai
reydi. Odacya, kendisinin gelip gelmediini sordum. Evet, geldi,
fakat biraz nce, gen bir beyle birlikte hariciye nazrl tarafna
doru gitti. cevabm verdi. Pekl... diyerek ben de onlarn git
mi olduklar tarafa yneldim. Tam koridorun giriini dndm
srada kendisiyle kar karya geldik. Hl kendime hayret ede
rim. Nasl oldu da o gn kendimi zaptetmeye muvaffak olabildim.
Hatta rengimde bir deiiklik olmamasna bile olanca gayretimle
altm. Bu, o gnlerin tarifi imknsz birtakm ruh halleridir ki
imdi yeniden yaanlmas kolay deildi. Gz gze geldik. Ben hi
bir ey olmam, hi bir ey bilmiyormuum gibi kendisini gler
yzle karladm. Onun da ehresinde herhangi bir tel ve akmlk belirtisi, bir kzarma ya da sararma grnmyordu. El ele
tutuarak, tam bir samimiyet havas iinde imdi hl yerinde
durup durmadn bilemediim Meclis-i Vl dairesindeki ca
miye gittik.
Derken aramzda, kendisinin sze balamasjyle u konuma
geti;
Birader olup bitenleri herhalde duymusundur!
Hem de o gnn akam duydum.*
yi ki siz, ben yakay kurtarabildik.
Ben o gnden beri kardeimin evinde saklanmak gibi bir
ihtiyat tedbirine bavurdum.
alacak taraf da u: Tutulanlar iinde bizim takrndsn
kimse yokmu. Sadece on iki kii tutukluymu..
Ya! Nuri, Reat, Mehmet beyler de mi yoklarm?.
Hayr, onlarn hi biri tutuklanmam.
Bana gelince, dorusu ben kendimi Nasrettin Hoca gibi
tebrike lyk buldum.
Nasl, neden?
yle ya- Hani Nasrettin Hoca bir gece bahede bir ka
ralt grm.- Bunu hrsz sanarak bir ok atm. Ertesi gn, gece
grd^ karaltnn ipe aslm kendi kaftan olduunu ve tam

IC17

yeni

OSMANLILAR TAHH

gsnden okla delindiini anlaynca: 'yi ki iinde ben de yok*

tum, yoksa u anda lm olacaktm.' demi ya... te onun gibi...
Demek ki verilen bu uursuz listenin iinde yokmuuz ki imdi
elimizi kolumuzu sallaya sallaya geziyoruz, (ikimiz de tabi olma
ya alarak gltk) Neyse, Nuri falen daireye geliyorlar m?
Hayr. Gelmiyorlarm!
Sorup baktrdnz m?
Kendim gidip baktm, sordum.
Ne dediler?
Odacya sordum. 'Drt be gndr geldikleri yok ceva
bn verdi.

Anlalyor ki onlar da olan biteni

mlar.

haber alp saklan

yle zahir... Fakat Mehmet Bey'in aranmakta olduunu

dn akam Salim sylyordu.
Yaa!.. Acaba yaldan m sormular? Demek o da bir ta
rafta gizlenmi. Ne dersin? Bize de bir serpinti dokunmasn? Do
rusu byle gafil avlanmak hi de iime gelmez, insan hi olmazsa
daha nceden bir iki saklanacak delik hazrlamal. Malum ya,
iki delii olmayan fare abuk ele geer' diye nl bir sz vardr.
(Yine gltk)
Zannetmem, bizim tutuklanmamz herhalde sz konusu
deildir. nk ben o gnden beri davranlarm hi deitir
medim. Sadece ilk gn Valri'ye gittim. Bizim T .. beye, beni ara
yan olup olmadn aratrp bana bildirmesi iin bir tezkere ya
zp gnderdim. Kendisi akam ezannda geldi. Hi kimse tarafn
dan aramimadm haber verdi. Biz o gece Missouri lokantasnda
yemek yedik. Yemekten sonra Nauma (l)
gittik. Orada La
Traviata y seyrettik; sonra gelip yine Missouride geceledik.
Mutasarrflk dairesinin tam burnunun dibinde kalm
snz. Bu da iyi bir meharet deil mi? Kimsenin ummayaca bir
yer.
(1) Hoca Naum Efendi, Trkiyede ilk yerli tiyatroyu kuran Suriyeli
bir Mristiyandt. Beyolunda, imdiki Beyolu
postafancsinin {mlunduu yerde bir tiyatro binas yaptrmt. Burada, nceleri Avru
padan getirttii truplara temsiller verdirmi, sonra
kendisi yerli
truplar meydana getirmiti. Bir sre sonra yanan bu birumn teri
ne, Gedikpcsada stanbulun ikinci tiyatrosu ald. . K.

108

YEN OSMANLILAB TARHt

Yok, o husus aklma bile gelmedi. nsan bir kere kendini

gven iinde hissedince artk ayr bir ihtiyatlla lzum gr
myor.
Beni sormak veya aramak hi aklna gelmedi mi?.
Karmdaki bvma verecek cevap bulamamt. Bir tered
dt geirdi. nk olumlu cevap verse Kimden sorup ara
dn? diyebilirdim. Biraz kendini topladktan sonra yle cevap
verdi:
Aklma gelmedin deil; fakat senin hepimizden nce haber
alacan tahmin ettiim iin merak etmedim. nk, ben bile ve
rilen listede yokmuum, bu demektir ki sen de yoksun. Olsaydn
aranrdn.
Daha aranp aranmadm ben de bilmiyorum. imdi gi
dip evden reneceim.
ihbarc mz hafif bir skmt geirdikten sonra yle ko
nutu:
mit ederim ki evinde de renecein ey, kimsenin gelip
seni aramam olduundan ibaret olacak..
Bu, azndan karlm belli belirsiz bir itirafa ne kadar ben
ziyordu. Ben cevap verdim:
Allah vere de yle olsa... Arkadalarm tutukland diye
kendimi de yakalatp bununla vnecek kadar sersemlik etmek
benden ebediyen uzak olsun. (Yine gltk)
Gazetelerden haberin var m?
Hangi gazetelerden?
ilveleri (1) grmedin mi?
Ve cebinden kard ilveyi uzatt. Bu, Muhbir gazetesi ta
rafndan yaynlanmt. yle bir hkmet bildirisini yazyordu:
Muhbir, Vatan ve Urati gazeteleri halkn zihnini kartrc

yaynlarda bulunduklarndan dolay, bir daia yaynlanmamak ze

re, kapatlnulardr.
Hi bir eyden haberim yokmu gibi sordum;
Demek bunlar tutuklular hakknda bir eyler yazmlar?
Zannetmem, byle bir ey yazm olsalard, sadece gaze(1) Buradaki ilve gnmzdeki gazetelerin ilvesi gibi deerlendirilmemelidT. O zamanlar bir gazetenin kapatld zaman bunu bildiren
saytstna ya da ikinci basksna ilve denilmekteydi. . K.

;lo9

YEN OSMANLILAR TARH

teleri kapatlmaz; belki sahiplerinin vcutlar bile ortadan kald

rlrd.
(Yine gltk.)
Hakkn var; Vatan ne ise ne ama, Utaritle Muhbre yazk
olmu. Neyse, Samiyi grdn m?
Grdm, ne yapacak, her zamanki gibi l Paa'ya atp
tutuyor.
yleyse gidip Muhbirin sahibi Filip Efendiyi greyim.
Bakaym ne yapyor, gazetesi ne gn kapatlm?
Ben biliyorum, pazartesi gn kapatm. Yani dn.
imdi hemen gideceksen birlikte gidelim; zaten ben de oraya gi
deceim.
ihtiyatl davranmak ister gibi bir tutum takndm;
Birlikte gezmesek fena olmaz sanrm.
Adam sen de... Bir ey olacak olsayd, imdiye kadar
olurdu. Durum mutlaka bir taraftan patlak verirdi. Aldrma, hay
di birlikte gidelim.
Evet, hakknz var. Peki buradan sonra nereye gitmek niyetindesiniz? sterseniz Beyoluna kar, 'Lksemburg' da, yahut
'Jardin de Fleur de (1) otururuz. Akam da orada kalr, bir yer
de eleniriz.
Beyolunda kalnz'dan bakasn kabul ederim. Yani
^Jardin de Fleur den sonra sizden ayrlmak zorundaym.
Sonra bu sznden tedirgin olmu olmal ki konumasn
yle dzeltti;
Ho, sanki kalsak da ne olur. Bu gece Naumda belki yi
ne La Traviata vardr- nk sanrm iln yle idi, haftada drt
gece oynanacakm.
yi ama ben opera mziinden pek anlamam. Hele 'Nasl
sn, iyi misin?' eidinden ibaret olan iki kelimeyi bile mzikle sy
lemek bana bir tuhaf geliyor, insann, bunu byle syleyen herifm
(1 ) On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Beyolundaki otel, pastahane, elence yerleri, parklar ve benzerlerinin adlar hemen btny
le, Pariste ayn adlan tayan yerlerin adlarna benzetilirdi. Cum
huriyetin ilk yllarnda ortadan kalkan bu kt gelenek gnmzde
yeniden kendini gstermi durumdadr. Tek fark Paris yerine b
tn batya yaygnlam bulunmasdr, . K.

110

YEN OSMANLILAR TARtHI

tmarhaneden kam olacana inanas tutuyor. (Yine gltk.)

Birlikte kapdan karak Naili Mescit tarafndan aaya do
ru inmeye baladk. imdiki cadde, o zamanlar, yeni yeni alm
t. Ama, daha kaldrm yoktu, yol bile hakkyle dzeltilmemiti.
Her taraftan Acemler, merkeplerle moloz tayarak, kh ukurla
ra dkyor, kh kenarlara yyorlard.
Hasl, ylesine bir toz duman, toprak deryas idi ki, insan
bunlarn arasndan gemeye mecbur kald zaman deta kendi
kendisine lnet okuyordu. O kafile kafile kazmaclarla kreki
lerin attklar topraktan, rzgrn kaldrd veya bir evrinti ha
linde savurduu tozlardan insan gzlerini aabilmeye imkn bula
myordu.
Bin bel ile imdiki postanenin arka tarafna, yani o zaman
zaptiye nezareti olan binann kapsnn bulunduu tarafa saptk.
Kapnn nnde tandk bir iki zabta grevlisi bekliyordu. Selm
latk, hatta karlkl birbirlerimize tebessm ettik. Geip gittik.
Bunlardan hi birisi arkamza dmedi. Demek ki gerekten bize
gre bir tehlike yoktu, demek ki biz listede yer almamtk.
Btn bunlarla birlikte ben hl Revelakinin, u yanmda
bulunan adam hakknda verdii haberi onaylamakta kalben te
reddt geiriyordum. Belki de gnlm yle istiyordu. Kendisine
biroklar gibi ben de ylesine inanmtm ki iimden, hbar
c kim olursa olsun, fakat u yanmdaki olmasn, diye d
nyordum.
O gnlerin nl yaynevlerinden biri olan ir Efendi Ktp
hanesinin karsndaki srt geerek iekpazarna vardk. (Cemiyet-i llmiye-i Osmaniye) ma1;baasmm nnde durduk. eriye
girdiimizde Filip Efendi ile opur Tevfik ve bir de Sait Bey
oturuyorlard. Filip, asab bir tavr almt; Sait Bey (1) sessiz ve
sakin, Filipe bakyordu. opur Tevfik, her zamanki deti olduu
zere, hem glyor hem de bara bara bir eyler sylyordu..
Filip, bizi grnce birden doruldu. Yanmdakine hitabetti;

imdi ben de sizi bekliyordum, Sami Efendlyi buldura-^

bildiniz mi? diye sordu.
(1) Sonralar kinci Abdlhamit ve merutiyet dnemlerinde birok de~
falar sadrazamlk yapan ve eserin Tasvir-i Efkr gazetesinde tefrik'
edildii sralarda Ayan Meclisi (Senato) Bakan bulunan nl Sait
Paa. . K.

YEN OSMANLILAR TARH

Arkadam saatine bakt:

imdi nerede ise gelir. cevabn verdikten sonra bir ye

re oturuyordu ki Sami Efendi kapdan ieri girdi. Yannda Arif
Bey vard.
Bu Sami Efendi, sonralar uray Devlet Mlkiye Dairesi ye
lii yapm olan Musul'lu Sami Efendi'dir ki, zavall adam hlen
inmeli olarak gece gndz yatakta yatmaktadr. O tarihlerde
Utarit adl bir gazete yaymlamaya balam, fakat daha bein
ci saysn kard srada u mehur l Paa Kararnamesi ile
gazetesi kapatlmt. Fakat, kapatma kararn veren l Paann
da, bu kapatma karannn da hakkn inkr etmek mmkn deil
di. nk, Utarit gazetesi Sami imzasyle kt halde, gazetede
bu Sami Efendi'nin kendisine ait ve kendi kalemiyle yazlm tek
satr bile yoktu. Gazetenin btn yazlarn bizim o zat, yani ih
barc yazyordu. kan be saymn her birinde ileri srlen fikir
ler ise, brbirleriyle tamamiyle eliki halindeydi. Evvelki gn yaz
d makalesi, dnkne uymaz, dn yazm olduunu da bugn
k makalesi deerden drrd. Byle bir gazetenin kmasmdansa kmamas elbette hayrl idi. Bununla birlikte hkmet,
<onu bu tutumundan dolay deil, kendi siyasetine hi de uyma
yan basn zgrln arzu etmedii iin kapatm bulunuyordu.
Arif Bey'e gelince; bu da Vatan gazetesinin imtiyaz sahibiy
di. Fakat, kendi nefsinde gazete karmak deer ve meziyetini ta
mak yle dursun, doru drst iki satn bir araya getirmek
ten bile ciz bir adamd. Gazetenin bayazarln, o zamanlar
enitesi olan, Mehmet Mansur Efendi adnda biri yapmaktayd.
Bu Mehmet Mansur Efendi, Frenklerin orijinal dedikleri ve bi
zim nevi ahsna mnhasr diye nitelediimiz, her ynyle sa
dece kendisine benzeyen tipik bir insand.
Kendi, Bbl tercme odasnn eski ve kdemli memurlarmdand. Vaktiyle bir ara Namk Kemale Franszca dersi vermi
olduu iin 'Namk Kemal'in Hocas' diye hret bulmutu ve bu
hretinden dolay enikonu vnrd. Aslen MakedonyalI bir hristiyand. Fakat, ilk genlik yllarnda mslman olmutu. Runi
komitecilerinin amansz bir dman olduu iin, onlara dair yap
t incelemeleri ile n yapmt. Denilebilir ki bu gizli rgtlerin
en sadk ve en candan bal mensuplan bile kendi cemiyet
leri hakkmda, bu Mehmet Mansur Efendi'nin bildii kadar malu
mat sahibi deUlerdi.

YEN OSMANLILAK TARH

Mehmet Mansur Efendinin srarl ve inatl bir aratrmaclk

yn vard. Bunlardan biri de slm tarihi zerine idi. Bilindii
gibi Msrn mslman Araplar tarafndan fethi srasnda, sken
deriye ehrindeki sayca pek ok kitab iinde bulunduran, deer
ce ise bir benzeri yeryznde daha bulunmayan mehur skende
riye Ktphanesi nin Halife mer tarafndan kasten yaktrlp
yok edildii konusunda bat kaynaklarnda yaygn bir iftira sy
lentisi bulunmaktadr. te, bu Mehmet Mansur Efendi, ok uzun
ve derin tarih incelemeler sonucunda, bu sylentinin hristiyanlk dnyasnn irkin ve aalk bir iftiras olduunu, rtlemez belgelerle ispatlamt. Kendisinin bu konu zerine yazd
eser, ilk olarak, Tasvir-i Efkr gazetesinde tefrika edilmitir.
Evet, ite Vatan gazetesinin btn yazlarm bu adam kale
me alyordu. Bununla birlikte kendisinin siyasette takip ettii yol
ile gerek siyaset anlay arasmda bir balant kurmaya almak
bo yere zihin yormaktan baka ie yaramazd. nk, bu adam,
kendince nceden izilmi bir siyaset anlaynn hi bir zaman
dna kamyor, her olay o sakat ve yetersiz anlayla deerlen
dirmeye ahyrdu.
Bugn elimizde, onun o zamanlar kard Vatan saylanur
dan biri bulunmu olsayd, burada okuyucularma kendisinii si
yas tasavvuf larndan birka rnek vermeyi ok isterdim. Fakat,
ne are ki, btn koleksiyonlarm arasnda, bunlar da yama edi
lip ortadan kaybedilmitir.
Arif Beye gelince: Bu zat, bundan on sekiz yl nce, Beyolu
mutasarrf iken len ve zalimlei' ordusunun en byk, en sekin
lerinden biri bulunan Arif Beydir ki, zaptiye nezaretinde memur
ken elinden geldii kadar kardeinin aksine zulm grm
leri korumakla kendini tantm olan, gerekten vicdanl ve nanuslu rahmetli Kmil Beyin kardeidir. ki karde arasnda bu
bakmdan dalar kadar fark vard. Bri zalimlerin ne kadar yar>
dmcs ise, teki de zulm genlern o kadar koruyucusu idi
Tabiat, zaman zaman, byle gariplikler gstermektedir.
imdi, anlalyordu k bizim ihbarc dost, nce Filip Efendf
taraftndan davet edilmi ve tekilerini de sonra kendisi davet et
miti. Sait Bey'in orada bulunmas ise bu gazetenin yeniden
kmalarna izin alnmas konusunda dnlecek arelerin m
zakeresini idare etmesi iindi. nk, Filip Efendi ile Sait Bey,
:L18

YENt OSMANLILAR TARHt

yakn ve birbirlerine gvenleri olan iki dosttular. Sait Beyin t

Ceride-i Havadis gazetesinde alt gnlerden beri, Filip Efendinin ona byk bir gveni ve inanc bulunmaktayd. Filip Efendi'ye gre, Trkiyede Sait Bey kadar uza gren, doru ve sa
lam dnce mekanizmasna sahip bulunan adam yok denecek
kadar azd. Geri, bu iki adamn sonralar aralar almtr ama,
Filip Efendi'nin onun hakkndaki dnceleri denilebilir ki
mr boyunca hemen hi sarslmamtr.
Bu toplantda benim belirli hi bir rolm ve grevim yoktu.
Arkadama uyarak onlara katlm, srf bir ey bilmiyormuum
gibi davranmak ve mmkn olduu kadar olan bitenden bir ey
ler sezinlemek arzusundan ileri gelmekteydi. Onun tavrlar, dav
ranlar, konumalar balangta beni epey tereddde gtr
mt. Neredeyse yle bir kanaate saplanacaktm ki ihban yapan
kendisi deildir. Hele Nuri BeyIe beni ihbar etmemi olduu ise
gereklemi durumdayd. Kimbilir, belki bu da kendisine gre
zel bir plann gereiydi. Fakat, ne olursa olsun, ben anlayaca
m anlamtm. Ayrlmay dndm; ancak kendisiyle Beyolu'nda belli bir yerde bulumaya sz vermi olduum iin, ister
istemez; Akam saat on dokuzda Fugal da bulualm, ben seni
orada beklerim. deyip oradan ktm. Fugal, imdiki Osman
Bankasnn bulunduu yerde, o zamann tannm ve itibarl bi
rahanelerinden biriydi.
Eve dndm. Dnerken mahsus yine zaptiye nezareti nn
den getim. Kerim Bey adnda bir arkadam vard ki kendisini
grmek istiyordum. Kerim Bey, komumuzdu ve bir karde kadar
da samim bir dostumuzdu. O zamanlar zaptiye nazn Asm Paa'nn yaverliini yapmaktayd (1).
En kk bir tereddt, ekinme belirtisi duymadan nizami
ye kapsndan ieri girdim. Kerim Beyin alt kattaki odasnn ye
rini biliyordum. Oraya varp ieri girmeden kapsndan baktm.
Kendisi ierde birka kiiyle hararetli hararetli konuuyordu; y(1) Bu Kerim Bey, sonralar Sultan Bk^inci Muratn tahta k sra
snda, Beikta karakolu kumandanlna tayin
edilmiti, onun
tahttan indiriliinde greinnden alnarak Trabzonda nemsiz bir 5reve atand. Bu bir srgnd, orada iken vefat etti. (Eserin yazartnn notu.)
114

YEN OSMANLILAR TARHt

znde elemli bir grn vard. Beni perdeden grr grmez ye

rinden kalkp, kapya geldi:
Paa hazretleri bana listeyi gsterdi; senin adn yok. Ak
am grelim, anlatacak epey ey var, dedi.
. Bu akam evde deilim, yarn grrz. dedim ve ora
dan ayrldm.
Kerim Bey, resmen Yeni Osmanllar Cemiyetine dahil deil
di. Fakat paas Asm Paa cemiyetin asl yelerindendi. Kendisi
ise paasnn deerinin ve yurtseverliinin hayran olduundan.
Asm Paa da onun ahlk ve faziletine inanm bulunduundan,
birbirlerine kar sevgi, sayg ve gvenle balydlar.
Artk, listede admn bulunmadna kesin kanaat getirmi
tim. Msterihtim. nk, ihbarcnn szleriyle Kerim Beyin sy
ledikleri birbirini tamamlyor, pekitiriyordu. Artk, ok iyice
belli olmutu ki Nuri Bey ile ben ^her ne sebepten ise liste d
braklmtk. Yalnz, bir trl zemediim bir nokta vard:
Onun bildii otuz sekiz kii arasnda daha baka sivrilmi isimler
de vard; mesel kolaas Sleyman Efendi (Sleyman Paa)...
Acaba bu gibileri neden haber vermemiti de oadece on drt kii
yi ihbar etmiti? Bu gerekten zm ok zor bir bilmeceydi.
Evde, bir saat kadar oturup vakit doldurdum. Sonra, yine hi
ekinmeden, Galata'ya geerek oradaki Fugal birahanesine girdim.
O, benden daha nce gelmi, bir masaya oturmutu. Tereyayle
havyarn eziyordu. Ben de garsondan ayn eyleri istedim. Ya
rm saat kadar birlikte oturduk. Kendisinden ayrldktan sonra
zaptiyeye uradmdan hi sz etmedim. nk bunun benim iin
zararl olmak ihtimali vard. Yalnz, konumamz arasnda, Tutuklananlarm on iki kiiden ibaret oluu bana hem hayret, hem
de tel veriyor. gibi bir cmle sarfettim. Niyetim yeni bir ko
numa imkn hazrlayp azndan bir eyler kapmakt.
O:
Hayret etmekte ben dn sizinle beraberdim, fakat tel k o-'
nusunda ayn fikirde deilim. nk hemen hemen haftas dol
du. Baka hi kimse tutuklanmad. Bundan da anlalyor ki muh
bir, her kim ise, ya cemiyette bulunanlarn tmnn adlann bil
miyor, yahut da bildii halde ilerinde yakn dostlan olanlar var
dr ki, bunlar kayrmak iin haber vermek istememitir. O halde
tela sebep yok. dedi.
115

YENt OSMANLILAE TARH

Durumun gerekten byle olduuna kanaat getirecek ol

sam tamsmyle rahatlayacam ama, bana yle geliyor ki bu adam
bildiklerinin tmn ihbar etmitir; fakat hkmet imdilik bunlarm ilerinden en azl grdklerini tutuklamakla yetinmitir,
tekileri sonradan zaman geldike teker teker avlayacaktr.
O, favkmda olmayarak bir eit itirafta bulundu:
una emin olabilirsin ki bu ihban yapan kimse ya btn
isimleri bilmemektedir, yahut da ilerinden baz dostlann koru
mak niyetiyle hareket etmitir.
iyi ama dostum, sen gerekten saf bir yrekle dnyor
sun. Haydi, ben kendimi katmayaym; fakat, cemiyete dahil oldu
u halde seni tanmayan bir adamn bulunmadna ihtimal vere
bilir misin? Evet, belki sen cemiyette grdn krk elli kiinin
yarsn tanmayabilirsin; ama, ben o krk elli kii iinde seni ta
nmayacak bir kimseyi aklma bile getiremiyorum. Hasl, ite bu
ras bana ok garip geliyor. Her neyse, dediin gibi, bu ihbarcnn
dostlan iin muhabbet besleyen birisi olduu anlalyor, tyi ama
bu kimdir? Bunu nasl bulup reneceiz? Nuri, Reat, Mehmet
ve seninle ben. O halde ortada kanlmaz bir gerek var: Mutla
ka bu beimizden birimiz muhbirlik yapm olacaz. imdilik sen
de ben de nefsimizi bu alaka tutumdan uzak tutmay arzu ede
riz; yani sanmam ki sen veya ben byle aalk bir davranta
bulunalm. Kalyor teki arkadamz. Onlarn da bu kadar i
ren bir alakla ynelmeyeceklerini kendi nefsimiz gibi bilmektejriz. Peki, ama, btn bunlara ramen ihbarcy nasl bulup mey
dana karacaz? Ah, u saatte Nuri elimize geseydi. O mutlaka
bu alak ihbarcnn kim olduunu derhal meydana karr, hi ol
mazsa birisine bu suu yamayverirdi. Bylelikle biz de rahat
ederdik.
Benim masumiyet perdesi altnda arka arkaya sraladm
hakaretli szlerden onun tedirgin olduu az ok anlalyordu. An
cak her eye ramen bunlar hazmetmek zorundayd. Konuma
ya devam ediyordu:

Evet, yamamak kolay. Herkesin iimizde holanmad

bir adam elbette bulunur. Bunun sonucu olarak da daima gzle
ri o adamn kt tarafma dikilir. Dolaysyle biri kar, kendisin
den holanmad baka biri hakknda kt niyetler besleyebilir;
hatta belki de kulayla iitmi gibi st tarafm kendisi ta
mamlar.
110

YEN OSMANLILAB TARH

Ben yaktrma, yamama, iftira yollarna gidilmesine as^

l taraftar deilim. bununla bitse kolay. Bundan sonra herkes
birbirini sulamaya kalkar ki ite o zaman ok kt olur.
Aman birader, brakalm artk u bahsi. Nasl olsa konu
malarmzdan hi bir sonu elde edemeyeceiz. Hatta ihtimaller
bile bizden uzak kalyor. Karanha kubur skmak gibi bir eyle
megul oluyoruz, bunlarn hepsi bouna..
Hakkm var; fzkat ne are ki insan yine de meraktan pat
lyor.
phesiz yle. Bir de, haydi, farzedelim ki herifi bulduk;
bulsak ne yapacaz sanki?.
Bir ey yapacak deiliz ama, hi olmazsa kim olduunu
anlayp hareketlerimizi ona gre ayarlayacaz.
Yani kendimizi onun errinden korumaya alacaz, y
le mi?.
Hayr; zaten bundan sonra artk korunmann imkra
var m ki? Olan oldu, biten bitti.
yleyse beyhude yere neye dnp duruyoruz?
unun iin ki o adama her gn rastgelmekliimiz, her
gn samim bir surette kendisiyle dertlemekliimiz mv^htemel o t
dundan, hi olmazsa byle hallerde bulunmam, az ok ekin
gen davranm oluruz. Bir de, insan dostuyla dmanm tausa
fena m olur sanki?.
Fena olmaz; fakat, - neede ve nasl bulacaz? in zor
taraf buras..
Biraz daha oturup kalktk. Oku Musa yolunu takip ederek,
imdiki Altnc Daire'ye ulaan yoldan Beyoluna ktk. Eski
Lksemburg gazinosu karsndaki kitap Romep'in dkknn
dan, smarlam olduu bir kitab alan arkadam koluma girdi.
Oradan Jardin de Fleure kadar Taksim caddesinde bir iki kere
aa jrukan gidip gelerek, nihayet akamlar Kr Sabuh Efendinin incesaz takmn altran ve o tarihlerde pek ziyade h
reti olan Arakm kahvesine girdik. Saat epey ilerledikten sonra
da Missouride yemeklerimizi yiyerek birbirimizden ayrldk.
Ben, sanki stanbul tarafna geecekmiim gibi, imdiki Tnelin bulunduu Galata Kaps Mevlevihanesine yneldim. O da
Naum Tiyatrosu'na ^tmek zere tekrar Galatasaray tarafna
dpnd.
117

YEN OSMANLILAK TABtHt

On dakika sonra, Sofyah ve Jumal sokaklarm dolaarak

Courrier d'Orient mptbaasma girdim. Arkadalarm hepsi oraday
dlar. Nuri de gelmiti. Dardan getirtmi olduklar yemekleri
yiyorlard. nce ben sz alp o gnk duyup grdklerimi teker
teker arkadalara anlattm. Nuri ile benim ihbar edilenler ara
snda bulunmadmz, ilk nce Voyvoda karakolu komiseri Meh
met Efendinin elindeki aratrma emrinden, sonra da Kerim
Bey'in ifadesinden rendiimi syledim. Reat, deti olduu ze
re, yle takld;
Nuri'ye herkes aptal bir adam gzyle bakar, seni ocuk
olarak grrler. te bu sebeplerden dolaydr ki nem verip de
ikinizi listeye almamlardr.
Ben de yar aka yan cidd yle cevap verdim:
Eer ihbarc bu ... Bey olmayp da bir bakas olsayd,
grne ben de katlrdm. Evet, kabul edelim ki Nuri aptal, ben
de ocuum; fakat, bu adam, Nuri'nin aptal olmayp cemiyetin
kurucusu bulunduunu senin benim kadar bilir. Sonra, cemiye
tin nas ve ne suretle kurulmu olduu konusunda da hepimiz ka
dar bilgi sahibidir. te, btn bunlar bildii halde ^haydi beni
bir yana brakalm Nuri'yi nasl bu iten ayr tuttuuna bir tr
l aklm ermiyor; sakn bunun baka bir sebebi olmasn?
Mehmet Bey: Ben de zaten buna ayorum, dedi. Bu adam
Nuriden fazla benimle samim grnrd. Dolaysyle Nuri'den
fazla beni korumas gerekirdi. Reat iin syleyecek szm yok
tur; nk Reat, onu ikide birde kalbini kracak ekilde tarakaya
alrd. Hepimiz biliyoruz, aka tarznda da olsa, byle eyler onun
kibrine dokunuyor. Bundan dolay Reat' ihbar listesine alma
sn tabi bulurum. Yalnz bilirsiniz ki kendisiyle yle dosttuk
ki itiimiz su ayr giderdi. Bylesine bir dostluk, onun beni de
liste d tutmasn gerektirirdi. Ben, buna iki mana veriyorum;
Birincisi yazd isimler listesinde Nuri ile seni unuttu, bundan
sonra da tekrar yazmaya lzum grmedi. kincisi ise, phesiz
kendisince malum ve bizce mehul bir sebepten dolay ikinizi ve
daha birka tand, mesel bu arada bizim Kemeralt'h Tatar
Tahsin'i yazmad. Her ne ise imdi onu brakahm da Nuri'yi din
leyelim, nk onda nemli havadisler var.
Nuri'nin maceras olduka heyecanlyd. Unkapan yoluyle
stanbul'a gemi, cemiyete mensup bulunan hocalarm bulunduk118

yeni

OSMANLILAR TARH

lan medreseleri birer birer dolam, baz yakn dostlan bulup g

rm. renmi ki medreselerin biri hari hi birine za
bta memuru gelmemi. Memurlarm gittikleri medrese de Vcliyddin Efendininki imi. Bilindii gibi, sadece onu tutuklayp
gtrmler. Bundan sonra, iki gn, art arda sivil birka adam
gelerek medrese rencilerinden Veliyddin Efendi hakknda ba
z soruturmalarda bulmmu. Fakat, rencilerin hi birisi ho
calar aleyhinde bir ey sylememiler. Bir eyden haberleri ol
madn, ortada bilinen grlen ne varsa olann bitenin bunlar
dan ibaret olduunu, bunlarn arkasnda baka konular bulunma
dn ileri srmler.
Sivil memurlarn: Buraya ktip klnda baz efendiler ge
lip de hocayla grmeler yapar myd? sorusunu; Bizim M
derris Efendi, ktip klndaki efendiler yle dursun, baka
mderrislerle bile grmezdi. diye cevaplamlar. Bu sz her
renciden ayn ayn iitmi olduklarndan ileri gelse gerek, bir
daha ne gelip yeni bir eyler sormular, ne de bakalar gelmi.
Nuri Bey, Hubyara, Namk Kemalin evine gitmeyi de ihmal
etmemi. Babas Mustafa Asm Bey'i evde bulmu; ondan epeyce
bilgi alm. Mustafa Asm Bey'e bu bilgileri veren de rahm: tli
Hac Ali Beymi.
Yeri gelmiken urasn da kaydedeyim:
Bizim dostlarmz iinde gerekten saygdeer bir zat vard^
ki, burada zellikle kendisini anmak isterim. Bu zat, zamannda
ki yurtseverlerin en samim ve en iyi niyetlilerindendi. Kendisini
ann yurtseverler listesinin bana geirsek hi hata etmi sa
ylmayz. te o, yukarda ad geen Hac Ethem Paazade Hac
Ali Bey'di. Hac Ali Bey, Trabzon Valisi iken orada vefat eden,
engin bilgisiyle ben de dahil birok kimseye hocalk yapan
Kadri Beyin kardeiydi. Hlen Samsun mutasarrf bulunan H
seyin Kzm Beyefendinin de amcasyd (1).
Hac Ali Bey, yaratltan gelen yce ve soylu bir ruha sahp(1) Hseyin Kzm Kadri Bey. Zamannn tannm devlet adamlarn^
dan ve bilginlerindendi. kinci Merutiyetten sonra Tevfik Fikret le
birlikte Tanin adlt gazeteyi kurmutu. Birok nemli eserleri iin
de en deerlisi Byk Trl: Lgati adlt szlktr, 1934 yittnda
stanbul'da lmtr. . K.
119

YEN OSMANLILAR TARIHt

ti. Gerekten licenap ve civanmert bir insand. Son derece eli

akt. yle mevki imi, para imi gibi eylere son derece ilgisiz
di. En ok holand ey, kabiliyetli grd kimseleri korumak,
onlarn elinden tutmakt. Bu tutu^*mndan dolay, uzak yakn, her
kesin derin sevgi ve saygsn Lrazanmt.
Cemiyetin azalarndan ounu ve cemiyetin amalarn ya
kndan tanyp biliyordu. Resmen cemiyete ye olmamt; fakat,
duygu ve dnce bakmndan onun en salam ve gvenilir bir
yesi hkmndeydi. hbar yapm olan arkadamz da pek se
ver, kendisinin derin kltr ve faziletini takdir ettiini her fr
satta belirtirdi.
te Nuri Bey, kayna bu Hac Ali Bey olmak zere, Namk
Kemal'in babasndan yeni bir haber getirmiti. Haberi, benden
nce teki arkadalara anlatt gibi, bana da anlatyordu. Ben,
hem onun sylediklerini dinliyor, hem de zihnimde ban muhake
meler yaparak bir yargya varmaya alyordum. Tereddtler
iindeydim; nk Hac Ali Bey'e dayandrlan sylentilenn ikisi
de pek salama benzemiyordu. Birinci sylenti ihbarcnn Mus
tafa Fazl Paa'nn Niyazi Bey, kincisi Ziya Paa'mn akrabalarn
dan Rauf Bey olduu idi. Bir kere bu iki adamn da cemiyetle hi
bir ilikileri, balantlar yoktu. Hatta Ziya Paa cemiyete daW1 olmad gibi Namk Kemal ile de, kalarndan ancak bir
iki gn nce grmt (1).
Ali Bey'e bunu syleyen adam, ya hi br eyden haberi ol
mad halde her eyi bilirmi gibi grnmek isteyen bir yalana,
ya da bizzat ihbarcnn adma alarak pheyi onun stnden
atmakla grevlendirilmi biri olacakt. Bu ikinci k akla daha
yatkm geliyordu; Bu sylenti zihinleri az ok bulandnrsa, ihbar
c hakkmdaki kt yarglar, bsbtn ortadan kalkn -. olmasa
bile, phe haline dnebilirdi. Sonra, bu iki sylentiden ilkine
(1) Eserin yazan Ebuznya Tevfk Bey, Teni Osmathlar Cemiyeti ko
nusunun muhakkak ki, bizzat iinde yaamt, byk yetkililerinden
biridir. Byle olduu halde Namk KemaVi ve Ziya Paayt cemi
yetle btnyle ilgisiz gstermektedir, oysa, daha sonra Yeni Os
manlIlar zerine yaptimt baa incelemelerde ve Ziya Paa'mn hayottn anlatan eserlerde pasa, bu cemiyetin sadece bir mensubu
deil, hatta bakam olarak tamtlnuttr. . K.

120

YEN OSMANLILAB TARffll

sonralar ifre ktibi iken vefat eden Asm Bey adnda biri de
kartrlmt ki sadece bu bile, o sylenti iin tam tersine bir
belge saylabilirdi. nk, Asm Bey, yukarda da bahsedildii
zere. Yeni Osmanllar Cemiyetinin en hamiyetli, en diline sa
lam, hele en cesur ve alkan yelerinden biriydi.
Hasl, anlalyordu ki byle kark sylentiler ortaya ata
rak ortadaki her eyi alt st etmek, ihbar iini bir kiinin omuz
larndan kaldrarak birok kimseleri buna ortak klmak, sonu
olarak ihbarcmm adm unutturmak amac gdlyordu.
Ben, Nuri Bey'in anlattklarn glerek karladm;
Bizim Hac Ali Bey, yle anlalyor ki, bizleri aldatmak
iin bir let olarak kullanlmak isteniyor. Hem emin olunuz ki bu
sylentileri ona ihbarcnn kendisi deil, nc belki drdnc
kiiler iletmilerdir. Tabi, maksat onu unutturmak ve bir de
Hac Ali Beyin bu adama kar besledii sayg ve sevgiden yarar
lanmaktr. nk, Ali Bey, ihbar onun yaptm duyduunda
beyninden vurulmu gibi olup sersemlemitir; bu arada inanp
inanmamak arasnda da bocalamtr. Ancak, araya byle sylen
tiler katlnca, mutlaka inanmamak ynn daha uygun bulmu
tur. Yani ortada bu ekilde iki trl sylentinin dnp dola
mas kendisine rahat bir nefes aldrmtr, ite bundan dolaydr
ki bu temiz kalpli adam elbette onu savunacaktr dedim.
Arkadalar, bu grm benimle paylatlar. Hatta Ali
Suavi:
Dndn pek doru, inkr ve savunulmasna artk
imkn kalmayan eylerde halkn fikrini bu eitten deiik in
sanlar zerine yneltmek byk bir eytanlk eseridir, diye be
ni onaylad.
: * *
Agh Efendi'nin darda grlecek ileri bitirilip tamamlan
m olduundan, cuma gnne kadar hazr olacan, bir arac ile,
bizlere bildirmi ve cevap istemiti. Kendisine bu taraftakilerin
de yola kmaya hazr bulunduklar haberi gnderildi. Cuma ge
cesi, yine ortalk karardktan sonra, klk deitirilmi olarak
Fransa Eliliine girildi. Bir saat sonra da gemici elbisesi giyin
mi ve birka gerek gemiciyle birlikte Fresine vapuruna binildi.
Ziya ve Namk Kemal Beyler, bu ikinci gidenleri talyada
Mesinada bekliyorlard. Sakacini de ikinci kafe ile birlikte s121

YEN OSMANLILAR TABHI

tanbuldan aynimt. stanbul rhtmndan maysn otuz birinci

cumartesi gn sabahn erken saatlerinde hareket edilmiti. Ha
zirann beinci gn Mesinaya varld.
Fransann stanbul eliliinden Mesinadaki Fransz konso
losluuna telgrafla bilgi verilmi olduu iin, orada bulman iki
dost, yeni kader arkadalarnn kendilerine katlmalarn keli
menin gerek anlam ile drt gzle bekliyorlard. nk onlar
da talyadan Fransaya gemek iin bu vapura bineceklerdi.
Vapur Mesinada ancak yarm saat kadar kald. Vapurdakiler karaya kmadlar, karadakiler vapura bindiler. Hep birlikte
yedi haziranda Marsilyaya vardlar.

122

D R D N C

B L M

Sultan Abdlaziz Han hazretlerinin, nc Napolyonun da

vetlisi olaralc, Paris Sergisini grmek zere yola knn 25 ha
ziran cuma gn selmlk treninden sonra balayaca, Trkiye
Hariciye Nazrlndan Paristeki Osmanl Eliliine ve ayrca
Fransa'nn stanbul'daki elisine resmen bildirilmiti.
Tam bu gnlerde Pariste bir Leh delikanls tarafndan, Rus
ya imparatoru ikinci Aleksandra suikast yaplm, fakat mpa
rator lmemiti. Kurun, mparatorun sa omuzu bana isabet
etmiti. Bir kurun da Napolyon'a raslamt ama, o bundan hi
zarar grmemiti. nk, daha nce byle bir suikasta urayan
Fransa mparatoru bu suikastlarn srp gideceini tahmin et
tiinden elbisesinin altna elik yelek giymeyi det edinmiti.
te yandan, ortada iki yldr srncemede bulunan bir Girit
meselesi vard. Bunun sonucu olarak, Giritten kap Yunanis
tana snan baz Rumlarn Osmanl Padiahna kar bir sui
kastta bulunabilecekleri muhtemel grlmekteydi. Fransa Hk
meti, bu konuda, birok tedbirlere bavurmutu. Ticaret ya da
sergi mnasebetiyle Parise geLcni bulunan Giritlilerden ve Rumlardan itibarl ve kimlikleri belirli bulunanlar dnda hemen
herkesi ya ehir dna karm ya da gz altna almt.
te, garip bir tesadftr ki, Jn Trkler diye anlan kimse
ler de tam bu sralarda Paris'te toplanm bulunmaktaydlar. O
sralarda, iki yldan beri Pariste anzelize Caddesindeki konan
da oturmakta olan Mustafa Fazl Paamn Jn Trkler adl bir
partinin kurucusu, bakan ve koruyucusu bulunduu sylentisi
123

yeni

OSMANLILAR TABfflt

gazetelerin belli bal konulanndan birini tekil etmekteydi. Bun

dan dolaydr ki, yedi kiiden ibaret bulunan ve aralarnda Ali
Suavi adnda din bilginlerinden nemli bir adamn da yer alnu
olduu Jn Trkler birliinin en bata gelen yelerinin Paris'e ge
lileri ve ilk olarak Mustafa Fazl Paanm konama inmeleri Fran
sz polisinin dikkat nazarm ekmiti.
Bu yedi hrriyetinin Parise gelilerinden hemen sonra
Journal de Debat ile o zamann en nemli gazetelerinden saylan
ve Emile Jirardinin bayazarlm yapt La Libertee, aynca
Siecle gazeteleri bunlar alklayan yazlar koymulard. Hatta
La Libertee bir parti olarak niteledii Jn Trkleri; Trkiye'nin
kurtarclar ve lerleyi Ordusunun ncleri szleriyle vmt.
Gazete, yaznn sonunu yle balyordu:
Fransz ulusu, ilerleme fikrinin bayraktarlm yapmakta
olan ve lkelerinin en sekin kalemlerinden meydana gelmi bu
lunan bu gen yurtseverlere, en candan sevgi ve sayg duygulan
ile konukseverlik kucam aarken, zgrlk yolunda kendilerine
nderlik yapmay erefli bir grev saymaktadr.
Fransa Hariciye Nazrl makamnda bulunan Marki de
Mutier, bu makama gelmeden nce, stanbul'da drt defa elilik
yapm olduundan Ziya Beyle aralarnda eski ve samim bir
dostluk bulunmaktayd. Bundan baka. Jn Trklerin kendilerine
smlacak lke olarak Fransa'y semelerinde Mustafa Fazl Paa'mn ne kadar nemli bir rol olduunu da biliyordu. Bu Os
manlI vezirinin onlar iin yapt madd mnev fedakrlklardan
da haberli idi. Zaten, stanbul Eliliinde, grevi kendisinden tes
lim alp yrtmekte olan Msy Bouretye ^bir hariciye nazn
ve onun miri sfatyle Jn Trklere her trl kolayl ve ko
rumay gstermesini emreden de o idi. Durum byle olunca
Jn Trkler adl bir partinin stanbul'daki Fransz Eliliince
korunmaya ve yardma nail olmas, bunlarn Paris'te bulunduk
lar srece de ayn yardm ve korunmaya nail olmalarn gereb
tiriyordu. Bu, nc Napolyon Hkmetinin ak bir siyase
tiydi.
Ziya Bey, Paris'e gelilerinin nc gn. Hariciye Nazrlma gitmi, nazr ziyaret etmi ve onun tarafndan dostlukla kar
lanmt.
l i

YENt OSMAJLILAR TARat

Mustafa Fazl Paann Paris'teki kona, stanbuldaki ala

turka konana hi benzemiyordu. Paa, konan, Fransz ba
kentinin sekin ve zengin kiilerininki gibi dayayp detmiti.
Yani tamamiyle alafranga bir tarzdayd. En sekin ve nl kim
selerden en sefil maceraperestlere kadar, her snftan yzlerce in
san, her gn bu konaa girip karlar, paay ziyaret ederlerdi.
Bununla birlikte en fazla itibar gren kiiler yazarlar ve fikir
adamlaryd. Dolaysyle Jn Trkler Partisi mensuplan, ok
ksa bir zaman iinde burada itibar bulmular, Fransa'nn hatr
saylr siyaset adamlar ve yazarlaryle tanp samimi olmulard.
Yedi kiiden ibaret bulunan bu partinin mensuplan, Paris'e
vanlanndan ksa bir sre sonra, sekize ulamlard. Bu sekizin
ci kii, gen yana ramen stn eitimi, fikir ve edebiyat gc
ile n kazanm biriydi. Bu, Kni Paazade Rifat't.
1865ten beri elilik baktiplii greviyle Petersburg (Le
ningrad) da bulunan Kni Paazade Rifat Bey'in, Adile Sultan'n
tek kz olan Hayriye Sultan'la evlenme ii burada kararlatrl
mt.
Osmanl hanedan ile akrabalk kazanmak eer soylu bir ah
lk sahibi olmakla mmknse, Rifat Bey bu konuda arzmlan de
recenin en stnde yer alacak bir karakterdeydi.
Zek ve geni bilgi ve kltr mnevi meziyetlerin en sekini
ise, Rifat Bey bu hususta da Tanr'nn engin ltuflarma nail ol
mu bir genti. E dost arasnda her bakmdan parmakla gste
rilen az rastlanr insanlardan biriydi.
Mkemmel bir eitim grm bir Trk gencinin seilmesi is
teniliyorsa, bu alanda da kendisinin bir benzerini daha bulmak
mmkn deildi. Geri onun zamannda Trkiyede, deil yeterli
bir eitim, orta seviyede bir eitimi bile gerekletirecek okullar
mevcut deildi. Ne var ki o, baba evinde, elde edilmesi mmkn
ne kadar bilgi varsa bunlann hemen hepsini edinmiti. Her dalda
zamann en stn yetkililerinden zej dersler alarak yetimiti.
te, btn bu sebeplerle, Osmanl hanedanna byle bir da
mat seilmesine, yerinde bir seim denirdi.
Sonu olarak, Rifat Bey'le Hayriye Sultann evlenmeleri. lk
ilgililer arasnda karara balandktan sonra, durum Padiah Sul
tan Abdlaziz'e arzolunmu, o da bunu onaylamt. sadece
bundan ibaret de kalmamt. Gen damat adayna paalk ver125

YENt OSMANLILAR TARHI

mi, Asker ra yeliine tayini yaplm, hatta btn bunlar

resmen iln olunmutu.
Gel gelelim, bilinmeyen ve bilindii takdirde bile hi bir za
man akla yatkm bulunmayan bir rekabet sonunda, aradan uzun
bir zaman gemeden, Rifat'n paal geri alnmt. Ardndan
Asker radan da uzaklatrlp Paris Eliliine ktip olarak gn
derilmiti. Bu bir eit srgnd.
Btn bu olup bitenlerden dolay Kni Paazade Rifat Bey,
ok hakl olarak, saraya ve hkmete krgnd.
Jn Trklerin Parise gelileri, tabiatyle, onu memnun et
miti. Daha stanbul'da Bbl tercme odasnda iken, Namk
Kemal'le tanm ve ona hayran kalmt. imdi bu fikir, duygvt
ve dnce kardeinin Paris'e gelmesi ve yeniden buluma imkn
elbette kendisini sevindirecekti.
Siyas bir kanaat yznden vatanlarndan ayrlmay, gurbetekatlanmay gzlerine alan bu gen arkadalarla aralarndaki ya
knlk, ayn gr ve inanlar paylamak yznden domaktay
d. O, bu yaknl, elilikteki olduka dolgun maal grevini bir
anda terketmekle ispatlamt.
Rifat Bey, Elilikteki grevinden istifa ederken, buna gerek
e olarak renimini gstermiti. Gerekten de kendisi o tarih
lerde bir yandan elilik ktipliinde alyor, bir yandan da hu
kuk ve siyasal bilgiler renimi yapyordu. stifa dilekesinde
hem okumay hem de memurluk yapmay bir arada srdremediini ileri srmt. Ama, tekrarlayalm, asl sebep Paris'te bir ara
ya gelen gen Trklere katlmakt.
:|t #

Sultan Abdlaziz'in stanbul'dan Tulon'a

hareket ettiini
telgraflar Paris'e bildirirlerken, ayn gnlerde Fransa Dahiliye Na
zn Msy de la Valette de Ziya ve Kemal Beyleri makamna a
ryordu. Yazda, kendileriyle grmekten memnunluk duyaca
da ilve edilmiti. Onlardan ayr olarak, bir davet mektubu daRifat Bey'e gnderilmiti.
Ziya Bey, Fransa Dahiliye Nazrnn davetini alr almaz, dos
tu Hariciye Naznn grm, niin davet edildiklerini ondan
renmi ve gerekenleri yapmak zere hemen teki arkadalann da dutumdan haberdar etmiti.
ok nemli bir nokta da uydu: O gnlerde hepsinin nl ko
126

YEN OSMANLILAB TARH

ruyucusu Mustafa Fazl Paa Pariste deildi. Yce padiahm

karlamak ve kendisine kleliini arzetmek zere, nceden Tulon'a gitmi bulunmaktayd. Bu sebeple Fransa Hkmetinin bu
beyler ve baka bir deyimle Jn Trkler hakknda alm olduu
karardan haberli deildi (1).
Neyse; Ziya ve Namk Kemal Beyler, arldklar gn ve
saatte, Dahiliye Nzn Msy de la Valette'in odasnda hazr bu
lunmaktaydlar. Namk Kemal, o zamanlar, stanbulda Bbldeki mtercimlerin hepsinden ok stn olduunu ispatlam
bir mtercimdi. Ancak bu, okuma ve yazma konularnda idi. Pra
tikte, yani konumada iki kelimeyi bir araya getirmekten cizdi.
Ziya Bey ise Franszcay son derece doru, rahat ve btn
kurallara uygun olarak konuabilirdi. Hatta bu dille yrtt
sohbetlerde, ana dilinde olduu kadar cerbeze gsterir, hasl en
etin konulan bile anlatp tartmada en kk bir zorluk
ekmezdi.
Beylerle Dahiliye Nazn imdi kar karya idiler. Fransz
Bakan, onlara bildirmek istedii hkmet kararn nazikne bir
ekilde anlatmak iin zihnini yoruyor ve hazrlk yapyordu. O bu
hazrlkla megul oladursun Ziya Bey ondan nce davrand;
Sayn nazr, diye konutu. Su anda arkadalarmla bir
likte Londra'ya hareket etmek zereyiz. Tam bu srada bir davet
yaznzla eref kazandk. Niin arldmz bir an nce bildir
menizi rica edeceiz; nk treni karmamaya mecburuz.
Msy de la Valette, karsndakinin bu sorusundan pek
memnun kalmt. Hemen ondan yararland:
Bu yolculuunuzdaki isabeti candan tasdik ederim. Ben
de size bu konuyu amak isliyordum. nk mparatorluk H
kmeti, yaknda Parisi ereflendirecek olan muhteem misafirini
huzursuz edecek olan herhangi bir ihtimali bile mmkn olduu
Tcadar azaltmay konukseverliin gereklerinden saymaktadr. Ne
-var ki u noktay da zellikle belirtmekle eref duyarm ki bu e
itten tedbirlerin alnmasnda benim banda bulunduum ba
kanln hi bir rol olmamtr. Benim bakanlm size bu yolda
(1) Baz kaynaklar Mustafa Fazl Paamn, Fransa hkmetinin bu ka
rarndan haberli olduunu, dinden bir sey gelemeyecei iin, bunu
ilgili Gen Trklere bildirmemeyi tercih ettiini ileri srmlerdir.

. K.

127

YENt OSMANLILAR TAKH

bir emir vermek iin hi bir akla yatkm sebep ileri sremez. Bu
(o srada odadaki iki baka adam gstererek) u msylerin liizum gsterdikleri bir tedbirdir, diye konutu.
Ziya Bey, arkada Hariciye Nazrndan, byle bir istekle kar
laacaklarn zaten zel olarak renmi ve btn yol hazrlklahn tamamlamt. Dahiliye Nazrnn bu merte ifadesine kar
o.da merte cevap verdi:

Hkmdarmzn huzur ve istirahatnn salanmas bizim

iin de bata gelen bir husustur. Bundan ancak memnun oluruz.
Hatta Fransa imparatorluk Hkmetinin bu konuda gsterdii
zenden dolay teekkr etmek isteriz.
Ziya Bey ve Namk Kemal, konuma bittikten sonra Fransa
Dahiliye Nazrna veda ettiler ve kuzey garnda kendilerini bekle
mekte olan arkadalarna katlmak zere oradan ayrldlar.
Yukarda da iaret edildii gibi, Namk Kemal, Ziya Bey ve
teki arkadalarnn Paristen uzaklatrlmasnn sebebi, bir Leh
delikanlsnn Rusya mparatoruna kar giritii suikast teeb
bsyd. Geri, Paristeki bu aydn ve daha baka Trklerden
byle bir suikast hareketi hi bir zaman beklenemezdi. Ve bu
uzaklatrma ii Fransz ilgililerinin akima kendiliinden de gel
mi deildi. Ne are ki o zamanlar Paris Eliliini yrten Cemil
Paa (1) srf l Paaya yaranmak, ona bah olduunu gstermek,
bylelikle zaten ok zengin olan elilik tahsisatn daha da arttr
mak amacyle bu hle n ayak olmutu. nc Napolyon zama
nnda Paris'te byk srler meydana getiren bir hafiyeler ordu
su vard. Bunlardan bir ksmn el altndan kollam, onlar arachyle Jn Trkler'in padiaha bir ktlk yapabilecekleri kayg
sn Fransz Hkmetine alamt. Bu, cimri birtakm karlar
yznden, kendi ulusunu ve aydnlarn lekelemekten baka bir
ey deildi.
Hatta Cemil Paa, be on gn ncesine gelinceye ^yan isti
fa ettii gne kadar elilik grevlisi bulunan Kni Paazade Rifat Beyden ie balamt.
(1) Cemil Faa, Tanzimatn ilnma asil rol oynayan nl ve deerli
devlet adam Mustafa Reit Paamn oluydu. Bizzat Mustafa Reit
Pasanm yetitirdii deerlerden bulunan Al Paamn, sonradan,
bu byk vezirle aras bir hayli almt. Cemil Paa, babas da l
m olduu iin, Ali Paaya snmay zorunlu grmekteydi. S- K.
128

YENt OSMANULAH TABlHt

Rifat Bey, ok nazik, ok terbiyeli bir gen olmakla birlik

te biraz dikbalyd. zellikle ald eitim ve aydnlk kltr,
kendisini yersiz ve lzumsuz yaltaklanmalardan, byklerine kar
riyakrca davranlardan uzak tutard. Onun bu terbiyeli, fakat
serbest tutumu tabiatyle mirlerini memnun etmiyordu. Eli Ce
mil Paa ise, l Paanm yetitirdii zamane devlet adamlarn
dan olup an protokol kurallarna pek dknd. Bu milletin si
yaset alannda yetitirdii en sekin kiilerin tek ncs olan ba
basndan bile daha onun salnda yz evirip Al Paanm
eteklerine yapmt. Biliyordu ki babasmn ya ve zaman ge
mi, istikbl Al Paann evresinde toplananlarnd.
Btn bunlar sylerken, daima gerekleri yazmak istedii
mizi ve sylediklerimizi belgelerle pekitirmeyi gz nnde tut
mak arzusundayz. Yoksa baka kimselerin pein verdikleri yar
glara saldrmak dncesinde deiliz. Ne var ki yakn amzn
belirli devlet adamlarm gerek ynleriyle tantmak da grevi
mizdir.
Yukandaki grlerimizi belgeleyen eylerden biri imdi
ikisi de Tanrnn rahmetine kavumu bulunan Rifat Bey'in,
Cemil Paaya yazd u mektuptur:
Devletl Efendim Hazretleri,
u mektubumda sizin zerinizde tadmz yksek vezirlik
sfatlarna lyk br dil kullanamazsam, herhalde bunu mazur g
rrsnz sanrm.
Bilindii gibi, insan bir iddiada veya davada bulunurken ar
tk protokollu deyimler kullanmaya pek ihtiya duymaz. Byle
br mektubu yazmaya ise, sizin tutum ve davramlannz zerine
cesaret ettiimden, edep sahipllerinin nazannda da kendimi her
trl mnevi sonunluluklardar. syrlm kabul edebilirim.
imdi konuya gelelim: Zatlinizin de bildii zere ben kulu
nuz, elilik baktiplii greviylle Petersburgda bulunduum sra
da, tstanbulca paala getirilmem dnlm ve bu sebeple
merkeze arlmtm. Alt ay kadar Asker! ra'ya devam ettik
ten sonra, renimimi tamamlamak bahanesiyle, akl almaz bir
ekilde Paris Elilii emrine gnderilmitim.
Buraya gelip almaya baladm. Fakat bundan bir y kadar
nce, bana kar takmdnz Isaz sebepsiz tutum ve davramlar
yznden, grevimden istifa ettim; nk kiisel onurumu tehii129

f/9

yeni

OSMANLILAR TARIHt

kede grmekteydim. Zaten, renimimi tamamlamak arzusu da

gnlmde yer etmi bulunmaktayd. Ancak, bu iki sebepten birin
cisini yani sizin bana kar olan davrammz yznze vurmak
istemediim iin, sadece il^ cisin i istifa dilekemde belirtmitim;
Ne var ki dikkat buyrulursa o dilekemde birinci sebebe ait de ba
z imalar bulunmaktayd.
Bu imalar (1) pek iyi anladnz halde, nedense, zerinde
durmak htiyacm hissetmediniz.
te yandan, istifa dilekemin ileme konulmas ve almapnV
cevabn en ksa zamanda bana bildirilmesi hususundaki ricama
olumlu cevap verdiiniz halde, bu ii srncemede braktnz.
Ben, sonucu bekleyeduraym, hazirann yirmi beinci gn ika
met etmekte bulunduum yere saat inde iki casus gelerek
kapcdan: Rifat Bey sokaa fesle mi kyor? Yoksa elilie mi
gidiyor? Ne yapyor, nasl geiniyor?.. yollu birtakm yersiz ey
ler sormu ve hatta bunlardan biri, bir bahane ile, yanma bUe
gelerek oturduum oday gzden geirmitir.
Ben, bu olan bitenleri byk bir hayretle karlamakta ve ba
kalm iin sonu nereye varacak gibilerden beklemekte iken, er
tesi gn sabahleyin yine o herif geldi. Polis tarafmdandr, diye
rek yanma bir kt brakarak kp gitti. Kd atm zaman
grdm ki, Fransa dahiliye nazn Marki de la Valette, pazartesi
gn in beni makamma artm. Buna hi bir mana verme
mekle birlikte sylenilen zamanda kendisinin makamma gittim.
Ziya ve Namk Kemal beyler de daha yeni gelmiler, kendilerine
gsterilen yerlere oturmak zere diler. Meer onlar o gn seyahata hazrlanmlar imi. Nazr tarafndan saygh bir kabulden
sonra, Ziya Bey, sze balayarak: Londraya gitmek zere iken da
vet mektubunuzu aldk; ne iin arlm olduumuzu anlamak
iin geldik, dedi.
D Fazl Paann nl mektubunun Trkeye evrilmesi konusu, Park
elisi Cemil Paa tarafndan, Rifat Beye isnad edilm'.^ ve durum
sadrazam l Paaya bu yolda bildirilmiti. Bunun zerine stanbulda, Rifat Beyin babas Kni Paaya durum ineli ve manal bir e
kilde hatrlatlm, olunun kulam bkmesi tavsiye edilmiti. Baha
da durumu oluna yazmt. te Rifat Beyin istifasnn en byk
sebebi buydu. (Eserin yazarnn notu.)
130

YEN OSMANLILAR TARH

Marki de la Valette bu sze teekkr etti ve arnn sebe~

bini yle aklad: Bir zaman iin Paristen ayrlmanz gerek!ten ok isabetli olacaktr. Ben de zaten sizden bmu, fakat gaynfesm olarak, rica edecektim. nk padiahnz hazretlerinin
^bakentimize yapaca seyahatten dolay bu msyler merak ve
iel iindedirler. Sizi davetimin sebebi de budur. Lkin, una
nanmanz isterim ki bu i benim teebbsm zerine meydana
gelmi deildir. Ben size: falan yere seyahat ediniz eklinde emir
veremem. Sizden her haliyle memnunuz ve sizi grlerinizden
dolay kmamak hi bir zaman aklmza gelmez. sterseniz bir ce
vap veriniz, bunu aynen kendilerine ifade edeyim.
Nazrn bu konumasndan duyduum aknl, kendisinin
yannda bile saklamaya muvaffak olamayarak, kendisine unlar
sordum: Bu szleriniz bana da m aittir? Benim iin de mi bir
kuku vardr? Ben burada elilik grevlilerindenim. Geri istifa
etmi bulunmaktaym; lkin istifamn kabul edilip edilmedii hu
susunda hlen tarafma herhangi bir bilgi verilmi deildir. Eer
kabul edilmi olunsayd herhalde eli hazretleri bunu bana bildi
rirlerdi. nk bunu bana vaat etmilerdi, dedim.
Bu szleri sylerken - gerek bir yurtsever olduum iin devletimin eliliinin onurunu kryor muyum, gibilerden derin
bir znt ile de sarslmakta idim. Fakat, derhal anladm ki Fran
sa devleti katnda devletimin eliliinin onuru diye bir ey zaten
braklmam. Zira, benim bu szlerime Fransz nazrn amas
gerekirken kendi; Sizin eliliinizin byle usulsz tutumlarn
zaten biliyoruz, manasma gelen ac tebessmlerden sonra, syle
diklerinin bana da ait olduunu ispatlamak iin yazhanesinden
bir kt kard ve nme uzatt. Alp okudum: Ziya, Namk Ke
mal beylerle, Ali Suavi ve Agh efendilerin adlanmn altna be
nimkinin de eklenmi olduunu grdm.
Dorusunu sylemek gerekirse byk Osmanl devletinin bir
elisinin, bizzat kendi emrindekii memurlarmdan birine bir tebli
letmek iin, yabanclar arac l;lmas kadar hukuk kurallarna
ilgisiz kalacan akl ve hayalimden geirmezdim.
Bir Tam anlar vatanmzda, nefsini bin bir tehlikeye bile bile;
ve seve seve atarak, eline Glhane Hatt Hmayun unu alp y~
ite krsye kan ve orada hlkm can, mal ve rz dokunulmaz
ln dnya leme iln eden; devletin bu resm vaadine Avrupa
.131

YENt OSMANLILAB TABIHI

devletlerini ahit tutan Reit Paa gibi gerekten yce bir insann
olu olduunuzu bilmese idim, buna o kadar amaz ve zhnezdim. HalbuM onun olu olan siz, zgr bir lkede, zgr bir insa
nn bir eit saldrya uramasma - kendi gcnz yetmezse -
lkenin hkmetini arac klmaya alyorsunuz. Bundan dolay,
sadece sizin hesabnza, o kadar znt duydum ki derecesini ta
rif edemem.
Her ne hal ise.. Bal ve saygl bulunduum devletimin ell>
liine kar, yabanc kuvvetlere dayanarak kar koymak pek l
elimde olduu halde - yle bir elilie misillemede bulunmak da
hakkm iken - byle bir durumu nefsime yediremedim ve hemen
Paristen ayrlmay uygun buldum.
O gnden beri meseleyi enine boyuna dnyorum ve shn
niin byle davranm olduunuza bir trl akla yatkn bir sebep
bulamyorum. Buna sebep acaba istifa etmem midir? Fakat, ta
san bunu nasl dnebilir? Bir memur resm sfatndan istifa et
ti diye mutlaka arkasna casus koymak m gerekir? Bir memur
resm sfatndan istifa etti diye niin sokaa fesle mi kp kma
d merak edilir ve bu merak ii tahkik etmeye kadar gtrlr?
Bir memur resm sfatndan istifa etti diye niin yabanc bir dev
lete: Padiah hazretlerinin seyahati hususunda kayglyz, gibi
muammal manalar tayan bavurmalarda bulunulur?
Acaba btn bunlara sebep Namk Kemal Bey'le aramdaki
dostluk mudur? Siz de bilirsiniz ki hr olan bir insan dost ve ah
baplar ile grmekte serbesttir. Eer kendisiyle grmemem
iin yaptnz st rtl birtakm hatrlatmalara uymam
olmam benim iin bir kusur saylyorsa, ne kadar usulsz hare
ket etmi, ne derece haksz davranm olduunuzu her akl ve in
saf sahib derhal teslim eder. Kald ki Namk Kemal ile sekiz do
kuz yl ncesine kadar uzanan eski ve kardee bir ahbaplmz
bulunmaktadr. Bunu sizin de bUmeniz gerekir. Byle bir eski
dost yabanc bir lkeye gelirse, o lkede dostu - baz kimseler
bundan tedirgin olacak diye - arkadan arayp sormaktan ka
lacak mdr? Kendisi stanbulda Tasvir-i Efkr yazarlnda
iken, Paristen bir muhabir bulmak bahanesiyle gazeteyi elie
yollatmak iin, benim arachma bavuran da sizdiniz.
Sonra, onunla grmemem hususmda yaptmz st rt
l hatrlatmalarm resmi bir taraf bulunmadm zellikle birka
132

YEN OSMAraJLAB TABIHt

kere tekrarlamtmz. MademM bu hatrlatma resm bir emir ni

teliinde deildi, o halde buna uymam, bunca senelik bir arkada
m durup dururken feda etmek olurdu. Ben bylesine bir mdaheneye lzum grmediim iin arkamda casus gezdirmeye ne
den lzum grlsn? Bama fes giyiim niin bir baa kakma
konusu olsun? Pariste fes giymek sadece elilik memurlarma z
g bir imtiyaz mdr? Hakkmda hangi sebep ve hakla yabanc bir
devletin h ^ m et yelerine ikyet yaplabilsin? Padiah hazret
lerinin seyahati hususunda kayglyz, gibi bir ifade neden kullanlsm?
Bir de, mademki Namk Kemal Beyle grmek bu kadar
hakarete lyk bir sutur, acaba yine elilik memurlarndan olduk
lar halde, onunla grm bulunan bakalarna neden bu mua
mele reva grlmemitir? Yoksa gren o kiiler, sizin tarafnz
dan kendilerine verilen talimatlara uygun hareket ettikleri iin
mi bana reva grlen muameleye uramyorlar(l).
Bir de, hatrlayacanz gibi, istifam konusunda sizinle konu
urken bana: Siz sadece resm sfatmzdan istifa etmi sayhrsmz. Byle olmakla maa alma hakkmz kaybetmi saylmazsraz, mademki burada renim yapyorsunuz size maamz eski
den olduu gibi verilecektir, demitiniz de ben: Resm sfattan
istifa etmek, gayet tabidir ki maa alma hakkn da kaybetmek
tir. Benim okumak iin istifa ettiimi ileri srm bir gsteri
deil, cidddir; yoksa hi bir zaman memurlar snfmdan ren
ciler smfna inmek deildir, cevabm vermitim. Acaba grd
m ve karlatm hakszlklar bundan dolay m meydana ge
liyor? yle olmamal; nk akl ortada bulunan bu drst
lm karsmda o zaman siz de, tevazu gsterip, teklifinizin
yersiz olduunu itiraf buyurmutunuz. Ben, hakkm olmayan bir
eyi kabul etmedim ve edemezdim; haktan ve grevden anlayanlann yapacaklar ey bundan baka ne olabilirdi? Bunun iin ne
den arkama casus konuyor, fesle dolamam sizin iin neden en
die ve tel douruyor? Durup dururken neden Fransz hkmet
yelerine ikyet olunuyorum?
(1) Eli, baktip Mnir Beyi, zel talimat nererek birka defa Namik
Kemal le grtrmst. Rifat Bey bunu kastediyor. (Eserin yazanntn notu.)
133

YEN OSMANLILAR TARH

Sz hlsa etmek gerekirse, tutum ve davranlarmda, ka^

latm muameleleri hak edecek hi bir su grmediim gibi,
kendimi sizin haksz ve zalim muamelelerinize uram bir ma
dur olarak gryorum. Ama, hemen belirteyim; Bu madur deyi
mine baka mana verilmesin; nk maksadm sizden stirhamda
bulunmak deil, hakkm aramaktr. Nasl hakkm aramam ki siz
beni aidatmz, namusumla oynamaya baladnz. Bari sebepsiz
olarak byle bir muameleyi yapmaya mecbur olduunuzu syle
mi olsaydnz, yabanclann gznde, byle en basit bir konuda
bile cahU olduumuzu ortaya koymam olurdunuz. Bu ok aIk
seik hususlar nasl olup da hatrlayamam olduunuzu bir tr'
anlayamyorum.
Her ne ise, ben de hakkm arayp durumu stanbula bildi'
receim iin, bir yanhha yol amasn diye sizden u hususlar
sormaktaym;
1. stifam kabul edilmi midir? 2, Kabul edilmise sonu ne
den bana bildirilmemitir? 3. Arkama neden casus konulmutur?
4. Bir suum varsa elilie arlarak bana resmen anlatlmayp
da, neden Fransa dahiliye nazrlnn araclna lzum grl
mtr? 5. Padiah hazretlerinin seyahati hususunda kaygl oldu^nuz ne mana ile sylenmitir? te btn bunlar iin sizden
resmen aklama talep ediyorum. Eer vermezseniz, hakkm arayamayacak kadar meramm anlatmaktan ciz bulunmadm be
lirtmek isterim. Ben, u anda da Osmanl devletinde nazrlk g
revi yapmakta olan bir zatn oluyum; o zat ise devlet nazarmda
tekrar tekrar tartlm, doruluk ve namusluluk ynnden ler
zaman tam ayar gelmi olan Kni Paadr.
u grdm hakaretten dolay hakkm arsunaktan hi bir
zaman geri durmayacam bir daha arzederim.

* * *

Paris; 30 haziran 1S67

Rifat

Ziya ve Namk Kemal beylerle Agh ve Suavi efendiler Lond

ra'ya gittiler. Reat, Nuri ve Mehmet beyler de Jersey adasma e
kildiler. O tarihte Victor Hugo da - bir eit srgn olarak - bu
adada yaamaktayd. Bunlann niyeti hem bu byk Fransz ede
biyatsn ziyaret etmek, hem de medeniyetin her trl hayu hu
134

YEN OSMANLILAR TABB

yundan, grlt ve patrtsndan bir sre olsun uzaklamak, ses

siz ve sakin bir kede gnlerini geirmekti.
Rfat Bey, Paris'in en kibar semtlerinden biri olan, Fouborg
Saint Honoreede oturmaktayd. Drt oda ve bir mutfaktan mey
dana gelme son derece gzel bir apartman dairesi vard. Dairesini
bir sre iin hizmetisine emanet ederek, iine sadece baz elbi
selerini koyduu, kk bir valizle Brksele ekilmeyi uygun gr
mt.
Londraya varan drt arkada - Pariste olduu gibi - ne da
hiliye nazrl, ne de polis tarafndan aran;^ soruldular. Hatta
bu makamlarca byle drt kiinin Londraya gelmi olmas husu
sunda ne bir bilgi, ne de bir ilgi gsterildi. nk, ngilterede sa
dece ie ve olaya baklr; niyetler, tasarlar, faraziyeler zerine ih
timaller kurulmaz. Bu durum o zaman olduu gibi bugn de byledir. Hi bir kimse polis tarafndan salt merak ve tecesss y
znden takibe uratlmaz, ille ki byle pheli kiilerin er tak
mndan olduklar hakknda kendilerine kesin belge verilsin. By
le olduu zaman bile polisin yapabilecei ey, onun er ileme ni
yetinin gereklememesine dikkat etmek, gerekirse bunu engel
lemekten ibarettir. Yani, onu, sadece uzaktan uzaa, fakat uyank
olarak gzetler.
Drt arkada Londrada Regent Stritte 13 numaral bir evin
birinci ve ikinci katlarnda yerletiler.
Bu srada Sultan Abdlaziz Han, Parise gelmi, bir sre
orada kalm, sergiyi gezmiti. ngiltere kraliesi Victoriann da
vetini kabul edip resmen ngiltereyi de ziyaret edeceini - elili
imiz arachyle - ngiliz hariciye nazrlna bildirmiti.
Acaba ngilterede de, Fransada olduu gibi, Jntrkler bir
misafir olarak horlanacaklar, bir sre iin de olsa, Londray terketmeleri hakknda kendilerine bir hatrlatma yaplacak myd?
Ziya Bey'in, hayli tuhaf denilecek, garip bir tabiat vard. Bu
nun etkisiyle, daha dorusu bu tabiatna yenilerek kalkp Gadban
Efendi adnda birine bavurdu. Gadban Efendi aslen Halepli bir
hristiyard. Uzun zamandan beri Osmanl devletinin Londra ba
konsolosluk grevini fahr olarak yrtmekteydi. Otuz yla yakla
an Londra hayatnda gerek namusluluu ve drstl, gerek
terbiyesi ve fazileti sayesinde ehrin yksek sosyetesine karm,
birok byk mevkili kiilerin saylan ve sevilen dostlan arasnda.
135

YENt OSMANLILAR TAMHt

yer almt. Bundan dolay her yerde hatn geerdi ve hemen he

men her arzusu yerine getirilirdi. Zaten kendisi de Ingilizlerin ah
lklarm, detlerini, geleneklerini yakndan tanm olduu iin,
yerine getirilmesi mmkn olmayan konularda en kk bir mit
racaatta bile bulunmaz, itibarm zedeletmezdi.
Ziya Bey, Gadban Efendiye:
Acaba Paris eliliimiz gibi Londra eliliimiz de byle
bir harekette bulunur mu? diye .sormutu.
Gadban Efendi, Ziya Beye u cevab vermiti:
Londra eliliinde bulunan kimse, Cemil Paa deil. Mzrs (1) Paa'dr. Durum byle olduuna gre, kendisine ngil
tere hariciye nazrlnda byle bir teebbste bulunmas, Bbl'den emrolunacak olsa bile kendisi bu emri yerine getirmedik
ten baka, o emri iddetle reddeder, hatta knar.
Gerekten de Jntrkler Londra'da ellerini kollarn sallaya
rak dolayorlar; Gadban Efendinin hemerilerinden Rzkullah
Hassun adnda bir adamn yardmyle British Muzeumdaki ou
el yazmas, nadir slm eserlerini inceleme frsat buluyorlard.
Bu Hassun Efendi, o tarihte British Muzeum'un arka ait ki
taplarn tasnif ederek bunlarn bir katalounu meydana getir
mekle grevlendirilmiti. Britanya mze grevlileri arasnda nem
li saylan bir mevkii vard. Vaktiyle stanbulda iken Ruzname-{
Ceride-i HavadisIe Tasvir-i Efkr gazeteleri ve Sait Bey (paa)
ile inasi arasnda gemi bulunan bir dil tartmasnda Tasvir-i
Efkr'm karsnda bir tutum taknmt ama, sonralar Namk
Kemal'in ve Jntrklerin kopmaz bir tarafls kesilmiti.
Kendisi ngiliz ve Fransz dillerini ok iyi bilir, her iki dilde
mkemmel konuur ve yazard. Eski Arap edebiyat ve tarihi ze
rinde pek ok alm: bunlardan az rastlanr, garip ve ilgi e
kici saysz fkra ve hikyeler derleyerek hemen her on gnde bir
kk kitapklar karyor, bunlarm satndan hatn saylr bir
para kazanyordu.
Sonra, British Muzeumun kitaplna gelen, etd ve incele
meler yapan oryantalistlerden pek ouyle dostluk kurmu oldu(1) Mzrs (ya da Msriis) Paa Rum asll bir Osmanh idi. Yirmi y
kadar bir sre osmanh devletini Londrada temsil etmiti. X ,
130

Y E M OSMANLILAR TAMH

|u iin, Jntrkleri bu sekin adamlara tantyor, bylelikle onla

ra evrelerini geniletmeye alyordu.
Hassm Efendi drt be yl ncesine kadar stanbul ttn
gmrnde grevliydi. Fakat bir hesap meselesinden dolay
Gmrkler Nazr Kni Paa ile aras akt. Kni Paa onu mah
kemeye aldrmak zere iken kendisi Trkiyeyi terkedip Londra'
ya ekilmiti. Hemerisi Gadban Efendinin yardm ve aracl
ile mze kitaplndaki bu ii elde etmiti. Ayda altm yetmi n
giliz liras kadar bir maa alyor, bununla haysiyetini kimseye ze
deletmeden yaayp gidiyordu.
Gerek Gadban Efendi'den, gerek Hassun Efendiden bu eser
de sz etmemizin sebebi, bu iki adamn Jntrklerin izledikleri
siyas amalarda maddeten ve mnen byk yardmlarnn ge
mi olmasdr. Bundan dolay kendilerini kranla anmak isteriz.
Sultan Abdlaziz, Paristen Londraya geldii zaman, teki
arkadalar yerlerinden oynamamlar, yalnz Ziya Bey, yaknlar
daki Brayton kasabasna ekilmek ihtiyacn duymutu. nk,
kendisi vaktiyle Mabeyn-i Hmayun'da grevli bulunduu zaman,
padiahn en yakm dostlarndan biri olacak kadar, onun sevgi ve
gvenliini kazanmt. Hatta, Sultan Abdlazizin ilk yllarnda
am'da patlak veren olaylar yznden - bir buuk yldan beri
olaanst yetkilerle Suriyede bulunan rahmetli Fuat Paann
sadrazamla getirilii tamamiylc Ziya Bey'in yardm ve aracl
ile gereklemiti. Sonralar iki gn iinde zaptiye mstearlna,
sonra Atina eliliine ve nc gn de - birinci defa olarak ki
o zaman bu greve gitmiti - Kbrs mutasarrflna tayin olun
mak gibi. Sultan Abdlaziz'in anna yakmayacak siyaset oyunlarma feda edilmesi, saray entrikalarnda kendisine stn gelen
kimselerin, yani Al Paa taraftarlannn hilelerinin sonucuydu.
Ziya Bey, Kbrstan stanbula dnnde de Bblde yine bir
takm nemli grevlerde bulunmu, fakat yeniden Al Paann kin
ve garazlan yznden bu sefer Amasya mutasarrfl greviyle
yeniden bakentten uzaklatrlmt. O tarihten beri de Sultan
Abdlaziz'in yzn grmemiti. imdi, kendisiyle karlama
mak iin, o gelip ayrlmcaya kadar, Londra dma kyordu. Ziya
Bey, her eye ramen, duj^gu. adam idi; bir zamanlar ok yakm
bulunduu hkmdar imdi byle bir gurbet diyarnda uzaktan
137

Y m t OSBIANLILAR TARtHt

grmek, ya da ona uzaktan grnmek kendisine ac gelecekti.

Evet, Londrada her kii misafir bir hkmdann davetli bih'
lunduu umumi yerlerde onu - hatta pek yakmdan - grebilir.
Nitekim Abdlaziz, bir tren dolaysyla Kristal Palas'ta bulun
duu gn, telerde balarnda krmz fesler olan Jntrklerden
kii grp Fuat Paa'ya dnerek: Bunlar kimdir acaba? di
ye merakla sorar. Ksa bir sre sonra Mustafa Fazl Paa'nn ken
disi hakknda ne kadar drste ve merte konuacandan ha
beri olmayan ve bundan dolay hl kendisine dman bulunan
Fuat Paa, iyi bir frsat yakaladndan memnun; Bunlar, Mus
tafa Fazl Paa kulunuzun buralarda kurmu olduu muhalif par
tinin yelerinden bazlardr, diye cevap verir.
ite byle dnceler yzndendir ki Ziya Bey, karlap yz
yze gelmemek iin, padiahn Londra'da bulunduu srece Braytondan ayrlmaz.
Bu arada, bir noktay da hatrlatmak yerinde olur: Sultan
Abdlaziz Londrada rahmetli Fuat Paaya - onu deta canndan
bezdirecek kadar - hi sebepsiz hakaretlerde bulunmutur. Hatta
derler ki, zaten kalp hastas bulunan paann, bu seyahatte gr
d ar hakaretler yznden hastal daha da iddetlenmitir
( 1).
Bu hakaretlere ehzade Abdlhamit Efendi de dolayl olarak
sebebiyet vermitir. nk ortada yle bir sylenti dolamaktay
d: ehzade Murat Efendi, Prens de Galin pek ziyade hrmet ve
sevgisini kazanm, zaten yaratl bakmndan da uysal, terbiyeli
ve zeki olduundan ngiltere hkmdar hanedanna kendisini ger
ek anlamyle sevdirmiti. te, bundan dolaydr ki Sultan Abdlazize - bir hkmdar o ld u ^ iin - gsterilen ihtiaml sayglara
karlk, ehzade Murat Efendiye - bu sfattan uzak bulunduu
halde - salt kendisinin sekin kiilii iin zel bir sevgi ve samimi-^
yet gsteriliyor, prensler ve prensesler sk sk onu protokol aan
bir yaknlkla zel hayatlarna kadar sokuyorlard. ih garip ta
raf, Murat Efendiye byle davranlrken. teki ehzade Abdlhamitin bu samimiyetin ok dmda ve tesinde tutulmasyd. Bu
{ ! ) Fuat Paann, stanbula dndkten sonra, sadrazam Ali Paaya;
Al padiahm; Avrupada onu idare ettim ama bendien de haytf
kalmad* diye yaktndtt sylenir. S-K,
138

YENt OSMANLILAR TARH

ehzadenin zaten bilinen kskanlk duygusu ve nifakl bu ha

le sebep olmutur.
Ortalkta dolaan sylenti, kralie Victoriann kzlarndan
birini ehzade Murat Efendi ile evlendirmek arzusunu besledii
konusu zerine idi. Bunu prens de Galin zellikle destekledii
sylentiler arasndayd. Gya, padiahn beraberinde bulunan ha
riciye nazr Fuat Paa'dan - resm olmayan bir ekilde - yaplan
az aramas bu arzuyu artrmaya yol amt. te, ehzade Abdlhamit, kskanlk ve fkesini artran bu meseleyi, gizli olarak
amcas Sultan Abdlazize aklam ve Fuat Paay bu evlenme
iini gerekletirmeye almakla sulamt.
Abdlaziz, tahta ilk getii yllarda, bir halk dostu olarak ta
nnm ve ok sevilmiti. Ancak, aradan bir sre getikten sonra,
taknd ar azametli tavrlar, yersiz vehimler milletin kendisi
ne kar beslemekte bulunduu sevgi ve mitleri hayli zedelemi
ti. Hatta, eitli evrelerde yer yer ylgnlklar bagstermiti. te
yandan, kendisi de gittike titizleniyor, her meseleyi byttke
bytyordu. Bu hali - halk bir yana - kendisinin en yakm bu
lunan saray grevlilerini bile yava yava ilerinden soutuyor,
tereddtlere ve ekingenliklere srklyordu.
Hi bir eyden memnun ve honut olmayan padiah, herkesi
halyor, Nevres Paa gibi kk yalarnda iken bile kimseden
bir fiske yememi olan en yakn bir nedimini, merdiven bandan
iterek t aalara kadar yuvarlayarak ar hakaretlere maruz b
rakyordu. Geri onun bu sinirlilikleri bsbtn de sebepsiz de
ildi. Daima unu bunu ekitirerek, araya nifak sokarak kendi
karlarn ayakta tutmak isteyen baz ahlksz kimselerin bu hu
susta son derece byk rolleri bulunmaktayd.
Zavall iyi niyetli halk, kendisinden ok geni ve yurtsever
likle dolu alma rnekleri bekledii padiahlarnn bu halini
grdke yrekten yaralanyordu. O padiah ki balangta ken
dilerine azmin ve iradenin bir timsali gibi gzkmt. Hzla uu
ruma yuvarlanmakta olan meraleketi ancak byle azimli ve ira
deli bir hkmdar, bu giditen ekip kurtarabilirdi. Evet, geni
ynlar sanki uyuyor bir haldeydi; ama uyuyan geni ynlara
karhk uyank bir padiah memleketi saadete ve selmete ula
trabilirdi. nk:
139

YENt OSMANLILAR TARHt

h vakf gerektir ahvle,

$ vezire kalrsa vay hle (1)..
beytinin kavram, en szndan bin yllk dou siyaset anlaynn
dile getirilii idi.
Zaman, hl yle bir zamand ki her ey - iyi olsun kt
olsun - mutlaka padiahn istek ve iradesinin, almalarnn so
nucudur dncesi hkimdi. Zihinlerde, ou zaman bir hkm
darn da ktlklere meyil edebilecei, buna kar milletin ken
disini savunmas gerektii dncesi henz yer etmemiti. Halife
Hazreti merin, yanl bir karan karsnda, kendisine kl ek
meye hazrlanan bir adam grd zaman syledii u mehur:
Allaha krler olsun ki merin hatasn klla dorultacak
mslmanlar da varm sz, hl pek ok kimseler iin ba
lca teselli kaynayd. Bunlar, sadece bu szn gzelliine hay
ran olmakla yetiniyorlar, fakat gerektiinde, hkmdarlarn hata
sn dzeltecek kltan daha etkili yollar bulunduunu akllarna
getiremiyorlard. Hasl, hkmdara itaat etmek dncesi bir
miskinlik halini almt. Devlet adamlarnn kendi kiisel karlann korumak kayglan ve korkakhklan ise erkeklii kadmik de
recesine indirmiti (2).
Btn bunlan dndke, Jntrklerin bu memlekete yaptklan hizmetin en nemlisinin halka uyrukluk grevini ve ken
dilerini ynetenlere hangi snrlara kadar itaat etmekle ykml
bulunduklann retmek olduu meydana kar. Bunun sonucu
da u demektir ki bu Jntrkler, o zamana kadar lkede asl mev
cut olmayan ve adna k ^ u o y u denilen eyi, yoktan vtu- ederce
sine, ortaya karmlardr.
Sultan Abdlaziz, bir taraftan b ynde olumsuz gelimelere
ynelirken, tft yandan da Al Paa'nm tamamiyle kendine mah
sus siyaset ve devlet anlay onu bsbtn artmaktayd. Al
Paanm btn abas padiah Bbl^e uzak ve ilgisiz tutmak
(1) *Hkmdann devletle ilgili btn meseleleri yakndan izleyip bil
mesi gerekir; eer isler onun vezirinin eline kalrsa, o lkenin duru
muna acmaktan baka are yoktur, anlamtno.
(2) Zamannn en aydn kiilerinden biri bulunan Ebuzziya Tevfik Bey
in, kadnlar hdkktndaki gr, ifinde yaad dnemin ve ortamn
bir

zorunitt

sonucudur. $JIT.

yeni

OSMANLILAH TAKHI

iemeline dayalyd. Durum byle olunca, Sultan Abdlaziz, ister

ptemez, kiisel tutumlarnda arla kayor, bu da onu ypralyordu.
Ara sra Tophane ve Bahriye nazrlarnca arzu ettii baz ufak
peiikliklere rza gsteriyordu (1). ite Al Paa, byle nemli
|lmayan toleranslar vererek padiahn gnln ho tutuyor, ama
E^l byk meselelerde tamamiyle kendi bildiini okuyordu.
Fuat Paa, Al Paann en yakn dostu olduu halde, eitli
bakmlardan ondan daha lml ve halk zgrlne daha meyjlli
li. Onun lmnden sonra hariciye nazrln da kendi stne
lan l Paa, sadrazamlkla birlikte tad bu sfatn da yarImyle artk btn Osmnl devletinin sz geerli bulunan tek
Igemeni haline gelmiti.
Kamu oyunun henz yeterince geliip olumad memleket
lerde ya hkmdar bizzat bir baba tavnyle lkenin ve ulusun ba
lna geer, ya da lkenin ve ulusun ykselmesi ve ilerlemesi iin
lapaca^ almalarda gerektiinde kendisine yardmc, gerektipde yol gsterici olacak devlet adamlar yetitirir ve ynetimi
[onlarla birlikte yrtr. Bir zamanlar memleketinin ykselip geImesini tek ama edinen ve ayn zamanda tam anlamyle haretlerinde zgr Avrupa hkmdarlan byle idiler. Byk Petro,
k Fredrik, Maksimilyen, hatta On Drdnc Louis hep bu
lit hkmdarlardandrlar. Her biri azimlerindeki sebatlar ile
yapm bulunan bu hkmdarlar, her ynetim dal iin uzman
(Olabilecek zeki devlet adamlar yetitirmiler, onlar da srekli iyi
iuyet ve almalar ile mcmleketierine pek byk hizmetler gr
mlerdir.

Dizdeki devlet ynetim tarz, btnyle dounun klielemi

sfaset anlayna balyd. Sultan Mahmut, Yenierileri kaldr
makla, eskiye bal bulunan her trl kurumlan da kaldrd
jannmda bulunmaktayd. Ancak her ey, hemen hemen sadece ad
(1) Sultan Abdlazi:fin orduyu ve dowmmay\ gelitirip zenginletirmeye
derin ve samim bir dknl vardt. Padigahtt, teki siyas mese~
lelerden el ekip bu konularla megul olmas Al Paa iin iki yn^
den de {aydalt idi: Bylelikle hem memleket sava} gc haktmtndan
zenginleecek, hem de padiah%n bu meguliyetleri sadrazam teki
ilerinde rahat brakacakt. JJT.
141

YENt OSMANLILAR TABIHt

-deitirmi, fakat bunun dnda belirli hi bir ilerlemeye nail

olamamt. Reit Paa, bu eski siyasete ve eski ynetim tarzu
yeni bir batl elbise giydirmek istemise de, bu elbiseyi giydirmell
istedii vcuda, teden beri o elbiseyi giymekte olan uluslaru|
ruhunu da flemek, gerektiini akl edememitir. Daha dorusun|
sylemek gerekirse akl etmitir ama buna vakit bulamamtk
nk, daha doru drst ilkokullar bile bulunmayan bir millel
iin niversite kurmaya girimitir. Bu, onun ii acele tutmak l-;
zumuna inandn gsterir; zira millete o batl ruhu fleyecek
olan, elbette ilkokullar deil, niversiteler olabilirlerdi. Fakati
her eye ramen Reit Paa, milleti ruhen besleyip kalkndracak
eyin ne olduunu sezinlemi ve bunlarn en bata gelenlerini te
darik etmek arelerine bavurmutu. Eer, bu deerli ve iyi nt
yetli vezir, inand milletindeki kabiliyetleri meydana karacak
aralar tamamlamak imknn bulabilseydi, bizde, daha o za^
mandan balayarak, bir kamuoyu ortaya kacak ve varl
kuvvetle hissettirerek, neleri isteyip neleri istemediini rahatm
la belirtebilecekti. Fakat halk, Yenieriliin kaldrlmasndan b
yana, hemen btn egemenlik haklarn gasbettirmi olduu iin
rtaya kacak olan kamuoyu da zaten kendiliinden uykuya dal
m bulunmaktayd. Byle dnemlerde ise, kamuoyunun hare
kete ve heyecana gelmesi, onun zerine musallat edilecek kuvve
tin iddet derecesine baldr; bu kuvvet son dereceye varmadk
a bu tepki kendisini kolay kolay gstermeye kalkmaz.
O zamanlar Osmanl basn, daha olumasnn balangcnda
bulunduu iin, pek gen ve tecrbesizdi. Kald ki ortada basm
orgam adna da yle pek elle tutulur, gzle grlr eyler yoktu
(1). Bundan dolay bu basnn geni halk ynlarn gerei kadar
uyarmas ve onlar harekete geirmesi sz konusu olamazd. Kal
d ki zaten ortaya kmas ile b irlik te g e re k deyimiyle - bann
ezilmesi de bir olmutu.
Basn, Mustafa Reit Paa zamannda da belirli bir canllk
gsterememitir. Biri resm, teki yan resm iki gazete benzeri
(1 ) Bu srada Trkiyede iki gazete kmaktayd. Biri devlet tarafndan
ynetilen Takvim-i Vekaayi, teki Vilyem ril adl bir Ingila
tarafndan kurulup ynetilen yan resm yan hususi RuznaM-l
Ceride-1 Havadis. .K.
142

yeni

OSMAM.ILAK TARH

|eyden baka bir ey bilip grmeyen halk, bir gazetenin hizmet ve

pnem derecesini anlayamamakta elbette mazurdu.
te, bizde kamuoyunun kendi varlm hissettirememesinin
en byk sebebi bu eitten yayn aralarmn azlnn sonucu-,
;dur. Ayrca -herhalde bu da milletin talihsizliinden trdr-,
fReit Paa balad eseri sadakatle yrtmek iin pek ok kimse,
iyetitirmi olduu halde, onun yetitirdii bu kimseler, kendisine,,
Jyardmc olmak yle dursun - tam tersine - onun kuyusunu kaz-,
mlard. Reit Paa, bu adamlarn entrikalaryle uramaktan,
Jnpayet yese uram, hatta denilebilir ki, gen denilecek yata
lm de bu yesin sonucu olmutur.
Yeni Osmanhlarn tarihini yazarken Reit, l ve Fuat paa-,
lann siyaset anlaylarndan ve siyasette tuttuklar yollardan bah
setmek, bunlar az ok akla kavuturmak zorunludur. nk
bir memleketin ruh halini anlamak iin, o milletin ortak uuru
nun ahs haline gelmi birer sembol bulunan hkmet adamlann incelemem gerekir.
l Paa, Franszlarn Sint Barbe diye adlandrdklan si
yas ekoln btn ktlklerine esir olmutu ve deta ona malp,
bir tutumun iindeydi. Bu zat iin memlekete yararlyd, yarar
l iler grmt... demek, bizzat memlekete kar su ilemiesine bir ihanettir.
Alabildiine hzl koan bir ceylnla bir kaplumbaa ara
snda ne kadar fark varsa, zamann gerekleri ile l Paa'nm siya
set anlay arasndaki fark da ylesine birbirine tersti. Hatta,
onun siyasetini Kaplumbaa Yry diye adlandranlar var
d; nk kaplumbaa yry, onun siyasetinin en iyi tanmy
d.
Buna karlk Reit Paa, halka siyas terbiye vermekle ve
halk bir ilerleme dnemine yneltmeyi ama edinmekle tann
mt. Al Paa, tam onun aksi ynde hareket eder, halk siyas
terbiyeden uzak tutmak iin ne lzmsa onlan yapmaya alrd.
te Meternihin siyaset anlay da bundan baka bir ey deildir,
Fakat, Fransadaki 1848 ihtilli o siyaset bunana lyk olduu
darbeyi vurup siyasetinin nasl ifls ettiini gsterdii halde, ok
yazk ki, l Paa mstahak olduu cezaya uramadan bu dnya^
dan gp gitmitir.
Fuat Paa, yaratltan hr fikirlere yatkn bir adamd, ri1.43

YEN OSMANLILAR TAIUH

yar vcudu gibi geni yrekli, dost ve babacan, herkese iyilik

yapmak isteyen bir tipti. Bblnin kuzey ve gneydeki iki ucun
da (1) nbetlee l Paa ile yer ve makam deitirirdi. Yani, s
rayla biri sadrazamla geerken teki hariciye nazn olur, sonra
hariciye nazn sadrazamlk makamna otururken, sadrazam, hari
ciye nazrln devralrd. l Paa, o adamd ki sadrazamlk n
beti Fuat Paaya geldii zaman - btn dostluklarna ramen onun hkmetin namusunu be paralk edeceinden korkar, yani
bu grevi en yakn dostunun bile yrtemeyeceinderi zm zm
zlrd. nk her eyin en iyisini kendisinin yapabileceine
herkesten nce kendisi inanmt. Fuat Paa'ya gelince - nasl olsa
kendi zeksnn arkadanmkinden aa olmadna emin oldu
undan - yzden dost iten dman bulunan l Paaya kar son
derece pervasz ve umursamaz bir tavr taknrd.
te bu iki devlet adam bylelikle - zellikle Sultan Abdlazizin saltanat dneminde - birbirine kar son derece mltefit
ve sevgi dolu, fakat ellerine frsat getike her ikisi de birbirleri
hakknda ellerinden geleni geriye koymakszn, uzunca bir sre
mr geirdiler. Ancak, ok yazk ki, her ikisi de bu memlekete
- hatta Reit Paa'nm yaptklarndan kat kat stn - hizmetlerde
bulunmak frsat ellerine getii halde onu deerlendiremediler;
tarih alamndan ekilip gittiler.
* *
Ney.se, imdi biz, bu arada dncelerden sonra yeniden pa
diahn Avrupa gezisine dnelim;
ehzade ve veliaht Murat Efendi'nin Ingiltere krallk hane
dan ile akrabalk kurma yolunda olduu sylentisi Sultan Abdlaziz'e, ehzade Abdlhamit Efendi tarafndan - gizli bir ekilde ihbar edilmi ve bu konuda padiahm vehmini uyandracak baz
kkrtmalar^ da bulunulmutu.
yle ya; veliaht bulunan bir ehzade Avrupann en azametli,
en gl bir devletine damat olacakt. O devlet ki deniz kuvvet
leri bakmmdan btn teki dnya devletlerinden nde geliyor
du. Veliaht, - lzum grd veya cam istedii zaman - bu byk
/ I ; Gney uta sadrazamlk makavu bulunuyordu H , bugn buras h' tanbul valiliidir. Kuzey uta haricivc namht vardt. Burost da bu
gn lyabakanhk ariv genel mdrlii dairelerinden biridir. .K.
144

YEN OSMANLILAR TARtm

devletin her trl yardmndan elbette ki kolaylkla yararlanabi

lecekti. O halde, gnn birinde bu yararlanmay neden dnme
sin, neden imdiki padiahn yerine padiah olmak istemesindi?
Hasl, bu vehmi ehzade Abdlhamit ve birka yakn AbdlazizIn zihnine aktarmakta hi de kusur etmediler. zellikle, Fuat Pa
a aleyhtar olarak tannan baz saray grevlileri, bu sylentiyi bir
daha ele gemez bir frsat bilerek, konuyu iledike ilediler. On;lara gre btn bu iler, Fuat Paa'nn bann altndan kyordu,
yani paa bu konuyu Abdlazizin aleyhine, buna karlk kendi
siyle mstakbel padiah Murat'n lehine yrtyordu.
Garaz, kskanlk, nifak gibi kt eylere ara olmak gerek
bir ahlkszlktr. Ahlka soylu, yaratla stn karaktere sahip
imseler nazarnda byle eyler - isterse bir alma niyetinde
olsun - hi de makbul isaylmaz. Nitekim bu mesele, bu konuda da
kendisini olanca byklyle gstermitir. yle k:
Kkrtmalarn etkisinde kalan Sultan Abdlaziz - Fuat Paa
ile aralarndaki dmanl pek iyi bildii iin - hariciye nazn
hakkmdaki sylentiyi Mustafa Fazl Paaya amtr. Maksad iki
paa arasndaki dmanlktan yararlanmaktr. Hem de bir padiahm, rastgele bir paaya olay anlat yledir:
Fuat Paanm bu ie teebbs etmesi srf bana kar bes
ledii kin jizndendir. Adam, ehzade Murat Efendiyi ngiltereli
bir prensesle evlendirmek suretiyle benden intikam almak iste
mektedir. Ben tamamiyle bu kanaatteyim; sen ne dersin paa?..
Ancak ne var ki Mustafa Fazl Paa, hi de padiahn arzula
d cevab vermeyecek kadar, byklk gstermi ve yle kofiumutur:
Padiahm; vezirleriniz iinde belki son derece mevki
dkn ve sivrilme peinde koan adamlarnz vardr. Fakat, har
Da kalrsa, bunlarn tartr^alan, ekimeleri, kskanlklar sa
dece yine kendi aralannd*- Te tjrbirlerine kardr. una itimat
buyurunuz ki sizin hkmr- ^releriniz iinde size kar kin ve
intikam duygusu besleyecek adam yoktur. Hele ki Fuat Paa gibi
zeks, saduyusu asl inkr edilemiyecek bir kulunuzun jyle
yersiz ve manasz teebbslere giriecepne kimse ihtimal vere
mez, Siz msterih olunz padishm. Evet, biliyorsunuz, Fuat Pa
a ile biz sevimeyiz, hatta birbirimize dman gibiyiz. Fakat, b
srf ben kulunuzla o kulunuz arasndaki gr aynlmdan do
143

f/10

YEN OSMANLILAR TARH

ma bir dmanlktr. Bundan dolay ben size duygulanmm deil^j

aklmm emrettiini belirtmeye mecburum. Fuat Paa iin byle;
^rkin yaktrmaya girienler, aslnda, sizin gizli dmanlannzi
dr. Bunlar birtakm kirli niyetleri ile sizi tedirgin etmekten, Fuat
Paa'y gznnden drmekten kendileri iin menfaat ummak
tadrlar. Ksacas byle kkrtmalarla sizin huzurunuzu karan
lar, hi phesiz, birtakm alaklardan bakas deildirler.
Sultan Abdlaziz, Mustafa Fazl Paann bu akla yatkn ve
merte konumasmdan memnun kalm ve tedirginliinden synlmaya balamt. Padiahtaki bu olumlu deimeyi sezinleyen
Mustafa Fazl Paa, bu sefer yle konutu;

Padiahm; mid ederim ki ben kulunuzun siz padiah

mz hazretlerine ve yce Osmanh devletine kar olan ballma
sizin de inancnz vardr. te buna dayanarak urasn arzetmek
isterim; Eer ehzade Murat Efendinin bir ngiliz prensesi ile
evlenmesi imkn dairesine girerse bunu ikinci bir evlenme ile
pekitirmekte byk fayda vardr. Yani Murat Efendiden sonra
sizin z olunuz Yusuf zzettin'in de baka bir prensesle evlenmesi
ok yerinde olur. zin verecek olursanz bu konu zerinde de ben
alrm. nk, politikada bu eit siyas evlenmelerin pek b
yk rol ve etkisi bulunmaktadr. Ortada dnlmesi gereken
bir nemli engel vardr: Avrupa hkmdarlar doulu hkmdar
lara bugn kolay kolay kz vermezler; nk bizdeki birden fazla
kadnla evlenebilme gelenei onlarn iine gelmez ve onlar rk
tr. Geri, vaktiyle kinci Murat^a Fatih Sultan Mehmet hazret
leri birer yabanc prensesle evlenmilerse de, siz yce padiah
mz da bilirler ki, o zamanlar ayrca byle yzlerce erkez cariye
ve odahk kullanlmas deti yoktu; hatta onlann saraylarnda tek
bir erkez cariyeye bile rastlanmazd.
Hasl, Mustafa Fazl Paann konumalan, padiahn veh
mini uyarmak isteyenlerin abalarm boa karm, kendisini de
huzura kavuturmutu.
Sultan Abdlaziz, eski Meclis-i Hazain bakanmn ve bir iki
jnl nce memleketten kovduu bir vezirinin byle cesur ve mert
bir ifadeyle ileri srd grlerden son derece memnun kalm
t. Kendisini Tulon limanndan itibaren karlayan, h i ,mecburi
yeti ve minneti yokken orada ayaklanna kapanp sadakatini is
patlayan, beraberinde Londra'ya gelen ve eline ok iyi bir frjt
146

YEN OSMANLILAR TARtHI

getii halde dmannn aleyhindeki kozu kullanmayan Mustafa

Fazl Paaya yeniden gven ve sevgi duymaya balamt. Bunun
sonucu olarak, Londradan ayrlacaklar gn ona:

stanbula dnmene izin veriyorum; hatta istersen hemen

benimle birlikte gelebilirsin. Daha dorusu bunu arzu ediyorum,
:demiti.
Mustafa Fazl Paa, padiaha tekrar tekrar teekkr etmi,
ancak Avrupadaki ilerini yoluna koymak iin ondan iki ay izin
alm, dn yolunda kendisini Budapeteye kadar uurladktan
sonra Tekrar Parise dnmt (1).
Yukardan beri szn ettiimiz evlenme olay zerine, pa
diahla Mustafa FazI Paa arasndaki bu konuma Londrann
nl Buckingam saraynda gemiti. Bulunduklar salonun kap
snda nbet tutan miralay Rauf Bey (2), hkmdarla paa ara
snda geen konumay tamamiyle iittii iin onu hemen hari
ciye nazr Fuat Paaya ulatrmt. Fuat Paa bunu renince
ilk karlamada Mustafa Fazl Paay kucaklayp yanaklarndan
pm, onun mertliinden duyduu hayranlkla gzlerinden min
net ve kran dolu yalar aktmt.
ehzade Murat Efendinin kralie Victoriann kzlarndan
biri ile evlenme konusuna gelince; bu zaten kendiliinden iiril
mi bir balondu ve iirildii gibi yine kendi kendine snp git
miti.
1 *
Sultan Abdlazizi Budapeteye kadar uurlayp, oradan ye
niden Paris'e dnen Fazl Mustafa Paa, hepsine ayr ayr haber
ler salarak. Yeni Osmanllar zel surette, tekrar Fransa baken
tine davet etmiti. Bu daveti kabul edip gelenler 1867 austosu
nun onuncu cumartesi gn paann anzelizedeki byk konagmda toplanmlard.
O gn uzun uzadya konumalar olmu, Jntrklerin bundan
(1) Baz kaynaklar. Fazl Pasanm stanbula dnmek iin, padiahn
ayaklarna altn ilemeli hallar sererek yalvar yakar olduunu ileri
srerler. yle anlalyor ki gerek, ne o ne de yazarn bvrada yan
d gibidir. kisi ortas bir t/itum akla en yatkn olandr. $.K.
(2) Saray mirliine kadar ykselen ve yakn zamanlarda vefat eden
Rauf Paa. (Eserin yazarnn notu.)
147

YEN OSMANLILAR TARH

byle izleyecekleri yolun ana izgileri karara balanmt. Ziya \e

Namk Kemal beylerle Ali Suavi Efendi Londrada kendilerine
gre bir alma program dzenlemilerdi. Ancak, ne var ki, da
ha iin banda, aralannda belirgin birtakm anlamazlklar da
bagstermiti. Ali Suavi Muhbir gcizetesini bu sefer Londra'da
yaynlamak istiyordu. Namk Kemalle Ziya Bey ise Hrriyet
adl baka bir gazete karmak niyetinde idiler.
Nihayet, Ali Suavi'nin Londra'da tek bana Muhbiri karmasna ve tekilerin de ileride Hrriyet gazetesini yaynlamakta
serbest olduklarna karar verildi. Bu bir deneme olacakt.
Namk Kemal, Ziya Bey ve Ali Suavi Efendi Londra'da bulun
duklar sre iinde stanbul'dan dizgi iin Trke alfabe harfleri
ve bunlar dizecek mrettip getirtmilerdi. Getirtilen harfler, vak
tiyle Agh Efendi'nin Tercman- Ahval gazetesinde kulland es
ki ve anm harflerdi. Mrettip olarak da Anesti adl Nevehirli
bir Rum bulunmutu. Bu adam vaktiyle stanbulda Zenbur (1)
adnda Trke diliyle, fakat Rum harfleriyle bir mizah dergisi
yaymlamt. O derginin sahibi, yazan, dizeni, basan, hatta da
tcs hep hep kendiydi. Haftada bir kere yazp yaynlad ey
leri Cemiyet-i llmiye-i Osmaniye demeinin basmevinde dzen
leyip el tezghnda bastrr, sonra bunlar koltuuna alarak sokak
sokak dolar, bara bara satard.
Anesti, ok nkteci bir adamd. Ayn zamanda gl bir tenkid zeksna da sahipti. Araplarn kelbiy30in, bathlann
cinique diye adlandrdklar derbeder bir felsefenin kalender
bir mensubuydu.
Mustafa Fazl Paa, yayn ileri iin, bir sandk kurdurmu
ve bu ie 250 bin frank sermaye yatrmt. Bu para dizgi ve bas
k masraflar ile posta cretine karlkt. Her ay ne kadar frank
masraf olmusa. Msy Sakakiniye verilecek bir hesap karl
nda, sarfedilen para kadar bir para yeniden sanda girecekti.
Netice olarak asl sermaye olan 250 bin frank hi bir ekilde ek
silmeyecekti. Sandn ynetim ilerine. Ziya Bey bakacakt.
Yeni Osmanhlar'dan her biri iin de deiik oranlarda ma
alar dzenlenmiti. Ziya Bey'e bin, Namk Kemal Beyle Rifat
Bey'e ikier bin. Agh Efendi ile Ali Suavi'ye bin be yzer ve
teki kalanlara da biner frank aylk denecekti.
(1) Eekars anlamma.

YEN OSMANLILAR TAIUH

Bu aylklar her ayn banda Paris ve Londra bankalarndan,

birer ek karlnda, hak sahiplerine deniyordu.
karlacak ilk gazetenin Londrada yaynlanmasnn sebebi
vard. Fransa'da basn, ar cezalara dayal bir kanunun basks
altndayd. Bundan baka Napolyon hkmeti, aklna eserse, ga
zeteler iin kanun d davranlarda da bulunuyordu. Hele ya
banclar tarahndan karlacak gazete, o yabancnn mensup ol
duu eliliin en kk bir ikyetine derhal kurban edilebili
yordu. Ksaca, imparatorlukta keyf ynetim kanun hkmleri
nin daha stndeydi.
te, btn bu noktalar gz nnde tutularak, basnn her
anlamyle serbest bulunduu Londra tercih edilmiti. Btn bun
larn sonucu olarak da 1867 yl austos aynn otuz birinci gn
ngiliz bakentinde Muhblr'in ilk says karlmt.
Gazetenin ilk saysnn birinci sayfasnn birinci stununm
bana u cmle konulmutu:
IVIuhbir, doru sylemenim yasak olmad bir memleket bu
lur, yine kar.
Bu ilk sayda, zerinde durulacak, nemli bir bahis yoktu.
Hatta, Yeni Osmanhlar'n amalan ve tutacaklar yol hakkmda
da hi bir ey yazlmamt. Ali Suavinin o kendine zg slbu
ile - iln klkh - u satrlar en belirgin hususlard:
imdilik, geici olarak Avrupada yerlemi bulunal Cemi'^
yet-i slmiye (1) nn en byk amac Osmanh lkelerinde kltr
ve eitimin ilerlemesine alnut. Br iki aydan beri matbaa ve
teki ara ve gereleri tedarik etmekle megul bulunuyordu. Bun
lar ksmen tedarik edilmi olduu iin imdi ie balanmtr.
Bata gelen niyetimiz her eyden, ama her eyden nce, mem
leketimizin okullarnda okutulmas gerekli bulunan kitaplar elif
b (alfabe)den balayarak retimin sonuna kadar yetecek ekil
de yazp yaymlamaktr. Medreselerin de eski zamanda ve haleni
Hintte (bugnk Pakistan blgesi kastedilmektedir) mevcut olan
usl altma alnmas tavsiye edilmekle beraber, eitim ve retini
(1) Ali Svavi, nedense, *Yeni Osmanllar Cemiyetu deyimi yerine tsrarla *Cemiyet-i slmiyet szlerini kullanacak ve hu durum - baka
sebeplerin de eklenmesi ile - ktsa aatnanda onunla Namtk Kemal ve
Ziya Paantn aralartm aacaktr. .K.
149

YENt OSMANLILAR TARHI

iin elverili ksa apta fakat z yapda eserler baslmas dnl

mektedir. Zamanca lzm gelecek kanunlara ve maarife dair k
k kitapklar da yaymlanacaktr.
Maksat millete bir hizmet etmek deil midir? te en byk
yk zerine almak ve millet iin anl hizmette bulmmak erefi:
ni kazanmakla iftihar etsin:
Ko, ne derlerse desinler, insan olan - tende can olduka - mil
letine hzmet etmekten geri durmaz.
Bazan insamn vatanm terketmesinde de bir hayr vardr. Ger
ek insan, yuvasm ve yurdunu terkeder ama, yine de milletinin
iyilii iin almaktan vazgemez. te, biz bu vazifeyi tamnz. Bu
nu mrmz olduka ahmalannuzla ve eserlerimizle ispat ede
riz. Hash cemiyetimiz maarif yoluna alacaktr. Milletimiz de
ona yardmdan geri durmayacaktr vesselm.
Bu garip yazya jntrk partisinin amblemi eklenmi deildi.
nk ne byle bir Cemiyet-i lmiye kurulmutu, ne de iln
edildii ekilde kitaplarn yazlaca ve yaynlanaca konusunda
kararlar alnmt. Zaten ama da bu deildi. nk, okullar iin
hazrlanacak kitaplarn, Osmanl hkmetinin rzas ve onay ol
madka lkenin hi bir yerinde okutulamayaca en ak gerekler
arasndayd. Bunun byle olduunu bilmemek mmkn deildi.
Bile bile byle ilere girimek ise bo eylerle uramaktan ileri
bir anlam tamazd. Aslnda, Yeni Osinanllar-byle kitap yayn
lamak ilerinden fazla - en bata merutiyet idaresini kurdurmak
iin hkmeti korkutmaya lzurt grm, yayn ilerini de bunun
iin ele almt. Nitekim, Muhbir'den sonra yayn hayatna atlan
Hrriyet gazetesi sadece bu amac takip etmi ve hi olmazsa
merutiyet idaresinin bir balangc saylabilecek olan ray-
Devletin (Dantay) kurulmasna sebep olmutu.
Hasl, asl amala hi bir ekilde ilgisi bulunmayan bu iln
niteliindeki yaz geree ve miaca aykr olduu gibi, yersiz ve
faydasz bir vnmeden baka bir ey deildi. Nitekim Muhblrin
ikinci sajsnda da Fetav-y Cihangiri adl bir kitab kastede
rek unlar yazyordu:
Hint ahlanndan Sultan Mehmet Evrenzib, Hint mslmanlanm hanefilik mezhebine dntrmek ve onlan bu mezhebin
yarglarna gre davrandrmak in areler dnd. Geri bu ko
nuda yazilm baz eserler var^> fakat, bunlar damk kitaplarda
ITO

Y E I OSMAJJLILAB TARH

ve.z;aiQan zaman da elikilerle dolu bir haldeydi. Btn bunlan

inceletip ortaya en gerek ve en gvenilir bir ana kaynak koydur*
inak iin Hindistann tannm din ve hukuk adamlarm bir ara
ya getirerek bir meclis kurdu. Onlara unu salk verdi: Ktpha
nelerde bu bahislere ait pek ok ve pek geni kitaplar vard. Bu
Hitaplar teker teker taranacak, onlardan ie yarayan maddelee
-kaynak gsterilerek- bir araya getirilecek, sonra bunlar gnn
ihtiyalarm karlayacak bir dzene sokulacakt. Bu iin genel
ynetimini eyh Nizam adl bir deerli bilgine verdi. eyh Nizamm bakanl ve gzetimi altmda dn ve hukuk bilginleri top
landlar; uzun ve cidd ahmalara koyuldular. Sonunda yeterli
bir kitap meydana getirip adma da Fetav-y lemgryye dedi-^
1er.
Mehmet Evrengzb lemgr, bu deerli eserin meydana geti
rilmesine kadar, gerek mellifler iin maa, gerekse teki masraf-^
1ar iin tam iki yz bin rupye harcad. Ancak, kitap yazma oldu
undan, zamanla kopyalan yaplrken, bu kopya ilerinde birok
yanllklar, deitirmeler ve bozmalar kendini gsterdi. Ta k
Kalkta ehrinde, ngiliz idaresinin genel ilerini yneten il mec
lisinin byle deerli br kitab heder olmaktan kurtarmaya karar
verilerine kadar. Bu meclis, ald ok yerinde bir kararla, kitab
basp yaymay ngrd. Nitekim eser Kalktanm byk bir mat
baasnda basildi; Bask hatalarnn dzeltilmesi konusunda da
din bilginleri byk aba harcadlar. Netice olarak, her sayfas 24
satirli 4210 sayfa ve alt cilt zerine eserin tam basksm gerek
letirdiler. Baslma ii tam dokuz yl srd. te bizim tercme
etmeye baladmz kitap budur.
Ve ite, bu da, Ali Suavinin tek bana hi bir zaman stesin
den gelmesine imkn bulunmayan bir iti ve ashnda onun bir ku-'
runtusundan baka bir ey deildi. Geri Ali Suavi, bu kitabm
nsznden sadece drt sayfap Trke'ye evirerek, bir rnek ol
mak zere, ta basmasyla bastrmt. Ama, yaplan ey sadece
bundan ibaret kalmt. Yani ^1210 sayfann 4 sayfasnn evrilmesi
ve baslmas. 1867 yl haziranmdan 1876 yl ekim ayna kadar
Londra Ve Pariste tam dokuz buuk yl kalan Ali Suavi btn bu
sre iinde ad geen kitaptan bir beinci sayfay daha dilimize
aktarmamt. Zaten, yalnz basm ve dzeltme ii dokuz yh alan
bir eserin bir adam tarafndan -hele Ali Suavi gibi savruk denV
lebilecek bir adam tarefindar - tek bana evrilmesine fiilen im151

YENt OSMANLILAR TARHt

kn yoktu. O halde, gerekler byle iken, bir insann hi bir za

man baa karamyaca konulan yapabilecekmi, hatta yapm
bitirmi gibi gstermesi hafiflikten baka neyle yorumlanabilirdi.
Ne var ki bu eitten hafiflikler onun deimez zelliklerindendi.
Muhbr'in bu ikinci saysnda bir de ark Meselesinin Bu
gnk Hali balkl makale gze arpyordu. Bu makalede, do
udaki hristiyanlarm mslmanlara kar olan iftiralarndan, yer
siz ikyetlerinden sz ediliyor, Rusya'nn gizli gizli evirdii en
trikalardan yaknlyordu.
Meseleyi ele alp ortaya koyu ve anatomisini yap fena sa
ylmazd; fakat herkesin bildii bu konular yle uzun uzadya
yeniden ilemeye, bunun iin birtakm belgeler gsterme abasna
hi ihtiya yoktu.
Gazetenin nc saysm ise Ziya Bey'in u mektubu ssl
yordu :
Faziletleri herkese kabul ve tosdik edilmi olan efendim;
Ltfedip gndermi olduunuz Muhbir nshasyla, aynca
basl olarak eklediiniz mektubunuz elimize vard. Daima size
hayran ve sizi ven bir Idmse olan bendenizin vatan ve millet konulanndaki duygu ve tutumum zerine mektubunuzda yazdnz
satrlar gurbette bulunduum iin midir, yoksa baundan geen
felketlerin yaralanmn acsmdan mdr bunu bilemem - beni sonderece duygulandrd. Vatan ve millet sevgisi... Ne gzel sz. Sizi
daima sayg ve sevgiyle anan benim iin bu ne byk iltifat. Fa
kat ben, bu sraya gemek iin gerekli sfat ve davranlarda bu
lunmay imdiye kadar baaramadm iin, bana yaktrdnz
ad almaya utanmaktaym. Bu vgl ve yce sfat ancak size l
yktr. iSnk bugne kadar meydana getirdiiniz deerli lm
eserler ve herkesin takdirini kazanan hareketleriniz bunun tamdr. Bunu dost da dman da byle bilmektedir.
stanlbuldaki Muhbir gazetesi ok deerli baz yazlarnz ya
ynlayarak mslman ve Trklerin, belki vatan ve milletini seven
btn O sm an lIlarn , gerekten vn vesileleri olmu hrriyet ve
yurtseverlik rnei idi. Orada jraym durduruldu; ama ne zarar, i
te imdi Londrada yeni batan kendini gstermi bulunuyor.
Muhbir ki bir sitre-i rahn- ark idi;
Etti firz- mmtka-i garbda tul. (1)
(1) <^Muhbir ki dounun parlak bir yldtn idi; imdi de hahntn doruklar
lannda domaya balad.* gibi bir anlamda. . K.

52

YEN OSMANLILAR TARH

Dou halknn her eyden fazla bilgi ve kltre, Avnpaldann

ise dou olaylan hakkndaki yanh bilgilerini dzeltmeye ihtiya
lan vardr. Bu byle olduuna gre, mit ederim k, gazeteniz bu
Ud amac gerekletirmeye ara olacak, belki de dounun ve bat
nn birleip bir araya gelerek ortaya ok yararh iler koymasna
imkn hazrlayacektr. Bu byk hayal gerekletii takdirde,
hem dou, hem de bat gazetenize sonsuz minnet ve kran duy
gulan besleyecektir.
Bu ama, daha balangta deil, balangcn bile eiindedir.
Ama, ne olursa olsun atlm bir admdr. Bundan dolay hisseme
den teekkr ve tebrik grevimi size arzetmekten bir an bile
geri kalmak istemem. orbada tuzum bulunsun diye yazm oldu
um bu satrlarm tarahuzca kabul buynlmasm rica ederim. li
ikte bir adres gnderiyorum. Muhbir nushalannm her hafta bu
bu adrese gnderilmesi istirhamlarm arasndadr.
Mademki znz dorudur, dorunun yardmcs Cenab Al
lahtr. Allahtan, daima baard olmanz temenni ederim efendim.
Ziya
* ^
Namk Kemal, bu sralarda, Kni Paazade Rifat Beyle birliltte Fransamn ky kasabalarndan biri olan Dieppe'te bulunu
yordu. Bu iki eski dost, ikiz yaratlm kardeler gibi, zaten duy
gu ve dnce bakmndan tamamiyle ortak olduklarndcm, Man
sahillerinin bu sakin ehrinde mnzevi bir ekilde yaamaya niyet
etmilerdi. Her ikisinin de hena balarn dinlendirmeye, hem de
orada en aziz amalan olan memleket siyaseti zerine fikir al
verii yapmaya ihtiyalar vard. Burada baz tasanlar hazrlaya
caklar ve eyll sonunda Parise dneceklerdi.
Dedikleri gibi de yaptlar. Eylln son gn,lerinde, hem ol
duka dinlenmi, hem de baz kararlara varm olarak Fransa
bakentine dndler. Rifat Bey lks dairesine ekilerek, renimi
ile megul olduu hukuk derslerine eildi; Namk Kemal de Ziya
Bey'in oturduu eve yerleti.
Ziya Bey, o tarihte Passy dolaylannda, drt taraf da bahe
ile evrili sekiz odal klfetli bir konakta oturmaktayd. Yaayta
daima rahata ve intizama nem veren bu adam, apartman ve otel
hayatlanna bir trl kendini iltramamt. Hele ki her doulu
ve her grm geirmi devlet adam gibi baheli, aab yerlere
153

YEN OSMANLILAR TARH

de pek dknd. Bundan dolay, deta Cenneti andran geni ve

gzel bir bahenin ortasnda bulunan bu kona kendi zevkine ve
karakterine ok uygun grmt. Bu semt hl bugn bile Pa
risin o grltl patrtl uygarlk evresinden ^bir dereceye ka
dar da olsa uzak saylabilir; o zamanlar ise ehrin varou nite
liindeydi.
Namk Kemal ile Ziya doulu olmaktan bir trl syrlama
mtlar. Her eyden nce Fazl Mustafa Paann konann kileri
onlar iin aranlan her eyi iinde bulundurmaktayd. Yiyecekler
yle dursun, her hafta stanbuldan Karakulak suyu bile gel
mekteydi.
Mehmet, Reat ve Nuri Beyler de Bulvard de Saint Michelede
27 numaral bir evin nc katnda yerlemilerdi. Agh Efendi,
her zaman olduu gibi, ayr ve tek bana idi; Brkselde bir pan
siyonda kalyordu.
Haftada bir gn, btn Yeni Osmanllar Franszlarn deyimi
He Ja Trkler Ziya Beyin evinde toplanrlard. O gn le ve
akam yemekleri bir arada yenilirdi. Bu yemeklerin zellii Istanbul-vr piirilmi olmas idi. Kasap Arif Efendi adnda Davutpaal bir eski dost da Yeni Osmanllara katlmt. Bu Arif Efendi,
son derece tatl huylu bir adamd; zellikle de Ziya Beyin hem il
mine, hem konumasna, hem tavr ve davranlarna hayrand.
te stanbul-vr yemekleri hazrlayan o idi.
Arif Efendinin tamamiyle kendi zevkine ve itahasma gre
hazrlad men btn arkadalarn zevk ve itahalarma hitap
ederdi. Ziya Beyin bir de Parisli kadn as vard. Bu kadn Arif
Efendiye alafranga yemekleri. Arif Efendi de ona alaturka yemek
leri yapmay retiyordu.
kisi de kabiliyetli kimseler olmallar ki/ alt ay sonra birbir
lerinin yemek piirme meharetlerini karlkl olarak btnyle el
de etmilerdi. Bundan dolay artk Arif Efendi haftann belli
gnlerinde gelen a kadnn bulunmad zamanlarda ona ve
klet ediyordu. Fazla olarak Arif Efendi, akamlar kurulan iki
meclislerinde iyi bir nedim olarak da yerini dolduruyordu. Hasl
Kasap Arif, Parise sanki srf Ziya Beyle beraber bulunmak iin
gelmiti.
Bundan epey sonralan, Namk Kemal Hrriyet gazetesini
terkettii ve Jri Trk Partisi ikiye ayrld zaman, gazBfefdn al

154

yeni

C^^ANLILAB TA^Um

tndaki sorumlu,mdr yerini bu Arif Efendi imzalamtr. Hash

r-yle de byle de olsa o da Yeni Osmanllarm yaynlanna, bu
kadarck da dense, katlmtr. Hrryetn, Ali Suavi'nin bir oyu
nu ile Londrada yaynlanmasnn durdurulmas ve matbaaya sav
clk tarafndan haciz konmas zerine Ziya Bey svireye ekil
meye mecbur olduu vakit Hrriyet orada yine bu Arif Efendi'nin
el yazsyle ve tabasmas olarak neredilmitir. Hatta Ziya Beyin
nl Zafemame erhi (Je yine onun el yazsyle baslmtr.
Fazl Mustafa Paa, stanbul'a dndkten sonra, zaten daha
yeni yeni rgtlenmeye balam bulunan Yeni Osmanllar Parti
sinde sarsnt belirtileri kendini gstermeye balad. Mesel, bu
arada, o zamann iyi bir paras olan, 250 bin frank sermayeye gz
diken baz tamahkrlar Ziya Bey aleyhinde eitli entrikalar evir
meye koyuldular. Fazl Paaya arka arkaya mektuplar yazarak,'
trl trl yalan dolanla dolu ihbarlarda bulunmay kendilerine i
g edindiler. Durup dinlenmeden gelen bu ihbar mektuplarnn
bir ksmn Mustafa Fcizl Paa, stanbuldan Ziya ve Namk Kemal
Beylere paket halinde gnderdi. Hatta, ilerinde on kadan vard ki
hi almamt. in asl alacak taraf, Fazl Paaya yollanan bu
ihbar mektuplarnn hepsinin Londradan yazlm, fakat Hollan
dadan postaya atlm olmalar idi.
Bunlar yazan adam ki cemiyet yelerince kim olduu bi-,
linmekteydi her naslsa ngilizlerin o kendilerine zg kt ve
zarflarn deitirmeye lzum grmemiti. Eer azck dnse,
uza grebilseydi, pekl Hollandadan birka deste kt ve zarf
getirtip onlara yazabilirdi.
Rahmetli Fazl Paa, mektuplarn yalnz birkan am; on
dan sonra birbirini izleyen tekileri daha ncekilerin ayn zarf ve
ktla ve ayn yazyle grnce, artk bunlar amaya ihtiya duy
mam, bununla birlikte hi birini yrtp atmam, yakmam ve
yukarda sylendii gibi gnn birinde hepsini kocaman bir,
zarfa koyarak Sakakini aracl ile Ziya ve Namk Kemal beylere
yollamt. Buna, biraz aada greceimiz, kendi mektubunu da
eklemiti.
Mektuplar alan beyler paann tavsiyesine uyarak oku
duktan sonra onlar yine olduklar gibi Sakakiye teslim etmiler
di. Mustafa Fazl Paann cmertliine ve civanmertliine teek
kr etmekle birlikte ne eski sermayeyi, ne de yaplacak zamm ka-;

yeni

OSMANLILAK TARfflt

bul etmemilerdi. Paray bankaya iade ettikleri gibi, ihbarcnn

bask masraflarm da, verecei listeyle, Sakakiniden istemesini Ali
Suaviye yazmlard.
Bununla birlikte, alt ay sonra Hrriyet yajonlanmaya bala
d zaman bu para Namk Kemal ve Ziya beylere srarla verilmiti.
Muhbirin baslmas iin ayrlan para kesilmi, sadece Ali Suavinin
maann denmesine devam edilmiti.
Hrriyetin yaynlanmaya balad ilk gnlerde, gh Efendinin stanbuldaki eski adamlarndan Melik Efendi adnda bir Er
meni, Trkiyeden getirtilmi ve dizgi ii ile grevlendirilmiti.
Suaviye gelince, o, daha Simavda Kk Hoca diye anlp
medrese dersleri okuttuu zamanlar, kendisinin mezliinde Ha
an adnda birini getirtip mrettiplikte kullanmt. Btn bunlar
olurken eski mrettip Anesti tabiatyle akta kalmt,
FAZIL MUSTAFA PAANIN ZYA VE NAMIK KEMAL
BEYLERE YAZDII MEKTUP:
Beyefendiler,
inizde ahlka zayf bir adamn da bulunmu ohnas benim
iin zlecek ya da alacak bir nokta tenkil etmemektedir. Belki
byle bir adamn bulunmamasna amak lzm gelirdi. nk
dnya, dnya olah insanlk bu eitten iren ve aalk eylere
dkndr. Size iliikte gndermi olduum mektuplarm yalnz
ikisini amtm; lkin bunlardan da sadece birisini okumutum.
tekileri amaya bile ihtiya duymadm, olduklar gibi sizlere gnderiyorut. Benim yaptun uygular da siz de amaya lzum gr
mezseniz samrm ki isabet etmi olursunuz. Kt ve sevimsiz bir
eyi bir kere grdkten sonra onu bir ikinci defa grmek insann
ruhunu tedirgin ediyor.
Benim bir detim vardr; o da bir iftiracy, yapt iftiraya
kar, kabna smayacak hle getirerek kendisinden intikam al
maktr. te bundan dolaydr ki bu iftiracmm hasedini eken 250
bin frank sermayeye bir 250 bin frank daha ilve etmesini Sakakiniye bildirdim. Bmdan byle de masraflarn defterini (hesabm
demek istiyor) deil, miktarm bildirip gereini yapmakla ystinmen ^ i rica ederim. Eer, zaman gelip de yaptnz ve yapacanz
yaymlarm devamma ihtiya kalmazsa bu paray saym arkadalam uz arasnda blmekte serbestsiniz.

Mustafa Fazl
158

YEN OSMAJSTLILAR TA R im

Girit ihtilli 1866 ylndan beri sriip gitmekteydi. l Paa,

baz kumandanlar, devlet adamlann ve kalem sahiplerini de ya
nna alarak bir sava gemisiyle Girit'e gitmiti. Niyeti bizzat ye
rinde ayaklanma sebeplerini inceden inceye gzden geirmek, bu
nun nasl ortadan kaldrlabileceinin arelerini aratrmakt, n
ce bar, ok zorunlu bir durum meydana karsa, belki de sava
konularnda almalar yapacakt.
Arkadi adndaki bir Rum korsam, Girit kylarnda zararl
davranlarda bulunmaktayd. Bu korsan ve gemisi, bir sre nce,
OsmanlI donanmas tarafndan takip edilmi ve ele geirilmiti.
Bundan dolay Yunanistandan Girite, gnll ad altmda asker
ve sava malzemesi gndermek zorlamt. imdi bu ii, daha k
k ve dar lde, ufak yelken gemileri yapyordu. Sonu olarak
ayaklanmaclar, kendilerine yaplan yardmlardan geni lde
yoksun kalmlar, yava yava sinme ve zlme be lirtileri gster
meye balamlard.
O sralarda Yunanistan tarafndan, ok zek oluu ve kumazlyle n yapm, Rangabe adnda bir adam Paris Eliliine tayin
olunmutu. Bu adam, ne yapm yapm, nc Napolyon'un ya
kn dostluunu, belki sr arkadalm kazanmt. Ayrca Paris
diplomatik evrelerinde sevilip saylan bir kii olmutu.
Yine o srada idi ki Muhbir gazetesi sahibi Ali Suavi, iki ay
dan beri evli bulunduu bir ngiliz kadm ile, Pariste Richelieux
sokanda bir evde oturmaya balamt. Muhbir gazetesinin ma
kalelerini Paristen yazp gnderiyordu.
Ali Suavinin evlendii ngiliz kadnna Ziya Bey, Hasene adn
koymutu. Kadn, aslnda iyi bir eitim ve retim grmt. Fa
kat, kimbilir hangi sebeplerden dolay, aa tabakada yaayan ka
dnlarn seviyesine inmiti. Zaten Ali Suavi de onu byle seviyede
ki kadnlarn yaad bir yerde grp tanmt. Hasene Hanm,
ana dilinden baka, Franszca'y da ok iy konuuyor, okuyup j-azyordu. Suaviye gelince; o ngilizce adma daha tek bir kelime
bilmedikten baka Franszcada da iki kelimeyi doru drst bir
araya getiremiyordu.
tin tuhaf taraf ise uradayd: Kajln ay iinde Ali Suaviye
ngilizce bir kelimenin telffuzunu retmeye muvaffak olamad
halde, kendisi belirli bir oranda Trke konumay baarmaya
balamt.
1S7

YEN OSMANLILAR TAHH

Arkadalardan Reat Beyle Ziya Beyin, ocuklarna mrebbiydik ietmek zere ngiltereden getirttikleri Crcine adl bir kz,
bu Hasene Hanmn yakn dostlarndan olmutu.
Ali Suavi, geceleri evinde toplantlar dzenliyordu. Bu toplan
tya baz Franszlarla, mrnn byk bir ksmn Pariste geir
mi ve deta Franszlam Getltif adl bir Ingiliz, hi aksatmadan,
devam ederlerdi. Ancak, ne var ki, evinde yaplan bu toplantlara en
yabanc kalan kii yine Suavinin kendisiydi; nk hl en kk
lde olsun Franszcay anlayp konuamyordu.
Ali Suavinin msamere adn verdii ve gya bir eit semi
ner nitelii tayan bu toplantlar, 1867 yl aralk aynn balang
cndan 1868 yl karnaval ayna kadar bylece devam etmiti. u
bat gelip de karnaval balaynca Hasene Hanm, yeniden kanatlan
maya balam, geceleri karnaval leminin ufuklarnda alabildii
ne umaya balamt.
Bu karnaval dolaysyle Muhbir gazetesinin kendine zg yolu
yordam da deimiti. te u aadaki yazy buna rr.ek olarak
gsterebiliriz;
29 ubat 1868 25. say
ngiliz gazeteleri, imdiye kadar Giritte Osmanl sadrazamtn tutmu olduu siyasete trl trl mnlar vertnekte diler'.
imdi de diyorlar ki: Sadrazamn da akl yice kesti ki Girit Yu*
nanistana gidecektir. Fakat mslmanlann taassubundan korktu
u iin kendisi bunu gerekletirmeye cesaret edemiyor. Bundan
dolay yle bir yol izlemeye balad k, Giritteki mslmanlar z
lp sklp ein sonunda bu adadan ayrlmay isteyecekler. Bu istek
sadrazam iin bir belge yerini tutacak ve yana yreye: Ne yapa
ym, msmanlar kendi istekleriyle Giriti terkettiler. diyecek...
Grlyor ya, ngiliz gazeteleri deyimi ortadan syleniyor.
Filan ve falan gazeteler diye ad verilmiyor. nk, hi bir ngiUz
gazetesinde byle bir yaz yaymlanmamtr. Hatta Reat Bey, Ali
Suavi'ye: Bu yazy hangi ngiliz gazetesinde grdnz? diye sor
mu; AH Suavi: Bilmem, Hasene okumu bana syledi. cevabn
vermi. Reat Bey muzip ve iin ucunu brakacak adamlardan de
il; bundan dolay durumu Hasene Hanmdan da sormu. Kadn
saf saf cevap vermi:

Hayr, bir ngiliz gazetesinde byle bir yaz okumu dei^

Um; faraza okumu olsam bile bunlan kocama hangi dille ianla^^
tabillrim?
168

YEN OSMANrLAR TAHtH

Ali Suavi'nin byle meharetleri oktu. Arapa kitaplar iin

Arap yazarlar icat eder, sonra o hayali yazara birtakm kitaplar
yazdrrd. nc olarak da o kitabn falanca blmnn falanca
fkrasndan bir sayfay Abdrrf Kendi (Tarikn Necat) mda dedi
M: Evvel Msrda balamtr... yollu uydurduu ibareyi (cm
leyi, sz) sanki Arapadan evirmi gibi ortaya srerdi.
Gazetesinde neredilen birok yazlarn, fkralarn asl bu e
itten uydurmalard. Bu arada, sk sk kh Londrada kendisini ma
liknesine davet eden bir lordla yapt ilm ve siyas sohbelleH.;
kh mslmanlan z bir mslmandan daha ok seven islm dos
tu bir ngilizin yana yakla ortaya srd grleri ki hepsi
hayl rn idi uzun uzadya anlatrd.
Bunun bu trden yaynlarna da bir mek verelim:
Muhbir; Say. 34 13 mays 1868
Geenlerde Londrann sekin ve soylu ailelerinden birinin
konana davetli gitmitim. Bu zat beni hayli hayretlere drd.
Geri elbisesi sade ve gnmzn dkn olduu sslerden tamapiyle uzakt; fakat ylesine dern bir bilgi ve kltr vard ve y
lesine gzel konuuyordu ki insan kendisini dinlemeye doyamyordu. Pek ksa, fakat buna karlk mnca pek ykl cmleler d
zenliyordu. Tavr ve davranlarndan ve zellikle eserlerinden
karttm (!) sonuca gre zihni j'alnz br snfn meselelerine takl
kalmyor, btn insanl kapsyordu. Ksacas dnyann daha yi
ye ve daha gzele gitmesini ama edinmi bir adamd.
Bu zat bana evinin st katnda, saysz kitaplar ve yazl kt
larla kapsna kadar dolu bir oda gsterdi; sonra gzleri yalarla
dolmu olarak bana dedi ki:
Btn u ktlar ve kitaplar gryorsun ya; ite otuz
be yldan beri salt Osmanllarm iyilii ve hak ettikleri ykselmeyi
elde etmeleri uruna yazm olduum kitaplarn ve mektuplarn
rnekleri ve msveddeleri le meydana gelmitir.
O srada yanmda bulunan tamum ngiliz bilginlerinden biri
kulama eilerek dedi k:
Kendisi imdiye kadar, OsmanlIlar uruna, sadece z kese
sinden krk bin lira sarfetmitir.
Aaya, misafir odasna indik. Tatl tatl konumaya dalm*
tk. Bu s r a d a ev sahibinin zevcesi olan hanm, kk ocuklarn
dan birinin yizne bakarak vr. gs geirerek:
5

yeni

OSMANLILAB TARH

Yavrum, seni Trkiyeye (1) gndereceim. Osmanllan g

resin ve onlan tamyasm diye. Ama undan korkuyorum ki Osman*
hlar bitip tkenmeden nce seni yetitiremiyeceim, dedi.
Bu trajik kelimeyi iitince birden tylerim rperdi. Hemen:
Siz OsmanlIlarn biteceini mi zannediyorsunuz? Buna im
kn var m? dedim. O gzlerini klterek ve kalarm atarak
yzme ac ac bakt, dedi ki:
OsmanlIlar kendi kendilerini yiyip bitirecekler..
Ne ile hammefendi?
Taklitle. dedi. Trkler u taklitle kendi kendilerini yiyip
bitirecekler!..
Hanmm bu szleri, ak kulama yle bir arpt ki bundan
hasl olan rperti Ue bir sre titremekten kendimi alamadm.
Sonra nefsimi zaptederek:
Bunun aklanmasuu isterim, diye konutum.
O zaman kadnn kocas yzme bakt:
Fuat Paa nasl bir adamdr? diye sordu.
Mala mlke dair ilere kantrlmazsa iyidir, dedim.
Yok, yok.. Nasl adamdr diye soruyorum!. szlerini tek
rarlad. Cevap veremeyip susup kaldm. Paay tarif etmek iin ye
terli bir kelime sylemeye gcm yetmiyormu gibi bana bir ses
sizlik musallat oldu.
Bunun zerine adam dedi k:
Ben size syleyeyim: Fuat Paa Osmanl gibi bir adam de
il, Fransz gibi bir adamdr.
Ve bu cmle ile taklid in ne anlama geldiini bana akla
m olduunu anlaynca:
' Doru, doru; evet Osmanllan ite bu hal bitirecektir,
dedim.
Bu dosttan ayrldktan birka zaman sonra, baka bir zat ta*
rafndan davet olunduumdan, ona da gitmitim. Bu da ngilizlerin
soylu ve zengin ailelerinden biriydi. Bu zat da islmlarm ahlkla*
rma ve dn ynndeki tutumlarna ylesine k ve ylesine onla(1) Gerek Ali Suavide gerek daha baka baz Yeni Osmanhlarda, o za
manki lkeden sz edilirken <Trkiye^ yerine Trkistan^) sz kullamlmaktadr. Biz bunlarn tmn Trkiye biiminde aktarmt bu
lunmaktayz. Bilindii gibi ^Trkiye terimi o zamanlar henz yay
gnlamamt. .K.

YEN OSMANLILAR TARH

nn iyiliini isteyen (!) (1) biridir ki, nasihatlann sadece Osmanh

hanedanna lasretmekle yetinmedi. Araplarda, Hindistanda,
trklerde, inde mevcut ne kadar mslman varsa hepsini tek
bir btn halinde grmekteydi. Bu arzusunu gerekletirmek im
knlarn arayarak kh stanbula, kh Arabistana, kh Hinde,
kh ine durmakszn seyahatlar dzenlemekte ve kutsal bildii
amac uruna btn malm mlkn harccunaktadr. Bunun by
le olduu btn hayrsevenler tarafmdan da bilinmektedir.
Sohbetimiz srasmda bu zat da grlerini aklad. Syledik
lerinin zeti udur:
stanbuldaki hkmet yeleri ile ileri gelen devlet adamla'^
nndan ou namuslu ve yetenekli kiiler arasndan seilmemektedir. Yksek mevkilere hep rezillikleriyle n salm kimseler geti
rilmekte, asl namuslu ve yetenekli kimseler birer tarafa atlm
bulunmaktadr.
Bunlar ileri sren zat u szleri de eklemekten geri kalmad:

Ama, zannolunmasn ki bu musibet sadece stanbula zg

bir tutumdur. Aslnda hi de yle deildir. imdi, dnyann her ta
rafnda durum byledir. Gazeteleri dikkatle oku. Gnmzn inanlanmn hayat hikyelerini yazan yeni kitaplara yle bir gz gez
dir. Bak ki Avrupa milletlerinde de, birok deerJi eserler mey
dana getirmi olan; namusluluk, drstlk, yurtseverlik ve dindar
lk temsili saylan nice deerli adamlar vardr ki bunlar da srarla
ibandan uzak tutulurlar ve byk mevkilere getirilmezler. Sy
leyin bunlarn ka tane istisnas vardr?
Fakat, asl acnacak durum udur: Birok ahmaklar dn
myorlar ki her memlekette namuslu, deerli ve sekin kimseler
hep hkmet memurluklarndan rke rke kaa kaa oaldlar;
nihayet cemiyetler meydana getirmilerdir, yle grnyor ki ok
yakn bir zamanda Avrupann bu hain fikri malp olacaktr. Bilgi
ve namus sahibi, deerli insanlar dare makinesinin dizginlerini el*
lerne alacaklardr. te nihayet o zaman, Allahtan korkan ve
edepsizlikten hay eden kimseler i bama geeceklerdir. Sabrediiz ve bekleyiniz; ok kalmad.
(1) Ali Suaviden alnm metinlerdeki nlem iaretleri alaya alnmak
iin eserin yazan Ehuzziya Tevfik Bey tarafndan kasten konmutur. . K.

191

f/n

YEN OSMANLILAR TARHI

Zannetmeyiniz ki milletler btn bu olup bitenlerden haber*

szdirler ve bunlara akllar ermemektedir. Hayr, haberlidirler ve
akllan da ermektedir. Mesel, Fransz milleti u gnk gnde,
eski halinden ok eyler kaybettiini sezinlenmenin aclan iin
dedir.
Yakn zamana kadar Fransanm, bugnk kadar an borlan
yoktu. Bugn ise devlet grtlana kadar borca gmlm halde
dir. Gnmzde u Paris ehrini sslemek iin harcanan paralar
oktan tahamml smrlanm amtr. imdi, kimse eline geen
para ile geinememektedir. Herkesi iyi kt geindirmek iin, yani
geime bir are bulmak iin her trl fitne ve ahlkszl, akla
hayle gelmez sefahet aralanna hkmet tarafndan zin veril
mektedir. Paris ehri bugn batan baa bir sefahet fabrikasna
benzetilmitir. Ama ne var ki sefahet fabrikasmn iletilmesi ile
ilerin sonuna kadar ayn dzende gitmeyeceini millet grp an
lamaktadr.
Yaknda bir inklbm olduunu greceksiniz. te o zaman
u edepsizlik mesleine yakalann kaptrm bulunanlann, bu ahmaklann nasl pimanlk duyduklann iiteceksiniz. Fakat, ne olur
du, nasl olsa er ge gerekleecek olan bu inklp, hi olmazsa Os
manlIlar da bu kt yola dklmeden nce meydana gelseydi...
* * *
Acaba u OsmanlIlarn iyilii uruna yazd eserlerin ms
veddeleri ile, kapsna kadar, bir oda doldurmu veya byle bir
ama iin kendi kesesinden krk bin nyiliz liras harcam olan
adam kimdi? nsan, bylesine stn faziletlerinden bahsettii ci
vanmert kimselerin, hele kendi milleti iin seve seve krk bin lira
harcam stn iyi niyetlilerin bu tutum ve davranlarndan bah
sederken onlarn yce adlarn aka iln ederek milletinin btn
kran borcunu neden bunlarm stne yneltmekten geri kalabi
lir, hatta bunu yapmaya nefsinde nasl olur da mecburiyet duymaz?
Hele, OsmanlIlar hakknda gs geirecek kadar duypulu ve
onlarn knden nce evldn Trkiyeye gnderemedii iin
alamakl olan ok saygdeer bir hanmn, o temiz ve ince kalpli
melein kim olduunu bizlere bildirmekten nefsini nasl olur da
alkoyabilir? Yoksa, bu batan baa canl bir fazilet ant olan kan
koca tevazulan icab olarak adlannn iln edilmemesini Ali
Suaviden zellikle istirham m etmilerdir ki o da bu adlan gizli
tutmaya mecbur kalmtr?
162

YEN OSMANLILAR TARH

kincisine gelelim: Islm ahlk ve din kurallarna k, btn

mslmanlarn iyiliini candan gnlden isteyen sadk bir dost
olduundan sz ediliyor. Bu arada, yeryznn drt bir bucama
yaylm mslman uluslarn bir araya getirilmesi iin kendine
den abalar harcayarak trl zahmetlere katlanp kh ine,
kh Hinde, kh Arabistana, kh stanbula bitmez tkenmez gezi
ler yapmakta olduu da ilve ediliyor. te yandan bu adam Istanbulcl:?. i bana namuslu ve deerli adamlarn gememi olduun
dan, btn byk ve nemli mevkilerin ehil olmayan kimselere da
tldndan da ikyetidir. Sonra da dnp bu gibi hallerin sade
ce Trkiyeye ve stanbul'a zg bulunmadn da hatrlatmakta
dr. Hasl birbiriyle ilgili ya da ilgisiz birtakm grler ve d
nceler ileri srp durmaktadr.
Biraz dnlp fikir yorulacak olunursa, grlr ki sadece
bsmanl lkesindeki mslmanlar maksat erevesine almaya
rak dnyann her tarafndaki slm mmetini tek bir btn halin
de bir araya toplamak isteyen bu iyi yrekli hristiyan, bu ama
cn gerekletirmek iin, 1868 ylnda Avrupada geerli bulunan
btn siyas, sosyal ve ekonomik artlan elinin bir tarafyle deta
bir tarafa itiyor; daha dorusunu syleyelim; Bunlar hakknda ne
kadar cahil olduunu bizzat kendisi ispat etmi bulunuyor. Sy
lediklerinin ncsyle kincisini, kincisiyle birincisini yalanl
yor ya da onlarla elikiye dyor.
Bu adam, gerekten de Ali Suavinin syledii gibi bir ngiliz,
hatta ngilizlerin ileri gelenlerinden birisi ise, kendi memleketinin
nasl artlar altnda idare edilmekte olduunu, siyasetinin temelinin
neden ibaret bulunduunu hericesten iyi bilmesi gerekir. ngilte
rede iktidar makamna getirilen kimseler hakknda hkmetin,
yani hkmdarn ne tesiri vardr? ngilterede o tarihlerde iki si
yas parti vard ki birine Whig, tekine Tory denirdi. Bugn biri
ne Liberal, tekine Muhafazakr ad veriliyor. Milletin alabildiine
serbest oylar ile merutiyet meclislerinde toplanan bu iki nartinin fikir ve grlerinin atmas sonucu olarak, bazan biri, bazan teki galip gelip iktidar eline alr veya iktidardan der. Du
rum tamamyle byle olduune gre, hkmet yelerinin azlinde
ya da tayininde hkmdarn ne gibi bir rol vardr ki ie ehil olan
larn, olmayanlarn i banda bulunmalarndan o sorumlu olsun?
Burada eer bir sorumluluk varsa o sadece millete der; n163

YEN OSMANLILAR TARH

!k, ileri yrtecek olan vekillerini bizzat millet semitir, miUetm

setii milletvekilleri, ounluklarma dayanarak, hkmetleri
kurmulardr. ounluk azml yenmitir; memleket iin en ha
yrls olan, fikir atmalarndan gereklerin imei ortaya k
mtr.
Merutiyet usul ile ynetilen lke ve uluslann hepsinde du
rum byle olup bittii halde, onu siyas bir felket gibi nitelemek,
u Ali Suavinin dnyay gezip grm stn zekl Ingiliz d
nrne dorusu hi de yakmyor.
nsann, bu satrlar okurken, .aklna ister istemez yle bir
soru geliyor; Byle bir fikir ve gre sahip olan, yabanc ulus
lar ve,lkeler yle dursun, kendi lkesinden ve ulusunun ynetim
tarzndan bile haberli bulunmayan bir adamn bu eitten sama
lar siyasetin temel ilkeleri olarak gsterilmek istenirse. Yeni Os
manlIlarn tasarladklar merutiyet idaresi ile bu adamn verdi^
dersler arasnda nasl bir balant kurulabilir? Byle bir balant
kurulsa bile bunun neye ve kime faydas olabilir?
1867 ylnda Avrupa'da ngilterenin devleti yneti tarzna ya
kn bir tarzda memleket ilerini yrten devlet says kkl
bykl drt bei gemiyordu. Hatta, btn azametine ramen,
Fransa bile bu devletler arasnda saylamazd. Bu drt be devlette
iktidara gemek iin, mutlaka milletin gvenini ve gvenin belir
tisi olan oylar kazanmak gerekti. Fransadaki, Avusturyadaki
merutiyet ynetimi, her eye ramen, kaytl artl bir karakter
tayordu. Yani, bu imparatorluklardaki merutiyet, istenilen ve
gerek lde bir merutiyet deildi.
Sonra, mutlakiyetle yneti usulnn en mthi bir istibdat
tarzm temsil eden Rusyada bile i banda Prens Gorakof gibi
bir siyaset dhisi bulunmaktayd. Evet, orada idarede en iddetli
hir istipdat gze arpyordu. Ancak, mstebit olan hkmdar
.Rus ar hkmete ald adamlar cidden byk bir titizlik
le seiyor, bunlarn her anlamyle olgun, zek, tecrbeli olmalarna,
yurtseverlikte denenmi bulunmalarna dikkat ediyordu. nk,
biliyordu ki istibdatl bir ynetimi bile devam ettirebilmek, mem
leketin d politikasn baaryle yrtebilmek, lkenin ann ve
erefini zedelemeden idare mekanizmasnn arklarn iletebilmek
de yine akll, namuslu, ibilir ve yurtsever adamlarm kullanlma
sna balyd.
164

YEN OSMANULAB TABlHt

Gariptir ki, Ali Suavi Efendinin, her eye ve herkese tersten

ifeakan bu byk adam, dnyay bilip tanmak bir yana, kendi
ijnemleketinin artlarm, ynetimini ve insanlarn da zerre kadar
tanmyordu. Byle bir insan gerekten var myd? Sorusuna gelin
ce, bunun zerinde fazla durmaya bile lzum yoktur; nk, he
men her konuda olduu gibi bu konuda da Ali Suavi gerekleri ve
gerek kiileri deil, haylini ve haylinin arpk kiilerim ortaya
koyuyordu.
Ama, biz yine devam edelim: ngilterede 1867de Lord Derby,
lord Disraelli, Lord Granuil, Lord John Russel ve Klarandon gibi
sekin devlet adamlar bulunuyordu. Bunlar, gnn siyas denge
sine gre, deta nbetlee devlet gemisinin dmenini ellerine al
yorlar, krk milyonluk bir milletin nnm ve erefinin daha da
ykselmesi iin alyorlard. phesiz, siyaset anlaylar arasn
da belirli farklar vard; bunun sonucu olarak herhangi bir seim
sonunda yenilgiye uraynca, byk bir huzur ve soukkanllkla
yerlerine kar grn temsilcilerine terkediyor, muhalefete ge
iyorlard. Muhalefetteki grevlerini de iktidardaki kadar cidd ve
erefli bulmaktaydlar. Hasl herkes, her bakmdan birinci planda
yurtlarnn saadet ve selmetlerini gryor, her eylerini bu ama
ca yneltiyorlard.
Acaba, Ali Suavinin bu stn zekl, sekin ve faziletli kiisi,
Kendi hemerisi bulunan bunca adamdan bir tanesinde olsun na
mus, drstlk, deerlilik, alkanlk eseri grmemi miydi?
Canla bala temenni ettii ve pek yaknda gerekleeceinden
emin bulunduu inklp acaba nasl bir eydi; bunu anlamaya cid
den imkn yoktur. nk, en basit rnei, itf; o gnlerin stnden
yarm yzyla yakn bir zaman geti, ortada en ufak bir deiiklik
grlmedi. nk haylin, hele safsatal bir haylin geree d
nt yeryznde imdiye kadar grlmedii gibi bundan son
ra da grlmeyecektir.
Ali Suavi'nin bu adam, bir hayl mahsul olmayp da gerek
ten yaam biri olsayd, insan kendisini yakalayp o gln fikir
leri hakknda sorguya ekebilirdi. nk, yukarda sraladklar
mzdan baka daha sorulacak pek ok eyler vard. Mesel, 1868
Fransasnn nereye ve ne kadai- borcu olduunu, Parisin gzelle
tirilmesi iin harcanan paralarn tahamml edilmez bir dereceye
varmasndan kimlerin ne gibi zararlar grdn renmek ister
165

Y E M GSMANUX/AH TAHH

di. Hele, Parisin gzelletirilmesi iin harcanan paralardan dolay

halkn geinemez bir hle dtnden sz etmek pek garip d
yor. nk, bu gzel beldeyi sslemek iin harcanan para mal
mlk, servet sahibi kimselerden alnan vergilerden ibarettir ve e
hir belediye meclisinde yine hemen hepsi ok zengin olan ye
lerin oy birliiyle alnm bir karam sonucudur. Geni halk yn
larndan Paris'in sslenip gzelletirilmesi iin vergi, para ve ben
zeri eyler asl alnmamtr. Esasen Parisin belli bal btn mes
kenleri byk zenginlerindir ve halk ynlarnn drt metreka
relik bir kulbeleri bile yoktur. Kald ki ehrin sslenip gzelle
tirilmesi konusunda birok i, inaat, alm satm, kol bilek abas
gibi eylere ihtiya olduundan halk tabakas bundan sadece olum
lu ynde etkilenmitir. Parisin deta yeni bir ehir olarak kurul
mas abasndan geni halk ymlar eitli ynlerden yararlanm,
bundan ancak sevin ve mutluluk duymulardr. Hatt btn bu
ilerin hemen tek yneticisi olan Baron Haussman'a ehrin geim
darl eken insanlar iilerin babas adn vermilerdir.
Haussman, bir yandan ehrin bayndrl ve gzellii iin a
lr ve bunu kendisine dert edinirken, bir yandan iilerin devam
l i bulmas konusunu ama edinmi ve bundan dolay fakir fu
karann koruyucusu olarak anlagelmitir. te yandan, bu byk
adam, nc Napolyon dneminin en namuslu ve geni halk y
nlar hakknda en efkatli Ijir adamdr.
ehri sarm olan sefahet havasna gelince: Dnyann her b
yk ehri, hele ki pek ok yabanclarn ve turistlerin durmadan
gelip gittii nl beldeler iin bu bir eit kaderdir ve belki de
gereklidir. Byle ehirlerin sefahet ve elenceden syrlmas imkn
bulunmad gibi, bu syrl o ehrin aleyhine sonu verebilir.
urasn da ilve edelim: Bugn artk Pariste ortadan kalkm
bulunan Mabile park, o tarihlerde zellikle yksek tabakann bir
sefahet merkeziydi; ama yine ayn tarihte, 1868de, Londra'nn
Hyde Parc, o kk Mabile'in yz kat daha by idi ve yz kat
daha sefahet, rezalet merkeziydi. Ne var ki bundan birka yl son
ra Cumhuriyet Fransas Mabilei ksa bir sre iinde yok edip or
tadan kaldrd. Ama u bizim hayl fazilet rnei adamn Lond
radaki Hyde Parc rezaletini gnden gne arttrarak bugn yz
kzartc yerlerinden biri halini ald.
Konuyu biraz dattk ama, maksadmz bizim Simav'daki k
166

YEN OSMANLILAR TABIHt

tk"Hcamz (1) biraz daha iyi tantmak iin buna mecburduk.

Evet, ite Kk Hoca, o tarihlerde, byle ad var kendi yok kim
selerin azmdan byle akla, hayale gelmez cevherler yumurtluyoridu. Geri onun bu eitten yazlan o zamanki bilgi ve kltr sesviyemiz gerei yalnz okumuluu az olan kimselere deil, entellektel geinen ama dar grl bulunan baz yurttalarmza da
ho grnyordu. Zaten bizim hocann maksad da buydu. Zira,
zaman zaman deiik ve ok garip imzalarla ve balklarla kaleme
ald makaleler hep bu eitten eylerle doluydu.
* * *
Yeni OsmanlIlar, o gnlerde stanbul'da l ve Fuat Paalarla
dostluunu yeniden canlandrp gelitirdiini bildiren haberler al
yorlard. Gelen haberlere gre bu ite iki taraf arasnda araclk
eden kii de Mustafa Fazl Paanm enitesi olan Yusuf Kmil
Paa idi (2).
Sultan Abdlazizin istei ve ar zerine stanbula dn
m bulunan Mustafa Fazl Paanm dostluu yemlemesi deil, hat
ta pekitirmesi sz konusuydu.
stanbul'dan Parise ve Londra'ya gelen mektuplarn bir ks
mnda neler neler yazlmyordu ki!. Gya Mustafa Fazl Paamn
Yeni Osmanhlar' destekler gzkmesinin en byk sebebi stan
bul'a dnmek iin elde bir bask arac kullanmak istemesiydi. Pa
a, bunu baarmak iin madd bakmdan gerekirse yz bin al
tn rvet vermeye bile hazrd. imdi ie, btn bunlara hacet kal
mam, padiah onu kendiliinden davet etmiti. O da bu byk
iltifata bir kran borcu olmak zere, gerekirse elbette. Yeni Gstnanllar partisini datacakt. Zaten, datmaya ne hacet, onlara
yapt yardm kestii gn birdenbire hem Avrupa'daki btn ya(1) Ali Suavi Efendi, ilk genlik yllarnda bir sre Simav kasabasnda
medrese hocal yapmt. Yasnn genlii ve o zaman pek ufak te
fek ohiu yznden blgede ona "kk hoca lkabm takmtloTdt.
Yazar, yukardaki szyle hem bu olaya ibaret etmekte hem de da
ha ok, Ali Suaviyi kltmek amacn gtmektedir.
(2) Yusuf Kmil Paa, Msr Valisi Mehmet Alinin kz Zeynep Hautmlo
evliydi. Mustafa Fazl Pasa da Mehmet'Alinin torunuydu. Ydzar, bu
ihakmdan, Yusuf Kmil Paayn Mustafa Fazl Paantn enitesi olarak
niteliyor. S- K.
107

yeni

OSMANLILAR TABIHl

yn organlar felce urar, hem de geim yolu bulamayan yeler il

avrusu gibi birer tarafa dalrlard.
Bu mektuplar, sadece Yeni Osmanllar' ylgnla uratmak
isteyen birtakm entrikaclar tarafndan yazlmyordu. Yeni Os
manlIlarn pek dostu ve destekleyicisi olanlar bile ayn eyleri ya
pyorlard. nk, ortada bu konu zerine dolaan srarl sylenti
ler vard. Ne var ki gerekten belli olmayan nokta urasyd: Sy
lentiler bir kasta dayatlarak dzenlenmi eyler miydi, yoksa
baz tavr, hareket ve gidilerden esinlenerek mi su yzne kyordu? Btn mesele buradayd ve bunu anlamak ok zordu. Bu
nunla birlikte, ne olursa olsun, bu sylentilerden Yeni Osmanllarm hi deilse bir blne, belirli lde baz ylgnlklann gel
diini inkr etmeye imkn yoktu.
Evet; bir prensten inklp hizmetlerinde yardm beklemek,
eer o inklptan o prensin zel bir kan sz konusu ise, ancak
akla gelebilirdi. Bunun dnda bir niyet ummak olsa olsa saflk
saylrd. Kendi btn rahat ve huzurlarm bir yana iterek, salt
yurtseverlik duygusuyle sava alanna atlanlara, her trl huzuru
yerinde bulunan bir adamn, ayn duygularla katlabilecei zaten
akla gelmezdi. Bu byle olunca, yenilik ve zgrlk isteyenlerle,
yenilik ve zgrlkten tedirgin olacak bir kimsenin ibirlii yap
mas elbette bir noktada birleemezdi.
Ne are ki o tarihte Yeni Osmanllann en yals bulunan Ziya
Bey, otuz bele krk arasndayd ve her eye ramen tam anlamyle
olgunluk yana varm saylamazd. Tecrbesi ise, bir yl kadar
byk bir prensin takdirlerine, iltifatlarna nail olmaktan, sonra
birdenbire bunu kaybederek derin bir hayl krklma ve fkeye
kaplmaktan ibaretti.
Bu byk tecrbe, yine de bir tecrbe idi. Ancak bylesi tec
rbeler insanlar iin iljret verici, ders alc olmaktan ok sersemletici de olabiliyordu. Bu sersemliin ise ikinci bir kt sonucu
meydana geliyordu ki bu da uranlan felketlerin sebebini arama
yoluna giderken, asl amac armak, belki bu amatan sapmak;
entrikaya kar entrika, hileye kar hile, ihanete kar ihanet fi
kirlerini uyarp canlandrmakt. Sonucun sonucu, insann kendi
kiiliinden insanla faydal olmaktan kopmas, hatt insanla
zarar verici bir yne ynelmesi, belki, genel ahlk zehirlemesi is*
tikametine yol almasyd.
168

YENt OSMANLILAR TAIUH

Byle durumlarda bir kii, aslnda ne kadar iyi niyetli ve inanhn yararna ne denli dolu bulunursa bulunsun, sonralar bun
lardan yoksun kalp, onlarn yerine phe ve gvensizliklerle do
luyordu.
Bu ksa tahlilden karmak istediimiz sonu udur: Ziya Bey,
gerekte birok faziletlerle dolu bulunduu iin, olan biten kar
snda byk kayplara uramam, olsa olsa pheci ve biraz da
hileci bir karaktere ynelmiti. Bu kadar bile ok fena bir eydi.
Evet, fena ama, bu insanhgn Habil ve Kaabilden bu yana tutku
su olduu bir zayflk ynyd (1). Onun iin elden hi bir ey gel
mezdi.
nsanln birok illetleri gibi, bu eit mnev kntler de
yukardan aaya doru indike, yani eskilerden bu gnlere doru
geldike gcn yitireceine tam tersine daha da gleniyor.
Dolaysyle etkisini gstermekte daha iddetli ve daha etkili bir hal
alyor. Evrimlemenin kanunu madd mnev her alanda bu zel
liini koruyor.
Bugn, tarih iin de geerli ve temelli bir kural bulunduunu
kabul eden, bunu ^pozitif ilimlerdeki kanunlar gibi bakalarn
da kabul ettirmek isteyen baz dnrler vardr. Bunlara gre,
siyas olaylarda tesadflerin hi de nemli bir rolleri yoktur. Ta
rih olaylar da, teki fizik ve kimya olaylan gibi sebep ve sonu
lara baldr. Yani bunlarn da balaylarnn gerektirdii bitim
leri bulunmaktadr. Dolaysyla olup bitenlerle bu olup bitenleri
bizlerin grp kaydediimiz birbirlerinden aynimaz mutlak ey
lerdir. Bunda hi phe yoktur.
te yandan bu grn tam karsnda bulunanlar vardr ki
onlara gre ise tesadf olaylarn meydana gelip gelimesinin en
byk, belki de tek sebebidir. ki tarafn bu konuda leri srdk
leri teoriler ve belgeler ne kadar kuvvetli olursa olsun ben derim
ki: Tesadf olaylarn en etkili dourucusudur. Ama, bizim tesadf
adm verdiimiz olular, zincirleme olaylarn birbirini itiklemesinden baka bir ey deilmi. Varsm byle olsun; bundan bana ne?
Ben onu nereden bileyim? Bana bunu kim ve ne ile ispatlayabilir^
Ben bir olaya, bazan en kk ve basit bir olaym pek byk oran(l) Habil ve Kaabil: dem Peygamberin iki olu. nsanlarn birbiri/le
pekitmesi efsaneye gore ilk kez onlar tarafndan ba^tatlmtt.

B9

YEa^ OSMANLILAR TARH

da etkiler yapp onvm ynn u yataktan bu yataa akttm grmmdr.

te, imdi anlatacam olay da srf bir tesadfn eseridir;
Ziya Bey'in ok eski dostlarndan Remzi Efendi ki hamiyetli,
arbal,, onurlu bir kimseydi. Devletin nemli hizmetlerinde bu
lunmutu. Bir gn stanbuldan, dostu Ziya Beye bir mektup ya,
zar. Bu mektupta, o gnlerde stanbulda azdan aza dolaan
ok nemli bir sylentiden sz eder. Bu sylenti Sultan Abdlazizin, yzyllardr devam eden Osmanh tahtnn veraset usuln
deitirecei konusu zerinedir. Buna gre padiah, saltanatn ha
nedann en yal ehzadesine geme usuln ortadan kaldracak,
padiahlk kim tahtta bulunuyorsa o tahtta bulunan kiinin
en byk oluna geecektir. Bu durumun o gnlerdeki fiil sonucu
ise udur; Hanedann Abdlazizden sonra en yal yesi ve taib
olarak veliaht bulunan ehzade Murat Efendi, veliahtlktan d
rlecek, bunvm yerine padiahn olu Yusuf Efendi veliaht yap
lacaktr.
Remzi Efendi, btn bu duyduklarn yazdktan sonra. Ziya
Beye; Ortada byle bir sylenti var, bu konudaki fikriniz nedir?
diye sorar. Ziya Bey ise, eline geen bu frsat deerlendirmekte
baz kaynaklara gre smrmekte gecikmez. Ona gre: Bu y
le bir tesadftr Jci bunda mutlaka eytann parma vardr. Za
ten stanbuldan birbiri ardnca mektuplar yamaktadr ve bu
mektuplar Fazl Mustafa Paamn dneklii ile doludur. Ziya Bey
de bu mektuplardaki sylentilerle enikonu dolu dur. O halde,
ele iyi bir frsat gemitir. Gelen mektuplarn iine drd
kurdu bu tesadf ya yok edecek, ya da onun gerekliini ispatla
yacaktr. O halde yaplacak ey Remzi Efendinin mektubuna drtba mamur bir cevap yazmaktr. yle bir cevap ki bir tala birka
ku vuracaktr.
Ziya Bey, dndklerini eylem haline getirir, derhal kaleme
kda sarlarak aadaki mektubu yazar. Bunu tabasmasyle
yaynlar.
Mektubun sureti udur:
Muharrem aymn balangcnda yazm olduunuz erefli
mektubunuz, size sayg dolu ellerime vasl oldu. Bir zaman nce
ortaya atlm olup da epeydir unutulmu gibi grnen Osmanh
hanednmdflkl veraset nsilnn u son giinlerde yeniden ele aln
170

YEN OSMANLILAR TARH

d, buna dair ortalkta pek ok szler sylendii gibi hususlar

haber vermektesiniz. Buna gre, gya Bbl, bundan nce dei
tirip yrrle koyduu Msr Valilii haklarnn deitirilmesini
rnek edinerek Osmanl taht iin de baz eyler dnmekte imi.
Bunu gerekletirmek iin Avrupann baz evreleriyle fikir
al veriinde bulunduktan baka, eski eyhlislm Refik Efendiyi
de uygun fetva yermesi iin sktrm. Hatta, eyhlislm efendi
hazretlerinin grevinden istifa etmesinin sebebi de l ve Fuat Pa
alarn bu hususta kendisine srarl basklarda bulunmas imi. Ma
liye Nazm irvanlzade Mehmet Paa, eyhlislm Refik Efendinin
eski bir medrese arkada olduj iin onu arac klmlar. irvanIzade Mehmet Paa, eski arkadama bu veraset usuln deitir
menin eriata aykr olmadna dair bir fetva vermesi iin kendi
sine hayli srarda bulunmu. Medrese bilgisine dayanarak baz e
riat delilleri ileri srerek baskisuu arttrm. Fakat, Refik Efendi
gerek l ve Fuat Paalardem dolayl olarak, gerek eski arkadamdan aka gelen bu basklara gs germi. Ya olumlu bir fetva
verip mevkiinde kalmas, yahut onu vermeyip mevkiini terketmesi
gerekiyormu. Efendi hazretlerir ikinci kk tercih ederek istiTa
edip grevinden ayrlm.
Halk, bu veraset usulnn deitirilememesinin srf Refik
Efendinin direnmesi sonucu olduunu reneck heyecana kaplnu. imdi stanbulda gnn en hararetli konusu bu imi.
Siz efendim hazretleri btn bunlar birer bl^er anlattktan
sonra bana: Eer, veraset usulmn deitirilmesi hususunda fiil
bir teebbse girilecek olunursa, bu durum karsnda, Avrupa
devletlerinin nasl bir tutum takmacaklanm, neler dnecekleri
ni, mesele ok byk ve ok nemli olduuna gre bunun baanlabip baanlamayacam, netice olarak ne dndm... soru
yor, cevap vermemi emrediyorsmuz.
Efendim hazretleri; bendenizin stanbul'dan ayrlmas zerin
den ^bildiiniz gibi uzunca bir zaman gemi olduu iin, ora
larda olup bitenlerden yeterince bilgi sahibi bulunmad m hatr
latmak isterim. Bundan dolay bu bahse hi girimenek iin en
dorusu ise de, mademki bu m<;sele yeniden ttzelenip yine zihin
leri kurcalamaya balamtr; elbette bir sebebi ve balangc ol
mak lzun gelecei gibi, gerekte de konunun arl ve ciddilii
kr olunamaz. Bundan dolay, u anda aklma gelen baz dn171

YEN SMASTLLAR TARHt

eleri araetmeyi bir eit bor olarak kabul ettim.

Siz yce efendimin de malmlardr ki, bu veraset meselesi
yeni bir ey deildir. Bundan on on be sene evvel de halkm diline:
dp bir sre dedikodusu yapldktan sonra capanmt. Daha
sonralar. Padiah hazretlerinin, Msr ziyaret edip dnnden
sonra da bir aralk ikinci defa tazelenmi ve yine sylenip bitmiti.
O sralarda Bu i olur mu, olabilir mi, bunu gerekletirmek mm
kn mdr, deil midir? yolunda birbirinden ok deiik grler
ortaya atlmt. Bendeniz, byle bir eyin asl mmkn olamaya*
can srarla savunmutum. Akl, ileri grll yerinde bulu
nan her tandm ve bu arada siz efendim hazretleri de benim fik
rime katlmtnz.
Bu son yazdnz mektuptan anladma gre, ad geen konu
zerinde jrksek zihinlerinizde baz tereddtler domu, kukulan
m, hatt muzdarip olmu bir haliniz gze arpyor. Buna a
makla birlikte, bir bakma siz efendim hazretlerine hak vermemi
de deilim; zira br zamandan beri Osmanl Devletinde, garip e
killerde grnp, aklca imknsz sanlan nice eyler vardr M ^ne de bunlar zerinde srarla durulmaktadr. te, bunlar hatrlaymca, meselenin de n ard saylmakszm gerekletirllmeshe
cesaret olunabilir, diye dndm. Netice olarak da tereddt, ku
ku ve ztraplannz hakl buldum.
ok haklsmz; gerekten de bu sylentilerin bu gnlerde orta
lkta dolap durmas insana nasl kuku ve aknlk vermesin?
yle bir zamandayz ki Fransa, ngiltere, Almanya ve Rusya dev
letleri yarrcasna sava hazrlyle meguldrler. Bunun sonun
da Avrupada er ge bir savam kopaca anlahyor. Bu sava lunmn fitili ise ark Meselesi, yani Osmanl Devletinin devam
etmesi yahut idam edilmesidir ki bugnlerde Avrupamn btn si
yasi evn'elerinde bu konu zerinde duruluyor.
u anda, yle bir vakitteyiz ki Girit olaylarnda alnm bulu
nan ok kt ve yetersiz tedbirlerin sonucu olarak artk Osma
Devletinin btn eref ve haysiyeti zedelenmi durumdadr. Bu ta
raflarda Osmanh Devleti iin herkes: Can stnde hasta szn
kullanyor.
u anda, yle bir vakitteyiz ki devletin an ve erefine getiri
len noksanlk yznden Yunanistan, tran gibi zayf ve elimsiz
devletler bile bize kar cesarete geliyorlar. YunanUan^ birbirinii
172

YEN OSMANLILAR TARH

lleyen, doymak bilmez tecavzlerine kar smr boylarmzda on

lara kar olduka byk asker kuvvetler bulundurmaya mecbur
oluyoruz. ranblar, Badat zerinde birtakm haris niyetler besli
yorlar ve bizim hkmetimiz onlarn bu niyetlerini kstekleyen Na
nik Paay bu blgeden almak dncesine kaplyor. Zaten, Iranllarm btn amalan bu deerli adam oradan uzaklatrtmaktr.
[kendilerinin bu amala ortaya attklar birtakm safsatalara kanu
iforuz, bundan bir siyas mesele karyoruz. Samyoruz ki Ira k '^
la, Giritte olduu gibi bir atma ya da ayaklanma olacaktr.
Hasl, ite hriciyemizin durumu ve tutumu byle!..
yle bir zamandayz ki Girit Adasndaki Yunan ekyas, sad^
razamln yapt ilere ve verdii garantiye ramen, elinde ek(ralk silh bulunduu halde mazlum Trk ve mslmanlan do-,
ruyor, evleri barklan yakyor, mala mlke tecavz edip bunlar
pmahyor.
yle bir durumdayz ki Eflk-Budan (gene'Iikle imdiki Ro-,
manya) ve Msr istiklllerini iln ederek zaten sadece szde kal
m bulunan Osmanl Devletinden btnyle kopmak iin ge
rekli her areye bavuruyorlar. Srbistan, durup dinlenmeden, aster toplayarak, top tfek satn alarak, yeni yeni tecavz hareket
lerine hazrlanyor. Karada ve Bulgaristan eyaletlerimizin her tarafmda casuslar cirit atyorlar; bin bir fesat ki ynatarak buralar^,
ia da yeni yeni Girit meseleleri dourtmaya abalyorlar.
Ekonomik durumumuz o dereceye gelmitir ki maliye hzine
si askerin, sarayn, memurlann maa ve deneklerini hi bir za-,
man vaktinde veremiyor. Elli bei elliye, elliyi yze uradan buralan bor arayp geziyor. Halkta ise ilim, kltr, hner, ticaret, saaat denilen eyler mahvolma deecesine gelmitir. Elde kalan tek
jey olan tanm da ar vergilere, zulmlere dayanamayp ortadai}.
kalkmaya yz tutmutur. Ahali a, din ve ilim adamlar, memurlar,
esnaf, tccar tam anlamyle hallerinden mitsiz ve honutsuz du
nundalar. Ordu merkezlerinde asker plak; sekizer, onar, hatt
an beer ayhklan kendilerine denmemi. Hemen btn subaylar,
;una buna borlu haldeler. Askei depolarda silh ve cephane ad-,
na hi bir ey yok. Birden bir sava kacak olsa, yeteri derecede
sker ve donanma yok. Farzedelin ki asker ve donanma var; fakat
bunlara yetiecek mhimmat, ara, gere, besleyecek yiyecek yok,
Bfaydi bunlar da var diyelim. Fkat, mevcut ara gere, cephane.
173

YENt OSMANLILAR TARH

ve silhlan gerei gibi ustalkla kullanabilecek bilgili ve nuuifetU

kumandan ve kaptan pek az.
Hasnh, byk kk, mslman, hristiyan herkes halinden i
kyeti, olup bitenlerden bezgin ve b ^ r . Btn bunlarn sonu ne
reye varp dayanacak, diye deta ellerini ap balarn havaya
kaldrp sebep olanlara beddua etmektedirler.
te i ilerimizin durumu ve tutumu da byle!..
mdi bu kadar nemli, bu kadar nde gelen ve mutlaka zmlsnmesi gereken iler bylece yzst dururken Osmanl
Devletiniin kuruluunun temeli bulunan veraset meselesini ortaya
atp bummla uramann ne iin lzumu ve ne iin faydas vardr?
Bu yersiz ve faydasz mesele ile halkn fikrini zedelemek aynen u
na benzer: Bir hasta vardr ki vcudunda saysz iltihapl yaralar
kmtr; bu yaralar onun hayatn tehdit etmektedir, kendisinin
yaayp yaamayaca bile phelidir. Hal byle ken bu hasta, bir
de koleraya yakalanmtr ve koleraya yakalanmasma da bizzat o
hastaya bakanlar sebep olmutur.
Eer, u ksaca saydmz i ve d tehlikelerin hepsi ortadan
kaldrlp da i sadece bu meseleye kalm olsa, eh zerinde dura
lm, diyebiliriz. Lkin ok yazk, yzlerce binlerce yazk ki resm
evrak zerinde yaldzl cmlelerle yalan dolan yazmak hi bir za
man ac gerekleri deitiremez. Bundan dolay biz ne kadar, ge
rek halkmz, gerek Avrupahlan ve nihayet kendi nefsimizi al
datmaya alsak, iin doru ynne ynelip ona yle bir akl g
ryle bakacak olursak sonunda nasl korkun bir ekilde aldandt
mz anlarz; gzlerimizin nnde korkun uurumlarm uzanp
f^ttigini grrz. Onu gren bir kimse ise eer gerekten insan
ca tyleri rperir.
Vah OsmanlI Devletine, vah slm milletine.. Yazk, yazk,
yazk!..
Ama, bahis ve konu mademki u veraset hakkuun deitiril
m e sin i mmkn olup olmadna gelip dayanmtr, bunun imMnszl- aklen ve naklen ve eran bellidir (1).
(1 ) Eski dou kaynaklarnda ilimler akl ve nakl olarak ikiye aynhyordiL
Akl yoluyle izlenip sonuca varlanlar birinci, rivayet yani anlatma
yoluyle izlenip sonuca varlanlar ikinci gruba mensup saylyordu. Bi
rinciler genellikle pozitif, kinciler din ve moral ilimlerdi. Sefan
sdt ise bilindii gibi eriat bakmndan, eriat asndan demektir. . K.
74

y e n i o s m a n lila b ta r ih i

Aklen imknszdr; zira, birinci olarak bunca milyon nfusun

alt yz seneden beri alm ve kabul etmi bulunduu bir kural,
hi br zorlayc sebep yokken, deitirmeye hatt bozmaya al
mak hakl olarak birok kanklklarm ortaya kmasna yol
aar.
kinci olarak, Osmanl hanedam arasna imdiye kadar ei em
sali grlmedik ekimeler didimeler girer, pek ok hukuk davas
ortaya kar. Ahali ki zaten bugnk idareden honutsuzdur, ken
disini gstermek iin bir sebep aramaktadr. Bir tarafn zulme ve
hakszla uradm grnce onun taraf n tutar; sonunda msmanlar arasna ikilik dm olur. Bu ikilik saysz kanlarn d
klmesine yol aar. te yandan, devlet zaten ieride ve darda bu
kadar skntlar iinde deta bozulmu halde iken Tanr o gnle
ri gstermesin bir de bu belya urarsa artk slm lkeleri ara
sndaki son balantlar da kopar. Sonu olarak bizzat Osmanh ha
nedan olduu gibi ortadan kalkar.
nc olarak, Msr Valiliinde yaplm olan ver<iset usul
nn deitirilmesi olay, hi b ir zaman, ulu ve yce hilfet messesesininkl ile oranlanamaz. Bir yanda be yllk bir valilik,
te yanda yzyllara dayanan bT sultanlk-halifelik sz konusudur.
Msrn veraset kurah yirmi yMk bir padiah fermanna dayal
idi, dolaysyle bunun zerinde daha yerlemi bir kamu oyu ve ge
lenek meydana gelmemiti. Kald ki bir de u mesele var: Msrda
ki veraset usul sahiden btnyle deitirildi mi, yoksa daha ba
ka renklere girecek mi? Bu yakn bir gelecekte belli olacaktr.
nk, Avrupa kamuoyu hl bu deitirme olaym kabul ve haz
metmi deildir. Yine, kald ki bu iin, yi m kt m olduu he
nz belli olmamtr. Bu, sonucu daha alnmam bir meseledir.
Geri, Sadrazam l Paanm, bundan iki yl nce Mustafa Fazl
Paaya kar ak br dmanl vard ve: Onun gvendii Msr
veraset hakkn elinden almak benim in ild saatlik bir aba har
camaya bahdr. dedii de bilinmektedir. Buna ve daha baka
baz mnevi sebeplere dayanlarak, rahmetli Abdlmecit Han haz
retlerinin imzasyle Mehmet Ali Paa'ya verilmi ve bir rnei resnen btn Avrupa devletlerine; bildirilmi olan br mtiyaz geri
alnd ve yerine bir bakas verilldiydi. Ne var ki bu hareket btn
dnyaya unu iln etmiti ki Omanl Devleti, ne zaman arzu eder
se, Msrdaki veraset hakku dleitlrebilecektir. Yani, yarm padi
175

YENt OSMANLILAR TARH

ah hazretleri Msr Valisine gcenecelc olsa, derhal, iki yl nce

ona verm olduu buyruun tam tersi ynnde baka bir buyruk
vermeye muktedirdir. Durum byle iken. Fazl ve Halim Paalar
gibi, Mehmet Ali Paa soyundan gelmi olanlar veraset haklarndan
vazgeerler m? in tuhaf taraf da urasdr ki gnmzn Msr
Valisi smail Paa, btn bu incelikleri kavrayamayarak: Benden
sonraki valilik hakkn oluma aktaracam zannyle kendi hanedamnn haklarn kertmeyi kolaylatracak sebepleri, hem de bir
hayli pahalya, satn ald (1).
DrdncU olarak imdilik bir an iin bu grleri bir tara
fa brakarak Msr veraset usuln sahiden deitirmitir diye
lim. yi ama, o koskoca saltanat ve hilfet makam ile Msr vera
seti arasmdaki fark dnmeli. Birinci Sultan Selim Han zamanma kadar Osmanh Devleti, olsa olsa, Emeviler Devleti kadar iti
bar bulunan bir slm hkmeti idi. Ne zamanki o yce padiahn
stn gayretleriyle halifelik makanu anl Osmanh hanedanna
geti. Mukaddes emanetlerin koruyuculuu, Mekke ve Medine gibi
kutsal yerlerin vn verici hizmeti yine bu byk hanedana ve
rildi. O zamana kadar birbirinden kopuk ve dank bulunan slm
gleri bylelikle tek bir noktada, tek bir elde birlemi oldu; sal
tanat makam ayrca bir de kutsal nitelik kazand. Bu sebeptendir
ki padiah hazretlerinin kiilii hem madd, hem de ruhn mese
lelerde btn slmln kendisine bavuraca, kendisinden emir
alaca bir makamn temsilcisi oldu (2).
Gerek imdiki veliaht Murat Efendi hazretleri, gerek onm ok
deerli teki kardeleri ile gerekse Yusuf zzettin Efendi hazret
leri ve onun deerli kk kardei Mahmut Efendi (3) hazretleri,
milletin nazarnda, hi bir bakmdan birbirinden daha aa ya da
daha yukan derecede bulunmayan ehzadelerdir. Osmanh soym(1) Nitekim bu tarihten on br ytl sonra bu mutluluk mahmurluuvdan
ayrlmann ac tadm tatt, hdivlkten azledilerek stanbula gelip ba
sit bir vatanda ola,rak yaad ve ld.
(2) Rahmetti Ziya Paa burada ruhn deyimini yanl kullanmtr. Bilin
dii gibi slmlkta, rahiplik olmad gibi, ruhanilik de yoktur. Ken
disi bu deyimle phesiz ki eriat ve erUi kastetmi olacaktr.
(3) Sultan AbdUmzin lmnden biraz sonra vefat eden, ilk ehzadedir.
(Bu notlar eserin yamrvra aittir.)
te

yeni

OSMANLILAR TARH

dan gelmi olduklar iin bunlarn hepsinde de padiahlk grevini

baaryle yrtecek stn kabiliyetler mevcuttur. Durum byle ol
makla birlilite, bugn Osmanl tahtn igal etmekte bulunan Sul
tan Abdlaziz Han hazretlerinin katnda hepsi de herhangi bir Os
manlI Devleti uyruundan daha farkl ve imtiyazl saylamazlar.
Velhasl, Hilfet makam ylesine yce bir makamdr ki yer
yznde bulunan btn mslman milletlerin ruhni balan ge
lip orada dmlenir. O halde, byle bir makama mahsus olan
haklarn en kk bir noktasna bile dokunulacak olunsa, btn
slm milletlerin bundan dvc olacanda en kk bir phe
var nudr?
Beinci olarak, Bbl, Avrupa devletleriyle ju bahse giriip
onlarm dnce ve nzalarm almaya kalkrsa, bu iin gereklememesinin bir belgesi de bu olur. Geri diplomatlk, yni devlet
ilerince ustabk, her meselede o meseleye uygun l i r dil kullana
rak iini becermek mnsna gelirse de, esas meselelerde olup bi
tenlerin tam tersine yalanlar sylemek ve sonra bu yalanlar mey
dana kt zaman da bundan utanmayp yeni ve baka bir yalan
la evvelkini tevile almaktr. Ne var d bu hususta, .i^vrupa di'/lomatlan bile bizim devlet adamlarmzn derecesine ulaamazlar. O
halde, devlet adamlanmzca imdiye kadar kull^mlan diplomatik
bu konuda da kullamhr. Mesel, hkmet yelerimiz onlara derler
M: Bizler, her hususta, Avrupann medeniyet kurallarm taklit
ediyor ve bunlar kendi lkemizde uygulamaya alyoruz. Bunun
bir gerei olarak veraset usulnde de sizlere uymak niyetindeyiz.
Sizde hkmdarlk babadan evlda gemektedir. Biz de bunu by
le yaparak gemi yzyllarda veraset yznden meydana gelmi
barbarlklann tekrarlanmasm ortadan kaldracaz. Bundan btn
memleketimiz halk da memnun kalacaktr.
Mehur szdr, Fetv, anlatla gre verilir, derler. Avrupa
devletleri, belki verilen bu fetvya gre, belki de bu yzden Tr
kiyede kabilecek karklklardan menfaat umduklar iin taraf
sz kalmak isteyebilirler. Ama ^muhtemeldir ki^ birka tanesi
nin menfaati de Osmanl Devletinin, hi olmazsa imdilik, ayakta
durabllmesindedir. Dolaysyle, lt>una kar kacaklar da buluna
bilir. te yandan, bizim diplomatlarm diplomatlklanndan dolay
imdiye kadar nice meselelerde aldanarak sonradan pimanlk
duymu olan da vardr.
77

f/12

YEN OSMANLILAR TARH

Bizim in en nemli olam, devletin ayakta durmasndan men

faat bekleyenler grubudur. Bunlar, bir yandan doumm umum! du*
rumuna, yni otuz bu kadar yldr hatt hmayunlar, slhat fe^
manian, sadrazam buyruklar karlav'ak devletin genel dzeninde
ve rgtnde gelimeler vdedildii, fakat bunlarn hi birisinin
gereklemedii, tersine eskisinden daha tehlikeli dununlaa d'
ldra grerek zlrlerken, te yandan Rusyanm nasl ilerle*
diini endie ile izlerler. O Rusya ki hemen btn planlarn ve nl*
yetlerh gerekletirmitir. Bu yzden Avrupa'nm siyaset ufukla
rnda, yer yer, yeni kara bulutlar dolamaya balamtr. te, bu
kara bulutlara bakarak, uza grmesini ok iyi bilen bu evreler
ne suretle olursa olsun u sralarda douda bir karklk k*
masn istemediklerinden, hkmetimizin bu teklifini pek de olum<
lu karlamazlar. Karlamazlar, nk, bu i Meclis-i Vlnm ad>
m deitirerek ona Divn- Ahkm- Adliye veya ur-y Devlet de
meye benzemez. Birka hkmet yesine sarraflk, hekimlik ya da
dalkavukluk ettikleri iin birka deersiz hristiyanm rtbelerini
ykselterek kendilerine hkmet yelii verip: te memlekette
tam eitlii saladk. demeye de benzemez. Srf Fransz Elisini
memnun etmek iin Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) amaya
da benzemez (1).
Altmc olarak, her iin bir yznden bir de arkasndan bakl
d zaman artk iyice anlalp phe kalmayacandan, bir kere
de btn bu saydmz sakmcalan bir tarafa brakarak bu
veraset meselesi gerekletirildii takdirde onun salayaca fay
dal ynleri gzden geirelim:
Eer veraset usul, tahtta bulunan bir kimsenin en byk z
oluna verilmek suretiyle, deitirilecek olursa hanedanm teki
yeleri artk hi bir ekilde o taht iin hak iddia edemezler, by
lelikle de gemi yzyllardaki kt olaylar bir daha tekrarlan
maz. deniliyorsa hemen cevap olarak deriz ki: Bulunduumuz
ada artk insanlarn duygu, dnce ve grleri, tutum ve dav
ranlar temelinden deimitir. Dn taht iin dnyada kanl kav(1) Keke birka Fransz Elisine ho grnmek iin, byle birka Mek
teb-i Sultan daha vcuda getirilmi olsayd, fena m olurdu? Bugn
Trkiyemizde bunca kinlere ve garazlara hedef tutulduu halde
yine cic en iyi okulumuz budur. (Eserin yazarnn notu).
178

yeni

OSMANLILAR TARHt

galar olurdu ama, bugn olmaz. Hi akla gelir mi ki bugn bir pa

diah, kendi nefsini gven altma almak ya da saltanat ocuua
hasretmek iin on sekiz kardeini, karde ocuunu bir anda bo
durup telef edebilsin? Evet, bunun benzerleri on altmc on yedinci
yzyllarda grld ama, bu zamanda mmkn mdr k bir eh
zade Anadolunun bir eyaletine ekilip saltanat merkezine kar is
yan bayran kaldrsn? Ama on beinci ve on altmc yzyllarda
bu defalarca oldu.
Eer, maksat ille de Avrupa devletlerini taklit etmek ise, her
eyde takliti olmak mecburiyeti bire neden ve niin geliyor? Biz
de insan ve kendimize zg ynleri bulunan bir millet deil miyiz?
Her milletin kendine zg ve tekilerden deiik ve farkl 'kelerinin ve geleneklerinin bulunmasndan daha tab ne vardr? Bu
bizzat tabiatn bir kanunu deil midir? Sunra, Avrupallar bize uask yapp: Bizim unumuzu bunumuzu ill:.- taklit edeceksiniz! diye
bize bir ykmllk m yklyorlar? Onlarn bizden istedikleri,
bizde aradklar ey iimizdeki ktlkleri gidermek, zamanm zo
runlu medeniyet ve gelime yollarna ynelmek; gerektii zaman da
Rusya'nm saldnlarma kar durabilecek gce sahip bulunmaktr.
O
halde, byle bir amya veraset meselesinin ne gibi yle ya
da byle bir etkisi olabilir?
te yandan, AvrupalIlarda birok detler vardr ki kendileri
bile bunlarn ktlklerini ve sakncalarn itiraf ederek, yava ya
va, onlan ortadem kaldrmaya uramaktadrlar. Evet, kt, eski
mi eylerini ortadan kaldrmaya alrlar ama, birbirlerinin ken
dilerine zg gelenek ve greneklerini taklitle uramazlar.

Haydi, bunu da kabul edelim ki srf AvrupalIlara ho grn

mek iin taklit yoluna gidilecektir; peki ama, onlarda bulunan pek
ok gzel ve yararh usuller varken, nice sakncalar bulunan me
selelerden ie balamann mns nedir? Sonra, bir nokta daha
vardr: Avrupa devletlerinde veraset hakk babadan evlda geiyor
diye hanedan yeleri arasnda M mi kan dklmemitir? ocuk
larn, k ad n larn tahta geirilmeleri yznden devlet idaresi ehli
yetsiz birok dii ve erkek vasMerin eline gememi midir ve bu
nun sonucu olarak az m ktlkler meydana kmtr? Bunlarm
aynnth bilgilerini renmek isteyenler Rusya, Almanya, Fransa,
tngiltere ve tspanya tarihlerine bavuracak olurlarsa saysz r
nekler greceklerdir.
179

YENt OSMANLILAR TARH

Neyse, biz yine konuya dnelim:
Eer yle deildir ya yle farzedellm bizde bu ie sarlanlann maksad Yusuf zzettin Efendi hazretlerine hizmetse, sonra
bu hizmete karlk padiahn kendi haklarndaki tevecchnn
devamna let etmekse bu hesabn her iki ekli de yanltr. n
k, bu gen ehzadeyi, daha ocukluk anda (1) btn hanedan
yelerinin, btn ilim ve din adamlarmm, btn milletin haksz
kinlerine hedef tutmak ona liizmet deil, belki de ihanetin ta ken
disidir. Padish hazretlerine gelince: ok iyi tahmin ediyoruz ki
bu meselede o, son derece drst ve temizdir, olan bitenden haber
li deildir. Bundan dolay kendisi byle davrananlara tevecciib
gstermez, belki onlardan yz evirir. Ama, asl maksat bu da de
ilse, kendilerinin ne kadar kuvvetli olduklarn st rtl olarak
gstererek, bir eit padiahn gzn yldrmak ve bylelikle
mevkilerinde kalmaya onu deta mecbur klmak se bu dnce
de doru deildir. nk, birka adamn mevki ve makamlarn
korumak iin, saltanatla ve milletle bylesine oynamalarma, bylesine tehlikeli ilere girimelerine hi bir zaman haklan yoktur.
Zaten, padiah hazretleri, benim bildiim o eski padiahsa, bu e
it grltlere kolay kolay pabu brakmaz.
Bugn vaktin darl yznden bu kadar yazabildim; teki d
ndklerim mecburen gelecek haftaya kald. Baki selm.
Paris 13 muharrem h. 1285
Ziya
Bu birinci mektup, stanbulun siyas evrelerinde ve hkmet
dolaylarnda top gibi patlamt. Ziya Beyin Bunda eytann par
ma var deyii dc zaten bu maksattan ileri gelmekteydi. nk,
mektup yle bir ekilde kaleme alnmt ki Mustafa Fazl Paa
hakkndaki sylentilerin ya yalan olduu belirlenecek ya da do
ruluu kesinlenecekti. Cmlenin grevi bu meseleyi aydnla
karmakt. Daha ksacasn sylemek gerekirse, bu bir deneydi.
Aradan on be gn kadar gemiti. Msy Sakakini, Mustafa
Fazl Paadan alm olduu bir mektubu Brkselde Grand Mi(1) ehzade Yusuf zzettin o tarihte on bir yandayd. Bu eserin yazl
d gnlerde Sultan Reatn veliaht idi. 1915 ylnda, padiahltk
ras kendisine gelmeden nce, intihar etti. . E.
180

yeni

OSMANLILAR TARH

roire otelinde kalmakta olan Ziya ve Namk Kemal beylere kendi

sesiyle okuyordu. Mektup, Mustafa Fazl Paann zel sekreteri Va
sf Efendi tarafmdan. Paann emriyle yazlmt. Sonunda, yine
Paa tarafndan, eklenmi iki satr ve kendinin imzas bulunmak
tayd. Mektupta, Osmanl saltanatnn veraset usul konusunda
Ziya Paa tarafndan kaleme alnan yaznn tam zamannda ortaya
atlm olduu syleniyor, bunun bir ilham eseri olduu beyan edi
liyor, konu hakkmdaki ok isabetli fikirlerinden dolay, Ziya Bey'e
zellikle teekkr kelimeleri yer alyordu.
Mustafa Fazl Paann ekledii iki satr ise undan ibaretti:
Muhbir gazetesinin dili ve tuttuu yol amaca yararl olmar
dndan, bir an nce Hrriyet gazetesiii karmanz temenni
ederim.
Bundan dolay gerek Faz! Paanm mektubu, gerek sonuna
kendi el yazsyle ekledii not, kendisi hakknda uydurulan olmu
uz sylentileri tamamiyle ortadan kaldrm ve Jntrklere
' kelimenin gerek anlam ile - rahat bir nefea aldrmt.
Fazl Mustafa Paadan gelen ve kesin bir ifadesi bulunan bu
son mektuptan sonra, Ziya ve Namk Kemal beyler tarafndan,
Londra'da bulunan Ali Suavi Efendiye yle bir yaz yazlp gn
derildi :

Londra'da faziletl Ali Suavi Efendi hazretlerine;

Faziletl Efendim,
Muhbir gazetesinde tutunmu olduunuz yol, daha nce
teki deerli arkadalarmzla birlikte ve tam bir fikir anlamasyle kararlatrlm bulunan grlere gerei gibi uymamakta
dr. Bu grn korunmas amalarmzn banda gelmektedir.
imdi, szin tutum ve davrannz buna aykr bir nitelik gster
diine gre, gazetenin bal altndaki Yeni Osmanllar Cemiye
ti (1) szlerini ihtiva eden damga ile gazetenin yazlan birbiriyle
eliir bir manzara arzetmefctedir. Bu durum gereklere uvmad iin, bundan sonra karacanz Muhbir nshalarnda artk
bu damgay kullanmamanz tygun grlmtr. Yeni Osmanllar
(1) Yeni Osmanllar Cemiyetinm bir eit mhr ya da amblem nite
liindeki bu kelimelik yazs - rnek olarak - eserin yazan Ebuzziya Tevfik Bey tarafndan alnp tefrika edildii Tasvir-i Efkr ga
zetesine Mise halinde Konulmutur. .K.
m

yeni

OSMANLILAR TARH

Cemyetini tekil eden arkadalar adna biz iktmir bu hususu si

ze zellikle hatrlatu- ve istirham ederiz. Baki selm.
Brksel hicr 1285 muharrem sonu
Kemal - Ziya
Mektupta sz edilen damga u idi ki aynen kopyas buraya
alnmtr. Bu damga, daha nceleri Ziya Bey tarafndan yazlm
ve Londrada bir mhrcye kaztlmt.
Namk Kemal ve Ziya beyler, mektubu Ali Suaviye taahhtl
olarak yolladklan halde o, ne kendilerine herhangi bir cevap ver
di, ne de gazetesinden damgay kaldrd. Aslnda nemli olan dam
gann kaldrlp kaldrlmamas deil, aradaki belirli aynhn gn
na karlmasyd.
Hrriyet gazetesinin yaynlanmas ise kesin olarak karara ba
lanmt. Hatta, sorumlu mdr imzas olarak Reat Beyin ad
nn kullanlmas da bu kararlar arasndayd. Bu da gstermektedir
ki cemiyet yeleri arasnda kalem, sadece Ziya ve Namk Kemal
beylere zg bulunmuyordu. Arkadalardan her birinin yaz yaza
bilecek iktidarda olduu belirtilmek isteniyordu. Bundan dolay,
yeni durum, nedense kendi kesinde yaamay tercih eden, Agh
Efendiye de bildirildi. Mrettiplik grevini yapacak olan Melik
Efendinin, Londradaki matbaay mnasip bir yere kaldrmas
iin, ondan yardm istenildi,
Ali Suavi, Muhbir gazetesini Hammersmithte George Bertrandm matbaasnda dizdiriyordu. nk, Agh Efendi'nin stan
bu ldan getirtilmi Trke harfleri o matbaada zel bir daireye
yerletirilmiti. Hrriyet ise Muhbirin bulunduu matbaada ka
rlmak istenildiinden, harflerin oradan kaldrlmasna lzum ha
sl olmutu. Neticede, Londrada Saint James mahallesinde Robert
sokanda zel olarak bir yer kiraland. Burada (Jntrklerin
Merkez Matbaas) adiyle bir basmevi kuruldu. O gnlerin en ta
nnm firmas olan Valter sistemi bir de bask makinesi satn
alnd. Makine kk olmakla birlikte, Londrada zgr olarak ilk
ald iin Yeni Osmanllann an ve haysiyetleriyle orantlyd.
Zaten, asl ama gazeteyi aksatmadan dzenli yaynlamaya yara
yacak bir bask aracyd. Eer arzu edilseydi, paradan kanlmaz,
yz bin frank harcanlarak gerekten ok mkemmel ve gsterili
bir basmevi de kurulabilirdi. Her eyden nce madd imknlar
182

yeni

OSMANLILAR TARH

byle byk bir basmevini kurmaya fazlasyle yeterliydi. Eer

yetmeyecek olsa bile iki satrlk bir mektupla Fazl Mustafa Paaya bavurmak istenileni derhal yerine getirirdi. Ancak, bu ka
dar byk bir basmevine katiyyen lzum duyulmamt. Sekiz
sayfalk olacak ve haftada bir kacak bir gazete iin bu kadar
yeterdi de artard bile.
O
tarihlerde, imdiki gibi, deiik biim de ve deiik puntoda
birka eit harflerimiz olmad iin gazeteler hep Arapoglu ad
verilen m onoton biimdeki harflerle dizilip yaynlanyordu. Tercman- Ahvl gazetesinin harfleri de tabiatyla o harflerdendi.
te yandan ngilizlerin ncil Cemiyeti iin vaktiyle dktrm
olduklar eitli biim de ve puntoda baz harfleri de vard ki - ger
i biim ve gsteri ynnden pek de sempatik deildiyse de - yi
ne de eni ve deiiklie hizmet edeceinden, yeteri kadar bun
lardan da satn alnmt. Notlarda, ilvelerde ve gazeteye girecek
yazlarn okluu durumlarnda bunlardan pekl faydalanabilinirdi.
Bu sralarda Ziya Bey, Veraset konusunda ikinci mektubunu
da yine yazp basp gnderdi ki (1) bu seferki deta stanbul h
kmetine kar bir sava iln niteliindeydi ve Yeni Osmanllarn
artk eyleme getiklerinin kesin belirtilerinden biri olarak tanmlamyordu.
li ve Fuat paalar, Ali Suavinin yaynlarn umursamyorlar
d. Bu yazlan ayak takmnn szleri gibi karlyorlard. imdiki
gnlere oranlamak gerekirse, o zamanlar - deil okuyup yazanlar sadece yle byle okumay becerebilenler bile nfusun yzde
onunu bulamazd. O halde, Ali Suavinin kalitesiz yazlarn, onlan okuyacak seviyedekiler okuyamazlar, bu seviyenin stndekiler
ise okumaya tenezzl etmezlerdi. Bu bakmdan bu yazlar, o paa
lar iin hi bir nem tamyordu. Gel gelelim Ziya ve Namk Ke
mal beyler iin durum byle deildi. Bu iki deerli edebiyatnn
nesir ve nazm alanlarndaki byk gleri ve vavgm hretleri
memleketin kalbur st okunru yazmlarn btnyle kendile
rine hayran brakmaktayd. Sonra onlar, sadece gl birer ka
lem olarak deil, inanm birer hrriyeti olarak da isim yapm(1) Ziya Paamn hu mektuplar, sonradan Trk Edebiyat Tarihine ^Ve
raset Mektuplar ad ile ge{rmttir, JK.
183

YENt OSMANLILAR TARH

lard. Sonu olarak bu iki kalem kahramanndan her birinin yaz

d en nemsiz bir yaz bile memleket ufuklarmda geni yanklar
uyandrmaktayd.
Ali ve Fuat paalar da kabul ve teslim ediyorlard ki bunlarn
her ikisi de gzel dnyor, gzel yazyor ve yazdklarn tatl
tatl okutuyorlard. Eserleri hrriyet davasn gdenler evresin
de ayr bir nemde, edebiyat ve sanat m eftunlan evresinde ayn
h)ir nem de deer tayordu.
Bu durumu Ali Paa da ok yakndan biliyordu. nne gel
dii yerde: Hrriyet gazetesi mi? Dorusu onu ne bir yerde gr
dm, ne de bir kere olsun okudum. demeyi det edinmiti ama,
bu gazetenin en sadk okuyuculanndan biri de bizzat kendisiydi.
Zamann zaptiye miri ve li Paanm adam Hsn Paanm
balca grevlerinden biri, Hrriyet'in stanbul'a sokulan ve ele
geirilen nshalarndan birini mutlaka sadrazama sunmak, arta
nm da yakp imha etmekti.
Veraset-i Saltanat- Seniye adm tayan mektuplan Ziya Bey,
aslnda bir anda yazmt, yalnz bunlar ayr ayr bastrmt ve
kincisine birincisinden bir hafta sonraki tarih konulmutu. Bu
kincisi birincisinden bir hafta sonra stanbula gnderildi. Daha
sonra, bu mektuplarn ikisi bir araya getirilerek Veraset- Salta-

nat- Seniye Haklunda Eski Kbrs Mutasarrf Ziya Beyefendinin

Mektuplan adl bir brorle yaynland.
Mektubun ikinci blmnde Ziya Bey unlar sylyordu:

Veraset usulnn deitirilmesi konusundaki grlerimin

kalanm bu haftaki posta ile gndereceimi bildirmitim. imdi
bu vaadimi yerine getirmek istiyorum:
Geen seferki mektubumda bu deitirme iinin aklen mevcut
sakmcalaruu birer birer belirtmeye almtm; imdi de naklen
ve er'an mevcut sakmcalan ve imknszlklar aklamaya ala
ym.
Naklen ilmknszl bahsine geldiimizde, her eyden nce,
padiahmuz hazretleriidn byle hi de akla yatkm bulunmayan bir
dnceye ynelmeyeceine sizi temin etmek sterim. nk, ben
kendilerinin ilk tahta kt yllarda bir yl kadar ahane hizmet
lerinde bulunmak erefine nail olmutum. Bu sre iinde hi bir
gn padiah hazretlerinin fikirlerinde bu eitten bir arzu ve me
yil hissetmedim. Ama, bunun aksi fikirlerini kendilerinden birka
184

YENt OSMANLILAR TARHI

defa iitip rendim. Padiahnuz, rahmetli biraderleri Sultan Abdlmecit Han hazretlerinin bir zaman byle bir dnce zerine
eildiim sylemi, hem de bunu ayplayarak sylemiti. Ancak,
bu fikrin onun zihninden domayp etrafndakiler tarafmdan alda
tld iin iin byle olduunu da ilve etmiti.
Bu arada bir gn, bir konuma srasmda:
Bizim rahmetli biraderin garip hallerinden biri de ve
liahtlk usulnn deitirilmesi iin kendisine baz kimselerce ya
plan teviklere kulak vermesidir. Dnyadan kimin evvel ve kimin
sonra gidecei bilinmez. Byk Allahmzn bizlere ihsan ettii ni
metlere krederek alnyazmza raz olmamz gerekir. Onun da
byle yapmas lzm gelirdi; fakat bunu brakarak bu eitten bir
sr kuruntularla vakit geirdi. Sonu olarak da hem kendisi te
dirgin oldu, hem de saltanat hanedan arasna gvensizlikler soka
rak onlar tedirgin etti. buyurmulard.
Syleine mantkl bir konuma yapan bir padiah, durup du
rurken, hangi sebep ve hangi ihtiyatan dolay adalet ve hak yo
lunu terkederek bir zaman kendilerinin yerinde olarak ayplam
olduu yanl bir dnceye kaplm olsun? Bir de ^u var: Padi
ahmz hazretleri yle dil bir insandr ki kardeinin evldn biz
zat kendi z ocuu gibi bilir ve onu tekilerden farkl tutmaz.
Bunun da belirli belgeleri vardr. Yine, br gn her konumasmda
keramet saan ahane azlarndan aynen duymutum:
Rahmetli kardeim kskan huyluydu, beni de bu yzden
sk sk horlard. Bundan dolay kendisinin vehmim uyandrma
mak iin gezmek, dolamak hususlarnda bile sonderece ihtiyatl
hareket ederdim (1).
Hatta, ben bir yana, zaman zaman kendi z ocuklar bile ih
tiyatl olmak mecburiyetindeydiiler. imdi ise gryorsunuz ki be(1) Bugn ehzade Salhattin Efendi hazretlerinin oturduklar Kurbaahdere kk ve bu kk evreleyen iftlik. Sultan Abdlmecit
Han tarafndan - o zaman veliaht bulunan - ehzade Abdlaziz, Efendiye verilmiti. Kendi, ava ve avcla pek merakl olduu iin o
srada sk sk bu kke gider, oradan ava kard. Sonralar A bi lmecit aleyhine dzenlenen ve tarihimizde Kuleli Vacast diye an
lan olaydan sonra, padiah veliahtn bu tek zevkinden de mahrum
etmiti. (Yazarn notu)

185

YEN OSMANLILAB TARH

nim tahta kmdan bu yana onlara ne derece serbestlik verdim.

yle zannediyorum ki bundan dolay ksa zeutianda babalannm
acsn unutup beni kendilerine baba bileceklerdir...
Gerekten Abdlaziz Han hazretleri, her eyde ve her yerde
teki ehzadeleri kendi ocuklarndan katiyyen ayn tutmazda Bu
arada, bir hususu da ayrca aklamak isterim: Padiahmzn
byk ehzadesi Yusuf zzettin Efendi hazretleri, kendileri henz
tahta kmadan nce domulard. Sultan Abdlmecit haber alp
da fkelenmesin diye bu doum ondan gizli tutulmu ve ancak
onun lmyle kendileri padiah olduktan sonra bu doum il^
edilmiti (!l). Halbuki imdiki veliaht Murat Efendi hazretlerinin
ocuu dnyaya geldii zaman, padiahmz kendisini huzuruna
arm, tebrik ve iltifatta bulunmulardr.
Sonra, u gerek de vardr: saltanatn evlda deil de kardee
gemesinden dolay akla gelebilecek sakncalar - yle byle yz
sene vardr ki - tamamiyle ortadan kalkmtr. Geri, Fatih Sultan
Mehmetle onun olu Sultan kinci Bayezit'in lmlerinden sonra
evltlar arasnda kanl atmalar meydana gelmitir (2). Fakat,
bunun iki ayn sebebi vard. Birincisi, o zamann usulnce ehza
deler hkmet merkezinde oturmuyor; Manisa, Amasya, Trabzon
gibi eyalet valilikleriyle tarada bulunuyorlard ve her birinin hk
mettii eyalet kk ve zgr bir devlet gibi olduundan, kendile
rine zg askerleri, cephaneleri, taraftarlar bulunmaktayd. Ne
zaman ki stanbulda taht boalyor, ite o zaman kendisine gve
nen her ehzade - asker ve para gcn de hesaba katarak - asln
da kurala gre tahta gemesi gereken kardeinin aleyhine isyan
bayran kaldrabiliyordu. Fakat, Yavuz Sultan Selim halifelik
imtiyazm sultanla ilve ettikten sonra padiahlk makam kut
sal bir niteUk de kazandindem, bundan byle artk byle olayla
ra rastlanlmaz oldu. Geri, Yavuz Sultan Selimden sonva ehza
delerin eyaletlerde valilik yapmalar geleneine de son verildi (3).
(1) Ytsuf zzettin Efendi, habast Abdlaziz veliaht iken, cariyelerden
bir saraylnn evinde Stlcede domutur. (Yazarn notu)
(2) kinci Bayezit le Cem Sultan arasndaki saltanat ekimesine, daha
sonra da Yavuz Sultan Selimin babasna isyan ederek onu tahttan
indirmesi olayna iaret edilmek isteniliyor. .K.
(3) Ziya Paa burada bir tarih bilgisi hatas ilemi bulunmaktadr;

1B6

YENt OSMANLILAH TARH

Fakat, bu byle olmasayd bile yine o eski gaileler meydana gele

mezdi. nk, halifelik gibi yce bir manevi deere daha sahip
olan makamm bykl, ehzadenin hrsm dizginleyemese bile,
onm evresindekilerin cesaretini krabilirdi. Bundan dolay o usul
sonralar btn btn terk olunarak artk ortada ekinilecek hi
bir durum kalmad.
Bir de u var: O tarihlerde -ne olursa olsun - Osmanl salta
nat imdiki gibi yerlemi, oturmu bir durumda deildi. Bir ke
re, stanbul daha yeni fetholunmutu. Anadolu'nun birok blge
leri eitli kk devletiklerden, Kara Hocalar ve s Gazali gibi
derebeylerinden btnyle temizlenmemiti Uzun Haan ve ah
smail ve Msr erke klemenlerinin ve bunlarn saysz taraf
tarlarnn evirdikleri fesatlar, entrikalar lkenin iinde ve dn
da sonsuz hercmerler, tedirginlikler yaratmaktayd. Btn bu
olup bitenlerin tabi bir sonucu olarak kamuoyunda, Osmanl sal
tanatnn duruma hkim olup olamayaca konusunda tb/eddtler
vard. Btn bu sebeplerden dolay ehzadelerden her hangisi sal
tanat makam aleyhine isyan bayram kaldracak olsa, mutlaka
evresinde birok yardmclar bulabilirdi.
imdi, yani gnmzde ise saltanat kurallar ylesine salam
temellere dayaldr ki - eer mevcut ynetim tarz iyi bir ekle so
kulacak olsa- Allah bilir ya, onun ebediyete kadar devam edece
inde tek br kiinin bile phesi olamaz.
Sonra, yce Osmanl devletinin ta kuruluundan bu gnlere
kadar geerli olmu bir kural daha vardr ki bu kural da, Osmanl
hanedanna ait bulunan emlk ve eyamn hi bir ekilde miras
lar arasnda taksim olunamayacadr. Bunun sonucu olarak bu
hanedan yeleri iinden en by ve en reit olam hkmdarlk
tahtma kar; kt andan tibaren de hanedanm btn fertleri
nin babas ve vasisi saylr. Mevcut tanr ve tammaz btn em
lke cannm istedii gibi el koyabilir, yani bunlarm da sahibi ola
rak kabul edilir. Geri bunlarm iinde bedeli devlet hzinesinden
veliaht ehzadelerin eyaletlerde valilik yapmas geleneine Yavuz
Sultan Selim zamannda son verilmemitir. Yavufun torunu olan
tkinci Selimin olu nc Murat, Manisa valisi iken, onun l
mnden 54 yl sonra bu valilikten stanbula gelmi ve babas tkinci
Selimin yerine tahta gemitir. JC.
187

YENt OSMANLILAR TAHHt

Mm tahta kmdan bu yana onlara ne derece serbestlik verdim.

yle zannediyorum ki bundan dolay ksa zamanda babalarnn
acsm unutup beni kendilerine baba bileceklerdir...
Gerekten Abdlaziz Han hazretleri, her eyde ve her yerde
teki ehzadeleri kendi ocuklanndan katiyyen ayn tutmazda Bu
arada, bir hususu da aynca aklamak isterim: Padiahmzn
byk ehzadesi Yusuf zzettin Efendi hazretleri, kendileri henz
tahta kmadan nce domulard. Sultan Abdlmecit haber alp
da fkelenmesin diye bu doum ondan gizli tutulmu ve ancak
onun lmyle kendileri padiah olduktan sonra bu doum iln
edUmiti (1). Halbuki imdiki veliaht Murat Etendi hazretlerinin
ocuu dnyaya geldii zaman, padiahmz kendisini huzuruna
arm, tebrik ve iltifatta bulunmulardr.
Sonra, u gerek de vardr: saltanatm evlda deil de kardee
gemesinden dolay akla gelebilecek sakncalar - yle byle yz
sene vardr ki - tamamiyle ortadan kalkmtr. Geri, Fatih Sultan
Mehmetle onun olu Sultan kinci Bayezitin lmlerinden sonra
evltlar arasnda kanl atmalar meydana gelmitir (2). Fakat,
bunun iki ayn sebebi vard. Birincisi, o zamanm usulnce ehza
deler hkmet merkeznde oturmuyor; Manisa, Amasya, Trabzon
gibi eyalet valilikleriyle tarada bulunuyorlard ve her birinin hk
mettii eyalet kk ve zgr bir devlet gibi olduundan, kendile
rine zg askerleri, cephaneleri, taraftarlar bulunmaktayd. Ne
zaman ki stanbulda taht boalyor, ite o zaman kendisine gve
nen her ehzade - asker ve para gcn de hesaba katarak - asln
da kurala gre tahta gemesi gereken kardeinin aleyhine isyan
bayram kaldrabiliyordu. Fakat, Yavuz Sultan Selim halifelik
imtiyazn sultanla ilve ettikten sonra padiahlk makam kut
sal bir nitelik de kazandindan, bundan byle artk byle olayla
ra rastlanlmaz oldu. Geri, Yavuz Sultan Selimden son^a ehza
delerin eyaletlerde valilik yapmalar geleneine de son verildi (3).
(1) Yusuf zzettin Efendi, bahas Abdlaziz veliaht iken, cariyelerden
bir sarayhmn evinde Stlcede domutur. (Yazarn notu)
(2) ikinci Bayezit lc Cem Sultan arasndaki saltanat ekimesine, daha
sonra da Yavuz Sultan Selimin babasna isyan ederek onu tahttan
indirmesi olayna iaret edilmek isteniliyor. .K.
(3) Ziya Paa burada bir tarih bilgisi hatas ilemi bulunmaktadr;
186

YEN OSMANLILAR TARH

Fakat, bu byle ohnasayd bile yine o eski gaileler meydana gele

mezdi. nk, halifelik gibi yce bir manev deere daha sahip
olan makamn bykl, ehzadenin hrsm dizginleyemese bile,
onun evresindekilerin cesaretini ku-abilirdi. Bundan dolay o usul
sonralar btn btn terk olunarak artk ortada ekinilecek hi
bir durum kalmad.
Bir de u var; O tarihlerde -ne olursa olsun - Osmanl salta
nat imdiki gibi yerlemi, oturmu bir durumda deildi. Bir ke
re, stanbul daha yeni fetholunmutu. Anadolu'nun birok blge
leri eitli kk devletiklerden. Kara Hocalar ve si Gazali gibi
derebeylerinden btnyle temizlenmemiti. Uzun Haan ve ah
smail ve Msr erke klemenlerinin ve bunlarn saysz taraf
tarlarnn evirdikleri fesatlar, entrikalar lkenin iinde ve dn
da sonsuz hercmerler, tedirginlikler yaratmaktayd. Btn bu
olup bitenlerin tabi bir sonucu olarak kamuoyunda, Osmanl sal
tanatnn dumma hkim olup olamayaca konusunda tereddtler
vard. Btn bu sebeplerden dolay ehzadelerden her hangisi sal
tanat makam aleyhine isyan bayran kaldracak olsa, mutlaka
evresinde birok yardmclar bulabilirdi.
imdi, yani gnmzde ise saltanat kurallar ylesine salam
temellere dayaldr ki - eer mevcut ynetim tarz iyi bir ekle so
kulacak olsa - Aliah blir ya, onun ebediyete kadar devam edece
inde tek bir kiinin bile phesi olamaz.
Sonra, jrce Osmanl devktinin ta kuruluundan bu gnlere
kadar geerli olmu bir kural daha vardr ki bu kural da, Osmanl
hanedanna ait bulunan emlk ve eyann hi bir ekilde miras
lar arasnda taksim olunamayacadr. Bunun sonucu olarak bu
hanedan yeleri iinden en bjm ve en reit olan hkmdarlk
tahtna kar; kt andan itibaren de hanedann btn fertleri
nin babas ve vassi saylr. Mevcut tanr ve tanmaz btn em
lke cannn istedii gibi el koyabilir, yani bunlarn da sahibi ola
rak kabul edilir. Geri bunlarn iinde bedeli devlet hzinesinden
veliaht ehzadelerin eyaletlerde valilik yapmas geleneine Yavuz
Sultan Selim zamannda son verilmemitir. Yavuzcun torunu olan
kinci Selimin olu nc Murat, Manisa valisi iken, onun l
mnden 54 ytl sonra bu valilikten stanbula gelmi ve babas kinci
Selimin yerine tahta gemitir. JK.
187

y e n i o s m a n u l a e t a r ih i

denmi veya zaten devlet hzinesine ait olan emlk da vardr.

Bunlar eriat asmdan her ne kadar - padiah da olsa - bir ahsa
ait saylmazsa da din yolunda yaplm savalardan edinilmi ey<
1er olduundan veya baka yerlerden hediye olarak yollanmak su
retiyle saltanat hzinesinde birikmi kymetli mallar bulunduun'
dan, itibar olarak, onun ksmetine dahil edilir. Bundan dolay,
makam cennet olas Sultan kinci Mahmut Han hazretlerinin ve
fat ettikleri srada Enderun'da (1) ve saray haznelerinde bulunan
ok kymetli eya ve mcevherat ve daha baka eitli mallar - ol
duu gibi- Abdlmecit Han hazretlerinin emrine gemi, imdiki
padiah Abdlaziz Han hazretleri de kinci Mahmutun olu oldu
u halde, en kk bir mala ve hakka sahip olamamt.
ehzade Abdlaziz Efendi, nice zamanlar, kardei padiahm
kendisine balam olduu kk bir aylkla kanaat etmiti. Nasl
ki Abdlmecitin lmyle de - veraset ve hak yoluyle- kendisi
tahta gemi bulunmaktadrlar; imdi de Abdlmecit Hann o
cuklar (2) saltanat makamnn mal, mlk ve servetinden en k
k bir nesneye bile sahip olamayp sadece kendilerine verilen
maalarla geimlerini salamaktadrlar.
Asimda bu usuln br kural olarak ortaya konuluu ve uygu
lanmas eriat esaslanndan hi birisine dayal bulunmamaktadr.
Bu byle olmakla birlikte ok yararh oldumda da phe yoktur.
Yoktur, nk ad edilen ehzadeler, saltanat ve hilfet makamm
ssleyen amcalar ok muhterem padiahm ltuf ve cmertlii sa
yesinde hi bir ey iin sknt ekmediklerinden dolay, fazla ma
ln ve servetin zaten kendileri iin lzumu yoktur. Bundan baka
bunlarn her birinde - gereklesin gereklemesin - asl nitelikte
br saltanat hakk imtiyaz vardr ki (3) bu, kendileri iin en byk
maldan ve servetten ok ok daha deerlidir.
Eer, hanedan yeleri, byle bir imtiyaza nail olmasalard.
(1) Vaktiyle osmanit saraynn i rgt.
(2) Beinci Murat, tkinci Abdlhamit, Sultan Reat ve Vahdettin - ki ta
lih ve tesadf - sonralan sratjla hepsini Osmanl tahtna skarmttr. .K.
(3) tkinci notta iaret edildii gibi, drt ehzade hu imtiyazdan yarar
lanm ve padiah olmulardr: yani sahip hulvmdvklart imtiyaz tam
anlam ile gereklemitir. .K.
188

YENt OSMANLEAR TARH

taht - bir kural olarak - mutlaka babadan oula geseydi, Osmanh

lkesinde imdiye kadar hanedan yelerine veraset yoluyle gee
gee, hzinede tek bir kuru ve tek bir eyalet kalmazd. Osmanh
devleti de bir devlet olmaktan kar, Osmanoullannm bir mali
knesi haline gelirdi. Btn bunlarn sonucu olarak koca devlet
yoktan paralanm ve dalm olurdu.
Hasl, ite bu ok nemli sebep yzndendir ki soydan so}'a
geen emlk miraslara taksim olunmayarak, btn miraslarn
bir eit oybirlii ve anlamasyle, hanedann en byk ve en reit
yesine geer; bu ye -ysmi padiah- o hanedanm vasisi saylr.
Durum byle srp gider.
Buna -br fert olarak - kendimden de rnek verebilirim. Be*
nim bykbabam ld zaman, babam ailenin en yal yesi ol
duu iin, dedemden kalan emlk miraslar arasnda taksim olun
mamt. Babam ld vakit de ailenin en byk evld ben idim.
Sizin de yakndan bildiiniz gibi, miras yine blnp datlma
mt. Durum byle iken, ben imdi kalkp da kardeimin ve kzkardeimin de hisseleri bulman, fakat bana emanet ettikleri bu
imtiyazdan yararlanarak - en byk evldn vasi saylmasn frsat
bilip - babamdan kalan btn mal mlk sadece benim evldma
terketmek iddiasna kalksam hakl ve a^la yatkn bir davranla
bulunmu olur muyum? Tabi k olamam. Olmadm iin de, hak
l olarak, teki miraslar kendi paylarna deni istemeye kalk
rlar. Bunun sonunda ise bizim u kk aile soyumuz ksa za
manda birbirinden kopar, darmadamk olur.
Aklen ve naklen olduu gibi Osmanh saltanatnn eskiden be
ri sregelen veraset usulnn deitirilmesi, eriat asndan da
caiz ve kaabil deildir. nk, geni halk ymlann da kapsayan
her trl meselede eriatn fetvs ve nzas arttr. eriatn fet
vas ve nzas ise daima geni halk ymlarnn menfaatlerini ko
rumakla ykmldr. Bu jrkmllkten sapmasna akl, mantk
ve din bakmndan imkn yoktur. Hazreti Muhammedin yce ve
kutsal dn ve hukuk yasalar bt esas bile bile, isteye isteye terkedemez.
Hilfetin, hanedanm en byk ve en reit yesine gemesinin
stn iyilik ve gzellikleri ortada iken, buna karlk en byk ev
lda geirilmesideki ktiUk v e zararlar besbelli gze arparken
189

YEN OSMANLILAR TAHHt

elbette birSnci yol tercih edilir ve ikinci yola hi bir -raman tibar
edilmez.
Bunun en yanlmaz ve en mantkl rneini mslmanln
balangcnda grebiliriz. Yce peygamberimiz hazreti Muhani'
med (Tannnm selm ve salt onun stne olsun) istese pek ill
yapabilecei halde, halifelik iin bir tayin yapmad. Onun sekin
drt dostu ve yakm da (Ebubekir, mer, Osman, Ali) onun tuttu
u ve izledii yoldan ayrlmadlar. Her birinin lmnden sonra,
halifelik makamna getirilecek kimse o zamanki ilerigelen slm
dnyasnn toplants ve seimi sonunda belirlendi.
Bu temel ve bu kural ylesine yararl ve yeterli grld ki
- mslman devletler kurulduktan sonra - Emevler, Abbasi'ler,
Bveyhliler, Eyybler, Seluklular gibi byk ve ileri islm dev
letlerinde de verasetin babadan oula gemesi temel kural olarak
kabul edilmedi. Bu gerekten dikkatle izlenecek bir husustur.
Daha sonralar, Osmanl devletini kuran byk ve deerli hkmdarlar da ayn yolu izlediler. Her hareketlerini eriat kurallanna uygun olarak yrttkleri gibi, saltanatn veraseti konusuda da nce peygamberin, sonra da kendilerinden nce gelmi b>
yk ve doru mslman devletlerin bu hususta tuttuklar yolu iz
lediler. Alt yz senedir bu mer kural, daima faydal sonular
vererek yrtld. Bundan, gerek halk tabakas gerek yksek ta
baka memnun kald. Bu kuraln daima faydas grld, fakat hi
bir zarar olmad. imdiye kadar faydas hususunda tek bir kim
seden aykn bir sz iitilmedi. Hal byle iken, imdi, bunun tersi
ne fetv vermeye, hkm kesmeye kim cesaret edebilir?
FarzedeMm ki yaltak bir adam, kendi kiisel karlarna fay
da salasn diye, baz teviller ileri srerek bu cesareti gstersin;
iyi ama byle bir kimsenin fetvsnn asl yetkililer ve din bilgin
leri nazarnda makbul ve itibarl olmasna ihtimal var mdr? El
bette yoktur; ama, kendisi byle mer olmayan ilerle bizzat s
lmla da ihanet etmi bulunacandan, kyamete kadar lnetle
amlmas yanma kr kalr.
imdi, eyhlislm Haan Efendi'nin kiiliini tanmyorum,
onun grev bamda bulunduu zamandan beri ben darda oldu
um iin kendisi hakkmda olumsuz bir kanaat ileri srmek iste
mem. Fakat, din bilginleri smfmdan tek bir kimseye tesadf etliBO

yeni

OSMANLILAR TARH

medim ki, onun lehinde konusun. Tam tersine fkh ilimlerinde

pek yetersiz, fakat yaltaklanma ve ik3izlUlk konularnda ger
ekten esiz bir stad, mal mlk edinmeye ve dnya nimetlerine
sonderece haris bir zat olduunu ok kimseden iittim. Byle bi
rinin eski eyhlislm Refik Efendi gibi deerli bir bilginin ve fazi
letli bir kimsenin yerine geldiini duyduumda zaten teessf et
mitim.
Bumla birlikte kendisi bu kadar zamandr padiahmz haz
retlerinin yakmlarmda ve hizmetlerinde bulunduuna gre -yle
sanrm ki - Osmanl saltanatnn imdi iinde bulunduu durumu
dndan ve iinden grm olacana phe edilemeyeceinden, ne
kadar ikiyzl ve mevki dkn de olsa mslmanlk binasnm
temeline balta ndirmeye cesaret edemeyecek kadar akl banda
bulunmas gerekir. Umarm ki bylesine kt mayal bir adam de
ildir.
Ne demek? Bu adam mslman deil mi? Osmanl devletinin
ekmeini yemedi mi? Hi tarih okumad m? Devletin iinde bu
lunduu saysz tehlikeleri gnryor mu? Haydi grmyor diye
lim, bunlar kulaklar iitmiyor mu? tnsan ne kadar kr, sar,
vurdumduymaz ve hamiyetsiz olmal ki, byle bir zamanda mem
leketinin hayatna kastetsin!.
Hayr, hayr; bir kimse ne kadar dnya nimetlerine taparsa
tapsn, velinimeti olan devlete ve onun padiahna bile bile hya
net edemez. Faraza, ondan o derece bir alaklk beklenir, dense
-mademki akl ve hi olmazsa kendi menfaatini dnecek lde
iyiyi kty ayrt etme yetenei vardr- o zaman kendisini gerek
dnyada gerek ahrette rezil ve rsva edecek bir tehlikeye atmaz.
Meer ki akhn almayaca kadar deli ve sersem olsun!..
Devleti idare edenler mecnun ve hain midirler k ikide brde
bu ii kurcalayp durmaktadrlar. nsan bunu dnnce, ister is
temez, onlarn dnceleri bakadr diye birtakm ihtimallere
kaplyor.
Eiski eyhlislmlardan Arif Hikmet Beyin, bu makamndan is
tifa edii, yine byle veraset usulnn deitirilmesinin istenmesi
yznden olmutu. O zamann en kuvvetli devlet adam Mustafa
Reit Paa da, bu deitirme ifikrine saplanm ve bu konuda fetv almak iin Arif Hikmet Bey'i zorlamt. Arif Hikmet Bey, srf

YEN OSMANLILAR TARH

bu fctvy vermemek iin, grevinden ayrlmt. Kendisiyle zel

dostluum olduu iin, bir gn bu konuyu ona mahrem bir suret
te am, gerekten byle bir teklifle karlap karlamadn
sormutum. Ama, kendisi mert adamd bana yle cevap vermiti:

Ben Mustafa Reit Paay pek sevmem; lkin onm ne ka

dar deerli bir devlet adam olduunu itiraf etmekten de ekin
mem. Evet, benim istifa etmemi, bu meseleye yordular. Fakat bu
nun zannedildii kadar asl yoktur. Reit Paa deli midir ki byle
imknsz ve zararl bir dnceye kendisini kaptrsn? Onun ni
yeti, Osmanh devletini en ksa zamanda ortadan kaldrmak deil,
yeniden eski gl haline getirmekti. Hayr, bu sylenti iin bs
btn yalandr diyemem; yalan deil, fakat yanh vardr. in asl
udur:
Gemi yzyllarda devlet ilerigelenleri padiahlar byle me
selelerle kandrr, kinlerinin ve garazlanmn yerine getirilmesine
let olarak kullanrlard. ok muhtemeldir ki Reit Paann da
tutumu buna benzer olmutur. Ben Mustafa Reit Paanm eyhislmlk ilerine karmasna daima kar kmtm; o ise baz me
selelere karmak istiyordu. Bundan dolay aramzda bir anla
mazlk vard. te yandan Sultan Abdlmecitin kafasna baz ev
reler - her nedense - bu veraset uuln deitirme fikrini sokmu
lard. Mustafa Reit Faa, bu fikri hi benimsemedii halde, muh
temeldir ki padiaha: Bu veraset iinin deitirilip gereklemesi
iin bir fetv lzmdr, oysa eyhlislm Arif Efendi byle bir fetva
vermeyi hi bir zaman kabul etmez. Eer onu deitirip de yerine
daha yumuak huylu birini getirirseniz belki maksada ulamak
mmkn olur. demitir ve br tala iki ku vurmutur. Ama, tek
rar ediyorum: Paa, veraset usuln deitirmeyi dnmemitir,
tin imknszln ve ktln o da herkes gibi bilirdi.
Ksacasn sylemek gerekirse, bu konu, her zaman baz h
kmet yeleri iin bostan korkuluu gibi br ara olmutur, Bazan, padiah korkutup ona istediklerini yaptrmak ve onu daima
kendilerine muhta gstermek, bazan da ilerine gelmeyen bir ra
kibi ortadan kaldrmak gerektiinde sk sk bu yola bavurup, ko
nuyu istedikleri tarzda smrmlerdir.
Ben, o zamanlar daha bir hayli gen ve tecrbesizdim. Bu
szlerin ne kadar hakl olduunu ve ne byk gerekler tadm
tamamiyle kavrayamamtm. te, imdi ok iyi anhyorum ki g
192

YEN OSMANLILAE TAKm

nmzn devleti ellerinde bulunduran idare adamlar Al ve Fuat

paalar da o Reit ekolnden yetimi olduklarmdan, eyhlislm
Refik Efendiyi makammdan uzaklatrmak iin, on onbe yl n
ce hocalarnn kullandklar sisteme ba vurmulardr.
rencisine, retimine, retenine rahmet!.. (1)
imdi, gelelim bu havadisin yaylnn sebeplerine: Bundan
nceki mektubumda da belirttiim zere (2) ben bir yla yakm
bir sre padiah hazretlerinin hizmetinde bulundum; gerek bu
sre inde, gerek daha sonralar kimseden byle bir sz iitilme
di. Fakat ne zaman ki Abdlaziz Han hazretleri Msr ziyaret et
ti. Bu seyahatin hemen bitiminde ortalkta buna benzer sylenti
ler yaylmaya balad.
Habbeyi, trl yorumlar ve iirmelerle, kubbe yapmak stan
bul halkum eski bir deti olduundan, ortalkta dnen dedikodu
lara eitli uydurmalar ve ekler de kattlar. Mesel, kimisi dedi
k i: '
Fuat Paann ilk sadrazamlndan ekilmesi zel bir kararm sonucuydu. Onun ardndan yakn dostlan olan l, Rt, Yu
suf Kmil paalar da ekilecekler, bylelikle padiah devlet ada
m bulmakta zor duruma dreceklerdi. Bylelikle ciz durumda
kalan padiah, yalvar yakar onlara ynelecek, netice olarak eski
mevkilerini daha da pekitirmi bulunacaklard. Bunu hep birlik
te nceden kararlatrdktan sonra, Fuat Paa, grevinden istifa
etmiti. Fuat Paa, padiaha yollad istifa dilekesinde deta g
havada tutan direkleri birer birer almt. Devletin iinde bu
lunduu durumu yle tehlikeli gsteriyor ve padiah ylgnla
gtrecek yle szler sylyordu ki, buna amamak mmkn de
ildi. Kendisinin bu grevde o zamana kadar sabr gstermesi de
padiaha kar besledii derin sevgiden ve ballktan dolay idi.
Mademki deeri bilinmemiti, o halde padiah imdi gvendip
(1) Kolaylkla anlatlaca zere Ziya Paa burada, ad geenlere ger
ekten rahmet okumamakta, onlarla alay etmektedir.
(2) Ziya Paa - Ebuzziya Tevfik Beyin de belirttii gibi - mektubun t
mn bir seferde yazm, fakat nedense onu iki ayr blm halinde
ve ayn ayr postalarla stanbula gndermitir. Dalgnlk eseri ola
rak tbirinci m.ektuhumda dedii konu, bu ikinci mektubunun bas
tarafndadr.
183

f/1 3

YEN OSMANLILAR TAKH

kimseleri i bana getirip bir kere tecrbe etsindi. Kendisi yeni

den grev kabul etmeyecekti (1).
Ali Paa da d grnte istifa ve i gt")rnte sadrazaml
eliyle itmekle birlikte, ltfediyormu gibi, hariciye na^rlnria
kalmaya raz oldu.
Rt Paa'ya padiah, seraskerlik grevinde k a lm a sn em
retmiti. O, tereddt gsterdikten spnra, emre uymamay sayg
szlk sayarak istifasm geri ald.
Kmil Paa'ya gelince, sadrazamlk mhrnn sahipsiz kal
masna raz olmayarak, ister istemez sadrazam oldu. Hasl, za
vall Fuat Paa, kendilerine gvenerek grltl bir ekilde istifa
etmi iken, bunlarn hi birisini yannda gremeyerek giritii
meydanda yapayalnz kald. Asl amac olan ileri kendi bildii
ne ve zgr yrtme imkmna nail olamadktan baka sadrazam
l da elinden karm oldu (2).
(1) Ftat Faamn istifa mektubunda byle bir sz yoktur; Ziya Paa bun
lar alay olsun diye bu ekle sokruus ve mektubuna kendi keyfine
gre geirmitir. (Eserin yazarnn notu.)
(2) Ziya Paa bu iin byle olmadn o zaman phesiz ok iyi bilmek
teydi ve bunu bile bile yazyordu. nk bu yazsn, tarihi bir belge
olarak deil, sadece veraset hakkndaki sylentileri rtmek amac
ile kaleme almt. Yoksa, Fuat Paa, istifa meselesinde ne kadar
hakl ise, arkadalarnn dneklii de o kadar ayplanacak ekildey
di. Fuat Paa, padiahn her ii eline almasn nlemek istiyordu.
Eer, yaratltan istibdata eilimli olan Sultan Abdlaziz - sonradan
Abdlhamitin yapt gibi - devletin btn ilerini eline almakta
serbest brakilsayd, devlet ynetimi daha o zamandan ktye gide
cekti. Fuat Paa, en iyi niyetlerle, tehlikeyi grm ve padiah uyar
mt.
te yandan, yakn arkadann istifasndan sonra, sadrazaml
kabul etmesi Kmil Paa iin de dneklik saylmaz. Belki de bu du
rum ikisi arasnda nceden kararlatrlmt, tekilerin naztrltklart
da bunun bir sonucuydu. Paalarn bu birlemeleri mabeyneki n
fuzlu ve sorumsuz adamlara gzel bir darbe olmu, bunlar bir daha
bellerim dorultamamlardr.
Ziya Paann vaktiyle saraydan karlmasnda Fuat Paann da
rol bulunduundan, kendisi olaylar bylece bile bile ters gster
meye almtr. Ama, kiisel kinle gerekler aydnlanamaz. Bu se
beple bu aklamay yapmaya lzum grdk. (Eserin yazarnn notu)

194

YEN OSMANLILAR TAElHt

Ama, bu yarann acs da iinden kolay kolay kmad. Padi^

ahn Msr gezisinde, onun kendisini de beraberine almak isteme^
sini deta canma minnet bildi. stifa mektubunda yazdklarm
unutup hkmdarna btn gcyle hizmetlerini arzetti. Nitekim,
Sultan Abdlazizin tevecchlerini de yemden kazand. Msr vali
sinin kendisine kar gsterdii ar samimilie karlk olmak
zere, veraset konusunda kendisini desteklemeyi de unutmad. M
sr'da valiliin babadan oula gemesi hususunda smail Paa'nn
yannda bulundu. Bylelikle bir tala iki ku vurmu oluyordu:
Hem Msr valisini memnun ediyor, hem de veraset usulnn ile
ride Trkiye'de de deitirilmesi iin halk buna altryordu.
Ne var ki smail Paa ile ikisi anlamlard ama, bu anlama^
y l Paamn da kabullenmesi gerekliydi. Bunun iin, li Paa'ya
padiahn birok iltifatlar ile Msr valisinin bir kap yolda ola'
rak byk para yardmlar sunuldu ve bylelikle o vah h
da yola getirildi. Her ey bylelikle yaplp kotarldktan sonra bu
mesele nihayet gerekletirildi; yani smail Paa'nn dedii olarak
Msr'da veraset usul deitirildi.
Baka birtakm havadis yorumcular, bunun daha da iyz^
ne girip dediler ki:
Gya, Fuat Paa'nn bu tedbirden amac, her yaptnda z
gr davranmak iin sadrazaml kapmak deildir; belki de Os
manlI hanedanndan intikam almakt. nk, bilindii gibi, baba
s zzet Molla, Sultan kinci Mahmut tarafndan zehirletilmek su
retiyle idam olunmutu (1). Hi deilse, kendisi bunu byle bili
yordu. O, hanedana olan kinini unutmad iin, bir yolunu bulup
saltanat ele geirmek istiyordu. Kendisi hekimlikten de anlad
ndan, zannediyor ve bekliyordu ki asabi mizal olan Abdlaziz
zamansz olarak birdenbire lebilir. Bir kere veraset usul de de
itirildi mi, omm lmyle tahta, daha pek kk yata bulunan.
(1) Fuat Paann babas Keecizade- zzet Molla, on dokuzuncu yzyln
nl airlerinden ve aydnlarndandr. Bir kere Keana, ikinci defa
da Sivasa srlm ve orada lmtr. Zehirletilmesi yolundaki sy
lentiler tamamiyle uydurmadr. Hatta kinci Mahmutun onu affedip
yeniden stanbula artt ancak bu emir gelmeden nce ld
ihtimali daha kuvvetlidir. Babasnn Sivasta lmnde, Fuat Paa^
henz on drt yanda bir ocuktu. .K.
195

YEN OSMANLILAB TARH

ehzade Yusuf zzettin Efendi geirilir. Yusuf zzettin Efendi o

cuk olduu iin mutlaka bir vasiye ihtiya grlecektir. Yine ken
di zannna gre byle br greve kendisinden daha lyk da bulmamayacandan, idarenin dizginleri o zaman olduu gibi eline
gemi olur. bu kadarla da bitmez; bir sre soAra bir yolunu
yordamm bulup ocuk padiah da ortadan kaldrd m artk Osmanh taht, rakipsiz bir ekilde, kendisine nasip olur. Btn bun
larn sonucu olarak da o Osmanoullanndan cn alm bulu
nur.
Belki, bu szler, halk arasmda sylenilmesi ve uydurulmas
det olan eylerdendir; bu yzden belki btnyle itimada lyk
deildir (I). Fakat, istifa meselesinin aynen yukarda anlatld
gibi meydana geldii, Msr veraset usulnn deitirilmesinin
l ve Fualt paalarn eserleri olduu ve Fuat Paanm ikinci sad
razamlm tamaml'yle bama buyruk bir ekilde geirdii de br
gerektir.
imdi, artk meseleyi zetleyelim. Bu konuda, bendenizin, g
r ve dncemin tam zeti udur:
1 Osmanh Devletinin bugn kar karya bulunduu e
itli i ve d tehlikeler bu kadar ak ve ortada iken, byle gr
nr bir kazaya uramak, uratlmak hi bir akln kn deildir.
Bundan dolay byle bir meseleye temelinden inamlamaz.
2 Padiahmz Sultan Abdlaziz Han hazretlerinin, ilk tah
ta ktklar yllarda byle bir dnce ve niyetleri asl yoktu ve
elbette imdi de yoktur.
3 Bu veraset usulnn deitirilmesine aklen, naklen ve
eran ihtimal ve imkn yoktur.
4 eyhlislmn deitirilmesinin sebebi bu mesele deildir.
5 Byle bir meselenin ortaya atlp sylenti haline getiril
mesi, l ve Fuat paalarm kendi mevki ve iktidarlarm korumak
{ ! ) Halk arasmda byle uydurmalar falan dolam deildi; bunlar Ziya
Paamn uydurmasdr. Paaya: Niin bu muziplii yaptnz? Halk
sizin yazdnz eyleri doru sanacandan, maksadnz anlamaz.
Bylece tarih de yanltlm olur,* diye itiraz edildiinde: *Sen ba
cann eriliine bakma, dumann doru kmasna bak. Ben tam can
alacak noktay buldum, bunu hedef edinip br tala iki ku. vurdum,*
cevabm vermiti. (Eserin yanarnn notu)
196

YEN OSMANLILAR TABffll

in kullandklar bir ustalktr. Bunun gereklemeyeceini her

kes kadar onlar da pekl bilirler. Onlar bunu bilmeyecek kadar
ahmak deildirler.
te efendim hazretleri, bendenizin - riyaszca sylyorum bildiim budur ve bu kadardr. inde baz mahrem hususlar da
bulunduundan dolay bu mektubumun gizil tutulmasm (1) istir
ham ederim. Uzun yazarak sizi taciz ettiim iin affnz dilerim.
Ziya

(1) Ziya Paann, bir taraftan bastrp zellikle datt mektubunu,

te taraftan gizli kalsn diye nitelemesi hayli artn bir karakter
tastmaktadr. JC.

197

B E N C

B L M

Ziya Paann bu mektubu hkmet yelerinden pek ouna,

halen i banda bulunan veya grevden uzaklatrlm olarak bir
kenarda oturan nemli devlet adamlarna, eski ve yeni eyhlisl
ma, balca ilim ve din adamlarna, zamanmm hatrl birok kii
lerine, tannm baka ahsiyetlere, zellikle o tarihte Fetv Emini
(eyhlislm yardmcs) olup da Abdlhamit zamannda srf o
nemli makamdan ayrmak iin eyhlislm yaplm bulunan (1)
mehur Kara Halil Efendiye, byk devletlerin stanbuldaki el
ilerine ve daha baka yararl grlen yerlere zarflanm olarak
gnderilmiti. Bundan baka geni halk ynlarnn da okumas
iin, o zamanlarda Beyolunda Jntrkler'in yayn arac olan
mehur kitap Rooth'a - her biri yzer saylk posta paketleriyle birka bin nsha yollanm, bunlarn gereken kimselere parasz
olarak datlmas bildirilmiti.
stanbulda bu eitten yeni olay, haber ve alkantlar drt
gzle bekleyen yle kimseler vard ki, bunlar hemen
veraset
mektuplannn birer kopyasn kapmlard. Yaz uzun bir sre
elden ele gezip okunmutu.
Mektubun datlma iinde en hizmeti geenlerden biri de
Danyel Silaki idi. u anda onun adn kranla anmadan geeme
yeceiz. Bu Danyel Silaki, kitap R oothun ortayd. Aslen Ma
card. 1848 ihtillinden sonra Trkiyeye snmt. zgrlk ve
yeryzndeki btn uluslarn kendi ereveleri iinde geliip iler
lemelerini kendi iin kutsal bir ama edinmiti. stanbula gelip
(1) Fetv emini geri eyhlislmn yardmcsdr; fakat eyhlislmn
imzalayaca fetvlan bu grevdeki kii dnp, karar verip, yazp
hazrlar. Onun onay olmayan fetvay eyhlislm kolay kolay kendili
inden veremezdi.
198

YENt OSMANLILAR TARHI

yerletikten sonra da daima bu dava iin almt. Ayn fikre

yatkn genlerle daima mnasebetler kurar, onlan aydnlatmaya
alr, onlar aydnlatacak kitap ve dergiler salamakta da elin
den gelen abay esirgemezdi. Bu eitten kitap ve gazeteler bul
duu vakit asl kr gayreti gtmez, hatta onlar asl fiyatlarndan
daha da aa verirdi.
te bu Danyel Silaki, kendi iin ikinci bir vatan olarak bilip
sevdii bu lkenin ve o lkenin ana yurtta bulunan Trklerin
iyilikleri iin hazrlanm, baslm, yaynlanm eserler bulduu
zaman son derece neelenir, mutlu olurdu. Bunlar okurken, Ma
caristan ve Macarlar iin yazlm eserleri okurmuasma sevi
nirdi.
evresinde pek ok aydn gen toplanmt. Onlarla sohbetler
eder, yeni kan siyas eserlerden onlara haberler verirdi.
Cuma gnleri Danyel Silakinin kitap dkknna o kadar ok
gen girip kard ki, bunlarn says bugn Beyolu birahanele
rini dolduran genlerin saysndan ok daha fazlayd. O tarihler
de, imdiki gibi, tnel ve tramvay yoktu. Bir kimsevi Beyolu'na
gtren en kestirme yol Yksekkaldnm'dan ibaretti. Sonra o za
mann genleri imdiki gibi alp salm olmadklarndan Bey
olu'na kmak ancak cumalara. (1) bir tatil elencesiydi ve kan
lar da - bu ii yaptklar iin - sanki bir su iliyorlarm gibi orta
lkta biraz dolap yine ayn yoldan acele stanbula inerlerdi.
Evet, Ziya Paa'nn mektubu halk zerinde gerekten pek b
yk bir etki uyandrmt. nk, bu mektuba kadar, ortalkta
byle bir sylentinin dolatndan kimsenin haberi yoktu. Kalk
durumu, bu mektupla renmi, derin heyecana kaplmt. Za
ten, iki yl nce Msrdaki veraset usulnn deitirilmi olma
sndan, Mustafa Fazl Paa gibi Osmanl dostluu ve yurtseverlii
dillere destan bir ahsiyetin veraset hakkndan mahrum edilmi
bulunmasndan dolay yreklei'i yankt. Bu iin tek sebepisi bil
dikleri Fuat Paaya lnet okuyorlard. imdi, uyuyan o fitnenin,
yine o paann hileci elleriyle uyandnidn renmeleri o kin ve
nefreti en son kertesine getirmiti.
(l) mparatorluk devrinde - bin teki mslman lkelerde olduu
gibi - Tatil gnleri cumayd. Cumhuriyetten sonra, 1935 ylnda, cu
ma dince kutsal bir gn olarak ayrld ve tatiller - batda olduu
g ib i- pazara alnd. X.
199

YENt OSMANLILAR TARH

Zaten, drt sene vard ki Sultan Abdlaziz, vaktiyle kar

dei Sultan Abdlmecit'i sulad, israfa - hem de daha geni
lde - yakasn kaptrmt. zellikle, birka ay nce Paris'e yap
t gezi dolaysyle maliye nezareti Fransz bankalarndan ok ar
faizlerle yeni borlar almt. Alnan parann ad altm milyon
frankt; fakat, ar faiz hesaplar yznden, ele ancak krk be
milyon frank gemiti. Halk, bunu renmi ve byk zntye
kaplmt. Bu znt srp giderken imdi de ehzade Murat
Efendi'nin, t yce dedelerinden beri srp gelen ve titizlikle
uyulan, bir haktan mahrum edilmek istendii ileri srlyordu.
Bu dnce ve gr ortaya atanlara - yani l ve Fuat paalara
nasl olur da lanet okunmazd?
Geri, o tarihlerde, sonralar kinci Abdlhamit'in icat edip
ortaya ataca, casusluk ve hafiyelik diye bir rgt yoktu. Mem
leket byle lekeden tamamiyle uzak ve arnkt. Bundan dolay
zabta memurlar, grevli olmadklar byle fkelenmeleri, grp
iitseler bile, ses karmazlar, stlerine vazife edinmezlerdi. Belki
halk ile birlikte onlar da bu konularda yaknarak hasbhal eder
ler; kimler hakknda nefret duymak, kimler hakknda sevgi bes
lemek gerekiyorsa bu konularda halktan asl ayrlmazlard.
Ne olursa olsun. Ziya Paa'nn bu mektuplar Yeni OsmanlI
lar iin olumlu bir propaganda tekil etmitir. Halk, bu mektup
lar okuduktan sonra Jntrkleri daha yakndan tanm, onlar
daha iten sevmitir.
O
zamann stanbul genlerinden pek ou Ziya Bey'e mek
tuplar yazarak yapt hizmetlerden dolay onu candan yrekten
kutluyorlard. Ne var ki gnderilen mektuplar genellikle Afuhbir
gazetesi araclyle yollandndan, bunlarn hemen hemen hi
biri sahibinin eline gemiyordu.
Ali SuEV ile Yeni Osmanllar arasndaki anlamazlk ve ko
pukluktan habersiz bulunan Osmanllar, mektuplarm daima
Muhbir'in ba tarafnda yazl adrese yolluyorlard. Ali Suavi de
bunlar alyor, okuyor, atyordu. Yeni Osmanllar, M uhbrle ara
larndaki ayrl nce bir sinklerle halka bildirmeyi dnm
ler, fakat sonra bunu uygun grmeyerek vazgemilerdi. Hrriyet
gazetesi yaymlanmaya balayncaya kadar durum bu ekilde srp
gitmitir.
kinci mektubun gnderilmesi ve yaynlanmas zerine de
200

YEN OSMANLILAR TARHt

Mustafa Fazl Paa, Jntrkler partisine ve Ziya Beye olan teek

krn ve Hrriyetin bir an nce yaynlanmas hakkndaki ar
zusunu, yine Sakakini aracl ile onlara bildirmiti.
Kasde-i Zaferiye yahut Zafer-nme
Zaptiye nezaretinde nazrlk grevi, iki yla yakn bir zaman
dan beri Doktor smail Paa tarafndan ynetilmekteydi. Bu adam,
ne de olsa, meslekten yetime bir eleman deildi. Bundan dolay
iyi bir zaptiye nazr olamamt. Bu konuda uzun uzadya konu
mak gerekirse, bizim o zamanki toplumsal ve sosyal yapmz, her
snf halk tabakasnn olaylar kavray ve deerlendiri gcn
enine boyuna etd etmek lzm gelir ki, bunlar da bu eserin kap
sam dndadr; bundan dolay da zerinde durulmayacak ve sa
dece unlar sylemekle yetinilecektir:
Maksadmz smail Paa'y tenkid etmek, onu knamak de
ildir. Dorusunu sylemek gerekirse, belki smail Paa bu ma
kamn kuruluundan bu yana, oraya tayin edilen kimselerin en
zekisi, en dirayetlisi, en insafls, hakka ve hukuka en uyan ve
hele iyi niyet asndan gelmi gemi btn zaptiye nazrlarnn
en stndr, te yandan, memleketi, milleti ve Osmanh hane
dann sevmesiyle de tannm bir kiidir. Kendisi vaktiyle Sultan
Abdlmecit Han hazretlerinin bahekimliini de yaptndan, her
trl usul, erkn ve protokol inceliklerine de vakftr. Yaratl
bakmndan kibar, nazik ve terbiyeli, yabanc dil de bilen bir dev
let ve ilim adamdr, ite, btn bu stnlklerinden dolay yle
beklenilirdi ki onun zaptiye nai'.rlnda bulunmas - memleket
iin pek byk faydalar salamasa bile - Avrupahlar zerinde iyi
etkiler yaratabilirdi. Belki de sadrazam Al Paa, Pepe Mehmet
Paanm lmyle boalan bu makama, smail Paa'y bu dn
celerle zaptiye miri olarak tayin etmiti.
Ne var ki byle bir makama getirilecek bir adamn yannda,
yardmc olarak da olsa, meslekten sekin bir grevlinin bulun
mas artt. Nitekim, Pepe Mehmet zamannda durum byle idi.
Zaptiye nazr muavini Asm Paa - meslekten gelmi bir adam
olarak - btn ileri ustalkla ^rtirtr ve nazra sadece imza at
mak, mhr basmak eidinden iler kalrd. Bunu herkes bilir
di. Asm Paa, her yn ile tannm, ibilir, iyi niyetli ve sevilen
bir zaptiyeciydi. O halde gerekirdi ki. Pepe Mehmet Paa'dan son
ra, bu makama Mustafa Asm Paa getirilsin!. Fakat hayr, bu
201

YEN OSMANLILAR TARH

byle olmamt. nk, zaptiye nazr yardmcs Asm Paa, iler

lemeyi una buna boyun eerek veya unun bunun elini eteini
perek arzu etmez, bunu kendi alkanl ve ibilirlii ile - bir
hak olarak - elde etmek isterdi. Bundan dolay, sadrazam da da
hil, mrnde kimseye yaltaklk etmemiti. Byle bir tip ise l
Paann houna gitmezdi. l Paa'nn en holanmad memur
ve idareci tipi nefsine gveni bulunan, onurlu kimselerdi. Mustafa
Asm Paann en byk kusuru byle bir karakter tamasyd.
Vaktiyle Fuat Paa, olaanst yetkilerle Suriyeye gittii zaman^
onun yaverliinde bulunmu ve siyas eitimini ondan almt. Bu
bakmdan halka dnk, buna karlk iktidar sahiplerine kar eyvallah olmayan bir yneticiydi. Bu zellikleri, kendisinin sadra
zam tarafndan sevilip tutulmamas iin yeterli sebeplerin ban
da gelmekteydi.
uras da garip ve zerinde durulmaya deer bir noktadr ki
Mustafa Asm Paa, o gnlerden ok daha nceki zamanlara ka
dar uzun bir sre iinde, Yeni OsmanlIara sempati besleyen bir
ahsiyetti. Sempati beslemek bir yana, zaman zaman onlara des
tek bile oluyordu. Cemiyet, onun uzaktan ve belli etmeksizin yap
t koruma sayesinde, zahmetsizce geliip geniliyordu.
l Paa'nn elbette bundan haberi yoktu,
haberi olsayd
- deil onu zaptiye mirliine getirmemek - derhal imdiki maka
mndan bile ederdi. Ama, sanki bunu biliyormu gibi zaptiye m
irliini srarla kendinden esirgiyordu. Bununla birlikte, ksa bir
sre sonra bu durum gereklemiti. O tarihten buuk ay son
ra cemiyetin ortaya kmas ve bir ksm yelerin yakalanmas
zerine, rahmetli Asm Paa da sulu grlerek, Yenipazar ku
mandanl ile stanbuldan uzaklatrlmt.
Hekimba smail Paa, zaptiye nazrlna tayin olunduu za
man, aradan ay gemeden. Yeni OsmanlIlarn Avrupa'ya savu
acaklar ve alt ay sonra da orada geni bir yayn kampanyasma
giriecekleri, tabiatyle hesapta yoktu.
Hatta Ziya Paann Veraset-i Saltanat- Seniye mektuplar
brornn baslp datlmasndan bir yl nce, Mustafa Fazl
Paann Sultan Abdlaziz Hana olan nl mektubu stanbulda
elli bin nsha olarak baslp datlm olduu halde, zaptiye ne
zareti bunun farkna varamam, bu mektubun Avrupada bast
rlp OsmanlI lkesine yabanc postalar aracl ile sokulmu bu202

YENt OSMANLILAR TARH

lundugu kanaatine saplanmt. Nitekim bu sefer Veraset-i Saltanat- Seniye bror gerekten o yolla datlm olduundan,
zaptiye nezareti - sorumluluu kendi stnden atmak abasyla yine yabanc postalar (1) ortaya sryordu. Hatta nazr smail
Paa, bu konuda eliliklere zel ikyetlerde bulunmutu.
smail Paa, Osmanl devlet adamlar iinde ekselns lka
b ile anlmaktayd ve yabanc devletler elilikleri kendisine zel
bir sayg gsterirlerdi. O da buna gvenerek, onlara kar daha
serbeste konuur, sylediklerinden dolay da hi bir zaman so
rumlu tutulmazd. Netice olarak, sadrazam l Paa da zaptiye
nazrn - bir ey yapamadndan tr pek sulu gremiyor, onu
mazur tutuyordu.
Hele ki Mustafa Fazl Paanm mektubu, devletin genel yaps
ile ilgiliydi, burada kielere iaret edilerek, u yledir, bu byledir denmiyordu. Bu mektubun en byk arlk noktas, mev
cut ynetim tarzm knamak ve merutiyet tarzm tavsiye etmek
ten ibaretti. Bu sebeple l Paa bu hususlar kendi kiilii iin
sakncal bulmuyordu.
<Veraset-i Saltanat- Seniye brorne gelince, dorusu bu
da hemen bal bana Fuat Paa'y hedef edinmi gibiydi. Geri
Fuat Paa, l Paamn en yakn meslekta ve dostu idi ama, de
il mi ki hedef kendi deil de oydu, o halde bunda da kendi iin
bir tehlike grmemiti.
Veraset mektuplarnda l Paay tedirgin eden tek bir nok
ta vard. Bu da birinci mektupta: Onu gvendii Msr verase
tinden mahrum etmek iin benim yarm saat megl olmam ye
ter, szyle Mustafa Fazl Paa'ya vaktiyle yollad haberden
sz edilmi olmasyd. Ziya Paa ile aralarnda ok uzun zaman
dan beri srp gelen bir dmanlk bulunduu iin, onun kendisi
zerine bundan baka bir sz sylemeyip sulamam olmasndan
enikonu memnun olmu, teselli bulmutu.
Sadrazam, bununla avunadursun, bir gn ortaya durup du
rurken Zafer-nme balkl bir hiciv manzumesi atld. Kendinin
(1) 1908 merutiyetine fcodar Trkiyede -kapitlsyonlar gerei olarakzel yabana postaneler vard. Her gl devlet Trkiyede kendine
zg bir posta kurabiliyor, yurda istedii eyleri sokup karabiliyor
du. Devletin bunlar kontrol yetkisi yoktu. .K.
203

YEN OSMANLILAK TAKtHt

bu kasideden ilk zamanlar haberi olmamt. Fakat, vilyetlerdeki

baz adamlarndan byle alayl bir kasidenin dillerde dolatn
bildiren mektuplar almaya balaynca btn huzuru kat. Ald
mektuplara ve haberlere gre bu hicivli manzume, ksa mamanda,
lkenin hemen her tarafna yaylmt. l Paa, byk bir fkeye
kapld. Anlyordu ki kendisini ok ince ve alayh bir dille hicve
den bu manzume, ahsna kar almak zere bulunan bir sava
n balangcyd. Bu balang da gsteriyordu ki Yeni OsmanlI
larn bu trden savalar, gittike genileyerek, srp gidecekti,
te samalar olarak niteledii bu tr yaynlarn lkeye girme
sini nlemek iin, pasif bir adam olarak grd smail Paay
deitirmek ihtiyacn duydu. Artk zaptiye nazrlna acar bir
kimseyi getirmenin vakti gelmiti.
Bu konuda epey dndkten sonra adaym buldu. Balkesir
valjsi Hsn Paa bu makam iin biilmi kaftand. Hsn Paa
aslen Morahyd. Pepe Mehmet Paa'nn emrinde alm, onun
dairesinden yetimiti. Rumeli eyaletlerinde uzunca bir sre va
lilik yapmt. O zamanlar, Rumeli, kajoayan bir kazand; komi
taclardan ve ekyalardan geilmezdi. Fakat, Hsn Paa, hi acmakszm bylelerinin zerine gl inzibat kuvvetleri evketmi,
deta katlim edercesine hemen hepsini tepelemiti. Zaten, do
rusunu sylemek gerekirse, kendi de ekiya tavrl bir adamd.
Sa solu belli olmazd. B ir meseleyi memleketin ve milletin yara
rna biliyorsa, onu gerekletirmek ve ktlklerin kkn kaz
mak iin fazla ince eleyip sk dokumaz, gerekirse o uurda kanun
ve nizamlar da rahatlkla inerdi. Hasl, byle konularda deli
cesine denecek bir cesarete sahipti.
Hsn Paa'nn btn bu zellikleri, l Paa'nn gznde,
kendisini zaptiye nazrl iin en uygun aday haline getirmiti.
Bundan dolay onu - hem de kabine yesi niteliinde olmak zere olaanst bir imtiyazla zaptiye mirliine tayin etmiti.
Bir zaptiye nazrnn yerinden olmasna, bir baka idarecinin
olaanst bir ekilde nemli bir mevkiye ykselmesine sebep olan
Zafer-nme Ziya Paa'nn gl kalemi ile meydana getirilmi
uzun bir manzume idi. Kaynaklar, l Paa'nn meslek hayatnda
en byk tedirginlii bu manzume yznden duyduunu kayde
derler.
Eser, son derece ince ktlara basl olarak, yabanc posta
204

YENt OSMANLILAR TARH

neler ve konsolosluklar bulunan Osmanl vilyetlerinin hepsine,

birka yz bin nsha olarak gnderilip datlmt. Mbala
edilmeksizin denilebilir ki o tarihte Osmanl lkesinde tek bir kii
gsterilemez ki - okuma yazma bilsin de - bu eserin bir nshasm
edinmi o lmasn.
Trk edebiyat tarihinin en sekin siyas hicvi olan Zafernme nin ba tarafnda u satrlar vard;

ok deerli Sadrazam Paa hazretlerinin Girit grevindeki

stn baarlarna dair zmit Mutasamh Saadetl Fazl Paamn
tanzim etmi olduu Zafer-nme'dir (1).
1 Brek-llh zehi kevkeb&-i l-l l
Levha-aUh aceb nusret- feyz kbl

2 Hak bu kim grmedi gaaz edeli devre felek

Byle bir feth zafer, byle kh IcIl
3 Lerze sald felee n-i hayye-k-allh
Re verdi kreye gulgule-i y mUtel
4 Kimseler olmad bu feth4 mbine ma^ar
Ne Skender, ne Hlg, ne Sezar Anibal
5 Aferin himmetine saf- li-kadrin
Oldu yeste-i tevfk-i ce:nb- mtel
6 Girit'i ald geri savlet-i seyf kalemi
Halkma gelmi iken diye-i istikll
7 Devleti eyledi bir yle beldan zd
Yoksa pek mkl olurclu u zamanda ahvl
8 htiyr eyledi bu kta u mkl seferi
Yoksa kim etmi idi kendisini istiskaal
(1) leride aklanaca zere, Ziya Pasa bu hiciv eserini kasten, l
Paamn ok sevip tuttuu devlet adamnn azndan dzenlemi
tir. Asl kaside blm, tzmit mutasarrf Fazl Paa tarafndan ka
leme ahnms gibi gsterilmitir. Paa, bylelikle, sadrazamn dalka
vuu bildii kimseleri de hicvetmi olmaktadr. K.

205

YEN OSMANLILAR TARH

9 Bu ne gayret, ne hamiyyet, ne ecattir bu

Hi grlm m tevrih-i selefte emsl
10 Askere verdi kumanday misl- Bonapart

Geri kim gelmedi hi silsilesinde general

M Vermedi ablukada n- donanmaya halel

ngiliz devletine olsa sezdr amiral

12 Vka haylca can, hayhca mal oldu telef
Etti amm ki cezire erefin istihsl
13 ktid eyledi el atf zekt-z-zafer e
Etmedi tife-i bgiyeyl istsl
14 Ya o takriri ki tafsil eder icrt
Hsn-i tbir belagatta buluunaz emsl
15 Ser-te-serve-i i'cz ser--ser mazmtm
Lafz pr nkte ve her nktesi lebriz-1 hayl
16 Kan saar hme-i hun-rzi mrekkep yerine
Merebi mreke-i rezme olunca meyyl
17 Z!W yre dokunur mes'elede hmesinin
Tr- mn dklr pyna kangal kangal
18 Yazd eylere Mmtz Fuat alk-hn

Grd ilere Takvim Ceride delll

19 yle bir hrete mlik ki mlk-i lem
Nmn bilse eer elbet anar bil-icbl
20 yle bir kudrete sahip M murd eyler ise
Grnr sret-i imknda nice emr-i muhl
21 Kendi sultan deil amma ki nice sultm
Maksad zre eder bende gibi istml
22 Padihm ad vardr yalnz dillerde
Ztdr taht- hkmette hakki faal
-^3 Her ne iler ise l ysel amm yefal

Her ne hkmeylese zde-i taky!d-i sul

206

YEN OSMANLILAK TARH

24 Msrda eyledi tagyr-i veraset hkm

Etti bir yzbay Memleketeyn zre kral

25 Belgrad kalasn ihsan ile Srbistana
Devletin kld tammiyyetini istikml
26 Karada kalalann ykt ise hkm nola
Paa tevfik-i Hud ile eder kal- cibl
27 Rumdan, Ermeniden yapt mir bl
Eyledi resm-i msvt- hukuku ikml
28 Verdi mliyeye tedblr-i musbi bereket
Buldu hep sye-i lutfunda cihan vsat- hl
29 Tuz, ttn resme girip, oldu hazine lebrz
Etti tahvl-i kavaaimle nkd istihsl
30 ttibn ile yapt nice istikrzt
Yoksa maliye iinde grlrd ikl
31 Tutalm cmle umrunda hiyanet etmi
u Girit hizmetini var mdr inkra mecl
32 Byle i grmeli ibkaa ise maksat nm
Ne rev hret iin Zem'eme olmak bevvl
33 Hm-i dn-i mbn, muhy-i er-i enver
Hfz- devlet derhem, kn-i evsn- dall
34 Kang hengmeye girdiyse muzaffer kt
Demedi nzma latme-i el harbi-sicl
35 Esb-i devlet bu terakkide gider miydi aceb
Olmasa himmeti mehmiz-zen-i istcl
36 Kendinin gayret-i millyesi koymaz, yoksa
ekilir yk m bu mihnet kii olsa hamml
37 Nazar et sret-i zbsna maaallh
Nedir ol vech-i mbarek, nedir ol hsn ceml
38 Kadd deil, kaamet-i matbas bir serv-i seh
Gz deil em-i dilrs, yenb-1 zll
207

YENt OSMANLILAR TARH

39 yle destr- muazzam ki nakb-l erf

Gelse ger meclisine cy olur saff- nil
40 yle nazik Id, eer apkal bir kundurac
Evine gelse, eder t kapdan istikbl
41 yle bir cerbeze-i nutku var kim, eyler
Hasmmn hakk dahi olsa elinde ibtl
42 ok mudur Avrupa'ya gitse ukab- m
Beykoza Gekbozeden gelse aceb mi kartal
43 Kahrna uramad, urasalar bir kerre
Ne ta^ranlarda gezer fare, ne dalarda akal

44 Hep teenn-i hakmneden eyler neet

Tab'- pkinde eer var ise cz' ihml
45 Himmet ii merebi de kaddi gibi ldir
nk esm olunur nsa semadan inzal
46 Sayesinde o kadar etti cihan kesb-i huzr
Eylemez kimse duasmda dakika ihml
47 Hnmn yklrd nice ehl-i hnerin
Cnib-:! affa eer olmasa tab- meyyal
48 Nakd-i vadi le hemyn- zaruret lebriz
Zer-i ltf ile ceyb-i fukara mlml
49 Kle-i servet drtma olmaz arn
Galle-i nimet-i b gaayeti bilmez mikyl
.50 Vali-i Msr ile Sultandan ahrd ihsan

Maksad olsa idi cem-i nukd emvl

51 Beytimi, mlm yaktysa eer nr- haik
Krgiriini bina eyler anm beytlml
52 saf himmet-i mahsusa-i tedbrindir
Eyleyea devleti bu hadd-i kemle sl
-53 Geldi bir hlete kim Devlet-i Osmniyye
Hissolunmaz gibidir ibe-i izmihll
206

YENt OSMANLLAIt TARH

54 Bu ne talih kl cihan hasmu iken bunca zaman

Mstekillen olasn taht-nin-i ikbl
55 Ne diryet bu. ki yirmi senedir vaad ederek
Aldatp Avrupa'y, lemi ettin ifl
56 Mslman lnet eder, gayn - mselma;! lnet
Kimseler kymetini bilmedi hl bu ne hl
57 Erbaine kadar elbette srer germi-i bahs
stesem ben ne kadar vasfm etmek icml
58 saf mrm evsfma hasreyleyeyim
Bir zaman kaabz- ervh ederse imhl
59 Fazl- pre ateh gelse de syler medhin
Soy kpek, kalmasa da dileri durmaz battal
60 Dalkavuldukta, mdrda zamanm geti
Olmadm imdiye dek mazhar- feyz ml
61 cizim krn ifda ki etti ltfn
em-i maksudumu hir nefesimde il
62 Mutasarrfla bir kta sebeb olmu idi
Bu kasidem beni valilie eyler isl
63 Yeter ey hme ko tasdil, dua mevsimidir
Tut yzn kbleye, a bauu b safvet-i bl
64 T ki pervz ede faakta simmrg u hm
Kebk-I drtm k etmeye hin-i zevl
65 Ltf ihsm gibi mr ola n mdud
Dn mn kadar kesbedle feyz ikbl
l Paa'nm klesi, zmit Mutasarrf,
BosnalI mevlev, zavall ve deersiz
Fazd
(Genel izgilerle beyitlerin aklanmas:) (1)

1 Allah mbarek etsin, bu ne kadar yce ve debdebeli bir

mevki ve m aa lla h ne grlmemi bir zafer, gelime ve y
celme...
(1) Atklama ana metinde yoktur. .K.

209

f/14

YEN OSMANLILAR TARH

2 Dorusunu sylemek gerekirse dnya dnya olal byle bir

fetih, byle an, eref ve yceUk grmedi...
3 Allah sana mrler versin nrlan sanki felei titretti,
y Allh armalar her tarafa rperti verdi...
4 Byle uurlu ve erefli bir zafere kimseler; ne skender, ne
Hlg, ne Sezar, ne de Anibal gibi kumandanlar bile nail:
olamadlar...
5 O yce mevkili vezirin himmetlerine dorusu, aferinler ci
sim, Tann bile kendisini yardmma lyk grd...
6 Klcmn ve kaleminin saldrsyla Giriti deta yeniden fet
hetti. Geri, ada halkna bir zgrlk dvs gtme gelmiti
ama o bunu umursamad...
7 Bylelikle, devleti byk bir beldan kurtard,
zamanda durum ok kt olacakt...

yoksa u

8 Kendisini zorlayan, hadi git.. diye ykmseyen kimse

cikler olmad halde, o, u kta kyamette bu ok zor se
feri kendi isteiyle zerine ald...

9 Hey Allahm, bu ne ahkanlk, i ve yurtseverlik, bu ne

cesaret! Eski tarihlere yle bir bakm, hi bylesioin ei
benzeri var mdr?..
10 Geri, herifin silsilesinde hi bir asker, general yok ama?
kendisi askere yle bir kumanda verdi k samrsm tpk
Napolyon...
11 Kuatma konusunda donanmamzm anna en kk bir
sz bile getimedi. E h , artk ngiliz devletine amiral olsa da
yerdedir...
12 Geri bir hayli can, bir hayli mal kaybettik ama; deil n
ki adamn anm erefini elde etti, eh bu da deer dorusu...
13 ^
Zafer kazand ya, tabii af zaferin zektdr, diyecekti. Bun
dan dolay olmah, ayaklanm ekiyay yakalatmaya lzum
grmedi...
210

YENt OSMANLILAK TARH

14 Ya, hele yapp ettiklerini bir bir sayp dile getiren konu
malar ve yazlan!. O gzel szlerin, o ustaca dil ve anlat
mn ei benzeri yoktur...
15 Veciz ve zl szleri batan baa incelikler ve nktelerle
doludur; her nktesi batan baa gzel hayllerle ssl
dr...
16 Ama, bir de niyeti savaa ynelmeyegrsn; alimallah o
zaman kalemi mrekkep yerine kan samaya balar...
17 ZlCyare dokunan meselelerde kaleminin ayaklan
kangal kangal mn telleri dklr...

ucuna

18 Yaknlan olan Mmtaz Efendi ile Fuat Paa, onun yazdk

larm durmadan alklarlar; Takvim-i Vakaay ve Ceride-i
Havadis gazeteleri ise yapt her iin tellldrlar,
19 yle byk bir n vardr ki, dnya hkmc.arlan kendisi
nin adm duymu olsalar elbette kendisini saygyla anarlar...
20 ylesine bir gc vardr ki, niyet edecek olsa, yaplmas
imknsz eyi bile - yapamasa da - yapabilmi gibi gijsterebUir...
21 Kendisi padiah deil am a nice padiah, arzusu ve istei
ynnde, kle gibi kullanmasm pek gzel bilir...
22 Padiahm dillerde sadece ad vardr; yoksa hkmetin de,
tahtn da tek yneticisi odur...
23 Son derece bana buyruktur, yaptklan hakknda kimse
kendisinden sual soramaz. ylesine sorumsuzdur ve neye
karar verecek olsa ekinmeden dilediini yapar
24 Cara istedii, Msrda veraset usuln deitirdi ve yine
akhna esti, Eflk ve Budana bir yzbay kral yapp iin
inden kt...
25 Devletin mlkiyet tamamlm iyice pekitirmek iin tuttu

Belgrad Srbistana hediye etti...

26 Paa, hkm ile Karada kalelerini yktysa ne kar? O,
Allahm zniyle dalan bile ykar...
211

YEN OSMANULAR TARH

27 Halk arasnda eitlii tamamlamak m gerek? Tamam, o bu

ii Rum'dan, Ermeni'den mareallar yapmak ve onlara en
yksek rtbeleri vermek suretiyle gerekletirdi...
28 Yerinde tedbirlerle maliye ileri laline yoluna girdi; ltfu
sayesinde boUua ve raiatba kavutu...
29 Tuz ve ttn gibi eyler de vergiye balanarak devlet h
zinesi parayla dolduruldu. Kt paralar karmak suretiyle
para bolluunu elde etti...
30 Pek byk itibar olmal ki, bunun sayesinde epey d bor
lanma yapt; yoksa memleketin maliye ilerinin gidii kt
olacakt...
31 Haydi diyelim ki hi bir ey yapmad, her ii memleket iin
bir hyanet oldu. Btn bunlar byle olsa bile u Giritteki
hizmetini inkr edebilir miyiz?..
32 nsan, adn ebediletirmek isterse ite byle iler grmeli;
yoksa, adm ebediletireceim, diye Zemzem kuyusuna ie
menin alemi var m?..
33 Kendisi dinin de, eriatn da, devletin de, hatta yolunu
saptmlarm tapmdklan putlarm da en byk koruyucu
sudur...
34 Hangi atmaya, savaa girdiyse oradan hep zaferle kt;
yenilgi ve yenilginin znts nedir grmedi...
35 Acaba, stnde onun gibi acele acele mahmuzlayc bir s
vari bulunmasayd, devlet at terakki yolunda byle hzh
yol alabilir miydi?..
36 Kendisi ulusunu ok seven bir kii olduu iin bu ilere
katlanyor; yoksa, bu mihnetli devlet ykn insan hamal
olsa yine de tayamaz...
37 Maallah, hele u ssl ve gzel yzne bir bak: O ne m
barek yz, o ne byk gzellik...
38 * Dzgn endam boy deil, sanki dzgn ve gzel bir selvidir. O gzelim gzleri sanki gz deil, sanki tertemiz bir su
kaynadr...
212

YENt OSMANLILAK TARH

39 _

o , yle ulu bir vezirdir ki peygamber soyundan gelmi en

byk bir din adam bile onun meclisine gelecek olsa an
cak en geri sralarda yer alabilir...

40 ylesine naziktir ki evine, apka giyiinden frenk olduu

anlalan, br kundurac bile gelecek olsa koup onu t kar
pdan karlar...
41

yle bir cerbezeli konumas vardr ki, bu konumas saye

sinde hakh olan dmanm mutlaka haksz karmasm be
cerir...

42 nnn kargaya benzer an ve erefi Avrupa'ya kadar ^tmi ok mu? Gebzeden Beykoza bir kartan geU adacak ey midir?..
43 Kahrna uramadlar yoksa.. Hele bir urasnlar, o zaman
ne tavanlarda fare, ne de dalarda akallar dolaabilirler...
4 Eer, temiz yaratlmda ve mayasnda azck ihmal ve ar

lk varsa bu, onun her eyi ar ar ve filozofa

alkanlndan ileri gelmektedir...

dnme

45 alkanh ve tabiat da, boyu gibi, yksektir. nk isim

ler de insanlara gklerden indirilir. .
4

6 Btn dnya onun sayesinde o denli rahata ve huzura ka

vutu ki imdi kimse bir dakika bile ona dua etmekten gen
durmuyor...
47 Eer, mayasmda affetmek gibi bir ey ohnasayd, imdiye
kadar pek ok deerU kimsenin evleri barklan balanna
yklmt...
48 Vaatlerinin bolluu ile btn sknt ekenlerin cepleri ve
keseleri dopdoludur; ltfunun altmlanyle fakir fukarann
ceplerinin de dopdolu oluu gibi...
49 Servetinin ve ihtiammn kumalarm lecek arm yok<
tur. Nasl ki nimetinin bitmez tkenmez tahllanmn da l
ei bulunmad gibi...
50 Onun, yle, parada pulda gz yoktur; olsayd hem padiah
tan hem de Msr valisinden devamh ihsanlar alrd...

213

YENt OSMANLILAR TARH

51 Maluu ve evini yangnlar yaksa bile bunun nemi yoktur;

eer byle bir ey olursa daha iyilerini devlet hzinesinden
yaptrur...
52 Ey yce vezir, devleti bu en yce mertebeye ulatran senin
zel abalann ve almalarudu*...
53 OsmanlI devleti - sayende - yle br hale geldi ki, artk da
lma ve zlme olsa bile bunun kolay kolay farkna vanlmamalctadr...
54 Sende ne talih var ki, btn dnya sana dman olduu
halde, sen yine de ikbal mevkiinde tek bama ve rahata
oturmaktasm...
55 Sende gerekten nasl bir dirayet var ki, yirmi yldr sade*
e vaatlerle Avrupay ve btn dnyay aldatabiliyorsun...
56 Mslman olan da, mslman olmayan da sana lnet oku
yor. u dnyada kimse senin kymetini bilemiyor, garip de
il mi?..
57 Ben senin zelliklerini ne kadar zetleyerek anlatmak is
tesem, yine bu scak konu en {izndan k sonuna kadar s
recee benzer...
58 Ey ulu vezir, eer azrail iini biraz ihmal edecek olursa
seni mrmn sonuna kadar methetmek isterim...
59 u yaJi Fazl, bunasa da seni ver, nk dileri almasa
bUe soyu yine de kpektir...
60 mrm dalkavukluk ve ikiyzllkle getii halde hl bir
trl gerek emellerime ulaamadm...
61 Son nefesimde olsm muradmn mumunu yaktm iin te
ekkrlerimi nasl anlatacam bilemiyorum...
62 Bir drftlm beni mutasarrf yapmt; umarm k bu ka
sidem vali yaptrr...
63 Ey kalem, usandrmay brak, artk duaya ynel. Y
zn kbleye dn, temiz bir yrekle bam havaya kaldr...
314

YENt OSMANLILAR TARH

64 T ki zmrtanka kuu gklere ykselsin; ihtiamnn kek

liini yokluk ahini, yok olma ahini paralamasn...

65 Ltuf ve hsam gibi m r de smrsz olsun; din ve imm
kadar mevkii ve gelecei de durmadan artsn.

* * *

Bu kasideyi Ziya Bey, bir sre sonra, karantina ktibi Trk

Hayri diye anlan bir baka l Paa adam adna tahmis (1) et
tii gibi, aradan bir yl sonra da Hsn Paa'nn dilinden erhim
(2) yapmt. Gerekten de onun meydana getirdii l seme
son derece yerindeydi. Bu devlet adam l Paann deta kulu
klesi idiler. Ziya Bey, bunlardan birini kasideyi yazm gster
mek, tekini onu tahmis etmi gstermek, ncsn de bunun
erhini yapm gstermek suretiyle bu byk hiciv eserine ok
daha anlaml bir deer kazandnyordu.
Trk Hayri, ii gc paalara giderek onlara dalkavukluk
yapmaktan ibaret bulunan, zavalh bir adamd. Zafer-nme nin
kaside blmnden sonra - kendi yazm gibi gsterilen - tahmis
blm de stanbul'a gelince tela kaplm, doru l Paaya
koarak yemin billhlarla bunu kendinin yazmadn sylemiti.
l Paa, onun saflna glm:

Tel etme, Hayri Efendi demiti. Sen bunu kendin yan

dn ileri srecek olsan, kendinden baka
inandracak kimse
bulmazsn; msterih ol, demiti.
Yine, ayn gnlerde idi ki u iki drtlk de - daha ncekiler
gibi ince ktlara basl olarak - stanbulda ve lkenin birok
ky ehirlerinde sokaklara serpitirilmiti;

ki gaddar- bi mna dt Msr stanbul;

Ki havf etmezler Allhtan, utanmazlar ahaliden.
Biri mesned-niindir, biri hem-nm Firavni,

Hud slm tahls eylesin vali ve lden (3)

(1) Bir kaside ya da gazelin her beytine er mtsr daha ekleyip say
sn bee karma.
(2) Din, edeb ve benzeri eserleri cmle cmle ya da beyt beyt ele ala
rak bunlarn anlamlan zerinde aklama ve yorum yapma.
(3) Drtln anlam: ^Msr ve stanbul, iki imansz ve zalim adamn
eline dtii. Bunlar ne Tanrdan korkar, ne de halktan utanrlar.
Bunlardan biri Firavunun tahtnda oturmaktadr, teki de onun br
eit adadr. Tanr mslma.nlan Msr valisi smail Paa ile sad
razam l Paadan kurtarsn. >
215

YENt OSMANLILAK TAHlHt

bu devleti sana muhta gsterip

kbl ve devletinde bakaadan mmdl kes;
Bilmem nedir lzumu vcd- habisinin.
Dnyay boynuzun mu tutar hey kz, teres (1).
te bunlar da sanki kefe kanim ileri karakollard. stan
bul halk, oalan ve birbirini izleyen bu belirtilerden, yaknda
bjrk bir siyas savan kacan artk aka sezinliyordu.

TUNA VLYET
Tuna'da (2) rahmetli Mithat Paa, vali olarak bulunuyordu.
Gerekten de Tuna vilyeti, Osmanh tarihinde yepyeni bir dnem
aan nemli i olaylanmzdandr. Orada, her ey baka idi. Devle
tin btn kanunlan ve tzkleri - iln olunduklar vakitten beri baka hi bir yerde Tunada olduu kadar gerei gibi uygulanm
yor, saygyla karlanmyordu.
Jandarma tekilt da lkede ilk olarak Tuna vilyetinde ku
rulmutu. Jandarma erlerinin ou Bulgar aslhyd. Fakat, gerek
erler, gerek bunlarn biraz daha stn mirleri mesleklerine, g
revlerine, hizmetlerine son derece bal idiler. sterse babalan ya
da kardeleri olsun, biri sulu ve kusurlu ise, kanunun gereini
yerine getirmekten asl ekinmezlerdi. Bugn benzerine, sanrm,
^ c a k Almanyada rastlanabilen zaptiye rgtlerinin stn mezi
yetlerine sahiptiler.
Verilen emirlere, ellerinde bulunan talimata harfi harfine
uyuyorlar, alkanlk ve iyi niyetin rnei olarak ortada dola
yorlard. Elbiseleri de gayet temizdi. Kk kyafetleri vaktiyle s(1) Drtln anlam: *Ejf l Paa, bu devlet mtemadiyen sana muhtam, ortalkta senden baka devlet adam yokmu gibi gstererek
daima mevki ve makamda kalacandan midini kes. Sanki, u kt,
deersiz varlnn ok mu gerei var sanyorsun? Hey teres, dnyay
boynuzlartmn m ayakta tutaca kanaatindesin?,*
(2) Abdlaziz ilk saltanat yllannda. Bulgaristann kuzey blgelerin
deki Ni, Silistre, Vidin eyaletleri bir araya getirilmi ve Tuna
Vilyeti* ad altnda birletirilmiti. Tuna vlyeti, bugnk pek ok
zgr devl(Hin toprdklanndan daha geniti ve ilk valisi Mithat Paaydt.
216

YETr SMANULAl TAHH

tanbulda Dragon ad altnda kurulmu bulunan svari alayna

mahsus niformaya benziyordu ama, onlarnkinden daha mun
tazam ve daha zarifti. Balarmn n tarafnda, stnde hill bu
lunan, kvrck kuzu derisinden yaplm ksa birer kalpak vard.
Polisler de ayn durumdayd. Hatta Avrupadan, Tuna zerin
den, yurda dnmekte olan rahmetli Abdlaziz Han Rusuka ayak
basp da iskelede kendisine kar sayg duruu alm bulunan bu
jandarma ve polis erlerini grd zaman - kendi memleketinde
olduuna deta inanamam - ve yanndaki Mithat Paaya:
Buras neresi? diye sormutu.
Rahmetli Mithat Paa ise; lkenizin snrlar iinde bulunan
Tuna vilyetinin merkezi Rusuk kasabasdr, efendimiz, cevabn
vermiti. Padiah grd bu dzenden son derece duygulanmt. Valiyi u szlerle mkfatlandrmt:
Paa, bu sizin himmetinizin eseridir, buralar Avrupada
grdm yerlerden farksz hale getirmisiniz. Size teekkrler
ederim.
Hatta, o tarihlerde henz bir kurmay binba bulunan akir
Paay padiaha takdim eden vali Mithat Paa:
Efendimiz; eer ben burada baz iler yapabildi isem b
tn bunlar bu akir Bey kulunuzun eseridir. Memlekette gven
liin ve dzenin salanmasnda en byk yardm kendisinden
grdm. O bir asker olmakla beraber, hem bir belediye reisi hem
de Tuna nehrinin dar ilerinin tek sorumlusudur, diyerek, Sultcin Abdlazizin onun zerine dikkatini ekmiti.
Gerekten de, sonralar paa olarak nemli iler gren bu
gen kurmay binba, Mithat Paamn sa eli gibi ahmt. Ken
disi ve arkada - sonradan Raif Paa - Raif Bey, zamanlarnn
aydn ve ileri fikirli aydn ve deerli genleri idiler, Mithat Paa,
muhakkak ki Tuna valiliinde byk iler yapmt; fakat bun
lar yapabilmek iin evresine deerli insanlar toplamasn da
bilmiti. Mesel, Tola mutasarrflnda Sleyman Paa, Varna
mutasarrflnda Rasim Paa, Vidin mutasarrflnda Sabri Paa
gibi sekin idare mirleri; Ni mutasarrflnda ise Abdurrahmn
Paa eidinden muktedir kimseler bulunuyordu.
Bu zatlar, grdkleri hizmetlerin eyalet valisi tarafndan anV
layla karlanacandan tamamiyle emin idiler. almalannh
boa gitmeyeceini, takdir edileceini ok iyi bilmekteydiler. Bun
217

yeni

OSMANLILAR TABHt

dan dolay, grevlendirildikleri yerlerde - sanki kendi mlklerim

imara alan toprak aalar gibi - sonsuz bir evk ve istekle, hat
ta hrsla alyor, evreyi kalkndrmak akyla didiniyorlard.
mirleri bulunduklar blgenin halkna, bizzat kendi dost ve ak
rabalar imiesine, efkatle muamele ediyorlard. Hasl, Tuna
vilyeti bir rnek vilyet, olaanst bir vilyet haline gelmiti.
Ya, zgrlk ve yurtseverlik dncesinin oralarda meydana
getirdii rahatlk ve huzur? Bu da zerinde durulacak ayr bir ko
nuydu. Bu vilyet, kanun ve tzklerin, her trl kalknma ham
lelerinin uygulanmasnda olduu gibi, siyas fikirlerin serbeste
tartlmas bakmndan da Osmanl imparatorluunun teki l
kelerinden hi birine benzemezdi. Corcuva, yani Yerky, Rus
ukla kar karya idi. Baka bir deyile. Tuna nehrinin bir k
ysnda Corcuva, teki kysnda da Rusuk bulunuyordu. ki e
hir halk arasndaki karma, skdar ahalisi ile stanbul halk
nn birbiriyle karmas, alveri etmesi, gnlk yaanty bir
arada srdrmesi kadar tabi bir hal almt. Aslnda, bu kar
taraf da - hi olmazsa ismen - hl Osmanl topraklarndan say
lyordu. Bundan dolay iki yaka arasndaki trl ilikilerde, he
nz, herhangi bir kayt ve art sz konusu deildi. Ne var ki kl
tr ve uygarlk konularnda - yazk ki - Corcuva taraf Rusuk ta
rafndan bir hayli ilerdeydi. Onlarn kltr ve uygarlktan daha
ok pay alm halk ile bizim tarafnki arasnda epey fark vard.
Ama bu bizim taraf iin bir kamlama grevi nitelii tayordu.
Bundan dolay rahmetli Mithat Paa - kardaki rnekten ilham
alarak - Tuna vilyetinde mill eitim ilerinin gelimesi iin zel
bir aba gsteriyordu.
Hristiyan uyruk, mslmanlara oranla, bir hayli daha uya
nkt. Mithat Paa, kltr ve eitim ilerinde mslman-hristiyan,
Trk-Bulgar diye bir ayrm yapmamakla birlikte, mslmanlarn
ve Trklerin kaybettii mesafeyi kapatmak iin de urayordu.
Birok Osmanl vilyetlerinde olduu gibi. Tuna vilyetinde
de baka yerlerde yaynlanan gazetelerin il snrlarndan ieri gir
mesi yasaklanmamt. Vilyette Tuna adl bir il gazetesi ka
rlyordu. Gazeteyi Mithat Paa'nm gen ada - ilerinin nl
yazar - Ahmet Mithat Efendi ynetiyordu. Bu gazetenin bir ksm
Trke, bir ksm Bulgarcayd ve hemen hemen tm bir basn
zgrlne sahipti. Tuna her eyden, her konudan bahsettii
218

YEN pSM ANULAR TAHlHt

iin, artk Srbistandan falan vilyete sokulan gazetelere Bulgarlar fazla itibar gstermiyorlard. Avrupa gazeteleri, hatta stan
bulda yasaklanm bulunan Muhbir gazetesi bile. Tuna vilyeti
nin merkezi Rusukta ve ona bal mutasarrflklarda serbeste
okunabiliyordu.
Tuna vilyetini - byle rnek bir idare merkezi olarak - kuran
ve onu geniletip gelitiren rahmetli Fuat Paayd. Btn sylen
tilere ramen, zgrlk ve merutiyet tarafls olduunu inkra
imkn bulvmamayan Fuat Paa, ikinci sadrazamlnda, bu ii
' her trl sakncalar gze alarak - gerekletirmi ve valiliine
de Mithat Paay tayin etmiti. Hatta byle bir vilyetin kurul
masn kararlatrmak zere, rahmetli Mithat Paa, o zaman sa
dece orann valisi bulunduu Niten stanbula arlmt. Paanm stanbul'a gelii bir mevlid alayna raslamt. Bu mnase
betle - zamann protokolne dahil bulunmad halde, zel bir
iltifat olarak ? Mithat Paa da bu alaya kabul olunmutu. Fuat
Paa, bu jestle, baz vilyetlerin valilerinin hkmet yeleri ile
birlikte ayn sekin sfata sahip olacaklarn herkese anlatmak
istemiti.
Dorusunu sylemek gerekirse bu yurtsever, bu esiz, bu ok
deerli devlet adam gerekten her trl saygya ve imtiyaza tam
anlamyle hak kazanmt ve buna lykt.
Szn ksas Tuna vilyeti, sivil mir ve memurlaryle, kumandanlaryle, din grevlileriyle, deta zgr saylan adliyesiyle
- sanki bir vilyet deil - zerk bir beylik niteliindeydi. Mesel,
o tarihlerde Msrda veraset usuln deitirtmeyi baarm ve
kendisine vali yerine hdiv dedirtmi olan smail Paa, Mithat Paanm Tunada da yaptklarn taklit edebilseydi - hi kukusuz
Msr lkesine zgrln Kabe'si sann kazandrabilirdi. Fa
kat ne fayda ki bunlardan birincisi, 3ice duygu ve dncelerle,
memleketinin bir blgesini kalkndrmaya kendini adad halde,
teki salt ve derin bir bencillik kaygs iinde sadece kendi ahs
ve zevki iin alyordu. Birka milyonluk a ve sefil fellh onun
umrunda deildi; o btn bu zavall halk kendi sefahet hayat
nn bir arac ve gereci olmaktan baka bir gzle grmyordu.
Birincisi, kelimenin tam inlamyle, hamiyetle dolu bir yurt
severdi; kincisi, gerek anlamyle, btn akln fikrini lnetli i
lere adam bir Firavundu.
219

YEN SMANLILAR TARm

HRRYET GAZETES
VeraseM SaltanaM Seniye Mektuptan ndan kincisinin s
tanbul'da yaynlanndan tam bir ay sonra, 19 haziran 1868 de,
Hrriyet gazetesi Londra'da ilk saysn karyordu.
Bir sylenti vardr; l Paa'nm lm sebebi iyice incelene
cek olursa, en byk etkenin bu gazete olduu meydana kar,
derler.
Gerekten de Hrriyet gazetesi, yle Muhbir gibi sokak azyle konuan bir dile sahip deildi. Hrriyet, edebiyat erevesi
iinde ve edepli bir dil ve anlatmla meramn ifade etmeyi ama
edinmiti. Sansasyonu zevk edinen basit insanlara deil, dnen
ve duyan insanlara hitap ediyordu. Gazetenin en byk amac si
yaset ve zgrlk fikirlerini halka yaymakt. Bundan dolay ba
vurduu rnekleri, bu yolda fedakrlklar gstererek baar elde
etmi batl uluslardan ve onlarn tarihlerinden seiyordu. Ne var
ki bu seme salt ve yaln bir rnek halinde braklmyor, bunlar
dan hemen hemen her birinin Osmanl tarihinde de bulunduu
- belgelerle - ortaya konuluyordu.
Hrriyetin bahar nedenlerinden biri de iki yazarnn stn
zeklar ve kalemleriydi. Bu gl kalemli ve ateli zekl iki kah
raman, hrriyet ateinin dil ve anlatma katt iddetle, hamiyet
li insanlarm damarlarndaki kan bsbtn kaynatyorlar, onlan
olumlu bir ynde asabiletiriyorlard. Bu durum gsteriyordu ki
abalar boa, gitmeyecekti, direndikleri siyas inanlar ksa sre
iinde daha ok taraftar bulacak, bu taraftarlar engin bir kuvvet
meydana getireceklerdi. Sonu olarak memleketi ynetenlerin
tutturduklar kt ve tehlikeli siyaset eninde sonunda alt st ola
rak ortadan silinecekti.
Geri en byk dmanlan olan l Paa, ar lde zeki,
tedbirli, saduyu sahibi Ve uza grmeyi bilen bir adamd. Btn
bu zelliklerini ise - artk oktan eskimi - tutucu bir siyas anla
ya balam bulunmaktayd. Onun iyi niyetinden phe edilmese
bile, tuttuu yolun eskimi ve deerini oktan yitirmi olduunda
phe yoktu. Sonra, ikinci ve sinsi bir diplomatt. Kendine aykn
ve kar grd her eyi, her kiiyi manen ve maddeten ezip mah
vetmekten derin haz alrd. Ne var ki imdi bu ok gl dman
larna eli uzanmyordu. Onlar, her trl geim ve rahatlan gven
altna alnm olarak, Avrupa'nn en zgrlk dolu lkesinde yurt220

YEN OSMANLILA3 TABIH

severlik ve zgrlk sava veriyorlard. Bunlara, eli bir yana, dili

bile eriemiyordu. Btn bu sebeplerden dolay -resizlik iindederin bir ktmserlik havasyle kendi kendini yiyip bitiriyordu.
l Paa'nm iinde doup byd evre ile genlik ylla
rnda ald eitim ve retim birbirinden - oranlanmayacak
lde - farkldr.
Babas, Osmanl saraymm has bahesinin kapcsyd. Uzun
yllar burada altktan sonra, eline epeyce bir para verilerek,
serbest braklm, o da Msrarsnda bir aktar dkkn a
mt. Bu adam Ali Aa adnda halktan biriydi. stanbulun Mer
can semtinde domutu. Mercanda Yakup Aa adnda bir ada
mn ynettii mahalle mektebinde okumu, o zamann usulne
gre Kuran hatmetmzti. Ondan sonra Bayezit camisinde Arapa
ve Arapa dilbilgisi okumu -uyank ve zeki bir ocuk olduundanrenimini daha da ilerletmek istemiti. O zamanlar Sultanahmet
camiinde Hoca Mecit Efendi adnda nl bir mderris vard. Son
yllarna yetitii bu mderristen de Fars dili ve edebiyat ders
leri grmt.
On be yalarnda iken Divan Kalemi ne stajyer memur ola
rak girmiti. Bu byk bir baar idi ve kendisi bilgisi, zeks ile
buna hak kazanm bulunmaktayd. Divan Kalemi'ne girinceye
kadar ad sadece Emin Efendi idi. O tarihlerde, byle kalemlere
devam eden gen aday memurlara bir mahlas takmak usuldendi.
Kendisi de bu usul uyarak l mahlasn almt.
Emin Al Efendi, bir iki sene Divan Kaleminde ve bu kalemin
ubelerinde alm, kendini stlerine beendirmiti. Bunun so
nucu olarak, bir eit terfi niteliinde. Tercme Odasna nakletmiti. Burada alt yllarda Tercme Kalemi memurlar iin
hariciye dairesi ktphanesinde Franszca dersleri veren George
Sardoux ile tanmt. Bu adam, Fransz Akademisi yelerinden
bulunan ve Fransann tannm edebiyatlarndan olan Victorien
Sardouxnun babasdr.
Bir yl aralksz, gece gndz alarak Franszcay adam
akll elde eden Emin l Efendi, retmen George Sardoux tara
fndan Mustafa Reit Paaya tantlm, o da takdir ettii bu gen
ci - eli olarak Parise giderken - beraberinde gtrm, renimi
ni gelitirmesi iin Saint Barbe Lisesine yerletirmiti.
te, l Paanm devlet hayatna atlndan lmne kadar
2^1

YEN OSMANLILAR TARH

sadk kald siyaset anlay ve tutumu, onun bu okulda aldB

eitimin sonucudur. nk, Saint Barbe Lisesi, eskiye bal tu
tucu papazlar tarafndan alp ynetilen bir okuldu. Dolaysyle,
btn retimi ve eitimi zgr dnceleri yok ederek istibdat
sevgisini insanlara telkin eden bir temele dayanmaktayd.
ok muhtemeldir ki, l Paa, zaten yaratltan bu yola ei
limliydi ve okul onun bu eilimlerini - kendi iin iyi bir rastlant
olarak - daha da uyarm, daha da gelitirmiti. Hasl, ne suretle
olursa olsun, uras gerektir ki, l Paanm dima orada bu.
okulda zehirlenmi, kiisel yapsna uygun bulunan bu zehir ken
dini btn hayat boyunca etkilemiti.
Her trl zamanndan ileri fikirlere, her trl yeni ve deiik
fikirlere kar kkl bir allerjisi vard; bu trl fikirlere bal
bulunan bir genci iitip grd vakit - deeri ne olursa olsun onun mnsz dman kesilirdi.
Mezahib Odas memurlarndan Refik Bey - ki Sadullah Bey
ve Namk Kemal gibi zamamnm ok zeki, ok deerli genlerindendi - Tercman- Ahval gazetesinin yazarlarndand. Yaynla
makta olduu M irat adl dergi hakknda, kendi kard dergi
olan, Mecmua-i Fnun'da haksz bir yaz yazm, Refik Bey de bu;
yazya kendini savunan bir cevap vermiti. Gen ve kltrl yaza
rn bu cevabnda zgr dnceler, allm dilin tesinde baz
aydnlk ifadeler bulunmaktayd.
l Paa, konunun kendi kiiliiyle hi bir ilgisi bulunmama
sna ramen, ie karm ve Refik Beyden Mecmua-i Fnun'a tar
ziye vermesini istetmiti.
Refik Bey, buna uymak istemeyince
bu sefer isteini onun almakta olduu dairenin mdr arac
l ile ve bir emir olarak bildirmiti. Refik Bey, o trl insanlar
dand ki, hi bir sebeple hakszla, hele byle yersiz mdahale
lere katlanamazd. Bu yzden, gereksiz ve erefsiz
bir tarziyevermektense, dergisini kapatmay tercih etmi, bylelikle onuruna.
ne kadar dkn olduunu ispatlamt.
l Paa, hi sevmedii ve tutumunu beenmedii bir yayna
organnn ortadan kalkmasndan dolay, memnun olmalyd. Ne:
var ki o bunu da bir gurur ye kin meselesi yapmt. Kendisinin'
mir bulunduu bir ynetimde memur bulunan adi bir kalem k
tibinin, vermi olduu emre uymamasndan dolay derili bir f222

YEN OSMANLILAIl TARH

.'keye kaplm, bu fkesini bir trl yenememiti. Yalnz yenemeimekle kalmam, yle bir kkle de tenezzl etmiti;
O gnlerde Mezahib Odasnda tahakkuk ettii halde sahibi
bulunmayan bir maan dairedeki ktiplere taksim edilmesi ka
rarlatrlmt. Daire mdr, bu karar bildiren ve kimlere ne
kadar para datlacan gsteren listede Refik Bey iin de yet
mi be kuru ayrmt. Liste nne konulan Al Paa, Refik Bey
iin ayrlan yetmi be kuruu izmi, onun hizasna, krmz ka
lemle: Emektar odac brahim Aaya verilmesi daha adalete uy:gun olur, cmlesini yazarak gya ona kar duyduu kinin cn
almt.
En basit konularda bile bylesine alngan olan, bylesine ha
zmsz, mrnn son yllarna kadar kk byk, kltrl kl
trsz her snf insandan fazileti ve ycelii konusunda vgler
iitmi ve buna adamakll alm olan l Paa, imdi byle ken
dini yerin dibine geiren kasidelerle, hicivlerle karlanca elbette
byk bir sarsnt duyacakt. Nitekim bunlar grp iitip oku
duka - salk durumu zaten ok bozuktu - tarifsiz zntlere ka
plyordu.
l Paa, t Pariste okumakta olduu gnlerden beri, inasinin asl dostlua dnmez en byk dmanlarndan biriydi.
Hatta onun stanbula dnp Meclis Maarif'e ye olduu yllarda,
sakalm uzatmad (1) iin yazd tezkerede; Rtbesinin refi,
maamn kati, memuriyetinden defi gibi lzumsuz ve yersiz ne
sir kafiyeleriyle yrek soutmak istemiti.
Her eyden nce, bu yazda mantk denilen ey de yoktu. Ma"demki bir adamn rtbesi almyor ve memurluk grevinden defedilmesi isteniyordu, maann kesilmesi szne tabiatyle lzum
yoktu; yahut da mademki m a a' kesiliyordu, o zaman memur
luktan defedilmesi cmlesine hacet kalmamak gerekirdi. Ama ne
var ki, elinde iktidar olan l Paa, sadece bu iktidar kullanmakla
41 ) o zamanlar belli seviyede bir devlet grevinde

bulunanlarn sakal
uzatmalar bir gelenekti. irMsi, sakalna sakran dtn ileri
srerek, zaten holanmad bu gelenee uymamt. Onu Mustafa
Reit Paann yetitirip koruduunu bilen ve paann adam olarak
tanyan l Paa, grevinden atmak iin, bu sakal konusunu frsat
bilmiti. .K.
223

YEN^ OSMANLILAR TARH

yetinmiyor, kk art duygularla grevinin deerim de klt
mekten ekinmiyordu.
Fuat Paa'mi birinci sadrazamhmda Tasvir-i Efkr gazete
sinin kmaya balamas da l Paa'y son derece fkelendirmiti^
ama elinden onu durdurmak gelmemiti; nk o gnlerde sad
razam deil sadece bir nazrd.
Sultan Abdlaziz, ilk tahta kt yllarda, teden beri sevgi
duyduu inasiyi taltif etmek istemi, yaknlarna almak iin a
lmt. Fakat inasi byle dadaal yerleri sevmeyen, kalaba
lktan ve insanlardan pek holanmayan bir karaktere sahipti.
Yksek mevki ve makamlarda bulunan kimselerden daima uzak
kalmaktan holanrd. Sayg duymakla birlikte padiah bile fazla
umursamazd. O yzden, kendisini saraya davet eden padiaha
kar, hasta olduu bahanesini ileri srerek, mazeret bildirmi
ti. Pek oklar iin ele gemez bir frsat olan bu ilgiden yararlan
mak inasinin aklnn ucundan bile gememiti.
Tasvir-i' Efkr karlm, ilk says sadrazam Fuat Paaya da
gnderilmiti. Fuat Paa gazeteyi padiaha gsterince Sultan Ab
dlaziz - bir yardm olsun diye - inasiye be yz altn armaan
etmiti. Bu paray inasiye gtren SEiray yaveri Rauf Bey u
szlerle karlamt;

Padiahmz hazretlerinin ltufkrlklarma ok teekkr

ederim, fakat benim bu kadar byk para ile grlecek iim yok
tur. Bundan dolay onu kabul edemeyeceim.
Bunun rerine,.temkinli bir adam olan Rauf Bey, saraya git
meden nce Bbli'ye uram ve durumu Fuat Paaya anlatm
t. Fuat Paa, inasinin bu eitten dikliklerini yakndan bilen,
hogrrl bir vezirdi. Rauf Beye; Sen padiah hazretlerine bir
ey syleme, paray bana brak, ben kabul ettiririm. Mabeynde de
bu konuda kimseye bir ey ama, diyerek ii kapatm ve ok
muhtemel ki o inandrc konumasyle sonradan inasiyi bu pa
ray kabul etmeye yneltmiti.
Hasl Fuat Paa sadrazamlktan ayrlncaya kadar l Paa
inasi'ye bir ey yapamamt. Ondan sonra sadrazam olan Yusuf
Kmil Paa da - Fuat Paa gibi - inasiyi sevip sayanlardan biriy
di. Bundan dolay, deta ak bir ekilde, onu l Paaya kar
k todi himayesi altna almt. Bylelikle deerli Trk dnr ve
gazetecisi uzunca bir sre bu byk dmannn errinden korunabilmiti.
224

YEN OSMANLILAR TARH

inasinin, ok sevdii ve yl kadar kard Tasvir-i Efkr

gazetesini, yetitirdii genlere emanet ederek birdenbire Paris'e
ekiliinin hikyesi de udur:
Gen inasi, Pariste renimini yapt yllarda 1848 ihtilli
olmu, o zaman Fransz bakentinde okumakta olan btn ya
banc genlerin Fransz gelerine katlmas srasnda, inasi de o
arada bulunmu ve hatta renim arkada Sait Sermedi adl b ir
genle birlikte renkli ulusal Fransz bayram Panteon'un kub
besine dikmiti. Bu Sait Sermedi, Arnavut asll bir Osmanlyd.
Sonralar kendini bsbtn ihtill fikirlerine kaptrmt. Sadra
zam l Paa'ya kar bir suikast hazrlad renilince yakala
np hapse atlmt. Bu olaydan kukulanan inasi, kendisine de
bundan yararlanlarak bir ktlk yaplmasndan korkmu ve
Courrier d Orient gazetesi sahibi Jean Pietrinin aracl ile, he
men limanda bulunan bir Fransz vapuruna atlam ve Paris'in
yolunu tutmutu.
Geri bu suikastn iyz daima mehul kalmt. Sait Ser
medi Bey, bir sre tutuklu kaldktan sonra Akk zindanna ptnderilmiti. inasi iin belki hi bir tehlike sz konusu deildi^
belki de l Paa onun Sait Sermedi Beyle dostluunu frsat bilip
bana bir eyler sarmaya alacakt. Merele onun stanbul'dan
ayrlmasyle kapanm oldu.
Namk Kemal'in ark Meselesi bal altnda Tasvir-i Efkr
gazetesinde yazd en son makaleden dolay, bu gazeteden uzak
latrlmak istenmesi, Erzurum vali muavinliiyle stanbul'dan
srlmek istenilmesi, hep l Paa'nn duyduy o dinmez kin ve
fkenin sonularmdand.
inasi, Ziya Paa ve Namk Kemalin kiiliklerinde kendini
gsteren bu kin ve fke nbeti imdi bir toplulua. Yeni Osmanllar'a gelmiti. Ne var ki bu sefer onun karsnda cephe alanlar
daha gl ve daha gvenli bir durumdalard. Al Paann onlara
hi bir ekilde karlk verebilmesi, onlar cezalandrmas mm
kn deildi. aresizlik iinde kvranan Sadrazam iin iin kendini
yiyip duruyordu. O halde ortalkta dolaan sylenti pek de aslsz
saymazd: l Paann vereme yakalanp elli sekiz yalarnda
iken lmesinde Namk Kemal ve Ziya Beyin dardan yaptklan
bu mnsz yaynn ok nemli bir rol bulunmaktayd.
Hubb-il Vatan Min-el mn (1)
(1) VofOTi sevgisi imandan gelir, iman demektir anlamna. .K.

225

f/15

YEN OSMANLILAB TARH

Hrriyet gazetesinin ilk saysnn ilk makalesinin bal buydu ve yaz yle devam ediyordu:
Herkesin vatan ki, mensup bulunduu cemiyetin meskeni
dir, dnyada her eyden fazla sevgiye lyk ve nail olmasn m?
Vatan, o cmert ve nimetlerle dolu yerdir ki onun ltutlarla
dolu kucana gelenler (doanlar) a, plak, ciz, dermansz ge
lirler; onun sayesinde beslenir, onun sayesinde giyinir, onun saye
sinde yaamaktan ve zgrlkten nasibini alr.
Yaplan bir iyilie kar minnet ve kran duymasm bilen
ler iin, en bata gelen grevin vatann bizzat kendi varlndan
bile daha stn ve daha aziz tutmasmdan tabii bir ey olabilir
mi?
Ya OsmanlIlar, nasl olur da bu grevi herkesten daha iyi
bilmezler ve daha iyi bir ekilde yerine getirmeye almazlar?
Vatan denilen Tanrsal nimet, onlar iin, klanm n hak e ttip bir
ekmektir. Bu uurda ehit olmu olan ecdadnuzm kemikleri top
raktan karlacak olsa, lkenin her tarafmda nice nice piramit
ler ve belki hrriyetimizi dmanlarn saldrsndan hakkyle ko
ruyacak byklk ve genilikte istihkmlar yaplabilir.
Bir kere tarihlere ibret gzyle baklsn: Vaktiyle ne byk
bir devlettik, te kadar azametli bir millettik!.
imizden yle byk padiahlar kt ki bunlardan kimi va
tan iin sava alanlannda, kimi bel zindanlarnda ruhlarn Tan
rlarna teslim ettiler (1). yle vezirler yetiti ki kimi, doksan ya
na varm olduu halde ve hasta bir halde bulunurken, krk saat
at stnde dolamak gibi tahamml olunamaz meakkatlere kat
land. Kimi, haksz olarak idam olunurken, kendini idam ettirenin
stn ve deerli bir kimse olduunu gz nnde tutarak, onun da
ha uzun yllar devletin banda kalmasn temenni etti. yle se
kin dn bilginleri kendilerini gsterdi ki bunlardan kimi vatan yo
lunda hayatm tehlikeye atarak, zulmle i grmenin tehlikelerini
yneticilerin yzne merte ve yiite haykryor, kimi hamiyet
urunda camn diine takarak, yzgeri dnmek isteyen padiahm
atmn dizginlerine sarlyordu.
Milletin teker teker fertlerine, yani halka gelince: gerek vatanm sm rlan dmdaki dmana, gerek iteki zgrlk dman

c) BiHnci Murat ve YtIdvrm

Bayczit kastediliyor. .K.

226

yeni

OSMANLILAK TARlHt

lanna kar durmak iin canlarm vermekten asl ekimnediler;:

ylesine gayretli davrandlar ki, ylesine licenaplk ve civanmert
lik gsterdiler ki, sonunda hakl olarak, Osmanl deyimini her
trl stn sfatisrm tmn birlikte kapsayan bir vn unvam
haline getirdiler.
Bizler, o gerek fedailerin torunlaryz. Bizim damarlarmzdaki kan, vatannn en kk bir kar iin, yerlere dklmesi
gelenek haline gelmi bulunan o anl Osmanl kanmdandr.
Vatanmz o denli bir memlekettir ki, tahtlarnd;i oturanlar
merler, Sleymanlar gibi devleti ve hkmeti yceltmitir (1).
Trkler o millettir ki, medreselerinde Farabler, bni Sina'
lar, Gazaller, Zemaherler bilim ve eitimin snrlarm daha da
geniletmitir.
Syleine btn dnyann bakenti haline gelmi bir memle
ket - ok yazk ki - imdi bir iki haydut topluluunun saldrsn
dan dolay tiril tiril titriyor (2) ve ylesine dnyann retmeni
unvanm kazanm bir millet, imdi dardaki bilgi ve eitimin^
en basitine bile bakt zaman, sanki mucizeler gryormua
sna hayran kalyor.
te, btn bunlardan anlalyor ki bugn ynetimimizi istibdath ellerine geirmi bulunan kimseler, toplumumuzun an
ve ykselmesi konusunda almaktan ve yeterli olmaktan ne ka
dar uzak bulunmaktadrlar.
Onlar, milleti ve devleti yceltemezler ama, te yandan hak
larmz ayaklar altnda inerler, malmz yama ederler, bizlerden nce yaam bulunan dedelerimizin ehit dtkleri va
tan topraklarn, salt kendi mevki ve makamlarn korumak kay
gs ile, nlerine gelene cm erte terkederler; esirlik zincirini hi
bir vakit boynumuzdan karmak istemezler. Ama, biz bunlar:
bylece sonuna kadar ekip duracak myz?
Elbette ekmeyeceiz!..
Geri, bir sre idarenin her eit zulmlerine tahamml olun(1) Hazreti mere ve peygamber Sleymana benzeyen osmanh hkmdarlanna iaret ediliyor.
(2) Yunanistan ve benzeri kk devletlerin - arkalarm batya vererek Osmanh devletine karg giritikleri kstaha davranlardan yakm~
lyor. .K.
227

YEN OSMANLILAR TAKIHI

du; lkin bu sinir yapsna byle bir zayfl getiren bir eit hastahkt ki, binlerce Yenieri cesedinin stanbul Halic'inde rme
sinden meydana gelmiti. Gayn, o dnem artk geride kald. Bir
zamandan beri zgrlk havas lkenin her tarafm sarmaya ba
lad, halkn o hastahkU karakterini deitirip dzeltti. te yandan
devletin iinde bulunduu znt ve knt hali de, artk tevil
edilecek ve milletten saklanacak durumu oktan at. Durum her
kes tarafndan ak seik farkedilmeye baland. Herkes yurtse
verliin bir grev olduunu kavrad ve bu grevi daima gz nn
de bulundurmak gerektiini rendi. Cemiyetler kuruldu, yayn
organlar ortaya kt, yazld, sylendi; nihayet Yeni Osmanhlar
partisi (1) meydana geldi.
Amacn snr, gereklerin smnna deecek kadar geniledi.
Yeni OsmanlIlar k, eski Osmanl an ve erefinin yeniden can
landrlmasna alanlardr; zulmn ne kadar dman iseler, or
talkta bir ikilik ve bir fitne koparmamn da o kadar dmandr
lar. Onlar, sadece Kanun Sultan Sleyman zamannn o stn ve
sekin gelimesini istemektedirler. Ancak, bunu amzn gerek
tirdii dzen ve uygarlk havas iinde ararlar. Bunun aresi de
adalettir, adalet ise Osmanl milletinin btn fertlerinin her alan
daki hak eitliiyle gerekleebilir (2).
{1 ) Buradaki parti szc, asl metinde frka olarak gemektedir.
Yazar, hu frka szyle bugnk anlamdaki siyas bir partiyi deil,
belli bir ama iin bir araya gelmi kimseleri kastetmektedir. Yoksa
Yeni Osmanhlar Cemiyeti hi bir zaman siyas parti karakterinde bir
kurulu olmamtr.
2) u yukarki cmlenin dikkatle okunmasn tavsiye ederiz. Grlyor
ki lkede zamann gereklerini uygarlk yoluyle gerekletirmek ama
c ile meydana kan frkamz (zulmn olduu kadar fitnenin de d
man) olacam ve (adaleti milletin her ferdine eite salayacam)
belirtmekte, bunu gazetenin program olarak sunmaktadr. 1867 de,
yani bundan 42 yl nce kurulan Yeni osmanhlar Cemiyetinin tek
amac btn Osmanl halkn tek bir vcut halinde ve zgrlk iin
de birletirmekti. Artk Hristiyan vatandalarmz, Yeni Osmanllar
zel birtakm maksatlar beslemekle sulayamazlar sanyoruz. (Yazar
bu notunu, ikinci merutiyet yllarnda ayr ba ekmek isteyen bazi
aznlklara kar, zellikle koymak ihtiyacn duymutur.)

228

yeni

OSMANLILAR TARH

Hak eitlii ise, akla ve nakle gerek bir uygunlukla uygun

bulunan, merutiyet usulyle salanabilir.
te, bu ifadelerden anlald ki Yeni Osmanllarm bir araya
gelmesinin amac, tek kelime ile, ezel olan mer adaleti lke
mizde merutiyet aracl ile kurup gerekletirmektir.
OsmanlIlarn eskiden beri zerlerinde tadklar arballk
ve bir ite ayak direme karakteri gereindendir ki, adalet gibi
kutsal bir amac, bugnk gnde, en akla yatkm ve en lml bir
yoldan giderek elde etmek istenmektedir. Bu yollarn bata gele
ni ise kamuoyunun geliip ykselmesi ve glenmesidir.
Gazete, btn dnyada, fikirlerin serbeste ortaya konulup
aklanmasun en bata gelen aralarndan biri saylr. te, bu
gerei tamamiyle idrk etmi olan Ali Suavi Efendi - ki herkes
tarafndan bilinen stn deer ve faziletinden dolay vatann
kendisiyle vnd sekin ve hamiyetli bir evlddr vaktiyle
stanbulda doruyu yazm olduu iin kapatln bulunan
Muhbiri Londrada yeniden karm, zulme bu sm etle karhk
vermitir.
Gerek bu gazetenin halk arasnda yaratt olumlu etkiden,
gerek hkmetin, artk kaynamaya balam bulunan kamu oyu
nu biraz teskin iin halkn zgrln (1) salamak yolunda, is
ter istemez almaya mecbur kalld tedbirlerden byle ahmalarn umulandan ok daha verimli sonular almmaya baland g
rlmektedir. Btn bu gelimelerden dolay Yen! OsmanlIar Ce
miyeti, tabiatyle, taze bir gayret bularak bu tr aralar daha da
oaltmak amac ile yeni bir gazetenin daha kurulmasn ngrd.
Bu yeni gazetenin adm da - uurlu ve hayrl olacan umduun
dan - H rriyet koydu.
H rriyet imdilik haftada bir kere, bu imdiki boyunda, ya
ymlanacak ve Yeni OsmanlIar Cemiyetinin fikir ve grlerini
yayacaktr. Bu grlerin bata geleni merutiyet olduundan,
btn arlk bu noktaya verilmekle birlikte, aynca Ostnanllarla
ilgili her trl haber ve havadisi koyacaktr. Onun en byk ar(1) nk o gnlerde ur-y Devletin aiht mnasebetiyle Sultan Ahdlaz Han tarafndan verilen bir nutukta, bundan byle halkn
haklarnn her trl kayt ve balardan uzak tutulaca iln olun
mutu. (yazarn notu.)
239

YENt OSMANLILAR TARH

iusu vatana fayda salayacak meseleleri ele almak, bunlann tah

lil ve muhakemesine almaktr.
Yeni OsmanlIlar Cemiyeti bir taraf kr krne tutmak,
baka bir tarafa kr krne dmanlk beslemek eidinden
kirli tutumlardan ok uzaktr. Bundan dolay bu gazetede ne kim
se art dncelerle vlecek, ne de baka bir kimse yine aym l
lerle zemmedilecektir. Yalnz yeri gelmiken urasm da hatr
latalm ki devletimiz memurlarnn grevlerini ne ekilde yrt
tkleri hususlar zerinde bilhassa durulacak, bunlarm doru
veya eri tutumlar her hrsatta ortaya konulacaktr.
te gazetemizin tutaca yol budur, yardm Tanndandr.
Hrriyet gazetesinin karlmaya balanmas ve memlekete
sokulmas ile Sultan Abdlazizin nutkunda tasdik olunan hrri
yet hakkmm ilnnm ayn gnlere rastlay garip bir tesadf
saylsa yeridir. Dolaysyle halk bu gazeteyi, kendilerine verilecei
iln edilen hrriyetin bir belgesi gibi anlam, yle kabul etmitir.
Belki de bu rastlantnm sonucudur ki Hrriyetin birinci ve ikin
ci saylan Trkiyeye rahata girmi ve halk onu umumi yerler
de, kahvelerde, vapurlarda kimseden ekinmeden, aka okumu
tur.
Gazetenin nc saysnn geldii gnlerde, Beyolunda im
diki gzlk Verdunun bulunduu dkkn - ki o zaman Coq is
minde bir Fransz kitapsyd -H rriyeti iki nsha olarak ili
dl cameknna yaptrmt. Bylece gelip geenler, hi bir
korku ve saknca duymadan, dkknn nnde durarak onu oku
mulard.
Bu durumu gren o zamamn zaptiye grevlilerinden bazlan,
olaydan zaptiye nazrn haberdar etmilerdi. Bunun zerine. Zap
tiye Nazr Hsn Paa, Beyolu mutasarrfna verdii zel bir
emirle, bu gazetelerin vitrinden kaldrlmasn istetmiti. Ancak,
ne var ki mesele umduu kadar kolay olmamt.
Beyolu mutasarrft Fikri Paa - kapitlsyonlar gerei - bir
yabanc uyruklunun dkknna zorla girilerek hkmetin emri
nin yerine getirilemeyeceini akl edememi, sonu olarak Hsn
Paa'nn emrini yerine getirmek iin, Coq'un dkknma iki g
revli memur yollamt. Bu grevli memurlar, ya bilerek yahut da
gaflet eseri olarak, dkkna girip ad geen gazeteleri vitrinden
indirmeye koyulmularsa da ummadklar bir tepkiyle karla
230

YENJ OSMANLILAB TARH

mlard. Kitap Coq, Napolyon Bonapart zamannda askere gi

rerek, Vaterlo savanda bile yararlk gstermi, eski bir assubayd. zgrlk fikirlerine an derecede dkn, sert karakterli in
sanlardand. Seksen yalarnda bir ihtiyar olduu halde duygu ve
dnce, hatta beden bakmndan da din bir adamd. Arkasn
da hkmetine dayam olduu iin, gelen grevlileri kollarndan
tuttuu gibi kapdan dar frlatm; bununla da yetinmeyerek
konsolosluk bulunduu halde onu da ineyip - dorudan do
ruya Fransz Eliliine bavurmu ve olan biteni eksiksiz artksz
Eliye anlatmt, iddias pek byk ve pek nemliydi: Bir Fran
sz uyruunun ticaret evine, byle usul ve kural dnda Trk za
bta memurlar nasl olur da girebilirlerdi? Nasl olur da dkkn
daki eyaya kendi keyflerine gre el srebilirlerdi? O zamana ka
dar byle usul, kural d (1) bir olay grlm myd? Elilik,
derhal, Osmanl hkmetine bavurmal ve bu olaydan
dolay
tarziye istemeliydi. Elilik bu grevi zerine almazsa Msy Coq,
silsile mertebelerini aarak, durumu dorudan doruya Paris'e
kadar ikyet edecekti. Yal ve saf yrekli bir asker olarak Msy
Coq bunlar Fransz elisine fkeyle bildiriyordu.
Bu ve buna benzer olaylarda ou zaman Trk hi'.kmetini
zor duruma drmekten zevk alan ya da bundan fayda uman o
zamann elilerince, bu durum her zaman kolay ele gemez bir
frsat saylmalyd. Fakat, o zamann Fransz elisi Msy Bouret,
Jntrklerin taraftar ve koruyucusu olarak tanndndan,
Bbl ile aray bsbtn amak istememi, ii mmkn olduu
kadar lml bir yoldan zmlemeyi tercih etmiti. Bununla bi*likte, bir Fransa uyruklunun dkknnn baslmasn yine de ho
grmemi, tumturakl bir yaz ile hariciye nazrlna bavurarak
kitap Coq'a tarziye verilmesini talep etmiti.
te. Hsn Paa'nn enini sonunu dnmeden giritii bu
hareket - geri Osmanlln anna dokunur hallerden idiyse de rmesini bilmeyen kpein srye kurt trmesi eidin
di) Yazk ki imporatorluk dneminin son yllarmda hu bir gerekti, te
yandan lkenin zgrln Mvunanlar - ilerine geldii iin - bu
durumu hos grecek kadar, toleransl davramyorlardt. Ebuzziya Tevfik Beycin, bundan nceki, buradaki ve bundan sonraki ifadelerinde
bu durumun zerinde derinUmeye lzum duymad daima gze
arpacaktr. .K.
231

YEN OSMANLILAB TAKH

den, yine bizim iin zararl olmutu. Sonu olarak, bu durum da

Yeni Osmanllann ikyeti bulunduklar kt ynetimin bir be
lirtisiydi. Bundan dolay bu tarziye iinden genler memnun kal
mlard.
Olaydan birka gn sonra Beyolu mutasarrf Fikri Efendi
(1) resmen elilie gitmi, kitap Coq da orada hazr bulunduu
halde gerekli tarziyeyi vermiti.
Bu olay ksa zamanda btn stanbul halk tarafndan duyul
mu, kitap Coqu bilip tanmayanlar da bunun sayesinde onu
renmilerdi. Sonu olarak, herkes dkknn nne koumu,
orada deta kuyrua geip Hrriyet gazeteisini okumaya koyul
mulard.
Daha sonralar Hsn Paanm - Trkiyede ilk defa kullan
may akl ettii - sivil memurlar, dkkna girip kanlarla, nnde
birikip gazeteyi okuyanlar takibe balam ve belya uratm
lard. Bu durumun renilmesinden sonradr ki, deil orada du
rup gazeteyi okumak, sokan o tarafndan geen bile olmamt.

(1) Yazar, Beyolu mutasamfy iin, daha nceki paragrafta paja bu

rada ise efendi deyimini'kMlonmtfttr.

Z3

ALTINCI

BLM

Ahlk Fesad ve Bunun Sonulan

Muhbir gazetesinin. Yeni Osmanhlar partisince tutulmu bu
lunan yola aykn bir ekil almasndan dolay. Hrriyet gazetesi
nin yaynlanmasmm abuklatnid daha nceki blmlerde
anlatlmt.
Hrriyet'in ilk saysnda se - geni halk ynlarnca bilinme
yen bu anlamazln yine de bilinmesi, durumun sadece Yeni Os
manhlar arasnda bir mesele olarak kalmas ve kar tarafta bu
lunanlar bir eyler renmilerse bunda yanldklarn sanmalar
gerekesiyle - Ali Suavi Efendi hakknda vgl satrlar yer al
mt. Bu suretle gerek kendi, gerek gazetesiyle Yeni OsmanlIlar
arasnda birlik ve beraberlik bulunduu ispatlanmak istenrti;
Bu phesiz geree uymuyordu ama, o zaman iin yararl ve bel
ki de zorunlu bir eydi.
Ne var ki Hrriyet'in kmaya balamas Ali Suavi Efendinin
btn huzurunu karmt. Hele, ilk saynn altnda imtiyaz sa
hibi olarak Reat Bey'in imzasnn bulunmas onu adamakll ks
kandrm, fkelendirmiti. Bundan dolay Ali Suavi garip bir
alma yoluna bavurmutu.
Rahmetli Reat Bey, geri Avrupaya kaarak Jntrklere ka
tlmsa da, cemiyetin en nde gelen yelerinden ve kurucularn
dan olduu iin, Trkiye'de gyaben on ikier yla mahkm olmu
hkmllerden biriydi. Bu demekti ki, Al Paa yaadka, teki
hkmller gibi, Reat Bey'in de yurda dnmesi imknszd.
Karsn, ar bir dknlkle sevmekte olan Reat Bey, ona
kar olan btn bu sevgisine ramen, pek civanmerte dn
m ve yle bir karara varmt; u gurbet sresinin ne kadar
devam edeceini ancak yce Tann bilirdi. O halde ok sevdii ka
rm bu gurbetin ayrlklarna katlaunaya m ecbur etmeye hak233

yeni

OSMANLILAR TARtHt

k yoktu. Karsna bu durumu bildiren bir mektup yazm ve ona:

Eer bu aynlm kahrma katlanmak ve geim skmts ekmek
sana zor gelecekse, boanmakta serbestsin; arzu ettirin anda seni
boamaya hazrm, bundan dolay sana gcenmek de aklmdan
gemez, demiti. Ne var ki gerek bir fazilet rnei olan bu ve
fal kadn, kocasna verdii cevapta, Kaderin her cilvesine mert
e kar koyacan, dolaysyla mrnn sonuna kadar Reat
Bev'in ei unvann tamakla iftihar edeceini bildirmiti.
Reat Bey, u gurbet diyarnda bylesine sadk bir hayat ar
kadana sahip bulunmann mutluluu iinde yzyor ve bu ola
y her yakn bildii dostuna gzleri dola dola anlatyordu.
iin erefli, iyz byle oladursun, o gnlerde Paristen s
tanbula kadar ulaan ve derin yanklar uyandran bir sylenti
Re^at Beyin eini ve aile evresini son derece derin kederlere bo
mutu. Bereket versin ki rahmetli Reat Bey, her hafta stanbul
daki araclar vastasyla ailesine muntazaman mektuplar gnder
mekte olduundan, ad geen zc sylenti - olsa olsa - iki
gnden fazla bir znt yaratmayacakt. Nitekim o faziletli ka
dnn strab da bu kadar bir sreden ibaret kalmt. nk,
birka gn sonra Reat Bey'den mektup alnm, dolaysyla sy
lentinin mutlak bir yalan olduu anlalm, durum Reat Beye
de bildirilmiti.
Paristen stanbula, Reat Beyin eine ulatrlan uydurma
haber gerekten aalk bir nitelik tayordu. Bu mektup imza
szd ve bu temiz kadna unlar bildiriyordu: Reat Bey Pariste
bir Fransz kadn ile anlam, onu metres edinmiti. Onu deli
gibi seviyordu. Eine "istersen boanalm diye yazmas da bu
yzdendi.
Ben
mrmn sonuna kadar Reat Beyin ei vmvamn
tamakla iftihar edeceim, diyen kadn, kocasnn bu durumu
nu renince tabiatyle beyninden vurulmua dnmt. Fakat,
yukarda belirtildii zere, gerek ksa zamanda anlalm, iftira
ortaya kmt. Reat Beyle einin arasn amak isteyen biri bu
rezilce komployu dzenlemiti. Fakat acaba bu kim olabilirdi?
Durup dururken byle bir uydurma ve iftirann kimin tara
fndan dzenlendii, Avrupadaki btn Yeni Osmanllarm ilgi
sini zerine ekmi, uzun dnmeler, incelemeler, aratrma
lar sonunda nihayet Ali Savinin ad ortaya kmt. Mesele, Ali
234

yeni

OSMANLILAR TARH

Suavi Efendi'nin kendine de ald vakit, o, esrarl bir glle

glm:

Demek tahmin ettiim gibi epey tel yaratm. Mamafih

iyi de olmu, bylelikle bir zevcenin kocasna ball da ortaya
km oldu, demekle yetinmiti.
Rahmetli Reat Bey, zel kinlere ve amalara dayal bulunan
bu gibi uydurmalar aka niyetine hazmedecek adamlardan de
ildi. Bundan dolay Ali Suaviye, hak ettii ok ar hakaret ve
davranlarda bulunduktan baka, elyazsyle yazlp tabasmasyle bastrd bir brorle onun btn kirli ynlerini elleme iln
etmiti.
Ali Suavi, artk Yeni Osmanllara enikonu dman kesilmiti.
Bu olaydan bir sre sonra, ortalkta Kni Paazade Rifat Bey
hakknda yazlm bir bror dolamaya balad. Bu bror im
zaszd; fakat slubu ve elyazmas yazs Ali Suaviye ait olduu
nu deta haykra haykra iln ediyordu. Brorde Rifat Bey'in
gya hukuk renimi ile megul olduu halde, kendisinin insan
lktan ve insan haklarndan habersiz bulunuundan sz ediliyor,
hoppal ve zppelii ne srlyordu. Bu bror bir mektup
eklindeydi ve bizzat Rifat Beye hitaben yazlmt.
Rifat Beyin bu imzasz mektubu, imzal olarak yazp yayn
lad bir cevap vardr ki gerekten dikkate deer. Bu mektup
lardan her de - yani bu mektup, Reat Beyin Ali Suavi'ye ce
vab ve Ali Suavinin Rifat Bey hakkmdaki mektup-bror ileride aynen buraya alnacaktr.

Mehmet Beyin Rahmetli Hoca Nasuh

Efendiyle Konumas
Hrriyetin yaynlanmaya balamasndan hafta sonra, Jntrklerden Mehmet Bey, Paristen kalkarak talyaya gemi, ora
dan da klk ve kiilik deitirerek stanbula girmitir.
Bu olayn hikyesi de yledir:
Eski dostluklar ve zellikle ocukluk-genlik yllarnda edi
nilmi dostluklar ki, Avrupa'da eitim ve renim iin ounluk
la yatl okullarda, ayn snflarda bir arada bulunmu ve birbir
lerinin ruh yaplarm - neredeyse resmini izecek kadar - renmi
renciler arasnda kendini gstermi katksz dostluklardr. Ge
rektii zaman en byk gvenle bavurulacak kuvvet bu olduu
gibi, en salam, en sarslmaz (da yine budur.
Mehmet Beyin de, her bakmdan gvenini kazanm byle
235

YEN OSMANLILAR TARH

bir talyan okul arkada varm ki, kendi ite o zatla grmek
zere talyaya gemitir.
Jozef Kabaldini adn tayan ve Mehmet Bey'le ayn yata
bulunan bu zat, ok soylu ve ok zengin bir ailedenmi. Floransada oturmakta imi.
ite, Mehmet Bey, Fransadan ayrldktan sonra, doruca Floransaya, onun maliknesine gider ve bir hafta kadar da misafiri
olur.
O tarihte, Carbonari cemiyeti mensuplar artk siyas faali
yetlerini oktan tamamlam ve istirahata ekilmi bulunmakta
drlar. Ancak, bu cemiyetin yelerinden nemli bir ksm hl ha
yattadrlar. Mehmet Bey, Jozef Kabaldini aracl ile, bunlardan
bazsyla tanr, dostluk kurar ve bu dostluk -sayesinde ii kl
na girerek (1) talyan ticaret gemilerinden birine gya kamarot
sfatyle dahil olur.
Ancak, hangi kla girmi olursa olsun, stanbuldan ayrl
nn zerinden daha bir yl bile gememi olan bir adamn ehre
sinde ei dostu tarafndan grld zaman tannmayacak bir de
iiklik yapmak mmkn olamazd. te bu sebepten, yani stan
bul'da pek ok adamn hemen tanyacan bile bile, Mehmet
Bey'in stanbula girmesi gerekten ok byk bir cesaret say
lrd.
Mehmet Bey de, teki arkadalar gibi, gyaben kree mah
kmdu. Tannp yakalanacak olursa, tabiatyle, hkm yerine ge
tirilecekti. Ama, bunlar onun umurunda deildi. Mehmet Bey, bey
nini sarm bulunan bir intikam alma sevdasnn zaten fermanl
mahkmu bulunuyordu; onun iin de her eyi gze almaya hazr
d. Byle bir mahkmluktan lezzet, hatta gurur duymaktayd.
ntikam ise, kutsal amaca ihanet etmi bulunan, cemiyeti ih
bar eden kiiyle ilgili bulunuyordu. Onun stanbuldaki evini, yaz
lan hangi semtteki sayfiye evine ekildiini, grevini, memuriye
tini, dp kalkt yerleri, hasl her trl tutumunu ve davran
n ok yakndan bUiyordu. Bundan dolay, nasl olsa, onunla he
saplamas mmkn olacakt.
(1) Ali Suavinin ve Mehmet Beyin hayat zerine yazlm baz baka
kayTiaklarda Mehmet Bey'in Cizvit papaz klna girerek stanbula
gelmi olduu ileri srlmtr. X.
236

yeni

OSMANLILAR TABlHt

talyan gemisinin stanbula varndan bir gn sonra, Meh

met Bey de teki tayfalarla birlikte karaya km, Galataya gele
rek orada yol arkadalarna arzu ettikleri ikilerden ikram etmi,
sonra doruca Jean Pietrinin gazetesine giderek ona stanbul'a
geliinin sebebini anlatmt. Ertesi gn de, yazd bir mektupla,
vapurdaki eyasn ve elbisesini getirtmiti. O gece ortalk karar
dktan sonra Courrier dOrientdan ayrlm, Azapkaps yoluyle
Unkapan kprsn gemi, oradan da Balat semtinde oturmak
ta bulunan Hoca Nasuh Efendinin evine varmt.
Rahmetli Nasuh Efendi, zamann en hamiyetli, en bilgili, en
faziletli, en dindar adamlarndan biriydi. Btn bu stn nitelik
lerinden dolay herkes tarafndan parmakla gsterilirdi. Abdlmecitin son yllarndan itibaren, vatann iine dm olduu bel
girdabndan kurtulmas iin, elinden gelen abay harcam, bu
uurda akla hayle gelmez mihnet ve zahmetlere katlanmt. O
jrzden Midilli adasna srgn olarak gnderilmi, ancak Abdlaziz'in tahta kndan sonra stanbul'a dnebilmiti. Bundan
sonra, - deta dnyasma ksm bir ekilde- evine ekilmi, san
ki dnya ile olan btn ilikisini keserek sadece okuyup yazmak
ve ibadet etmekle megul olmutu. Kk byk, uzak yakn, g
ren ve tanyan herkes kendisine sayg ve sevgi beslerdi.
Sultan Abdlazizden sonra, teki yurtsever arkadalar ile
birlikte serbest braklm bir 2.at, artk hkmet de yeniden p
he altnda tutmak ihtiyacn hissetmedii iin, gnlerini huzur ve
skn iinde geirmekteydi. Evine gelip gidenler onun engin bil
gisinden ve derin faziletinden yararlanmak -baka bir deyileders almak isteyenlerdi. O, gelenlerle genellikle din ve ahlk ze
rinde sohbetler yapyor, elinden geldii kadar kendilerine yararl
olmaya alyordu. Bu sebepten, evi ve kaps, her iyi niyetli kim
seye, ardna kadar akt. Gecenin ve gndzn herhangi bir saa
tinde evine girilip klmasnda hi bir saknca grlmyordu.
Btn bunlar ok iyi bilen Mehmet Bey, gece saat yirmi bre
doru evine vanp Nasuh Efendinin huzuruna km, o gece ve
ertesi gn hep onun yannda kalmt.
Mehmet Beyin Nasuh Efendiyi ziyaret ediinin amac, onu
yeniden vatan ve zgrlk savana katmakt. Yukarlarda anlatl
d zere, ihbar 5^znden, Sultan Abdlaziz'e sunulacak ortak
dileke ii ve bunun sonucu olarak merutiyetin gerekletirilmesi
237

YEN OSMANLILAR TARtHI

geri kalmt. Mehmet Bey, imdi ondan istiyordu ki, memleketin

Tnayat iin ok nemli bulunan bu konuya kendi de yeniden eilsindi. Hoca Nasuh Efendi, phesiz, kendileri gibi eylemci olacak
yata ve karakterde deildi. Ama, vaaz ve nasihatlar ile, dersleri
ve telkinleri ile halk arasnda merutiyet fikrinin yaygnlap ge
limesine pekl yardmc olabilirdi. Zira, onun, her snf halk
arasndan saysz denilecek kadar ok, manev rencileri vard.
Bu manev renciler ve onlar dolayl olarak evreleyen ge
ni halk ynlarnn hocaya kar olan gvenleri sonderece b
ykt. Herhangi bir hususta Hoca Nasuh Efendi'nin adn etmek,
o hususun gereklilii ve geerlilii konusunda en byk bir ga
ranti saylyordu. Onun ad verildikten sonra, artk meselenin se
bebi sonucu zerinde tartmaya bile lzum grlmyordu. Onun
azndan kan eriatla ilgili bir sz halk arasnda bizzat eriatn
endi imi gibi deerlendiriliyor ve kimsede en kk bir tered
dt bile brakmyordu.
O halde, byle geni halk ynlar zerinde bylesine engin
Dr sayg ve gvene nail olmu bulunan bir zatn telkinleri paha
biilmez deerler tayordu. Hoca Nasuh Efendi'nin, merutiyet
usulnn esasen slm dininin emirleri ile de pekitirilmi bir y
netim tarz olduu konusunda yapaca vaazlar ve telkinler ger
ekten ok etkili olacakt. Bu etki, ksa zamanda, alanm geni
letecek ve millet merutiyeti hem din hem de dnya grevleri a
sndan zorunlu grmeye balayacakt.
Mehmet Bey, yirmi drt saatten fcizla bir sre yannda kald
Hoca Nasuh Efendiye - o inandrc konumasyle - btn bun
lar uzun uzadya anlatm, her eye ramen faal hayattan elini
eteini ekmeye kararl bulunan bu muhterem ihtiyar, hi olmaz
sa bu yolla, yeniden harekete gemeye raz etmiti.
Tamamyle ba baa geen bu uzun konumadan sonra Meh
met Bey, gnl huzur ve sevinle dolu olarak yanndan ayrlrken,
Hrriyet'in yannda bulunan saysnn her birinden ikier ta
nesini ona brakm, bundan sonraki saylarda da gerei kadar
kendisine ulatrlacam, onlar faydal grecei yerlere datma
sn rica etmiti. Sonra, birisi gen, teki yal bu iki hrriyet ve
merutiyet gnlls bir baba-oul gibi sevgiyle kucaklamlar
ve Mehmet Bey evden, gnl k dolu olarak, kp gitmiti.
238

yeni

OSMANLILAR TAMH

Mehmet Bey'in hbarc ile Bulumas

Mehmet Bey ertesi gn, sabahn ok erken saatlerinde, amhca'ya gemi, orada tenha bir keye gizlenerek, grmek istedii
adamm gemesini beklemeye koyulmutu. Gzleri hep onun gee
cei yola dikiliydi.
le saatlerine kadar devam eden bu bekleyi, yazk ki, boa
gitmiti, ihbarcnn akraba ve yakmlarndan birka, araba ile
uzaktan gemilerdi, ama ilerinde o arad kii yoktu.
Mehmet Bey, bu olaydan sonra, dnnde olay arkadalar
na anlatrken yle dem iti:

Hava scak, austosun ilk gnleri.. Arkamdaki palto ar,

bamdaki fes byk... Gnein gklerden yadrd scak nlaramlcann plak krlarna iledike evrede bsbtn bir ce
hennem havas meydana getirdii iin nefes alrken insan detaboulacak hale geliyor.
Oradan gemekte olan bir seyyar zmcden, bir yirmilik ve
rerek, bycek bir salkm zm aldm. Yiye yiye Mustafa Fazl
Paann kknn bulunduu tarafa doru iniyordum ki birdenarkamda bir ayak sesi iittim. Merak edip dnp baktmda bir
de ne greyim: Benden yirmi be otuz adm geride, saatlerden
beri yolunu gzlediim adam gelmiyor mu? Gneten korunmak
iin emsiyesini bana amt, ar ar admlar atarak yr
mekteydi.
Nefsimi zaptetmek iin btn irademi harcadm halde, bu
na muvaffak olamayarak, btn vcudumda iddetli asab rper
meler duymaya baladm. Fakat, bir anda gelen bu hal, ksa sr
dkten sonra, yine bir anda kayboldu. Yeniden soukkanllmr
elde ettim.
Yorulmu bir insan gibi, oradaki Selim Bey kknn alt ta
rafnda, duvarn dibine meldim. zmm yiyerek onun yak
lamasn bekledim. Tam nme geldii srada, selm verecekmi
gibi bir vaziyetle, ayaa kalktm. O ana kadar sama soluna bak
madan yoluna devam etmekte olan bu adam, benim saygl bir ta
vrla ayaa kalkp selm vereceimi anlaynca, kar selm ver
mek iin elini yukar doru kaldrmt ki - sanki o anda gkten
bana bir yldrm dm gibi - derin bir aknlk iinde birden
sanki bir put kesildi. Yz sapsar olmutu:
239

YEN OSMANLILAR TARH

Mehmet Bey!., diye kekeleyip bir eyler sylemeye aba

lad.
Ben:
Evet, Mehmet... Hem de ta kendisi... dedikten sonra yaTima yaklatm ve devam ettim: skdar'a m inecektiniz?
Hayr (...) beyle bulumak zere Nuhkuyusuna gidiyo
rum.
Pekl, samnm daha vaktiniz vardr. Tophanelioluna
kadar konua konua yryebiliriz.
Nasl arzu ederseniz...
Bunlar sylyordu ama, ylesine titremee balamt ki, im
kn yok, kendisini bundan kurtarp normal hale dnemiyordu.
Ben ise ondaki bu panik havasnn farkna varmam gibi davra
nyordum. Sonra, bir an durdum ve birdenbire yle konutum:
Siz idama mahkmsunuz. Adil bir mahkeme, sizin gyab
nzda mahkemenizi yapt ve hkmn de verdi. Bu idam hkm
n yerine getirmekle de beni grevlendirdi. Ama, isterseniz bir
ikinci alaklk daha yaparak yakanz elimden kurtarabilirsiniz;
-nk u anda beni derhal yakalatmak elinizdedir. Ancak, undan
emin olunuz ki (paltomun cebinden st tetie aldm Amerikjn
yapl revolveri karp kendisine gsterdim) byle bir teebbste
bulunacak olursanz u demir paras aramzdaki meseleyi ok
daha nceden zmleyecektir.
Neler sylyorsunuz, Mehmet Bey? Adil dediiniz mahke
me hangi sula suluyor? Ben nasl bir cinayet ilemiim?
Adil mahkeme, alan dava ve ortaya konulan deliller so
nucu, sizin Yeni Osmanllar Cemiyetini hkmete ihbar ettiiniz
kanaatine varmtr. Bunun sonucu olarak cemiyet yelerinden
bir ksm da yakalanp ya hapse atlm ya da yurdu terketmek zo
runda braklmtr. Bununla birlikte, temyiz hakknz kullanabi
lirsiniz. Susuzluunuzu ispatlayabilirseniz beraet etmek eliniz
dedir.
Ben hi bir zaman yle bir alaklk ilemedim. Bunu ba
na yaktranlar ve suu stme ykleyenler, o sralarda nc
rtbeye ykseliimden ve tutuklanmam olmamdan byle bir
yargya varmlardr. Durum gerekten byle ise, pek byk bir
Tiata ilemektedirler. nk bana verilen rtbe, bu olayn mey
dana gelmesinden ok daha nceleri zaten karar altma almmt.
240

YEN OSMANULAR TAMHt

Bvmu Bblnin yaz ilerindeki kaytlarla her an ispat edebili

rim ve ispata da hazrm. Tutuklanmak ve ceza grmek konusuna
gelince: Cemiyetin eski ve yeni yeleri iinde pek ok arkada
mzn tutuklanmam olmalar ve ortalkta serbeste dolamalar,
sanrm ki, bana yneltilen sulamay dzeltmek iin yeterlidir.
Tutuklanmam olan sadece ben bulunsaydm, hakl saylabilirdi
niz. Daha baka ne trl deliller istiyorsanz hepsini ortaya koy
maya hazrm. Beni kahpelikle sulamak isteyenler, bizzat kendi
lerinin yapm bulunduklar kahpelii rtbas etmeye alanlar
dr.
Size isnad olunan bu alaka su, bizzat Fuat Paanm
elinde bulunan listede grlmtr. On drt ismin arasnda sizin
de adnz bulunmaktadr. Ancak bu adn kenarnda ihbarc diye
bir iaret vardr ve liste de elimizdedir.
Saylan 245 kiiyi bulan, kuruluunda geliip genileme
sinde benim de sizler kadar emeim geen bir cemiyetin yelerin
den on drt kiinin tutuklanmas ve 231 kiinin admn mehul
kalmas bile ispat eder ki, bylesine bir ihbar alakln cemiyeti
mize en son o arak dahil olmu bir soysuz ilemitir. nk ye
lerden pek ounun adlarm daha renememitir, renemedii
iin de hkmete bildirdii adamlarn says sadece on drtten
ibaret kalmtr. O zaman ben kendi kendime bunu byle dn
m, yargm da buna gre vermitim. Bugn de hl bu kanaat
teyim. Sonra, listede benim de adm vardysa ben neden sonradan
hunun dnda braklyorum? hbarc ben isem, neden bu listeye
kendi adm da koyaym? Sizin bu kadar ak seik hususlar dik
kat nazarna almamanza dorusu amaktaym. Birtakm kimse
leri bellara uratmak ile salanmas arzu eden menfaat ve yk
seli, sadece bir nc rtbe' iin midir? Bu kadarck nemsiz
bir menfaat, bylesine b3Tk bir alakl gze almaya deer mi?
Keilerin, horozlarn bile boynuzlarna ve boyunlarna elmas ile
meli nianlarn aslmak det haline geldii bir dnemde (1) bana
kalrsa, bu kadar nemli bir fnemleket olaym hem de daha ger
eklemeden ve bir dnce halinde iken, ihbar eden bir adam el(1) Sultan Abdladzin kei ve horoz dnistrmekten

ok hoandtt,
galip gelen hayvann boynuru nisanlar taktii yoiunda bir sylenti
vardvr. hbarcnn bu konusnum o sylentiyi glendirmektedir. X.

241

f/e

YEN OSMANLILAR TARH

bette yapt iin deeri lsnde ok daha byk bir mkfat

bekler. Siz de pek iyi bilirsiniz ki bu gibi konularda hkmeti y
netenlerin cmertliine snr ve l yoktur. nk onlar, bu bas
kl idarelerinin temellerini pekitirmek yolunda hizmeti grlen
leri meyus etmekten kanrlar, tam tersine, umduklarmdan ok
daha fazla memnun etmek isterler. Bizlerin er leti ve alak ki
iler diye nitelediimiz yaratklar onlar tamamyle sayg ve sev
giyle karlarlar..Siz onlar budala m sanyorsunuz?
Size inanmak isterim; nk sizi her zaman hamiyetli bir
insan olarak grmek isterim. Fakat zerinize ykletilmi bir ar
sulama, bir ar hkm vardr. Masumsanz bunu zerinizden
atmak sizin elinizdedir. Niin durumu iln edip de nefsinizi temi
ze karmak istemiyorsunuz?
O, ac ac gld;
Nasl? Ey ahali. Yeni Osmanhlar Cemiyeti'ni ihbar eden
kii ben deilim, diye bir iln m yaynlayaym? Szler ite Avru
padasnz; elinizde birka yayn arac da var. Mademki sizlerin
gznde sulu benim. O halde bu suluyu dnya leme iln etmek
de sizin hakknz ve grevinizdir. Siz gerekli iln yapn, beni ar
szlerle sulayn. Ben de o zaman zerime den grevi yerine
getireyim. Ben masumum, bu bakmdan vicdanm son derece ra
hattr. Beni kt gryorsanz, bu ktlklerimi gsteriniz ki ben
de aksini ispata alaym.
Pekl, imdilik bana bu kadar aklamanz yeterlidir.
Ben daha on be gn kadar buradaym. Bana bir buluma yeri
tayin edin. Orada enine boyuna, derinlemesine bu meseleyi gr
elim. Sizin gibi cemiyetimizin en nemli yelerinden birine s
rlen u siyah lekeyi birlikte temizlemeye alalm.
ok teekkr ederim. Ne zaman ve neresini uygun gr
yorsanz siz tayin edin, ben gelirim.
Peki, sizi armak iin nereye yazabilirim?
Evime yazabilirsiniz, grevli bulunduum daireye yazabi
lirsiniz. Lksemburg gazinosu aracl ile adma, kitap Romep
aracl ile yine adma, hasl daha nceden de bildiiniz adresle*
rimden hangisine isterseniz oraya, yahut da Salim Bey eliyle do
rudan doruya bana yaznz,

Bylece konua konua

!N >!:

Tophaneliolu'na kdar
242

gelmitik.

YEN OSMANLILAR TARH

Orada ne pek souk, ne de pek samim bir ekilde vedalatk ve

birbirimizden ayrldk. O gidecei yola yneldi, ben de Blblderesi zerinden skdara indim ve bir kaya binerek Tophane
iskelesine ktm.
gn sonra yazp gnderdiim bir pusula ile Salimi ar
mtm. Kendisiyle Haseki hamamnda bulutuk. Birok eyler
den bahsettik. Salim de ihbarcnn masum olduu grnde idi.
Geri Salim hakknda hi birimiz hi bir zaman kt bir kanaatte
bulunamazdk; nk onun doruluu ve mertlii, yurtseverlii
-birok tecrbelerle- bizce ispatlanmt. Lkin, nihayet o da in
sand; onun da aldanmak ve inanmak ihtimali vard. Nitekim,
ben de kalbimde inanmaya kar bir eilim hissetmeye balam
tm. Gnlm, ok zeki ve terbiyeli, vatana gerekten ok yararl
iler grebilecek byle bir adam kirlenmi, lekelenmi grmeyi
bir trl arzu etmiyordu. Ama ne yazk ki bu teredddm ve ma
sumiyeti hakkn daki iten gelen eilimim pek abuk ortadan
kalkt. nk, Salimden aldm bir tezkerede aranmakta oldu
um ve ilk frsatta derhal stanbulu terketmekliim bildiriliyor
du. Zaptiye Nazr Hsn Paaya imzasz bir mektup gnderil
mi, benim stanbulda olduum, ne maksatla gelmi bulunduum
uzun uzadya anlatlmt.
Artk tereddde yer kalmamt. nk benim stanbulda bu
lunduumu sadece kii biliyordu: Biri Hoca Nasuh Efendi, biri
Jean Pietri, ncs de Salim. Bunlardan kukulanmaya imkn
ve ihtimal yoktu. O halde byle bir ihbar - olsa olsa - sulu ve teh
dit edilmi olan bir drdnc kii yapabilirdi.
Salim'in tezkeresini gece .saat yirmi bir sularnda almtm.
Hemen Fransa eliliine gittim; olan biteni anlattm ve hemen
o gece saat yirmi otuzda Mesaj eri Emperyal kumpanyasnn
Marsilya vapuruna kapa attm.
Bylelikle bu son tecrbede gerek, olduu gibi, ortaya k
m bulunmaktayd.
MEHMET BEYtN HRRYETTE
YAYINLADII LN
Olaydan ve Paris'e dnnden bir sre sonra Mehmet Bey'in
Hrriyet gazetesinde u ksa mektubu yaynland:
Yeni OsmanlIlarn fedakr yelerinden Mehmet Bey tarafn
dan gnderilen mektup aadadr;
Birader,
243

YENt OSMANLILAB TARtHt

. u iki satn gazetenizin bo bir yerine sktnvereceilzi

bildiim iin imdiden teekkrler ederim.
Casusluu dolaysyle namuslu ve hamiyetli insanlarn bam
belya uratan u bilinen alak adamn, gerek benim h a k k m d a
gerek memleket halknm kutsal amac aleyhinde yine bir edep
sizlikte bulunduunu stanbuldan yazyorlar. Ona cevap vermeyi
bir klme sayarm. Kendisinin yapt iler gn gibi ortada
duruyor. Aslnda olan biten sadece undan ibarettir: Benim iin
fedakrlk yollarm at, kendi karakterini de millete iyice tamtt.
Kde eved be py- herkes amele (1)
Mehmet.

* * *
Zaptiye Nazn Hsn Paa, yukanda sz edilen imzasz
mektup zerine, erkekten kadndan birka casus ile Mehmet
Beyin babas rahmetli Ahmet Beyin yahsmda gizlice birtakm
aratrmalar yaptrtmt. Oysa, Mehmet Beyin stanbula gelip
geri dndnden - ihbarc hari olmak zere - ad geen kii
den baka kimsenin haberi yoktu. Zaten, Mehmet Bey, stanbula
- hatta gebe bulunan ei de dahil - ailesini ziyaret etmek iin deil,
genel amala ilgili nemli baz sorunlar grmek, bu konuda ge
rekli baz kimseleri ziyaret etmek ve casusa hak ettii cezay ver
mek zere ge'Jmiti. Onunla karlat gn taknd sert tutum
ve zellikle yapt ar tehdit casusu son derece rktm, adam
kendini bjik bir tehlikede grm olduu iin -biraz da nefis
savunmas duygusuyla - bu ihbarda bulunmutu. Bunda hi phe
yoktu.
Aratrma ve soruturma olaynn stanbuldan kendisine bil
dirilmesi zerine, Mehmet Bey de Paristen stanbuldaki zaptiye
nazn Hsn Paa'ya zel bir mektup yollamt. fkeli ve ak
yrekli bir adam olan Mehmet Bey, bu mektubunda unlan yaz
yordu:
Evet, stanbula gelmiti. Orada hem de yedi gn kalmt.
yle yola km; bakente u ekilde varmt. Bu geziden ama
c, memleketin genel yararlan adna idi. Nitekim, bunun iin ora
da gerekli kimselerle uzun uzadya konumalar, grmeler yap
m, onlara talimat vermiti. Bununla da yetinmemi, bizzat ken
disinin banda bulunduu zaptiye nezaretine giderek oradaki
(1) Bir kimse yaptnn karlm bulur, ektiini bier
Farsa br rn.tsr. JK.
244

anlamna

YEN OSMANLILAR TARH

memleket ve zgrlk tarafls hamiyetli insanlarla da mzakere^

lerde bulunmutu. Kendisini ihbar eden adamn kim olduunu da
ok iyi biliyordu. Gya, imzasz mektup yazmakla kiiliini gizle
meye alan bu adam mit etmesindi ki bylelikle tehlikeyi savuturmutu. Zaten, onun bu ihbar yapmaktan maksad memle
ket kaygs deil, kendi nefsinin korunmas idi. Bu byle oldu di
yerek kurtuldum sanp hi de sevinmesindi. Bir iki ay sonra yi
ne stanbul'a gelecek ve bu sefer mutlaka onun cezasn verecekti.
Hsn Paa, kendisine gnderilen imzasz mektubun gerek
ten Mehmet Beyin bildirdii bu adam tarafndan yazlp yazlma
dn anlamak iin kendisiyle dostluu ve yaknl bulunan baz
kimseleri makamna arm, mektubu onlara gstererek ad ge
enin elyazsna benzeyip benzemediim soruturmak eidinden
ahmaka tedbirlere bavurmutu. Adamn bunu kendi elyazsyle
yazmayacan, yazsa bile deitireceini akl edemiyordu. Bundan
dolay bu aratrmas hi bir fayda vermedikten baka ortaya kor
ku ve heyecan salmt. Nihayet, bir iki haytaya zel talimat ver
mi, adamn sabah akam iine gidip geldii yol zerinde kendi
sine saldrda bulundurtmu, onun ve hizmetkrlarnn karlk
vermesinden meydana gelen atmadan dolay ie zabta kar
m; btn bunlarn sonucunda sorgu kd aracl ile ada
mn elyazsm grmt. Ne var ki kendisine gnderilen imzasz
mektupla bu sorgu kdndaki yazlar birbirine hi bir ekilde
benzemediklerinden herifi artp olay bizzat ondan sorup
renememiti.
'
Dedik ya; imzasz mektup yazmaya tenezzl eden bir kimse
nin elyazsm deitirecei ya da bunu bir bakasna yazdrtmak
gibi bir ihtiyatta bulunacan aklna bile getirememiti.
Mehmet Beyin bu ekilde stanbula gelip geri dnm olma
s olayn stnden birka gn getikten sonra bu eit dediko
dular yaymaktan lezzet duyar evreler iinde geni yanklara ve
dedikodulara yol amt. lgili ilgisiz pek ok mecliste bu mace
ra konuuluyor, olumlu olumsuz yorumlar yaplyordu.
Sansasyondan byk zevk alan baz kimseler, Mehmet Beyin
Parise dnmemi olduunu, ll stanbulda bulunduunu orta
la yayyorlard. Bunlara gn; o, gndzleri emniyetli bir yerde
saklanyor, geceleri zerine ald zel grevi yerine getirmek iin,
nemli ilerle megul oluyordu. Bu nemli ilerin banda sadra
zam l Paann ldlmesi vard. Zaptiye nazn Hsn Paa,
tamamyle uydurma olan bu :ylentileri iittike yerinde duram245

YENt OSMANLILAK TARH

yordu. Bu iin iinde mutlaka eytann parma vard ve bu par
ma bulmak iin adamcaz gndz istirahatm, gece uykusunu
feda ediyordu.
Bu haller stanbuldan Paris'e ve Londraya bildirildike Pa
ris ve Londradan da stanbulda Mehmet Bey adna ve sanki giz
lenmek isteniyormu gibi, birbiri iinde iki zarfla uydurma zel
mektuplar gnderiliyordu. Asimda bu tam anlamyle bir sinir har
biydi. stanbula gnderilen mektuplar, Msy Kalavasinin evir
dii dolaplarla, ustalkl bir biimde Hsn Paa'nn eline ulat
rlyordu.
Hsn Paa, belki iyice bir vali idi ama, stanbulda bu gibi
nemli meselelerin stesinden gelecek zekda bir adam deildi.
Eline geen bu mektuplara aldanyor,'mal bulmu maribi gibi,
bunlarn stne eilip onlardan sonular karmaya alrken,
te yandan Mehmet Bey svire'de tam bir gnl rahatl iinde
yayordu. Ortada bu kadar kesin bir gerek varken kendilini s
tanbulda hani harl arayan grevlilerin elbette bir sonu elde et
meleri beklenmezdi.
Bu hem cidd ve yararl, hem de elenceli bir oyundu ki, her
zaman ve her siyas rgt tarafndan bavurulagelmi tedbirler
dendi. Ancak zabtay artyordu ve artmakta devam edecek
ti. Ne var ki, asl amalar ok kutsal olan Yeni Osmanhlar iin
bu durum uzun boylu srdrmeye deerli bir elence saylmazd.
Maksat daha ok Hsn Paa ile elenmekti. kinci zarfn zeri
Mehmet Beye, birinci zarfn zeri kitap Rootha olan bu mek
tuplar Danyel Silakinin ie kanmasyle Msy Kalavasiye teslim
olunuyordu. Ve gya bu mektuplar Kalavasiye, Roothun dkk
nndaki grevlilerden biri teslim ediyordu.
te, bu komedi bylelikle bir hayli zaman zaptiye sahnesinde
oynanp durmutu. Olayn iyzn bilenler onu uzaktan yakn
dan seyrediyorlar, byk altndan glyorlard.
* * *
Hrryetin ikinci saysna Ziya Paa tarafndan yazlan kutla
ma yazs. Hrriyet kavramnn siyas adan ok deerli bir tarifi
niteliindedir. Bundan dolay, gerek bu yazy, gerek onun altna
ilve edilen dnceyi ok faydal olacan dnerek buray.^
alyorum:
Yeni OsmanlIlarn en bata gelen deerli yelerinden saadetl
Ziya Beyefendi hazretlerinin, ltfedip, gazetemize gnderdikleri
iltifatnamedir; byle bir inayetlerine nail olduumuz iin kendi
lerine zellikle teekkr etmeyi bor biliriz.

246

YENt OSMAI^LILAR TARHI

Hrriyet gazetesinin birinci saysn byk bir iftiharla okudun. nsanm yarathnm en tabi bir ihtiyac ve topluluklarla
milletlerin ilerlemesiyle mutluluklarmm arac olan 'Hrriyet' gibi
saygya lyk bir adla adlandrlm olmas bile, kendisinin bir ger
ek olarak vatammza gireceinin mjdesi saylabilir. Bu sebeple,
kendisini byk bir zevk ve istekle kutlamak isterim.
Hrriyet, Tannnn insanlara balad ne gzel bir nimet
tir. Ancak ktye kullamimamak artyle...
Hrriyet, bazen esirlikten de zararl olabilir; eer gereken s
nrlarn aacak olursa...
nsanolunun yeryznde var oluundan bu yana, kre-l arzm
her tarafmda trl biim ve yapda imdiye kadar binlerce hk
met kuruldu. Her ulusun vatan kavramm anlayma ve eitimine
gre ve bunlarn ahlk ve geleneklerine uygun olarak eitli kanun
lar yapld. Dolaysyle, hi bir ada, hi bir ulusta grlmedi ki
muntazam ya da gayn munta'^am bir kanuna bal olmakszn
bir toplum yaayabilsin, ynetilebilsin. Vahilerde bile, kanm de
ilse de, kanun deerinde birok gelenek ve grenekler meydana
geldi.
Bundan u sonu kyor, hrriyet, hi bir zaman baboluk
demek deildir ve her zaman mutlaka kanunlara bal bulun
maktadr.
Yakm zamanlara kadar olan dnem, insanolunun bir eit
ocukluk a saylacamdan, yeryznde yaayan insan topluluk
lar kendilerinin en tabi haklar bulunan hrriyeti elde etmek iin
ne gibi abalar harcamak gerektiini pek iyi bilemiyorlard. Roma
ve Yunan gibi kltr ve eitim gcyle ibret gzleri alm baz
eski ulus ve devletler bile, ok zaman, hrriyetle yaamayp, vak
tinden nce yetimi ve olgunlam meyvalar gibi, onun devammdan ve lezzetinden yararlanamadlar.
Lkin, imdi iinde bulunduumuz a, artk insanlm ocuk
luu deil, genlik adr. te, bundan dolaydr ki hrriyet fi
kirleri ^yatandan tam bir sel misali dnyann her tarafna
hzla yaylmaktadr. Hem ylesine bir yayl ki hapis, srgn, bel
ki de idam eidinden zalimlerin en byk saldr arac olan ey
ler bile bu selin nne set ekememektedir.
uras da vardr ki zaman zaman istikll yoluyle insanlara
hkmetmek ihtiras da, yine insanla birlikte yaratlm bir karak
ter olduundan, devaml olarak idarenin dizginlerini ellerinde tu
tan ve byle tutmaya alkm olanlar, sras geldiinde, bu hakk
247

Yiart OSMANLILAR TARH

bakasna devretmeye kendiliklerinden kolay kolay raz olamaz

lar; byle bir ey yapmay kendilerinin tabi haklanndan byk bir
paraya aynp bakasma vermek eklinde dnrler. Bunun so
nucu olarak, kar tarafta onu zorla alp yeniden millete ml et
mek isteyen gayretli vatan evltlar belirir. Bu sefer, arada m
cadele balar. banda bulunanlar, vatamn bu temiz ve iyi ni
yetli evltlarn trl iftiralar, hatta bellarla mahvetmeye al
rlar.
Bu, ilk zamanlardan beri byle ola gelmitir. Nitekim, eski Yu
nan ve Romanm ilk dnemlerinde nice nice fedailer bu yolda can
ba vermilerdir. Yine, ngiltere, Amerika ve Fransada nice bin
lerce hamiyet sahibi kimseler zindanlarda, srgnlerde ve cellt
ellerinde telef olmulardr. Bunlarm eit eit rnekleri bizim
memleketimizde de grlmtr.
Memleketmizde hrriyet tarafls olanlar ki imdiki idare
tarzmm deitirilmesini isteyenlerdir bunlardan kimi azil, kimi
hapis, kim de srgn edilmilerdir. Ne var ki ne daha nceleri
baka yerlerde ve baka zamanlarda yaplan iddetli zulmler hr
riyetin gereklemesine engel olabilmitir, ne de bizde yaplan
trl eyler hrriyet sevgisini halkm gnlnden skp atabilmi
tir. Tam tersine, hrriyetin karsna kan her saldn, belki onun
biraz daha yaygnlap gelimesine yardmc olmutur.
u son M yldan bu yana Osmanl Devletinin ynetim tarzn
da ^isterse bir d grnten ibaret bulunsun grlen deiik
liklerin asl sebebi nedir? Bbli, iki kimse arasmda gizli tut
tuu politika haberlemelerini, noksan bir lde de olsa, bastrp
Krmz Kif:ap ad ile herkese gstermek ihtiyacm bundan daha
nce neden hi duymamt? Neden, hrriyet ve msavat szleriii
bizzat padiah hazretlerinin azmdan syletraeyi akl edememiti?
Bunlar kendiliinden ve ibamdakilerin istek ve arzulan ile mi
oldu?
Geri, memleketimizde yaplm olan slhat iin, mkemmel
dir, denilemez. Bunlar belki de bir gz boyamadr. Bylelikle dev
letin nfuzlu kiileri nce, Avrupa'y ve ikinci olarak da lkedeki
halla avutmak maksadyle bu eitten birtakm tutumlar inde
gzkyorlar. Sadece isimleri deitirerek, itirazlara urayan ve
ayplanan eski enkaz kullanarak gya yeni yeni rgtler, kurum
lar meydana getiriyorlar. Bundan dolay yaplan bu eylere gven
mek doru deildir. Mesel, feshedUen MecUs-1 Vl'nm ve Mec
248

YENt OSMAMJLAR TARH

lis- Tanzimatn ve tekrar tekrar alan MecIis-1 Hazain'in tzkleri yle bir gzler nne konulacak olsa ur-y Devlet ve Divan- Ahkm- Adliye tzklerinden daha mkemmel ve ie yararl
olduklar grlr. Bu dairelerin bana gelenler ki daima keyfi
idareden doan birtakm malum sebeplerin sonucudur bu gidi
le yeni kurulan idarelerin de bana gelecektir. Bundan dolay in
san bu yaplanlara bakt zaman bi bir eyin kkl ve ciddi oldu
una inanamyor.
Bununla birlikte, mademki halk fikir ve duygu-dnce bakmmdan artk uyanmaya balamtr, elbette ksa zamanda gerekli
haklannm nasl elde edileceim de renecektir. Bundan dolay,
bugn gsteri olsun diye yaplan baz yenilikler ve yararh athmlar, yarm ister istemez gereklere uygun bir biime girecelctir. Ye
ter ki halktaki bu uyanma ve kendine gelPz devam etsin.
imdi, bizleri gvene doru ynelten bi- husus vardr: Bundan
nceleri yaplan ilnlar ve vaatler hep Bbl advna yaplmt;
bu sebeple de ona itimat edilemezdi. Nitekim, edilememekte hakh olunduu ksa zamanda anlalmt. Bbl, vaatlerini yerine
getirmedii zamanlar tabiatyle sorumluluk kendisine derdi. Bu
defa yaplan vaatlerin stn bir zellii vardr; nk bunlar biz
zat padiah hazretlerinin azndan kmtr. Padiah, azndan
kan szlerin daima gerek olduu ve gerek olaca, gerek olma
s gerektii, milletin ok eskiden beri sregelen bir inanc ve ge
leneidir. Onun iindir ki bu son ilnn doru olduuna ve ok ya
knda mutlaka gerekleeceine emin bulunmak, bundan phe et
memek gerekir (1).
Doruluk ve gereklere boyun eerek sznde durmak yle
bir kudrettir ki, aslnda hi bir sUh ona stn gelemez.
Bize rakip ve muanz olan Bbl, elinde maliye haznesi,
devlet nfuzu, kiisel hret; kdem, tecrbe ve bilgi, icap ettii
zaman kolaylkla yalan sylemek ve hi utanmamak gibi bir ok
savunma ve saldn aralar ve bizleri kahretme imknlar bulun
duu halde, bizlerin elimizdeld silh sadece doruluk ve hakk
(1) Ziya Pasa bu szleri, padiaha gerek olarak inand iin deil, onu
yapt vaatlerde durmaya mecbur klmak amacyle yazmtr. Byle
likle marur bir kimse olan Abdlazizi kkrtmak ve hkmet ye
leri zerinde bu konuda bask /apttrtmak istemitir. S- K.
249

yeni

OSMANLILAR TARH

savunmaktr. Herkes biliyor, blzin elimizde bundan baka bir ara

var mdr?
Bbl, slhlannm hepsini aleyhimizde kullanm bulunmak
tadr. Ama, btn bunlara ramen, bizi direni meydanmdan bir
adm geriye itemedikten baka, sonunda kendi malubiyetini ister
istemez itiraf ve iln etmi durumdadr. nk, herkes bilmekte
dir ki bizler lkemizdeki bugnk idare tarzmm gnmz artla
rna uygun olmadm, zamanm ok gerisinde kalnm olduunu
leri srmekteyiz. stek ve iddiamz bunun mutlaka deitiril
mesidir.
Bbl, mevcut idarenin devamm salayabilmek iin durma
dan bizi ezmeye abalad; ama sonunda ne oldu? Yaymlad Kr
mz Kitap la bu idarenin deitirilmesinin zorunlu bulunduunu
kendisi de itiraf etti; bununla da kalmayarak bunun dzeltilmesi
ni, dzeltilmesine alacan garanti eyledi. O halde, imdilik ara
mzda byk bir anlamazlk kalmad demektir. Mademki iddia
mz hakl grlm ve kabul edilmitir. Bu iyi bir belirtidir. Bun
dan yle olumlu br sonu karmak hi de hatal olmaz:
Bblde hem de kendi karlar aleyhine kendisini gster
mi olan bu deiiklikler muhakkak ki sadece Yeni Osmanllarm
tuttuklar bir eit muhalefet yolunun ve kendilerine bu gerei s
rarla hatrlatmalarnn eseridir.
Biliyoruz ki Yeni Osmanllarm ellerindeki doruluk ve hakl
lk silhm kullanmak yolunda bu yakn zamanlara kadar hizmet
gsteren, merutiyet idaresinin ve siyas hrriyetin meruluu me
selesinin lzumunu ortaya koyup bu konulan sebatla savunan organnuz Muhbir gazetesi idi. imdi ise buna ilve olarak bir de
Hrriyet kmaya balamtr. Muhbirin tuttuu yolda Hrriyet
ona yardmc olacak ve ortak amacn gereklemesi iin olanca
gc ile ahacaktr. Bundan kimse phe etmemelidir.
Bendeniz de Yeni Osmanllarm naiz bir ferdi olmakla iftihar
etmekteyim. Devletin ve vatamn bugnk idare yznden duar
olduu tehlike ve muhataralar, bunlarm getirebilecei kt sonu
lar dehetle grmekte ve buna iyiletirici deva arayanlarn arasn
da bulunmaktaym. te, bunun iindir ki byle yararl bir eserin
ortaya konmasndan dolay son derece sevinli ve vnlym. Bu
sevin ve vncm o kadar byktr ki bunu kalemle ifade edebil
mekten cizim. Dilerim ki dil ve her eye gc yeten Tanr, mem
250

YEN OSMANLILAR TAHH

leketimizin ve milletimizin saadet ve selmeti iin alanlan her

zaman ltuf ve yardmma nail klsm; sadece kendi kiisel kar
lar iin uraanlar kahredip yerin dibine geirsin. Amin.
Ziya
HRRYET GAZETESNN, BU YAZININ ALTINA

KOYDUU NOT
Milletin Fikir Ayrlklarndan Rahmet Doar

Evet, bu tembih gerekten ok yerindedir. Milletin fikir aynhklanndan rahmet doar. Gereklerin ve parlts ancak
karhkl fikirlerin atmasndan meydana gelir. Hatta, baz gn
grm, tecrbeli kimseler dentilerdir ki: Dnyada gze arpan
ne kadar iyi, gzel, gerek eyler varsa bunlarm h^psi birbirine zt
grler sonucunda meydana gelmitir.
te devlet, vaktiyle halka verdii adalet garantisinin tmik
tam bir serbestlik derecesine varmamak' gryle yeniden kayt
ve art altna alrken. Yeni Osmanllann ortaya atlp ileri srdk
leri itirazlar neticesi olarak, padiah hazretleri stanbula bir nu
tuk verdi ve bu nutukta halka tam zgrlk verilecei vaadi yeni
den garanti altna alnm oldu.
uras bir gerektir ki, bugn idare mekanizmasnda yenilik
ve deiiklik adna ne yaplm, ne grlmse bunlarn hemen
hepsi Yeni Osmanllar Cemiyeti yelerinin yol gstermeleri ve ha
trlatmalarna uygun olarak m(;ydana getirilmitir.
Yukardaki yaznn sahibi. Yeni Osmanllar'dan muhterem
Ziya Beyefendi ki her yerde ve devaml olarak;
'imdi devlet, aslnda herkesin istedii, bir millet meclisi a
maya cesaret edemese bile, bari ibilir ve kafas iler baz kimse
lerden meydana gelme (1) bir meclis tekil etse, sonra bu meclisi
baz ubelere taksim (2) etse ve tekil ettii bu meclisin yelerini
azledilmek endiesinden uzak tutsa muhakkak ki ok faydal bir
tutuma doru ynelmi olur. Bylelikle hkmet yapaca tzkle
ri ve maliye muvazenesini (3) bu yelere gsterir. Byle bir yne(1) Ziya Paantn dnd, bir eit Kurucu Meclis demek oluyor.
(2) Meclis Komisyonlar dnlm olmaldr.
(3) Bte anlamna. . K.
251

yeni

OSMANLILAR TAHtHI

tim tarz hem istibdat idaresini nlemi olur, hem de hakmzm

merutiyete kar istidat ve kabiliyeti tecrbe edilmi, gelitirilmi
bulunur.' diyerek nerede ve kime rastlasa grlerini aklard.
imdi, merutiyet usulne kar bir eit deneme olmak ze
re ur-y Devlet dairesi almtr ki, bu yeni kuruluun teme
linde Ziya Beyefendi'nin bu grleri yatmaktadr. Ancak, ne var
ki ur-y Devletin yeleri memleketin bu mevkie gerekten lyk
kiileri arasndan seilip toplanm deildir. Sonra, bunlarn, g
revlerinden azledilmeyecekleri konusunda en kk bir garantileri
de bulunmamaktadr. Bundan dolay. Ziya Beyefendinin tasavvur
ettii faydalar hemen hemen deerden dm gibidir.
Yine, Ziya Beyefendi idi ki, Amasya mutasarrflndan stan
bula dnd zaman sadrazamlk makamna bir yaz sunmu, bir
tasar niteliindeki bu yazsnda tuz vergisinin memleketi ne ka
dar harapla srklediini belirtmiti. Tabi o zaman bu yaz hi
dikkat nazarna alnmad; fakat sonradan ^mecbur kalnarak
tuz vergisi indirildi.
Geenlerde, devletin iki resm az olan. Tuna ve Ceride- Ha
vadis gazetelerinde iki yaz gzmze arpt. Bu yazlarda tuz fiyat
larnn an derecede ykseliinden dolay, yalnz kz ve manda
lmlerinden Tuna valilii snrlar iinde hzinenin ylda yedi bin
ve halkn ise drt be bin kese zarara urad bildiriliyordu. Ay
rca bu hususta kan anlamazlk ve kavgalar sonucu yz ka
dar adam yaralanm veya ldrlmt.
Gerek kz ve srn, gerek koyun, kei, beygir, hergele, mer
kep ve canavar (1) eidinden telef olan baka hayvanlarm serma
ye ve teki masraflarndan meydana gelen zararlar dnlecek
olursa ve buna Tunadan baka eyaletleri de katarsak verdiimiz
madd kaybn ne kadar byk olduu kolaylkla anlalr.
Belgrad ile ona bal bulunan kaleler Srbistana terk olundu
u zaman, ancak Muhbir ve Tasvr-i Efkr gazeteleri idi ki bu kt
tutumu bazan ak, bazan rtl olarak iddetle yermilerdi. Bu
iki gazete o vakit Yeni Osmanllann stanbul'daki yayn organla
ryd. Netice ne oldu? Gazetelerden birinin yazar srgne yollana
rak saf d edildi, tekininki ise gya gnl ho edilerek korku' tulmak istendi (2).
(1) Yazda kastedilenle hergele: katr, canavar: domuz anlamna.
(2) Muhbir yazar Ali Suavi ve Tasvir-i Efkr yamrt Namk Kemal.
252

YKN OSMANLILAB TABH

Hkmet yelerinden bir zat (1) ikinci yazarla bir gece sohbet
ederken; bu Srp meselesine dair bir konuma aarak:
Siz kalelerin devlete ok nemli ve lzumlu olduuna
inanm olduunuz iin bunlarn verilmelerini su sayyorsunuz.
Oysa, ancak bu kaleler kendisine verildii takdirde Osman) Dev
letine kar dostluk ve iyi niyet srdreceine Srp Beyi Aleksandr
sz verdi. Kendisinin szn tutan bir kimse olduu, eitli tecr
belerle, denenmitir. O halde, bu adam elbette sznde duracaktr.
Netice olarak ortada dman kalmaynca kalelerin ne lzumu
var? yollu garip bir gr ileri srm. Yeni Osmanhlar mensu
bu bulunan yazar ise (2) ona u cevab vermiti:
Bir eyalet beyinin szne ve ahlkna gvenerek btn bir
milleti ilgilendiren siyas ve asker bir meselede karar almay siz
cidd bir tedbir olarak kabul edebiliyor musunuz? Kald ki S-plann tek amalan yeni bir slv devleti kurmaktr. Saysz yayn
lan, tutum ve davranlar, asl maksatlanrn bu olduunu imdi
ye kadar bin kere ispat etmitir. Sonra kendilerinin bu konuda
Rusya tarafndan nasl desteklendii, onlardan ne byk yardm
lar grdkleri de herkese bihnen bir gerektir. B(Uiin bunlara
ramen, farzedelim ki, Srp Beyi Aleksandr .szn tutacaktr. O
zaman olacak ey bellidir: Memleketinin halk onu desteklemeye
cek, hatta grnde direnecek olursa ihtillci gruplar Aleksandr
ldreceklerdir. Bu ldrme iini Srplar yapmasa bile Rusya mut
laka gerekletirecektir.
Nitekim, bilindii gibi, ksa bir sre sonra Aleksandr Srp ih
tillcileri ldrmlerdir.
Yeni Osmanhlarn devlete ijH niyetle yaptklan uyarmalann
birou iin yazk ki bugn artk frsat kaybolmutur. Biro
unun karsna da bile bile muhalefet eddi ekilmitir. Yeni Os
manlIlar bu eddi henz devirememi olduklar iin elbette zcpindrler. Ancak, u kadar ksa zamanda, hi olmazsa devlete halkn
zgrle sahip ve lvk bulunduunu tasdik ettirebilmilerdir ki,
onlar bu hizmetlerinden dolay vn ve teselli duymaktadrlar.
* *
Hrriyetin nc saysniia Namk Kemalin aadaki kutla
ma yazs yer almaktayd:
(1) Yusuf Kmil Paa. (Eserin yazanmn notu)
2) Namk Kemal Bey: (Eserin yazanmn notu)
253

YENt OSMANLILAR TARtHt

Yeni OsmanlIlar Cemiyetinin zek ve deerli yelerinden Ke

mal Beyefendinin dostluk mektubudur.
Birader;
nUshalann grdke ne kadar memnun oluyorum,
tarif edemem. Partimiz gerekten ok faydal bir eser daha ortaya
koydu. Halkm hrriyet hakkmm stanbulda kabul ve tasdik olun
duu bir srada Hrriyet ad ile ve hrriyet amac zerine byle
bir eserin meydana getirilii ne gzel bir rastlantdr. mit ederim
ki Hrriyet gazetesi, Trk halkna verilmesi vaat edilen hrriye
tin gerekletirilmesi yolunda byk hizmetler grecektir. Yeni
OsmanlIlarn bir ferdi de ben bulunduum iin gazetenize kale
mimle yardmda bulunmak (1) benim iin de bir grevdir. Bunun
la birlikte, byklerin istedikleri gibi, vataran menfaatlerini bir ya
na brakp da yaltakhk yapamayacam sizler de pek iyi bilir
siniz. Ve yine bilirsiniz ki vaktiyle stanbulda, yazlarmda sadece
gerekleri dile getirmeyi prensip edindiimden dolay. ark Mese
lesine dair en son yazdm bir yaz zerine gadre uram ve
Tasvi-i Efkr yazarhmdan uzaklatrlmtm. O vakit szlere ri
cada bulunmu, benim uzakta bulunduum srece gazeteyi szle
rin yrtmenizi istemitim.
O zamanlar gazetecilik ve yazarlk yle bir yoldu ki, bunun
sonu mutlaka kalelere, zindanlara kard. te dostluk ve kar
deliimiz bir yana sadece o gnlerde gstermi bulunduunuz
fedakrlklara bir karlk olmak zere, ben de imdi bana den
grevleri yerine getirmeye alacam. Fedakrlk etmek iin
elimde baka bir frsat ve imkn bulunmadna gre benm yar
dmlarm Hrriyetin her says iin eitli fkra ve makaleler ha
zrlamak olacaktr.
* # *
Hrriyet

Ziya Paamn mektubu gibi, bu mektup da, tabiatyla, bir dankh dvt. Nitekim, bu mektuptan sonra yaynlanan Hrri-

(1) Biraz aada kendiliinden anlalaca zere, Hrriyet gazetesinin

btn hazrlklarm yapan, onu yayna hazrlayan ve yazlarn ilk ba
tan itibaren yazanlar Namk Kemi Beyle Ziya Paa idiler. Fakat,
dense ilk saylarda belki de Ali Suaviyi gocundurmamak iin
gazetenin dttnda gzkmeyi tercih etmilerdi. Ksa zaman iinde
olaylar kendilerini birinci plana gemeye zorlamtr.
254

YEN OSMANLILAR TARH

yet'lerin beinci saysnda yine Namk Kemalin u iln-notu yer

almt:
Hrriyet gazetesi ilk kmaya balad zaman, gazetenin al

tnda, sorumlu mdr olarak Yeni Osmanhlar Cemiyetinin sekin

yelerinden Reat Beyin imzas vard.
Aramzda geerli bulunan hak hukuk ve kardelie dayanarak,
herhangi bir zor durum karsnda, cemiyetimizin teki yelerin
den ok daha fazla benim kendisine yardmc olacam, nc sa
ydaki mektubumda ifade etmitim. te, bu geree dayanarak bu
hizmete kouyorum. u sralarda Reat Beyin Pariste bulunmas
lzm gelmektedir. Bundan dolay, bir zamanlar benim Tasvir-i
Efkr yazarln kendisine havale ediim gibi, o da imdi Hrriyet
iin olan vazifesini bana terkeyledi.
Kemal
* * *

Namk Kemal'in, byle bir yazdan sonra, Hrriyetin sorum

lu mdrln fiilen kendi zerine almas olaylarn tabi bir so
nucu idi. Ayrca, Fazl Mustafa Paa da onlara stanbuldan bir
mektup yollam, bunun byle olmasn arzu etmiti. nk,
Hrriyet'in Reat Beyin imzas altnda yaynlanmas ile Namk
Kemal, oktan, gl bir kalem olarak memleket apnda isim
yapmt. Reat Bey, ona gre, ok daha az biliniyordu. Zaten be
lirli bir lnn dnda yaz yazmak gcne sahip deildi.
Bir zamanlar tipik ve beylik bir divan iri olarak gzken
Namk Kemal, inasinin ondaki cevheri kefedip elinden tutmasmdan sonra ylesine gelimiti ki n yurdun en uzak kelerin
de bile yanklanyordu. Tatl, hem lirik, hem kahramanca havaya
dayal bir slba sahipti. Gerektii yerlerde alabildiine duygulu
olan ifadesi, gerektii yerlerde ok iddetli ve yaln bir kla b
rnyordu. Geni halk ynlarnda vatan kavramn, yurt ve z
grlk sevgisini, insanca yaama duygusunu denilebilir ki tek
bana o uyandrmt.
O halde gazeteye, Reat Beyinki yerine, onun imzasnn kon
masn istemekte Mustafa Fazl Paa yerden ge kadar haklyd.
te yandan, Namk Kemalin Hrriyet gazetesinin madd,
manev btn sorumluluunu zerine almas. Yeni Osmanhlar iin
de hayrl ve zorunluydu, ileride grlecei zere, daha o zaman
dan, parti ikiye blnm dunmdayd. Ksa bir sre sonra Kni
255

YEN OSMANLILAR TARH

Paazade Rifat Bey de onlardan kopacak, Al Paa siyasetinin et

kisi altna girecekti. Hasl, e blnm bulunan partinin geni
blm iin Namk Kemal, en byk destek tekil edecekti. Ger
Ziya Beyin kalemi fikir ve dnce ynnden ok glyd ama,
onun bu yndeki gcn Namk Kemal'in kavgac, atlgan, renkli
ve hareketli dil ve anlatmnm tamamlanmas gerekmekteydi.
Eer Ali Suavi Efendi, Muhbir gazetesini, daha bandan ba
layarak, baka amalara yneltmemi, beklenilenin hemen tamamyle dnda yaynlara girimemi olsayd, Hrriyet gazetesinin
karlmasna zaten ihtiya duyulmayacakt. Btn Yeni Osman
lIlar tek bir yayn organnda gbirlii yapmak varken ikinci
bir organn karlmasna kar idiler. Fakat Muhbirin tutunduu
yol, bambaka ve kendine zg bir yol olmutu. Btn Yeni Os
m anlIlar bundan yaknmaya balamlard. Dolaysyle, onu birden
bire saf d etmektense, durumu dosta dmana belli etmeden
baka bir tecrbeye girimek mecburiyeti domutv- Nitekim bu
yzden rriyet, ilk saysnda Ali Suavi Efendinin engin faziletin
den, Muhbirin hayrl hizmetlerinden sz etmiti. Geree gelince,
ortada ne byle bir hayrl hizmet, ne de iki gazete arasnda en
kk bir benzerlik vard.
Bata Ziya Bey olmak zere, Avrupa'daki Yeni Osmanllar
Partisinin ferteri Agh Efendi ile Namk Kemal, Mehmet, Reat ve
Nuri Beylerden ibaretti. AH Suavi, aslnda, bandan itibaren on
lardan farkl bir anlay iindeydi; ismen onlara katlm olmakla
birlikte, duygu ve eylem ynnden, onlardan her anlamyle dei
ik bir hava iindeydi. Kni Paazade Rifat Bey, esasen kendile
rine Pariste katlmt. Bu katl da eli Cemil Paa ile aralarn
daki anlamazlk yznden meydana gelmiti. Kendisi gen, z
gr ve uyank dncelere eilimli, ateli bir genti ama ^her e
ye ramen Ali Suavinin niteledii gibi biraz hoppa ve kaypak
tabiatliydi. Hele stanbuldan belki babasndan, belki de daha
balayc yerlerden baz teklifler ve talimatlar aldktan sonra
enikonu, Yeni Osmanllara yan izer olmutu.
Belki de bunun gerei olarak, Kni Paazade Rifat Bey, Hrriyet'e yollad bir mektupta, Ziva Bey'in ikinci sayda kan ya
zsna iddetle hcum etmiti. Rifat Bev'in bu yazs yersizdi, hak
szd ve blcyd. Tabiatvle gazeteye konmad. Rifat Bey, bir ik
say yazsnn kmasn bekleyip de kmadm grnce, bir mek
256

YENt OSMANLILAR TABB

tup yazarak niin yazsnn yaymlanmadn Namk Kemalden

sordu. Yazd zel mektuba da cevap alamaynca bsbtn kab
na samaz oldu. Kalkp Paristen Londraya gitti.
Aralarnda ta Tercme Odas memurluundan balama eski
bir dostluk bulunan, birbirinin faziletlerine ve stn deerlerine
meftun olan bu iki kafadar yz yze geldikleri zaman, aralarnda
domaya balayan kt belirtileri bir yana brakarak kardee
hasbihale koyuldular. Uzun uzun konuarak birbirlerini inandr
maya altlar. nandrm gibi gzkmekle birlikte yine her iki
si de eski dncelerine bal olarak birbirlerinden ayrldlar.
Namk Kemalle Rifat Bey arasndaki bu Londra bulumas or
talama bir hafta kadar srmt. O gnlerde, Rifat Bey'in enitesi
ve Fazl Mustafa Paa'nm da khyas olan Mehmet Hamdi Beyden
Londra'ya, Namk Kemale bir mektup geldi. Mektupta baz zel
nasihatler, tavsiyeler ve emirler vard. Bu mektubun Londraya ge
lii ile, Rifat Beyin Parise dnmek zere, Londray terkedii ay
n gne rastla;mt. Rifat Bey, ngiltere bakentinde bir gn daha
kalm olsayd mektubun geliinden haberdar olacakt. Kimbilir,
belki msveddesini bile kendinin hazrlayp gndertmi olduu o
mektubun geliinden midini kesmi olarak Paris'e dnmeye ka
rar vermi olmalyd.
Namk Kemal, mektubu ap okuyup da iindekileri renince
byk bir fkeye kapld. Fakat o byk fkesi arasnda bunun
arkada Rifat Bey'in bir dzeni olduunun farkna varamad.
te yandan, her eyde soukkanllkla hareket etmesiyle n
yapm bulunan Reat Bey de yine ayin gn Paristen Lond
raya gelmiti. Buna ok yerinde ve gzel bir raslant demek ge
rekir. nk Fazl Mustafa Paa'nm khyas.dan gelen bu mek
tubu Namk Kemal, bizzat paann bilgisi ve belki de emriyle ya
zlm sanmaktayd. Birbiri stne ylan olaylar da onun bu
kanaatini pekitiriyordu. O zamana kadar Fazl Mustafa Paa, ken
disine yollad mektuplarda hep Msy Sakakini'yi arac klmt
ve bu mektuplarda emreden bir dil yerine nezaketen de olsa
rica eden bir dil kullanlmt. imdi, arada Sakakininirt yerine
Mehmet Hamdi Beyin bulunmas ve rica tarznn emir biimine
dnm olmas belliydi ki zel bir maksada dayalyd. Namk
Kemal, bunu tamamyle byle yorumluyordu.
Oysa, gerekte durum hi de byle deildi. Rifat Bey, Fazl
257

f /lT

YENt OSMANLILAR fARtH I

Mustafa Paann Sakakini aracl ile Namk Kemale yollad

mektuplarn slubunu bilmedii iin, kendi maksat ve isteklerini
bir bakasnn azndan ve deta bir emir eklinde yazdrtmt.
Soukkanl Reat Bey, Namk Kemalin elinden mektubu okur
okumaz bunun derhal farkna varmt. Hem de o, Rifat Beyin
Londraya gelip dndnden bile haberli deildi. Sonu olarak
arkadana durumu mantk yoluyle aklad. Daha salim kafa ile
dnen Namk Kemal de ona hak verdi. Mesele de bylece ka
panm oldu. Rifat Bey tam anlam ile bir mizansen hazrlam,
bunda da hemen hemen baarya ulamt. Ancak onun dn
nn hemen ertesinde Reat Beyin oraya gelii istenilen sonucu
ksteklemiti.
Evet, Rifat Beyin mizanseni kendine gre iyi hazrlanmt
ama, her eye ramen beceriksizdi. Gen adam, sadece zeksna
gvenmi, fakat iin entrika ynlerini iyi plnlayamamt.
Reat Beyin srar zerine mektup Franszcaya evrildi; Pa
ris'te oturmakta olan Msy Sakakiniye gnderildi. Sakakini, hi
bekletmeksizin, bunu stanbula Mustafa Fazl Paaya iletti. Ve,
aradan on on be gn gemi gememiti ki kzlca kyamet koptu.
nk bizzat Rifat Beyin eline verilmek zere, hem de ak bir
zarf iinde gnderilmi olan Franszca bir mektup ac bir dille bir
azarlama nitelii tamaktayd ve altnda Fazl Paamn imzas
vard.
Namk Kemal, her eye ramen, bunu Rifat Beye gndermek
istemedi. Onun yle bir karakteri vard ki, kendisine ktlk eden
de olsa, kimseyi zp gcendirmek istemezdi. Hele ki Rifat Beye
Ttar besledii sevgi ve saygy bir trl kalbinden skp atama
mt. Kendisine kalsa mektubu yrtp atacak ve meseleyi kapata
cakt. Lkin Reat Bey, byle cidd konularda, babas bile olsa onu
affetmezdi. Zaten yakn dostlar arasna girmi ya da girmek ze
re olan nifaklar iyice derinlemeden ortadan kaldrmak en nor
mal bir yol olacakt. Bundan dolay, Namk Kemalin tutaca yo
lu iddetle nledi. Mektubun aslm yannda alkoyarak bir suretini
Rifat Bey'e yollad. Zarfa koyduu kendi mektubunda: Asln
grmek istiyorsanz ve grecek cesaretiniz varsa Londraya gelip
grebilirsiniz, diye ilve etmeyi de unutmad.
Ziya Bey, o gnlerde deniz banyolar almak iin Dieppe'de bu
lunuyordu. Reat Bey, Londradan doru Dieppee geerek her iki
258

YEN OSMANLILAR TARH

mektuptan da kendisini haberdar etti. Fakat Ziya Bey, Rifat.

Bey'le esasen ara sra ve o da samimi olmadan grt iin bu
olan bitenden pek zlmedi. Kendisine zg o alayc diliyle:

Zaten onun Yeni OsmanlIlarla olan ilikisi, Sakakininin

Yeni OsmanlIlara yakmimdan bir gmlek daha da aadr; yani
Fazl Mustafa Paann khyas Mehmet Hamdi Beyin karsnn
kardei bulunmasndan ibarettir. Bu ise dzdnn dzdnn dz
d saylacandan, bizler iin bu ekilde davranmas onun bizlere yapaca en byk ltuftur, diyerek keyfine bakt.
* * *
Rifat Beyin Namk Kemal'e yollam olduu mektup u idi
ki sonralar kendi bunu ayrca tabasmasyle basp yaynlamtr:
Biraderim Efendim,
Sizin Hrriyete sorumlu mJr olarak imzanz koymu bu
lunmanz, btn hrriyetseverler iin byk bir memnunluk ve
minnet konusu olmutur. nk, daha ikinci sayda gazetenin bu
yce adn lekeleyecek nitelikte birtakm belirtiler grlmeye baSamt. Geri kimsenin kendine zg fikir ve dncelerine kar
mak, bunlar knamak doru deilse de baz fesat dolu niyetlerin
fikir zgrl perdesi altnda gizlenerek halka sunulmas, iin
gerek iyzn bilmeyen memleketimiz halkn aldatmaya yol aabilece^nden dolay insan yine de endie duymaktadr. Herhalde
byle kt bir maksada. Hrriyet gibi, saygya lyk bir adla ya
ynlanan bir gazetenin let olmamas gerekirdi.
te bundan dolay, irfan ve kudreti herkes tarafndan kabul
olunmu deerli kaleminizle dolu bulunmas gereken bu yayn or
gannn, bundan byle o ikinci saydaki yazlar eidinden eserlere
yer vermemesi gerekir. Bu vesile ile samimi tebriklerimi arzetmek
isterim, biraderim efendim.
Paris: 3 Austos 1868
Kulunuz: Rifat
*
Geri bu mektupta aka isim belirtilmemiti. Fakat
Hrriyetin ikinci says Ziya Beyin yukarda rnei konulan
yazs ile sslenmiti ve bu sayda belli bal baka bir makale de
yoktu. Rifat Beyin, fesat dolu niyetler den kastettii hususlar,
bu yazda sz edilen konulard. Nitekim aradan ksa bir zaman
259

YEN OSMANLILAR TARH

getikten sonra Rifat Bey tarafndan, Hakikat-1 Hl, der Def-i

htiyl (1) adn tayan bir bror yaynlanmt ki, bata Ziya
Bey olmak zere, Ali Suavi ve daha baka baz Yeni OsmanlIlara
ak ya da rtl bir ekilde batan baa yalan dolanla dolu
birtakm saldrlarda bulunuluyordu. Brorde ileri srlen gr
ler ve sulamalar, Rifat Beye yakmayacak kadar irkin ve kii
sel konularla doluydu.
te, Yeni Osmanllar arasnda kendisini gsteren bu tr at
lamalarn ilk rneini bylece Rifat Bey vermi olmaktayd. o
unlukla temel meselelere dayanmayp da zel kin ve anlamaz
lklara ynelik bulunan bu gibi fesat belirtileri asl cemiyet ye
lerinin arasnda mevcut kuvvetli ball pek sarsamamt ama,
onlarn uzanda bulunan ve kendilerinin baarsna mit bala
m pek ok Yeni Osmanllar sempatizannn yreini yarala
makta idi.
Gerekten, bu sempatizanlar btn mitlerini, bata Ziya ve
Namk Kemal beyler olmak zere, yurt dnda zgrlk sava ve
ren hd gen ve dinamik insanlara balamlard. Onlarn milleti
ve memleketi kalkndrmak amacyle, her fedakrl gze alarak,
yurtlarn yuvalarn nasl terketmi olduklarn biliyorlard. Bun
dan dolay bu kahramanlarn hamiyet duygularna, tuttuklar yola
hayrandlar. Her gvendikleri evrede onlarn vgsn yapyor
lard. Durum byle iken aralarnda birtakm didime, ekime be
lirtilerinin grlmesinden derin bir znt duyuyorlard. Hatta,
ilerinde: Yazk ki kk ekimeler yznden temel davann yo
lunu saptabilirler. diyenler bile vard. Byle mitsizlie kaplan
lar pek de haksiz saylmazlard.
te yandan, cemiyet yeleri arasnda kendini gsteren bu
zlme belirtileri hkmeti son derece memnun etmekteydi. Bun
dan dolay. Yeni Osmanllarm her trl yaynlarn zellikle yasak
ladklar halde, Rifat Beyin Hakikat-i Hl... brorn bilhassa
Beyolu kitaplarnda sattryorlard. Hatta o tarihte Bahekapdaki tmbekici Acem Hseyinin dkknnda bile bu kitapn
aka satlmasna izin verilmiti.
Bereket versin ki, bu izni ile, hkmet zel bir maksat gt<I) Hile, 1/aln ve dolam defetmek iin gerei

lamna.
260

ortaya

Itoyma an

YEN OSMANLILAR TARtHt

mekte olduunu, halka bizzat kendi anlatm oluyordu. nk,

Avrupada baslm bulunan birka kelimelik bir kt parasn
stlerinde tayanlar ve bunlarla yakalananlar mtemadiyen zab
tann takibatna urar, hapsedilmek tehlikesiyle kar karya bu
lunurken, Paris'te baslm yirmi sayfalk bir kitapn aka
satlmasna gz yumulmas, daha dorusu onun tevik edilmesin
deki eliki kimsenin gznden kamyordu. Durumu grenler an
lyorlard ki, Yeni Osmanllar arasnda zlme belirtileri varsa,
bu, hkmetin bir eit entrikalar sonucudur; zlenler hk
met tarafndan satn alnm kimselerdir, asl yeler ise hi bir za
man satn alnacak yapda deillerdir. te bundan dolay, biraz n
ce mitsizlie kaplanlar, bu sefer de yeniden msterih olmaya
balyorlard.
HAKKAT- HL, DER DEF- HTYL
BROR NELERDEN BAHSEDYORDU?
Kani Paazade Rifat Beyin bu kitapn buraya almakta
fayda gryoruz. Bylece okuyucular, gr ayrlklarnn neden
leri hakknda da fikir edinmi olacaklardr;
Mlum olduu zere, yce devletimizin, hicri 17 muharrem
1285 tarihinde padiah hazretlerinin nutkuyla (1), herkesin hrri
yet haklara kabul ve tasdik ediinden bu yana gerek bu yce nu
tuk, gerek memleketimizde hkmet birliini ve gcn bir kat
daha pekitiren ur-y Devlet gibi yeni kurulular ve benzeri s
lhat hareketleri ile yeni bir mit yolu alm bulunmaktadr.
Bundan dolay Trkistanda (2) yakn bir zamana kadar zihinleri
yoran tel ve tedirginlikler yava yava ortadan kalkmaya yz
tutmutur. Bunun ok olumlu sonulan grlmektedir. Mesel, iyi
niyetle milletine ve memleketine hizmet etmek arzusundan baka
br suu olmayan nice gen, birtakm arka dnceli adamlann
vatana hizmet sylentisi altrada ne eit alaka hilelere bavu
rarak kendilerini kandrdklarm artk renmi bulmmaktadr1ar. Bunlar, bu yolda devam ettikleri takdirde, millete ve memle(1) Sultan Abdlaziz, ur-yt Devleti aarken, hkmet adtna millete
byle bir vaatte bulunmutu. Yazar buna iaret ediyor.
(2) O gnlerin birok aydnlar jibi Rifat Bey de, Trkiye anlamna,
Trkistan szn kullanmtr.
261

YENt OSMANLILAK TARIHt

kete yararl olmak yerine zararl olacaklarn idrk ettiklerinden

teker teker cemiyetten ekilmeye balamlardr.

Hatta, daha genleri bir yana, bunlardan bazlar vardr kl

balarndan san atm, ngilterede evlenmi, nihayet yce sad
razamlk makamna arzuhaller sunarak imdiye kadar yaptklarn
dan dolay ok piman olduklarn syleyerek tvbeler etmiti (1),
Sonu olarak, kfretme ve devleti yerli yersiz knama alan o mey
dan pehlivanlarna kalmtr.
Bu meydan pehlivanlar, gya yine memlekete ve millete hiz
met etmek sylentisi iinde, hl birtakm faaliyetler gstermek
tedirler. Anlatldna gre, eli kalem tutmasm bile beceremiyen
Arif adl bir adamn mzasyle yine baz kt paralan yaynlan
makta, yni birtakm msvedde ktlar doldurmaktadrlar.
Bunlarn bir de baka gsterileri vard ki o da akllarna ne
gelirse bunlar satrlara geirmek ve kendilerini drtba mamur
bir cemiyet gibi gstermekti. En ok zendikleri husus da gya
Avrupada Lohistanllann kurmu olduklar gizli cemiyete benze
mekti. Gazetelerinde bu cemiyet bakanlarnm kaleme aldklar (2)
baz grler yazlmakta, fakat gerekte kaldrm airlerinin bile
azna yakmayan hicviyeler ile eskimi ve sakz gibi ignene inene rm birka inelemeyi eip bkerek, iktidarda mer
bir ekilde i grmekte olan devlet adamlarn irkin ifadelerle
yermekte idiler. Btn yaptklar kin ve garazdan, kendilerini be
enmi olmaktan ibaretti.
uras gariptir ki, bunlar, iyi niyet sahiplerini sonuna kadar
aldatp kandmamn ve kendi pelerinde srklemenin her zaman
mmkn ve kolay olmadn dnemediler. Yine gariptir k,
vaktiyle Endlste slm devletinin knn en bata gelen se
bebinin hk!meit sorumlular arasnda kendini gsteren ikilikle
rin ve bunun sonucu olarak ayn blnmenin millete de geerek
ok kt nsfak meyveleri verebileceini hatrlarna getirmediler.
Tanr, bir kere insamn akl gzn kr etmesin; akl gz kr(1) Rifat Beyden baka ekilen yoktu. Hatta Ali Suavi iin ileri srlen
arzuhal konusu da tamamiyle iftiradr. Zaten Ali Suavi de bunu res
men ve bu iftiray atanlara k ar szler sarfederek, gazetesinde
reddetmi ve yalanlamt. (Eserin yazarnn notu)
(2) Ziya Paa kastediliyor. . K.
262

YEN OSMANLILAR TARH

letikten sonra buna tabiatyle hi bir gzlk fayda salayamaz.

Bir kimsenin mayasmda ktlk varsa ve bu ktlk onda iyiden
iyiye yerlemise, artk krk yl tecrbe bile olunsa onun ders alp
dzelmesine, dalm olduu gaflet uykusundan uyanmasna imkfln
yoktur.
te ben, bu olular ~ve olaylar arasnda, yce devletimin, Av
rupa ktasnda, elinde bulundurduu ok deerli topraklarda var
ln ve bu varln devam edip gitmesini ekemeyen dmanlara
mit kapsmn kapatlmas iin, daha gl olarak oralara yerle
mesini daima birinci ama edinmi biri olarak, Parise gelmi bu
lunmaktaydm. Bizim bu dnemlerde en ok muhta olduumuz
i gvenlikti. te yandan, her cins soydan yurttalar olarak da bir
birimize kenetlenmemiz gerekmekteydi. Bata slm dinindeki
yurttalarmz olmak zere, btn Osmanl milletinin mutluluu
ve ilerlemesi, her eyden nce bu ilkeye, ondan sonra da mer
hkmetimizin ibamda bulunmasna balyd.
Geri, benim Parise geliim sadece renimimi tamamlamak
iindi (1). Ancak, bu arada, renmek istediklerimden daha fazla
eyleri de renmitim. Kin ve dmanln, bencilliin buna br
de kt ahlk eklendii takdirde ii nerelere kadar vardrabileceini, insana ne akla gelmez fenalklar yaptrabileceini gzlerim
le grmtm. Bundan dolay, bata tarafszlk yolunu tutmava
karar vermitim. Bu tarafszlk yolunun gerei olarak buradaki
durumu, iki yl nce ilgili yerlere de rapor etmitim (2). Hatta o
sene Trkeye evirmeye muvaffak olduum Devletler Hukuku
nsznde, imdiye kadar hi kimsenin izinden gitmediim gibi
bundan sonra da gitmeyeceimi iln etmitim.
Tek istediim bitirilmesi yaklaan derslerimi bir an nce ta
mamlayp, buralarda dnp duran girdilerden ktlardan syrla
rak yurduma dnmekti.
te yandan, buralarda bir metod vard: Pek ok rnekleri g{1) Daha nceki blmlerde prld zere, Riiat Bey. Pan.ce kendi ar~
zum ile gelmemi, stanbuldan uzaklntnlmak istendii iin oraya
gnderilmitir. S. K.
(2) ok zek bir adam olduu sylenen Rifat Bey, bir mantk elikisi
iinde, hem tarafszlktan sz etmekte, hem de Avrupadaki Yeni Osmanhlar Istartbula rapor ettiini bildirmektedir. . K.
263

y e n i o s m a n l il a e t a r ih i

rld zere, kmelenmi baz gruplar, kendi fesiat dolu ama

larna katlmayanlar veya bunu desteklemeyenleri trl oyunla
ra bavurarak ykmay, kertmeyi det edinmilerdi. Daima uydu-ma mektuplar, planlar, yalan havadisler ve daha birok mze
virliklerle sulu durumuna drmeye alyorlard. Onlann bu
taktiini bilmeyen yoktu. Bmdan dolay, yaplacak ey, bu oyun
lara asl aldrmamak, hatta cevap vermeye tenezzl etmemekti.
En iyisi bmlan en byk alc Tanr'mn hmna terketmekti.
Ben de byle kararlatnm, gereklerin nasl olsa yakn bir
gelecekte aydnlanacam dnerek ii gelecee brakmtm.
Bunlar yle br tutum iinde bulunuyorlard ki, kendi mer
hkmetleri aleyhinde hatta Rus ve Yunan gazetelerinin bile yaza
madklar uydurmalar, bakalannm imzalarm kullanarak, trl
yollarla dnyaya yayyorlard. Bunlann mslman ve Osmanh mil
letinden kimseler olduunu dndke mill duygulanmm b
tn coup tamasma ramen sadece iimin kanamasm durdur
maya alyor, tahamml gstermeye abalyordum. Bunlann kin
ve garaz dolu yaynlannm bir gn gelip elbette vatan ve devlet
lerini seven k onlar milletin geleceinin mitleridirler na
muslu kimselerin vicdan mahkemesine ekileceklerini umuyo^um.
yle zannediyordum ki yaptklarndan dolay piman olup tv
be edenler, bv tvbelerini aka ortaya koyarak, yalanc ve ifti
raclarla ayn fikirde olmadklarn resm makamlara srarla bil
direceklerdi. Yalnz bildirmekle de kalmayacaklar, bu hayrl dav
ranlarnda sebat ettiklerini hareketleriyle de ispat edeceklerdi.
Kendileri politika serseriliinden vazgetikleri gibi, teki vazge
meyenleri de gerek ynleriyle tehir edeceklerdi. Bylelikle,
yalanc afan yerine sahici afak doacak ve bu afan nda
artk yalan lmbalar evrelerini zerre kadar olsun aydmlatamayacaklard.
Fakat, yazk ki i umduum gibi olmad. Londra'da Arif adh
birinin sonmluluunda baslan kdn (1) 87. numarasnda bu se
ter de Ali Suavinin bir mektubu grlr. Mektup batan aa ir
kin ve ar kfrlerle doludur. Buna sebep ise mitsizlik ve kin(1) Rifat Bey, kin ve nefretini daha belirgin anlatabilmek iin gazetenin
adm vermemekte, bunu tenezzl saytp sadece kt demektedir.
Kastedilen gazete Muhbirdtr. 5. K.
264

YENt OSMANLILAR TA Sffl

dir. Fazla olarak yaratlandan utanmad gibi, yaratandan korkup

utanmayarak Hazreti Muhanunedin o yce ve erefli erit kurallarm kendisiyle birlikte, kendi gibi aalk yaratll kimselerin
alaka oyunlarma h let ve ara etmek ister. DiMne do
lad en irkin yalan dolam, zellikle birka aydan bu yana sr
drd uydurmalarla belgelemeye alr. Btn bunlar, artk
tamamyle gn na knu mayasm anlatmaya yetmezmi gibi
ulu peygamberimizin yce dinine de ^kendini hakh karmak ga
yesiyle yaktrmalarda bulunmaya yeltenir.
Bunlar da yetimiyormu gibi stanbuldan aldm baz
mektuplara gre bazlaruun, benim naiz fikirlerimi de kendile
rinin yamnda imiim gibi gstermeye altklar anlalr.
Btn bunlar byle olup biterken, artk benim tarafszlm
iln ve ifade etmekte direnmenin faydas kalmamtr. Mill duygu
ve dncelerim artk dizgin vurulamaz hale gelmitir. imdi, ar
tk hl susmann yeri ve lzumu olmadn anlayp. Arif imzasmn altna saklananlann maskesini indirmenin zaman geldiine
inanmmdr. Bylece, dnya lemin nefretle kendilerinden yz
evirdikleri bu kimseleri btn kirli yzleriyle herkese tamtmanm
tam zaman olduuna kanaat getirmiimdir.
Bu vesile ile hemen belirtmek isterim ki, imdiye kadar tuttu
um yoldan en ufak ekilde ajTilm deilimdir. Hi kimsenin si
yas fikirlerinde ortak bulunmammdr. Hatta, bu ve buna ben
zer isnat ve iftiralar daha alc bir ekilde reddetmek in, geen
haftaki posta ile, vatanma bir mektup da yazm bulunmaktaym.
Hi phe yoktur k tertemiz slm ahlkma ve kalbinde zerre
kadar hamiyet duygusu bulunan nsanlarn fikir ve grlerine
batan baa aykr olan u yaktrma ve kkrtmalardan dolay
Eefret etmekte vatammm byk kk btn insanlar, btn na
muslu fertleri benimle gr birliinde olmaldrlar. Hi phe
yoktur ki yce dnimizin ve eriatmzn koruyucular bulunan de
erli din adamlarmz byle mUzevirlikleri sessizlik inde brak
mayp, srf yabanc lkelerde bulunduklar iin, bundan istifade
ederek halk aldatmak ve zehirlemek abasnda, bulunan ve bu yz
den Tann'mn lh hkmlerini bile ktye kullanan kimselerin
yalan, dolan ve hile iplerini ellerindeki eriatm o keskin khc ile
keseceklerdir.
Evet, temiz bir din k ancak hakk ve hakikati yceltir, yoksa
265

YEN OSMANLILAR TARH

br iki dn ve dnya dknnn ahs kin ve emellerine ^h

h br zaman let olmaz.
H k daima dorulukla ve adaletle ilerin yrtlmesini em
reden yce ve erefli bir din, sadece kin ve garazlarm geerli kl
mak iin, bizi ta Yenieri alannu ihtill dnemlerine kadar g
tremez. Yce bir din hi bir zaman byle bir iki cahilin hrslar
nn tatmini iin ara edinilemez.
Efendi; sen ki slm hukukunda son derece bilgili olduunu
iddia edersin, birok ^belki de sadece adlarn duyduun amma
hi okumadm fakhlerin (1) adlarn rastgele sralarsn, uradan
buradan ele geirdiin fetv kitaplarnn sadece isimlerini yazarak
ve meseleyi tamamyle kendi karna uydurarak yorumlarsn. Sy
le bakalm: Bu, dine iftira deil de nedir? Her eyden nce bir ke
re bu kitaplarda ve teki tslm hukukulanmn fetvlannda ne de
nilmi anla... Anla ve gr ki br eriat kurahmn yerine getirilmesi
iin, bizzat o eriat ne artlar, ne kaytlar koymutur. ehadet me
selesini, senin gibi kt niyetli bir ahidin hiddetine let etmemek
iin ne gzel aratrmalara ve belgelere dayamtr. Bak gr ki a
hidin sznn dinlenilebilir ve itibarh olmas iin, onun ne kadar
stn ahlk lleriyle ll bulunmasm gerektirmitir. Behey
cahil Ali Suavi, senin dava ettiin kadar deil, belki bir zerre kadar
eriat ilimlerinden nasibin ve bilgin olsayd fetv verme yetenei
nin, sadece byle bir grevle grevlendirilmi gerekten yetkili
kimselerin elinde olduunu anlardm. Bir softanm, hele ki frengistanda apkalar giymi ve araplar mi ve daha nice slm e
riat kurallarna aykn eyler yapm bir softann fetv vermeye
hi bir ekilde hakk olamyacam anlardn. Yok yok, sakm mide
kaplma. Halkmz bu eitten dillere, bu eitten aldatmacalara
h bir zaman kaplmaz. Osmanl milleti, Ali Suavinin kendini
lim biiminde gsterip adm hattatlktaki cel yaz ile li
mim dye vazmasyle onu veva benzerlerini gerekten lim zan
netmezler. Bu millet, senin gibilerin nasl birer insan olduunu
oktan farketmis bulunmaktadr. Yalnz seni deil, senin gibi bir
adam olan Ziya Bey'n de nasl kinlerinin ve garazlarmm esiri bir
adam olduunu renmilerdir.
(1) Fkh'tslm hukuku bilgisi konusunda ok derinlemi, bt gin~
lik yeteneine ulam kiilere verilen san. . K.
266

yeni

OSMANLILAR TARH

Aslnda bu iki kiinin, yani Ali Suavi ile Ziya Beyin, gerek ki
ilikleri ve kendilerini beenmilikleri ile peelemeye altklar
bu davalarnn altnda yatan gizli niyetleri sezmemek mmkn
deildir.
Ziya Beyin durmadan ortaya att davasmn zeti nedir? im
diye kadar yaymlad yazlardan anlaldna gre kendi kendini
OsmanlIlarn en hamiyetlisi olarak tantmak istemektedir. Yine
kendi grne gre, zamanm gereklerini en iyi anlam devlet
adam da kendisidir. te yandan, padiatmz Sultan Abdlaziz
hazretlerinin vaktiyle en yakm bir dostu iken, sonralar gadre u
rayarak i bandan uzaklatrlm olduunu tekrarlayp durur.
Kanaatine gre, bu duruma drld halde yine de hl vata
nnn selmeti iin almaktadr. yle kendini beenmi ve kendi
deerine inanm bir adamdr ki, Trkistan'da ne kadar adam var
sa bunlarn hepsi ya hain ya da cahildir de, sadece kendi Allahn
bir ltf ve rahmeti olarak yeryzne gnderilmitir. Buna ylesi
ne inanm durumdadr ki, neredeyse kendini bir yeni zaman pey
gamberi olarak iln edecektir.
Hasl, devlet ve Osmanl milleti u iinde bulunduu zor du
rumdan kurtulabilecekse ancak kendi sayesinde kurtulacaktr. Bir
kalemde btn dnyay altst edecek bir gce sahip bulunduu
vehmi iindedir. Bundan dolay ^kendine kalsa yalnz memle
kete deil, btn dnyaya yeni bir ekidzen verecektir.
Dava biraz ar ama, bakalnm, bu beyefendimiz davasn nasl
ortaya atmakta ve ynetmektedir? Uak makamndan vurduu
keskin seslere elindeki saz nasl uyduracaktr? Her eyden nce,
bir kere Avrupaya geldiinden bu yana yazd eylere baklsn ve
kendini bilenlerden sorulsun. Bu adamn kendi reklmn yapmak
tan baka hamiyet ve doruluunu ispatlar tek br gr, sz ve
ya yapm bulunduu ii var mdr? Olup olmadm anlamak i'n
asbnda neticesi oktan belli byle bir aratrmaya deer.
Bizler, kendi z memleketinde can, rz, mal ve namusunu te
min eden kurulu kanunlarm sirslmasm temenni etmenin hamiyetlilik olmadn biliriz. Bal bulunduu br devletin bir sava
ta yenilmesini zevkle karlamann da hamiyetlilik olmadm bili
riz. Milletine, kk bir dmanna kar bile koyamayacak kadar
cizlik isnat etmenin de hamiyetlilik olmadn biliriz. Devleti ve
hkmeti aleyhindeki dman gazetelerin bile yazmaya tenezzl
267

YENt OSMANLILAR TARH

etmedii uydlurmalan ve hakaretleri yayp iln etmenin de hamiyetlilik olmadm biliriz.

Kendi kendini Fransada yaymlanan birtakm gazetelerde, Le
histan Komitesi gibi bir cemiyetin bakan olarak tamtmaya aba-^
layp bmdan sonra da o cemiyet adma yaynlanmakta olan birtakm ktlam yine kendi yazlanyle dolandrd halde: Benim
yazdklarnm altmda imzam bulunur. diyerek riykr bir dil ve
kt bir hilekrlkla ortaya atlmanm da doruluk ve hamiyetlilik
olmadm biliriz.
Biz, o kanaatteyiz ki hamiyetlilik ve doruluk aka yaplr;
bunlar saklanmaz veya ortaya kacak diye bunlardan korkulmaz.
Ziya Beye gelince: Kendi Avrupa'ya geldi geleli bunlarm hep
sini ve daha bakalarm bir su olarak ilemitir. nallah, ileride
sras geldii zaman, bunlar birer birer ortaya konulacaktr. Acaba,
kendisinin vatana hizmet dedii eyler bunlar mdr? Yoksa, va
tana hizmet olarak imdiye kadar vatana ve millete ettii kfr
ve knamalar m saymaktadr? Dorusu, kimse onun bunlardan
baka bir hizmetini bilip tanmamaktadr. Zaten, kimse kendisin
den byle bir hizmet de ummamakta ve beklememektedir.
Sonra, insan anp duruyor: Hi hamiyet gibi ruhsal bir nite
likte, hilekrlk ve iki yzllk gibi eytan ii tutum ve davran
lar ayn yrecte nasl olur da birleebilir? Esasen bunlara ne ha
cet? Ziya Bey de, Suavt Efendi gibi, birka kere vaazlarda bulnup br gazeteye birka say yaz yarmakla bu son bir iki sene iin
de meydana kp kendini biimlendirmedi ya!. O, bundan nce
de bir hayli grevlerde, memurluklarda bulunmu br zattr. Ma
demki kendi kendini son derece bilgili ve alkan br kimse ola
rak gsteriyor, o halde imdi sormak isteriz: Bulunduu bunca
memurluk ve grevlerde devlete ve millete ne gibi yararlklar do
kunmutur?
Amasya, Samsun ve Kbns mutasamflklannda, iki kere ye
si bulunduu Mec!is-i Vlda, Beylikilikte, Adliye nazrlnda.
Zaptiye mstearhmda neler yapmtr, bunlar anlamak ve
renmek isteriK?
Acaba, grev ve hizmet diye, karalad gazel ve kasideleri m
gsterecektir? Yoksa, zihinleri bulandrmak iin unun bunun aley
hinde uydurduu hilelerden mi sz edecektir? Onu da bilemezlik,
bizzat kendi hkmetin br memuru bulunduu halde, hkme ine
kar yapt serkeliklerden mi dem vm-acaktr?
268

YEN OSMAJILILAR TAHH

Behey birader; Sen belki yarathtan ok zeki bir adam olabi

lirsin, ama, hkmet denilen eyi nasl oluyor da tek bir kiinin
tutmntmdan, laydi bilemedik, be on kiinin tutumundan ibaret
sanyorsun? Byle zannettiin in de aslnda devlete ve millete
serkelik ettiin halde sadece ahslara serkelik ettiin kanaa
tinde bulunuyorsun?
Haydi, devlet idaresi seni memnun etmiyor, yani hkmet ve
millet ileri hakkmda imdiki gidile senin dndklerin al
t iin, sonu olarak grm olduun noksanlar seni tiraza sevkediyor diye dnelim. yi ama, bilmez misin ki saltanatm eline
emanet edilmi olan ve padiahm padiahhm kabulle pekitiril
mi bulunan kudretler ile hkmet bizde devletin deta ahslam halidir. Dolaysyle, kendin de bir memur paras iken, devle
tin ve btn milletin toplammn bir btnnden meydana gelmi
olduunu bilmen gerekirken, hatrma gelmi olanlar hatta iti
raz yoluyle de olsa usulne uydurmayp hkmete kar aktan
aa serkelik etmenin padiaha da kar durmak olduunu akl
edemiyor musun? Sen padiaha kar da isyan etmi olmakla, aym
zamanda, devletine ve milletine kar da isyan etmi oluyorsun.
syan isyandr. Ha silh kaldrarak yaplmtr, ha kalem oy
natarak. Bu iki hareketin de nitelik bakmndan birbirlerinden hi
bir fark yoktur. Hem hkmete aka ve keskince dmanlm
iln edeceksin, hem de padiaha bal kaldn ve onun sadk bir
klesi bulunduunu ileri sreceksin. te bu olamaz. Byle bir dav
ran, silhla ekyala kalkan haydutlarn akllarnca uydurduk
lar birtakm mazeretlerdir ki hi br nemi ve deeri bulunma
maktadr. Sen byle yapmakla o takmdan haydutlara yeni baz
safsata dersleri vermekten baka bir ey yapm olmamaktasn.
Bunun bir benzer baka hi bir yerde, hatta derebeylikte bile g
rlmemitir. Bu btnyle sana zg yepyeni bir marifettir.
Behey birader; sen devletin ve milletin saadetini ve selme
tini ne garip bir ekilde dnyorsun ki bunlar ilk bakta kii
sel intikamlarla tartmaya abalyorsun. Bizim bildiimiz vatana
hizmet etmek, una buna airane vgler ya da una buna svg
lerle deil, ile ve almakla olur.
Yok yok, ne sylense bounadr. Yaplanlarla sylenenlere
hangi taraftan baklrsa baltlsra, gze arpan ey sadece hrstr ve
garazdr. Zaten elbette yle olacaktr, baka trlsn yapmak si269

yeni

OSMANLILAR TARH

a lelizden gelmez. Ben una hayret etmekteyim: Niin adi ya>

lanclar ve sahtekrlar gibi politika hilekrlarmm da dzenbazlk
lar kendi szleri ve ileriyle meydana kmasn, niin gerekler,
teki hayat konularnda olduu gibi, ak ve seik olarak belir
lenmesin?
Gelelim Ali Suavi Efendiye; Bu adamn evvel ve sonra yazd
eylerden de anlalaca zere, siyaset bakmndan kendine zg
li bir kayda deer gr yoktur. Siyasetten anlamak, muhakkak
, bir meziyettir. Ali Suavi Efendi, bu meziyetten btnyle yok
sun bulunduuna gre, onun kendine zg ^kirleri zerinde dur
mak bo inanlarla uramaktan baka br ey saylmaz.
in garip taraf, durumu byle olduu halde bu adanun kibir
ve azametinden de geilmez. Kibir ve azametle gerek deeriliin ne olduunu farketmekten ciz bulunan bu adama ancak ac
mak gerekir. Ne yar k kendi bu zavalhlnm hl farknda de
ildir. Byk bir marifet zannettii uydurma ve deersiz grleri
le hair neir olup dumr. Bundan dolay onun bu ynlerini akl
la n balarnda bulunan kimselerin alayc kahkahalarna havale et
mekle yetiniriz.
Buras neyse ne ama, bu adam, ayrca ilim ve fazilet sa
hibi bulunduunu da iddia etmektedir. Son zamanlarda, iitip
rendiimize gre stanbulda iken bama sark sarmaya ve cami
lerde vaaz etmeye balad sralarda, ilimden anlayan ve gzleri
ak baz evreler ona Protesta^ Suavi (1) adn bile takm
lardr.
Asimda, kimden ders alp ne zaman ve nasl bir ekilde, nere
de imtihan verdii, hocalk yapmak hakkm ne suretle elde ettii
gibi konularda hi bir zaman kimseye ak bir alnla hesap vere
meyecek olan bu adam talihin ne garip bir cilvesidir ki uzun
ca bir zaman halk arasmda lim olarak hret bulmutu. Ettii
vaazlar hi bir zaman yksek slm dininin nemli sorunlarm kap
samyordu. Yapt iler sadece birtakm kasidelerin aklanma

d) stanbulda vaazda bulunduu yllarda Ali Suaviye

Protestan Ali
Svvi dendiini tek bir kimse bile duyup iitmi deildir. Burum
byle olduu halde, o tarihlerde Paris Eliliinde atae bulunan Rijat BeyHn olmam eyleri olmu^ gibi gstermesi kendi hesabn esef
verici bir haldir. (Eserin yazarnn notuj
270

YEN OSMANLILAR TARtHt

smdan ibaretti. Kaside aklamas baka ey, din bilginlii ise tamamiyle baka eydir. Ancak, bu hususlardaki incelikleri bilmeyen
geni halk ymlar, hatta kendiliyle dostluk kuran baz aydm ev
releri onun bilginliine inanmlard.
Yalancmn mumu yatsya kadar yanar, derler. te bundan do
lay bu bo inan da uzun srmemi; Ali Suavinin taknmak iste
dii bilginlik sfatmn kendisinden ne kadar uzak olduu ksa za
manda bizzat kendi szleriyle ortaya kmt. ok kr ki mem
lekette hl derin ve deerli din adamlar vard. Bunlar Ali Suavi
gibi yerden bitmi kimseler olmayp her biri fiilen ok uzun yllar
medreselerde okuyarak sa sakal aartmlard. Bunlar, ayrca, te
miz eteklerini hi bir zaman hile, yalan ve dolanla lekelememilerdir. Gidie baklarak Ali Suavi'nin nitelii ve lm deeri ksa
zaman iinde herkes tarafndan renilmiti. te bundan dolay
dr ki, onun bilginlik derecesini ^bir uyarc ders olmak zere
biz bir iki satr iinde anlatmaya alalm:
Ali Suavi Efendi, vaktiyle stanbul'da yapt gibi Avru
paya geldikten sonra kendisini bilgin tantmakla yetinseydi ve yi
ne oradaki gibi birtakm kasideler erhetmekle kalsayd, bu me
selenin aklanmas dorusu zor olurdu. nk, ortada hi bir za
man bulunmam olan bir eyi belirleyerek ispat etmek elbette ki
gtr. Fakat bereket versin k, bu adam, bu mkl zerek onu
ortadan kaldrmak lzumunu ok daha nceden hissetmi gibi,
uzunca bir zamandan beri Paris'te Ulm Gazetesi adl (1) bir der
gi yaynlamaktadr k, bilgin olup olmad, sadece bu derginin
iinde yazd eylerden kolaylkla anlalabilir.
Bu dergide, bugne kadar, yani onuncu uays kncaya dein,
bahsettii ve daha dorusunu sylemek gerekirse bahsetmeye yel
tendii ilim ve fen konulan unlardr:
(1) Ulm Gazetesi, ad gazete, fakat kendi dergi olan bir yayn organ
idi. Ali Suavi, Hrriyetin yaynlanmaya balamas zerine, Londrada
kard Muhbir gazetesini kapatm ve 186S balarnda Parisle hu
dergiyi yaymlamaya balamt. Suavi Ulm u elle yazyor, tahasmas ile bastryordu. 18701871 Alman - Fransz sava srasnda
Lyona geip dergisini bir sre orada karm, savatan sonra tek~
rar Parise dnp bu kez bir bastmevinde yaynlamt. Ama Ulm'
o tarihter ksa bir zaman sonra kapand.
271

YENt OSMANLILAR TARH

Eski alar Tarihi, Antropoloji, Genel Politika, Jeoloji, Biyo

loji, Hattatlk Sanat, Szlk, Dil Sorunlar, ince, Eski Finike Di
li, Uygurca, Rumca, Latince, Franszca, ngilizce, Aruz lmi, Edebi
yat, Genel Felsefe, Fizik, Matematik, Cebir, Astronomi, Dnyanm
Acaip Olaylar, Dou Kltr, Din ve eriat Meseleleri, statistik,
eKIm lmi, Ekonomi, Yeni alar Tarihi, Paleontoloji, Ticar Def
ter Tutma Usulleri...
Bunlara bir de Hzr'm lm ve Onun Darda Kalmlara
Yardm eidinden btnyle kendi incelemesi (!) ve uydurmas
olup da imdiye kadar kimsenin duyup iitmedii yirmi kuruluk
kitaplarn ilnlar ilve olunursa aduu ettiimiz derginin kk bir
tanmlanmas yaplm olur.
Demek l A Suavi Efendi, btn bu adlarm ettii bilimlerin
hepsini bihnektedir. Geri, bilimsel bir dergide hele ki zaman
mzda maksatlarm ve tariflerini bilmemek caiz ob'^ayan tm in
sanlkla ilgili bilgi ve kltrden daima bir nebzecik bir eyler ya
zlabilir, hatla bunlarn yazlmasnda fayda da vardr. Bundan do
lay, byle br yaynn sahibinin btn bu saylan dallarda allme
olmas lzm gelmez. Ancak, ne var ki bu adam kendini zorla acaip
bir aMme eklinde gstermek ister. Gazetesinin sekizinci saysn
da mesel der k:
Bu gazetede ilim ve fen konular zerine bahisler yazlr. im
diye Radar yazdklarmz daha oJc yksek tabakaya hitap eden baz
grleri ve dnceleri kapsyordu. Bundan byle de ayn yolda
devam etmekle birlikte, bu sekizinci sayda grlecei zere, avam
tabakasm ilgilendirecek konu ve meselelere de yer verilecektir. Bu
gJ, Avrupada mevcut ne kadar ilim dal varsa, bunlardan her bri
iin zel birer kitap hazrlanacak, bunlarn Ulm Gazetesi nde
Trke brer rnekleri verilecektir.
Al SiavS, gerek anlam ile, bir megalomandr. Baka br sa
yda sanM yazy yazan bir bakas imi gibi (1) kendini slml
n en byk bilginlerinden olan mam Gazali Ue aym deerde gs
terir. Bazan bununla da yetinmez, yine ok byk bir slm bilgi(1) Ali Suavi- Ulm uw btn yanlannt batan baa kendi yazTmkta,vd. stanbulda ve Londrada kard Muhbir gazetesinde de du
rum byle idi. Ancak o, sk sik kendinden de sz eder, fakat '-eridin
den sz ettii vakit bunu bir bakas yazm gibi gsterirdi. ^. K;
272

YENt OSMANLILAR TARH

si olan Zemaheriyi ele alarak kendini zamanmzn Zemahersl

gstermek sevdasna kaplr. Halbuki, her eyden nce, Avrupad
mevcut ilim kitaplarm deil masal kitaplarn tercme edebilmek
iin bile, bu ktada yazlp konuulan dillerden bir ikisini bilmek
lzm gelir. Kendi ise ilm kitaplar bir yana dursun ngilizce ve
Franszca en basit haber gazetelerini dahi doruca okuyup anla
maktan gerekten cizdir.
Sonra, tp ve daha baka konularla ilgili olup ileride yaynlayacam vaadettii bilgi ve kltr eserleri mstesna olmak zere,
sadece yukarda adlarn sralad dallar bile otuza yakn bir ye
kn tutmaktadr. Haydi, eriat limleri, Siyas limler ve Biyoloji
gibi renilmesi pek ok zamana ihtiya gsteren bilgi dallarm ede
biyat konulan ile eit tutalm ve bunlar birbiri iinde her bir da
ln renilmesine ikier yl harcadm kabul edelim. yi ama, ken
di henz otuz yandadr. Haydi biraz daha hogrrl olalm: ki,
bilemedik ilme birden balam da birbiri iinde her bilim dal
ma bir sene mr harcam olsun. Bu takdirde de yine otuz sene
gerekir. Acaba, bu adam henz memede st emerken mi okuyup
yazmaya, daha dorusu ilim ve kltre ynelr.itir? Byle bir ma
rifet, deil Trkistanda, dnyann hi bir yerinde eine rastlanl
mam olaanst bir olay olur, hikmetini anlamaya da asl m
kn yoktur.
kp krsiye vz, herkese tlim-i fazi eyler;
Nadir mn-y fazi bilmez, ol biare cahildir. (1)
Bu konu zerinde bu kadar durup fikirler ileri srdkten son
ra, artk, bu adamn her ilim dalnda yazmaya yeltendii sama sapanlarla bouna okuyucularn balarn antmayalm. Yalnz, bir
zamanlar giymi olduu elbiseye gre, brakalm teki ilimleri ve
batya zg fikir ve kltr akmlarm, kendinin eh iyi bilmesi ge
reken eriat ilimlerindeki yeteneini ve meharet derecesini yeni
ve baka bir rnekle ortaya koyahm:
Ali Suavi, gazetesinin beinci ve altmc saylarnda faiz ile te{1) tVtz krsye karak herkette faziletin ne olduunu retmeye a
lr ama, faziletin gerek anlamnn ne olduunu soracak olsanz,
buna kendi de cevap veremm; nk o aslndam zavalt bir ca
hilden baka bir ey deildir.^ anlamna. $. R.
273

f/18

YENt OSMANLILAR TARHI

feciliin eriat asndan farkna dair gya lm aratrma yapp,

eriat kitaplarnda yazl ve malm beylik szlerden birkan
Trkeye aktardktan sonra, kendine gre birtakm ikmler
karp bilgiler savurduktan sonra yle sylyor:
O halde bor almak caiz olduuna gre, bor vermek de
caizdir; bunlar birbirini zorlayan ve gerektiren artlardr.
Ne var ki bu adamn gerekte tslm lukuku konusunda en
kk bir bilgisi bulunsayd unu bilmesi lzm gelirdi ki:
Alnmasn caiz olmayan eylerin verilmesi de caiz deildir.
Her ne kadar zaruret ve iddetli ihtiyatan dolay yasaklanm bu
lunan eyler yasaklanmam gibi kabul edilirse de geici eylerde
asl olan, geicilik ve yok olmakbktr. Mni zil oldukta memnft
avdet eder (1).
te yandan bir adam, byk bir faiz karlnda, bor para
almaya muhta duruma debilir. Lkin, bu byle oldu diye hi
kimsede byk bir faiz ile bor para vermek ihtiya ve zorunlu
luu yoktur. Btn bunlardan dolay, AH Suavinin faizcilik ve te
fecilik konusundaki hkmleri her bakmdan sakat ve uyduiv
madr.
Anlalan imdiye kadar gelmi olan byk slm din bilgin
leri, hukukular ve dnrleri bu meselenin haylden ibaret ola
cam anlayamamlar da sen imdi bunun farkna varyorsun y
le mi? Anlalan, bor para verenin mutlaka mslman olmas ge
rekmeyeceini ve dnyada faizcilik ve tefecilikle una buna bor
vermek suretiyle teden beri ad yapm Yahudi adl br mllet ol
duunu bile bilmiyorsun!..
te Al Suavi Efendinin Ulm gazetesinde yazdklarmla
hepsi bu eitten eylerdir. Artk, kalann varn siz dnn.
Verdiimiz bu rneklerle bu adamn bilgi derecesi hakknda
bir kanaate varmayan ve syledikleriniizde mbala bulunduu
nu zanneden ^rar ise, bunlar bizzat Ulm Gazetesi ni alp onu
(1) tslm hukukundan derlenen bu ve benzer szleri Mecelle adl ki
tapta klieletiren Ahmet Cevdet Paadr. Mni zil olunca mem~
n avdet eder kliesi de onundur ve Riiat Bey bu sz olduu gibi
alp kullanmtr. Szn anlam udur: Engellenen herhangi bir ey,
engelleme sebebi ortadan kalktktan sonra artk engellenmi olrm
niteliinden syrlr.
2T4

YEN OSMANLILAR TARH

okuyabilir, inceleyebilirler. Hem bunun Ai Suavi iin de faydas

olur; bylelikle br iki gazete daha fazla satarak yolunu bulur. Ga
zeteleri alanlar imdiye kadar grlmemi Rumcalan, inceleri,
Uygurcalar, Franszcalar, ngilizceleri ve daha baka eyleri ora
da bol bol grebilirler. Rabbim beterinden esirgesin.
te, kurulu dzenli kanun messeselerrrJzi ykmaya al
makla, yani, bu irkin yolu tutarak, gya devletlerine ve milletleri
ne hizmet eden bu iki zatn gerek iyzleri budur. Grenler Al
lah iin sylesinler. Birazck akl ve iziam olanlar ve zerre kadar
olsun vatanm sevenler bunlarla ibirlii yapabilir mi? Bunlarn
durup dinlenmeden meydana koyduklar ve beslemee yeltendik
leri alak davay derin bir nefretle reddetmemek mmkn m?
Paris, Ramazan: 27, 1286 (1869)
Kni Paazade Rfat
* *

Rifat Beyin Hakikat- Hl der Def-i htiyl adm tayan

brorn ite, olduu gibi yukarya aldk. Aslnda, bunda halin
hakikatinden en ufak bir iz ve eser olmadktan bata, dil ve anla
tm da son derece irkin ve saldrgandr. Ali Suavi'ye isnad olu
nan ar kfrler, kt deyimler, karsndakini cahil gstermeye
yeltenme abalar bunda, tekilerden ok fazladr.
Kald ki Ali Suavi fkh kitaplarnn en nemlilerinden
drt tanesinin isimlerini aka ortaya srerek zulme ve zalim
lere kar tutulmas gerekli yollar o kitaplar ahit gstererek
aklam ve ayrca 1869 ylj iin Osmanl maliye nazrnn d
zenledii bte hakknda g(^rekten ll birtakm tenkitler
yapm bulunmaktayd.
Bunda, Ali Suavi'nin zerre kadar yalan yanl, uydurmas ol
mad gibi, ileri srd fikirler ve tenkitler de hMmetin yap
t aklamalara ve rakamlara dayalyd. O halde, onu kr k
rne knamak, bizzat knanacak duruma dmekten baka bir
ey saylmazd. nk, o sene maliye tarafndan 761,879 kese, ya
ni milyon sekiz yz doku; bin yz doksan be lira ak bu
lunduu resmen iln olunmu; fakat, baht ve talihin yardm ile
184,750 kese, yani dokuz yz yirmi bin yedi yz elli lira kadar
275

YENt OSMANLILAR TAHtH

an (1) fazlas ile, kark maden paralarn ayarnn deitiril

mesinden de 37,800 lira salanabilecei muhakkak gsterilmi,
dolaysyla bir milyona yakn nazar bir meblla milyonun
te biri indirilmiti.
ite, Ali Suavinin, Rifat Bey'e gre, kabahati buydu.
Kald ki Ali Suavi Efendi, btenin rakamlara dayal bulunan
gelir ve giderlerini bir bir hesaplayp kaydettikten sonra demiti
ki:
senedir edilen bunca tirazn ve knamann verdii so
nu, yani sadrazanun toplumun heyecana gelmesinden dolay
kendine gelii ancak bu kadarck imi. Bu ne zulmdr, bu ne ba
taklktr. Vah isimlara vah!.. Bylesine lde bir zulm ve
dmanl, vaktiyle peygambere kar karak putperestlii savu
nanlar bile yapamamtr. Zulm ve dmanlk, kfirlik ve l
szlk denilen ey ite budur.
Mslman olmayan milletler ^hristiyanlk dnyas bu
halleri grdke devleti bugn kt idare etmekte olanlar deil,
bizzat mslmanlm kendisine ve asl yapsna kusur bulmakta
ve onu kltmekten zevk duymaktadrlar. Akl banda mslmanlar, bunu nasl olur da kabul edebilirler? te, slmln en
byk ve deerli fkh kitaplarndan olan (Mcteb), (Nehr Faik),
(Temrta) zlimin ve zlime yardmc olanlarla bu eit zulm
lerin yaylmasna hizmet edenlerin katledilmelerine bile fetv ver
mitir. Yine bu fetvaya gre, bunlar katledecek olanlar gnaha
de^l, sevaba gireceklerdir. Ve billhil-kerm katledilmeleri farz
olan alaklarn banda o l Paa gelmektedir.
li Paa, sadece devleti byle tehlikelere atmakla sulu deil
dir. Onun evresini sarm bulunan bir sr fitne fcr, sefahete
dalm, lubali damlar da hep onun yznden tremi, gn
na kmlardr. Biz padiahmz Sultan Abdlaziz Han hazretle
rini, imdilik, hl dinine ok bal ve btn mslmanlann n
deri olarak tanyoruz. Eer, l Paa denilen bu kfir adam mil
lete bu kadar kyasya zulmediyorsa, muhakkak ki bu olup biten
lerden kendisnin haberi yoktur.
Ne var ki haberi olmamanm da bir snn vardr. Gafletin bu
(1) Eskiden tanm rnlerinin onda birinden alnan vergilere bu ad ve
rilmekteydi. . K.
m

yeni

OSMANLILAR TARH

kadan da bir padiah iin artk fazladr. Bu mesele, gayn bura

da sona ermeli ve padiah hazretleri uyanmaldr. Eer istenilen
ey, ocuklar gibi aldanmak ve oyalanmak ise, hepimiz yeteri ka
dar aldandk ve oyalandk. Evet, artk yeter; vatan evltlar, va
tan kardeleri gzlerini amaldrlar.
te, ben naiz Ali Suavi, tertemiz ve kaytsz duygu ve d
ncelerimden ileri gelen bu meseleyi vatan kardelerime jjek ak
olarak ve ok doru drst bir ekilde aklamakta sanrm
ki kusur etmedim. Bildiimi saklamamay baardm iin, yann Tann katmda da sorumluluktan kurtuldum kanaatindeyim.
Suavi
3 Rue Chateaubriand
Paris
* * *

Peki, imdi u jrukarda okuduunuz szleri bir yazarn fesat

lkla dolu kkrtmalar olarak m kabul edeceiz? Yoksa, bunlan
bir ifls gereinin zerine, ortaya msbet rakamlar koyarak, ei
len hamiyetli bir insann vaazlar m sayacaz? Bu vaazlar sonun
da gsterilen kar yollar bir hiyanet sayarak, bu kar yollan
gstereni akla gelmez ekillerde sulamakla kendimizi i yapm
m sayacaz?
Bize kalrsa, Ali Suavi, bu yazlarnda ne kkrtmalarda bu
lunuyor, ne de ortaya fesat dolu fikirler atyor. Bir israf ve n
n sonunu hesaplayamaz adam ki, yce halifeliin ve ulu padiah
lk makamnn kesin yetkilisi ve i grcs sfatn tamakta
dr. Memleketin bugnk idare tarz ve kurallar gerei olarak
her trl yetkilere sahiptir, hatta musallattr. Btn bunlarn
sonucu olarak, iyiyi ktden ayrmaktan tabiatyle sorumludur,
ite bu mutlak yetki sahibi bulunmann ve kesin sorumluluk ta
mann sonucu olarak, olumlu ya da olumsuz, yaptklarnn b
tn akibetlerine katlanmak, raz olmak zorunluundadr.
te yandan, biri kyor, bu devlet adamnn yaptklarm sra
ladktan sonra, yine olumlu ya da olumsuz olarak, kendisine hak
ettii eriat cezalarm gstermekle yetiniyor. Evet, sadece gster
mekle yetiniyor; yoksa kimsej'e Kalkn, yle edin, byle davra
nn!.. demiyor. Hazreti Muhammedin, memleketine ve milletine
ihanet edecek bir kimseye lyk grd cezalan, slm hukuku
nu tekil eden fkh kitaplanndan kararak iln ediyor.
277

yeni

OSMANLILAR TAiUHt

te, olan biten bylesine ortada iken Rifat Bey, Ali Suavi
Efendi iin: nsanlardan, yani yaratlanlardan utanmad gibi,
Tanrdan, yani yaratandan da korkmayarak Hazreti Muhammed'in yce ve anl eriatn, kendi fikir ve ahlknda olan alak ma
yallarn, ayn lde alaka kinlerine h let zanneder... di
yor.
Rifat Bey'in kendi fikir ve ahlknda olan alak mayallar
szlerinden kastettii kimseler Namk Kemal ve Ziya beylerle on
larn hamiyetli ve fedakr arkadalar olan Yeni Osmanllar Ce
miyeti yeleridir. imdi, bu durum karsnda yaratlandan utan
mamak szne gerekten uygun bir tip aramak gerekirse hak
budur ki bu Ali Suavi olmamaldr. Tam tersine, bu tip bir za
man nce Yeni Osmanllar cemiyetine katlp da sonralar bi
linmez neden o cemiyet yelerine ve kutsal amaca ihanet eden
kimsedir. Ksacas, bir taraftan kendi iftirada bulunurken bir ta
raftan da, iftirada bulunduklarn, hilekrlkla sulayan hilecidir.
Rifat Bey'in bu bror yaynlandktan ksa bir sre sonra
Yeni OsmanlIlarn dinamik ve ateli yesi Reat Bey, ona bir ce
vap yazd. Yine elyazs ve tabasmas ile yaynlanan bu cevap bir
mektup niteliindeydi ve Rifat Beye hak ettii eyleri yeterince
sylyordu.
Reat Beyin mektubu udur:
Paris'te Kni Paazade Rifat Beyefendye,
Geenlerde yaymlam buyurduunuz Hakikat- Hl der
Def'-i Ihtiyl adl kitapmz okudum. Buna en iyi cevap: n
grakl klhlan giydin, meydan- muhabbete dkldn, (1) de
mekten baka bfr ey deUdi. Biz de, yle desek mi demesek mi,
dye biraz dndkten sonra u saturlan karalamay uygun gr
dk.
Beyefendi; cemiyetimiz Paris'te ilk topland zaman biz sizi
aklmza getirip de oraya davet etmi deildik. Siz kendiliinizden
geldiniz, aramza kartnz. Hatta, dostlarmzdan bazlar ve zel
likle Ziya Beyefendi sizden kukulanm, hal ve tutumunuz ona
gven vermemiti. Fakat, Nank Kemsd Beyetendi'nin araclk
etmesiyle bu kuku giderilmeye alld. Namk Kemal Bey, sizi
(1) Eskiden kullanlan aatlaUct bir deyim.
278

YEN OSMANLILAR TARH

eskiden beri tandn, ok drst ve mert br kimse olduunuzu

ileri srd. Onun hakkmzda verdii garanti yeterli sayld. n
k, temiz kalpli bir adam olan bu arkadamz, sizi bir karde gi
bi seviyor, size gveniyordu. Vaktiyle bir dairede yan yana al
m imisiniz ve naslsa onun tevecchn kazanmsnz. Her ne
ise, onun aracl ile sizi cemiyetimize kabul ettik.
Ama ardmz nokta urasdr: Durup dururken neden l
zum grdnz de Ziya Bey ve Ali Suavi Efendi bata olmak zere,
Yeni OsmanlIlar Cemiyetine atmak ihtiyacn duydunuz?
Ziya Bey, size cevap verebilirdi, hem de cevabm en lsm
verebilirdi. Oysa kendisi sktla karlk verdi. nk, arada Na
mk Kemal gibi en sevdii bir dostu vard ve sizi aramza almakta
onun byk rol olmutu. Namk Kemal, yapt b araclktan
dolay ylesine mahcup olmutu ki, Ziya Bey, bu mahcupluu ye
ter bir ceza grd iin, sze cevap vermeye tenezzl etmedi ve
bykln korudu.
imdi ise hepimizi, kutsal bildiimiz amacmz ve cemiyeti
mizi suluyorsunuz ki, dorusu artk buna kimse tahamml ede
mez.
atm eylerden biri de brornzde bu ana kadar tutageldiiniz yoldan zerre kadar sapmadmz ve hi kimsenin si
yasi fikirlerine ortak olmadn;^! bir kere daha iln ile, durumu
stanbula bildirdiinizi ileri srmenizdir ki, sadece bu bile ile
mi olduunuz yalanclm apayn ve pek belirgin bir belgesidir.
nk, siz ya stanbul'a bal ve sadktnz ya da stanbula mu
halif bulunan bir partiye katlm: idiniz. stanbula sadk ve bal
idiyseniz, bir sre nce neden bizim partimize katldmz? Deil
mi ki partimize katlmtnz, o halde hangi yzle stanbul'a da
sadakatinizi iln edebiliyordunuz? Bundan ancak, u sonu ka
rlabilir: Demek ki sizin partimize katlm gibi grnmeniz sa
dece zel bir maksat iin, yani casusluk iin imi.
Beyefendi; bu gibi ocuka oyunlarla ^kl ahlk sahibi bir
kimsenin byle davramlarla kesinlikle ilgisi bulunmamak gere
kir siz, bizzat kendinizi dnya leme kar maskara etmekten
baka bir ey yapmyorsunuz. Eer szlerime itimat etmezseniz,
emin olunuz ki, gelecek zamanllar size Hakikat- Hl... perdesi
altmda oynattnz hileli oyunlarm kat kat fazlasm oynayacak
279

YENt OSMANLILAR TARlt

ve SZ bylece mkfatlandracaktr. Ne diyelim, insanlar er ge

ektiklerini bieceklerdir.
Reat
Paris, 17 ocak 1870
C !j 5

Reat Bey'in bu mektubunun yaynlan srasnda, Hrriyet

gazetesinde de aadaki bildiri kmt;
stanbul'da yurtseverlikleri ve faziletleri le tannan baz
kimseler, orada baslan gazetelerde bugnlerde Yeni Osmanllar
Cemiyeti mensuplarndan ve ileri gelenlerinden baz kimseler
aleyhinde yazdrlm edep ve terbiye d makalelerden znt
duyarak bize sk sk mektuplar yollamaktadrlar. Bu mektuplar
da, yazlanlar hakknda, neden bizim bir eyler sylemediimiz
knand gibi, aynca o makaleler hakknda verilmi deerli ce
vaplar da bulunmaktadr ve bmlann Hrriyet gazetesine konul'
mas istenmektedir.
Bu zatlann, sadece Ve insafllk duygusu ve hamiyet dolu bir
vicdanla gsterdikleri yardm ve iyilikseverlikten dolay, her ey
den nce, duyduumuz kran borcunu demek isteriz. te yan
dan, gelen bu mektuplarm hepsini Hrriyet'e koyamadmz iin
sahiplerinden zrler dileriz. Bu zrlerimizin kendileri tarafmdan kabul olunacam da ummak isteriz.
ki buuk yla yakm bir zamandr bizim yaynlarmz zle
yenlerin aka bildikleri zere, bizim Avrupaya geliimiz ve bu
kadar zamandan beri almuz, yle okul ocuklarmm birbirle
rine mahalle aralarnda ta dvne kmalarma benzemez. Bun
dan dolaydr ki kiisel kin ve ekememezlik yznden una bu
na svp saymak da elimizden gelmez. Bizlerin tek amacmz, bu
gn vatanumzm iinde bulunduu byk tehlikeyi ortadan kaldr
maya abalamak, bu tehUkeye sebep olanlarm hilelerini ve fesat
larm ortaya koyarak, iin selmete kar yolunu aramaktr. Biz
lerin katksz niyetlerimiz bundan ibarettir. Bi^er bu kutsal ama
etrafmda tek bir vcut gibi birlemi bir haldeyizdir. Bu beraber
liimiz cemiyetmlzin gerek ve namuslu yeleri iin br namus
ve insanlk szdr. Bu szn gereklii her zaman ispatlanm
tr. Yoksa, yle ad sam, kim ve ne olduu bilinmeyen kimselerle
al veriimiz yoktur. O kimseler ki be on kuru aylkla, gazeteci
280

YEN OSMANLILAR TAPJH

Sarrafyana (1) veya falana filna ktiplik etmekten baka bir ey

bilmezler. Fikir ve dnce bir yana, daha doru drst br ya
zlan ve imllan bile yoktur. Bunlar, bir eit ayaktakmdr ki,
kendilerini ve hadlerini bilmedikleri iin, bizlere dman gein
mekle adam olmaya ve adamm gibi grmeye alu'lar. By
le grnmekle, akllarmca, baz kimselere de yaranacaklardr.
Bu zavall ve densiz adamlann bavurduklar edepsizliklere
karlk vermek bizler iin gerekten bir tenezzldr ve byle bir
tenezzl hi bir vakit bizim elimizden gelmez. Bu kuru kalabahm yazdklar trl eit sama sapanlann bizim namus ve hay
siyet derecemize kadar ulamasma asl imkn yoktur. Bunlar,
kendileri syler, kendileri yazar, sonra da bu syleyip yazdklar
iin kendi kendilerine vnrler. Onlan tek alklayacak evre,
kendilerini kkrtan ve kendilerine menfaat salayan birtakm
zavalllar grupudur. te, btn bunlardan dolay, bunlar ne kadar
edepsizlik ederlerse etsinler, hi bir zaman biz onlara terbiyeye
armak iin bile, suratlarma sille vurmaya tenezzl etmeyiz,
edemeyiz, etmeyeceiz.
Hatta ad geen mektuplarda denildii gibi, bu szler gazete
cilerin olmayp belki Kevkeb-i ark (2) nin niteledii ekilde:
Devlet gemisinin anl ve erefli kaptam ve yce halifelik
makammm ^bir pusula gibi her meselede, her ite yol gste
reni ve yetkilisi, be vakitte daima cemaatle birlikte namaz klan,
birtakm din bilginlerini meclisine toplayp onlardan feyiz alan,
gerek Trklere, gerek yabanclara kar ramazan aylarnda birka
kere hatim indiren, bundan dolay da yana yreye her zaman b
brlenen, shhatsz ve ok baklmaya muhta amma devlete ok.
gerekli mbarek (!) vcutlarua aldrmayarak en dindar adam
lara rnek olacak bir tarzda, ramazann her gn muhterem va
lidelerinin mezannm baucuna giderek onu ziyaret vazifesini ye
rine getirdikten sonra hasret gzyalar dken, dounun btn
islmlara zg yksek tutum ve faziletleriyle birlikte batnn ol
gunluklarm da kendi kiiliinde birletirmi bulunan, bilgi ve
kltl dnyasmn ei benzeri bulunmaz bir rnei olup gya Hazreti Muhammedin uygarlk anlay ile bat uygarlk anlaym
(1) Aleksan Sarrafyan Efendi sonralar tIbreU gazetesini karmtr.
(2) bret gazetesinin ilk ismidir. (Bu notlar eserin yazarna aittir.)
281

YENt OSMANLILAR TABHt

bu millete en iyi ekilde anlatmakla grevliymi gibi bir role b

rnen, hasl en byk namusla birlikte namus saylan l Paa
hazretlerinin emir ve talimatyle yazlm birtakm Hakikat-
Hal der Def'-i thtiyl sprnt ve dkntleri olsa bile biz o aa
lk kimselerle hi bir zaman az dalana girmeyiz. Ve bizim
kanaatimiz odur ki byle adamlara byle yazlar yazdran l Paa
Hazretleri de o edepsizler kalabalndan forkh bir ahsiyet dedir.
t

Hrriyet gazetesinde kan bu ksa, fakat ok sert yaz l

Paa ile onun evresindeki kimselerin tmne birden ve bir ka
lemde verilmi kesin bir cevap olduu iin, ondan sonra hepsi
susmular ve yeni bir kalem mcadelesine girmek cesaretini yi
tirmilerdi.
stanbul'un ^baka bir deyile stanbulda kelimenin tam
anlam ile bal bana istikllini iln etmi gibi bulunan l Paanm en korktuu sz imdi hrriyet kelimesi ve o kelimeyi ken
dine ad yapm bulunan Hrriyet gazetesi idi. Artk karsndaki
herhangi bir kimseye, sz arasnda ve anlam gerei de olsa, (1)
bu kelimeyi ettirmemeyi prensip edinmiti.
Ancak ne var ki, kendi merak ve tecesss zoruyla Hr
riyet gazetesinin ister istemez en sadk ve devaml okuyucusuydu.
Tek bir sayy bile okuyup incelemeden edemezdi. Gazeteyi Avru
pa'da yaynlayanlar onun bu durumunu bildikleri iin inadna
bu kelimeyi sk sk kullanyorlard. Gazetenin adnn Hrriyet
oluu bir yana, sk sk hrriyet balkl yazlar konuluyor, en
umulmadk ve beklenmedik baka yaz ve makalelerde de hal
kn hrriyeti nden sz ediliyordu. Bu artk bir gelenek halini al
mt.
Bilindii gibi, bir insana ikrah ettii veya rkp korktuu bir
eyi ikide birde gstermek ya da hatrlatmak kadar, onu bizar
edici durum yoktur. Hrriyet gazetesi hem bu ekilde l Paay bizar ve tedirgin etmek, hem de halka, Tann'nm bu en b
yk ltfunu daima hatrlatmak amaciyle her frsatta hrriyet.
(1) Ehuzziya Tevfik Bey, burada belirgin bir heyecan gstermekte, artk
kendini savunamayacak durumda bulunan kars taraf Abdlhamite yaktrlan biimde engin br vehimle sulamaktadr. .K.
282

YEN OSMANLILAR TARKtt

hrriyet hrriyet... deyip duruyordu. Dorusunu sylemek gere

kirse, bu sadece, bir kelime silhndan da ibaret deildi. Gazete
nin en gzel, en ateli ve heyecanl makaleleri, bu gzel sz altn
da yaynlananlard. Mesel ite bunlardan biri de u aadaki
makaledir ki. Hrriyet gazetesinin en sekin yazlarndan biri ola
rak Trk fikir ve edebiyat tarihine geecektir:

HRRYET
Bir ulusun sadece balda deil, deta insanln var oluunun
ve tm mutluluunun kaynadr hrriyet. Dnyada insanolunun
iyilik ve gzellik adna meydana getirdii ne varsa iyice arat^acak olursa hepsinin temeli dnp dolap hrriyete dayamr.
Mesel, insanlar insan yapan en byk nedenlerden biri olan
nefsini bilme, tanma ve ona gvenme, hrriyet olmadka asl
meydana gelemez. nk, hakkmdan gvenli ve erefine saygl
olmayanlar iin er ge zillete katlanmak gerekecektir.
Her kk byk topluluun, en byk koruyucusu olan va
tan sevgisi, yurt sevgisi dediimiz ey de ancak hrriyetle mm
kn ve devamhdr. zgr bir idare altmda bulunan yerlerde d
mana kar asker kar durur. Hr memleketlerde ise ahali as
kerden ok daha fazla abr.
Egemenliine sahip bulunan bir halk iin vatan, bizzat o halkm z evi, belki de saray gibidir.
Bir kere, elde mevcut olan siyas tarihlerde medeniyetin be
ii saylan Eski Yunanistan m ahvaline baklsn ki, o kadar k
k olan bir toprak parasnm ahalisi, Asyanm yansma malik
bulunan koca ran devletine kar nasl direnmi, hatta, yer yer
ve zaman zaman ona kar nasl zaferler kazanmtr. Akl ileyen
hi br kimse iin zerre kadar phe kaldrmaz bir gerektir ki,
Eski Yunanhlar, o zamanki yeryznde yerlemi ve yaamakta
bulunan teki uluslardan tabiat verimleri bakumndan daha
stn ve daha belirli bir imtiyaza sahip deillerdi. Tarih bilenler
iin,uzun uzadya aklamaya ihtiya yoktur ki bu Eski Yunanhlarm ulam olduklar stnlk ve olgunluun tek temeli yne
tim tarzlarmdaki geni ve salam prensiplere dayah hrriyetti.
Baka bir deyile, onlar her alandaki gelime ve evrimlemele
rini sadece dzenli bir hrriyete borlu idiler.
283

YENt OSMANLILAR TARH

Eski Yunanistan, tarih alanndan silindikten sonra, byk

lk ve ycelik alanlar bu sefer de Roma devletine kald. Roma
devletini ise, o zamana kadar uygarlam evrelerce hi de bili
nip tamnmayan bir yanmadamn bir kesine toplanm birka
bin serseri kurdu. Ama, ite bylesine hor ve hakir bir toplulukla
balayan bir devlet srf hrriyet sayesinde hkmet merkezi
olan ehri o zamanm btn dnyasuun bakenti yapt. Uzun yz
yllar bilinen byk ktann Avrupa, Asya, Afrika pek ok
yerlerine tam bir cihangirlikle hkmetti.
Romadan sonra cihan medeniyetinin dou dnyasma, baka
br yarmadadan karak az zaman iinde bir afak gibi ar
ka ve garba yaylan mslman savalar nail oldular. Mslman
larn bu stnlnn en byk sebebi yine hrriyetti. nk,
slm eriat, btn dinler iinde, hrriyeti en ok ngren, hatta
bunu tanrsal bir adalet olarak tanmlayan bir yapya sahipti.
uras da ok dikkate lyk deil midir ki, eriat adna Tann nm adn yceltmek iin, savatan savaa koan mslman ku
mandan ve askerleri, islmh kimseye ve hi br zaman zor kul
lanarak kabul ettirmeye ynelmemi, tam tersine, herkesi tutum,
fikir ve davranlarmda hr brakmt. Hal byle olduu iin,
bir iki asr iinde, mslman ordularnn fethettikleri bunca ge
ni ve saysz lkeler halknn hemen hepsi kendiliklerinden bu
yeni mezhebi ve bu yeni din yolmu kabul ettiler. Tatarlar ki
zaptettikleri lkelerde sokak balanna tapndklar putlar dik
miler ve halk cebir yoluyla o putlara tapnmaya zorlamlard
sonradan yine kendileri, kendi zaptettikleri yerlerin asl halkmm
dinine ve milliyetine girerek tarih alanndan silindiler (1).
slm devlet ve hkmetlerinde ne zaman ve ne kadar geni
lde bayndrlk ve uygarlk kendisini gstermise, bu zamanlar
daima eriatn halka alabildiine zgrlk verdii dnemlere raslamtr. Endls Emev Devleti, Abbas Devletinin ilk alan,
Beri Ahmer devleti... hep bunun olumlu rneklerini tekil eder
ler. te yandan, mslman geindii halde birtakm arpk ide
olojilere sapan devletler zamamnda ise ki bunlarda hrriyet
(1) 12. ve 13. yzyillarda batya akn edip dou Avrupada Isloulaan;
gney dou Asyada ise miislmanlaan, Trkleen ve Araplasan
Moollart ve tlhanhian kastediyor. .K.
284

YENt OSMANLILAR TARH

sz konusu deildi ve masum halk sadece kan dkmek ve k

kuvveti ile boyunduruklar altnda tutarlard memleketler dur
madan harapla ve yoksullua srklenmitir.
Ortaada, Avrupa halklarnda insanla ve uygarla hizmet
eden ve dnyaya bayndrlk adna baz armaanlar brakan hemen
hemen tek bir devlet vardr. Bu da Venedik ve onun bir eit
smrgesi saylan Cenevizdir. Bunlar, zgrl en bata gelen
ilke olarak kabul etmi kk birer cumhuriyetti ki srf hrriyete
verdikleri byk nem sayesinde dnyanm drt bucanda etkili
ve zaman zaman da egemen olmulard. Ayn adaki mstebit
birok Avrupa imparatorluk ve krallklarnn insanla pek ok
zararlar dokunmutur ama, yararlan o nispette azdr.
Bugn, Avrupa'nn ulam bulunduu ok byk ilerlemenin
ilk temel ta da Fransa Byk htillidir. Bu ihtillin tek itici
gc hrriyete kar duyulan derin ve sonsuz susuzluktu. Fransz
htilli, sadece kendi lkesine hrriyeti getirmemi, btn lke
ler iin hrriyetin gerekli anayasasn da dnyaya iln etmitir.
Gerekten de o ne heybetli halmi. Bir bendi:
Ey ehl-i vatan gel gidelim, an gndr bu;
Zulm at yine karmza kanl alemler (1).
Evldmz, ehlimizi (2) krdaki ordu
g- vefamzda tutup bomaya kkrer.
Saf balayn, artk sarln siz de silha,
Reyyn edelim isrimizl hn- miyha (3).
szleriyle mehur olan arknn (4) ahengyle galevana pelen bir
ka bin delikanl yrtk kunduralar, krk tfeklerle vatanlarnn
snrlarndan dan urar u amaz dnyann en byk ve dzenli
ordularm bir hamlede darma dank hale getirirlerpi.
(1) Alem: Bayrak. .K.
(2) Bu kelimenin buradaki anlam ej tir.
(3) ^Gerekirse kendimizi kandan meydana gelmi sellere bulayalm
anlamna.
(4) 1792 ylnda, istihkm subaylarndan nl Roer de Lisle tarafndan
yanlan ve sonra bestelenmi- bulunan Marseillaise arksdr. (Eserin
yazarnn notu) Gerek Hrriyet gazetesindeki makalede, gerek Ebutziya Tevfik Beyin notunda mars yerine *arki:t sz kullanmtr.
2BS

YEN OSMANLILAR TARH

Uzaa gitmeye ne hacet? Bir kere, bizim tarihlerimize yle

bir gz gezdirecek olsak, hemen grrz ki yiitlik ve mertlik ba
kmndan en parlak dnemlerimizden biri de Birinci Selim zama
ndr. O zamanda ise hrriyet deta istenUen haddi de am, hem
de kat kat amt. Yenieriler padiahm adnna kurm atacak
derecede zgrlk iinde idiler (1).
Geri, hrriyetin arl ou zaman birtakm zulmlere,
satamaktadr. Tabiatiyle, bylesine bir hrriyet arzu edilecek
eylerden deildir. Ama, bunlar bir yana, kiisel haklarla smrlanm lml br zgrlk, insanolunun havas suyu kadar nem
lidir. Hele, gnmzde byle bir hrriyetten yoksun olmaya im
kn yoktur. O zaman yle bir cemiyet, bir insan topluluu deil,
bir hayvan topluluu karakterim tar.
Ama, unu ileri srenler vardr: Halkmz bilgi, kltr bak
mndan henz zgrl hazmedecek bir seviyeye gelmemitir.
Evet, biz de urasm tasdik ederiz ki ektiimiz bunca zulm ve
hakszlklar da esasen bu bilgi ve kltr noksanlmdan, eitim
yetersizliinden ileri geliyor. Eer, halkmzn genel eitimi ye
terli olsayd bin bir yerde emsali grld zere hrriyetini
derhal ve bilek gcyle elde ederdi. Zulm ile cahillik, en nemli
organlarndan birbirine bitiik domu ikizlere benzerler; bunlar
dan birinin lm tekinin de lm demektir. Baka bir deyi
le birisi ldrldnde teki de kendiliinden lr.
Lkin, bu byledir diye halkn zgrlk haklarndan yarar
landrmamak, mutlaka genel bir ayaklanmay deta bekleyip dur
mak br hkmete yakr m?
Bir de u nokta var: Kltr ve eitimce zgrle tahamml
l ve hazrlkl olmak szlerinden anlalmasn ki, cahil bir halka
siyas ve kiisel haklar verilirse ynetim ve devlet d7en? altst
olur. Burnumuzun dibindeki Karada Beyliinin durumu bile, bu
grn sakatln ispet iin yeter bir belge saylabilir.
lkemizde, ok kark ve birbirinden farkl haklar olduu
leri srlebilir. Halka zgrlk verilecek olursa bu durumun b
yk tehlikeler douraca iddia edilebilir; nitekim edilmitir de.
Ama biz, daha nceki birok yazlarmzda byle bir tehlikenin
(1) Yavuz Sultan Selim'in aldran seferine giderken, bir ara askerlerin
kendisine bakaldrmalarna ve adrna ok atmalanna iaret ediliyor.
286

YENt OSMANLILAR TARH

bi bir zaman sz konusu olmayacan defalarca yazp akla*

mtk. Bundan dolay bunu imdi yeniden tekrarlamaya lzum
grmyoruz.
Hasl, btn artlar elverili bulunduu halde hl byle
esirlik zinciri altnda tutulmakta oluumuzun sebebini bir trl
anlamamaktayz ve durumun llp biilmesini kamu oyuna
terkediyoruz.
t* *

O gnlerde genellikle btn Avrupa ve zellikle, Fransa siyas

evreleri, stanbulda Bbl ile yeni bir siyas mesele zerinde
srarla durmaktaydlar. Bu siyas mesele, Msr hdivi smail Paanm Msr ordusunu bytmek ve deniz gcn artrmak iin,
Fransz fabrikalarna pek ok ara ve gere ve ayrca deniz tez
ghlarna iki sava gemisi smarlam olmasmdan meydana gel
mekteydi.
Btn bunlar iin her eyden nce para lzmd. Bu para da
tabiatyle ya yabanc devletlerden bor almak ya da yeni vergiler
koymak suretiyle salanacaktj. Bu, halk iin tanlmaz yeni yk
ler ve straplar getirecekti. Aslnda, Osma^I devletinin bir par
as bulunan, teki d meseleleri gibi, savunmas da Osmanl
devletinin sorumluluu altnda olan bir eyalet iin, byle bama
buyruk davranmak hkmeti hi de memnun etmiyordu.
Bundan dolay, sadrazamlk makamndan Msr hdivliine
zel bir buyruk yazld. Yaplan bu sipariler konusunda gerekli
bilgiyi vermesi kendisinden resmen talep edildi. nk, smail
Paa Avrupa'da kap kap dolatrd memurlarla, trl propa
ganda ve vaatlerde bulunuyor, Msr iin ok geni lde gm
rk indirimleri uygulayacan bildirerek, isteklerinin gerekle
mesi iin ilgili evrelerden yardm dileniyordu.
Bu yzden, gerek Rusya, gerek onun paralelindeki baz dev
letler ve merkezler bu yeni ark Meselesini olanca gleriyle
desteklemekte idiler. Avustm-ya devleti, gney snrlarnda baz
siyas yenilgilere uramt. O da bu yenilginin etkilerini silmek
iin ie karmt. Rusya ile Avusturya arasnda gizli grmeler
yapld syleniyordu. Bu grmelerin ortak amac, Osmanh
devleti aleyhine olmak zei-e, Msr'a baz tavizler tanmakt.
Hatta, stanbuldaki Msr piosta ubesi zerine, sonralar Fran
287

YEN OSMANLILAR TAKHt

szca (Posta Egjptien Imperiale) (1) tercmesi diye tevil edilen

(Posta-i Msryye-i ahane) (2) cmlecii yazdrlm, bununla da
yetinilmeyerek, bu konu Msr camilerindeki hutbelere kadar so
kulmutu (3).
te, iler ancak bylesine rndan ktktan sonradr ki
Bbl, birdenbire, bulunduu unutulma ve bir tarafa itilme k
esinden bam karp gstermiti. imdi, Msr Hdivinin Avru
pada yapt ve yapaca btn teebbsler toptan red ve pro
testo ediliyordu.
Aradan birka gn getikten sonra, bu protestonun btn
hkm ve maddeleri Avrupa gazetelerinde iln olunduysa da, o
tarihte ok snrl bulunan yabanc dil bilenler dnda, yine de
btn mslman dnyas bundan habersiz kald.
uras bir gerektir ki, bu kritik dnemde. Yeni Osmanhlar'm devlete gerekten byk hizmet ve yararlklar grlmtr.
nk, mesele her eyden nce devletin ana hukuk kurallarm
ilgilendiriyordu. Bundan dolay, imdilik, aradaki anlamazl bir
yana brakp hkmeti desteklemek gerekliydi. Yeni Osmanllar
da bunu yaptlar; btn iddetli klarna ramen, ihtiyat da
elden brakmayan hkmeti, Avrupadan, ok cesur ve pervasz
bir dille desteklediler. yle yaynlarda bulunuyorlard ki her sa
trlarnda OsmanlI devletinin haklar madde madde savunuluyor,
Msr Hdivine, lyk olduu ve hak ettii silleler indiriliyordu.
Hrriyet gazetesi, Osmanl lkesindeki geni halk ynlarn
bu ok ciddi ve nemli meseleden haberdar etmek iin, ardarda
birka saysn hep bu konuya ayrmt. Devaml olarak konunun
eitli evrelerini ele alyor, bunlar enine boyuna yorumluyor ve
memleket halkn uyarmaya alyordu.
Bbl, bir zamandr o duruma dmt ki, ufak tefek olay
lar, hatta bazan daha byk siyas meseleleri mmkn old u ^
(1) *Mtsr mparatorluk Postas* anlamna.
(2) fiOsmanh Devletine Bal, Msr* gibi bir anlama.
(3) Eski mslman devletlerde camilerde yaplan vaazlarda en bata
hangi devletin ve hkmdarn ad edilirse, o devlet ve hkmdarn
o lkedeki egemenlii belirtilmi olurdu. Hdiv smail Paann, hut
belerden OsmanlI devleti egemenliini belirten szleri de kaldrma
abasna giritii anlalyor.
288

YEN OSMANULAR TABIHI

kadar idarei maslahatla geitirmeye almt. Ama, imdi bu

tutumundan syrlm, ii ilk azda protestoya kadar vardrmt.
Bu da, iin ok tehlikeli bir yne dorulmu olduunun belirti
siydi. Anlalyordu ki, Msr, Osmanl devletinden kopmak iin,
elinden gelen abalar gstermekteydi. Avrupa devletlerinin onu
kkrtmas ve desteklemesi ise, tabiatiyle, Osmanl imparatorlu
unu iyiden iyiye zayflatmak amacna dayanyordu. Bundan dola
ydr ki Bbl verdii protesto notasnda, Msr politikas bu hal
zere devam edecek olursa, vaktiyle Avrupa'nn bilgisi ve onay
altnda bu lkeye verilmi bulunan Mehmet Ali Paa fermann
dan sonra sadece padiahn zel bir ltfu olarak verilmi ne
kadar imtiyazlar varsa hepsinin bir kalemde yemden geri almlaca tehdidinde bulunulmutu.
Bu Msr meselesinin Yeni Osmanllarla gerekten baz zel
ilgi ve ilikileri bulunmaktadr. Bundan doL v, ona dair verilecek
bilgilere bir dayanak olmak zere, burada meselenin t ilk ba
lang dnemlerine kadar bir gz gezdirmede fayda grmekteyiz.
Msr Hdivi smail Paa, o sene, yani 1869 yl yaz aylarnda,
Avrupaya bir gezi yapmt. Bu gezi konusunda Avrupa gazetele
rinde pek garip yorumlar ve havadisler grlmekteydi. Yazlanla
ra gre, bu gezide smail Paa, birok Avrupa devlet bakanlarn
Svey kanalnn alma trenine davet ediyordu. Ayrca, byk
devletlerle sanki kendi de zgr bir devletmi gibi birtakm
anlamalar yapmaya alyordu. Halinden ve davranlarndan o
anlalyordu ki hukuk asndan imknsz olsa bile fiilen ken
dini zgr bir devlet olarak tantmak ve kabul ettirmek iin elin
den geleni ardna koymuyordu. in aslna baklacak olursa, Msr
hdivlerinin Lu eilimleri yle pek yeni bir ey de deildi.
Bilindii gibi, Msr'da Mehmet Ali Paadan sonra balayan
idare tarznn, daha ilk yllarnda, gizli ve sinsi bir egemenlik ar
zusu valerin kalbinde kendini gstermeye balamt. Halifelik
ve padiahlk makamna zel bir sayg duyarm gibi grnerek
padiah Msra davet etmek, padiaha hediye olarak pek deerli
yatlar yollamak ise smail Paamn bu alandaki yeni kurnazlk
laryd. D grnte, stanbulun her trl fikir ve emellerine
paralel bir tutum taknlyor, bunun ardnda Msrda her frsatta
289

f/19

yeni

OSMANLILAR TABH

yeni bir egemenlik adm atlyordu. smail Paa, bu arada, vak

tiyle Mehmet Ali Paaya verilen fermana btnyle aykr bir
yeni ferman da elde etmiti. Ksa bir sre sonra, hkmsz sayl
makla bitlikte, Msrda bir eit millet meclisi am, bylece
halka zgrlk verdiini gstererek Avrupa devletlerinin sempa
tisini kazanma yoluna bavurmutu.
Hasl, bu Hdiv, i bana geiinden sonra, sadrazamlk ma
kamnda dedii dedik olan ok nfuzlu bir veziri bile kazanm,
bu nfuzlu adam para kuvvetiyle doyurmu, sonu olarak her
neye teebbs ettiyse hepsini gerekletirmiti.
Ama, ne zaman ki Girit meselesi ortaya kmt, bir sre
iin, iler duralar gibi olmutu. Ne var ki kurnaz smail Paa, bu
nun da bir ie yarar kulpunu bulmakta gecikmedi. Bir zamanlar
bykbabasnn yapt gibi, bu sefer de kendi ayni yola girdi ve
^jvn verici bir hizmet sayarak, adaya baz Msr askerleri yol
lad. Ama, aslnda bu da bir taktikti. Nitekim, aradan ok geme
den, bu asker yollamann da iyz meydana kt. smail Paa,
yle olmaz ihtiraslar peinde komaktayd ki, Girite asker yollaymn asl sebebi bal bulunduu devlete hizmet etmek iin defil, Yunanllarn kapmak istedikleri bu topra ileride Msra kat
mak iindi. Onun bu gizli niyetleri, ksa bir sre iinde, Osmanh
devletince anlald. Bunun sonucu olarak deil yaptklarnn
yapmak istediklerinin bile nne setler ekilmeye baland. s
mail Paa, umduklarnn hi bir zaman gerekleemeyeceini anla
ynca derhal askerlerini Giritten geri ekti. Bu geri eki kendi
sinin iyzn stanbul hkmetine iyiden iyiye tantt. Ve an
cak bundan sonradr ki, Bbl, o zamana kadar bu eyalete ve bu
adama kar verdii tavizlerden tr pimanlk duymaya balad.
Msr ve smail Paa, ondan sonfa da emellerinden vazgeme
di. Giritte Rumlarla baz meseleler kard. Para ve tehdit gcyle
bunlarn bir ksmndan kazanl kt. Fakat, her eye ramen, el
de ettikleriyle kanaat edemiyordu. Daha deiik yollara bavurdu.
O zamann baz gazetelerinde yazld ve devlet arivlerinde de
belgeleri bulunduu zere, stanbula baz gizli grevliler yolla
mak ve stanbuldaki baz byk memurlar satn almak sure
tiyle, Bblnin dndklerim ve yapacaklarn nceden renip
290

yeni

OSMANLILAE T A R im

buna gre tedbirler ald (1).

imdi, smail Paa'nm btn dncesi Msr egemenlie
kavuturup lkenin mutlak hkmdar olmakt. Hrs ve azameti
o dereceye varmt ki Svey Kanal'nn almasn frsat bile
rek Fransa mparatoru nc Napolyonu takliden Avrupa h
kmdarlarn ayana getirtmeye abalyordu. Bylece, Msrn
itibarn, o zamann en gl devletlerinden biri bulunan, Fran
sann derecesine ykseltecei dncesindeydi. Dorusunu syle
mek gerekirse, bu dndklerinden bir ksmm pekl gerek
letirdi de. bu derecelere geldikten sonradr ki Bbl ancak
uyand ve o mehur protesto notasn kaleme ald.
Msr'n giritii bu pervasz teebbslerle Bblnin hare
ketleri birbiriyle karlatrlacak olursa derhal anlalr ki birin
cisinin ne hukuk bir dayana vardr; ne de dndklerini ger
ekletirmek kabiliyeti... kincisi ise tamamyle onun aksidir.
Msrn giritii teebbsler hakszd; nk, Msrllar ka
tksz bir millet olmadklar gibi, Osmanl devl.;tinin resm din
olan Mslmanlkla da ayni dinden idiler. Halknn pek ounun
konutuu dil de, yine imparatorluk halknm byk ounlukla
konutuu Trke ve Arapayd, te yandan, ortak amalar baknnmdan ana devletle kendi arasnda tam bir kader birlii ve
balant vard. Bu teebbs, bir milletin bir parasn, bile bile
ve zorlayc hi bir sebep yokkea, ana paradan ayrmak demekti
ki, bir vcudun organlarndan herhangi birini, durup dururken,
koparp atmaya benzetilebilirdi.
Evet, hakszd. nk, Osmanl lkesinin, tahtta oturan me
ru bir hkmdar bulunurken o zamann mutlak idare tarz
itibariyle ona resmen bal bir valinin, onun adna, baka devlet
hkmdarlarn lkeye davet etmeye hi bir ekilde yetkisi yok
tu. Hatta, isterse bu davetin sebebi tarih boyunca birbirinden ay
r bulunan iki byk denizin insan eliyle birletirilmesi gibi ok
nemli bir tren iin bile olsa.
(1) Sadaret mektupusu Kenan Beyden, dahiliye ktibi Saip Bey e ka
dar falandan ve filndan yirmi yedi kiiydi ki, bunlarn en az maa
alanlarnn aylklar on bin kurutu. Hal byle olmakla beraber, yine
de velinimetleri olan Osmanl devleti aleyhine alan bir adama
devletin srlarn satyorlard (Yazarn notu).
291

YENt OSBDVNLILAR TARH

Bu durum, sadece o zaman iin deil, bugn iin de beyledir

ve Msr'a davet edilecek bir hkmdarn hdivden nce pa
diahmz tarafndan arlmas gerekir. Msr'n d lkelerle
yapaca her trl anlama ve ticar mukaveleler iin nce padi
ahmzn izni alnmaldr (1) Yoksa, kendisine baz imtiyazlar
verilmitir diye, her frsatta bu imtiyazlar ktye kullanmak ve
imparatorlua bal olmaktan kurtulmak yollarn aramak drst
bir davran olarak nitelenemez. Dnyann, bizden baka, hi bir
devletinde eyalet valiliklerinden birinin yabanc devletlerle bylesine resm muamelelere giritii ne grlmtr, ne de usul ve
kurallara uyar.
Bir vali siyas nezaket snrlarn ap bu trl davranlara
girse bile, resm uygulamada bunun geerlilii yoktur. Msr'a bu
trl zgrlkler vermek onu zerklikten kar ip bal bana ege
men bir devlet haline getirmek demektir. Osmanl devletinin b
tn Avrupa devletlerince kabul edilmi ve yazl anlamalara ba
lanm bir lke birlii vardr ki Msr'n giritii teebbslere gz
yummak, bu lke birliini zedelemek ve en azndan ona toz kon
durmak anlamna gelir. O takdirde, sadece Trkiye ve sadece M
sr eyaleti deil, btn bu anlamalarda imzalan bulunan devlet
ler de Devletler Hukuku hkmlerini inemi, onmla eliki
ye dm olurlar.
Byle bir uygulamann geerlilii yoktur. nk, istenilen ey
ylesine nemlidir ki, bunun aka ile boha ile elde edilmesini
ummak pek hayl genilii saylr. Mesele bu seviyenin ok stn
dedir. Israr edilirse i sonunda silha dayanr. Bu ise, dnyada
bar ve dzenin esas ruhu saylan gven duygusunu ortadan kal
drr, en sonunda, btn Avrupa iin tehlikeli bir darbe haline
kadar gelip dayanr (2).
Byle bir uygulamann geerlilii yoktur. nk, Osmanl
(1) Eserin Tasvir-i Efkrda tefrika edildii 1909-1910 yllarnda Mtstr,
hukuk bakmndan, hl Osmanh devletinin bir zerk eyaleti sayl
maktayd.
(2) Ve bu yllarda ngiltere, el altndan, Msrda kkrtmalar dzenli
yordu. Yazar^ gemiin olaylarm zmlerken, gnn olaylarma da
gizli kapakl temas etmekten kendini alamamtr. Bu yazlardan
sekiz yl sonra Msr ngiltere mandas altna girecektir. JC.

YENt OSMANLILAR TARfflt

devletinin vcut organlarndan birini koparmaya kim teebbs

edecek olsa, btn Avrupa'y hi deilse bunun nemli bir o
unluunu derhal silha sarlm olarak karsnda bulacaktr
( 1).

Bilindii gibi, siyas haritalarda bir ekli baka bir ekle d

ntrerek, iindeki renklere yeni bir renk daha katmak pek y
le, sanld kadar, kolay deildir. Pergeli ele alp yle oraya bu
raya dolatrmakla bu i olup bitmez. Bunun iin nehirler kadar
kanlarn dklmesi gerekir. te yandan, Osmanl lkesinin taml ve btnl gnmzdeki siyas dengenin en oturmu temel
lerinden biri kabul olunmutur.
Byle bir uygulamann geerlili ti yoktur. nk, zavall Msr
halknn bjmk ounluunu tekil eden zavall Fellhlarn yk
lendikleri ar vergiler, kar karya brakldklar an ikence
ler ve bunun sonucunda gklere kadar ykselen feryatlar artk
Avrupann her tarafna kadar ulam yaylm olduundan, he
men hemen, btn dnya kamu oyu Msr hkmetinden nefret
etmi durumdadr.
Byle bir uygulamann geerlilii yoktur. nk, Avrupa ie
karmad takdirde, Msrla Osmanl devletinin asker gleri
arasndaki farkn ne kadar byk olduu derhal gze arpar. He
le ki bugn o lkenin ynetiminin dizginleri Mehmet Ali Paa ve
onun olu brahim Paa gibi gerekten baarl kimselerin elinde
bulunmamaktadr. imdi, artk Avrupada zel grevlilerle zel
evrelerde yaptrlan yeni silhlar, bir yeni Nizip Sava daha
ortaya koyamaz (2). Bizim byk apl ve byk gl toplarmz
son model ineli tfeklerimiz vardr. Msr askerinin dman kar
sndaki direnii (!) ise Girit'te tecrbe olunmutu.
Devletin nasl bir tutum \e davran iinde bulunaca konu
suna gelince: Onun bunda ol^.n hakk asl inkr kabul etmez.
Msrn Avrupada kap kap dolaarak egemenlik aramas, nce,
bir isyan saylr. Sonra, bu konuyu erekletirmek iin t Rus
ya'ya kadar bavurmas ve memleketimizin bu tabi dman ile
(1) Birka yl sonra kan Birinci Dnya Sava, yazk ki, yazarn bu
mitlerdeki hayalperestliini act bir ekilde ispatlamttir.
(2) Mehmet Ali ve brahim Paamn Osmanl ordularn yenerek Ana~
dolu ilerine kadar ilerleme;,-ine iaret ediliyor. .K.
293

yeni

OSMANLILAR TARH

ibirlii yapmak sevdasna dmesi bir ihanet karakteri tar.

nc olarak, bal bulunduu padiahtan nezaketen olsun, izin
almaya lzum grmeksizin yabanc hkmdarlar lkeye davet et
mesi ve mevcut anlamalar kendi kendine deitirmeye yelten
mesi, saltanat makamm fiilen artk tanmamak anlamna gelir.
Durum bu dereceye varnca, btn bu olup bitenlerden do
lay, OsmanlI devleti de istedii gibi hareket etmekte tam bir hak
llk ve serbestlik kazanm olur. nk anlamalara dayal hak
kn, ann ve erefini korumak onun da en belirgin hakk ve g
revidir. Kald ki, Mehmet Ali Paa'ya verilen fermandan sonra
olan btn msaadeler, yabanclarn aracl ve basks ile deil,
Bblinin kendi rzasyle verilmi olduundan dolay, kar taraf
nankrlk gsterirse bunlar istedii anda geri almak elbette
onun iin zor bir mesele deildir.
Bblnin protesto notas vermek suretiyle giritii teeb
bse gelince, bunun gereinde yrrle konulmasnda hi bir
saknca ve engel yoktur. nk, yukarda da belirtildii zere
eitli kuvvetler bakmndan Msr, elbette koca Osmanl devleti
ile boy lemez. Bugnk durumda ise aradaki fark nedir?
Bizde para azdr, onlarda ise hi yoktur; bizde halk ezilmi du
rumdadr, onlarda ise ezilmi deil mahvolmu haldedir.
Sonra, vaktiyle iki olaanst zeki ve kabiliyetli devlet ada
mnn etkisinde kalarak onlarn halka kar yaptklar byk hiz
metlere meftun kalan Araplar, imdi onlarn yerindeki deersiz
valileri grdke, bunlardan nefret etmektedirler. Msr'da kamu
oyu hdivlerin o derece aleyhine dnmtr ki stanbul'daki hali
felik makamnn kurtarc davranlarm grdke (Tanr Sultan
Muzaffer Klsn) duasn etmekte ve ilk frsatta onlara kar ayak
lanmak iin tetikte beklemektedirler.
En son ve en kt ihtimali dnelim: Msr ile Osmanl dev
leti arpacak olsalar, zafer Msrllarda kalacak olsa bile, bu
sonucun Osmanh devletini adamakll zayflatacan ve Rusya'nn
yeni itah ve saldrlarna yol aacam ok iyi bilen byk Avru
pa devletleri elbette bu sonucu elleri kollar bal beklemeyeceklerdir (1).
(1) 1839 da brahim Paann Anadolu ilerine Ktahyaya cadar gel
mesi zerine, Rusya Trkiyeye yardm bahanesiyle stanhuVa asker
294

YENt OSMANLILAR TARH

Bir de uras var: Msr Hdivi teebbse gemek iin pek

mnasebetsiz bir zaman semitir. Bugn, Osmanl devleti, Av
rupa iin son derece byk nem tamaktadr. yle ki Giritliler
ve Yunan hkmeti, birok devletler tarafndan desteklenen mil
letleraras birlik ve beraberlik davasyla ortaya atlm olduklar
halde, batl devletler bunlarn isteini hogrrlkle karlaya
mamaktadrlar. Batllar yle dursun, Rusya bile bu konuda on
lar himayeye cesaret edememitir. Onlarn Hristiyan olmas bile,
batanbaa hristiyan bulunan Avrupa devletler topluluunda b
yk bir etki hasl edememitir. Bu noktalan, bu kadar zamandr
Avrupa bakentlerini dolaan ve smail Paa adna onlara kur
yapan Nubar Paa akl edememitir. Dorusu bu durum gerek
ten almaya deer bir noktadr.
Hasl OsmanlI devleti ve stanbul hkmeti, hi olmazsa u
son tutum ve davran ile olsun, eskiden be-i ileye geldii hatal
siyasetten dnm, devletin yararna uygun bir politi ra izlemeye
balamtr. Bundan sonra gereken, Msr idaresini ve idarecilerini
yetkili bulunduklar salhiyet erevesine yeniden sokuncaya
kadar bu yolda sebat etmekten ibarettir.
Eer, bu sefer de ^yeniden ve uzun uzun aklamalarna l
zum grmediimiz u eski yersiz dostluk ve ballklara, daha
dorusu smail Paaya kar yenilgilere kar durulamayp da
yeniden tolerans yollarna saplacak olunursa, ok kuvvetli bir
ihtimalle, son frsat da elden kaar ve artk giderilmesi imknsz
kayplara uranlr.
*
Hrriyet gazetesi, Msr meselesinde Osmanl devletinin hak
larn sonuna kadar savunmay kendisi iin en bata gelen grev
lerden biri olarak bellemiti. Bundan dolay, devaml olarak, bu
konuda yaynlar yapmaktayd. smail Paa'ya gelince, o kendi bo
zuk ayarl terazisinin her yerde geerli olduuna inanan bir kim
seydi. Bundan dolay, bu adam Yeni OsmanlIlarn yurt severlikten
kaynayan yazlarn baka tr yonm luyor; onlan sadece rakibi
yollamt. Bunun zerine, tellanan balca Avrupa devletleri ie
karmlar, Msra baz imtiyazlar verdirerek brahim Paay geri
ekilmeye, Rus kuvvetlerini de stanbulu terke zorlamlard. Yazar
ayn durumun tekrarlanabileceine iaret etmek istiyor. .K .

295

YEN OSUAMJLAR TARH

Fazl Mustafa Paa'nn kiisel menfaatlerini destekleyen rasgele

bir insan ym gibi gryordu. Byle bir kanaate saplandktan
sonra bu konuda kendince bir denemeye girimek istedi. Onlara,
Fazl Mustafa Paanm verdiinden daha tatminkr maalar ve
recek, baka bir deyile Yeni Osmanllar para ile satn alacakt,
O sralarda Namk Kemal Brksel'de, Agh Efendi'nin yann
da misafir bulunuyordu. Vakit temmuz, havalar da son derece s
cakt. Ostend'da bir sre serin vakitler geirip dinlenmek ve de
niz banyolar da almak iin Agh Efendi, Ziya Beyi Belikaya a- ,
rm, Ziya Bey de giderken Namk Kemali beraberinde gtr
mt. Ostendda tatl bir dinlenme yapan Namk Kemal Hrriyetin makalelerini burada yazyor ve posta ile Londraya gnde
riyordu.
te yandan, stanbuldan hem Namk Kemale hem de Ziya
Beye hemen her gn kucak kucak mektuplar geliyordu. Ingiliz ve
Avusturya postalan bu mektup iinde pek ie yaryorlard. Avus
turya postalan konu kendi memleketlerini ilgilendirmiyorsa
pek namuslu idiler. Ne en basit bir mektubu bile kaybediyor, ne
de bunlardan herhangi birini ayorlard. Sadece Chambre Noire
denilen karanlk odalarda, kendi memleketleri ile ilgili mektup
lar kontrol ediyorlard; o da her zaman deildi.
Msr meselesi stanbul halkma pek ar gelmiti. nk halk,
Mehmet Ali Paanm isyan ile Nizip bozgunluunu ve bu mesele
dolaysyla Sultan Mahmut gibi yce bir padiah kaybetmi ol
duklarn daha yeni yeni reniyorlard. O zamanlar, haberleme
ve toplumu ilgilendiren byk alkantl olaylarn yaygnlamas
ve geni ynlara kadar intikal etmesi iin aradan bylece yirmi
otuz yldan ok bir sre gemesi gerekiyordu. kinci Sultan Mah
mutun Nizip bozgununu renmesi zerine, yreine inerek l
m olduu sylentisi halk son derece mustarip etmiti. Btn
bunlarn sonucu olarak, Trk milleti, Mehmet Ali hanedanna b
yk bir nefretle doluydu. Bu hanedana kar duyulan kin ve nef
retten sadece Fazl Mustafa Paa aynk tutuluyordu. Onu da hem
Msrdan kopmu olduu, hem de hrriyet fikirlerini ve o fikirle
rin savunucularm destekledii iin sayp sevmekte idiler.
Fazl Mustafa Paa, stanbuldan srgn eklinde kanid
zaman, cnun bu duruma drlmesine sebep olanlara lnetler
okuyan halk - tuhaftr ki - yl sonra geri dnne de memnun
296

YENt OSMANLILAB TARH

olmamt. nk, onun stanbul'a tekrar gelii bir eit hk

metle anlamas demekti. te yandan, Avrupa'da kalacak olsayd
Yeni Osmanllarm gcnn daha da artacana inanyorlard.
Halka gre en tehlikeli bir ihtimal de Paann stanbulda yeni
den hkmette grev almas idi. Eer, bu korktuklar ey gerek
leirse Avrupa'daki Yeni Osmarllara yapt yardm kesmesi,
onlarn yayn organlarnn artk ileyemez hale gelmesi iten bile
deildi.
uras gerektir ki, Trkiyede henz olumu ve gelimi bir
oyunun henz bulunmadn ileri srenler, bu grlerinde pek
de hakl saylmazlard. yle evreler vard ki bunlar kamuoyunu
hor hakir gryor ve onunla alay ediyorlard. urasn unutuyor
lard ki, kamuoyunu hor hakir grmek, byle bir eyin varlnn
en belirgin belgesiydi. nk, mevcut olmayan bir eyle alay et
mek, onu hor hakir grmek elbette mmkn deildi.
Sen, ben herhangi bir fikir ve durumu nasl tahlil ve muha
keme edebiliyorsak, elbette ki u bu, o da ayn eyi yapacaktr ve
yapmaktadr. te, bunlarn birikip u ya da bu dnceye ve ei
lime ynelmeleri kamu oyundan baka ne olabilirdi?
Asl mesele, kamu oyunun herhangi bir olay hakknda vere
cei yargnn gerekli evreler zerinde etkili olup olmayacadr.
Bunu ise siyas ve toplumsal eitimden beklemek gerekir ki o da
fertleri bu hususta gelitirip olgunlatracak eitli okullarm al
masna baldr.
Evet, halk Mustafa Fazl Paanm stanbula dnn pek
olumlu karlamamt. Bu dnten zgrlk mcadelesinin za
yflayaca sonucunu karmlard. nk, deil mi ki ortada
imdi bir Msr meselesi vard, eer bu mesele hdiv smail Paa'nm aleyhine sonulanrsa. Hkmet, bu sefer ister istemez,
vaktiyle deitirdii veraset usuln bir ikinci defa tekrar dei
tirecek ve Mustafa Fazl Paann elinden alnm haklarn ona
yeniden geri verecekti. smail Paa, Avrupaya gvenip de tuttuu
yolda inat ederse, devlet onu, ]3aldr kldr, azledebilirdi. Bundan
sonras ise Fazl Paa'nn hdivlie getirilmesi demekti. Hdivlie
getirilen Mustafa Fazl Paa, elbette kendisine bu iyilii yapan
lara, yani Bbliye minnetta- olacak ve onlarn sznden dan
kamayacakt. Netice olarak, hrriyet mcadelesi veren Yeni Os-

tsn

YEN OSMANLILAR TARH

manhiann madd manev destekleyicisi olan bu paa ortadan si

linmi bulunacakt.
Geri bazlar: smail Paa hdivlikten azle'dilse bile bu g
rev onun olu Tevfik Paa'ya verilir. demekteydiler. Fakat, bu
pek uzak bir ihtimaldi. nk, Osmanl devleti, tabiatyle, hidivlikten azlettii bir adamn olunu ayn makama getirmezdi.
te, bata stanbul halk olmak zere, Trkiye kamuoyu
bunlar dnyor, bu tasalarla dolup boalyordu.
FELTUN PAA
Hdiv smail Paanm bir Feltun Paas vard ki daima ga
zete ilerine bakard. Yani, bu adamn grevi lehte ve aleyhte bu
lunan ya da bulunmas mmkn ve muhtemel olan Avrupann
sz geer gazetelerini dolamakt. Lehte bulunanlar Hdiv adna
mkfatlandrr, aleyhte olanlar trl vaatler ve menfaatlerle
kendi taraflarna ekmeye alrd.
Feltun Paa, bir Leh mltecisi idi. Dnp dolap bir gn
kendini Msr'da bulmu, yolunu yordamn kollayarak smail Paanm gvenilir adamlar arasnda yer almt.
Bu Feltun Paa, yine o sralarda, Brksele gelmi, Grand
Miroire adl lks otele inmiti. Fakat, bu adamn Brksele gelii.
Yeni OsmanlIlar Cemiyetinin en bata gelen nemli yesinin
orada bulunduunu haber alndan dolay m idi, yoksa bir tesa
df eseri m i? Buras belli deildi. Ancak, ilk akla gelen ihtimal
uydu ki, onun bu gezisi Namk Kemal'le grmek iindi. Namk
Kemal, Yeni OsmanlIlarn en gl ve ateli bir dil ve anlatma
sahip yesi olduu gibi, kendisinin yurt ve ulusseverlik konusun-^
daki n de btn Trkiyede, Msrda, hatta Avrupada yayl
mt.
Feltun Paa, Brksele gelmeden Ostend'a uram, ondan
sonra Belikann bakentine ynelmiti. ehre gelir gelmez en
formasyon dairesine bavurarak Namk Kemalin nerede oturdu
unu renmiti. rendiine gre Namk Kemal, Rue de Sableda
44 no. lu evde. Agh Efendinin misafiri olarak kalmaktayd.
Feltun Paa, bir sabah, daha henz uykuda iken, Namk Ke
mali ziyarete gitmi ve onun uyumakta olduunu renince de
kartm brakp ayrlmt.
Bu kart brakmak, usul bakmndem, u demekti: Ben sizi
298

YEN OSMANLILAR TARHt

ziyarete geldim, sizin de ziyaretinizi beklerim. Evet, bu bir usul

ve nezaket kural idi ama, Namk Kemal onu ne uzaktan ne de
yakndan tanmad iin, bu kurallara uymaya lzum grmemi,
Feltun Paann kalmakta olduu otele gidip onu ziyaret etmeyi
ya da kartn brakmay dnmemiti.
Namk Kemal, daha nceleri birka kere Grand Miroire ote
linin byk salonunda oturmu, ay imiti. Bundan dolay kendi
otel idarecilerince tannmaktayd. Belki, bunun iin olsa gerek,
ertesi gn oraya ay imeye bile gitmemiti.
Fakat, anlalan Feltun Paa pek mtevaz ve protokol kural
larn fazla nemsemeyeli bir kimse olmal ki, geni bir tolerans
havas iinde, ikinci defa ziyaretini tekrarlamt. Bu sefer ald
cevap ise uydu; Namk Kemal o gn ilk trenle Brkselden Ostend'a gitmiti. te yandan, Feltun Paa da azimliydi. O da, le
trenine binmi ve akam saatlerinde Ostend'a varmt. Galiba
tesadfler (!) pek uygun gitmekteydi ki bu sefer tam Ziya Beyle
Namk Kemal'in kalmakta bulunduklar otele inmiti. Bu sefer
arad adamla bir sofrada olacan, otelin misafirler listesini ve
o gn gelen yolculann isimlerini inceledii srada renen Feltun
Faa - Namk Kemal'in fizik kiiliini de aratrp rendii iintabldotta mutlaka ve mutlaka onun sanda ya da solunda yer al
mak imknn elde etmiti. Hatr saylr bir bahi verdii iin de,
grevliler kendisini Namk Kemalin solundaki sandalyeye oturt
mulard.
Yemekte, Namk Kemalin sanda Ziya Paa bulmuyordu.
ki dost yemek esnasnda samim ve temiz Trkeleri ile arala
rnda konuuyorlar, bin bir dereden su getirerek her eyden sz
ediyorlard.
Gerekten, kurnaz bir PolonyalI olan Feltun Paa, bir sre
onlar dinledikten sonra, Namk Kemale hitap etmi, ok rahat
Franszcas ile :

Affedersiniz, efendim ,dem iti, bendeniz olduka Trk

e bilmekteyim. Eer, zel hayatnza ve zel durumunuza ilikin
eylerden bahsedecek olursanz ister istemez onlan' duymu ve
renmi bulunacam. Bmdan dolay durumu size bildirmeyi bir
nezaket borcu saydm.
Namk Kemal, kiiliini ve kimliini bilmedii bu adama, gs
terdii ahlk ve faziletten dokty teekkr etmi.?, bylece aralarm299

YENt OSMANLILAR TABIHl

da bir sohbet kaps almt. Yemekten sonra da kahvelerini her

birlikte otelin terasnda imilerdi. Kahve fasl hayli uzun
srm, arada bir hayli sohbet edilmiti.
Kurnaz herif, en azndan bir iki saat sren ve bu sre iinde
pek ok siyas ve toplumsal konulara deinilen sohbetten sonra,
konumalar bitip de tam ayrlacaklar zaman Namk Kemalden
-gya bilmiyormu gibi - adn sormu, br adn syleyince de
byk bir aknlk geirmiesine;

Efendim, imdi anlyorum ki ben gerekten talihli bir

adammm. Ben de sizi daha nce Brkselde aram olan Feltunum. Orada grmek nasip olmamt. Tesadfe baknz ki
ben de Ostenda geleceim, sizinle ayn otele ineceim, raslant
bizi bir sofrann evresinde yan yana oturtacak, karlkl kimler
olduumuzu bilmeksizin saatten fazla sizlerin tatl sohbetleri
nizden lezzet alacam. Bundan cidden memnunum. demiti.
Namk Kemal, oldum olas gll g olmayan, saf kalpli, temiz
yrekli bir insand. Bundan dolay, karsndakinin bu szlerim
bir gerek olarak kabul etmiti, ileride de grlecei zere, zel
ahlk ve karakter ynnden. Ziya Paa'nn tam zdd bir zellie
sahipti. Yeni OsmanlIlarn bu iki en nemli elemann birbirlerin
den ayran en belirgin nokta bu karakter farkyd.
Ziya Paa, bir bakma iinden pazarlkl ve her eyin nn
sonunu nceden hesaplayan, uza grr bir adamd, tik karla
t adama aldanm, ona hayran kalm gibi grnr, onunla sa
mim dostluk kurmu bir tavr taknr, bylece karsndakinin
deta kalbine girerdi: fakat balangta bu tutumu, onun karsn
dakini tartmak iin giritii bir taktikti. Yoksa, pek ok tecrbe
lerden geirip, enine bovuna incelemeden, onu katiyen gerek
dostlan arasna sokmazd.
Namk Kemal ise, kim olursa olsun, kendisine ve tuttuu yo
la yaknlk gsteren kimseye -krk yllk denenmi dostuymu:
gibi- birden olanca safl ile alr, iinin btn srlarn onun
nne dkp saard. Yani, birincisi daima karsndakine kar
kukulu, kincisi daima ona kar inanmaya eilimliydi.
Sonu udur ki; ou zaman Ziya Paa hakh ve kazanl
kar, Namk Kemal byk ziyanlara urard. Eer bu ziyan salt
kendi hesabna kalacak olsa, Cezasdr, erken gvenmenin cezasm eksin, denilebilirdi. Fakat, pek ok zaman, her eyden ve
300

YENt OSMANLILAR TARH

herkesten nce bizzat kendinin kutsal bildii siyas amalarla il

gili olur, yani geni zarar Yeni Osmanllann dzeni ekerdi. Nite
kim, ilk bata Kni Paazade Rifat Beye kar - Namk Kemalin
ncl ile - gsterilen gvenin sonu hi de hayrl olmam, bu
adam cemiyet iin ilk nifak tohumlarn eken kii roln oyna
mt.
Agh Efendiye gelince, o da baka bir tipti. Bu zat, son dere
ce ktmser yarathlyd. Alabildiine iine kapalyd. O nedenle
hemen her konuda, kyda ve ilgisiz kalrd. Ne var ki gerekten
salam, ilerisini inceden inceye hesaplayan bir duygu ve dnce
sistemine sahipti. zellikle, ktmser konularda yapt tahlil ve
muhakemeler pek isabetli kard; bu hususlar onun karakterinin
hi yanlmaz dayanaklar olduundan, zaten yanlmasna imkn
olmazd.
Agh Efendi ok konumaktan fazla, konuulanlar bir ke
de sessizce dinlemeyi tercih ederdi. Protokol kurallarndan, tanta
nal ve gsterili yaaytan holanmazd. Bir kede unutulmu
gibi kalmak onu deta mutlu ederdi. ok uysal, uysal olduu ka
dar da insanlardan kaan bir tutumu vard. Esasen bu sebepten
dolay ne Londrada, ne de Pariste oturmay istemi, Brkselde
yaamay tercih etmiti. Belikallarn Franko-Flaman ahlknn
karm olan bir karakterde bulunmalar onu ekmiti. Yani
Flagmatik denilen bu soyu kendi duygu ve dncesine ok yat
kn bulup Avrupada kald srece, onlarn iinde kaybolmay n^
grmt.
Agh Efendinin Brkseli tercih ediinin ikinci bir sebebi da
ha vard; bu da postacla olan merak idi.
nsan, ne olacaksa onunla birlikte doar,' derler. Zavall Agh
Efendi de, bugn bile doru drst bir postas bulunmayan bir
memlekette dnyaya gelmiti. Sultan Abdlazizin ilk saltanat yl
larnda Trkiyede bir Posta Nazrl kurulduu vakit bu nazr
la ilk olarak kendi getirilmiti. 1861 ylnda - dnya lkeleri ara
snda ilk srada- Trkiyede ilk defa olarak posta pullann o bas
trmt.
Posta nazn olarak Agh Efendi'yi en tedirgin eden husus, z
gr bir memleket olan Trkiye'de, birok batl devletlerin zel
postaneleri bulunmas olmutu. Gerek ve zden bir yurtsever,
ileri bir aydmd. Bmdan dolaja lkede: yabanc postaneleri ka^^

;so

yeni

OSMANLILAR TARH

patmak iin elinden gelen abay gstermiti. Hkmetin bu me

seleyi resmen baaramayacan anlad iin ii ahs teebbse
ve kurnazla dkm, baz eliliklerle uyuma salayarak, dev
letten habersiz onlarn olumlu cevaplarn elde etmiti. Tam so
nuca varlaca sralarda - teki gen aydnlar gibi buna da d
man olan- l Paa durumu renmi ve resm bir parafeden iba
ret kalan bu ok hayrl meseleyi; Osmanh Devleti bugn ok
zor artlar iinde bulunmaktadr; bu durumda yabanclardan by
le bir istekte bulunmak fayda yerine zarar getirir. szleriyle bir
kalemde rtp atmt. rtp atmt; nk, eer baarya
ularsa, Agh Efendinin kendi gibi krk yllk bir hariciye naz
rnn yapamadn yapm olmasna tahamml yoktu.
te, eski posta nazn Agh Efendi, sanki Brksel'e posta i
lerindeki yeni gelimeleri incelemeye gnderilmi bir grevli gibi,
eski meslei ile ilgili btn konular enine boyuna aratryor,
cidd almalarda bulunuyordu.
O
tarihlerde, Belika posta nazn olan nl maliyecilerden
Msy Jacob ile - vaktiyle kendi posta n?zn iken - mektuplama
yolu ile dostluk kurmutu. imdi, burada onunla fiilen tanmt.
Msy Jacob, posta ile ilgili en basit konulara varmcaya kadar,
ter eyi grp tanmas iin Agh Efendiye yardmc oluyordu.
Agh Efendi de Belika posta rgtn inceden inceye gzden ge
iriyor, bu deerli maliyeci taraftndan vaktiyle dzenlenmi ista
tistiklerin ve devlete sunulan zel raporlarn teker teker kopya
sn karyordu.
Agh Efendinin Belika'daki bu alma ve incelemeleri 1869 1870 yllarn kapsyordu. Avrupada, ngiltere'den sonra, en nemli
posta rgt Belika'dayd. nk, Belika devleti, her eyden
nce, Avrupa'nn bata gelen bir sanat ve ticaret merkeziydi. Bun
dan dolay, sadece komusu bulunan lkelerle deil, dnyann
uzak yakn hemen btn lkeleri ile temas zorundayd. Bu temas
salayacak en belirli ara ise haberlemeydi. te bu mecburiyet
onu posta meselelerine ar bir dikkatle eilmeye mecbur klm
t. Btn bunlarn sonucu ise bu lkede postach bir ilim, bir
fen haline getirmiti. Ama, yeri gelmiken hatr^tahm ki, bugn
iin Belika, Avrupa'da o zamanki esiz yerini ok kaybetmi,
nc, hatta drdnc duruma dmtr. Gnmzde posta i
lerinde en yksek mertebeye km devlet Almanyadr. Almanya
302

YEN OSMANLILAR TARHI

-Belika yle dursun- on dokuzuncu yzyln birincisi bulunan

ngiltereyi bile ok gerilerde brakmtr. inde bulunduumuz
u yirminci yzyln daha ilk senelerinden balayarak Almanya
posta pratiinin gerek bir mucizesini yaratmtr.
Her ne ise, biz yine konuya dnelim : Agh Efendi kendi ken
dine yle dnmekteydi: Bir gn gelir de her trl meden
ara ve gereten yoksun, hatta dnyadan habersiz lkem, eitli
alanlarda olduu gibi posta ilerini de dzeltmeye, yoluna koyma
ya kalkarsa bu ilerde belki ben de faydal olurum. dncesiyle
avunuyordu. Bu avun kendisinde, deta, grevine esir bir mvezzi duygusu yaratmt. Ve, Belikal bir posta memuru sadaka
tiyle, her gn byk bir intizam iinde posta nazrlna gidip ge
liyordu.
Ziya Bey, mabeyn baktipliinde bulunduu yllarda. Agh
Efendinin inasi ile karmaya balad Tercman- Ahval gaze
tesine yazlar yazmaya balamt. kisi arasndaki dostluk da bu
tarihlerden itibaren domutu. Bu dostluk ksa zamanda gelimi,
bir kardelik derecesine varmt. Artk ikisi de birbiriyle her ba
kmdan senli benli idiler. Durum byle olduu halde, zel haya
tnda ok neeli, glc ve gldrc bir insan olan, ar aka
dan holanan Ziya Bey, Agh Efendiyle beraber bulunduu zaman
daha arbal olmak iin deta bir mecburiyet duyard. nk,
Agh Efendi ne kadar alak gnll bir kimse idiyse ayn oranda
da cidd, ok arbal bir adarad. Konumasnda, davranlarn
da yle bir hava vard ki karsndakiler ister istemez kendisine
sayg duymak lzumunu hissederlerdi.
Bu adamn mr bo 3m - en byk karlar karl bile olsakimseye ba emedii, dost dman herkes tarafndan bilinirdi.
Doru bildii konuda hi bir kuvvet onu gerekleri gizlemeye ve
susmaya mecbur edememiti. Posta nazr olduu zaman, kendin
den daha nemli mevkide bulvnanlar ziyaret etmesi zamannn*
allagelmi bir geleneiydi. O nlerin sadrazam, her anlam ile
dedii dedik olan, Fuat Paa idi. Fuat Paa, Al Paa gibi kskan
ve yeni yetienleri ekemeyen bir vezir deildi. Aksine 7.ek ve ka
biliyetli genleri her frsatta mkfatlandrmak ve ykseltmek is
terdi. Hi tanmad halde -srf deerini takdir ederek- Agh
Efendiyi posta nazrlna o getirmiti. Her frsatta onun koruyu
cusu geinir, kendisinden iltifatlarm esirgemezdi. Btn bmlara
SOS

YENt OSMANLILAR TARHt

ramen. Agh Efendi - belki dalkavukluk saylr korkusuyle- onun

ziyaretine bile gitmemiti. Hariciye nazr l Paa da, ok alm
ve grmek arzu etmi, fakat btn abalarna ramen, onu ne
konama ne de makamna getirtebilmiti. te, l Paanm Agh
Efendi'ye dman oluu ve yabanc postalar yurttan kaldrma
gayretine set ekii de bunun sonucuydu.
Son derece asab yaratll olan Agh Efendinin garip zel
liklerinden biri de - bu asabilii ne kadar iddetli olursa olsunfkesine dizgin vurmasn baarabilmesiydi. fke annda yapaca
an bir davrann sonradan kendisini piman etmesinden titiz
likle ekinirdi, ite, bu zellii yzndendir ki hi bir zaman ve
hi bir konuda akl ve mantktan ayrlmam, saduyusunu yitirmemiti. Hasl onun, bu saydmz ve daha saymadmz kendi
ne zg karakter belirtileri, benliinin evresine sanki grnmez
bir duvar germiti. Kimse bu duvar geip onun kiisel varlnn
yaknlarna ulaamamaktayd.
Yeni OsmanlIlarla birlikte Paris'e gidip de Mustafa Fazl Pa-ann konanda ilk geceledii zaman, bu paaya ilk syledii sz
ler unlar olmutu:

Bykbabanz Mehmet Ali Paa o zamann gl veziri

Hsrev Paaya nefret ettiini bahane gstererek, emrinde bulun
duu OsmanlI padiahna kar isyan bayran amt. Siz efen
dimiz de Fuat Paann kinine kurban olarak yurdunuzdan uzak
latrlm bulunmaktasnz. Ama byle olduunuz halde siz, de
deniz gibi, padiaha isyana deil belki onun an ve erefini daha
da yceltmeye alyorsunuz. Osmanl padiahna kar gsterdi
iniz bu ballk, yurdunuza kar beslediiniz bu ilgi sizin deeri
nizi bizlerin gznde daha da bytmektedir. Btn bunlarn so
nucu olarak unu belirtmek istiyorum: Yeni Osmanllar sizi, de
deniz Mehmet Ali Paadan ok daha stn grmektedirler. n
k, bizlerin kanaatimize gre byklk, mensup olduu milletin
nimetlerine kran borcunu demekten ibarettir.
Mustafa Fazl Paa, hem teekkr, hem ululama, hem de bir
eit yol gsterme niteliindeki bu szleri saygyla dinlemiti.
Agh Efendi, Namk Kemalin zeksnn, bilgi ve kltrnn,
atlgan yurtseverliinin gerek bir meftunuydu. Ancak, onun hr
n kaleminden son derece ekinirdi. Bu hrnln baz yerlerde
a:airarl olmasndan da korkird. Zaten, ununla bununla tartma304

yeni

OSMANLILAB TARHt

3 ^a girmek detinde deildi ama, Namk Kemalle

bu konularda
kapmay hi istemezdi.
O, yar aka yan cidd, baz Yeni Osmanllar'a adlar takmt.
Namk Kemal'in ad Danton'du. ."Reat Beye Rochford, Mehmet
Beye Robespierre, Ali Suaviye Hokkabaz derdi. Nuri Beyi Hernani diye (1) adlandrmt. Muhakkak ki Ziya Bey iin de, kendi
sine ok uygun bir lakap vermiti; fakat bunu aa vurmamt.
Rifat Beyin ad Damat Paayd. nk bu gen -yukarda da
akland zere- Adile Sultann kz Hayriye Sultan'a aday se
ildii zaman tmgenerallik rtbesiyle asker r yeliine atan
mt.
Agh Efendi, koruyucular olan Mustafa Fazl Paa'y da ad
landrmay unutmamt. Paa'nm ad cahil Chateaubriand d.
nk Fazl Paa zgrle eilimli olmakla birlikte, mutlak h
kmet tarafhsyd. Bundan dolay ona, bu san yaktrmt.
Her eyde olduu gibi, yaamakta da arlktan uzak bulunan
Agh Efendi, ne lksten, ne de sefillikten holanrd. Bundan do
lay, Brkselde orta snf halk tabakasnn yaad bir semtte,
Sable Sokanda oturuyordu. Ama, apartman hayatndan zevk al
mad iin de mstakil bir ev kiralamt.
Posta nazrlna gitmedii gnlerde ve evinde geirdii sakin
zamanlarnda tarih, siyaset ve ekonomi ile ilgili eserleri okumak
tan byk bir haz duyard. Evi, btn dostlarna tamamyle ak
t. Herkes, arzu ettii gibi, buraya girip kabilirdi. Ne var ki bu
giri klarda bir dzen ve bir pln olmas gerekliydi. nk,
yatma kalkma, yemek yeme, dinlenme, uyuma ve okuma saatleri
deta sk bir programa balyd.
Agh Efendi ile hangi mesele zerinde fikir al ve verii ya
placak olsa, kendisinden doru, akla yatkn ve net bir sonu al
mak mmknd. Eer, ok nemli bulduu bir soruyu ya da g
rn bildirme istei ile karlaacak olursa;

Aman kardeim, bana bir gececik izin ver. Ben ou za

man yatamda iken bir konuyu enine boyuna tahlil ve muhake
me edebilirim. der ve ertesi gn mesele hakkhdaki grleri
nin zetini mutlaka bir btn olarak bildirirdi.
(1) Fransz edebiyatnn ve ihtillinin nl kiileri. .K.
305

f/ao

YEN OSMANLILAR TARH

Jntrkler partisi, zamanla baz anlamazlklara dp de iki

ye e blnd vakit bunu tevekklle karlam:
Ben zaten bu sonucu biliyor ve bekliyordum. nk dn
yann hi bir yerinde bir prensin ihtillci olduu, ihtillcilere n
derlik yapt grlm, duyulmu ey deildir. Bir prens, olsa ol
sa, ihtillcileri kendi zel amalarna hizmetkr klar. Ancak, Mus
tafa Paa da biraz fazla acele etti. nk, amaca doru daha bir
adm bile atlm deildir. Hasl anlalan u ki l Paa bu ko
nuda da galip kt. demiti (1).
Agh Efendi, Trkiye'de ilk ulusal zel gazeteyi karan bir
Trktr. nk Tercman- Ahvl gazetesine kadar Trkiye'de
hi bir Trk ve bir Osmanl uyruu Trke bir gazete yaynlama
mt. Bu gazetenin ilk alt aynda inasi de onunla beraberdi ve
gazeteye zellikle kalemiyle yardmda bulunmutu (2).
Tercman- Ahvl ilk ulusal gazete olduu gibi, Trke gaze
teler iinde kapatlma ile ilk cezalandrlan da yine odur.
* !(: *
Feltun Paa, yemek yedikten sonra, ay ve kahve sohbetinde
saat kadar konuup Namk Kemali kendisine deta hayran
ederek ayrldktan sonra, ertesi gnn sabahnda da onu tekrar
odasnda ziyaret etmi ve birka gn nce Brksel'de kendisini
niin aram olduunu anlatmt.
Namk Kemal, bu ziyareti arkadalarna u szlerle akla
mt;
Bir gece nce beni kendisine meftun brakan bu edepsiz
Lehlinin yapt teklifi iitir iitmez az daha fkeden kendimi
kaybediyordum. Bir kahvalt teklif edercesine gayet rahat ve ta(1) Fazl Mustafa Paanm hu hatas aada grlecektir,
(2) Hatta o zamantn akac ve zarif airlerinden Antepli Hasrczade Meh
met Aa, u durumu aadaki beyitte yle hicvetmiti:
Yazarlar birtakm faak eyler her i bd bd;
iaasi anlamaz dnyay, Agh ise pek gaafil.
(Bu iki not, da eserin yazarna aittir. air bu beytinde kelime oyun~
lan yapmtr. Birtaktm olur olmaz, sudan eyler yazyorlar ama,
bilen anlamna gelen Agh pek bilgisiz; tanyan anlamna gelen i~
nasi de dnyay tanyp anlamaz.* szleriyle iki gazeteciye tdkih-^
yor.) .K.
306

YEN OSMANLILAE TARlHt

bi bir ekilde yle konumaya balad zaman yzne tkrmek

mi, yoksa kolundan tutup kapdan dar frlatmak m daha iyisi
dir, bir trl tayin edemedim. Nihayet, ne kadar mmknse, o ka
dar soukkanl olmaya altm. Msy bilirsiniz, namus mese
lelerinde Avrupa detleriyle dou detleri arasnda pek byk
farklar vardr. Douda byle bir teklifte bulunan adama - kzmak
la birlikte- belki msamaha ile davranrlar; fakat Avrupada,
'edepsiz, k dar!' diye kapy gsterirler. Biraz daha srar ede
cek olursa polise teslim ederler. dedim.
Herif, galiba efendisinden bir gmlek daha namuslu imi ki
birden mosmor kesildi, bir eyler mrldanp uzun boylu zr di
lemeye bile cesaret edemeyerek apkasn alp kt gitti.
Namk Kemali bylesine fkelendiren teklifin mahiyeti uy
du :
Emre yazl krk bin altnlk bir eki kabul etmesi isteniyor
du. Buna karlk Hrriyet g zetesinde Msr meselesinin smail
Paa lehinde sonulanmasn destekleyen yazlar yazlsnd. Bir de
zaten aleyhinde bulunduklar stanbul hkmetini bu ynden de
knamakta devam etsinlerdi.
Hrriyet gazetesi, bir sre sonra, dorudan doruya akla*
mamakla birlikte, yaynlad uzunca bir makalenin ba tarafla
rnda bu konuya u st rtl szlerle dokunmutu:

Msrn, baz kimselerin w baz evrelerin fikirlerini elmek

in, bir sredir, Avrupaya yollad birka grevli ortalkta dola
p durmektadriar. Bu grevliler, son zamanlarda, azlarn ap
niyetlerini de belirttiler. Onlarn bu teebbsleri geri ge kalm
bulunuyorsa da kullandklar ilileli ve fitneli tedbirlere pek de ustalksz denilemez. Bugnk Avrupa gazetelerine gz gezdirilecek
olursa bunlardan birounun -ya samim bir sevgi ya da BabI
liye trl balarla ballktan dolay - Msr ynetiminin aleyhin
de bulunduklar grlr. te yandan, birou da gerekleri rtbas
etmeye ve Msr hakl karmaya alrlar. Bunlar ite yukarda
iaret ettiimiz Msrl grevlilerin tuzana dm kimselerin
yayn organlardr ve tuzaa clme olay da birtakm rtl per
delerin arkasmda gerekleir.
Gerek Msrl grevlilerinr gerek onlann trksn aranlarm ustal uradadr ki dnya leme kar birbirine aykn iki
mlylm zm yolu gsterirler. Birincisi, Hdivin, Osmanh dev307

YEN OSMANLILAR TARH

leti hakknda hi bir kt niyeti bulumad ve ortah kantran szlerin hep Yeni Osmanllann uydurmasndan ibaret olduu
dur. kincisi, vali paaun ynetimini sulamakla birlikte, douda
gvenin ve rahathm salanmas iin, Msr'a da Eflk - Budan
gibi i ilerinde tam bir egemenlik verilmesini istemekten ibaret
tir.
Fakat, uras dnlememitir ki Yeni OsmanlIlar azlan
bal, kollan ve elleri krk birtakm dknler grupu deildir
ler. Onlar da sz sylemesini ve haklarn aramasn bilirler, hem
de ok iyi bilirler, haklarm ispat etmek de ellerinden gelir. On
lar birtakm safsatalarla kendilerine inandrmak ya da akayla
bohayla satn almak asl mmkn deildir. Onlara, kendi z mem
leketlerine kar, el altndan veya el stnden ihanet ettirmek hi
bir zaman sz. konusu olamaz. Onlar, deil byle bir alakla gi
rimeyi, yle bir tutum iinde bulunan bakalann bile Manol,
Lefter di bir Rum ekyas olarak kabul ederler (1). nk bu
berikiler hi olmazsa kendi kiisel karlan iin balanm ortaya
koymulardr. smail Paa ise, pusu arkasna ekilerek, namuslu
kimselere dostluk maskesine brnm baz ndamlanm musallat
eder ve onlann araclyle en alaka tekliflerde bulunur.

(J) Manol ve Lefter, o zamanlar zmit ve Bursa dolaylarm kasp kamtran iki ekya idi. Devleti yedi yl kadar uratrmlaTd. Zaman za
man ldrldkleri haberi yayilvr; fakat bir sre sonra yine ortaya
karlard. .K.

SOS

Y E D N ot

BLM

CEMYETTE BLNME BALANGICI

Msr meselesinde, stanbul hkmetinin tuttuu siyas yol.
Yani OsmanlIlar tarafndan iten beeniliyor ve destekleniyordu.
Bunun sonucu olarak, siyaset yollan ve devletler hukuku asn
dan, devletin kendisini savunmasna yarayacak birok bilgiler edi
niliyor ve bunlar stanbula ulatnlarak hkmet uyarlyordu.
Mesel, vaktiyle Mehmet Ali Paa'nm Osmanh devletine kar
ileri srd istekler karsnda Mustafa Reit Paa'nh gsterdi
i ok ustaca direniler, taknd tutum ve baz hususlar Mehmet
Ali Paaya mutlaka kabul ettirrjek iin ba vurduu ustaca dip
lomasi oyunlar birer birer hatrlatlp saylyordu.
Yani, Yeni OsmanlIar Hrriyet gazetesinde, kelimenin gerek
anlamndaki bir iyi niyetle, Bblye yardmda bulunuyorlard.
Hatta Bblnin ariv hzinesinde ya da Divan- Hmayununda
bulunmas gereken Reit Paanm nl fermann bile, Londra
devlet arivindeki Franszca kopyasndan alarak yeniden Trk
eye eviriyor ve gazetede aynen yaynlyorlard. Eer, mantkla
ve insafla dnlecek olunsayd Bblnin, yaplan bu hizmet
lerden dolay. Yeni OsmanlIlara teekkr etmesi, hatta minnettar
lk duymas gerekirdi. Ama, durum hi de byle olmamt. Al Pa
a, o tipte bir adamd ki, her eyin en iyi ve dorusunu ancak ken
di bilirdi; bakasnnkiler doru bile olsa -gururuna yediremeyen
rek- onu mutlaka elinin tersiyle iterdi. Hele bandan beri d
man olduu Yeni OsmanlIar ne yapacak olsalar ve yaptklar ne
kadar doru ve hakl olsa, bunu hi bir zaman kabullenemezdi.
Onlarn yaptklar yardm ve; destekten yararlanmak bir yana,'
kendilerinin Msr meselesindie hkmetin tarafn tutmalarndan
deta tedirgin oluyordu. Bundan dolay onlarn yaptklan yayla
lardan hi de memnun deildli.
309

YENt OSMANLttAR TARHt

Yeni OsmanlIlar, Msrn Eflk - Budan veya Srbistan gibi

i ilerinde egemen olmadm, hatta Msra zerk bir eyalet de
menin bile aslnda yanl olduunu ileri sryorlard. nk,
zerklik esas eyalette deil, sadece o eyalette vali bulunan hane
danda idi. Bundan dolay, Msr meselesinde Osmanh hkmeti,
neye teebbs edecek olursa olsun, bu Msr'la deil vali paann
ahs ile ilgili olacakt. Tek bir kiinin -hem de hakl olarak - g
rlen lzum zerine grevinden alnmas, hatta baka trl bir
ceza ile cezalandrlmas devletin en tabi haklarndan biriydi. Du
rum byle olduuna gre, buna baka devletlerin karmas ve ye
ni bir ark Meselesi (1) kmas iin ortada hi bir sebep yoktu.
Onlarn, bu hakl gr l Paa'dan daha nce ortaya atm
olmalar, halk kendilerine kar ok styordu. Bu ise l Paay
kskandryordu.
Bu meselede Yeni Osmanllar, o zamana kadar geni halk y
nlar tarafndan bilinmeyen Mehmet Ali Paa olaynn son d
nemleri hakknda da belgelere dayal birtakm bilgiler yaynlam
lard ki, bunu ksaca zetlemeyi yararl grmekteyiz. Bu zet, o
konu zerinde inceleme yapacak olanlarm ok iine yarayaca gi
bi, cemiyetimizin her siyas meselede ne kadar byk ilgi ve bilgi
sahibi bulunduunu ispatlamas bakmndan da dikkate deer bir
nitelik tamaktadr.
yle ki: Mehmet Ali Paann Osmanl devletine kar kazan
d devaml galibiyetlerden dolay bu devletin iine dt tehli
keli durum, nihayet ie Avrupann kanmasm gerektirmi-pti. Da
ha dorusu, bu karma ii pek de kendiliinden olmamt. Os
manlI devletinin lehine olan bu kanmanm mizansenini Mustafa
Reit Paa hazrlamt, nce, ngiltere ve Prusya (Almanya), son
ra Rusya devletleri, Prusyann katlmasn ekemeyen Avusturya,
Osmanh devletine kar taraftarlklarn iln etmiler, sonra da
1840 yl temmuz aynn on beinde Bbl ile bir anlama imzalam<5ard. Bu anlamann balca maddeleri unlard:
1 Msr vilyeti valilii babadan oula kalacak, Suriye'nin
(1) Nitekim bir sre sonra, sadrazam Tunuslu Hayrettin Pasa bu grs
deerlendirmi ve smail Pasay hidivlUden azletmitir. (Eserin yazanntn notu)
310

yeni

OSMANLILAR TAKIHl

valilii ise kendi hayatta kald srece Mehmet Ali Paaya veri
lecektir (1).
2 Mehmet Ali Paa, on gn iinde bu karara raz olduunu
bildirmezse Suriye valiliini kaybedecek, bir on gn daha bu g
rnde direnirse Msr valiliinden de mahrum klnacaktr.
3 Mehmet Ali Faa, Osmarih devletinin yapt bu teklifi
kabul ettii takdirde her yl Osmanl devletine belirli bir vergi
deyecek; aynca Suriye valilii iin de - burann geliri ile orantlbir vergi vermeyi kabul edecektir.
4 Bu iki sre arasnda, Osmanl devletinin donanmas, dev
letin grevlendirecei bir yetkiliye teslim olunacaktr (2).
5 Osmanl devletinde uygulanmakta olan btn kanun ve
tzkler, Mehmet Ali Paann ynetimi altnda bulunan yerlerde
de, olduu gibi uygulanacaktr. Mehmet Ali Paa, tayin edecei as
ker ve mlk memurlarla bunlarn yapaca grevleri padiah ad
na gerekletirecektir. Mer snn hi bir zaman aamayacak
vergiler de yine padiah adna ve padiahn grevlendirmi oldu
u bir vali sfatyle tahsil edilecektir.
6 Mehmet Ali Paa'nn kuraca kara ve deniz kuvvetleri,
Osmanl asker kuvvetlerinin bir parkas olacakt r.
7 Eer, Mehmet Ali Paa, kendisine verilmi olan bu iki
dnemli srenin bitiminden sonra da verilen karara uymamakta
srar edecek olursa, Osmanl devleti kendisine vermi olduu bu
haklar geri alacak ve dost devletlerin de onaylarn alarak, men
faatlerini korumak iin, tutum ve davrannda serbest olacaktr.
Mehmet Ali Paa, bu sralarda Fransa devletine pek gveni
yor, onun yardmn umuyordu. Fransa da, yukarda adlan geen
drt devletin tutumlannm karsndayd ve Mehmet Ali Paay
aka destekliyordu. Bundan dolay, Paa, her iki srede de ya
plan teklifleri reddetmiti. Artk, drt devlet iin iinden ekilip
(1) nk Suriye de hatanhasa Mehmet Ali Paann igali altnda iM.
(Eserin yatarmm notu)
(2) kinci Mahmutun, ld gnlerde Osmanl donanmas anakkale
nlerinde bulunmaktayd. Ka/ptan Ahmet Fevzi Pasa adl bir hain,
bunu frsat bilip donanmay Msr'a gtrm ve Mehmet Ali Paaya
teslim etmiti. Bundan dolay bu hain adama, bu olaydan sonra, Fi
rari Ahmet Pasa* lakab verilmitir. (Eserin yazarnn notu)
311

YENt OSMANLILAR TARH

Osman devletini hareketinde serbest brakacaklar sanlrd. Fa

kat, onlar yine ekilmediler ve ayn yln on drt ekiminde Lon
dradan Bblye bir nota yolladlar. Bu notanm bir fkrasnda
yle demekteydiler:
Eer Mehmet Ali Paa, vakit geirmeksizin, Osmanl devle
tine itaat gstererek donanmanm iadesine, btn Adana, Suriye,
Girit, Arabistan ve kutsal topraklardaki askeri geri ekmeye raz
olursa, sadece Msr hkmetine yemden tayini ile yetinilmeyip,
15 temmuz 1840 tarihli anlamayla tayin olunan artlarla, idaresi
ne veraset hakkmn da verilmesi hususuna, padiah hazretlerinin
ltuf ve inayet gstermesini drt devlet srarla teklif ve tavsiye
ederler. uras da karara balanmaldr ki Mehmet Ali Paa veya
onun soyundan gelecek bri ileride tayin olunan bu artlan bozup
deitirmeye kalkacak olursa veraset hakk kendilerinden geri
almabilecektlr.
bu dereceye geldikten sonra Osmanl Devleti, aynca Meh
met Ali Paanm Bblden zr dilemesini de, zel bir art ola
rak, arzulamt. Mehmet Ali Paa da, aresiz, buna raz olmu ve
Bblye bir eit zr ve istirham mektubu yollamt. Bundan
sonra, o gnlerin hariciye nazr Mustafa Reit Paa, stanbul'da
drt devletin elileriyle mzakereye girierek, Msr'a veraset hak
k vermemek iin bir hayli direnmiti. Eliler, devletleri katnda
gerekli aracl yapmlar, ama nedense onlar rz edememiler
di. Yalnz, grlerinde" baz ufak tefek deiiklikler yapmakla ye
tinen drt devlet, bu deiikliklerde u fikri ileri srmekteydiler:
Padiah, Msr valisi Mehmet Ali'yi valilik grevinden azletti
i yolundaki buyruunu kendi isteiyle geri alm olacak ve bu
grevi babadan oula gemek artyle -ama bir ltuf, efkat vc
tfet olarak - ona yeniden verdiini bildiren bir ferman yazacakt.
Drt devletin grte baz deiiklik diye niteledikleri ey,
gerekte bir deiiklik deildi. Daha nceki anlamann maddele
rinin avnen uvsulanmasmda srar ediyorlar, sadece bunu padia1un bzel br lttJif ve efkati gibi gsterterek, devletin ve hkm
darn onurunu az ok korumu oluyorlard. Bundan baka, drt
devlet, Londra notasyle tekrarlanan tavsiyeleri, Bbl'ye arzetmekle padiahn saltanat ve mer hkmet haklarn zedeleye
cek herhangi bir zm yoluna bavurmadklarui da srarla be
lirtiyorlard. Msr valisi, yine Osmanl devletine bal bir vali ola
312

yeni

OSMANLILAR TARH

rak kalyordu. Bu lkeyi ynetmek iin oraya, padiahn zel bir

ltfu ve buyruu ile tayin olunuyordu. Oray her zaman padiah
adna ynetecekti. Vali bir Osmanl devleti uyruu ve bu devletin
memuru saylyordu. Grevini ktye kulland takdirde bu g
revden uzaklatrlabilecekti.
Evet, drt devletin kendi elilikleri aracl ile stanbula bil
dirdikleri son ve kesin kanaatleri buydu.
Bunun zerine, stanbul hkmeti, notadaki artlan kabul
edebileceini, ancak veraset hakkn artl olarak tanyacan bil
dirmiti, Msr'da bulunan grevli delegesine de bu yolda talimat
yollamt.
st*.:bul hkmetinin bu tutumu be devlet temsilcisinin
Londrada yeniden toplanmalarna ve bir tutanak hazrlamalarna
yol amt. Bu tutanakta yle denilmekteydi: Avusturya, n

giltere, Prusya, Rusya ve Osmanl devletleri delegeleri, 4 ubat

1841 tarihine kadar stanbuldan gelen evrak ve drt devletle Os
manlI devleti haricye nazrh arasmda yaplan haberlemelerin
gzden geirilmesi iin bir araya geldiler. Ad edilen evrakn okun*
mas sonmda u kanaate varld: 1 Mehmet Ali Paa, bah bu
lunduu hkmdara itaat etmi ve kendisinden affm istirham ey
lemitir. 2 taatine bir belge olmak zere Osm; nl donanmasra, ilgili grevliye teslim etmitir. 3 Suriye, tamamyle Msr as*,
kerlerinden boaltlmtr. 4 Suriye'de ve Girit'te ^adiahm
mer hkmeti ynetimi yeniden eUne almtr. 5 Padiah
hazretleri, Mehmet Ali Paanm itaatm ve af dilemesini tenezzl
buyurup kabul etmi, bu affa kendisinden baka evltlannm ve
taratarlanmn tmn de katmtr. 6 Yce Osmanh padiah,
mttefiklerinin de ileri srd fikirleri kabul ederek, Mehmet
Ali Paaya - veraset yoluyla ocuklarna da gemek yoluyla- M
sr valilii grevini yeniden vermitir.
15 ekimde Londrada dzenlenen talimat ile 14 kasm tarihli
tasanda kararlatrlan artlar bylece eskisi gibi braklmtr.
te bundan sonradr ki, Mehmet Ali Paann veraset yoluyle
Msr valiliine tayinini bildiren aadaki ferman karlmtr:
Ferman.

(Franszca metninden zet olarak evirisi)

Msr idaresi, haliliazrdaki sadrazamm tarafndan mhrl
olarak gnderilen haritada de gsterildii zere, eski smrlan ve
313

YEN OSMANLILAR TARfflt

yeniden sze verdiim imtiyazlarn Uvesiyle aadaki artlara uy

manz zonmiuu ile tarafmdan size verilmitir.
yle ki; bundan byle Alr valilii boaldka, en byk e>
kek evldmza verilecek ve bu verilme emi hkmetim tarafn
dan gerekletirilecektir. leride -kader icab- erkek torunlarnz
ortadan kalkt takdirde, Bblimiz, Msrm ynetimini arzu
ettii bir baka kimseye yneltebilecektir. Kadnlar tarafmdan
meydana gelen ve gelecek olan torunlarmzm hi bir ekUde vera
set konusunda bir haklan bulunmayacaktr. Bugn iin, her ne
kadar Msr valileri birtakm imtiyazlara nail olmularsa da, bmlar hakkmdaki ltuf ve muamelemiz teki valilerimize ve vezirle
rimize gsterdiklerimizden farkl bulunmayacaktr. Kendilerine
hkmetimiz tarafndan gnderilecek emir ve yazlarda daha de
iik ve daha yksek bir unvan kullanlmayacaktr. Glhane Hatts
Hmayunu ile memleketimizde can, mal ve namus konulan dev
letin garantisi altna alnm bulunmaktadr. Bu hususlara, bir
vilyetimiz bulunan Msr'da da aynen sayg gsterilecektir. Os
manlI devleti ve hkmeti ile yabanc devlet ve hkmetler arasmda yaplm ve bundan sonra da yaplacak her trl anlama
lar - andlamalar, onun bir eyaleti bulunan Msr iin de tamamlyle geerlidir. Bu hususta Msrm teki Osmanl eyaletlerinden en
kk bir fark yoktur. Osmanl devletinde dzenlenmi ve bun
dan sonra da dzenlenecek olan adalete ve nsafa dayah btn
kanunlar ve tzkler - belki ok zorunlu blgesel deitirmeler d
nda - gereklere uygun olarak aynen Msrda da uygulanacat-tr.
Msrda halktan alnacak her trl vastah ve vastasz vergUer
padiahlmz adma toplanacaktr. Bununla birlikte, devletimizin
uyruu olan Msr halkndan vergi aluurken blgece zel kuralla
ra asl bavurulmayacak, devletimizin adalet anlayndan kl pa
y almayacaktr. zel bir buyruum da Msr iin kararlatnlan ylhk vergimin stanbula mutlaka vaktinde gnderilmesidir.
Bu konuda, Msr valisinin Osmanl devletinin bir uyruu bulun
duunu ve teki Osmanl valilerinden hi bir fark olmadm ak
lndan hi bir zaman karmamas mutlaka gereklidir. Msrdan
her sene Mekke ve Medineye belirli lde erzak gnderilmekte
dir. Bu erzak, imdiye kadar olduu gibi, yine aym intizamla gn
derilecektir. Hkmetimiz tarafndan maden paranm ayamun ve
fiyatnm -deitirilemeyecek bir ekilde - islh edilmesine karar
314

YEN OSMANLILAR TARH

verilmi olduundan, ekli, ad ve deeri stanbul'da baslan ma

den paralara her bakmdan uygun olmak artlyle, padiahlm
adna Msrda para basmamza iznim olmutur. Osmanl lkesin
de askerlerin be senede bir deitirilmelerine karar verilmi ol
duuna gre, Msrda da bu usul olduu gibi uygulanacaktr. Her
yl deitirilip yerlerine yenileri konulmak suretiyle, stanbul'a
drt yz neferlik bir Msr birlii gnderilecektir. Msr askerleri
nin rtbe, kol ve yaka iaretleri tpk Osmanl askerlerinin rtbe,
kol ve yaka iaretlerinden ibaret bulunacaktr. Birliklerin flamalarmda da en kk bir farldlk gze arpmayacaktr. Msr'm de
niz subaylar, normal ve tabii olarak, Osmanh deniz subaylanyle
aym rtbede bulunacaklar, M;sr deniz kuvvetlerinin bayra da
Osmanl bayra olacaktr. Msr valisi, deniz ve kara kuvvetlerin
de albayla kadar rtbedeki subaylar kendi tayin edebilecek,
bundan yukar rtbedeldler iin mutlaka padiahm onaym ala
caktr. Bundan byle, bah bulunduunuz Osmanh devletinin iz
nini almadka hi bir deniz sava gemisi yaptramayacaksmz.
Yukarda teker teker belirtilen artlann her biri zerkliini
zin ve veraset hakkmzm dayanaklardr. Bunlardan tek bir tanesi
bile yerine getirilmedii takdirde, ad edilen zerklik ve veraset
hakkmn derhal ortadan kaldmlnu olduunu kesinlikle bilmeniz
gereklidir. Siz ve sizin ocuklarnz ve torunlarnz, size gsterdi
imiz bu ltuf ve inayetin deerini takdir ederek bunlarn her za
man byk bir dikkatle uygulamp korunmasma zen gsterecek^
siniz. Aykn tutum ve davranlardan iddetle kamacaksmz. M
sr halkna zulm ve ktlklerde bulunmayacaksnz. gvenli
in, huzur ve rahatn salanmasma zen gstereceksiniz. Msr
eyaleti ile ilgili nemli konular ortaya kt zaman mutlaka du
rumu bize arzedip emirlerimizi bekleyeceksiniz...
* * *
, ite Mehmet Ali Paann am olduu Msr meselesi, sonra
lar devletleraras bir ekil ala.rak, neticede burada son bulmutu.
imdi, bu ferman gereince, Mehmet Ali Paa'nn teebbsle
rinin sonucu, kendi soyundan gelenleri Msr valiliinde devaml
tutmak ve Msrn gelirinin bir bln devlete. teki bln
de kendilerine ayrtmaktan ibaret kalmt.
O halde, sonralar kendisine Hdiv sann kopartan adamm'
-smail Paann- uyrukluk ;revlerinden biri de yukardaki fer
315

YEN OSMANLILAR TABIHt

manda belirtilen artlardan bir tekini olsun zedelememekti. Geri,

zerk bir vali idi ama, nihayet bir valiydi. Ufak tefek rtbeler ver
mek zaten tedenberi Osmanl bakumandanlarna, ordu kuman
danlarna, hatta Badat valilerine bile tannm ltuflardan fazla
bir ey deildi.
Bundan bir sre sonra, devlet - kendi arzusuyle ve hi bir d
bask olmakszn- 1866 ylnda bir fermanla Msr'a baz imtiyaz
lar daha vermiti. Bu fermanda, lkedeki baz kaza kaymakamlk
larnn gelenek olarak Msr hanedan yelerine ayrlmas, valiliin
babadan en byk erkek evlda veraset yoluyle gemesi, Msr as
kerinin otuz bine karlmas, Msrm maden parasyle stan
bulun maden paras arasndaki farklla gz yumulmas, valinin
belli bir dereceye kadar sivil rtbeler verebilmesi, bunlara kar
lk Msrn devlete dedii yllk verginin yedi yz elli bin altna
ykseltilmesi eidinden maddeler bulunmaktayd. Bunun dnda
hi bir nemli imtiyaz tanmayan fermann bir fkras da. Sultan
Abdlmecitin Reit Paa zamannda gnderdii fermandaki art
lardan en kk bir tanesi bile zedelendii takdirde son olarak
verilmi bulunulan veraset hakkmn derhal kaldrlaca konusu
nu kapsyordu.
* * *
ite. Hrriyet gazetesi, Msr meselesinde stanbul hkme
tinin geni halk ynlarna hi bir zaman aklayamayaca veya
aklamaya tenezzl etmeyecei eski evreleri ve ona sonradan ek
lenen hususlar aka ortaya koyuyordu. Ne var ki Bbl'nin
teden beri tuttuu bir siyaset anlay vard. Bu anlaya gre,
devletle ilgili her trl rhesele halktan gizli kalmalyd. sterse
devletin ve hkmetin alabildiine lehine olsun, byle bir konu
nun ortaya atlm olmas, daha dorusu muhalifler tarafmdan
ele alnm bulunmas, onun hi de houna gitmiyordu.
Hkmet, ite, bunu bir frsat ve ara bilerek. Fazl Mustafa
Paa'y -Hrriyet gazetesini kapatmak konuumda- kendisine bir
let yapmt. nk Paa, hdivlik meselesinde olaanst bir
mide drlmt Adamcaz, yle bir kanaate varmt ki s
mail Paa hemen birka gn iinde Msr hdivliinden azledilecek
ve v'=>->ne - bu sefer vsli unvamyle- kendi tayin edilecekti. Olsun
du, Msra vai olsundu da, varsn hdiv samm deil vali sanm
kull msnd.
316

YENt OSMANLILAR TARHt

Ve yazk ki, bu mitlerin etkisiyle Msy Sakakiniye oturup

hemen bir mektup yazd. Sakakini de mektubu derhal Yeni Os
manlIlar Cemiyeti'nin ileri gelen yelerine sundu.
Msy Sakakini'nin mektubu ilgililere iletmekte acelecilik
gstermesinin sebebi Fazl Paann emri gereiydi. Fazl Paa,
Franszca olarak yazd bu mektubunda Sakakiniye u emri ve
riyordu:
Mektubu alr almaz cemiyetin bata gelen yelerini birer bi
rer ziyaret edecek, onlardan Hrriyet gazetesinin yaynma bir s
re ara vermelerini isteyecekti. Bu, Msr meselesinin devlet lehi
ne (!) sonulanmas iin zorunluydu. Zorunluydu, nk Bbl,
Hrriyetin bu konuda kendi yannda bulunmasndan holanm
yor, gocunuyordu. O halde, imdilik biraz duralamal, ancak s
tanbul hkmeti bu ii gevetecek olursa o zaman daha iddetli
hcumlarla karsna dikilmeliydi. Bylelikle Bblnin devlete
ve millete, smail Pa'-dan daha hain olduu da ileri srlebilirdi.
Gazetenin yaynna imdilik bir sre ara vermek ise, onun stan
bul hkmeti ile bir eit mtareke yapmas demekti. Btn bu
sebeplerden dolay rica ediyordu; Hrriyetin yaynna bir sre
iin ara versinlerdi.
te, hdivlik midine kaplan Mustafa Fazl Paann, bir tala
iki ku vuracan umarak, Yeni Osmanhlara yollad haberin
kendince akla yatkn gerekesi buydu.
Msy Sakakini, efendisinin mektubunu alr almaz bir gezi
program dzenlemiti. nk, Yeni Osmanllar Avrupann eit
li kentlerinde dank olarak yaamal:taydlar. Onlarn bata ge
lenlerini mektuptaki direktiften haberdar etmek iin Londra'ya,
Cenevreye, BrJcsele gitmek zahmetlerine katlanmas gerekiyor
du. Ziya ve Namk Kemal beylerle Agh Efendi hl Ostenddalard. Istridye mevsimi olan eylln gelmesini bekliyorlard (1). Bu
f i ) Ostendta eylln ilk pazar gn bir panayr kurulur, istrye mev
siminin gelii dolaystyle balklar trensel bir yortu dzenlerlerdi.
Aylardan (r) harfi bulunanlarda istridye yemek, teki aylarda y e
memek batlarn eski bir geleneidir. Septembre adm tayan ey
llde (r) vardr ve istridyenin ilk ve en iyisinin kt ay da bu ay
dr. Ostend liman istridyesiyle nldr. Komu ehirlere ve lkele
re hep burann rnleri yollanr. Bundan dolay, bu yortuya onlar da
317

YEN OSMAJJLILAR TAKH

sebeple Sakakini, austosun onunda alm olduu bu mektup ze

rine Namk Kemal ve Ziya Bey'in Ostenddaki otellerine bir tel
graf ekmi, iki gn sonra yanlarnda bulunacan haber ver
miti.
Msy Sakakini, austos aynn on nc gn Ostend'a var
d. Tam le vakti Ziya, Namk Kemal ve Agh beylerle bulutu.
Mustafa Fazl Paadan alm olduu mektubu her nn de n
ne serdi.
Cemiyetin nemli yesi mektubu grdkten sonra, ilk an
da, Paann adamna hi bir ey sylemediler. Aralarnda konuup
tartacaklarn, alacaklar ortak karar kendisine bildireceklerini
ifade etmekle yetindiler. birlikte Ziya Beyin odasna ekildi
ler. Orada, uzun uzadya mzakerede bulunmadlar. Pek ksa, fa
kat iddetli bir tartma yaptlar. Bundan sonra, Namk Kemal,
say iin epey nceden beri tasarlad yazy yaynladktan
sonra Hrriyetten imzasn ekeceini aklad.
Bir adamn hem parasn almak, hem de onun arzusunun d
nda yaynlarda bulunmak elinden gelemiyecekti. Namk Ke
malin bu karar.1 ok kesin bir nitelik tamaktayd.
E EYTAN KARIIYOR
Bilinen u nokta var ki Ziya Bey, batanbaa bir fke ve ga
zap kesilmiti. Hele arkadann hemen gcizeteden imzasn ek
mek istemesi onu ileden karmt.
Bir sre sonra aada salonda kendilerini bekleyen Sakakini
ile bulutular. Ziya Paa, nihayet bir emir kulu olan bu adama u
szleri syledi:

Herkes kendisiyle ilgili kararlar vermekte elbette hrdn

Arkadam birka say sonra imzasn Hrriyet'ten ekecektir.
Ancak, ben onun grnde deilim. Biz buralara Mustafa Faz
Paanm kaybetmi olduu haklar bulmaya, veraset hakkn ye
niden salamaya gelmedik. Ben, Allaha krler olsun ki, bu kakatlr. Eylln ilk pazar Ostendda, eski Yunanhiann 'Baks yinleri eidinden enlikler dzenlenir. ehre doluan misafirlere nefis
istridyeler ve beyaz arap ikram edilir. Namk Kemal ve Ziya bey
ler, ite ok vedhini duyduklar bu treni grmek iin, orada eyll
aym biekli\ orlardt. (Eserin yazarnn notu)
318

YEN OSMANLILAH TABIHl

dar olsun uuruma sahibimdir. Paa'nn gazete iin ayrm oldu

u paraya da bundan sonra lzum yoktur. Gerekirse ben stan
bul'daki malm mlkm satar, tek ve kutsal amacmz olan hal
kn zgrl iin yaynlara devam ederim. Bu meselede kimin
kazanm, kimin kaybetmi olduuna gelince onu da nmzdeki
yakn gelecek gsterecektir. Bunu da Fazl Paa'ya bildirin. Sonra
Hrriyet matbaasnda bu paann hi ilgisi, pay yoktur. O mat
baann sahibi ite u yanmdaki Agh Efendi'dir. Siz bana imdi
imzal bir makbuz veriniz. Ben de size bunun karlnda Londra
bankasnn bir eki ile bu bankaya yazacam mektubu teslim
edeyim.
diyerek azna ve aklna gelen cmleleri sralad. Bankadaki
iki yz elli bin frank, Sakakinden ald bir makbuzla tekrar
Mustafa Fazl Paamn emrine terketti.
FELTm: PAA'NIN BAARISI
Eylln ilk paza-::j Ostendda nee iinde geirmeye karar
vermi olan yakn dost, byk bir hayl krklna uram
lard ama, iin bundan ok daha kt bir yn vard. Bu haber
onlar fikir ve gr ynnden de ilk defa birbirinden uzaklama
ya zorlamt. Sakakini ile grtklerinin hemen ertesi gn
gurbet yolda Ostend terketmilerdi. Namk Kemal doru Lon
dra'ya, Ziya Bey svireye, Agh Efendi de Brksel'e ekilmiler
di.
Paris'te bulunan teki arkada, Mehmet, Nuri ve Reat
beyler henz olaydan haberli deillerdi. nk, Namk Kemal,
Mustafa Paamn isteine uymakla birlikte, son derece zgnd
ve durumu ee dosta bildirmek hemen iinden gelmemiti. Kald
ki kutsal bildii amaca doru bir hayli mesafe aldklarna da
inanyordu. Hi umulmadk, beklenmedik bir zamanda byle an
sz ve kahredici bir geri ekilmeye mecbur kalndan tr tarif
siz elemlerle doluydu.
ki seneye yakn bir sreden beri yaynlarla megul olmas,
yazdklarnn uzak yakn birok evrelerde ilgi ve takdirle izlen
mesi onun u gurbet diyarlarndaki en byk avuncuydu. Yazmak
ve okunmak iin yaratlm bir adamn birdenbire bu imknlar
dan yoksun kalmas ne kadar acyd. Hele, bu darbenin de ezel
319

yeni

OSMANLILAR TARH

ve ebed dman olan l Paain etkisi sonucu meydana geldi

ini dndke yerinde duramyordu.
Namk Kemal, Londra'ya varr varmaz, bir sre nce Mlkim
Han adil bir doulu tarafndan Arap alfabesi hakknda Farsa ya
zlp Hrriyete gnderilmi olan ve gazetede yaynlanm bulunan
mektuba kar vermeyi tasarlad cevapla, bte konusunda Hiz
met ve ibret balklar altnda yaymlamay tasarlad iki ma
kaleyi yazd. Sonra 6 eyll 1869 gn son saysn kard Hr
riyet gazetesindeki yaz grevine son verdi. Matbaay da, sahibi
Agh Efendiye teslim etti.
Bu srada, bir ara Parise gelmi bulunan Ziya Beyden, teki
Yeni OsmanlIlar olay rendiler. Onlar da derin bir aknlk ve
znt iine dtler. Hepsi anlyorlard ki yayn arac bulunma
yan bir cemiyetin artk hi bir etkili rol kalmayacakt. Yeni bir
gazete karmay dndler ama, bu byk bir sermayeye ihti
ya gstermekteydi. Oysa hi birinde bu uurda harcayacak die
dokunur bir para yoktu.
Yukarda da belirtildii zere. Ziya Bey, haberi alr almaz,
Mustafa Fazl Paa tarafndan bankaya konmu olan paray b3ik bir nefretle geri evirmiti.
Bu eviri, tabi ki, ok yerinde bir hareketti, yle yapmam
olsayd, byle bir para ile yayna devam etmek, sermaye sahibine
kar alaka bir tutum olacakt ki bu da Yeni Osmanhlar yele
rinin hi birinin elinden gelecek i deildi.
Bu sralarda Namk Kemal de, Londradaki ilerini yoluna
yordamna koymu, gerekli tasfiyeleri yapm, Parise gelmiti.
Yine o hafta postasyle zarfnn st Msy Sakakiniye, fakat ii
Yeni OsmanlIlar adna ve olduu gibi bankada kalacakt. Daha
nceki mektubunda da bildirdii gibi, Hrriyet gazetesinin yay
nnn durdurulmas geici bir zaman iindi. Ya ok yakn bir ge
lecekte cemiyetin her trl emel ve tasavvurlanm gerekletire
cek birtakm gelimeler olacak ya da bu duraklamadan sonra ok
daha iddetli bir yaynla yeni hamlelere giriilecekti. Mustafa Fa
zl Paa, muhakkak ki cemiyetin her trl emel ve tasavvurlarm
gerekletirecek birtakm gelimeler szleriyle, Msr valilii iin
besledii mitleri aa vurmu oluyordu.
in alacak taraf u ki, Namk Kemal de hl Mustafa Fa
zl Paa'nn yazdklarma inanmaktayd.
320

YEN OSMANLILAR TARH

te yandan, stanbulda durum yava yava deiiyordu. Bu

mesele hakkmda iki kere bizzat padiahn bakanlk ettii toplan
tlarda konu ele alnm, enine boyuna tartlm ve ikisinde de
hkmet yelerinin ileri srdkleri grler kabul edilmemiti.
Bu kabul edilmeyi l Paa hkmeti iin bir eit gvensizlik
oyu verme olarak nitelenebilirdi.
Bu arada, baz vezirler ortaya bir fikir atmlard: Padiah
Sultan Abdlaziz, lkenin gerek bir hkmdar olarak Msra
gitmeli, Svey kanaln bizzat amalyd. Yine lkenin gerek ve
tek hkmdar olarak Avrupa hkmdarlarn da bu nemli a
l trenine kendi dvet etmeliydi. Bunun dosta dmana kar
ok yerinde bir jest olaca nuhakkakt. Bu fikri ortaya atanlarn
banda l ve Yusuf Kmil paalar geliyordu ve bunu, deta yal
vararak, padiahtan istirham etmilerdi. Fakat Sultan Abdlaziz;

Tahta ilk ktm yllarda, her naslsa Fuat Paanm s

rarlarna kaplarak Msr'a gitmek gibi bir hatada bulunmutum.
Ama, artk bu hatay ikinci bir defa ilememe imkn yoktur. sz
leriyle geri evirmiti.
Paalar da verecek herhangi bir cevap bulamayarak susmu
lard.
Sultan Abdlazizin bu kestirme cevab, l Paann Msr h
divi hakkndaki politikasn ta kknden buduyordu. Anlalyor
du ki smail Paa, Saray'ca da birtakm kimseleri elde etmiti.
Acaba, bu kurnaz adam Mabeyn-i Hmayunda kimlerin himayesi
ne snm ya da kimleri satn almt ki durum byle olmutu?
Sultan Abdlaziz, kendiliinden byle bir karara varacak adam
deildi. Ortada birtakm araclarn bulunduu belliydi, ama aca
ba, bunlar kimlerdi? ite burasn bulup anlamak gerekten zor
du.
l Paa, btn mr boyunca memleketine bir kere, fakat
byk bir hizmet grmek istemi (1), bu hizmeti iin de en etkili
ara olarak padiah kullanmak stemiti. Ama, ne fayda ki ite
imdi btn tedbirleri ve ai'eleri boa kyordu. Msr mesele(1) Tevfik Bey - bir Yeni Osmanl yesi olarak - Ali Pa^a hakkmda
daima olumsuz grler ileri srmekle birlikte, burada biraz olsun
insafszlk gstermitir. .K.
321

im

YENt OSMANLILAB TARM

sinde ilk defa tesin bir durum taknm ve bu zm g iin

iinden tam bir zaferle kmasna ramak kalmt. Ne yazk ki b
tn bunlara ramen, meselenin en kvaml bir dneminde yzgeri
etmek zorunluluunu duymutu.
Ne var k gl bir akl her zaman zayf bir akla stn gele
bilirdi. l Paa da, bu olaydan birka gn sonra, Fransa elisiy
le yapt bir konuma hakknda bilgi vermek zere tekrar Padi
ahn huzuruna girdiinde sz dndrp dolatrp tekrar Msr
meselesine getirmi, cidd ^'e ac bir dille konuyu yeniden aarak
gerekli aklamalarda bulunmu. Padiah dndrmeye bala
mt. Al Paa ie ta Mehmet Ali Paa zamanndaki olaylardan gi
rimiti. Msr hanedan Osmanh Devletine kar daha ilk batan
iki jTzl davranmt. Bu durum artk o ailenin deimez bir ka
rakteriydi. Bundan dolay, smail Paann isteklerine nza gste
rilecek olursa, bunun sonu hi bir zaman gelmeyecek ve her fr
satta bu isteklere yenileri eklenecekti. Bunlar ise bu adamn ce
saret ve kstahlm daha da arttracak, sonunda Osmanh hane
dannn haklanna el uzatacak dereceye gelecekti. Esasen, babas
Sultan kinci Mahmut da, bu hanedann kurucusu Mehmet Ali
Paa'nn yaptklar yznden kahrlanarak lmt. smail Paa,
Mehmet Alinin torunuydu, eline frsat getiinde dedesinin yap
tklarna rahmet okutacak davranlardan geri kalmazd.
te, bu konumadan sonradr ki Padiahn tutumunda dei
iklik grlm, onun Msra kar taknd koruyucu durum ye
rini l Paann yurtsever icraatna brakmt.
Hdiv smail Paa, Mabeyn Baktibi ile, yine saray ileri ge
lenlerinden Ziver Beyi para kuvvetiyle satn alm bulunmaktay
d (1). Bundan l Paann Padiah katnda yapt telkinler, onun
zerinde gerekli etkiyi yapamamaktayd. Msr hdivi, saray elde
ettiinden o kadar gvenl idi ki l Paann kendisine yazd
resm emirlere cevap vermeye bile tenezzl etmiyordu.
Ama, Osmanh Sadrazam, ar fakat kesin i gren bir diplo
mat tipiydi. Ne yaptysa yapt, sonunda smail Paa yelkenleri su
ya indirmeye mecbur kald. Bu iin sonunda ya l Paamn, ya
(1) Gnmzde Kztltoprak a Kaytdat arasndaki bir semt bu adamn
adm tastmaktadr. JC.
322

YEN OSMANULAB TARH

Hdiv smail Paann kahra uramas dnlebilirdi. Durum,

tam anlamyle, byle olmad. Geri, l Paa ksmen de olsa
bir baar kazanarak devletin bana gelecek yeni bir gaileyi eli
nin tersiyle eldi; Msr egemenlie ulamaktan alkoydu. Fakat,
skenderiye kylarndan Dolmabahe Sarayna kadar uzatlan bir
altn oluk da smail Paay ucuz kurtard. Hdivliinin elinden
gitmesine ramak kalm olan bu adam, rvetlerle satn ald sa
ray adamlarnn koruyuculuu sayesinde bir sre iin de olsa
mevkiini muhafaza etmeyi baarabildi.
*
Yeni OsmanlIlar Cemiyetinin nemli yesinin eyll aynn
ilk pazarna kadar Ostendda kalacaklarn rendim ve Namk
Kemal'in iddetli azarlamas karsnda otelini bile deitirmi ol
du. Feltun Paa, olan biteni uzaktan izlemekteydi. Sakakini ola
yndan sonra bu lkc adamn birbiri ardndan ehri terkettiklerini, bu terkedi srasnda birbirleriyle vedlamadklarm da
renmiti. Bundan dolay, grevine devam etmek iin. Ziya
Beyin ardmdan Cenevre'ye gitti ve kentin nl Hotel Victorias
na indi.
Ziya Bey, o yln yaz sonunu Cenevre glne oakan bir semt
te, mstakil olarak kiralad kk bir kkte geirmekteydi.
Feltun Paa, imdi de. Ziya Bey'le zel baz grmeler yap
mak iin plnlar evirm'ye balam ve sonunda bunda baarya
da ulamt. Kald ki ou kez olaylar ona yardmc olmaktayd;
nk Ziya Bey, Mustafa Fazl Paa'ya kar son derece krgnd.
Kendi grne gre, onun yapt kallelie kar, bizzat onun en
byk dman ile anlamak suretiyle, karlk vermi olacakt.
Bu konumalardan u sonu alnmt: Ziya Beyin Yeni Osman
lIlar Cemiyetinin yaynlan iin Msy Sakakini'ye iade ettii 250
bin frank vard ya, ite Feltun Paa, bu parann mislini akn
bir ek bedelini Londra bankasna Ziya Bey adna yatrm ve
etekleri zil alarak Cenevreden ayrlmt.
Bu olaydan ksa bir sre sonra. Hrriyet gazetesinin 64. say
s, 13 eyll 1869 tarihinde, yine Arif adnn sorumluluu altnda,
fakat bu sefer Londra yerine Cenevre'de yaymlanmaya ba
323

y e n i o s m a n l il a h t a r ih

lad ki, bu Hrriyet gazetesinin yepyeni ve ok deiik bir dne

mini tekil etmektedir.
Bu, Arif Efendi hakkndaki eserimizin daha nceki blmle
rinde yeterli bilgi vermi olduumuz iin, burada kendisinden
tekrar sz etmek istemiyoruz.
ngilterede yaymlanacak bir gazetenin, gerektii zaman ken
disine bavurulacak, bir sorumlusunun bulunmas eski bir usul ve
kuraldr. Bundan dolaydr ki Ziya Bey de Arif Efendiyi bu yz
den Hrriyetin sorumlu mdr olarak gstertmi ve imzasm
attrmt. imdi Cenevrede de ayn yol izleniyordu.
Hrriyet gazetesi, Cenevrede yaymlanmaya baladktan son
ra, hemen btn yazlarn Sadrazam l Paay ktlemeye has
retmiti. Bu durum, hem yeni sermayeyi veren smail Paa iin,
hem de Ziya Bey iin en belirli bir amat. nk, smail Paa,
Msr meselesinde btn gcyle karsna dikildii iin, l Paa'nm amansz dmanyd. Ziya Beyin l Paaya dmanlnn
tarihi ve nedenleri ise ok daha eski yllara kadar uzanyordu ve
bu dmanln temelinde kiisel kinler yatmaktayd.
Aslnda Hrriyet gazetesinin, Londrada yayma balad sra
da tuttuu yol, kiilerle ve kiisel sorunlarla uramamakt; top
lumun yararlarn ngryor, ancak bu yararlara engel olunduu
vakit kiilere yneliyordu. Hrriyet, bu bakmdan bir fikir ga
zetesi saylabilirdi. Gazetenin, zerinde nem ve srarla durduu
bir husus da devleti ve milleti ilgilendiren sorunlarn bir zorun
luluk yoksa halktan gizli tutulmmasyd. Bu halktan gizli tutulmamann en byk faydas, onun yeterli kiilerce kontrol ve
eletirilmesinin mmkn klnmasyd. Bblnin siyaset anlay
na gelince tam anlamyle bir gizlilik ve rtllkt. Bu durum
ise ne kadar iyi niyete dayal olursa olsun birok hatalara yol
aabiliyordu.
stanbul hkmetinin tutum ve davran bu olduuna gre.
Ziya Bey gibi gerekten zek, ileri grl ve gl bir kalem iin
Hrriyet gazetesine sonu gelmez sermaye salanm demekti.
Mesel, Msr meselesinde stanbul hkmetinin tutmu oldu
u yol. Hrriyet gazetesince genellikle desteklenmekteydi ama,
daima ve her zaman Bblyi knayacak, sulu ve kusurlu bula
324

YEN OSMANLILAR TARHt

cak bir ak kap braklyordu. Bu ak kap braklma iinde de

ustalkla davranlyor, bir sayda mnasip bir dille hkmetin M
sr politikas desteklenirken, yine ayn sayda, stanbuldan gn
derildii bildirilen bir mektupla Hdiv smail Paa hakl gste
riliyordu. u aadaki yaz paras bunm gzel bir belgesi say
labilir:
Msr Hdivi, her ne kadar baz kaytlar ve artlarla Osmanl
Devletine ve halifelik makamna bal bulunmakta ise de, her hal
de krkrne Bbl'ye hara veren bir ara da deildir. Msr
da, Eflak - Budan, Karada ve Srbistan Prenslikleri gibi bal
bana zerk bir idaredir. Bununla birlikte, Hidiv hazretleri yi
niyeti, hamiyeti ve dindarl gerei olarak tekiler gibi pek an
ve fazla bana buyruk davranmamakta, yine de Osmanl Devle
tine kar birok iyiniyet ve ballk rnekleri gstermektedir. Bu
arada, stanbul'daki baz evreleri batan baa ltuf ve ikramla
ra, ihsanlara boduu da bilinmektedir (1).
Bugn ortada bir gerek vardr: Msr hzinesi kendi gelirini
tkettikten baka Avrupadan da baz borlar alm bulunmakta
dr. Lkin sormak gerekir: Onca para nereye gitmitir? yle iyi
den iyiye incelenecek olursa bu paralarn srf halifelik makam
na olan dostluk ve ballm ispatlamak iin Padiahn evresi
ni sarm bulunan baz kimselere sunulduu meydana kar.
Msr Hdivi, bununla da yetinmemi. stanbul hkmetinin k
t idaresi yznden a ve sefil duruma drd Ti^lk beslemek
iin de byk masraflarda buTonmutur. stanbulun birok ev
releri Hdivin kendilerine ihsan ettii bu paralar, zamanla, bir
hak gibi benimsemilerdir. Onlar iin artk hidivlik makam sa
mal bir inektir; bu inekten alacak st kesilirse oray korkut
mak ve korkutarak yine eski yollarna devam etmek isterler. te,
bu sefer de bu detlerine uyarak Msr Hdivinin nne bir post
atmlardr. Bundan yl nce, nice milyonlar alarak sattklar
gaynmer veraset usul fermann geri alabileceklerini bir teh
dit olarak ileri srerken, gerektiinde kendisini makamndan az
ledeceklerini dahi onun kulama bir kar suyu gibi szdrm
lardr.
(1) stanbul hkmeti ileri gelenlerinin, hatta padiahrn ve saray grev
lilerinin smail Paadan rvet aldklar ima ediliyor. .K.
325

YENt OSMANLILAR TARH

Peki, ama Msr Hidivi, o kadar ahmak mdr ki bylesine hi

leli yollarn farkna varamam olsun? Sanmayz ki smail Paa
yle ciz bir kimse olsun. Elbette o da istemez ki, elinde byle
sine ve bunca imtiyazlar varken, kendisine mesel bir Trabzon
Valisi gibi davranlsm. O halde, kr krne Bblinin keyfine
gre hareket etmemek neden bir isyan rengini alyor? Bize kalr
sa, iin sonunun sonu udur: Bu adam daha nce bir kere satl
m ve aldatlmtr. imdi bir ikinci defa aym kbete uramak
istemiyor demektir.
Grld gibi yaz her iki taraf da suluyor grnmekle bir
likte, zellikle stanbul hkmetine atyor ve onlan ak bir e
kilde ithamlar altmda brakyordu.
te, Hrriyetin eski saylarnda yan yarya ak braklan
bu kk kap, sonralar Ziya Bey'in ok iine yaramt.
Namk Kemal, geri gazeteden resmen elini eteini ekmiti.
Bunu bir mektupla Mustafa Fazl Paa'ya da bildirmiti. Bundan
dolay, Sadrazam Al Paa, muradna ermi olmann mutluluu
ile, derin bir oh da ekmiti ama, bu sevin uzun srmemiti. im
di, Hrriyet, bir baka lkede yeniden kyor, hem de daha ate
li, daha zehirli, daha etkili bir ele gemi bulunuyordu. nk,
Namk Kemal, her eye ramen, kiisel kin ve dmanlklara fazla
yenik bir adam deildi. Onun bata gelen amac vatan ve zgr
lk davasyd. Kiilere, ancak bu davann karsna dikildikleri va
kit saldrrd. Mesel, bu saldrlardan Al Paanm payna den
ler hi de yle an llere ulam saylmazd. Ne var ki bu ka
darna bile tahamml edemeyen l Paa ona katlanamam
Mustafa Fazl Paay aslnda hi bir zaman gereklemeyecek
mitlere drerek, onun aracyle Namk Kemali saf d et
miti. imdi ise, ite, hi de beklemedii daha sunturlu bir bel
ya atmt.
Daha nceleri de belirtildii zere, Ziya Paa, Al Paamn si
yas grlerden nce ahs dmanyd. Bu dmanhm epey
uzun bir tarihesi vard. imdi, Hrriyet'in btn yayn alan t
myle kendi eline geince, elbette ki olanca gcyle ona yklene
cekti. Bu ykleni de dorusu ok iddetle kendini gstermiti,
Ostend'da Msy Sakakiniye gerekirse btn malm mlk
m satp yayna yine devam ederim diyen ve kendisine biraz so326

YEN OSMANLILAR TABlHt

ukkanh olmasn salk veren Namk Kemale veda bile etmedea

ondan aynlan Ziya Paa iin byle bir fedakrla imdi hi bir l
zum kalmamt. Feltun Paa aracl ile Hdiv smail Paa'dan
alm olduu para, kendi mal ve mlknden elde edilecek olanm
kat kat stndeydi. Bu para ile ok uzun yllar bu ezel dman
ile mcadele edebilecekti, te yandan. Ziya Bey, hesabn bilen
tutumlu bir adamd. Avrupada bulunduu iki yl iinde, eline
geen parann hepsini har vurup harman savurmam, yetmi sek
sen bin frank kadar tutan kk bir servet de yapmt. Bundan
dolay. Hdivden o byk yardm grmemi olsa bile gazetesini
rahatlkla yrtebilirdi. imdi ise arkas umduundan ok deha
pekti.
Al Paa'ya kar teden beri duymakta olduu kine imdi ye
ni bir kin dsJa katlmt. Bu kininin nian tahtas Mustafa Fazl
Paa'yd. Onun, nceleri bir hrriyet havarisi gibi ortaya km
ken, imdi birdenbire yzgeri etmesi kendisini ileden karmak
tayd. Ziya Bey, zaten biraz kendini beenmi kiilerdendi. Ura
d muamele, sadece dava ynnden deil, kiilik gururu ynn
den de kendisini fkelendirmiti. Artk Mustafa Fazl Paa'ya kar
sonsuz bir kinle doluydu.
, ite, Zafemme kasidesini tahmis ve ondan sonra da erhetthe, sonra nl Rya adl (1) yazy kaleme alma hep bu kin ve
intikam duygusu yznden meydana gelmitir.
zellikle, Zafemme'nin erh blmnde grld zere Zi
ya Paamn keskin ve zehirli hicivlerinden Fazl Mustafa Paa da
kurtulamamtr. nk, Fazl Mustafa Paa, Prens Sait Paann
(2) lmnden sonra Msr terkederek gelip stanbulda yerleti
i zaman, enitesi Yusuf Kmil Paanm ilgi ve yardmyle, stan
bul Hkmetinin ve Padiahl iltifatlarna nail olmu, ok ge
meden de maliye nazrlna getirilmiti. Bu ilk byk devlet g(1) Ziya Pa^amn lkede merutiyeti ngren, sonra da Al Paayt padi
ahn gznden drmeyi amalayan fantezi bir yazs. Namk K e
malin de Rya s vardr; fakat onunki karakter bakmndan daha
deiik ve lkcdr. . K.
(2) Mehmet Ali Paa'mn olu v: Hdiv smail Paanm amcasdr. b
rahim Paamn lmnden sonra Msrn nd valisi olmutu. . K.
327

YEN OSMANLILAE TARH

revinde bile kendini zgr fikirleriyle tantm, maliye nayrhgndaki memurlar elinden geldii derecede korumutu.
te, bu srada alman bir kararla Osmanh eyaletlerinden bahcalarnn teftii iin zel komisyonlar kurulmu, mfettiler
atanrrit. Bunlar bu eyaletlere gidecekler, oralardaki noksanlan
tespit edip bir yandan bunlarn giderilmesi arelerini ararlarken
te yandan da oralarda yeni gelimelerin temellerinin atlmasma
rehber olacaklard. Bu arada, Anadolunm/ gney snrlarna ye
dou taraflarna Ahmet Vefik Paa ile Bursal Rza efendiler, Ru
meli'nin Selnik ve Yanya dolaylarna da Suphi beyle birlikte Zi
ya Bey gnderiliyorlard. Ziya Bey, ayn zamanda, Bosna - Hersek
blgesini de tefti edecekti.
Ziya Bey, o zaman, teftii ile grevlendirildii eyalete Ragze
yoluyle Dalmaya'dan girmiti. Bosna - Saray eyaletine var ise
tamamiyle resm sfatlarndan arnm biimde olmutu. Yani,
eyalete mfetti geleceini nceden herkes haber alp da ona g
re hazrlk yapmasnlar diye. Ziya Bey buralara balangta bir
turist gibi gitmeyi tercih etmiti. Vilyete vardnda, ortada kal
mamak iin de daha nceden bir adamn yollayp tefti sresin
ce kalaca yeri kiralatm, hazrlklarn tamamlatmt (1).
Btn bu hazrlklar olup bittikten sonra, bir gn. Ziya Bey,
deta baskn halinde, gelip hkmet dairesine girmi, her trl
resm evraka el koymu, muhasebeyi ve vezneyi mhrletmiti.
Ancak, bunlar yaptktan sonra sonralar paa olan Vali Topal
Osman Bey'in makamna girerek kimliini kendisine aklamt.
Ziya Beyin byle anszn, stelik habersiz gelii ve yine aym
taktikle muhasebe veznesini mhrletmesi vilyette yldrm etki
si yaratm, herkes byk bir korku ve aknla dmt. Ziya
Bey, yine ayn gn Defterdar Nait Efendi (2) ile tfki muhasebe
memurlarnn huzurunda kasa mevcudunun saymn yaptrm,
btn gelir gider evrakn, defter ve dosyalar incelemiti. Sonu
(1) Ziya Paann, bu ileri yapmak zere gnderdii adam, son olarak
Hrriyet gazetesinin sorumlu mdrln yapan Arif Efendidir
(Eserin yazarnn notu).
(2) Sonralar vezir ve paa olan, on iki adalarda, zmir de ve Suriyede
valilik yapan Nait Paa (Eserin yazarnn notu).
328

yeni

OSMANLILAR TARH

u idi: Kasada on be bin altn kadar bir alc vard. Bunun ze

rine, Defterdar Nait Efendi'ye derhal iten el ektirmi ve ken
disini hemen mahkemeye vermiti.
Ne var ki bu sonu Ziya Bey'in btn teebbslerini suya d
rmt. nk, bir taraftan Vali Osman Bey, stanbul'daki ko
ruyucusu Mmtaz Efendi'ye (1), te taraftan da Defterdar Nait
Efendi Maliye Nazr Mustafa Fazl Paa'ya bavurmular, haksz
la uradklarn ifade ederek yakmmlard. ki bal olan bu
gl yakmma, ne yazk ki, stanbulda kuvvetli bir etki yapm
t. Zaten oldum olasya Ziya Bey'in dman bulunan l Paa, el
bette Mfetti Ziya Bey'in tarafm tutacak deildi. Nitekim, bu
dmanlnn gereini yapm, sulu grlenleri cezalandrmak
yle dursun, onlar meydana karan Ziya Beyi mfettilik g
revinden azlederek yerine Cevdet Mollay (2) mfetti tayin et
miti. Sonu olarak, mahkemeye verilmesi gereken Defterdar Na
it Efendi bu sulamadan kurtulduktan baka yeniden gre
vine de iade edilmiti. Mustafa Fazl Paann sulu grlen bir
defterdar bylece aka korumas, hatta bu konuda l Paa ka
tnda araclk yapmas. Ziya Beyi yrekten yaralamt.
Ziya Beyin bu kalp yaras, ok sonralar, Mustafa Fazl Paa'mn devlet grevinden ekilip de hrriyeti geinmesi ve hrri
yet taraftarlarn korumas olaylanyle bir dereceye kadar kapan
maya yz tutmutu. imdi, bu seferki dneklii, ite o eski yara
y ^ki hl yeterince kabuk bile balamamt yeniden tu nak(1) Sonrakin din adamlndan devlet adamlna geen, deerli hizmet
leri ve bilimsel almalar grlmekle birlikte, kaypakl ile az ok
adm glgelemi bulunan Ahmet Cevdet Paa. . K.
(2) Topal Osman Paa ve Mmtaz Efendi, Fi' ar Ahmet Paa'mn adam
laryd. Ahmet Paa, osmanh Donanmasn gtrp Msr Valisi
Mehmet Aliye teslim ettii srada Osman Paa anakkale kuman
danyd, Mmtaz Efendi de onun yanndayd. Dolaysyle Msra ka
olaynda ve Msra kagta bunlarn her ikisi de onun beraberindeydiler. Dnte bir sre hapis yatmlar, fakat sonra serbest b%raklmlardt. te o tarihten balayan dostluklar mr boyunca sr
mt. Bu Osman Paa, bugn Trkiyenin Mstr komiseri bulunan
Rauf Paamn babasdr (Eserin yazarnn notu).
329

YEN OSMANLILAR TARH

lam ve kanatmt. Eh, deil mi ki durum bu hle gelmiti ve

eline de yeni frsat ve imknlar gemiti, Ziya Bey, elbette ondan
alarak yreini soutacakt.
Nitekim de artk tamamyle o yola dklmt. imdi devlet,
millet ve memleket sorunlanndan fazla kiilerle ve kiilerin kirli
amarlanyle uralyordu. Ziya Bey o gnlerde, kafiyeleri (re)
ile biten nl Kaside-i Raiye sini yazmt (1); bu kasidenin ilk
beyti yle balyordu:
ekip bizi gtrdler tUr gibi katar le;
in neticesi budur u ndeki himar ile... (2)
Bu kaside, krk be beyitten meydana gelmekteydi. Btn
Yeni Osmanhlar Cemiyeti yelerinin zel karakterlerini birer bi
rer ele alyor, tedirgin edici bir dille, onlarn Avrupadaki yaay
larn dile getiriyordu. Beyitlerin pek ou ar hicivlerle ve nk
telerle yklyd.
O sralarda Namk Kemal Paristeydi. Ziya Beyden her bakm
dan ayr ve uzaktayd. Al Paaya Hrriyette yaplan btn sal
drlar Ziya Beyin kaleminden kmaktayd. Namk Kemalin hi
deilse o sralarda bu saldrlarla hi bir ilikisi yoktu. Ama,
l Paa, bu ayrla inanmyor, Kemalle Ziyann ayrlm grl
melerini bir eit dankl d olarak niteliyordu. Gazetenin
sorumlu mdr stunundaki Arif imzasn bile bir takma ad ola
rak yorumluyordu. Bundan dolay, kafasn bir dnceye takm
t: Namk Kemal eer gerekten aynimsa bu ayrln biz(1) Eskiden kasidelerin yaplarna, konularna, biimlerine, redif ve ka
fiyelerine gre trl adlandrma yollar vard. Yukanda sz edilen
hicviyenin kafiyeleri (r) harfiyle srp gidiyordu. Bu harfin Arap
alfabesindeki ad (r) di. Bundan dolay buna ^Kaside-i Riye* de
nilebilirdi. .K. .
(2) Beytin anlam udur: *Bizleri deve gibi ipimizden ekerek katar ka
tar yola saldlar, n eken byle bir eek olunca elbette iin sonu
byle gelecekti. Bilindii gibi deve katarlarnn bam bir eek e
ker. Burada, kervann bandaki eekle, Yeni Osmanllara basta yar
dm edip sonra onlan yzst brakan Mustafa Fazl Paa kaste
dilmitir. . K.
330

YEN OSMANLILAR TARHt

zat Hrriyet gazetesine yollayaca birka satrla iln etmeliydi.

Namk Kemal, Mustafa Fazzi Paanm hatrn kramayarak,
bu istei de yerine getirdi; Hrriyet'e byle bir yaz yollad. Ne
var ki Ziya Bey bu yazy gazeteye koymay kesinlikle reddetti.
nk, o satrlar Hrriyete koymak Yeni Osmanllar Cemiyeti
nin ve kutsal bildikleri zgrlk amacnn ifls etmi olduunu
dosta dmana, hatta btn dnyaya resmen iln etmek demekti.
Memleket ve millet iin zararlarndan baka, byle bir durum,
kendileri iin de rezil rsvy olmay gerektiriyordu. Fakat, stan
bul'daki adam (Mustafa Fazl Paa kastediliyor) ylesine Al Paann etkisi altnda kalmt ki. bu ilnn mutlaka yaynlanmas
iin durmadan Namk Kemale bask yapyordu.
Sonunda Namk Kemal, srarlara dayanamad. Hrriyetin
basmad yazsn kendi elyazs ve tabasmas ile bir el iln ha
linde bastrp yaynlad.
Yeni OsmanlIlara ait tek bir yapram stanbula ve Trkiyeye
girmemesi iin binbir tedbire bavuran l Paa, gariptir, Namk
Kemalin elyazs ve imzasyla baslm bu ilnn yurdun her tara
fna girmesine izin vermi, hatta bunu tevik etmiti. Bu iln, krk
elli bin kadar bastrlmt. Al Paa, o kanaatteydi ki byle bir il
nn baslp yaylmas. Yeni OsmanlIlarn dalp perian olular
nn en beifli bir belgesi saylacakt.
Oysa, sonu uydu; Cemiyet dalp perian olmam, sadece
ikiye blnmt. Daha dorusunu sylemek gerekirse Yeni Os
manlIlarn ok gl iki kaleminden biri, olup bitenlerden tiksin
ti duyarak imdilik yaz yazmay bir kenara brakmt.
te yandan, Yeni Osmanllar arasnda kimse Ziya Beyi, H
divden alm olduu bir milyon altn franktan dolay sulamaya
kalkmad. Hatta, Ali Suavi Efendi bile bu konuda ses sada
karmad. Geri, parann yksek miktar kskanlk damarlarm
hayli depretirmiti ama, nedense o aralk susmay tercih etmi
ti. Kald ki bu para konusunda Ziya Beyi kii olarak sulamak da
pek mmkn deildi. Bir kere, bu para onun imzasyle teslim aln
mamt. kinci olarak da para, ancak baka imza ile alndktan
sonra. Hrriyet gazetesinin yemden yaynlamas gerekesiyle bir
bankaya konulmutu.

331

yeni

OSMANLILAR TARH

Namk Kemalin ortal epey heyecana veren iln uydu:

Jve;;/

Yaynlanmas ricasyle Hrriyet

Gazetesine gnderildii halde,
bu gazetenin son nshasnda g
rlemedii iin ayrca bastrl
mtr.
<Blr zamandan beri Arif imzas altmda neir bu]rrulmakta
olan Hrriyetin ne yazlnda, ne de savmduu fikir ve gr
lerde bizim katkmz olmad sizler tarafmdan da bilinmektedir.
Bir gerei, yati imdiki Hrriyetle aramzda hi bir ilgi ve iliki
olmadn gstermek iin u ilmmmn gazetenizde yaynlanmasm stirham ederim. Arkadalar da bu arzuda bulunmaJktadrlar.
Vaktiyle gazete benim imzam ve sorumluluum altmda ktgur^
dan, meselenin aydnlanmas iin, durumun sizin tarafnza bildi
rilmesi aracln ve grevini bana verdiler. Yine de herhalde emir
ve irde siz efendimizindir.
7 ocak 1870
*
332

KemaL>

YEN OSMANLILAR TAHH

smail Paann, Feltun Paa araclyle, verdii bir milyon

frankn ne iin ve hangi maksatlara harcanmak zere ayrldm
bakalar pek sormamlard ama, Yeni Osmanhiann en cesuru,
en pervasz olan, bununla birlikte Ziya Paa'ya kar besledii de
rin sayg ile de tannan Reat Bey, jir gn sz arasnda Ziya
Beye; Bu paray aldnz ama Hidivden ekinmiyor musunuz?
diye sormu ve ondan u cevab almt;
Hayr. Bir zamanlar kk biraderin haklarnn savunucu
su olmutuk. Anlalyor ki imdi onun davasn Sadrazam Paa
hazretleri zerlerine alm bulunuyorlar. Bari biz de bu sefer bi
raderin haklarn savunalm dedik. Galiba nbet bu defa onda.
Reat Bey:
Alay brakalm, diye devam etmiti. Benim nierak et
tiim bir nokta var; u bizim Yeni Osmanllar Cemiyeti yoksa sa
dece Firavunlar hkmetine hizmet iin mi kuruldu, onu merak
ediyorum.
Ziya Bey kalarn atmt;
Cidd mi konumak istiyorsun? Yaa. Peki, o halde olum.
Ben seni kk Firavunun hizmetinde bulunduundan ve onun bu
hizmet iin ayrd denekten maam aldndan dolay knama
dm halde, sen ne hakla beni knayabiliyorsun? Bana kalrsa,
mesele burada artk kiisel bir inan ve kanaat meselesi halini al
mtr. imdi, ben u dncedeyim; nceki inan ve kanaatimde
hatal imiim; bunun farkna varp rotam deitirdim. Sen eski
kanaatinin doruluunda srar ediyorsun, buyur delillerini birer
birer ortaya koy. Karlkl tartalm. Belki sen de kendi gr
nn rkln anlarsn; belki de aksi olur, sen beni inand
rrsn.
Ziya Beyin yapt dorusunu sylemek gerekirse safsata
idi. Reat Bey, safsataya safsata ile cevap verebilecek gteydi ama
Ziya Beyin Hdive taraftarl ile cemiyetin teki yelerinin Mus
tafa Fazl Paaya taraftarl arasnda ekil bakmndan pek de
byk bir fark grmyordu. nk, mademki artk ama, genel
izgileriyle, koyulmutu, artk yaplacak hizmet, ne biimde olur
sa olsun, iki adamdan birinin kiisel karlarn savunmaktan iba
retti. Elbette, her iki tarat da davalarn emanet edecek avukat ya
da avukatlar arayacaklard. Bu onlarn hem haklanyd, hem de
alabildiine geni madd imknlannm kllan halduyd. te so
33

YENt OSMANLILAR TARfflt

nu da ortadayd. Ziya Bey, Hdiv smail Paann davasn zeri

ne almt. Berikiler Mustafa Fazl Paay tutup tutmamakta ser
besttiler. Ac olan gerek uydu ki bu arada milletin haklarm sa
vunma davas tamamyle bir tarafa braklmt. nk, milletin
haklarm savunmak iin yaynlanmaya balanlan Hrriyet gaze
tesi, bu davay memleket ve dnya kamuoyu nnde ilk olarak
aan kimse tarafndan kapatlmaya zorlanmt.
Ziya Beyin grleri buydu! Ben hi bir ey icad etmedim;
yahut hi art niyet gderek cemiyetin amacna fesat kartrma
dm. Ancak, Fazl Mustafa Paa, milletin geleceini kendi zel
emellerine feda eden l Paa i ve menfaat birlii yaparak Hr
riyet gazetesini kapatmaya karar yerdi. Namk Kemal de bu ka
rara uydu, belki de uyduruldu. Ben o karan kabul edip de itaatli
t)ir durum taknana hibir ey sylemeyip sitem etmediim gibi,
kimsenin de bana bu konuda herhangi bir ey sylemesine msaa
de etmem. Yalnz, isterlerse, bu mteseleyi arkadalarn arzu ettik
leri ekilde milletin gzleri nne serebiliriz. Her iki taraf da mil
let karsnda delillerini, sebeplerini, inan ve kanaatlerini ortaya
koyup kendini savunur. Millet de hkm ve kararn verir. Bence,
mesele, bundan ibarettir. Eer, s7 de kendinize gveniyorsanz i
te meydan!.. diyordu.
Oysa artk teki taraftan kimsede byle bir g yoktu. nk
gerek Namk Kemal, gerek ona uymak zorunluluunu duyanlar
artk yaynda bulunabilmek imkn ve hakkn kaybetmi durumdalard.
t NK I LB
O srada Necib Paaya mensup bir hafiye olan Mehmet Bey
ile Hseyin Vasfi Paa Cenevreye gelmi, tnklb adl bir gazete
karmaya balamlard. nklb tabasmas ile karlyordu (1).
Bu gazetenin tuttuu yoi belirli bir ihtilldi. Dorudan doruya ve
,{1) Hseyin Vasfi Paa, zek ve deerli bir kurmay subayd. Bir sefe
rinde Kostaki adh ne idg belirsiz bir Rum la birlikte bir rotorkr
kiralam ve bunu Abdazizin saltanat kaynn stne srp pa
diah denizde bomaya teebbs etmiti. Hseyin Vasfi Paa tutuk
lanm, fakat kam; Kostaki ise Kbrsa srgn edilmiti (Eserin
yazarnn notu).
334

YEN OSMANLILAR TARIHt

aka halk ihtille davet ediyordu. nklb'da zellikle Sultan

Abdlaziz aleyhine yneltilmi ok ar ve iddetli yazlar yer al
yordu.
Bu iki adamn gazetesi, Osmanl Padiahna o kadar belirli
dmanlk gsteriyor ve onu ktlyordu ki Ziya Bey, genellikle
sevmekte olduu Abdlazizi savunma zorunda kalmt. Ziya Bey,,
kusuru padiahn kendinde deil, onun ibana getirdii devlet
adamlarnda buluyordu.
nklb gazetesi yaynna u szlerle balamt:
Bir hkmetin mahvolup ortadan kalkma zamam gelince.
Tanr her eyden ve herkesten nce onun hUkmdanmn akhm bamdan ahr. Onun iin bizim zamane padiah da ldrd.
gc pehlivan gretirmek. Ortaoyunu oynatmak. Ko ve horoz
dtrmek. Bir zamanlar anl dedelerinin mezarlarna astrd
OsmanlI nian, ki mkfat ve iftihar nian olacaktr, imdi dken keilerle horozlarn boynuna aslyor. Ortaoyunu maskara
lar da bu nianlardan bol bol paylarn alyorlar... Birtakm hain
ler elinde zulm ve fesat arac olmak, memleketi mahvetmek, mil
letin kamn emmek... Byle bir halifenin ve padiahn hakk makanundan indirilmek ve...
Gazetenin ite byle balayan ilk yazlar bu minval zere s
rp gidiyordu. Yazlanlar, sadece ok ar ve ac deil, ayn za
manda ok da irkindi.
Hi phe yok ki bir zamanlar Ali Suavi'nin fetvl falanl vaaz
larnda nl Birgil Hocann sylediklerini taklit edercesine ileri
srd sama sapan fikirleri dinlerken esneyenler, byle yazla
r okuduklar vakit ya fkelerinden alayacak ya da kplere bine
ceklerdi.
nklb'da bundan baka yle yazlara rastlanyordu;
... Hl Padiah Abdlaziz tarih okuyor, milletin saadetini ve
selmetini dnyor, diye daha ehzadelii zamannda yalanc bir
hret kazandndan, okuyup dndklerinin hepsini tahta ge
tiinde ayrmtlan ile gerekletirecektir eklinde halk bo bir mi
de kaplmt.
Meer, onun okuduklar tarih deil, 'Hamzanme, 'Seyyit Bat~
tal Gazi masallar eidinden nlum halk hikyeleri imi. IMind eyler de ikide bir oynatp seyrettii ortaoyunu repertuvarlarmdan ibaretmi. Rahmetli kardei Sultan Abdlmecitin kendl^
336

YEN OSMANLILAR TARHI

sine balam olduu Kurbaahdere iftliine sk sk gitmesi, pa

diah olduu zaman nian takmak iin dken horozlar yetitir
mek, kolar ve keiler altrmak iinmi.
Ey vatandalar!.. Artk bu inklbm gerekletirilmesi sizlere
ve bizlere kalmtr. Eer bu millet, bir ii millete ve elbirlii ile
d jnp eylem laline getirmezse, o i de milletin ilerlemesine ve
gelimesine asl yardm etmez. te, nmunesi meydanda duruyor.
Biz ilerlememizi ve gelimemizi tek bir adamn ^yeterli mi yeter
siz mi olduu belU olmayan eline braktk. Tahta kt zaman,
darya yedi milyon borcu olan bir devletin vrisi olduunu iln
ederek zntlerini belirtirken, padiahlnn zerinden daha on
sene gememi ve zamanmda Knm Sava gibi bir gaile meydana
gelmemi olduu halde, kendi devletin yedi milyonluk borcunu yz
milyona kard. Aferin ahkanhna byle bir zamane padiahnm.
Ziya Bey, bu son derece ateli fakat sz gzelliinden, nezaket
ve terbiyeden btnyle yoksun yazlan ibretle okuyordu. Bu ya
zlar belki de milletin o zamanki yetersiz kltr seviyesine gre ka
leme alnmaktayd. Ama, ne olursa olsun irkindi ve seviyesizdi.
Sultan Abdlazlze kar besledii sempatinin de etkisiyle bu yaz
lara cevap vermeyi dnmt. Fakat, Mehmet eski bir arkada
ve kader yoldayd. Ona kar birden ve aktan aa muhalefet
etmek de istemiyordu. Bundan dolay, Hrriyette bu konu ze
rine yle bir yaz yazd ki, bu tekinin bir eit cevab da say
labilirdi. Ziya Bey'in makalesi u bal tayordu;
HRRYETN DNCES
Bir ksmm yukarya aldmz nklb'm makalesinin, vatan
akyle dalanm bir yrekten ve hamiyet dolu bir kafadan k
t bellidir. Bununla birlikte Hrriyetin nazarmda her ynyle
hakl grlmelerine de imkn yoktur.
Sultan Abdlazizin ldrm olduundan sz ediliyor. Ashnda
Padiahn ldrm olduunu ^herkesten nce gerek Avrupada
gerek stanbul'da 3rayan Sadrazam l Paa'dr. nk Sultan AbdUIaziz tahta kt zaman sadrazamlk makammda Kbnsh Meh
met Paa'y bulmutu. Birka ay onun tavr ve davranlarna dik
kat etti. Sonunda: Bu adam hukuk- hkmet sznden baka
336

YENt OSMANLILAR TARH

bir ey bilmiyor diyerek (1) onu azletti, yerine l Paay sadra<

zam yapt. Birka ay da bunun yaptklarma bakt. Fakat, ksa za
manda ondan da soudu l Paa, damadnn babas Ziver Beyi,
Paahkla Mekke'ye tayin etmi, Borlu olduundan grevine gide
miyor,' diye ve ileride kapatlmak zere devlet hzinesinden bin
be yz kese ake de ihsanda bulunmutu. Sultan Abdlaziz, akrabasm kayrd ve hazneyi zarara uratt gerekesiyle onu da
azledip yerine Fuat Paay getirmiti (2). Bundan dolay l Paa
Padiaha kzd, telgraflarla Avrupaya Padiah - ldrd diye
telgraflar ekip bu yalan btn dnyaya iln etti. Hatta, onca
telgrafn parasn da devlet hzinesi dedi. Bundan, stanbulda
ler nne gelen padiahtan ikyet edip:

Sultan Abdlaziz bu devleti kendine babadan miras kal

ma bir mlk gibi gryor. Bu memleket ve bu millet onun esiri
-deildir. Btn yurttalarn, hepimizin bu lkede pay ve hakk
vardr. Lkin, Padiahn uuru bozuk olduu iin, kendi daha iin
buralarn bilemiyor yollu dedikodularda bulundu.
te, Abdlaziz'in ldrm olduu hakkndaki bu szler, o
zamanki, asl olmayan o dedikodulardan ibarettir.
Eer Padiah, bugn devlet ilerine karmyor, kendi zevki
ne ve safasna bakyor, denilerek onun deli olduu ileri srlmek
(1) Mehmet Paa (ke) leri (ka), dolaytsyle hkmeti de hkmet sek
linde sylerdi, tyi bir devlet adam olduu kadar ok nkteci bir adam
da olan rahmetli Fuat Paa, onu: Bin yllk hkmet kesini Kaya
dndrd, devlet ilerini de evkaf ynetimine benzetti,* szleriyle
sarakaya almt (Eserin yazarnn notu). .K.
(2) Ziya Bey, bu tarihlerde Mabeyn-i Hmayun nc ktibi idi. Sul
tan Abdlazizin iltifat ettii yakmlarndand. l Paann mstebit
davranlarna kar teden beri kart bir tutum taknmt ve her
frsatta onu devirmek istiyordu. te, bu frsattan yararlanarak Al
Paann sadrazamlktan uzaklatrlmasnda rol oynad. Suriye me
selesinden dolay iki yldr amda bulunan Fuat Paayt sadrazam
yaptrtt. Fakat, sonradan Fuat Paadan da umduu ileri hareketleri
grmeyince bu sefer onun da aleyhinde bulunmaya balad, te yan
dan Sultan Abdlaziz de Ziya Beyden usanmt. Onun sylediklerini
Fuat Paaya aktardt. Neticede Ziya Bey, zaptiye mstearl grevi
ile saraydan uzaklatnld (Eserin yazarnn notu). .K.
337

t/2

YENt OSMANLILAR TARH

isteniyorsa, byle bir hkm ve kanaat hi bir zaman adalete uy

gun dmez. nk, Sultan Abdlazizin tahta ilk kt yllarda
devlet ilerini yakndan izlemek, gerektii zaman devlet ilerim
bizzat eline almak iin ne kadar iyi niyet gsterdii, ne kadar a
balad hl birok kimseler tarafndan hatrlanmaktadr. Onun
en byk arzusu hrsz ve cahil devlet adamlarndan kurtulmak,
yeni ve deerli kimseler yetitirip bunlarn yerine koymakt. in
iinde bulunanlar (1) bu durumu ok iyi bilmektedirler.
Sultan Abdlaziz, tahta kt ilk gnlerde devaml klalara
gider, askerlerin yemeklerini, yattklar kalktklar yerleri bizzat
gzden geirir, kendileriyle konuurdu. Harbiye ve bahriye okul
larnn en kk ve ayrntl meseleleri ile megul olurdu. Grd
noksanlann giderilmesi iin kesin emirler verir, sorumlulardan
bu emirlerinin sonucunu isterdi. Gerek bir yere giderken, gerek
gittii yerlerde kendisine sunulmu her trl dilekeyi kendi eliy
le sayar, sonra bunlar teker teker gzden geirerek o anda mm
kn olanlar hemen o an, mmkn olmayanlar en ksa zamanda
zmlenmelerini salard.
Bundan baka, Bbl'den kendine gnderilen eitli yazlan
imdi olduu gibi Baktip Emin Beyin eline brakmayp, biz
zat kendi birer birer okur; dolapl ve frldakl grdklerini bir ta
rafa ayrp bunlar inceletir, sonra ya reddeder ya da istenilen e
yin tam tersi buyruklar yazdrrd.
Peki, o zamanki Sultan Abdlaziz imdiki Sultan Abdlaziz
deil midir? diye bir soru sorulacak olsa yazk ki Evet, de
ildir cevabn^ vermek mmkndr. Zira. l Paa ve Bbl o
kadar entrikaya bavurdu ki; gerek Padiahn evresini sarm
bulunan hainler, gerek elilikler arachyle ylesine yalan dolan
lar, kandrmalar, hatta tehditlerle zihnini bulandrd ki, Padiah
da, btn bu olup bitenlerin sonunda, yava yava iten elini ete
ini ekti, devlet ve milletle ilgili btn meseleleri Bblnin eli
ne brakmak zorunda kald. Artk, i bu kerteye geldikten sonra da
dnyada ne oluyor, ortalkta neler dnyor, kendi iin neler sy
leniyor... BunEirm hi birini dorudan doruya iitmek ona na
sip olmad.
(1) Ziya Paa, bunlardan birinin de kendi olduunu hatrlatmak istiyor.
.K ,
338

yeni

OSMANLILAR TABH

Geceli gndzl. Padiahn yanm yresini sarm bulunanlar

tpk arpk gsteren aynalar gibi onu yle avularnn iine
almlar ve olaylar yle deiik gstermeye balamlard ki adam
caz, hangi tarafa baksa eri gryordu. Byle bir gre alan
kimse iin, nihayet, her grdne eridir demek, deta ikinci bir
det haline gelmez de ne olur?
Elimizi vicdanmza koyup, Allah rzas iin, insafla syleye
lim: Sultan Abdlaziz bugnk haline gelinceye kadar Bbl ile
az m urat? Baka bir deyimle, Bbl, Padiaha bu hle geti
rinceye kadar az m abalad?
te yandan, btn bu kt artlar iinde bile. Sultan Abdlaziz'in bu memlekete ve millete kazandrd deerli eyler var
dr. OsmanlI tersanesinin bugnk gnde olduka dzenli bir h
le gelmesi, u kadar sava gemimizin dosta dmana kar hey
betli toplar ve gvdeleri (1) ile Trk sularnda demirli bulmmas,
askerlerimizin srtlarnn elbise, karnlarnn scak yemek ve has
ekmek grmesi sadece bu Padiahn zel gayretlerinin sonucu de
il midir?
Sultan Abdlaziz'in baz zel elence ve avunma aralar da
kendi iin bir su ve kusur gibi gsterilmek isteniyor. Ko d, horoz d birok milletler gibi bizde de ok nceler
den beri sregelen belki basit, fakat masum bir elencedir. Bir pa
diah, zel zamanlarnda bunlar seyrediyorsa bundan ne kar?
Zuhuri kolu oynatmak eer bir delilik ise o zaman tiyatroya
gitmek de bir delilik saylmaldr. Bundan da Avrupa'nn btn
hkmdar ve krallarnn, imparatorlarnn, bilginlerinin, fikir ve
sanat adamlarnn deli olduklar sonucu kar. Zira bizim Trk ti
yatrosu ortaoyunudur (2). Avrupa tiyatrolar da eskiden aynen bi
zim ortaoyunlar tarznda iken (3) onlarn hkmdarlar, bilginle(1) Sultan Abdiilaziz, zamannda, Trk Deniz Kuvvetlerinin, g bak
mndan, ngiltereden sonra dnyada ikinci geldii bilinmektedir. . K.
(2) Ezziya Tevfik Bey ... Trk tiyatrosu ortaoyunudur^ szlerinden
sonra parantez iinde bir 7em iareti koymak suretiyle Ziya Paann bu grsne katlmadm ve bu gr kmsediini belirt
mek istemitir. Biz onun bu iaretini metinden kardk. .K.
(3 ) Ziya Bey, Sultan Abdlazizi savunmak isterken, tarih bir gerei
bile bile bozup deitiriyor. nk, Avrupada bizim bugne kadar
339

YEN OSMANLILAR TARH

ri, airleri ve edipleri ulusal ahlk daha da ykseltip pekitirmek

amacyle bunlar gelitirip dzenlediler. Bizde byle olumlu bir
aba olmad iin tiyatromuz o ilkel eklinde kald.
Bizim padiahlarmz iinde sadece Sultan Abdlaziz Han'dr
ki tahta kt ilk yllarda bu oyunlar da milletin yaratltan
grdmz tiyatrolar eskiden aynen bizim ortaoyunlarmz tarzn
da^ deildi. nk, tiyatro adndan da anlatlaca zere ilk de~
fa eski Yunanistanda meydana getirilmiti. Tiyatrolar Aristo ve ben-zerleri gibi Yunan edip ve filozoflar hazrlayp dzenliyorlard. n
k, insan topluluklarna faydal birtakm elencelerin de gerekli ol
duuna inanan o milletin akll kiileri insan ahlkm, tutumunu ve
davranm, btn ycelikleri ve alaklklar ile halkn gzleri n
ne sererek vicdann en kuvvetli duygusu ve en mkemmel eitici
olan, insanlara zg meftunluk ya da nefret eilimlerinden yararlan
may ngryorlard. Byle bir konu iin en elverili ara, phesiz
ki, tiyatroydu. Evet, tiyatro hem ok etkili, hem de ok faydal bir sa
nat dalyd. Elendirirken eittii iin, btn bilginler ve filozoflar
onu bir ahlk mrebbisi gibi gryorlard. O, yleydi ama, ya bizim
zuhuri kollarmz byle miydi?
zellikle ortaoyunu sylentilere gre mevki hrs ile aklm
oynatm bir deli tarafndan, ilk defa akl hastahanesinde dzenlen
miti. Bunun zerine. Kanun Sultan Sleyman, asl sebebi delilie
dayanan ve sonra da delilii dile getiren bu oyunu oynamay delilere
zg bir imtiyaz olarak vermiti, tte. Ziya Beyin tiyatroya bizde bul
duu misalin asl budur. Halbuki:
Mmkn m EbUll, Ferzadak
Molyer gibi bir tiyatro yazmak
beytinin syleyicisi bulunan Ziya Bey, bu incelikleri elbette ok iyi
bilirdi; fakat, maksad padiah savunmak olduu iin bunu bile bile
byle yazmtr (Eserin yazarnn notu). Ancak Ebuzziya Tevfik
Beyin, Ziya Paann ortaoyunu hakkndaki grleri konusunda ile
ri srd fikirlerin pek ou yetersiz, sakat ve ayn zamanda bilgi
hatalanyle doludur. Buna iaret etmekten kendimizi alamadk. Ziya
Paann yukardaki beyti, onun nl Harbt nszden alnma
dr. Dounun. Ebll, Ferazdak gibi airlerinin hi bir zaman bir
Moliere olamayacana,, onunkiler gibi toplumu inceleyen eserler veremiyeceine iaret edilmektedir. . K.

340

yeni

OSMANLILAR TARH

mevcut ahlk anlayn daha da gelitirmek ynnde, yeni batan,

dzenlemek iin baz teebbslerde bulundu. imdi, onun bu iyi ni
yeti bile, sanki bir sumu gibi ortaya atlacak olursa bu hak ve
adalet anlayna sar m (1)?
Pehlivan gretirmek, ko, horoz dtrmek gibi eyler bir
adamn deli olduunu belgeleyecek eyler deildir. Zira, her im
paratorun, her kraln, belki her filozof ve bilgin geinen adamn
zel hayatnda bu ve bunun gibi basit ve masum zevklerin pek de
iik eitleri grlr. Hatta, deil masum olan, en byk ve de
erli baz ahsiyetlerin bile, salt kendilerine zg yaaylarnda
bakalarn irkiltecek zevkler ve elenceler de bulunabilir.

Bir kU mselIem-Ul etvra mahrem ol,

Mivr tavnm nazar- itibre al;
Seyret, ne denl vaz- f^aribi eder zuhr
Kim, her biri snn olur baka baka dl (2).
Avrupa hkmdarlarnn ve gemi alardaki pek ok devlet
(1) Hakka ve geree uyarlk odur ki insan doru bildii eyi, bir iddiasm ispatlamak ya da karsndakini susturmak iin de olsa, doru
olarak ifade etmelidir. Ziya Bey, byle davranmyor. Sultan Ahdlazizin Bac zzet ve Kurban Osep gibi maskaralarn kimini l Paa,
kimini Fuat ve Yusuf Kmil klna sokturarak yaptrd taklitleri
insafl bir kimse nasl olur da milletin ahlk anlayn gelitirmek*
biiminde yorumlar? Sadrazam ve vezirler, eski geleneimize gre,
padiahn mutlak vekilleri idiler. Bunlar rezil ve maskara etmek.
Padiahn bizzat kendini maskara ettirmekten baka bir anlama ge
lir mi (Eserin yazarnn notu)? Ebuzziya Tevfik Bey burada da ya
nlma veya yanltmada bulunmaktadr. Paalarn taklitlerini yapan
ve adlan edilen bu kiiler birer ortaoyunu sanats deil, tipik sa
ray soytarlar idiler ve onlarn yaptklarndan ortaoyunu sorumlu
tutulamazd. Ortaoyunu, batl tiyatrodan nce, gerek tipik bir Trk
tiyatrosu idi.
(2) Aklll herkes tarafndan kabul edilmi, beenilmi bir kimsenin
mahremiyetine girerek onun tutum ve davranrlarn yle bir ya
kndan incele de bak. Greceksin, onv,n ylesine akl almaz tuhaf ey
lerine ahit olacaksn ki, her biri bahbatna birer delilik belirtisi
dir* anlamna. iK;
341

YEN OSMANLILAR TABH

bakanlarnn at yanlar dzenlemeleri, ay ve taz gretirme

leri, boa ve yaban domuzlarn birbiriyle kavga ettirip seyrine
dalmalar hep bu eitten zel zevkler deil midir? Bir de, eer
Sultan Abdlaziz bu masum (1) elenceler yerine Fransa ve Rusya
mparatorlar gibi sabahlara kadar kumar oynamakla vakit geir
meyi det edinmi olsayd daha akll bir adam m saylacakt?
Kendinden nce gelmi bulunan yce ecdadnn trbelerine as
m olduu OsmanlI nianlarn dken keilerin ve horozlarn
boynuna astna dair ileri srlen sylentilerin de, kendisini dn
yaya deli olarak tantmak isteyenler taraftndan uydurulmu aa
lk iftiralar olmadn acaba kim kp da ispatlayacaktr? Bu
irkin iftira veya en azndan yalamn kk aratrlacak olursa,
onun da dargnl zamannda imdiki Sadreizam l Paa ta
rafndan uydurulup ortaya atlm olduu herhalde ortaya ka
cak, birok yalanlar gibi bu da gerekler karsnda gnee kar
olan kar gibi eriyip ortadan kalkacaktr (2).
mkn var mdr ki Sultan Abdlaziz gibi, Osmanllk namu
sunu her eyin stnde tutmak inancnda bulunan bir kimseden
byle lgnca bir tutum ve davran ksm?
Acaba bizim padiahmz da, mesel Avusturya imparatoru ve
talya Kral gibi, eitli fuhu konular ve yasaklanm gnahlarla
megul olsayd daha m iyi olacakt (3)?
(1) Ebuzziya Tevfik Bey, Ziya Paamn bu sznn karsna da alay
etme ve kmseme maksadtyle parantez iinde bir nlem iareti
koymutur.
(2) Al Paamn nazarnda Ziya Pa^ :c kadar sulu idiyse, Ziya Pa^ann *
gznde de l Paa yleydi. Bunun tabi bir sonucu olarak Ziya Bey,
her frsatta her trl kusuru ve gnah ona yklemektedir. . K.
(3) Bugn Avrupa'da ok moda olan ve at soyunun gelimesine hizmet
ettii iin hkmetlerin, zenginlerin, birok bankalarn ve irketle
rin byk fedakrlklar yaparak hayvan sahiplerine byk mkfat
lar ayrdklar at yarlar bahbana bir konudur ve bununla ho
roz, kei dii^trmek arasnda en kk bir mnasebet bile d
nlemez.
nc Napolyonun birok gnah iler grd, derin bir sefahet iinde yuvarland herkese bilinmektedir. Fakat, Fransa devlet
hzinesinin anahtarlarn ellerinde
bulundurduu gerek olan bir
342

YENt OSMANLILAR TARH

Evet, Sultan Abdlaziz Han, belki baz ortaoyunu takmlarna

ve kendisini elendirmi bulmanlera nian vermitir. Lkin, Sad
razam l Paa ve teki hkmet yeleri kendi dalkavuklarna ve
uaklarna, ayvazlarna (1) varncaya kadar trl rtbeler ve ni
anlar verirlerse, bunlarn hepsinin st ve zamann padiah olan
bir kimse neden kendisini elendirenlere nian vermesin? Onlarm
yaptklar garip karlanmyor da neden hkmdarn yapt ga
rip karlanyor?
Eadiahm tahta kndan bu yana d borlarn ok artm
bulunmas konusuna gelince; Bundan vatanm seven ve ilerin
kt sonunu gz nne getiren hi kimsenin honut olmayaca
hkmdarn ve ayrca Rusya mparatoru kinci Aleksandr gibi tam
anlamtyle mstebit ve her istediini tek emriyle gerekletirmek du
rumunda bulunan tek bir sz bile kanun gcnde olan bir ada
mn oynad kt elencesini kumar diye nitelemek, herhalde Ziya
Beyden baka kimsenin hatr ve haylinden gemese gerektir.
Avusturya mparatoru Fransuva Jozef ile, bugn lm bulunan,
talya Kral Victor Emanuelin genlik yllan dnemi *Genltk dem
lerinde ne kadar taknlklar yaplsa yine de ho karlanr, hi de
ilse o kadar garipsenmez^ sz gereince, zerinde fazla durulacak
eyler olmamaldr. Her gencin, hele gen prenslerin anndan olan
kadnlara ve kzlara dknlk ki bunlar ahlk demekleri tara
fndan bile knanmaya lyk grlmemilerdir bir fuhu ve yasak
lanm gnahl ey saylabilir mi?
Bu saylp dklen eyler isterse batan baa gereklere uygun
olsun, ^onlar unlar yapt, bunlar bunlar yapmad* gibi oranlama
larla OsmanlI Padiahn hakl gstermenin ne gibi bir faydas ola
bilir? ^Padiah, i grmeye frsat ve imkn bulamad iin byle
eylerle urat,T> demek hakl bir savunma saylr m?
Tutarsz eyler, tutarl konular iin rnek saylmaz. l Paa hiz
metkrlarna, dalkavuklarna nian verdi diye Padiahn da ayn e
yi yapmas m gerekir? Padiahn, yce ecdad iin kard nian
lan ortaoyunu kollarna da ihsan etmesi, bu nianlarn deerini ne
den drmesin (Eserin yazanmn notu)?
(1) Eski zengin kondklannda.orta hizmetlerini gren baz hizmetkrlara
verilen ad. . K.

343

YEN OSMANLILAH TARHt

pek tabidir. Buras byledir ama, dprya yaplan onca borlarn

karl olan para Sultan Abdlazizin cebine mi girmitir ki b
tn vebali onun boynuna ykletilsin?
nklb gazetesinin u: Padiah kaplarn dolduruyor, sonra
bu kab tutanlara, yani hkmet yelerine parmaklarn yalat
yor. sz de hi bir zaman hakka, insafa ve gereklere smamak
tadr. nk, kab dolduran ile parmak yalayan beytindeki oran
la burada anlatlmak istenen anlam arasnda hi bir iliki yoktur.
Cmle lem bilmektedir ki Osmanl Padiahnm Paris ve Lon
dra bankalarnda, deil milyonlar, tek bir kuruu bile yatmamaktadr. Ama, te yandan l ve Fuat Paalarla daha baka birtakm
mlum kiilerin kazandklar paralar o bankalarda iletilmektedir.
Sonra, u d borlan bulanlar, yapanlar, alanlar kimlerdir? Bir
kere de iin bu taraf dn,lmeli.
Bir devlet dardan bor almadan ayakta duramaz kuraln
rahmetli Fuat Paa icat etmedi mi? Her d bor almnda, birok
yakn arkadalaryle birlikte, komisyonlara parmak sokmad m?
Bugnn Sadrazam l Paa da bu ilerde onunla birlikte deil
miydi? Onun lmnden sonra yaplan iki d borlanma sadece
l Paann abas eseri deil midir? Bunlarn ok ar artlan ile
birlikte vakit ve durum gereince bu meseleyi padiahn uur
lu tutumuna yorarak kendisine taraftar olan birtakm hkmet
yelerine on beer bin lira ihsanlar verdiren ve hatta geenlerde
yirmi bin liray da kendisi iin koparan kimse, u Kevkeb-i ark
adl gazetenin deyimince devlet gemisinin ok gl ve erefli
kaptan, yce halifelik makamna deta sanatl ve mkemmel bir
puslas olan l Paa deil mi?
Durumun gerek iyz ve olanlar bitenler bunlardan ibaret
olduu halde, borlarn artm olduu vebalini Padiahn srtna
yklemek en yalnn bir adalet anlayna bile aykr dmez mi?
Btn bmlan ileri srerken ve aklarken hemen ilve edelim
ki, biz Padiahta Yedi evliya kuvveti vardr ya da yedi krala ta
giydirir, inancna saplanm, bundan dolay da i rahatl iinde
her eyi toz pembe gren rasgele kimselerden de deiliz. Dolaysyle. Sultan Abdlaziz'in tahta ilk kt zamanlardaki iyi niyetinin
bugn artk ortadan kalkm olduunu da inkr edemeyiz; kendi
sini bir dereceye kadar mazur grsek bile b tutumunu beenme
mize imkn yoktur.
344

YENt OSMANLILAR TARH

h vakf gerektir ahvle;

Vkelya kalrsa vay hle.. (1)
Ancak 36 milyon nfusun (2) kendisini Padiah ve Halife tan
masyla devletin bana gemi, ye^zn n hemen her ktasnda
ve her blgesinde yaamakta olan 200 milyon Islm nfusunun
ruhn reisi olarak kabul edilmi (3) memlekete ve milletne kendi
sinin isteiyle ve bilerek yapt iyiliklerden baka hi bir k
tl grlmemi olan bir zat, bir hkmdar hakknda, insaf bir
tarafa brakalm, terbiye d bir dil kullanmay hi bir zaman ye
rinde gremeyiz.
JVlademki Osmanh Padiah ve Halifesi btiV slm mmeti*
nin bir eit odak noktasdr, yce ve kutsal peygamberin ema
netlerini tamakta, Mekke ve Medine ehirlerinin hizmetkn ni
teliinde bulunmaktadr; bundan dolay da Muhammedin dininin
mensubu bulunan eitli milletlerin birlikte arpan kalplerinin
topluca yneldii bir makamda grevlidir. O halde, gerekir ki bizler
ve yurdunu ulusunu seven herkes ^bu birliin bozulmasna al
mak yle dursun daha da pekitirilmesi iin almalyz ve a
lmaldrlar. Bunu, hele mslman bulunan OsmanlIlardan bekler
mek tabi bir ey olmaz.
Yani, ksacas halifeliin eriat asndan salaml ya da kut
sall meselesini hi bir ekilde ie kartrmaya lzum grmek
sizin, onun milletimiz ve memleketimiz iin salayaca faydalan
hatrlamak ve bunu younlatrmak arzu ederiz. Bizce, asl ve ba
ta gelen ama Islm nfusunun toplayc ve balayc bir noktada
birlemesidir. Mademki bunu tabiat ve bunca yzyllk uzun bir
zaman sresi hazrlam, Hazreti Muhammedin o kutsal eriat h(1-) Bu beyit daha nce de gemi ve anlamt verilmitir. .K.
(2) Gnmzden be yz yl nceki ktaya yaylm Osmanh mparator
luunun nfusu ortalama 36 milyondu; yani gnmzdeki Trkiye
Cumhuriyeti nfusu kadar. . K.
(3) Ebuzziya Tevfik Bey, burada da alay ve inanmama anlamnda, paran
tez iinde soru iareti kullanmtr. Bunun bir baka sebebi de Ziya
Paann bir halife iin ruhn sfatn uygun grdr. Bilindi
i gibi ruhanilik genellikle htristiyanhkta sz konusu olan bir dini
sfattr. . K.
345

yeni

OSMANLILAR TAKlHt

kmleri de salam bir temele oturtmutur. Bu inanc doru ya

da eri, ne olursa olsun mutlaka korumakla, srdrmekle ve ge
litirmekle ykmlyz. Zira, slm milletinin tek kurtulu ve ya
ay yolu budur. te, bizim dncemiz, genel izgUeriyle, bun
dan ibarettir.
imdi, btn bu sylediklerimizden sonra, bize de bir soru
yneltilebilir ve yle denUebir:
Kabul edelim ki btn ktlkleri yapp ileyen Bbldir;
peki amma, bu Bblnin btn icraat ancak Padiahm onayn
dan getikten sonra gereklemek durumunda deil midir? Madem
ki Padiah onlarn yaptklarn kendi buyruu ile onaylamaktadr,
o halde masum saylamaz ve suta bunlarm yaptklarnm hepsi
nin orta kabul edilir. Eer, Sultan Abdlaziz, akll ve hamiyetli
bir hkmdar olsayd, hkmet yeleri ad altnda ortalkta do
laan, ktlkleri ve hainlikleri gnden gne daha da artan u meln adamlar devlet ilerinde hl kullanmaz, hi deilse bu lnetli
ilerine izin vermezdi.
Biz de cevap olarak deriz ki;
Padiah tamamyle masum ve gnahsz gstermeye almyo
ruz. Lkin, ok kuvvetle tahmin ediyoruz ki Padiahn olan biten
den ok zaman haberi olmamaktadr. Eer, olup bitenlerin iyz
n gerekten bilmi olsayd, elbette bunlara raz olmaz ve frsat
vermezdi kanaatindeyiz, ite, bizce onun sularndan annkh sa
dece bu konuya mnhasrdr. Vardmz bu sonuca dayanarak di
yoruz ki; Eer, tnklb gazetesinin dedii gibi mutlaka bir ihtill
gerekli ise ve byle bir ihtill gerekletirilecekse, akl ve nakil yoluyle varlacak hkm, ilknce Padiahm tahttan indirilmesi ve
halifelikten uzaklatrlmas olmamaldr. Bundan ok daha nce
yaplmas gerekli bir ey vardr. O da, hkmet yeleri denilen fe
satlar kurulunun deitirilip i bandan uzaklatrlmasdr.
Bundan sonra, bunlarm yerine. Padiaha ve devlete gerekten sa
dk kimseler i bana getirilmeli; ayrca eskilerin uraya buraya
yerletirdikleri haytalar, serserileri, hrszlar defetmelidir. O za
man tecrbe edip bakmal. Eer, btn bunlar yapld takdirde
de Sultan Abdlaziz bizce arzu edilen tarzda hareket etmez, ger
ekten sekin ve iyi niyetli devlet adamlarnn yapacaklar sl
hata engel olmaya kalkrsa, o vakit hem deli olduunu kabul et
meli, hem de hemen tahttan indirilmesi aresine ba vurulmaldr.
346

YEN OSMANLILAK TARlHt

nklb gazetesi, Ziya Bey'Ln Hrriyette kan bu makalesine

pek ksa bir cevapla karlk verdi. Dedi ki:
Pekl, imdi biz, yani millet, Padiahmzm lalalanm dei
tireceiz, ocuu daha iyi idare edecek uslu akll adamlar tayin
ederek onu israftan, hoppalktan menedecek tedbirleri ve mirasye
dilerin mallarna mlklerine derin birer gedik aan sefahet bor
larm indirmeye handikaplar hazrlayacaz. Eer, bu tedbirlerle de
hoppa bey yine kendine ekidzen vermez, aklh ve olgun lalala
rn dinlemezse bu hoppa beyi gerekli cezaya arptra^giz.
yi ama, bunu byle yapmaya ne hacet? Osmanl tahtm by
le tehlikeli tecrbelere sokmaktansa. Ziya Beyin ve ve bitire
medii bu pek namuslu halifeyi bir baka halife ile deitirsek
ve onu tahta karrken de merutiyeti iln etmesini ve millet mec
lisini amasm art kosak daha kestirme ve daha iyi olmaz m?
e tecrbeler katp sonradan piman olmaktansa, kkten bir ha
reketle hepsinden bir anda kurtulmu oluruz.
H * *
Ziya Bey, Sultan Abdlazizi savunurken btn dayanan,
sular li Paann stne ykleme noktasna yneltmiti. Onun
bu grn destekler nitelikte stanbuldan pek ok mektuplar
gelmiti. Ama, ortada bir gerek vard ki o da Bblnin Msr
meselesinde gsterdii kesin tutum halk ok memnun etmiti.
Mehmet Ali Paa'nn, Osmanl Devletinin en zayf bir zamann
da, ona bakaldrmas ve grd bunca nimetlere nankrlkle
mukabele etmesi btn OsmanlIlar yrekten yaralamt. Halkn
yrei bu aileye kar kin ve nefretle doluydu. Londra'da kan
Hrriyetin, bu konuda, hkmeti desteklemesi kamuoyunu ho
nut klmt. imdi, Cenevre'de kan yeni Hrriyetin tam tersi
ne olarak Msr Valisi smail Paay tutar grnmesi halk a
rtm ve tedirgin etmiti. Bundan dolay, bir yandan bunu sorup
soruturan mektuplar geliyordu. Halkn merak ettii en belirgin
hususlar unlard: Hrriyet neden ve niin kanaat deitirmiti?
Namk Kemal Hrriyetten niin ayrlmt ya da niin artk ona
yaz yazmyordu? Arif adl, kim ve ne olduu belirsiz, bir adamm
sorumluluu altnda kan bu yeni Hrriyetin Yeni OsmanlIlarla
ne derece ilgisi ve balants bulunduu da halkn ok merak etti
i ve renmek istedii konulardand. Ziya Bey'in. Hdiv smail
Paadan ok byk bir para cilp bu seferki gazeteyi onun boru
347

y e n i o s m a n lila b t a r ih i

sunu ttrmek iin kardn kimse tabiatyla aklndan bile ge

irmiyordu.
Geri, Namk Kemal'in kendi el yazsyle yazlp baslm el
iln her tarafa yollanm ve datlmt ama, iin gerek yn
btnyle geni halk ynlarna iletilememiti. nk Bir za
mandan beri Arif imzasyle yaynlanmakta olan Hrriyetin ne yaz
ilerinde, ne de fikirlerinde bizlerin itirakimiz olmad cmlesi
sadece buna katlnmam olduunu ifade ediyor, fakat, mektu
bun kime kar yazld ve Arif imzasnn kimin adna kulla
nld belirtilmiyordu. Ama, tam o sralarda Ziya Beyin kalemiyle
Hrriyette bir yaz kt. Bu yaz, ileride Trk siyaset ve edebiyat
tarihine geecekti ve Ziya Paanm Ryas adiyle anlacakt. Rya'nn Cenevredeki Hrriyette ilk yaynlanmda balk yleydi:
SULTAN ABDLAZtZ HAN
Zfya Bey

li Paa

te bu bahk ve onun altndaki nl yaz, gazetenin Ziya Bey

tarafndan karlmakta olduunu bilen bilmeyene anlatmt.
Rya gerekten o zamana kadar allmam bir tarz ve slpta
kaleme alnmt. Bu slp, genellikle, dou edebiyatna zg bir
karakter tayordu ve Padiahn ayaklarna kapanmak gibi zillet
ifade eden, dounun miskin ve aalk terbiye ve ballk anlay
n yanstyordu. Ama, bu slp ve ifade dnda btnyle bal
bana bir fikir ve siyaset ant saylabilirdi. Merutiyet ynetimi
nin zorunlulumu ve onurt faydalarn son derece inandrc delil
lerle ortaya koyuyordu. Padiaha yaltaklanmak suretiyle de olsa
yurtseverlik ve hamiyet duygusunun gerek bir ifadesi olduu her
satrndan belli oluyordu. Yazda yle bir hava vard ki, eer do
rudan doruya Padiahn eline geecek olsayd, onu mutlaka etki
leyebilirdi.
Bu yaznn bir zellii ve yazlndaki bir mit ve ama da
uydu: Msr Valisi Hidiv smail Paa, Hrriyet'in, bu yaznn bu
lunduu nshasn mutlaka Sultan Abdlazizin eline ulatraca
hususunda ona adamlar aracl ile sz vermiti. smail Paa ile
Ziya Beyin en byk hedefleri Sadrazam l Paayd. Birinin
paras, tekinin kalemi ile ona atlacak intikam oklarnn ular en
keskin zehirlerle zehirlenmiti.
348

YENt OSMANLILAR TARH

Bu arada Msr meselesi yeni ve bambaka bir ekle brn

meye balyordu. Svey Kanalmn al treninde kocas n
c Napolyon adma hazr bulunan Imparatorie jeniye Hdiv s
mail Paa, altan bir gn nce, iki yz elli bin liralk, yani be
milyon franklk bir gerdanlk hediye etmiti. te yandan Avustur
ya - Macaristan mparatoru Fransuva Jozefe de, Avusturya mal
larnn Msra son derece uygun gmrk artlanyle girebilmesi
iin, bir ticaret anlamas yapmaya sz vermiti. Bu hediye, belki
tekinden de pahalyd.
smail Paann bu davrannn sebebi vard; ngiltere Devleti
ve ona uyarak Fransa, kendisine sk sk baz tembihlerde bulunu
yorlard. Bu tembihler de Bblye kendisi hakknda ik
yette bulunmas iin ipucu tekil edebilecek hallerden iddetle
kanmas yolundayd. Zira, l Paa, 1869 yl eyllnn sekizin
de, Avrupa'da bulunan hemen btn Osmanl Elilerine yollad
bir genelge ile Msr Hdivi smail Paa'nn gizli niyetleri konusun
da geni aklamalarda bulunmutu. Bu arada, Londra Elisi Msrs Paaya avn ve pizli bir yazt daha yazmt. Bu yazda Fran
sa mparatoru nc Napolyon'un smail Paa tarafmdan byk
paralar karligmda dovurulduunu, bundan dolay bu hkmda
rn birtakm gizli teebbslerde bulunmasnn muhtemel olduu
nu, buna kar uyank bulunulmas gerektiini hatrlatmt.
l Paann kendi kalemiyle Franszca olarak yazp rahmetli
Arif Paaya tercme ettirdii, genel resm yazlarda kulland
dil, bu konuda Bbl'nin tuttuu yolun ne kadar iten ve zden
olduunu gstermesi bakmmdan ok nemlidir.
Adn ettiimiz bu yaz, Trk diplomasi tarihinin en belirgin
siyas belgelerinden biridir. Bundan dolay, onun asl nshasnn
bir suretini olduu gibi aaya geirmeyi uygun bulduk.

Hariciye Nezareti Yksek Makamndan

8 eyll 1869 Tarihi He Dost Devletler
Nezdinde Bulunan Osmanl Elilerine
Mahrem Olarak Gnderilen Genelgenin
Tercmesinin Suretidir:
Bbli ile smail Paa Hazretleri arasnda son zamanlarda
meydana gelmi olan durum bugn Avrupa kabinelerini de uzun
uzadya megul etmektedir. Bu meselenin hak ve hakikati ve yce
349

YEN OSMANLILAR TARHt

hkmdannz Padiahmz efendimiz hazretlerinin isabetli buy

ruklar zerine, bu kabinelere Bblce verilen bUgi ve yaplan
aklama, kendi memleketlerinin siyasi ilerini ynetmekte bulu
nan kimselere, herhalde, yeterince aydmlatc olmutur.
Bununla birlikte, bu konuda yeniden baz eyler sylemek is
temekten maksadm, yce Padiahmz efendimizle Hdiv Hazret
leri arasmdaki karhkh hak ve grevleri bir kere daha belirlemek
deildir. nk, bu haklar ve grevler resm belgelerde ve imdiye
kadar birbiri ardnca yolladm eitli genelgelerde yeteri kadar
aklanm, tekrarlanmtr.
imdi, bizim iin nemli ve gerekli olan ey, hlen iinde bu
lunduumuz bu mkl durumun meydana gelmesini hazrlayan
sebepleri ve bunalmm temel elerini daha da akla kavutur
maktr. Bylelikle, Bblnin cidd ve fiil br tehlikeyle kar kar
ya kalmasm da nlemek mmkn olacaktr. Btn mesele bir
tehlikeye, hatta bir atmaya meydan vermeksizin, iin en salim
ve en gvenli yollardan hareket edilerek zme giden tek yolunu
aratrmak ve bulmaktr.
Yce Osmanh Devletinin meru haklarna ve lkesinin btn
l ilkesine ters dmeyecek yolu izlemek en tabi hakkmz ve
grevimizdir. Bu yolu izlemek srasnda mecbur kalnrsa elbet
te her trl tehlike de gze ahnacaktr. Bundan hi kimsenin en
ufak bir phesi bile olmamas gereklidir. te yandan. Hdivin de
kendi gelecei iin, Osmanh Devletinden istedii birtakm garan
tiler vardr ki, Osmanh Devleti onu bu hususta hakl grmektedir.
Bu grmzn byk devletlere aklanmasnda fayda mlha
za edilmektedir.
Msr Hdivinin, kendisine yolladm protesto niteliindeki ya
zya verdii cevap, her ne kadar, Padiah hazretlerine daima sadk
olduunu ve olmakta devam edeceim ifade etmekte ise de, bizi
daha nceki bu yazy yazmaya mecbur klan tutum ve davramlarmn, bir anda, ortadan kalkmas iin yeterli grlmemitir. Biz,
kendisine, Padiaha kar olan bahlk ve sadakatinin szde kalmamasm, bunun i ve eylemlerle ispatlanmas lzumunu ok ke
sin bir dille hatrlatm bulunuyorduk.
Yaptmz bt teebbs garip karlamaya ne Hdivin, ne de
baka kimselerin haklan yoktur ve olmamas gerekir.
Hdiv smail Paanm bize yazmay uygun grd cevap ve
350

YEN OSMANLILAR TAElHt

teminat mektubunda, devlete ve Padiaha sadk olduu hususta

ileri srd fikirler, yazk ki, gereklere dayal olmaktan uzak>
tr. Bu szler ve fikirler bile kendisinin lehine deil, aleyhine a
hitlik etmektedir. nk, ortada kendisini yalanlayan pek ok olay
bulunmaktadr. Bu zatn syledii bir sr szler vardr. Bu szler
ylesine mbalalarla doludur ki, bunlar bir gerein garantisi
olarak kabul etmek, bizce, hi bir zaman, mmkn deildir.
imdi, birtakm kelime oyunlarn ve teorik oyalamalar br
tarafa brakarak Hdiv'e sormak gerekir: Kendisi, bak bulundu
u devletten ve onun mer hkmdarndan btnyle kopup aynlmak niyetinde midir, deil midir? Deilse, hakkmda uyanan ve
herkese kuku veren pheleri ortadan kaldracak ne gibi delil ve
belgeler ortaya koyabilir? Onun byle bir eit bana buyruk ta
vr ve davramn Padiah hazretleri ilgisizlikle karlayabilir mi?
Kocaman bir Msr lkesi berbat ve harap edilir ve sonu ''arak
bu OsmanlI Devleti iin say ve hesaba gelmez felketler hazrlar
ken, o devletin btn bu olup bitenlere engel olmak istemesi ve
dur demesi onun en nemli grevlerinden biri deil midir?
Ksaca belirtelim: Msr Hdivi smail Paa'mn, Osmanl Dev
letiyle Msr lkesi arasmdaki balan mutlaka koparmak sevdasmda bulunduunda artk en kk bir phemiz bUe kalmamtr.
Bu adamn yapt her hareket, att her adm, kendisini heyeca
na sevkeden her fikir onun gizfi niyetlerini aa vurmakta, hatta
ispatlamaktadr.
deta egemenliini iln etmek manasma gelen yeni bir san
kazanm olmas yetmiyormu gibi kendine zg baz niyetlerini
gerekletirmek amacyle Msrm yllk yedi sekiz milyon ngi
liz liralk geliri ile de yetinm3/or da, bir taraftan da d borlar
yapmak yoluna gidiyor. Bylelikle, bir vatan paras olan o lke
nin bugnn ve yanmn, kolay kolay altmdan kalklamaz birta
km klfetlere srklyor. Bu hal, byle devam edecek olursa, sa
dece, u durup dinlenmeden d borlara girme iinin bile nere
lere kadar varp dayanacam bilse bilse btn gizliler ancak
kendisine belli bulman Cenab Hak bilir.
Demryollannm ve daha baka bayndrlk konularnn ne b
yk harcamalarla gerekletirilebildii herkese mlumdur. Bazan, devletlerce yle i ve d zorluklar kendini gsterir k bunlar
iin, olaanst giderleri karlamak zere baz maliye tedbirleri
351

YEN OSMANLILAR TAKIHt

ne bavurmak zorunluu, ster istemez, doar. Bugnk Msv'da

hi bir ekilde byle bir zorunluluk yoktur.
Bir Msrl yurtta, bundan be yl nce verdii v e r d in bu
gn tam be katm devlete dyor. Ama, zannolunmasn ki bu ver
gi art lkede genel gelirin ve genel zenginliin bir art sonu
cudur. Durum hi de byle deildir. Msr, bugn be sene n
cekinden ok dz\ba fakirlemi durumdadr.
Gerekte Msrda, bir sreden beri kendisini gstermi olan
bu vergi art idare mekanizmasnn kt ilemesinin sonucundan
baka bir ey deildir. Naipler Meclisi nl Meclis-i Nevvb
nin gelir ve gider hesaplarnn ne ekilde dzenlendiini yakndan
bilenler, Hdiv hazretleri gibi, her eyi yle iyimserlikle ve aferinlerle karlayamazlar.
Peki, btn ibu olup bitenlerin gerek sebebi nedir? Bylesine
gittike arttrlarak halktan alnmakta olan bunca para ne olmak
ta, nereye gitmektedir? te, btn bunlarn gerek hesabnn zeti
udur: Halktan toplanan ok byk bir bl lzumu olduu
iin deil srf unu bunu memnun ve honut etmek iin, ya da
esasnda zengin bulunan baz kimseleri ve evreleri daha da zen
ginletirmek iin yaplmakta bulunan siparilere harcanmakta, da
ha dorusu bo yere har vurulup harman savrulmaktadr.
Kendilerini ^hi br zahmete katlanmadan zenginliin son
kertesinde grmek isteyenler iin Msr siparileri, yolculuk ezi
yetlerine ve tehlikelerine katlanmakszn elde edilen bir Kalifor
niya ortam yaratt (1). leri srdmz bu iddia rasgele bir sz
deildir; bunun doruluunu ispatlamak iin garip ve deta ina
nlmaz binlerce olay birer birer sayacak durumdayz. Btn bun
lar, yukarda adn ettiimiz byk ama a (2) taraftar kazanmak
iin yaplmaktadr (3).
Son derece debdebeli tantanal saraylar, akl ve hayle gelmez
(1) o sralarda Amerikada Kaliforniya da altn bulunmu ve pek ok
insan, altna ve servete kavurmak iin bir zahmetle oraya m,
o nedenle geni trajik olaylar meydana gelmiti. .K.
(2) smail Paamn, tamamyle egemen bir Msrda tamamiyle zgr bir
hkmdar olmak istemesine iaret ediliyor. . K.
(3) Nitekim Ziya Bey e Feltun Paa araclyle verilen byk para da
bu maksada dayal di (Eserin yazarnn notu).
352

YEN OSMANLILAR TARtHt

ekilde yaplan yersiz israflar, ei benzeri bulunmaz ss ve ihti

am gsterileri bugn artk haddini oktan amtr. Hdiv hfizretlerinin evresini sarm bulunan kimselerle bir sr yardaklar
gya lkenin nfuzlu ve gl kiilerini ona taraftar klmak ba
hanesiyle ylesine paralar almakta, trl yollarla almaktadrlar
d bunlarn hesabm da kimse bilememektedir. Aslnda, bu trl
harcamalar Hdivin btesinin en nemli fasllanm tekil etmek
tedir.
Bu eit davramlann da amac yine Avrupallan aldatmak ve
kendisini domun en gl lkesi ve uygarkk dnyasuun beii
gstermektir.
Msr btesinin baka bir nemli bl de silh ve sava
gemileri satn almaya ayrlmtr. te, btenin sadece bu fasl
bile, bal bana, Ibdivin gizli niyetlerinin gzle grlr belirtile
rinden biridir. Eer Hdiv smail Paa, yazmza gnderdii cevap
ta ileri srd gibi, bal bulunduu devlete kar ykml oldu
u artlara ve grevlere gerekten sadk ise, bu takdirde otuz bin
kiiden fazla bir asker gce sahip olmamas gerekir, ll^e, otuz
bin kiilik bir ordu iin yz bin tfek satn almay hi bir man
tk kabul etmez. nk, bu her askere on tfek dmesidir ki akl
ynnden aklanmasma imkn yoktur. O halde, bir ihtimal akla
gelmektedir: Askerin saysn; smarlanan silh saysyle orantl
klmak. yi ama, bu ne iindir ve kimin iindir? Sadece bu tutum
bile Hdivin hayalinde baz sevdalann dolamasm ispatlamaya ye*
terU deil midir?
Durum her yn ile byle ken, smail Paanm, fikir ve niyet
lerini ok drst bir ynde gstermeye ahmas ve onlar iin te
minat vermeye kalkmas, hi bir zaman zerinde ciddiyetle du
rulmaya lyk bir nitelik tamamaktadr.
Gndz vakti gkte parlayan gne gibi ak ve belirlidir ki
Msr maliye ilerinin bylesine darda bulunduu bir dnemde bu
gn trl alanlarda harcad parann harcama yollarm mer
gsterecek tek bir gereke ileri srmeye imkn yoktur. Msr, bu
gn hi bir devlet tarafndan tehdide maruz braklmamtr ki
byle ok nemU tedbirlere bavurmaya mecbur kalsn. Bu teda
rikler, asker ve cephane oaltmalar, eer Hdivin bilin altnda
besledii ve gittike ten iten kaynayp gelien ve bunun sonucu
353

f/23

YENt OSMANLILAR TARHI

olarak her trl htiyathh elden braktran o byk tasavvuru (1)

iin deilse o halde bunu neye yorumlamal?
ok pahal artlarla zrhl sava gemileri ina ettirmesi de onun
bu gizli niyetinin su altnda ya da toprak altnda yrtlmeye al
lan planlannm tabi bir sonucudur.
te, ksaca zetlenmeye allan, ancak ok byk ve ok
nemli birtakm siyas problemleri zetlemeyi hedef tutan u sa
trlarmz OsmanlI Devleti ve saltanat iin hayati bir karakter ta
maktadr ve bu gidile bir memleketin geleceinin nereye kadar
varacam ortaya koymak bakmndan ar bir sorumlulukla ykl
bulunmaktadr.

evketl Padiahmz ve halifemiz efendimiz hazretleri, yce

ecdadun fethetmi ve yzyllardan beri korumu bulunduu M
sr lkesinin ne harap oldumu ister, ne de oray ana lkeye ba
layan kuvvetli balarm deil kopmasma hatta zayflamasma
bile gz yumabilir. Bir valinin sadakatsizUi ve birtakm hileleri
yznden byle deerli bir lkesinin elden kmasma elbette raz
olmaz. Bunun hi bir ekilde imkn ve ihtimali yoktur. Daha ak
ve kesin sylemek gerekirse ^baka her ey bir yana buna saltanatm ve halifeliin erefi ve namusu izin vermez. Hem dn, hem
siyaset bakmndan bylesine byk deeri ve nemi bulunan bir
eyalet tek bir kiinin arzu ve hevesine hi bir zaman feda edile
mez. Bunun, deil gereklemesi, akla gelmesi bile btn Osmanl
lkeleri halkm bjik bir heyecana ve kaynamaya sevkeder.
Msrn gelecekteki durumu ve byle giderse kanlmas im
knsz olan harapl ve knts karsnda elbette Osmanh
Devleti gerekli arelere bavuracaktr. imdilik yaplacak ilk i,
Msra bor para veren kapitalistlerin menfaatlerinin korunmas.
Padiah hazretlerinin Msr zerindeki kutsal haklarmm kesinli
inin srdrlmesidir. Bundan dolay, durum unu gerektirmek
tedir: Msr mliyesini yneten kiileri ve daireleri tefti etmek
zere, ilk i olarak br tefti komisyonu kurulacaktr. Bu, Msrm
bal bulunduu Osmanh Devletinin en tabi bir hakkdr ve hi bir
kuvvet onu bu hakkm kullanmaktan ahkoyamayacaktr.
(1 ) o byk ta sa vvu rd a n kastedilen anlam, yukarda da belirtildii
zere, Msrn ana yurttan kopup bana buyruk bir devlet haline
getirilmesi plandr. .K.
354

YENt OSMANLILAR TARtHt

inde yaadmz yzylda, halkn mallan konusmda kendi

sinden baka bir kimseye hesap vermemek gibi geni ve anormal
bir imtiyaza nail olan kimse u dnyada sadece Hdiv smail Paadr (1). Kendi bundan yararlanarak vergi mkellefleri stne
gittike daha ar ykler ;^klemekte ve halk bu vergiler altnda
inim inim inletmektedir. te yandan, lkeyi altndan kalkamaya
ca borlara bomaktadr. Alnan ve toplanan paralar ise ^yuka
rda da belirtildii zere kiisel amalar ve karlar uruna una
buna datlarak israf edilmektedir. Osmanl Devleti, bu usulsz,,
kuralsz gidie mutlaka son vermeye kararldr.
Byle kt bir gidiin, yanda yrede, ok iddetli arplar
ve etkileri meydana gelmeden nce buna mutlaka bir tedbir almak
zorunludur. Bu durumun bu haliyle srp gitmesine seyirci kal
namaz. Bu yle kt bir musibettir k tam gereklemeden onu s
nrlamak ve snrland evrede yok etmek yce Osmanl Devleti
nin gerek bir grevidir.
Bizim bu tehlikeyi ortadan kaldrmak iin ilk dndmr
imdilik ilk ve tek are budur ey Msrn maliye ilerine el
koymak, yani vergi toplama iini. Hdiv adna deil, onun bal bu
lunduu Padiah adna toplamaktr. Bunun baka bir faydas da'
vergi mkelleflerine artk bundan byle zulm ve eziyet euimeyeceidir. Bunun gereklemesi iin Padiah hazretleri tarafndan
bir ferman hazrlanmaktadr.
Vergi, lke ve lkenin valisi adna deil de devlet ve devletin
Padiah adna topland takdirde alnan parann miktar nedir,
kimlerden alnmtr, yolu ve yordammca alnm mdr, harcana
ca yer neresidir? Btn bunlardan padiahn ve onun hkme
tinin haberi olacaktr. Byle olmadka bu vergi meselesinde bir
adalet ve dzenlilik bulunduu asl iddia olunanjaz. Esasen, PadiaEumzm Msr Valisine bundan nceki ferman ile verdii imti(1) Al Paamn bu genelgesinde tam hdkh olabilmesi iin sadece
Hdivi deil, devamh ibirlii yapt kendi padiahm, yani Abdlazizi de ele almalyd. nk Sultan Abdlaziz Hanhn israflar da 220milyon liraya ulamt (Eserin yazarnn notu). Ancak bu 220 mil- .
yon lirann Padiahn kiisel karlarna gitmediini, ounun donan
maya harcandm, sonraki tarafsz kaynaklarn belirttiini hatrlat
may da bir bor biliriz. .K.
355

YENt OSMANLILAR TARHt

yazlar arasnda birtakm artlar vard. Bu artlarn bahcalanndan

biri devletin maliye ilerinde Msr Valiii^ni arzu ettii zaman
kontrol edebileceiydi. imdi, yle anlalyor ki bu artlan uygu*
lamanm zamam gelmitir. Ancak, bu uygulama sonucunda memle
kette huzur ve sknet salanabilir. Ayrca, devletin bir eyaletin
deki israf ve yolsuzluklarn da n almr. Bunun baka devletler
iin de eitici br etkisi olacaktr: Bylelikle, teki devletler de
zamanla kendi eyaletlerinde (1) bu eit bir durumla karlatklannda gereini rahatlkla yaparlar.
OsmanlI Devleti her ynyle bir paras bulunan bir vi
lyetinde imdiye kadar byle bir kontrol yapmak lzumunu duy
mamsa, bu yle bir ihtiyacn belirmemi olmasndandr. Bir yet
kinin uygulanmam olmas, o yetkhln geersizlii ya da deerin
den dm bulunduu anlamna elbette yorumlanamaz. u n
mzde bulunan rnek ve bugn vasl olduumuz kt sonu da
gstermektedir k byle bir kontrol hakkmm kullanlmamas ok
tehlikelidir ve ileride onarlmas imknsz tehlikelere yol aabilir.

D lkelerden, kendi balarna ve bal bulunduklar devlet

yetkililerine sorulmadan byiik borlar alnmas meselesine gelin
ce: Byle bir yetki Msr valilerine hi bir zaman verilmemitir.
Sadece, eski valilerden Sait Paa o da bir kere dardan bor
alma ihtiyacm duymu, ama, neden byle bir ihtiya duyduunu,
nereden ve ne miktarda bor alacam, ald paray nerelere har
cayacan daha nce Osmanl Devletine geni aklamalarla bildir
mi ve ancak devletin iznini aldktan sonra bu bor alma iine gi
rimitir.
Kendinden nce gelen valilerin kabul ettikleri ve her harfine
itaatte asl kusur ve tereddt gstermedikleri bir esasa, imdiki
vali smail Paann uymaktan kanmas mantk ynnden daya
nksz olduktan baka, uygulanma imknlarmdan da yoksundur.
Padiah hazretlerinin buyruu ile Hdive yazm olduum ve
tercmesini daha nce sizlere de gnderdiim yaznn zeti budur.
Bulunduunuz lkenin ilgili makamlar ile temas ettiiniz vakit(1) On dokuzuncu yzyilda Avrupa devletlerinin bu tr eyaletleri yoktu.
Onlara bal lkeler, en azndan koloni, fakat genellikle smrgeydi,
5. K.
366

yeni

OSMAOT.ILAR TARtHt

lerde bu hususlan gz nnde bulundurmanz rica ederim.

Sadrazam ve Hariciye Nazn
%*

Sadrazam l Paa'nn bata Londra Elilii olmak zere

Avrupa'daki Osmanl Elilerine yollad bu genelgenin en ok iki
maddesi, yani Msr maliye ilerini devletin kontrol altma al
mas ve Msrn d borlar yapmasna engel olunaca konulan
ksa zamanda ilgili evrelerce duyulmu, Avrupa basnnda geni
bir yer almt. Gazetelerde kan eitli yazlardan bir ksm Osmanl Devletini hakl bulup onu destekliyor, bir ksm da bu tutum
ve karan iddetle knyordu.
Fransann nl gazetelerinden Figaro ve Gaulois, Hdiv s
mail Paann beslemeleri niteliindeydiler. Ondan gerekten byk
paralar almlard. Bundan dolay, Bblyi haksz karyor, bir
takm mantkl mantksz grler ileri srerek Osmanl Hkme
tini sulamaya abalyorlard. Jouml de Debas, Le Temps, Siecle
ve La Libert^e, Patrie ile o tarihte bamsz bir karakter tayan
ndependence Belge gibi nemli gazeteler ve bata Times bulundu
u halde hemen btn ngiliz gazeteleri hepten Bblnin tara
fn tutuyorlard.
Bunun nemli bir sonucu olmutu, o da uydu: Avrupa kamu
oyu, hemen tamamiyle smail Paann aleyhine evrilmiti.
Gariptir ki Osmanl basnna, yani bakentin topu topu bir bu
uk gazetesi olan Terakki ile Ceride-i Havadise, bu konu hakkn
da, tek bir kelime yazmak hakk bile verilmiyordu. O srada stan
bul'da El-Cevab adl yars Arapa, yans Trke bir haftahk ga
zete de kmaktayd. Bu gazete, smail Paay destekler nitelikte
bir yaz koyduu iin, Terakki gazetesi de bu yaznn Arapa'dan
Trkeye evirisini stunlarna aktard iin hkmet tarafn
dan kapatlmlard.
*

Yukandaki genelgenin Hdiv smail Paa zerindeki etkisi

olaanst saylabilirdi. nk, smail Paann birok madd, ma
nev fedakrlklar ederek kaklanm old u ^ taraftarlar, amacnn
ve gizli niyetlerinin krkleyicileri Bblnin ok hakl iddialar
Avrupann birok devletlerince olumlu karland iin destekilikten ekilmilerdi. imdi, yandan yreden, Msr Valisine tel
357

yeni

OSMANULAB TABIHt

kinler yaplyor, Osmanl Devleti ile anlamas tavsiye ediliyordu,

nkr., l Paa bu yazsnda gerekten ustaca bir siyaset gster
mi, Hdivi, 1840 tarihinde ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya
Devletlerinin ortaklaa rzalar alnarak verilmi fermann hkm
lerini uygulamaya davet etmiti. Bu devletlerin szbirlii ve onay
lar ile verilmi bir ferman, devletleraras bir senet niteliim ta
maktayd. imdi, onu tanmamak, bu devletler iin tkrdklerini
yalamak gibi bir skandal tekil edecekti.
Durum byle olduu iin, verilen fermann emrettii gerekle
rin yaptrlmas, kendileri iin de bir sorumluluk pay tamaktay
d. Bundan dolay, gayr resm bir ekilde, Bblnin buyruuna
uymasnn zorunlu olduunu Hdive bildirdiler. Hdiv, ayak sr
mek isteyince bu isteklerini resmen tekrarladlar.
Bbl'nin elindeki en nemli koz, devletin fermanndaki be
lirli maddelerden herhangi birine aykr hareket edildii takdirde,
nce bir ihtarda bulunmak, bu ihtara da kulak almad takdir
de Msr Valisini azledebilmek hakk idi. Bundan dolay smail
Paa, Devenin boynuz ararken kulaktan da oluu eidinden,
Msr hkmdarlna nail olmak sevdas gderken elindeki hdivlii de kaybedeceini nihayet anlad, ister istemez stanbul hk
metinin emirlerine boyun emek mecburiyetinde kald.
Ziya Paaya gelince: O, Bblnin bu meselede bylesine id
detle direnmesini arzusuna ve son zamanlardaki karlarna uygun
bulmamt. smail Paann tarafn tutmak grevini zerine al
d iin tutmalc da iine gelmiyordu. Ve yazk ki daha ksa
bir sre nce Veraset Mektuplar ile Msra verilen imtiyazlar
knayan kendi olduu halde, imdi: Osmanl Devletine Msr eya
leti mi lzm, yoksa l Paa m? bal altnda makaleler yaz
yordu. Byle bir balk altnda yazlan makalenin konusu tabiatyle l Paann Msra feda edilmesini tavsiye etmek ve en
kar yol olarak bunu gstermek olacakt. Ziya Paa, bu yazlarn
da mugalata yapyor, eer l Paa isteklerinde ok direnecek
olursa, Msrn bsbtn kaybedilecei fikrini halka alamaya a
lyordu.
Ne var ki Osmanl kamuoyu, Bblnin Msr konusunda me
seleyi ne dereceye kadar ele aldn bilmedii gibi, bilse bile her
halde kendi devletinin tarafn tutacakt. Bildii tek ey hkme
tinin Msr Hdivi aleyhinde bulunduuydu. Bunu ise halk candan,
358

YENt OSMANLILAR TARffll

yrekten onaylyordu. nk, Mehmet Ali Paa hanedan hakkn

da teden beri besledii kin ve nefretin bu suretle yerine harcan
dn sezinliyordu. Bunun sonucu, milletin devlet aleyhine dnme
si deil, olsa olsa ona kar minnet ve kran duymak olabilirdi.
Bir taraftan yeni Hrriyette Namk Kemal'in imzasnn bu
lunmamas ve onun bunu bir el iln ile aka belirtmi bulun
mas, te taraftan gazetenin imdi aktan aa smail Paay des
teklemesi geni halk ynlarn Hrriyetten soutmaya balamt.
Artk eskisi gibi elden ele dolamyordu; eski sempati ve itibarn
enikonu yitirmiti.
Server Efendi eliyle (1) Msr Hdivine gnderilen yeni ferma
nn, kendisine verilmesi iin iki yeni art daha koulmutu. Bu
irtlardan biri Fransa'daki Tulon tersanelerinde ina edilerek M
sra getirilen iki sava gemisinin stanbula gnderilmesi, teki de
son sistem iki yz bin tfein devlete teslim edilmesiydi. Bu art
larn yerine getirilmesi iin, grevlilerin bulunduu Sultaniye adl
vapur skenderiyeye doru yola kmak zereydi. Halk, bu durum
dan byk sevin duymaktayd.
Ha byle iken, Hrriyet gazetesi gerekleri saptmaya al
yor ve unlar yazyordu: Hdiv bu gemilerin derhal skenderiyeye
doru hareket etmeleri iin Tulona telgraf ekmiti. skenderiye
limanndaki istihkmlar Msr onarp daha da glendiriyordu.
Ve yine Hdiv, Msr halkna daha nce verilmi imtiyazlara dokunulmamas iin, Bblye deta bir nota hazrlamt ve onu
gnderme hazrlklar iindeydi...
Bu ve benzeri haberler stanbul halkn akna eviriyordu.
Hkmetlerinin bu ok hakl teebbsnn sonusuz kalm oldu
una bir trl inanmak istemeyen halk, aresizlik iinde, Hrryct'in bu haberlerine inanlp inanlmamak konusunda tereddtler
geiriyordu.
Ama, durum ksa zamanda aydnlanm, bir zamanlann
Hrriyetinin imdi ne derecelere dm bulunduu znt ve
ibretle grlmt: nk, Msr Hdivinin kendisi iin smarlad
iki sava gemisi nazl nazl Marmaraya girmi ve stanbul su
larnda demir atmt. Bu durum zerine stanbul gerek bir bay
ram yapmt. Sanki Msr lkesi ikinci kez olarak fethedilmiti.
(1) Sonradan paa olan ve nemli grevlerde bulunan rahmetli Server
Paa (Eserin yazarnn notu).
859

SEKZNC

BL M

HRRYET GAZETESNN AL SUAV EFENDNN ENTRKALARINA MALP OLUU, YAHUT ZYA BEY N GAFLET
Ali Suavi Efendi, Paris'te bo durmuyordu. Bir seferinde on
maddelik bir mahkeme karan sureti dzenlemi, bunda Trkiye
halkm, bir yce divan kurmaya ve Sadrazam l Paay o divan
da yarglatp lm cezasyle cezalandrmaya tevik etmiti.
Ali Suavi, bu yazsn Fransa'da bastrm, aklna gelen her ye
re ve her tarafa dattrmt. Bir nshasnn da, o srada Londrada bulunan, Ziya Bey'e yollamt.
Ziya Bey, o yazy, olduu gibi. Hrriyet gazetesinde yaynlad.
l Paa, bunu iyi bir frsat bilerek Londra Eliliine bir mektup
yazd.. Ziya Bey aleyhinde ngiltere mahkemelerinde dava atrd.
Sadrazam bu davasnda haklyd. nk, bir adamn ldrlmesi
iin bir gazetede halk kkrtacak yaz yaymlamak, her memle
kette olduu gibi, ngilterede de kanunen su saylyordu. e, n
giltere Hkmeti kart ve konuyu savcla havale etti. Ziya Bey,
savc tarafndan arld. Gnnde, yarglanmak zere, mahkeme
de bulunacana dair ya kefil gstermesi ya da kefalet paras ya
trmas gerekiyordu. Ziya Bey, 500 ngiliz liralk bir ek yazarak
kefalet parasn yatrd.
ngiltere kanunlar, bu gibi adam ldrmeye tevik veya te
vikte bulunanlarn yazdklarn yaynlamaya araclk edenler iin
hayli ar cezalar ngryordu. Durum Ziya Bey iin epey skn
tl bir hal alacaa benzerdi. Olduka byk bir kefalet parasm
byle birden yatrmasm; sebebi de ite buydu. Ziya Bey, Lond
rann nl avukatlarndan Mister Johnsona bavurmu, o da ken
disine kefalet paras yatrmak suretiyle bu meselenin altndan sy
rlabilecei yolunu gstermiti.
360

yeni

OSMANLILAR TARIIt

500 Ingiliz liralk eki imzalayan Ziya Bey, oradaki ilerini

alelacele tasfiye etti. Elbiselerini ve teki baz eyalarn, yakn
dostu bulunan Londra Konsolosu Gadban Efendiye emanet olarak
brakt. Mehur arkada Arifi de yanma alarak 1870 martnn ye
dinci gecesi Londradan Anvers'e geti. Orada da fazla durmaya
rak hemen Cenevreye geti.
Hrriyet gazetesinin Londradan ve Namk Kemalden kopup
Cenevrede karlmaya balamasnn ksa hikyesi budur.
te yandan Ziya Bey, yarglama gn mahkemede bulunmad
iin, Hrriyetin Saint Martin sokandaki idarehanesine ve mat
baasna mahkeme karanyle haciz kondu. Polis gidip oralar m
hrledi. Ziya Bey ile Arif haklarnda da gyab mahkmiyet karar
verildi.
svirede Pariste ve Londrada oldua gibi Trke harf
leri de olan matbaalar yoktu. Londra'daki matbaa ise haciz altnda
olduundan onu svireye tantmak mmkn deildi. O nedenle
Cenevredeki Hrriyet aresiz tabasmas olarak baslyordu.
Ziya Bey, inat bir adamd. Londrada cezalandrlmasna se
bep olan Ali Suavinin yukarda ad geen ya'sn, orada kard
Hrriyetin ilk saysna koymaktan da geri kalmad.
Bununla birlikte, onun bu cesareti yle pek de kr krne
saylamazd. nk, svire Basn Kanununca, daha nce baka
bir memlekette her ne maksatla olursa olsun yaynlanm bulunan
bir makalenin, ayn vasta ile svirede yaynlanmasnda bir sa
knca yoktu. Ziya Bey, tabiatyle, bunu rendii iin bu yola ba
vurmaktayd. Bu konuda svire hukukuLn ile grm, kesin
bir kanaate vardktan sonra yazy tekrarlamt. Asl amac, by
lelikle, l Paay faka bastrmakta. Nitekim, sonu tam umduu
gibi kmt.
* * *
99 SAYILI H r r i y e t

t e y a y in l a n a n m a k a l e

Cumhuriyet daresi ile ahs idarenin fark :

Cumhuriyet daresinde, Padiah, mparator, Sadrazam, Hari
ciye N ann falan yoktur. Memleketin Padiah da, mparatoru da.
Kral da. Sadrazam da hep memleket halkdr.
361

YENt OSMANLILAR TARH

Cumhuriyet daresinde, milyonlarca halk, kendi karn d

nen birka kiinin hkm ve keyfine esir olmayp, zengin ve fakir
herkes hak ve zgrlklerine sahiptirler.
Cumhuriyet daresinde, kura, cebir ve zulmle askere ahnmak, nice yz bin kiiyi yerinden yurdundan, kazancmdan ve ge
iminden uzaklatup klalarda rtmek usul yoktur. nk,
memleket herkesin olduu gibi, herkes de lkesinin ve milletinin
dman saldrsmdan korunmas iin gereinde aba gsterecei
ni bilir. Bundan dolay, byk kk, herkes yerinde ve zamamnda askerdir. Memleket tehlikeye dt anda silhm kapan yurt
savmmasna koar. Bundan dolaydr ki, mesel svire bir buuk
iki milyondan ibaret olduu halde, bugn kendisine bir d saldr
yaplacak olsa birka yz bin askeri bir anda karabilir. Ve ite
bu sebepten tr svire Devleti evresindeki devletlerin kendi
sine saldrmayacaklarndan emindir.
Cumhuriyet daresinde, tersane iin gerekli kereste ve halat
iin halk angarya usulyle altrlmaz. Devlete kereste ve halat
lzmsa parasm verir ve onlan halktan satn alr.
Cumhuriyet daresinde, gazeteler hkmete yaltaklanmaya
mecbur ve borlu deildirler. Kanun kurallar iinde her trl ten
kit yapabilirler. Onun iin hkmetin en kk br kusurunu bile
dev aynasnda gsterip kyametler koparrlar.
Cumhuriyet daresinde, bir millet meclsi vardr. Bunun ye
lerini halk seer. Yani halkn en deerli ve bilgili olanlar seilip
belirli bir sre iin yelie tayin olumjr (!) (1). Yine halk arasmdan hamiyetlilikte ve bilgide en stn olan bir kimse de geici ola
rak bu meclisin bama getirilir.
Cumhuriyet daresinde, her kii meden haklar bakmmdan ne
kadar hrse, kanunlarn da o kadar esiridir. Kanunlar, lkenin ve
halkm ihtiyalarna gre meclis tarafmdan hazrlamr, oy oun
luu le kanunlar. Btn iler bu kanunlara gre yrtlr. Mec
lis, bunlarn koruyucusu, bakan da uygulaycsdr. Meclis, yele
rin teki kimselerden farkll, ye seilmi olmak erefinden ba(1) Yazar, Ziya Paamn hem seilmek hem de tayin olunmak szlerini
bir arada kullamstyle alay etmek iin nlerti igareti ile dikkati ek
mek istiyor. . K.
362

YENt OSMANLILAR TARH

rettir. Bcikan da, geici bir sre iin, bu mevkie gelmi olmaktan
daha stn bir imtiyaza sahip deildir. Bunlar aylk, yllk, rtbe,
nian ye ve bakan olmadklarndan hi biri tekinden ekinmez.
Bakan ve ye ^herkes gibi paylarma den vergileri derler.
Bunlann faytonlar, yaverleri, avular, sum^ cicili bicili nifor
malar, saraylar, kkleri yoktur. Hi biri grevleri yznden zen
gin olmay dnemezler.
Mahkemeler btnyle zgrdr, bamszdr. Btn hkm
leri kanunlara gre verirler. Ne meclisin ne de bakanm bunlara
karmaya hak ve yetkileri yoktur. Hash, gerek yeler, gerek baIcan hi bir ekilde kanun snr ve erevesinden darya bir adm
1)ile atamazlar.
te, btn bunlardan dolay Cumhuriyet daresinde, bakanlarm ekime ve entrikalarma asla rastlamimaz. Buna yeltenenler ol
sa bile bir sonu elde edemezler. Ama, ahslara dayal hkmet
lere gelince byle hkmetlerde bu tr davramlarm tersine b
tn iler buna tam aykn olup, onlarda Padiah veya mparator
adlanyle idarenin btn dizginlerini ellerine alm birer adam bu
lunur. Byle olmad takdirde, onlarm vekilleri ya da mstear
lan unvanyle baz kimseler idarenin bama geerler. Sanki, mem
leket bunlarm dededen babadan kendilerine kalm bir iftliidir
ve ahali de iftlikteki damzlk gibi milyon milyon halk altrr
lar, soyarlar, ellerindekini alr, kendi zevk ve safalan iin har
carlar.
Mutlak hkmette, i bamda bulunan bir kimse istediini ya
par, istediini cennete, istemediini cehenneme atar. Eer, kiiler
den birini korumakta ise o kii ne kadar sulu olursa olsun
onu kanunun penesinden kurtarr. Mahkemede haksz bir tutum
da bile bulunsa hakl karr. Dmanlk besledii bir adam, hi
Ijir gnah suu yokken, hapse atar veya srgne yollar. Bmu la
yapmayacak olsa, geim yollaon tkayaran. kendisine byk sefa
let ektirir. Ve btn bu olan bltj^er karsmda kimse sesini laramaz.
Mutlak hkmetlerde gazeteler i bamdakilere dalkavukluk
etmek suretiyle kazanlarm ve yaamalarm srdrrler. Hk
met, ok kt bir i bile yapsa , tamiri imknsz kusurlar da ilese
onu ve ve j;Mere karrlar. Yaplan ktlkleri ve kusurlar iyi

YEN OSMANLILAR TARH

lik eklinde gsterirler. nk, bunlarn asl amalan vatana, mil

lete hizmet etmek deil, sadece para kazanmaktr. Dorusu, kolay
para kazanmanm en kestirme yollanndan biri de budur.
Bugn, dnyadaki mutlak hkmet rneklerinin en kts
ran, ondan sonra da bizim imdiki Bbl gelir. Rusya, Avustur
ya, Prusya, Fransa, talya ve ngiltere srayla arkadan gelirler.
ngiltere Devleti, bu eit idarelerin en az kts olduu hal
de, orada bile kanun zaman zaman devlet ve hkmet ileri gelen
lerinin kiisel karlarna feda edilebilir. Hele ki ngilizler yeryzndeki btn teki milletlerden ok daha fazla bencil, kendilerini
beenmi, herkese tahakkm etme duygusuna eilimli olduklarn
dan Kaz gelen yerden tavuk esirgenmez atalar szne uyarak, ne
zaman birbirinden karlkl bir fayda greceklerini hissetseler ar
tk tesini umursamazlar. Kanunmu, hakhhkm gibi eyleri el
lerinin tersiyle bir tarafa itip, kendi menfaatleri unmda btn
insanl bile feda etmekten kanmazlar.
te, byle iki ayn idare tarznn farkn u elinizdeki Hrriyet
gazetesi, sadece u drt ay iinde, kendi nefsinde tecrbe etmi bu
lunmaktadr. Bundan drt ay nce l Paanm trl siyasi dolap
lar ve para yedirmeleri sonucu, ngiltere devlet adamlar memle
ketlerinin kanunlarn ayaklar altna alarak, Osmanh Sadrazamm
honut etmek iin Hrriyet gazetesinin matbaasn zulm yoluyle
alt st ettiler (1). l Paa Hazretleri, zerinde tad byk so(1) Ziya Bey, burada bile bile yalan sylemek kklne dmtr.
ngiltere Devleti Al Paamn hatr, ya da kendisine arz olunan her
hangi bir menfaat uruna, deil kanunu inemek, yle bir cr ette
bulunacak hkmete bile nefretle bakar. Hrriyeti ngiltere devleti
kapatmad. nk, ngilterede gazete kapatlmaz. Olay hepimizin
gzleri nnde gemiti. l Paa, Londra Eliliine usulnce yaz
m, Elilik de gazete hakknda dava amt. Savc Ziya Beyi ard.
Mahkeme gn iin'ya kefil ya da kefalet istedi. Ziya Bey kefalet pa
rasm dedi. Dant avukat, cezann ar olduunu haber verince
kendi hem de bir gece vakti Londray terkederek, Belika ze
rinden, svireye gitti. in gerek yn harfi harfine byledir. Ta
rihi bozup ona kendi istek ve arzusu ynnde birtakm yaktrma
lar yapmak nafnusl bir insana yaklmaz' (Eserin yazarnn notu)i
64

YEN OSMAJLILAR TARH

rumluluktan ve devletin haklarndan br ksmm feda etmek sure

tiyle, kendi ahs karlar iin sk sk byle davranlarda bulunur.
Bu, onun evvelden beri sregelen politikasdr. ngilterede bu ba
ary kazandktan sonra bu sefer de Fransa Elilii aracl ile
svire Cumhuriyetine bavurdu ve hkmetten Hrriyet'in yayn
lanmasnn nne geilmesini istedi. Lkin, Cumhuriyetle ynetilen
lkelerde herkes tam anlamyle hareketlerinde zgr bulunduu
gibi, buralarda basn kanunlar da sonsuz denilecek lde geni
tir. Herkes istedip gazeteyi karabilir, hkmet bunlar yayndan
menedemez. te svire Hkmeti de bu yolda bir cevap verdi.
Koca diplomat! Politika ilerinde dnyada sadece kendisinin
olduunu sanr ve gert gert geirirken, Cenevre Cumhuriyetinin
kanunlarmdan asl haberdar olmadn ortaya koymu oldu.
Orada da bir Lord Klarandon vardr; ben Osmanh Devletinin
haklarndan fedakrhk ederim, o da bana karlk gsterir ve yar
dm eder, diye dnerek krlemeden saldrd. Ama, dileri et ye
rine taa geldi. Artk yedii bu amardan sonra Zafernme deki;
Hangi savaa girdiyse ondan muzaffer olarak kt, yanana kim
senin bir fiskesi bile dokunmad mnsna gelen beytin nemi ve
deeri kalr m? Onu nl air Fazl Paa ile Hayri Efendiden
sormaldr.
* * *

u mnasebetle, geen gn svire Cumurbakam ile yap

tmz grme ve konumay anlatalm:
Bakann odasmm btn konforu drt be mein kapl san
dalye ile bir tahta etajer ve bir yaz masasndan ibaretti. Elbisesi
tozlu bir ceket (I) di bir pantalon ve yelekten baka bir ey deil
di. Banda hasr bir apka vard. Kapsnn nnde perdeci, uak,
inzibat avuu gibi kimseler bulunmad iin herkes hi ekinme
den yanna girebiliyor, ekinmeden dertlerini ona sayp dkyordu.
Cumhurbakan, her yanmai geleni sanki eski bir baba dostu
imi gibi gler yzle karlyor, elini skyor, hal hatrn soru
yordu. lerini ve dertlerini uzun uzadya dinledikt-^n sonra, eer
bir aresi varsa derhal gereini yapyor, emirler yeriyordu. Olama(1) Yazar, Ziya Paamn yaznklanna inanmadn anlatmalt iin buram
lara nlem ve soru iaretleri koymutur.
365

y e n i o s m a n l il a e t a r ih i

-yacak ilerdense, kanunun ilgili hkmlerini birer birer sayarak

karsndakinden ok nazik bir tavrla deta zr diliyordu.
Ben, btn bunlan byk bir aknlkla seyrettim. O zaman,
bir de bizim sadrazam hazretlerinin Bbl'deki o azametli tavr
ve davranlar gzmn nne geldi. Arada o kadar byk fark
lar vard ki bunu hatrlaynca derin bir akmik iine dmekten
kendimi alamadm. Ama, bununla birlikte byk br phem de
prtadan kalkm oldu:
Daha nceleri Pariste ve Londrada bulunduumuz gnlerde
^sokaklardan dilenci ile zaptiyeden geilmezken buralara geleli
drt ay getii halde, deil tek bir zaptiye ya da dilenci, esnaf
ve hamal eidinden kimselerden de halinden ikyet eder tek bir
kiiye rastlamadm. Bunu da ok merak ediyor, fakat sebep ve
hikmetini hakkyle anlayamyordum. Nihayet, bylelikle bu son
phemiz de zmlenmi oldu. Zira, memlekette ylesine bir ida
re vard ki, halkma btnyle efkatli bir baba gibi davramyordu.
Kanun karsmda byk kk, hatrl hatrsz insanlar diye bir
ey asl mevcut deildi. Yerliler ne gibi haklara sahipse yabanc
lar da tpk o haklara sahipti. te yandan, herkes grevinin smrlarm ve sorumluluunu biliyor, buna derin bir bahhkla uyuyor
du. Zulme uram biri varsa zalimden olan hakkm mutlaka ala
biliyordu. Hi bir zalimin yapt yamna kr kalmyor, byleleri
mutlaka cezalarm gryorlard. Hatr, gnl, rtbe, memurluk iin
adalet ve hakllk grevi kesinlikle inenmekten korunuyordu.
Eh, byle yerlerde elbette fakirlik ve yoksulluk bannamaz;
byle bir memlekette elbette zaptiye kuvvetinin yardmma ihtiya
hasl olmaz.
Btn bunlardan yle bir sonu karabiliriz:
Bir hkmetin idaresi dil midir, deil midir, halk bahtiyar
mdr, bedbaht mdr? Bir kimse, yabancs bulunduu bir lkede
bu hususlar anlamak istiyorsa, daha ilk girdii gnden balayarak
sokaklarna bakmaldr. Sokaklarda dilenci ve zaptiye oksa hi
tereddt etmeden idarenin zalim ve halkm kahr inde bulun
duu kanaatine varmaldr. Yok eer, durum byle debise tam ter
si bir gre rahatlkla ynelmelidir.
Peki, imdi de biz soralm: Bizim stanbul'a bir yabanc ge
lecek olsa, bu iki kemaatten acaba hangisine varacaktr?..
* * *
366

y e n i o s m a n l il a b t a e ih i

Ziya Bey, bu makalesinde haktan ve insaftan ylesine uzakla

mtr ki bugn bile onun bu yazsm kim okuyacak olsa, kendisi
nin kiisel kin ve dmanlklar yznden, gerekleri nasl perva
szca deitirdiini kolaylkla anlar. Birtakm basit ve baya sz
lerle, mensup bulunduu koca bir ulusu tahmis edii de ayrca ze
rinde durulmaya deer. te yandan, hi bir zaman hi bir kuvve
tin etkisi altnda bulmmamakla btn dnyada n yapm Ingi
liz mahkemelerini de bu iftiralardan uzak tutmad ayr bir
konudur.
Kald ki, memleketin kanunlar gereince, savcnm ie elkoymas ve kural olarak kendisinin mahkemeye arlmas dnda Zi
ya Bey'e Ingiliz mahkemeleri tarafndan hi bir ilem yaplmam
tr. Ayrca, yine yarglama gn mahkemede hazr bulunacana
dair kefil gstermek ya da kefalet paras yatrmak hususlarmda da
serbest braklmtr. Btn bunlardan sonra Londrann en tann
m avukatlarndan biriyle grp durumunun kanun ynnden
ar bir cezay gerektirdiini onun azndan iitip renmitir. Bu
nun zerine, be yz Ingiliz liralk depozitoyu yatrdktan sonra
yine avukatnn hatrlatmas zerine ilerini alelacele yola yor
dama koyup bir gece iinde Ingiltereyi terketmitir. Bunca ey
ler yaptktan ve gnnde mahkemede hazr bulunmadktan sonra,
gyabnda kendisine verilen ceza kefalet parasnn hzineye aln
mas ve Hrriyet gazetesi idarehanesinin kapatlmasdr.
ite, durum tamamyle byle iken, ie l Paanii karm ol
duu, Paann meseleyi kendi lehine evirmek iin Osmanh Devleti
haklarndan fedakrlk ettii, Lord Klarandonun nfuzu gibi ko
nularn cidd olduuna inanlabilir mi? Lord Klarandon, deil by
le bir meselede Osmanh Sadrazam lehine araclk etmekten, belki
Ziya Bey aleyhine yle bir dava alm olduundan bile haberli
deildi.
Bu kadar basit ve kiisel bir mesele, devletler hukuku ile il
gili bir ey midir ki Ingiltere Hariciye Nazrl ie kartrlsn?
l Paa, dorudan doruya, Londra Elisi Msrs Paaya ba
vurup durumla ilgilenmesini yazmt. Hatta, o tarihte Bblnin
Hariciye Nazrlnda hukuk maviri olarak ^.ltrd Msy
Taren, Ingiltere'de bu tr yay7nlarn, yani basn a acl ile, her
hangi bir kimsenin ldrlmesi hakknda yine herhangi bir ferde
ya da halk ynlarna tevikte bulunulmasnn cezay gerektirdi
367

YEN OSMANLILAR TARH

ini haber vermemi olsayd l Paa yle bir dava amaya elbette
kalkmazd. nk, ne sonu verecei pek pheli bir ie girimek
her eyden nce onun ok ihtiyatl tutumuna aykr idi. Kald
ki baar elde edilemedii takdirde kendisine muhalif bulunanlar
tarafndan sonsuz alaylara ve hakaretlere maruz kalacan da tah
min edecek kadar zek bir adamd. O zaman, herkesten nce biz
zat kendi, bunu hak etmi olduunu kabul edecek kukulu bir ya
ratln sahibiydi.
l Paann Ziya Paa hakknda at davada veklet iini
bu Msy Taren yapmt. Londrada Ziya Bey aleyhine alan dava
bir Osmanh Sadrazam adna deil l adnda bir vatanda adna
almt. Dnyadaki her dzenli ve kurall mahkeme gibi Londra
Ceza Mahkemesi de Ziya Beye, gn tayin ederek bir celp yazs
gndermiti. ikyet konuu bir amme davas niteliini tad
iin de, yine kanuna dayanlarak, savc kendisinden kefil ya da
kefalet paras istemi, bu ikisinden herhangi birini kabul etmekte
de onu serbest brakmt.
te, hal tamamyle byle iken Ziya Bey l Paa'ya devletin
ve saltanatn haklarndan fedakrlk etmek, ayrca ngiliz devlet
adamlarna rvet vermek gibi ok ar sulamalar yklemekte
tereddt etmemi, dorusu bylelikle kendi vicdan bakmndan
irkin gnahlara girmitir.
Ingilterede deil hkmet adamlarnn bizzat hkmda
rn bile bir mahkeme zerinde zerre kadar etkisi yoktur ve ola
maz (1). Yedinci Edvard hazretleri, daha veliaht, yani Prens D
Gal iken, bir meseleden dolay mahkeme huzuruna arlm ve
hakknda kanunun gerekli hkm neyi emrediyorsa o yerine geti
rilmiti. Hatta, bu davann almasndan ksa bir sre nce Fran
sada ve nc Napolyon Hkmeti zamannda, hkmdar hane'damndan biri blunan Pierre Bonapart'm kendi evinde Lanteme
gazetesi yazarlarndan Victor Noire rovelverle ldrmesi zerine
Prens tutuklanm. Ar Ceza Mahkemesinde yarglanm, Fransa(l) Yukardan beri grld zere Ehuzya Tevfik Bey, zerinden uzun
yllar gemi bulunan bir olay, trl frsatlarla sz konusu edip tek
rarlayarak ngiltereyi savunmaktadr. Tefrikann yaynland yl
lar onun bu tutumu dikkat nazarm ekmi, yazar ngiliz taraftarl
.ile sulanmstt. . K.
368

YEN OSMANULAB TAMHI

dan srgn edilmekle cezalandrlmt. Yani, mparatorlukla ida

re edilen o zamann Fransa's ve istediini memleketten srme yet
kisinde bulunan Fransa imparatoru, Fransz mstakil mahkemele
rinin kararlarna hi bir ekilde mdahalede bulunamamt. Hem
de Pierre Bonapart'n avukat, mekkilinin bizzat kendi evinde
tahkir ve tehdide uradm, dolaysyle nefsini savunma zonmda
Tcaldn iddia etmiti. Btn bunlara ramen, mahkeme kararn
da srar etmi. Prens iin hapis cezas vermiti. Amcas, nc
Napolyonun yapabildii tek ey, bu hapsi srgn ekline deiti
rebilmekten ibaret kalmt.
Ziya Bey, svire Cumhuriyeti ile Merutiyetle ynetilen lke
ler arasndaki farklar sralarken, iddialarn ispatlamak yolunda
yle basit ve beylik deliller ve belgeler sralamaktadr ki bugn bu
yazlar okuyanlar armakta hakldrlar. Bunlar; Bizim ylesine
zek ve yksek kabiliyetli olarak tandmz Ziya Paa bu mudur?
diye dnecekler, kendisinin olaylar tahlil ve muhakeme ediin
deki zaafm derhal sezeceklerdir.
Ne var ki o yllarda Osmanl lkesinin halk ynlar, genel
likle Trkler ve mslmanlar, kltr seviyesi bakmndan son de
rece yetersizdiler ve bu trl tahlil ve muhakemelerin hakhik de
recesini kendi yardmyle belli bir lye vuramazlard. Bundan
dolay, Ziya Beyin o yazlann okumu bulunanlarn ou ^her
halde kendisini son derece hakl bulmu, takdir etmi olabi
lirler.
Ziya Beyin ar derecede zek ve geni bir kavray gcne
sahip bulunduunda phe yoktur. Halk arasnda bu ynlenyle n
yapm olduundan, onun yazdklarm hemen herkes gerein ta
kendisi olarak kabule ynelikti. Kendi de bunu ok iyi bildiin
den, zaman zaman byle mugalatalara kaarak, olayI?n ve mese
leleri keyfine gre yorumluyordu.
Kendini ok iyi tand kadar zamannm halk ynlarn da
ayn oranda tanyan Ziya Bey, i banda bulunanlann tam bir so
rumsuzluk iinde yrttkleri hususlar hakknda her ne yazlsa ve
yazlan eyler btnyle uydurraa ve iftira da olsa yine de gerein
kendisi imi gibi kabul edeceini de ok iyi biliyordu, tte, bu bil
gilerini aslnda kt bir dayanak edinerek kendi zel maksat
ve grleri yolunda smryordu. Hi dnmyordu ki bu yaz369

f/24

YEN OSMANLILAR TARH

dklan bir gn gelecek tarih olacak ve tarihin o amaz terazisinde

tartya vurulacaktr.
Hele, svire Cumhurbakannn klk kyafetini tasvir ederken
tozlu ceket i, sanki bir meziyetmi gibi, onun faziletleri ve ah
lk deerleri olarak nitelemesi gerekten gariptir, te yandem
kapsnn nnde perdeci, uak, inzibat avuu gibi kimseler bu
lunmad ve herkesin hi ekinmeden yanna girip kt, dert
lerini sayp dkt gibi szleri tamamyle gerek d, daha do
rusu uydurmadr. Bugn Avrupa'da, deil bir Cumhurbakannn,
bir ticarethane mdrnn odasna bile sellemehsselm, yani pal
dr kldr girebilmeye imkn yoktur. Protokol kurallar gerei ola
rak, bir adam resm bir makamda bulunuyorsa ya da nemli bir
ticaret, sanat kuruluuna mensup bulunup da onun ileri gelen bir
masasn igal ediyorsa, kendisinin yanma girmek isteyenler nce
kartvizitlerini gndermeye ve belirli bir sre bekleme odasmda
oturmaya mecburdurlar.
Sonra, byle resm binalarn hepsinde mutlaka grevliler, oda
clar bulunur. Bunlar, gelen kimsenin sfat ne olursa olsun, bunu
mutlaka efendilerine nceden bildirmekle ykmldrler. Haber
verirler, teki kabul edeceini bildirirse ziyaretiler de onun ya
nma girerler. Aksi takdirde kimse bu genel kural bozamaz.
zellikle Cumhurbakanlarnn halkla grmeleri iin hafta
nn mutlaka belirli bir gn vardr. Bu kabul gnnden bir iki gn
nce onu grmek isteyenler mutlaka adlarm bir deftere kaydet
tirmek zorundadrlar. yle bablhaneye (1) girer gibi her nne
gelenin, her istedii vakit byle yerlere girebildiini, bizim daha o
zamandan beri bildiimiz Avrupa'da, sanmam ki Ziya Beyden ba
kas grebilmi olsun.
Zaptiye ve dilenci hikyeleri de doru deildir. svire'de jan
darma ve ehir onbalar ad verilen belediye memurlar bir eit
zabtadan baka ey deildir. Zaptiye szn kullanp kullanma
makla gerekler ortadan kaldrlamaz. Dilenci ise, bugn bile, her
tarafta vardr. Fakat, mesele una buna el amak gibi aalk bir
hareketi nefsine yedirip yedirmeme hususudur. Bunu kendine
meslek edinip de alnnn teriyle kazan salama yoluna sapmak(1) Eski alarda bir fuhu ehr olarak bilinen Bahilden yaplma br
kelime. Bir egit genelev anlamna. .K.
370

YENt OMANLILAE TARim

tan kaman kimse, tek bir memleketin deil, btn insanlm yz

karasdr. Bu yz karasn kabullenen tiplere ise her lkede az ok
rastlanabilir.
svirede de, Pariste de, Londrada da birtakm gsz kim
seler kibrit, sigara kd, krdan gibi eyler satmak suretiyle ge
ni halk ynlarnn ltuf ve mrvvetlerine el aarlar. Gelip ge
enler bu eitten gszlerin ve daha ok yal kadnlarn sattk
lar eylerden birer tane alarak ou zaman deerinin birka misli
para derler, bylelikle onlarn geim zorluklarn hafifletmeye
alrlar. Yoksa Avrupa'da ve hele svire'de dilenci yoktur di
ye bu sosyal gerei bir kalemde inkr etmenin elbette bir deeri
yoktur. Bu, akl ortada bulunan bir konuyu bile bile ve kas
ten inkrdan baka anlama gelmez.
Bilhassa u: ngiltere bu eit idarelerin en az kts oldu
u halde, orada bile kanun zaman zaman devlet ve hkmet ileri
gelenlerinin kiisel karlarna feda edilebilir, sz de iftirann
ta kendisidir. Ayrca, bu sz, onu syleyenin ne kadar cahil olduunii da kolaylkla ispatlar (1). Eer Ziya Bey'e, bu konuda bir
belge gstermesi teklif edilecek olsayd, hi phe yok ki getire
cei delil ve gsterecei belge Al Paa davas olacakt. Halbuki,
l Paa, davas ile ngiliz devlet adamlar arasnda imknsz
ya, tutalm ki mmkn bile olsa bir iliki bulunsayd, ngilte
re'de kanunlara mutlak ballklar ve zgrlkleri deta bir dar
bmesel halini alm bulunan yarglara kanunlar inetmek ya
da bu kanunlar birtakm kiilein zel karlarna let etmek gi
bi bir su ykletilmi olurdu ki, bu da dorudan doruya adalete
iftira etmek gibi bir cret saylrd ve o zaman belki yer yerin
den oynard.
svire Cumhurbakannn, i sahibi halkn dertlerini uzun
uzadya dinleyip, her biri ile, teker teker konutuu ve dertletii
k;onusundaki szler de gereklere taban tabana zttr. svire
cumhuriyeti, kanton denilen blgesel birtakm idarelere bln
mtr. Her kantonun i ileri komn suretiyle ynetilir. Yani,
blgenin halkndan seilip kurulmu heyetler her kantonun ml
kiye ve belediye sorunlarn kendi belgelerinde deerlendirip ge{1 ) Daha yukarlarda defalarca zekism ven yazar, burada Ziya Pagay
cahltkle sulayarak kendi kendiyle elikiye dm oluyor. . K.
171

YENt OS5IANLILAR TARHt

reini ona gre dzenlerler. Vergiler zaten ok kesin ve belirlidir.

Bunlarn halktan nasl alnaca hususunda da ok kesin kanunlar
ve gelenekler bulunmaktadr. Bundan dolay, vergi mkellefleri
belki bir dakika bile aksatmadan borlarn vakit ve zama
nnda hkmete derler. Mahkemeler, ne kadar mmknse o ka
dar zgrdrler. Adalet ileri, en kk bir engele rastlamadan,
saat gibi yrr. Halk, hakkn aramak ve elde etmek iin una
buna bavurmaya, arac aramaya hi bir zaman lzum grmez,
tenezzl de etmez.
O halde, her ey bu ereve iinde yryp giderken, bir yurt
tan cumhurbakanna kp da derdini yanmas iin ortada bir
sebebin de bulunmamas tabi grlr. Nitekim, gerek durum
da budur ve bundan dolay ahaliden biri ile cumhurbakan ara
sndaki ahs grmelere ihtiya kalmamak lzm gelir. Olsa ol
sa, kantonlar arasnda baz anlamazhklar kar ve ancak o za
man blgesel meclislerden bir ya da birka ye. Komn yneti
mi ya da bakam adna ikyetlerde bulunmak iin cumhurbaka
nna bavurur. Bu da, geleneksel bir kural olarak kanton genel
meclisine havale olunur. Yani, szn ksas, svire cumhurba
kanlar iin, memleket adna dinlenilecek bir ikyete yer kalmaz.
Cumhurbakanlar, baz teki lkelerde olduu gibi, lkenin
btnln temsil eden sembolik birer varlktr. Bunlar, mec
lislerin uzun uzadya inceleyip kabul ettikleri kararlan gzden
geirdikten sonra, uygulanmas iin, usulen imza ve emir ederler.
Bu da her eyi tamamlanm, yaplp kotarlm ilemlerin son
formalitesini yerine getirmekten ibarettir. Baz merutiyetle y
netilen memleketlerdeki meclis kararlannn onaylanmas nasl o
memleketlerin hkmdarlarnn imzasyle tamamlanrsa, svire'
deki cumhurbakanl imzas da bundan daha geni bir anlam ve
kapsam tamaz.
imdi, burada bir tarih olay da aklamak gereklidir.
Ziya Bey'in svire cumhurbakan ile grt bir hay
mahsl uydurma olay deildir. Kendi, gerekten, bu zatla gr
mtr. Ancak, bu grme Ziya Beyin r^sm istei ve gerekli
uzun formalitelerin tamamlanmas sonunda mmkn olabilmitir.
Ziya Bey, kendi memleketinin merutiyet ynetimiyle yne
tilmesini isteyen muhalif bir kuruluun bakam sfatyle svire'
ye iltica etmi ve ngiltereyi, yapt yaynlardan dolay kanm
372

YEN OSMANLILAB TAEH

soruturma ve kovuturmalara urad iin terke mecbur kalm

bir OsmanlI sfatyla, cumhurbakan ile grmt. Bu grme
srasnda olup bitenleri ona bandan sonuna kadar anlatm ve
Cenevrede bundan dolay bir engelle karlap karlamayaca
n kendisinden sormutu.
Baka bir sylentiye gre, Ziya Beyle grme istei svire
cumhurbakan tarafndan gelmiti. Bunun da sebebi uydu: l
Paa, Fransa hkmeti aracl ile, Jntrklerin svirede birta
km yaynlarda ve kkrtmalarda bulunmalarm nlemeye al
mt. Durum svire hkmeti tarafndan ele alnm, sonunda,
bir de kar tarafn grnn renilmesi uygun grlmt.
te, bundan sonradr ki durum cumhurbakanlna intikal ettiril
mi, o da zaten bir sredir kendisini grmek iin abalarda bu
lunan Ziya Beyi davet etmi, bir gn kararlatrlm ve bylece grme gereklemiti.
svire basn kanunlarmca sviredeki her trl yayn, ge
nellikle, btnyle serbestti. Basndan ve yayndan doacak baz
kiisel hukuk konulan ortaya kacak olursa, bunlara da svire
mahkemeleri bakabilecekti. svire kanunlarnca yasak olan hal
lere dld, yani, lkenin gvenlik ilerine aykn yaynlarda
bulunulduu zamanlar bile gazeteler kapatlamyordu. Bu konuda
yaplacak ey, ancak, ilgililer tarafndan dava alabilmesiydi. Ba
ka lkelerin yurttalar tarafndan, salt kendi memleketlerinin si
yas olaylarn hedef alan her trl yayn tamamyle serbestti. Bu
konuda hangi ad altnda olursa olsun, kendini zarara uram sa
yan bir devlet ve onm hkmeti adna alacak davalara svire
mahkemeleri bakmyorlard.
Durum byle olunca, Londra'da yapt bir yayndan dolayij
ngiltere kanmlan gereince cezaya arptrlmas lzm gelen bir
lme tevik ve tahrik meselesi svire'yi hi bir ekilde balam
yordu. te, bundan dolay, Londra'da Ziya Beyi mahkemeye s
rkleyen yaz, svirede yemden ve kasten tekrar basld halde
en kk kanun bir sorumluluk bile yaratmyordu.
O tarihlerde, svire'de on yldan beri Rus diliyle yaynlan
makta olan Kolokol yani a adndaki ihtill gazetesi, Rusya an
kinci Aleksandr' idam etmeleri iin durup dinlenr.:.eden Rus hal
kna telkinlerde bulunmaktayd. Rus makamlar bu gazete aley
hinde dava amak iin pek ok defalar svire hkmeti nezdin373

YENt OSMANLILAR T A R m i

de teebbslerde bulunmular, fakat hi bir sonu elde edememi

lerdi. Kendi balarna mahkemelere yaptklar bavurmalar ise
derhal geri evriliyordu. svire Dileri Bakanlna yazlan res
m yazlara da Bu hususta bizce yaplacak herhangi bir ey yok
tur yollu cevaplar verilmiti.
tte, Ziya Bey'in, o zamann svire cumhurbakan olan Ms
y Mller ile yapt grme ve konuma da bu artlar ereve
sinde gemiti. Ziya Bey, memleketin durumunu kendi artlarna
ok elverili bultmca, bunu kendisi iin yaplm zel bir jest gibi
gstermek istemi ve l Paa'y bir kat dala zp fkelendirmek
iin yukardaki makaleyi kaleme almt.
HRRYET GAZETESNN KAPANMASI
Bu makale Hrryetin 99. saysnda kmt. Hrriyetin 100.
says bundan gn sonra km, bu say ile ikinci yl ve ikinci
cilt tamamlanmt. Tamamlanan ikinci yl ve ikinci cildi frsat
bilen Ziya Bey, ondan sonra gazeteyi karmaktan vazgeti, bunu
iyi bir raslant kabul ederek ve gazetenin fonksiyonunu bitirdiini
ileri srerek onu kapatt.
Aslnda, bu kapatln daha baka gerek sebepleri vard. Bir
kere, bask ileri hem ktyd, hem de son derece glkle yr
tlyordu. Eski Hrriyet'e hayranlk duyan okuyucular son
yapt yaynlar zerine bu yeni Hrriyeti ellerine almaz olmu
lard. te yandan, stanbul'dan, Tma vilyetinden ve zmir'den
gnderilen eitli mektuplarda gazetenin tuttuu bu yeni yol k
nanyor, Hdiv smail Paa'nn ok ak bir ekilde desteklenme
sinin halkta nefret ve kin uyandrd bildiriliyordu.
te yandan, o gnlerde ^pek yaknda patlak verecek olan
1870-1871 Alman-Fransz savann belirtileri ufukta gzkmee
balamt. Btn uygarhk dnyasnn gzleri bu byk savaa
dikilmiti. Osmanl lkesi halklan, teden beri, Franszlara sem
pati beslemekte idiler. Gerek mslman, gerek hristiyan herkes
Franszlarn tarafm tutuyordu. Btn bunlardan dolay, artk bir
kin ve garaz arac olarak nitelenen Hrriyet gazetesine ilgi duya
cak kimse hemen hemen kalmamt. Ziya Bey, o keskin zeksyle
bunu enikonu sezinlemiti. O halde yaplacak ey ii tatl yerinde
brakmakt. te, o da btn bu sebepleri birer birer gzden ge
irmi ve gazeteyi kapatmt.
374

YEN OSMANLILAR TARH

Bundan sonra, imdi, kendi iin yeni, deiik ve yine nemli

bir meguliyet balyordu: Jean Jacque Rousseauyu okumaya, in
celemeye ve onu Trkeye evirmeye karar vermiti.
Her sabah, erkenden, o byk dnr ve yazarn, Cenevre
gl iindeki kk bir adada bulunan heykelinin yanna gidiyor,
en yaknlardaki bir bankn zerine oturuyor, birka saat hem o
byk adam haylinde yaatyor, hem de ontm Emile adl nl
eserini Trkeye evirmeye atyordu.
Ziya Bey ne de olsa doulu bir adamd. Genliinde dou kl
tr ve sanat ile yorularak bjimt. Bundan dolay ok
gl olan Franszcasna ramen Rousseaunun baz fikirlerini
anlamakta zorluk ekiyordu. Byle zamanlarda gzlerini, altnda
oturduu heykele dikiyor, sanki onun ruhaniyetinden yardm bek
liyordu. Tuhaf taraf u ki bu manev yardm gerekten grm
gibi, zihni birden aldndan, anlalmas en zor dnceleri bile
kavrayp bunlar kolaylkla Trkeye aktaryordu.
te, sabahlar iki saat devam eden bu almalar sonun
da, hemen hi bir gn aksatmadan yrtt bu tercme iini,
eyll sonlarnda btnyle tamamlamt.
Ziya Beyin bu eviri iinde tuttuu yol, allm edeb Trk
enin dndayd ve gerekten bal bana bir slp zellii ta
maktayd. Dil, zamanna gre, son derece duru ve sadeydi. Bunun
yannda, anlatm pek net ve akt. nl Trk edebiyats bu evi
risinde, eskiden beri sregelen Trk nesir diline yepyeni ve stn
bir eni katmt.
Sabahlan bu nemli eserle megul olurken, le yemeklerin
den sonra, gzel yazlk evinin balkonuna kurularak balkonunun
batan baa gzler nne serdii o esiz gl seyrediyordu. kindi
vakitleri gne nlar gmten ya da altndan birer iplik halin
de, gln kar kysndaki karl dalara vuruyor, bylelikle on
lar batan baa ufuklar doldurmu pek byk elmas ynlarna
dndryordu. Bu insan kendinden geiren manzara, onun ala
bildiine geni muhayyilesini bsbtn iletiyor, daha da geni
letiyordu. te, bir sre nce; yazd, daha sonra tahmisini yap
t Zafemame sinin, zaptiye nazr Hsn Paa azndan sy
ledii erhini yine byle hayl dolu gnlerinde tamamlamt.
Taklit edilmesi ve bir benzerinin daha yazlmas imknsz
olan bu eserinin bitirrii de Emlein bitimine rastlamt. Ancak,
375

YEN OSMANLILAR TAKHt

bunlardan biri, yani Zafemame ile onun tahmisi ve erhi, forma

forma ta basmasyle baslp datld halde, tekinin yani
Emile evirisinin baslmas daha sonraya braklmt. Yazk ki bu
evirinin btn hl gnmzde bile baslmam bulunmaktadr.
Z a fe m ^ e erhinin stanbula gelii ve gizli gizli dath
sadrazam l Paa zerinde son ve ldrc darbe etkisini yarat
mt. nk bu blm ylesine parlak ve keskin hicivlerle, yle
sine zehirli alaylarla doluydu ki ve te yandan ylesine saf, hatta
aptalca grnen bir dille kaleme alnmt ki, hcumlara hedef
olan kimsenin bunlar okuyup da kahrolmamasna gerekten im
kn yoktu. nsan, onu okurken hem yazarna derinden derinden
hayranlk duyuyor, hem buradaki keskin hiciv ve mizaha glyor,
hem de birok siyas gereklerin iyzn bir anda reniyordu.
Bu reniin okuyanlar zerindeki ilk etkisi, milletin siyas kade
rini ve geleceini ellerinde tutanlara kar mnsz bir kin ve nef
ret halinde kendini gstermesiydi. Eseri okurken elenen, glen,
yazya ve yazarna hayran kalan okuyucu, bir yandan da yreinin
kanadn hissederek o gnlerin memleket yneticilerine ve zel
likle l Paaya lnetler yadryordu.
Ciddiyetle mizahn aym eserde bylesine ustalkla kaynat
ve ortaya kt bir eser deil Trk edebiyatmda btn dn
ya edebiyatnda bile az rastlanlr rneklerden biriydi. Bizim ka
naatimize gre, Trkiyede bmdan byle bu karakterde bu de
erde bir eser yazlabileceine ihtimal vermek gerekten gtr.
NAMIK KEMALN TRKYEYE ARILII VE DN
Nihayet, beklenilen Alman-Fransz s.-'va kopmutu. Savan
iln ile birlikte Paris'in deta alt stne gelmi, ezel ehrin o
kendine zg mutlu hayat birden bir kaos iine girmiti. Artk,
kimsenin kimseden haberi yok gibiydi. Bu arada, yabanclar iin
de zor durmnlar kendini gstermeye balamt. Bunm zerine,
Namk Kemal, arkadalarndan Nuri Beyle birlikte Brksel'e
g etmiti. Reat Bey de, nl Fransz edebiyats La Rochefoucauld'un yakn akrabalarmdan gea bir kontun srarl an
ve davetleri zerine, onm Carantdaki tarih atosuna misafir ol
mutu. Mehmet Bey ise zaten Cenevre'deydi ve arkadayle bir
likte nklb yaynlyordu.
Namk Kemalin, zaten bir sreden beri bunun en belirgin
376

yeni

OSMANLILAR TARH

sebebi Fazl Paann Hrriyeti kapattrmasyd sinirleri bir

hayli bozuktu. Savan ksa zamanda kzmas, Franszlarn b
tn cephelerde bozgundan bozguna uramalar kendisini enikonu
hasta hale getirmiti. ok alt, daha dorusu tiryakisi bulun
duu yaz hayatmdcin uzak kal onu bsbtn harap ediyordu.
Btn bunlarn sonucu olarak derin bir melankoliye kaplmt.
Bunlarn etkisiyle olmak gerektir ki Brkselden, babas Mus
tafa Beye yollad bir mektupta yle diyordu:
Niyazi Beyi (1) grnz. Kendisi Mustafa Fazl Paadan
durumu sorup rensin. Niyeti ve karan nedir? Kendisinin bir
sreden beri devam edegelen bu sessizlii daha ne kadar uzaya
caktr? Ben, memleketimi terkedip buralara kendi keyfim iin
gelmedim. Memleketime kalemimle hizmet etmek iin, o zaman
burada bulunan, paann zel daveti ile gelmitim. Eer Mustafa
Fazl Paa, mutlaka l Paaya dalkavukluk etmek niyetinde ise
bu kendinin bilecei bir itir, kimse ona karmaz. Fakat, duru
munu kesinlikle bize bildirmek zorundadu-. Ziya Bey, Hrriyet
gazetesini terketti ve yeniden devamm bana teklif etti ama, ben
byesine renkten renge girmi bulunan o kt parasm bir da
ha zerime almaya hi de niyetli deilim. Bundan dolay kendi
sine teekkrle birlikte teklifin? geri evirdim; yakmda stikbl-i
mmet (2) adnda baka bir gazete karmak kararnda olduu
mu bildirdim. Mustafa Fazl Paaya burasn ayn<;a anlatmz.
Gerekten de Namk Kemal, ad geen gazetenin karlmas
iin stanbula harfler smarlam, stikbl-i mmet in balm
da bir klie halinde hazrlatmt. Yine o gnlerde, smarladkla
rnn Anvers limanna geldiini haber almas zerine, onlar gm
rkten karp Cenevreye getirmek iin, ad geen Belika lima
nna gitmiti.
Namk Kemalin babas Mustafa Asm Bey, zamannn tann
m astrologlarmdand (3) Yani, gkteki yldzlarn dnlerinden
ve burtan burca gemelerinden u hor ve hakir insan oullarnn
(1) Mustafa Fazl Paamn yaknlarndan biriydi; zel ilerini yrtrd.
(2) Namk Kemal, btn hazrlklarn yapt halde, eitli sebeplerden
dolay bu gazeteyi hi bir zaman yaymlayamamttr. . K.
(3) Mstafa Asm Beyin sarayn mneccimbathk grevini de yapm ve
olundan on iki yl sonra 1900de lmtr. . K.
377

YEN OSMANLILAE TARH

zerinde birtakm etkileri bulunduuna inamr, bunlardan kendine

gre birtakm hkmler karrd. Ksacas byle sama bir inan
la, daha dorusu hastalkla, ili dlyd. Ayn inanca bal pek ok
kimse bulunduundan, devaml olarak onlarla da dp kalkar
d. Byle dp kalkt kimselerden biri de Mustafa Fazl Paa
nn en gvenilir adamlarndan Niyazi Bey'di.
Sonu olarak, Mustafa Asm Bey, Niyazi Beyi grm ve yl
dzlardan kard hkmleri de hatrlatarak, olunun mektubu
nu Paaya iletmesi iin ona teslim etmiti.
:!= ;: *
O gnlerde, nl Sedan meydan sava yaplm. nc Napolyon, bu savata Prusyallar tarafndan esir edilmiti. Bunun
hemen ardnda, 4 eyll -870de Pariste ikinci cumhuriyet ln
olunmu, bakanha seilen Msy Tiere'in ve Gambettann or
taklnda bir Ulusal Savunma ynetimi kurulmutu. Fransa, ba
tan baa anlamazlklar ve karklklar iinde yzyordu. Halk
arasnda korkun bir kaynama, yer yer atmalar gze arpyor
du. Bu olaylar ortasnda Reat Bey, misafiri bulunduu kont de
La Rochefoucold ile birlikte Charantdan, Mehmet Bey de svire
den Parise dnmlerdi. Brksel'de tek bana kalm olan Nuri
Bey de bir sre sonra ^arkadalarnn daveti zerine Paris'e
gelmiti.
Bu arkada Paris'te yaayan baz genlerle bir arada ol
mak iin, Saint 1/Iichele bulvarndaki bir apartman katma yer
lemilerdi.
Tiere ve Gambetta'nn kurduklar Ulusal Savmma rgt.
Sedan yenilgisiyle savan bitmi olduunu kabul etmiyor, Alman
larla sonuna kadar arplacam iln ediyordu. nk, ahlan
m bulunan Fransz kamu oyunu baka trl teskine imkn yok
tu. Bundan dolay, Sedan'dan sonra bir sre iin beklemeyi uygun
gren Almanlar, bunun zerine yeniden ilerlemeye balamlar,
Paris yaknlarna gelmilerdi.
i N AS i
Btn bu olup bitenler sonucu, drt be yldan beri Pariste
yaamakta olan ve Voltaire rhtmna yakn De Bac sokandaki
mtevaz bir evde gnlerini geiren inasi de stanbula dnmek
mecburiyetinde kalmt.
378

yeni

OSMANLILAR TARH

Zaten, kendisi iin, stanbula dnmesi konusunda, herhangi

bir saknca sz konusu deildi. O, Yeni Osmanllar gibi, zel bir
ama ve programla Parise gehnemiti. Kk bir vehmi, belki de
bunu bahane sayan Paris zlemi kendisini bu ehre ikinci defa
ekmiti. Yllardr burada byk ve bilimsel bir szlk zerinde
alyordu. Birka yl nce. Sultan Abdlaziz'le birlikte Fransaya
gelen hariciye nazr Fuat Paa, onu srarla yurda dnmeye davet
etmi, zmir valiliine tayin edileceini bildirmiti.
inasi, o zaman Fuat Paanm bu srarn kabul eder grn
m: Bana biraz izin verin, Paristeki ilerimi yoluna koyduktan
sonra gelir, greve balarm, diyerek yine szln hazrlama
almalarna devam etmi, fakat Fuat Paanm lmne kadar,
hi bir zaman, zmir valiliine gitme teebbsnde bulunmamt.
Fuat Paa ldkten sonra ise, zaten kendiliinden bu teklif orta
dan kalkm sayldndan, artk rahatlkla orada kalmt.
Jntrklerin Pariste bulunduklar sreler iinde inasi, on
larla hemen hemen hi grmemiti. Paris'e geldikleri ilk gn
lerde Namk Kemal yannda Reat Bey de bulunduu halde
stadn ziyaret etmeyi ilk grevlerinden biri bilmiti. Ancak, ey
lemci bir siyasetten nefret eden inasi, onu belirli ekilde souk
karladndan, Namk Kemal de durumu anlam, kendileriyle
grmek istemeyen inasinii yanma bir daha hi uramamt.
inasi, hemen btn zamann alt ve tamamlamaya gay
ret ettii byk bilimsel szle adamt. Btn gndzlerini
Paris Mill Kitaphnda geiriyordu. Burada, yzlerce defter te
kil eden notlarm birer birer derlerdi. Kendisince en nemli yer
yine bu kitaplk olduu iin notlaryle defterlerini akamlar ora
daki zel yazhanesine koyup kilitler, akamlan evine dnerdi.
Biraz dinlendikten sonra Jacob Sokandaki bir lokantada jne
mtevaz yemeini yer, dinlenmek ve hava almak iin de bir saat
kadar Voltaire rhtmnda tek bana gezinirdi.
te, inasinin pazar gnleri dnda her gnk hayat
bu bir teviyelik zere srp giderdi. Pazarlar kitaplk kapal ol
duu iin, mecburen oraya gitmez, bazan bir tiyatro, bir konser;
bazan da mzeleri ve hayvanat bahesini dolamak onunjju mo
noton yaayna renk katard.
Ziya Bey, inasiye kar uzaktan derin bir sayg besler ve
byk hretinden dolay kendisiyle grp tanmay ok arzu
379

YEN OSMAKLILAR TABIHI

ederdi. Fakat, dolayl dolaysz btn teebbslerine ramen bu

arzusuna ulaamamt.
Yeni OsmanlIlar iinde inasi ile en ok grmeye muvaf
fak olan Reat Beydi. Reat Bey, onun hem gvenini hem de sev
gisini kazanm bulunan nadir insanlardan biriydi. nk, Reat
Bey, Yeni Osmanhlar iinde en ok hayat adam oland. inasinin btn karakter zelliklerim, hele son derece vehimli ve ves
veseli olduunu, kldan nem kaptn arkada Namk Kemal'
den renmiti. Sonra, yle bir yaratltayd ki, bakalanna kar
tam onlarn arzu ettii tabiatta grnmek ustalna da sahipti.
Reat Bey, kafasna koyduunu yapacak tipte bir adam ol
duu iin, inasi'nin akam yemeklerini yedii lokanta)^ ren
mi, sanki tesadfen karlam gibi bir gece onun masasna
oturmu, sohbet kapsn am, sonunda ^bir sre nce Namk
Kemalle birlikte yapt ziyareti srdrerek onunla dostluk
kapsm aralamt.
Bu ikinci grmeden sonra, karsndakilere kar daima ve
ar ekingen olan inasi de Reat Bey'e kar bir sempati duy
maya balamt. stadn zayf damarn kefeden Reat Bey ar
tk onu istedii gibi idare etmiti. Hi bir art niyet gstermemekle
birlikte, Reat Bey, inasi'nin Jntrkler hakkndaki olumsuz fi
kirlerini daima destekler grnmt. Zaman zaman onlarn hakkmdaki baz zararsz bilgileri kendisine aktararak karsndakinin
sevgi ve gvenini daha da artrmt. nk, onu ok seviyor, fa
ziletine ve kltrne kar sonsuz bir hayranlk duyuyor, sohbe
tinden ve bilgisinden yararlanmak istiyordu. Onun iin bu masum
hilelere bavurmak zorunda kalmt.
inasi, ^muhakkak ki bilgi, kltr, ileri grllk ve fazi
let ynlerinden zamannn en aydn Trklerinden biriydi. Ama,
bunlarn yannda, insan artacak oranda yersiz ve garip huyla
r vard. Bir kere, vahi ve rkek denilecek kadar, insanlardan ay
r ve tek bana yaamasn severdi. Son derece vehimli olduun
dan kimseye kar gven beslemezdi. Kendisine, hangi konuda
olursa olsun, soru sorulmasndan asl holanmazd. Baz szlere
manal tebessmlerle karlk verir, karsndaki bu tebessmler
den nasl bir anlam karacan hi bir zaman kestiremezdi. ok
zaman da sorulan ve sylenen szlere kar ortadan bir Evet ya
da Hayr demekle yetinirdi.
380

YENt OSMANLILAR TARIHt

Kendisiyle uzun boylu grp konumak isteyen kimse, bu

isteini uzun boylu srdrmek istiyorsa, onu cevap vermeye mec
bur etmeyecek ekilde szler bulup sylemeliydi. zellikle cnim
kibir demeyelim ama gururunu incitmeyecek biimde konu
malyd. Bu, karsmdakinin kltr seviyesi olduka gelimi kim
seler iindi. Byle yapamayacak kimselerin gayet lubali tavrlar
taknarak konumasndan da tedirgin olmazd.
te Reat Bey, inasiye her eyi syleyebilmek, onu memnun
ve honut etmekle birlikte, ara sra byk altndan glmek ve ves
vesesini kkrtmak amacyle, kendisiyle temaslarnda btn bu
taktikleri kullanrd. Lubaliliini derin bir sayg duygusunun ii
ne sarp sarmalar, bylece onun yannda bulmak imknna kavu
urdu. Bundan dolay, Pariste inasi'nin gven ve dostluunu
kazanm tek Yeni Osmanl oydu.
uras muhakkaktr ki inasi, siyas grlerindeki tutum ve
inancn, daha sonralar deitirmeye mecbur c mutur. O, uzun
incelemeleri sonunda u kanaate varmt ki siyas gerekleri ve
incelikleri kavramaktan ok yoksun bulunan geni halk ynla
rn her eyden nce okutmak ve onlara bir eyler retmek
gerekti. Kendi, ite bu kanaate vardktan sonradr ki siyasetten
btn ile elini eteini ekmi, bilim ve kltr almalarma y
nelmiti. Trkenin tarih gelimesini izleyen ve inceleyen bir
szlk meydana getirmeyi hayatnn en byk amac bilmiti.
Yeni OsmanlIlara ve vaktiyle o kadar sevip yetimesinde, gelime
sinde gerek rol bulunan Namk Kemale yakmhk gstermeyii
de onlarn salt bir siyaset iinde yzmelerinden dolay idi.
Yukarda da belirtildii gibi kimse ile konuup grmesine
elverili olmayan almalarn biraz da bunun iin seviyordu ve
giderek insanlardan kamay, onlardcn ayr ve uzak yaamay tam
bir det haline getirmiti.
Be yl aan gurbet hayatnda ailece birok felketlere ura
mt. Hele, tek evld olan Hikmet inasi'nin bytlp yetiti
rilmesinde, bir baba olarak zerine den grevi yerine getireme
mi olmas kendisini daha da bedbinletirmi, bundan dolay, de
ta tedavisi imknsz bir karamsarla kaplmt.
inasi, byle bir dnemde, bir gn drt yllk bilimsel alma
larnn rnn koltuunun altna alarak stanbula dnmt.
Cihangirdeki evi bir zamanlar' mutlu bir aile yuvasyd. Fakat,
381

YENt OSMANLILAR TARH

delicesine denilebilecek bir ekilde karsndan ayrlm (1) ol

duu iin imdi o mutluluk yuvasna girmemi, Bbl kar
snda hem matbaa hem ev olarak kulland bir depoya yerle
miti. Buras, hrriyet iin fedakrca alanlardan biri olan Gi
ritli rahmetli Cemal Efendiye aitti.

Cephenin gittike genileyerek t Paris duvarlarma kadar

yaklamaya balad gnlerde, Ulusal Savunma bakanlna
getirilen ve ayrca Paris valiliini de zerine alan general Troucheau ki hi bir zaman uygulamak imknn bulamad hayl
pln yznden sonralar dillere destan olmutu ehri savunma
gcnden yoksun bulunanlarn Parisi derhal terketmelerini emii'
ve iln etmiti. Bundan dolay, yerli ve yabanc, pek ok kimse
Paris dna kmt. Ancak, kmayan yabanclar da vard. Bu
yabanclar o tarihte yirmi iki, yirmi drt ve yirmi alt yalarnda
bulunan Nuri, Reat ve Mehmet beylerdi.
Bu Yeni Osmanh Ulusal Savunma komitesine bavura
rak kendilerini gnll yazdrmlar ve birok Fransz soylular
nn ocuklaryle birlikte, o zamann maarif nazn Duruyun ya
nnda, istihkmlara gnderilmilerdi.
Birbirlerinden hi bir ekilde ve hi bir zaman ayrlmayan
bu arkadaa Franszlar tarafndan Trkler ad taklmt.
nk, nereye bir obs ya da bir arapnel dp de birok kim
seyi yaralayacak olsa bu arkada derhal orada beliriyor, yara
llar tedavi iin ellerinden geleni yapyor, onlar hastane adrla
rna gtryorlard.
Bunlarn kyafetleri de bir tuhaft. zerlerinde Fransz asker
elbiseleri vard. Amma balarnda doru bir deyimle pskll
belmz olan fesleri olduu gibi durmaktayd. Bu tuhaf kyafet
kendilerini asl Fransz gnlllerinden ayryordu. Zaten
Trkler diye amlmalannm bir sebebi de bu klklaryd. Ancak,
(1) inasinin ei, tandiklan olan Fuat Paamn aracl ile, onu stan
bula artm; buna sinirlenen inasi stanbula gelmi, eini bo
am ve hemen ilk trenle yeniden Parise dnmt. Bu yzden,
bir sredir dul bulunuyordu. . K.
382

YEN OSMANLILAR TARH

yarallara yardm konusunda yle deerli hizmeeri grlmt

ki, istihkmlarn her tarafnda onlarn ad efkat m karl
olarak deerlendirilmekteydi.
HSN PAA NIN MEKTUBU
stanbuldan Anverse gelmi, olan harfleri buradan alp s
vireye gtrm olan Namk Kemale tam o gnlerde stanbul'
dan, zaptiye nazr Hsn Paadan hi beklenmedik taah
htl bir mektup geldi. Hsn Paa, zetle unlar sylyordu;

Siz genliin ve genlik kannn kaynay sonucu, doru

olmayan br yol tutmu buluunaktasnz. Memleketi terkedip gur
bet ellere gidiiniz ve daha baka olaylar hep bunun sonucudur.
Ama, siz gerek bir yurtseversiniz. Tutmu olduunuz volim yanhhuu anladmm ve bundan yzgerl etmi olduunuzu bildiren
bir mektubu sadrazam l Paaya yazar, kendisinden imdiye ka
dar aleyhinde yazdklarmzdan dolay da zr dilerseniz ben mem
nunlukla arachk eder, affinizi salar, yurda dnmeniz imknlann da hazrlanm.n
Hsn Paa, bu mektubu elbette durup dururken ve kendili
inden yazmamt. Onun yazlnda Namk Kemalin babas Mus
tafa Asm Beyin, belki Fazl Mustafa Paanm da rol ve etkisi
bulunmaktayd. Herhalde, l Paa da durumdan hab'^rliydi. n
k, Hsn Paann, ona sormadan byle bir mektup yazabilmesi
hi de akla gelmezdi.
Namk Kemal, Hsn Paann bu mektubunu okuyunca son
(derece arm, hayret etmek mi, fkelenmek mi gerek^ i konu
sunda bir hayli bocalamt. Bir sre yle dnmt ki byle
haysiyet krc bir mektuba hakaret dolu bir cevap vermek gere
kiyordu. Sonra, bunm bile bir tenezzl saylacan dnm,
;zaptiye nazrnn mektubunu yeniden bir zarfa koymu ve olduu
gibi geldii adrese iade etmiti. fkesini ancak bu davran biraz
olsun dindirebilecekti. Bunun hemen ardndan da babas Mustafa
Asm Beye bir mektup yazarak olan bitem uzun uzadya anlat
tktan sonra, girmi bulunduu bu hrriyet mcadelesi yolunda
-yzgeri etmeyi akl ve haylinden bile geirmediini enine boyuna
ranlatmt. Ve yine ilve etmiti ki dman bildii bir adamn
.eteklerine sanlarak ondan af dilemek, bu yzden mevki ve ik
bale ulamay beklemek ancak: alak kiilerin kryd ve kendi bu
383

YEN OSMANLILAR TA R im

alakl hi bir zaman yapmayacakt. Bu arada, btn bu ilerde

parma bulunduu kanaatinde olduu Fcizl Mustafa Paa iin
de ok ar szler srzdamt.
Aradan on be gn kadar bir zaman gemiti. Bu sefer sadra
zam l Paa'nm mhrdar (1) rahmetli Mustafa Bey'den ve Vi
yana elisi Halil erif Beyden iki yeni mektup almt. Birincisin
de, istedii anda stanbula gelmekte hr olduu, gemi olaylar
dan dolay hi kimse tarafndan hi bir ekilde knanmayaca

bizzat sadrazam adna bir gartnti olarak bildiriliyordu. kinci

mektup ise, daha da belirgin bir zellik tamaktayd. Halil erif
Paa, bu mektubunda, kendisinin stanbula dnmesinin l Paa
tarafndan samimiyetle arzu olundumu ifade ediyordu. Hatta,
stanbul'a dnerken, birka gn olsun, Viyanada zel konuu ol
masn istiyordu. Bunu kabul edecek olursa, kendisiyle yakndan
tanmaktan, tatl ve deerli sohbetlerinden yararlanmaktan b
yk bir zevk duyacam ilve ediyordu.
Bu iki mektubu aldktan sonra Namk Kemalde derin bir hu
zur ve mutluluk domutu. Her iki mektubu da son derece temiz
ve saygl birer cevap yollam, sviredeki ilerini yoluna koyduk
tan sonra yurda dneceini bildirmiti.
Nitekim, ksa bir sre sonra da dediklerini aynen uygulam
t. Gazetesini karmak iin stanbuldan getirttii harfleri, Meh
met Beyin Zeno'daki evine teslim etmi, birka gn sonra da yo
la kmt. 1870 ylnn ekim ay ortalarnda ilk dura Viyana ol
mutu. Namk Kemal Viyanada bir ay kadar bykeli Halil e
rif Paanm misafiri olmu, itenlikle arlanm, ehrin grlecek
yerlerini gezmiti. Bundan sonra, ramazann birinci gn stan
bula varmt.
yllk aynlktan sonra, yeniden ok sevdii anayurda d
nen Namk Kemal, Tuna zerinden ve Karadenizden vapurla gel
miti. Vapurdan kar kmaz doru, Hubyar semtindeki babas
nn evine gitmiti. ki gn sonra, ramazann nc gecesi l Pa
a tarafndan davet edilmiti. l Paa, sonralar uzun yllar
Mercan Lisesi olarak kullanlan ve gnmzde yerinde baz i
hanlar bulunan Mercandaki konan yeni tamamlatmt. Na(1) Mhrdarhk, gnmzdeki anlamyle,
karht olan bir grevdi. . K.
384

zel kalem

mdrlnn

YENt OSMAj>JLILAR TARH

mk Kemal, nce sadrazamn mhrdar Mustafa Beyle bulu

mu, teravih namazndan sonra da l Paa tarafndan kabul edil
miti.
Sadrazamla devrimci yazarn bulumalar hayli samimi ol
mutu. l Paa, sanki aralarnda hi bir ey gememi ve riaha'
dn ayrlmlar gibi, Namk Kemali gler yzle ve byk bir il
tifatla karlamt. Konumalanmn arlk noktasn, gnn aktalitesi olan Alman-Fransz sava tekil etmiti. Sadrazam, sava,
hakknda hem kendisinin, hem de Viyana elisi HaUl erif Paamn fikirlerini sormu, Namk Kemal de bunlara ayrntl cevap
lar vermiti. saat kadar sren bir sohbetten sonra ayrlrlar
ken l Paa, Namk Kemale:
Bu ilk bulumamzn hi bir zaman son buluma olmasn
istemem. Deerli sohbet ve fikirlerinizden daima istifade etmek
isterim; ltfen sk sk terif buyurun, yollu iltifatlarda bulun
mutu.
Namk Kemal, o yln ramazan gnlerini hemen hep evinde
dinlenmekle geirmi, bir iki seferden baka sokaa bile kma
mt.
Bayram geldiinde, babasnn ar rica ve srarlarna ra
men, l Paay ziyarete gitmemiti. Hele, babas Mustafa Asmt
Beye ve bizzat kendisine grmek iin sk sk haberler gnderen
zaptiye nazr Hsn Paann semtine bile uramamt. Bir sefe
rinde Hsn Paa, Namk Kemalle grmek iin, yakn adamla
rndan birini yollamt.
Bunun zerine Namk Kemal adama u sert szleri syle
miti;
Gidip paanza syleyiniz, kendisiyle grmek istemiyo
rum. Fazla srar edecek olursa tekrar savuup Avrupaya giderim.
Bu haberden sonra, Hsn Paa da srardan vazgemiti.
Namk Kemalin stanbula geliinden haberdar olanlarn sa
ys pek azd. Sadrazam l Paa, matbuat idaresine zel bir emir
verdii iin, gazeteler onun yurda dn haberini yazmamlar
d. Bunun her iki taraf iin de hakl sebepleri vard. Affedilerek
geldi, gibi bir ifade Namk Kemale ok ar gelecekti. Zaten l
Paa, byle bir dil ve ifade kullanarak onun zerine titredii gu
rurunu krmak da istemiyordu. Namk Kemal'in durup dururken
385

f/25

YEN OSMANLILAR TARHt

kendiliinden kageldiini sylemek de olmazd. Onun iin en

iyisi bu geli haberini gazetelere koydurmamakt.
l Paa, samimi olarak, Namk Kemalle uzlamak niyet ve
arzusundayd. Bayramn haftasnda onu akam yemeine davet
etmiti. Bu sefer arac ben olmutum (1). Benim devaml srarla
rm karsnda o, ikinci defa olarak Mercan'daki sadrazam konama gitmiti.
nceleri gitmemek iin bir hayli direnen Namk Kemal,
sofrada ksa bir sre iinde samimi olmutu. Onun bu teklifsizlii
l Paay da memnun etmiti. ki taraf da, iki eski dost gibi,
trl konular zerinde be saatten fazla hasbihalde bulunmular
d. En ok konuulan mesele Alman-Fransz savayd. Sadrazam
bu meseleyle ok yakndan ilgileniyordu. Prusya'llarn stnl
ve galip gelmeleri konusunda Namk Kemalin ileri srd g
rler l Paay ok ilgilendirmiti. Bundan dolay, kendisinden
bu konudaki gr ve incelemelerini bir rapor halinde yazmasm
lca etmiti.
J Paann, her iki grmede de konumann arlk nok
tasn bu sava zerinde toplamasnn, kendisine bu konuda pek
ok sorular sorduktan sonra grlerini bir rapor halinde kale
me almasn istemesinin sebebi anlalamamtr. Bu, Avrupa si
yaseti hakknda kendisi iin yeni bir rota izmek iin miydi, yok
sa bylelikle Namk Kemali onore etmek mi istiyordu? Buras
belli olamamtr.
Bana kalrsa, l Paa, Namk Kemal'in fikir ve edebiyat ala
nndaki geni kavray, yetki ve bilgisinin sosyal ve siyasal konu
larda da ayn oranda olup olmadn tecrbe ile renmek iste
mitir. Nitekim, Namk Kemal, bunun zerine ciddi bir etd r
n olan geni bir rapor yazp bir hafta sonra l Paaya sunmu
tur. Bu rapor olduka uzundur, hepsini almam mmkn olma
d iin, nszn olduu gibi aaya alyorum:

Yaratklarn en ereflisi ve ulusu diye amlan insan, aslnda

ne talihsiz bir hayvandr ki, dnya ad verilen u mihnet dolu
lemde iki gn rahat yaamak iin yz binlerce cinsdamn l
mn zorunlu klan savalardan bile birtakm sonular, fikirler
ve felsefeyle ilgili keifler elde etmeye almaktadr. Gya, bu
(1 ) Eserin yazan ve olaylann iinde bulunan Ehuzziya Tevfik Bey. .K .
386

YENt OSMANLILAR TARH

keiflerle insanlk iin yeni yeni yararl eyler bulup ortaya koya
caklardr. Gemi ve gemekte bulunan olaylardan ibret alacak
lardr. Ama, hangi ibret almak? Gerekte, hangi millet celltlk
ta daha fazla maharet gstermise o yne ynelmeye mecbur ol
maktadr.
te, u son gnlerde bat lkelerini, tpk dou lkeleri gibi,
batan baa kana bomakta bulunan o byk ve kanl arpma
da gya yaamay daha iyiye, doruya ve gzele yneltmek iin
bavurulmu, fakat asimda pek elem verici konulardan biridir.
imdiye kadar, dman bir lkeye, sayca bu kadar byk
oklukta asker sevk edildii eski destanlar ve ehnameler bir
tarafa braklr ise btn dnya tarihinde ya iki ya da kere
grlmtr.
imdiye kadar, bir savata, bu seferkinde olduu gibi, byle
toptan yz elli bin kiinin bir anda silhlarm terkederek ger
danlarm esirlik zincirine terkettikleri dnyaca bilinir eylerden
deildir (1).
Eer, u ite yok olmamn o korkun ve ac yollarna terkolunan nfus, uygarln gelimesi yolunda grevlendirilmi olsayd,
bunlarn sadece admlarn attklar yerler kimbilir ne 'lenli ba
yndr olurdu.
Eer Fransa, askerlerini esir vermekte gsterdii mahareti
halkna zgrlk vermek yolunda gstermeye kalksayd, deil
imdiki ackl haline dmek, btn Avrupa'y gerek bir egemen
lik altma alrd.
Eer, nfusu ve insanlar yok etmekte ara olarak kullanlan
bunca silhn yapmna harcanan para tp ilminin gelimesine
harcansayd, belki de yeryznde aresiz zannedilen btn dert
lerin devas oktan bulunmu olurdu.
Ancak, ne var ki insanln mayas ve karakteri btn kt
ve zararl eylere dknlnden b ir trl kendini kurtaramamaktadr. te bu yzden deil midir ki eitim ve insanlk ynn
den n gklere karlan u on dokuzuncu yzylda bylesine k
yameti andran tablolar meydana gelmektedir.
(1) 1870-1871 Alman-Franstz savanda. Sedan bozgunundan sonra;
300,000 Fransz askeri toptan Almanlara teslim olmu ve bu teslim
o zaman dnyada byk yanklar uyandrmt. . K.
387

yeni

SMANLILAIl TABlHt

Bu savan sonu nasl biterse bitsin, deil m d i bu dere

ceye varmtr; gerek dnya haritasnda gerek devletler arasn
daki siyasi dengede ve diplomas kurallarmda artk ok byk
deiikliklerin meydana gelmemesine imkn yoktur.
Btn bu olup bitenleri gz nnde tutarak, gnmzn
hzla gelimekte olan olaylanmn muhtemel sonularm imdiden
aratrmak yerinde bir tutum saylsa gerektir.
Geri, u anda bu byk meselenin srlarm zmeye zaman
elverili deildir. Evet, elverili deildir; nk, daha ortadan ba
rut dumanlan bile yeterince kalkmamtr. Bundan dolay, bu
konuda gerekli incelemeleri yapmak mmkn grnmemektedir.
Bununla birlikte, unutulmamaldr k dnya denilen u eitim
alanmda kendini gsteren her eit deimenin tabiat kanunlar
gerei birtakm sebepleri bulunmaktadr. Bunlar arasmda si
yas olaylar belki de en belli ve belirgin bulunanlar arasndadr.
Ne kadar rtl ve gizli tutulmaya zenlise, bunun iin ihtiyath
davranlsa yine de onun baz ip ularn yakalamak daima imkn
dahilindedir.
ki byk dmamn gemiteki durum ve tutumlaryla idare
tarzlar ve sava hazrlklar ibretli bir gzle incelenecek olursa
bunlardan ders verici baz zetler elde edilebilir.
te, bu dnceden hareket edilerek ve srf sadrazam haz
retlerinin arzusuna uyularak aadaki gr ve aklamalarn
sralanmasna cesaret edilmitir:
Gnmzde, dnyanm en byk sava devleti ve Avrupa ulus
lar arasnda eh yksek gce sahip silhl lke olarak n yapm
bulunan Prusyann yaad yerlerde, vaktiyle birtakm
vahi
kabileler yaamaktayd. Mildn on ikinci yzylmda birka ru
han reisin abalar ve biraz daha sonra Ttonik adl bir hah
kuruluunun sistemli mcadelesiyle buralarda hristiyanhk ya
ylmaya balamtr. Bu kuruluun evreye egemen oluu ve bu
egemenliini srdr dneminde Alman ulusu, ad edilen top
raklarn her tarafma yaylm, yeni bir ahlk ve yeni bir dil yaya
rak blgedeki eski uluslar btnyle kendi bnyesi iinde erit
mitir.
Aradan ild ycyl geer gemez, Prusya topraklan ve bu top
raklarda kendim gsteren yeni ve stn idare artk varhn eni
konu hissettirmi, imtiyazl bir eyalet halinde, Lehistan kralh388

yeni

OSMANLILAR TARIHt

nm bir paras halinde ortaya knutr. Bu srada Avrupa'da protestanhk mezhebi domu, Prusyahlar, daha ilk yllardan bala
yarak bu mezhebi kabullenmilerdir. Ancak, bu sralarda Almanya
imparatoru ile protestan prensleri ve ayrca sve krah arasmda
ard ardna meydana gelen savalarda lke daima arada kalm,
memleketi ynetenler bazan bir tarafa, bazan teki tarafa yardm
etmek zorunda kaldklarmdan, gerek nfusa gerek zenginlike
byk kayplara urfumtr. Sonu olarak, bu bunalml dnemde
Prusya'nm hi kazanc olmamtr.
Btn bu olup bitenlerden sonra, idare, Grande el Kotor (1)
diye anlan nl Fredrik Vilhelmin muktedir ellerine gemitir.
Fredrik Vilhelm, Tannnm stn faziletlerle yuurarak, yaratt,
gerekten byk devlet adamlanndan biri olarak i bana ge
mi, balangta ufack bir eyaletten ibaret bulunan hkmetini,
krk sekiz yl sren hkmdarl sresinde ne kadar mmknse
o kadar bytm, yceltmitir. Bu uzun dnem iinde, Avrupa
da ne kadar ve ne eit olay meydana gelmise hepsine yakmdan
karm, galip geldii zaman bu galibiyetten yararlanmay ne de
rece iyi bilmise, felketlere urad vakitler bu felketlere kar
gsterdii maharet ve metanetle de sekin bir devlet adam oldu
unu ispatlamtr. Sonunda Prusya, bir beylikten, Avrupann en
nfuzlu devleti haline gelmi, lkesinde ilim, sanat, uygarlk ve
baymdrlk o zamana kadar asla grlmemi bir seviyeye yksel
mitir.
Prusyamn uzun yzyllar Lehistanm bir dukal iken
bu dukalktan kurtulup onunls boy len byk bir devlet ha
line gelii tamamiyle Fredrik A^ilhelmin eseridir.
Kendi ldnde yerine geen olu Birinci Fredrik, her ne
kadar babasnn stn meziyet ve faziletlerine sahip bir hkm
dar olamam, hemen btn zamamm zel muhafz alay iin ok
iriyan askerler arayp bulmak urunda hesapsz paralar sarfetmek. halkm ok sert ve kat tedbirlerle ynetmek gibi delilie
yakn birtakm mnasebetsizlilltlerle geirmise de yine de kafa
sna koyduu bir fikirde sebat etmesiyle ve bunm sonucu olarak
daima ykselmeyi ngrmesiylle tannm bir adam olduundan.
(1) Brandenburg grand el kotorv idi ki, Prusya devletinin eski addr.
Bu zat 1620 - 1688 arasnda yaamtr (yazarn notu).
389

YEN OSMANLILAE TARH

hi krlmayan bir inat sayesinde, nihayet, meramna nail olmu

ve Avusturya imparatorundan kral unvamm bilei kuvvetiyle
almtr. Bylelikle Almanya'mn hl eitli dukalklarla ynetilen
teki paralar kendi hkmetine ok stn ve sekin bir mevki
kazandrmtr.
Zaman zaman gsterdii an tutum ve davramlara bakla
cak olursa, kendisini akll olarak nitelemek bUe zor olan bu
hkmdarn, insan artan akdhca atlmlan da vardr. Mesel,
dnyada lkesinde ilkrenimi mecburi klan ilk devlet adam
odur. Bylelikle, insanlar uygarlk yoluna sokmak iin yzyllar
dr kafa patlatan pek ok bilgin ve dnrn akl edemedii a
reyi o bulmutur. Kendisinin, bu ilk renimi mecburi klmay,
nereden ve hangi sebeple hatrna getirdii bugn bile zmlen
mi bir konu deildir. Ama, ne olursa olsun hatta isterse bir an
lk bir heves olsun o bunu dnm, gerekletirme yolunu
bulmu, btn dnyamn gptasuu kazanmtr.
Prusyada ve sonra ondan rnek almarak btn Alman duka
lklarnda, ksa bir sre sonra ise uygar dnyanm hemen btn
lkelerinde uygulanmaya balanan bu usul gittike daha da ge
litirilmi, ayrntlarda baz deitirmeler yaplarak bugn de ge
erlilikte bulunmutur. Bizdeki eitim ve retim hareketlerinde
de yine ayn yol esas olarak almmtr.
Dnyann M bir olaynda tatn bir mkemmellik ve alnan
tedbrlerin hi birinde her trl sakncalardan kurtulunmu ol
mak mmkn olmadndan, bu usul de, zamanla, baz eletirilere
maruz kalmtr. nk, siyas hukukta (yeryznde ahs hrri
yetten daha kutsal bir kural yoktur, dnyanm gerei gibi mutlu
ve bayndr olmas iin her eyden nce ahs hukukun insanlara
btnyle uygulanmas lzumludur) gr hkimdir. te bu g
re dayanarak baz dnrler der ki;
Devlete ve hkmete okutmay mecburi klmak gibi bir hak
tammak doru deildir. O zaman, devlet ve hkmet, halka hiz
met olan esas grevlerini ara edinerek halka sahip ve vas olmak
gibi bir duruma ykseltilmi olur. Bu da doru olmaz, Mesel,
hkmet ve devlet, srf onun daha iyi bir eitim ve renim gr
mesi iin halk kontrol etmekte ve ona zor kullanmakta hakl g
rlrse, o zaman yine halkm sal iin yemesine imesine de
karmakta niin haksz grlsn? Ve bunun ardmdan bu misal390

yeni

OSMANLILAR TARH

1er gittike oalarak srp gider. Sonu olarak, her misal dev
lete biraz daha yetki verir ve bu yetkiler nihayet o kadar oalur
ki halkn nefes alacak hali kalmaz. O zaman da ahs hrriyet
..denilen ey nerede fcahr?
Baz an kimselerin zannettikleri gibi, hkmeti ve devleti
halktan ayr ve stn br varlk olarak kabul etsek bile, unutul
mamaldr ki kendisinin yapaca iler fertlere havale olunur ve
onlar tarafndan yrtlr. O halde birtakm yabanclarn, ocuk
lar iin, kendi ailelerinden daha efkatli ve yakn olmas dn
lebilir mi ki bu i velilerin elinden almarak bunlara verilsin?
Bir de, mecbur retim uyguland takdirde bunun masraf
lar ya genel bteden karlanacak ya da her veli kendi ocuu
nun bu konudaki harcamalarm kendi karlayacaktr. Birinci yol
uyguland zaman, bu, Alinin parasn alp Veli'ye harcamak
olur ki bunu hangi hukuk kuralna uydurabiliriz? Yok, ikinci yola
tibar edilecek olsa, bir babay bakmakta bulunduu ocuk iin,
tamamyle kendi istek ve arzusunun dnda bir masraf yapmaya
zorlam oluruz ki bunda da ne derece hakl olabileceimiz ok
su gtrr bir tartma konusudur. Hele onu, sadece ocuunun
muhta bulunduu masraf grmekle ykmlendirip de kendisi
nin istedii tarzda terbiye etmek hakkndan mahrum etmek hi
~bir adalet duygusuna smaz.
Her toplulukta iki byk maksat grlr. Bunlardan biri, o
topluluun devam edip gitmesi, kincisi ise durmadan iyiye, do
ruya ve gzele doru ilerlemesidir. Hkmetlerin asl grevleri,
bu iki byk maksatta fertlerin yapamadklar ya da yapamaya
caklar eyleri yapp tamamlamaktan ibarettir.
Mf)demki, her zaman ve hele ticaret ilemlerinin, ekonomik
dzenin, sava ara ve gerelerinin alabildiine gelimekte bulun
duu u iinde yaadmz ada halkn genel eitimi, bir top
lumun ilerlemesinin en zorunlu arac olarak kabul edilmektedir,
bize kalrsa, bir devletin kendi vatan evltlarn askere alp onlara
talim yaptrmas kadar, yine o vatan evltlarn mecburi eitime
tb tutmas da ayn derecede hakldr.
Hkmetin grevinin yukardaki tarifi anlaldktan sonra,
artk yeni misaller ortaya srmekte bir sakmca kalmaz. Sonra,
unutmamak gerektir ki; Hrr'iyet, bir kimsenin bakasma zarar
l olmamak artyle, istediini yapmas demektir.
391

YEN OSMANLILAR TARHt

Bir ocuk ailesinin mirass olarak doar, byle olduuna

gre ocuun o ailenin katlanaca birtakm skntlara katlan-'
mas grevi, ailenin servetinden ihtiyalarm karlamas da hak
kdr. ocuun bahca Utiyalan hayatmm devamll ve geliip
ilerlemesidir. Bundan dolay, ortaya yle bir sonu kar: Bir ve
li, terbiyesi altmda bulunan ocuklar hi olmazsa lmeyecek ka
dar besleyemez, yahut donmayacak derecede giydiremezse, hrri
yetini yerine getirmi olmaz ve bakasmn haklarna el uzatm
saylr.
te mesele, geliip ilerleme bakmndan da byledir.
Devletin i ve hkmet ynetiminde bulunan kiilerinin, bi
rer yabanc olmalar dolaysyle, ocuklar iin babalarndan daha
efkatli olamayacaklar konusuna gelince: Mesele ilk ve stten
bakta geri byle gzkr ama, enine boyuna derinletirilecek
olursa iin hi de gzkt gibi olmad kendiliinden ortaya
kar. yle ki: Eer her baba ocuuna kar gerekten devletten
daha efkatli ise zaten eitimi ve retimi zorunlu klmak iin or
tada hi bir sebep kalmaz; yok, ocuk iin eitim ve retim zorunluu konmak gerekmise o da u demektir ki her baba, semld gibi, ocuklarma kar efkatli deildi.
OkuIann idaresinde ise gc yeterli olan her baba, kendi y
netimi altndaki ocuun renim giderlerini karlamakla grev
lidir. Gc yeterli olanlar bu giderleri karlarlar. Olmayanlara
gelince, bu eitten ocuklann renim giderleri ^askerlik konu
sunda olduu gibi devlete aittir. Niteldm, gayet zengin olan ve
mesel Badatta bulunduu iin Rusyamn Osmanl devletine
kar giriecei bir saldodan korkusu olmayan (1) bir adam sa
va srasnda, Ben uzaktaym, bunun bana bir zarar olamaz,
diye dnmemeli, sava iin gerekli fedakrl ve paray, yani
vatanndan elde etmi olduu eylerden bir ksmn, yine vatan u
runda harcamay! daima gz nnde bulundurmaldr. Bunun iin
gerek anlamnda bir grevdir.
te yandan Silistre'de yaad iin oluk ocuu ve mal
mlk ile Rusuk kasabasnda yaayan, dolaysyle dmanm ilk
ateine maruz kalmak tehlikesi altnda bulunan bir adam gc
(1) Irakn o zaman bir osmanl eyaleti ve Badatn bir eyalet merkezi
olduv. hatrlanmaldr. .K.
392

YEN OSMANLILAR TARH

yetmiyorsa krk para vermeye bile yardm yapmak mecburiye

tinde deildir.
Sz urada kahr ki, bir kylnn ocuu bah bulunduu ai
lenin geimini salamak iin babasma yardun etmek durumunda
ise, kendisini zorla tarlasndan ahp da ille okula gndermeye kim
senin hakk yoktur ve olmamahdr.
Bu gr ilk bakta dorudur. Ancak, insamn insanca yaa
mas ve hi olmazsa ahsi hrriyete sahip olmas en bata gelen
ihtiyac olduundan, bir babanm geimini salamak iin olunu
okutmaktan alkoymasma kolaylkla hak verilirse o zaman onu
bir eya gibi satmasna da hak vermek lzm gelir.
Bu aprak konuda bir yol daha vardr: Baba, ocuunun
zamanm blecektir ve onu bir sre okuma iine, bir sre de ai
lenin geimine yardmc olma iine verecektir. byle olursa ne
l; olmad takdirde, byle bir destekten yoksun bulunan baba
nm geimi teki pek ok dknler gibi unun bunun yard
mna el amaktan ibaret kalr.
Namk Kemalin, l Paa'ya sunduu raporun nsz bun
dan ibarettir. Asl metin ise. Byk Fredrikin askerlikte yapt
yeni dzen ve gelimelerle, Prusyallarm Napolyon Bonapartla
yaptklar savalardaki yenilgilerinden ders alarak bunun sonunda
Alman rkma mahsus deh ile orantl, yeni bir Alman devleti
kurmak iin giritikleri abalai anlatlmakta, sonra 1863 ve 1866
atmalar zerinde durulmaktadr. nc Napolyonm, ok ze
ki ve ileri grl bir devlet adam olan Bismarkm karsnda,
aptalla kadar varan kendini beenmilii yznden nasl byk
bir bozguna urad, daha imparatorluk tam anlam ile iln edil
memi olduu halde, artk Almanya'nm, Avrupann nasl en b
yk ve en gerek imparatorlua olduu, bundan sonra Berlinin
ok uzun yllar btn Avrupann ve belki btn dnyanm siyas
merkezi haline gelecei gr ileri srlmektedir.
Yazarm grne gre Alman milleti, ok ciddi ve arbal,
giritii her ite iddetle ayak direyen bir millet olduundan, ge
rek uygarlk gerek toplum terbiyesi bakmndan ngilizlerden ok
daha kabiliyetli bulunduundan; hele ilimde, sanatta ve ticarette
pek stn bir pratik zek gsterdiklerinden dolay ok yakm
3S3

YEN OSMANLILAR TARH

bir zamanda ngilizlerle birlikte btn dnyay gerilerde bra

kacaktr.
Namk Kemal, bu konu zerinde uzun uzadya durmu, iddi
alarn birtakm belgelerle ispatlamaya almtr (1).
*

: *

1867'de Bbl Tercme Odas ktiplerinden ve Tasvir-i Ef

kr gazetesi yazarlarndan bulunan Namk Kemalin, bundan .
buuk yl kadar sonra, 1870de Londradan yurda dnm olan
Namk Kemalle aradaki gr fark bu makalede pek gzel gzearpmaktadr.
yl nce, hrriyet konusundaki kendine zg fikirlerini
baz kaytlar ve mecazl szler altnda bile rahat rahat ifade et
meye imkn bulamayan Namk Kemal, bu raporunda: Hrriyet,,
bir kimsenin bakasna zararl olmamak artyle, istediini yap
masna denir, szn, o zaman iin en byk hrriyet dman
olarak tannm l Paanm yzne kar, yani ona sunmu ol
duu bir raporda ak seik syleyebilmektedir.
Hatta, mutlakyetle ynetilen bir hkmette, gerek anlamyle btn yetkileri kendi kiiliinde toplam bir adama kar:
Siyas hukukta kiinin hrriyetinden daha kutsal bir kural ol
mad iin, hkmete renimi ve eitimi mecbur klmak gibi
bir hak tanmak, onun sadece millete hizmet etmekten ibaret bu
lunan grevini millet zerinde bir vasilik derecesine ykseltmek
demek olur dedikten sonra, hkmet ve devletle halk birbirin
den ayr iki varlk sayanlarn en bata gelenlerinden biri olan
l Paann bu tutum ve grne kar dorudan doruya, yani
cepheden bir hcum ile: ... bundan baka hkmet baz an
kimselerin zannettikleri gibi halktan ayr ve stn bir varlk ola
rak kabul edilse bile, unutulmamaldr ki kendisinin yapaca i
ler... cmlesni ortaya koyabiliyor.
te yandan, Al Paa da, vaktiyle Namk Kemale kar bes
ledii olumsuz dnce ve grlerim imdiki Namk Kemale
(1) Almanya, Namk Kemalin hu kehnetinden sonra 1. ve 2. Dnya
Savac gibi iki byk maceraya
her ikisinden de kolu kana
d krlm olarak kmtr. Ancak gnmzn Almanyas, yazarnyazdklarndan 90 100 yl sonra, aa yukar
hemen tamamyle,,
onun tahmin ettii seviyeye ykselmi bulunmaktadr. . K.
394

YEN OSMANLILAR TARHt

gsterdii tutum ve davranla deitirmi, yani kendisini saygl

bir takdirle karlam olduundan, bu rapor zerine ^gcen
mek yle dursun kendisine iltifat ve teekkrde bulunmutur.
Namk Kemal, bu raporu, kk bir tezkere ile birlikte, l
Paann mhrdar Mustafa Bey'e gndermiti. gn sonra,
Mustafa Bey'den ald bir yazda, raporu okuyan sadrazamn bun
dan son derece memnun olduu, ok istifade ettii bildiriliyordu.
Hatta, l Paa onu Meclis-i Vl Bakanma da okumu, o da ra
poru ayn zevk, istifade ve lezzetle dinlemiti. imdi, Sadrazam
Paann Namk Kemalden yeni bir ricas vard. Baharn en civ
civli gnlerinde (nk mays ay iinde idi) bulunulduundan, bir
gece Bebek'teki yalsna gelmesi rica ediliyordu.
Namk Kemal, bu davet zerine yine tereddt geirmiti. Ara
da, yllarca, onca ac eyler getikten sonra imdi, byle samim bir
durum iinde grnmelerinin dosta dmana kar yapaca tr
l etki ve yorumlar da dnmyor deildi. Fakat, ben yine ara
ya kartm. Beni seven ve bana gvenen Namk Kemal, srarm
zerine bu nc daveti de kabul etti. Bir perembe akam bir
likte Bebeke gittik. Ben, Sadrazamn davetlisi olmadm iin.
Mtercim Rt Paamn yalsnda bu zatn olu Reat Beyin mi
safiri oldum. Namk Kemal, oradan l Paann yalsma gitti. G
zel bir tesadf eseri olarak Hariciye Nezareti mektupusu Ethem
Pertev Efendi ile Meclis-i Maarif Bakam Mnif Efendi de orada
imiler.
Mnif Efendi ile Namk Kemal eskiden beri tanmakta imi
ler ama, o zamana kadar ne Namk Kemal Ethem Pertev Efendiyi, ne de Ethem Pertev Efendi Namk Kemali grmemilermi.
Tabi, Mnif Efendi bu iki aydn ve deerli insan birbirlerine tak
sim etmi. Onlar konuurlarken biraz sonra o gn sadrazamlk
makamndaki ileri uzun srd iin geciken l Paa da
kagelmi. aydn ve sekin insan kendi evinde ve bir arada
grnce;

Aman ne gzel, ne gzel bir hsn tesadf!.. diyerek ne

esini ve memnunluunu belirtmi.
Yemekten nce biraz iki iilmi. Bu arada iirden, edebiyat
tan, siyasetten uzun boylu konuulmu.
Rahmetli Ethem Pertev Efendi, ii d bir, aklna geleni her
yerde, herkesin yannda ekinmeden syleyen bir adam olduu
a95

YEN OSMAJSILILAR TABHt

iin, yle pek ihtiyata lzum grmez, teklifsiz konuurmu. O gn

de, zgrlk konusundaki grlerini Sadrazamn yannda rahatat sylemi. Hele bu hususta Namk Kemal'i de yannda bulun
ca bsbtn dili alm. ki yeni ahbap bir olup hemen hep aym
dnceleri ileri srm ve bunlar birlikte savmmular. Mnif
Efendi ise her zaman olduu gibi daha lml imi, hatta bi
raz da Sadrazamla ayn paralelde gzkyormu.
Namk Kemalle Ethem Pertev Efendi bir tarafta, Sadrszam
l Paa ile Mnif Efendi de te tarafta, yemee kadar pek tatl
ve uzun bir sohbet havas srp gitmi. Dou ve bat edebiyat
lar, airleri ve edipleri konularnda derin ve ilgi ekici tartma
lar, mnazaralar yaplm, grler ileri srlm.
Yemekten sonra ok muhtemeldir ki Sadrazamn nceden
yapt davet zerine Yusuf Kmil Paa da meclise katlm. O
geldikten sonra, l Paa, Namk Kemalin hazrlad raporu
karp yeniden ve madde madde tekrar okumu. Raporun sahibi
ile Ethem Pertev Efendiyi burada yazlanlar zerinde tartmaya
komu. Namk Kemal, byle meselelerde son derece cerbezeli bir
insan olduundan, yazdklar konusunda bu sefer szl olarak
daha birok yeni ve parlak fikirler ortaya atp onlar enine bo
yuna savunmu.
Yaratllarndaki serbestlik, atlganlk gerei zgrle ei
limlerinde de ortak ynlerin iyice belirlenmesi sonucu bu konuda
Ethem Pertev Efendi, btn konuma ve tartma sresince Na
mk Kemali desteklemi.
Ethem Pertev Efendi, hem ok gzel ve tatl konuur, hem de
cesur konuur bir adamd. Bundan fazla olarak, konumasnn
arasna ok ince ve zarif nkteler katard. Neeli bir zamsnmdaysa, fikir ve sanat meselelerini konu edinmi bir toplantda ora
da bulunanlarn hepsini azna baktracak, onlar zevkten ve hay
ranlktan kendilerinden geirecek kadar etkili sohbetler yapard.
Yerine gre bazen kapal, bazen ak cinaslar ve daha baka ke
lime oyunlaryle ta tam gediine oturtmaktan da ekinmezdi.
zellikle Yusuf Kmil Paa onu ok sever, korur ve en yakn ah
baplar srasnda tutard. Kmil Paa, Ethem Pertev Efendinin
engin kltr ve zeksna gerekten meftundu. Paa, sk sk, ok
sevdii bu adama taklmalarda da bulunur, fakat o, kendinin ger
ekten sevildiini bildiinden ve zaten himaye kanatlar altmda
396

y e n i o s m a n l il a e t a r ih i

olduundan, hi ekinmeden Paann taklmalarna zarif ve i

neli cevaplarla karlk verirdi.
Dil ve anlatmmda, memleketi bulunan Erzurum aksanmdan
bir trlii kopamamt. Franszca konutuu zaman bile bu Fran
szca'y bir eit Azeri lehesiyle telffuz ederdi, (a) lan ounluk
la (e) biiminde syler, mesel itiraz diyecekken itirez derdi.
Hasl, Sadrazam l Paann yalsnda o mays gecesi ger
ekten unutulmaz bir gece olarak gemiti. Edebiyattan toplum
sorunlarna, toplum sorunlarndan memleket meselelerine, mem
leket meselelerinden siyaset bahislerine geilmi, kimse zamann
ok ilerlemi olduunun farknda bile olmamt.
Nihayet, Yusuf Kmil Paa, Sadrazama dnp:

Efendim; Namk Kemal Beyle Ethem Pertev Paa mec

lisinizde bulunduka sohbetin tadna doyum olmaz ve bylece
insan ite imdiki gibi zaman lsn karr. Sizden istirham
ederim, bundan byle onlar her arnzda bana da haber ver
meyi unutmaynz. Ancak, ne var ki bunun benim iin birtakm
sakncalar da vardr. nk, eer byle birka kere daha topla
nacak olursak korkarm ki ben uykusuzluk hastalna yakalana
cam. yollu gzel bir balayla toplantya son verme zamannn
geldiini hatrlatm ve herkes l Paaya veda edip ayrlmt.
s:

Paris'te bulunan Nuri, Reat ve Mehmet beylerden hi bir

haber almamyordu. nk, ehir bir sredir Almanlar tarafn
dan btnyle kuatlm durumdayd ve dman ierden dar
ya, dardan ieriye ku uurtmuyordu.
Ziya Bey, svirede, Agh Efendi Belikada, Brksel'deydi.
Ali Suavi, ngiliz eiyle birlikte, yine bir sreden beri Londrada
yayordu. Bunlardan hi biri birbirleriyle haberleemiyorlard. O
halde, gerek u idi ki Yeni Osmanllar Cemiyeti, belki szde yine'
mevcuttu ama, gerekte darmadan olmu haldeydi. Hele Namk
Kemal'in stanbula dnnden sonra halkn cemiyet hakkmdaki btn mitleri de btn3,^le yok olmutu.
Ksa bir sre sonra Paris dt. Alman Ordular byk ehire girdiler. Artk Nuri, Reat ve Mehmet beyler iin yapacak bir
ey kalmamt. Almanlar, kendileri iin herhangi bir ileme l
zum grmediklerinden, birlikte Paristen ayrlp en yakn l
ke olan Belikaya getiler. Yorgun, bitkin, her bakmdan mitsiz397

YEN OSMANLILAR TARH

'Siler. Brksel'de, Agh Efendi'ye misafir oldular. Hi birinde be

para yoktu.
Parisi dven Krupp toplarnn mermileri, onlarn Saint Micheldeki apartmanlarnda bulunan mtevaz eyalarn da yakm
t. Fransa'dan Belikaya kendilerini gtrecek olan trenin bilet
cretini temin iin, Reat Bey'in baba yadigr saatini satmak zo
runda kalmlard.
Mevsim kt. Bu mnasebetle Sakakini talyaya gitmiti. Bir
yandan ona, te yandan Cenevre'de bulunan Ziya Beye mektup
la bavurarak para yardm istediler. Artk, bu yardm gelinceye
kadar arkada Agh Efendi'nin ve onun mtevaz kesesinin mi
safiri olacaklard.
Ancak, hi olmazsa, bu madd straplar uzun srmedi. Bir
hafta sonra Ziya Beyden her birine Brksel bankas zerine iki
er bin franklk birer ek geldii gibi, on be gn sonra da Skakini, birikmi denekleri olan on be bin frank yollad. Bylece,
geni bir nefes aldlar ve kendilerine gre b3ik bir rahata ve
konfora kavutular.
L PAA NIN LM
Sadrazam l Paa, ilerlemi bir verem hastalnn penesindeydi. Bundan dolay, 1871 km ok skntl geirmiti. stira
hat etmesini srarla tavsiye eden doktorlarnn ve yaknlarnn di
leklerine kulak asmyor, devlet ilerini yrtmek iin btn g'cyle almasna devam ediyordu. Bundan dolay, yaz mevsimi
ne bir hayli bitkin girmiti.
Haziran balaryd. Tahrirat- Ecnebiye Mdr Serkiz Efen
dinin (1) evlenme treni vard. Serkiz Efendinin istirham ze
rine, Sadrazam l Paa kendisini kramam, Kadkydeki evine
gitmiti. Oradan gece yarsna doru kaykla Bebekteki yalsna
dnerken serin havadan ve rzgrdan gerei gibi korunamam,
adamakll tmt. Bu tme de ksa bir sre iinde zatr
reeye dnmt.
Birka gn sonra. Sadrazamn rahatsz olduu ve Bbl'ye
((1) 19. yzylda ve
yzyln baslarnda stanbulda ve byk vilyet
merkezlerinde, yubanclarla yrtlecek isler ve meseleler iin, dev
let tekiltnda bu adla amlan zel daireler bulunmaktayd. .K,
398

YENt OSMANLILAR TARH

gidemedii haberi stanbulda duyuldu. Bu durum epey devam

ettii iin, kabine de, tabiatyle, toplantlann yapamyordu.
Aradan bir hafta, iki hafta getii halde Sadrazamm saUk
durumu hakkmda kimse doru drst bir haber alamyordu. Or
tada ou zan ve tahmine dayal deiik sylentiler dolayor
du. Baz evrelere gre. Paann durumu mitsizdi ve gnleri sa
ylyd. Paanm mensuplan ise bunun tersini sylyorlard. On
lara gre, Sadrazam dzelmekteydi. Ziyaretileri kabul etmeyii
mutlak bir istirahat iindi ve bunu doktorlar byle istemilerdi.
Kendisini ziyarete ve hatr sormaya gidenlerin isimleri
bir deftere yazlyor, akamlar ona okunuyordu.
Yanma Hariciye Mstear rahmetli Sait Efendi ile Dahiliye
Nezareti Ktibi Saip ve bir de mhrdar Mustafa Beyden baka
kimse giremiyordu. Paa, yalda haremle selmlk daireleri ara
sndaki bir yerde yatyordu. Hkmet yelerinden sadece irvan
l Rt Paa'y kabul ediyordu.
Haziran, temmuz aylar hep bu dzen zere geti. Ama, bir
trl Sadr- l (1) nin salk durumu dzelmiyo la. Bundan do
lay, sylentiler gittike daha mbalaal ekil alyor. Paann
lmle dirim aras bir halde bulunduu (2) ileri srlyor, aka
ma sabaha ld haberinin yaylaca bekleniyordu.
ite, o zamanlardr ki Bbl denilen eyin ya da yerin, Os
manlI saltanatnn tek yrtm, ve ynetim kayna olduu kesin
likle belli oldu. Bir yrtm ve ynetim kayna,ise l Paa'nn
sal ve varl ile ayakta duruyordu. nk, btn devlet ileri
batan baa felce uram gibi ylece olduu halde kalakalmt. l Paa, ayn zamanda hariciye nazrl grevini de kendi
yrttnden, bu nezaretle ilgili her trl mesele de l bir ek
le brnmt.
(1) Bu sz, o zamanlar yar aka yan ciddi pek yaygn br halde
kullamimaktaydt. Bilindii gibi, kelimesi yce anlamndadr.
Sadr- l denildii zaman hem yce sadrazamlk makam akla ge
liyor, hem de ad yce anlamnda olan l Paa kastediliyordu.
. K.
(2) Metinde beynel hayat velmemat eklindedir. Bu deyimi gnmz
diline aktardk. Buna koma veya bitkisel hayat demek de mm
kndr. . K,
399

YEN OSMANLILAR TARH

Geri, daMliye nezareti, tekilere oranla, biraz daha canllk

gsteriyordu. Bununla birlikte, o da grevlerini yeterince jirtyor saylamazd.
te, mutlak idare ile ynetilen memleketlerin hali buydu. B
tn icra kuvveti tek bir kiinin elinde topland iin, onun her
hangi bir sebeple ynetim banda bulunmay byk kk, i
ve d btn memleket ilerinin ve meselelerinin tamamyle aksa
masna yol ayordu. Bu da bu eit ynetimin ne kadar saknca
l olduunun en belirgin rneklerinden biri saylmalyd.
Gerekten de Bbl, nl deyimiyle, suyu ekilmi deirme
ne dnmt, ilerini eskisi gibi yrten sadece bir tek daire kal
mt. O da ur-y Devlet'ti. nk, bu daire o tarihlerde daha ye
ni kurulmu bir devlet rgt olarak, tekiler kadar nemli g
rlmyor, bu yzden de zgrln belirli oranda koruyordu.
Zaten, onun grevi icra deil, ter niteliindeydi. Bundan dolay,
-almasn srdrmek iin bir hayli sermayesi vard.
O gnlerde ur-y Devletin bakanlnda Yusuf Kmil Paa
bulmmaktayd. Yusuf Kmil Paa, kendi kiisel mevkii ile oran
tl bulmad bu dairenin banda bulunmaktan pek de memnun
-deildi. Bundan dolay aslnda ok nemi olan bu kuruluu-
onu kmserse kendini daha yceltmi olaca vehmine kapla
rak ikide bir banda bulunduu bu daireye kar hakaretli tavr
lar taknyordu. Ancak, ne var ki ur-y Devlet'in gerek kuru
cusu bulunan Mithat Paa, oraya sanki yle bir ruh flemiti ki,
dairenin Yusuf Kmil Paa dndaki btn mensuplar hemen
btnyle zgr ve batl bir alma anlay iinde idiler. Ba
kan Kmil Paa, bir airetteki kadnlarn kocas gibi, yana yre
ye durmadan azametli tavrlar takmadursun, tekiler de kendi
sini iten ie alaya alyorlar ve tutumuna glp geiyorlard. O
ise, zaman zaman, ubelerden birine uradka ya da ye yardm
clarndan birinin veya bir raportrn herhangi bir konu hakkn
da grlerim serbeste ileri srp bunu savmduunu grdke
kmser bir eda ile yzn buruturuyor, mzakereleri yan yer
de brakp gidiyordu.
ur-y Devlet, bu haliyle bir yana braklacak olursa denile
bilir ki Bbl yeni girimi olduu siyas hayat dneminden, y
ni Mustafa Reit Paann ncs olduu Tafizimat Fermannn
ilmndan bu y?na belirli bir gelime ve aama kaydetmemitir.
.400

yeni

OSMANLILAK TAEHt

zellikle, Fuat Paann lmnden sonra l Paa Bblnin

hem i hem d kanatlarm kendi zerine aldndan, Osmanl
Devletinin gerek iileri, gerek dileri tamamen onun iradesine
kalm durumdayd. Geri, l Paanm ok tecrbeli ve gerekten
yurtsever bir devlet adam olduundan phe etmek hakszlk
olurdu. Ama, bir kimse ne kadar iyi niyetli, ne kadar bilgili ve ne
kadar tecrbeli olursa olsun, nihayet bir insand. Her yere, her
meseleye yetimesine, her eyi ayrntlarna kadar bilmesine, so
nu olarak bunlarn hepsinin stesinden gelmesine imkn d
nlemezdi.
Koskoca bir dou imparatorluu iin ortada iki kesin yol g
zkmekteydi. Bu devlet, ya belini dorultup yeniden rayma girip
yceliklere doru ynelecek, ya da en ksa bir zamanda her e
yini yitirip kmeye maruz kalacakt. O halde, bu kadar nemli
bir devlet kaderi elbette tek bir kiinin eline braklmamalyd.
Onun tek bir kiinin eline braklmas kadar byk bahtszlk
dnlemezdi.
Bugn ki o dnemden otuz krk yl bu kadar uzaktayz
btn bu otuz krk yl iinde kar karya kaldmz i ve d be
llar dnlecek olursa, bunlardaki en byk vebalin etkileri g
ze arpar. Eer, o zamanlar o koskoca devlet gemisini sadece bir
ka kii, tek balarna yrtmek abasna girimemi olsalard,
belki de gnmzde bu kadar byk sorunlarla kar karya kal
mazdk.
l Paanm siyaset anlay, devleti ynetii konulannuki bu
tenkitlerimizden dolay belki de birok kimseler, onun kiiliine
kar zel bir kinimizin ve dmanlmzn olduu kanaatine var
mlardr. Evet, urackta hemen belirteyim: Ben ahsen hi bir
zaman l Paann siyaset anlayna ve devleti yneti tarzna
inanm bir kimse olmadm. nk yle bir devlet adamyd ki,
btn zeksna ve devlet idaresindeki maharetine ramen, bir
kere kabul ya da reddettii bir meseleyi, bir daha hi bir zaman
hatta iki dnya bir araya gelecek olsa deitirmemekte, bun
dan vazgetik, yeniden gzden geirmemekte kr krne direnir
di. Klasiklemi ve belki de oktan eskimi baz tutum ve inan
larn esiri idi. Bunlara kar kan, yeni metodlar ve grlerle
donatlm kimselere kar byk bir rknt ve nefretle kar
k kin duyard. Bundan dolay, onun bu siyas yapsn, bu mem
401

f/26

YENt OSMANLILAR TARH

leketin urad felketlerin en byk dourucu kuvvetlerinden

biri olarak kabul edenlerdenim. nk, dnyann neresinde olur
sa olsun yeni metotlar ve yeni fikirlerle birlikte bu metot ve fi
kirleri benimseyip memleket yarar iin uygulamak isteyen ku
aklar daima domaktadr ve doacaktr. Bu bir tabiat kanunudur.
Bylesine zorunlu ve nne geilemez bir tabiat kanununu
ve o kanunun nclerini daha domadan ldrmeye kalkmak,
yani kendi kendinin dourucusu ve yaratcs olan yeni yetimek
teki dnrleri vatana daha verimli ve faydal bir yola ynelt
mek gerekirken, tam tersine srf kendi fikir ve grlerine ayk
r bulduu iin vatana zararl sajrp bunlar, hi deilse, manen
idam etmeyi ngren bir kimsenin siyas deeri benim iin hi
bir ey ifade etmez. Yoksa, ben l Paanm ahsma kar en k
k bir kin ve dmanlk beslemediimden baka, onun gerek
ten stn zeksnn da her zaman hayran olmuumdur.
* * *
Austos aynn on beine doru, nihayet, mesele rtbas edi
lemez hle geldi. Sadrazamn durumunun ok ar olduu sylen
meye balad. Bu srada Viyana Elisi stanbula gelmiti. n
k, OsmanlI Devletinin Rumeli yakasndaki topraklarnda yine bir
kargaalk km, bmun sonucu, epey kimse tutuklanmt. Tutuklananlann ou da Avusturya Devleti uyruklusuydu. Avustur
yann Saray Bosna Bakonsolosu, tutuklananlar iinde Avustur
yalIlarn da bulunmasn mesele yapm, hkmetini bu ynden
kkrtmt. Bu jizden, stanbul'la Avusturya Devletinin merkezi
bulunan Viyana arasnda bir sredir tartmal mzakereler yapl
maktayd. l Paa'nm hastalnn uzayp gitmesi yznden bu
mzakereler kesilmiti. Sonu olarak, Avusturya Hariciye Nazr
lna kar zor durumda kalan Halil erif Paa geri dnmekten
baka are bulamamt.
imdi, hem Sadrazam byle ok ar bir halde gren, hem
de bu cidd mesele iin kendisiyle grlp talimat alnacak tek
bir yetkili bile bulamayan Halil erif Paa, sonsuz bir mitsizlik
ve znt iine dmt.
te, bizler. Sadrazam l Paanm salk durumunun artk
kanlmaz ac sonuca ynelmi olduunu, bu
Halil erif Paadan renmitik.
Halil erif P^a, l Paanm samim ve gvendii dostlarm402

YEN OSMANLILAR TAEIHI

dand. Sadrazam tedavi eden doktorlarla, zellikle o zamann en

sekin hekimlerinden biri bulunan Doktor Zambako ile gr
m ve Paanm hastahmm ok hzl ilerleyen bir verem olduu
nu renmiti. Doktor Zambakonun sylediine gre. Paa, en
fazla on on be gn daha yaayabilecekti. Hele, gz yamurlan
balayacak olursa lm daha da abuk gelecekti (1). nk, v
cudu mevsimin ve mevsim yamurlarnn meydana getirecei a
r rutubete dayanamayacak kadar bitkin hle gelmiti.
te yandan, Kbnsl Mehmet Paa da bir sredir hasta yat
yordu. Fakat stanbul halk yalnz l Paa ile megul olduu iin,
o yurtsever ve deerli devlet adamn kimsenin dnd
yoktu.
O gnlerde garip bir olay meydana gelmiti ki, memleketin o
zamanki halini gsterecek bir an ve belge olmas ynnden, bura
ya kaydetmeyi gerekli grmekteyim;
Kbnsl Mehmet Paay tedavi etmekte olan asker doktor
lardan Aristidi Paa, dostlarndan biriyle l ve Mehmet Paalann
hastalklar hakknda konutuklar srada:

Paalarn ikisi de mezara doru yol almaktadrlar, de

mi. Bu dostu da Doktorun o szn baka bir yerde anlatm.
Bu sz zerine biare Aristidi Paa, az daha soluu Yemen
Ordusunda alacakt. nk, bir hekim olarak adamcazn syle
dii bu szler sadece bir gerein ifadesi olduu halde, yanda y
rede l Paa'nm lmn arzulad eklinde yorumlanm ve
onu Sadrazama dman gstermek iin aba harcanmtr.
(1) Doktorlarn bu sz zerine Namk Kemalin syledii beyitler ve
lmnden sonra syledii tarih ltif olmakla beraber pek haka
retiz olduundan onlar buraya almay uygun bulmadk (Eserin ya
zarnn notu).
Namk Kemalin bu beyitleri ve l Paanm lmne sy
ledii tarih, sonradan birok yerlerde yaymlanmtr. Yazarn de
dii gibi ltifi deil, irkindir. Son ylnda sofrasna oturduktan,
birlikte tatl sohbetler yaptktan sonra gnl isterdi ki Namk
Kemal bu kkle tenezzl etmesin. Bu sebepten dolay; yani hem
Namk Kemalin, hem l Paanm anlarna sayg duyarak, hem de
eserin yazarnn tuttuu yoldan sapm olmamak kaygs^le, biz de
bu beyitleri buraya almyoruz. JK.
403

YKNt OSMANLILAR TARtHI

Zambako Paa'nn korktuu gibi, austos ay sonlarnda bitip

tkenmek bilmeyen yamurlar yamaya balam, o jrzden Sadrazamm hastal bsbtn iddetlenmiti. Nihayet, 1871 yl eyll
aynn altnc aramba gn bu byk ve deerli Sadrazam ha
yata gzlerini yumdu. Onun lm haberi btn stanbullular
derin bir keder ve mateme bodu (1).
Bu keder ise, onun yerine geen yeni Sadrazam Mahmut Ne
dim Paa'nn on bir ay sren sadrazaml sresince, Osmanl im
paratorluunun drt bir bucanda gittike artarak kendini belli
etti. nk, zellikle Mahmut Nedim gibi bir adamn devlet y
netiminin bana geiinden sonra, l Paann ^bu berikine g
re ne byk bir nimet olduu bsbtn belli oldu (2).
Burada bir noktaya daha dokunmadan geemiyeceiz. l
Paa ile ayn gnde Kbrsh Mehmet Paa da vefat etmiti. Bu de
erli ve vatansever devlet adamnn kesesinde, ld zaman, sa
dece 81 liras kmt.

(1) l Paann lmnden bir sre sonra stanbula gelen ve yerine

geen Mahmut Nedim Paann yaptklanndan dehete den Ziya,
onun mezarna gidip uzun uzun alam ve tana kapanarak: l
beni affet; sen bana ve ben sana ok dmanlk gsterdik. Ama se
nin memleket iin ne byk nimet olduunu imdi anlyorum. Ora
dan kzarm gzlerle aynldnda bunun sebebini soran bir tan
dna durumu olduu gibi anlatmt. . K.
(2) l Paann lm haberini ald zaman Sultan Abdlaziz geni
bir nefes alm: Neyse, artk Padiah olduumu a n layacam ,gi
bilerden bir sz sarfetmiti. Bilmiyordu ki yerine getirdii Mahmut
Nedim Paa kt devlet adaml yznden kendisinin ileride
urayaca felketin ilk halkasn hazrlam olacak, hem kendi ahs
hem de memleket iin onarlmas imknsz bellar hazrlayacakt.

S. K.
404

DOKUZUNCU

BLM

Mahmut Nedim Paanm Sadrazaml Drt ve

zirin srgne yollanmas Eski srgnler iin
genel af Yeni Osmanllann Avrupadan dn
leri Baron Hir Szlemesi Saraya verilen
yirmi bin altn rvet bret gazetesi ve teki
olaylar...
Sirkeci skelesi'nden l Paanm nn tayan tabut, ok b
yk bir kalabalm omuzlarnda Sleymaniye camiine gtrlr
ken (1) te yandan yine Sirkeci yoluyle b3Tk bir debdebe ve
tantana iinde yeni Sadrazam Mahmut Nedim Paa Bblye ge
liyordu.
Eski Sadrazamn cenazesini takip etmek, ya da ona son say
g duruunu yapmak iin caddelerde birikmi halk ynlarna
oranla, Mahmut ^Nedim Paamn Sadrazamlk alayn grmeye gi
denler deta parmakla saylacak kadar azd.
Sanki, geni halk ynlar iindeki bir nseziyle bu yeni Sad
razamn uursuzluunu ve ktlklerini, daha ie balamadan n
ce hissetmiti. Evet, gerekten de Osmanl Sadrazamlan iinde en
kt ad brakmlardan biri olan bu adamn elinde devletin
kntye gidiinin sebepleri daha da arttrlacak, abuklatrlacakt. O zaman, stanbul halk Mahmut Nedim Paay pek tan
mazd. Kimin ve nevin nesi olduu hakknda belirli bir bilgi sa
hibi deildi. Ama, byle olduu halde, hatta daha yzn bile gr
meden garip bir haldir ki kendisinden nefret etmi, onun dev
letin en yce mstkamna geliini u tursuzluk saymt,
l Paa, lmnden sonra halkn aznda eitli sylentiler
(1) l Paa, Sleymaniye camiinin bitiiindeki mezarlkta.
Kanun
Sultan Sleymann trbesinin olduka yaknnda yatmaktadr. . K.
40

yeni

OSMANLILAR TARH

dolamaya balamt. Bu arada en ok unlar ileri srlyordu:

Sultan Abdlaziz, Sadrazam l Paay oldum olasya sev
mezmi. Ancak, ne var ki onun siyas gcnden ekindiinden (1)
ve Avrupa devletlerinin, ok byk ve deerli bir diplomat ola
rak nitelemelerinden dolay, (2) kendisini grevinden uzaklatr
maya cesaret edemiyormu. Hele, herhangi bir mesele iin huzu
runa girdii zamanlar, asl dalkavuka davranmaya tenezzl
etmeyip temsil ettii devlet haysiyetini Padiahn huzurunda bile
korumas Abdlaziz'i ileden karrm. Bundan dolay, bu lm
den ok byk bir sevin ve ferahlk duymu imi...
Bu sylentileri karanlar, l Paay bir trl sevemeyen
saray mensuplaryle Mahmut Nedim Paanm adamlaryd. Biz
sanmayz ki Abdlaziz gibi onuruna ok dkn, kendini pek be
enmi bir adam bir saknca grmeseydi l Paa'y azletmek
te tereddt etsin.
!Ancak, uras bir gerekti ki Sultan Abdlaziz, l Paay
ok beenir, fakat asl sevmezdi. Bu yzden onu azletmeyi d
nmemi ve lmne kadar da Sadrazamlk makamnda brak
mtr. Padiah, hem bu adamn Avrupa Devletleri nazarndaki
byk itibarna inanmt, hem de onun devlet ynetimindeki
entrikal maharetine gvesi besliyordu.
te yandan l Paann da Padiaha kar kuvvetli bir kozu

(X) Hatta bu konuda syle bir hikye anlathr: Bir seferinde Al Paa,
keyf isteklerinin hepsini geri evirerek, Sultan Abdlazi^i bir hay
li fkelendirmi. O huzurundan ktktan sonra, Padiahn: <Hey
Allahm, u sska herifi gebertip bamdan almadn, yollu szlan
dm gren mobeyncilerden biri kendisine yaranmak iin olmal
Efendimiz, bu kadar zlmeye ne hacet? Azledersiniz, olur biter,
delkince. Padiah birden parlam: <^Ykl urdan be adam demi,
senin kadar aklm yok mu? onu azledip de yerine kimi getireyim?
Sonra Avrupa devletlerine kar bu azil iin nasl hakl bir gerek
e gstereyim? . K.
(2) 19. yzyln en nl ve renkli devlet bakanlarndan nc
Napolyonun, l Paay ok stn bir devlet adam olarak uzak
tan uzaa pek takdir ettii, hatta: ^Keke benim bu adam gibi bir
iki gerek dilpomatvm bulunsayd szn sk sik tekrarlad ok
yaygn sylentilerden biridir. . K.

406

YEN OSMANLILAR TABtHt

vard. Kendi, Mustafa Reit Paa Okulunun en son, fakat gerek

ten en zek rencisiydi. yle bir aklna esip de: Osmanh Pa
diah Tanzimat- Hayriyenin getirdii hkmleri uygulamyor,
hatta onlar yozlatryor. (1) gibilerden bir ifadede bulunacak ol
sayd, bir hafta gemez, Ingiltere ve Fransa Elileri devletleri
ve hkmdarlar adna birtakm nasihat ve isteklerle devletin
karsna dikilir, onlar en ksa zamanda kabul ya da reddetmesi
ni ve sonutan hi bir sorumluluk kabul etmeyeceklerini kesin
bir dille ifade ederlerdi. Demek ki. Padiahn cesaretini kran asl
nemli konu buydu. Mustafa Reit Paanm 1839'da ortaya koy
duu o salam dzen ve o kesin prtlar, ister istemez, Padiah
lar frenliyordu. Tevekkeli deildi, rahmetli inasi, buna daya
narak:
Bir tk-nmedr insana senin kanunun;
Bildirir haddini sultana senin kanunun.. (2)
dememiti. Tanzimat Ferman, ne olursa olsun, Osmanh Padiah
larnn ondokuzuncu yzyl balarna kadar lsz oranda geni
bulunan iktidarlarm azaltm ve snrlamt. Artk, en mtevaz
bir yurttan bile can, mal ve rz devletin ve kanunlarn garan
tisi altndayd. Oysa, daha nceleri bir Padiah aklna estii mda deil herhangi bir vatanda, bir Sadrazam bile dudaklar
nn ucundaki bir Celld.. szyle hemen o anda l drtebiliyor,
malm mlkn zaptettirebiliyor ve mesel brahim gibi baz
padiahlar, birinin nikhl karsn istediklerinde saraylarna
getirtmek iin emir verebiliyorlard. zellikle, ngiltere ve Fransa
Devletleri, Tanzimatn bu maddelerinin uygulanmasmda ok has
sastlar.
(1) Yazar yukarda kendi de itiraf etmitir bir Yeni Osmanh olarak
l Paay sevmedii iin, byle bir davran ona yaktryor,
li Paanm byle bir eye tenezzl etmeyeceini, etmediini, ken
disinden sonraki tarafl tarafsz biitn kaynaklar defalarca belirt
milerdir.
(2) inasinin Reit Paa iin yazd vgden alnan hu beytin anlam:
yle bir kanun meydana getirdin ki, bu kanun insanlar iin, esir
likten kurtulu belgesi niteliinde ve deerindedir. Senin dzenle
diin bu kanun padiahlar iin bile yt::kilerinin snrm izmi du
rumdadr.t . K.
407

yeni

OSMANLILAR TABtHt

te, Mahmut Nedim Paamn saysz ktlklerinden ilki bu

konuda olmutu. l Paann tam tersine olarak. Padiaha yersiz
ve snrsz yetkileri oldumu sylemi Efendimiz, memleketin
ve btn halkn sahibi sizsiniz. stediinizi buyurur, istediinizi
yaparsnz. Biz devlet adamlar, sizin birer kulunuz klenizden
baka ey deiliz. Siz ne sylerseniz onu yerine getiririz. Kald ki
sizin aznzdan kacak her sz bir kanun ve bir kermettir. im
diye kadar l Paa bu hakk sizden gaspetmiti. Artk elbette di
lediinizi yapmakta serbestsiniz... gibi yaltaklanmalarla, aslnda
iyi niyeti bulunan Padiah yoldan karmt. Onun bu tutum ve
davrannn sonu sadece Padiahn felketine yol amam, dev
letin yapsnda da byk ve onarlmaz gedikler amt.
Mahmut Nedim Paa, Sadrazam olduktan bir hafta sonra,
Serasker (Harbiye Nazr) Hseyin Avni, Maliye Nazn irvanl
Rt, Zaptiye Nazn Hsn Paalarla, o sralarda kodrada o
gnlerde meydana gelen bir kargaalk ve atmadan dolay so
rumlu grd kodra Valisi ve blgenin asker kumandan s
mail Paa'y grevlerinden azletmi: bunlarn her birini doum
yerleri olan sparta, Amasya ve Trabzon kasabalarna srgne
yollamt. Hsn Paay Moraya srmek istemi nk ken
di oralyd bunu baaramaynca, Kbrsa gndermiti.
Bu nl devlet adamlarnn, byle durup dururken, srgn
edilmeleri kamuoyunda hi de olumlu bir etki yaratmad. Herkes,
duruma hem ayor, hem de fkeleniyordu. Hatta, Hsn Paa
ki zgrlk tarafls kimseleri btn grevi sresince tedirgin
etmiti onun srgnnden bile halk honut olmamt. nk,
Sadrazam Paa bu hareketleriyle, otuz sekiz yldan beri titizlikle
korunan kii dokunulmazln ngren, Tanzimat Fermannn
baz maddelerini zedelemi bulunuyordu.
Sonra, Serasker Hseyin Avni Paa, Trk ordusunu yeni ve
dzenli bir biimde rgtlemekte byk baar gstermi kuman
danlardan biriydi. Gzn budaktan saknmayacak kadar cesur
bir adamd (1). Osmanl Ordusuna ok eyler kazandrmt. Ka(1) Bu Hseyin Avni Pao kinci bir adamd. sparta'ya srgn edilii
ni Sultan Abdlazizden bilmi, bu yzden ona onulmaz bir kin bes
lemiti. Sonradan yine o Padiahn affyle stanbula dnecei ve
yeniden grevine balayaca halde, onu affetmeyecek, Sultan Ab408

YEN OSMANLILAK TARH

ra ordusunu zamannn en ileri dzeyine getirmek zereydi. Sy

leine byk ve deerli bir askerin srgne yollanmas halkta ol
duu kadar, belki ondan daha fazla teki kumandanlar arasnda
son derece fke yaratmt.
ok gemeden Mahmut Nedim Paa, valiler arasnda da b
yk deiiklikler yapmaya giriti. Ama, nasl deiiklik? Bugn
Trabzon Valiliine tayin olunup hemen ertesi gn yola kmas
iin sktrlan bir vali, daha vilyet merkezine varmadan ya da
vardnn ikinci gn, Ankaraya tayin olunduunu reniyor ve
derhal yola kmas emrini alyordu. Ereli ya da nebolu lima
nna geldii zaman ise orada tekrar yeni bir telgrafla karla
yor, bu telgraftan Erzurum Valiliine atandn, dolaysyle bo
una Ankara'ya uramadan tekrar vapura binip Trabzon liman
na yollanmas gerektiini, oradan da hemen kara yoluyle Erzu
rum'a gitmesi zorunluunda olduunu anlayarak akna d
nyordu.
Badattan Bosnaya, Selnik'ten Suriye, ya da Yemene bu
ekilde dama ta gibi oynatlanlar gerekten pek oktu.
Ermeni Katolikleri arasnda da bir sredir uzayp giden ye
ni bir mezhep anlamazl bagstermi bulunmaktayd. Bunlar,
Hosonist ve anti Hosonist diye ikiye blnmlerdi. te yandan,
Bulgarlar Rum kilisesinden ayrmak iin stanbul'daki entrikac
Rus Elisi Ignatyev'in ortaya kard bir de Eksarhhk meselesi
vard. Btn bu meseleler, onlarn arzularna uygun ve devletin
aleyhine biimde sonuca balanmt. Hasun Efendi adnda bir Er
meni, Papann arzusuna uyularak, doudaki katolikler iin Patrik
olarak atanm, Bulgarlarn da Rumlardan ayr bir eksarhhk kur
mas iin devletten ferman koparlmt. Bu iki mesele de yakn ge
lecekte OsmanlI Devletinin bana byk dertler aacakt. Zaten,
bunlarn tohumlan nceden hesaplanm gizli amalarla atlmt.
l Paa, her iki meseleyi de devlete zarar vernjeyecek bir su
rette, geitirmek ve savmak zereyken lmt.
Bu konular gerekten de devlet iin zararlarla doluydu. n
k, birincisi dou katoliklerini dorudan doruya Papanm ruhan
nfuzu altna soktuktan baka, hristiyan Osmanl uyruklarndan
dlazizin tahttan indirii olayndan en nemli rollerden birini oy
nayacak, sonra da bu dkn Padiana hakaretlerde hulunacakttr.
409

yeni

OSM Am iLAR TAR

bir ksm iin yemden d mdahale imknlafliim kapsm aral

yordu. kincisi ise, Pan-Slavizm hareketinin douda ve zellikle Os
manlI lkesinde yeni bir uygulama plamnm balangcm tekil
ediyordu.
Mithat Paa, Tuna vilyetinde vali bulunduu sralarda, bu e
itten fesatl ve sinsi almalar ok iyi sezinlemi, ald yerinde
ve gl tedbirlerle onlar daha gerei gibi canlanmaya frsat ver
meden sonusuz brakmt. Ama, o imdi Badatta vali olarak bu
lunuyordu. Gerek kanun uygulamalar ile gerek asker gle bir
sed gibi nne dikildii bu sinsi almalar yeniden meydan bo
bulmutu.
Rus Elisi gnatiyef, Sadrazam Mahmut Nedim Paann akl
hocas kesilmiti. Tam bir Moskof dostu olarak tannd iin halk
tarafndan hakaret anlamnda Nedimof diye anlan bu Sadra
zam, Rus Elisinin bir oyuncayd. Bunun gereklerinden biri ola
rak, yine o elinin arzusu ile, Mithat Paann bir zamanlar Tuna
nehri boylarna yerletirdii asker birlikleri ve ileri karakollar
kaldrtmt. Bu, devlet aleyhinde alacak i ve d dmanlar
iin: Artk ne yaparsanz yapn, yaptklarnzn hepsi yannza kr
kalacaktr demekten baka bir ey deildi.
Tanzimattan o yana elde edilen pek ok tecrbeler sonucu,
belirli lde, dzenli bir kla girmi olan idare tarznda yeniden
ve ok tehlikeli sarsntlar belirmeye balamt. Hele, nce Tuna
vilyetinde giriilen slhat rnek almarak baka vilyetlerde de
giriilen denemeler, tam verimlerini gsterecekleri sralarda Mah
mut Nedim Paann bu konulara da el atmas Sadrazamlnn
stnden henz bir ay bile gememiken devlet mekanizmas
n altst etmiti.
Mahmut Nedim Paa'mn ters grlerinden biri de eylet d
zenini bozarak kk kk vilyet merkezleri kurma konusu idi.
Bundan dolay. Tuna vilyetinin bir mutasarrfl bulunan Sof
yay bu vilyetten aynp yeni bir vilyet haline getirmi, Mara
mutasarrfln da ayn ekilde Adana'dan (1) ayrm ve bura
lara yeni valiler tayin etmiti.
(1) Bu tarihe kadar eski harfler dnlmelidir Adana yazlyordu.
Mahmut Nedim Paa, Sadrazam olur olmaz, onun da yazlm de
itirmi ve resmi bir ilnla kelimeyi Atnaya dntrmt. G410

YEN OSMANLILAR TARH

Keyf bir kararla btn vilyetlerin gelirlerini azalttrm, ken

dine gre bu ite bir slhat meydana getirmiti. Bundan dolay,
her tarafta hkmet ileri duralamt. Kendi adamlarndan olarak
tayin ettii yeni memurlarm suiistimalleri halk perian duruma
sokmutu. Maalar kstlanan pek ok blgesel memurlarn da i
kyetleri gittike ykseliyordu.
Hele, lkenin her tarafndaki idare, yarg ve mal memurlar-,
nm toptan azilleri, deitirilmeleri, rasgele uraya buraya tayin
edilmeleri sebebiyle iler tmnden rmdan kmt. Byk me
murlar tam anlamyle devletin birer klesi haline getirUmilerdi.
Sadrazam, dnyann hi bir tarafnda eine benzerine rastlanma
yan birtakm zel kurallar icat edip bunlar uygulamaya abal
yordu. Mesel Mahkeme-i Kebre-i Merkeziye (1) ad altnda, biri
zmir'de, teki Selnikte iki yeni mahkeme kurdurmutu. Bun
lar hem eitli davalara bakacaklar, hem de gereinde bak
tklar davalarn temyiz ilerini yine kendileri greceklerdi.
Hasl, devletin en bynden en kne kadar, her trl
kurulularnda akl sr almaz deiikliklere, daha dorusu yozla
malara gidilmi, btn bunlarm sonunda lkenin her tarafmda
tam bir bunalm ve kargaalk bagstermiti.
* *
Mahmut Nedim Paa'nn, deta ne yaptn bilmeyerek, or
tal byle halla pamuu gibi atmasn halk hayret ve akmhk iinde izlemekteydi. Memlekette henz kendi kuvvetini his
settirecek bir kamuoyu meydana gelmemi olduu iin, halkm
olan biteni, aresizlik iinde, seyretmekten baka yapabilecei ey
de yoktu. Herhangi bir eyleme kalkmak, olan biteni protesto
etmek kimsenin aklndan gemiyor; sadece fkeli homurdanma
lar ve gittike yaylan dedikodularla yetiniliyordu.
te, bu srada 1867 ylnda tutuklanm ve srgne gnderil
mi siyas sulular hakknda bir genel af iln olundu.
Bu genel aftan ama, halkta uyanan ve gittike kendini belli
eden honutsuzluu gidermekti. Drt be seneden beri stanbul'dan
ya, amac, bunun Edirne ile karttrlmasm nlemekti (Eserin ya-

zanmn notu).
(1) Yce Merkez Mahkemesi gibi bir anlama. Sonralar zaman zaman
byle blgesel ya da zel mahkemeler kurulmutur.
411

yeni

OSMANLILAR TARtHt

uzakta Trablusgarpta, Kbrsta, Akk'da, Rodos ve Istanky zin

danlarnda mahpus ve sefil yaayan yirmi yirmi be kadar tutuklu
stanbula gelmi, ailelerine kavumulard. Bu durum nce ken
dilerini, sonra ailelerini, daha sonra aile yakmlarn, giderek ev
reyi ve btn stanbulu az ok honut etmiti.
te yandan, bir ihtill partisi olarak nitelenen Yeni Osman
lIlar Cemiyetinin bata gelen temsilcilerinden bulunan ve yine drt
be yldr Avrupa'da yaamakta olan Ziya Bey, Mehmet, Nuri ve
Reat beyler de birbirleri ardndan anayurda dnmlerdi. Bunla
rn dn de basn mensuplar ve aydnlar arasnda huzur ve
memnunluk yaratmt. Ne var ki, aradan pek ksa bir zaman ge
tikten sonra, yeni sadrazamn gittike akl ve mantk dna taan
tutum ve davranlar bu huzur ve memnunluun etkisini abu
cak silip gtrmt.
l Paanm Sadrazaml srasnda mparatorluun Avrupa
yakasndaki baz lkelerde AvusturyalI bir adama demiryolu d
eme imtiyaz verilmiti. Baron Hir adm tayan bu adamla o
zamann Nafia Nazr David Paa arasmda dzenlenip imzalanan
bir szleme memleket iin faydadan ok zarar getirecek nitelik
teydi. Bundan dolay, meseleye akl erenler znt ve nefretle
dolu idiler. Ama, Mahmut Nedim Paa, iktidara getikten sonra
bu szlemeye yle yeni maddeler ilve etmiti ki, bu maddeler
eskisine rahmet okutacak kadar kt ve zararlyd. Bu durum
gerek memleketseverlerin yreini yeniden ve daha iddetle daglamt. Ortalkta dolaan sylentilere gre ki bmlar sylenti
deil kesin birer gerekti Mahmut Nedim Paa, Baron Hirle
eski szlemeyi feshedip yenisini imzalamak iin kendisinden
yz bin altn rvet alm ve bunun iki yz binini kulluunu ve
balln ispat iin Sultan Abdlazize takdim etmiti.
Bir zaman kulaktan kulaa fsldanan bu dedikodunun gerek
olduu, Mahmut Nedim Paadan sonra birinci defa olarak Sadra
zamla getirilen Mithat Paa zamannda, Mahmut Nedim Paann
kabinede bizzat sorguya ekilmesi sonucunda ispatlanmtr.
BRET GAZETES
Reat, Nuri ve Mehmet beylerin de Avrupadan dnlerin
den sonra Namk Kemal, artk stanbulda yeni bir gazetenin ya
ynlanmas gerektii kanaatine varmt. Arkadalar, bu konuda,
412

YEN OSMANLILAR TARH

birka kere aralarnda toplantlar yapmlir, meseleyi enine boyu

na grp tartmlar ve nihayet gazetenin karlmasna karar
vermilerdi. Yeni kacak gazetenin ad stikbl olacakt.
Bunun iin gerekli hazrlklar tamamlandktan sonra, izin al
ma dilekesini Namk Kemal imzalad ve Hariciye Nazrlna
sundu. O tarihte matbuat kalemi Hariciye Nazrlma balyd.
Dileke, Matbuat Kanununun gerektirdii resm ilemlerden
sonra Meclis-i Hs- Vkelya, yani Bakanlar Kuruluna gnderil
di. Fakat, l Paa'mn son zamanlarnda yeniden gazete karl
mas iin izin verilmemesi hususu geici olarak yasaklanm
t. Bundan dolay, ksa bir grmeden sonra, dilekedeki istein
reddedilmesine karar verildi. Ama, bu red kararn Namk Ke
male birden bildirmediler. Birka gn getikten sonra, o zaman
lar Divan- Hmayun tercman bulunan ve matbuat kaleminin
miri olan Sadullah Bey (Paa) tarafndan Namk Kemal'e resmen
tebli edildi.
Bunun zerine, Namk Kemal ile arkadalar baka bir are
dndler ve buldular.
O sralarda Aleksan Sarrafyan adnda bir Ermeni tarafndan
nce Kevkeb-i ark (1) adl bir gazete kar mi, sonra bu gazatenin ad brete evrilmiti. Bu breti ksa bir sre de o gn
lerin gen gazetecisi Ahmet Mithat Efendi yaynlamt. Namk Ke
mal ve arkadalar bu gazeteyi ayda on be liradan, iki yl srey
le, Aleksan Sarrafyan'dan kiraladlar. Matbuat Kanunu gerein
ce, gerektiinde ekilecek ceza Sarrafyan Efendiye ait olacan
dan, aylk on be lira kira ok grlemezdi.
1872 yl haziranmn birinci perembe gn, drt kii birlikte,
breti karmaya baladk. Gazetenin ilk sayfasnn ba kesin
de drdmzn imzasyle yl< bir iln yaymladk:
Bizler, zaten ktiplik ve yaz yazma mesleinden yetimi olr
duumuz gibi, elimizden geldii kadar vatanmza hizmet etmeyi
ve geimimizi de bu yolda aramay tercih eden kimseler olduu
muzdan ve basn lkemizce bu maksatlar elde etmek iin en b
yk ara olarak tandmzdan, bir araya gelerek bir gazete ya
ynlamaya karar verdik. Yeni bir gazete kurarak memleketimizin

(1) Dou Yldz* anlamna. . K.

413

YENt OSMANLILAR TARH

geliip ilerlemesine ve bylelikle yepyeni bir hizmet belirtisine mu

vaffak olamadmz iin imdilik ve geici bir sre iin bu
bret adl gazetenin ynetimini ve yaz ilerini zerimize aldk.
Kanaatimizce burada gazetelerin en byk grevi halkmza
siyasete, siyaset kurallarna, gelien ve gittike alanm genileten
uygarla dair eitli ve yararl bilgiler vermektir. te, bu inan
ve istekledir ki elimizde bulunan niz imknlar ve btn gc
mz olduu gibi bu hizmete adayacaz. Tabiatyle yurt ve dnya
ile ilgili en son haberleri vermekte de hi bir zaman ihmal gs
termeyeceiz.
En kutsal bildiimiz grevlerden biri de Basn Kanununun
izin verdii l ve ereve iinde daima doruyu yazmaktr.

Mdr
Mahir

Yazar
Tevfik (Ebuzziya)

Yazar
Reat

Bayazar

Nenk Kemal

Bu iln, art arda, gn gazetenin birinci stununda yayn

ladk.
Gazete, Mustafa Fazl Paa tarafndan, sekiz ay kadar nce
inasi iin satn alnm olan Tasvir-i Efkr matbaasnda basl
yordu. Bu matbaay inasi Tannnm rahmetine kavumu ol
duu iin Mustafa Fazl Paa, Namk Kemal'le bana hediye et
miti. O tarihte Yeni Osmanllar artk hemen tamamyle birbirle
rinden kopmulard. Cemiyeti Kemalle ben temsil etmekteydik.
Bir sre sonra Nannk Kemal de hakkn bana terkettiinden, ar
tk matbaa btnyle benim tarafmdan ynetiliyordu.
Bu sralarda Sadrazam Mahmut Nedim Paa, Namk Paa'y
ur-y Devlet Bakanlna tayin etmiti. Namk Paa, ra'da ba
z temizlikler yapmakla, Sadrazamn istemedii kimseleri oradan
ayklamakla grevlendirilmiti.
Balangta btn yeniliklere, btn yeni fikirlere. Yeni Os
manlIlara taraftarlgyle tannm ve sevilmi bir adam olan Namk
Paa, sonralar nedense bu tutumunu terketmiti. O gnlerin
Kuadal lkabyle anlan bir vz vard. ok kuvvetli bir ihti
malle onun verdii vaazlar ve telkinler altnda kalm, deta yz
seksen derece geri dnmt. imdi zamannn her trl ileri atlmlarm ve bu atlmlar sonucu olan her trl uygarlk hareket
lerini protesto ediyor, memlekette kendini gstermek zere bulu
nan zgrlk harelcetlerinin karsna da dimdik dikiliyordu.
imdi, Namk Paanm inancnca ur-y Devlet, pek de lzu
414

YEN OSMAXLILAB TABIHl

mu yokken, sonradan uydurulup meydana getirilmi ar bir r

gtt. Bu rgt o haliyle brakmak, memleketin geleceini birta
km siyas fetler Ue harapla terketmeye raz olmakt.
Namk Paa, ur-y Devletin kurucusu Mithat Paa'm o gn
lerde Badat vilyetinde giritii hayrl slhat da Birtakm yer
siz frenke usul ve davranlar diye niteliyordu. te, ii gc by
le frenke taklitlerden ibaret olan bir adamn kurduu byle bir
daire de elbette kt idi. Bundan dolay, bana gemi olduu o
daireyi, hazr eline frsat gemiken Sadrazam da kendisine
Yap diye emir verdiine gre oray yle temelinden altst et
mek niyetindeydi.
ur-y Devlet Bakanlma getiriliinin ertesi gn, bu deer
li rgt tekil eden dairelerin beinde de ayn ayn bir buyrultu
sunu okutmutu. Bu buyrultuda, grevlilerin dairelere gelip gidi
lerini yersiz birtakm deimelere uratyor, en nemlisi olarak da
btn memurlarm le ve ikindi namazlarm toplu halde dairenin
byk salonunda klmalarn emrediyordu. Nitekim, bir gn son
ra yelerden bir ksm ile, ye yardmclarndan ve teki grevli
lerden birka kii, yeni bakann emrine uyarak hnkr dairesin
de mescit haline getirilen bir yerde hep birlikte namaz klmlar
d. Bu namaza imamlk yapan kii de bizzat ur-y Devlet Baka
n Namk Paa olmutu.
Ne var ki saylan yz yirmiyi geen daire grevlilerinden te
biri bile bu toplu namaza katlmak zorunluluunu kendiler at i
duymamlard. Paa, bu harekete son derece sinirlenmi ve sy
lendiine gre, emrine uyup toplu namaza katlmayanlarn teker
teker adlarn tespit ettirmiti. Ondan sonra cemaat biraz daha
artmt ama, hi bir zaman onun istedii btn ya da ounluu
bulmamt.
Evet, ite Namk Paanm ur-y Devletteki ahmalan byle
balamt.
Baktip bulunan ve Mithat Paann buraya getirip himaye et
mi olduu kimselere serbest ve onurlu tutumlarndan dolay
kin ve dmanlk besleyen zzettin Beyin de eline frsat gemi
ti. imdi, bakan Namk Paa ile baktip zzettin Bey babaa
vererek bir liste dzenlemekle megldler. Bu listeye gre o
be kadar ye ve ye yardmcs ile teki -revlilerden krk kada415

YENt OSMANLILAR TARH

nm n azli kararlatnim, bunlar Sadrazama bildirilmi ve sonun

da gerekten de grevden uzaklatrlmlard.
yeler ve ye yardmclar dndaki krklar arasmda, bugn
ur-y Devlet Tanzimat Dairesi Bakan bulunan Sait Beyle ben
de vardk.
Sait Beyefendi'nin, bu krklar arasna kattrlm olmasa
bile, o daireden uzaklatrlmas, zaten ok nceden sadrazam
Mahmut Nedim Paa tarafndan kararlatrlmt. nk, gerek
Sait Bey, gerek ben ur-y Devlet mensubu bulunmakla bir
likte basnla ilikimizi kesmemitik; her lzum ve frsat gr
dke yaz yazmaya devam ediyorduk. zellikle Sait Bey, bir s
re nce Hakaik adl gazetede bir makale yaynlam, burada ksa
ca, fakat son derece alayl ve ineli bir ekilde Mahmut Nedim
Paann bir ay iindeki gari tutumlarn, davranlarn tasvir
etmiti. Bu yazlarda sadrazamn Jurnalci ad ile vilyetlere tayin
ettii resm casuslardan bile sz edilmiti.
Tabiatyle bu makale Mahmut Nedim Paay son derece fke
lendirmiti. Sait Bey ise daha o zamandan mimlenmiti. imdi,
ur-y Devletteki bu ayklama srasnda ad en bata bulunanlar
dan biri de ^bu yzden oydu. Namk Paa, Sait Beye yazd
azil tezkeresinde yle demiti:
Gazete yazarh le ur-y Devlet ye yardmclnn aym
adam zerinde bulunmas hem doru hem de mmkn deildir.
Bu sebeple ye yardmcl grevi devlete grlen lzum zeri
ne zerinizden alnmtr. Bu yaz size bu durumu bildirmek iin
yazlm bulunmaktadr.
Bylece resm grevinden uzaklatrlan Sait Beyin snaca
tek yer, tabi ki, basn olacakt. Artk, o gnlk ekmeini gaze
teden karmak zorundayd. Nitekim yle yapt.
Ben de Tasvir-i Efkr matbaasn Sultanhamamda bir pasaj
da yeniden kurup almaya geirdim.
Burada ilk bastm, Mustafa Reit Paa'nn siyas hayatn
ve yaptklarm anlatan bir kitapla, Namk Kemalin Salhattin
Eyyub adl bror ve benim ilk eserlerimden biri olan Ecel-i
Kaza adl tiyatromdu. urasn itiraf etmek isterim ki o tarihte
bile bu gibi yeni trde eserler basmak, bir kimsenin geinmesi
iin yeterli bir gelir salayabiliyordu.
Bir basn olay olarak kranla anlmas gerektir ki Reit Pa
416

YENt OSMANLILAH TARHt

ann siyas tarihi, ilkinin stnden bir hafta gemeden ikinci

basha ihtiya gstermiti. O zamana gre epey pahah saylan ve
7,5 kuru fiyat konulan Ecel-i Kaza dan yine be alt gn sonra
tek say kalmamt.
Salhattin Eyyubnin hayat hikyesini anlatan kitaba gelince,
deta yama edilmiti. O da birka gn iinde satlp bittii iin
bu defa Fatih Sultan Mehmetin hayat hikyesini basmaya bala
mtk.
Bizim bret gazetesi de bu matbaada baslyordu. Says krk
paradan satlan bu gazete, ilk defa beer bin basm, on doku
zuncu nshasnda gnlk tiraj on iki bine ykselmiti. Bu rakam
o zaman iin grlm, duyulmu ey deildi. Bundan dolay, be
nim matbaa bu ie yetmemi, idarehaneyi Beyolundaki Haopulo arsna nakletme ihtiyacm duymu ve orada Ahmet Mithat
Efendinin matbaas ile birletirmitik.
bretin her gn yeni ve deiik balklar altnda yaynlad
makaleler halkta byk ilgi uyandryordu. Birok okuyu u, o
gnk yazy okuduktan sonra ertesi gn kacak olan deta sabrszhkla bekliyordu.
Sabahlar irket-i Hayriye vapurlar ile ilerinden jtanbula
inip kprye kan halkn ilk ii iskeledeki satclardan birer
bret almak olmutu. Bu rabet her gn, gzle grlr ekilde,
artyordu. Biz drt arkada, gazetenin gnlk masraflarn ayr
dktan sonra, aramzda beer altar lira blyorduk. Bu, o za
man iin, gerekten byk bir gnlk kazant. Ancak, ne var ki,
refahmz umduumuzun ok stnde salayan gazetemiz, on do
kuzuncu saysndan sonra drt ay sreyle kapatld.
Bu kapatl olay zerinde durulacak bir nitelik tad ve
Yeni OsmanlIlar Tarihi bakmndan da
Ugin bulunduu iin,
onun ksa bir tarihesini yapmak yerinde olacaktr.

bret belirli bir fikir gazetesiydi; genel amac, Osmanl kamu

oyunu siyas ve sosyal konularda aydnlatmak, toplumu bu mese
lelere altrmakt. Gazeteyi yaynlamaya balarken, her eyden
nce, bu hususu kendimize ama edinmitik Gnlk havadisleri
vermekle yetinmek, bunlar hakknda hi bir yorumda bulunma
mak bizim iin hi de nemli deildi. Geri, siyas ve toplumsal
sorunlar ele alp inceleyen makalelerin dnda yurtta ve dnya
417

f/27

YENt OSMANLILAH TARH

da olup bitenlerden de sz ediyorduk, ama esas gayemiz yukar

da belirttiimiz hususlard.
Bir tutumumuz da uydu: Herhangi alelade bir havadisi bile,
ou vakit kk fkralar eklinde yazyor, bunlarn iine yer yer
ve sk. sk tenkitler sktryorduk. Baka bir deyimle, tenkide
deer bulunan hi bir konu ya da haber, ondan arnk olan gaze
teye konulmuyordu.
te, o gnlerdeydi. yldr kard Msr meselesinden,
yani devletin bana bir egemenlik peinde koma davas ka
rp da zamannn sadrazam l Paadan yedii silleden dolay,
stanbula gelememi olan Hdiv smail Paa ^yaz mevsimini ge
irmek zere byk ve kalabalk ailesiyle birlikte stanbul'a
gelmiti.
Bizler ve daha baka birok aydnlar pek iyi anlamtk ki
bu geliin tek amac yaz mevsimini stanbul'da geirmek de
ildi. Devletin en kutsal haklarn bile una buna, hatta en azd
dmanlara satmakta alacak kadar kr bir cesarete sahip bu
lunan sadrazam Mahmut Nedim Paanm da mutlaka bir parma
vard bu ite. Anlalyordu ki, smail Paa ile Osmanl devletinin
sadrazam, Msrn egemenlii konusunda, gizli bir pazarla gi
rieceklerdi.
smail Paa'mn, devaml stanbul'da bulundurduu ajanlar
vard. Bu ajanlardan biri, yaplacak al veriin n hazrlklarm
tamamlamt. Bundan dolay Msr Hdivi, para basan bir makine
gibi kulland, dardan bor alma geleneinin biriktirdii say
sz milyonlardan birka yz bin altn feda edivermekle murad
na kolaylkla nail olacandan emindi. Onun iin, stanbul'a pek
ihtiaml, ihtiaml olmak da bir yana, pek azametli bir tavrla
gelmiti. Bu gelite Osmanl devletinin bakentini ltfen ziyarete
tenezzl eden byk ve zgr bir devlet bakanmn hali bile gze
arpyordu.
smail Paa, stanbula, her yl Sultan Abdlazizin tahta
knn kutland parlak tren gnlerinden yirmi drt saat nce
gelmiti. Bu arada Hdivin iki vapur dolusu havai fiek getirmi
olduu, Emirgn'daki yals nne demirleyen byk bir sala bu
fieklerden byk lde verildii, Hakayk-l Vakaay gazetesin
de yazlmt. Hakayk-ul Vakaayi bu haberi verirken pek de pohpohlu bir dil kullanmt.
418

YEN OSMANLILAR TARH

Bunun zerine, Reat Bey dayanamam, brette Hakayk-ul
Vakaayi una buna dalkavukluk etmek demek midir? balkl bir
fkra yaymlamt. Bu fkrada:

Msr Hdivinin yalsnn nndeki saldan atlan fieklerin

hepsinin, teki sallarda olduu gibi, Hali tersanesinden ve Top
haneden getirilmi olduunu Hakaayk gazetesinden baka her
kes bilmektedir. Belki ad geen yalnn nnde be tane Msr
fiei de atlm olabilir. O halde u birka fiei iki vapur dolu
su gsterip de bunca halkn gzleri nnde, sanki bu memleket
onu yapmaktan cizmi eidinden szler sylemenin, bilemeyiz,
ne faydas vardr? Birine dalkavukluk edilecekse varsn edilsin;
ama bu dalkavukluu milletin, memleketin, hatta saltanatn an
ve erefine dokunur raddeye getirmek dorusu akln alaca me
sele deildir. Bu eitten tutum ve davranlara ise herkes taham
ml edemez ve ses karmamazlk yapamaz gibi sert tarizlerde
bulunmay da ihmal etmemiti.
Aslnda Reat Beyin bu tarizleri Hakayk-ul Vakaayi gazete
sinin yazdklarna olduu kadar Hdiv smail Paa'mn kiiliini
ve tutumunu hedef alyordu. Zaten asl maksat da buydu.
Reat Bey, atlgan ve atak bir adamd. Bununla yetinmemi,
iki gn sonra: .

Hakayk-ul Vakaayi Dalkavukluk Demekmi

balkl yeni bir fkra daha kaleme almt. Bu fkrada Hakaayk
gazetesinin yazsndan bir cmle ele alnarak bunun zerinde en?konu hakaret dolu fikirler ileri srlyordu.
Bu fkra aynen yleydi:

Msr hariciye nazn saadetl Nubar Paa ile malice nazr

saadetl smail Paa hazretleri, perembe gn sadrazam hazret
lerinin huzuruna giderek kendisini ziyaret etmilerdir gibi cm
leler yazmak acaba Hakayk-ul Vakaayi gazetesinin aklna nere
den ve niin gelmitir?
Evvel, bir devlette ancak tek bir nazrlk bulunur, aym g
revin iki nazrl bulunmaz. Bundan dolay, Nubar ve smail pa
alara, hi bir ekilde, nzr denilemez. Bu adamlar Msr eya
letimizin hariciye ve maliye mdrleridir. MiB>r, bamsz bir sul
tanlk olmamtr ve inallah hi bir zaman da olamayacaktr k
onun nazrlar, vekilleri olabilsin.
Sonra, OsmanlIlar arasnda resm ziyaret usul yoktur, sa
419

YENt OSMANLILAR TARHI

dece ziyaret kurah vardr. Buradaki ifade yanlbm Hakaayk

gazetesinin uHusal gelenelc ve greneklerimiz bahsindeki bilgisiz
lii eklinde yorumluyoruz. Bundan dolay bu bilgisizliin zerin
de durmadan geiyoruz.
Ancak, bir trl iddiasndan vazgemediimiz, geemiyeceimiz mesele, yukarda adlan edilen paalarn Osmanl devleti sad
razamnn huzuruna ziyaret etmek iin deil, onun temsil ettii
makama yz .srmek iin gittiklerini bu gazeteye retmektir.
Devletin sadrazaml, o devletin padiahnn tam ve mutlak
olarak temsil edildii bir yerdir. Dolaysyle devletin kendini bir
btn olarak temsil ediyor demektir. Buras ok erefli bir dev
letin en yce noktas bulunduu iin oraya, Msr hariciye ve ma
liye mdrleri yle dursunlar, ok daha bykleri bile yz srer
ler ve bu yz srten vn duyarlar (1).
Hakaayk gazetesi urasm da ok iyi bilmelidir: Msrda bu
lunan hariciye, dahiliye ve maliye mdrleri ancak Osmanl sad
razamnn padiaha arz ve istirham etmesi zerine rtbe alrlar.
Hatta, orann hdivi bile, hdvlik grevini ayn artlar ve kurallar
erevesinde. Padiah hazretlerinden bir ltuf olarak alr ve g
revine bundan sonra balayabilir.
Szn ksas; Mubar Paa, smail Paa (2) hazretleri gibi kim
seler, nasl gnmzn byk batl bavekilleri Prens Bismark
ya da Kont Andrai gibi kimselere ziyarette bulunamazlarsa Os
manlI devletinin sadrazamna da bulunamazlar (3).
Hakayk-ul Vakaayi gazetesinin milletin ulusal erefi ve onuru
konusunda daha tedbirli ve daha akll davranmas gerekmekte
dir. Daha nce de sylediimiz gibi ^bir kimse karlmda ne
kadar ok para alrsa alsn dalkavukluu belirli bir snrdan
ileriye gtrmek hi de iyi sonular vermez. Zira, eninde sonunda
bunun cezasn grr.

Reat
(1) Htdiv smail Pasa kastediliyor. .K.
(2) Hdiv smail Paa ile onun naliye ilerine bakan adam kartrlma
maldr. nk ikisinin de ad smaildir. .K.
(3) Prens Bismark Almanyann, Kont Andrai ise o zamann en gl
devletlerinden biri olan Avusturyann bavekilleri idiler. . K.

420

YEN OSMANLILAB TABH

Sadrazam Mahmut Nedim Paa'nn Hdiv smail Paa ile,

phe yok ki, birtakm gizli kapakl ileri vard ve bu yzden onun
dmen suyundan gidiyordu. Ama, her eye ramen, bret gazete
sinin sadrazamhk makamnn eref ve onurunu koruma konusun
daki bu tarz ifadelerinden son derece memnun oluyordu. Ancak,
bu memnunluu onun yurtseverlii ve hamiyet duygusundan ileri
gelmiyordu. Srf zaman iin o makam igal ettiinden dolay
yazlanlardan haz duyuyordu.
Reat Bey'in sadrazamlk konusunda yazdklar da bir eit
sz rvetiydi. Bylelikle, hi de deerli bir adam olmadn bil
dii Mahmut Nedim Paa'yi Msr meselesinde yurtsever dav
ranmaya zorlam oluyordu. Nitekim, Mahmut Nedim Paa, baz
zel adamlar aracl ile, bret gazetesine u yolda haberler yol
luyordu; Yaynlarnzdan, devletin hak ve hukukunu korumanz
dan pek memnunum. Ancak, her eye ramen, fazla an davran
may? biraz daha lml olmamz tavsiye ederim.
Mithat Paa o sralarda, yine Mahmut Nedim Paann bir
entrikas sonucu, ok baarl olduu Badat valiliinden alnm,
Edirne valiliine atanmt. O gnlerin ulatrma imknlarna ve
artlarna uygun olarak. Badattan kalkm ve Halep zerinden
skenderuna, oradan da vapura binip stanbula gelmek zere
yola kmt.
Sadrazam Mahmut Nedim Paa, bret'i kazandna inan
mt ya; imdi de bu konuda haberler yolluyor, tavsiyelerde bulu
nuyordu:

Aman dikkatli olun, dedirtiyordu. Bilirsiniz ki padiah

hazretleri Mithat Paay pek sevmez. Sarayda ise onun aleyhi:; ie
bulunan hl pek ok kimse vardr. Siz, imdi, hep byle, Mithat
Paa'y ven yazlar yazarsanz, bu adamlar kukulanr ve Mithat
Paay yar yolda iken tutuklatmak gibi millet ve memleket iin
zararl bir takm ilemlere giriebilirler. Onun iin, paa hakknda
daha lml eyler yaznz.
Oysa, Mahmut Nedim Paa, bu dediklerini bizzat kendi ta
sarlyordu. nk, onun kendine en byk rakip olduunu ok
tan anlamt. Zaten, stn baar gsterdii Badatsan kaldrtp
Edirneye almas da bu yzdendi. Mithat Paa, yaknmda ve gz
nnde olursa onu daha kolaylkla tepeleyebileceine inanyordu.
Bununla birlikte, Mithat Paann stanbul yaknlarna gel421

YEN OSMANLILAR TARH

meinden sonra yine kukulanm, onun Halep dolaylarmda iken

tutuklanmas iin padiahtan ferman kaitmt. Ne var ki sa
rayda Mithat Paay tutan adamlar da vard. Bunlar ie kar
mlar, Mahmut Nedim Paann padiaha aldrtt karar geri
eldirmiler di.
Evet, buras sarayd ve dnyann btn saraylarmda olduu
gibi taraflar ve kar taraflar daima buralarda birer kprba
tutabiliyorlard.
te, btn bunlarn sonucudur ki biz, kendi gazetemiz btefte, bir gn:

Sabk Badat valisi Mithat Paa hazretleri dn Halep'e

vasl olmulardr. Burada bir iki gn istirahat ettikten sonra
skenderuna doru yola kacaklardu*.
diye iki satrdan ibaret bir haber yazyor, fakat iki gn sonra
yine ayn stunlarda;

Mithat Paa hazretlerinin Halepten hareket ederek s

kenderuna vardklar hakkndaki havadisi dzeltmeye ihtiya
grmekteyiz. nk kendileri daha Halepten ayrlmamlar
dr.
diyorduk.
Kimbilir, belki bunlar Malmut Nedim Paa iin kt bir ta
km nsezilerden dolay meydana geliyor ve onun uykularn ka
ryordu.
Arkadamz Reat Beye gelince, o bir kere kendisini Hakaayk gazetesinin Msr ileri gelenleriyle ilgili havadislerine kaptr
mt. Bundan dolay o haberlerle yatyor, o haberlerle kalkyor
du. Bu arada son olarak:

Hakaykta Grlen Garip Bir Havadis Daha

bal altnda u ksa satrlar yazyordu:

Geen sal gn Msr Hdivi smail Paa hazretlerinin,

ba tercman saadetl brahim (1) Beyle birlikte, Mabeyn-i
Hmayuna gittikleri, halife ve padiah hazretlerinin huzuru(1) Bugn Osmanh meclisinde yn yesi bulunan Abraham Paa (Ese
rin yazanmn notu). Bu Abraham Paa, 1908 den sonraki Osvanl
parlmentosunda senatrlk yapm Musevi-Rum melezi bir kiiydi.
Beykozda geni arazisi vard. Gnmzde bu arazinin bir ksm hl
Abraham Pasa Korusu^ adiyle anlmaktadr. .K.

422

yeni

OSMANLILAB TABH

na ktklar yine Hakaayk gazetesinin bir haberi olarak yayunlannutr.

Bu haberdeki tercman kelimesine inanmaya imkn
yoktur. Zira Hdiv, Trkeyi pek iyi bilir. Trkeyi bilen bir
Msr valisinin ise Padiahn huzuruna tercmanla gitmesine
akl sr ermez.
Hakaayk-ul Vakaayi gazetesinin bu gibi havadisleri s
rarla vermekle nasl bir ama gttn insan bir trl an
layamyor ve onun hakknda ne diyeceini bilemiyor.
Reat
te tbret gazetesi, bir taraftan byle en ufak frsatlar bile
ele alp bunlar tenkit konusu yapmaktan geri durmuyor, te
yandan da o gnn daha nemli sosyal, toplumsal ve ulusal me
selelerine sk sk eiliyordu. Bunlar Trk ve tslm birlii, Osman
lI devleti iindeki halklarn birbiriyle kardee yaamas, eitli
siyas ve hukuk anlamalara bahlk, nfus sorunlar, devletler
hu-kuku ve daha baka konulard. Gazete bylelik'e, belirli l
de de olsa, aydn bir halk tabakasmm vcut bulmas iin elinden
gelen abay harcyordu.
Hdiv smail Paa, stanbul'a geldiine geleceine piman ol
mutu. Bu gezisi ile gerek Msr'a, gerek Osmanl devletine, gerek
Avrupa milletlerine kar bir azamet gsterisi yapacan ummu
tu. Oysa, imdi arka arkaya kibir ve gururunu kracak yaynlarla
karlayordu.
Bir gn, bir akam zeriydi. Haopulo hanndaki gazetemiz
idarehanesinde birka arkada oturuyorduk. Bu srada hademe
lerden biri ieri girip; Darda biri sizi grmek istiyor, dedi.
kp baktm. Msr kapuhadar (1) Hurit Efendi orada bekli
yordu. Kendisini daha nceden de tanrdm, t akat yalnz deildi,
yannda uzun boylu biri vard.
Hurit Efendi bana yaklaarak;
Bu zat Namk Kemal Beyle grmek istiyor, dedi.
Bu zat kimdir? diye sordum.
Hdiv smail Paa hazretlerinin ttncbas evki Aa
dr. cevabn verdi.
(1) Kap uhadan (ya da uhadar) Osmank mparatorluu zamannda
bir eit maiyet memurluu ne byle memurlarn san idi. , K.
423

YEN OSMANLILAH TAHffll

Bu sefer ben a adama dndm;

Siz Namk Kemal Bey'le tanr msnz? dedim.
Evet efendim; kendisiyle Avrupada iken grmtm.
Kendileri de beni tanrlar. Ltfen syleyin, ricasnda bulundu.
Ben ieri girip durumu Namk Kemale anlattm. Dar k
t, kendisiyle grmek isteyen adam yandaki odaya ald. Gerek
ten de Londraya gittii ilk gnlerde bu evki Aa ile ksa bir s
re grmt.
Bir sre sonra kap ald. Adam savan Namk Kemal, ka
lar atk bir halde ieri girdi. Bize evki Aanm ziyaret sebebini
anlatt:
Herif bin tane banknot getirmi. Bunun drt yz bana,
kalan alt yzn ikier yz de nze imi, ne dersiniz? diye
sordu.
teki arkadalarmn cevap vermesine frsat vermeden atl
dm:
Sakn paray reddetmeyeydin. Bana kalrsa onu olduu
gibi kabul edelim; sonra Cemiyet-i Tedrisiye-i Islmiye adl ha
yr kurumuna gnderelim. Gazeteye de yle bir yaz koyalm;
Bize bir taraftan bin liralk bir yardmda bulunuldu.
Ancak imdilik byle br para ile grlecek herhangi bir ii
miz olmadmdan, onu Darafakann noksanlarna ve ihti
yalarna harcanmak zere, Cemiyet-i Tedrisiye-i slmiye'ye
terk ve teberru ettik.
diyelim. phesiz ki herkes bu parann nereden ve ne maksatla
bize gnderildiini anlayacaktr. Bylelikle Hdiv de bizlerin para
ile satn alnr cinsten kimseler olmadn be bin lira kar
lnda renmi olur, dedim.
Nuri ve Reat beyler bu grme katldlar. Fakat Namk
Kemal'i raz edemedik. O:
Ben yle irkin bir davraftta bulunamam. Bu, her eye
ramen, kancklk olur. Hdivin beni, Feltun Paa araclyle bir
zaman 40 bin liraya bile satn alamadna kanaat getirmeyerek,
bu sefer yeni bir teebbse girimi olmasna amaktan baka
bir ey yapamam, dedi. Ve, hl kapda beklediini rendii
evki Aay mmkn olduu kadar gnln krmamaya ala
rak defetti.
Oysa, iin sonu yle neticelendi;
424

YEN O S l ^ l I L A R TARtHt

Kap uhadan Hurit Efendi, getirdii parann ancak bir

ksmn gerekli yerlere datmak suretiyle, bretin drt ay s
reyle kapatlmasn salad.

MEMURtYETLERMIZ
bret, ksa zamanda ok sevilmi, ok tutulan bir gazete
olmu, fakat on dokuzuncu saysmdan sonra bu ekilde kapatl
mt. Matbuat kaleminden gazetenin kapatldn bildiren resm
yaznn altna u satrlarn eklenmesi de unutulmamt;

Gazetenin hkmet tarafndan kapatlm olduunu bildiren

bir ilve neredilmesi ve bu ilvede birtzkm fikirler ileri srl
mesi kesinlikle yasaktr (1).
bretin on dokuzuncu saysnda iki nemli makale bulun
maktayd. Bunlarn biri arkadalardan Rea+ Beyin Devletin ve
Msrn Dardan Ald Borlar balkl fkra, teki de Namk
Kemalin Garaz Marazdr adl makalesi.
Gazetenin kapatlmas iin hkmete
gsterilen gereke,
halkn zihnini bulandrmak gibilerden ok tekrarlanm bir
szd. Fakat halk, bu kapatlma olaym Reat Bey'in ^her za
manki gibi keskin ve ineli olan fkrasna balamt. nk,
o gnlerde Anadolu-Badat demiryollar inaat iin yirmi be
milyon liralk yeni bir d borlanma sz konusu idi; hatta bu
meselenin hkmet yeleri arasnda mzakere edilmekte olun
duu haberi azlarda dolamaktayd. stanbul-Izmit demirrolunun inas bitmiti. Bu ksa yol, o uzun yolun bir balangc ola
candan, btn bu iler iin ister istemez d borlanmaya gidil
mesi bekleniyordu.
Bu demiryollarna Mahmut Nedim Paa hkmetinin bu ka
dar srarla sarlmasnn da sebebi vard. Yanda yrede, dost d
man herkes; Bu hkmet hi bir yararl i gremez, deyip duru
yordu, Kabine, byle bir ie girimekle kendini gsterecekti.
Gazetemizin kapatlmas olaynn zerinden drt gn ge(1) o zamanlar bir gazete, srekli ya da sreksiz, kapatld vakit, iln
niteliinde hr ilve yaynlar ve devaml yahut da bir sre iin kamyacann sebeplerini okuyucularna aklard. Hkmet, bu tr
ilvelerden de ylm olmal ki brete gnderdii yazda bu konu
zerinde de durmak ihtiyathlm gstermiti.
425

VENt OSMANLILAR TARH

mi gememiti ki teki gazetelerde, Tevcihat (1) stunlarnda u

yazlar okundu:
Gelibolu Mutasarrfl: Kemal Beye,
Ankara Mektupuluu: Nuri Beye,
Son zamanlarda zmir'de kurulan Mahkeme-i Kebre-i Mer
keziye baktiplii: Tevfik Beye (bana),
Bilecik kazas kaymakaml: Reat Beye
tevcih buyrulmutur.
Haberi okuyup rendikten sonra, o gn leden sonra he
pimiz matbaada bulutuk. Ac ve alayl bir dille birbirimizi teb
rik ettik. Biz byle konuurken biraz sonra Mehmet Bey de gel
di. Kendi sadrazam Mahmut Nedim Paann yeeniydi. Hakkmzdaki tayin haberini okuyunca ok zlmt. Bilmeyiz neden,
konu hakknda bize aklama yapmak ihtiyacm duydu. Amcas
nn bu ite hi bir rol olmadn ve saraydan verilen szl bir
emir zerine imdilik ve geici olarak bizleri bu memurluk
lara tayine mecbur kaldm anlatt. Mehmet Bey'in ilve etliine
gre Mahmut Nedim Paa da durumdan zgnm, bunu bize
iletmesi iin yeenini grevlendirmi. Hatta, grev yerlerimize git
meli imiiz de, arzu ettiimiz takdirde ksa bir sre sonra istifa
etmekte serbestmiiz. Drdmz de sadrazam hazretlerinin ma
nev birer evld saylyormuuz. Kendi bizleri mutlaka destek
leyecek, ilerleyip ykselmemizi salayacakm...
Mehmet Bey, hayli uzun sren konumasn bitirince, ben ar
kadalarn hepsinden nce sze balayarak dedim ki:

Mehmet, sen sadrazam amcann bu martavallarm byk

bir saflkla gelip bize iletmeyi zerine aldn, yle mi? Akolsun
sana!. Bugn amcan, saray kendine siper edinerek, leme yalan
sylyor. Bir ;amanlar l Paann Avrupaya kar kulland
bu Saray her ie karyor taktiini, imdi de senin amcan mem
leket halkn aldatmak ve yanltmak iin kullanyor. Mesel, Mit
hat Paadan da bahsedilmemesini yine sureti haktan grne
rek amcan istemi, suu yine saraya yklemiti. ok gemedi.
(1) mparatorluk zamannda eitli kiilere yneltilen rtbe, nian ve
grevler gnlk gazetelerin zel bir kesinde yaymlamr ve hu ya
znn bana vermeler, yneltmeler anlamna tevcihat kelimesi
konurdu. Bu o zaman iin, bir eit terim niteliindeydi. .K.
m

YEN OSMANLILAB TABHt

hatrlarsn o istek haberini de bize getiren yine endin. Oysa am

can, bizzat kendi Mithat Paay tutuklatmak iin sarayda teeb
bslerde bulunmu, ama bunu baaramaynca hi olmazsa ondan
gazetelerde sz ettirmemek suretiyle jirek soutmak istemiti.
Biz gazeteciyiz, kimseden herhangi bir memurluk istemedik. s
teyecek olsaydk herhalde senin yardmn arar ve bu isteimize
kavuurduk.
Sonra bir ara duraladm ve manal bir bakla devam ettim:

nk, sadrazam amcann sana kar olan tevecch ve

sevgisini bilenlerdeniz. Yeni Osmanllaru stanbula dnleri de
senin yz suyun hrmetine olmutur, bunu da biliyoruz. Aradan
ksa bir zaman getikten sonra istifa edebilecepimizi bildirmek,
u manaya gelmektedir ki, imdi bizler iin istifa etmek mmkn
deildir ve tayin edildiimiz yere her eye ramen gitmek zorun
dayz. Arkadalarmn bu konuda ne dndklerini tabi bile
mem ve onlara karmaya hakkm da yoktur. Ancak, kendi hesa
bma hemen belirteyim ki amcann bana yneltmi olduu bu g
reve hi bir zaman uymak ve onun emrettii yere gitmek niyetin
de deilim. Eer, ellerimi kollarm balayp gndermeye kalk
rsa buntm karsnda da dikileceim. una buna bu kadar bor
cum olduunu ileri srerek gitmemekte ayak direyeceim. Nite
kim ite bunu sana imdiden aka sylyorum da...
Ben, Mehmet Beyin, amcasnn kurduu hileli dolaplara kan
d ve bu yzden araya girip bizi de inandrmaya alt kanaa
tinde idim. Mehmet Bey, aslnda, gerekten saf ve katksz bir de
mokratt. Bununla birlikte, amcasnn iyi niyetlerine inanmaktan
da kendini bir trl alamyordu. Sonu olarak, ona gerekten ve
iten bir gveni vard. Arkadamn btn bu karakter zellikle
rini pek yakndan biliyordum. Onun, yle bir ahlk yaps varc .
ki eer damarna baslrsa ve inandrhrsa, deil amcasna, baba
sna kar bile isyan ettirilebilirdi.
Bu yzden, duymakta olduum fke-w, yapmackl daha bir
ok fkeler katarak durmakszn konuuyor ve kendisini kkr
tyordum.
Ben, byle yksek perdeden konuurken, teki arkadalarm
hep susuyorlard. Evet, Mehmet Bey katksz oranda namuslu ve
drst bir adamd. Bakalarnn kin ve garazlarna let olmak
onun anndan deildi. Benim aralksz konuup arkadalanmm
427

SfEN OSMANLILAK TARH

mi gememiti ki teki gazetelerde, Tevcihat (1) stunlarmda u

yazlar okundu:
Gelibolu Mutasarrfl: Kemal Bey'e,
Ankara Mektupuluu: Nuri Beye,
Son zamanlarda zmirde kurulan Mahkeme-i Kebre-i Mer
keziye baktiplii: Tevfik Beye (bana),
Bilecik kazas kaymakaml: Reat Beye
tevcih buyrulmutur.
Haberi okuyup rendikten sonra, o gn leden sonra he
pimiz matbaada bulutuk. Ac ve alayl bir dille birbirimizi teb
rik ettik. Biz byle konuurken biraz sonra Mehmet Bey de gel
di. Kendi sadrazam Mahmut Nedim Paann yeeniydi. Hakkmzdaki tayin haberini okuyunca ok zlmt. Bilmeyiz neden,
konu hakknda bize aklama yapmak ihtiyacm duydu. Amcas
nn bu ite hi bir rol olmadn ve saraydan verilen szl bir
emir zerine imdilik ve geici olarak bizleri bu memurluk
lara tayine mecbur kaldm anlatt. Mehmet Beyin ilve ettiine
gre Mahmut Nedim Paa da durumdan zgnm, bunu bize
iletmesi iin yeenini grevlendirmi. Hatta, grev yerlerimize git
meli imiiz de, arzu ettiimiz takdirde ksa bir sre sonra istifa
etmekte serbestmiiz. Drdmz de sadrazam hazretlerinin ma
nev birer evld saylyormuuz. Kendi bizleri mutlaka destek
leyecek, ilerleyip ykselmemizi salayacakm...
Mehmet Bey, hayli uzun sren konumasn bitirince, ben ar
kadalarn hepsinden nce sze balayarak dedim ki:

Mehmet, sen sadrazam amcann bu martavallarm byk

bir saflkla gelip bize iletmeyi zerine aldm, yle mi? Akolsun
sana!. Bugn amcan, saray kendine siper edinerek, leme yalan
sylyor. Bir zamanlar l Paa'mn Avrupaya kar kulland
bu Saray her ie karyor taktiini, imdi de senin amcan mem
leket halkn aldatmak ve yanltmak iin kullanyor. Mesel, Mit
hat Paadan da bahsedilmemesini ^yine sureti haktan grne
rek amcan istemi, suu yine SEiraya yklemiti. ok gemedi.
(1) imparatorluk zamannda eitli kiilere yneltilen rtbe, nian ve
grevler gnlk gazetelerin zel bir kesinde yaynlamr ve bu ya
znn bana vermeler, yneltmeler anlamna tevcihat kelimesi
konurdu. Bu o zaman ii bir eit terim niteliindeydi. .K.

426

YENt OSMAOTJLAR TABIH

hatrlarsn o istek haberini de bize getiren yine endin. Oysa am

can, bizzat kendi Mithat Paa'y tutuklatmak iin sarayda teeb
bslerde bulunmu, ama bunu baaramaynca hi olmazsa ondan
gazetelerde sz ettirmemek suretiyle jrrek soutmak istemiti.
Biz gazeteciyiz, kimseden herhangi bir memurluk istemedik. s
teyecek olsaydk herhalde senin yardmm arar ve bu isteimize
kavuurduk.
Sonra bir ara duraladm ve manal bir bakla devam ettim:

nk, sadrazam amcann sana kar olan tevecch ve

sevgisini bilenlerdeniz. Yeni OsmanlIlarn stanbula dnleri de
senin yz suyun hrmetine olmutur, bunu da biliyoruz. Aradan
ksa bir zaman getikten sonra istifa edebileceimizi bildirmek,
u manaya gelmektedir ki, imdi bizler iin istifa etmek mmkn
deildir ve tayin edildiimiz yere her eye ramen gitmek zorun
dayz. Arkadalarmn bu konuda ne dndklerini tabi bile
mem ve onlara karmaya hakkm da yoktur. Ancak, kendi hesa
bma hemen belirteyim ki amcann bana yneltmi olduu bu g
reve hi bir zaman uymak ve onun emrettii yere gitmek niyetin
de deilim. Eer, ellerimi kollarm balayp gndermeye kalk
rsa bvmun karsnda da dikileceim. una buna bu kadcU' bor
cum olduunu ileri srerek gitmemekte ayak direyeceim. Nite
kim ite bunu sana imdiden aka sylyorum da...
Ben, Mehmet Beyin, amcasnn kurduu hileli dolaplara kan
d ve bu yzden araya girip bizi de inandrmaya alt kanaa
tinde idim. Mehmet Bey, asimda, gerekten saf ve katksz bir de
mokratt. Bununla birlikte, amcasnn iyi niyetlerine inanmaktan
da kendini bir trl alamyordu. Sonu olarak, ona gerekten ve
iten bir gveni vard. Arkadamn btn bu karakter zellikle
rini pek yakndan biliyordum. Onun, yle bir ahlk yaps vard
ki eer damarna baslrsa ve inandrlrsa, deil amcasna, baba
sna kar bile isyan ettirilebilirdi.
Bu yzden, duymakta olduum fkeye, yapmackl daha bir
ok fkeler katarak durmakszn konuuyor ve kendisini kkr
tyordum.
Ben, byle yksek perdeden konuurken, teki arkadalarm
hep susuyorlard. Evet, Mehmet Bey katksz oranda namuslu ve
drst bir adamd. Bakalarnn kin ve garazlarna let olmak
onun anndan deildi. Benim aralksz konuup arkadalarmn
427

YENt OSMANLILAR TARH

beni onaylar tarzda susmalar onun da zihnini kartrmt. Sy

lediklerim bittikten sonra bir sre sustu, sonra:

Anlyorum ki bizler aldatlyoruz. Ben hi bir zaman vic

dan kanaatimi mun bunun keyfini yerine getirmek iin feda
etmem- Hele, meslek arkadalarm aldatmak gibi bir alakl
asla ilemem, diyor ve ardndan sadrazam amcas hakknda bir
hayli hakaret ve kfrler savuruyordu.
in en nemli noktas da buydu. Arkadalarmz iinde en
zeki ve ileri grl olanlardan, ayn zamanda en kk bir me
sele hakknda kuku besleyip ihtiyat gsterenlerden biri de Reat
Beydi. Namk Kemal'e gelince, en kk bir iltifat ve gler yze
kaplrd. Mehmet Bey, asab mizal olmakla birlikte, uzun uza
dya tartmalardan sonra edindii bir kanaatten kolay kolay dn
mezdi.
Bunu ok iyi bildiim iin onu daha da belirgin belgelerle
inandrmaya alyordum. Mehmet Bey iin Mahmut Nedim Paa
bir sadrazam olmaktan ok daha nce bir amca, bir baba
kardeiydi. Bundan dolay, hkmet bakanmm hakknda syle
diklerimden, yeeni olarak incinebilirdi. Ancak, ileri srlen fikir
ler ve ortaya konulan belgeler yeterli ve hakl iseler derhal namus
ve iffet terazisi ar basar ve ibresi o tarafa eilirdi. Ondan sonra
s da kolayd. lkc ve temiz yrekli Mehmet Beyi istediiniz
yne yneltebilirdiniz.
Btn bu hususlar bilmekle birlikte bu sekin arkadamz
durup dururken amcasyla bozuturmak gibi bir niyetimiz de yok
tu. Kendisine anlatmak istediimiz sadece birtakm kirli entrika
lara kurban edilmi olduumuza hi deilse kendinin inanma
syd. teki nemli deildi. Gitmiiz, gitmemiiz, gideceiz ya da
gitmeyeceiz, btn bunlar bizim bileceimiz eylerdi. Nitekim,
bu amacmza ulam ve sanrz ki kendisinde tam olumlu
bir anlay yaratmtk.
Netice olarak, konumalarmz dosta baladk. Bu arada, er
tesi gn Bebek'e, sadrazamn yalsna gidip kendisiyle grmeye,
greceimiz ve karlaacamz muameleye gre tavr taknmaya
karar verdik.
O akam, drt arkada, birlikte Beylerbeyine getik. Namk
Kemal de o sralarda Beylerbeyi evresinde, Kplce'de bir yazlk
eve tanmt. Reat Bey, zaten oralarda oturuyordu.
428

YENt OSMANLILAR TARH

Sabahleyin, yine drdmz birlikte, Beylerbeyi'nden zikzcik

yapan bir vapura binerek erkenden, Bebek iskelesine ktk. Saat
henz sekizi bulmu bulmam olduu halde, ziyaretilerin fazla
lndan dolay, bekleme odasnda oturacak tek yer kalmamt.
Bir sre sonra Halil Aa adndaki emektar bir hademe, bizi
nce kendi odasna gtrp yerletirdikten sonra yukarya ka
rak gelmi olduumuzu Sadrazama haber verdi. Daha bir iki da
kika gemiti ki yanmza dnd, nmze derek bizi Paann
yanna gtrd.
Mahmut Nedim Paa, yalnn boydan boya enini kaplayan
uzun sofasnn baheye bakan tarafndaki pencerelerden birinin
nnde oturmaktayd. Bizi grr grmez ayaa kalkt. Son derece
gler bir yzle ve bir babann evltlarma gsterebilecei efkatli
bir tavrla karlad. lk sz;
Yaa, ite evltlarm, dedelerimizin syledikleri "Byk
lokma ye de byk sz syleme" darbmeselinin doruluu ite
burada da kendini gsterdi. Siz memuriyetten kaadurun, me
muriyet deta bir glge gibi yine peinizden kouyor. Nitekim,
sonunda hepinizi yakalad da. Bana sorarsanz ben bu konuda
hem memleket hem de sizler iin byk fayda grmekteyim. Biz
lkemize hizmet edecek deerli adamlar aryoruz; sizlerse bu de
erli adamlarn en sekinlerinden olduunuz halde byle ilerden
kayorsunuz. Ama, siz bylece bizlerden ve memleket hizmetin
den katka memleket szlerin istemediiniz adamlarn elinde
kalacak. Daima ikyeti olduunuz kt durumlar ve gidiler de
hi bir zaman ortadan kalkmayacaktr.
ilk anda nasl bir cevap vereceimizi kestirememi, ylece
susup duruyorduk. Mahmut Nedim Paa, bundan sonra Namk
Kemale dnd:
Siz, herkesin stn faziletlerini ok iyi takdir ettii, se
kin bir memleket ocuusunuz. Memleketimiz sizden deerli hiz
metler beklemektedir ve bu bekleyiinde de ok hakldr. Bildiiniz
gibi OsmanlIlarn Rumelinde ilk ele geirdikleri toprak Gelibolu
ve dolaylar idi. Hi phe etmiyorum ki, sizin ikbal ve yksel
menizin beii de yine bu topraklar olacaktr. Ben, sizin oraya
tayin edilmenizi bir uur olarak karlyorum. Haydi bakalm, ev
ltlarm, Cenab Hak hepinizi ve hepimizi bu vatan iin hayrl
hizmetler grmeye yneltsin ve baarl klsn, dedi.
429

yeni

OSMANLILAR TARH

Biz gafil genler, yirmi drt saattir Sadrezama sylemek ze

re zihnimizde yle szler kararlatrm, bunu birbirimize anla
tarak yle etin sonulara varmtk ki, artk hi bir kuvvetin bizi
bundan elebileceini aklmza bile getirmiyorduk. Ama, ite ya
l, kurnaz ve iini bilir Mahmut Nedim Paa, bir azda yukar
daki konumasn kurulu bir saat gibi yapm, sylemi ve ardn
dan deta yolu gstermiti. Azmz bile aamadan hepimiz ken
disine askerce birer selm verdik ve ks ks huzurundan ayrl
dk. Ksacas bir gzel atlatldk.
Mahmut Nedim Paa, Namk Kemali tam can alacak nokta
sndan vurmutu. Gelibolu, Osmanllann ilk aldklar topraklar
dan bir ksm olduu gibi, Namk Kemalin de ykseliinin beii
olacakt. O bu gzel tesadf bir uur saymt. Namk Kemali
dizginlemek iin dorusu bundan daha gzel bir sz rveti d
nlemezdi. Hele ki tam bir baba efkatiyle sylenen o szlere
artk insan nasl olrdu da aykr bir tutum taknabilirdi?
O byle konuurken Reatla ben gz altndan birbirimizi s
zyorduk. Herifin Namk Kemali pek zayf yerinden yakalam
olduunu gzlerimizle birbirimize anlatmaya alyorduk.
Aada, Halil Aanm odasnda brakm olduumuz emsi
yeleri alarak yaldan ktk. Hemen yakndaki*^ iskelenin memu-undan vapurun saatini rendikten sonra. Mtercim Rt Paanm yalsna girdik. Paa'nm olu Reat Beyin aracl ile onun
huzuruna ktk. Rt Paa da Mahmut Nedim Paa gibi sofann
baheye bakan tarafnda oturmaktayd. Bizi son derece byk bir
iltifatla kabul etti. bret gazetesinden ve orada yazdmz yazardan dolay ar denilecek lde takdirlerde bulundu.
O byle konuurken, ben kendi kendime: Bakalm bu pohpohlu giriin altndan neler kacak? diyordum.
Rt Paa, bu takdirkr szlerini tamamladktan sonra bize
bir elma kurdu misali vererek artk evremizi enikonu am
bulunduumuzu anlatt. yle dedi:

Elmamn iindeki kk kurtuk, bulunduu yeri kendi

iin dar grr, durmadan oradan dar kmak iin abalar. Ni
hayet kabua gelir ve onu deler. Delmesiyle birlikte de alk ol
mad hava kendisini helk eder. te, siz de imdi tpk byle
oldunuz. Bu memleketin sizin iin ayrm olduu mevkii pek dar
grerek onu geniletmeye altnz. Ancak, gafletleriniz sonucu,
430

YEN OSMANLILAR TARHt

zaman ve mekn pek iyi belirleyemediniz. Sonu olarak, hi akl

ve haylinizden gemeyen bir darbeye uradnz. Ama, gensiniz
zekisiniz. zellikle daha hayat deneme ann balangcnda bu
lunuyorsunuz. Btn bu olup bitenlerden ibret alarak bu tecr
belerden edindiiniz sermayeyi iyi ve yerinde kullanrsanz, uma
rm ki, ileride bunun byk faydalarm grrsnz.
Paa'nm konumalarn kalar atk olarak ve biraz da sa
brszlkla dinleyen Reat dayanamad. Pek ciddi bir tavrla yle
konutu:

Eer, efendimiz izin verirlerse kk bir noktaya temas

edeyim; Buyurduunuz kurt misali sanrm pek yerinde deildir.
nk kurt, elmann iinden dar kmaz, dndan ieri girer.
Hem de girerken kendi isteiyle girer ve bu giriten fayda grr.
Bizlere gelince, bizler iinde bulunduumuz elmann dna k
mak istemiyoruz. Bizleri, istemediimiz halde, zorla memuriyete
sokmak kurdu zorla elmaya sokmaya benzer. Belki kurt, dar
dan girdii halde orada yaar ama, bizler pek yaayamayz. Sad
razam hazretleri bizleri zorla memur yaptna gre anlalyor
ki hepimizi zorla elmann iine sokup bomak arzusundadr.
Eski paalarmz sylemeye alk, fakat karlarndakileri
syletmeye alk deillerdi. Mtercim Rt Paa ise deil
kendinden kklerle bulunduu vezirler ve paalar meclisle
rinde bile daima kendi konuup evresindekileri dinletmeye al
m, abuk fkelenen bir adamd. Bundan dolay, huzurundakilerin dediklerine olumsuz cevaplar vermesinden hi holanmazd. O
nedenle, Reat Beyin ciddi bir tavrla, fakat mana bakmndan
istihza ile dolu bu cevabndan memnun olmad. Ak bir fkeyle
kalarn atp sustu. Bu susmann devam ettiini, grnce de
bizlere orada da veda edip kp gitmek dt. yle yaptk. Biraz
sonra iskeleden vapura bindik.
O gnmz hepimiz iin tedirgin bir hava iinde geti.
Akam zeri, evime geldiim zaman, Bbl evrak mdr
Rza Beyin imzasn tayan bir yaz buldum. Bu yazda, bir an
nce tayin olunduum greve gitmem gerektii bildiriliyordu.
Not olarak da bunun Sadrazamn emri olduu ekleniyordu.
Oysa ben, zmire gitmeye deil, tayin edildiim grevden
istifa etmeye karar vermitim. Ertesi gn, teki arkadalar gr
431

YEN OSMANLILAR TABH

dm vakit onlarn da ayn ekilde birer yaz alm bulunduk

larn rendim.
Reat Bey, ilk ba eken oldu. Kazaya rza gstermi ve Bilecike gitmeyi kendi kendine kabullenmiti. Ancak bu arada;
Yahu bu ne itir? Ben imdiye kadar bal bana bir
ev bile idare edebilmi adam deilim. Nerede kald ki koca bir
kazay idare edeceim. Zavall Bilecik kazas (1) nnde sonunda
balarna benimle birlikte bir kaza geldiini anlayacak sonradan.
Ama, ne yapalm, dedim ya: Kazaya rzadan baka are yoktur,
diyerek zavall Bilecik'ime gideceim, demekten kendini alam
yordu.
Gerekten de drt gn iinde hazrlklarn tamamlayp
Bilecike yolland. Ondan birka gn sonra da Nuri Bey Ankaraya
doru yola kt.
* *
te, tam o gnlerde idi ki Mithat Paa stanbula varmt.
Gidip kendisini ilk grenlerden biri de ben oldum. bret gazetesi
nin hakknda yazd yazlar skenderunda okuduunu, zmire
geldii zaman da gazetenin kapatldm renerek byk znt
duyduunu syledi. u anda sras gelmiken sylemeliyim ki bu
gnk merutiyet dnemi devlet adamlarmz iinde bile, o za
manki Mithat Paa kadar basn zgrlne taraftar tek bir adam
gsterilemez. Bu mbarek ve muhterem adam sanki dnyaya
hrriyet davasn savunmak iin gelmi ve yine o dava urunda,
ehit olarak, bu dnyadan ayrlmtr.
bret gazetesini ikinci defa yaynlamaya baladmz zaman
Namk Kemal, Gelibolu mutasarrflnda idi. Fakat, oradan ya
zlar gnderiyordu. Bu yazlar (b.m.) yani ba muharrir kelimele
rinin ilk harfleriyle gazetede kyordu. bret, Tamburac Hann
da eski bir matbaada baslyordu ve batan baa tertip hatalaryla
doluydu.
Namk Kemal, Geliboludan azledilip stanbula dndnde
bir gn Vefadaki evine gitmitim. nnde gazetenin koleksiyonu
duruyordu.
Ne var ne yok, vaktini nasl geiriyorsun? diye sorduum
zaman, glerek u akah cevab vermiti;
fl) BilTidii gibi, Bilecik o zamanlar ileydi. .K.
432

YEN OSMANLILAR TARH

Gryorsun ya, imdilik bret gazetesinin msahhihlik

grevini yrtyorum.
Gerekten de gazetede kan makalelerindeki dizgi hatalarm
krmz kalemle batan baa izip dzeltmiti.
* *

Mithat Paa'nm Edirneye gitmek zere Badattan s

tanbula gelii zerine kendisine "Ho geldin"e giden dostlarnn
ve sevenlerinin haddi hesab yoktu. Gerekten de, bir yerden ba
ka bir yere atanrken, stanbul'dan geen bir vezirin tebrikine
bylesine koulduu o zamana kadar grlp duyulmu eylerden
deildi. Hatta, vaktiyle l Paa'nm taraftarlar olduklar iin
tabiatyle Mithat Paanm karsnda bulunan pek ok jiksek rt
beli devlet adam da onun huzuruna koanlar arasndayd.
Yeni dnem tarihimizi meydana getiren byk devlet adam
lar arasnda Mithat Paa kadar halkn mal olmu, halk tarafn
dan sevilip benimsenmi bir baka kimse gstermek gerekten
gtr. Evet, Kprller, Baltaclar, Koca Ragplar ve daha yakmdakilerden Mustafa Reit Paalar gibi vezirler hakkmda Trk
halk, daima engin bir sevgi ile doludur. Fakat, bunlar iinde hi
biri Mithat Paa kadar geni halk ynlarnn mal olmu deil
dir.
Daha nceki dnemlerde yaayan halk, vezirlerinin ne yapt
n, ne ettiini yakndan grp izlemek ve ona gre hkm ver
mek imknndan hayli yoksundu. imdi ise, hem halk biraz daha
aydnlanmt, hem de lkede ^yetersiz de olsa bir basn var
d. ite, bu iki sebebin sonucudur ki devlet adamlarn zihinlerin
de yarglamak ve deer lsne vurmak daha bir kolay oluyordu.
Ksacas halk artk, kimin ne yaptn ve ne yapacan, ne ka
rakterde bulunduunu sezinleyebiliyordu.
Birka ble ayrlm bulunan stanbul halknn belirli bir
aznln tekil eden l Paa taraftarlarnn da imdi Mithat
Paaya ynelmeleri de normaldi. Bu kimseler ^buras bir ger
ektir ki yurtlarn ve uluslarn seven lkenin geliip yksel
mesini candan isteyenlerdi. Oysa, Mahmut Nedim Paa, sadra
zamla getikten bu yana durum ok ktye gitmeye balamt.
Sadrazam, vatann yaralarn sarmak yle dursun, ona ok daha
tehlikeli yeni yaralar amt; deil byle yurtseverler, hatta tabi
433

f/28

YEN OSMANLILAE TARH

dmanmz bulunan biz komu milletler bile artk ondan nef

retle sz etmekte idiler.
Hasl, btn bu zetlenen ve zetlenmeyen olular, olaylar
yznden Mithat Paa'ya kar memlekette son derece yaygm bir
sevgi hkm srmekteydi.

ehzade Murat Efendinin Tezkeresi

Veliaht Murat Efendi, o gnlerde hafif bir rahatszlk geiri
yordu. zel doktorlarnn gsterdii lzum zerine, skdarda
emsipaa yakmlarmdaki bir yalya giderek burada deniz ban
yosu almaktayd. Bu yal uzun sredir ngiltere elisi Sir Elliot
tarafmdan kiralanm durumdayd. Bu vesile ile ehzade hazret
leriyle ngiltere elisi arasnda yakn bir dostluk domutu.
te yandan, Namk Kemal de sabahlan bu yalya giderek ve
liaht Murat Efendiyle gryordu. Bu grmenin kendisi iin
bir faydas daha vard. Bu yzden Geliboluya gitmekte ayak s
ryordu. Zaten, onun yolculuunu geciktirmesinin bir baka ba
hanesi de bulunmaktayd. nk, kendisinden usul olarak
bir kefil istemilerdi (1).
Bu kefilin zengin ve itibarl bir banker olmas da lzundr, diyorlard.
Namk Kemalin bunu syleyenlere cevab u olmutu:
O halde ne duruyorsunuz? Beni azledin ve yerime yle
zengin ve itibarl bir banker tayin edin. Bylelikle iki ii bir arada
grm olursunuz.
O gnlerin maliye nazr, geri, byk ve eski dostumuz Yu
suf Paa'yd. Ancak, mliyenin geleneksel bir usul olan bu du
rumdan o da Namk Kemal'i ayr tutamyordu.
Bu arada birok tannm banker, kefil olmak iin, Namk Ke
male kendiliklerinden bavuruyorlard. Namk Kemal, bu gibi
adamlarn minnet ykne tahamml edebilecek olsa bile, o min
netin ileride halkn haklarna getirecei arlklara tahamml
edemezdi. nk, biliyordu ki, ok gemeden banker cenaplar,
Gelibolunun geliri zerine ullanacakt. Namk Kemal, bunu hi
(1) Baz nemli grevlere tayin olunanlardan kefil isteme usul, impa~
ratorluun eski bir geleneiydi ve o zamanlar bu tutum geerliliini,
hl yitirmemiti.

434

yeni

OSMANLILAH TAUm

bir zaman kabul edemezdi. Durum byle srp yidiyor, maliye ile
Namk Kemal anlaamyorlard.
Mahmut Nedim Paa, Grev yerine acele gitsin yollu emir
ve haber yolladka, Namk Kemal:
Maliye nazrlna emir buyursunlar, beni bu kefalet kl
fetinden affetsinler; bir dakika durmam giderim, cevabn veri
yordu.
Bir gece, olduka erken saatlerdeydi. Hi beklemediim bir
anda Namk Kemal evime geldi. Ben niin geldiini merak ededuraym, o ceketinin cebinden bir zarf kard, bana uzatt;
Bunu hemen imdi Mithat Paaya gtreceksin. Kendi
sinden alacan cevab da ben burada, senin evinde bekleyeceim,
dedi.
Zarfn mhrne baktm: ehzade Murat Efendinin ad vard.
Peki, diyerek hemen, o zamanlar belirli ke balarnda bekle
tilen, kira atlardan birini arttm. Mithat Paa'nm Bayezitteki
konana gittim. Mehtapl bir geceydi. Konan bulunduu sokaa
girdiim zaman balar beyaz sarkl, ellerinde kaln sopalar bu
lunan iki mahalle bekisinin sokan banda melmi, konu
makta olduklarn grdm. Paann konann demir parmaklkl
byke kaps akt. Atla ieriye girdim. Avludaki binek tamda inerek beygirciye beni beklemesini tembih ettim.
Paa, daha yemekten kalkmamt. Odalardan birine girerek
kendisini beklemeye baladm. On be dakika kadar sonra paann
yemeini bitirdiini, byk salonun bitiiindeki odada beni bek
lediini haber verdiler. O beni grr grmez: Hayrola, korkma
dan nasl geldin? diye sordu.
Kimden korkacakmm? Benim size bal kimselerden
olduumu herkes biliyor, cevabn verdim.
Peki, sokakta bekleyenleri grmedin mi? Bunlar, sadra
zam paa hazretlerinin beki klna girmi casuslardr.
Bunun zerine, o beyaz sarkl iki herifi hatrladm;
Evet efendim, grdm; fakat ben onlarn bildiimiz bek
iler olduunu sanyordum.
Hayr, bildiimiz bekilerden deil. Olaanst bekiler.
geceden beri o sokak banda bittiler.
Mithat Paa, sonra nem vermiyormu gibi sz deitirdi.
Neden yemekten nce deil de byle yats zaman geldiimin se
435

yeni

OSMANLILAR TARH

bebini sordu. Durumu birka cmleyle zetledikten sonra Namk

Kemal'den aldm zarf kendisine uzattm.
Paa, zarf at. Okudu, bir kere daha okudu. Hi bir ey sy
lemiyordu. Ben ise btn dikkatimle onun yz izgilerini inceli
yor ve bir eyler karmaya alyordum.
Mektupta neler yazl olduundan tabi haberli deildim. Mit
hat Paa, bir sre daha kendi kendine dnd, sonra bana sordu:
Bu yaz gerekten Murat Efendi hazretlerinin midir?
Ben; Greyim, efendim, diyerek kd aldm, inceledim.
Sonra cevap verdim; Hayr efendim, bu yaz Namk Kemalin
dir.
Peki, mhr kimin?
Mhr herhalde veliaht hazretlerinindir.
Siz burada neler yazl olduunu biliyor musunuz?
Bilmiyorum. Namk Kemal bunu, size iletmek zere, bana
verirken hi bir ey sylemedi.
Peki, o halde, aln okuyun.
Alp okudum. Yazlanlar aa yukar unlard: Veliaht eh
zade Murat Efendi, stanbula gelmi olmasndan dolay Mithat
Paa'ya Ho geldin diyor, bu geliten duyduu memnunluu be
lirtiyor, sonra da kendisiyle grmek isteini aklyordu. Bu ko
nu hakknda, kendi adna, nce Namk Kemal'le grmesini ve
ona her bakmdan gvenmesini de ilve etmekteydi.

Kd otoduktan sonra, tekrar Mithat Paaya verdim. O za

mana kadar ne Namk Kemal, Mithat Paay, ne de Mithat Paa,
Namk Kemali grmlerdi. Paa, bundan dolay yine kararszd.
Bununla birlikte, yeniden epey dndkten sonra;
Namk Kemal Beye syleyin, buyursun, dedi. Ancak
gece gelmesi daha uygun olur. Hatta onu sen al getir,
Emredersiniz, efendim. Akam yemekten nce mi geti
reyim?
Evet, daha iyi olur.
Ben, konumamzn bittiini sanarak vedaa davrandm. Mit
hat Paa eliyle iaret ederek, Otur dedi. Yeniden oturdum. O,
henz iyice tanmad veliaht hakknda bana birtakm sorular
sormaya balad. Oysa, ben Murat Efendi ile hi bir ekilde te
masta deildim: hakknda hemen hi fikrim yoktu. Zaman za
man, onunla il,ili olarak kulama alman szlere de fazla eil436

YEN OSMA]MLILAR TARH

meraitim. O hususlarda gerekten tam bir bilgisizlik iindeydim.

Mithat Paa ise beni de teki Yeni Osmanhlar gibi Murat
Efendi ile grr biliyordu. Geri Namk Kemal, zaman zaman,
bana srarda bulunmu, ehzade ile grtrmek istemiti. Ama,
ben bunlar gereksiz bulmutum. Benim herhangi bir prensle ya
placak herhangi bir alm veriim olamazd ve olmamt. Evet,
devrimci bir kuruluun yesiydim. teki arkadalarm gibi benim
de aziz emelim lkemde bir merutiyet idaresinin kurulmas idi.
Bu konuda hepimiz elimizden geldii, gcmzn yettii oranda
alyorduk. Fakat, hepsi bu kadard. Benim anladm kadary
la, Sultan Abdlaziz'i tahttan indirmek ve onun yerine ehzade
Murat Efendiyi geirmek gibi zel, belki de kiisel bir niyetimiz
yoktu.
ok kuvvetle tahmin ediyorum ki bir sre gurbet hayat sr
dren arkadalarmzn da gerek Avrupaya kamadan nce, ge
rek oradan dndkten sonra byle bir plnlan olmamt.
Yalnz, bir sezim vard ki olduka geree yaknd: Namk
Kemal, Avrupa'dan yurda dndkten sonra, ehzade Murat Efen
di ile yakn ilikiler kurmutu. Vehahtn, o zamanlar stanbulun
en gzel ve temiz semtlerinden biri olan, Kurbagahdere iftliin
deki evinde ve Fikirtepesindeki yazlk kknde sk sk buluu
yorlard. Buna, bugn bile, iki ahidim vardr. Bunlardan biri,
tarihte zaptiye mdr olan ve bugn ise zmit mutasarrfln
dan emekli olarak kendi yalnzlk ve istirahat kesinde yaayan
Kzm Beyefendidir. teki de, gerek mal ve para, gerek fiil aba
harcama bakmndan Veliaht hesabna byk fedakrlklar gs
termi bulunan Mirat olu Mgrd Efendidir.
O tarihte tahttan adam indirme ve yerine baka adam kar
ma konusunda sanrm bizim drt arkadala bu iki kii bil
gili ve ilgili idiler. Konuyu ok gizli tuttuklar iin, aralannda bi
le, bunu tartmyorlard. Meselenin en nemli ynleri, Namk Ke
malle Kzm Bey arasnda geiyordu. Ben, onlarn bulumalar
ve grmeleri konusunda yanlarnda bulunmamay zellikle n
gryordum.
Kzm Bey, o zamann ateli yurtsever ve hamiyetli kiilerindendi ve Namk Kemal'in de akrabas oluyordu. Onun baba
syla Namk Kemalin annesi kardetiler. Belki bu akrabaln da
437

yeni

OSMANLILAR TAEHI

etkisiyle, aralarnda soyca olduu kadar fikirce de yaknlk bulun

maktayd.
Kzm Bey o tarihlerde zaptiye mdrl grevinde bulun
mam olsayd. Yeni Osmanhlar cemiyeti yelerinin zellikle
Mahmut Nedim Paa'nm sadrazamlnn son gnlerinde Mithat
Paa'mn Badattan dnd sralarda stanbulda barnmalarna
imkn olamazd.
Ben, bir taraftan bunlar zihnimden geirirken Mithat Paa
da hayretle yzme bakyordu. Onun iin nemli olan Veliahtm
karakter zelliklerini tanmakt. Bunu benden istiyor ve ben bu
konuda bilgisiz olduumu aklyordum. Anlyordum ki o Veli
ahtla tanmadm ileri srme pek de inanmyordu; hi de
ilse bunun nasl mmkn olduuna ayordu. Bununla birlikte,
doru sylediime kanaat getirmi olmal ki;
Niin grmedin? diye sordu. Verdiim cevaplan da
beendi ve beendiini aka ifade etti.
Bir sre daha Mithat Paa'nm yannda oturdum. uradan bu
radan konutuk. Veda edip yanmdan ayrldktan sonra, bu sefer
geldiim yolun tersi ynnden dnmeyi tercih ettim. Yani, Haan
Paa karakoluna kan sol taraf tutarak ana caddeye ktm. Do
laysyla bekiler beni ikinci defa gremediler.
Eve dndm zaman, Namk Kemalle birlikte Kzm Beyi
ve Abidin Beyi (Rahmetli Abidin Paa) de orada buldum. Kemale,
paann kendisiyle greceini syledim.
Ne var ki ertesi sabah durum deiti. Mithat Paa beni artmt. Gidip kendisini grdm.
Namk Kemalin gelmesini bir sre erteleyelim. Bu gece
uzun uzadya dnp tandm. u bunalml gnlerde kendisiy
le bulumay durama uygun bulmadm. nk, veliahtla mna
sebette bulunan ve bulunduu da baz evrelerce bilinen bir kim
seyi zel olarak evime kabul ettiim haber alnacak olursa pek
ok kimsenin ekmeine kendi elimizle ya srm oluruz; doru
deil mi? dedi.
Rahmetli Paann bu dncelerinin gerekten doru olduu
na ben de kanaat getirdim ve bunu kendisine syledim:
Hakknz var. Paa hazretleri. Bu bulumanz mutlaka du
yulacak ve duyanlar da istedikleri gibi yorumlamalarda buluna
caklardr. Durup dururken de her eyden nce sizin huzurunuz
438

YEN OSMANLILAR TARH

kaacaktr, cevabm verdim. Dnp konutuklarmz Namk Ke

male de bildirdim.
Aradan bir gn gemiti. Namk Kemal tekrar beni buldu:
Veliaht hazretleri gnderdii mektubun iade edilmesini
istiyor, dedi, Mademki paa hazretleri benimle grmekten
ekiniyor, mektubumun kendisinde kalmas da sakncal olur di
yor. ..
Ben bu arada gidip gelmelerden sklmtm. i biraz akaya
vurdum:
Ooo!. Demek ki prens hazretleri gcendiler. Fakat, kusu
ra bakma; artk ben gidip isteyemem. nk, bu benim iin b
yk bir terbiyesizlik olur, istersen sen bir tezkere yaz, gtrp
vereyim, tesine karmam, dedim.
Meseleyi uzun boylu tarttk. Nihayet zaptiye mdr Kzm
Beyle birlikte gitmem kararlatnld. Ben kendisini Mithat Paayla tantracaktm, mektubu da Paadan o isteyecekti.
O gece hayli erken saatlerde. Kzm Beyle birlikte, konaa
gittik. Daha nce ben yanna girip meseleyi usuluce akladm
ve Kzm Beyin gvenilir bir kimse olduunu belirttim.
Durum gerekten tuhaf bir ekil alyordu. Mithat Paa, bir
ara belirli bir tereddt geirdi. Bunda pek haksz da saylmazd.
Zamann artlarna gre ihtillci olarak nitelenebilecek birtakm
kimselerle mnasebette bulman bir Prens, hlen ibandaki h
kmete muhalif olarak tannan, hatta bu yzden sulanan bir
vezire nce bir mektup gnderiyor, bu ihtillcilerin en nls ola
rak ad yapm bir adam huzuruna kabul etmesini ve kendi adna
syleyecei szlere inanmasn tavsiye ediyor, sonra zamann za
bta mdr gelip tekrar Prense gtrmek zere bu mektubu
istiyordu. Bu zabta mdrnn ehzade Murat veya Namk Ke
mal adna alaca mektubu gtrp hkmet yetkililerine teslim
etmeyeceini nereden bilebilirdi?
Paa, tereddt ededursun. Kzm Bey askerce bir selm ver
dikten sonra:
Efendimizde bir emanet olacak, onu tekrar sahibine g
trmekle grevliyim. Ltfen bendenize teslim buyurun, dedi.
Bunun zerine, Mithat Paa dnp, soran gzlerle, tekrar
benim yzme bakt. Benim Verebilirsiniz, anlamnda bam
emem zerine ceketinin i celbinden kard mektubu;
439

y e n i o s m a n l il a b t a r ih i

Buy'runuz.. diyerek Kzm Beye uzatt.

Kzm Bey'in grevi bitmiti. O, kmaya davramrken beri
biraz daha kalmay dndm. Kendisine yneltilmi bulunan
Edirne valiliine gidip gitmeyeceini anlamak iin biraz oturmak
istiyordum.
Mithat Paa, dalgn ve dnceliydi. Bir eye karar veremiyenlere mahsus bir hali vard. Biraz yle sustuktan sonra ^yine
tereddtl ve soran gzlerle yzme bakarak;
Herhalde Namk Kemal Beyle Geliboluda grrz, y
le deil mi, Tevfik? diye sordu.
Ben: Demek ki Edirneye gitmeyi kabul buyurdunuz, de
dim, Ben, siz efendimizin yerinde olsaydm bu grevi kabul et
mez, istifa ederdim.
Evet, sizin iin bu byledir. Bekra kar boamas kolay,'
eidinden bir ey. Fakat, durum bizler iin hi de yle deil. Du
run bakalm, gn ola harman ola. Hele sabaha kalm, bakalm
ne olacaz?.
Verecek cevap bulamadm; her zamanki gibi, elini pp yarimdcm ayrldm. im kukularla dolu olarak evime dndm.
Ertesi gn, gnlerden arambayd. Kalkp Bbliye gittim.
Evrak mdr Rza Beyi grdm. Rza Bey, o zamanlar kendisini
tanyanlar arasnda Uzun etek Rza Bey diye anlrd. Gidiimin
sebebi de ondan ikinci bir yaz alm olmamd.
Beyefendi, arka arkaya grevime gitmemi bildiren yaz
lar yolluyorsunuz. tyi ama ben daha mliyeden yolluumu alama
dm. Byle ikide birde beni gitmem iin sktracanza acele et
mek emrini mliyeye gnderdeniz daha iyi olur. O zaman bunca
yazmalara da sebep kalmaz. Ben parasz nereye gidebilirim?
diye kr gibi konutum. Pek verecek cevab olmad iin sus
tu. Bylece o gn de geitirmi olduk.
Ertesi gn, le vakti zaptiye nazrlndan gelen bir grevli,
nazr paann beni grmek istediini ve vakit geirmeden maka
mna gitmem gerektiini bildirdi. Yarm saat sonra zaptiye nazr
lna gittim. nce Kzm Beyi grdm. Sakin olmaya alan
bir tavrla;
Haberim var, dedi, Bir baka adam da Namk Kemal'e
gnderildi. Szin ayak srttnz anladklar iin, bir eit tu
tuklu olarak grevlerinize yollamak istiyorlar.
440

YEN OSMANLILAR TARH

Sonra biraz dnd ve ilve etti: Ben imdi nzrn yanna

girerim, hemen arkamdan da haberin yokmu gibi sen gir; alt tarafm bana brak.
Zaptiye nazn Alyanak Mustafa Paayd. Kzm Beyle konu
mamzdan birka dakika sonra ben de onun yanma girdim. yle
bir fkeli fkeli beni szd, sonra sert bir tavrla sordu;
Ne istiyorsunuz?
Benim bir ey istediim yok. Siz beni artmsnz da
onun iin geldim.
Kimsiniz? Adnz ne?
zmir Merkez Mahkemesi Baktibi Tevfik Bey.
^ Haa. Pekl. Padiah hazretlerinin emirleri var; hemen
imdi greviniz bana hareket edeceksiniz.
Mmkn olsa pekl!..
Mmkn olsa ne demek?
u demek ki bugn zmir'e hi bir kumpanyann vapuru
kalkmyor. Vapur cumartesi ve pazartesi gnleri var. Kald ki bu
gn vapur da olsa ben yine gidemem;
Niin gidemezmisiniz?
nk yolluumu almadm. Vapurlar adam parasz gtr
mez. Parasz gtrecek olsalar bile ben zmirde azm havaya
aacak deilim. Elbette ay bana kadar geinmem iin para l
zm.
Hay Allah, sen sabrlar ver. Bu nasl i yahu? Bir taraftan;
gitsin diye sktrrlar, te taraftan da yolluunu bile vermezler.
Bu srada Kzm Bey sze kart:
Paa hazretleri, ben Tevfik Bey kulunuza kefil olurum.
Onun iin izin veriniz de cumartesi gn kalkacak vapurla git
sinler. Ancak, bu arada siz de emir buyrunuz da mliyeden yollu^
unu gndersinler. Arzu ederseniz mektupu beye syleyeyim, si
zin adnza mliyeye bir yaz yazlsn.
Alyanak Mustafa Paa, zamann sayl budalalarndan biriydi.
Kzm Beyin fikrini doru buldu. Beni de gerekten onun kefil
lii altna vermeden ii rahat edemedi. Bunun zerine, mecburen
Kzm Bey'le birlikte odadan ktk. Kendi makamna geldiimiz
zaman. Kzm Bey:
imdi neredeyse Naraik Kemal de gelir, bekle de onun
ne sonu alacam ren, dedi. Fakat, benim hem canm skknd,
441

yeni

OSMANLILAK TARHt

hem de grecek ilerim vard. O yzden bekleyemedim. Akama

grrz, diyerek ondan ayrldm.
Doru kprye indim. Beylerbeyine giden bir vapura bine
rek Fazl Mustafa Paa'y grmeye gittim. Paa, o yl Beylerbeyi'nde Masip Paamn yalsmda otunyordu. Saat on drde doru
yalya vardm. Mustafa Fazl Paa, le yemeinden sonra deti
olan ksa uykusundan kalkm, ayn iiyordu. Beni grnce:
stanbulda ne var ne yok? Ka gndr ortalarda grn
myorsunuz, dedi.
Olan biteni, zmir'e gitmem, iin yaplan basklar anlattm.
Gerekten zld. Ban tavana kaldrp biraz dnd:
stersen iftlie git, otur, dedi. Bu durum srse srse
bir haftadan fazla srmez. Greceksin, bir eyler olacaktr. Yarm
sabah Osmanla Fuat iftlie (1) gidecekler. Bu akam onlar da ko
nakta kalacaklar. Sen de git onlara katl; varsm berikiler seni is
tedikleri kadar arasmlar.
Dorusu, bu fikir bana da mlayim gelmiti. Biraz daha ya
nnda kaldktan sonra ilk vapurla stanbul'a dndm.
Vapurun yan kamarasnda (2) oturuyordum. Orada kendisini
uzaktan tandm Halil Sami Bey adnda bir zat dsha vard. Bu
zat, devlet memuru olmakla birlikte, ayn zamanda tarikat men
subuydu ve bir tekkede eyhlik de yapyordu.
Pencereden Baba Nakka srtlan Ue stavroz Bahesi arasmdaki Tiryal Hanm yalsmn, fstk aacyla ok gzel bir de
kor tekil eden setli bahesini seyre dalmtm. Gne batmak
zereydi. O akam, bende gerek bir gurbet havas yaratmt.
Kark duygular ve tasalarla yreim hznle doluydu. te, o
srada Halil Sami Bey'in:
Neyin var, evlt? Seni pek kederli gryorum. Eer bir
mklta saplanm durumdaysan Tannya tevekkl et. Tanr
skntya dm olanlarn her zaman yardmcsdr. Mehur bir
(1) Karagz adl nl halk gazetesinin kurucusu Fuat Bey (Eserin yaza
rnn notu).
(2) 20. yzyl balarna kadar Boaziinde imleyen vapurlar o zamann
artlar ve imknlar gerei bugnkler gibi tek ve byk salon
biiminde deildiler. Hatta kadn ve erkekler iin de ayr blmler
vard. . K.

442

YEN OSMANLILAR TARlHt

sz vardr. Gn domadan neler doar, derler, szleriyle kendi

me geldim,
Onm bu efkat dolu seslenii beni, dalm olduum zntl
uykudan bir anda uyard. Sanki bamn stnden ferah bir rz
gr esmi de aylm gibi oldum;

Hakkmz var. Beyefendi. Bir mesele iin sklmtm; fa

kat yaptnz bu uyar beni gerekten kendime getirdi, teekkr
ederim, dedim. O dakikadan itibaren de benliimde daha bir ra
hatlk hissetmeye baladm.
Eve geldiimde, gece epey ilerlemiti. Biraz nce Kzm Bey'den bir adam gelmi. Namk Kemal de yanndaym. Beni bekli
yorlarm. Soytmmadan tekrar ktm, hemen yanlarma vardm.
Kzm Bey'in evi atalemedeydi. Kule gibi yksek bir yerde
oturuyordu. Bu yksek evin de en st katmdaki Boaz'a bakan bir
odasma sofra kurmular, iiyorlard. Sofrada Yanyah Nuri Efendi
de vard. Nuri Efendi, ok hosohbet, akac ve nkteci, dnyay
umursamaz bir adamd. O srada kaln ve dik sesiyle bir eyler
anlatyor; Namk Kemali, Kzm Beyi ve onun kaymbabasn
kahkahadan knp geiriyordu.
Nuri Efendi, son derece zeki ve kltrl bir adamd. Fakat,
kendini hayatn akntsna kapp koyvermiti. Pek derbeder bir
mr sryordu. O zamanlar hukuk mezunu kimseler az olduk
larndan dolay, avukatlk yapanlar deta parmakla gsterilirler
di. Nuri Efendi, olduka Islm hukuku da okumutu. Pek cerbe
zeli bir dili ve gl br kalemi vard. Bu yetenei sayesinde bazan eyhlislmlk kapsnda, bazan teki mahkemelerde dava ve
killii yapar; kendisine bavuranlara dilekeler, savunmalar ve
benzeri yazlar yazard. Bu yoldan kazanc kimi aylar otuz krk
liray bulurdu. Belirli bir evi yoktu. alma yeri, yani yazhanesi
Divanyolu'nda Arifin Kraathanesi diye anlan bir kahveydi.
Ama, yatp kalkt yer hemen daima Kzm Beyin evinin bir kesiydi. Kzm Bey, bu derbeder adam sever, maddeten ve ma
nen korurdu.
Hemen her gn, birer mnasebet bulup, hepimizi ziyaret
eden, hatrmz soran Nuri Efendinin yeryznde ekindii hi
bir ey yoktu. Kimseden korkmaz, inand dnceyi nerede;
olursa olsun herkesin yannda pervaszca ortaya atard. Ancak,
Yeni Osmanllara kar derin bir sevgi ve inanla dolu bulundu
443

YEN OSMANLILAB TARH

undan, sadece onlarla ilgili bir konu olursa susar, ya da bildik

lerini dnya yklsa kimseye szdrmazd.
Biz, pek ok meselelerimizi onun yanmda konumaktan ekin
mezdik. Bazan en tehlikeli sorunlar tarttmz vakit, o ortaya
nkteli bir sz atar, bunalmlarmz bir an iin olsm gidererek
hepimizi neelendirirdi.
Nuri Efendi, zellikle Namk Kemalin makalelerinde kullan
d parlak ve tmturakl szlere hayrand. Onm yazlarndan be
endii bu eit szleri ezberler, buna kendi karakterini de kata
rak yeni klklara sokar, birer nutuk haline getirip uzun uzadya
bize konferanslar verirdi.
Ben ieri girdiim srada, Namk Kemalin o gnlerin aktel
makalelerinden biri olan stikbalimiz Emindir zerinde duru
yor ve yle konuuyordu;

stikbalimiz emindir, nk Mahmut Nedim Paann tantana-i ks-i ikbli, darbe-i b-i Mithatle zevle karndir (1).
Bu cmleyi unutmaymn sebebi udur: Btn mrmce her
insan gibi ben de baz garip tesadflerle karlatm. Fakat, Nuri
Efendinin bu cmlesi kadar kermete yakm gzel bir tesadfe
baka bir seferinde asl rastlamammdr.
O gn, temmuzun on dokuzuncu perembe gnyd. Bizim,
Alyanak Mustafa Paa tarafndan, zaptiye nazrhma arlp
kendiliimizden gitmezsek cebir yoluyla ve tutuklu olarak g
rev yerlerimize gnderileceimizi rendiimiz saatlerde ise, Edir
ne valiliine tayin edilmi olan Mithat Paa usl olarak teek
krlerini sunmak zere Mabe5Ti-i Hmayuna gitmi bulunmak
tayd.
Paann saraya gitmesi, sadrazam Mahmut Nedim Paa'nm
arzusu dnda olmutu. nk, belki de bir nsezi iinde bulunan
Mahmut Nedim Paa, Mithat Paaya deta resmen bir haber yol
lam ve yle diretmiti: Padiah hazretleri taraya tayin olu
nan vezirleri huzuruna kabul etmek istememektedir. Bundan do
lay kendileri de saraya gitmeye ve kendisini rahatsz etmeye kal
kmasnlar.
Mithat Paa, Mahmut Nedim Paa'nm bu isteine boyun e(1) <Mahmut Nedim Paanm mevki ve ikbal davulunun, Mitfat Paanm
oma ile paaUlmast ok yakndr gibi bir anlama.

444

yeni

OSMANLILAR TAMHI

mi grnmt. Ne var ki, Padiahla grmeyi kesinlikle kafasma koymutu. Bunun sonucu olarak o perembe gn, Sadrazamm Bbl'de megl bulunduu bir saatte, arabasma binerek
dorudan doruya Mabeyn-i Hmayun'a gitmiti. Gidiinden ksa
bir sre sonra da zamann bamabeyncisi Hurit Bey, Paanm
teekkr iin sarayda bulunduunu Sultan Abdlazize arzetmi,
Padiah da hi bekletmeksizin kendisini huzuruna kabul etmiti.
Aa yukar protokol d saylan bu kabul olaynn sebebi
vard: Sultan Abdlaziz, Mithat Paanm vaktiyle Tuna valiliin
de olduu gibi bu sefer de Badat valiliinde byk ve deerli
hizmetler grdn renmiti. lkenin belirli bir blgesini ksa
saylacak bir zamanda bylesine kalkndran ve bayndr br hale
getiren bu deerli vezirin Badat valiliinden istifa ederek stan
bula dnmesine zlm, daha sonra Mahmut Nedim Paahn
kkrtmas sonucu onu Halepte tutuklatmay bile emretmiti.
Ancak, araya giren baz saray mensuplarnn onun tarafm tutma
s suretiyle, sonradan bu emrini geri almt.
Mithat Paa, stanbula geldiinde, yukarda belirtildii ze
re, Mahmut Nedim Paanm gnderdii haberi gznnde tutarak
bir sre saraya gitmemiti. Edirne valiliine tayin olunduu halde
oraya gidiini de geciktirmii Sadrazam iyice kukulandrdmdan, Mahmut Nedim Paa, Mabeyne bir tezkere yollayarak Edir
nenin o zamanki nemli durumunu hatrlatm, Mithat Paa gibi
Rumelide hizmetleri gemi, tannm ve sevilmi bir vezirin va
kit geirmeden grevinin bana gitrnesi iin padiah hazretleri
nin irdesi istirham edilmi ve drt gzle bekledi bu emir ve
iradeyi abucak kartmt.
?jtn bu olup bitenlerden Sultan Abdlaziz Han, Mahmut
Nedim Paann Mithat Paay Edirneye niin tayin ettirdiini ve
gitmesi iin neden bu kadar tel gsterdiini sezinlemiti. Halkm
ve lke ileri gelenlerinin bir sredir ondan hi memnun olmadk
larn renmi ve kendiiini sadrazamlktan uzaklatrmay zih
ninde kararlatrmt.
Btn bu olup bitenlerden dolaydr ki perembe gn sara
ya gelen ve huzuruna giren Mi that Paay olaanst bir iltifatla
karlam ve kendisine yle sitem etmiti:

Paa, Badat valiliind(in istifa ettiiniz iin size gerekten

ok gcenmitim. Fakat, sonradan bu ayrlnzn iyzn
445

YEN OSMANLILAR TARH

rendim, bu sefer de istifanz kabul ettiim iin canm skld.

Sonra, onun Badat'ta yapt hayrl ve verimli ileri bir sa
yarak kendisini vm, nihayet sz sadrazam Mahmut Nedim
Paa'ya getirmiti. Paa'mn memleket ve millet iin gittike daha
zararl olan tutum ve davranlarndan memnun bulunmadn
aklam, onu artk grevinden uzaklatrma zamanmn geldii
hakkndaki kanaatini belli etmiti.
Mithat Paa, bahse hi bir ekilde ahsiyet kartrmayarak
ve hele Mahmut Nedim Paamn bir dmam olduu iin
aleyhinde bulunmaya tenezzl etmeyerek lkenin son zamanlar
daki durumundan ve bu durumun daha da ktye gidiinden i
kyette bulunmutu. Aklad ve anlatt konular gerekten
zc ve doruydu. Bir gerek de vard ki bunlarm hepsinin sebepisinin Sadrazam olduunu herkes biliyordu.
Padiahla vezirin konumalar uzun srmt. Bir vezirin
hkmdarn huzurunda, bir ziyareti olarak, bu kadar uzun za
man kald pek grlmemiti. Ayrlacaklar srada. Sultan Abdlaziz:
Buy'runuz, bu akam istirahat ediniz, yann yine grece
iz, diyerek Sadrazamlk makamna kendisini getireceii belirt
miti.
Mithat Paa'mn Mabeyn'den kp arabasna binerek evine
doru yollanmasmdan be dakika sonra, bamabeynci Hurit Bey
de ifte bir saray kayna binerek Bebeke, Mahmut Nedim
Paamn yalsna gitmiti. Grevi, sadrazamhk mhrn ondan
istemek, yani azledilmi olduunu bildirmekti.
Gerekten Hurit Bey, Mahmut Nedim Paa'dan mhr al
m, nce saraya getirmi, sonra bir faytona binerek gtrp Mit
hat Paaya teslim etmiti.
Yanyah Nuri Efendinin; stikblimiz emindir; nk Mah
mut Nedim Paamn tantana-i ks-i ikbli darbe-i b-i Mithatle
zevle karndir, szlerini syledii anda idi ki zaptiye memurla
rndan Fesi Arif admda biri, merdivenleri ikier er basamak
birden karak:
Mjde, mjde!.. Mithat Paa sadrazam oldu!. diye hay
krarak kendini odann iine atmt.
Fakat bu Fesi Arif, zabta tarafmdan Mithat Paa'nm ko
446

yeni

OSMANLILAR TARH

nan gzetlemekle grevlendirilmi biri olduundan, onun bu

szlerine ilk anda inanmam, hatta arkadalara:
Dikkatli ve ihtiyatl olalm; bu adam belki de Mahmut
Nedim Paa tarafmdan zel olarak gnderilmitir. Adamn niyeti
bu haberin bizler zerinde yapaca etkiyi renip kendisine ilet
mek olabilir, demekten kendimi alamamtm.
Bunun zerine. Kzm Bey, fkeyle herifin zerine jriirm,
kulaklarndan yakalayarak;
Melun, bizi de kndeden atmaya m geldin? diye olanca
kuvvetiyle sarsmaya balamt. Adamcaz, hem can acsyla in
liyor, hem de yemin billhlar ederek anlatmaya alyordu. Bir
saat kadar nce bamabeynci Hurit Bey, Mithat Paa'nm kona
na gelmi, kendisini tebrik edip Sadrazam olduunu bildirmi,
mhr teslim edip gitmiti. O,anda paann konann ii ailenin
sevin lklan ile n n tyordu. sterlerse bir adam gnde
rip durumu yerinde grdrebilirlerdi. Biare adam, bunlan sy
lemekle de yetinmiyor:
Gnderdiiniz adam gidip gelinceye kadar beni burada bir
odada hapsedin, yalansa istediinizi yapn, diyordu.
Kzm Beyin fkesi gemi, adamcaz brakmt ki kap
nn nnde bir arabann durduu ve ardndan da kapnn aln
d iitildi. Yukarya acele acele bir ka kii kmaktayd. Hepi
miz merak ve heyecanla odann kapsna ylmtk. Merdiven
banda zaptiye mdr muavini Sleyman Bey (1) ok mutlu ve
gler bir yzle belirdi.
Hepimiz kendisini sevgi ve heyecanla karladk. Paa, odaya
girdikten sonra Mithat Paanm sadrazaml mjdesini verdi.
Hurit Bey, sadrazamlk mhrn getirdii vakit kendi Paann
yannda bulunuyormu; bizim Nazr Paann emriyle tutuklu bu
lunduumuzu da daha nce kendisine sylemi imi. Mithat Pa
a, mhr aldktan sonra kendisine ricada bulunmu, hemen bizleri bulmasn ve alp konana getirmesini istemi. Bizi urada
burada arayp nihayet bulan Sleyman Bey;
(1) Padiahmz Sultan Reat hazretlerinin hamaheyncis Ltfi Beyefendinin babas rahmetli Sleyman Paa (Eserin yazarnn notu.) Ltfi
Simav Beyin anlan da <^Osmanh Saraynn Son Gnlerim ad al
tnda Hrriyet Yaynlan tarafndan yaynlanmtr. .K.
447

YEN OSMANLILAR TARIHt

Hemen hazrlann, aada araba bekliyor, dedi.

Birlikte arabaya bindik, Mithat Paann konana gittik.
Paa, selmlk blmnden harem dairesine gemek zere,
sofaya km bulunmaktayd. ten ve candan gelen duygularla
kendisini tebrik ettik. O da neeliydi. Bizimle akalat:
Sizleri kurtarmak iin ite sadrazam olduk, szleriyle
bize iltifatta bulundu.
Yorgundu. Rahatsz etmemek iin ksa bir sre sonra yann
dan ayrldk.
Ertesi gn, cuma olduu halde (1) detlere aykr olarak Bbl almt (2). leden nce, btn hkmet yeleri orada
toplanmlar, biraz sonra da yeni sadrazam Mithat Paa Padiah
hazretlerinin hatt hmayunu ile gelmiti.
Sirkeeiden Bblye kadar uzanan caddenin o gnk enlii
ve kalabal denilebilir ki stanbul'da ne ondan nce, ne de
ondan sonra bir daha grlmtr. Binlerce medrese rencisi,
binlerce dier okul rencileri, mslman olmayan aznlklarn
renci ve retmenleri hep birlikte caddenin bir tarafnda yer
almlar; teki tarafnda da iki dizi halinde askerler sralanmt.
Kalabalk yle youndu ki, ortalk ine atlsa yere dmeyecek
durumdayd. Cadde, ancak ortasndan bir atimm geebilecei
oranda daralmt. Herkes gerek bir bayram havas iinde bir
birini kutluyor, heyecanlarn yenemiyenler, hi tanmadklar
halde kucaklap pyorlard. Artk orada tamdk tanmadk
diye bir kavram yoktu. O anda herkes birbirinin dostu, kardei,
kader arkada olmutu.
Mithat Paa, Dolmabahe Sarayndan, bir saray kay ile
Sirkeci rhtmna gelmi; oradan ^yine sarayn has ahrndan
yollanm bir ata binerek Bblye doru ar ar ilerlemeye
balamt. Halk, hep bir azdan: Maallh; Allah seni millete
ve memlekete balasn.. diye haykryor. Paaya alk tutuyordu.
Ertesi gn, srgnde bulunan Hseyin Avni, irvanlzade
Rt ve eski zaptiye nazr Hsn paalarn affolunduklar iln
(1) Bilindii gibi, Trkiyede, 1935 ylna kadar, resm tatil gnleri cu
ma idi. . K.
(2) Bbzl, daha nce bir kere de, Yusuf Kmil Paamn sadrazamla
getirildii gn yine byle cumada almt (Eserin yazarnn notu.)

448

YEN OSMANLILAR TAHffl

edildi. stanbul'dan uzaklatrlmak suretiyle taraya tayin olun

mu baz vezirlerin grevleri de tekrar stanbula alnd. Bu arada
Rasim ve Cevdet paalar da ark Karahisardan getirtildiler. irvanlzade Rt Paa Evkaf Nazrl'na, Cevdet Paa da Maarif
Nazrlna tayin olundu (1). Daha nceleri kendinden sz edilen
Paris elisi, Mustafa Reit Paann olu Cemil Paa Hariciye Nazrlna getirildi. zmir valilii ile stanbuldan uzaklatrlm
olan Sadk Paa da maliye nazn oldu.
Bu arada zmirde ve Selnikte numune olarak kurulmu
Mahkeme-i Kebire-i Merkeziye 1er, lzumsuz ve faydasz gr
lerek lvedildii iin, ben de Mahmut Nedim Paann bana ltfu
olan mahkeme baktipliinden kurtulmu oldum.
Mithat Paanm i bana gelir gelmez bu ilk icraat, bir s
redir tam bir kaynama halinde bulunan kamu oyunu olduka
huzur ve rahata kavuturdu. stanbulda olduu gibi vilyetlerde
de yeniden gven ve dzen kuruldu. nk, gerekten lgnca de
nilecek bir tarzda, hemen her gn bir vilyetten tekine vali atan
malar yznden, buralarda artk i grme imkn kalmam,
herkes yarnnn mitsiz olduundan alma istek ve glerini de
yitirmiti.
Mithat Paanm seksen gnden ibaret olan bu ilk sadrazam
lk dnemi denilebilir ki Osmanl devletinde bu makam igal
eden devlet adamlarndan pek aznn karlat zorluklar ve k
mazlarla doludur. nk, Mahmut Nedim Paa devlet mekaniz
masnn hemen btn arklarn zedelemi, ilemez hale getir
miti.
Bir kere, stanbulun o zamanki nl bankerlerinden Kek
Olu Agob arachyle, Avrupa'dan on milyon liralk bor almak,
daha l Paa'mn yerine geer gemez yapt ilk i olmutu.
Devletin otuz milyona yakn olan btesi, zaten her yl iki bu
uk milyon kadar bir ak verdii halde, bu yeni borcun faizleri
nin de eklenmesiyle bu ak buuk milyonu amt. Bu yzden
maliye ileri byk bir bunalm iindeydi. Halk, yeni hkmet(1) Cevdet Paa, Mithat Paamn bu iyiliine kemlikle karlk verecek,
ileride kinci Abdlhamit zamannda, Yldz Saraynda kurulan mah
kemede Mithat Paay yarglayacak ve onu lme mahkm eden
kiiler arasnda yer alacaktr. . K.
449

f/23

YEN OSMAM.ILAK TARH

ten, zellikle o yeni hkmetin bakan bulunan Mithat Paadan

tekilerin yannda ncelikle bu maliye iinin haline yoluna
konulmasn bekliyordu. Bylelikle lkede kendini derinden deri
ne hissettiren ekonomik bunalmlara da bir son verilmesini istiyor
ve umuyordu.
Mahmut Nedim Paa, bte hazrlatma iinde, bir hkmet
bakanma hi de yakmayacak irkin tutumlarda bulunmu,
Bbl'de zel bir komisyon kurdurup bu komisyona hazrlatt
1872 yl btesinde geUr ve giderleri dayanaksz olarak denk
gsterttikten baka, yarm milyondan fazla da gelir fazlas kart
mt. Aslnda bu hesap, dpedz yalan ve yanlt. Ama, o bu su
unu, herkesten fazla korktuu. Padiaha sezdirmemek iin saraya
normal tahsisatnn dnda yz bin lira da ayn bir para yar
dmnda bulunmutu. Bu rvetten baka ey deildi. in daha
da garip taraf vard. Gya gelir fazlas olan o yanm milyonun
350 bin liras ile de ngiltereye bir sava gemisi smarlanmt.
Bu sava gemisi mehur Mesudiye zrhlsdr ki, tabiatyla tak
sitleri zamannda denemediinden, ngiltere onu satla kar
mt. Yine, garip bir tesadftr; bu satlma olay da Mahmut Ne
dim Paa'nm ikinci sadrazaml zamanna rastlamt. Yani, bu
ne yaptn bilmez devlet adam, ilk seferinde giritii veballi ve
aslsz bir iin sorumluluundan kurtulamam, ikinci seferinde
btn heybetiyle gelip omuzlarna kmt.
Hele Mahmut Nedim Paanm, temelleri tamamyle uydurma
birtakm hesaplara dayal bulunan bte denklii, o yl alman ye
ni borlarla bsbtn dzenini yitirmi ve yukarda belirtildii
gibi ak buuk milyonu gemiti. in dndrc tarafla
rndan biri de udur. Mahmut Nedim Paanm bte slhat iin
kurduu komisyonun yeleri o zamann en sekin devlet adamla
rndan saylan Saffet, Kni ve Cevdet paalardan meydana gel
mekteydi. Bu paalarn, alt komisyon almalarn nasl olup da
onayladklarm anlamak dorusu gerekten gtr.
te, Mithat Paa, byle hayli bir bte ile devlet hzinesi
nin para yerine hava ile dolu bulunduu bir dnemde sadrazam
lk grevine gelmiti. i inceletip korkun gerei anlaynca de
rin bir aknla dm, uzunca bir sre ne yapacam kestiremeden ylece kalakalmt.
Kabine ie el koymu, meseleyi enine boyuna mzakere et
450

TENt OSMANLILAK TARHt

miti. te yandan, Avrupa'dan alnm bor paradan yz bin lira

snn nereye harcand konusunda en kk bir bilgi ve belge
yoktu. Bunun zerine, ad geen komisyon yelerinin mahkemeye
verilmesi kararna varlm, durum da bir yazyla Padiaha bildi
rilmiti. Padiahn da onaylamas zerine sorumlular Bblye
arlmlar ve hkmet yelerinin nnde sorguya ekilmilerdi.
Sonunda, komisyon yeleri yz bin lirann harcanma yerini gs
terememi, bunun kendi zimmetlerinde olduunu kabullenmiler
di. Neticede, kendilerine lyk grlen ceza yine de ok hafifti:
Baka bir ilem grmeyecekler, sadece bu paray devlete iade
edeceklerdi.
Ancak, iin baka bir yn vard. Bu yz bin lirann, saray
masraflarna yardm olarak peinen mabeyne gnderilen para ol
duu anlalnca iler atallamt.
imdi, kar taraf ortaya byk bir silhla kmt. Aslnda,
bu yz bin lirann stnde durulmamas gerekirken, yeni hk
metin, daha dorusu Mithat Paann bunu srarla takip etmesinin
zel bir amac vard; Paa saray halkm gznde israfla ve sefahetle sulamak istedii iin bu meseleyi bytyor yollu bir sy
lenti ortaya atlmt. Bylelikle padiah ve saray mensuplar k
krtlacak, yeni sadrazamn aleyhine dntrlecekti.
Mithat Paa, durumu anlaynca Sultan Abdlazizin annesi
Pertevniyal Sultana zel bir mektup yazm, asl bir maksad
bulunmadn bildirmi, durumun Padiaha da iletilmesini istir
ham etmiti. Neticede Padiah, ad geen yz bin lirann saraya
verildiini bildiren ve bu hesabn zerinde durulmasm isteyen
bir yazy Bblye yollam, mesele de kapatlmt. Mesele ka
patlmt ama, bu olay Abdlazizin Mithat Paaya kar besle
dii sempatiyi de bir hamlede sarsmt.
Bunun ilk belirtisi yle olmutu; Mahmut Nedim Paa'nm,
bu yz bin lirann dnda, devlet btesinden kendi cebine ve ya
knlarna aktard daha bir sr para takmts ortaya kmt.
Eski sadrazam bunlarn hemen hepsine de Saray- Hmayun'a
Hizmet gibi bir kulp takmt. Bunlar iyiden iyiye inceleyen ve
gerek olduuna kanaat getiren Mithat Paa'nm yaratltan
sahip bulunduu cesaret ve hamiyet duygusu gerei olarak
Mahmut Nedim Paa'nm yakasn kolay kolay brakmayaca an
lalmt. Bundan dolay, onun byk iyiliklerim gren ve yaltak451

YEN OSMANLILAR TARH

lm bir trl unutamayan Padiah, kendisini Edime valiliine

tayin ettirmi, mahkemeye verilmek belsmdan kurtarmt. Bu
Edirne valilii meselesi Mithat Paa'ya kar bir eit tarziye de
saylabilirdi. nk, Mahmut Nedim Paa, Edime valiliine tayin
ettirerek stanbul'dan uzaklatrmaya kalkt
Mithat Paaya
sadrazaml kaptrdktan baka o yere imdi kendi gidiyordu.
Geri, onun en byk dman bildii Mithat Paann bu Edir
neye tayin konusunda hi bir rol yoktu; ona kalsayd, deil bir
valilie yollamak, kendisini derhal mahkemeye verecekti. Bu tayin
iini, srf eski sadrazamn kommak iin Padiah dnmt.
Fakat, Mahmut Nedim Paa, her eye ramen, bu grevlendirme
yi kendine bir hakaret olarak kabul etmekteydi.

Namk Kemal Gelibolu'ya Gidiyor

Mithat Paa, Namk Kemalin Geliboluya gitmesini faydah
gryordu. uras muhakkak ki, kendi bu faydaya inanmyordu.
Ancak, evresindeki baz kimselerin ve dostlarmm bu konudaki
iyi niyetli gzken srarlarna malp olmu, ya da malp
olmay gerekli bulmutu.
Mithat Paa, Namk Kemal iin istenilen kefillik meselesini
resmen kendi stne aldrarak onu bu gaileden kurtard. Sonu
olarak, Namk Kemal, 1872 yl eyll aynn yirmi altnc perem
be gn, Geliboluya gitmek zere stanbuldan ayrld. Bu ayr
lta yeni hkmetin de gitmesi iin yapt srarlarn nemli bir
rol vardr.
Ertesi sabah, nl vatanseverin bindii vapur Gelibolu nle
rinde demirledi. Biz de kendisiyle birlikte idik. ehrin ileri gelen
memurlar, eraf ve teki hatrl kiileri kendisini karlamak
zere sahilde bekliyorlard. Hep birlikte kyya ktk.
O gn ilk iimiz olarak Yazczade Mehmet Efendinin trbe
sini ziyaret ettik. nk, Gelibolu'nun deimez bir gelenei imi,
oraya ilk gelenler mutlaka buray ziyaret ederlermi. Biz de buna
uymakta bir saknca grmedik. Bana kalsayd ve hele o zaman Ge
libolu mevlevihanesinin eyhi bulunan sekin mevlevilerden H
samettin Efendi'nin ar rica ve srarlar olmasayd, kasabann
garip grdm bu geleneini uygulamaktan Namk Kemali menederdim. nk, blgenin en byk idare mirliine tayin olun
mu bir kimsenin, daha hkmetteki resm grevine balamadan
452

YENt OSMANLILAK TARH

bir trbeye gitmesi hi de ho bir ey deildi. Kald ki trbeyi zi

yaret, etmeden nce daha baka zel protokol kurallar da var
m: Binann bitiiindeki hamamda bir gzel ykanmak ve boy
abdesti almak da gerekliymi. Bereket versin ki, Namk Kemal,
kendisine yaplan bu ikinci teklifi kabul etmeyi yersiz ve gereksiz
grd.
Trbede Yazczadenin bizzat kendi elyazsyle yazl olin n
l eseri Muhammediye sini de ziyaret ettik. Eserin yazar kitabmdaki baz msrlar izmiti, dolaysyle bunlar okunamaz hale
gelmiti. Fakat, halkn bo inanlarna bakn ki onlar buna da bir
kulp takmlard; st izili olan bu msrlann kendilerine zg
birtakm srlar vard ve bu srlarda birtakm kerametler gizliydi.
Biz ne byle bir srra, ne de onun kerametine inandmz iin
yle bir bakp geitirdik. Belliydi ki eserin sahibi onlar been
memi ve karalamt, ite o kadir. Lkin siz gelin de bunu halka
anlatn!..
Yazczadenin trbesinde eskilerin Rk'a dedikleri yaz e
idiyle yazlm bir murakka (1) aslyd. Bu yaz, sanki elik bir
kalemle izilmi gibi, son derece salam ve zamana meydan okur
bir grntdeydi.
Her neyse, bu ziyaret angaryalarn tamamladktan sonra mu
tasarrf iin hazrlanm bulunan konaa gittik. Bu konak btn
Gelibolu dolaylarn kapsayan bir grnme sahip, denizden ol
duka yksekte bir yalyd. Eskiden burada Fransz konsolosu
oturmaktaym. Biz gelmeden ksa bir sre nce o grevinden ay
rlp lkesine dnnce halk, bu yapy mutasarrf kona haline
getirmi.
te, Namk Kemal, sabah - akam doann iki iirsel tablo
sunu ufuklara izen gn douunu ve gn batn o yalnm pen
ceresinden uzun uzun seyreder, derin hayllere ve dncelere
dalar, sonra bunla:rn rnlerini eser halinde ortaya koyard. Sa
nat, belirli eserlerinin bir ksmn ya burada yazp tamamla
m, ya da temellerini atmtr. nlii Gelibolu tasvirlerinden baka
Osmanh Tarihi (2) adl eserini de burada kaleme almaya ba(1) Birbirlerine yaptmlardk kalnlatvnhp settletirilmis zel ktlar
stne yazl, hattatlk hneri tayan ssl yazlara verilen ad. .K.
(2) Namk Kemalin Osmanl Tarihim Hrriyet Yaynlar Tarih DizsiT>nde yaynlanmtr. . K.

453

YEN OSMANLILAB TARHt

lamtr. Gelibolu ki, Osmanllann Rumeli yakasndaki ilk kprbalar idi ve burada o kprbalarm ilk tutanlann mezarlar
vard; Namk Kemal, elbette en ok bu memleket kesinden duy
gulanacakt. Zaten, bunun sonucudur ki, sonralar oraya gml
mesini vasiyet edecektir.
Bir hafta kadar Namk Kemalle birlikte Gelibolu'da kaldm.
Sonra onu, grevi ve sevdii halkla ba baa brakarak stanbula
dndm. Niyetim yeniden asl mesleim olan basma ynelmekti.
Tamamyle kendimin olan bir gazete karmay tisarlyordum.
stanbuldan ayrlmadan nce Sirc adl bir gazete karmak iin
ilgili makama bavurmutum. Bmun gerekli ilemleri hemen he
men tamamlanm, sadece matbuat kaleminden izin tezkeresinin
yazlmas kalmt. Fakat daha nce Ahmet Mithat Efendinin iz
nini alarak yaynlam olduu Devir adndaki gazete henz ilk
saysndan sonra kapatldndan bizim Sirc alevlendirmemize
msaade edilmemiti (1).
Dolaysyle stanbula dner dnmez, vaktiyle ir Efendi
adnda birinin salt tarm konularna zg olarak kanp sonra yaatamad gazeteyi siyas yayn organ haline getirerek iki yl iin
kiraladm.
Bu gazete, o zamana gre, tam anlamyle bir muhalefet gaze
tesi tarznda yaymlanyordu. indeki yazlar batan baa h
kmetin icraatm ac bir dille eletirmekteydi. Bundan dolay,
halk tarafndan ok tutulmutu.
Dorusu hkmet de kendini yerdirmek iin deta elinden
gelen frsat karmamaktayd. Benim Geliboludan dnmden
on be gn kadar sonra Mithat Paa, dmanlarmn ve saraym
entrikalarna kurban giderek sadrazamlk makamndan ayrlm,
yerine Mtercim Rt Paa getirilmiti.
Mithat Paann sadrazamlktan ayrl iin iki sebep gste
rilebilir; Bunlardan birincisi, Mahmut Nedim Paa'nm u mehur
yz bin lira meselesi yznden, saraya menfi telkinlerde bulunup
alttan alta fesatlar srtmesi ve Padiahn bmlarm etkisi altn
da kalp ksa zamanda ondan yz evirmesidir.
(1) Sirc kelimesi kandil anlamna gelmektedir. Yazar, alevlendirmek
szn kullanarak kelime oyunu yapyor. .K.

454

YENt OSMANLILAR TARH

kincisi ise, Msr Hdivi smail Paa'nm d borlanma ya

pabilmesi iin. Sultan Abdlazizden ferman koparmakta gster
dii srardr. Sultan Abdlaziz, evresinin basksyla bu ferman
vermeye raz olmu, fakat sadrazam Mithat Paa buna iddetle
kar koymutur. Padiah, Benim emrim nasl olur da yerine ge
tirilmez? diye direnirken Mithat Paa kendisine u cevab ver
mitir;

Padiahm, elbette ki sizin emrinizi dinlemekle ykmljim. Ancak, Msr Hdivine bu izni vermek bu iilkpTiin mutlaka
elimizden kmasna yol aacaktr. Yarn bu adam borcunu de
yemeyecek, kendisine bor veren Avrupa devletleri ise bunu fr
sat bilip oray igl edecekler, devletin bana byk dertler a
lacaktr.
Bmun zerine, Sultan Abdlaziz, verdii emri geri alemayacan, hi olmazsa yapt vaadin bir mnasip zamana braklma
s yolunda ikinci bir ferman gndermesinin uygun olacam sy
lemi, Mithat Paa da bunu kabul etmitir. Denildii gibi Padiah,
Hdiv smail Paaya, kendisine verdii izni geri almadm, ancak
bunun ileride uygulanmasn istediini bildiren yeni bir ferman
yazm, bu ferman zel bir vapurla mabeyn ktiplerinden Hilmi
Efendi eliyle Msr'a gnderilmitir, te yandan smail Paa, ke
sin olmayan ve belirsiz bir zamana dnk bulunan bu ferman ka
bul etmemitir. Hilmi Efendi, durumu telgrafla saraya bildirince
bu sefer Abdlaziz Han, kesin ve hemen geerli ikinci ferman
yollamtr. Bu davran, Osmanl devletinin an ve erefini zedelejci olduu gibi, Mithat Paanm kendi kiilii iin de ar bir
darbe olmutur.
zmit Demir3^olunun Almas
Mithat Paa, o sralarda, bir yldr yapmna balanm s
tanbul - zmit demiryolunun nasl yrtlmekte olduunu yakn
dan incelemek zere zmite gitmiti. Yannda Nafia (bayndrlk)
nazr Ethem Paa, daha baka birka nazr da vard. Ancak, bu
gidi bir al treni iin deildi. Belki, her yerde olduu gibi,
yaklaan al treninin hazrlklarn da gzden geirmek iin
yaplm kk bir geziydi. nk, al treninin, memleketin
455

YEN OSMANLILAR TARH

hkmdarnn izni alndktan sonra, isterse kedisinin de huzu

runda, yaplacan elbette Mithat Paa da bilirdi.
Ancak, ne var ki zaten Padiahn sadrazama fkeli bulundu
unu bilen, bundan yararlanmay ngren baz fesatlar durumu
Sultan Abdlaziz Han'a son derece mbalal aksettirmiler, ken
disinin Paaya kar duyduu bu fkeyi arttrmlard. zmite gi
dip geliinin ertesi gn Mithat Paa, makamnda devlet ileriyle
megulken, saraydan bir grevli kagelmi, mhr istemiti.
Mithat Paa, sknetle mhr teslim etmi, sonra da kalkp evine
yollanmt.
Bu zmit seyahati, sadrazamn azli iin hem basit, hem de
gln bir bahane idi. Mithat Paann yerine Mtercim Rt
Paa sadrazamla getirildi. Ancak, o da bu grevde drt aydan
fazla kalamayacakt; nk Mahmut Nedim. Paanm gizli fesat
lan srp gidiyor, l Paa zamannda ona dokunmaktan ekinen
Padiah, imdi bir yl iinde drt sadrazam deitirerek ken
dini milletin gznde harcyordu. Bu tutumu ise be yl son
raki kt kaderinin evresinde rlen alardan baka bir ey de
ildi.
Mithat Paanm, devlet mekanizmasn bilgili ve gl elle
rine alnn stnden daha ay bile gemeden, byle birdenbire
azledilmesi, halk zerinde son derece kt bir etki yaratmt.
Halk ynlar, ses karamamakla birlikte derin bir mitsizlie
ve yese gmlmt.
Olaydan en. fazla kukulanan ve bunu aka belirten, o za
manlar gerekten ok hamiyetli genler olarak n yapan, med^
rese rencileriydi. Bunlar yer yer, bek bek toplanyor, gste
rilere girimek iin hazrlanyorlard. Ancak, hocalarnn kendile
rini u bunalml gnlerde byle davranlara girmemeleri yolun
daki uzun nasihatlar biraz teskin etmiti. Bir de, o gnlerde sa
yca ok azdlar. nk aylar iinde bulunuluyordu ve
rencilerin onda dokuzu det olduu zere memleketin drt
kesine dalmlard. Durum byle olmasayd, sonu her halde
ok ar davranlara kadar uzanabilirdi. Nitekim, bmdan yl
sonra, Mahmut Nedim Paann sadrazamlktan ikinci defa d
rlme Jne, onlarn btn stanbulu kaplayan ayaklanmalar
sebep olacaktr.
456

YENt OSMANLILAR TARH

Benim Hadika (1) adl gazetemin yaymlanmas bu sralara

rastlar. te yandan, Mahmut Nedim Paa zamannda kapatlm
olan bret, Mithat Paa zamannda yeniden yaynlanmaya balar
mt. Namk Kemal Geliboludan hem brete, hem de benim
Hadika'ma yazlar gnderiyordu. bretteki yazlarmda (b.m.) harf
lerini, benim gazetemdeki yazlarnda ise (n.k.) harflerini imza
olarak kullanyordu. Biri ba muharrirsin, teki Namk Kemalin ilk harfleriydi. Devlet memuru olduu iin, Nmk Kemal
imzasn aka kullanmyordu ama, herkes ateli havasndan ve
sekin slbundan bu yazlarn kimin olduunu anlyordu. Dolaysyle, bizim iki gazetemiz teki btn gazeteleri glgelemeye
balamt. O sralarda stanbul'un teki gazetelerinin bata ge
lenleri: Ali Efendi'nin kard Basiret ile, genellikle hkmeti
destekleyen Hakayk-ul Vekaayi ve krk yllk Ceride-i Havadisti.
Hakayk, kelimenin tam anlamyla, satlm bir yayn organyd.
Mahmut Nedim Paa iktidarda iken devaml ondan para alrd.
Ondan sonra da Msr Hdivi smail Paa tarafndan beslenmeye
balanmt. Basiret, bamsz bir gazete grntsndeydi. Geri
Alman-Fransz savanda Almanya tarafn tutan yazlar yazd
iin savan bitiminden sonra Bismark tarafndan Almanya'
ya davet edilmi, bir ay arlanm, kendisine o zamana gre en
iyisinden matbaa makineleri de hediye edilmiti; fakat her eye
ramen belirli bir okuyucusu yoktu; kendi yayla kavrulmaya
alyordu. Ceride-i Havadise gelince; bu zaten yar resm, yan
husus karakter tayan bir gazeteydi. O yzden hemen hemen
hi okunmuyordu.
Geliboluda Sokak Kpekleri Olay
Namk Kemalin Gelibolu'ya gittii ilk gnlerde birka olay
meydana gelmiti. ehirde nce bir kadn, sonra bir ocuk kuduz
kpekler tarafndan srlm, biarelerin her ikisi de kudurarak
feci ekilde can vermilerdi.
Birinci olayda ben, daha oadaydm. Geri kuduz kpek, halk
tarafndan bulunup ldrlmt ama, hayvan daha nce baka
kpekleri de dalam olduundan kuduz olaylar birbirini izleyip
duruyordu.
{1) Bahe, gzel aalarla ssl koru anlamna. .K.
457

YEN OSMANLILAB TAKtHt

Namk Kemal, bu duruma son vermek iin mmkn oldu

u kadar nsan bir are bulmutu: Kpeklerin erkeklerini ve
diilerini ayrtarak bunlarn bir ksmn, Gelibolunun st tcirafmda tamamiyle bo bir arazi olan Kalata'ya, teki ksmn da
kar kydaki Lapseki kasabasna yollatmt. Bylelikle onlar
ldrmeksizin, tabi bir yolla soylarn sndrmeyi daha uygtm
bulmutu (1).
Ne var ki bu olay, hi aklda olmayan baz problemlere sebep
olmutu. Mehur Kayserili Ahmet Paa, On ki Adalar (2) ordu
mfettii olarak, anakkalede oturmaktayd. Bu zat, Namk Ke
malin kpekleri Lapsekiye gndermi olmasn kendisi iin ar
bir hakaret saym, durumu stanbula ikyet etmiti. Bunun
zerine, zamanm sadrazam Mtercim Rt Paa, olay incelet
mi, fakat konunun ciddi bir ynn grmedii iin Kayserili
Ahmet Paann ikyeti ile ilgilenmemiti. Ahmet Paa, sadra
zamdan fayda gelmediini grnce, bu sefer padiahn annesi
Pertevniyal Sultana bavurmu, onun ie karmasyla Namk Ke
mali Gelibolu'daki memuriyetinden azlettirmiti (3).
(1) Namk Kemal ilk genlii ile ocukluktan kurtulma yalan ara
snda bykbahas Ahdlltif Paja ile Karsta bulunurken, bir gn
baz memurlarla birlikte ava gitmi, bir karaca vurmutu. Koup
vurduu hayvantn yanma varnca da onun gebe ve dourmak zere
olduunu grmt. Kurun yiyen hayvan, can acsyla debelenirken,
o sarsnt arasnda yavrusunu yarya yarya dourmutu. Karaca,
hem can ekiiyor, hem de yavruyu yalamaya alyordu. Bunu g
ren Namk Kemal hkrarak alam, bir daha da avlanmaya tvbe
etmiti. Ondan sonra ise hayvanlara kar daima derin bir acma
duygusu beslemiti. $.K.
(2) Metinde tCizair-i Bahr-i Sefidr olarak gemektedir. Egede, bata
Midilli ve Rodos olmak zere on iki byk ada ile teki daha k
kleri imparatorluk zamannda bir vilyet idaresi altnda birleti
rilmi ve bu adla anlmt. Elimizden kmadan ksa bir sre nce
bunaro *On ki Adalar^, denilmeye balanmt. .K.
(3) stanbulda, Aksaraydaki camiyi ve yanndaki olculu yaptran sul
tan. Pertevniyal Sultan, bir padiah annesi olarak, son dnemde
devlet ve hkmet ilerine az da olsa karan tek kadndr. Bu
gnk Pertt 'Tniyal Lisesi, onun yaptrd okulun yerine kurulmu
tur, bu yzden onun adn, tamaktadr. . K.
458

YEN OSMANLILAR TARH

Bu durum Namk Kemalin camna minnetti. Azli haberini alr

almaz hemen tasn taram toplayp stanbul'a gelmi ve brete
yeniden imzasyla yazlar yazmaya balamt. Onun olgunluk a
nn en gzel rnleri olan ve ok yaygn konulan kapsayan en
gzel makaleleri ite bu dnemde yazm olduklardr ki, bunla
rn pek ou sonradan okul ve edebiyat kitaplarmda yer almtr.
Namk Kemal, stanbula geldikten sonra, yeniden basn haya
tna girdiini, ibret gazetesinde kan u yazsyle kamuoyuna
aklamt;

Ben, kendimi sadece vatana hizmet etmek iin bu dnyaya

gelmi bilenlerdenim. Vatana hizmet etmek iin en elverili yol
lardan biri de gazeteciliktir. Bmdan dolay, ben, elim kalem tut
maya balad gnden itibaren, kendimi bu yola adanumdr.
Gazetecilie baladm Uk zamanlar bu meslekte beni en
zen ve yoran nokta, duygu ve dncelerimi olduu gibi aktaramayp onlan gizlemeye almak ve bunun sonucu olarak durmakszm vicdanmla didimekti. Herhangi bir fikri biraz belirli
btr dozda sylediim zaman ise daima knanmaktan, hrpalanmak
tan baka elime bir ey gemezdi.
Yayma baladm ilk zamanlar, devletten hi bir yardm gr
meyen bir gazetenin masraf defterlerini grenler, herhalde beni
srf basma masraf vermek iin yaz yazmaya merak salm bir
adam gzyle grmlerdir. Zaman olmutur ki bu memlekette
bir gazetenin gnde sadece 60 nsha bast da grlmtr (1).
Fakat, gariptir ki, bu adam yani ben byle zamanlarda bile
gazetenin bamdan ayrlmay akima getirmemitir (2).
Garip bir haldir ki, devlet gazetelere nemli bir gzle bak
maya baladktan sonra, halk da bunlann nemli eyler olduu
nu an lam ve lgisini artrmtr. Daha ksa bir sre nce yz
nshay son snr olarak kabul eden kalem sahipleri, bugn
(1) Rahmetli Agh Efendinin kard Tercman- Ahvl kastediliyor.
Bu gazete ilk zamanlar iki bin satarken, sonralar satts azala azala
60a kadar dmt (Eserin ya-.zarnn notu.)
(2) Namk Kemalden baka, maarif nezareti ktiplerinden ve rahmetli
Kemal Paamn yetitirdii deerli genlerden Haan Suphi ve
Mirat adl dergiyi karan Refik Bey de o tarihte Tercman-
Ahvle para almakszn yaz yazmaktaydlar (Eserin yazarnn notu.)
459

yeni

OSMANLn.AR TARH

bin nshay bile azmsamaktadrlar. Demek ki gazetecilik bizde

de gittike bir meslek halini almakta ve rabet grmektedir (1).
Bugn, artk o dereceye gelinmitir ki bir adam neredeyse
sadece kalemine dayanarak geinmeyi gze alabilecektir (2).
Geri, eski sadrazamlardan l Paa'mn kard kanun kuv
vetindeki kararname, gazetelerin bama kaza ve kader kurunlar
yadrmak iin bir eit mitralyoz nitelii tamaktadr. Bundan
dolay, memleketimizde hi bir gazetenin bugnden yarma kadar
yaamak konusunda hemen hi bir garantisi bulunmamaktadr.
Ama, deU mi k birok genlerimizde bylesine yurt ve ulus ak,
zgrlk duygulan vardr, nasl olursa olsun, onlar her tehlikeyi
ve yoksulluu gze alm durumdadrlar. Bu evk verici tutum
gz nnde tutulursa, elbette gazetecilik konusunda da yarmdan
mitli olmak gerekir.
Kendi hesabm, geimimi daima gazetecilikle salamak arzu
ve emelinde bulunanlardamm. Ama, tutalm ki gazete benim iin
bir geim arac deil de, geimimi engelleyecek bir ara olsun, yi
ne de gazetecilikten el ekmeyi gnlm asl istemez.
Gazete, yle bir eydir ki btn vatam sanki bir dostlar mec
lisi haline getirebilmektedir. ylesine bir dostlar meclisi ki, iin*
de herkesin meramn dinleyebilmek pek mmkn deilse de,
meramlar herkese duyurmak pekl mmkndr ve hatta kolay
dr. Durum bu iken, bir suredir istediim gibi yazamadm, yaz
dklarmda da aciim serbeste kullanamadm iin gerekten
zgnm. Beni byle olmaya, birtakm kimselerin birbirini izle
yen cebir ve zorlamalan mecbur klnutr. ahslarm cebir ve
zorlamalar yamnda temsil ettiim grevin cebir ve zorlamasm.
(1) Rahmetli inasi, Tasvir-i Efkr- kard zaman bin beyz nsha
baslyordu. imdi Ayan meclisi bakam olan Sait Paa hacetleriyle
giritikleri bir tartma sebebiyle, bask says bir misli artmt.
Bu bask says sonra da uzun bir sre devam etti. Namk Kemal za
mannda ayn gazetenin tiraj vakit vakit on bini buldu. Hem de
Tasvir-i Efkr teki gazetelerden daha pahalyd ve nshas altm
paraya satlyordu (Yazarn notu.)
(2) Namk Kemalin bu cmlesi ile, eserin yazarnn yukardaki notu,
Trkiyede gazeteciliin nereden nereye kadar geldiini gsteren
ok belirgin birer belgedir. .K.
460

yeni

OSMANLILAR TARH

zamann artlarnn cebir ve zorlamasn katmak yerinde olur.

Bylelikle, kendi gcmden ok daha stn birka gcn pen
esinde kvrandmdan dolay, sanrm ki yazamamak konusun
daki mazeretimi milletim ve halkm kabul eder. Kald ki o du
rumda ve zamanda bile kendimi yaz ilerinden btnyle ek
mi deildim. mknlarn elverdii kadar yine de yazyordum.
te, imdi yeniden ok sevdiim bu meslee dnm bulun
maktaym, Yaz yazmaktaki gszlm itiraf etmekle birlikte,
yine de bret'in bayazarln zerime alm durumdaym. Ya
pacam i sadece bayazarlkla da kalmayacak, bunun dndaki
teki her trl yazlarla da megl olacam. Grlyor ki alma
alanm ok genitir. Bu yzden elimde olmayarak meydana
gelecek baz kusur ve hatalardan dolay, btn okuyuculardan
imdiden zr dilerim.
breti ilk olarak karmaya baladmz zaman, bir yazmm
balnda stikblimiz Emindir demi ve bu konuyu pekitir
mek iin birka delil de gstermitim. Zaman, bu iddiamn do
ruluuna ok ak seik bir belge daha ilve etti. yle ki:
u son on bir ayda yle bir idare dnemi geirdik ki, tarihi
mizin pek az dnemi bunun kadar bunalmlarla dolu gemitir.
yle ki Rus kazak snglerinin Silivride, svari bayraklar K
tahyada (1) grnd zamanlarda bile bu kadar iddetli buna
lmlar geirmemitik. Devletimiz bu son on bir aylk tehlikeli
dnemi bile yklmadan atlattna gre demek ki, her eye ra
men, ok salam bir yapya sahiptir ve bu yzden imdiki zama
nmz da, geleceimiz de tabiatyle emindir.
unu sylemek ve belirtmek istiyoruz ki znt ve knt
kabiliyeti devletin temel yapsnda deil, olsa olsa o devleti yne
ten adamlardadr. Bununla birlikte, bugn byle kt bir kabi
liyet onlarda bile gze arpmyor. imdi, artk devletin znt
ve kntsn dnp arzulamak kuzeye, dolaysyle devlet
adamlannn ayn duruma gelmesini zlemek de o kuzey devleti
nin taraftarlarna kald.
Bununla birlikte, kimse stikblimiz emindir diye d
nerek bugnk durumdan memnun kalmamaldr. nsanln ama(1) Namk Kemal Msr ordusunun adm
tenezzl etmiyor. . K.
461

dorudan doruya anmaya

YEN OSMANLILAR TARH

c, bir teviye aym daire iinde dnp dolamak deil, daima ve

daima ileriye gitmektir. stikblimizin emin olmas iin bu zonmludur. Kald ki sadece imdiki durummuzun srp gitmesi
bile buna baldr. Ne sylemek istediimi ileride daha etrafl
olarak aklarm.
Kemal
* * *

Namk Kemal, bu yazvsm yaynlad gne kadar, brete

yollad yazlara (b.m.) imzasn kojayordu. Bu yazda ilk defa
adn kullan, halk ve kamu oyunu ok memnun ettiyse de, h
kmet adamlar bundan hi de memnun olmadlar. Hele, sadra
zam Mtercim Rt Paa, Namk Kemalin adn bylece aka
iln etmesinden bj^k tedirginlik duydu.
Hkmet yeleri, bata Sadrazam olmak zere, kukudayd
lar. Ksa bir sre iinde onun mutlaka siyas bir olaya sebep ola
candan korkuyorlard.
Evet, Namk Kemal'in talihi buydu. O gnlerde iktidarda bu
lunan Mtercim Rt Paa, genellikle, siyas zgrle eilimli
bir adamd ve Namk Kemal'i sevmez deildi. Fakat, ite o bile
kendisinden ve yazdklarndan kukulanyor, uygun bir ekilde
susturmay zihninden geiriyordu. yle bir siyas talihi vard ki
Namk Kemal'in, ne zaman millet ve memleket akyla yola ka
cak olsa, onun bu azmini kertmek iin mutlaka karsna y
klmas imknsz birtakm putlar dikilirdi.
Kendisinin gazetecilie olan sevgisi, bir sevgi deil, bir ak
halindeydi. Hele, bu seferki gazeteciliinden hi bir madcU fay
das da olmayacakt. nk, gazetenin imtiyaz sahibi Aleksan Sarrafyan, bret'in btn madd karlarn kendisine, btn her tr
l zararlarn da yazarlara yneltmi, pek egoist ve cimri bir
adamd. Namk Kemal ise, yle bir ruh ve gnl yapsna sahipti
ki yle bir adamdan hesap sormay, hakkm aramay kendi iin
bir tenezzl sayard. Herif, onun bu ynn ok iyi sezinlediin
den, kendisini alabildiine smrr, her karlamalarnda satn
dklnden yaknp dururdu. Artk, bunu tamamyle bir det
haline getirmiti.
Geri bret, bir sre nce drt arkada adna kiralanmt.
Lkin, Mahmut Nedim Paa, gazeteyi drt ay iin kapatnca bu
drt candan arkada birbirinden kopmu, darmadan olmutu.
462

YENt OSMANLILAR TARH

Dolaysyle kiralama olay da kendiliinden hkmsz hale gel

miti. Bxmlardan biri olan ben, ayr bir matbaa kurduum gibi
ayr bir gazete de karmaya balamtm. teki arkadalar ta
raya gitmilerdi. Durum bu hale geldikten sonra, Namk Kemal
iin artk gazeteyi yeniden imtiyaz sahibi adna karmaktn ba
ka yol kalmamt.
bret, kapatlma sresini tamamlamadan krk gn kadar n
ce, yeniden alma ltfuna Mithat Paann sayesinde ulat za
man, Namk Kemal de Gelibolu'ya ayak basmt. Dolaysyla, ga
zetenin yaynlanma imkn belirdii halde, Aleksan Sarrafyan'n
ona yaz yazdracak kimsesi yoktu. lkc Namk Kemal, bundan
dolay imdada yetimi, bretin iyi adn yaatmak iin her hafta
Geliboludan ona drt, be makale gndermiti. Gelibolu muta
sarrflndan azlediliinden sonra ise kalbinin ve vicdannn en
byk sevgilisi olan yayn ve yaz alanna bylelikle yeniden ka
vumutu. Sonu yle zetlenebilir: Namk Kemal iin yazmak ve
mUleti uyarmak krd, yoksa para kazanmak deil.
Yakn bir tand ve iyi bir dostu olarak urasn zellikle be
lirtmek isterim, dnyada, Namk Kemal kadar, paraya nem ver
meyen bir baka insan daha tanm deilimdir.
Bence ok garip den bir gzlemimi de burada aklamaktan
kendimi alamayacam: Sanki bu mbarek adam, paraya son de
rece dkn olan babasyla, yine paraya son derece dkn bulu
nan olu arasnda (1) bir birletirme izgisi tekil ediyordu. Ba
ka bir deyile, babadan gelen para hrsn aynen oluna aktar
m, fakat kendi bu hrstan en kk lde olsun bir pay alma
mt.
Diyojen Gazetesinin Kapatlmas ve Hadika Gazetesi
Teodor Kasap Efendi ki Trkede yaynlanan mizah dergi
lerinin ilk kurucusudur bizde yayn yoluyla hiciv ve mizah yapa
rak lkeye byk hizmetler etrai, yenilikler getirmi, fakat bilin
dii anlamda ciddi bir gazete kurmaya bir trl muvaffak olama
mtr. Kendisini burada hayrla anmay bir bor bilirim.
(1) Namik Kemalin babas Mustafa Asm ve olu Ali Ekrem Bolayr.
(Bu adlar hakknda kitabn sonundaki isimler listesinde bilgi veril~
mistir.)
463

YENt OSMANLILAR TARH

Teodor Kasap Efendi, Diyojen adl mizah dergisini l Paa'nn sadrazamlnn son yllarnda karmaya balamt. Bu ko
nuda bir anm, da anlataym: inasi ld zaman son derece
znt duymu, bu zntm bir yayn organnda dile getirmek
istemitim. Ancak, o zaman byle bir yayn organn bir trl
bulamamtm. Daha aka syleyeyim: Mizah dergisi dndaki
gazetelerden hi biri benim o ksa yazm stunlarna koymaya
cesaret edememilerdi. Bunun zerine, ben, aadaki mektubu
mu Diyojen'de yaynlamak zorunda kalmtm. Teodor Kasap bu
yazm hi ekinmeden ilk kan sayya koymutu. Bu da onun
cesaretini ve hakbilirliini gsteren gzel bir jestti.
inasi'nin lm zerine Diyojende kan ksa mektup-yazmn sureti udur;

Bugnlerde lmnden dolay az ok teessr duyulan (1)

ve daha dorusu aranrsa, bilerek bilmeyerek, memleket iin ka^
yp olarak nitelenen kimseler arasmda sadece bir tanesi vardr ki
gerekten bir kayptr. Diyojen gazetesinin grevi her ne kadar
halb gldrmekse de, onun aracl ile, bu kayba kar btn
lke halknn alamas gerektiini hatrlatmak isterim.
' Maksadm rahmetli inasi'den sz etmektir. Gazetenizi, uzun
uzadya grevi dmda konularla megul etmeye cesaretim yoktur.
Sadece unu sylemekle yetinirim ki, rahmetli inasi zamanm
zn ve milletimizin en byk adam idi. Davamn delillerini baka
yazlarmda gstereceim. Sonra bu kanaatte yalnz da deilim.
Gerei benim gibi grenler ve kabul edenler pek oktur.
Tevfik
*

inasi ile l Paa'mn lmleri arasnda yedi gnlk bir sre

vardr. Rahmetli l Paa 6 eyll 1871, inasi ise 13 eyll 1871 g
n vefat etmilerdir.
Yukardaki mektup-yazy Diyojende yaynladm zaman
Hakayk-ul Vakaay gazetesi ^l Paaya ait olduunu ileri s
rerek bir vasiyetname yaymlamt. Bu, o gnlerde galiba bir
moda haline gelmiti. nk iki yl nce Fuat Paa'mn lmnde
de stanbulda kan yabanc gazetelerden Levand Herald, bu pa(1) inasiden bir hafta nce sadrazam l Paa lm ve bu lm ze
rine gazetelerde yazlar zfcmtt. Tevfik Bey bu yazlara sitem ediyor.
464

YEN OSMANLILAR TARH

ann kaleminden km olduunu ileri srerek, yine buna ben

zer bir yaz koymutu. Fakat, ksa sre sonra bunun uydurma ol
duu anlalmt. Gazetedeki bu yaz AJalkom Han adl Hintli bir
mslman prensinin uydurmasyd. Bu adam, Fuat Paann hay
ranyd. Fuat Paa da onu az ok tutamd. Hatta bir ara hariciye
nazr Fuat Paa'nm, serbest fikirleriyle tannm bu adam Os
manlI devleti uyruuna kabul ettirip hariciye mstearlna ge
tirecei bile ileri srlmt. Aslnda bu Malkom Han deil
Hindistan'da ya da randa bizzat Osmanl devletine mstear
lktan da te, hariciye nazr olacak deerde, zamannn sekin ve
dirayetli zeklarndan biriydi.
O, Fuat Paaya ne kadar bal ise, l Paanm siyaset anla
ynn da o denli karsndayd. Fuat Paa kaleminden byle bir
vasiyetname dzenleyii de srf Al Paa'y tenkid etmek iindi.
Bundan dolay, o zaman bunun zerinde fazla durulmam ve ge
ilmiti.
'
Oysa, ite imdi, bu sefer de l Paa'nm azndem buna bir
yenisi katlyordu. Bu vasiyetnameyi kimi ^yukanda ad geen
Ethem Pertev Efendi'ye, kimi de stanbul Geceleri adl bir eser
yazm bulunan Msy Mismer'e mal ediyordu.
Bu iki zatn ikisi de iyi niyetli, zeki, gn grm, ileri grl
kimselerdi ama, Malkom Hann an saylacak zeks ve kavrayll yannda yine de snk kalrlard. Bundan dolay, bunlan
onunla mukayese etmeye imkn yoktu.
Ben, ite bu ikinci ve yzde yz uydurma vasiyetname zeri
ne, artk dayanamayarak, Diyojene bunu alaya alan bir yaz daha
gtrmtm. Yazy Teodor Kasapa okudum. Son derece be
endi. lk kan nshalardan birine de bu yazy koydu. Benim,
l Paa vasiyetnamesine nazire olan alayl yazm uydu:
VASYETNAME
Mademki biz mtevaz ve iddiasz bir elence gazetesi oldu
umuz halde, bu lkede ciddi niyetine kan gazeteler arasnda bi
le sz sylemek grevi bize kaJmtr, o halde elimize geen br
frsattan yararlanarak zerimize den bu grevi ister istemez
Ibette yerine getireceiz.
Hakayk-ul Vakaayi gazetesinde l Paa adna yaymlanan va465

f/30

YEN OSMANLILAR TAKIHI

siyetnamey elbette grmsnzdr. Acaba, siz bunun gerefctes

l Paaya ait olduuna inanyor musunuz? Biz inanmadk. Niin
derseniz, ite sebeplerini aada sralayalm:
nce, l ^ saatlerine kadar yannda bulunanlarm anlattk
larna gre, Al Paa hastalmm uzayp gitmesine ok sklmsa
da, bu hastaln lmle sonulanacam hi bir zaman aklna ge
tirmemitir. Nihayet komaya girmitir. Koma halindeki bir kim
senin ise dzenli dnmesi tabiatiyle sz konusu olamaz.
te yandan, yanmdakilerin hi biri, ona artk lmek zere ol
duunu bildirmeyi de nezakete yaktrmamtr. Kendisine bildi
rilen hususlar, clsa olsa Ttn imekte devam ederseniz, iki
ierseniz, hl devlet ileriyle bu kadar yom megul olursanz,
hash durum bu teviyede giderse Allah gstermesin hastal
nz fazla uzayabilir... eidinden eyler olabilir ki byle de
olmutur O halde Paa, bu kadarck eyden neden tela ka
plsn da vasiyetname yazsn?
Sonra, bir mesele daha var: Ortada bu kadar kesin belgeler
varken, vasiyetnamenin balang blmn o belgelerle nasl
badatrabiliriz ?
Vasiyetnamede, rahmetlinin baz yazlarndan anlm olarak
teye beriye serpilmi bir iki sz ve birka deyim varsa da, ese
rin btn onun kaleminden kma olmadn deta insann y
zne haykrmaktadr.
Geri l Paa iin, onun yaltaklarmn hayatta iken yzne
kar uurduklar derecede, ad gibi yksek bir adam demek
mmkn deildir. Ancak, insafla sylemek gerekir ki, bu adam
yine o yaltaklarn, lmnden sonra aalattktan lde de
ersiz bir kimse de deildi. Her eyde daima akln ve mantm
llerine uygun bir derece vardr ki, bunu yaltak kimselerin
azndan duymak ve akimdan beklemek bounadr. Bunlar ancak
tarafsz ve gereki kimselerin yapabilecei ilerdir.
te, bu ve benzeri sebeplerden dolay, yazda durmadan raslanan aahk hava gstermektedir ki bu vasiyetname paann
kaleminden kmamtr.
Vasiyetnamenin daha balangcnda ilk nce ortaya yle bir
iddia atlyor: Gya paamn dnyada yapt her i, kendi ahs
kin ve garazlarnn eseri imi de, imdi bunlar bir tarafa brak466

yeni

OSMANLILAR TAEIHI

m olup tam bir dorulukla grlerini ve isteklerini aklaya

cakm.
u dnyada, br insan ne kadar kinci, ne kadar garazkr olsa,
vaktiyle yapt ilerden dolay ne kadar pimanlk duysa yine de
vasiyetnamesine byle szlerle balamaz; dnyada yle srlar var
dr M insan onlar mezarna bir kar mesafesi kald zaman bile
aklayamaz.
Vasiyetnameden karlan sonuca gre l Paa, kendinin dai
ma knandm ve kfrlerle kar karya kaldn itiraf et
mekte imi. Halbuki aleyhinde bulunanlarn sadece birka kiiden
ibaret olduunu o her zaman sylemitir. Ona kalrsa, bu birka
kii dnda, btn dnya lem kendisinin hayranyd. Avrupa'
nn ileri gelen fikir ve dnce adamlaryla diplomatlanmn b
yk takdirini kazandn zannederdi. Bu durumu, fazla deil, sa
dece birka kere yanma girip kanlarn hemen hepsi yakndan
bilirler.
Ya hele, salnda, sadece dncede kalan teebbslerini
lmnden sonra gerekletirmek amacyle, vasiyetnameyi kendi
hkmetinin yelerinden birine vermesip de, kim ve ne id
belirsiz bir elden, doruluu ve itibar derecesi pek pheli bir
gazeteye ulaacak kadar akta braklmasna ne dersiniz?
Lebbeyk efendim (1)?
Bizler, yksek mevki ve derecelere ulamak iin hayatta tali
hin ve bahtm bir rol olduunu bilirdik; fakat dorusu yksek
bir mevki ve derecede iken haysiyet ve itibar kazanmak iin, yine
talihe ve bahta ihtiya dujrulacam hi duymam, iitmemi, ak
lmza getirmemitik.
Adm gazetemize vermekle vndmz nl Diyej en, m
rn sadece bir kpn iinde geirecek kadar bahtsz bir insan
olduu halde, btn cihangirlerin kendisine imrenerek bakt
skenderi bile ayama getirtmiti (2). Durum byle olduuna g(1) Arapa bir tamlama. Ne buyurursunuz, emrinizi bekliyorum,^ gibi
bir anlama. Eskiden Osmanlcada hazan ciddi, bazan dka yollu kullamlrdt.
(2) Sylentiye gre, skender bir gn gelip, fsnn nnde gnelenen
Diyojenin karsnda durmv^: Dile benden ne diersin? demi;
gnelenmesine engel olan skendere kzan Diyojen de: Glge et
me, bakan ihsan istemem,- cevabn vermiti.

467

YENt OSMANLILAK TARlHt

re, diyelim ki haysiyet de nihayet talihe bahdr.

Dnyada en byk mutluluk, bir insann bahtmm ve talihi
nin kendi kiiMine olduu kadar topluma da yararl olmasdr.
Bunu biz de kabul ederiz. Fakat, byle bir kural sadece normal
ve gnlk ilerde uygulanabilir. Mesel, halk yava yava zehir
leyerek pek byk kazanlara sahip olan bir meyhaneciye gre,
kinini bularak hem btn insanln salna hem de kendi ahs
menfaatine hizmet etmi olan kontes Kinkina bunun ok gzel bir
rneidir.
Ama, gr bu adan evirip de siyaset alanna yneltir
sek bu kural deerini btn ile yitirir. nk, toplum hizmeti
grenlerin bu grevlerinde asl olan, kendi kiisel emellerini ko
rumakla birlikte, namuslu bir kimse olarak btn abalarm top
lumun hizmetine yneltmektir. Bunun dnda, bir devlet grevli
sinin, kendi kiisel karlarm gzetmesi hi bir zaman yi kar
lanamaz.
Bir adam, aym zamanda hem devletine ve milletine, hem de
kendi kiisel menfaatlerine nem verse bunun kime ne zaran
vardr? demlemez. Bir devlet grevlisi iin, kendisine ait bir
menfaati terketmek, baka hi bir i grmese bile, devlet iin yi
ne de bir hizmet saylabilir. uras ispatlanm ve herkes tarafmdan kabul edilmi br kuraldr ki, br iin, yaplacak daha b^ka
taraflar da kalmsa, onun tamamlanm bulunduu hi bir za
man sz konusu deildir. Bundan yle bir sonu karabiliriz:
Bir devlet adammm elinde yine de terkedebilecei herhangi br
menfaat varsa ve o bunu terketmyorsa, kendi hi de yurtsever
lik grevini yerine getirmi br kimse olarak kabul edilemez.
l Paaya yneltilen bu vasiyetnmenin, gazetede bir stun
dan fazla bir yer tutan blmnde, onun u durumdan ikyet et
tii de ileri srlyor: Gya, mr ksa olduu in memlekete
gerei kadar hizmet edememimi. Yine bu blmde ileri srl
dne gre, hkmet adamlar bir geminin kaptan, millet ise
yolcular gibi imiler. Halk cahil, arkadalar da kendisine yardm
etmeyen cinsten olduklar iin o devlet gemisini istedii gibi yrtememim. Byle ikyetler ne zerinde durulmaya deer, ne
de l Paanm o sk sk vlen bilgi ve kltr seviyesine yalar.
Fakat, garip bir tesadf olarak, yine ayn stunda bir mnasebet
sizlik grmekteyiz, iddiamz destekleyecei iin onu sz konusu
etmek istiyoruz.
468

YEN OSMANLILAR TARH

Deniliyor ki: Her eyi olduu gibi halka gstermek ve ak

lamak, belki alnan tedbirlerin yerinde olduunu ispatlarm ama,
bunun ilerin dzenli yrtlmesi konusunda sakncalar olur
mu.
Acaba niin lerin dzenli yrtlmesi konusunda sakmcah olurmu? O zaman halkn, idaredeki hakll anlayp da bunu
desteklemeye kalkmas m zarar getirirmi? Yoksa ahnan ye
rinde tedbirleri umac m kaparm? Yine syleriz, yine ve her
zaman tekrarlarz: li Paa, ne olursa olsun, bylesine sama sa
pan szleri hi bir zaman kalemine alamaz.
Bir de uras var: Paa, d grnte son derece alak g
nll bir adamd. Halbuki, vasiyetnamesinde, kendi hakkmda ile
ri srlen itirazlarn ve tenkitlerin bir tekini bile hakh grm
yor. Onun alak gnll karakteriyle, buradaki hep yksekten
atan szler arasnda pek belirli bir eliki gze arpmyor mu?
yle zannediyoruz ki dnyada hi bir akll adam, bylece sadece
kendi dediklerinin doru ve hakl, bakasmmkileri ise eri ve
haksz olarak nitelemez. Hi bir aklh ve mtevaz adam kendi
nefsine bu denli kr krne bir gven beslemez. Peygamberle
rin bile zaman zaman yanldiklan sylenir. Durum byle iken,
bir tek l Paa m yamlmayacaktr?
Vasiyetnamenin dediklerine baklrsa. Paa, Avrupann bize
kem gzle bakmasm nlemek fiin, onlarm her dediklerini ve is
tediklerini yapan gzkr, fakat yapmazm.
Kltr ve uygarlim ilerlemesi unu ispat etmitir ki, devlet
denilen siyas vcuda musallat olabilecek ne kadar hastahk var
sa, bunlarm hepsinin devalar da mevcuttur.
Hatta, Artk bu devlet iin hi bir yaama ans kalmam
tr, diyenlerin ou hayattan ayrldklar halde, onlarm byle ni
teledikleri devlet hl ayakta durmaktadr. Byk Tannnn ltfu
ile dnyann sonuna kadar da ayakta duracaktr. Bunu candan
gnlden dileriz.
te, bu dncelere dayanarak deriz ki: Mademki l Paa
devlete dardan gelen ve gelecek hastalklar biliyordu, elbette
bunun tedavisi iin gereken eyleri de yapmakla ykmlyd.
Hem bu tedavi usulleri yle altndan kallalamaz eyler de deildi.
Bunlar hi olmazsa kendisinin ve Avrupada okul ocuklannm
okuduklar Idtaplarda bulabilirdi.
469

y e n i o s m a n l il a e t a r ih i

Ad geen vasiyetnamenin li Paanm olmad anlald m?

*

S'--

ite, yle bir zamanda Diyojen bir para alayh bir dille de
olsa byle ciddi konulara araclk ediyordu.
Sonralar btn btne, gldrmek ve neelendirmek sure
tiyle, halka anlatmak ve yaymak istediimiz fikirlerin yaym alan
olmutu. Neyi arzu etseydik, ii akaya ve mizaha getirerek, bu
rada yazabiliyorduk. Ciddi bir dille ifade edilmesine imkn bulu
namayan konular, onun sayfalarnda rahatlkla ilenebiliyordu.
Nihayet, hkmet bvmun da farkna vard ve gazeteyi kapatt.
Kapatlma emrini bildiren ve matbuat kalemi yoluyla gelen yaz
yleydi:
Diyojen gazetesi, mizaha ait bir, gazete olduunu bahane

ederek genel terbiye, toplum ve hkmet kurallarmn hi bir za

man caiz grmeyecei tarzda bir dil kullanmay son zamanlarda
det haline getirmitir. Bu hususta her ne kadar zaman zaman
kendisine gerekli hatrlatmalar yaplm, hatta birka kere geici
olarak yayn durdurulmusa da, o yine de tuttuu yolda srar
etmitir. Son olarak 179, 180 ve 182 nci sayannda da baz deerli
devlet ve millet adamlarnm eref ve onuruna doktmacak irkin
isnatlar yaynlam, sahte imzalarla sahte mektuplar da koymu
tur. Bu irkin cretin byle srp gitmesine gz yumulamayaca
iin 12 mart 1867 tarihli kararname gereince (1) aadaki tarih
ten itibaren bu gazete sresiz olarak kapatlmtr.
3 Ocak 1873
Divan- Hmayun Tercman
Sadullah
Bu kapatma olaym, gazetem Hadikada ok iddetli bir dille
knam, buna yakn bir ifadeyle de Diyojen'i savunmutum. Hat
ta, bu arada bir noktaya da srarla dokunmutum. Devletin resm
yazmalarnda hi bir zaman mildi tarih kullanlmaz, sadece hic
ri tarih kullanhrken burada, 1288 yerine, 1873 rakam kullaml(1) l Paamn sadrazaml zamannda karld iin, bu kararname

Karar-nme-i l diye adlandmlmtsU ve bu adlandrmada biraz da

alay kokusu bulunmaktayd. . K.
470

YEN OSMANLILAR TARHI

mt (1). Bunu y>-*siz ve manasz bulduumu belirtmitim.
Matbuat idaresi benim bu yazlarmdan hi de memnun ol
mad ama, onu bytp mesele de yapmad, daha dorusu yapa
mad. Ne var ki ortadaki hava Hadikamn ecelinin de yaklatm
gsteriyordu.
Aradan ksa bir zaman gemiti. Birka aydan beri cretle
rini alamamakta olan tersane iilerinden byk bir kalabalk, o
gnlerin bahriye nazr Namk Paaya toplu bir dileke vererek
alacaklarnn derhal denmesini istemilerdi. Namk Paa, bun
larn sadece bir aylk cretlerini karlayabilecek kadar bir para
bulup kendilerine datmt. Fakat, bir aylk para iileri tatmin
etmemiti. nk, bunlarn ou oluk ocuk sahibi kimselerdi.
Bunlar Anadoludan stanbul'a yanlarna getirtmiler,
Kasm
paa, Hahcolu srtlarna yerletirmilerdi. Bu yzden bakkala,
kasaba, manava, frncya geni oranda borlanmlard. denen
bu bir aylk cretle bu borlarnn bir ksmn temizleseler bile
kn o souk gnlerinde yakmak iin odun, kmr; oluk ocuk
larna giydirmek iin orap, kundura, aba gibi eyleri nasl sala
yacaklard?
Bu sebepten dolay, iiler verilen bu bir aylkla yetinmiyor
lar, en azndan be aylk olsun diye dayatyorlard. Kalabaln
nezaret binas nnde her gn toplanp grltl gsteriler yap
masndan tedirgin olan Namk Paa, meram anlatamayacam
anlaynca onlar asker gcyle datmaya karar vermiti. Ne var
ki askerlerin ou bu iilerin hemerisi ya da akrabasyd. Bun
dan dolay, bu iddet gsterme iinde hi de istenildii gibi dav
ranmamlard. Biliyorlard ki bu hemerileri haklar olan bir
paray istiyorlard, onu alarak ailelerini beslemek zorundalard.
Durum byleyken ve bunlarn haklarn vermek gerekirken nasl
olur da iddete bavurmak iin onlarn karlarna dikilirlerdi?
Bundan dolay sadece, Yapmayn, etmeyin, daln... eidinden
birtakm beylik szlerle ii nasihata dkmekten ileriye varma
mlard.
Ancak, durum tersane iilerinin evlerine mbala ile yan
stlm olduundan; evltlarnn, kocalarnn kardelerinin ze(1) Bilindii gibi, Trkiyede, 1925 yhna kadar,
mild deil hicri idi. . K.

471

resm takvim tarihi

YEN OSMANLILAR TARffit

rine asker saldrldm duyan ne kadar e, anne, kzkarde, teyze
ve hala varsa hepsi onlara yardm etmek iin ym yn tersane
ye koumulard. Bu hali gren ve bjik korkuya kaplan Namk
Paa, kapdan kmaya imkn bulamayaca iin havuzlarn arka
tarafndan dolanp, bir arabaya binerek, zor kam, fakat bu s
rada iin farkna varan kadnlar tarafmdan bindii araba ta ya
muruna tutulmutu.
Veznesinde para bulunmayan Tersanenin, byle yersiz ve yol
suz tedbirlerle, idare edilmeyeceini nzr paann elbette bilmesi
gerekliydi. Namk Paa, byle olmadktan baka stelik ok asab
mizal bir adamd. Paray, olsa bile, sarfetmemek iin bin bir ba
hane arard. Hatta, isterdi ki tersaneyi ve bahriye nazrln hi
para harcamadan idare edebilsin. Her frsatta maalardan ksmak
ve mmkn olduu kadar bunlar ge demek onda ikinci bir huy
haline gelmiti. O yzden, bahriye subaylar da ikyetiydiler.
Dorusunu sylemek gerekirse, onlar da iilerin bu ayaklanma
sndan memnunluk duymulard. Belki bu olay sonunda, artk e
kilmez bir hle gelen nzr paa, balarndan uzaklatrlm olur
du. Bundan dolay, olayn bastrlmas iinde,
askerler kadar,
kendileri de gevek davranmlard. Hatta, bunlardan bazlarnm
el altndan kkrtmada bulunduklar bile syleniyordu.
te yandan, Tersanede isteJclerini elde edemeyen iiler, bir
o kadarn daha katlmasyla leden sonra Bbl'ye gelerek ye
ni bir dileke de sadrazamlk makamna vermek istemilerdi. Fa
kat, ok kalabalk bir ii topluluunun makamma doru gelmek
te olduunu haber alan sadrazam Mtercim Rt Paa da byk
tela kaplmt. Sadrazamlk dairesinin gerek Nalh Mescit'e bi
tiik, gerek kendi makamma bakan parmaklk kaplarn kapat
trm, ortaya alamaz bir set ektirmiti.
Bire iilerin orada da meramlarm anlatacak ve dileke
lerini ulatracak bir yer bulamamalar zerine, iyiden iyiye, ne
virleri dnmt. imdi artk tek kar yollan kalyordu: Bahriye
Nezaretine ve daha sonra Bblye iletemedikleri dilekelerini
bir gazeteye vermek..
Bunu da yapmlar ve dilekelerini ^hi olmazsa gazete ara
cl ile yaynlatmak zere getirip bana vermilerdi. Ben, bunu
Hadika'ya koymay kabul etmitim. Onlar da buradan doruca
Dolmabahe Sprayna ynelmiler, perian durumlarn
saray
472

YEN OSMANLILAR TARH

duvarlarnn dibinden Sultan Abdlaziz'in kulana ulatrmlar,
yakna yakna Padiahtan yardm beklemilerdi.
Sarayn duvarlar dibinde toplanan bu kalabaln ne istedik
lerini soruturup renen Padiah derhal emir vermiti: ilerin
birikmi alacaklar bir seferde verilmeliydi. Ancak, yukarda da
belirtildii zere, Tersanede ancak bir aylklarna yetecek kadar
dan fazla para bulunmadnn bildirilmesiyle bu emrin yerine
getirilmesi mmkn olamamt. Durumun bu sonuca varmas
Padiah iyiden iyiye kzdrm, derhal Namk Paa bahriye nazr
lndan azledilmi, o srada zmir valisi bulunan Hseyin Paa
bu makama tayin edilmi, kendisine telgraf ekilerek abucak
stanbul'a gelmesi bildirilmiti.
Bana gelince, ben iilerin verdikleri dileke rneini HadiJtaya koyduktan baka, onun altna ilve ettiim bir yazyla adancazlarn ne kadar hakl olduklarn da belirtmitim.
Bu yazlarn ktklar Hadikada bir yaz daha vard ve u
olay ele almaktayd:
skenderiye ve Msr'da (1) vaktiyle Mehmet Ali Paa ile olu
brahim Paa adlarna dikilmi byk heykeller vard. Bu hey
kellerin kaide talarnda, Osmanl ordularnn Nizip'teki yenilgi
sini mbalal ve Trkiyeyi alaltc bir biimde gsteren rliyefler bulunmaktayd. Bu durumun haber alnmas zerine, rah
metli sadrazam l Paa, Msr valiliine bir yaz yazm, bu rliyeflerin ya kaznp tamamen ortadan kaldrlmasn ya da zerle
rinin gerekli maddelerle kapatlmasm istemiti. Msr valilii,
stanbul hkmetinin bu emrine uymak zorunluluLinda kalm,
fakat, rliyefleri kaztmayarak zerlerine birer al tabakas ek
tirmiti.
imdi, aradan bir sre getikten sonra haber alnyordu
ki smail Paa, heykellerin kaidelerinden o allan sildirip, rli
yefleri tekrar meydana karmt.
te, gazetemdeki ikinci yaz bu konu ile ilgiliydi. Hadika,
olay bandan itibaren uzun uzadya anlatyor; devletin Msr va(1) Metinde, Kahire yerine, Msr kelimesi konmutur. Yakn zamanlara
kadar Trkede Msr ve Kahire kelimeleri, birbirlerinin yerlerini
tutar nitelikte kullanlmtr. . K.
473

YEN OSM AmiLAR TARH

lisinin bu kstahl karsndaki umursamazln ac bir dille
eletiriyordu.
Hadikada, tersane iilerinin dilekeleri ve o konuyu destek
leyen yazyla, bu Msr olayn yeren yaz ayn gnde yaymlanm
t. Bu iki yaznn da konduu saydan iki gn sonra idi. Birka
arkadala birlikte idarehanede oturuyordum. Derken, Bblden
bir grevlinin geldii haber verildi. O gn kabine toplanmt. Ge
len grevli, bana:

Tersane iilerinin dilekelerinin bulunduu nshay sad

razam paa hazretleri grmek istiyorlar, deyince ben derhal olup
olaca kavramtm. Belliydi ki artk, o dakikadan itibaren, Hadika da kapatlmt. Tahmin ettiim gibi oldu. Aym gnn akam
zeri Matbuat Diresinden iki ay sreyle kapatlm olduu
muzu bildiren resm bir yaz geldi.
Ertesi gn gazete kamayaca iin, ilve adyla bir iln
yaynladm. Bu ilnda kapatldmz bildiren yazy ste koy
dum. Fakat onun altna da ok iddetli bir dil kullanarak h
kmetin bu tutumunu knadm (1). Bu ilvede zellikle unlar
sylyordum;

Kabinenin zel bir toplant yaptn ve bu toplant sonunda

Hadikann o saysnn istenildiim rendiim dakikada byle bir

emrin geleceini zaten bekliyordum... nallah, bu iki aylk ka

patlma sresinii tamamlayp yeniden kmaya baladmz za
man, Osmanb basmnn gsne kocaman bir kbus gibi km
bulunan u me:hur Kararname-i lyi de feshedilmi ve geer
likten dm buluruz.
Bu Kocaman kbus sz yerinde ve gzel bir telmihti. n
k l Paamn taraftarlar tarafndan Mtercim Rt Paaya
Kbus lkab taklmt. Ben o kbusu ortadan kalkm buluruz
temennisiyle Mtercim Rt Paa'nn da sadazamlktan uzak
latrlm olmasna iaret etmitim.
(1) Bu ilvedeki yazlar ileride aynen bu stunlara alacam. (Eserin
yazarnn notu.) Ancak bu yaz dizisini tefrika halinde ve hazan bir
ka ay aralklar vererek yaynlayan Ehuzziya Tevfik Bey belki
unuttuu belki de baka sebeplerden dolay bir daha o konuya
dnmemitir.)
474

YEN OSMANLILAR TARH

Bu ilveden birka bin nsha bastrarak sokaklarda, devlet
dairelerinde ve kahvehanelerde dattrdm.
Yeri gelmiken, urada bir noktaya da dokunmadan geeniyecegim:
Bir sre nce kapatlan Diyojen gazetesi yznden, o zaman
hkmetin bu kanun d tutumunu kesin ve ac bir dille gazetem
Hadika'da uzun uzadya yermitim. imdi de Hadika kapatlyor
du. Bu kapatlma olaynn dtaki gsteri sebebi tersane iileri
nin dilekesini yaynlam olmasyd. Ancak, gerek sebebi Msr
daki Mehmet Ali ve brahim Paa heykelleri konusunda yazdm
yazlard. O yazlarda: Bu heykeller kertilemez eyler deildir,
derken, Mtercim Rt Paamn sadrazamlktaki mevkiinin de
kmezlikten zde olmadn hatrlatmak istemitim. Bu haksz
ve baskl bir idareye kar bakaldrt. te, beklerdim ki, nasl
ben Diyojen'in kapatlmas srasnda hkmeti iddetle knam
sam, Hadika'mn kapatld srada da beni savunup hkmeti
knayacak gazeteler bulunsun. Bunu da, tabiatyle, karlarnda
olduklarmdan deil, bret gazetesinden beklerdim. Fakat, zn
tyle belirteyim; bret gazetesi, Hadika kapatld iin hkmeti
knamak yle dursun, kapatldm bile yazmamt.
Uzun yllardan beri ayn ama ve ayn yolda omuz omuza y
ryen, zaman zaman ayrntlar zerinde fikir ayrlklarna dse
ler bile zgrlk konusunda birbirinin tamamyle paralelinde bu
lunan iki eski arkadan gazetelerinin hi olmazsa meslektalk
gerei olarak birbirini desteklemesi gerekirken, yazk ki, Namk
Kemal, gazetesinde bu en tabi grevini yerine getirmemitir. Kim
bilir, herhalde Mtercim Rt Paa'nn kendisine iltifatl dav
ranna malp olduundan mdr nedir, meslektalk grevinde
tolerans gstermitir.
Oldu olacak, biraz daha ilerisine de gideyim: Hadikamn ka
patlmasndan sonra yaynladm ilvede 'kocaman kbus deyi
miyle dorudan doruya Sadrazam kastettiim iin, olaydan
gn sonra bir gece Mustafa Fazl Paann konanda karlat
mz zaman Namk Kemal, beni ar bir dille knamt. Oysa,
iin bir baka yn daha vard. Ondan iki gece nce yine ayn ko
nan ayn odasnda, kullandm bu deyim iin birok kimseler
den takdir grmtm. Arkadamn bunlardan haberi yoktu. Biz
bir kede bunu tartrken Mustafa Fazl Paa bize yaklap;
475

YENt OSMANLILAR TARH

Hayrola, yine neyi ekitiriyorsunuz? diye sormu, o za
man durumu aa vurup yle konumutum:
Efendimiz; Kemal Beyefendi Hadika ilvesindeki 'koca
man kbus telmihini terbiye d bir kstahlk sayyor, o yzden
beni ayplyor. Halbuki siz efendimiz daha iki gece nce bu deyi
mi kullanmaya cesaret ettiimden dolay bendenizi iltifatlara bo
mutunuz.
Fazl Paamn bir huyu vard, aklna gelen bir sz her kime
kar olursa olsun hi ekinmeden sylerdi. Nitekim bu sefer de
yle yapm ve u gzel cevab vermiti:
Namk Kemalin seni knamas ve ayplamas son derece
tabidir. Bilmez misin, Kemal kendisinin sylemek isteyip de sy
leyemedii bir sz bakasnn sylemi olmasm asl affetmez.
Bu arada eski Viyana elisi Halil erif Paa da sze karm:
Mtercim Rt Paa ile Namk Kemal Bey, bir baba ile
oul kadar birbirlerine kar sevgi ve sayg beslemektedirler. O
halde, babaya yaplan bir trizden tr oulun zlmesini nor
mal grmek gei'ek, demi, bylelikle Namk Kemalin o gnlerde
Mtercim Rt Paanm siyasetini desteklediim im etmiti.
Namk Kemal, yle kolay kolay lf_ altnda kalmaz, aka yollu
veya ciddi mutlaka cevab yaptrrd. Ama, kendisine yaplan k
namalar ve inelemeler sevip sayd kimselerden gelirse o zaman
bunlara cevap veremez, skntsn da yenemedii iin kzarp bozarrd. O anda da hem Fazl Mustafa Paaya, hem Halil erif
Paaya mell mahzun bakyordu. Hele, Halil Paaya gerekten
derin bir saygyla balyd. Bundan dolay ona dnm:
Efendimiz; bari siz insaf buyrunuz da ben kulunuzu su
lamaynz, diyebilmiti.
uras muhakkak ki ben aka yollu yaplm da olsa bu
konumalardan dolay ok memnundum. Kendisiyle bir koltukta
yan yana oturduumuz iin yavaa eilip Namk Kemalin kula
na:
Oh olsun, ite bir kardei Cizvit papaz gibi bir adama
feda etmenin cezas budur, dedim.
Bylelikle hem kendisinin tutumuna kar olan gcenikliimi
anlatm, hem de bu Oh olsun yaptmz eylerin nihayet o
cuka hallerden ibaret bulunduunu hatrlatm oluyordum.
476

yeni

OSMANLILAK TABH

Bundan birka gn sonra Tevfik (1) adnda bir gazete

karmak iin gerekli dilekeyi verdim. Dilekeyi usl olduu
iin eski Viyana elisi ve zamann hariciye nazn Halil erif Paaya gtrp sunmutum. Paa, dilekemi okur okumaz:
Yahu, Avrupada bile kendi zel adn kullanarak gazete
karanlara pek rastlanmaz. Dnyada isim ktl m var ki ka
racan gazeteye kendi adn koyuyorsun? yollu yar aka, yar
ciddi bir hatrlatmada bulundu. Dorusu onu hakl buldum.
Haklsnz, efendim; bunu akl edememitim. Daha nce
Sirc adl bir gazete yaynlamak iin gerekli bavurmay yapm
tm. Onun btn ilemleri tamamlanmt, sadecc izin iin bana
yazlmas kalmt. Emir buyurursanz onu yazsnlar, dedim,
Halil erif Paa, hemen matbuat mdr
Sakz Ohannes
Efendi'yi artp derhal Sirc gazetesi iin izin verildiine dair
yazy yazmasn syledi.
On dakika sonra Halil erif Paanm huzurundan, cebimde
kendi malm olacak bir gazetenin belgesi bulunduu halde, derin
bir memnunluk iinde ayrldm.
CZDAN Dergisi
Hadikann kapatlmasndan nce Czdan adl bir haftahk
dergi yaynlamay da dnm ve bunun hazrlklarna balam
tm.
O sralarda Ahmet Mithat Efendi'nin Daarck adyla kar
d dergi ile Namk Kemalin Evrak- Perian adl eseri, daha
nce ilgili makamlardan gerekli izin alnmadan yaynlanm ol
duklarndan, bunlarn maarif nazrlnca toplatlmalarna karar
verilmi ve gazetelere de bu konuda gerekli tebligat yaplmt.
Oysa, o gne kadar matbuat nizamnamesinin kitap ve der
gilerle ilgili maddelerinde genellikle msamahal davranlm, ya
ni bunlarn yaynlanmas hususunda izin almak ilgilinin arzusuna
braklmt.
(1) Eserin yazan Ebuzziya Tevfik Beyin adz olan kelimenin szlk an
lam: ^Vygun drme, uydurma, Tann tarafndan gsterilen doru
yolu bulma^ biimlerinde yorumlanabilir. <>Tevfk Allahtandr^ s
znn ^Yardm ve doru yolu gsterme Allahtandr!) anlamnda
kullanlmas buna rnektir.
K.
477

YEN OSMANLILAR TARH

Ancak, dorusunu sylemek gerekirse, bu serbestlik ilgililerin
hepsi tarafndan iyiye kullanlmam, tersine baz kimseler onu
ktye kullanmlard. Tabasmas ile pek ok kitap baslyor ve
bu kitaplarm yzde doksan halkn kltrne hizmet edecei yer
de, tam aksine, halkn ahlkn bozabilecek konulan kapsyordu.
Mesel, Valide Han'ndaki ranl matbaaclarn kurmu olduklar
tabasmas tezghlarnda zampara destanlarndan tutalm da en
mstehcen konular aka tasvir eden kitaplar baslyor ve bun
lar kitaplarda, yaymac sergicilerde serbeste satlyordu.
Bundan baka, devletin mal ve maarif nezaretinin yaym ara
c olan Matbaa-i mire'de (1) bile Enderunlu Fazln Hban-nme,
Zenn-nme, engi-nme adl mstehcen ve ahlk d eserlerini
bir araya getiren Defter-i Ak adyla ve Smblzade Vehbinin
evk-engzi gibi, deil okunacak, ele alnmakta bile utanlacak
birtakm manzum eserlerinin devlet hesabna yaynland grl
mekteydi.
Bir yanda durum byle iken, te yanda Darvinin insan soyu
hakkndaki Darvinizm Teorisini rtmek iin kaleme alnan ya
zlar takibata uruyordu. Nitekim, bu konuda, Daarck dergi
sinde kan bir makale Hoca shak Efendinin pek mantksz bir
taassubu zerine dedikodu konusu olmu ve makalenin yazar
Ahmet Mithat Efendi, dinsizlikle sulanmt.
te, ortaya byle trl eit olaylar kt iindir ki, sonra
dan, yukarda ad geen nizamnamenin maddelerinin yrrle
konmas zorunluluu domutu.
Ama, Namk Kemal, ne olursa olsun basn zgrlne
taraftard. Bundan dolay, hkmetin bu mdahaleleri aleyhine
birok yaz yazmt. Bunlardan, 99 sayl brette kan biri yledir;

Haydi, gazetelerin bugn ibamda bulunan devlet adamlaruun izin ve haberleri olmadan kmalarm ve birtakm yaz ve
haber koymalarm hath kabul edelim. Fakat, sadece sahibinin
ve sorumlu mdrnn gzetimi altmda yaymlanmasma gz yu
mulan baz dergi ve gazeteler iin de uygulanmak istenen bu hu
susa ne diyelim? Bundan yz sene evvel vefat etmi bir zatn
(1) Bugnk devlet matbaasnn o zamanki ad. . K.
478

YEN OSMANLILAR TAKtHt

<1) hayat hikyesini, ya da siyasetle hi bir ilikisi bulunmayan bir

bilgi dalnn (2) baz kurallarn ihtiva eden kitaplarla dergilerin,
baslmadan nce, kontrolden gemeye mecbur tutulmas son de
rece garip bir olay saylmaz m? Acaba, u Trkiyede kitaptan
baka yasaklanmas gerekecek ey ve baka konu kalmad da sra
bunlara m geldi? Bir eyi yasaklamak zere ngrlen kanun ve
tzkler elbette bir ihtiya zerine yaplr. Acaba, imdiye kadar
yaynlanan hangi kitap yznden devlet bir zarar, hi deilse bir
salonca grmtr ki, gazeteler dndaki teki yaynlar iin de
nceden izin alnmasna lzum grlyor?
Benim bildiim baz deerli kalem sahiplerinin eserleriyle be
nim kendi eserlerimden 12 ve eski deerli edbiyatlanmzn eser
lerinden 25 kadar kitap vardr ki bunlarm hepsinin on on be g
ne kadar baskya verilmesi kararlatrlmt. Peki, merak ediyo
ruz: Maarif Meclisi btn bu otuz krk kitab ka gnde okuya
cak, deer yargsna vuracak da bunlarm kabul veya reddi iin
karar verecek?
ok merak ediyoruz; Kitap ve dergi yaynlamak iin birtakm
zorluklar karmak, bunlarn karsna baz engeller dikmek, ga
zete yaynlamak iin bylesine uzun formalitelere bavurmak zo
runda kalmak dnyann neresinde grlmtr?...
...Yaynlanacak kitaplarn nceden tefti ve muayeneden
geirilmesi, Avrupada ancak bundan birka yzyl nceleri grl
m ve sadece kltrn, ilmin yaylmasn nlemek iin bavurul
mu khne bir kurald. Aradan bunca zaman getii ve btn Av
rupa lkelerinde terkedildii halde, bu sakat usuln bugn Tr
kiyede yeniden geerlilie konulmas gerekten ok ac ve ze
rinde ibretle durulmas gerekli bir olaydr. Bundan dolay, insan
lar ne kadar yaknsalar yine de haklan vardr.
stanbulda pek ok fuhu hamamlarnn, Galata tarafnda
algl kahvelerin sabahtan akama ve akamdan sabaha her iki
kaps birden her trl ahlkszha ve fesada ak dururken, mat,(1) Namk Kemal, yazd, Yavuz Sultan Selimin biyografisini kastedi

yor.
(2) Daarck dergisinde Darvin',zm hakknda kan makale hatrlatlmak
isteniyor. (1. ve 2. notlar eserin yazarna aittir.)
479

YEN OSMANLILAR TARHt

balarn ve gazetelerin kapatlmas, zampara ve ......... (1) destan

lar ramazan aylarnda bile cami kaplarmn nnde rahatlkla sa
tlrken, edep d davramlar lkenin her tarafna yaylrken, sa
dece kitap yaynlanmasmn yasaklanmas ile uramak bugnk
bkmetin uygarlk anlayna hi de yakmaz, byle bir hk
metten bunu beklemeyiz de.
Elbette, memlekette cehaletin srp gitmesini kimse iste
mez. Elbette, kitap olmaynca kltr ve bilginin yaylmasma im
kn yoktur. Btn bu hususlar, elbette, Osmanh devletinin grev
bandaki hkmeti de en az bizim kadar bilmektedir ve bilmeli
dir.
Kemal
* ^ ^

Bu konu zerine bretin 100. saysnda da yeni makaleler

vard. Bunlardaki baz- paragraflar yleydi;
Bir milletto kalknmasmm en b } ^ arac hkmet ve bir
hkmetin devamllnm en byk garantisi de kanunlar ve t
zklerdir. Biz, bunun byle olduunu herkesten fazla bilenlerde
niz ve devletin era kk bir dzeninin bile sarslmamas iin her
fedakrla raz olanlardamz. Ancak, u kadar var ki matbaalar
ve gazetelerle dergiler iin hazrlanm tzkler hem zararl hem
de uygulanma yeteneinden yoksundur. Bize kalrsa, basm tz
btn hkmleri le deer yarglarn yitirmitir ve bunun ye
niden dzenlenmesine de lzum yoktur.
Hasl bizim kanaatimize gre Osmanl devletinin ve hk
metinin basm tzyle ortaya getirdii durum kalem sahipleri
iin hi de i ac deildir. Bu tzk yrrlkte kald srece
bir kimsenin gazetecUikle hayatm kazanmasna ve geleceini bu
meslee balamasna imkn yoktur. Bu tzk, gazetecileri ve ya
zarlar, ellerinde kalem, deta hkmetten ltuf dilenen bir di
lenci derecesine indirmektedir^ Bir gazeteci ve yazar bu durumda
ya hkmete e ap ondan yardm ve tfet dilenecek ya da buna
minnet etmeyecekse a kalacaktr. Alkla mcadele yolunda in
san henz bir stnlk salayamad iin de drst ve mert ya
zarlar ancak kalemlerine dayanacaklar ve buna dayana dayana
mezarla kadar gideceklerdir.
(1) Metindeki baz mstehen kelimeler buraya aktanlmarmtr. .K.
480

yeni

OSMANLILAR TARH

te Namk Kemal bu basm zgrl konusunda bylece art

arda birok makaleler yazarak kitap ve dergi basm hususundaki
engelleri ortadan kaldrmaya alyordu. Ancak, bu makalelerin
maarif nezareti katnda pek etkisi grlmyordu. Bu nezarette pek
ok tutucu, hatta banaz kimseler vard ki o makamn kprbalarn tutmulard. Bundan dolay, Namk Kemalin bu etin m
cadelesi karsnda nezaret de hi umursamadan bildiini oku
makta devam ediyordu.
Btn bu olaylar olup biterken, ben Czdann hazrlklarn
tamamlam ve bret gazetesinin 109 sayl nshasnda u iln
yaynlatmtm;

ZEI. LN
Basn Tznn nc maddesini, kitap baslmas hak
knda olan tzn birinci maddesiyle lvedilmi kabul edenler
den, yani kalemimi dilenci denei yapmak istemeyenlerden biri
olduum iin, bir sre nce Hadika gazetesinde karlacam vdettiim Czdan dergisini yarn yaynlamaya balyorum. Eer
yce maarif nazrl bu dergimi ki ok faydal kalem rnle
riyle doludur zararl grrse ve arzu ederse toplatsn. ^kanuna
aykn grd taraflar varsa bunlar iin de gerekli kanun ilemi
yerine getirsin.
Ben de vaktiyle brette emei gemi kimselerden biri oldu
um iin, bu ilnmn deerini gerekten bilip saydm bu
gazetede yaymlanmasn rica ederim.
Hadika sahibi ve bayazar
Tevfik
Czdan, iln gazeteye verdiim gn basp dattrmtm.
Daha ilk elde be, alt yz nslas satld gibi, o tarihte Bahekapdaki tmbekeci Haan Hseyin Aa ile emberlitata yine
tmbekici Halil Aa ve kprbamdaki gazete kulbesi bu eit
yeni tr yaynlarn ilk grld yerlerdi, oralara datlan ns
halar hemen tkenmiti.
Dorusu Haan Hseyin ve Halil Aa adlarndaki bu iki ran
lI, kalem sahiplerinin maddeten ve mnen byk dayanaklaryd.
Czdann yayn hkmete derhal yasaklanmt. Ne var ki, bu

481

f/3 I

YEN OSMANLILAR TARH

adamlar elde bulunsun diyerek birka yzer nsha da ayrca
satn almlard. Onlar el altndan satacaklard.
1500 basan Czdandan matbaada 600 kadar kalmt. Onlar
da ertesi gn alelacele uraya buraya datmtk. Hkmet mat
baaya adam gnderip toplatma iine balad zaman ancak 200
kadar nsha bulmu, onlar alp gtrmt.
Bu duruma gre, maarif nezaretinin ilk darbesine urayan
Trke dergi bizim Czdan olmutur.

Sirc
Hadkanm kapatlma sresinin tamamlanmasndan nce
Sirc karmak lzm gelmiti. Dolaysyle 1873 yl mart aynn
on beinci gn bu gazetenin ilk saysn yaynladm.
Gazetenin son derece ksa olan nsz undan ibaretti:
Sirc yle br aratr k, onun yaklmasnn sebebi karanlk
lar iinde bir yol gsterici olmak iindir. Memleketimizde ise ga
zetecilik dnyas ^henz gecelerimiz gibi karanlik olduundan
byle bir k aracna gerekten ihtiya vard. Dolaysyle, unu
sylemek isteriz: Sirc, eer rzgrdan korunabilirse (1) kendi
leminde evresine k samaya alacaktr. Bunu umarak k
yoruz. Tevfik Allahtandr.
* #
Gazetemin kndan iki gn sonra Namk Kemal, bretin
117. saysnda, onunla ilgili ve bu k kutlayan u yazy yaym
lamt;
Hadika gazetesi bayazar Tevfik Bey Sirc adnda bir gazete

yaynlamak iin hkmetten gerekli izni almt. Gazetenin birinci

nshas cumartesi gnnden itibaren satclara datlmtr.
Tevfik Beyefendi, bu isimde bir gazeteye sahip olmay br hay
li zamandr arzu etmekte, fakat onun yaynlanmasna bir trl
muvaffak olamamaktayd. Bilemediimiz birtakm sebepler y
znden gazetenn kmas devaml olarak engelleniyordu.
Gsterdii sebat:
(I) Rzgr, bilindii gibi, hem esen yel anlamna hem de zaman, zamane
anlamna gelmektedir. Yazar kelimeyi tevriye denilen bir edeb

sanatla kullanarak hem bildiimiz rzgr anlamna, hem de zamane

ne zemanenin hkmeti ve yneticileri anlamna kullanmtr. . K.
482

YENt OSMANLILAR TARIHt

Mnend-i ecer nbit olur, sbit olanlar (1)

kuralm ispatlam oldu ve sonunda gazete basn dnyasma kt.
Baarsndan dolay kendisini candan ve yrekten kutlarz. mit
ediyoruz ki gazetesi en tabi yolu olan zgrlk sava alann
da zamanmzn gereklerine uyacak ve yardmc olacaktr.
Kemal
*

Abdlhak Hmid Beyle Namk

Kemalin Grmesi
Sahip bulunduu byk kltr ve bilgi hzinesiyle birlikte
nezaketine, zeksna ve inceliine de hayran olduum Abdlhak
Hmidle ilk genlik yllarmzda ayn dairenin bir kaleminde bir
sre beraber bulunmutuk. Ama, ne kalem? Maliye nezaretinin
mektupuluk kalemi. O, zamanlarn nadir yetitirecei zeky bu
daireye kim ve hangi aklla gndermiti, bilmem? Ben ise, baba
dan kalma bir maan yetersizlii sebebiyle ondan daha kt bir
kaleme. Sirkeci muhasebesi denilen maliye plne ay ka
dar devam etmitim. Eski Roma elisi Ziya Paa hazretleriyle (2)
de elemlerle dolu maceramz daha o tarihlerden balar. Onlarn
babalan da benim babam da, ayn senenin ayn aynda vefat et
milerdi. Sonu olarak, Abdlhak Hmid'i meclis muhasebe maz
bata odasna, beni de Sirkeci muhasebesinin gelirler odasna
ra etmilerdi. Bu ra deyimi o zamanlar ok yaygnd. Acaba,
rak olarak verme manasna m idi, yoksa yeni yetien veya ye
timekte bulunan genlerin zeksn ve tecrbelerini yakma, ay
dnlatma gibi bir anlama m kullanlyordu? Her ne ise, imdilik
buras bize gerekli deil. Gerek olan uydu ki biz ikimiz o iki ka
leme ra edilmitik.
Ben, bir sre sonra mektu]>u odasna ykseldim. Ziya Paa
hazretleri de bir zaman sonra I3bl'ye nakletti.
te, Abdlhak Hmid Beyle tanp dost olmamzn balan
gc bu kalemdedir. Hac Ethem Paazade rahmetli Kadri Bey (3),
(1) "Sebat edenler, aalar gibi yeerip boy salarlar anlamna. .K.
(2) Ziya Paa, bu eserde ad ok -jeen ijrnl tanzimat dnemi sairi Ziya
Pasa deildir. .K.
(3) Trabzon valiliinde iken rahmete kavuan rahmetli Kadri Bey, (Ya
zarn notu).
483

YENt OSMANLILAR TARH

ikimizin de ilk manev hocamz oldu. Biz kltr ve edebiyata y
neldi isek, unu bir deerbilirlik olarak belirtelim ki, ilk dersimizi
kendisinden aldk.
Kadri Bey, bana, her sabah, Nefden birka beyit okutmak
suretiyle ders veriyordu. Bu, onun benimle olan ahmasyd. te
yandan, Abdlhak Hmid'in kltr duyma organlarna da san
rm eyh Galibin nl Hsn- Ak adl eseriyle feyizli etki
lerde bulunuyordu. imdi daha iyi anlyorum ki bu Kadri Bey,
insanlar ok iyi tanyan bir psikologdu. Onun byk bir air ola
can sezmi ve ona Trk divan edebiyatnn gerekten en ince ve
en derin airini sindirmeye balamt. Bende bylesine derin bir
sanat kabiliyeti grmedii iin, Osmanlcann en gl dil usta
sn tantmakla yetinmiti.
te, ilk genlik yllarmz bu dzen ve bu teviye zere gei
yordu. Bu sralarda, benim zihnime nemli bir konu taklmt:
stiyordum ki Abdlhak Hmid gibi Tanrmn zene bezene ya
ratt bir sanat aday, Namk Kemal gibi stn ve gerek bir
deerle tansn. Bundan dolay, arkadam Namk Kemal'e daima
bu deerli ve ok eyler vaad eden genten bahsederdim. Bu ko
nuda o kadar ok eyler sylemitim ki o daha kendini grme
den Abdlhak Hmidin kltr, bilgi ve zeksna k olmutu.
Namk Kemal'le Hadikanm son gnlerinde aramzda kendini
gstermi olan fikir ve gr ayrlklar, bugnlere kadar devam
etmi, ancak Src'n yaynlanmaya balamasndan sonra yava
yava ortadan kalkmaya balamt. Buna ortadan kalkmak yeri
ne karlkl tolerans da demek mmknd.
Eer hatralarmda yanlmyorsam, gnlerden bir pazar g
nyd. Abdlhak Hmid, ilk eserlerinden biri olan
Mcera-y
Ak adl eserini bastrmak zere benim matbaama gelmiti. Onun
gelii zerinden be dakika gememiti ki birden Namk Kemal
de kageldi. Frsat bu frsattr deyip, onlar derhal birbirleriyle
tantrdm (1). Derler ki birok ruhlar ezelden birbirine e yara(1) Abdlhak Hmid, Ruen Erefin kendisiyle yapt bir rportajda
bu tanmay yle anlatr: Namk Kemale gelince: Onu ilk defa
Ebuzziya matbaasnda grdm. Ben nce kendisini tanmadm. Ebuzziya Tevfik Bey ona bir makale okuyordu. Kemal de ayakta bir aa
, bir yukar dolayordu. Birka defa Franszca tous de bon, tous

484

YENt OSMANLILAR TARIHt

tlmlardr. te, bu gr burada da tecelli etti. Bu iki dh
daha doru bir deyile iir ve edebiyat dehs sanki uzun
yllardan beri birbirlerini tanyorlarm gibi, birden senli benli
dost oldular ve derhal sanat zerine sohbetlere giritiler. (Tekellf nst der gftr- rind-i lubl r) eklindeki Farsa sz imdi
de hkmn gstermi bulunmaktayd (1).
ok yazk ki onlarn arasmdaki ilk tanma uzun tekrarlama
lara imkn vermedi. nk, bu olayn zerinden bir hafta gemi
gememiti ki be arkada ayn gnlerde tutuklandk ve birka
gn sonra da Rodos, Kbrs ve Akkya srgn edildik.

de bon,r> dedi. Sonra ku gitti. Bu, tanmak saylmaz deil mi?..

Onu sonradan, Paristen Istanbcla dnd

zamanlarda tamdm.
Daha srgne gnderilmemiti. Vefadaki evinde oturuyordu. Gittim
grdm. Beni yazlarmdan
tanmyordu; onun iin bana fazla bir
nem, vermedi... Grlyor ki Hmitle Ebuzziya Tevfik Beyin an
latlar arasnda bazt noktalarda elikiler vardr ve herhalde
bu onlardan birisinin olay <zksik hatrlamasndan domaktadr. .K.
(1) dSamimiyeti her eyden stn gren dost rintler arasnda teklif tekellf olmaz, gibi bir anlama. . K.

485

KNC

CLT

ONUNCU

BLM

(D

Tiyatro, bret gazetesinin kapatlmas, iki gn sonra

tutuklanmamz ve gn sonra srgne gnderilmemiz

O gnlerde Namk Kemalin c<Vatan yahut Silistre adl nl

tiyatrosu ilk defa olarak Gedikpaa tiyatrosunda sahneye
konmutu. Yurtseverlik duygulanyle dolu olan bu eser, sekin
zellikleriyle birlikte temsil olunurken ok byk bir heyecan do
urmu, stanbul'a o zamanlara kadar hi almad derin ve
takn heyecanlar yaatmt. Seyirciler, bizde o zamana kadar hi
grlmedik ve allmadk tutum ve davranlarda bulunmulard.
Mesel, kalabalk bir yn nce Namk Kemali Avrupada ol
duu gibi sahneye arp alklamak istemi, onun o srada ti
yatroda olmadm ya da gze gzkmek istemediini anlaynca
evine kadar giderek; Yaasn vatan, yaasn millet, yaasn Na
mk Kemal.. Allah bizlerin muradn versin, biz muradmz iste
riz!.. eidinden (2) gsteriler yapmlard.
(1) Ebuzziya Tevfik Bey, Yeni Osmanllar Tarihinm bu blmden son
raki ksmlarnda artk olaylar btnyle kendi zel yaamnn pa
ralelinde etd etmektedir. Dolaysyle bundan snraki ksmlar ken
disinin bir eit otobiyografisi niteliindedir. Ancak, yaad d
nemin pek ok ve pek eitli olaylarna k tutan bir biyografi. Bun
dan nceki blmlerin tarih havasna karlk, bundan sonraki b
lmlerde bir roman havas hkimdir. Bir noktaya daha dokunalm:
Bu onuncu blm eserin te ikisinden fazlasn kapsamaktadr ve
nedense yazar tefrikann birka says sonunda tekrar ve sonuna
kadar dokuzuncu blme demeyi ngrmtr. Biz buna uymadk
ve btn bu ksm onuncu blme olarak niteledik. .K.
(2) Buradaki murat sz ile, veliaht Murat Efendinin de kastedildii
ileri srlmtr, dolaysyle kelimede tevriye bulunmaktadr. . K.

489

YEN OSMANLILAR TAKtHI

Bu gsteriler, Namk Kemal ve zgrlk taraftarlar hakkn
da kt fikirler besleyen baz kimseler iin ele gemez bir frsat
saylmt. Bundan dolay, olan biteni bire bin katarak h
kmet evrelerine ve bizzat Padiah Sultan Abdlaziz Han'a ilet
milerdi. Ancak, urasn da syleyeyim ki bizler bu gerekleri,
ancak aradan bir yl kadar bir zaman getikten sonra, renebilmitik.
Yukarda bir para temas edildii zere, maarif nazrlnn
nceden izin alnmadan kitap yaymlanmasn yasaklamas konu
sunda bret gazetesinde birbiri ardnca be makale kmt. Bun
larn birtakm bizzat Namk Kemalin kaleminden km, bir
ksm da onun verdii direktifler zerine yakn dostlar tara
fndan yazlmt. Ne var ki bu yazlarn hepsinde Namk Kemal
in karakteri gze arpyordu ve yine hepsi ok iddetli knama
larla, tenkidlerle doluydu,
te Vatan yahut Silistre tiyatrosunun oynanmas yznden
kendini gsteren ulusal duygularla dolu taknlklar da bu sralar
da meydana gelmiti. Bununla da yetinmeyen baz takn ve m
nasebetsiz dostlar bret gazetesine uzunca bir mektup yollamlar
ve her cmlenin sonunu yaasn Namk Kemal Bey nakaratyle
balamlard.
Yine o gnlerde, kimin tarafndan yazlp datld belli ol
mayan basl bir el ilnnda ahali-i tbia deyimi yerine ahali-i
metbua gibi yersiz bir deyim kullanlmt. Yani uyruk halk
demek gerekirken kendisine uyruk olunan halk gibi bir anlama
geliyordu. Bunu yazan ya da syleyenler hi dnmemilerdi ki,
deil mutlak bir idarede, hatta me^utiyet ve hatta cumhuriyetle
ynetilen bir idarede de halk, her zaman ve her yerde o devletin
uyruu idi. Bunda belki bir kast yoktu, belki yanllk yahut da
bilgisizlik yznden byle yazlmt. Ne var ki yazy dzelten
musahhihin cahillii bunun nne geilememesiyle sonulanmt
ve hkmeti ynetenler kkrtma saydklar bu durumdan
hakl olarak gocunmulard.
Olaylarn biraz ters gittii muhakkakt. Yine o gnlerdeydi ki
bret gazetesinde altnc belediye dairesi (1) hakknda baz itiraz(1) o zaman belediye ube mdrlkleri belediye daireleri adyla an
lyordu. Altnc belediye dairesi, bugnk tnel ve Tepeba blge-

490

YEN OSMANLILAR TARtHt

larda bulunulmutu. Yani bu dairenin kuruluu ve almas ko

nusunda ar tenkidler yaplmt. Bundan dolay altmc dairenin
bre, gazetesi aleyhinde dv aaca bile sylenmeye balanm
t. te, gazetenin asl kapatlma sebebi bu konular yznden ol
mutur. nk, bretin kapatldm bildiren ve matbuat kale
minden gelen yazda kapatma sebebi olarak gazetede arka arkaya
kan yaz gsteriliyordu.
Acaba, altnc daire hakknda yazlan yazlar nasl bir kuvvet
tayordu ki, btn bellarn balangc saylyordu?
Altnc daireye yneltilen itiraz ve tenkidlerin ilki brete
gnderilmi otuz iki imzalk bir ak mektuptu. Bu mektupta, ad
geen dairede bir hesap yolsuzluundan sz ediliyordu. Namk
Kemal, mektubu gazeteye olduu f^ibi koymu, altna da gazetenin
konu hakkmdaki gr ve dncesini yazmt. Bu, o gne kadar
olduu gibi, ondan sonra da hemen her zaman her yerde ve her
gazetede grlen ejderdendi. Hatta altnc daireye baz gazeteler,
durmadan halktan para toplamaktaki ustalndan dolay altnc
daire diye kinayeli bir ad da takmlard. Daire ise, davula kulak
asmayacak kadar ks dinlemi olduundan dolay, gazetelerin by
le alayl, kinayeli szlerine aldrmaz, halktan aralksz olarak be
lediye adna diyerek para toplar ve keyfine bakard.
Bu zamana kadar byle idi ama, o gnlerde bu dairenin bir
zellii vard: Mdrlnde Muhtar Bey adl bir zat bulunmak
tayd. Bu Muhtar Bey, ki herkes onun bu beyligini biraz ma
nal glmsemelerle karlard
Sultan Abdlazizin tuttuu
adamlardand. Anlatldna gre, daha veliaht iken kendisine in
tisap etmiti. Derken, Sultan Aziz padiah olunca adam birden
deniz albayl rtbesine nail olmutu. Ancak, albayl hazmedememi, olur olmaz her ie burnunu sokmaya balam, Fuat Pa
ann ilk sadrazaml srasnda yaplan ikyetler zerine
padiahn evresinden uzaklalrlmt.
Sultan Abdlaziz'in tahta geiinden sonraki bir buuk yl
iinde ortalkta istedii gibi at koturan bu adam, hatta sadrazam
azline ve yeni bir sadrazam tayin ettirmeye kadar uzanan pek ok
sini kapsyordu. Merkezi de gnmzdeki Beyolu kaymakamlyd.
Tramvaylar zamannda buradaki duran ad da maltnc daire* ya
da sadece dairet> olarak geiyordu. .K.

491

YENt OSMANLILAR TARH

i 1er grm olduu halde, gzden dmesinden sonra, on on iki

yl kadar kelerde srnmt. Nihayet, padiahn annesinin ko
ruyup desteklemesi sayesinde yeniden, olduka nemli bir grev
bulunan altmc daire mdrlne atanmt. Ama, ne var ki tam
bu mdrlk grevini yakalad srada da bretteki o yazlar k
maya balamt. Bu yazlardan ok byk korku ve tela kap
lan Muhtar Bey, airin Vatan yahut Silistre tiyatrosu olaynn da
o gnlerde meydana gelmi olmasndan yararlanm, saray evre
sini istedii gibi Namk Kemal'in ve arkadalarnn aleyhine evir
terek korktuu akbetten kurtulmutu.
Bu tiyatro konusu zerinde biraz daha aklama yapmay
faydal grmekteyim:
Bir zamandan beri Gll Agop adl bir Ermeni (1), Gedikpaa'daki eski bir sirk binasn baz deiiklikler yaparak tiyatro
haline getirmi ve btn oyuncular Ermenilerden meydana gel
me bir de kumpanya kurmutu. Bu tiyatroda Trke oyunlar sah
neye koyuyordu. Bu arada l Bey baz ufak tefek komediler
tercme ediyor ve bir ksmn da Franszcadan alarak telif edi
yordu (2). Bunlar cKokana Yatyor, Yarabbim kr Sofra
Kuruldu gibi eserlerdi. O tarihte skdar mutasarrfl gre
vinde Tosun Paa isminde bir adam vard. Rahme\tli l Bey, bu
adam sarakaya almak iin Tosun Aa gibilerden komediler de
hazrlard. Yeri gelmiken syleyelim: Trk tiyatrosuna byk
yardm dokunmu olan bu zat, zaman zaman provalara gidip,
oyunculara oyunun hazrlanmasnda bizzat yardm eder, zellikle
Ermeni sanatlarn bozuk aksanlanm dzeltmeye alr, yani
bir eit gnll, rejisrlk de yapard.
Gll Agop Efendi, bir ara ^yine Al Bey'in yardm ile
Fuzul'nin Leyl ile Mecnununu tiyatro haline getirmi, eserin
baz blmlerini oyunculara, asl metinde olduu gibi, okutmu
tu. Douda zaten ok bilinen bu ak hikyesi geni halk ynlar
(1) Sonralar mslman olmu, Yakup Efendi diye amlmttr. Trk ti
yatro tarihinde erefli bir yeri bulunmaktadr. .K.
(2) Bilindii gibi telif etmek, yazmak anlamndadr. Eserin yazan ^'Fran
szcadan alarak telif ediyordu derken adapte etmeyi, kastediyor.
nk, o zamanlar adapte kelimesi daha Trke tiyatro literatrne
girmemiti. .K.

492

YEN OSMANLILAR TARtHI

tarafndan byk bir rabetle karlanmt. nk, o tarihe ka

dar Zuhuri rezaletinden (1) baka oyun grmeyen stanbul halk
iin, tabiatyle tiyatro mehul bir eydi. Yabanc dil bilmeyen bir
kimse iin ^amana kadar tiyatroyu hemen kimse bilip tanm
yordu. Bu bilinenler de Beyolundaki baz aznlklarla yabanc
lara zg bir imtiyaz niteliindeydi. Evet, Beyolu'nda Hoca Naum Efendinin bir tiyatrosu ile bir de Franszlarn tiyatrosu vard.
Bunlardan birisinde operalar, tekinde dram ve komediler oyna
nyordu. Oyunlar ounlukla Ayrupa'dan getirilen nl kumpan
yalar sahneliyorlard. Birincisine, Trk ve mslmanlardan gi
denler olursa, bunlar daha ok mzik dinlemek iin gidiyorlard.
kincisinden, bir ey anlayan pek olmad iin buna gidenler he
men hemen yok gibiydi. Zira, halk henz tiyatroyu bir pandomimadan daha ileri grmyordu (2).
te, Gll Agob'un zeks ve alkanl sayesinde Trke ti
yatroda oynanmaya balanm ve bunun iin Trke eserler de
kaleme alnmt.
Bundan daha nce Ermeniler kendi dillerinde pek ok tiyat
ro eserleri yazmlar, bununla da yetinmeyerek Fransz edebiya
tndaki klsik tiyatrolarn hemen hepsini kendi dillerine aktar
mlard. te yandan, bu eserleri temsil etmek zere bir hayli ak
tr ve aktris ^yani fil ve file (3) yetitirmilerdi. te, Gll
Agop Efendi, sekiz on fil ile yedi sekiz file seerek yirmi kiiden
meydana gelen bir tiyatro kumpanyas kurmutu.
(1) Yazar ^Zuhur rezalet ile oriaoyununu kastediyor. Daha nceleri
de grld zere, Tevfik Beyin ortaoyununa kar bandan beri
olumsuz bir bak bulunmdktaa.r. .K.
(2) Daha sonralar Hoca Naum tiyatrosu, eserlerden yabanc dil bil
meyen tiyatroseverlerin de yararlanabilmesi iin, zel bir usul uy
gulamt: Oynanacak eserlerin Trke birer zeti hazrlanyor, bir
el ilm byklnde baslp, kapdan girerken isteyenlere biletle
birlikte veriliyordu. . K.
(3) Yazar, erkek oyuncu yani aktrn karl olarak fil, kadn oyuncu
yani aktrisin karl olarak file Trkeye birer tiyatro terimi
olarak sokmak istemitir. O zamann dil ve sanat anlayna bir belge
olmak zere bu kelimeleri olduu gibi aldk. . K.
m

YENt OSMANLILAR TAStH

Geri, bu milletin kendisine zg aksan zellii yznden, ti:yatro oyuncularnn konutuklar Trkeyi dinlemek son derece
kulak trmalayc bir ey oluyordu. Ama, alma ile bunu belirli
bir oranda dzeltmek mmknd ve l Bey, byk abalar gs
tererek, sanatlarn dilini epey henkli ve dzgn aksanl bir bi
ime yneltebilmiti.
Bu orbada pek az da olsa benim de tuzum bulunmakta
dr. Bir sre sonra ben de Ecel-i Kaza adndaki ilk mill tiyatroyu (1) yazmtm. Bunun sahneye konmasndan nce oyunun
kiileri iin bunlar canlandracak fil ve fileleri de bizzat ken
dim semi, dzgn konuabilmeleri iin bir buuk ay kadar her
biriyle zel olarak megul olmutum. Netice, olduka iyiydi. Oyunculann aksanlarmda byk bir dzeli gze arpyordu.
Burada ok garip bir olay da ksaca anlatmadan geemeye
ceim. Gll Agop, yava yava baz hevesli Trk erkeklerini de
kumpanyasna almaj'a balamt. Bunlardan Hilmi Efendi adn
da bir tiyatro oyuncusu vard. Adamcaz geceli gndzl Ermeniler arasnda buluna buluna kendi Trkesinin dzgn syleyi
ini tamanayle yitirmi, o da btn kelimeleri Ermeni aksanyla
sylemeye almt. teki asl Ermenilerin dilini belirli olarak
'dzeltebildiim halde bu Hilmi Efendininkini bir trl dzelt
meyi baaramamtm.
T3fatroda, Karakalar adnda iki kz karde vard. Bunlardan
k Trke kelimeleri Trke aksanlaryla sylemekte ksa
zamanda b5Tk bir baar gstermiti. Ses tonu da ok gzel ol
duundan onun Trke konumasn seyredenler ve dinleyenler
zerinde son derece tatl bir etki uyandrmaktayd.
Hasl, Gll Agopun o zamanki bu tiyatro almalar eer'
araya bizim srgnlk iimiz girmemi olsayd gerekten b
yk bir gelime gsterecekti. nk, meseleye, belli bir oranda,
hkmetten baz kimseler de yardm ellerini uzatmlard. Halil
erif Paanm ayrlmas zerine hariciye nazrlna getirilen rah-'
metli Msrl Rait Paa, kendi bakanl altnda bir tiyatro ko
mitesi kurdurmutu. Bu komisyonun ilk ele ald konu Ermeni
^oyuncularn dillerini dzeltmekti. Komisyon, daha sonralar, on({1) Ebuzziya Tevfik Bey, ilk tiyatro yazarlarndan biridir ama, kendisi
nin syledii gibi bu alanda ilk eseri veren deildir. . K.

494

YEN OSMANLILAB TARH

larn sahnedeki souk ve donbaba tavrlarn dzeltmek iin de

aba harcamt.
Rait Paanm bakanl altndaki tiyatro komitesinin ok
hayrl ilerinden biri de Molierein eserlerinin Trkeye evril
mesi kararyd. Bunlardan ( l avare) yani Cimri adndaki eseri
Diyojen mizah dergisi sahibi Teodor Kasap Trke'ye evirmiti.
Arkadalarmzdan rahmetli Nuri Bey de bu eviriyi gzden geir
mi, tamamlamalardaki alafrangal dilimizin syleyilerine uy
durarak dzeltmi, eserin adn da Pinti Hamide dntrm
t.
Yine, o sralarda Ahmet Mithat Efendi de Eyvh adl bir ti
yatro yazmt. Bununla birlikte, o gnk mill tiyatro eserlerimi
zin says e ulam oluyordu.
Aradan ksa bir sre getikten sonra Saffetizade Ziya Bey
erifin Hilesi adl bir operet tiyatrosu kaleme alm, bu eseri
o gnlerin nl ve deerli bestecisi uhacyan bestelemiti.
Ancak, erif sz baz kt niyetli ve dman kiiler tarafn
dan yanl yorumlandrlm (1) bundan dolay erifin Hilesi
ad deitirilmi, Arifin Hilesi olmutu. Oysa, eserin kahraman
erif, kurnaz bir kylden baka bir ey deildi. Fakat, bizde ge
limeye ve ilerlemeye alan kimselere kar musallat olmay te
den beri kendilerine tabi bir meslek edinen birtakm insanlar
^ k i milletimizin geri kalmlmn ve bahtszlnn en etkili en
gelleri bunlardr bu hususta da kendilerini gstermilerdi. Yine,
hi phe yoktu ki bunlarn iinde bu gen aydnlar ekemeyen
ler de pek oktu. te, bunlarn ii bulandrmaya ahmalar y
znden ortaya zaman zaman eitli glkler kyordu. Bunlar
dan sadece bir tanesi, mesel bu erif kelimesini byk bir me
sele olarak ortaya atmakt.
Bununla birlikte, insafla belirtmek gerekir ki, Abdlaziz d
neminin devlet adamlar Abdlhamit zamanmdakiler kadar ahlk
a bozulmu deillerdi. Kendilej'ine erif adnm kasten ve kt
(I ) ok soylu ve erefl anlamna gelen erif kelimesi, Osmanit mpa
ratorluunun son dnemlerinde^ Mekke ve Medinenin peygamber
soyundan geldiklerine inanlan baz kimselerine verilen sekin bir
unvand. Oralarda bir osmanl valisi de vard ama, blgenin gerek
egemenleri eriflerdi. .K.

195

YENt OSMANLILAR TARIHt

niyetle kullanld yolunda yaplan fitnelemelere pek nem ver

memilerdi. Ancak, bu bir eit ihbar olduu iin umursamamazIk da edemezlerdi. , aresiz, umursar gzkmler, fakat eserin
sahibine bu adn deitirilmesini tavsiye etmekten ileri varmam
lard. Oysa, fitleyici ve fitnecilerin amac, bu ii yapanicirn cezalandnlmasyd. lgili ve yetkili kiiler ve makamlar, onlarn bu
heveslerini bylelikle kursaklarnda brakmlard. te yandan,
eserin sahiplerini cezalandrmak yle dursun, kendilerinin gn
ln almay bile gerekli grmlerdi; Memlekette gelimenin ve
ilerlemenin yeni bir rnei ve belgesi saylacak bylesine gzel
bir eserin geleceinin garanti altna alnmas iin bu yola bavur
duk gibilerden bir haber yollayarak kendilerinden zr dilemi
lerdi.
Yeni OsmanlIlarm tarihini yazarken bylece tiyatrodan sz
etmek ve merutiyet ynetimini amalayan bir kurulula nihayet
bir elence arac olan (1) tiyatro arasnda bir iliki kurmak ih
timal ki birok kimseler tarafndan garip karlanacaktr. An
cak, urasn unutmamak gerekir: Eski Jntrkler ana hedef olan
zgrlk ve merutiyete ulamak iin gelime ve ilerlemenin elde
mevcut her trl aracndan yararlanmay ngryorlard. Bun
dan dolay, tiyatroyu da gelime ve ilerlemenin vazgeilmez yar
dmc aralarndan biri olarak kabul etmilerdi. Tiyatro, belki bir
elenceydi ama, elendirerek retmesini ve eitmesini de bili
yordu. O halde, ondan da imknlar orannda elbette yararla
nacaklard. Hele ki basnla elde etmek istedikleri sonu ikide bir
de engelleniyor, kstekleniyordu. yle zaman oluyordu ki i sa
dece tiyatroya bel balamaya kalyordu. Sonra, tiyatronun basma
gre baz stn taraflar vard: Elendiriyor, grerek eitiyor ve'
etki altnda brakyordu. Gazete ve dergileri sadece okuma yazma
bilenler izleyebilirken, tiyatroyu hi okuma yazmas olmayan bir
kimse de rahatlkla izleyebilir ve ondan etkilenebilirdi. Dahas da
vard. Toplum bilinci tiyatroda daha yaygn ve daha birinden bi
rine geici bir hal kazanyordu. Hasl, btn bunlar yle kolay
D Metinde, ^elence aract^ diye aldmz sz, dbiyU olarak ge
mektedir. Bu kelimenin anlam Osmanlcada zaman zaman elence
aralndan ok daha hafif ve nemsiz konu ve anlamlarda kullanl
mtr. .K.

496

YENt OSMANLILAR TABIHt

kolay vazgeilemez eylerdi; o halde onlar amacn emrine ver

mek gerekliydi.
O sralarda Namk Kemal, tiyatro hakknda, ok uzun ve ay
rntl bir makale yazmt. Buna bir tiyatro incelemesi demek
de mmknd. Ben bu makaleyi Hadikada yaymlamtm. Bu
uzun makalenin, hi olmazsa, bir blmn bir rnek olmak
zere buraya almak istiyorum:

Tiyatro nedir?
deta bir taklit.
Neyi taklit ediyor?
nsanln yaamn, durumunu ve tutumunu.

Sadece u drt cmleciin bile tiyatroyu anlatmaktaki gcn

belirtmek isterim. Bence, Namk Kemal, bu yazsnda tiyatronun
fayda ve nemini son derece gl olarak zetlemitir. Elendir
mek ve elendirirken ders vermek, hem de ibret dersi vermek...
Dnyada bundan daha byk ve etkili bir ey dnlebilir mi?
Namk Kemal, yazsna yle devam ediyor:

Evet, ite elence bulunur ama, elencede i bulunmaz. u

ras da vardr ki insan hemen her ile elenebilir, ancak her in
san ile elenemez. Dolaysyle, insan topluluklar iin Caydab
elencelerin byk br ihtiya olduu sylenebilir.
Tiyatro, canlanm ve cisimlemi airne bir hayldir. yle
bir hayl ki insan deta elinden tutar, gklerin gizli perdelerini
birer birer aarak oralarn en gizli kelerini size gezdirir. Tiyat
roda, iskemlelerine oturup sahnedeki oyunlar seyredenler, insan
lk ahlkn btn ycelikleri ve btn alaklklaryla gzlerinin
nnde canlanm bir halde grrler. Vicdamn en kuvvetli hissi
ve en mkemmel eitici olan hayranlk ve nefret duygulan bu
oyunlar seyrederken birden olanca kuvvetleriyle canlanabilir, he
yecana gelir. Bu heyecan ise kalbin en duygusal, her trl etkilere
en ak bulunduu br zamana tesadf ettii in ^tabiatyle
insan zerinde yaratt etki ok fazla olur.
......Riyakrlk ve cimrilik, ki insanolunun en aahk karak
terlerinden ikisidir. Bunlar hi br edebiyat veya hi bir filozof
tiyatro oyuncular kadar canl bir ekilde gzler nne seremez.
......Bir mlletin dil ve anlatm gc edebiyat ise, edebiyatm
konuan ve canl temsilcisi de phesiz tiyatrodur.
497

f/32

YEN OSMANLILAR TARH

teki edebiyat trlerine gre tiyatro, cansz bir resme gre

canl bir inam gibidir...
* * *
Vatan veya SUistre oyununun sahneye konmas halktaki yurt
severlik duygusunu tahmin edilenin ok stnde uyarm ve kaynatmt. Bundan dolay ^teki oyunlar en ok iki gece oyna
nrken srarl istekler zerine Vatan yahut Silistre aralksz bir
hafta oynanmt (1)
te yandan tiyatro bize umduumuzdan ok daha fazla bir
gelir salamaktayd. Mesel, ben kendi eserim iin syleyeyim;
Anlamamz gereince gayr safi haslatn te birini almam gere
kiyordu ve ben buna karlk Ecel-i Kaza nn oynand geceler
yirmi be otuz lira para alyordum. Namk Kemal'e gelince; O ese
rinin bir haftalk oynanmasndan tam 250 lira almt ki bu eriil
mez bir rakamd.
1873 yl nisan aynn beinci cumartesi gecesiydi. O gece
Gll Agop'un tiyatrosunda birinci defa olarak Pinti Hant
sahneye konulacakt.
Eserin eviricisi Teodor Kasap batllara zenerek tiyat
roda yaknlarna ve baz edebiyatlara bir akam yemei vere
cekti. Bakanmz olan Rait Paa, bata olmak zere btn ti
yatro komitesi heyeti de bu yemee davetliydik. Ancak, o gece
Mustafa Fazl Paanm konana gitmek nbeti de bendeydi. Bu
aramzda bir gelenek haline gelmiti; bir yldan fazla bir zaman
dr kendisini geceleri konanda yalnzlk iinde brakmyorduk.
nk, paann yine zntl gnleriydi. Adliye mazn iken, Mah
mut Nedim Paa zamannda bu nazrlktan ayrlmt, hkmetin
dnda ve uzanda ^biraz da gzden dm olarak yayor
ve eitli taraflardan eitli entrikalara hedef tutuluyordu.
smail Paa, hl onunla uramaktayd. O, stanbulda otur
duka rahat edemeyen bu Msr valisi, stanbuldaki adamlar araclyle, durup dinlenmeden kardei hakknda dolaplar eviriyor
ve bu dolaplar iin su gibi para aktmaktan ekinmiyordu. Abdl(1) o zamanlar bir eserin st ste bir hafta oynanmas olaanst bir
olay saylrd. ok tutunan bir oyun bir mevsimde en jazla on on beg
defa temsil edilirdi. Ancak, bu temsiller arasnda en azndan be
gn aralklar bulunurdu. S.K.
498

YEN OSMANLILAR TABIHI

azizin evresini saranlar, belli bah saray grevlileri tmyle s

mail Paa tarafndan satn alnmlard. Bunlar olur olmaz fr
satlarla Abdlaziz Hana Mustafa Paa hakknda szler ulatr
yorlar, padiah adamcazn aleyhine fitliyorlard.
Bu olup bitenlerden dolay deil iyi gn dostlar pek lez
zetli yemeklerine ve sofrasna kurt gibi saldran boazlarna d
kn kimseler bile evresinden uzaklamak zorunda kalmlard.
imdi onu arayp soranlar gerek yaknlan ve yardmclar e
birka kara gn dostundan ibaret kalmt.
Bizler, bu kara gn dostlar arasndaydk. Dolaysyle, hafta
nn gnlerini ve gecelerini aramzda blmtk. Bir gece ben,
bir gece Namk Kemal, baz geceler de Nuri Bey yanna gidip
onunla birlikte bulunuyorduk. mknlarmz elverdii vakitler
ikimiz veya mz birlikte gidiyorduk ki, bu zamanlar Mustafa
Fazl Paa iin deta bir bayram saylyordu. Milyonlar iinde y
zen ve istese Avrupalarda tam bir hovarda hayat yaamas iten
bile olmayan bu adam kendi vatannda tam bir gurbet havas sr
mekteydi. Beraber gittiimiz zamanlar sofrada her birimizin yeri
belliydi. Sanki oradan baka yere oturmay aklmza bile getir
mezdik.
Ne ise... O akam, ilerim tamamlanmadndan, paanm ko
nana pek ge yetiebilmitim. Ben konan merdivenlerini
karken paa da yemek salonuna doru gitmekteydi.
Tuhaftr; iki yldr konaa devam ettiimiz halde kendisine
o gne kadar hi bir seferinde burada rastlamadmz Yusuf K
mil Paa da oradayd. Kendisini yemek salonuna gitmekte olan
kafilenin peinde grdm. Eer, biraz sonra bama kopacak tenkid ve knama kasrgalarm daha nceden hissetmi olsaydm ta
biatyla derhal ve hi dnmeden geri dnerdim. Fakat, uraya
cam skmtl hali nceden belli edecek hi bir ey sezinlememitim. ok yazk ki bugn dnyada, o anszn gelen kt olayn
tanklarndan ancak iki kii hayatta bulunmaktadr. Bunlardan
biri Cell Paa hazretleri, dieri de Karagz gazetesi kurucusu ve
sahibi Fuat beyefendidir.
Herkes yemek odasna gemiti. Ben de, detim olduu zere,
her zamanki yerime oturmutum. Bu yer, Mustafa Fazl Paa'nn
en byk olu olan rahmetli Osman Paann solundayd. Yusuf
Kmil Paa ile tam kar karya dyorduk.
499

YEN OSMANLILAR TAUH

tki sofrac, biri o gnn en saygl misafiri bilunan Yusuf

Kmil Paa'dan, teki evsahibi olan Mustafa Fazl Paa'dan ba
layarak sadan soldan orbalar datyorlard.
Kmil Pa^a tarafmdan balayan sofrac bu tarafta daha az
adam bulunduu iin bana Osman Paadan daha nce gelmiti.
Adam orbam kseme koydu. lk ya da ikinci ka azma g
trdm srada kulama son derece sert ve hatta kaba bir tarz
da bir ses aksetti:
Baksana Tevfik Bey!.
Sesin geldii taraf arandm. Hitap eden Mustafa Fazl Paa'yd. mrmde kendisinden byle ve imdiki kadar ac bir hi
taba uramamtm. Bundan dolay akn akn ondan fazla iki
tarafma bakndm. O beni kendisine ynelttikten sonra daha ka
ba bir tavrla unlar syledi:
Sana sylyorum Tevfik Bey!. Bu yaptnz rezaletler,
yazdmz eyler nedir? Padiahm Viyana sergisine gidip gitme
yecei mehul imi, diye yazmsnz. Bu ne demektir? Buras
cumhuriyet midir, yoksa siz kendinizi enikonu ardmz m? Siz
buray ne sanyorsunuz? Kendinize ihtillci ss m vermek isti
yorsunuz? Siz bunu serbestlik sanyorsanz, unu biliniz ki buna
serbestlik demezler. En ak bir deyimiyle sadece edepsizlik der
ler. Kiminiz ahali-i metbua yazar, kiminiz padiah hazretleri
nin lkabm kaldrarak sadece padiah deyip karsnz. unu
biliniz ki bu taknlklarnz artk ok ileri gitmitir ve bunlara
hkmet artk gz yummayacaktr.
Mustafa Fazl Paa bu szleri sylerken ben oktan kararm
vermitim. Kalfap gidecektim. Yalnz onun szlerini bitirmesini
bekliyordum.
O anda yzmn nasl bir renk aldn bilemiyorum. Ancak,
btn sofradakileri derin aknlk kaplamt, herkes ne yapa
can bilememenin sknts iindeydi. zgn ve tedirgin gzlerle
bu itab ve hakaret rzgrnn estii tarafa bakyorlard. Onun be
ni bu ekilde tahkir ediinin sebebini bilmedikleri gibi, kendisinin
kibir ve azametine gre pek niz olan, ama byle eyleri hazmet
meye de alk bulunmayan benim gibi bir adamn bunu nasl kar
layacandan da habersizlerdi. Yalnz hissettiim bir ey vard.
Benim hep susarak dinlememden herhalde pek de honut deil
lerdi.
500

YEN OSMANLILAB TABHl

Neyse; paa szn tamamlar tamamlamaz ben, sknetle

gsmdeki peeteyi usul usul sofraya braktm. Sandalyeden
kalktm. Ar ar ve tane tane:
Edepsizliine hkmedilen bir adam bundan sonra artk
bu sofrada oturamaz, diyerek yerimi terkettim, salondan ktm.
Arkamdakilerin ve paann o anda nasl bir hal iinde bulunduk
larm tabi grmedim. Merdivenleri de nasl indiimi bilmiyorum.
Yemekten sonra tiyatroya gidecek olduum iin, kira beygir
lerini bekletmitim. Hemen binip Gedikpaa tiyatrosuna gittim.
Oradakiler yemee oturmaya daha yeni hazrlamyorlard. Benim
ieri girdiimi grnce Namk Kemal:
Hayrola.. Niin geldin, altes hazretlerine gidecektin, git
medin mi? diye sordu.
On anda btn olan biteni birden aklamak istemedim:
Gittim. Ancak enite paa'nm (1) olaanst olarak orada
bulunduunu daha aadayken renince, artk yukar kmaya
lzum grmeyerek buraya geldim, cevabm verdim.
Teodor Kasap, l Bey, ad sonra Hmid olarak deitirilen
Msrl Nurullah Bey zade Hamit Bey ve arkadalardan ve yakn
arkadamz Mehmet Bey hep oradaydlar (2).
Biraz sonra rahmetli Rait Paa da gelince nihayet hep bir
likte sofraya oturuldu. Ben hl Mustafa Fazl Paanm konuma
snn tesiri altnda olmalym ki zihnen dalgndm. Kendi kendime:
Acaba yaptm hareket paann syledii szlere yeterli bir kar
lk oldu mu, yoksa daha m ar bir cevapta bulunmalydm?
diye dnyor, lp biiyordum.
Yemek bitip herkes sofradan kalktktan sonra Namk Kemal'i
bir keye ekip Mustafa Fazl Paa'nm konanda olup bitenleri
zet olarak anlattm. Namk Kemal, zntl bir aknlk iine
dt. nk, paann bylesine herkesin gzleri nnde, hem de
(1) Bilindii gibi Yusuf Kmil Po^a, Mehmet Ali Paamn Ttm Zeynep
Kanmla evlendii iin, Mustafa Fazl Paa iin de enite oluyordu.
Bu enite sz, kendisini sevmeyenler tarafndan, alay makamnda
kullanlyordu. .K.
(2) Abdlhamit zamannda, onun adn tam olmakj bir eit sayg
szlk kabul edildiinden dolay benzer adlar deitirilmi olmaU.
$. K.
501

YEN OSMANLILAR TARH

kendi sofrasndaki vefah bir misafirine aka hakarette bulun

masnn sebebim bir trl anlayamamt. Hele ki burada Yusuf
Kmil Paa gibi, her yerde ve her frsatta bizleri horlayan bir
adam da bulunuyordu. O halde, hi olmazsa onun yannda bu
edepsizlik kelimesini kullanmamas gerekiyordu. Arkadam
bunlar dnedursun ben ona sordum:
Neyse, sen oralarn brak da syle bakalm; Benim bu
sz karsnda sofray ve evi terkediim yeterli bir cevap ve kar
hakaret saylr m saylmaz m?
Hem de Nasl?. ok iyi etmisin, bundan b5ik hakaret
olmaz herhalde.
Biz kemizde konumamz tamamlamtk ki Rait Paa
yanmza geldi:
Haberiniz var m? diye sordu bret gazetesi padiah
hazretlerinin zel buyruu ile kapatld. Son kan yazlar yznden kendilerini epey kkrtp fkelendirmiler. Bu arada altes
Mustafa Fazl Paa da, az daha, ikinci bir srgn belsna ura
yacakm. bretteki ahali-i metbua szn kendisinin ne sr
dn sylemiler. O istememi olsayd bret gazetesi byle
eyler yazmaya cesaret edemezdi, demiler. Neyse ki Esat Bey,
hem altesi mdafaa etmi, hem de padiah hazretlerinin fkesini
dindirmeyi baarm. Bylelikle, sadece gazetenin kapatlmasyla
birok kimseyi balarna gelecek trl dertlerden kurtarm. Ba
na, ben buraya gelmeden biraz nce, Sadullah Bey gelip durumu
haber verdi. Kapatlma karar ile ilgili yaz yarn gnderilecektir.
bret'in son says o gecenin ertesi gn yaynland. Ayn gn
leden sonra da, Divan- Hmayun Tercman Sadullah Beyin
imzasn tayan kapatma karar gazeteye geldi.
Yaznn metni uydu:

Bbl Hariciye Nezareti Matbuat Kalemi

Gazeteler iin her eyden nce gelen grev, geni halk y
nlar iin fayda verici konular ve haberler vermekle megul ol
maktr. Durum bu ve byle iken bret gazetesi yle bir yol tut
mutur ki sadece kiilerle ve kiilerin zel halleriyle uramak
tadr. Bundan daha kts olarak devletin kanunlar ve icraat ile
sorumsuz ve bana buyruk bir ekilde yersiz ve dayamksz tenkidlerde bulunmakta, devletin temel ilkelerine kar klar yap
502

yeni

OSMANLILAR TARH

makta, bu tr yazlanyle halkn zihnini bulandrmaktadr. Bu ha

lin srp gitmesi karsmda hkmet birka defa ad geen ga
zeteyi kapatmak iin karar almsa da srf basma ve basnn iler
lemesine kar besledii iyi duygu ve dnceler sonucu olarak
bu yola gitmek istememitir. imdiye kadar zaman zaman sadece
durumunu ve tutumunu dzeltmesini salamak amacyla baz
tembihlerde bulunulmu, bir iki kere de geici kapatmalarla ye
tinilmitir.
Beklenirdi ki bu lml ve iyi niyetli davran gazeteyi uyarsm ve gittii kt yoldan evirsin. Ne var ki gazete bmun tam
tersine hareket etmekte deta srarla direnmitir.
Nitekim, son olarak 129 numarah saysmda ve daha sonra da
Nuri imzasyla 131. nshasnda yaynlad makalesinde yce Os
manlI devletinin temsilcisi bulunan hkmetin devlet ve idare
anlay ile hi bir ekilde badatnlamayacak saldrgan dil kul
lanm, onu halk nazarnda kk drecek grler ve dn
celer ileri srmek derecesine kadar varmtr. Aynca 130 numa
ral sayda ki mzal Bir Yaz balkl makalenin sonunda kul
lanmaya cesaret ettii deyim (1) onun gizli amacm ve nereye ka
dar gitmek istediini ok ak bir ekilde ispatlamtr.
i bu dereceye kadar getirmi bulunan bir gazetenin devam
etmesinde devlet ve millet iin byk sakncalar bulunacam
herkes kabul ve teslim eder. Bu sebeple gazete, bugnden itibaren
^bir daha kartlmamak zere kapatlmtr.
Divan- Hmayun Tercmam
Sadullah
^ n: ;

bret gazetesi, kapatlma kararn ihtiva eden bu yazy ste

koyarak, bunun altna Halka Ved balkl bir not ekleyerek bir
ilve yaynlad. Bu ve aynen yleydi:
HALKV!l VEDA

bretin koyduu yazlar v<s haberler halk ynlar iin fay

dal myd, deil miydi? Devlet dzenine ve kanunlanna satatk
m, yahut bu dzenin ve kanunlann yorumlanmasmm yaplabUe(1) Yuknnda birka defa geen *ahali-i metbua* sz kastediliyor. .K.
im

YENt OSMANLILAK TARIHt

cei en son makam olan ur-y Devletn bir yargsm m istedik?

Kiiler ve kiilerin yaptklanyle biz isteyerek mi uratk, yoksa
yine halktan grdmz, hatta zaman zaman da kendilerinden
grdmz bask ve satamalar zerine mi buna mecbur kaldk?
Gazetemiz Padiahmz hazretlerinin zel izinleriyle kmaya
balamt. Bir ara, en kk bir ceza saylan, bir ay sreyle kapa
tlmama dnda baka bir ceza da grmemiti. Hal byle iken, bu
sefer hlcmetin sululuk sayd bir iki deyim yznden bylece
birden ve kesinlikle kapatlmas, onun yaptklanyle orantl mdr,
deil midir? Btn bu noktalar hakkmda hkm vermek bizim
deil, kamuoyunun hakkdr. Bundan dolay biz burada bu konu
zerinde fazla bir ey sylemeye lzum grmyoruz.
Yalnz urasn ifade etmeye de kendimizi mecbur sayyoruz:
Mademki matbuat kanunlar gerei gibi uygulanmamaktadr ve
mademki yce Osmanh devletinin, gazeteler tarafmdan nasl br
dil ve tutum istediini anlamak ve ona gre davranmak mmkn
deildir; o halde arada bret gibi sadece vatan sevgisiyle dolu,
ilerlemeyi, gelimeyi ama edinen yayn aralannm ikide birde
bir tesadf ya da bir yanllk uruna feda edilegelmesi nasl nor
mal grlebilir?
te, ibret gazetesi vatanseverlik yolunda, kendisini mahvedinceye kadar ayak diredi. Ama, sonunda ister istemez bir sessiz
lik kesine ekilmek zorunda kald. Ama, ne zaran var? Dnya
da devaml olarak kim kalmtr, hangi ey ebedilie kadar srp
gitmitir? Yaasn vatan!..
Yazk ki libret gazetesinin kapatlmas zerine halk tarafn
dan herhangi bir tepki grlmedi. Bu tarihten dokuz ay nceki
geici kapatlmasnda halkn daha doru bir deyile bretten yararlanm olan kimselerin gsterdikleri ufak tefek homur
tular bu sefer hi mi hi grlmedi.
Denilebilir ki memleketin bu ruh hali deta mevsimlere ba
ldr. Nitekim, gazetenin kapatl da k sonuna raslamt. K
n ister istemez ar etkilerini tayan, onun ruhlara ve vcutlara
sald tembellikten henz silkinememi olan memleket halk vic
dann kaynatacak, fikir ve duygular harekete getirecek bir ener
jiye sahip deildi. Bundan dolay olsa gerek, gazetenin kapatl
karsnda btn okuyucular ilgisiz davranmlard. urasn da
ilve etmek yerinde olur. Zaten bret gazetesi, bundan dokuz ay
504

YEN OSMANLILAR TARH

nceki gibi hararetle aranmyordu, okuyucu says da yan yarya

inmiti.
O gnlerin en rabet gren gazeteleri imdi Basiret ile Hakayk-ul Vakaayi olmutu. nk bunlar, gnlk haberleri abucak
elde edip yaynlamakta sanki birbirleriyle rekabet edercesine
meharet gstermeye balamlard. Bu gazetelerde fikir ve dn
ce, tenkid yoktu. Siyas tahlillere, polemiklere de stunlarnda he
men hemen hi yer vermiyorlard. Bu eit yazlan okumak, izle
mek ve anlamaktan uzak bulunan halk tabakas iin byle eyle
rin zaten hi bir nemi yoktu. Onlara aktalite, suya ve sabuna
dokunamayan haberler yetiyordu da artyordu bile.
Bir insan zevk almad bir eye kar ilgi duyamayaca iin,
onun varlndan yokluundan tabiatyle haberdar olamaz. Eer
o varken yok olmusa, bu yok olutan dolay da herhangi bir zn
t duymaz.
bret bir yana, benim ona gre daha lml olarak yaymlad^
m Slrc gazetesi de pek yle nemsenecek bir reva grmyor
du. Bundan daha nce, kiralama yoluyla, yaynladm Hadika
bin nsha basld halde on be gnde bir kan Sirc iki bin bile
satamyordu. Oysa Sirc'm gazetecilikteki meslei yukarda da
belirttiim gibi oppositiondu. Yani hkmete kar belirli bir
muhalefet gsteriyor, onun icraatm, mmkn olduu kadar id
detli bir dille eletiriyordu. Byle olduu halde, halk bu gazeteme,
Hadikaya olduu kadar bile, bir rabet gstermemekte deta di
reniyordu. Bu durum, ticaret anlay ynnden ne kadar evkimi
ve cesaretimi kryorsa, bendeki tenkid fikrinin artmasna da o
kadar sebep oluyordu.
Yalnz bir makalem, halk tarafndan byk ilgi grm, h
kmeti de bir hayli tellandrmt. Bu makalenin bal, rah
metli sadrazam Fuat Paanm mehur sz Devlet Bor Alma
dan Yaayamaz d.
Gazetemin o says abucak tamamyle satldktan baka ay
rca iki bin nsha daha baslmt. Aslnda, buna sebep de yine h
kmetti. nk, makalenin yaynlanmasndan sonra Bbl der
hal kaleme kda sarlm, resm bir bildiri yaynlayarak Sirc'a
cevap vermek, bu suretle halkm zihninde belireceini sand ku
kular datmak ihtiyacm hissetmiti. te, bu yzdendir ki Sirc
505

YEN OSMANLILAR TARH

o gn basn hayatnn en yksek tirajm bulmutu. Bulmutu

ama, bizim de ok byk bir sevin ve heyecana kavumamz uzun
srmemi, hemen ardndan tutuklanmamz ve srgne gnderil
memiz gereklemiti.
Baharn kendisini hissettirdii gnlerden bir gnd. Pazar
olduu iin daireler de yar tatil halinde idiler. Hkmet o gn
toplanacakt, fakat toplant daha balamamt.
Bu srada hariciye nazrlndan gelen bir hademe, tercman
beyin beni grmek istediini haber vererek gitti. Onun ardndan,
biraz sonra ben de hriciyeye gittim ve Sadullah Bey'in odasna
girdim.
Sadullah Bey beni grr grmez, ac bir tebessmle: Grdn
ya, ite nihayet bret'i ldrdk. Eer fazla yakmaya devam ede
cek olursan galiba senin Sirc' da sndreceiz, dedi. Sonra cid
di bir tavr taknd:,

Canm kardeim dikkat et; u gnlerde gazeteler hak

knda, zellikle sizin gazeteler hakknda derin bir kuku var.
deta kapatlmalar iin frsat kollanyor. Gerekli basky yapma
dm iin sadrazam hazretleri tarafndan ikide birde halanyo
rum.
. Ben biraz sinirli cevap verdim: Peki, siz syleyin, ne yapahm? Sadece, hangi adama hangi memurluk ve hangi rtbe veril
mi, nerede hrszlk olmu, kim kimi ldrm? Gazete sayfa
larn hep bu denli haber ve yazlarla m dolduralm. Kald ki
bizler ne yapsak, ne yazsak hkmet tarafndan kt karamyor ve ktye ^yorumlanyor. Fuzulnit dedii gibi:
Biz na fitne, ol bize gussa;
Mteneffir biz andan, ol bizden (1).
Vallahi, ben de ne yapacam ardm kaldm. Kitap bas
mak iin izin almak, memlekete hizmet edeceiz zanniyle, yazd
mz eylerden dolay ikide birde azarlanmak yayn iiyle me
gul olan bizlerde akl fikir brakmyor. Her eyden nce, bilsek j'a
(1) Fuzulnin nl '^ikyetname sinden alnm vezinli bir sz. ^Biz
onun gznde fitneci ve dmanz, o bizim 'nazarmzda devaml bir
dert kayna. Biz ondan ve o bizden devaml nefret halindeyiz,^ an
lamna. .K.
506

YEN OSMANLILAR TAHH

da hkmet aka iln etse ki nasl bir basn ve nasl bir gazete
istiyor. O zaman, belki biz de, hi olmazsa, daha az zararl ve da
ha tehlikesiz bir yayn yolu bulup ona uyarz.
Bir basn kanununden sz ediliyor. Ama, bu kanun byle bel
lisiz ve hareketsiz bulundurulduka onun kime ve neye faydas
vardr. te yandan, durum byle srp gittike ne bizler hangi
kural ve ilkelere gre hireket edebileceimizi biliriz, ne de hk
met bize verdii cezalarda hakl saylabilir. Yanl kullanlm bir
deyim yznden ve Namk Kemal hakknda Yaasn dendi diye
bret gazetesi kapatlrsa, deil bir Sirc, daha ok parlak binlerr
ce kandili sndrebilirsiniz. Sadece matbaaclkla geimimi sala
yabileceime kanaat getirsem emin olunuz ki gazeteyi derhal ben,
hem de kendi elimle kapatrdm.
te, Ahmet Mithat Efendi meydanda. Daarck adnda sa
dece kltr konularyle ilgili bir dergiyi, Hce-i Evvel (1) gibi
sadece renime zg en basit kitaplar bile ilgili makamlara gs
terip izin almadan basamayacak. Milletin bilgi ve kltr bakmn
dan aydnlanmaya ve kalknmaya en fazla muhta bulunduu by
le bir dnemde devletin ve hkmetin yapt bu yersiz ve mana
sz bask karsnda mantkl bir aklama apabilecekler varsa
dorusu onlara candan ve yrekten ak olsun!. diyeceim.
Konu zerinde Sadullah Beyle dertletik, hatta zaman zaman
birlikte gltk. Sonra ben onun yanndan ayrlp matbaama
geldim. O zaman matbaam Bbl caddesinde, imdiki Artin Asadotyan basmevinin bulunduu binadayd.
Gazetem iin baz eyler yazdm. Yazlp dizilmi olanlar gz
den geirip dzeltmelerini yaptm. bret gazetesinin kapatlmas
konusunda bir makale yazm ve dizdirmitm. Onu da yeni ba
tan okudum. Bir gn nce derin bir fke iinde yazy ok
ar bir dille kaleme alm olduumu grdm. Kald ki matbuat
mdr Sadullah Bey: Hkmetin sizin gazetelerinize kar deta
bir allerjisi var, gibilerden szler de sylemiti. Btn bunlan
(1) Ahmet Mithat Efendi ilkokul retmeni gibi hir anlama gelen bu
genel ad altnda, o zamanlar yeni yeni kurulan ilkokullar iin bir
eit ansiklopedik ders kitaplar hazrlamt. ocuklardan baka
halk iin de faydal olan bu kitaplar ve teki btn kitaplar y
znden adalan kendisine <tHce-i Evvel sann takmlard. .K.
507

YENt OSMANLILAB TABIHl

hatrlayp gznne getirince, aresiz, o makaleyi gazeteye koy

maktan vazgetim.
Tam bu srada idi. Kap ald ve ieriye Sleyman Paa girdi
(1). Kendisini bir iki aydan beri grmemitim. ehresi belirli e
kilde szlmt. Rengi de saryd.
Grmeyeli epey oldu. Galiba Girite gitmitiniz. Yoksa
bu yolculuk size yaramad m? diye sordum. Tereddtl bir tav
r vard. Kalar atlm olarak cevap verdi:
Vcuta pek rahatsz saylmam. Benim hastcdm Yemende iken vradm ar yorgunluklarn dourduu asab so
nulardan ibaretmi. Dolaysyle, hamdolsun, imdilik madd bir
ikyetim yok. Fakat, bir saatten beri zihnen ok huzursuz ve te
dirginim. Hatta, sizden iin iyzn renmek iin kalktm
Harbokulundan buraya geldim. ittiime gre Namk Kemal'i
tutuklamlar, yle mi?.
Ben bjde bir haber duymamtm. Olduka rahat bir tavrla:
Hayr dedim, Daha bir saat ncesine kadar Bblde
hariciye nezaretinde matbuat mdr Sadullah Beyin yannday
dm. yle bir ey olmu olsayd, herkesten nce kendisinin bil
mesi ve bilince de bana sylemesi gerekirdi. Bu tutuklama haberi
herhalde bret gazetesinin kapatlm olmasndan azdrlm bir
sylentidir. nk, duyduuma gre baz gayretkeler padiah
hazretlerini fkeye getirmiler, gazete de bu yzden kapatlm.
Sylenti bundan domu olmal.
Sleyman Paa, bu aklamamdan memnun ve msterih oldu.
Enikonu ferahlad. O arada kendisine, bret'in kapatlmas dolaysyle yazp da sonra yaymlamaktan vazgetiim makaleyi oku
dum. ok beendi:
Neden vazgeiyorsun, yaynla, dediyse de biraz sonra
kendisi de bu ihtiyathhm yerinde buldu.
Daha bir sre eitli konular zerinde dertletik. O veda edip
kalkyordu ki kap alnd. Benim: Giriniz, dememle birlikte
(1) Badatta iken vefat eden Sleyman Pasa. (Yazann notu. Sleyman
Paa Harbokulu kumandam iken Abdlazizin tahttan indirilmesi
olayna katlm, sonralar kinci Abdlhamit tarafndan Badata
srgn edilmiti. Bir daha stanbula dnememi ve orada lmtr.
Dil ve tarihle ilgili deerli baz eserleri vardr. .K.

508

YEN OSMANLILAB TARH

rahmetli Hoca Tahsin Efendi eikte belirdi. Bu adam, her trl

kaygdan uzak, kimseye eyvallah ve minneti, ayn zamanda kim
seden de korkusu olmayan, kendi kiiliinde filozofa yaayan bir
kimseydi. Ama, ylesine dnyay umursamaz olan bu adamn da
yz bir tuhaft.
Buy'runuz stadm.. diyerek kendisine yer gsterdim.
Fakat o oturmad;
Namk Kemalle Nuriyi anyorlarm. Seni de tutuklaya
caklarm. Hemen kalk, daha vakit varken seninle Jean Pietriye
gidelim. Belki onlar da orada buluruz. Bir dakika bile kaybet
meye gelmez. Tutuklanmanz, hatta bir gemiye konup derhal sr
gne gnderilmeniz kesinlemitir. stersen Sirkeci'den bir kay
a binip Tophaneye geelim. Oradan Avusturya eliliine gireriz.
Sonra ben seni oradan, gece arka kapdan alarak, Fransz elilii
ne gtrrm, dedi.
Ben hl rahat ve soukkanlydm:
Namk Kemalin tutuklandm imdi paa hetzretleri de
syledi, diye cevap verdim, Sizi temin ederim ki bu sylentiler
hep padiahn gazaba gelmi olmasndan, onun ardndan bret'in
kapatlmasndan ileri gelmektedir. Belki, bunun iindir ki iin ii
ne bir de Nuriyi katmlar. Nuri'yi katlarnm sebebi de Yaa
sn Kemal szn yazm olmas yzndendir. Bana gelince, be
ni de u mehur (Viyana Sergisi) yazs yznden ie kantnyor1ar. Eer, arama ve tutuklama konusu gerei _ayal olsayd ben
de imdiye kadar belki yirmi defa haber alrdm. Hi merak etme
stadm, iin katiyyen asl yoktur. Hele ki daha bir iki saat nce
Sadullah Beyle Bblde beraberdim. eitli konulardan sz et
tik. Eer, en kk bir ey hissetmi olsayd mutlaka durumu ba
na aard.
Bu aklamalarm Hoca Tahsin Efendiyi de rahatlatt. kisi
de vedlap ktlar.
Belki biri Caalolundaki evine varm varmamt, teki de
olsa olsa byk postahanenin kesine ulam olmalyd. Odam
dan ieriye, kendisini on be yla yakm bir zamandr taradm
Akif adnda bir polis komiseri girdi.
Buyrunuz, sizi zaptiye nazn grmek istiyor, dedi.
Pekl, siz gidiniz, ben de u elimdeki yazlan tamam
layp hemen arkadan geliyorum, cevabm verdim.
509

YENt OSMANLILAR TARH

Maksadm adam tecrbe etmekti. Bakalm bu szm zerine

nasl davranacakt? O, szlerime:
Olur, efendim, cevabn verdikten sonra merdivenlerden
aa indi. Ben de be dakika sonra sokaa ktm.
Zaptiye nazrnn bir gazeteciyi armas artk bizler iin ola
an hallerdendi. nk, memlekette gazetecileri koruyan her
hangi bir basn kanunu olmadktan baka, hkmet yetkilileri de
canlar istedii zaman onlara istedikleri gibi davranabilirlerdi.
Hemen her nazrn, herhangi bir gazeteciyi makamna ard
sk rastlanan olaylardand. te, btn bunlardan dolaja durumu
yle pek rknt ile karlamay akl etmek istemiyordum. im
rahat diyebileceim bir halde zaptiye nazrlna gidiyordum.
Bir ara, bilmem nasl oldu, akl edip arkama baktm. Meer
Komser Akif biraz uzaktan beni takip ediyormu. Hi aldrma
dm, grmezlie gelerek yoluma devam ettim. Fakat, adamn beni
aa inip bekleyiinin ve sonra da peimden geliinin sebebini
anlamtm.
Demek ki Sleyman Paann, ondan sonra da Hoca Tahsin
Efendi'nin duyduklar ve syledikleri doruydu. O anda iimde
derin bir pimanlk duydum; fakat artk bunun faydas yoktu, i
iten gemiti.
ataleme yolunu tutarak zaptiye nazrlna giden keyi
saptm. On be yirmi adm sonra nazrlk binasnn kapsndan
ieri girmek zereyken Akif tamamyle yanma sokuldu;
Efendira, nazr paa umum hapishanededir. Kendisi sizi
orada bekliyor, doru oraya gidelim. dedi.
Ben cevap vermedim, yine kaygsz grnerek bu sefer hapis
hanenin yolunu tuttum. Firuzaa Camiine dikey bulunan sokaa
girerken sol taraftaki toprak sokaa yzm evirip hemen ya
kndaki evime baktm. O zaman daha yalarnda bulunan o
lum Ziyay, lalasnn itmekte olduu sepet arabasmm iinde ka
pdan karken grdm.
dakika sonra umum hapishaneye varmtk.
Byk kap ak duruyor ve nnde tandk bir iki subayla
birka polis grevlisi iskemlelere oturmu konuuyorlard. Beni
grnce ayaa kalktlar. Karlkl selmlatk. Ben ieriye gir
dim. Akit bu sefer nme dt. O zamanlar daha yanmam olan
510

YEN OSMANLILAR TABtHI

eski dairenin merdiveninden ktk, sol taraftaki mdr odasna

girdik.
Hapishane mdr Hakk Bey adnda bir zatt. Akif kendi
sine selm verdikten sonra: Sirc gazetesi sahibi Tevfik Bey
diyerek beni ona tantt. Artk kendisinin grevi bitmiti. Yine
selm verip odadan ayrld.
Hakk Bey, cidd olduu kadar da, gleryzl iltifat edici bir
zatt. Ayaa kalkt, samim bir sayg gstererek masasrin st ya
nndaki koltuu gsterdi ve oturmam rica etti. Yalnz selmla
m, fakat ne o bana ne de ben ona bir ey sorup sylememitik.
drt dakika kadar zaman zaman tebessm ederek gz gze
baktk.
Biraz sonra kap ald. eri giren bir komiser, gelip md
rn kulana bir eyler syledi. Mdr adama:
Yukarya, Hnkr Kkne gtrnz. emrini verdik
ten sonra bana dnd;
Namk Kemal Beyefendiyi getirmiler de efendim. dedi.
Yaa!. Daha gelmemi miydi? Halbuki bir saat kadar n
ce rendiime gre Nuri Beyle birlikte gtrlmt de..
Bunun zerine Hakk Bey, bana yle sordu:
Kendiniz iin de bir ey duydunuz mu, Beyefendi?
Evet, benim de tutuklanacam sylemilerdi.
Hapishane Mdr, szlerimi tasdik anlamnda manal mana
l yzme bakyordu. Bu bana durumumu ok kesin olarak belir
ledi. lgisiz grnmeye alarak ilve ettim;
Fakat tutuklamadan pervamz olmad^ iin haberin gel
mesini bekliyordum. kimiz de yine karhl^'. tebessm ettik ve
yeniden sustuk.
Bir sre sonra, kap tekrar ald. Bu defa gelen, daha do
rusu getirilen Ahmet Efendiydi- Onun, yannda kendisini tutuk
layan komiserle birlikte ieri girdiini grnce derin bir akn
lk iinde kaldm. nk, Ahmet Mithat Efendi ile Namk Kemal
ve arkadalar arasnda hi bir ilgi, iliki ve benzerlik yoktu. Ger
i, birka hafta nce Hoca shak Efendi, Ahmet Mithata musal
lat olmutu. Daarck dergisinde yaymlad darvinizm makale
siyle Duvardan Bir Sada balkl baka bir yazs yznden ona
saldrmt. Bu saldrta kulland silh da --btn an ba
nazlarn yaptklar gibi yazan dinsizlikle sulamakt. Ama, anla511

YENt OSMANLILAR TARH

yamyordum: Namk Kemal'in tutuklanmasn gerektiren bir me

selede, Ahmet Mithat Efendinin yazlarnm ve konularmn hi
bir benzerlii dnlemezdi.
Ahmet Mithat Efendi, derin bir zgnlk, akmik, hatta
korku iindeydi. Odada beni grnce bir dereceye kadar duruldu
ve rahatlad. Herhalde o da kendisi hakkndaki sulamalarla bizlere yneltilen sulamalar arasnda bir ilinti bulunmadn d
nerek bu tutuklamanm basit bir olaydan ileri gemeyeceini
tahmin etmi olmalyd. Bizleri sorguya ekecekler, belki baz
tembih ve tehditlerde de bulunacaklar, sonra da salvereceklerdi.
Biz gler yzle birbirimizle sohbete hazrlanyorduk ki Hakk
Beyin, komisere Mithat Efendi'yi iaret edeek: Yzbamm odasma gtrnz, orada istirahat etsinler. yollu verdii emir iki
mizin de ayaklarn suya erdirdi. O zaman anladm ki tutuklananlarn birbirleriyle konuup grmeleri yasaklanmt.
Be dakika daha geti. Derken yine kap ald. Bu sefer de
Nuri Beyle Hakk Efendi'yi getirdiler (1). Onlar da beni orada
grnce ardlar. Nuri, hapishane mdrnn orada bulunma
sna ve ka atmasna aldrmakszn:
Yahu, seni de mi getirdiler, ne zaman getirdiler? diye
sordu. Ben de umursamaz grnerek cevap verdim;
Siftah benden baladlar. En nce ben geldim; sonra Na
mk Kemal, daha sonra da Ahmet Mithat.
Nurinin aknl artmt. Yine dik dik konutu:
ok ey!. Ahmet Mithat'n bu ile ne mnasebeti var? de
di. Onlan da, fakat ikisini birlikte, baka bir odaya gnderdiler.
Odada yine Hakk Bey'le ikimiz kalmtk. Bu zatla eskiden de
yle az ok bir tanmamz vard. Kendisi terbiyeli, nazik bir adam
olarak tannmt. Vaktiyle kendisi Harbokulu mezunu olarak Silhh Kuvvetlere ayrlm, deha sonralar zaptiyeye alnarak Mus
tafa Asm Paa'ya muavin olmutu. Fakat, o tarihteki zaptiye me
murluu ile Hakk Bey'in grevi arasnda pek byk bir fark vard.
Hakk Bey, her eyden nce kiisel onuruna ok dkndr ve onu
korumakta deta taassup denilecek bir titizlik gsterirdi. Bundan
dolay, gerek emrinde bulunduu kimselere, gerek kendisinin em(1) Bugn hl Temyiz Mahkemesi yelerinden bulunan
Bey (Eserin yamnnn notu).

512

smail Hakk

YEN OSMANLILAB TABH

rinde bulunanlara kar daima arada bir mesafe brakrd. Yenilik

i kimselerle, fikir ve dnce bakmmdan, tamamyle ayn para
lelde idi; ancak grevi kendisini onlardan uzak bulunduruyordu.
Grevi, grev bilen namuslu ve drst bir adamd.
Bizim, nasl ve niin tutuklandmz henz kendisi de bilmi
yordu. Sadece, emri hi bir taraf iin ar uca gitmemeye dikkat
ederek bir devlet ve hkmet emri olarak uygulamakla yetini
yordu.
Odada daha uzunca bir sre byle sessiz oturduk. O, gya iiy
le megul grnyordu. Fakat krk alnndan ve farkmda olma
dan att kalarmdan anlyordum ki zihnen tedirgindi. Belliydi
ki bizim tutuklanm olmamz kendisini ^zm olmasa bile g
revinden nefret eder bir hale getirmiti. Bir ara dayanamadm, yi
ne konutum:
Hapishaneye gnderilmek zere tutuklananlann nce hu
zurunuza getirildii anlalyor. Yine, verilen emirlerden anlad
ma gre bizlerin birbirimizle grp konumamz da yasaklan
m bulunuyor. O halde, sizden rica etsem; Bendenizi hangi oda
ya koyacaksanz ltfen bunu tayin etseniz de ben de evimden ya
tak ve yemek getirtsem...
Bitiikteki oday size ayracam efendim. Bu oda nbeti
yzbasnndr (1).
Kendisine teekkr ettim ve iznini aldktan sonra bir tezkere
yazarak evden bir yatak takm ile yiyecek bir eyler istedim. Ay
rca, tutuklanmamzn nemli bir sebebe dayanmadn, merak et
memelerini de ilve ettim.
Biraz sonra, istediklerim gelmiti. Oiaya getim. Yzbayle
birlikte yemek yiyerek konumaya bai ik.
Bu adam, o tarihlerde krk krk be yalarnda gzken bir
subayd. Fakat anlatt olaylarla ki grevi gerei olarak fiilen
mnasebette bulunmu olmasna gre ellisini gekin bulunmas
gerekirdi. ok temiz kalpli bir grn vard. Birok hapishane
grevlilerinde gze arpan sertlikten, katlktan kendisinde hemen
hi bir iz ve eser yoktu. Yalnz, grevlerinden memnun bulunma
yan adamlara zg bir hali gze arpyordu. ehresinde daima be(1) Sonradan, kinci Abdlhamifin tahta kt ilk yllarda, Namk Ke
mal de bu odada bir sre hapsedilmitir (Eserin yazarnn notu).

513

f/33

YENt OSMANLILAR TAKHt

lirsiz bir elem ve melal dalgalamyordu. Geveze bir adam da deil

di. Konuulanlar dinliyor, sorulanlara cevap veriyordu.
Akam yemeimizi bylece yedikten sonra, yataklarmza uzan
m istirahat ediyorduk ki byk bir grlt ile aadaki sokak
kapsnn aldm iiterek merakla yataklarmzdan frladk. Bir
iki dakika sonra ieriye bir avu girdi. Otuz kadar ranhnn geti
rildiini, bir taraftan da yenilerinin gelmekte olduunu haber verdi.
Meer, Mahmut Paada Tamburac hannda barnan Iranl e
itli esnaftan bir kalabalk arasnda birden byk bir meydan kav
gas km nemli lde birbirlerini yaralama, hatta ldrme
olaylar grlm, getirilenler bu kavgaclarm (1)Biraz sonra, ikimiz de yataklarmza girip uyuduk. Gnein ba
ma vuran scakl ile uyandm vakit saat epey ilerlemi bulu
nuyordu. Kalktm, acele ile giyindim. Biraz sonra hapishane m
dr albay Hakk Bey odama geldi, hatrm sordu. Sabah kah
vesini birlikte itik. Bu zat, ne olacamz tabiatyle bilmiyordu.
Tahmin ettiine gre, o gn, ya bizzat zaptiye nazn yanmza gelip
bizleri sorguya ekecek, ya da bir sorgu yargc yollayarak onun
aracl ile ifadelerimizi aldracakt.
Bilindii gibi kanunlann yrrlkte bulunduu devlet ve h
kmetlerde, adliye kanunlar gereince, tutuklanm bir kimsenin
ne olup olmayaca, en ge, yirmi drt saat iinde belirlenir. Bu
zaman sresi iinde, tutuklu ya serbest braklr, yahut da sank
sfatyle ilgili mahkemeye sevkedilir. O tarihte, adliyemiz henz
yeterli bir dzene ulaamamt. Zamannn hkmetinden ise ada
let kurallarna uygun bir ilem beklemek pek hayalperestlik olur
du. Ancak, bir husus vard ki olduka belirliydi; BTDilnin onay
eklenmedike herhangi bir yurtta hakknda padiah, eskiden ol
duu gibi, keyfince karar verip uygulayamazd da. Bu, Tanzimat
fermannm kazandrd ok deerli aamalardan biriydi. Geri,
Mahmut Nedim Paa, bu geleneklemi durumu da temelinden sar
sp Padiaha istedii gibi davranmak imknlarm yeniden hazrla
mak yolunda epey mesafe almt. Ama, ne olursa olsun, Tanzimat

(IJ Ondokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln balarnda stanbulda,

kendilerini hissettirecek oranda youn, ran asll bir aznlk yn
vard. Cumhuriyetten sonra bunlar kendiliklerinden eriyip daldlar.
. K.

514

y e n i OSMANLILAK TARH

fermannn hkm yrrlkteydi. te, biz imdi bu iki ihtimal

den hangisyle kar karya kalacamz dnyorduk. Mahmut
Nedim Paa, Sultan Abdlaziz'e bir adm attrm, sorgusuz sualsiz
drt be nemli devlet adamm azdan kan bir emirle yollatmt. Fakat, Mithat Paa, sadrazamla gelir gelmez bunlar
derhal geri getirtmi, dolaysyle Tanzimat'n zedelenen hkmn
yeniden pekitirmiti.
Mithat Paa'dan son sadrazamlk makamna Mtercim Rt
Paa getii zaman umulmutu ki o da bu hususta titiz davransn.
Samim olmasa bile, Tanzimat ferman hkmlerine kar taraf
tar grnsn. Rt Paa, baz tereddtler geirmekle birlikte, ken
disinden bu tutumu bekleyenleri pek de hayl krklna uratma
mt. nk, kendisi,,devletin ve devlet adamlarnn selmeti ya
nnda, kendi selmetinin de buna bal olduunu biliyordu. Onun
da grevinden azledilip yerine Esat Paa tayin olununca iin rengi
bu sefer iyiden iyiye deimiti. Esat Paa, bir ker' hi bir ekilde
o makama lyk bir adam deildi. Bu paa, Tanzimat fermannn
kiiler iin salam olduu dokunulmazln yararlarn bilemiyecek kadar ve Padiahn bu dokunulmazla el uzatmasnn meyda
na getirecei ktlkleri sezinleyemiyecek kadar idrk yoksunu
deildi. Ne var ki srf Padiahn arzusu ile sadrazam olduunu, o
istemeseydi bu makama hi bir zaman ulaamayacan dn
yor, bir eit kompleks iinde. Sultan Abdlaziz'e derin bir min
net duygusu besliyordu. Yine, unutmuyordu ki bir emriyle kendi
sini tutup bu en yksek devlet makamna getiren Padiah, yine bir
emriyle hemen oradan indirebilirdi. te, bun (an dolay zamann
sadrazam. Padiah ne syleyecek, ne isteyece olsa; Emriniz ba
m ve gzm stne. diyecek kadar onun kulu klesiydi.
Ama, bizler yine de pek mitsiz deildik. Mithat Paa, adliye
nazryd. Fvanlzde Rt Paa, evkaf ve Msrl Rait Paa, ha
riciye nazrlklarnda bulunuyorlard. Hasl, hkmet yeleri arasnda sadece bir Mithat tek bana bir itiraz bile birok ktlk
lere engel olabilirdi.
te ben, tutuklandm andan itibaren, bu byk devlet adamnm varlna gveniyordum . Kendi kendime;

Mithat Paa adliye nazr bulunduka sanmam ki kanun

d bir ey yapabilsinler. Olsa olsa, birka saat daha fazla tutuk
lu kalrz ite o kadar. diyordum.
515

YENt OSMANLILAR TABIHl

Tutuklammn ertesi gn, yine benim sorumlu imzam altmda, Sirc gazetesinin on yedinci says kmt. Bu da gsteriyordu
ki bu tutuklama dorudan doruya benimle ve gazetemle ilgili de
ildi. Belki bret gazetesinin yazdklarmdan dolay bana da baz
sorular yneltecek ve aklamalar isteyeceklerdi. Hasl, byle d
nerek kendimi avutuyordum.
O gn de byle dnerek akam ettik. Bu arada ben hapis
hanede iken eim Mithat Paanm konana gidip niin tutuk
lanm olduumu renmek istemi. Paa, konama gelen eime,
grevlilerinden biri ile yle bir cevap yollam:
Tahmin ediyorum ki srgne gnderileceklerdir. Ben on
larn her birine her frsatta, taknlk etmemelerini, bu takmlklannm neticesinin haklarmda kt sonular vereceini sylemi
imdir. Benim kendilerini her uyarmda onlar; Bizim denkleri
miz baldr, nereye isterlerse gnderebilirler. Biz srgn korkusuyle inandmz yoldan dnmeyiz. cevabm verirlerdi. Samnm
ki ite bu korktuumuz akibet balarna gelmi bulunmaktadr.
Sal gn de bu hal zere sona erdi. Ertesi aramba gn
mdr Hakk Bey odama geldi, zntl bir tavrla:
imdi aldm emre gre bugn kalkacak olan Hdiviye
kumpanyasnn bir vapuruyle srgne gnderilmeniz kararlatrl
mtr. Evinize haber yollaynz, ihtiyacmz olan gerekli eyleri ha
zrlasnlar. Saat bete buradan doruca vapura gtrlecek ve bin
dirileceksiniz. dedi.
Bunu aramba gn reniyordum ama, evden durumu daha
sal gn haber almlar. Benim iin gerekli olacak her eyi, elbise
ve eyay iki sanda yerletirip hazrlamlar. Bir de yatak dengi
balamlar.
Hapishane mdrnn bildirdii bu emirden sonra, artk bir
birimizle grmemizde bir saknca kalmam olmal ki, bizi bu
konuda serbest braktlar. Dolaysyle kader arkadalar hep bir
araya gelebildik.
Bu arada, srgn edileceimizi haber alan ne kadar kara gn
dostu, ahbap, akraba varsa onlar da birer birer skn etmeye ba
ladlar. Kimi teselli vermeye alyor, kimi zgnln saklama
ya imkn bulamyordu.
Rahmetli emsettin Sami, benim Sirc gazetesinde hem yaz
ileri yardmcmd, hem de eviri ilerini ynetiyordu. Drt gnden
516

YENt OSMANLILAa TAHBt

beri yzn gremediim olum Ziya'y kucana alm, onun olan

bitenden habersiz, masum masum sorduu sorulara cevap verme
ye alyordu. ehresi, geirdii iten znty ve fkeyi saklayamayacak kadar glgelenmiti. Sanki gzlerinden elem akyordu.
Ziya ile yle konuuyorlard:
Srgn nedir?
Bir adam oturduu yerden kaldrp zorla baka bir yere
gndermektir.
O baka yer neresi?
ok uzak bir yer!..
Bu srada yanlarna yaklatm gren Ziya Joruyu bana y
neltti:
Beybaba, seni baka yere mi yoIluyorJarP.
Evet olum.
Kim yolluyor baba?
Padiah..
Bunun zerine ocuum, elimdeki bastonu aret etti:
yleyse o bastonu bana ver de, iindeki ii karp onun
karnna sokaym!..
Ben glmeye altm. emsettin Saminin gzlerinde zaten
dakikalardr hazr bekleyen birka damla gzya yanaklarndan
aa szd. te, o zaman zntm saklayamamak ko ksyle de
rin bir sarsnt geirdim. Ziya durmadan:
Ver baba, ver, bastonu bana ver gidip sokaym.. diyordu.
Bu srada Albay Kerim Beyle, sonralar paa olan, Bahri Bey
de geldiler. Bahri Bey, svari albay niforn.. m giymi, keme
rini ve hamayilini de taknmt. Bu iki zattan birincisi ok kk
yamdan beri tantm bir komum. Bahri Bey de stn ahlkna
ve merd karakterine yakndan vkf ve hayran olduum bir
dostumdu.
,
Biz byle ayakta konuur, halleirken hapishane mdr Hak
k Bey, yanmza yaklat: Beyler, hazrsanz sizleri vapura kadar
gtrecekler. Bahri Bey sizi srgn yerinize kadar gtrmekle
grevlendirilmi bulunuyor. dedi.
Hepimiz hazrlanmtk.

Gecikmemiz iin hi bir sebep yok, buyrun gidelim, ceva

bn verdik. nce, drt gijndr misafiri bulunduumuz Hakk
Beyle vedalatk. Sonra, yine hep birlikte hapishane kapsndan
517

YEN OSMANLILAR TAKHI

ktk. Darda bir blk kadar zaptiye eri vard. ki dizi halinde
bizi bekliyorlard. Yanlarna vardmz zaman bunlar iki taraf
mzda yer aldlar. Biz bln ortasmdaydk. ki albaydan biri sa
mzda, teki solumuzda yryordu. Bylelikle Soukeme yoku
una doru yola revan olduk.
Sultanahmet meydannda epeyce kalabalk bir halk ym bi
rikmiti. Bunlarn arasnda e dost, ahbaplarla birlikte, iine d
m olduumuz u halden iten ie byk memnunluk ve mutluluk
duyanlar da vard.
Meydandaki kalabalktan bir ksm ^belki merak, belki de ba
ka dncelerle alaymza katldlar. Bylelikle kafilemiz by
d. Normal admlarla yryerek yirmi dakikada Sirkeci'ye vardk.
Araba vapurlarna mahsus iskelenin ba tarafnda, kr ata bin
mi bir mabeyn yaveri vakarl olmaktan ok mahzun bir tavrla
ylece duruyor, kafilemizin geliini bekliyordu. Biraz sonra ren
dik. Saray tarafndan bu grevle grevlendirilmi; Gazetecilerin
stanbul'dan uzaklatrlmak zere, vapura bindirildiklerini, vapu
run kalktm gzleriyle grecek ve sonucu mabeyne bildirecekmi.
Bu bir resm grev, baka bir deyile, meslein gerektirdii sevim
siz bir grevdi ve yaverin bu grevi yerine getirirken hi de mutlu
olmad her halinden anlalyordu.
Bu yaver, o zaman yzbalkla binbalk arasnda kolaa
s rtbesinde bir subayd. Bu tarihten on sekiz yl sonra Osmanh
Devletinin en yce makam olan sadrazamla kadar ykselecekti.
O zamanki kolaas Cevat Efendi, Osmanh tarihine Cevat Paa ola
rak geecekti.
Gen ve ok yakkl, uzun boylu, gsterili bir subay olan bu
mabeyn yaveriyle aramzda kardelik derecesine varan karlkl
bir dostluk havas vard. zellikle fikir, duygu ve dnce ball
bizleri birbirimize ok yaknlatrmt. O, sk sk Beyolunda
Haopulo arsndaki matbaamza gelirdi. Saatlerce konuur dert
leirdik.
Bir yl nce ok sekin birer kurmay olarak okuldan mezun
olmu olan teki arkada yani Zeki, Bedri ve Rifat beyler na
zarmzda ne idiyseler, Cevat Bey de yleydi (1), Son derece vefal
(1) Bu arkadatan Manastrl Rfat Bey, istibdat dneminde beJdan
belya uram, nihayet Halep'te lmtr. Ancak merutiyetten:

5ie

yeni

OSMANLILAR TARHt

bir arkadat. Bir yl nce bir ak maceras yznden, Hsamettin

isminde bir arkada intihar etmiti. Bunun acsn bir trl unutamayan Cevat Bey, ne zaman bir frsat bulsa derhal matbaaya ko
ar, sevdii kza kavuamad iin canna kyan arkada iin scak
gzyalar dkerdi. Bizler onun bu gzyalarna deilse de ektii
eleme candan ve yrekten kathrdk. O gnlerde kendisini teselli
etmeyi balca grevlerimizden biri olarak kabul etmitik. Bu bi
zim iin dostluun ve kardeliin en tabi bir sonucuydu.
O gn, Cevat orada, iskele bapda, at zerinde bir heykel gi
bi bekler grnce, arkadalarndan hepsinden ok ve hepsinden n
ce ben byk bir hiddete kapldm. Kendisini, bizim bu ackl hali
mizi seyretmek iin gelmi olmakla sulad ^n. O anda hi dn
medim ya da dnemedim ki bu mert subay ^velev ki tav r ve ha
reketleriyle olsun bize zntsn anlatmak ve vedalamak iin
gelmitir.
Ama, ne yapaym ki o zaman daha baka trl de di'iemezdim. Arkadamn duygu ve dncesinin tam tersini zihnime ge
tirmekte belki de mazur saylrdm. Her kim yirmi be yalarnda
ki genlik baharnn en ateli bir adr insanl olumsuz y
nyle de yarglamaz ya da yarglayamaz ise bence o gencin damar
larnda kan deil sadece safra dolamaktadr. Genlik demek, bi
raz da, fke ve atelilik demektir.
te, ben de yle bir yata ve yle bir durumda, karmda niformasyle bir put gibi dikilmi olan kimseyi, isterse kardeim ol
sun, iyi ve iyimser bir grle karlayamazdm.
Zavall ve temiz yrekli Namk Kemal.. Bfr:m o andaki duy
gu ve dncelerimi yzmn gerilen izgilerinden anlam olma
l ki hemen yardmma yetiti ve yle konutu:

Biare Cevat!. Bak, Tevfik, ehresine dikkat ettin mi? Elin

den gelse hemen; bizim kafilemize karp u gurbet yolculuumusonra, belki on kere hak etrrs olduu tugenerallie ykselen Bedri
Bey, btn bu sre iinde amda bir kede terkedilmi olarak kal
mtr. ncleri olan Zeki Reye gelince: Nabza gre erbet ver
mekte ve zlimlere yardmc olmakta ok usta olan bu adam ksa za
manda marealha kadar ykselmitir, tik ikisinin affedilmez kabahatlan, Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesi olaynda, saray ku
atan rencilerine kumanda etmeleri idi (Eserin yazanmn notu).

519

YEN OSMANLILAR TARH

za dorudan doruya katlacak. Askerlik gerekten zor bir mes

lek.. nsan kendisine verilmi grevi uruna gerekirse kardeine ,
bile silh skar. Bana kalrsa, onu buraya sadece tesadfler yolla
mtr; o da son vedm yapmak iin bunu kabul etmitir...
Sanki iimi okumu da beni saduyuya aryordu. Kendisi
ne yan gzle baktm, tebessm ve teekkr ettim.
Geri o anda dncelerimden birdenbire syrlamad isem de
ilk kanaatim o hzn olduka kaybetmiti. nk, Cevadn yzn
deki strap ifadesi de gzle grlr derecede belirgin bir hal al
mt.
Bizimle birlikte oraya kadar gelen e dost, akrabalardan baz
lar, iten yrekten dualar ederek bizleri kayklara bindirdiler. Bir
ksm bu kadarla yetinmeyerek bizimle birlikte sahilin biraz a
nda bekleyen vapura geldiler.
Yarm saat kadar da, vapura gelmi olan kimselerle konutuk.
Akrabamza, ailelerimize dair gerekli tembihlerde bulunduk. Son
ra, onlarla da vedalatk. Biraz sonra da vapur demir alp hareket
etti.
Bizi gideceimiz yerlere kadar gtrmekle grevli bulunan
Bahri Bey, hareketten sonra k kamarasna geldi. Cebinden kar
d grevlendirilme zarfm ap grev emrini hepimize kar yk
sek sesle okudu. Bu, sadrazamn emriydi.
Emirde, Bbl tarafndan teden beri kullanlagelen szler
ve bu arada hasbelicb (1) da vard. Hasbelicb sznden sonra
durumumuz ylece aklanyordu: Sirc gazetesi sahibi Tevfik
Bey'le (ben) Daarck dergisi yazan Ahmet Mithat Efendi Rodosa,
bret bayazar Namk Kemal Bey, Kbrs adasndaki Magosa'ya ve
yine bret yazarlarndan Nuri Bey ile medrese talebelerinden Hak
k Efendi Akkya gidecek ve bundan byle bu adlar edilen yerler
de oturacaklard. Padiah hazretlerinin emri gereince bu srgn
ler ilk yola kacak bir vapurla anakkaleye gtrlecekler, orada
on iki adalar valisinin emrindeki Pesendide gambotunda tutuk
lu olarak bekletileceklerdi. Bundan sonra stanbul'da, tersaneden
gnderilecek baka bir gemiye binip asl srgn yerlerine ulat
rlacaklard.
Biz, be arkada, hi olmazsa hepimiz ayn yere gideceiz diye
(1) Grlen lzum zerine^ gibi bir anlama. . K.
520

yeni

OSMANLILAR TABIHt

teselli buluyorduk. Ama, drdmzn ikier ikier ayr ayn yer

lere ve birimizin de tek bana bir baka yere gnderildiimizi
renince tabi ok canmz skld. O anda yle bir duygu iindey
dik ki, beraber olmak artyle, lkenin en kt bir yerine gnderilseydik asl zlmeyecektik. Fakat, byle ayr ayn yerlere yollanmz neemizi bsbtn karmt. Ama, be on dakika sonra
buna da altk. nsan neye almyor ki?..
Bu srada bulunduumuz yere gen bir adam gelerek hepimizi
selmlad. Bu adam zaptiye nazrnn arkasnda, fakat resm bir
kyafet iinde zaman zaman grrdm. Yzba riitbesinde bir zap
tiye subay idi. O gn nedense sivil giyinmiti.
Ben Bahri Beye yaklaarak: Bu adam n.in geliyor?) diye
sordum.
Nazrlk grevlendirmi; ben de imdi rendim. Buna o
nazrlkta yzba (.....r) Emin derler. Ahlksz bir heriftir. Hi
phe etmem ki sizin niyetlerinizi renip bunlar zapta balaya
cak ve ilgililere gnderecektir, dedi.
Hemen Namk Kemal'e, Nuriye herifi gsterdim ve Bahri
Beyin sylediklerini onlara aktardm. O anda babaa verdik, bir
karara vardk. Kararmz da Bahri Bey'e ben bildirdim;
Bu herife emrediniz dedim. anakkale'ye varncaya ka
dar karmza kmasn ve gzmze grnmesin. Aksi takdirde,
karar verdik, gzmze grnecek olursa bacaklarndan yakalad
mz gibi kendisini denize frlatacaz, bilmi olsun..
Bahri Bey, zgrlk ve ileri fikirler konusunda bizden aa
kalr bir adam deildi. Bundan otuz yedi yl .;ki o gnlerde an
cak otuz be yalarnda bir gen olduundan bu yaa zg heye
canlan olduu gibi ayakta bulunmaktayd. Hkmetin baskl y
netimine kar kinini ve nefretini belirtmekte zaman zaman biz
den bile daha ileriye gidiyordu. Bundan dolay, yle uzun uzadya
dnmeye lzum bile grmeden adam yanna ard:
Bana bak Emin dpdi, Beyler senin kim olduunu benden
sordular, ben de syledim. Bana; Bizim hapisten, srgnden per
vamz yoktur; ama yanmzda namuslu olmayan bir kimsenin bu
lunmasna da katiyen raz olamayz. Hele, klk kyafetini deitir
mi bir mahlku yanmza yaklatrmayz. Eer anakkale'ye kadar
bir daha yanmza yaklatm grrsek her eyi gze alp kendisi
521

y e n i o s m a n l il a h

TABHI

ni denize atarz. Onun iin ite ben de sana haber veriyorum. Hay
di abuk, buradan hemen ykl git!..
Adam, Bahri Beyin bizim azmzdan syledii bu szlerden
hi de zlm grnmedi: Emir efendimizindir, diyerek kama
radan kt gitti.
Btn bunlar olup biterken vapur da Sarayburnunu dolam,
Kumkap aklarna varmt. Biz de kamaray terkedip k gver
te zerine ktk.
YENEHRL AHMET EFEND
Yukarya ktmz zaman, orada bizi din bilginlerinden bir
zat karlad. Bu zatla, o yln ramazan aynda tammtk. Kendi
si, zmir'de ticaretle megul bir kimseydi. Ayn zamanda, ilmi ve
fazileti ile de n yapmt. Daha sonra Trkiyede alacak ilk mil
let meclisine zmir mebusu olarak katlacak ve ikinci dnem top
lantlarnn bitmesinden bir sre nce Ahmet Vefik Paa tarafn
dan datlan meclisin teki yeleri ile birlikte memleketine sr
len on adam arasnda yer alacaktr (1).
Bu zat, ben grnce byk bir memnunluk duydu. nk, ne
srgn edildiimden haberi vard, ne de yanmdaki teki srgn
leri tanyordu. Sadece seyahat etmekte olduumu sanmt.
Ne tarafa terif ediliyor, inallah zmiredir. Vallahi pek
sevindim, pek memnun oldum. Yolda birlikte vakit geiririz, dedi.
Ben glmsedim:
imdilik anakkale'ye kadar sizinle birlikteyiz. Ondan son
ra ben Rodos'a, arkadalar da Kbrsa ve Akkya gidecekler. Ger
i, siz arkadalan tanmazsnz, durun ben onlar size takdim ede
yim; Namk Kemal Bey, Nuri Bey, Ahmet Mithat Efendi, Hakk
Efendi, dedim. Her birini ayr ayr kendisine tanttm. Bu sayd
m yerlere niin gittiimizi ve neden srgn edildiimizi de an
lattm. Bunlar sylerken onun jiznde derin bir deime, glge
lenme beliriyordu. Azim ve iyi niyet sahibi insanlara zg bir tu
tum iindeydi. Kalar ve yanak adaleleri atlmt. Belirgin bir
fke btn ehresine yaylmaktayd. Bir sre yle durdu, sonra
yle konutu;
(1) Yazar, bu kontda sorumluluu htnyle Ahmet Vefik Paaya yk
leyerek, tarafszlktan uzaklam duruma dryor. $. K.

522

y e n i o s m a n l il a k t a r ih

Sizlere bu hususta tesellide bulunmak benim haddim de

ildir. Ancak, ok iyi bilirsiniz ki gurbet ve srgn hamiyetli ve
yurtsever insanlar iin bir hayat snavdr. Bizden nce gelmi fe
dakr dedelerimizin Zulm aleyhinde gsterdikleri direni ve ce
sareti miras olarak alm olduumuzu ispat etmeliyiz. Keke gen
olsaydm da ben de sizlerin bu erefli mcadelenize katlm bulunsaydm. Bugn, hkmet tutup sizlerin her birinizi birer tarafa
atyor. Ama, aslnda bu srgnlerle korktuu ve ekindii eyi da
ha da geniletmi bulunuyor. nk, bu eit tutumlarn halk ymlar zerinde elbette olumsuz etkileri olacaktr.
Dorusu hkmet adamlarmzn bu kadar ahmak olduklarn
tahmin etmezdim. Zulme veya zalim hkmete hizmet edenlerin
ou byle oluyor. Bunun sebebi de akl ve ileri gr sa^ibi kim
selerin bunlara yaklamamasdr. Sonu olarak, bunlarn tutum
ve davranlarnda akl ve mantktan eser bulunmuyor. Mesel,
iinizden hi biriniz yarglanmak suretiyle ve bunun sonunda be
lirli bir cezaya arptrlm deilsiniz. Bundan dolay, kiminizi^:::
hakknda daha hafif, kiminizin hakknda a^ha ar bir ceza dzen
lemek diye bir ey sz konusu olamyor. Bu demektir ki hepinizin
suu elifi elifine ayn orandadr. Peki, durum byle ise neden bir
ksmnz havas gzel ve iklimi lml olan Rodosa, dier bir ks
mnz havas ar ve iklimi de ok scak olan Akk'ya, baka biri
niz de havas kt ve yeri de ok cr olan Kbrs'a gnderiliyor
sunuz? Bu tercih ve bu ayrmda hangi l, hangi akl ve mantk
rol oynamtr? Dorusu, burasn bir trl havsalap kabul et
miyor.
Bana kalrsa, sizler hkmetin bu gafletinden istifade etmeli
siniz. Emin olunuz ki bu hal, sizler iin belki bir znt konusu
olsa da, gittiiniz yerlerin halk iin byk bir kazan tekil ede
cektir...
Bizler, Ahmet Efendinin bugn ancak baz zel deyimlerini
hatrlayabildiim, fakttt gerek anlam ve zetini aynen aktardm
o zl konumasnn sonucundan ne karmak istediini tabiatyle
anlayamamtk. Hele, ben anlamadm her zaman itiraf ederim.
Yine ok eminim ki arkadalarm da anlayamamlard. Geri Na
mk Kemal: Ben kacak neticeyi kefettim, demiti ama, ben
onun bu kefine o zaman inanmadm gibi bugn de bu fikrimde
hl sabitim.
523

YENt OSMANLILAR TARH

Gelelim konumuza, Ahmet Efendi nihayet dedi ki;

Her biriniz elhamdllh memleket ve milletin her halini,

devlet idaresinin zulmlerini, israfmij halkn ekmekte olduu ezi
yet ve mihneti yakmdan biliyorsunuz. Bunlardan kurtulmann a
relerini de phesiz herkesten iyi bilirsiniz. imdi, gideceiniz yer
lerde de birok zc halleri gzlerinizle grecek, halkn yakasna
sarlm olan zulm penesinin ne kadar kuvvetli olduunu anla
yacaksnz. O halde, size den en byk grev, gittiiniz yerler
deki halkn zihnine merutiyet tohumlarn ekmek ve bunu yeert
meye almaktr.
tte, evltlarm, hkmetin bu gafletinden bylece istifade et
meli, en cahil bir kyly bile icabnda bir tarafa ekip ona tel
kinlerde bulunmalsnz. Bugn, dnyadan ve dnyada olup biten
lerden tamamyla habersiz ve hepsi kara cahil bulunan bu adam
lar aydnlatmaya lyjk birer insan olarak kabul etmelisiniz. Sizin
aydnlatacanz kimselerin says ne kadar oalrsa milletin gele
cei hakkndaki midimiz de o kadar artar.
Sonra, bizim memlekette okuma yazma bilmeyenlerin oran
korkun denecek bir derecededir. Bir yandan halka, ocuklarn
okutmalarn telkin ediniz. Her nnze gelen yerde, arda pazar
da insanlarn zihnine bilgi ve kltr sevgisiyle birlikte kardelik ve
birleme fikirlerini de sokmaya gayret ediniz. Durumumuzun he
yecanl ve elem verici oluunu, kendilerine yine kendilerinin an
layacaklar dille syleyip akladktan sonra bunlarn ortadan na
sl kaldrlabilecei yollarn gsteriniz. nce yaralan ap onlara
gsteriniz, sonra da bu yaralarn merhemlerinin neler olacam be
lirtiniz. Kendi alkil ve izanna gre her ahs iyi ile kty birbi
rinden ayrabilecei gibi, ktln iyiye dntrlme arelerini
akl kesince, yava yava o ktl kknden kazyp gidermek
ten baka bir ey dnmez olur. Ve bilirsiniz ki dnmeye ba
layan bir varlk kurtulmann yolunu mutlaka bulur.
Gideceiniz yerlerde greceiniz plak ayaklar, sval kollar,
bazan ar scan bazan an souun etkisiyle kararm, tazeli
ini ve gerginliini kaybetmi ehreler, yrtk ve yamal bez paralanna brnm vcutlar, hi bir vakit insanlm kazanamam
o zavall insanlar, eer gerei gibi kendileriyle megul olursanz ne
lere gleri yetmez?
u nemli noktay gz nnden uzak tutmaymz; Her eyden
624

YEN OSMANLILAR TARfflt

nce onlara sayg ve sevgi gsteriniz. Kendileriyle dost olarak, kar

de olarak onlar uyarnz. Size bir htram anlataym: Bir sre
nce Manisa dolaylarnda bulunuyordum. Orada bir protestan mis
yonerine tesadf ettim. Bir Rum kylsne din telkinlerde bulu
nuyordu. Onu daima iine zevk ve mit verecek szlerle iyimser bir
hle getiriyor, hi bir ekilde korkutucu ve rktc szler syle
miyordu. Allahn sonsuz ltuf ve rahmetlerinden bahsediyor, onun
yarglamada ve balamadaki engin cmertliini dile getiriyordu.
teki dnya iin anlattklar sadece orada eriecei sonf uz mut
luluklard; Cehennem'in korkun kbetlerinden asl sz etmiyor
du. Btn bunlar iin kotuu artlar da ahlk ve namus sahibi
olmak, btn insanlara kar sayg, sevgi ve merhamet beslemek
ti. Baka dinden olanlar iin de ayn ekilde davranmasn salk
veriyordu.
lve etmeye lzum yoktur ki, ksa bir sre sonra, Rum kyl
sn btn ruhu ile kazanm bulunuyordu, ^et, kazanm bu
lunuyordu; nk o zavall kyl, nfuz hrs ile tir tir titreyen
ortodoks papaznn kendisini daima cehennem azab ve Tanr ga
zab ile korkutarak bunlardan kurtulmas iin naslsa vergi memurlannn elinden kurtarabilmi olduu birka kuruunu kap
mak istediini ok iyi biliyordu. Beriki ondan para almak yle
dursun, ona gc yettiince armaanlar veriyordu. Bu armaan
lar tabiatyle din propagandas yapan kitaplard; Kurtarc tsnn
ncileri eidinden kaba saba bir Trkeyle yazlm, fakat ok
gzel ciltlenmi bir propaganda eseri ve ayrca protestanlk a
sndan hazrlanm bir ncil. Sonra ilve ediyordu:

Vakit bulduun zamanlar bunlar oku, sen okumak bilmi

yorsan bir bilene okut ve dinle. Allah, ibdete muhta deildir, o
byk Allah kullar arasnda birbirlerine kar sevgi, sayg ve mer
hamet gsterenleri gece gndz ibdet edenlerden daha ok sever.
Tarlasna, dkknna, iine gcne zamannda gidip gelerek al
an ve yoksulluktan kurtulmak iin aba harcayanlar kiliseye gi
denlerden daha ok kendi yarg ve bana lyk grr... diyordu.
Manisada iimi bitirmi, zmire dnmtm. Bir sre sonra
arda yine ayn misyonere rastladm. Selmlatk, ho be ettik.
Kendisine Manisadaki Rum kylsnn mezhebini deitirebilip
deitiremediini sordum. Memnun ve grevini yapm insanlarn
i huzuruyla:
525

YEN OSMANLILAR TARH

Btn aile halkyle birlikte ortodoks kilisesini terkedip

Protestanla baland, dedi.
Bu adamn telkin gc ve telkin tarz beni deta uyard; Ben
kyllerimizin hayvanlardan pek farkl olmadklarn grdke f
kemden kendimi kaybeder ve kendileriyle konumak bile istemez
dim. Bu uyarlmadan sonra deta yeniden kendime geldim. Tand
m kyller zerinde o misyonerin metodu ile telkinlerde bulun
maya baladm. Ben de onun gibi iyilik, mit ve tatllk kaplarn
zorlayarak kyllerle konumalar yaptm. Aldm netice gerek
ten umduumun ok stnde oldu. O zaman, u kesin kanaate var
dm ki insanlar ancak yine insanlar insan yapabilir ve bmun en
kesin yolu da insanca metodlarla hareket etmektir.
Ben, imdiden gveniyor ve mitli bulunuyorum ki Rodosta,
Akkda, Kbrs'ta pek ok zavall yurttamz szlerin sayesinde,
daha dorusu hkmetin gafleti sayesinde adam olacak, bugn
iinde bulunduu kt durumdan silkinmeyi renecek. Bir in
san olarak kendisine imdiye kadar kimsenin anlatmad eyleri
szlerin kendisine anlatmanz sayesinde o da bulunduu gaflet uy
kusundan silkinip uyanacak, ok zaman ve mesafe kaybettii uy
garlk kervannn peinden komaya balayacak.
Bu srgn srelerinizin fazla uzayacan sanmyorum. Yarn
brgn, herhalde, bu lkede byk deiiklikler meydana gele
cek ve szler de yeniden yerinize yurdunuza, oluunuza ocuunu
za kavuacaksnz. yle arzular ve yle umarm ki bugn ardnz
dan oluk ocuunuz, yaknlarnz nasl aladlarsa; yarm da o gur
betlerinizden ayrlrken oradakiler szlerin ardndan byle alaya
caklar ve uzun uzun dualar edeceklerdir.
Bilgi ve kltrn deeri buralardaki cahil halka anlatlp da
lerine birer irfan mealesi verilecek olursa, imdi karanlk bulu
nan her ey ve her taraf ksa zamanda aydnlanacak, bundan byle
de cahilliin karanlk zindanlarna decek adam kalmayacaktr.
Sizler ki, halkm saadeti iin almay kendinize prensip ve ama
edinmi genlersiniz; u anda banza sarlm olan bu srgn der
di bile bu prensip ve amacnzn bir sonucudur. O halde, asl mit
sizlie kaplmayacaksnz. Gideceiniz yerlerdeki almalarnzla,
en az stanbulda yaptklarnz kadar, mllete ve memlekete yarar
alayacaksnz. Bundan hi kukunuz olmasn. Bundan dolay, ba
ma yle geliyor ki, bu da Tanrnm iyi bir irdesinin rndr. Bi
526

YEN OSMANLILAR TARH

lirsiniz nsanlarn en hayrls, insanlara hayr dokunandr der.

Yeniehirli Hoca Ahmet Efendi, uzun konumasn bu szlerle
tamamlad.
Bu aydm din adamnn bilinli konumalarnn Namk Kemalle
Nuri Beyleri ne dereceye kadar etkilediini ve gittikleri yerlerde
neler yapm olduklarn pek bilemem. Ancak, benim srgn arka
dam Ahmet Mithat Efendi, Rodos'ta kaldmz 1155 gnn en
azndan bin gnn bu nasihatlar gerekletirmekle geirdi. e
itli uygulamalar yapt ve bu uygu...-alarda da byk baarya
ulat, ileride bunlardan etraflca sz edeceim.
^

i? *

Hoca Yeniehirli Ahmet Efendi'nin bu cesaret verici nutku he

pimizi, zellikle Namk Kemali ferahlatmt. Albay Bahri Bey de
ok heyecanlanm, duygulanmt:
te, size bir byk adam ki, elimden gelse, kendisini sr
tmda tayarak eyhlislmlk makamna oturturdum. demekten
kendini alamad. Bunu bize syledikten sonra, ayn heyecanla, Ah
met Efendinin yanna gitti. Son derece saygl ve inanm bir ta
vrla onunla da yle konutu:
Efendi hazretleri, stanbulda iken sizinle tanmak ere
fine eremediim iin zgnm. nanyorum ki vatanmzn yk
selmesi ve ilerlemesi siz ldeki gerek aydnlarn bizleri aydn
latmasyla gerekleecektir. Bu arada, u noktay da arzetmeme
izin verin: Beni, bu arkadalar srgn yerlerine gtrmekle g
revli olduum iin, sakn zlimlerin yardmcs bir alak adam
zannetmeyiniz. Benim bu arkadalarla ok eskiden beri sregelen
yakn bir dostluum vardr. Bt hizmete de kendimce yararl
baz dncelerle bizzat kendim talip oldum ve tayinimi yap
trdm. Adm Bahridir. Msaade buyurur musunuz ellerinizi pe
yim?.
Sonra Ahmet Efendi'nin iki elini de tutup birer birer pt.
Bu Bahri Bey ki bugn Abdlhamitin istibdat dneminin
ktlklerine let olmu bir adam olarak kabul edilmektedir
maalesef erefi ve onuruyla hakszca oynanmaktadr. Aslnda ken
disi o zamanlar yurt ve ulus severlik konularnda pek ok benze
rinin stnde bir subayd. Nitekim, aada anlatacaklarmla bu
husus belli olacak ve kendisinin ne kadar mert ve temiz bir insan
olduu ortaya kacaktr. ok kr ki bu konuda hl hayatta
527

YEN OSMANLILAB TABH

bulunan tanklarm vardr. Bunlardan biri Ahmet Mithat Efendi,

teki de o zamanki gen srgn yoldamz ve bugn temyiz mah
kemesinin deerli yelerinden smail Hakk Beyefendidir.
O konumalarmzdan biraz sonra Yeniehirli Ahmet Efendi,
beni usulca gvertenin bir tarafma ekti. Son derece efkatli, g
nl alc ve babaca bir tavrla: ok rica ederim evldm dedi,
Yannza para almaya frsat bulamadnzsa, iinizde sizden ba
ka da byle biri varsa bana syleyiniz.
Tekrar tekrar teekkr ettim. Her birimizin cebinde her ih
timale kar, yetecek kadar paramz bulunduu cevabn verdim.
Bunun zerine yle konutu:
O halde, imdi biraz msterih olabilirim. Fakat, size bir
teklifim var: Gurbet hali bu, olur ki vaktinde yetitirilemez de pa
rasz kalacak olursunuz. Bu durumda bana mutlaka yazacanza
sz verir misiniz?
Allahm, bu ne kadar iyi bir insand.
Yemin ederim ki byle bir darla decek olursam
sanki babama yazyormu gibi size bavururum. Bundan cesaret
alarak ben de sizden bir istirhamda bulunaym: Rodos'ta iyi t
tn bulunacam sanmyorum. zmir ise iyi ttnn pek bol bu
lunduu bir yerdir. Yazacak olursam ltfen bana ttn gnderin.
Bylelikle byk ltufkrlnz sayesinde hi olmazsa bu derttten
kurtulmu olurum. nk, u sigara tiryakiliinden kendimi bir
trl kurtaramyorum.
Rodos'ta otuz sekiz buuk ay kaldm. Btn bu sre iinde
ber ay zmir'in en nefis ttnnden bir okkalk zel teneke hi
aksamadan gelmeye devam etti.
*

S: *

Bizim Msr postasyla gnderilmemizin sebebi belliydi. Eer

yabanc kumpanyalara ait bir vapura bindirilecek olursak, bu va
purdan kmamzdan, yani Avrupaya kamamzdan korkulmutu.
t e yandan anakkale'de bu gemiden indirilip karaya karlacak
ve arkamzdan gnderilecek beylik gemiyi bekleyecektik. O halde,
neden stanbulda bekletmiyorlar da anakkalede bekletiyorlar
d? phe yok ki stanbul'da uzunca bir sre tutuklu halde kal
mamzn birtakm olaylara sebebiyet vermesinden ekinilmi bu
lunuluyordu.
uras bir gerek ki biz, zamann padiahna, olduumuzdan
528

YEN OSMANLILAR TARH

ok daha tehlikeli kimseler, deta birer anarist olarak tantlm

tk. Geri btn bunlar srgn ediliimizden epey bir zaman son
ra rendik ama, zaten renmeye de lzum yoktu. Olup bitenler,
tutum ve davranlar gerekleri ak seik belirliyordu.
Aklma, yine. Sirkeci iskelesindeki mabeyn yaverinin at ze
rindeki o bekleyii gelmiti. Sadece bu durum bile, sarayn biz
den ne kadar endie ettiini gsterecek bir belgeydi.
Aalk bir iftiracnn ya da uydurmacnm szyle bir anda
yerimizden yurdumuzdan, evimizden yuvamzdan edilmitik. Hak
kmzda en kk bir aratrma, soruturma yaplmasna bile ih
tiya hissedilmemiti. Herhangi bir konuda olursa olsun birer er
adam myz, fesat myz, ihtillci veya anarist miyiz? Hasl bu
sulardan hangisi ya da hangileriyle sulandrlmtk. Aradan
otuz be krk yl getikten sonra, bu uzun zaman mesafesinin ar
dndan o gnlere bakyorum da Sultan Abdlazizi yine de bize
yapt bu keyf muameleden ve rev grd zulmden dolay
btnyle kusurlu gremiyorum.
Adamcazn evresi ylesine sarlmt ki onun bu kuatl
may ap da gerekleri sezip anlamasna sahiden pek imkn yok
tu. Hele ki ortada bir veliaht Murat Efendi meselesi vard. Ken
disinin tahttan indirilip yerine bu ehzadenin padieih yaplaca
korkusuyla kula devaml dolduruluyordu. Bu tahttan indirme
ve tahta karma konularnn en byk dzenleyicisi olarak da
bizler gsterilmitik. Byle bir durumda herhangi bir hkmda
rn gazaba gelmesinden ve kendisine dman olarak tantlanlar
dan c almak istemesi kadar tabi bir ey dnlemez.
Ancak, urasn da unutmamak gerek; Memlekette iyi kt
bir zabta rgt, bir zaptiye nazrl vard. Bu kurulular arac
l ile o ahval ve tutumumuzu, niyet ve davranlarmz incelete
bilir, bunlardan ald sonuca gre ne yapmas gerekiyorsa yine
de yapabilirdi. Gel gr ki padiih ve ona yaranmaktan baka bir
ey dnmeyen hkmeti bu yola bavurmay aklna bile getir
memi, akllarna gelen ilk ey olan srgn olayn derhal uygula
makta hi bir saknca grmemilerdi. te, meselenin bu taraf
gz nnde tutulacak olursa o ;:aman da padiah ve onun hk
metini mazur grmek pek kolay olmaz.
Hele ki byle bir hkmetin adliye nazrlnda Mitat Paa
bulunuyordu.
,529

f/34

YEN OSMANULAE TAKH

Bu hkmetin bellibah yeleri unlard; Esat Paa sadra

zamd. Turucuzade Muhtar Efendi eyhlislmhk makammdayd.
Hseyin Avni Paa serasker, yani harbiye nazryd. Sultan Abdlmecidin ok gzde seraskeri Rza Paa da Namk Paann ze
rine bahriye nazrlna tayin olunmutu.
tekiler neyse ne
ama Mithat Paa gibi bir hrriyet davacsnn ve Hseyin Avni
Paa gibi, daha be ay nce bir yllk keyf srgnden dn
m bir devlet adamnn bu olan bitenlere ses karmamasn an
lamak gerekten zordu.
Bu iki nl ve deerli vezirden ikisinin birden, hatta birisi
nin tek bana yle manal bir ka at, bilemedik hafif bir di
renii ^usil bizim gibi be kiiyi belki be$ yz kiiyi istibdat
idaresinin o sorumsuz penesinden bir anda kurtarabilirdi. Ama,
ne are ki ok gvendiimiz ya da gvenilebilir sandmz bu
devlet adamlarndan hi birisinin sesi sadas kmam ve biz a
tr atr srgne yollanmtk,
* * *
Vapurumuz Kkekmece nlerini geerek Marmara'nn en
ginlerine don almt. Gne ba:tya doru yaslanmaya bala
mt. Namk Kemal, bir dava adam olduu kadar, ili ve ar
duygulu bir edebiyatyd. Bundan dolay, kendisini eitli duy
gularn seline kapp koyvermiti. Hepimizi bir araya toplad. Bize
bundan alt ay kadar nce brette yaymlad bir gn bat tas
virinin imdi burada tam bir gereini seyrettirmek istiyordu.
Ben onun kadar hayl adam deildim. Onun iin: Kemal, brak
imdi bunlar, diye szlandm, Ben kendim yurdum ve yuvam
dan gurub ettiim u anda dorusu gnein gurubunun gzelliini
seyredecek ve ondan haz duyacak durumda deilim.
Arkadalar bu szlerime gltler. Onlar, gnein batnn
bin bir gzelliklerine dalarak bundan zevk aladursunlar, bu sra
da vapurun akam yemei ngra almaya balamt. Yenie
hirli Ahmet Efendi ile ben gverteden ayrlp yemek salonuna
doru yneldik.
Yemekten sonra tekrar gverteye ktk. Ayn on drdyd,
hava sakin, rzgr durgundu. Gkte tam dolunay halinde bir ay
yzyordu. Marmara'nn dalgasz sulan ay nda prl prl l
dyordu. Bilindii gibi ayn deniz sularndaki bu uzun na es
ki airlerimiz gmten bir selvi anlamna serv-i smn diye
530

YEN OSMANLILAR TABH

bir ad takmlardr. Dorusu bana sorulursa kamerin sulardaki

aksi hi de byle gmten bir selviye benzemiyordu.
Sanki bir milyon mum kuvvetindeki bir elektrik projektr
n eik olarak sulara yanstmlard. Bu k bir kehribar rengiyle
ve gittike hafifleyerek birka mil kadar ilerilere uzuyor, sonra
kayboluyordu. Denizde hi bir rpnt yoktu. Geminin uskurunun
dalgalandrd sular da bu ay oyunlarna geici bir eyler
katyordu.
O anda iim, tarifsiz hzn ve kederle doluydu. Hi aklmdan
karamadm kimse de mrmn en aziz varl olan olum Zi
ya idi. Daha pek kk yatayken onu babasndan ayr dr
mtm. Kendisini yeniden ne zamcin grebileceim hakknda en
kk bir bilgim, hatta midim yoktu. Bilseydim ki u kadar yl,
u kadar ay... Yine de kendime gre bir avun dzenleyebilirdim.
Ama, bu benim iin bir mehul olduu gibi, bizzat beni srgne
yollayanlar iin de mehuld. Sadece akllarna esmi, bir yer
bulmular ve vapura bindirip yola karmlard.
Ne kadar baka eyler dnmek istesem, arkadalarn krk
dkk sohbetlerine katlmak istesem elimden onlara uymak bir
trl gelmiyordu. Nereden, niin byle bir belya uramtm?
Daha birka gn nce, u anda bir vapurla gittike yuvamdan
uzaklamakta olacam aklmn kesinden bile gemiyordu.
Yeni OsmanlIlar Cemiyeti, zaten, oktan darmadan olmutu.
Cemiyet yelerinden sadece Namk Kemal, Nuri, Reat ve Mehmet
beylerle bir de ben ve Kemeraltl Tahsin kalmtk. Geri, d g
rnte merutiyet tarafllar eskisinden de fazla artmt. Gn
mzn ynetiminden ise memnun olmayanlarn haddi hesab yok
tu. Ama, dzen tamamyle zlmt. Toplu olarak tek bir mak
sada ynelme gcn yitirmitik.
Namk Kemalin veliaht Murat Efendi ile yakn dostluu ve
ilikileri devam ediyordu. Bazan Kurbaalderedeki iftliinde
ehzade ile buluuyor, bazan da kendisine alay yollu Cebrail
adn verdiimiz Baltac Topal Sleyman araclyle onunla ha
berleiyordu. Bu arada, zaman zaman, ikinci ehzade Abdlhamit
Efendiye de tesadf ediyordu. Hatta, Abdlhamit Efendi'nin, am
cas Sultan Abdlaziz'e casusluk ettiini Murat Efendi kendisine
sylemiti. Bundan dolay, Namk Kemali mahsus onun da bu
lunduu gnlerde iftliine davet ediyor ve bu arada, Abdlha531

YENt OSMANLILAR TAEHt

mite herhangi bir ekilde ipucu vermeyecek biimde konumasms

daha nceden tembihliyordu.^
Namk Kemal, Fatih Sultan Mehmet ile Yavuz Sultan Selim'in hayat hikyelerini uzun uzadya yazm, msveddelerini bana
verip benim yazmla temize ektirmiti. Murat Efendi'ye sunlan
bu yazlar ona benim elyazmla gitmiti.
ehzade Murat Efendi ayazm dolaysyle beni tanm be
nimle grmek zere defalarca haber yollamt. Namk Kemal,
veliahtn bu arzusunu bana b ir mjde gibi ulatrm ve gitmem
iin srar etmiti. te yandan Topal Sleyman da iki kere evime
gelip ehzadenin ansm bildirmiti. Ama, ben bu davetlere il
tifat etmemi ve Murat Efendiyi grmeye gitmemitim.
Dorusunu sylemek gerekirse dncem uydu:
Benim
prenslerle ahveriim, grlecek iim yoktu. Hatta, Avrupa'dan
dnnden sonra, Namk Kemale de bu konuda dosta tavsiye
lerde bulunmu, artk ehzade ile olan yakn ilikilerini biraz gev
etmesini rica etmitim.
Mesel, inasi de, bir zamanlar byle ilikiler srdrrken,
sonradan bunlar bakla keser gibi bir anda kesip atmt. sti
yordum ki Namk Kemal de ayn yolu izlesin ve saray entrikala
rnn tamamiyle dnda kalsn... Varsn onlar aralarnda kendi
ihtiraslarn ve kendi kozlarn paylasnlar, didisinlerdi. Bunlar
arasnda bizim gibi yurt ve ulus iin Tanr yoluna uraanlarn,
ii neydi?
Btn bunlarla birlikte biliyor ve seziyordum ki birok
kimse ve baz evreler, benim de ehzade Murat Efendi'yle ilikim
bulunduuna inanyorlard. Ben ise, hayatm boyunca, ehzadeler
den sadece Abdlhamit Efendiyi ilk ve son defa olarak bir ke
re ziyarete gitmitim. Bu da yine arkadam Namk Kemal'in araclyle olmutu. in tuhaf taraf uydu. Bu ehzade de bana,
aabeyi Murat Efendinin benimle grmek istediini bildirmi
ti. Bunun zerine, kendisine verdiim cevap olduu gibi aklmda
dr. Harfi harfine yle demitim;

Efendim; ben de evvelden beri anl ve yce hanedann

mensuplarndan biriyle grmek, daha dorusu onu grmek
e^efini elde etmek isterdim. Fakat, yine isterdim ki bu gre
ceim kimse, tahta mmkn olduu kadar uzak olsun. Eer, siz
soylu ehzade hazretleri tahta ikinci derecede aday olmayp da.
532

YENt OSMANLILAR TARH

veliaht bulunsaydmz bu ilkeme uyarak emin olunuz ki ken

dimi sizinle grmek erefinden yine mahrum ederdim. Belki bu
tutumum size garip gelebilir ama, izninizle sebebini izah edeyim:
Saltanata aday olan bir ehzade, benim kendisini grmek arzu ve
isteimi benim iyi niyetime deil de, ilerisi iin kendi hesabma
bir yatrma yorabilir. Bu hal ise hlen saltanat makamnda bulu
nan bir kimse iin hakl olarak iyi karlanmayabilir. O kim
se, yani padiah hazretleri bu konumam ve grmemi haber
ald vakit nk memleketimizde geri milletin herhangi bir
ferdiyle hanedan yeleri arasndaki her trl mnasebet, resmen
deilse de fiilen, deta yasak olduundan bunu ok eitli bi
imlerde yorumlayabilir. Zaten, arada yle fesatlar vardr ki,
bu eit ilikileri haber alp padiah kukulandrmak ve kkrt
mak iin tetikte beklemektedirler. Bunlarn ie baka renkler ve
ekiller vermesiyle sonu hem ehzade iin hem de benim iin
naho bir yne ynelebilir. O halde, ortada hi bir gizli niyet ve
maksadm olmad halde durup dururken neden, srf bir prensle
konumu olmak iin, kendimi birtakm dertlere ataym? Sanrm
ki her akl banda olan da bunu benim gibi dnr.
ehzade Abdlhamit Efendi, bu sylediklerimi son derece
derin bir dikkatle dinlemiti. Tabiatyle bu grlerimi zel bir
maksada dayah olarak ileri srmemitim; kanaatim byle olduu
iin ve kendisinin aabeyi ile grmemi bildirmesi zerine akl
ma geleni aklma geldii gibi aklamtm.
O, bu szlerime cevap vermedi. Ban sallayp onaylar gibi
bir tavr taknd. Ben de bu sylediklerimi aabeyi Murat Efendi
hazretlerine iletmesini istirham ettikten sonra yanndan ayrldm.
Gelecei kim grebilir, kim grebilir? insan baz defa bin
trl ihtiyata bavurarak elde edemeyecei bir sonucu bazan
rastgele sylemi olduu bir szle elde edebiliyor. Gemie ait
bulunan bir sz olumlu etkisini gelecee kadar uzatabiliyor.
ite. ehzade Abdlhamit Efendiyle yaptmz bu konuma
dan tam drt yl sonra olaylarn izledii baht izgisinin sonucu
o tahta km, aabeysi Murat Efendinin ay sren padiahl
na karlk kendisi tam otuz yl bu tahtta kalmt.
ikinci Abdlhamitin saltanat sresince kendisine hakkm
da da sk sk jumallar verildi. Verilen bu jumallar sonucu pek
ok kereler sorguya ekildim. Bu sorgular bazan hafif ve stn
533

YEN OSMANLILAR TARH

kr, bazan ar ve baskl oldu. Kh Yldz sarayndaki it k

knde, kh zaptiye nazrl konanda, hatta nazrn evinde ksa
sreli tutukluluk gnleri geirdim. Ama, hi bir seferinde bana:
Sultan Murat taraftar msn? yollu en kk bir soru bile y
neltilmedi. nk padiah, benim Sultan Murat'la ehzadelii
zamannda asl grmemi olduumu ve
grmeyiimin de
sebebini biliyordu. Yani, bu padiaha verilen jurnallardan. Sultan
Murat hakknda olup da beni sulayanlar daima etkisiz kalm
tr. Evet, sadece onun hakknda verilenleri.. Yoksa Beyolunda
Yani'nin birahanesine gidip ayak zeri birka bardak bira iiim
bile jurnal edilrneme ve sorguya ekilmeme sebep olmutur.
Vapurun gvertesinde byle sk sk gemiin, uzak ve yakn
gemiin anlar iine dalp dalp karken arkadalarm mehta
bn sakin ve nurlu klarn seyrediyor, trl airne hayaller ya
ratyor ya da eski airlerin yarattklar bu tr haylleri yeniden
canlandryorlard. '
Zihnim ikide bir de, dnp dolap, kck olumun anla
rna konuyordu. Acaba, u anda ne yapyordu? Uyumu muydu?
Beni sorup huysuzlamyor muydu?
Vatan uruna her bely seve seve kabul edecek ve buna kat
lanacak kadar yurdumu ve ulusumu seviyordum. Ama, gerekten
hi bir art niyetimiz, gizli kapakl almalarmz olmad halde
srf bir veya Drka kiinin akl ve haylimize bile gelmeyen
iftiralarna kurban olarak ite byle oluumuzdan ocuumuzdan
bir anda koparlyorduk. te yandan, bir tarafta birikmi para
mz, bizi iyi kt idare edecek bir gelir kaynamz da yoktu.
Hemen hepimiz gnlk nafakamz yazdmz yazlarla salama
ya alyorduk. Benim onlara gre hi olmazsa krk dkk de
olsa bir matbaam vard. Bu matbaay vaktiyle Fazl Mustafa Paa
drdmze balamt. Sonra, teki arkadalarm da haklarn
bana terkedince ben bunu onarp kotarm, az ok ie yarar bir
hale getirmitim. Geimim burada basacam kitaplarla, yayn
iin hi bir garantim bulunmayan, her an kapatlmas mmkn

nitekim son olarak da byle olmutu gazeteme balyd.

O halde maksatsz, gerekesiz, hi bir eyleme, hatta niyete
bile dayal bulunmayan bir kin ve iftirann hedefi olmak kadar
insana ar gelecek daha baka bir ey dnlebilir mi?
Vatan urunda, vatann ocuklarnn mutluluunu elde etmek
534

YEN OSMANLILAR TARH

urunda her mihnet ekilebilir, laatta bu uurdaki mihnetler ve

eziyetler minnetle kabul edilir. Hamiyet ve meslek adma yapl
mas iin namus sz verilen kutsal grev de zaten bunu gerek
tirir. Lkin, ortada yapacak bir ey olmad gibi herhangi bir
maksat da yoktu. Hatta, daha bir hafta ncesine kadar daha
nce anlattm zere Namk Kemalle aramz biraz da ak sa
ylrd. Bugn ise Namk Kemalin kendisiyle dostluu bulunan
Murat Efendi adma bizler srgne yollanyorduk. Btn zihnim
den kovmak isteyiime ramen iin bu ynn dndke mit
sizlik ve fkeden ldracak hale geliyordum.
Hi bir zaman bir prens taraftar olmadm ve olamam da.
insann vatanna hizmet etmesi iin yol ve imkn m yok? sterse
bu hizmeti pek eitli ynlerden yerine getirebilir. Fakat, hizmet
edeceim diye hkmdarlk tahtnda bulunan bir padiahn kar
deinin olu olan veliahtla iliki kurmay zorunlu grrse ve onun
amcasna yararl olacak tutumlar benimserse tarafszlar ve
umursamazlar dnda elbette bu ilikileri herkes zel maksat
lar biiminde yorumlar.
Avrupada da bir hanedann siyaseti teki bir hanedann siya
setine aykr, dola5nsyle bunlardan biri milletin siyaset anlay
na uygun dt olur. Komuoyu, bir hanedana vermi olduu
devleti ynetmek grevini ondan alp tekine vermek isteyebilir.
Bu bir fikir ve gr meselesidir. ahslardan daha fazla toplu
luklar ilgilendirir; geri bu durumlardan kendi karlar ya da
grleri adna yararlanmak isteyen ahslar da yok deildir. Fa
kat, genellikle kiinin deil, toplumun ortak kar sz konusudur.
Bizde durum byle deildir; bizde ayr ayr hanedan yoktur.
Bir tarafta saltanat tahtnda oturan hkmdar, teki tarafta ve
liaht vardr. Bu veliaht tahttakinin ya kardei ya da kardeinin
oludur. O halde, bunlardan birini tercih etmenin ve destekleme
nin byk siyas amalar ynnden hemen hemen hi bir be
lirgin deimeye ve gelimeye yararl olaca pek mit edilemez.
Hal byle olunca da onu desteklemek ve onun tahta gemesi iin
almak, ulusal yarardan ok, kiisel yarar iindir eklinde yo
rumlanabilir.
Veliaht Murat Efendi, merutiyet tarafls olduu ve bunu
aka belli ettii iin yurt ve ulusseverler, kendini destekliyordu
deil mi? Ben dnyada hi bir j>rens tasavvur edemem ki iten ve
535

YENt OSMANLILAR TARH

zden olarak merutiyet ynetimini sevsin ve benimsesin. Tahtta

kendi bama buyruk olmak hi bir hkmdarm, hi bir hkmdar
adaymm kolay kolay vazgeebilecei bir ey deildir. Bu, byleleri
iin bir eit tabiat kanunu niteliindedir.
Evet, hi bir prens iten ve zden olarak merutiyeti sevip
benimseyemez, ama onu sevip benimseyen iyi yrekli ve iyi ni
yetli yurtseverlere kendisini bu yolda gsterip kendilerim buna
inandrabilir. Hatta, Mithat Paa gibi son derece zeki ve akll bir
devlet adam bile byle kandrlm ve inandnimtr. ehzade
Abdlhamit Efendi, bu byk devlet adamn, kendisinin ok z
den ve iten bir merutiyetsever olduuna inandrm, hatta mef
tun ve hayran brakmt. Sonucun ne olduu ise insan ar
tacak kadar ksa bir sre iinde kendisini gsterdi.
te, Namk Kemal de memleketinin geleceini ve mutluluu
nu sadece ve sadece veliaht Murat Efendinin ihsmda gryordu
Yalnz, inasi'dir ki kimbilir onun nasl bir tutumundan karak
terini sezerek nceden ok sevip bal bulunduu bu ehzadeyi
birden ve bir anda terketmiti. urada tekrarlamaktan kendimi
alamyorum: Bu memlekette gerekten byk adam, gerekten
ciddi ve yurtsever adam, gerek fikir ve edebiyatta gerek siyaset
alannda gerekten salam gr sahibi adam olarak pek az kim
se grlmtr ve inasi bunlarm hi kukusuz en ycesi ve en
stndr. Hi bir menfaat, hi bir telkin inasiyi kendisine ma
lp edememitir.
Namk Kemalin bir de safa diyebileceim bir jesti vard.
Yazlarnn pek ounda yerinde olsun olmasn murat keli
mesini kullanmaktan kendisini alamazd. Mesel, bir konuyu i
lerken: Genler milletin geleceinin muraddr. Milletin mura
dnda ne kadar gelime ve ilerleme grlrse vatann yeniden can
lanma midi de o kadar artar... gibi cmlelerle imlarda bulu
nurdu (1).
te yandan, bir huyu daha vard. Yeni tant bir kimseyle
konuurken onun ahlk ve karakterine, zeksna kanaat getirmi
t i ) Sonralar ikinci Abdlhamit belki Nomtk Kem alin bu tutumunu da
hatrlayarak basnda murat adnn v e sznn kullamlmaszm ya
saklamt. Birok kimseler ocuklarna bu ad takmaktan ekinmi
lerdi. .K .

536

YEN OSMANLILAR TARH

se kendisine hemen veliaht Murat Efendi'den sz aar, Trkiye

de imdiye kadar onun gibi iyi niyetli ve zgrlksever bir ehza
denin gelmediini, kolay kolay da gelmeyeceini anlatrd. Karsndakinde en kk bir eilim grrse derhal onu da bu dava
iin kazanmaya alr, taraftarlarn oaltmak isterdi. Namk
Kemal ve onun kazand kimseler her yerde Murat Efendi'nin
esiz iyi huylarndan sz edip dolarken, iin iyzn bilen ve
veliaht yakndan tanyan birok adamlar da vard ki bunlar eh
zade Muratn iki ve sefahette dnyaya bir benzerinin daha gel
mediini, ayrca uan kua bile borlu bulunduunu syleyip ge
zerlerdi.
Ben, Murat Efendinin sadece topal Sleyman adndaki hiz
metkrm tanyordum. Aslen emigezekli olan bu adam, oraya
nereden ve nasl kaplanmt bilemem. Fakat, o kadar dili sa
lam, ylesine az skyd ki sr saklamakta deta Cizvit papazla
rna ta kartrd. Kara cahil biri olduu halde, bu zellii y
znden herkesi idare etmesini bilirdi. Mesel, benim yanmda son
derece demokratt, Namk Kemalin yannda enikonu ihtillciydi.
Namk Kemalin babas Mustafa Asm Beyle baka trl bir soh
bet havas iinde grnrd. Kiminle kar karya ise onun nab
zna gre erbet vermekte gerekten Tanr vergisi bir ustala sa*
hipti (1).
Murat Efendinin evresini sarm bulunan teki kiilerden de
ou iin iyi eyler sylenmiyordu. Mesel, Seyyit Bey adnda bir
adam vard ki aslnda bey falan deildi, veliahtlarm yakn
adamlarna ileride ne olur ne olmaz diye, bey demek saray geleneklerindendi ehzadeyi her trl sefahet ve israf hayatna bu
adamn altrm olduu ileri srlrd. Bu adamn yzn Mu
rat Efendi tahta ktktan ve ksa bir sre sonra hastal anla
ldktan sonra, annesi tarafndan Dolmabahe sarayna davet
olunduum zaman grmtm.
Bu Seyyit Bey, bir adamn en ok ne kadar cahil olabilecei
tasavvur edilebilirse, o kadar cahildi. Son derece basit grl,
iki kelimeyi de bir araya getiremeyecek lde zihin yoksuluydu.
(1 ) B u Sleyman A ayt daha sonralar Sultan kinci Abdlhamit, Msr
H divi smail Paaya hediye etmiti. ittiimize gre o da bir sre
sonra N il nehrine attrp hodurmutu. (E s erin yazarnn n o tu ).

537

YEN OSMANLILAR TARH

Amma, bir o kadar da kibirli ve kendim beemniti. Ben grd

m zaman ikinci mabeynci idi. Odasna ilk girdiim vakit, sanki
uak veya hademe cinsinden biriymiim de kendisinden bir istir
hamm varm gibi, yle bir dik dik bakm:
K im i istiyorsun? diye son derece souk ve i bir tavrla
sormutu. Bunun karsnda benim de tepem atmt;
Kim seyi istediim yok; beni ardlar ve bu oday gs
terdiler de onun iin geldim, cevabn vermi ve mahsus tam
kendisinin oturduu kenin karsndaki yaldzl koltua gidip
kumimutum,
O biraz bozulmu, yar fkeyle:
Nereden geliyorsunuz? demiti. Cevabm da ksa olmu
tu:
Beiktatan geliyorum.
Tam nc bir soruya hazrlanyordu ki bu srada ieriye
bamabeynci rahmetli Sadullah Bey'in aas gelerek:
Buyrunuz, efendim, diye beni arm, ben de selm
bile vermeden odasn terketmitim.
Saraylarmzda geleneksel bir terbiye vardr;
saraya gelen
bir kimseye kim ve ne olursa olsun ilgi ve nezaket gsterirler.
Bu adam ki, beni ilk defa gryordu. Klk ve kyafetimden bir
saray mensubu, u veya bu olmadm belliydi, soru soruu, tu
tum ve davran ile her eyden nce bu saraya lyk bir kimse
olmadn derhal belli etmiti.
Btn bunlarla unu demek istiyorum ki, Namk Kemalin
btn mit ve emelini balad, geleceimizin kurtarcs olacak
veliahtin dost ve yaknlarn ite bu eitten adamlar tekil et
mekteydi.
Vapur mehtapl sularda ilerliyor, ben durmadan byle d
nceden dnceye, insandan insana geiyordum.
Yanmdaki
arkadalarm bitip tkenmeyen serv-i smnIerle, iir ve edebiyat
konularyle megul oluyorlard. Ben, onlarn bu laklakalanna hi
kulak veremiyor, sadece (Murat Efendi adna) yollanmakta oldu
um bu srgn dnyordum. Yine dnyordum ki bizler
kendisi yznden srgne uradmz halde o bize bir selm bi
le yollamam, gemi olsun dedirtmemiti. nk, vapura ban
ker Bnyanh Karabet Aa gelmi ve Namk Kemalle zel olarak
grmt (bu Karabet Aadan kitabm ba taraflarnda sz et
538

yeni

OSMAm-ILAR TAKIHt

mitim.) nk Karabet Aa Namk Kemali onun adna grme

ye gelmiti. nk, bu Karabet Aa Namk Kemal'e bir para
kn teslim etmiti ki, ekline baklrsa iinde en azndan iki yz
altnn bulunmas lzm geliyordu.
Arkadalar arasnda Ahmet Mithat Efendi ile benim paramz
vard. Ahmet Mithat Efendi'ye kzkardeinin olu Cevdet Bey
matbaadan para getirmi, bana da eim baz gelirlerini karlk
gstererek salad elli altn gndermiti. Benim de cebimde da
ha nceden otuz be lira kadar param vard.
Ancak, ok iyi biliyordum k Nuri Beyle Hakk Efendinin
ikisinde de pek az para bulunuyordu. te, Namk Kemalin en
ok canm skan hali alageldii deti terketmi grnerek
bu iki felket arkadan o srada hi dnmemiti. zellikle
Nuri Beyin durumu ok ktyd. Bu arkadamz daha yirmi gn
kadar nce evlenmi, elindekini avucundakini de bu evlenme ii
srasnda harcamt. Kendisi gibi stanbul'da terketmek zorunda
kald gen ei de be parasz haldeydi. Hakk Efendiyi daha ye
ni tandm iin kendisinin ve ailesinin durumu hakknda yeterli
bir bilgi sahibi deildim. u kadarn biliyorum ki kendisi bret
gazetesine, inan bakmndan bal olduu kadar, hayatm kazan
mak amacyla de intisap etmi bulunmaktayd. Hasl Hakk Efen
di, her dnen insan gibi bretten hem madd hem mnevi fay
dalar bekliyordu. Bu bir kanaat deilse de benim iin bir tahmin
di.
Namk Kemalin her halini burada fakat benim grm ve
biliim asndan tasvir etmeye alacam;
Namk Kemal, yaradln pek az insana nasip ettii birok
faziletlerle dolu olarak dnyaya gelmiti. Ama, hemen belirtmek
gerekir ki yine bu arada onun birok da kusur ve noksanlar
vard. Sanki Tann onun kiiliinde ztlklar bir araya getirmek
istemiti. Her eyden nce, vatann snr tayin edilemeyecek ar
bir derecede severdi. Vatana musallat olacak en kk bir belnn
bile defedilmesi, mesel btn aUesinin fertlerini feda ettirmeyi
gerektiriyorsa, o bu fedakrl gzn krpmadan yapabilirdi.
zden ve iten bir hrriyet kyd. te yandan, kendisinde b
yk meziyetler'tasavvur ettii herhangi bir kimsenin kendisine
gsterecei iltifata esir olacak kadar da zaaf vard. Eer, l Paada yurt ve ulusun zgrlk davas yolunda alanlar, iltifatlar
539

yeni

OSMANLILAR TARHt

gstererek kendisine balamak gibi bir karakter olsaj^d hi

phe yok kendisine ilk balayaca, sinirli etkisi altna alaca
adam Namk Kemal olurdu.
Gerek anlamyla mert bir insand. Hi bir konuda, isterse en
ok bal bulunduu hrriyet davas konusunda olsun, hileyi sev
mez ve buna bavurmaya tenezzl etmezdi. Amacna ulamak iin
dmann aldatmay kklk sayard. Civanmertlii ve licenap
l da yurt ve ulusseverlii kadar derin ve yceydi.
Cimri ve sinsi emeller, di duygu ve d.nceler hi bir zaman
onun zihnine ve kalbine giden yolu bulamamlard. Daima, her
yerde, her zaman yceliklere ynelikti. Bunun sonucu olarak, ok
zaman gerekleri grp onlar yaayamaz, bunlara hep iir ve ha
yli katard.
Aktel olaylara nfuz edebilir, bunlar ayrntlar ile bilirdi.
nl ve deerli tarih kiileri btn zellikleriyle incelemi ve
tanmt. Eski devlet adamlarm, bunlarn siyaset anlaylanm
gerei gibi etd etmiti. Ancak, bunlar, kendi benlikleri iinde
olduundan daha ok, kendi eilimleri ve grleri asndan yan
stmaya alrd. Mesel, onun eserlerinde bir Yavuz Sultan Se
lim, bir Nevruz Bey, bir Cellettin Harzemah vardr ki, bunlar
genellikle orada kendi gerek kiilikleriyle grnmezler; bunlar
asllanndan ayr ve epey deiik olarak Namk Kemalin muhay
yilesinde vcut bulmu kimselerdir.
mitsizlie ve ylgnla, kibir ve gurura dman; yorgunluk
ve meakkate, korku ve ekingenlie kar tam anlamyle ilgisizdi.
Eer bir eye kkten ve iten inanmsa bu hususta son derece
cesur ve inatyd. zellikle kalemle yapt mcadelelerde stn
lk hemen her seferinde kendisinde kalrd. En ok baar kazan
d tartmalar ise fikir ve edebiyat konularyd. Eer, siyas tar
tmalarda bu denli baar elde edememise bunun balca sebebi
bu tr konulara bile iir ve hayl katmak alkanlyd. Bir de
giritii herhangi bir tartmada stnln mutlaka kendisinde
kalacana inanm ve bunu hak olarak tamm olmasyd. Byle
konularda yenilgiyi hazmetmeye alk deildi. Bu tutumu ise ken
disini zaman zaman hakszlklara ve iddetlere gtrrd. Her
bahiste mutlaka karsndakinin fikir ve grlerine itiraz etmek
huyundayd. Bununla birlikte, kendisine yaplan itiraz ve tenkidlerin zayf ynlerini yakalamakta ve karsndakini bu tutamak
540

YEN OSMANLILAR TARH

larla susturmakta ok ustayd. Bazan mkemmel safsata ve mu

galatalar da yapar, ancak bunlar birtakm zarif ve tamlemalar
ve sz oyunlaryla kapatmasn ok iyi bilirdi. Birok konuma
ve tartmalarnda yle gzel rnekler ve misaller getirirdi ki bun
larn etkisiyle karsndaki kendisini ister istemez hakl grmek
zorunda kalrd.
Dorusu az sk deildi, sr saklamasn bilmezdi. Zihninde
tasarlad nemli bir konuyu, daha henz dnce halinde olduu
halde, gerekletirilmi olarak kabul ederdi. Belki bunu vaktin
den nce una buna amayacak olsa baars muhakkak deilse
bile mmkn olabilirdi; ama o bunu her nne gelene ekinmek
sizin anlatrd. Bu kt deti yznden de ok kere ama kaybo
lur, dmanlarna vermi olduu ipular yznden kazanaca
sonucu kaybederdi.
Gerekten ok kuvvetli bir hafzaya sahipti. Trk, ran ve
Arap airlerinin sekin eserlerinden en az birka bin beyit ezberindeydi. akadan, nkteli szden de ok holand iin ^hele
holand ve zevk duyduu bir mecliste bulunuyorsa arka ar
kaya birbirinden gzel ve sekin krk elli fkra anlatabilirdi.
Bir yazy okumu ve beenmise o yaz bir daha aklndan
kmazd. Bu sebeple, her ne olursa olsun, her ne konu zerine
olursa olsun giritii bahisleri, o bahislerde uzmanlam bulunan
kimselerin szlerini tank tutmak suretiyle aydnlatmak ve peki
tirmek yeteneine sahipti.
Paras meydanda ve kesesi dostlarna akt. Msrif deil,
cmertti. Giyimine kuamna asl itina etmezdi. En yeni bir elbi
seyi bile en eski bir elbiseymi gibi giyinirdi. Kendisine srarla
hatrlatlmadka salarn kestirmezdi. Fesini yenilemesi iin de
einin dostunun yine byle srarlarda bulunmas gerekirdi.
nsanlarn ahlk ve huylarna ok nem verirdi. Ne fayda ki
ahbap sayd birok adamn huyunu suyunu da pek az tanrd.
Bundan daha fazlas ahbap 5;amp da aldanm olduu kiilere
kar eski dostlarnn knam<larma tahamml edemez, o yeni
dosttan gelmi bir kusur veya ayb ok zaman rtbas etmek ister,
bunu beceremezse o kusur ve ayb kendi stne almak iin a
balar harcard.
Dost semekte titiz deil, belki lzumundan ok fazla c
mertti. Gzel ve yerinde bir fkra anlatmak, tatl bir mazmun
541

yeni

OSMANLILAR TARH

(klielemi sz) sylemek, bir tartma konusunda bilgi ve zek

gstermek, onun teden beri sevip sayd arkadalar arasna
katlabilmek iin yeterli bir sebep, hatta hak tekil edebilirdi.
Arkadalarnn deerlerini ayr ayr takdir eder, hemen hi
birini tekinden ayrmazd. Ama, haksz bir tutumu da vard: Eski
arkadalarna eski bir arap gibi biraz daha fazla itibar gs
terirdi. Baz tartmalarda, isterse tamamyle haksz olsun, en k
demli arkadan daima tekilere tercih ederdi. Sanrm ki bunun
la, kn bye veya yeninin eskiye kar sayg gstermesi
gerektiini ispatlamak isterdi.
Benim kanaatim odur ki, arkadalar arasndaki zdenlii ve
kardelii devam ettirmek amacn gden bu tahakkm, Namk
Kemalin en yerinde tedbirlerinden biriydi. Onun bu tahakkm
sayesindedir ki lk ve fikir dostlar arasnda bazan bir hi y
znden kabilecek pek ok ayrlma olaylanmn nne geilmi
tir. Muhakkak ki azamet taslayan, ille kendini saydrmak gayre
tinde bulunan bir adam deildi; ama sevgi ve inan yoluyla ken
disini saydrmasn da pek iyi bilirdi.
Bilindii gibi insanlar yalandka trl ynlerden ypranr,
eski arlklarm yitirirler. Ama, Namk Kemal ilerleme ve geli
me konusunda katiyyen byle deildi. Yalandka yeniliklere ve
yeni fikirlere kar olan sevgi ve inanc artyordu. Geleneklere,
greneklere, tutucu grlere kar eskisinden daha ok ve daha
kesin bir biimde cephe alyordu.
Konukan bir adamd. ok syler, fakat hi usandrmadan
sylerdi. Onu dinleyenler ah artk bitirse diye deil, ah ne olur,
konumas bitmese de daha uzun uzun sylese diye dnrler
di. Konumalarmda yersiz ve tatsz szler kullanmaz, tekrarla
malar yapmazd. Kelimeleri, tamamlamalar, cmleleri hemen
btn yazlarnda grld gibi sekin, ak ve net, dzenliy
di. Konumalarmda da, yazlarndaki gibi hi bir dil ve anlatm
yanlna rastlanmazd.
Genellikle yksek sesle, hatta barr gibi konuurdu. Szn
kesmek isteyen densizleri ve gevezeleri azarlard. Bararak sy
ledii szlerde kelimelerin iddetini artracak bir henk vard.
Birine (eek) demek istediini veya dediini
anlataca vakit
eek dedim, eek dedim!.. diyerek kelimeyi olduundan da
fazla eddelendirirdi.
542

YEN OSMAmiLAR TARH

Mahremiyetini kazanan dostlarma kar ok senli benliydi.

Yalnz baz kimseleri bunun dnda tutard. Mesel, rahmetli SadvUah Paa'yla son derece samimi olduu halde, onunla asl sen
li benli olmazd. Kendisine kar gerek ve derin bir sayg bes
ler, konuurken lubali olmamaya, daha temiz kelimeler kullan
maya zellikle dikkat ederdi. nk, Sadullah Paada daima
eiddi, arbal bir hava vard ve Namk Kemal buna uymay
kendisi iin bir grev sayard. Onun aklna, inceliine, duygusal
lna, sevgiyle deil, deta akla ve imanla balyd. Mustafa Fa
zl Paann faziletliliine, Halil erif Paann kendine hkim g
l grnne de sayg duyard. Fuat Paanm yannda aka yap
maktan ekinmezdi. Yusuf Kmil Paamn kendini an been
miliini, Mtercim Rt Paann her kelimesinde ayr birer
istihza bulunan konumalarn, Mahmut Nedim Paanm stmal
imi gibi grnen arpk inanlarn alayl bir sktla geitirir-.
di. Bununla birlikte bunlardan herhangi birisi fazla ileri gidecek
olurlarsa, onlara kar namk kemalliini taknr, fikir ve gr
lerini hi ekinmeden dobra dobra aa vururdu.
Beldan, tehlikeden ekinmezdi. Byk Fransz htilli'nde
konumalar ve yaptklar ile evreye ve btn memlekete dehet
salm siyaset adamlarnn hayat hikyelerini anlatrken deta
kendisi de kkremi arslanlara dner, salar sakallar rperirdi.
Dantonu, Robespiyer'i, Camii de Moulini, Madam Rolland', ha
sl Jirondenleri ar bir sevgiyle sever, onlarn mehur szlerini,
sanki u anda yine kendileri sylyorlarm gibi, byk bir gurur
ve vakar iinde tekrarlard. Bjik hatip Mirabonun mecliste,
kraln mabeyncisine hitaben: Gidiniz ve efendinize syleyiniz. Biz
buraya gerek efendi olan milletin emri ile geldik. Bizi buradan
ancak sng kyvveti karabilir, deyiini, yine o adamn deyiine
yakr bir iddetle, onun tavrlarn taknarak sylerdi.
te byle bir vecde geldii zamanlar Namk Kemal'e her eyi
yaptrmak, en byk tehlikelere bile gz krpmadan yollamak
mmknd.
Fransz mill marn ezberlemiti. Bazan damarlarndaki gay
ret ve hamiyet kan enikonu counca bu mar yle bir candan
okurdu ki, her halde onun yazcs ve bestecisi de balarm kal
drp kendisini grecek olsalar Namk Kemale imrenirlerdi. By
le zamanlarda Namk Kemalin halini, tavrn, bouk sesini sey
543

YENt OSMANLILAR TARH

retmeye ve dinlemeye doyulmazd. Byle zamanlarda o artk fni

bir insan olmaktan kar, gzle grlr bir hamiyet imei, ha
miyet yldrm halini alrd.
^

Ben, hl gvertemdeki kemde kendi kendime bu hayl ve

dncelerle doluydum. Bu srada Namk Kemal'in, teki arkada
lardan ayrlarak yanma geldiini hissettim. Bama dikilmi so
ruyordu:
N e dnyorsun?
Olumu!..
Ben de olum Ekrem.'den ayrldm, ama hi dnm
yorum.
Adam sen de.. O, sen Avrupa'ya giderken dnyaya gel*
miti. Sen stanbul'a geldiinde iki buuk yanda bir ocuk bul
dun.
^ Peki, ama bundan ne kar? Durum byledir diye insannevldna kar sevgisi eksik mi olur?
Bundan o kar ki sen Avrupada iken sadece kzn Ferideyi dnr, sadece ondan bahseder, sadece onun ayrlk ac
syla yanp yaklrdn. Ekrem'in yzn bile grmemitin. Onu,
ancak, baban sana yazdka hatrlardn. Senin o zamanki Feriden
ne ise benim de imdiki Ziya'm odur.
Evet, bunda hakkn var. Fakat, sana air Talib'in bir
msrm biraz deitirerek okuyaym;
Dtk bv anh derde, ekmek gerek belsn.

Dert mlm. Fakat metindekinin aksine kanl yerine

anl nn manasm anlayamadm. Biz ne iin ve kim iin sr
gne yollanyoruz? Murat Efendi'nin tahta karlmas fikrini g
lendirmek iin Yaasn Kem ali bir balemg yaptlar, diyerek
Padiahn gcizabm uyandranlarn kurban olmay dorusu ben
hi de anl, erefli bir i olarak kabul edemiyorum. Ama, sen
gerekten bunun anh bir ey olduuna inanyorsan, yarn sa^ah
sen anakkale'ye varr varmaz ben ilk i olarak mabeyne bir telg
raf ekeyim: "Padiahm, ben ne Murat Efendi'nin taraftarym,,
ne de tahtta bulunan siz padiahma kar gelmi bir siyim. m
rm boyunca byle bir dncede de bulunmadm. Arkadam
Namk Kemal, byle yanl bir yola sapt diye benim de onunla
544

YEN OSMANLILAR TARH

ortak grnmem neden lzm gelsin? Eer, o veliaht Murat Efendinin taraftar ise ben de Sultan Abdlaziz Hann en sadk uy-uundan biriyim. Eer, Namk Kemal, bu iddiada ise o varsm
cezasn eksin; ben kendimi byle bir iddiadan ve veliahta men
sup olmak suundan tamamyla uzak ve ayr bilirim. Bu ak ger
ei kabul etmeyip de beni yine Namk Kemalin yardmclarn
dan biri kabul ederseniz cidden v-eblime girmi olursunuz. Dola
ysyla byklnze yakmayacak bir zulm ilemi bulunur
sunuz, derim. Hem bunlar byle sylemekle kimseden korkma
dm da belli olur. nk, hi kimse bilmiyorsa bile pekl sen
biliyorsun ki ben Murat Efendiye taraftar olmann iddetle kar
sndaym, Hatta, yine hatrlarsn ki Murat Efendi'den senin
araclnla Mithat Paaya gtrdm tezkere zerine Paa,,
bana; Ben fikren genellikle bunlarn ]:arsndaym; Ama, bu
byledir diye birini tekine tercih iin ortada bir sebep de gr
myorum. Her biri kendi nbetini savununcaya kadar yerinde
otursun. Namk Kemale syle, byle eylerle megul olacak za
manda deiliz, dediini de o zaman sana sylemitim. Hatta,
ona kalsa mektubu geri vermek bile istemiyordu da Kzm Bey
deta cebren almt.
Hasl arkadam, ben yarn sabah bu telgraf kumandan Kay
serili Ahmet Paaya gnderip ektirteceim. Bizi gtrecek gemi
nin gelmesinden nce cevabn, yani beni serbest braktracak ce
vabn geleceinden hi phem yoktur.
Namk Kemal, bu konumam zerine ciddi ciddi dnmeye
balad. Benim tabiatm bildii gibi, bu konuda benim yapacam
herhangi bir davrana engel olmaya hakk olmadn da bili
yordu. Hem nasl ve niin engel olabilirdi, Hayr, ille benimle bir
likte sen de srgne gideceksin.. diyebilmesi iin kendisinin
zerimde bir velilik hakknn bulunmas gerekirdi; byle bir e
yin olmas ise zaten akla manta smazd.
Dorusunu sylemek gerekirse u anl dert deyimine eni
konu canm sklmt. Bu skntnn verdii fkeyle kendisini bi
raz tel ve endieye drmek istemitim. Eer, u benim syle
diklerimi bir bakas Namk Kemale syleyecek olsayd o, bunu
syleyenle ya alay eder ya da;

Tuh sana kpek!. Sen de adam msn? Daha Marmarada

iken feryat etmeye, imdat istemeye baladn... diyerek elenir,
545

f/35

yeni

OSMANLILAB, TABH

kendisini maskaraya evirirdi. Fakat, bana, aka yollu bile, byle

bir sz sylemezdi. nk, kendi de bilirdi ki birok konularda
fikir ve gr bakmmdan beraber olduumuz kadar birok ey
lerde de birbirimizden ayrlmaktaydk. Bu ayrlklarmz yine de
bizi bir karde birlik ve samimiyetinden yoksun edemezdi.
O susuyor ve dnyordu; ben tekrar sze baladm:
Ziya'm imdi beni kimbilir ne kadar aryordur, annesine
neler soruyordur. Annesi de "Gelibolu'ya, Kemal Beye gitti," de
mitir de o da; Kemal Bey ok kt bir adam, babam her vakit
Geliboluya gtryor" cevabm vermitir..
Ben bu son szleri Namk Kemal'in zaafn kurcalamak iin
sylemitim. nk, alt ay kadar nce kendisiyle birlikte Geli
bolu'ya gidiim zerine olum Ziya; Kemal Bey ok fena adam,
babam evimizden ald da gitti, demiti. Sonradan bunu kendi
sine yazdm zaman Namk Kemal bana yazd her mektupta;
Baban bir daha Geliboluya getirmeyeceim. Sen istersen ikiniz
birlikte gelirsiniz, olur mu mini mini Ziyack?.. cmlesini ilve
ederdi.
imdi bunlar hatrladka gerekten, derin bir zntye d
en Namk Kemal:
Hay Allah belsn versin.. Keke u Vatan yahut Silistre
tiyatrom oynanmam olsayd!.. szlerini azmdan kard.
Dediim gibi o, bir kavga adam olduu kadar, belki daha da
fazla bir duygu adamyd.
be dakika konumadan ylece durduk. Bu sefer ben ses
sizlii bozdum:
Syle bakahm, dedim, K brstan bana mektup gndere
cek misin?
Hayr, gndermeyeceim; mektuplarmla seni stanbulda
yeniden belya sokmak istemem. Sen bana yazmak istersen ben
de bir kolayn bulmaya alp cevap veririm.
lhi Kemal; demek benim saraya byle bir telgraf eke
ceime sahiden inandn, yle mi? Buna inandktan baka telgra
fmn dikkat nazarna alnacana, serbest braklp stanbul'a
dneceime de inandn. yleyse sen, hl, bu kadar bellarna
candan yrekten katlm olan yakn bir arkadan tanyamam
sn. Yazklar olsun sana!.
Seni benim tanyp bildiim kadar belki kendin bile tan
546

yeni

OSMANLILAR TARH

yp bilemezsin. Pek ok konuda benim dediklerimin tersine git

tin, kendi bildiini yaptn. nk, malp olunca akima geleni
yapacak bir adam olduunu da bilirim. Bundan dolay, yarn by
le bir telgraf ekeceini sylediin zaman bunu yadrgamadm.
Hem yadrgamadm, hem de seni haksz da bulmadm.

Evet; stanbulda bulunsaydk. O zaman ^birok defalar

olduu gibi yine fikirlerimiz atsayd da ikimiz de kendi bil
diimizde direnseydik, belki dediklerimi yapar ve sana muhalefet
gsterirdim. Ertesi gn, bilemedik bir hafta sonra da, imdiye
kadar ka kere olduu zere yine uzlar, banrdk. Fakat, bu
gnk durumda ben deli miyim, yahut zntlerine bu kadar ye
nik decek adam mym ki, bei durup dururken srgne yolla
yanlardan merhamet dileneyim?. unu bil ki kafam koparp ata
cak olsalar yine de byle adamlardan bir tanesine bile asl min
net etmem.
"Benim fkem, hrsm srgn edilmeme deil, bu srgn edi
li sebebinin inanlarmla ters dmesinedir. Kabul et ki byle
bir bely u sralarda sen de hi akimn kesinden geirmiyor
dun. ok iyi biliyorum ki sen de son derece kederlisin. Ama, ka
bahatin en by sende olduu iin kimseye bir ey demeye, ya
knmaya hakkn olmadn anladn iin susuyorsun. Bana ge
lince, ancak sana yine senden yaknrm, bu da benim hakkm
dr. Ama, sadece yaknrm. Yoksa, senin yerinde bir bakas ol
sayd nasl esip savuracam herhalde ok iyi tahmin edersin,
ite bu kadar. Her neyse, artk bu bahsi brakalm da bundan son
rasna bakalm.
Kemal, benden bu hatr alc ve gven verici szleri duyunca
derin bir rahatlk ve mutluluk duydu. Candan yrekten boynuma
sarlarak yzm gzm pmeye balad. O srada gzlerinden
dklen iki damla ya, bu gerekten temiz yrekli dostun duy
duklarnn en belirgin bir belgesiydi.
Ertesi sabah, gnn erken saatlerinde, Gelibolunun nnden
geiyorduk. Tepede, pek ahane bir yerde btn azametiyle ken
dini ufuklara seren sar boyal hkmet konan grnce, alt
ay nce bir cuma sabah Fransz vapurundan birlikte karaya
kmz, az sonra da itibar iinde bu hkmet konana gidiimizi
hatrladk. Bu hatrlama ikimiiz iin de znt sebebi oldu.
547

yeni

OSMANLILAIl TARH

Bu arada Namk Kemalin, kuduzu nlemek iin, kpekleri

Lpseki tirafma srn, Kayserili Ahmet Paanm da bundan
kendine hakaret anlam karn. Mabeyne ve Padiahm anne
sine bavurarak onu grevinden azlettiriini de hatrladm. Ya
nmda dalgn dalgn kasabay seyreden arkadama dnerek;
u talihe bak, Kemal, dedim, bir saat sonra bizler bu
Kayserili Ahmet'in emrinde bulvlnan bir gemiye gireceiz. stan
bul'dan, tersaneden gelecek vapura kadar orada tutuklu kalaca
z. imdi elindeyiz ya, herif bizden istedii gibi c alacak. Ak
lna gelen emirleri verecek, biz de buna hiddetlenip azmza ge
leni syleyeceiz. Al sana kaderin yeni bir cilvesi daha!..
Namk Kemal:
Bu hayvanl yapsa yine de memnun olurdum; fakat he
rif, gelecei iin iyi bir yatrm olur dncesiyle, bizi gizli gizli
taltif etmeye kalkrsa inan ki ite buna tahamml edemem.
nk asl 6c almak budur, cevabm verdi.
Bir iki saat sonra tam leye doru anakkaleye vardk. Da
ha stanbul'dan yola kmadan nce,
kumandanlk emrindeki
Pesendide vapurunda misafir edilmekliimiz telgrafla bildiril
mi olduundan, bir deniz subaynn be ifte bir sandalla gemi
mize doru geldiini grdk.
Sandal gemiye yananca, subay yukar kp yanmza geldi.
Selm verdikten sonra. Albay Bahri Beye:
Beyefendiler vapurda misafir olacaklardr, kendilerini
gtrmeye geldim, dedi.
Subay, kendini Deniz Kolaas Feyzi diye takdim etmiti.
antalarmz zaten daha nceden hazrlamtk. Buy'run, gide
lim, dedik. O nmze dt, bizler de kendisini takip ettik. Ya
taklarmz, sandk ve benzeri eyalarmzn da alnmasn hatrlat
tk. Feyzi Bey gerekli emirleri verdi.
Bu gen deniz subay. Karantina muhasebecisi ralmetli Rem
zi Efendi'nin damad ve bizim sevgili arkadamz l Bey'in ba
cana imi. Uysal, terbiyeli, ikramc, zeki, aydn fikirli bir genti.
Pesendide" vapurunda bizlere k kamaras ayrlmt. Ora
ya yerletik. Arkadan eyalarmz da gelince be arkada yatakla
rmz mnasip yerlere serdik. Sandklarmz baulanmza koy
duk. Yan gelip keyfimize baktk.
le yemeini "M sr" vapurunda yemitik. Karnmz toktu.
54S

yeni

OSMANLrLAB TABIHl

Bize birer fincan kahve emredilmesini rica ettik. Bahri Bey, va

purda kalm olan u mehur yzba Emini tekrar stanbula
gndertmek iin anakkaleye kt. Bir grevi de bahriye nazn
Rza Paann mektubunu Valiye teslim etmekti. Rza Paa, bu
mektubunda, stanbuldan gnderilecek olan geminin anakka
le'ye gelmesine kadar bizlerin valilik emrindeki "Pesendide va
purunda misafir edilmemiz, gerekli ekilde arlanmamz, yiyecek
ve ieceklerimizin hkmet tarafndan karlanmas gibi husus
lar emretmiti.
Bir sre sonra. Valinin yaveri gemiye geldi. Vali paann he
pimize selmlarn getirdi. Ne arzumuz varsa derhal yerine geti
rileceini, Vali adna, bize bildirdi. Biz de. Vali paaya mukabil
selmlarmz yolladk, ilgisine teekkr ettik, imdilik bir arzu
muz olmadn, ihtiyacmz olursa kendisinin bu ltufkrlndan
yararlanmak istediimizi bildirdik.
Akama doru, ok mkemmel hazrlanm yemekler geldi.
Vilyet defterdar Emin Bey de, kardei Divan- Muhasebat ba
kan Sait Beyle Namk Kemal arasndaki aile dostluu ve yakn
lk dolaysyle, byk hasrl bir ieyle orann ayn ad tayan
gzel suyundan gndermiti.
nsan kendinden geirecek kadar gzel ve parlak bir mehtap
vard. Kk Pesendide" vapurunun gvertesine ktk. Konua
rak, glerek, dertleerek akam yemeimizi yedik.
Biraz sonra, Nuri le ben yataklarmza ekildik. Namk Ke
mal, Almet Mithat, Hakk Efendi, Bahri ve Feyzi beyler gvertede
kalp uzun sre ene yartrmlar. Biz, ok gemeden derin, hu
zurlu bir uykuya daldk. Sabahleyin, ge yatm olan onlar daha
uykudalarken, Nuri Beyle ben gverteye ktk, kahvelerimizi ie
rek hasbhale koyulduk.
Nuri, gerek anlamyle ok zgn ve mustaripti. Yirm i gn
lk eini stanbulda deta dul brakn bir trl unutamyordu. Bir kz kardeinden baka kimsesi de yoktu. Bayezit yaknla
rnda kiralam olduu kk bir evde o iki kadndan ve bir de,
on on iki yanda, bir erkek ocuktan baka kimse yoktu. Bunlar
ne yapacak, ne edecekler, ne ile geineceklerdi? Kendilerini ge
rektiinde kim koruyacakt? Gerekten de ne kadar zlse, st
rap ekse hakk vard.
Hemen ilve edeyim ki onun bu acs katiyen kendi nefsi iin
549

YEN OSMANLILAR TARH

deildi. Vatan yolunda her eza ve cefay ekmeye, en az Namk

Kemal kadar o da alknd. Fakat, einin ve kzkardeinin halini
dndke kederinden lecek hale geliyordu. Biarenin bu son
olayda benim kadar bile bir suu kusuru yoktu. Ankara'daki g
revinden izinli olarak geldii bir srada o da Vatan yahut Silistre
oyununu seyre gitmiti. Eskiden mimli bir kii olduu iin, bu
tutumu kendisinin de tutuklanp apar topar srgn edilmesi iin
yeterli bir sebep saylmt. Bo szlerle arkadam teselli etme
me imkn ve fayda yoktu. Bundan dolay onun zntlerine can
dan katlmay ve belki de onunla birlikte gzya dkmeyi
daha uygun bulmutum;
Bereket versin ki kz kardein bu duruma ilk defa d
myor, Nuri, diyordum. Senin Namk Kemal, Ziya Bey ve teki
arkadalarnla birlikte Avrupa'ya katn zaman da o bu ayrl
tatmt. Onun iin az ok alktr. Bu alkanln verdii meta
netle eini hem teselli, hem de himaye eder. Senin Avrupaya gidi
inin zerinden bugn alt yl gemi bulunuyor. Kendisini o va
kitler alt ya daha gen brakmtn. Sonra, kardeinin olu Esat
da o zaman alt yandayd, imdi o da on iki yanda. birlikte
nasl olsa barnr, yaama sava verirler.
Hele, sen bir Akkya var. Orada bir ev tutup yerle. Elbette
gerekirse onlar da yanna aldnrsm. Gideceimiz yerlerde ne ka
dar kalacamz bilmiyoruz. Mahkemeye arlp sorgu sualimiz
yaplm, u kadar diye bir sre belirtilmi olsayd belki hare
ketlerimizi buna gre ayarlardk. Elimizde byle bir bilgi bulun
madna gre srgnden ne zaman kurtulacamz tesadflere
baldr. Hani, srgn ediliimizin de bir tesadf olmas gibi..
Mademki gideceimiz yerlerde ne kadar kalacamz bilmiyoruz,
bizim yapacamz en iyi ey udur: Orada sonuna kadar kalacak
mz gibi kendimize bir hayat dzeni kurarz, bylelikle iimiz
biraz daha rahat olur. Ben byle dnyorum.
Konumann, dertlemenin Bsanlar zerinde ne kadar
ferahlatc bir etkisi vardr. Nitekim, Nuri de 6u szlerimden
sonra biraz ald. Dorusunu sylemek gerekirse, btnyle ayn
durumda olan, ben de bu konumalarmdan biraz almtm. Nu
ri ferahlamaya gayret edercesine:
Hakkn var, Tevfik, ben buralarm dnememitim, di
ye konutu, Ablam gerekten tecrbeli bir kadndr. Sonra, iyi
550

YEN OSMAjVLILAE TAMHI

hatrlattn: Pekl Akk'da bir ev tutup onlar yamma da aldrabilirim. Peki, sen ne dnyorsun? Sen de oluk ocuunu yan
na aldrtacak msm?
Tabi, aldrtacam. Sonra, benim bir avantajm daha
var: Biz Ahmet Mithat'la iyi anlaabiliriz. Onun da tpk seninki
gibi bekr bir kzkardei var. Hem de bu kz karde bir erkek
gibi beceriklidir. Ahmet Mithatn eiyle birlikte gelir. ki aile,
byk, ya da yan yana bir ev tutar geinip gideriz. u dnyada
neyin resi yoktur ki?..
s.! ^

4!

Belki, uzun uzun anlattm u hikyeler, u tafsilt yersiz

grlebilir. Ama, o zamanki ruhsal durumumuzu yanstr dn
cesiyle yine de yazmaktan kendimi alamadm. Bu arada hemen
hatrlataym ki evimizi barkmz da srgn yerlerimize t?mak
tasarlarmz kan eitli zorluklardan dolay hi de yle um
duumuz gibi kolayca gereklemedi. Bir buuk iki yl Oldu,
olacak, oluyor... derken srnp kald.
Biz Nuri ile konuurken biraz sonra uyanan arkadalar da
teker teker gverteye geldiler.
Pesendide" gemisi, Sultan Abdlmecit zamanndan kalma,
kk bir gambottu. Ama, geminin kumandanndan itibaren b
tn personeli temizlie ve dzene ok nem verdiklerinden, ok
gzel yzen bir villya benziyordu. Bu gemide 1873 yl nisannn
birinci gnne kadar be on gn kaldk. O gn sabahleyin stan
buldan beklenen vapur geldi. Bu, ';[Kandiye" adl, uzun bacah,
eski bir tat gemisiydi. Feyzi Bey gidip onun kaptan ile konu
tu. Kaptan, leden sonra yola kabileceini sylemi, gelip Bah
ri Beye ve bizlere bildirdi.
le yemeini, son olarak, "Pesendidede yedik. Erler eya
larmz topluyorlar ve "Kandiye"ye gidecek bir sandala yerleti
riyorlard. Yarm saat sonra hepimiz Feyzi beyle vedalatk, ba
ka bir sandalla, istim zerinde bizleri bekleyen "Kandiye" gemi
sine ktk.
Bizi asl srgn yerlerimize kadar gtrecek olan "Kandiye"ye
bindiimiz zaman gvertede bizleri karlayan bir subay Nuri
Bey grr grmez sevinle ona kotu;
Vay brahim, demek geminin kaptan sensin?,. diyerek
onu kucaklad.
551

YEN OSMANLILAR TARH

Bu ylesine ili bir tablo idi ki gerekten szle anlatlmasna

imkn yoktur; onu ancak fotoraf veya bir ressamn izgileri dile
getirebilirdi. Gerek Nuri, gerek brahim beyler birbirlerine sar
ma dola olmular, ilerinden taan duygular ve gzlerinden s
zan yalarla yle duruyorlard.
Hepimiz son derece heyecanlanm, onlara bakyorduk. Ne
den sonra ondan ayrlan Nuri bize dnd:

Yarbay brahim Bey'i size tantraym, yakn .akrabamdr, dedi.

sterse ksa ve geici bir zaman iin olsun, insan byle du
rumlarda ve byle bir yerde gerek kendinin, gerek arkadalarn
dan birinin bir yakmna rastlad vakit ruh kszln belirli
bir oranda unutuyor; baka bir deyile felketine yeni bir ortak
daha bulmu olmann tesellisiyle deta ferahlk duyuyor.
Evet; deniz harbokulunun yetitirmi olduu sekin bir gemi
kumandan ile, kalyonculuk zamanlann hatrlatan alaydan yeti
me Rizeli bir kaptan arasndaki fark bilenler iin brahim Bey
gibi temiz huylu, uysal ve efendi, hele ki zamannn btn gerek
lerini kavram ve bizlerle ayn duygu ve dncede bir Trk su
bayna rastlamak elbette mutluluklarn en bjr saylrd. Hele,
btn bunlardan baka o subay bizim kader arkadalarmzdan
' birinin akrabas olursa...
Geminin on be dakika sonra hareket edebilecei sylendii
iin brahim Bey, kaptan kprsne kt. Bizi gnlerce sinesinde
barndran Pesendide" vapuru biraz amzda bekliyordu. Bi
zimkiyle o zel iaretleri ve ddkleriyle uzun uzun birbirini se
lmladlar. Kaptan, fayrap emrini verdi, pervaneler alt, gemi
miz ar ar yol almaya balad. Yarm saat kadar sonra anak
kale boazndan kmtk.
Bu srada brahim Bey, kaptan kprsnden inerek bize be
raberinde getirdii emirnmeyi okudu.
Bu emirnmenin iinde ayr bir resm yaz daha vard ve bu
da bahriye nazr Rza Paa tarafndan gemi svarisine yazlmt.
Bu emir nmeye gre durum yle geecekti.
Birinci merhale Rodos adayd. Oraya karlacak zatlar kim
lerse, onlar evkle grevli zaptiye albayma, isimlerini ihtiva eden
bir ilmhaber alnarak teslim edilecek nk falan filn ztlar
diye bu emirnamede bir aklk yoktu. Biz, bunu "M sr" vapu
552

YEN OSMANLILAR TARH

runda Bahri Beyin bize okuduu zaptiye nazrnn mektubundan

renmitik ve buradaki ilem bitecekti.
ikinci merhale Akk olacakt. Oraya karlacak zatlar da yi
ne bir ilmhaberle sevk memuruna teslim edecekti. nc ve
son merhale ise Kbrs'n Tuzla iskelesiydi. Yine orada da adaya
karma, teslim etme ve teslim alma ilemleri teki yerlerdeki gi
bi yaplacakt.
Svari brahim Bey, bahriye nazrnn kendisine yazd zel
yazy bizlere gstermek istiyor, fakat tereddt ediyordu. Bunun
zerine, Nuri Bey, kendisini bir tarafa ekip yanmzdaki Albay
Bahri Beyden ekinmemesini, onun da bizim ve kendi gibi iten
bir yurtsever olduunu, ok asil ruhlu ve hamiyet sahibi bir as
ker bulunduunu anlatt. brahim Bey, artk tereddde lzum gr
meden mektubu okuttu. Bahriye nazrnn kendisine olan mektu
bu yleydi:
brahim Bey,
Size emanet edilmi olan Namk Kemal, Nuri, Tevfik beylere
ve teki arkadalarna son derece iyi davranmanz, sevgi ve sayg
gstermenizi, istirahatlar, yiyecekleri ve iecekleri
hususunda
da titizlikle hareket etmenizi, hasl kendilerine kar en kk
b ir kusurda bulunmamanz hatrlatmak isterim.
Bu zatlar bugn Padiah hazretlerinin gazabna urayarak,
geri bir cezaya uratlmlardr; fakat yakmda yine aym Padi
ahn affna nail olup huzur ve onur iinde yerlerine yurtlarna
dnebilirler. Padiah hazretlerinin inayet ve merhametinden bu
her an beklenebilir. Eer, kendilerinden szin hakknzda herhan
gi bir ikyet gelecek olursa, bu ikyetin zerinde mutlaka duru
lacan bilmenizi isterim.
tmza: Haan Rza

Mektup rahmetli Rza Paa'nm kendi elyazsyla kaleme aln

mt. Dorusu byle bir zamanda sorumlu bir devlet adamnn
byle bir mektubu bir gemi svarisine vermesi pek byk bir
mertlik ve cesaret rneiydi.
Aslnda mektuptaki yakmda yine Padiahn affna nail ol
mak, Padiahn inayet ve merhameti gibi szler ^ne olur ne
olmaz, mektup ele geecek olursa onun ktlklerinden kurtul
mak iin bir eit zekice hile idi. Yani, Paa; Ben bu mektubu
553

yeni

OSMANLILAR TARH

sizin herkes tarafndan bilinen iyi kalpliliinize dayanarak yaz

dm, diyebilirdi. Ama, bahriye nazrnn asl sylemek istedii
uydu: Bu kimseler veliaht Murat Efendinin adamlardr. Gele
cein padiah ise Sultan Murattr. O tahta kt zaman bunlar
el stnde tekrar yerlerine yurtEurna dneceklerdir. Bugn ken
dilerine ne ekilde davranrsan yarn sen de yle bir davrana
hak kazanm olursun.
Tabi, brahim Bey'in bize gsterdii bu zel mektup hepi
mizi az ok sevindirmi, ferahlatmt.
Gemimiz boazdan kp da hayli aldktan sonra gney ba
tdan esmekte olan rzgr sancak tarafn dvmeye balamt.
Teknemiz iyiden iyiye sallanyordu. Giderek rzgr iddetini
artrd; imdi artk vapur sularn zerinde bir beik gibi bir o
yana bir bu yana gidiyor, adamakll alkanyordu. Bir ara, fr
tna o dereceye geldi ki, sandk gibi bir kanape zerinde bulu
nan Ahmet Mithat fifendi ile birlikte hzla devrilip yuvarland.
Kp biimindeki bir eyann, krk be derecelik bir eilim olma
dka devrilip yuvarlanmayacan hatrlayarak hepimiz byk
bir korku ve tela kapldk.
Bu frtnadan ve onun gerektirecei sonulardan pek zgn
deildim. Byle bir durumda zlp korksam ne olacakt? Kor
kunun ecele faydas m vard? Nihayet i olacana varrd. Fakat,
strabm bakayd. Bam frl fn l dnyor, midem kopacak gibi
bulanyordu. Deniz tutmasna uramtm; hem de ok iddetli
bir ekilde uramtm. Kaptan gvertede kendine mahsus ka
maraya bir ilte serdirdi, onun zerine devrildim.
ok samimi sylyorum, o zamanki en byk dileim, frt
nann iddetini daha da artrmas ve gemiyi batrmasyd. u u
radm beldan o zaman tam anlamyla kurtulmu olacaktm.
te yandan, ba ars, ba dnmesi, mide bulants artk taham
ml edilmez bir hal almt.
Ahmet Mithat'la Namk Kemal sallantya kar olduka mu
kavemet gsteriyorlard. Nuri'ye gelince, o hi oral deildi. Ken
dini deniz tutmuyordu. Albay Bahri Bey'le birlikte kaptann ya
nma km, kpkler saarak geminin stne doru arka arkaya
gelen dalgalarn azametli manzarasn seyrediyorlard. Ben ba
m bile kaldramyordum.
554

YEN OSMANULAH TAHtHt

Nihayet, Namk Kemal de direniini yitirdi ve yanma gelip

o da kafay yere vurdu.
Bu srada, sanki teki aclarmz bize yetmiyormu gibi, bir
de byk facia oldu. Geminin ana direine eri olarak bal bu
lunan bir seren yerinden koparak erlerden birinin bana dt.
Biare gen hemen orackta can verdi. Byle dehet verici trajik
olaylar insan en ar hasta hallerde bile kendine getiriyor. Orta
lktaki tel grnce ben de baygnlk halinden syrlr gibi ol
dum; zavall ehidin yanna gittim. Kafas tamamyle dalmt.
Tarifsiz zntlere kapldk.
Frtma ertesi sabaha kadar ayn ekilde, belki daha da id
detlenerek devam etmi olmalyd. Olmalyd diyorum, nfc ben
gecenin nasl getiinden haberli deildim. u kadarm biliyorum
ki her ey altst oluyor, ikide birde gk grltsn andran
patlamalar duyuluyor, gverteyi dev gibi dalgalar basyor, direk
lerden ac ac slklar kyor, durmadan o tarafa bu tarafa sal
lanan gemi fenerleri birer birer snyor, kamarada eya adna ne
varsa hepsi yerlerinden ayrlp dyordu. Bana yle geliyordu ki
bazan gemiyle birlikte yerin yedi katna iniyor, bazan da gn
yedi kat stne kyorduk.
Sabahleyin uyandm, daha dorusu ayrldm vakit ak
olan kamara kapsndan ieriye yeni yeni domakta bulunan g
nein ilk nlar uzanmaktayd. Vapur sakin sakin yoluna devam
ediyordu. Sanki dn gece ylesine yeri g sarsan frtna olma
mt. Deniz araf gibi uzanyordu, hemen hemen en kk bir
dalga bile yoktu. Asab bir adamn birden kendini yitirircesine
fkelenip ortal kasp kavurduktan sonra dp baylp kendin
den gemesi gibi bir hal vard ortalkta. Dn geceki grlt pa
trtya gre insana ok olaanst gelen bir durgunluk yana y
reye hkimdi.
Bam yastktan kaldrp kendimi yle bir tarttm. Hl
ba dnmem ve kafamda tuhaf bir zonklama vard. Biraz sonra,
ayaa kalkmay denedim, dengemi koruyamayacam anlayarak
yeniden yere meldim. antamda limon vard. Onu almak isti
yordum, fakat kamarann teki kesine gitmek iin yere serili
yatan arkadalarmn birer birer zerlerinden atlamak gerekiyor
du. Ya atlayaym derken atlayamaz da birinin stne decek
555

YENt OSMANLILAR TABH

olursam epeyce ho bir curcuna kopacanda phe yoktu. yisi

mi onlarn uyanmasm beklemeliydim.
Bir ara, kapmm nnden bir erin getiini grnce hemen
onu ardm. antam almak grevini ona verdim. Dediimi yap
t. Bir bardaa biraz su koyup biraz da tuz getirmesini syledim.
Be dakika sonra, iine tuz da kattm yanm bardak limonlu
suyu tiim zaman midemde bir rahatlk ve ferahlk hissettim. ,
Artk ba dnmem ve arm da pek azalmt. Kendimi idare
edecek hale gelmitim. Yine ere syleyip getirttiim su ve sa
bunla yzm gzm de ykaynca btn shhatimin tamamyle
yerine gelmi olduuna kanaat getirdim. Bir de gzel sade kahve
itim. Artk, iyiydim. Doru Kaptan brahim Beyin yanna gittim.
brahim Bey, bir gn nceki halimden dolay ok zlmt.
Beni byle btnyle deiik, shhatli grnce ard ve memnun
oldu. Konumaya koyulduk. Ben hl durumdan emin deildim.
Havann yeniden bozup bozmayacan, yeniden frtnaya yakala
np yakalanmayacamz sordum.
Hayr; emin olabilirsiniz, artk hava bozmayacaktr. O
bir sanakt, gelip geti. Rodos'a kadar hep byle stliman bir
havada gideceiz, dedikten sonra i ekerek ilve etti: N e ol
duysa bizim talihsiz erimize oldu...
Bu znty paylaarak bir sre sustuk. Sonra ben sordum:
Saatte ka mille gidiyoruz?
Pek fazla bir hzmz yok, saatte dokuz millik bir yol al
yoruz, Bununla birlikte, br gn sabaha kar Rodos nnde bu
lunacamz sanyorum.
Biz byle sohbet ederken bir er yeniden kahve getirdi. Biraz
sonra Bahri Bey de yemmi, ykanp abdest alm olarak geldi.
Gverteye serdirdii bir seccade zerinde kbleye dnerek sabah
namazn kld.
Srgne Gitmektense Yolu Marsilya Tarafna evirmek
Konusunda Bir Tartma

Albay Bahri Beyle geminin svarisi arasnda gece bir konu

ma gemi. Bu iki yurtsever subayn ikisinin de akllarna ayn
anda bir dnce gelmi; bundan dolay hem amlar, hem de
memnun olmular.
B ir sre gz gze baktktan sonra aym anda ilerine doan
556

YENt OSMANLILAR TARtHI

dnceyi ik olarak Bahri Bey kumandana am, demi ki;

u frtna ok daha fazla iddetlenmi olsayd ne kadar
memnun olurdum.
teki sormu:
Niin, batalm diye mi?.
H i de deil, tam tersine. Frtma bizi gideceimiz rotadan
ayrp dit, mesel ire taraflarna atsn diye!.
Peki, oralarda ne yapacaktnz?
Ben beyleri alp adaya kar, sjze de oradan: "Haydi kap
tan uurlar olsun, derdim.
y i ama imdi frtna dindiyse bizi Marsilya veya Brindizi
yolunu tutmaktan kim alkoyabilir? Kmrmz de yetecek ka
dar var.
Bahri Bey'le brahim Bey, dinmek zere olan frtnann grl
tleri arasnda bu yoldaki konumalarna devam etmiler ve so
nunda, ertesi gn ilk uyanacak olana bunu anlatmaya karar ver
miler.
Ben kahvemi iip bitirinceye kadar Bcihri Bey namazn ta
mamlam, yanmza gelmiti.
nce, dn geceki frtnayla bu sabahki sakin denizi sz ko
nusu ederek, dnk gn benim vapurun batmasn temenni edi
im gibi, kendinin de gece frtnann daha da iddetlenmesi te
mennisinde bulunduunu syledi. Sonra, ksa bir sre durup d
ndkten sonra;
Ben isterdim ki frtna ylesine b ir iddet kazansn k
dalgalar gvertede ne var ne yok hepsini sprp kaldrsn, de
di. Geminin direklerini krsn, bacalarn yerinden koparsn at
sn, makine dairesine giren sular ocaklar sndrsn, pusula ye
rinden frlayp denize 30 ivarlansm, dmen krlsn, tekne bir ceviz
kabuu gibi denizin zerinde kendi kendine alkana alkana Yu
nan adalarndan birinde, mesel irede karaya vursun. Etraftan
sandallar, kayklar, cankurtaranlar sn, bizi alp adaya kar
sn...
Aman sonra senin iin yamanlard.
Niin yamanlarm?
unun iin yamanlad ki o zaman ben orada kalrdm,
belki teki arkadalarm da bana uyarlard.
Hayr, ben yle dnmedim.
557

YEN OSMANLILAR TARH

Peki, nasl dndn?

Oradan biri mabeyne, teki zaptiye mrne iki telgraf
eker, frtnann sebep olduu tahribat bildirir, hatta kaptanla
birlikte imza atarak bildirirdik ve derdik ki: Bugn Osmanl
devletinin etki alanlar dndaki bir adada bulunuyoruz. Srgn
beyler, akllarna eserse, her an buradan bir vapurla yabanc l
kelere gidebilirler. Bunlar bir niyete ve hataya drmektense
yce affa ve merhamete lyk grlerek kendilerinin yerlerine
yurtlarna dnmelerini salamak herhalde ok daha iyi bir yol
olur. Bunu yce padiahmz hazretlerinin ltuf ve inayetlerin
den istirham ediyoruz.
Hi phe etmem ki gelecek cevap; Kendilerini affettim.
Hemen gelsinler. En yakn konsolosluktan kendileri iin yeterli
yol harl da densin, tarznda olurdu.
Vallahi Albaym, hayl fena deil ama, ben bu millete
otuz sekiz bin altna mal olmu u gzelim Kandiye gibi bir ge
mimizin mahvn, hele bir Yunan adasnda karaya oturmu olma
sn isterse ahs selmetim adna gereklemi bulunsun gr
meyi deil, haylini bile arzu etmem.
Peki, biraz evvel, "Ben orada kalrm," diyordun hani?.
phesiz yle bir kazaya uranlp da adaya dm bulunsa'ydk, kendi hesabma yine tekrar ederdim; oradan Avrupa'
ya da savuurdum. Ama benim, meydana gelmi bir musibetten
istifade etmemle, devletin bir vapurunu batrarak kurtulmay te
menni etmem arasnda byk fark vardr.
yleyse haydi baka baka bir ey dnelim!.
N e dnelim?.
u svari beyi kandrp bizi Marsilya'ya gtrmesini tek
lif edelim. Raz olursa ne l, olmazsa kendi bilir. Ben onu ka
marada hapsederim, kapsna da iki er dikerim. Elimdeki fer
manlardan birini ap padiahn turasn gsterince gemi m
rettebatnn hepsi bana itaat ederler. Gryorsunuz, klm kya
fetim de buna msait. Kald ki ben albaym, svari beyefendi yar
bay. Bilirsiniz, askerler buna ok nem verirler. Geriye ne kal
yor? Gemiyi ynetme meselesi. Dn Ahmet Mithat Efendi, gerek
tiinde gemiyi -netebileceinden sz ediyordu. Onu ve ikinci
kaptan bu ile grevlendirir. Marsilya'nn yolunu tutarz vesse]m.
558

YEN OSMANLILAB TARH

Bakn, bu zm yolu iime gelir. Hele stanbulda kendi

halinde oturan be genci byle sorgusuz sualsiz, gerekesiz, yersiz
srgn edenlere de gzel bir ders verilmi olur. Ancak, ben hi
sanmam ki brahim Bey gibi gerekten hamiyetli ve yurtsever bir
kimse bize kendini balatmak gibi zor kullanma vesilesi versin.
Ne dersin brahim Bey, u Bahri Beyin teklifini kabul edebilir
miydin?.*
Kaptan brahim Bey, birden sze kart;
phe mi var? Nereye gitmeyi arzu ediyorsanz syleyin.
Rotay derhal o tarafa ynelteceime namus sz veririm.
Birden iimin dolup tatn hissettim. Hemen ayaa frla
yp yzn gzn ptm.
Gerekten de senin gibi hamiyetli bir insandan baka bir
cevap da beklenmezdi. Ama, biliyorum ki bu verilen bir grevi k
tye kullanmak olur. Baz yerlerde grevi ktye kullanmak, g
rev bakmndan su saylsa da hamiyetlilik bakmndan eref sa
ylr. nk, zulme let olmaktansa mesel zulme uram be ki
inin kurtulmasna araclk etmek, herhalde utan verici bir ey
olmasa gerektir. Hem, ona ne hacet; ite u elinizdeki zel mek
tup bile bunun iin yeterli bir belgedir. Haan Rza Paa, en cahil
tandmz ve pek ok kusurlarn iitip bildiimiz vezirlerden
biri olduu halde ^hangi maksat ve dnceyle olursa olsun
yine de sizin bizlere kar zel bir muamele gstermenizi emre
diyor. Elbette onun niyetini anlamak bizim iin imknszdr; fa
kat ne olursa olsun, yapt ey bir bahriye nazn iin sutur. Ga
zaba uram be kiiyi srgn yerlerine gtren bir kaptana, on
lar hakkmda ok olumlu tavsiyelerde bulunmak su deil de ne
dir?
Ama, ii bir de baka ynden ele alalm: Rza Paa bunu, bir
su deil de, insanlk asndan ele alm olamaz m? Hem de
kim ve ne olduunu yakndan tanmad bir deniz subayna by
le bir emir verirken. Hasl sizin gemiyi Rodos'a, Akk'ya, Kb
rs'a deil de Marsilyaya yneltmenizle bahriye nazn Rza Paanm size byle bir mektup vermesi eer susa su bakmn
dan, insanhksa insanlk bakmndan birbiriyle tamamen eit
tir. Benim kanaatim budur, efendim.
Bu srada Nuri Bey de uyanm, kalkm, dan kmt. Bizi
kaptan kprsnde hep bir arada grnce o da yanmza geldi.
559

YEN OSMANLILAR TARH

Frtnadan, frtnann dinmi olmasndan filndan sz ettikten

sonra meseleyi ona da atk. nce fantazi bir aka olarak kabul
etti. Kendi de ii alaya vurmaya alt. Fakat konumalarmzn
ciddi olduunu anlaynca o da brahim Bey'e elini uzatt:
Gerekten de cesur ve mert adammsn, brahim, diyerek memnunluunu, takdirlerini belirtti.
Ben dedim ki:
Bunlann hepsi iyi, ho; fakat bakalm Namk Kemal ne
diyecek? Raz olacak m olmayacak m? Asl nemli olan nokta
budur.
Nuri kalarn att, biraz dnd:
Hakkn var, o kabul etmezse bu kararn hi bir nemi
kalmaz. Geri biz kendisine: "Sen istersen Marsilyadan vapura
bin, tekrar stanbul'a dn; hkmete bavurup: Beni yeniden
srgn yerime gnderin," diye bir dileke ver. Bu sadece seni il-gilendiren bir meseledir, fakat bizim iimize karma, diyebilir
riz. Ne var ki, Kemal, katlmadka ben de o hrriyeti kendim
in kabul etmem; sen ne dersin?. dedi.
Haklsn, Nuri, Kemal kabul etmezse kimse gitmez. n
k o olmakszn bizim hi birimizi nemsemezler. Onun bunu
kabul etmesi ise ok pheli, hatta pheli de deil imknszdr.
Niin kabul etmeyip nasl bir mazeret ileri sreceini bile syle
yebilirim: Bylece kap kurtulmak bizler iin hkmete kar
Itazanlm bir zafer olur ama, stanbulda kalan dostlarmz bu
yzden byk bellara urarlar, diyecektir. Namk Kemal, eer
byle dsnrse haksz da saylmaz. Baknz, neler olur: Bildii
niz gibi bret gazetesinde kan yazlar Padiaha, Mustafa Fazl
Paa'nm telkin, ve tevikleri gibi gstrenler vardr. Biz Marsil
ya'ya kaarsak bu mzevirleri hakl karm olur. Paann yeni
bir belya uramasna sebebiyet vermi oluruz. Hem, bu sefer
sadece memleketten tard etmekle de yetinmeyip onu da bizler gi
bi lkenin cra bir kesine srerler. Hi birini yapmasalar adam
cazn konan devaml gz altnda tutarlar, konaa gelip gi
denleri rktrler. Yani, tedirgin etmek iin elden geleni ardlarna komazlar. Bildiiniz gibi. Paa yalnz ve tek bama yaa
maya alk bir adam olmadndan bu olup bitenlerden ok st
rap duyar. Kendi isteiyle Avrupa'ya ekilmesine de imkn yok
tur. Her eye ramen artk eskisi kadar zengin de deildir. Msr
560

yeni

OSMANLILAR TARH

Hdivi her ay yollad bin altn son zamanlarda kestii iin bu

gn durumu hi de parlak deildir.
Namk Kemal, benim urada u anda hatrladm eyler
den ok daha fazlasn bildii iin ona dokunacak bir mesele k
masna asl raz olmaz. Dolaysyle bu kama iine yanamaz.
Sonra bir nemli mesele daha var; Farzedelim ki katk ve Mar
silya limanma ktk. Her eyden pce bize Avrupada geinmemiz
iin para lzm. Bu paray kim salayp da verecek? Fazl Mus
tafa Paann imdiki hali, bundan alt ay ncekiyle oranlanamayacak kadar deiiktir. O kadar deiiktir ki. Paa emir verse bile
sanmam ki Msy Sakakini cenaplar:
Mesarif eyledim dye ekerdi nakdi kiseden
Sunard dilli defteri her y ba tomar ile (1)
beytiyle, Namk Kemal'in bir hicviyesinde tasvir ettii hrszlk
larn yeniden tazelemeye imkn bulsun. Fazla olarak, Bahri Beyle brahim Beyi de beslemek lzm. Bunlar hangi gcmze ve
hangi paramza gvenerek zerimize alabileceiz?
Durup biraz nefes aldm ve szlerimi yle baladm:
ite Namk Kemal, bize benim u anda hatrlayp syle
diklerimden belki ok daha fazlasn da soracaktr. Biz ise ken
disine verecek cevap bulamayacaz.
Bahri Bey, dalgn dalgn beni dinlemiti. yle bir gr or
taya att;
Veliaht Murat Efendi yznden srgn edilmi bulunu
yorsunuz. Avrupaya bu suretle savumu olursanz, hatta savu
mu olursak elbette o bizi gittiimiz yerde parasz brakmaz.
Ac ac gldm:
Kendisi muhtac- himmet bir dede; Nerde kald gaynya
himmet ede.. beytini okudum. Hepimiz gltk. Derken kama
ra kipsndan Namk Kemal grnd. Sakal byna karm,
kalar atlm, gzler her zamanki parlaklklarn yitirmi, ak
mak olmu bir haldeydi. Bizi hep bir arada grr grmez yan
mza doru yneldi.
( 1 ) Msy Sakakini, Jntrklere verilm i gibi gstererek, Mustafa Fazl
Paam n parasndan harcamalar yapm, fakat nemli

bir ksmm

kendisine ayrmt. Sonra bunun farkna varan Namk Kemal onu

Mcvetm iti. .K.

561

f/36

YENt OSMANLILAR TARH

Haj'rola, cemiyet mi kurdunuz? diye sorunca ben ken

disine Bahri Bey'in temennilerim, hayallerini, sonra konunun ne
reden nereye geldiini anlattm. Arada bir Nuri de sze katlyor,
benim eksiklerirni tamamlyordu.
Sz ben brakp Nuri alrken, Nuri brakp ben alrken o
glmseyerek dinliyordu. Szlerimiz bitince konumaya balad:
Dndkleriniz gerekten pek parlak. Hani yle gerek
letirilmesi de imknsz bir ey deil. Eer bunu dndnz
gibi uygulayabilSeydik hkmete kar bundan daha parlak, bun
dan daha azametli bir mukabele olmazd. Al sana ( ......... ) (1).
Bizi karmaktan korktuun iin bir harp gemisine bindirmitin,
deil mi? Biz de ite senin bir zabta grevlinle bir de kaptann
alarak bizi srgne yolladn ikinci geminle ite istediimiz yere
geldik. Ey sadr- mufahham, buna sen imdi rie dersin?" (2)
derdik. Fakat yazk ki imknlar elverili deil. nce, bize her
eyden evvel para lzm. kinci olarak her ey iin para lzm.
nc olarak para verecek hi kimsemiz yok. O halde?. O halde
bu parlak dncenin imdilik sadece hayaliyle avunmaktan ba
ka bir ey yapamayacaz.
Arkadalardan nce ben davrandm:
Senin byle bir fikir ileri sreceini ben daha nce bun
lara haber vermitiin. Fazla olarak Altesin bizim yzmzden
belya uramas ihtimalini hesaba katacan sylemitim.
Byle eylerde ne Altesi dnrm, ne de falan ve filn.
Biz belya uradk, onlar imdi evlerinde, kklerinde, konakla
rnda keyflerine bakyorlar. nannz, bundan sonra ben artk ken
di hesabmza alacam. Cmert ve nimetlerle dolu olan bu va
tan sanki onlarn yz suyu hrmetine mi ayakta duruyor ki,
memlekete yapmakla grevli bulunduumuz hizmeti onlarn sa
lk ve selmeti iin terkedelim? Eer, bugn elimde u be arka
da bir sene olsun geindirecek bir param bulunsayd bir aya
kalmadan hepimizin srgn yerlerinden birer birer aem de ayn
(1 ) Namk Kem al burada ok ar bir kfr ediyor. Metinde yans aln
m olan kelimeyi biz burada hi almamay daha uygun bulduk. .K .
( 2 ) S adr- m.ufahhim : saygdeer sadrazam anlamna. Burada alayl b r
dille hitap ediliyor. . K.

562

YENt OSMANLILAR TARIHt

gnde bir tarafa, savuabilmesi arelerine bavurur ve bunu mut

laka baarrdm da...
Yine ben cevap verdim:
Sana kendi hesabma olarak sylyorum. Byle bir a
reye bavurduun takdirde ba.any muhakkak gryorsan ki
ben hayle kaplmam srgn yerinden ne zaman istersen he
men o gn kamana bak. Bizi hi dnme, daha dorusu bizi
dnyorsan hi durma. nk, senin nemin, deerin, kalem
gcn, iddetli ve yldrc slbun, ibanda bulunanlarn ba
larna yldrmlar yadrmaktaki maharetin, en kkten en b
ye kadar herkes tarafndan kabul ve tasdik edilen hamiyetliliin, hasl birok yce ve faziletli alanlardaki hretin onlar ger
ekten dndrr ve rktr. O zaman istersen bizleri kurtarr
sn, yani bizim de kurtulmamz art koarak gittiin yerden yur
da dnmeye sz verirsin. Bylelikle, emin ol ki, senin kam ol
man bizlerin selmete ulamamza sebep ve imkn hazrlar. Ama,
aksi de olabilir, umduumun tersine, senin kamandan sonra
bizleri daha da sk bir bask altna alrlarm. Bunun bizim iin
hi bir nemi yoktur. nk, senin yapacan yaynlar onlan da*
ha dikkatli ve ihtiyatl olmaya mecbur klaca iin, bize o kadar
fazla bir eza ve cefa yapamazlar.
Bunun tersini dnsek, yani sen srgn yerinde oturacak
olsan da bizlerden birimiz kamay deneyip bunu baarsak yine
emin ol ki senin hakknda yaplacak iddet gerekten taham
ml edilmez bir dereceyi bulur. Bir daha tekrar ediyorum ve cok
kuvvetle biliyorum ki Nuri de benim grm paylamaktadr;
Eer, imknn bulacak olursan bir an bile tereddt etme, hemen
savu ve mcadelene bala!..
Gerek Nuri, gerek Bahri, gerekse brahim Beyler grm
paylatklarn belirttiler. Fakat, Namk Kemal, bunu benimse
medi:
Hayr, dedi, mademki birlikte srgne yollanm bulu
nuyoruz; ya yine birlikte kurtulacaz, ya da yine hep birlikte ge
berip gideceiz. Szleri cehennem belsnda brakp da ben ken
dimi safa cennetine atmaya raz olamam. Byle bir davran be
nim elimden gelmez. Tevfik, sen de bana itimat et ki bizler bu
srgnde olsun olsun bir yldan fazla kalmayacaz. Elbet benim de
bir bildiim var.
563

YENt OSMANLILAR TARHt

Senin bildiin eer sadece bir hlyadan ibaret olmayp da

saduyuya uygun bir gerek, ya da geree ynelecek bir plan ise
onu bize imdiden anlat da biz de biraz msterih olalm. Yoksa
yldzlara bakarak bunlardan sonular karmakla tannm olan
baban sana ok gzel birtakm haberler verdi de ondan dolay m
byle iyimsersin ve bel sremizi snrlyorsun?.
Namk Kemal, biraz fkelenir gibi oldu, cevap vermedi. Ama,
bizler ok iyi biliyorduk ki, o, bir kere bir eye karar vermise on
dan bir daha geri dnmesi sz konusu deildir. O, srgn yerine
gitmeyi ve sonuna kadar orada kalmay gzne almt. Artk, ken
disini bundan evirmek imknszd.
Dolaysyle bu Marsilyaya ka hikyemiz de bylelikle ba
layp bitmi oldu. ok tatl ve ok gzel bir hayldi. Ksa bir sre
iin ilerimize bir mit halinde dodu, sonra doduu hzla
yine bir anda snp karard.
4: # *
O gn ve ertesi gn durgun bir denizde, sakin bir havada yolu
muza devam ettik. Bir gn nceki frtna bana itah ilc gibi tesir
etmi olmal ki, normal itiham iki kat artmt. Bilmem, lostromo
nun hazrlam olduu balk ile kuzu kzartmas gerekten ok faz
la m lezzetliydi, yoksa bana m yle geliyordu. Hasl yediim beni
memnun ettii gibi, daha da yemek iin arzu veriyordu.
Sal gn akam zeri, nce Bodrum kylarndan, daha son
ra da nl filozof ve hekim Hipokratm doum yeri stanky n
lerinden geiyor, artk duramz bulunan Rodos'a yaklayorduk.
teki arkadalarmzdan ayrlma saatimiz her an daha yakla
yordu ve bu bizi derin zntlere salmaya balyordu.
aramba gn, sabaha kar Rodosa varm olan gemimizin
byk grltlerle demir atma sesiyle uyandm. Mendirekteki d
ner deniz fenerinin klar, aralklarla, Rodos kalesinin duvarla
rn yalyordu. Kalede hi bir hayat eseri yokmu gibiydi. Hava
berrakt. Fakat, gn dousu taraf daha yeteri kadar aydnlanma
dndan kalenin ii farkedilmiyordu. Sadece ara sra son derece
hzn verici ve birteviye bir ses;
Ka... ra... kooolll!... eklinde duyuluyor, bu sese, ayn ton
da baka bir ses:
Ha... zr.... Ooolll!... diye cevap veriyordu.
Smr boylarna ve eski kalelere zg bu ok eski nbet usul
564

YEN OSMANLILAR TARtHt

Rodos kalesinde o zamanlar hl yrrlkteydi. O zamana dek,

mrmde ne smr boylarmda, ne de kaleli yerlerde bulunmutum.
Bu detten haberli deildim. Bunlar, oktan uyanp grevinin ba
na gemi, brahim Beyin yanna giderek, ondan sorup ren
mitim. Gecenin derin ve youn karanlklan iinde belli aralklar
la tekrarlanan bu sesler ehri epeevre sarm sularn belli yer
lerinden ykselip duruyordu.
Biraz daha bu sesleri dinleyip bu rpertici manzaray seyret
tim. Sonra, nedense, canm yeniden yatama girmek istedi. Girdim
ve uyudum. Uyandm zaman gne ufukta bir hayli ykselmiti.
Arkadalar da birer birer uyandlar. Son kahvemizi, ved kah
vemizi birlikte itik. Uzun uzun konutuk, gltk. Fakat, neden
saklayalm, bu gllerimiz pek zoraki, pek yapmackt. Belliydi
ki her birimiz duymakta olduumuz derin znt ve elemi birbi
rimizden saklamak iin byle davranyorduk. Aslnda, her gl
mz kalbimizin iin iin alayn deta yzlerimizde yanstyor
du. insann en belirgin ruh aynalarndan biri de glerken ve a-'
larken yz izgilerinin ald biimlerdir. Neeli glle bu izgi
ler normal ve sevimli bir nitelikte uzar, ya da ksalr. Bundan do
lay, bu hal sevimlidir. Aladmz zaman ayn izgilerin ald ni
telik yapmacksz olduu iin yine de irkin deildir. Ancak,
yapmack ve zorla gl her ynyle sevimsizdir; nk insan eh
resine hi de normal olmayan bir grn verir. stelik hi bir
ie yaramaz, gerei de gizleyemez.
Evet, glyorduk ama birbirimizin ehrelerine bakmaya da
cesaret edemiyorduk. nk, dikkatli bakacak olsak hem o se
vimsiz izgilerimizi grecek, hem de sahtekrlklarmz olduu.gi
bi meydana kacakt. Dorusum syleyeyim: Bu kadarla kalsa yi
ne de iyiydi, o zaman tebessmlerimizin bir anda hngr hngr
alamaya dneceini de pekl seziyorduk.
u anda, yani bu satrlar yazarken, o zamanki halimizi, birer
cesaret ve kahramanlk rnei diye gstermem, her birimiz iin
deta birer kaside yazmam pek mmkndr. Mmkndr ama,
yalan olmak artyle mmkndr. Fakat, niin yalan sylemeli? Ne
fayda ki gerek bu deildi. Hepimizin de ii bal gibi kan alyordu.
nk, hepimiz ister bir maksat uruna, ister hi bir sebep yok
ken ortak bir musibete uratlmtk. Hepimizin yapt, hi bir
oran aranmadan, ayn lde saylm ve ayn ceza ile cezalandnl565

yeni

OSMANLILAR TARH

mt. Peki, ayn musibete uratlm, belirsiz bir srece srgne

gnderilmitik diye yerlerimiz hangi lye gre byle deiik bi
imde dzenlenmiti? Kaderlerimiz ortak ediliyordu da niin sr
gn yerlerimiz ortak edilmiyordu? Eer byle olsayd, yani yol
culukta olduu gibi gurbet diyarmda da hep bir arada olsaydk,
muhakkak ki gurbetin elemlerini bylesine iddetle hissetmeye
cektik. nk, beimiz de ^hele Namk Kemal, Nuri ve ben
hislerimizde, zevklerimizde, fkelerimizde birbirimize son derece
yakndk. Aramzda baz ayrnt anlamazlklar olsa bile bu, bir
rengin akl koyuluu eidinden daha ileri bir nitelikte deil
di. Yani, mzn gerek rengi birdi, aramzda sadece pek belli
bellisiz bir nans fark vard.
Saat ona doru Bahri Bey, albay niformasn giyinmi ve zel
fularn taknmt. brahim Beyin verdii emir zerine sandal
ar ar denize indirildi. Bahri Bey, Rodos mutasarrf ile gr
mek zere, sandala binip sahile yolland. Onun dnne kadar
Ahmet Mithat Efendiyle ben eyalarmz balayp, her an hare
kete hazr bir halde bekledik. Yarm saat kadar sonra. Bahri Bey
gemiye dnd. Bize mutasarrf hakknda bilgi verdi. Mutasarrf,,
yetmi, yetmi be yalarnda ok baba bir adamm. Kendisiyle
yapt konumay anlatt. Biare ihtiyar, daha hkmet kona
na gitmemi, evindeymi. Bize dair olan sadrazamlk emrini ken
disine vermi, ayrca zaptiye nazrlndan yazlan yazy da buna
eklemi. Oysa, mutasarrfn olan bitenden hi bir haberi yokmu;
o dakikaya kadar ne Bbl'den, ne de zaptiye nazrlndan ken
disine bu konuda bir bilgi gelmi, bir telgraf bile ekilmemi.
Adamcaz durup dururken, bana byle iki srgnnn sardrlmasndan biraz da afallam imi.
brahim Beyde de kmr almas ve gerekirse, verecei mak
buz karlnda, kendisine para verilmesi iin ^yine bahriye na
zrlndan bir emir vard. Akdeniz'de sefer yapan devlete ait ge
milerin Rodos adasna uramalar o zamanlar bir eit zorunlu
luk tayordu. nk, bu ada Akdeniz blgesinde OsmanU Devle
tinin kmr istasyonu gibi bir durumdayd.
imdi, denize byke bir sandal indirilmiti. brahim Bey,
eyamz onun iine yerletirtmi, bekletiyordu. Mutasarrflktan
gelecek emir zerine sandala binip karaya kmak iin Ahmet Mit
hat Efendi'yle ben gvertede hazr bekliyorduk.
566

YEN OSMANLILAR TARH

Anlatamayacamz duygular, heyecanlar iindeydik. teki ar

kadalarmz bazan yanmza gelerek, bazen biraz temize ekile
rek, kararsz ve akn evremizde dolayorlard.
Rodos, uzaktan pek gzel bir manzara iinde gzkyordu. Knzeybatya doru uzanm olan Kumburnu, Akdenizin sekin bir g
l saylan adann (1) ince ve parlak dal gibi biimleniyor, koylanyle yeldeirmenlerinin beyaz yelkenleri ince gergin kanatlarm
kmldatarak bu gln stne konmaya alan kelebekleri andnyorlard.
Kalenin hisarlar darya kar hl ok salam haldeydi. Bir
ok burlarda ve kulelerde valye devirlerinin armalar ak seik
bir halde olduklar gibi duruyordu.
Emevler zamannda Araplar burada zel bir kule yapmlar-,
d. Ancak Arap Kulesi diye anlan bu hisar, bir deprem sonucun
da tepesini kaybetmi olduu iin, mimarlk slbundan belirgin
bir zellik ortada grlmyordu. Baka bir deyile, kendi degilj
ad kalmt.
ehrin nnde bir mendirek, yani yapay bir liman ve limann
tam giri yerinde de bir deniz feneri bulunuyordu. Hkmet dai
resi bu limann tesinde, tek kat zerine yaplm beyaz bir bi
nayd. nndeki aaln yeillikleri arasndan bu binann baz
ksmlar para para, hayl meyl seiliyordu.
ehrin btn, batan baa, surlarla evriliydi. Fakat sahil
den sonra tatl bir meyille batya doru ykseliyordu. Evlerin dz
atlan, beyaz duvarlar ve baz bahelerde boylu boyuna uzayp
giden portakal baheleri ehrin manzarasn bir kat daha gzel*
letiriyordu.
Kuzey tarafndaki frenk mahallesi ne kadar alak ve kk
se, gney tarafndaki Smbll mahallesi de tersine o kadar
yksekteydi. Bunlar kalenin dnda, uzaktan deta bir ordugh
manzarasn andryordu. ehrin en yksek noktasnda ise gzel
bir saat kulesi gze arpyordu. Bu kuleyi aslen Rodoslu olan Fethi
Ahmet Paa yaptrmt. Gnmzde Tophane meydannda bulu
nan saat kulesinin bir eiydi (2).
f l ) Eski Yunancada Rodos adasnn adt, gV anlamna gelen <Todenz
den alnmadr (E s erin yazarnn n otu ).
(2 ) Tanzimat dneminin kltrl v e deerli vedrlerinden biriydi. E l i-

567

YENt OSMANLILAR TARtHt

Kalenin douya bakan tarafna eski liman bulunuyordu ki,

vaktiyle dnyann yedi hrikasndan biri olan nl Kolos heykeli
bu limann giriine dikilmiti. Bugn bile heykelle ilgili baz te
meller gze arpmaktadr. Ancak, liman, adann Trkler tarafn
dan zaptediliinden bu yana hi temizlenmemi olmal ki, bugn
gambot byklndeki kk gemilerin bile buradan ieri gire
bilmesi mmkn olamamaktadr. nk, en derin yeri iki metre
yi zor bulmaktadr.
Kumburnuna doru on on be kadgr balk sandal gze ar
pyordu. Bunlar urada burada demirlemiler, balk tutuyorlard.
Hatta, biri o srada bizim gemiye yaklaarak tutmu olduu bar
bunyalarla krlang balklarn satmak iin yukar doru uzatt.
Namk Kemal'in istei zerine adamn yukar kmasna izin veril
di. Balklar daha canlyd, fkr fkr oynuyorlard. Barbunyalarn en
k bir kiloluk kadar vard. Krlanglar ise bunun drt mis
li byklkteydi. Adamcaz, sepetindeki btn balklar otuz ku
rua ve byk bir memnunlukla verdi. Namk Kemal, bunlarla g
zel bir le ve akam yemei hazrlatacakt.
Bizsiz nasl yiyeceksiniz, hepinizin boaznda kalsn, di
ye takldm.
Namk Kemal;
Bundan sonra siz her gn yiyebilirsiniz. Ben Magosa'da
Nuri ile Hakk da Akkda balk bulamadka, imdi senin dedi
in gibi, biz de 'Tevfikle Mithatn yedii balklar boazlarnda
kalsn diyeceiz, diye cevap verdi. Hepimiz gltk.
Yava yava olaylara alyorduk. Biraz nceki zntl ve
elemli halimiz enikonu durulmutu. nk, artk biliyorduk k
zlmenin, elemlenmenin ^korkunun ecele olmad gibi hi
bir faydas yoktu. Kadere boyun emi, tam bir tevekkle gml
mtk. Onun iin karlkl akalar yapyorduk.
Derken, mendirekten dar doru szlen bir sandaln gemi
mize doru geldii grld. Sandal, Rodos mutasarrflna aitti.
K tarafnda resm elbise giymi adam bulunuyordu. Drt er
de aprast vaziyette krek ekiyorlard.
liklerde, nazrlklarda, Tophane Mavirliinde bulundu. Rodoslu ol
duu iin Rodoslv, Fethi Paa diye de anlr. nl ihtillci Damat
Mahmut Paam n babasdr. . K.

568

YEN OSMANLILAR TARHI

Be dakika sonra geminin merdivenine yanaan sandaldan o

resm elbiseli adam gverteye ktlar. nce imanca, orta
boylu, byklan yukar doru kalkk biri ilerledi. Kendini taburaas Resmolu Mustafa, olarak bize tantt. Bendeniz, demeyi
de ihmal etmedi. Yanndaki uzun boylu, piyade subay elbisesi giyili birini de; Liman bakan kolaas Ali Efendi ve bahriye su
bay nc arkadan, Mutasarrflk emrindeki karakol gemir
sinin kaptan Rza diye takdim etti. de saygl kiilerdi. Biz
de selmlarna karlk verdik.
Taburaas terbiyeli bir adam olmakla birlikte akgz bir e
ye de benziyordu. Bizimle konuurken gzleri etrafta dolayor, san
ki daha ayr eyler grmek, renmek istiyordu. Pos ve kalkk b
yklarnn kapatamayaca kadar ileri frlam uzun ve kaba du
daklar ilk bakta insanda aptal bir adam izlenimini brakyor
du. Ancak, biraz derinden incelenirse bu belirtinin aptallktan faz
la sinsilie dellet ettii anlalyordu.
lk tant andaki tebessmn hemen terketmiti. Derhal,
nezaket grevinin bitip esas grevinin balam olduu kansna
getii gze arpmaktayd. Yz mert ve yiit bir adam ehresin
den ok, lnet bir adam ehresine doru kararp gidiyordu. Kendi
kendime: Bizimle megl olacak zabta grevlisi buysa yandk,
hayli ekeceimiz var, diye dndm.
Saat on drde geliyordu. Bahri Beye dndm:
Artk adamza kalm, sanrm gemide bir iimiz kalmad,
dedim.
nce bizi anakkaleden beri getiren gemimizin kaptan bra
him Beyle vedalatk. Bizim gerekten kahrmz ekmiti. Gster
dii dostluk ve kardelikten dolay tekrar tekrar teekkr ettik.
Son bir defa daha ptk.
Ondan sonra Namk Kemalin elini elime aldm. Kalbimin en
iten duygularn ona iletecek surette uzun uzun o dost eli sktm.
O da gzleri dolu dolu ayn ekilde ellerimi skt:
Haydi birader; iyi veya kt, fakat inallah yine grmek
ve yine birlemek zere imdilik ayrlalm, size uurlar olsun,
dedi.
Ahmet Mithatla da ayn ekilde vedalat,
Nuri Bey'Ie ve Hakk Efendi'yle de kucaklatk. Sonra, gemi
nin merdiveninden: sandala indk.
569

YEN OSMANLILAR TARtin

Sandalm k kpetesi alt kii zor alyordu. Kuzeyden esen

epeyce hrn bir rzgrla kabarm olan deniz, karaya yaklatk
a dalgalarn hzn arttryordu. O nedenle, mendiree girinceye
kadar epeyce slanmtk. Kyya ayak bastmz zaman, bir onba
takmmdan ibaret ve selm vaziyeti alm zaptiyelere Bahri
Beyin iareti zerine biz de kar selm verdik. Sonra, be on
adm ilerideki hkmet binasmm kapsndan ieri girdik.
Bu konak taralardaki kervansaraylar andran bir yapday
d. Kapdan girer girmez sa tarafta taburaasna mahsus oda bu
lunuyordu. drt metre geniliinde bir aralk asl avluya a
lyor, sol tarafta bir binek tama bal eskimi ve dik bir merdi
venden divanhaneye giriliyordu. Buranm da sol tarafmda, divan
haneye alan kapya kar n ak bir sundurmada zaptiye ko
uu yer alyordu.
Divanhaneye girdiimiz zaman hayretler iinde kaldm. De
me tahtalar, bir tarafna baslnca teki taraf da havaya kalkacak
halde birbirinden ayrlm, erilmi brlmt. Bu tahtalar ayn
zamanda nerdeyse insan basmaktan bile irendirecek kadar kir
liydi; kirden simsiyah bir renk balamt. Tavandan yoksun at
y tekil eden merteklerden aaya doru salkm salkm rmcek
alan uzanyordu. nsann bu binaya, deil hkmet kona, en
sefil bir han demeye bile dili varamazd. Ortalk batan baa rm
ceklere, trl haerata mesken olmutu.
Koca bir saltanatn dosta dmana kar azametini ve ihtia
mn temsil etmesi gereken bir devlet kona, bir daire yazk ki
bu haliyle o saltanatn aczini ve miskinliini dile getirir gibiydi.
Acaba, buras niin byle tutuluyor? diye inscin kendi ken
dine bir soru soracak olursa, bunun cevab zihne o anda geliveri
yor; nk, sadece kendi gnlk iini salamaktan, yani halktan
para toplayp en zorunlu masraflar kardktan sonra, artan ile
keyfine bakmaktan baka bir gaye takip etmiyor. Daha da ak
konumal; bu yerlerin nasl olsa bir gn olup elinden kacan
dnyor, kendini buralarda geici olarak hissediyor, bunun so
nucu olarak da evrenin, oturulan yerlerin bayndrl konusunda
hi bir zahmete katlanmak istemiyor. Bu kt durum, blgedeki
baz yurtsever ve hamiyetli memurlarn kanma dokunmuyor deil;
bunlar onarm iin merkezden hi bir ey istemeden evreden
birtakm gelir salayp ie balamak iin harekete geiyorlar; ne
570

YENt OSMANLILAR TAEHt

fayda ki durumu haber alan merkez byle bir eye de izin ve m

saade vermediinden her ey yzst kalyor, haraplklar da yl
dan yla daha artyor.
Acaba, durum ta bandan beri byle mi idi, byle midir? Ba
na kalrsa hayr. Bu belki de imparatorluun son yzyllarda iine
dt miskinliin elle tutulur, gzle grlr bir zaafndan baka
ey deildir.
Bir para konu dna karak unu anlataym;
Badat valiliinden dnd sralardayd. Mithat Paa ile ko
nuurken blgenin eitli olular, olaylar ve genel grnts hakkmda kendisinden bilgi istirham etmitim. Bu arada Binbir Gece
Masallar nda ballandnla ballandnla sz edilen Harun Reit
saraylarndan da sz etmi, Gerekten o kadar muntazam ve o
kadar ihtiaml yerler mi imi? demitim.

Bugn Harun Reite ait saraylardan, Dicle nehri kysn

da hlen gmrk deposu olarak kullanlan bir kk artndan
baka bir eye rastlamak mmkn deildir, diye zgn zgn ce
vap vermi ve szlerini; Ol saltanatn yeller eser imdi yerinde,
msra ile balamt.
Ac da olsa, u gerei belirtmek isterim ki bizim ruh haleti
miz yapmaya, onarmaya deil, ykmaya ve yok etmeye yneliktir.
Brakalm bizden nceki tarih veya mimar deeri olan eserleri,
bizzat kendimizin yapp meydana getirdiimiz nice deerli ve y
ce yaplar bile, bu ilgisizliimiz yznden kp harap olmaktan
kurtarmamzdr.
stanbulu aldmz zaman byle mi bulmutuk? Zannetmem
(1). Tekfur Saray denilen bina, imdiki halinden bile anlalyor
ki, vaktiyle muhteem grnl bir kane imi. Bugn ise, insa
na ibret veren bir harabe grntsndedir. Sanrm ki stanbul'un
(1 ) Yazarn tenkitleri bsbtn hnkstz olmamakla birlikte, bizim aley
himize, a sm bir ktmserlikle doludur. Badat, Hlg zamanndan
itibaren durmadan tahrip edilmi, osmanllar hu byk dou kentini
zaten bir harabe halinde teslim almlard. Hal ve Ltin Ordular
stanbulu, Trkler fethetmeden nce, yine bir harabe haline detirmilerdi. Trkler, bir ykntlar yn olarak ele geirdikleri stan
bulu hem i ^ r

etmiler, hem de eski tarih antlar titizlikle koru

mulard. . K.

571

YENt OSBIANLILAB TABH

birok yerinde Bizans zamanlarnda meydana getirilmi byle pek

ok yksek ve yce bina bulunmaktayd. Hele, halkn oturduu
evler batan baa ta ve tulalardan yaplmt. Bugn, Fener sem
tinde o zamandan kalma bir iki ev hl ayaktadr. Acaba, teki bi
nalar biz neden muhafaza edemedik? Bu soruya cevap vermek,
kolay sanld oranda da gtr.
^ * !];
Rodos adasna tarih n yznden hemen her vapurla
Avrupadan pek ok turist ve eski eserler uzmanlan gelmektedir.
zellikle, ngilterenin Akdeniz Donanmas ylda bir kere gelip
bu adann nnde on be gn kadar kalmakta, her seferinde filo
kumandan adaya kp Mutasarrf ziyaret etmektedir.
mrnde ne kadar kt olduunu tasavvur etse yine de o ta
savvurundan ok daha kt ve sefil olan byle bir hkmet kona
n gren bir Avrupal, bu durum karsnda, herhalde o lkeyi
ynetenler konusunda olumlu bir dnceyle adadan ayrlmaz.
Gzn hayata at gnden itibaren kendini uygar bir bayn
drlk ortam iinde bulmu, meden lkelerin hangisini gezmise
bunlarn her kesini gerek yap, gerek ssleme sanatlar ynn
den daima ilerleme ve gelime halinde seyretmi bir Avrupalnn,
tam bir adamsendecilik ve ilgisizlik eseri olan bu harabelerle ku
cak kucak yaayan bir milleti er ge kecek bir devletin zavall
adamlar olarak niteleyeceinde muhakkak ki hi phe yoktur.
Hasl, divanhaneden ieri girdiim zaman karlatm man
zara ve irkin tutum bana son derece kt tesir etmi, iim burkulmutu.
Divanhanenin ortasnda bulunan ve kenerlan meinle evri
lip salamlatrlm kapnn nnde, nbeti bir zaptiye bulunu
yordu. Taburaas. nmzden yryp kapya doru ynelince
nbeti bir yana ekilerek onun ardndan bize de ieri girmek iz
nini ltfetti. En nde o uzun levent boyu ve askerce yakkll
ile grenleri kendine meftun eden Bahri Bey olduu halde hepimiz
ieri girdik. Mutasarrf Paa, makamnda oturmaktayd. Gler yz
le derhal ayaa kalkt, birka adm atp bizleri karlad, oturma
mz iin hepimize teker teker yer gsterdi.
Ak sakall, ok sevimli bir ihtiyar olan bu zat, eski deniz su
baylarndan Korgeneral Mauk Paa adnda biriydi. kinci Mah
mut tarafndan kurulan Hassa Ordusu'na kk rtbeyle giren
572

YEN OSMANLILAR TARH

kiiden biriydi. tekiler ncirkyl rahmetli Haan Paa ile, sk

darl Uzun Emin Beydi.
Ya bir hayli ilerlemi olduu iin kulaklan ar duyuyordu.
Bundan dolay, hangimiz konuacak olsak elini kulana boru ya
pyor, ban o tarafa dndryordu. Bizi, karsnda birer srgn
olarak grmekten znt duyduu belliydi. Mnasip kelimeler bu
larak teselli etmeye alyordu. Bahri Bey sz ald:
zlmeyiniz, efendimiz, dedi, beyefendi oullarnz by
le hallere yle pek fazla nem veren kimselerden deillerdir. On
lar, bakalarnn bel olarak niteleyecekleri bu hli seve seve si
nelerine ekmilerdir. Bundan sonra siz efendimize den grev,
kendilerine babaca bir efkat gstermeniz, mmkn olduu kadar
rahat etmelerine yardmda bulunmanzdr.
Mauk Paa:
Elimden geleni fazlasyle yerine getirmeyi de ben kendim
iin bir bor bilirim, dedi.
Oturduumuz oda, idare meclisine ait olduu iin, epeyce ge
ni ve divanhaneye gre biraz daha bakmlyd. Ortada konacak ve
okunacak evrak iin uzunca ve yuvarlak bir masa duruyordu.
Biraz sonra, bu masann zerine beyaz bir rt serildi ve sof
ra haline getirildi. Mutasarrf Paa, o gnk le yemeini bizim
iin hkmet konana getirtmiti. Hep birlikte sofraya oturduk.
eitli konulardan sz ederek yemeimizi yedik.
Sofradan kalktmz zaman, daha nceden davet edilmi idare
:^eclisi yeleri de birer birer gelmeye baladlar. Bir de pos b
ykl, uzunca boylu, olduka iri yapl bir subay geldi. Onu bize
Rodos kalesinin muhafz kumandan olarak tanttlar.
Baz adamlar vardr ki sert grnl olduklar halde, yz iz
gilerinde devaml bir tebessm dolar durur. Her iittii szn et
kisiyle, her dikkati eken bir olay zerine o tebessm belirtisi eh
rede kendini gsterir. te, bu binbada da yle bir hal vard.
Asabi ve hrn kimselere zg bir kararszlk iinde etrafna fl
dr fldr bakan gzleri hem ok iri, hem de ok heybetliydi.
Bu zattan biraz sonra ieriye san sakall, krmz yzl, ba
devaml olarak gsne eik, orta boylu, yaklak olarak otuz, otuz
be yalarnda grnen biri girdi. Mutasarnf, kendisine:
Abdi Efendi, beylere dair olan ferman- Hmayun'u oku
yun. diyerek, yannda durmakta olan bkl bir kd uzatt.
573

YENt OSMANLmAR TARH

Bu ferman. Bahri Beyin bir zarf iinde, kendisine teslim etmi

olduu ktt ki, iinde neler yazl olduunu o zamana kadar
tabiatyle bilmiyorduk.
Ferman, Mutasarrfa hitaben yazlmt. Ba tarafnda usul
zere basmakalp birtakm szler ve deyimler yer alyordu. Nilayet Mithat ve Tevfik isimleri geti. Rodos kalesinde ikmetleri
hususuna irde-i ahnem sdr olduundan, cezire-i mezbureye
(ad edilen ada) zm klndklar cmlesi fermann esasm te
kil ediyor ve sonra yine o zamann resm yazma szleriyle son
buluyordu.
Fermanda, Adada ne kadar sre iin kalacamz konusunda
hi bir ey belirtilmemiti. Ne iin oraya gnderildiimiz, suu
muzun ne olduu konusunda da tek kelime yoktu.
Ferman okunaca zaman herkes ayaa kalkmt. Ahmet Mit
hat da onlara uyarak ayaa kalkyordu ki, ben ceketinin eteinden
ekip kendisini tekrar oturttum. nk, cezalandrlmama ilikin
bir Padiah buyruu okunurken benim ona sayg gstermeye do
rusu ne mecburiyetim ne de niyetim vard. Buna kimse tarafndan
zorlanamazdm da. Maksadm fermana hakaret etmek deil, sayg
duymaya mecbur bulunmadm belirtmekti.
N'hayet, o skntl fermem okunmas treni bitti. Ondan son
ra da bizi kalenin binbasna teslim ettiler. nk kale iindeki
her trl meseleden o sorumluydu. Srgnlerin miri mutasarrf
deil, oydu. Oturacamz yeri bile onun bulmas gerekiyordu. H er
zaman kendisinin gzetimi altnda bulunacamz iin barnaklar
mzn da onun kolayca gzden geirebilecei bir yerde bulunmas
zorunluluu vard.
Yal mutasarrfa veda ettik. Gemi ertesi gn Rodostan ayr
laca iin Bahri Bey'le son bir defa daha grebilecektik.
Binba Ata Efendi'nin yannda kaleye doru yrmeye ba
ladk, Srgnlmz artk fiilen balamt.
Hkmet konandan, kalenin Koltuk K ap denilen d ka
psna kadar aa yukar be alt yz admlk bir mesafe alm
tk. O kapdan girdikten sonra asl i kapya vardk ki buras k
ck bir meydan halindeydi. Tam o kapnn karsnda byke
bir baka kap daha grdk. Oras da klann girii imi.
Kla, Rodos valyeleri zamanndan kalma. Gotik mimarhk
slbunda, kenarlar birbiriyle kesimi kemerlerden meydana gel574

yeni

OSMANLILAB TABtHt

ane ok salam grnl bir yapyd. zeri, daha basit kemerler

den ibaret olan giriin biraz ilerisindeki ak avluya yneldik.
Avlunun her iki tarafnda da ayr ayr birer merdiven vard.
Bu merdivenlerden epeevre meydan kapsayan bir koridora
klyordu. Yukar trmandmz zaman kendimizi koulardan k
m ve Rahat durumu alm topu erlerinin karsnda bulduk.
Ahmet Mithat Efendi ve ben ikimizin arasnda binba bu
lunduu halde o koridoru bandan sonuna kadar yrdk. By
lelikle kendimizi o askerlere tanttk. Meer, bu zel bir kuralm.
Kaplarda nbetiler bulunduu iin, srgnleri yakndan ve iyice
tanmalar ve dar kmak iin herhangi bir teebbste bulunduk
lar takdirde onlar kmaktan menetmeleri gerekliymi. Bizi by
le yakndan askerlere gstermelerinin sebebi de buymu.
Bu ilkel davran bana pek garip grnd, anma da gitti.
Fakat, sadece bizim iin deil, ncelerden beri sregelen bir gele
nek olduunu anlaynca, aresiz, hogrrlkle karladm.
Bu tehir ilemi bittikten sonra kale muhafz binbamn oda
sna girdik. Birer kahve itik. Binba, orada adnn Ata olduuju
bir kere daha tekrarlad. Mhendis mektebinden fakat bir kap
sndan girip tekinden kmak suretiyle mezun olduunu anlat
t. Rahmetli Fethi Paann son yllarnda onun yaverliini de et
mi olduunu syledi. Bu arada, baz samim yaknmalarda da bu
lundu. Snf arkadalarndan ou albay, hatta tugeneral imiler;
ama t -'ndinin arkas bulunmad iin ite byle binbalkta kal
m imi. seneden bu yana da Rodos kalesine atlm durum
daym. Hasl, kendi de bizden pek farkl olmayan bir eit
srgnm.
Binba Ata Efendiye Mhendis Mektebinden mezun bir adam
demek dorusu pek de kolay deildi. Neredeyse adn bile oku
maktan ciz bir adamd. Hele, kendini albaylarla, tugenerallerle
bir gstermek istemesi insana garip geliyordu. Bu adamcaz k
demli olmay, deerli ve lyk olmakla bir ayarda tutuyor, bun
dan dolay hakknn yenmi olduuna inanyordu. Ne olursa ol
sun, u dnyadaki tatmin olmam milyonlarca insandan biri de
oydu.
Biz byle konuup sohbet ederken taburaas Mustafa Aa ie
r i girdi. Bize, imdilik uygun bir ev bulduunu, oluk ocuumuzu
575

YENt OSMANLILAR TABIHI

yanmza getirtinceye kadar orada olduka rahat edeceimizi bil

dirdi. stersek gidip gezip grebileceimizi de ekledi.
Binba Ata Efendi, taburagasna;
Bulduun ev hangisi? diye sordu.
Bektai Hseyin Efendinin evi, efendim.
Evet, o ev imdilik beyler iin zannederim ki hi de fe
na saylmaz. Gidip bir grnz.
Bunun zerine, Ahmet Mithat, ben ve taburaas, evi grmek
zere, oradan ayrldk.
Kla kapsndan kp sola saplnca uzun bir sokaa girili
yordu. Buna o zamanlar valye Caddesi veya Uzun Y o l deni
liyordu.
Sokan sa taraf batan sonuna kadar ve sol taraf ise, ya
rs kla olmak zere, ksmen valyeler zamanndan kalma ev
lerle doluydu. Btn bu evler ve kla batan baa tatan yapl
mayd. Binalarn sokaa baltan ynleri; yllarn, hatta yzyllarn
yaptklar geni tahribata ramen ilk ina edildikleri zamanki
zellii genellikle tayordu. Gotik slbuna zg naklar ve oy
malar hl kendilerini koruyordu. Her evin n tarafnda, onun sa
hibi bulunan valye hangi tarikata mensupsa, o tarikatn almeti
ve bir de valyenin haiz bulunduu asalet rtbesinin armas kaz
lyd. nk, hemen btn valyeler ya zaten soylu bir aile
den gelmekteydiler ya da kendilerine sonradan soyluluk yneltil
mi kimselerdi. Bunlar, hristiyanlk urunda savatklar iin ok
erefli saylan bir snf tekil ediyordu ve Hallar Ordusunun
tekrar Avrupa'ya dnmeyip bu adada yerlemi artklaryd.
Bu sokak ds, Rodosun btn teki sokaklar yibi, ufak akl
talanyle denmiti. Bu, sadece bir demeden de ibaret deildi;
ayn zamanda, eitli ekiller gsteren naklarla sslyd. Bir ta
raftan tekine, her yirmi otuz admda bir, birer kemer atlyd.
Bu kemerlerin bir ksm yklm, harap olmutu ama, ou sokak
larda olduka salam bir ekilde hl gze arpyordu. Rodos, sk
sk depremlere hedef olan volkanik bir blgede bulunduu iin
bu kemerler binalar birbirine balyor, byk fetlerde yknty
belirli oranda nlyordu.
Aslnda, hemen hepsi birbirine bitiik olarak yaplm olan bu
eyler, ada bizim elimize getikten sonra, cumba kmak ya da o
latif ve zarif oymalarla erevelenmi pencere sgelerini yontarak
576

YEN OSMANLILAR TAKtHI

biiminden karmak gibi uratld tahribata imdi ben byk

bir zttyle bakmakta idim. nk, bizim ulusumuz daha obalar
da. kl adrlar altnda ilkel bir hayat srdrrken, bu ada bu
gn bile mimarhgm en sekin ve soylu bir tarz olan gotik ssle
me sanatlaryle ihtiamm ispat etmi durumdayd.
Geri burada hristiyanlk taassubunun en snmez ateiyle
dolu bir hallar grubu yayordu. Meslekleri gerei olarak madd
mnev btn benliklerini Hazreti sa'ya adam valyelerden iba
retti bunlar. Fakat, uras muhakkak ki bunlar ounlukla kont,
dk, baron gibi yksek tabakadan kimselerin ocuklar idiler ve
kendileri de isteseler ayn unvanlar tayabileceklerken btn bu
nimetleri ve imknlar terketmiler, mertlik ve bahadrlk meslei
valyelie gemiler, bunun zorunlu kld btn mahrumiyetleri
de severek isteyerek kabullenmilerdi.
Geri ortaa, yiitlik ve bahadrlk ad altmda birtakm vah
i tutum ve davranlar da ihtiva etmekteydi. Lkin, Avrupa'da o
alarda bile, Asya llerinde ba bo dolamaya mahkm bulu
nan ecdadmz iin tamamyle mehul bir uygarlk bulunmaktay
d. O uygarlk ne kadar kusurlu ve noksan, ne kadar ayplarla bu
lak bulunursa bulunsun yine de bir uygarlkt. Ve yine gebe
likle hi bir ekilde oranlanmayacak lde stnle sahipti.
Dolaysyle, valyelerin kurmu olduklar bu ehir, bizim tarafmzdan fethedildii sralarda hi bir ekilde harap olmam
ken, daha sonra, buralarda oturan kimselerin ounun cahillikleri
ve deer bilmemeleri yznden bugnk bu kt duruma d
mt.
Buna isc, bugn ayakta duran evlerin hepsi talam birer
belge olduu gibi, adann fethinden sonra cami haline getirilmi:
olan Sen Jan Kilisesi ^bodrumlarnn barut deposu haline geti
rilmi olmasndan dolay bundan krk elli yl kadar nce mina
resine den bir yldrm yznden havaya umutu (1).
Bir kere dnelim; Her eyden nce, yldrm decei akla
gelmese bile, iinde be vakit namaz klnan b ir caminin en kk
(1 ) B u cami ile birlikte evredeki otuzdan fazla ev de havaya uvm, o
u kadn olmak zere yze yakn insan lmtr (E serin yazarnn
notu).

577

f/37

YEN OSMANLmAR TABH

ifair ihmal sonunda tehlikesi mthakkak olan barut gibi patlayc

bir maddeye mahzen yaplmas doru olmaz.
Sonra, Rodos gibi grenlerin mlumu olduu zere yld
rmlar bol ve sk bir adada barut mahzeni yaplacak yere mutlaka
bir paratoner taklmas gerekir. Burada ise yldrm ekecek yk
sek bir minare bulunduu halde kimse ne bir paratoner takmay
dnm, ne de o barutu caminin altmdan kaldrp kaledeki ba
rut mahzenlerine tattrmtr.
te, bu da ispat eder ki bizler henz gnmz uygarlnn
gereklerini tanm ve bunlar uygulam deiliz. nk, deil bundan otuz krk yl ncesi, bugn bile bu gibi hallere birok yerlerde
rastlanlmaktadr.
Geri, bu szlerimin biroklarn hiddetlendireceini, fkelen
direceini biliyorum. Fakat, gerek budur; gerekleri ortaya koymaya kar kzmaktansa uygarlk artlarna uymak lzmdr.

f * ie
Gezip greceimiz evin bulunduu sokaa sapmadan nce, sa
tarafta byk ve yksek bir kap gzmze arpt. Kapmn nn
de bir zaptiye eri nbet bekliyordu.
Geerken ierisine baktk. eride demirden kafes gibi rl
m ikinci bir kap daha grlyordu. Burann hapisane olduu
T<anaatine vardk. Yanmzdaki taburaasmdan, burann ne oldu
unu sorduumuz zaman beklediimiz cevab verdi:
Zindan!.
Evet, zindan... Bir srgn iin tyleri rpertecek mthi bir
kelime. yle mthi bir kelime ki her anlamyle ortaa zulmle
rini dile getirmektedir. Hele, ondokuzuncu yzyln ikinci yars
nn son dneminde bile kelimenin kullanlmas ok korkun...
Uygar uluslar tarafndan tamamiyle terkedilmi, hatta unutulmu
olan bu kelimenin bizde hl kullanlmasndan dolay insan ne ka
dar hayflansa yine de azdr.
Be oh adm daha yrdkten sonra, kiralayacamz evin kap
sna vardk. eri girdik. Yukarda birbiri iinde, yani birinden ge
meyince tekine girilmez iki odadan ibaret ve dehlizimsi bir de so
fas bulunan ufak bir ev. Ama, bizim iin yeterli. Bir taraf kale
nin Erikap dedikleri bat ynne bakyor, teki taraf da, biraz
nce ad bile bizi rktm bulunan zindann ana duvarna bitiik.
Ancak, bu bitiiklik dorudan doruya evin duvaryle olmayp,
578

YENt OSMANLILAR TARH

ikinci odadan geilmekte olan zeri ardakl bir teras araclyle

idi.
Mithatla birlikte:
Fena deil, beendik, kiras ne kadar? diye sorduk.
Sahibi Kerpe adasnda malmdr imi, kiralanmas iin bu
rada akrabasndan birini grevlendirmi. Ayda alt mecidiye isti
yormu. Daha aa inmiyormu. Kabul ettik ve eyamzn getirtilmesini rica ettik.
Bize her eyden nce, sofra grevi grecek bir masa ve otur
mak iin de iki sandalye ve iki de kayola lzmd. Bunlarn tedari
kinin mmkn olup olmadn, yine taburaasndan sorduk.
Karyola yoktur, pek bulacanz sanmam. Masay da s
marlayp yaptrmal, sandalye buluruz, cevabn verdi.
Masamz yaplncaya kadar kendi bize yuvarlak bir masa gn
derecekti. Kale binbas da sandalyeleri salayacan vaadetti. Bu
arada, taburaasndan, bir adam buluncaya kadar hizmetimize
bakmas iin bir zaptiye eri gndermesini rica ettik. Yanndaki hiz
met erini bize terketti. Sonra, kale kumandam ile kp gittiler.
imdi, Ahmet Mithat ile ben bo evin iinde yapayalnz ve ssz
kalmtk. Oturacak hi bir ey yoktu. Sadece dehlizin bir tara
fnda tahtadan eski psk yerli bir kerevet bulunuyordu. Onun ze
rine, oturduk, ikimiz de birbirimize bakp glyorduk. Sefalet
o dakikadan itibaren balamt.
Birer sigara tellendirmek istedik, kibritimiz bile yoktu. Aa
da kalm olan zaptiye eri, kapnn hemen dndaki antika bir
stun balnn stne oturmu sigarasn iiyordu. Pencereden
seslenip:
Arkada, biraz buraya gel de u sigaralarmz yakalm,
dedik. Adamcaz yukar kt. Bize ateli sigaras yerine cebinden
kard kav kutus.ru uzatt. Bu hareketi, terbiyeli biri olduunu
gsteriyordu. Adn sorduk. Hafzm. Okumas yazmas da var
m. Bir adam bulununcaya kadar yanmzda kalmas iin taburaas ile konutuumuzu bildirdik. Peki, dedi.
Her eyden nce ardan yemek temin edip edemiyeceimizi
renmek istiyorduk. Mmknm, dardan yiyecek teberi
alnabilirmi. Hafz Efendi ile bylece sohbet ederken Binbann
evinden ^hem iki de deil yarm dzine sandalye getiren iki
erin geldiini grdk. Biraz sonra taburaasmm da gnderdikleri
579

YEN OSMANLILAR TARH

geldi. Bunlar bir masa, lmba, amdan gibi gerekten ie yarar ey

lerdi. Evimiz enlenmeye balamt.
Hafz'a para verip bir su testisi, iki srahi, drt bardak, bir
deste mum, birka kutu kibrit, abdeshane iin ibrik ve nalm e
idinden gerekli eya almasn tembih ettik.
H S E lfN CEMAL, BADATLI S LEYM A N BEY,
ABDULLAH E FE ND

Eyamzdan bir ksmm odalarmza tamakla megul olduu

muz srada merdivenden yukar bykl, ehresinde derin bir zn
t sezilen bir adamn kmakta olduunu grdk. am kuman
dan entarisinin zerine dizlerine kadar uzanan bir ceket giyili bu
lunan bu adamn kyafeti, daha konumasm duymadan, Beyrut ya
da am halkndan olduunu bize anlatyordu.
Buyrunuz!. dedik. Sandalyenin birine oturttuk, biz de
karsna oturduk.
Misafirimiz sandalyesine yerleir yerlemez;
Aslen BeyrutlujTim, adm Hseyin Cemaldir, diye kendi
ni tantt, Burada ticaretle megulm. Sizin stanbuldan pek bir
denbire karlm olduunuzu, hatta ailelerinizle bile grmenize
meydan verilmediini, vapura bindirildiiniz gibi yola vurulduu
nuzu imdi haber aldm. Burada, tabi, kimseyi tanmazsnz. Kim
bilir, belki yannzda yeterince harlnz da yoktur. Btn ihti
yalarnz iin maazam ve kesem emrinize hazrdr. Kabul eder
seniz unu burada tedarik etmeye mecbur olduunuz eyaya sarfedilmek zere takdim ediyorum.
Sonra ceketinin sa cebinden bir mendil kard, masann s
tne koydu. inde on be yirmi kadar altn, gm mecidiye ve
daha baka irili ufakl gm ve bakr paralar vard.
Ahmet Mithat bana, ben Ahmet Mithat'a bir an akn akn
baktk. Tarifsiz lde duygulanmtk. Hemen ikimiz de ayn
anda ve ayn szlerle kendisine karlk verdik:
Gsterdiiniz bu garibler dostluuna nasl teekkr edece
imizi bilemiyoruz. Size, btn kalbimizle, kranlarmz sunmak'
isteriz. Fakat, emin olunuz ki imdiki halde ikimizin de bir mik
tar paras vardr ve bu para bizi yle byle alt yedi ay geindi
rir. urasn da bildirelim ki bizi, sizin duyduunuz gibi, yakalar
yakalamaz vapura bindirmediler. gn nce tutuklayp zaptiye
580

YEN OSMANLILAR TARH

nezaretinde misafir ettiler. Drdnc gn yola karlacamz da

daha nceden gerek bize, gerek evlerimize haber verdiler. Bylece>
evlerimizden baz eyamzla birlikte yolculuk iin gerekli para da
gnderilmi oldu. Sizden isteyeceimiz eyler yine de olacaktr; ya,
pirin, gazya gibi ev iin gerekli eyleri temin etmekte bize yar
dmc olursanz mteekkir kalacaz. Yine de mademki byle ya
knlk gsterdiniz, ne zaman bamz skacak olsa size geleceiz.
Ve mendilim toplayp kendisine sayg ile teslim ettik.
Bu Hseyin Cemal Efendi ile konumamz daha bitirmi bitir
memitik ki aadan y ti bir ses geldi;
Beyefendiler yukardalar m?..
Bu gr bir sesti ve bizi zaptiye erinden soruyordu. Hseyin
Cemal Efendi sesin sahibini tanm olmal ki, eilip;
Yukarya buy'runuz, beyefendi, diye ard. Sonra bize
dnp bilgi verdi: Bu zat eski Basra mutasarrf Sleyman
Bey'dir. Kendi de srgndr ve bir buuk yla yakndr bura
dadr (1).
Meer, onun bizim Ahmet Mithatla tanklar varm. Bunu
duyar duymaz, Ahmet Mithat, merdiven bana kotu, misafiri kar
lad, ellerine sarlarak byk bir sayg ile pt. Her halinden ol
gunluk akan bu saygdeer adam, Ahmet Mithatn boynuna sar
larak alamaya balamt. Bu durum hepimizi etkiledi, gzlerimiz
doldu.
Bununla birlikte, ksa zamanda kendini toplayan Sleyman
Bey bu sefer yaratt zntl havay datmak iin aba_ gs
termeye balad. i akaya, ltifeye boarak gnllerimizdeki ele
mi ykamaya aht. imdi, biraz nceki Sleyman Beyle ara
snda deta byk bir fark vard. O kadar ki bu fark ehresine bi
le vurmutu. Biraz nceki izgileri gerilmi yzde imdi aydnlk
( 1 ) B u Sleyman Bey, harbiye nazn Mahmut evket Paa hazretlerinin
yce v e soylu babasdr. Mahmut evket Paa o tarihte, yani 1873
ylnda, on yalarnda bir delikanl oVirdk Rodos rtiyesinde oku
maktayd. Hatta ayn yln hazirannda okuldan mezun olmu, tdadiyeye girmek zere stanbula gitmiti (E s erin yazarnn n otu ). M ah
mut evket Paa, bu tefrikann yazldndan ksa bir sre sonra sad
razam olacak ve yine ksa bir sre sonra da bir suikast sonucu
vefat edecektir. . K.

581

YEN OSMANLILAR TARH

tebessmler uuuyordu. Artk glyor, sylyor, ikide birde se

vinli kahkahalar atyor, Mithat Paa hakknda sorular soruyordu.
Sohbetimizin byle alabildiine koyulap tatllat bir sra
dayd ki, merdivenden yeni bir ayak sesi iitildi. nce sarkl bir
ba grnd. Sonra sarn sahibi ortaya kt. Bu, esmer, kara ve
gr sakall, yaklak olarak krk yalarnda bir adamd. Yz, tav
r mert ve cesur bir kimse olduu izlenimini veriyordu. lk gelen
Hseyin Cemal Efendi ona da:
Buyrunuz, Abdulah Efendi, diyerek yer gsterdi. Bu sra
da tantma iini de Sleyman Bey yapt;
Efendim, Abdullah Efendiyi takdim ederim. Kendi Rodos
adasnn deta havas ve suyudur. Elle tutulup gzle grlr e
itten bir fazilet rneidir. lim ve irfan konusunda, sanrm, ken
disinin stanbulda bile eine az rastlanr. Sanki, btn ahlk ve
faziletlerini devletin hani u ilk kuruluu yllarmdaki deerli sad
razamlarndan veraset yoluyle almtr; hasl kmil bir adamdr,
dedi.
Yeni gelen adam, kendi iin sylenen bu szleri dinlerken de
ta utanan bir tavr taknyordu.
Gerekten de, biri bizim gibi srgn bulunan, bu insan o
anda sanki krk yllk dostumuzmu gibi bize yaknlk gsteriyor
lard. n de son derece cana yakn, uysal ve sevimli bulduk.
Bu tanma o gnden sonra her ile de mrlerinin sonuna ka
dar, gittike artan bir samimiyetle devam etti. Her n de bura
da sayg ve rahmetle anmak isterim.
O gn, akama kadar, o deerli yeni dostla gzel bir vakit
geirdik. Akam veda edip gittiler. Biraz sonra. Mutasarrf Paanm
evinden zel tablalar iinde yemekler gnderildi. Onlar Mithat'la
birer birer soframza dizdik. Kar karya geip byk bir itah
la karnmz doyurduk. Yal Mauk Paa, le vakti olduu gibi,
akam da bize ikramda bulunmay unutmamt.
Henz mangalmz ve kmrmz yoktu. Fakat eim, benim
iin hazrlad ej'a arasna bir kamineto (1) ile birka fincan ve
bir teneke kutu kahve koymay mutmam olduundan, onlar
karp ortaya koyunca Mithat bu hle hem arm, hem de pek
memnun olmutu.
(1 ) BT eit ispirto ocat.

582

YEN OSMANLILAR TARH

Geminin iki gn nceki salnts yznden uradmz ser

semlik ve yorgunluu daha btn ile zerimizden atamamtk.
Son, on iki saattir de yeni bir evrenin ve yeni insanlarn ortasn
da bulunmann heyecan iindeydik. Onun iin, bu ilk gurbet ge
cemizde yle kar karya oturup da sohbet edecek halimiz yok
tu. Zaptiye eri Hafzn yere serdii yataklarmza uzandk, biraz
sonra da uyumuuz. Gnein doup ykselmesine kadar deliksiz
bir uyku ekmiiz.
Uyandmz zaman, zerinde: Mithat'la Tevfike kelimeleri
yazl bir tezkereyi yuvarlak masamzn stne braklm grdk.
Tezkerede unlar yazlyd;
Bilmem, Rodosun gurubuna dikkat ettiniz mi? Braytondan
beri (1) gnein denizden gurup ediini byle seyredememitim.
Bu gurup azametiyle, heybetliliiyle, madd mnevi yapsndaki
byklyle gnee gerekten baka bir gzellik veriyor. deta
Gelibolununkini andryor. Ama^ daha hznl bir andr. Eer,
erken uyanmaya muvaffak olursam gn douunu da seyreder,
size bildiririm; uyanamazsam sonra siz bana yazarsnz. Bki sa
lnzn devamn dua ederim. Nuri ile Hakk selm ediyorlar.
Kardeiniz; Kemal>^

Koca air!. u srgn gnlerinde, o haliyle bile gn douu,

gn bat ile ilgileniyor ve bmlardan zevk duyuyor. Bununla da
yetinmeyip bize de haber vermekten kendini alamyor.
Ahmet Mithat tezkereyi okuyunca duyguland;
nsan Namk Kemalin yaratlndaki yceliin derecesini
takdir yle dursun, tahayyl bile edemez. Bu bize, bulunduumuz
halden dolay znt ve esef duymamamz gerektiini ne gzel bir
ekilde hatrlatyor, demekten kendini alamad.
Biraz sonra, Bahri Bey geldi. k i saat sonra vapurun hareket
edeceim bildirdi. Kendisine;
Keml gnein douunu seyredebilmi mi? diye sordum.
H ayr, dedi. Uyuyakalm olduu iin can pek skl
yordu. nk, gece ok ge vakte kadar ene almtk. Nuriyi de
( 1 ) tngilteTe'nin gney kylanvda, Man Denizinin bir limandr ki n
fusu 180 bin kadardr. Yaz mevsiminde deniz hamamlar ve byk
akvaryum ile nl bir ehirdir (E serin yazarnn notu).

583

YENt OSMANLILAR TAEH

uyutmadk. nsan be on kayk boyu tede bulunan arkadalann

grmeye imkn bulamaynca cidden ok zlyor. Ah, inat etmeyip
de bize uysayd ve Marsilya'ya doru rota krsaydk imdi siz bu
rada, onlar orada deil, hepimiz bir arada bulunur ve keyfimize
bakardk.

Hakknz var, pek iyi olurdu ama, buna engel olan mesele
de kmsenecek gibi deildi. Parasz nasl yaayabilirdik?
Bahri Bey, dnmek zere veda ederken ben de Namk Ke
male u mektubu yazdm;
Birader,
Sabahleyin gzlerimizi anca masann zerine braklm pu
suladaki yazdan, senin tarafndan gnderildiini anlaymca, byk
bir istekle kda sarldm. imdiki halde bizim pek yle gnein
douunu batm grecek halimiz yok sanyorum. Biz bu douu ve
bat ancak havann kararmasndan ve ortahm aarmasndan se
zecek durumdayz. Evimizin evresi koca koca duvarlarla kaph.
Bilmiyorum, bu evi mahsus mu setiler, yoksa alelacele, bir bar
namz olsun dye tesadfen mi buldular? kinci ihtimale inan
may daha iyi bulurum. Eer, ileride deniz gren ykseke bir yer
de bir ev bulursak orada gn douunu ve gn batn senin adna
uzun uzun seyreder ve sana yetzanm.
Gece yarsna kadar ene alarak Nuriyi uykusuz braktnz
Bahri Bey anlatt. Keke ben de szlerle birlikte olsaydm da sa
baha kadar uykusuz kalsaydm. nsana bel iinde ikinci bir bel
olan dostlardan ayr olmak bsbtn g geliyor. nsan, rahat
bir halde iken, airin:

M ez t cdm be sret ne be mn
n fsla-i beyt bved fsla-i m (1)
beytini zarif bir teselli olmak bakumndan ho buluyorsa da bu s
zn kendi zerinde bir gerek haline geldiini grnce o teselliye
pek de katlamyor. nk, u anda aramzdaki faslay tekil eden
ey, evler deil, bir iki hisar ile bir de denizdir. O deniz ise yarm
(1 ) G eri biz senden ayryz ama, bu ayrlk d grnte v e d yap
dadr; yoksa ite v e yrekte hi de senden ayr deiliz. nk, bizi
ayran ey sadece evlerin arasndaki mesafeden ibarettir, fazlas de
il, anlamna.

584

YEN OSMANLILAR TARHt

saat kadar sonra bir engin kadar genileyecek ve kimbilir bu hal
ne kadar devam edecektir.
Bununla birlikte, Mithat ve ben bu gece aralksz, hatta rya
bile grmeden, tam dokuz saat uymuuz. Senin, Nuri ile Hakknn gzlerinizden per, hepinizi Allaha emanet ederim kardeim.
Perembe 5 Nisan 1873
Kardein: Tevfik

Mektubu katlayp kendisine teslim ettikten sonra Bahri Beye

dnerken tekrar grmek vdiyle pp ayrldk. imdi, ar
tk iyiden iyiye herkesten kopmu ve srgn hayatmza gml
mtk.
O gn, ilk iimiz, bir marangoz ararak, iki metre boyunda
ve bir metre eninde bir masa smarlamak oldu. Biraz sonra. Bin
ba Ata Efendi, ondan sonra da tabraas Mustafa Aa gelerek
rahat edip etmediimizi sordular. Havadan sudan sohbet konu
lan atlar. Tabraas, istersek, alk etmek zere bize bir zen
ci kadn bulduunu syledi. Tencere, sahan, tabak gibi mutfak
eyasn tedarik edinceye kadar her eyi kendi evinden gndere
ceini, bugn de le ve akam yemeklerini mutasarrf paann
hazrlattn, onun iin bugnk yemek meselesini dnmemizi
bildirdi.
Daha onlar yanmzdan ayrlmadan Mutasarrf Paann kona
nda hazrlanm yemekler geldi. Birlikte yememiz iin srar et
tik, fakat mazeret ileri srerek ayrldlar.
ZN D ANA G ND ER LYO R U Z

O gnn akamst, Binba Ata Efendi beti benzi atm ve

zntl bir halde geldi. Elinde bir telgraf vard. Kendisini sofa
da karladk. Halinden tavrndan cidden tedirgin bulunduu an
lalyordu. Biz kendisine soran gzlerle bakarken o aklamada
bulundu:

u mutasarrf olacak herifin Allah belsn versin. Hem

sizin banza hem de benim bama i at. stanbuldan, Serasker
Paadan aldm u telgraftEi klada oturmanz ve bu suretle
muhafaza edilmeniz emrediliyor. Sizi klada oturtacak yerimiz
yoktur. Yerimiz olsa bile askerler arasnda hi rahat edemiyeceiniz gibi, salk durumunuz da tehlikeye debilir. Mutasar585

YEN OSMANLILAR TARH

n fla grtm, hatta uzun uzadya tarttk. Nihayet durumu, yine

bir telgrafla, seraskerlik makamna bildirdim. Sizin zindann
fakat zindan dediime bakp da karanlk bir yer zannetmeyin
bahesinde, muhafz subaylara ait dairede kalmanz uygun bul
duk. k i kk ve bir byk odasyla, bir sofas, bir de genie
kahve oca vardr ki isterseniz oray mutfak halinde de kullanabi
lirsiniz. Ben sizi hi bir zaman yalnz brakmamaya alrm. B
lk subaylarndan en sz anlayanlar yannza katarm. Dardan
sizlerle grmek isteyenler istedikleri zaman gelip grebilir
ler. Erler, zaptiyeler her trl hizmetlerinizi grrler. Buradaki
askerler genellikle Kbrsldr. Hepsi ehir ua gibi elleri ie yat
kn, zek adamlardr. Ne yapalm kardeler; bu belnn elbette so
nunda bir hayn da vardr. Hi kederlenmeyin. Ben bunun niin
byle uygun grldn yaknda stanbul'dan renir, size de'
sylerim. Bana kalrsa bu bel, Mutasarrfn akl khyas olan o
sar yann ba altndan kmaktadr. Bunlar deta sizden rk
t... diye dert yand (1).
Telgraftaki emir aa yukar u anlamdayd; nk o zaman
bu telgrafn asln kopyay akl edememitik; Rodos'a gnderil
mi olan Ahmet Mithat Efendi ile Tevfik Bey'n klann mnasip
bir yerinde konunmalan ve herhangi bir ekilde kama ihtimal
lerini nlemek iin iyi korunmalarna dikkat edilmesi gereklidir.
mza: Serasker Hseyin Avni.

Ben telgraf okuduktan sonra Ata Beye; Mutasarrfa ayrca

bir emir var m? diye sordum.
Kale kumandan:

Evet, var, hem de cevap eklinde bir emir olduuna gre

bu i mutlaka o tarafn hatrlatmas j'znden meydana gelmi
tir, cevabn verdi.
Bu konu zerine, o zamana kadar Mutasarrftan hi bir haber
ve adam gelmemiti. Demek ki mbarek bir adam olarak tand
mz ve Albay Bahri Beyin Baba diye niteledii bu adam bizi ba
ndan atmak istemi, atmaya da muvaffak olmutu. Bylelikle
ii, 'zavall' Binbann bana sarmt.
( 1 ) San yan dedii adom, bize ferm am okuyan tahrirat ktibi A b d i idi.
Gerekten de bu adamn yere bakan yrek yakana
m elun olduunu sonradan renmitik (Yazarn n o tu ),

586

trnden br

YENt OSIANLILAR TARH

Artk, konuma sras bize gelmiti. Dedik ki:

Teekkr ederiz ki sizin gibi vicdan sahibi bir kimsenin
muhafazas altna verilmi bulunuyoruz. Mlkiye memurlar bizi
ellerinde istifade edilecek birer ara gibi kullanabilirlerdi. He
men hepsi alak, sadece kendi karlarn gzeten adamlardr.
Askerler ise daima merte hareket ettiklerinden, biz kendimizi on
larn elinde grmekten ancak bahtiyarlk duyarz. Varsnlar bu
adamlar ettikleriyle kalsnlar. Siz asl zlmeyiniz. Buy'runuz gi
delim. Bizim iin ha buras olmu, ha oras; nasl olsa srgnde
yiz. Bulunduumuz evrenin biraz daha geni ya da biraz daha
dai' olmas bizim iin hi de nemli deildir.
Bu konumamz Ata Efendi'yi memnun etmiti. Biraz rahat'
lam olarak konutu:
Buraya gelirken zindana uradm, askere gerekli emirleri
verdim. imdi kalacanz yeri temizliyorlar. Sizlerin oturabilece
iniz bir hle getirdikleri vakit bana haber verecekler. O zaman gi
der; lzm gelen yerleri de hkmete tamir ettiririz.
Beklemeye baladk. Bir saat kadar sonra emir eri gelerek,
dairenin hazr olduunu syledi. Bu bekleme sresi iinde biz, da
tm olduumuz eyamz toplamtk. Ata Efendinin verdii emir
zerine eserden birka onlar yklendiler, kaldrp gtrdler.
Bundan sonra, biz de sadece bir gn ve bir gece kaldmz kira
lk evimizi terkettik. Binbann yol gstericiliiyle yeni meknm
zn yolunu tuttuk.
Bir gn nce Zindan olduunu rendiimiz kapdan ieri gi
rince, yaklak olarak drt metre uzunluk ve metre geniliin
deki bir subay odas karmza kt. Kapnn sa tarafndan ta
bir merdivenden asker koularna klyordu. Sol taraftaki bir
baka kapdan da bir avluya girilmekteydi. Drt, be basamak bir
merdivenle bir set zerine ve birka adm ileride iki basa
makla bir baka sete klnca sa tarafta bir bina bulunuyordu
ki alt buday ambar, st de bize ayrlan yerdi. Yani, bu binann
st kat bize mahsustu. Dandan on ayak bir merdivenle bir bu
uk metre karelik bir sahanla klyor, oradan da binaya giri
liyordu.
Bina aa yukar ortada ve aklk bir yerde saylrd. Drt
taraf da akt. Dou ve gney ynleri, birka setle ykselen bah587

YENt OSMANLILAR TARH

emsi bir bolua, kuzey ve bat yn de asl zindan denilen ve

prangal hkmllerin bulunduu mahpushaneye bakyordu.
Bizim odalarmz gney tarafmdayd. Gittike ykselen setle*
re bakyordu. Ata Efendiden, o setlere kadar gidip oralara kp
kamayacamz sorduk.
N e zaman cannz isterse gider, kar, arzu ettiiniz kadar
kalr, dolarsnz. Zaten, kalenin en jrksek yeri burasdr.
Buyrun birlikte kalm da bir bakm, diyerek zavall adam n
mze dt.
ik i merdivenle klan iki setten sonra en st kata vasl ol
duk. O merdivenlerin sonunda tfekli bir nbeti er bulunuyordu.
Binbann geldiini grnce ona selm vaziyeti ald. Biz de saa
doru bklerek yirmi adm kadar yrdkten sonra, yaklak
olarak yz elli metre uzunluunda ve seksen metre geniliinde
bir terasa girdik. Etraf epeevre mazgallarla evrilmiti. yle bir
manzaray kapsyordu ki, bizim on on be dakika nce terkettiimiz ev bunun yannda gerekten ok kasvetli bir zindan buras
ise adann dalarna ve tepelerine, kalenin varolaryle, i ve d
mahallelerine, iki limanna, karda Anadolu'nun Elmal ve Bolayr kylarna kadar ^bir gz ne kadar uza grebilirse ylesi
ne uzayp gidiyordu.
Terasn altnda mahpuslarn koular ve teneffsleri sra
snda gezindikleri gayet geni ve ferah bir avlu bulmuyordu. Bu
rann sonundaki sette de, yukardaki gibi, tfekli bir nbeti bek
liyordu.
Mithat da, ben de bu manzaraya hayran kaldk. Hava yle
sine gzel, ylesine berrakt ki, akam karanlklar kmeye ba
lad halde, deniz ve gk prl pnid ve ufkun tesinde en uzakta
birbirleriyle birleiyorlar, deniz nerde bitiyor, gk nerede bal
yor, asl farkedilmiyordu.
Ata Efendiye dedik ki:
Samimi olarak sylyoruz. Bundan gzel, bundan ferah
lk verici bir manzara dnlemez. Hele ki bizler iin pek ge
rekli olan saf ve temiz havay teneffs etmek iin hergn buraya
kmalyz. Sonra, muhta bulunduumuz idman da burada eni
ne boyuna yryerek ve hareket ederek salam oluruz.
Akamlar uraya kurulur, keyfimize bakarz. zellikle bu
radan gn batn seyretmenin tadna doyum olmaz kanaatinde588

YENt OSMANLILAR TARH

yiz. Onun iin, hemen belirtelim ki buraya getirildiimiz iin ka

tiyen zgn deiliz; siz de msterih olunuz.
Terasta biraz daha dolatk. Sonra, meknmza dndk. Ka
lacamz odaya girerken Ata Efendi'ye, arzu ederse gece oturma
ya gelmesini rica ettik. O srada bir zaptiye yine Mutasarrfn evin
de hazrlanm akam yemeimizi ieriye getiriyordu. Bu sefer ar
tk o yemei yiyecek halimiz yoktu. Herifi kapda durdurdum:
Baksana, hemerim, dedim, Sen o yemei yine al da ge
tirdiin yere gtr. Bize lzumu yok...
Byle konularda Ahmet Mithat asl benim sylediklerime
kar kmaz ve ne maksatla hareket ettiimi de anlard. Zaptiye
eri, biraz tereddt etti. Bunun zerine, yle konutum:
Sana bu yemei getirmeleri iin konaktan emir verdiler,
deil mi?.
Evet, efendim.
Tamam; ite imdi burada da ben emrediyorum. Onu al
dn yere gtr. Beyler yemek istemiyorlar, kendi yemeklerim
yiyeceklermi de. Haydi bakalm.
Adamcaz ne yapsn? Ters yz dnp gitti.
Btn bunlar olup biterken Ata Efendi, daha yanmzdan ay
rlmamt. Glmseyerek bu tutumumu beendiini anlatmak
istedi.
Yukar ktmz zaman. Alamet Mithata; kiyzl adamdr
o, dedim. B ir taraftan bize ikramda bulunuyor, bir taraftan da
stanbula yazp bizim muhafaza altnda bulundurulmamz isti
yor. Rica ederim Mithat, herif buraya gelecek olursa kendisine
hi bir ey sylemeyelim, konumayalm da. Bu gibi adamlara
kar boyun emek kadar ahmaklk olmaz.
Pekl, TevEik, istediin gibi yaparz. Bunun zindandan
da tesi yok ya!..
Biz byle konuup dertleeciuralm; biraz sonra, Binba Ata
Efendinin evinden mkellef bir yemek tepsisi geldi. Yemekleri
getiren grevli. Binbann da bizimle birlikte yemek yemee ge
leceini bildirmiti. Kendisini bekledik. Hemen ardndan ka
geldi. Gerekten de bu o gece bize vicdan sahibi bir kimse oldu
unu btn tutum ve davranlaryla gsterdi. Birlikte byk bir
itahla ve koyu sohbetler ederek yemeimizi yedik.

589

YEN OSMANLILAR TARfflt

Temen Hac tner

Nbeti subaylar, blkleriyle birlikte, her ay deiirler. Ya

ni, drt blkten ibaret bulunan topu taburunun drt bln
den her biri srayla zindana veya baka mevkilere gnderilirler.
Bu nbetleme ii asker iin hem salk, hem de disiplin ynn
den zorunlu ve faydaldr. Bylece, askerler, askerliin zahmetli
ve zahmetsiz, nemli ve nemsiz, her ynn grm, alm bu
lunurlar. Bu, bir ksmn tembel ve isiz kalmaktan da kurtarm
olur. te, bu gereke yznden belli talim srelerini kalelerde
tamamlayan askerler, birer ay arayla, deiik yerlerde grevlen
dirilirler.
Zindana girdilim iz zaman birinci blk nbetteydi^ onun
subay da Hac mer adnda bir stemendi.
~
Hac mer, aslen anakkaleIiydi. Grevle buraya gelmi, Rodoslu bir ailenin kzyla evlenmiti. Katrlarn Hac mer diye
anlyordu.
Yaratltan ok saf bir adamd. evresi de kendi gibi dar ol
duu iin fikren ve zihnen pek gelimemiti. Grgs de ok snr
lyd. Biz, Ahmet Mithatla konuurken, sohbetimizden hi bir ey
anlamaz, bel bel yzmze bakard. Fakat, temiz kalpli, hileden,
iki yzllkten uzak bir adamd.
Onun ne kadar saf olduunu belirtmek iin u anm anlat
mak isterim:
Zindana ilk girdiimiz gnlerde tavanlarla duvarlardan pek
-ok tahtakurusu dklyordu. Baa kamadmz bu hayvanlar
telef etmek iin tek bir yol bulmutuk; Geceleri mumu yanar b
rakr, sonra yatakta bizi sran tahtakurularn o muma atp ld
rrdk.
Bir gn otururken, bu temen mer, ortada bir tahtakurusu
grr, tutup amdanda dikili olan mumun tepesine brakr. Ah
met Mithat, hayvan niin oraya braktn sorar. Adamcaz:
Siz yle yapyorsunuz, ben de sizden grdm yaptm, ce
vabn verir.
Mithat, bu safa cevaba o kadar glmt ki, bana bu gl
nn sebebini pek zorlukla anlatabildi. Mithat gldke te
men mer hayran, akn, ona bakyordu. Nihayet ben; Canm
efendim, yanmayan mumun zerine tahtakurusunu koymann ne
590

YEN OSMANLILAE TABtHl

faydas olur? diye sorduum zamEin o saf saf cevap vermitir.

Orasn ne bileyim beyim; hepsi bir kapya kar zannetmitim.
Zindana tamamyla yerletikten sonra, temizlie baladk..
nce, bir okka kadar kkrt getirterek camlar, kaplar bir sa
lamca kapattktan sonra, odalarda, sofalarda o kkrt yaktk
Mkemmel bir tts ile bu zararl hayvanlar bomak zere da
iremizden dar ktk. ki saat kadar bu hal z're braktk.
Artk, ok emindik ki odalarmzda canl tek bir tahtakurusu kal
mamt. saat kadar sonra kaplan, pencereleri ap ieri gir
diimiz zaman, aknlktan donakaldk. Yerler deta gzle g
rlmeyecek kadar kaln bir tahtakurusu ls tabakasyle kap
lanmt. Ayrca, yirmi otuz kadar da iyan, akrep ve zehirli ker
tenkele cinsinden hayvan ortalkta cansz olarak yatyordu.
Bunlardan Krkeelen denilen bir eit
kertenkelelerin,
ok rktc bir manzaras vard. Krkeelenler, ar hereketli,.
barbunya bal gibi zerleri krmz beneklerle ssl, tuhaf ve
iren yaratklardr. Rodoslular, bu hayvandan son derece r
kerler, Bunlar, atlar tekil eden mertekler arasnda barnr.
Bulunduklar yerden zaman zaman aalara bir sv salarlar. Yer
lilere gre bu svlar, krkeelenlerin sidikleridir ve insann g
zne gelecek olursa kor edebilir.
Rodosta krkeelenden baka iki zararl yaratk daha gze
arpar. Bunlardan biri, mlum akreptir; teki de b denilen
iri cins bir rmcek. Bler, krlarda ve nohut tarlalannda nis
peten seyrek bulunurlarsa da, akrepler her yerde, hele ehirdeki
evlerde olduka boldur. Renkleri boz olduu iin, yerlerde gezi
nirlerken gz onlar kolay kolay farkedemez.
B, iri bir nohut byklnde, sar sar tyl, ksa ba
cakl bir rmcektir. Soktuu vaktinde tedavi edilmezse mut
laka lr. Hatta, biz orada iken Kbrsl bir eri, yedii ekmek
le birlikte azna girerek dilinden sokmutu ki biare adamcaz
ksa bir srede ktk gibi ierek ve, Yanyorum.. diye feryat
ederek, iki saat iinde, can vermiti.
Rodoslulann bu hayvan hakknda da bir inanc vardr: Bu
rmcek tala ezilmedike, ya da atee atlp yaklmadka l
mezmi. Adann nl eczaclarndan Edvard Bilyoti adl bir adam,,
bunlardan birkan yakalam, stlerine en zehirli illardan bir
ka tanesini dkm, lmediklerini hayretle grm. Kezzap do~
5S1

YEN OSMANLILAR TARH

u ieye atm, bakm ki ienin iinde rahat rahat yzyorlar.

Hasl, bylesine korkun bir hayvanm bu bler.
Bulunduumuz odann alt buday ambaryd. Buday ara
snda b bol bol bulunduundan, oralardan bir delik bulup yu
karya kmalar her an mmkn ve muhtemeldi. Bundan dolay,
btn oday ve sofay kaln hasrlarla kaplatmtk. Merdiven ba
na da bir hel yaptrlmas iin hkmete mracaat ettik. n
k, hel bahedeydi, oraya gitmek birok tehlikeleri karanlkta
gze almak demekti.
Bunun bir zorunluluu da uydu: bir ay sonra Rodos'un n
l bahar sonu yamurlar balayacakt. Yerlilerin sylediklerine
gre, bu yamurlar, aralksz bir aydan fazla devam ediyordu. O
bardaktan boanrcasna yamurlar altnda bahenin br ucun
daki yere gitmek de ayr bir dert olacakt.
Neyse ki, Hkmet ricamz dikkat nazarna alarak isteimi
zi yerine getirdi. Merdivenin yukarda son bulduu sahanlktan
girilmek zere dardan asma bir hel yaptrd. Sofaya da ayr
ca daha salam hasrlar detti. Biz de, tavanlar kaln bir bada
nadan geirdik, duvarlar zel kalp ktlarla kaplattk. Evimiz
olduka gze tath grnen bir manzara ald. Artk, zehirli hae
relerden korkmamz iin de belirli bir sebep kalmamt.
Mektuplarn Ak Olarak Verilmesi Emri

Dairemize yerletikten bir hafta sonrayd. Bir sabah, Muta

sarrf Paann geleceini haber verdiler. Ondan bir gn nce de
binba Ata Efendi, bize sz verdii, incelemeyi tamamlamt.
Bizim klaya kapatlmamzn sebebini de bu arada renmiti.
Tahmin ettii gibi, btn bu iler onun San iyan dedii tah
rirat ktibinin bann altndan kmt. Dorudan doruya Bhl ile yazmamas gereken Mutasarrf, bu adamn telkini ile,
Vilyete bile bilgi vermeksizin sadrazamla bir telgraf ekmi ve
unlar ileri srmt;
Bizler kadn klna girerek snger kayklaryla Snbeki'ye
ve oradan da Yunanistan'a kaabilirmiiz. Bu i ok kolay oldu
u iin, bizlerin asker muhafaza altnda bulunmaklmz gerekli
imi.
ite, bunun zerine seraskerlikten kaleye emir gelmi. Ata
Efendi, mutasarrflk tarafndan ekilen bu telgrafn suretini de
592

YEN OSMANLILAR TARH

elde edeceim ve bize aynen vereceini de szne eklemiti.

Seksen yalarna gelmi bir adamm, srf kendi rahatn ve
geleceini garanti altna almak iin, lOrunu yerindeki iki genci
bellara drmek isteyeceine kimse ihtimal veremezdi. Kald ki
Rodos'a geldiimizden itibaren, onun hakkmzda byle bir yan
l zanna kaplmas iin en kk bir hareket de yapmamtk
ve bakasnn yapt da grlmemiti. Zaten, kendisiyle o da
be alt kiinin yannda bunun da yars sofra bamda olmak
zere, en ok, bir bir buuk saat grmtk.
Belki, Ata Efendi'nin syledikleri ve yaptn bildirdii tah
kikat doru deildi, ama ihtiyatllk olmak zere, stanbul'a bir
eyler yazlm bulunduu da ortadayd. Ne olursa olsun, ne ya
zlmsa yazlm, zgrlmz belirli oranda kslmt. Dolavsyle, bundan tedirgin ve Mutasarrfa da krgndk.
Haberi aldmzdan biraz sonra Mutasarrf Paa da kagel
di. Ahmet Mithat Efendi ile daha nceden bir karar almtk; bu
karar gereince kendi odada kald. Ben sofada oturup onu bekle
dim. Bu arada sanki kimseyi beklemiyormuum gibi nm
deki kitaba eilmi okuyor tavr taknmtm. Onun ird i in i an
ladm zaman da bam kitaptan kaldrmadm ve ancak sesini
duydum:
Okumakla m megLsnz, beyefendi?
Bam kaldrdm, yle yzm hafife dndrerek cevap
verdim: Evet!..
O, ortadaki yemek masasnn kenarnda bulunan iki sandal
yeden birinin stne oturdu. Taburaas ayakta, kapnm yann
da duruyordu. Fakat ikisi de mrleri boyunca deil bizim gibi
srgnlerden tek bir kimseden byle ilgisiz bir davran grme
mi olduklar iin akn ve tedirgindiler. Kendimi tutmaya al
yor, fakat sinirliliimi yenmeyi bir trl baaramyordum.
Yzmn fkeden renkten renge girdiini, sanki aynada g
ryormu gibi, hissediyordum. Be dakika kadar ylece durduk.
Ne ben bir ey syledim, ne de Mutasarrfa sylemek imkn ver
dim, Nihayet kalkt;
Rahatsz etmeyeyim, diye mrldand, geldii gibi cehen
nem olup gitti.
Meer, temen Hac mer, bizim mutfamz olan kahve oca
ndan bu olup bitenleri seyrediyormu. Mutasarrf gittikten son
593

f/38

YEN OSMANLILAR TARH

ra, ban iki elleri arasna alarak ve yzne gzne byk a

knln belirtecek tuhaf biimler vererek yanma geldi:

Adam geldiine geleceine piman ettiniz. Muhakkak

mrnde byle bir hakarete uramamt. Giderken yzne bak
tm; l benzi gibi bembeyaz olmutu, dedi.
Bunu miri olan binbaya da anlatmak iin, ceketinin d
melerini ilikleyerek, doru onm bulunduu yere doru kotu.
Aradan bir saat kadar bir zaman gemiti. Mutasarrf Paa
dan stleri Ahmet Mithatla benim adma yazl iki zarf geldi.
Atk. kimize de ayr ayn ktlarda hitap eden birer mektup
vard. Altlar On ki Adalar Kap Kethdal mhryle mhr
lenmiti. Mutasarrfn imzasn da tayan tezkerelerde u husus
bildiriliyordu:
Bundan sonra stanbula yazacamz her eit mektuplar,
zarflarn kapatmadan Mutasarrfla gnderecektik. Bunlar, Mu
tasarrflk tarafndan grlecek, sonra mhrlenip kap kethdalna yollanacak, ondan sonra stanbul postasna verilecekti. Al
m olduu emir byle idi. Zaten kendinin bize gelii de bu emri
bildirmek (!) iindi.
Oysa, biz o gne kadar stanbul'a daha tek bir satr bile ya
zp yollamamtk. Sadece, stanbuldan iki mektup almtk. Bun
lardan biri kzkardeinin olu Cevdet Efendiden Ahmet Mithat'a,
teki de, daha o zaman hayatta bulunan kardeimden, banayd.
Her ikisinde de oluk ocuumuzun salk ve shhatlerinden sz
ediliyor, bizim de shhat ve fiyet haberlerimizin beklendii bil
diriliyordu.
Bu emir zerine, ikimiz de o mektuplara ksa birer cevap
yazdk; shhatte olduumuzu, zlecek bir durum bulunmadm
ilve ettik. Zarflar kapatmadan ^Mutasarrfa verilmek zere
binba Ata Efendiye teslim ettik.
Karar verdik; bundan byle Mutasarrfla hi bir ilikimiz o l
mayacakt. Gerekemiz de vard: devlet bizi mutasarrfa deil,
kalenin binbasna emanet etmiti. Zaten, hapisanenin ii de d
da onun muhafazas altndayd.
Ailemizle byle ak ekilde haberleme ekli, hkmetin jrani stanbulun bir emri olmalyd, bunda bizim de phemiz yok
tu. Fakat, zel ye ailev durumumuzu unun bunun diline dr
mek istemediimiz gibi, hatta birimizin bu ynnn tekinin bi
594

YEN OSMANLILAR TARHt

le bilmesine taraftar deildik. Tabiatiyle, tamamiyle kendi yuva

mza zg yazacak eylerimiz de olabilirdi. Bundan dolay mu
tasarrfln kontrol dnda kalacak baka bir haberleme
yoluna ihtiyacmz vard.
Mithatla bunu enine boyuna konutuk. Ancak, zindcua gir
diimizden bu yana ne Hseyin Cemal, ne Sleyman Bey, ne de
Abdullah Efendi bizi ziyarete gelebilmiti. ok akla yatkmd ki,
ekindikleri iin, ziyaretimize gelmiyorlard. Kimbilir, belki de h
kmetten kendilerine, bizimle grmemeleri iin emir verilmiti.
Muhakkak olan uydu ki^ gelip grnmemelerinin bir sebebi ol
malyd. Hele, Hseyin Cemalin mutlaka gelmesi beklenirdi; n
k kendisiyle alveri ediyorduk.
Aradan gn daha gemiti. Mays ay girmi olduu iin,
zindan muhafz bl nbet deitirmi, yerine baka bir bir
lik gelmiti. Bu sefer gelen birliin subay, yaklak olarak, yirmi
yedi, yirmi sekiz yalarnda, Ahmet adnda bir stemendi. Aslen
Rodoslu, yani adann yerlisi olan bu gen ok terbiyeli, ok zeki,
ok uysal ve efendi, temiz vicdanl birine benziyordu.
Biz ar srarda bulunmadmz srece gelip yanmzda
oturmaz, bir ey syleyecek olsak deta utancndan yz kzarr
d. Kendisine kar dosta davrandmz halde, o her zaman edep
ve terbiyesini korurdu.
Eyamla birlikte getirmi olduum drt be kitaptan baka
yanmzda okuyacak bir ey yoktu. Bunlarda ciltlik mehur
Sahaif-l Ahbar adl tarih, drt ciltten ibaret Mecmua-i Fnun
adl derginin koleksiyonu, Ziya Paanm Endls Tarihi adl eArisi ve bir de b n i Hallekn tarihi eviriiydi. Bunlar evirip
evirip okumaktan da artk usan gelmiti. Zaten, her birini vak
tiyle defalarca gzden geirmitim. Franszca eser olarak da sade
ce Lanouchfoucold'un Maximesi yanmdayd. Bu kitab, Franszcam ilerletmek iin, ders gibi, durmadan tekrarlyordum. O
konuda Ahmet Mithat'n da bana byk yardm dokunuyordu.
Sabahlar, erken, gnein douunu seyretmek iin terasa
kyor, gne tepeye vard zamanlar ieride serinliyor, akam
lan da yemekten sonra yine oi'aya kp yldzl gkyzn, uzak
ta parlayan denizi, tabiatn engin gzelliklerini seyrederek avun
maya alyorduk. Fakat, sonu ne olaca bellisiz bu tekdzen
ayat, her eye ramen, bize ar geliyordu. Yaammzda mut
595

YENt OSMANLILAR TARH

laka bir deiiklik yapmak, vaktimizi daha deerli bir hale yola
koymak ihtiyacyla gittike tedirginleiyorduk.
Yine, bir gn, akam zeri, terasta otururken yanmzda bu
lunan stemen Ahmet Efendiye:
Tavla bilir misin? diye sormutum. Onun biliyorum
cevabn vermesi zerine: O halde bir tavla bul da al, ka kuru
ise deyelim de ara sra oynarz, dedim.
ok iyi olur ama bulacam sanmyorum, demesi ze
rine:
Bakmz hatrma geldi, dedim, Bizim kendisinden al
veri ettiimiz bir Hseyin Cemal vardr, onu tanr msn?
Tanrm, bizim kolaasnm damaddr.
Pek l, ltfen kendisine git, bizim tarafmzdan syle;
bir tavla bulup gndersin.
Derhal gitti. Hseyin Cemal'in dkknnda zaman zaman arkadalanyle oynad epeyce sanatl yaplm, kymetli bir tav
lay alp getirdi. Hem, sadece tavlay da getirmedi; bir pusula, ya
ni nemli bir haber de getirdi. Yalnz, pusula mhrlyd. mzasn tanmadmz iin gvenimizi salamak zere ayrca
mhrn de basmt.
Pusulada unlar yazlyd:
stemen Ahmet Efm d, ok mert bir insandr, kendisine
her bakmdan itimat edebilirsiniz. Size her arzu ettiiniz husus
ta hizmet edecek ekilde cesur ve namuslu bir askerdir.
stemen -Mmet Efendi, ayrca unlar syledi;
Hseyin Cemal Efendinin selmlan var. Katiyen zl
mesinler, bu hal byle devam etmeyecektir, yaknda kendileriyle
grmek aresini buluruz. Birka gne kadar sar ktip stan
bul'a gidecektir. O gittikten sonra Abdullah Efendi Mutasarrfla
grr, daha serbest bir hayat ve davran iin ondan msaade
de alr, diyor, dedi.
Hay Allah belsn versin, her eyde bu Sar Ktip kendini
gsteriyor. Mutasarrfa bu kadar akl hocal eden bu herif kim
acaba? Neyin nesi ki burada o kadar borusu tyor?
Bununla birlikte, tavlann gelmesine sevindik. lk olarak ben
stemen Ahmet Efendi'yle ellik bir parti oynadm. O, son de
rece ustaca ve sratli oynuyordu. Yenilmemeye
dikkat etmek
lzmd. Tavlada hatra gnle bakmyordu, zaten bakacak olsa da
596

YENt OSMANLILAR TARH

bunu ben kabul etmezdim. nsan, oyunda bile olsa, karsmdakiyle

die di savamak istiyor; yoksa karsmdakinin gz yummasyle
kazanlacak bir baannm ka paralk deeri olur?.
Neticede ben yenildim. Bir parti de Ahmet Mithat Efendi oy
nad. Bu sefer Ahmet Mithat, stemeni yendi.
Bylece terasta gzel bir akam vakti geirdik, sonra evimize
dnerek yemei hep birlikte yedik. nk, Binba ile yaptmz
anlamaya gre, takm subaylarnn mutlaka her nde bizimle
birlikte yemek yemeleri art vard. te yandan, ikidebir bizzat
binba Ata Efendi de, bizce makbule geeceini bildii, bir iki
kap yemekle gelir, soframza oturarak bizi yalnz brakmamak
ltfunda bulunurdu.
Bizler iin bu eit davranlarn o zaman dorusu ok byk
deeri vard. nk, muhafazamzla grevli, iyi kt her halimiz
den sorumlu bir adamn bizimle dosta ve kardee ninasebetlerde bulunmas, dostluk gstermesi ve bunu da samimi olarak
kendi iinden geldii gibi yapmas ne de olsa gnlmz ferah
latyordu.
Yemekten sonra, elimi ykamak zere, tuvalet olarak kullan
dmz yere giderken stemen Ahmet yanma sokularak usulca
elime bir kt tututurdu. te, yukarda metnini yazdm kt
buydu. Odaya girip onu okuduktan sonra sigaram yakmak iin
aktm kibritin alevine tutup derhal yaktm.
Bu stemenin yz ve tutumu zaten daha nceden bana da,
Ahmet Mithata da gven vermiti. Hseyin Cemalin pusulas bu
zannmz pekitirdii iin tabiatyle bundan ok memnun olmu
tum.
O gece, odama ekildikten sonra, ilk iim Namk Kemal'e bir
mektup yazmak oldu. Kendisini epey zlemi ve daha hi bir ey
yazamamtm. Bu mektubumda zindana nasl ve niin konuldu
umuzu, ne halde bulunduumuzu, uzun uzadya anlattm. Haber
lememiz iin Rodosta ktphane memuru Abdullah Efendiden
daha gvenilir bir kimsemiz olmadn, bize yazacaklarn her
zaman onun araclyle gndemesini bildirdim.
Ertesi gn, mektubu stemene verdim. Bu mektubun Avus
turya postasyle Kbrs'a gndexilmesinde bir saknca ya da teh
like yoksa da Namk Kemal'in de ayni areye bavurmasnn her
ihtimale kar daha uygun olacan, Magosa'da tccarlardan bir
597

YEN OSMANLILAR TARIHt

dostu varsa ona gndermesini, yoksa hristiyan tacirlerden biri

nin araclndan yararlanmasnn iyi olacam Hseyin Cemale
yine stemen arachyle tenbih ettirdim.
stemen, bir sre sonra yine elinde bir pusulayla dnd.
Bunda, Hseyin Cemal, Kbrs'n Tuzla iskelesinde akrabalanndan biri bulunduunu, iki gn sonraki Layd vapuru ile ona ya
zaca mektuba benimkini de ekleyeceini, hi merak etmememi,
mektubumun mutlaka gnderdiim kimsenin eline varacan bil
diriyordu.
Gerekten, yirmi dokuz gn iinde, mektubum Namk Ke
mal'in eline gemi ve ondan da cevap almtm. Namk Kemal'in
mektubu yleydi:
Birader,
Mektubunu aldm. Hay musibet teres!. Demek biz de sizin
o mutasarrfn errine uramz. O halde, Nuri'yle Hakk da her
halde bizler gibi zindana konulmu bulunuyorlar demektir. Ben,
buradan onlardan haber almaya alrm, sen de bilgi edinmek
iin elinden geleni yap.
Kbrsn Tuzla iskelesine vasl olur olmaz epeyce azametli
ve gsterili bir muhafaza altnda Magosa'ya gnderildim. Bura
ya getirilmemden sonra da merdiven altmda, mezardan pek de
fark olmayan, karanlk bir odaya tkldm.
Magosa'nm zaten kendi harabeye benzer bir yer. Bulunduum
daire de kale topularna mahsus oturmaya hi mi hi elverili
bulunmayan berbat bir binadr. Bereket versin ki gn sonra
Veysi Paa'nn ltufkrl imdada yetiti de beni imdi oturdu
um biraz daha iyice bir odaya kardlar. Burada Nafiz admda
bir yzba var; vaktiyle Silistre savanda bulunmu. Bu savata
bjik yiitlikler ve yararhklar gsteren bu adam, imdi de hamiyetllliinin bir eseri olarak bana byk sevgi, sayg gstermekte,
elinden gelen hizmetleri de yapmaktadr.
Kbns'a, her on be gnde br Avusturya postas (1) urar.
Ben bu posta ile muntazaman, Abdullah Efendi eliyle, sana mek
tup yazacam. Abdullah Efendi ile yz yze gelmedikse de
(1 ) Metinde, Avusturya yerine, N em e kelimesi gemektedir. Nam k K e
mal, eski Osmanh kaymakamlarnda geen bu sz tercih etmi g
rnyor. .K .

598

YEN OSMANLILAR TARH

gyaben tanrz. Kendi, Gelibolu tahrirat ktibinin kardeidir.
imdilik bu kadar yazabildim. iink, yzba Nafiz, Tuzlaya gi
decek. Mektubumu postaya gtrmek iin yanmda bekleyip du
ruyor. Baki salm dilerim, Mithat'a selm.
Magosa,
Kardein: Kemal

Mektubu le yemeinden sonra dairemizde yalnz kaldmz

zaman Ahmet Mithat'a gsterdim. stemen Ahmet Efendi'nin
byle bir ite arachk etmesini ilk defa o zaman rendi ve tabi
ok memnun oldu. O gne kadar kendisine o konuda hi bir ey
sylemeyiimin sebebinin iler yolunda gitmezse merak etme
mesi iin olduunu anlattm.
Ahmet Mithat, zindana ilk girdiimiz gnlerde, benden ok
daha fazla znt duymutu. Geri, hakk da vard, nk gere^
pek ge anlamtk.
O ay, bizim muhafz birlii deiti ama, stemen Ahmet
Efendi yine yerinde kalmt. nk, deien birlik, yine onun
mensup bulunduu blktendi. Bu, bizim iin byk bir nimetti.
Bir hafta nce, stanbula da bii' mektup yazarak, hem olan bi
tenleri anlatm, hem de kitaplarm istetmitim. Ak haberle
memiz oluyordu ama, bunlarda istediim eyleri istediim gibi
yazamyordum. Kendilerinin de kapal mektuplarn Hseyin Ce
mal adna, fakat Avusturya postasyle gndermelerini bildirmi
tim. Ksa denilecek bir sre sonra onun da cevab geldi. Mithat'a
onu da gsterdim ve isterse, kendinin de ayn yoldan yararlana
bileceini syledim. O da, Cevdete bu yolla bir mektup yazd.
te, ondan sonradr ki Ahmet Mithat ktmserliini zerinden bi
raz daha att, dzenli bir yaz faaliyetine koyularak, eskiden
kard Daarck dergisine karlk, bu sefer Krkambar' kard
gibi, baz romanlarn da yazp stanbul'a gnderdi.
O gnlerde Esat Paa, sadrazamlktan azledilmi, yerine irvanhzade Rt Paa getirilmiti. Bu haber bizlern de morali
mizi belirli oranda dzeltmiti. nk, Rodosa geliimizin hemen
ardndan uradmz baskl davran ve bunun srp gittiini
haber alan yeni Sadrazam, o gnlerde On ki Adalar Valiliine
tayin olunan Nazif Paa'ya bir mektup yazm, hakkmzda pa
diahn fermannn dnda herhangi bir ilem yaplmamasn ve
bunun ilgili mutasarrflklara bildirilmesini emretmiti.
Bu Nazif Paa, daha sonralar Suriye valisi bulunduu sra
599

YENt OSMANLILAR TAKlHf

da vefat eden zattr. Kbrsta On k i Adalar Valiligine bal bir

mutasarrflk olduundan bu emirden Namk Kemal de bizim gi
bi herhalde biraz ferahlk duyacakt.
Nazif Paa, valiliinin ilk gnlerinde adalar devir ve teftie
km ve ie Rodostan balamt. Rodos'tan da Kbrsa gee
cekti. Adaya ktktan biraz sonra, bizleri de ziyarete geldi. s
tanbula smarladm kitaplar birka gn nce gelmi ve zel ola
rak yaptrdm raflara dizilmiti. Paa, odamza girdii vakit
kendini deta muntazam bir kitabevinde buldu. Zaten, Mithat Paann eski bir komusu olduu, iin, onunla az ok tanklmz
vard. Bundan dolay, bizlerle samimi denilecek bir surette konu
tu, halimizi hatrmz sordu. Mutasarrf Paa da yanndayd. Ko
numa srasmda bize Sadrazam irvanlzade Rt Paanm se
lmm syledi, inallah belki de pek yaknda affedilip oluk o
cuumuzun yanna dneceimizi umduunu ifade etti.
Ben dayanamadm;
Paa hazretleri, serbest braklp oluk ocuumuzun ya
nna dnme szn bir ltuf olarak memnunlukla karlarm, fa
kat affedilme kelimesini akhma bile getirmek istemem; nk
szler de bilirsiniz ki, affedilmeyi gerektirecek bir ktlk ve su
ilemi deilim.
Nazif Paa zeki, ayn zamanda eli kalem tutan deerli devlet
adamlarndan biriydi.
Evldm, af kelimesi resm dilde kullamlan ve ayn za
manda serbest braklma anlam da tayan bir szdr. Yalnz
kald vakit kelime pek yaln olduundan ikisi birlikte kullanhyor; artk bunu da siz pekl bilirsiniz, dedi, tatl ve manal
tebessmleriyle gnlmz ald.
Bir saat kadar yanmzda kaldktan sonra. Paa, veda ederek
ayrld. Biz de kendisini ^btn srarlarna aldrmayarak mer
divenin alt bana kadar uurladk. Orada bir ikinci vedda bulun
duu srada:
Nam k Kemli de grmek arzusundaym; burada sizinle
grtm ve selmlarnz kendisine sylerim. nallah, d
nte sizi buradan kurtulmu bulurum da, onun kar selmn
stanbulda sizlere ulatrrm, dedi ki, dorusu bu temiz yrekli
adamm bu avutucu szleri bizi fazlasyle duygulandrd.
600

YEN OSMANLILAR TARtHt

Zaptiye Eri Tavash Mehmet, Yahut Bertociyo

Zindana iyiden iyiye yerleip kendimize bir ekidzen ver

dikten sonra, imdi sra mutfak meselesini yoluna koymaya gel
miti. nk, aradan iki ay kadar bir sre getii halde geimi
mizin bu tarafm bir trl yoluna koyamamtk.
Taburaasndan, devaml olarak yanmzda bulunmak zere,
namuslu ve drst bir zaptiye eri istemitik. O da bize, Tavash
Mehmet adnda bir er seip yollamt.
Tavash Mehmet, otuz be krk yalarnda, ufak tefek, temiz
lie ok dkn, btn hareketlerinde ll, intizaml, son de
rece di"st, gevezelikten ve boboazlktan holanmayan, ama
aka da kaldran, diline salam, hasl drtba mamur bir Ana
dolu ocuuydu. Adann belirli ailelerinden Hac Rait Efendi
adnda birinin evinde yetimi ve terbiye grm bir kadnla ev
liydi. Bundan dolay, bizim yanmzda ve hizmetimizde bulunmas
onun iin de bir nimet oluyordu. Rahatt, hareketlerinde serbest
ti, nbet tutmak, uraya buraya angaryaya gitmek, tahsildarlarla
birlikte ky ky dolamak gibi zahmetli ilerin hepsinden kurtul
mu durumdayd. Ayrca, ilerini bitirdikten sonra her gece evine
de gidebilecekti.
Kendisini bir iki gn tecrbe ettik. almasn, tutumunu
ve davranlarn pek beendik. Her bakmdan gvenilir bir adam
olduu kanaatine vardk. Bundan sonra ona nemli bir teklifte '
bulunduk: erzakmz evine gtrecek, bunlardan hergn yemei
mizi yaptrp, ya da yapp bize getirecekti. O da bu teklifimizi ka
bul etti. Buna karlk, bu iten hi bir menfaati olmayacakt.
Temiz ve iyi kalpli adamcaz bunu srf insanlk adna ve bize
hizmet olsun diye zerine alyordu. Ne kendisine ne de karsna
yapacaklar bu iin karlnda bir cret vermeyi teklif et
mitik. Bize piirdikleri yemekten bir eyler artacak olursa, bun
dan belki kendi, ei ve bir ocvgu az ok faydalanacaklard.
Bizi byle bir yemek piirtme teklifinde bulunmaya ynelten
sebep, Tavash Mehmetin amarlarnn temizliiydi. Arkadala
rndan birok bakalar da evli olduklar halde, stleri balan
kir, pas iindeydi. Bilindii gibi, klk kyafet biraz da insanm
aynasdr.
Bizim Mehmet'in bir zellii de deta kibirli denilecek ka
601

YEN OSMANLILAR TARHt

dar arbal oluuydu. Aada zindan bekleyen teki zaptiye

lerin hemen hi biriyle konumaz, sadece uzaktan merhabalard.
Hatta, Perlepeli Mehmet Aa adndaki temenle onun ahmaka
bbrlenmesi yznden baya elenirdi. Mehmet, bizim yan
mza geldii gnden itibaren, arkadalar tarafmdan kskanlnaya balanmt. O, bu kskanl gayet iyi sezinliyor, fakat anla
mazlktan geliyordu.
Artk, sonbahar gelmi, terinlere (1) girilmiti. Havalar serinlemiti. Sk sk yamurlar yayordu. Bundan dolay, Mehmet,
geceleri evine gidemiyordu. nk, evi bir hayli uzaktayd; ya
murda soukta o kadar yolu almak, sabahm erken saatlerinde
tekrar gelmek kendisi iin dinlenme deil zehmet oluyordu.
Rodos'un bu mevsime zg yamurlar baka hi bir yerin
yamurlaryle oranlanamaz. Sicim gibi yayor," diye bir deyim
vardr. Her eyden nce bu yamurlar iin sicim gibi deyimini
brakp ip gibi demek gerekir. Sonra, durup dinlenmedeni
nefes aldrmadan, ara vermeden, durmakszn yaar da yaar.
Hemen hemen hi bir zaman gkgrlts duyulmad halde ar
ka arkaya imekler akar. Bilindii gibi, bu imeklerin her biri
aslnda bir yldrmdr ve bu yldrm ikide birde de uralara bu
ralara der.
te, bizim Tavasl Mehmet, bu yzden, geceleri evine gitmez
olmutu. Hele ki bu srada ramazan da yaklamt.
Blk deimi, deien blkle birlikte Armutu Mustafa
adl yeni bir temen gelmiti. Bu temen de salam karakterli, az
konuur, fakat konutuu zamanlar da nkte yapmay bilirdi.
Bizleri dinlemekten holanrd. Mnasebetsizlikte bulunmamaya
zen gsteren, arbal, efendi bir adamd. Akamc olduu halde
mmkn deil kendisini bir gece olsun soframzda kalmaya
raz edememitik. Pek pek, rica minnet ettiimiz vakitler, yle
bir gstermelik olarak, biraz bir iki lokma tadar ve yine hemen
usulca savuurdu.
Odasnda yemeini yiyip ikisini itikten sonra tun gibi
sznn canl bir sembol gibi tekrar yanmza gelirdi. Byle za
manlarda grev konusunda kendisine yneltilecek her hangi bir
soruya gerekli cevab derhal verirdi. Bize yle geliyordu ki bu
( 1 ) Ekim, kasm aylan.

602

YEN OSMANLILAR TARlHt

halinde teki zamanlarmdakinden ok daha kendine hkim ve

bilinliydi. zellikle, kendisine sarho dedirtmemek iin olaan
st bir dikkat harcard. ki imesinin onun zerindeki en be
lirgin deiiklii bu zamanlarda biraz daha rahat ve serbest oluu,
biraz daha aka yapmas ve aka kaldrmasyd. Bizimle, yine bi
zim arzu ve isteimizle senli benli konuurken o srada mesel
ieriye binba girecek olursa derhal kendini toplar ve saygl du
rumunu taknrd. Binbas onu pek ok beenirdi. Kendi bulun
mad zamanlar, bln en sekin subay olduunu sylerdi ki
bu da tam bir gerekti,
O gnlerde Hayl adl mizah dergisini karan Teodor Kasap,
nl Monte Kristo romanm Trkeye evirmi ve bastrmt.
Bunun bir saysn da bize gndermeyi unutmamt.
Ramazan geceleriydi. Salur vaktine kadar vnkit geirmek
iin bu roman okumay kararlatrdk. Fakat, bizim ne Tavash
Mehmet, ne de Armutu Mustafa Efendi b eit hikye tarzna
alktlar. O tarihlerde, brakalm taray, daha stanbulda bile
(roman) deyimi binde bir kiinin bildii bir ey deildi.
imdi, Ahmet Mithat ile ben, her eyden nce, bu iki adama
romann ne demek olduunu anlatmak zorundaydk. stiyorduk
ki bu iki arkadamz Avrupa uygarlk hayatn, onun entrikala
rn, siyas ihtiraslarn, hasl genel izgileriyle bat dnyasm
pek zet_ biiminde de olsa rensinler; renemeseler bile
hakknda yarm yamalak bir fikir sahibi olsunlar.
te, bu kayg ile, ikimiz, birlikte, bu iki adama en kolay an
layacaklar bir tarzda Fransa byk ihtillini, Fransa genel tari
hini, Napolyonun nasl ortaya kp neler yapp sonunda nasl
dtn retmeye alyorduk.
Bu konuda rencilerimize gerekli ilk dersleri verdikten sonr
ra ki kendileri de pek kabiliyetsiz renci deillerdi ramaza
nn ilk gecesi Monte Kristo romann hep birlikte okumaya ba
ladk. Fakat, bu yle bir okuyutu ki, gerekten romandan ok
daha fazla derse benziyordu. Mionte Kristo, Franszlar iin yazl
m bir eser olduundan tabiatiyle Fransz tarihi konusunda ay
rntl bilgiler yermeye lzum grmyordu. Ama, bizim arkada
larmz ve rencilerimiz iin byle bir bilgi son derece gerekliy
di. Dolaysyle, romann hemen hemen her paragraf iin uzun
zaman sreleri harcyorduk.
603

JENt OSMANLILAR TARtHI

Her gece, o gece okuduumuz blm tamamladktan sonra

temen Armutu Mehmete soruyorduk:

Syleyin bakalm: Dangler kimdir, MerSedes kimin nesi

dir?
Karmzdaki bazan blbl gibi konuarak, bazan kem km
ederek cevaplar veriyor, biz de o cevaplar ya onaylyor ya da be
lirli hatlar dzeltiyorduk.
Okuyanlar hatrlarlar, Monte Kristonun Berteciyo adnda bir
talyan asll vekilharc vardr. Aleksandr Dma, olayn kahrama
nn an lde yksek ahlkl ve civanmert b ir kii olarak d
nm ve yle tasvir etmitir. Ona her eyi hor grdrr, her
konuda onu azametli gstererek gzlerde byltr. Bundan dola
y, okuyanlarda bu kahramana kar engin bir sevgi duygusu be
lirir.
Esas itibariyle bizim istediimiz de olayn kahramanlarnn
bu iki adama ne gibi etkiler yaptn, onlarn zerinde nasl bir
psikoloji uyandrdn anlamak, ayn zamanda, manev hayatla
r zerinde bir rperti yaratp yaratmadn sezinlemekti.
Bylece bir sre geti. Birka gece sonra grdk ki. Temen
Mustafa, ile zaptiye eri Mehmet, zulm grmlere kar iten bir
eilimle taraftar olmaya baladlar. Entrikalardan nefret ediyor
lar, savcnn gerekleri ktye yorumlayan tutumlarna kar de
rin bir fke duyuyorlard.
Bundan da yararlanmay ihmal etmedik, savcnn ne demek
olduunu, grevinin nelerden ibaret bulunduunu ^bildiimiz
kadaryle onlara anlatmaya altk. Anlatmaya altk diyo
rum, nk itiraf etmek gerekir ki bundan otuz alt yl nce bu
konularda biz de onlardan ok ileri bir aamada deildik. Adliyenin ve adalet kavramnn sadepe teorilerini, o da kendi kendimi
ze, kitaplardan okuduumuzca biliyorduk. Bunlarm uygulanma
sn lkemizde daha kimseler grmemi gibiydi.
Yeri gelmiken unu da ilve edeyim: O tarihte Rodos ada
snn ileri gelenleri ^bata Mutasarrf olduu halde batnn
adalet anlay ve adalet uygulamas hakknda, bizim temen Mus
tafa ile er Mehmetten hi de ileri deillerdi. Hatta bunlarn, o
zaman bizim yarm yamalak derslerimizden edindikleri bilgilerin
onda birini bilseler yine kendilerinde vnme hakk bulabilirlerdi.
Bizim bu Monte Kristo roman, bu drt kii arasnda bir e
604

YEN OSMANLILAR TARH

it bilimsel seminer olarak, hem de baya nemli ve eitli konu

lara yaygm bir seminer olarak bylece srp gidiyord. Dorusu
nu sylemek gerekirse, bundan yararlanan sadece temen Mus
tafa ve zaptiye eri Mehmet deildi. Bundan bizzat biz de, yani
Ahmet Mithatla ben de yararlanyorduk. Onlara bilgi verelim,
aklamalar yapalm derken bu arada bilmediimiz pek ok de
yimlere ve terimlere rastlyor, rastlaka da hemen elimiz altn
daki Franszca dil, gramer ve szlk kaynaklarna bavuruyorduk.
Yanmzda byle nemli destekler olduka elbette srtmz
kolay kolay yere gelmezdi. Artk, rencilerimize her eyden sz
ediyorduk. Monte Kristonun, vekilharcyla, yaplan masraflardan
alnma konusunda nl bir konumas vardr. Hatrda kald
na gre, Kont, vekilharcna hrszln nasl yapldndan haber
dar olduunu belli ediyordu. Bu arada, demek istiyordu ki: Evet
alabilirsin, alabilirsin ama, bu almann da bir derecesi vardr;
o dereceyi aarsan nihayet hem her ey meydana kar, hem de
kendisinden bir eyler alnan kimsenin sabr ve tahamml snr
lar sona erer.
Bizim Tavasl Mehmet, zellikle bu konumay pek olaans
t bulmutu. Biz de aka olsun diye Mehmete namuslu Berteciyo sann vermeyi uygun grmtk. Nitekim, o gnden sonra
kendisine hep Berteciyo diye seslenmeye baladk.
Ramazan geceleri, e dost, zaman zaman zindanmza geliyor
lard. Vali Nazif Paanm Rodos'a gelip gitmesinden, hele bizi zi
yaret etmesinden sonra itibarmz enikonu ykselmiti. Yal Mu
tasarrf Paa, krd potu anlam olmal ki, artk bizi yle fazla
skya almaya cesaret edemiyordu. Bunun sonucu olarak da ziya
retilerden her isteyenin yanmza rahata girip kmasna izin
vermiti.
Her akam, iftardan sonra Badatl Sleyman Bey, kendisi
nin byk olu Numan Bey, ktphane memuru Abdullah Efen
di, tacir Hseyin Cemal, binba Ata Efendi, idare meclisi ktibi
Ethem ve rtiye retmenlerinden Hseyin efendiler, muntazamm, dairemize gelirlerdi.
Rodos Kalesinin bu eski zindannda kk apta, mtevaz
bir ilim ve sanat akademisi kurmutuk. Her eyden; tarihten,
edebiyattan, felsefeden, tasav^ftan, astronomiden, mneccim
likten, politikadan, Fransz byk ihtillinden, dnyanm eitli
605

YEN OSMANLILAR TARH

alanlarda yetitirmi olduu byk adamlardan, bizim Osmanh

devletinin ilk kurulu yzyllarmdaki anl, erefli ve gerekten
yce rgtlerimiz^^ n, Osmanl padiahlarmm her anlamyla b
yk yaratlm esiz fiilerinden, bunlann yaptklar stim iler
den... ve daha akla gelen gelmeyen her eyden bahisler aardk.
Rahmetli Sleyman Bey, Badadm ilk alardaki ahvali ko
nusunda bizlere cidden faydal bilgiler verirdi. Bu gibi ayrntl
bilgiler ^yazk ki tek bir eserde derlenip toplanm ve zerin
de incelemeler yaplm deildi. Vaktiyle ayr ayn okuduu yz
lerce deiik kaynaktan derledii bu tr bilgileri bize ne kadar
gzel zetlerdi. Yazk ki o zaman bunlar not etmeyi akl edeme
dim, etmi olsaydm, kimbilir bugn elimizde ne kadar nemli
ve deerli bir kaynak bulunurdu. Ama, bunlarn bsbtn heder
olduunu da syleyemem. Daha sonralar stanbulda yaynlad
m Mecmua-i Ebuzzya adl dergimde, ondan dinlediklerimden
pek ok serpintiler yer alm bulunmaktadr.
Ge vakitlere kadar sren bu tatl, bilimsel alma ve soh
betlerimiz, bir zaman gelirdi ki ister istemez
sona ererdi.
nk, Rodosun sokaklar eri br ve kszd. Misafirlerimi
zin ou da ok uzak semtlere gitmek zorundalard. Hem de a
kr akr yaan o bitmez tkenmez gz yamurlan altnda.
Bununla birlikte, misafirlerimiz gittikten sonra, sahura ka
dar, bizim ikinci toplantmz balard. Yani Ahmet Mithat, ben,
temen Mustafa ve er Tavasl Mehmet nl Monte Kristo etdlerimize ynelirdik.
te, o yln ramazan ay byle nasl olduunu bilmeden
gelip gemiti. Ondan sonra, Rodosta iki ramazan daha geirdik.
Fakat, bu son iki ramazanda o ilkinin tadn hi bir zaman bula
madk. nk, aramzdaki zatlarn bir ksm ayrlp gitmilerdi.
Mesel Sleyman Bey, ksa bir sre sonra, o sene Abdlaziz'in
tahta knn yldnm mnasebetiyle karlan bir aftan yarar
lanm ve Rodos'tan ayrlmt. Vaktiyle onun srgn edilmesine
sebep olan Mithat Paa, bu sefer de srgnden kurtulmasna im
kn hazrlamt.
Bayramdan sonra, ahbaplar pek seyrek geliyorlard. Biz de
gndzleri bazan okumakla, bazan da yazmakla vakit geiriyor
duk. Yamurlar gz atrmad iin terasa da kamaz olmutuk.
Bu srada, Ahmet Mithat Efendi faydal bir ie giriti. Bir
606

YEN OSMANLILAR TARH

zamandan beri zihninde ilk retime dair baz planlar, program

lar hazrlyordu. Hce-i Evvel yazan bu bo geen gnlerini iyi
bir konu ile deerlendirmeye karar vermiti. Masasnn banda
ktlardan ufak ufak defterler yapm, bunlara alfabeden bala
yarak corafya ve teki bilgilere kadar btn derslerin zetini
karmt. Galiba, ilkokulda okunan derslerin hepsi hakknda bi
rer kitap hazrlyordu. Onun bu hazrlklarna, zaman zaman ma
sasnn stndeki Franszca konuma kitabna bavurduum va
kitler gz gezdiriyordum.
Gnn birinde bizim temen Ahmet, kzkardeinin ocuu
olarak tantt on iki on yalarnda kadar grnen bir ocuk
getirmiti. ocuun ad Mustafayd. Ahmet Mithat Efendi hemen
onu karsna ald, okula gidip gitmediini, gitmise neler okumu
olduunu sordu. ocuk, mahalle mektebinde biraz elifba okumu,
kelimeleri hecelemeyi filan renmi, Kurandan da Amme c
zne kadar kmt. Namaz surelerini ise papaan gibi ezberle
miti. Fakat, sonradan, her ne sebeptense, okulu terketmiti.
Arkadam ocua b ir kitaptan b ir sahife ap gsterdi ve
okumaya almasn syledi. ocukcaz tek tek harfleri tanyor
ve adlarn sylyordu ama, onlardan kelime yapamyordu.
Ahmet Mithat, Mustafann hi b ir ey bilmediini grnce
memnun oldu. Yarm yamalak bilip de yanl ve kt bilmesindense byle hemen hi bilmemesi kendi iin daha elveriliydi.
Zaptiye eri Mehmeti arya gnderip kk siyah bir yaz ta$
aldrd, ocua da ertesi gn erkenden tekrar gelmesini tembih
etti.
Ertesi gn, harflerin bataki, ortadaki, sondaki ekillerini (1)
ocua birer birer retmeye ve elindeki ta tahtada uygulama
yaptrarak bunlarn birbirleriyle nasl birleeceklerini gstermeye
balad.
kinci gn, ocua yazp da gsterdii harflerin deiik yer
ve ekillerini ona soruyor, kendisini snavdan geiriyor, ocuk da
hepsine hatsz cevaplar veriyordu.
l ) Bilindii gibi, eskiden kullandmz Arap harflerinin bata, sonda
v e ortadaki biimleri birbirinden belirli biimde farklyd. O yzden
bir harfi renmek, biraz da, a y n harf renmek gibi bir zorun
luluk yaratyordu. .K .
& y

YENt OSMANLILAR TARHt

O gn ocua sesli ve sessiz harfleri de gsterdi. Akam zeri

Mustafa'ya;
Haydi bak^ Tn bir a yaz diyor, sonra devam ediyordu,
imdi yanma sadan bir ye koy, tamam. Ona bir de soldan elif
bititir. Bir de kaf (k) yaz. imdi oku bakalm..
ocuk bunu ayak diye okuyunca Ahmet Mithat sevincinden
deta gklere uuyor;
Oh yarabbim kr, muvaffak olacam.. diye kabma
smyordu.
Arkadamjzm almas boa gitmedi. ay sonra Mustafa,,
eline verilen herhangi bir kitab rahatlkla okuyor, sylenenleri
de yine kolaylkla yazyordu.
ZND AN M AHKMLARINA SANAT RETM
Ahmet Mithat, Mustafa ile ders yaparken, ben de, sabah kah
vemi itikten sonra, aadaki prangal hkmllerle grmek
zere onlarm yanlarma gidiyordum.
Hapishaneden darya - faraza sadece bir adm bile atmamz kmz bamza byk dertler aabilirdi. Ama aaya, zinda
na girmemiz hi bir ekilde kayda arta bal deildi. Ben:
Em in avu; kapy a, zindana gireceim. emrini verdi
im anda, nce d kap - ne olur ne olmaz - kapatlyor, sonra i
kapnn asma kilidi karlyor, be santimetre apndaki kol de
miri kaldrlyor, ieri girmeme msaade ediliyordu. nk, bu
istekli zindana giri onlar sorumlu duruma sokmuyor, tam ter
sine ilerini biraz daha hafifletip sorumluluklarn azaltyordu.
Rodos'a ilk vardmz gnlerde, gerek adadan gerek baka
yerlerden, zindanda yirmi prangal hkml bulunmaktayd.
Bunlardan ikisi, stanbuldand. Biri, Haan Reis adnda bir adam,
teki de Tevfik Efendi adnda eski bir din adamyd. kisi de bi
rer kt kadm ldrmek suundan hkmlydler. Ama, hemen
her hkml gibi, frsat bulduka susuz olduklarn tekrarlar
lard.
Haan Reis, Galatah bir gemiciydi. Rodosa bizim gidiimiz
den bir hafta nce gnderilmiti. Ancak, onun gelmesiyle birlikte?
zindana da bir hareket gelmiti. nk, Haan Reis usta bir yontmacyd. Ceviz ve benzeri aalardan naln, ttn kutusu gibi ey
ler yapyor, yannda yresindekilere de bu sanat retmeye al
yordu.

yeni

OSMANLILAR TARH

Zindana devam ediime bir sigara kutusu sebep olmutu.

Bir sabah zindanc Emin avu yukar km, yanma gelip:
Bunu siz efendime aadan Haan avu gnderdi, kabul
etmenizi rica ediyor, demiti.
nme koyduu ey bir gazete kdna sarlm, cevizden ya
plma, olduka ustalk eseri bir ttn kutusuydu. Kutuyu elime
alp inceledim; baya ince bir iilii vard. Evet, iilii vard,
emek verilmiti, ne var ki sanat asndan byk bir incelik gs
termiyordu.
ok memnun oldum Emin avu; kend -.ine selmm sy
le, unu da ver, ttn alp isin, diyerek bir mecidiye verdim.
Fakat, hediyeden duygulanmtm, konu da beni sarmt. Bir
saat sonra aaya indim ve Emin avu'a, zindana girip gireme
yeceimi sordum. avu gld:
Zindana islediiniz zaman girebilirsiniz. Beyim. Sizin iin
mmkndr, dedi.
yleyse hem kapy a, hem de bana Haan Reisi gster,
dedim.
Geri, bu zindan hkmllerinden Deli Halil adnda bir zey
bek ile kabak denilen bir algy alan Zenci Saiti uzaktan tan
yordum. Sait, her gn iki nbet kabak alar ve kendine zg bir
de ark sylerdi. Deli Halil ise zaman zaman zindan, mahpuslan,
muhafzlar, hkmeti, memurlar, kaleyi, ahaliyi, hasl btn
Rodos adasn Hara mezat!.. diye bararak satmaya kalkard.
eri girdiim zaman mahpuslar, son derece byk bir sevin
gsterdiler. Bunlarn dam dye adlandrdklar koulardan do
u ynnde olan Haan Reis ile be arkadana aitmi. Bunu
renince o tarafa yneldim. Kapnn i tarafnda bir iskemleye
oturdum.
Kel Ali adnda bir zeybek kahve ocam iletiyormu. Bana
nefis bir sade kahve ikram etti. Bu arada Haan Reisin sanatm
yrtt ara ve gerelerine baktm. Tezgh adna byke bir
aa kt, biri ince, teki kaim iki testere, bir keser, drt
ee ve trp, kutularn ilerini oymaya yarayan di ve kaba bir
ka oluklu kalem-bak...
Bir de, szmona, el mengenesi vard, onunla da mentee yer
lerini yapyordu.
Haan Reise ^her eyden nce bu letlerin hepsini dei
609

f/39

yeni

OSMANLILAR TAEH

tirmesini tavsiye ettim; yerlerine nasl eylerin gerekli olduunu da

anlattm. Eer, bu dediim eitten ara ve gereler Rodostaki ma
azalarda yoksa benim yapacam resimlere gre bmlardan
bazlarn bir demircinin ya da baknn iml edebileceini bil
dirdim. Teker teker hepsii \n ne kadar tutacam hesapladm. Sek
sen kuru, yni drt meci y^e tutuyordu. karp o drt mecidiye
yi Haan Reise verdim. O gn. Haan Reis, arya gidip elli be
kuruluk let alarak bizim daireye geldi. Yalnz bazlarm bulama
dm, onlar da kalan yirmi be kurula ve vereceim plan zeri
ne Bayram usta adl bir ahriyana yaptracan syledi.
Ahriyan kelimesini ilk defa duyuyordum:
Ahriyan demirci mi demek oluyor? diye sordum.
H ayr, diye cevap verdi, burada dnmelere byle derler.
Bunlarn ehrin kysmda bir mahalleleri vardr, topluca orada
otururlar. Ne mslmanlar onlardan, ne de onlar mslmanlardan
kz alrlar. Hi birinin camiye gittii de grlmemitir. Sadece,
adca mslmandrlar, yoksa gerekte Allah bilir ya yine ve
hl ycihudidirler.
Bu adam demircilik mi yapar?
Eskilerin hezarfen dedikleri eitten bir adam. Elinden
gelmeyen i yoktur. Kendisinden ne isteseniz onu mutlaka baarr.
Sngerciler iin bir deniz drbn icat etti. Asimda sade bir ey,
iki mecidiyeye satyor, ama ok ie yaryormu. Dkknna gide
cek olursanz neler yaptn grrsnz.
saati

MACAR TOPAL RAF E F E N D

Peki, Haan Reis, ben bugn resmini yaparm, yarn da gi

der, Bayram ustaya gsterir yaptrrm.
Ertesi gn bizim temen Ahmet Efendi ile birlikte sokaa k
tm. nk, ne zaman arya, sokaa, hamama gidecek olsak mut
laka subaylardan birinin bize katlmas gerekiyordu. O srada bun
lardan biri yoksa ya da megulse zindan nbetisi zaptiyelerden
birini alr, yle kardk.
O gne kadar, arya birok defalar kmtm. Fakat, daima
bir soka bellemi olduumdan hep o yoldan gidip gelirdim. Bu
gn, temen Ahmet Efendi beni baka bir sokaktan gtrd. Ora
ya, Hanard deniyormu. Hanardna gitmek iin de muvakkitha610

YENt OSMANLILAR TARH

nenin (1) nnden gemek lzm gelmiti. Muvakkithane, armn

ba tarafnda, bir kede yaplmt. inde eskubur ve oturak de
dikleri cinsten birka szat bulunmaktayd.
Pencereden ieri bakp seyrederken, hemen hemen, on yam
dan bu yana kaybetmi olduum bir ehrenin karmda olduunu
grnce bj^k bir aknla kapldm.
Bu zat stanbula, benim doum tarihim olan 1848 de, Macar
ihtillcileriyle birlikte gelip sgmmt. Hatta, iltill srasnda
Avusturya askerleri tarafndan atlan kurunlardan biriyle dizin
den vurulmu olduu iin sol ayann sinirleri bazlm, topal
kalmt. Aksayarak yrrd. stanbul'da mslmanl kabul et
mi, Raif adn almt. O zamanlar, daha ok, yeni bir icat olan
fotorafl biliyordu. Ayrca, maden levhalar zerine resimler de
karyordu. emberlita karsnda bir dkkn am, bu ilerle'
geimini salamaya almt.
Bu adam ocukluk yllarnda o dkknda grp tanmtm.
Maden bir levha zerine, daha be yalarmda iken, ilk resmimi
karan da oydu. Fotoraflkla birlikte saatilik de yapard. ok
usta bir saati olduu konusunda n her tarafa yaylmt.
te, uzun yllardan sonra, karmda bu adam gryordum.
Temen Ahmet Efendiye:
Bu adamn ad Raif midir? diye sordum.
E vet!. cevabn alr almaz hi tereddt etmeden ieri dal
dm. Hemen ellerine sarlp j)tm, kendimi tantmak iin baba
m anlatmaya baladm. Hafzas gerekten ok kuvvetliymi ki
derhal hatrlad ve benimle kucaklat.
Meer zavall Raif Efendi'uin bandan da hayli iler gemi.
Dkknnda iyi kt geinip giderken b ir gn kendisini bir tuz
laya mdr tayin etmiler. kan tuzlarn akta kalmas yzn
den bir hayli fire verilmi. Bunu onun ya hrszlna, ya da ih
malkrlna yorumlamlar. u bizim Rifat Bey'in babas, Rsu
mat nazn Kni Paa, onu grevinden uzaklatrdktan baka,
yl da Rodosta srgn kalmas iin Padiahtan ferman kartm
t } Eskiden, ok zaman camilere bitiik, bazen de ayr U r yerde kurul
m u kk binalar ve bu binalarn iinde vakit ve ykseklik len
letler bulunurdu. B u letlerin tmyle onlarn yneticisine muvak
kit, bu yere de muvakkithane denirdi. . K.

611

YEN OSMANLILAR TARtHt

O zaman, Meclis-i Vl Rsmat nazrnn bu isteini kurcalama

dan adalete uygun grm, zavall adamcaz Rodosu boylam.
Bir sre sonra, oluunu ocuunu da getirtip, letlerini de
onlarla birlikte yanna aldrtarak burada saatilik yapmaya ba
lam. Bir iki renci de yetitirmi. Rodoslu Ahmet Fethi Paann
kurduu bu muvakkithanenin eski grevlisi vefat edince, kendi
buraya muvakkit olarak atanm, ite, imdi bu sayede, hem iyi
kt geimini salyor, hem de Rodos halk onun sayesinde do
ru saat kullanma imknna kavumu bulunuyormu. Sanatnda
gerekten usta olduu iin gerek hkmet ilgilileri, gerek halk ken
disinden memnunmu.
Rodos'taki srgnlk sresini tamamlam ama, artk stan
bula dnmeyi dnmemi. Dnp de ne yapacak, artk orada ne
ile geinecekmi? Hele ki Rodos halk kendisini sevdii gibi ken
di de halk sevip snm.
Macar Raif Efendiyle karlamak beni de ok memnun et
miti. Grevli bulunduu bu muvakkithane, ehrin ileri gelen ay
dnlarnn bir urak ve sohbet yeri olmutu. Ben de o gnden son
ra o yerin sadk bir devamls oldum.
b ilk karlatmz gn, Raif Efendiye Bayram Ustay da
sordum. Gerekten, herkesin dedii gibi, bir hezarfen (yani elin
den her i gelir, her eyi bilir) bir adam olup olmadn sordum.
Raif Efendi de Haan Reisin dediklerini tekrarlad. O adamn
elinden hemen hemen gelmeyen i yoktu, zellikle demircilikte cid
den ok mahirdi.
Raif Efendi, Bayram Ustay niin sorduumu ve sebebini an
laynca, byle hayrl bir ie giritiim iin byk memnunluk duy
du ve bize bir yardm olsun diye kendi letlerinden de bir ksmm
seve seve armaan etti. Daha sonra, birlikte muvakkithaneden k
tk, Bayram Ustanm dkknna gittik. Yaptrmak istediim let
hakknda ustaya Raif Efendi bizzat bilgi verip, gerekli aklama
larda bulundu.
Evet, Bayram Usta sradan bir adam deildi, resimden de pek
gzel anlyordu. Derhal bir elik ubuu ocaa soktu, biraz sonra
istediimiz letin taslan meydana getirmiti bile. Ertesi gn
bize, hem de birbirinden farkl eidini, hazrlayp teslim ede
cei hususunda sz verdi.
ite, onun hazrlad bu ara ve gereler sayesinde Rodos
612

yeni

OSMANLILAR TABlHt

zindcinnda birbirinden gzel ve her biri en az ikier mecidiyeye

satlabilecek ttn ve sigara kutulan yaplmaya baland. Bu ko
nuda okuyucular artacak bir noktay aklamam sanrm ki ye
ter; Bu kutular ta Msr'a, Kahireye ve skenderiyeye kadar gn
deriliyor ve oralarda deta kaplyordu. Ben de o kutularn ka
paklarna Arap slbunda resimler izip isimler kazyordum. Son
ra, bunlara ya kakma olarak gm tel ile iliyorlar, yahut da ba
ka trde kabartmalar yapyorlard.
Hele, bu iiliin menteeleriyle sustalar son derece gzeldi.
nk, saati Raif Efendi, svireden saat mahfazas yapmna
mahsus letlerle bu mahfazalara rabtolunan susta ve menteeler
den bir hayli ey getirtmi olduundan, Rodos zindannda sanat
eserleri meydana geliyordu.
Bu ite, hepimizin kendi ihtisasmza gre grevlerimiz vard.
Benim grevim, yaplan eyay devaml kontrol altnda tutmak,
bunlarn gze arpacak pot taraflarn yeniden ilgililere verip dzelttirmekti. Gerekten, iyi bir kutu yapcs olan Haan Reis, da
ha nceleri taslanm kutulardan gnde ancak drt tane yapabilir
ken, imdi gayet rahatlkla on tane yapabiliyordu. Taslak yapan
lar ise, ellerindeki letler sayesinde, evvelce hazrlayabildiklerinin
be mislim getiriyorlard. Sk bir i blm usul uyguluyordum.
zellikle, kabiliyeti gz nne alarak hangi adamn hangi ie eli
nin daha yatkn olduunu, ne kadar zamanda ne kadar i kara
cam renmi, bylelikle tecrbe sonunda herkese kendine gre
bir vermitim.
Kutular zmparalamak, ilk cily vermek, kaklacak tellerin
yuvalarn amak, menteeleri ve sustalar yerletirmek gibi her
ii ayr bir adam gryordu. Bunlar yedi arkadatlar. Her ne i
yapacaklarsa mutlaka kuru aatan yaplmas artn koyrnutum.
nceleri cevizden baka aa kullanmazlarken, cevize, ie yarar da
ha baka aalar da kattrmtm. Rodos adasnda pek bol bulu
nan, zaten sanayide de makbul olan limon, nar, itlembik, harnub ve arar cinsinden aalar da ham malzememiz arasna al
mtm.
Daha evvel, sadece ttn kutusuyle hamam nalnlar yapl
yordu. imdi, sigara kutularnn ekil ve boylar ok deimiti.
Bunlardan baka, yazhane stlerine konmaya ve duvarlara asma
ya mahsus saat mahfazalar, bezik oyunu iin markzler, oyun k
613

yeni

OSBANLILAR TABlHt

d kutulan, eldiven mahfazalar gibi eyler de yapmaya bala

mtk. Bunlar stilyanos adl bir Rum komisyoncu skenderi
ye'ye, Beyruta, Atinaya yolluyor ve durmadan yeni yeni sipariler
veriyordu. Onlan karlamakta baya glk ekiyorduk.
Nalm ayaklarm, kadm potinlerindeki keler gibi zarif bir
tarza ve sathnda topuun temas edecei yeri de sanki bir bal
mumu zerine bashn da ukur meydana gelmi gibi oyuk bir
biime dntrmtm. Bu nalmlar yksek, alak ve orta olmak
zere eitti. En ok orta eidinin srm oluyordu.
Hasl, Rodos zindan el sanatlarndan bir ksm deta g
zel sanatlara zg olmak zere yeni bir sanat kolu domutu.
Bir sre sonra, Beyrut'tan Rodos mutasarnflma Raif Efen
di (1) atanmt. Adaya geldiinin ilk gnlerinde zindandaki bu g
zel el ii eserleri grnce pek memnun kalm, bu ii gelitirmek
iin o zamann en modem torna tezghlarndan birini smarlamt. Bylelikle, bu mtevaz almalara b3ik katkda bulun
mutu.
Bu almalarmzm iki byk faydas grlmekteydi: Mah
puslar az veya ok bir gelir kayna elde etmilerdi. Sonra, ahlk
bakmndan da olumlu sonular alnmt. Tembellik ortadan kalk
mt, kumar da oynanmyordu. Bu meguliyet sayesinde yarathtan mayas bozuk kimseler bile birbirleriyle didimeye vakit ve im
kn bulamyorlard. Kazaskerzade Tevfik Efendi bile artk nalm
yapm ve kutu tasla hazrhklaryle urayor, bylece gnde yedi
sekiz kuru kazandktan baka, istedii gibi yeyip iiyordu. Daha
nceki aylarda olduu gibi, bir ba tmbeki iin una buna minnet
de etmiyordu.
Bu yeni dzenden kahveci Kel Haan da memnundu. Eski
den, herkes borca iip durmadan eteleler yazarken, imdi etele
lerin ou silinmi, yani alacaklar almmt. Her mahpusun ce
binde en azmdan yz, yz elli kuru bulunuyordu. ki yz kuruu
akn paras olanlar ise kendilerini enikonu paral hissediyorlard.
Elden mal alan pazarc Deli Halil imdi yklendii zembili do
lu gtryor, dolu getiriyordu. Sandalc Memi adl iini bilir, zek
bir adam Rodosa urayan yabanc vapurlarn yolcularna bizim
zindan eyalarndan birok eyler satyordu. Gerek bu vapurlara
(1 ) imdi yn yesi bulunan

Raif Paa hazretleri (Yazarn n o tu ).

614

YEN OSMANLILAB TABHI

satlan, gerek skenderiye'ye gnderilecek kutularn zerine Fran

szca harfler, balklar, markalar kazdrtyordum. Bunlarn gzel
ve zarif naklarn grenler, adlarnn ve soyadlannm ilk harfleri
nin yazl bulunduu sipariler veriyorlard.
Zindan ksmnda her gn bu ilerle megul olurken, Ahmet
Mithat da kendi metotlarnn uygulamasna hz vermiti. Hamamc
Yusuf Aanm, Ethem adndaki ocuunu ve bir de bilmem kimin
olunu her gn odasna getirterek, daha nceki rencisi Mustafa
ile birlikte ne birden dersler veriyordu.
Nihayet, bu ocuun ksa bir sre iinde, bir ilkokulun an
cak iki ylda elde edebilecei oranda bilgi ve kltr edinmi olma
lar zerine, eitimin nemini kavrayan baz yerliler gayrete gele
rek, brahim Paa Camii iindeki eski bir mahalle mektebini, yeni
tarzda bir okul haline getirmek iin yktrp yeniden yaptrdlar.
Bunda yle bir iyi niyet gsterildi ki, okulun mimarlk tarz bile o
gnn modern koullarna son derece uygun drld.
*

M:

Ahmet Mithat Paamn nderliinde ve Rodos ileri gelenleri

nin madd desteiyle gerekletirilen bu okul, Mutasarrf Dilver
Paa'nn zamanna rastlamt. Mutasarrfn bu konuda gerekten
byk yardmlarnn dokunduunu belirtmeden gemeyi vicdan
ma yediremem.
Adaya yeni gelmi bir idare miriydi. Mutasarrflk maandan
tek kuru bile almam olduu halde kendi kesesinden bin kuru
yardmda bulunmutu ki bu, o zaman iin, byk parayd ve ken
di de yle zengin, varlkl bir kimse deildi.
O zamana kadar halk bir devlet memurunm bylesine c
mertliini grmemiti. Bundn dolay, Dilver Paa'nn bu davra
nndan byk heyecan duydular ve okulun yaplna para yard
mnda bulunmak iin birbirleriyle deta yara baladlar, ite, bu
okuldur ki sonralar Rodos'un nl Medrese-i Sleymaniye'sini
(1) tekil etmitir; aslnda btnyle Ahmet Mithat Efendinin a
lkanlnn, yurt severliinB bir eseridir. Rodoslulara, zamanm
kltr koullarna uygun, bir eitim sisteminin gerekliliini anla
tp kabul ettiren kimse bu deerli edebiyatmzdr.
(1 ) Rodosu fetheden Kanun Sultan Sleymann adn ululamak iin bu
ad verilm i olmaldr. . K .

615

YEN OSMANLILAR TARH

Ahmet Mithatla ben, zindana girdiimiz tarihten itibaren, tam

dokuz ay bir arada ve bir dairede yaadk. Hatta dostluumuz, sa
mimiyetimiz o raddeye gelmiti ki, ok zaman, ayn fikir ve d
nce ikimizin de dilinden ayn anda kar olmutu. Sanki beyin
lerimiz arasnda elektrik! bir ortak akm vard. Bu ortak akm
bizleri birbirimize ylesine balyordu. Bundan dolay, ok zaman
lar konumaya lzum bile grmez, hallerimizle ve gzlerimizle is
teimizi birbirimize aktarrdk. Karhkl ve sesli konumak, bir
insanm kendi kendisiyle sesli konumas gibi bir ey olacakt. Sa
dece o, ayr bir kitab, ben ayr bir kitab okuduumuz zamanlar,
rendiklerimizi, gr ve dncelerimizi birbirimize cmlelerle
ifade ederdik. Bu konuda da dndklerimiz byk ounlukla
ayn olarak belirirdi.
Alkanlklarda eitlik, grg ve tutumda eitlik, duygu, d
nce, zevk ve hareketlerde eitlik gayet tabidir ki fikir ve
grlerde de eitlii meydana- getirir. nk, ikimiz de bulun
duumuz dnemin, iyi kt, aydnlarndan saylyorduk. Kendi ye
teneimiz ve idrk yeteneimiz erevesinde, batnn ilim, kltr
ve eitimde varm bulunduu dereceyi ayn adan etd ediyor ve
deerlendiriyorduk.
Bir gn hi aklmdan kmaz ikimizin de dilinden ayn an
da (Japonyallar) kelimesi dklmt. Birbirimizin yzne bakp
glmsedik; bu glmseme ikimiz iin de ylesine anlam doluydu
ki onu hi bir az, hi bir kalem, hi bir ressamn fras anlatp
izemez.
Ama, ardndan dndk: Acaba Japonyallar demekle nasl ve
ne gibi bir duygu ya da dnceyi birbirimize aktarmak istiyor
duk. Tabi, karamadk. Onu bugn deil, o gn bile bilemezdik.
Ara sra: N e yemek yaptralm Mithat? diye sorduum va
kit o: Bak Tevfik, onu benden sorma, senin smarlayp hazrla
tacan yemekler benim iin de en akla yatkn yemekler olacaktr
cevabn verirdi.
O, su breini ok sevdii iin, iki gnde bir, Mehmete:
le yemei iin bize su brei yaptr, derdim.
Bu szm iiten Ahmet Mithat Efendi:
H ay azma salk, ben de sana onu syleyecektim, derdi.
Artk, zihn beraberliklerimiz bir yana, yemek imek gibi mad
616

YEN OSMAJSTLILAR TAKlHt

d zevklerimiz ve hatta itihalanmz da birbirleriyle kaynam du

rumdayd.
Ama, ok yazk ki bylesine duygu, dnce, zevk ve anlay
birliine ulam olduumuz halde gnn birinde okul ocukla
rna bile yakmayacak pek basit bir sebep yznden aramz
ald. Buna basit demek bile fazla. Belki, sama sapan bir sebep
desem daha yerinde olur. Sonu olarak, karlkl ar sulama
larda bulunduk, seviyemize yakmayacak kelimeler kullandk. Bu
kadarla kalsa yine de iyiydi; neredeyse sasaa babaa gelecek
tik. Belki bu anlamsz tutumumuzda, gurbetin gittike gerdii si
nirlerimizin ok zayflam bulunmasnn da rol vard. Hasl
kavga ettiimiz bir gerekti. Bereket versin ki aramza nl Berteciyo'muz, yani hizmet eri Mehmet girdi. Bylelikle kavgamz so
na erdi.
Erdi ama, dostluumuz da son bulmua benzerdi, O gnden
balayarak, karlkl selm sabah kestik. Birka gn yemeimizi
ayr yedik. Daha sonra Ahmet Mithat Efendi, ortak barnamzn
kar tarafnda, setin zerinde, eski erkez beylerinden Hurit adl
bir srgnn oturmu olduu bir oday yeni batan dzenleyip
onartarak eyasn oraya tatt.
Meer, bizim iin bu faydalym, belki de gerekliymi. nk,
bu yer ayrm ikimizin de daha ok almamz ve ver^ a olma
mz salad. imdi, o da ben de yalnzdk; birbirimizle dertlemek,
birbirimizi avutmak imknlarndan yoksunduk. Byle olunca da,
ister istemez, ben zindandaki mahpuslarla, o da okutmakta olduu
ocuklarla daha ok megul olmak zorunda kalmtk (1).
( 1 ) Tefrika halinde olan eserde bu blm burada bitiyor. Tefrika numa
ras 247dir. Ertesi gnk 248 numaral tefrikadan anlyoruz ki, iki
blm arasnda bir balant bulunmamaktadr. Yazarn msveddele
rinde baka satrlarn bulunduu, 247. tefrikann son cmlesinin (o l
mak zorunda kalmtk)

eklinde bitmesine karlk, 248. tefrikann

(O n a da Abdullah Efendi araclk etmiti,) eklinde balamasndan

da anlalyor. Ayrca bunu izleyen cmleler, durumu daha iyi belli
ediyor. Aradaki blm ya unutulmu, ya kaybolmu ve yazar bunun
farkna varmadan tefrikaya devam etmitir.
B u arada iki samim dostun kavgalar konusunda, biraz daha a y dnlatzct bilgi verm ek ansyle, teki taraf olan Ahmet Mithat E fen -

617

Yia^I OSMANLILAR TAKH

diden bir para almay yerinde gryoruz. A h m et Mithat Efendi, Ro~

dos srgnn anlatan Menfa adl kitabnda olay yle anlatyor:

On bir ay bu suretle birlikte rahat rahat

yaadktan

sonra

aynimaklmzzn ne kadar hasis bir sebebe dayanm olduunu gr

seydiniz, zannederim, ikimizi de ayplardnz.
Hizmetimizde bulunan Mehm et, son derece namuslu v e olduka
da tuhaf bir adamd. Tevfik Bey, ara sra onunla ltife ederdi. B u la
tifeler zamanla byye byye yle bir dereceye vard ki, Mehm et
yznden saka etmek, herifi baz subaylarla nerdeyse boaz boaza
getirecek hle ulat.
B ir sabaht. B en uyanm, fakat daha yatamdan kmamtm.
O gece, gok severek okuduum ve uykum geldiinden istemiyerek b
raktm bir kitab yeniden elime almtm. Muhafz temenimiz Salih
Efendi, kendini beenmi bir adamd. M ehm ete takhnak iin za
man zaman: M ehm et, sen bu temenin her em rine itaat etmekle y kmlsn,y> derdik. O da: Hayr, ben asker deilim, zaptiyeyim, an
cak kendi subayma itaat ederim , bakasn tanmam,^ diye direnir
di. o sabah da Tevfik Bey, Mehm etle bu konuda elenm eye balad.
yle eyler sylyordu ki Mehm et, bunlara inanacak olsa, deil te
menin, binbann bile boazna sarlabilirdi.
Nihayet Tevfik, onu inandrmak iin bana dnp: M ithat, sen
de duydun. Salih Efendi yle yle demedi mi?^ diye, gya Salih
E fendi tarafndan sylenmi bir sz iin beni de tank tutmak istedi.
akann bu kadarn fazla grmtm. Tevfikin arzu ettii cevab v e r
medim. Tevfik ise benden mutlaka tasdik cevab almakta srar edi
yordu. Derken, i akalktan kp ciddiye dnd. O Salih syledi,^
diyor, ben: Hayr, s y le m e d i,d iy e dayatyordum.
Karlkl srarlarmz

tartmaya,

tartmamz da mcadeleye

dnd. Nihayet biz, evet biz, tulumbaclarn bile azna yakmaya

cak olan szlerle ii birbirimize hakaretler etm eye kadar vardrdk.
N eredeyse, yumruklaacaktk. Mehmet, aramza girip bizi ayrd. L
kin, o gnden sonra da br seneye yakn zaman birbirimizin yzne
bakafnadk.
Param da yoktu. Tevfikten istemeye de inadm engel oluyordu.
Nihayet, bir zattan be altn bor aldm, zindann avlusu iinde boh.van kulbesi gibi bir yer vard. Berbat bir yerdi. Oray tamir et
tirip tek bama o odaya ekildim...^

618

YEN OSMANLILAK TARH

AKK'DAN HABER
Ona da (1) Abdlian Efendi araclk etmiti. Bir sre nce,
Bblerden (2) bazlar Rodosa gnderilmiti. Bizim hkmetimiz
byledir; bazen kendi lkesinde ald yersiz ve lzumsuz zaptiye
tedbirlerini bile az grr olmal ki yakn komu lkeler iin de
zaptiyelik grevini yerine getirirdi. Dolaysyle, srf zel bir inan
ca bal bulunan ve hi bir zaman Snn mezhebindeki kimselere
satamalarna imkn olmayan u Bbi mezhebinin kurucularm ve
mensuplarn nce Rodos'a, oradan da Akkya srgn etmiti.
Konu d olarak urasn da belirtmek isteriz ki krk be yl
dr Trkiyede oturmakta ve yaamakta bulunan bu adamlar, mez
hep ve inanlarn una buna kabul ettirmek yolunda imdiye ka
dar tek bir kiiye bile telkin ve teklifte bulunmamlardr. Hi bir
OsmanlI uyruu Bbi olmamtr; nk, Bblik, aslnda bir mez
hep olmaktan ok, siyas bir doktrindir; sadece rana ve ranlI
lara zg bir ihtill rgt karakteri tamaktadr.
te biz, Bb olan bu zatlardan Bahaettin Efendi adnda ve
bugn de hl hayatta olan bir zatn insanl ve iyilikseverlii sa
yesinde Nuri Beye, Hakk Efendi'den nce haber, sonra da yazd
mz mektuba cevap aldk.
Nuri Beyle Hakk Efendi, Akkya ilk vardklar zaman ora
nn mutasarrf Nurinin amcas Abdurrahman Paa imi. Fakat,
bu Paa da bizim Mauk Paa gibi, kalba dklm zulm heykel
lerinden biri olduundan, insanlk bir yana z kardeinin olu olan
bu adam efkate ve korumaya lyk grmemi. Her ikisini de zin
dan gibi bir yere kapatm, ununla bununla grmelerini de ya
saklam.
(1 ) )B u cmle ile bundan nceki cmle, biri biten teki

balayan iki

tefrikann, son v e ilk cmleleridir. Ancak, gerek bundan sonraki ge

limelerden, gerek cmleler arasndaki anlam balantszlndan, ara
daki bir pasajn konmad anlalmaktadr.

(2 ) Bblik, ondokuzuncu yzyl balarnda randa ortaya km din ve

ihtillci bir rgtt. ran D evleti bu rgtle bir

hayli

uram,

Bbler de ah Nasredd.ini ldrmlerdi. Bundan sonra, hkmet

leri, bu tarikat mensuplarnn elebalarn yakalayp idam ettirmi,
bir ksmm yaktrm, ikinci plndakileri de lkelerinden srmt.

619

YEN OSMANLILAR TARH

Bereket versin, Paa ksa bir sre sonra grevinden alnp ba

ka bir yere atanm. Yerine, vaktiyle Ceride-i Havadis gazetesinde
yazarlk yapan, daha sonra Cebeli-Lbnann tekili srasnda tah
rirat mdrl grevini yrten Ahmet Bey mutasarrf olmu.
Bylelikle, Ahmet Beyin ltf ve iyilii sonucu Nuri ile Hakk da
zindandan kp birer eve yerleebilmiler. Nuri, eini de yanma
getirtmi.
Nuri Bey'den aldm ilk mektup pek ksayd, ancak drt bu
uk satr kadard. Yazk ki o mektubu sonradan kaybettim. Onu
saklayamam olduuma, zaman zaman, hl zlrm. nk, k
rk ve zgn bir kalbin deil, tam tersine belki de vn dolu bir
kalbin duygu ve dncelerini birka kelime iinde o kadar gzel,
o kadar canl anlatmt ki, edebiyatta az ve z n en sekin bel
gelerinden birine en gzel rnek tekil edebilirdi. Bununla birlik
te aklmda kaldna gre ilk paragraf yleydi:
Tevfikiim;
Herkesten nce bizi arayp soran sen oldun. Bununla da ne ka>
dar becerikli bir insan olduunu ispat ettin. Hele, Namk Kemal
hakkmdaki mjdene nasl teekkr edeceimi bilemem; geldik ge
leli ondan hi bir haber alamamtk...

Aynen deilse de aa yukar bu yoldayd. Bundan sonra ise

ayda, ya da ik ayda bir mektubunu alyor ye mektup yazyordum.
Artk, Namk Kemal'le de stanbulla da, kapal olmak zere,
haberlememiz devam ediyordu.
rktc B ir Haber

Bir cuma gn, Abdullah Efendi ile Kale ii'nde, yaseminle

riyle nl, zindanc Emir avuun bahesine gitmitik. Sleyman
Bey de bizimle beraberdi. Gya yaseminlerden kameriyenin al
tndaki sedirlere yaslanp gzel kokularla cierlerimizi doldura
cak, dinlenecektik. zellikle tavlann Osmanl denilen oyun
tarznda da epey maharet sahibi olduumuzdan, o husustaki us
talma pek gvenen Sleyman Beyle de yle drtba mamur
bir parti evirecektik. Onun iin, bahe sahibinin hizmetkrn
tavlay getirmesi iin zindana gndermitik.
Biz bekleyeduralm, Kale binbas Ata Efendi, yannda gen
bir subayla baheye geldi. Bizi ne zaman grse tebessm etmey
620

y e n i o s m a n l i l a b t a r ih i

det edinmi bulunan Ata Efendinin gle yz o gn her za

mankinden daha da gle ve aydnlkt. Yanndaki subay:
Dn akam Beyrut'tan gelen vapurla Kbrs'tan geldi.
Tuzla kalesi tabur ktibi Zeki Efendi, diye bizlere tantt za
man gler yzllnn sebebi anlald. nk, bu tantma ve
bu tebessmn altnda Namk Kemal'den bir haber olduu mj
desi gizliydi.
Oturttuk, Zeki Efendiyle konumaya' baladk ve hemen s
rasn getirip Namk Kemal'i bilip bilmediini, grp grmediini
sorduk.
O gayet tabi bir dille unlar anlatt: Tabur hesaplar baha
nesiyle sk sk Magosa'ya gider ve her gidite kendisiyle gr
rm. Beni gnlerce salvermez, yannda alkor. Tavlaya pek me
rakl olduu iin gndzleri kendisiyle yedi sekiz parti tavla oy
nadmz ok olmutur. Ancak, ikiye kar dknln son
zamanlarda pek ileriye gtrdnden son zamanlarda azndan
kan gelmeye balad. Bu durum doktorlar bir hayli dndrd.
Zeki Efendi, bu szleri syledii zaman Ahmet Mithat'n y
zn ylesine kederli bir hava kaplad ki, o anda duyduu zn
ty bundan belirli aklayabilecek hi bir ifade dnlemezdi.
Karmzdaki konumasn bitirdii vakit, Ahmet Mithat da
benim ehremde byle derin bir znt glgesinin dolatn son
radan sylemiti. Haber, hepimizin neesini kard. Hatta, rah
metli Sleyman Bey, o cesur fakat alabildiine duygulu kalpli
adam, gzyalarn tutamayp alamaya balad. Biare Ata Efen
di, Zeki'yi getirdiine getireceine piman olmutu. Fakat, o da ne
yapsmd? Kendine sorulmu, o da gerei olduu gibi anlatmt.
Biraz sonra, Abdullah Efendi ile, kimsenin iitemiyecei e
kilde, aramzda konumaya baladk;
Yaknda Kemal Bey'e mektup yazdnzda unutmayn,
bildirin: su teresi, ya da semizotu salatas yesin. Bu iki sebzenin
boazdan gelen kan kesmekte byk etkisi vardr. Ona, srarla,
bu tavsiyeye uymasn syleyin.
y i ama Namk Kemal'e, "Duyduk ki senin azndan kan
geliyormu. filn gibi szler sylenemez. Byle eylere son dere
ce can sklr.
Fakat, hayat bir me:selede, can sklacak diye, tedbirden
ve tedaviden vazgeilemez.
621

yeni

OSMANLILAR TARH

Haklsnz, yazarm.
O anda, zihnim darmadan olduu iin dnememitim. Bi

raz sonra, daha soukkanllkla dnerek, baz yollar arayp bul

dum. Ertesi gn, yazdm mektupta konuyu yle ustalkla a
tm;
... Burada bitkilerden son derece gzel iki sebze var. Birincisi su teresi denilen gzel ve lezzetli bir yaprak. stanbuldayken
adn iitirdim ama kendisini grmediim iin bilmezdim. Hatta,
Badatl bir airin, byklerden birinin bahesinde pek bol bullunan bu bitkiyi grnce:
Hindibaya galebe etti bu bam teresi
yollu bir msr syledii bylelikle su teresinden sz ederken bah
enin sahibini de teres yaptm belirten bir fkrasm iitmitim. Bizim Rodos'ta da senin teres szne hakl olarak lyk
grdn Mutasarrfn bahesinde bu su teresi gerekten ok bol
bulumnaktadr. Bu su teresinden akamlan bol bol salata yapt
ryoruz. O kadar gzel bir meze ki insan onunla iki ierken ta
dna doyum olmuyor. Hani neredeyse ikiyle sadece bu tereden
yemek istiyor. Onu bulamadmz zamanlar yerini semizotu sa
latasna brakyoruz. Lezzette ve nefasette bu su teresi le semizotundan daha enfes bir sebze ve salata tasavvur edemiyorum.
Mmkn olsa, sana her posta ile bunlardan gnderirdim. Ama,
Zmnederim orada da bunlardan ok miktarda vardr. Aman kar
deim, bir kere dene ve bol bol ye, bak ne kadar seveceksin...

Oysa bunca ballandra ballandra szn ettiim su teresinin

Rodosta yetiip yetimediinden o gn Abdullah Efendi bu ko
nuyu ancaya kadar haberim bile yoktu.
Yirm i gn kadar sonra aldm mektupta Namk Kemal, o
bitki hakknda bilgi veriyordu. Magosa'da dere kenarlarnda o su
teresinden bol bol varm. Benim yazmamdan sonra kendi de ye
meyi denemi ve pek beenmi, mektubumun eline gemesinden
sonra da bol bol onun salatasn yemeye balam. Ancak, senizotunu deneyememi, nk mevsimi gemi bulunuyormu. Bmdan dolay, o kana kadar hep su teresi yiyecekmi.
Namk Kemal, bunlar yazdktan sonra ilve ediyordu: Franszcas kreson olan bu bitki Avrupada da ok kullamhr ama, oradakiler bizimkiler kadar lezzetli deildir.
622

yeni

OSMANLILAR TARH

Bu ii byle ustalkla zmlemi olduum iin, byk mem

nunluk iindeydim. k i ay kadar sonra, stanbula giderken
Rodosa da uram olan Nuri adndaki eski hizmetkrndan, ar
tk azndan kan gelmesinin kesildiini renerek rshat bir nefes
almtk.
Bundan birka hafta sonra, tabur ktibi Zeki Efendi'den ge
len bir mektup da bu mjdeli haberi pekitirmiti. Zeki Efendi,
verdii haberle drt ay nce bizleri zdne ne kadar esef et
mise, imdi verdii bu haberle o denli sevinli olduunu belirti
yordu.
Btn bunlar olup bittikten sonradr ki, ben olam biteni ve
bu su teresi hikyesinin iyzn Namk Kemale aka yazm
tm. Aldm cevapta Zekinin sebep olduu endieye kendinin de
^bizim admza zldn bildiren Namk Kemal, kendisini
dndmz ve bulduumuz bu dosta are iin teekkr edi
yordu. Ancak, Zeki'nin olay bize biraz fazla mbalal iletmi
olduunu, gelen kann burundan olup, bazan byle yolunu dei
tirerek geniz yoluyla aza yneldiini, byle bir hal bulunduu
nu doktorlarn da belirttiini yazyordu.
Aslnda mbalal davranan Zeki Efendi deildi. i Namk
Kemal tevil ediyordu. Byle davrannn da iki sebebi vard; Bir
kere, her eyden nce, bizi endieye drmemek kendisi iin
bata gelen amat. Sonra, yle bir karakteri vard ki hangi ko
nu ve amala olursa olsun kendisine nasihatlar verilmesinden,
tavsiyelerde bulunulmasndan holanmaz, hatta
hiddetlenirdi.
ok iyi bilirim, stanbul'da iken, birok defalar hastaland za
man bunu babasndan saklamt. Alkanlklarna ve kararlatr
d eylerin yrtlmesine bakalarnn karmasn hi bir za
man istemezdi. Hasta olduunu babasna syleyecek olursa, baba
tabiatyle kendisine birtakm tavsiyelerde ve nasihatlarda bulu
nacak, kendi de baba sznden dar kamayacandan, bunlara
uymak zorunda kalacakt. Bundan dolay, en iyisi kendisini ilgi
lendiren konuyu kimseye amamakt ve bu Kemalde tam bir huy
haline gelmiti.
Hasl, ok kuvvetle tahmin ediyordum ki bu azdan kan gel
me olaym nemsiz gstermesi de yine hep bu karakterinin gere
iydi. Onun ruh dnyasn, en az, kendi kadar tanrdm. Yllardan
beri, glge gibi, yanndan ayrlmadm iin, en kapal tarafla623

YEN OSMANLILAR TARH

nm bile ok iyi biliyordum. Zaten Namk Kemal o insand ki

deil benim gibi gerek samimiyetini kazanm birinden bi
razck ahlkna gven duymaya balad kimseden bile herhangi
bir srrm kolay kolay saklamazd.
Valide Paa Rodos'a Geliyor

Yazlar, Rodosa, Sleyman Rahmi Bey admda bir zat gelir ve

birka ay adada kalrd. Bu adam, aslen Antalyah imi, genlik
yllarnda hayatn kazanmak iin kalkp Rodosa g etmi. Bura
da Rodoslu Hseyin Efendi adnda birine akraba olmu, daha
sonralar da, onunla birlikte, gidip skenderiyede yerlemiti.
Hseyin Efendi, kendisine velinimetlik ettii iin, Sleyman
Rahmi Bey orada yal ve ok zengin dul bir hanmla evlenmi,
einin parasyle ticarete balamt.
O sralarda Amerikada i sava baladndan, nl Ameri
kan pamuu ekimi hemen hemen durmu, bunun sonucu olarak
Avrupada bu pamuu ileyen fabrikalar da byk bunalm iine
dmlerdi. Btn bunlarn sonucu olarak, dnya ticaret ve sa
nayii ar tehlikelerle kar karya gelmiti.
te, bu bunalmn ve tehlikenin ortadan kalkmasna Msr
daki pamuk ekiminin geniletiljesi, byk lde, yardmc ol
mutur. Msrm pamuk tarmn geniletmesi zerine, Avrupa do
kuma fabrikalar en azndan yar yarya yeniden canlanmlard.
Hele, baz bilgili ve giriken kimselerin abasyle, Msrn eski
beyaz pamuu yerine. Amerikan tohumuyle ekilen yeni pamuk
umulandan ok daha iyi sonu vermi, bylelikle, adna Ameri
kan bezi dediimiz dokumalar karan fabrikalar, bellerini tamamyle dorultmular, Amerika yerine btn ihtiyalarn M
sr'dan karlamaya balamlard.
Gerekten, ad gibi mbarek olan bereketli Nil nehri, bu hu
susta da kerametim gsterdii iin, Msrda almasn ve isini
bilen pek ok kimse ksa zamanda byk servetler kazanmaya
ynelmilerdi. Sleyman Bey de bu alkan ve iini bilen kim
selerden biri olduundan, zeksnn ve alkanlnn klc hakk
olarak, evrenin tannm zenginleri arasna girmiti.
Ancak, ilk hayata atld ve alnnn teriyle ilk ekmei yedii
Rodosu unutmad gibi, velinimeti olan Hseyia
Efendi'nin
ki artk ok yalanmt istirahatn ve dinlenmesini de n
624

YEN OSMANLILAR TARH

grdnden, her yazn birka ayn gelip burada geirmeyi det

edinmiti. Adann en gzel yerinde, bir bahe iinde, muhteem
bir vills vard.
Sleyman Bey, Rodos'un yazlarn, havasm, suyunu ok v
m olmal ki, ondan duyarak Msrn baz ileri gelen devlet
adamlarjie zenginleri de adada kendilerine birka yazlk yap
trmlard. Bylelikle, yava yava, Msr zenginleri arasnda yaz
aylarn Rodosta geirmek bir det halini almt. Giderek, buna
Hdiv ailesinden baz kimseler de katlmt.
Hdiv ailesinin Rodos'a gelii ada iin hareketli bir olay sa
ylrd. Daha kendileri gelmeden, gelecekleri haberi ortala yay
lrd. Sleyman Rahmi Beyin villsnn evresindeki teki Msr
zenginlerinin konaklar silinip sprlp hazrlanr ve ou za
man bunlar da yetmeyecei iin yaknlardaki baz yerli konaklar
da kiralanrd.
ite, bizim Rodostaki ilk ylmzda da bu durum grlmt.
Halk, bundan son derece memnundu. nk, Hdiv ailesi, Rodos'
ta kald srece, adaya hatr saylr para brakr, yle giderdi.
stanbulda bakkallar ve baz benzeri esnaf takm, nasl ra
mazann yaklat gnlerde dkknlarn her eyin iyisi ve en
gzeli ile doldururlarsa, Rodos esnaf da bu ekilde dkknlarn
en gze grnr die dokunur eylerle doldurmaya balamlar
d. Mesel, biz kei stnden karlm tereyan o gne kadar
grmemiken, o gnlerde okkas otuz kurua Patinostan getiril
mi kei ya satldn haber almtk. Sngerciler de en sekin
ve grlmedik sngerlerini dkknlarnn nne asmlard. n
k, Valide Paa da geliyordu (1) ve bu Valide Paa adada su gibi
para harcard. Her geliinde, tanesi on liraya olan ve hamamda
stne oturulan altm santim byklndeki sngerlerden en
azndan yirmi tane alrd. Tanesi bir iki liralk sngerlerden ise
yzlercesinin bir anda satld sylenmekteydi.
Esnafn, bakkaln, akkalm ve eitli ticaret mensuplarnn
bu sevinleri neyse neydi ama. Hdiv ailesinin ve zellikle Valide
Paamn gelecei haberi zaptiye erlerinden mutasarnfa kadar
( 1 ) Mtsr H divi smail Paam n annesine o dnemde verilen ad. B u ka
dn, yzyln ikinci yarsnda, stanbulun da pek renkli bir simas
olarak tarihe gemitir. . K.

625

f/40

YENt OSMANLILAR TARH

btn devlet memurlanm da heyecana ve sevince bomutu. On

lar da misafirleri byk bir sabrszlkla bekliyorlard. Sonra an
lamtk: Meer Valide Paa, derecelerine gre, herkese ihsanlar
da bulunurmu. Bu ihsanlardan zindandaki hkmlleri bile
mahrum brakmazm.
Nihayet gn dolmu, zaman gelmiti. Bir gn, top sesleri duy
duk; meer, Msr hanedan ailesinin o zaman dnyaca nl Mahrusa adl yat limana girmekte ve girerken de kaleyi selmlamak
taym. Ahmet Mithatla ben de manzaray seyretmek iin terasa
frladk.
Hkmet konann karsndaki rhtma bir blk zaptiye
eri dizilmiti. htiyar mutasarrf Mauk Paa, sanki bir idare
miri deil de bir konan harem khyas imi gibi byk bir
sayg ile ellerini gsnde aprazlam, ba nne eik halde.
Valide Paa'nn sandalnn rhtma yanamasn bekliyordu. Eli
mizdeki drbnle bu manzaray ibret ve aknlk iinde seyre
diyorduk.
Nihayet sandal, krmz uhadan hallar serilmi, rhtma ya
nat. Onun deta yal bir klesini andran Mutasarrf Paa, yer
lere kapanrcasma bir zilletle kendisini selmladktan sonra, elle
rinden tutup iskeleye kard. imdi, Valide Paa arabasna gider
ken kendi de, bir adm geriden, yine elleri gsnde onu takip
ediyordu.
Bu garip zillet rneinin, bir kilometre kadar uzak bir mesa
feden bile seyri beni ylesine fkelendirmiti ki elime verecek
olsalard o seksenlik herifi o anda hemen orackta bir kpek
boar gibi boardm.
Bir hdivin annesine bu denli yaltaklk gsteren adam, aca
ba bizzat, OsmanlI padiahnn annesi gelecek olsa nasl davra
nacakt? Yatp yerlerde mi srnecekti? Hi sanmam. Belki onusadece uzaklardan seyredecekti; nk bu kadn kendisine bahi
veriyordu.
renmitik; Valide Paa'ya kar gsterdii bu aalk tu
tumu Mutasarrf iin pek kazanl bir i imi. Kadncaz her yl
ona be yz Msr altm ile toplarla al ve ayrca karsna da bir
ka yz liralk mcevher hediye edermi. u halde, bu aziz var
lkl misafir, Mutasarrf Paaya yllk maann dengi bir ltuf ve
ihsanda bulunuyor demekti. Hatta, bu Mutasarrf Paa, kansm.;
626

YEN OSMANLILAR TARtHl

bile iki sene nce Valide Paadan ald yedi yz elli altn saye
sinde satn alm bulunuyordu. Hasl, kar koca birlikte Msr
hdivinin annesinin parayla s:;tn alnm kleleriydi.
Kale binbas Ata Efendi ise, Mutasarrf Paa gibi, parayla
satn alnacak adamlardan deildi. Bundan dolay, Mauk Paanm, karlayc asker gndermesi iin kendisine verdii emirleri;

OsmanlI padiahnn askerleri, bizzat Osmanl padiah

veya onun hanedanndan baka kimseyi karlayamaz. Msr hdivi
bir validir; dolaysyle devletin yiiksek rtbeli bir grevlisinden
baka bir ey deildir. O halde, onun annesi geliyor diye, ben bu
askerleri sayg karlamasna karamam. Bu hususta bana de
il Mutasarrf Paa Tophane Miri bile emir verecek olsa onu
bile geri eviririm, diyerek Mutasarrfn yazl emrini, onu geti
ren adamla geri yollamt. Bundan dolay, asker eref ve onu
runu koruyan bu mert ve yiit subaya Deli Ata diyorlard.
Bizim zindann teras. Hdiv ailesinin yerletii konaklan ve
baheleri olduu gibi gryordu. Zaten, bahe ile buradaki kk
lerden biri ki Msrl Abdullah Efendi'nin evi diye mehurdu
akamlar oturup sohbet ettiimiz setin hendeine bitiikti. Ora
dan Hdivin hizmetkrlar ve cariyeleri seyrediliyordu. Hatta, mu
hafzlarmz olan erlerden bir ksm da mangallardan o gzel ka
dn ve kzlan seyrederek kendilerinden gemekte idiler.
Temen Ahmet Efendi, erlerin byle gizli kapakl Msrl ca
riyeleri seyretmelerine gz yumuyor, fakat aka surlara dizilip
bakmalanna izin vermiyordu. Bundan tr, karakol nbetile
rinden bakasnn mazgallara yaklamasn yasaklamt.
Bu emir, her akam, ayak divan denilen nbet deitirme
treninde tekrarlanyordu. Eski nbeti er, yerine gelen yenisine,
ald bu emri nemle hatrlatyordu. Ne var ki gndzn her
saatinde cariyeler bahede yle dilber dilber geziniyorlard ki, ay
lar yllardr kadn yz grmemi askerleri oralardan uzak tuta
bilmek gerekten zor bir i haline geliyordu.
Valide Paa'nm Rodos'a geliinden gn sonrayd.
oturuyordum. Bizim ilerimi.e bakan zaptiye erlerinden
di, tabur aas Mustafa Aanm beni grmek istediini
Buyursun!.. dedim.
Bir iki aydan beri evremizde hi gzkmeyen tabur
627

Odamda
biri gel
bildirdi.
aasnm

YEN OSMANLUAR TABHt

byle beklenmedik ziyaretini pek hayra yormamtm. imden;

Mutlaka nemli bir ey olmal, diye geiriyordum.
Mustafa Aa geldi, biraz ho be ettikten sonra;
oktandr grnmediniz, nerelerdesiniz, neyle meguls
nz, bizi unuttunuz!.. gibi szlerle kendisine takldm. O bir ey
ler sylemek istiyor, fakat birden giremiyordu. Benim de muzip
liim tuttuu iin devam ediyordum;
Neyse, Mutasarrf Paa yal kuyruuna kavutu. Drt el
ile sarlsn. sene evvel Valide Paadan sebeplendii parayla
bir odalk (1) alm, belki bu sefer de bir sofalk (2) almaya mu
vaffak olur. Bana sorarsanz. Paann bu ilerlemi yanda, para
hrsyla gsterdii bu zillet insana ar geliyor. Geri "Nemize l
zm, bu kendi ahsna ait bir tutumdur," diyebilirsiniz. Ama hi
de yle deil. Mauk Paa, herhangi bir adam olsa bu doru ola
bilir; istedii kadar zillet gstersin. Fakat, bugne bugn zerin
de resm bir sfat tayor, koca bir adann mutasarrf olarak
devleti temsil ediyor. O halde, onun gsterdii zilletten devlet de
haksz yere hissesini alyor. Binba Ata Efendinin yerinde
olsaydm. Mutasarrf Paann yapt u irkin hareketleri birer
birer serasker paaya yazar ve maskaralklarn ortaya koyardm.
Bu kurnaz Giritli sakin ve sessiz szlerimi dinliyor; tavr ve
hareketleriyle de dediklerimi onaylyor gzkyordu. Bu srada
kendisine smarladm kahve geldi ve konumamz kesilmi ol
du. Nihayet, tekrar sze balayp sordum:
H er neyse... Ziyaretinizin sebebini sylemediniz?
Ha, evet efendim. Syleyeceim uydu; Zindan bekleyen
bln subaym ziyarete gelmitim. Erler, baruthane burcundan
mtemadiyen gzetleyerek Hdiv ailesinin bahede gezinen cariyelerini rahatsz ediyorlarm. Valide Paa hazretlerinin baaas,
durumu Mutasarrf Paaya ikyet etmi. Paa da bana bildirdi
inden ben de geldim, nbeti erlerinden baka kimsenin oralara
kmamasn tenbih ettim.
Mustafa Aa; anladma gre bu tenbih biraz da bizim
iin olmal. yle deil mi?
(1 ) B ir eit nikhsz e. Eskiden i u v e baka adlarla birok kar alt~
nrd. .K .
(2 ) Yazar odahk:>a karthk aka yollu sofalki da dyor. .K .

628

yeni

OSMANLILAR TARH

Efendim, sizler gndzleri oralara kmyorsunuz ki...

Erler ise her saat oradalarm ve aynlmyorlarm.
H i de yle deil. Hdivin annesi buraya geldi geleli ben
de detimi deitirdim. Onlar seyrederek vakit geiriyorum. Bu
bahede gezenler sanki insan deil, peri kzlar kfirler. Adam
yle bir kendilerine ekiyorlar ki sormayn. Seyirlerine doyulmu
yor vesselm. Sabahtan le yemeine kadar terastan ayrlma
dm oluyor. Ne kadar da iveli cilveli eyler!.. Hele o pembeli
mavili, brmckten elbiseleriyle bahede birbirlerini kovalama
lar, kar topu oynar gibi, limonlarla karlkl savaa tutumalar
insan kendinden geiriyor dorusu. Kendimi deta binbir gece
masallarndaki Ali Baba'nm maarasnda sanyorum. Balk oltas
olduu gibi, bir de insan oltas olsa da unlardan gnde hi ol
mazsa bir tanesini zokaya litiriversek...
aka maka ama Mustafa Aa, bu kadar takn gen kz bir
baheye salverip de u zavall bekrlktan canlar km erleri
kudurtmak doru mu? Sayn Valide Paa'nz ltfetse de bu g
zel cariyelerden be on tanesini bu askerlere armaan etse pek
byk sevaba girmi olurdu. Ablalar da bu yzden biraz rahat
ederlerdi (1)...
Benim byle ii alaya sarakaya bomam, kinayeler ve aa
latmalarla dolu birok gevezeliklerde bulunmam, tabiatiyle, soh
betin rengini deitirip tadn kard. Mustafa Aa da bunun
zerine daha fazla oturmayp, kalkt gitti.
Baruthane burcu, terastan sekiz on basamak bir merdivenle
nilen ve yaklak olarak yirmier metre eni ve boyu bulunan bir
yerdi. zerinde birok badem ve Rodosta adna nakka denilen
al aalar vard. Bu aalar oraya tatl glgeler salarlard. Baz
sabahlar, biz de, o burta oturup evreyi ve denizi seyrederdik.
Hele, leden sonra kan bir meltem rzgn vard ki, gerekten
tatlyd. O rzgrla da serinlerdik.
Vaktiyle, burta barut yapmak iin zel dibekler varm. Ye(1 ) Kaleye Kbrstan gelen topu erlerinden her on besi,

beraberinde

bir de kz getirirlerdi. Bunlar bir evde yerletirir, taynlarm verir

lerdi. B u kzlar, erlerin amarlarn ykar, ou zaman da yemek
lerini onlarla birlikte yerlerdi. Bunlara A bla^ ad verilmiti. A bla
lar, erlerin bir eit ortak metresleriydi. (Yazarn notu),

629

YENt OSMANLILAR TARH

ni asker dzen ktktan sonra, kalelerden eski kumbarac (bir

eit lmc, bombac) takm kaldrlp modern topular kon
mas zerine dibekler de yerlerinden alnm. Fakat, yllarca di
beklerin dibinde biriken barut tozlar aradan uzun zaman ge
tikten sonra bir gn birdenbire ate alm ve burcun zerin
deki atyla birlikte iindeki erleri de havaya uurmu.
Oraya her gidiimizde bu elemli any anar, zlrdk.
Neyse, taburaas gider gitmez temen Ahmet Efendi, glerek
yanma geldi. Bir eyler sylemek istiyordu.
Niin glyorsunuz? diye sorduum zaman anlatt:
Taburaas, nbet bekleyen erlerden bakasnn terasa
ve burca kmamalarm tenbih etmeye gelmi.
Peki, siz ne dediniz?
N e diyeceim. "Klaya gidip dorudan doruya binba
ya syleyin, biz stmzden baka kimseden emir almayz, ce
vabn verdim.
Aradan yarm saat geti. Koca binba Ata Efendi, burnunun
kanatlarn oynata oynata bizim daireden yukan kyordu. Bu
onun garip bir huyuydu. fkelendii zaman yznn btn ada
leleri tuhaf tuhaf dalgalanr, burnunun kanatlan belirli bir halde
kmldard.
Ben kendisini, glerek, daha merdiven bandan karladm:
Hiddetinizin sebebini syleyeyim mi? dedim. Valide Pa
a hazretlerinden bir emir aldnz ve bu emri elifi elifine uygula
mak zere buraya geldiniz. imdi, askeri toplayacak ve kendile
rine nemli bu konu zerinde tenbih geeceksiniz.
Evet, yle. Ama, imdi askeri toplayp verdireceim tenbihi ve emri reneceksiniz, dedi. Sonra ardndan gelen temen
Ahmet Efendi'ye dnd; Akam divannda askere syle: imdi
ye kadar terasta nasl rahata dinlenip eleniyorlardysa, bu ak
amdan itibaren yine eskisi gibi yle yapmakta serbesttirler. Gn
dzn scak saatlerinde Baruthane burcuna ksmlar; sazlaryle
szlerine keyflerine baksmlar!.. emrini verdi.
Temen: Ba stne efendim, deyip kt.
Binbann bu tutumu karsnda ok duygulanmtm:
Askerler size Babamz demekte meer ne kadar hakly
mlar, dedim, Gerekten onlara babalk ediyorsunuz. Sizin ye
rinizde olsam bu kadarla yetinmem; Valide Paa'ya harem khya
630

YENt OSMANLILAR TARH

l eden Mutasarrfa gider; "Osmanl askerlerinin her eylerin

den olduu gibi salk durumlarndan da ben sorumluyum. Onla
r bu scak havalarda, aiftelere bakyorsunuz, diye hapis mi ede
ceim? Kendilerine baklmasn istemiyorlarsa gemilerinde kal
snlar, ya da baheye karmasnlar, derim.
Gerekten de binba Ata Efendi fkesini baka trl yene
meyecekti: y i sylediniz yahu!. diyerek kalkt, doru Mutasar
rfa gitti.
Baaaun Gelii

Akam zeri, her zaman olduu gibi, burcun kntsnda

oturmu, yeyip ierek vakit geiriyorduk. Yanmda, Hseyin Ce
mal Efendi ile kendi o gece evci olduu iin temen Ahmet
Efendinin yerine gelmi bulunan Armutu temen bulunuyordu.
Bir ara, nbeti erlerden biri yanndaki arkadan Temene
gndererek, merdivenden yukar bir haremaasnm kmakta ol
duunu, nbetinin Yasak diyerek gsne sng dayamasna
ramen kmak istediini, ancak, srar zerine, durduunu bil
dirdi. Bizler ise o dakikalarda, gndzki olay anlatarak gl
yorduk. Dorusunu da syleyeyim: Bir yandan bahede, sanki
birer perilermi de, yrrken uuyorlarm gibi grnen gzel
cariyelere uzaktan kadeh kaldryor, hafif tertip szler atyorduk.
Buna karlk akamn tenha sessizlii iinde aalardan,
baheden kopan billur kahkahalarn kulaklarmza yansmasyle
avunuyorduk. Hasl, yle bir yerde ve yle bir ortamda idik ki
gurbet havasnn aclarn bu kadarck b ir avuntu ile olsun hafif
letmekten ok mutluyduk. Felein bu ltfu dertlerimizi az ok
unutturmutu, ya da bize yle geliyordu.
Hal byle iken, erin gelip verdii haber neemizi karmt.
Temen sordu: u anda nbeti kimdir?
Kara Yeen..
Git syle, yukar kmak isteyeni kolundan tutup zindan
kapsndan dar atsn.
Er selm vererek ayrld. Ben: Adam sen de; unu buraya
getirtseydiniz de elenseydik, dedimse de. Armutu oral olmad,
atk kala:
Bu dakikada buraya dardan kimse alnamaz, cevabn
verdi.
631

YENt OSMANLILAB TARH

Peki, ite bu dakikada burada Hseyin Cemal Efendi bu

lunuyor ya; onu neden kolundan tutup atmyorsunuz?
Biz, size gelecek misafirler iin stlerimizden emir aldk.
Onlar buraya deil, size geliyorlar.
Bunun zerine, biz de artk srar etmedik. Haremaasnn zi
yaretinin sebebini renemediimiz iin cammz skld ama, bi
raz sonra tekrar sohbetimize koyulduk.
Be dakika kadar sonra, zindan memuru Emin avuun bize
doru geldiini grdk. Hepimiz birlikte; te bunda bir haber
var, dedik.
Emin avu, o tarihte elliyi gekin yatayd. Aslen Harputlu
olan bu adam, askerlik greviyle Rodosa dm, tezkere aldk
tan sonra da artk memleketine dnmeyerek zaptiye mesleine
girmi ve askerlikteki tecrbesinden dolay avulua kadar yk
selmiti. Yerli ve orta halli bir kadnla evlendikten sonra, artk
tamamen Rodoslu olmu kmt. Arbal, babaca tavrlar ile
gerek zaptiye erleri, gerek mahpuslar zerinde byk etkisi var
d. Lzumsuz yere iddet gstermez, fakat iddet gerektii yer
lerde de hi bir ekilde yufka yreklilie ynelmezdi. ok gl bir
asker disiplinden gemi ve bunu iliklerine kadar sindirmi ol
duu iin tzk ve kurallara son derece balyd.
Byk kap ile i kap arasndaki zel odasnda otururdu.
Zindan devaml gz altnda bulundururdu. le yemeine bir sa
at iin evine gider, dnnde mutlaka sprge pne geirilmi
bir demet yasemin iei getirip, bize sunard.
Nargile tiryakisiydi. Arada srada, ben de onun odasna gider,
birlikte nargile ierdik. Bunu frsat bilerek, be on gnde bir ke
re, ardan biraz tmbeki alp ona getirirdim. Niyetim onu bir
likte tketmekti. Fakat, o bu tmbekiyi mutlaka btn ile bana
saklar ve ben, ilk gtrdm tkenmi gibi bir kincisini alp
gtrdmde:

Beyefendi, dolap tmbeki ile dolup taacak. u anda bu

rada sekiz on paket var, baknz!.. diyerek dolabn kapam ap
ierdeki birka paketi gsterirdi.
Nihavet bir gn dedim ki:
Emin avu, namuslu ve kanaatkar bir adamsn. Kimse
den hi bir ekilde bir ey kabul etmezsin; bunu biliyorum. Bu
halini cidden ok takdir ediyorum. Odana geldiim zaman kahve
632

YEN OSMANLILAR TARH

piiriyorsun, kendi tmbekinden nargile dolduruyorsun. Demek

ki, zengin yrekli, misafire ikramdan holanan gerek bir Osmanlstn (1). Ben de zaten senin yle bir kimse olduunu bildiim
iin, odana gelmekten holanyorum. Gel, seninle yle bir anla
ma yapalm; Ara sra gelip senin yannda bir ba tmbeki ieyim,
sen de benim haftada bir getirdiim tmbekiyi, am sakz oban
armaan diye kabul et. Bunu yapmazsan, hem beni krm olur
sun, hem de bir daha beni odanda gremezsin.
Bu konumam zerine Emin avu hi tereddt etmedi;
Nasl emredersen yle olsun, beyim, dedi. Bu merd fa
kirin tiryakilik ihtiyalanndan birini bylece karladm iin
ok memnundum.
Evet, ite Emin avuun geldiini grnce sorduk:
Hayrola, ne haber avu?
O gld;
Pek ho bir haber deil.
N e gibi, nasl bakalm?
Elinde fil derisinden bir krba, masallardaki gibi bir
duda yerde bir duda gkte bir Arap zebell hadmaas de
min kapdan ieri girdi. Ya veled!. diye bir bard. Bursal
Emin; Ne istiyorsun Aa! dedi. O Burada srgnler varm,
nerede oturuyorlar? diye sordu. Emin, yerinizi gsterip: "urada
oturuyorlar, deyince herif merdivenlere yneldi. Bursal, ardn
dan: "Beyler imdi orada bulunmazlar, zindann stnden denizi
seyrederler. sterseniz yarn sabah buyrun," dedi. Hadmaas:
"Yok, ben imdi o..." Affedersiniz azndan kan szleri syle
yemeyeceim.
Rica ederiz, sen elisin eliye zeval olmaz; herif ne de
diyse syle!
Peki, efendim. H huzurunuzdan "Ben o kpekleri bu
krbala gebertmek istiyorum, dedi. Bursal bu szleri iitince
(1 ) osmanh kelimesi U r zamanlar terbiyeli,

dost v e misafir gzetir,

efendi ve olgun insan anlamna kullamhrdt. Yazar burada o anlam

kullamyor. . K.

633

YEN CMANLILAR TAIUH

glmseyerek yzme bakt. Ben de gz krpp alay etmesini ia

ret ettim (1).
Hadmaas odamda oldumnu grmemiti. Bam evirip be
ni grdyse de yine Bursalya dnd: Yolu gster bana!. dedi.
te yol; u setleri kar, saa dnersiniz. Geni bir mey
dan grnr. Ta sonundaki bir kede de beyleri grrsnz. L
kin hi zahmet edip de yukar kmayn. Karda grdnz u
nbeti sizi ileriye brakmaz. Arap dayatyor, Bana yasak olmaz,
diyor, merdivenleri kyordu. Kara Yeenin, size gidiyor diye,
serbest brakmasndan korktuum iin, elimle Arabn arkasndan
sakn brakma gibilerden iaret ettim. Bundan sonra ne olup
bittiini siz de iittiniz. itmediiniz bir ey varsa o da; "Yarn
sabah gelir, onlarn haddini bildiririm" demesi ve Bursal Emin'in
de herif zindan kapsndan karken:
Bursaun kestanesi,
Okka eker be tanesi...
trksn bara ara ardndan alayl bir ekilde okumasdr.
imdi beyim; Arap, yarn sabah, erkenden gelecek. Taburaasna
mlumat vereyim mi? Ne emrederseniz onu yapaym.
Hayr, Emin avu, imdiki halde ortada bir olay gemi
deil ki haber veresin. Arap, sznde durup da yarn tekrar gele
cek olursa sen yine ii Bursal Emine havale et; Arapla konu
sun. Vakit erkense, "Beyler bu saat daha uykudalar desin. Uyku
zaman deUse, "Adnz, kim olduunuzu, ne iin geldiinizi, ne
istediinizi syleyin de gidip kendilerine bildireyim, kabul eder
lerse yanlarna karsnz, etmezlerse dnp gidersiniz" diye ilve
etsin. Arap, srar edecek olursa, "Bize emir byledir. Gidiniz Mu
tasarrf Paaya ya da kale binbasna syleyiniz, yannza bir zap
tiye katp sizi gndersin. O zaman i deiir, biz karmayz. Ama,
unutmayn ki bizzat Mutasarrfn kendi gelse de beyler grmek
istemezlerse o bile geldii gibi dner. Bunun rneini pek ok
grdk, Aa Hazretleri!.. diye herifle elensin.
Emin avu: Ba stne, deyip gitti.
Hadmaas hazretleri, bizi gerekten gzne kestirmi olma
l ki, ertesi gn sabahn erken saatinde, bizler daha uykudayken
( 1 ) Bursal E m in
ok nkteci,
(Yazarn n o tu ).

kurnaz v e alayc bir zaptiye eri idi.

634

YEN OSMANLILAR TARH

yine gelmi. Anlalan, bize hrmetli bir sabah kahvalts vere-^

ekmi. Tabi deil mi ya?. Bu erkeklik glgesi veya bozuntusu,
Msr'da terbiye grm bir zavall. Fellahlara mellahlara her fr
satta krba ziyafeti ekmeye alm. Bizi de durum ve grev
gerei kamsnn nimetlerinden istifade ettirmeye lyk bul
mu. O tarihte Firavunun tahtnda oturan smail Paamn gnde
birka mahpusu, timsahlarn itahla alm azlarn ve dile
rini grmek iin, Nil nehrine attrdn iitir duyardk.
Evet, herif gelmi ve Emin avuun tenbihi zerine, kars
na BursalI Emin km. Aralarnda yle bir konus:na gemi:
Buy'run, Aa hazretleri!.
H erif betelenmi; Onlar nerede?
Onlar dediiniz kim?
Kim olacak? te o kpekler..
Burada kpek falan yok, ne demek istediinizi anlayama
dm.
O srgn apknlar. (1)
Aznz toplayn. Aa efendi; onlara byle sylemek kim
senin haddi deildir.
Bana haddimi sen mi reteceksin? Sana sylyorum,
sorduumun cevabn ver, terbiyesiz!. .
O zamana kadar Arapla alay etmekle yetinen Bursal Emin,
bu son sz zerine fkelenmi;
Hey Aa! Kendine gel.' Buras Msr deil. Terbiyesiz en
sin! k bakalm dar! Hemen.
Arabm gsne dayayp dar doru itmi. Arap, hiddetin
den kudurur gibi olmu. Krbacn kaldrm, tam indirecei s
rada Kbrsh erlerden biri arkasna geip kollarn kavrayvermi.
O srada, henz giyinmi, klasna gitmek iin merdivenden
inmekte olan temen Armutu tam olayn zerine varm. Olan
biteni renince Araba dnm:
Bana bak, Hac Aa, demi, beyefendilerle grmek
istiyorsan, her eyden nce kendilerine kim olduunu bildirecek
sin. Ancak seninle grmeyi kabul ederlerse, yanlarna gidersin.
( 1 ) apkn kelimesi, aa yukar yarm yzyl ncesine kadar, dilimizde
hakaret anlamna kullanlan bir szd. Sonradan anlam epey dei
mitir. .K .

635

YEN OSMANULAR TAKIHI

Byle zorbalkla ieri girmek istersen grecein muamelenin en

hafifi bu olacaktr. Onun iin kafa tutmay brak da kendine gel.
Arabn bir kere nevri dnd iin Temene de betelenmeye
kalkm. Temen Armutu, soukkanlln korumaya alarak:
Dinle Aa; imdi buradan gidersen pek l etmi olursun.
Edepsizlik edecek olursan, yanna tfekli bir er katp doru k
laya gnderirim, sonunun ne olacan da Allah bilir. Burann
miri benim. Haydi toparlan bakalm, demi.
Yapacak bir eyin kalmadn gren Arap kuyruunu ikinci
defa ksp yzgeri etmi.
Armutu, asker dzene uymakta son derece disiplinli, hele
kendi grevi erevesine ilgili konularda pek titizdi. Bu olay da
stne bildirmek ihtiyacn duyarak doru binba Ata Efendiye
gitmi, gerek akamki gerek sabahki ziyaretleri ona anlatmt.
Ata Efendi, o giin yanmza gelip bizimle grt. O da fke
liydi. i resmiyete dkmek niyetindeydi. Onun iin fikrimizi sor
du. Olayn bir mesele eklini almasn, tabi, lzumsuz grdk.
Bize kalrsa bunu burada brakn. H erif yapt terbiye
sizlikten dolay zaten aznn payn alm. Eer, Mutasarrfa gi
dip ikyette bulunur ve Mutasarrf da Arabn keyfini yerine
getirmek iin sizden durumu soracak olursa o zaman lyk ol
duu surette cevap verirsiniz, dedik.
te yandan Emin avu, olaydan sonra taburaasna gidip
bilgi vermi. Taburaas: Beylerin haberi var m? diye sormu.
Hayr, efendim, onlar uykudayd; bir eyden haberi yoktur, ce
vabn alnca; Aman isabet, duymasnlar. Bizim Bursal biraz
boboazdr. Sakn halt edip de onlara ulatrmasn, bunu kendi
sine tembih et. Ben Mutasarrf Paaya olan biteni sylerim, o da
Araba, beylerin kim olduklarn anlatr, demi.
Bunun zerine biz de bir ey duymam gibi davrandk. On
lar da bize herhangi bir ey anlatmadlar.
Berkemal Hanm

Bir iki gn sonra, bir sabah, erkenden kalkm, kahvemi ii

yordum. Darda bir eyler duydum. Bizim zaptiye Mehmet'le
Emin avu konuuyorlard.
Yine ne var Emin avu? diye seslendim.
Emin avu cevap verdi: Hayrlar, beyim; son derece ter
636

YEN OSMANLILAR TARHt

biyeli bir haremaas geldi. Size bir hanmefendiden selm getir

mi. Onu iletmek iin yanmza girmek zere sizlerden izin rica
ediyor.,
Msrllar arasnda bana selm gnderecek hi bir hanmefen
di tanmyordum. Vardysa bile ben hatrlamyordum. Bundan do
lay, gerekten meraklandm.
Pekl gelsin, grelim!. dedim.
ki dakika sonra, uzunca boylu, narin yapl bir Habeli, ga
yet terbiyeli bir tavrla temenna ederek ieri girdi. Ben de ayaa
kalktm, kendisine sayg gsterdim. Buyrunuz!.
diyerek bir
sandalye gsterdim.
Rengi kuzgun denecek kadar esmer olan Habe aann y
znde, gven verici bir nezaket, zellikle kvrk kirpiklerinin eh
resine brakt glgeden dolay srme ekilmi gibi bir tatllk
vard. Hali tavr insanda sayg ve gven uyandryordu. Kurun
bir kostm giyinmiti ve dorusu pek de yaktrmt.
Benim stmde ise krmz bir robdambr vard, bam
akt. nce, bu sabah klmdan dolay, kendisinden zr dUedim. Sonra, merakla hemen sormaktan kendimi alamadm:
Msrla hi bir ilikim olmadna gre, beni selm ile
taltif etmek isteyen hanmn kim olduunu bilemiyorum. Bu ha
nmefendinin kim olduunu ltfen syler misiniz? Belki de yan
l yere gnderilmi olabilirsiniz.
Vallahi efendim, bendenizi gnderen hanmefendi sizi o
kadar iyi tarif etti ki, daha ieri girdiim anda yanl yere gelme
diimi anladm. Selm gnderen hanm, Nafia hanmefendiyle da
mat Mahmut Nedim Paa'nm anneleri Berkemal hanmefendi'dir.
Bu szleri duyunca ylesine memnun oldum, ylesine duygu
landm ki, sevincimden elimde olmayarak gzlerimden birka
damla ya dkld (1).
Yaa!. Onlar buradalar, yle mi? Acaba kendilerini gre
bilir miyim?
Kendileri de sizden ayr ricada bulunuyorlar, "Acaba
yanlarna gitsem beni kabul ederler mi? Git bunu anla da gel.
( 1 ) Rahmetli Fuat Paan m torunlar Hikm et v e Reat beyeferdilerin de
bykannesidir. (Yazarn n o tu ).

637

YEN OSMANLILAB TARH

Kendisini Mahmutum kadar sevdiimi o da bilir. Benim tarafmd ^ gzlerinden p, dediler, efendim.
Hayr Aa hazretleri; onlarm beni byle bir yerde grme
lerini istemem. nk, bundan ok byk znt duyacaklarn
biliyorum. Ltfen, kendilerine syleyin. Mbarek ellerini pmek
ve kendi z annemi grm gibi gzlerimi nurlandrmak iin, be
ni kendi bulunduklar yerde kabul ederlerse koa koa gelirim.
Yalnz uras da var ki, burada her istediimizi her zaman yapa
bilecek durumda deiliz. Grebilmemiz iin Mutasarrf Paann
iznini alsnlar. Gnderilecek bir memurla birlikte gelirim. nk,
biz kaleden tek bamza kamayz.
Aa, benim bu konumamdan znt duydu. Vedalaarak
kt gitti,
Berkemal lammefendi, zamann kadnlarnn pek ok mezi
yetlerini nefsinde toplam, kltr ve dnce bakmndan da ger
ekten stn ve sekin bir kimseydi. Bu aile ile olan yaknl
mz, akrabalk derecesinden bile fazla saylrd.
Beni daha kk yamdan itibaren tanm ve sevmiti. San
ki ikinci bir annem olmutu. Snnetimiz bile, olu rahmetli Mah
mut Nedim Paa ile birlikte yaplmt. Hasl, dnyaya geldiim
gnden beri annem kadar dorusunu sylemek gerekirse bazr
meziyetleri ynnden annemden bile ok sevdiim bu byk
kadmm, orada olduumu iitir iitmez beni grmek istemesi, yle
bir zamanmda dnyalar deer bir nimet nitelii tayordu.
Aa gider gitmez hemen tra oldum. Elbiselerimi giyerek ge
lecek haberi beklemeye baladm. Biliyordum ki. Mutasarrf Pa
aya gnderilecek byle bir haber, onun tarafndan bir emir gibi
karlanacakt. Nitekim tahminim doru kt. Aradan bir saat
bile gemeden, Taburaas Mustafa Aa ile birlikte, o kibar tavrl
adam tekrar geldi:
Buyrunuz, gidiyoruz efendim, dedi.
Ben, ne olur ne olmaz diye sordum;
Binba Ata Efendi'yi grp kendisine durumu bildirdi
niz mi?
Mustafa Aa cevap verdi; Hayr, Binbay grmeye ne l
zum var? Bendenizi bizzat Mutasarrf Paa gnderdi.
Ben Mutasarrf Paann sz ve izniyle dar kmam.
Bizim muhafzmz kalenin binbasdr. Mutlaka onun da izni
638

YEN OSMANLILAR TAMHI

alnmahdr. Eer, o izin verirse yanma kataca bir subayla bir

likte karm, baka trl yapamam. Mutasarrfm bize hkm
.gemez!..
Bunlar sylediim zaman bizim temen Ahmet Efendi de
oradayd. Zaten, daha nce kendisine, Eer Ata Efendiye bilgi
vermemilerse ben byle byle syleyeceim. Siz de hemen gider,
sylediklerimi ona anlatrsnz, demitim. Bundan dolay, daha
ben konumam bitirmeden, temen Ahmet Efendi kla tarafna
ynelmiti.
Binba Ata Efendi, benim tarafmdan yaplan ve askerlik
otorite ve erefini ycelten bu tr davranlardan ok memnun
oluyordu. Daha nce de buna benzer tutum ve konumalarm ol
mutu. Bundan dolay, bize olan sevgi ve saygs gittike artyor<iu. Tabiatyle, bunun bize ok faydas dokunuyordu. Bylelikle,
Mutasarrf Mauk Paa tarafndan bize yneltilebilecek entrika
lardan korunmu oluyorduk.
Taburaas Mustafa Aann, haremaasnm da bulunduu
hir yerde, Mutasarrfn bize hkm gemez sznden enikonu
bozulduunu anlamtm. Adamcaz, zaten doru drst iki ke
limeyi bir araya getiremezdi. imdi ise ne diyeceini bilemiyerek
kem km edip duruyordu.
Ben devam ettim: Haydi, ne duruyorsunuz? Klaya gidip
Binbadan gerekli izni alnz. Ben sizi burada beklerim. Aa haz
retleri de ltfen beraber gitsinler ki Ata Efendi'ye iyice gven gel
sin.
Bu ikinci cmleyi mahsus. Mutasarrfn burnunu krmak iin
sylemitim.
Haremaas ile birlikte klaya giden Taburaas, Binbamm
odasna girdii zaman, ona dnp; Siz syleyin, demi.
Aa da. Ata Efendi'ye Tevfik Beyi manev evld olarak ok
seven bir hanmefendi grmek arzusundadr. Ltfedip izin verir
seniz kendisini gtrmek istiyorum, demi. Binba, onlara, bu
konuda daha nceden benimle grp grmediklerini sormu.
Aa, grtn, ancak Binbann izni olmadan gidemiyeceimi
bildirdiimi sylemi. Bunun zerine binba Ata Efendi, temen
Armutu'yu arm: Mustafa, irfan Paa kkndeki misafir
lerden Msrl bir hanmefendi, Tevfik Beyle grmek istiyor
mu. Bunun iin Aa hazretlerini gndermiler. Haydi git^ Tevfik
639

YENt OSMANLILAR TARtHt

Bey'e haber ver, gitmek arzu ediyorsa al da gtr, demi.

Armutu zindana gelerek bana, Ata Efendi'nin dediklerini
anlatt. Ben de kendisine olan bitenin benim onaymla olduunu
syledim:

Haydi, sizinle Erikapdan kalm, bylece taburaasna

da oyun oynam oluruz. O da bizi, sersemce, klaya gelirler, sa
narak bekler, dedim.
Armutu Temen, zaten byle eylere pek nem vermezdi.
Memnunlukla kabul etti, O kapya doru yneldik. Bu yoldan
varoa inmek daha kestirme olduu iin, Taburaas bekleneyip
gitmi olsa bile, bizden daha nce oraya varamazd.
Manev Annemle Grme

Konaa yaklatka iimdeki heyecan artmaya balamt.

Kendimi bildim bileli, bana ikinci bir olu imiim gibi, tam bir
anne efkati ve sevgisi gsteren, Rodos'ta bulunduumu haber
alr almaz da aym efkat ve sayg duygularnn etkisiyle, beni gr
mek iin zindana gelmek isteyen, bu byk kadnn yzn gr
meye kendimde deta takat bulamyordum. nk, ben de onu,
en az, onun beni sevdii kadar severdim. ocukluk ann yle
masum anlar vardr ki insan onu ruhunda hissederek mutlu
olur ama, bunu yeni batan canl olarak yaama gcn ken
dinde kolay kolay bulamaz.
Bunun sebebi de aktr; insanlar, ocukluktan uzaklatka
o alardaki katksz masumluklarn yava yava kaybetmeye
balarlar. Yani, ocukluktan kp adam olurlar ama, ocuklua
ait safl ve temizlii her ileri adm atlarnda bir adm geride
ve arkada brakrlar. Zamanla, o hale gelirler ki adam olduklar
iin insann onlara deta acmas gerekir. Zira, kalpleri artk o
temiz ve ince duyguya, ruhlar o ycelerden uua yabanclam
tr. Hatta, bunu fizyolojik adan organlardaki zayfln ve gelimemiliin bir sonucu ve kusuru sayarak kalplerini her trl ma
nev duygulardan syrmaya alanlar da vardr. Bu syrma iini
baaranlar, bundan dolay vnrler de. Yazk, yazk!.. Bilmezler
ki u yeryznde meleklere e bir mr dnemi varsa o da sadece
ocukluk ana zg bulunan o sreksiz yllardr.
Anlalan, bende o tr hislerden hl bir para olsun kalm
640

YENt OSMANLILAK TAKH

bulunmal ki, manev annemin huzuruna kacam dakika yak

latka kalbimi saran heyecan da daha fazla artyordu.
Konan kaps akt. akllarla deli avluda. Msrllara z
g kyafetler giyinmi bir iki hademe ile drt be hadmaas
oturuyordu. Yanmda Temen de olduu halde, ieri girdiim za
man hepsi kalktlar, selm verdiler. Ben de selmlarn aldm.
Aalardan birine: Berkemal Hanmefendi sanrm ki burada
oturuyorlar? diye sordum. Aalardan biri biraz duralayp d
nnce aklma geldi: Nafia Hanmefendinin annesidir, gzlkl
bir hanmefendi, diye ilve ettim.
Bu tarifim ve aklamam zerine adamcaz:
Evet, efendim, buradalar, dedi.
Ltfen, hapishaneden istemi olduklar Tevfik Beyin gel
mi olduunu haber veriniz, diyerek oradaki kanapelerden biri
ne oturdum.
Haberi gtren aa, be dakika sonra dnd; Buyrunuz,
efendim, szleriyle nme dt.
Harem kapsndan girdik. Klavuzum,
avludaki kaplardan
birini gsterip: erdeler, diyerek ekildi.
eri girdim. Sa taraftaki bir koltuklu sandalyede oturmak
ta olan o melek yapl kadm:
Gel Tevfikiim, kr Allaha ki lmeden nce seni- bir
kere daha grdm, szleriyle kollanm at. Hemen ona kotum,
iki ellerini uzun uzun ptkten sonra yere diz kp yzm onun
efkat dolu gsne terkettim. ki eliyle iki akamdan tutup
alnmdan pt.
Otur bakaym uraya, evldm. Maallah, koca herif ol
musun. Dur bakalm seni grmeyeli ne kadar oldu, sen hatrl
yor musun?
Evet, cici anneciim kkten beri ona hep byle hitabederdim en son grmemiz bundan yl evvel, galiba amlcadaki Millet Bahesi'nde olmutu.
Tamam, unutmayna hi de amam; nk beni ok
seversin, bilirim.
Sevmek deil, size deta taparm. Gzmde annem ka
dar ikinci aziz bir varlk varsa, o da, sadece ve sadece szsiniz.
Artk, an heyecanm biraz durulmutu. Karmdaki vcut
da, ilerlemi yama ramen, gl ve metin grnyordu. O halde,
641

f/41

yeni

OSMANLILAR TARH

annem bir kadn olduu halde kendisine bu denli sahipken, ben

de gl ve metin grnmeliydim.
Cici annem soruyordu; Yine ne yaramazUklar yaptmz ki
Jer birinizi birer tarafa atmlar?
Hayr, anneciim, bu sefer yaramazl biz etmedik, yaramazh asl hkmet etti.
Kim bilir anneciim ne haldedir, nasl zlmtr?
Onu hi sormayn, nk yzm bile gremedi.
stanbula gider gitmez inallah kendisini grr, seni gr
dm, grtmz, seni pp okadm, shhatta bulun
duunu kendisine mjdelerim. imdi nerede oturuyor?
Bazan kardeimde, Stlcede; bazan Toprak Sokakta
bizim evde kalyor olmal herhalde.
Niin sizi de teki srgnler gibi kale iinde, ehirde her
hangi bir yerde deil de, hapishanede bulunduruyorlar?
Bizim iin kanlan fermanda "Kaleye konmamz" emir
olunmu. Fakat, (sesimi biraz alaltarak konutum) sizin Valide
Paa'mzn burada alak ve korkak, kendi ahs karlarndan ba"ka hi bir ey dnmeyen dalkavuu olan Mutasarrf Paa, bizim
yzmz grr grmez, kadn klna girip kaacamz dn
m ve buna da inanm. Ben bunlardan sorumlu olamam, k
lada muhafaza olunmalar iin kale kumandanna emredin," diye
stanbul'a telgraf ekmi. te, bunun zerine bizi zindana att
lar?
Demek Mutasarrf Paa, Valide Paaya dalkavukluk edi
yor, jfle mi?
Hem de nasl? Alakasna,.^.
Hay Allah mustahakn versin. Pekl; ben imdi ValidePaays syler, ona emir verdirtirim.
Aman anneciim, sakn yle bir ltufta bulmmaym. Her
eyden nce herifin lmne sebep olursunuz. Sonra, ben o taraf
tan gelecek ltfu arac siz de olsanz yine de kabul etmek is
temem.
Neden herifin lmne sebep olacak mm?
nk herif. Valide Paadan byle bir emir alnca onu
mutlaka yerine getirmek iin rpnr. Oysa, bugne bugn yerin
getirmek gcnden yoksundur. stanbul'a yazmadan kendi bura
da hi bir ey yapamaz. nk, artk i onun elinden km, kale
642

YEN OSMANLILAR TARH

kumandannn hkm altna girmitir. Dolaysyle, elinde

olsa
bile, daha nce aleyhimizde bulunmu olduu iin bundan byle
lehimizde tanklkta bulunamaz. te, bu sebeplerden tr, Va
lide Paann emrini yerine getirememi olmak, ondan bir daha
para alamamak demektir ki bu sonu, hatta sadece bu dnce
ise kendisinin lm demek olur.
Berkemal Hanmefendi kahkahalarla glyordu:
y i ya, siz de bylelikle alak dediiniz bu adamdan kur
tulmu olursunuz.
Biz o alam yzne bile bakmaya tenezzl etmeyiz. Var
sn eer varsa vicdannz azabyla kahrolsun. Ama, sanmam
ki talam olan bu adamda vicdan diye bir ey bulunsun.
Tevfik, evldm. Beni sevdiin iin szm de dinlersin.
Krldm hi istemezsin. Sana bir ey syleyeceim. Zavall an
nenin hatr iin bunu kabul et. nk, ok iyi biliyorum ki o bi
are u anda kimbir senin hasretinle ne kadar zgn ve peri
andr, Bir dileke yaz; ben onu Valide Paa arachgyle padiah
hazretlerinin annesi valide sultana takdim ettireyim. Sana sz
veririm, kimsenin haberi olmadan hepinizin aff iin ferman
karttrrm. Bunun byle olacana emin ol, yavrum.
Sizin her emriniz benim iin mutlaka itaati gerektiren bir
eydir, anneciim. Fakat, izin verirseniz bu seferki emrinize isyan
edeceim. Ben ne dileke yazarm, ne de affedilmem iin hdiv
ailesinin aracln kabul edebilirim, (Biraz nce biz konuurken
kahve getirilmi, fakat ben kahve imediimi syleyerek bunu ge
ri evirmitim) imdi yeri geldi, syleyeyim: Demin gelen kahve
yi reddediimin sebebi onun bu ailenin kahvesi olduu iindi. Siz
de pek iyi bilirsiniz ki bizler Fazl Mustafa Paann tarafn tuta
rz, Hdive kar pek byk ve mnsz bir kin ve fkemiz vardr,
Bizlerin gznde smail Paa ada bir Firavundur, Bu bir...
kincisi: Farzedelim ki, beni affettirdiniz. Fakat benim drt kader
arkadam daha var. Biri burada, ikisi Akk'da, bir bakas ve he
pimizin en bjr olan Namk Kemal de Kbrstadr. Onlar bu
lunduklar yerlerde srgn cezas ekedururlarken, benim kur
tulmaya raz olacam umar msnz? Buna raz olacak olsam,
benim iin Sadece kendi nefsini dnen bir alakm.' demez
misiniz? Ve derseniz hakl olmaz msnz? Bundan dolay cici an
neciim, ltfen bu konu hakknda beni anlaynz ve balaynz.
643

YENt OSMANLILAR TABH

Peki, olum, sen istemezsen phesiz hi bir ey yapa

mam.
Bir sre daha zel konular zerinde hasbihal edip dertletik
ten sonra veda etmek zere ellerini ptm ve dedim ki:
Sizden bir ey zerine sz vermenizi rica^edeceim, kabul
eder misiniz?
Senin iin elimden gelecek her eye sz veririm.
O halde, stanbul'da annemi grdnz vakit onun a
zndan bir dileke yazdrp da Valide Paa eliyle ilgili makama
takdim ettirmeyeceinize bana yemin eder misiniz?
Ah, eytan ocuk!. Bunu nasl kefettin? Yemin ederim,
asl maksadm buydu, yani anneni asl bunun iin grecektim.
Yoksa sadece, olunu grdm, deyip de kadmcazn derdini taze
lemeye ne lzum vard?
te, ben de byle yapacanz, srar edip beni ikna et
meye lzum grmeyiinizden ve araclk istemem, deyiimi he
men kabul ediinizden anlamtm.
Dedim ya eytansn. Ne yapalm, peki, evldm. Ben de
sana Nafiamla Nimetimin (ocuklar) balarna yemin ederek
sz veriyorum. Ne bunun iin anneni grmeye giderim, ne de g
recek olursam yle bir teklifte bulunurum, oldu mu?.
Oldu, teekkr ederim.
Ayrlmak zere iken Berkemal Hanmefendi birden hatrlad:
Dur, sana stanbula gtrmek zere aldm Msr siga
ralarndan getireyim, diyerek dar kt ve bana bir teneke ku
tu dolusu sigara getirdi. Tekrar ellerini perek yanndan ayrl
dm. Bu ayrl iimde derin bir sz gibi kendini hissettirdi. Aca
ba bu mbarek kadn bir daha grejbilecek miyim? Acaba burada
daha ne kadar yllar kalacam? eidinden dncelerle zl
medim dersem yalan sylemi olurum.
aklta ve aklclk
Rodos'un, zellikle yeni kenar mahallesinde oturmakta, olan
fakir hristiyan kadnlaryle yetim ve kimsesiz ocuklarnn ken
dilerine zg bir ticaretleri vard ki bunun btn klfeti
mev
simi ve zaman geldiinde deniz kenarnda drt saat kadar
dolamaktan ibaretti. Deniz, onlara bu hususta olduka bol ve be
reketli bir geim arac hazrlamt.
644

YEN OSMANLILAR TARH

Gidip grenlerin yakndan bildikleri zere, bu adann sokak

larnda hemen batan baa akltalar delidir. yle sokaklar
vardr ki daha ada OsmanlIlarn eline gemeden bu talarla d
enmitir ve bunlar olduklar yerlerde hl durmaktadr. zel
likle, Uzun Yol diye andklar eski valyeler Caddesi, biz orada
iken ta onlar zamanmdan kalma eski biimini olduu gibi koru
maktayd. Belki bugn de yle durmaktadr.
stanbul'daki kaldrmclk gibi, Rodosta da aklclk bir sa
nat olmutur. Hem de nemli bir sanattr. nk, naka ve resime ve hele uygulamal geometriye dayand iin gerekten usta
lk ister. Bunlardan baka, bu akllarn altna konulacak harcn
karmn hazrlamak da ayr bir hnerdir. Esas olan rhtmn
pekliini ve salamln devaml tutmak iin yeterli bir mimar
lk bilgisi de arttr. Denmi olan bu ufack ufack talarn, ge
en zamanla, anp dz bir yzey haline gelmesine kadar dk
lp, yerlerinden oynayp bozulmamas gereklidir, ite, ta val
yeler zamanndan kalma kaldrmlar bu istenilen zelliktedir. st^
lerinden yzyllardr, milyarlarca ayak gelip gemi, onlar ine
mi andrm olduu halde, hemen bir tanesi bile yerinden k
mamtr.
Baz evlerin birinci katlarnda da, byle akltalar deli,
odalar ve sofalar vardr. Byle, ierlek yerlerde denen akllar,
badem ekeri byklnde kk kk talardr ki siyah, be
yaz ve krmz olmak zere eittir. Fakat, ounlukla kullan
lan siyah ve beyazdr. Beyaz olanlar daima zemini tekil eder; si
yahlarla izgi ve naklar yaplr.
akl deyicileri, gsterilen yerin genilik ve kabiliyeti ile
orantl naklar kendileri tayin ederler. Bu istenmezse verilecek
resmi istenilen biimde, yani i sahibinin arzusuna gre uygular
lar. Ya gndelikle ya da gtr usulle alrlar. Gtr pazarlk
aslnda iki taraf iin de faydal olur. Gndelikle altran kimse
ok zaman aldanr; nk iiler bu zaman ellerini yava tutarak,
birka gnlk ii bir haftaya kadar uzatmaya abalarlar.
Gerek gndelik, gerek gtr ekildeki pazarlk akln b
yklk ve kklne, bir de naklarn desen ve biimlerine g
re deiir, tnce akl deyenler daha usta olduklanndan gnlk
cretleri de daha yksektir. phesiz, ince akl demek, iri ve
hantal olanlardan ok daha zordur.
645

YEN OSMANLILAE TABIHl

Bu nakl akllar Rodos'un sekin bir zelliidir. Hele, bah

elerle avlular iin bunlardan gsterili ve gzel bir deme akla
gelemez. Bunlara bir eit mozaik demek de mmkndr. amu
ru ve tozu topra olmayan Rodos sokaklar iin, bundan daha da
yankl, ayn zamanda, bundan daha gzel bir kaldrm olamaz.
Yamur yadktan sonra, aklla deli kaldrmlar, olaanst
bir gzellik gsterir. Beyazlar daha beyaz, siyahlan daha siyah
ve parlak bir renk alrlar. Sonu olarak sade gzleri deU
hatta gnlleri bile sslerler.
Bahe ve avlu ilerindeki yollarm denmesinde mmkn ol
duu kadar ufak cins akllar tercih edilir. nk, bu ufak tala
rn birbirlerine birletirilmesi aralarndaki a ve aklklar da
ha az olduu iin daha kolaydr. Bunun baka bir faydas da,
zamanla aralarna decek herhangi bir bitki tohumunun kolay
kolay yol ve delik bulup yeerememesi, dolaysyle naklann g
zelliini bozamamasidr. Buna dikkat edilmez ve nem verilmezse
bu aralklarda zamanla kendi kendine yeeren bitkilerin nn
almak ok zorlar. te yandan, bu bitkilerin bir sakncas daha
vardr; Salacaklar kkler, ksa sre iinde, akllar yerlerinden
oynatp atabilir.
Msrllarn yazlan Rodosa gelmeye balamalarndan sonra
aklchk, yava yava yitirmekte olduu eski itibarm yeniden
bulmutur. Adada bu gzel manzaray gren Msrl zenginler a
kl toplatmaya balamlar ve en sekin ustalar tutarak bahele
rini bunlarla detmeye nem vermilerdir. Zamanla akl det
me iini Kahire'de ve skenderiyedeki ev ve bahelerine kadar
yaymlardr.
Oraida bulunduumuz zaman, Msra, Rodostan, nisan-mayshaziran aylarnda, ortalama iki yz bin kfe aklta gtrlmek
teydi, Bu kfeler, stanbulda horasan ad verilen kfeler iriliindedir. Adada orta byklkteki akln her kfesini ortalama yz
paraya toplarlar. Daha kklerinin kfesi ise be kurutur. u
halde, sadece fakir kadnlarla kimsesiz ocuklara zg bir i olan
u akl toplama konusunda ayda alt yedi bin lira kadar bir
para elde ediliyor demektir.
Rodos'ta sadece akl toplamakla kendilerine eyiz dzm
kzlar, ev bark sahibi olmu fakirler gsteriliyordu. Aradan epey
zaman geti. Bugn de hl Msr zenginlerinin evlerini ve bahe646

YEN OSMANLILAR TARtHt

lerini akllarla ssleme merak devam ediyorsa, Rodos fakirleri

nin bu mtevaz ticaretleri de herhalde devam ediyordur.
Dlgerlik - Marangozluk

Dlgerlik ve marangozluk Rodosta ok geerli sanatlardr.

Ancak, bu iki sanat orada birbirleriyle olduka karm durum
dadr. Yani, Rodos dlgerleri nacarln adi ve ince ynlerini ger
ek bir ustalkla nefislerinde birletirmi, tam anlamyla stattr
lar.
Bir dlgerin, kalfa olabilmesi iin, ne kadar ara ve gerece
ihtiyac varsa hepsini kendinin yapmas arttr. Bir a cetvelin
den mengeneli bir tezgha kadar her trl let - srf bu iler iin
kurulmu bir fabrikadan km gibi son derece sanatkrane bir
ekilde, bu ie yarar aalardan meydana getirilir. Rendeler, teste
reler, planyalar, korni ve ereve yapacak oymal silme rende
leri hep onlarn marifetli ellerinden kar. Bunlarn demir ksm
lar da yine orann demirci ustalar tarafndan yaplr.
Rodoslular, bizim dlgerler gibi, keresteyi keserle yontmazlar;
tpk frenk marangozlarnn yaptklar gibi testerelerle dzeltir
ler. Bu sebepten, kerestelerden kan paralar heder edUmemi
olur, gerekli yerlerde, zellikle inaatta kullanlr.
Testereleri ise, bizim dlgerlerin kullandklar testerelerin
dileri gibi kendine ekerek kesmeye mahsus surette alm de
il, frenk testereleri gibi ileriye srerek bimek iin alm ol
duundan, dlgerler daima bitikleri aacn ynn ayn dzey
de tutarlar. Bylelikle harcadklar bilek gc de hem heder ol
maz, hem de harcand iin hakkn fazlasyle yerine getirmi
olur. Gten, zamandan kazanldktan baka, elde edilen sonu da
daha tatmin edici bir nitelik gsterir.
Rodos'ta aa yukar bizim kaldmz sre iinde 1873
ten 1876 ortalarna kadar dlger ustalannm gndelii ortalama
yirmi be kurutu, ikinci derecede gelenler ise, on beer kurua
alyorlard. Bunlar eyllde skenderiye, Kahire ve Atinaya gi
derler, nisanda yeniden Rodos'a dnerler. Kahire ve skenderi
yeye gidenler daha ansldrlar, yirmier frank gndelikle al
rlar. Atinaya gidenlerin aldklar ise genellikle onar franktr.
nk. Atina birinci yere gre daha varlkszdr, dolaj'isyle bu647

YEN OSMANLILAR TARH

raya gidenler nispeten ikinci snf ustalardr. Bununla birlikte,

bu halleriyle bile onlar, Avrupa'daki pek ok benzerlerinden yine
de geri saylnaayan eserler vcude getirmektedirler.
Hristofi Kalfa

Rodosta, bu sanatn, bugn ulat

dereceye varmasnda
Hristofi adl Rodoslu bir Rum dlgerin byk rol ve hizmeti
gemitir ki, sylediklerine gre, oiu da nl bir Fransz miman
yetitirmitir.
Rodosun yakn kasabalarndan biri olan Triyanda denilen
yerde, elli yl kadar nce, eski bir kilisenin aslna uygun bir e
kilde onarlmas lzm gelmi. Hristiyan cemaat, ok nem ver
dikleri bu restore ii iin Fransz konsolosluuna bavurup ken
disinden yardm istemiler. O da, kabul etmi; Fransa'ya yazarak
mesleinin ehli bir mimar getirtmi. Fransz mimar, ie balad
vakit, yerli baz ustalar da yardmna alm. Bunlardan Hristofi
adl bir gente stn ve sekin kabiliyet grm. Kendisiyle ya
kndan ilgilenmi. Onu evld gibi sevdikten baka, dlgerliin
teorik ynleri hakknda da uzun uzadya eitmelerde, bulunmu.
Bir yandan teorik ynleri retirken, te yandan da pratiini ge
litirmeye zen gstermi. Hasl, ksa sre iinde Rodos'ta tam
anlamyle usta bir adam yetitirdikten sonra lkesine dnm.
te, bu Hristofi Kalfa, sonralar tek bana daha birok hemerisine sanatn srlarn ve inceliklerini gstererek vatanna ger
ekten byk hizmetlerde bulunmu.
Mithat Efendinin Par-alilcsu

Ahmet Mithat Efendi, brahim Paa camiindeki ilkokulu a

tktan sonra, ikinci derecede bir baka okul amaya teebbs et
miti. O srada Rodos mutasarrflnda, imdi yn yesi olan
Raif Paa hazretleri bulunuyordu. Hamiyet ve maarifsever kimse
ler bu hayrl i iin ellerinden gelen her trl madd ve manev
yardm yapyorlard. Bir yandan da evkaf medresesinin bu gzel
davrana aktarlmas ve mal edilmesi konusu zerinde durulu
yordu.
Ama, ne var ki, her yerde ve her zaman olduu gibi, bu ko
nuda da kendi karlarn dnen baz akgzler ortaya k
mt; dolaysyle onlarla da uramak gerekiyordu. Bu urama
648

YEN OSMANLILAR TAKHt

meselesinde bizler, yani Ahmet Mithat ve ben az ok eli kolu bal

durumdaydk. Sosyal ve siyasal niteliimiz buna engeldi. Ama,
himmet ve iyiniyet sahibi kimselerle mutasarrfn stmze kol
kanat gerii ile yine de bir eyler yapmak iin rpnyorduk.
Karantina tarafnda bir eit delta tekil etmi bir meydan
vard ki, orasn bahe haline koymak iin kollar svamtk.
Evet, buray bahe yapacak, iine de bir gazino yerletirecek, by
lelikle alacak okul iin bir gelir kayna salayacaktk. Bahenin
hazrlanp yola konmas iin fazla bir paraya ihtiya yoktu. Gazi
noya gelince, bunun iin de iyiliksever baz kimseler para yard
mna hazrdlar. Hasl, almalarmz boa gitmemi, istedii
mizi olduka ksa zamanda gerekletirmitik.
te, bu bahe dzenlenirken, ne kadar yer kaplayacann
llp hesaplanmas gerekmiti, tyi ama, bu ii kim yapacakt?
zamanlar mhendisler btn lkede ok azd, henz vilyetlere
ve mutasarrflklara dalacak sayda deillerdi. Belki baz byk
vilyet merkezlerinde vard ama, bunlar da ad olup kendi ol
mayan cinsten birer zmrd anka kuu gibiydiler.
Hasl, mesele dnp dolap yine Ahmet Mithat Efendinin
bana sardrlmt. Kendi bunun teorik tarafn okuduu sa
ysz fen kitaplannn yardmyle belki az ok kvrabilirdi ama,
pratik tarafn yani toprak zerindeki uygulamasn ne edecektik?
Bunun iin, pek az da olsa, geometriden anlayan bir adama ihti
ya duyulmutu.
Neyse, bu adam da bulduk. Onu bize saati Mehmet Ali Efen
di adnda ileri grl ve aydn bir gen getirdi, tte Mehmet Ali
Efendi'nin getirdii adamn ad Hristofi idi.
Ahmet Mithat Efendi ile birlikte, elimize eridi alarak arsay
lmeye baladk. Hristofi yanmzda duruyor, hem akn gz
lerle bakyor, hem de galiba byk altndan glyordu. nk, biz
bir eyler yapmak istiyorduk, teorik tarafm az ok becerebiliyor
duk ama, pratiimiz olmad iin bocalayp duruyorduk. Hristo
fi, bir sre bizi yle szdkten sonra, maksadmz anlad ve bah
e yerini kendi lmeye balad.
Bahenin deniz kysna paralel ynne bir yol rastlyordu.
Bu yolu uzatarak Kumburnu denilen yere kadar gtrmek niyetindeydik. Bahenin sol tarafmda Yasin tarlas denilen bir yer
vard. Bu tarla, vaktiyle, zaman zaman gelinip ruhuna yasin okun-'
649

YENt OSMANULAK TARH

masn isteyen bir hayr sahibi tarafndan vakfedilmi, ama y

lece olduu gibi hi bir ie yaramadan kahp yabani otlarla b
rnmt. Buray da, yaplmas kararlatmlan okula katmaya ka
rar vermitik, ileride, burada binalar yaplacak, okula gelir sa
layacak, bylelikle ruhuna yasin okunmasn isteyen o adm sanm
bilmediimiz rahmetlinin nihu da d olacakt.
Ahmet Mithat Efendi, deniz kys ile bahenin kenarm tam
paralel bulundurmay ve plnn buna gre dzenlenmesinin ge
rektiini Hristofiye anlatmak istiyordu. Fakat, bu anlatmak is
teyen iin de, anlatlmak istenen iin de gerekten ok zordu. N i
hayet, eline kurunkalemle kd ald; birbirine paralel iki izgi
ekti, Hristofiye dnd;
Bu nedir? diye sordu.
Hristofi hi tereddt etmeden; Par-alos, cevabm verdi.
Gerekten de Franszca parallele kelimesinin asl Rumca (paraallelos) dan geliyordu. Hristofi bunu anlamakta zorluk ekmemi
ti.
O dakikadan sonra Ahmet Mithat'la ben Hristofi'ye Paralilos adn verdik. Kendisiyle ne zaman karlasak: Gel bakalm,
kirye Paralilos!. der glrdk.
Biz, adaya gelinceye kadar Hristofi'nin kabiliyet derecesi ve
mesleindeki derin bilgisi ve ustal hkmet evrelerince he
men hi bilinmedii gibi, mslman ve hristiyan yerli zenginler
de kendisini sadece namuslu bir dlger diye tanmlard. Zaten,
bir mimarn sahip olabilecei meziyetleri nefsinde tayan bir
adamn Rodosta bulunabilecei kimsenin aklna bile gelmezdi.
Ama, kendi kendini yetitirmi olan bu adam muhakkak ki
iinin eri, sekin bir sanatkrd.
Daha sonralar, Rodosta, Medrese-i Sleymaniye adl bir ei
tim yuvasnn kurulmasnn kararlatrlmas zerine, plnlan
bizzat mutasarrf Raif Paa tarafndan yaplan binann gerekle
tirilmesinde bu Hristofinin stn maharetini herkes grp kabul
etti. Bunun hikyesini ileride anlatacaz.
Evet, Hristofi rastgele bir dlger deil, tam bir mimard. Mi
marlkta slp ilkelerini gerei gibi anlayp kavramt. Rodos'
taki yaplarn yzde doksanndan fazlas tatan olduundan orada
inaat iilerine yapc adn veriyorlard. stanbulda ise evlerin
650

YENt OSMANLILAR TARH

hemen hepsi ahap (1) oldu iin biz byle iilere dlger de
mekteyiz.
Dnyann bizden baka her tarafnda, bir yapnn ta ksmm
meydana getirenlerle, ahap ksmn meydana getirenler ayn ayn
kimselerdir, dolaysyle bu ustalarn adlar da deiiktir. Geri,
bizde de ta ve tula ile bina yapanlara duvarc ve hamamc ad
verilir. Birincisine gerekten duvar yaptklar iin, kincisine de
hamam ina ettikleri iin bu adlar uygun grlmtr. nk,
ahap bir ev yaplrken bunun hamam tabiatyle dlgere yaptrlamayacamdan taa, tulaya, harca ilikin yerlerin yapclarna
hamamc, tekilere de duvarc demek en tabi bir eydir.
Tmn bir araya getirmi olduundan bunlarn hepsine bir
den bina demek ise en dorusudur.
Rodosta bina yapmna byk nem verilir ve bu iin gerek
mesleklerinde mahir ustalar vardr. Rodos dlgerleri, ina ede
cekleri binann talarn nceden uzun uzadya inceler, sonra on
lar yontup hazrlamaya balarlar. lmeleri bimeleri, yontma
lar bir hayli vakitlerini alr.
Rodos'ta bir eit yap ta vardr ki pomza nn zel ve ay
r bir eididir. Bu ta, ocandan ilk karld zaman, nispeten,
yumuak ve hafiftir; o yzden kolay ilenebilir, yontucular ona
istedikleri biimi zahmet ekmeksizn verebilirler. Ta, zamanla
biraz daha sertleir. stanbulda belli bir srede bir metre kp
ta ileyen bir ii, orada ayn sre iinde rahatlkla metre
kb ileyebilir.
Bu ta iin, "H afiftir, dedik. Nitekim madeninden, yani oca
ndan karld zaman neredeyse su zerinde yzecek kadar
hafiftir. Ancak su itikten ve zamanla kar karya kaldktan
sonra o kadar sertleir ki, elik yontma kalemlerle bile pek zor
izilebilir.
Rodos tann renkte olanlar vardr: Beyaz, yeil, krmz.
En bol olan beyazdr; bundan dolay inaatta en ok o kullanlr.
tekiler bir eit i ve d cephe sslemelerinde yer alr.
Yan yana getirilen iki Rodos ta, aralarna konulan harcn
da etkisiyle birbirine ylesine kaynar ve pekiir ki, artk ikisinin
(1 ) 1920lere kadar stanbulda beton yaplar, yok denecek kadar, azd.

S.K.
651

YENt OSMANLILAR TABH

ayrlmalarna imkn kalmaz. te, Rodos talarnn bu salaml

ve bu hafiflii yznden Ayasofya camiinin kubbesinin de, gn
mzden tam bin be yz yl nce, oradan getirilen talarla yapl
d sylenmektedir.
Hristofiden ve Rodos talarndan belki biraz uzun sz ettim;
ama yine tekrarlamak isterim ki ^Rodos talan gibi Hristofi
de ok esasl bir mimard.
stanbuldan Prangallarm Gelii
stanbul'un ne kadar garip tecellisi vardr. Acaba, bu memle
ket ve bu devlet rastgele, yle, herhangi bir tesadfle mi kurul
mutur? Acaba, Bizans denilen o rm ve bunam dnemin
kokumu halknn ruhu, gnmzde bile, stanbul havasma o
denli hkim midir ki, burann btn insanlar, zellikle hkmet
adamlar durup dinlenmeden gariplikler ve samalklar icat edi
yorlar ve bu icatta da son derece cmert bulunuyorlar?..
Rodos'ta bir hapishane ve bir zindan bulunduu, Istanbuldakiler tarafndan her naslsa renilmise artk tamam. Bir
kimseyi cezalandrmak m lzm? Gnder Rodos'a.. Belki, zinda
nn salaml, duvarlarnn kalnl hakknda da bilgi edinilmi.
stanbul hkmeti iin bu kadar yeter de artar bile. Ama zinda
nn bykl ne kadarm, ne kadar insan alabilirmi? Oras
kimsenin aklna bile gelmiyor.
te, bunun sonucu olsa gerek, bir gn iittik ki, ada muta
sarrfnn en kk bir grnn alnmasna bile lzum grlme
den, yz elli hkml, vapura bindirildikleri gibi Rodos'a doru
yola karlm:.
1874 yl hazirannn 22 nci pazartesi gnyd. Yar uyur, ya
r uyank bir halde yataktaydm. Birdenbire, aada, zindan b
lmnde, mthi zincir angrtlar iitilmeye baland. Bu, ku
laklar trmalayan sesler arasnda insan amatalar, itiip kak
malar ve yksek perdeden ok irkin ve ar kfrler de duyulu
yordu.
Birden yatamdan frladm. Sesin geldii tarafa koarak,
kahve ocann penceresinden aa baktm. Kapnn i taraf, bi
ze kadar gelen eddin merdiveni ile birinci sed batan baa elleri
kollan, bacaklar prangal insanlarla dolmutu.
Bizim merdivenin sa tarafndaki duvardan, altmzdaki bu
652

YEN OSMANLILAR TAKHt

day ambanmn kapsna kadar, zindann koruyucu erleri iki sra

tekil etmi, silahlarn da dorudan doruya prangallara
doru evirmilerdi.
Bunlar yetimiyormu gibi, nizamiye kapsndan ieri dur
madan yeni adamlar giriyor, kalabalk arttka artyordu. Niha
yet, hepsi btnyle gelmi ve girmi olmal ki kap evrilip ka
pand. Oraya da, ellerinde silhlar bulunan drt nbeti er kondu.
Ortalkta bir o kadar da zaptiye avuu bulunuyordu. Sonradan
rendik, bunlar da stanbuldan hkmllerle birlikte gelmi
lerdi.
Neyse, kaplar kapandktan sonra bir zaptiye yzbas, i
kapnn nne giderek parmakl atrd. Eline bir liste ald. O
listeden, bir numaradan balayarak yksek sesle, isimler okumaya
balad. lk seslendii:
Istrancal Yorgi!.. idi.
Istrancal Yorgi olduu anlalan bir adam;
Buradaaa!.. diye grledi.
Kalabalk arasnda bir dalgalanma oldu. Belliydi ki Yorgi,
ileri gitmek iin zorluk ekiyordu. Neyse, bin bir itime kakma
dan sonra nihayet kendine bir yol bularak Yzbann karsna
geldi; gelmesiyle birlikte kendini zindann iinde buldu. Grevli
ler, onu. omuzlarndan ve kollarndan tuttuklar gibi demir parmaklklann ardna ittiler.
Bylece, teker teker adlar okunarak, yz elli prangalnn yz
ellisi de getirenler tarafndan zindandaki grevlilere teslim edildi.
Alma ve verme ilemi tamamland.
Bizim, o zamana kadar sadece yirmi drt kiiden ibaret olan,
eski mahpuslarn koular bu sebeple o sabah almamt. An
cak, kou kaplar satran-va demir parmaklklardan meydana
gelmi olduundan, ieriden dars ve dardan ierisi grle
biliyordu. Avluva alnm prangallar o kaplara yaklaarak der
hal ierdekilerle konumaya ve zindann zellikleri, ynetimi hak
knda eskilerden bilgi edinmeye alyorlard.
Bu yz elli kiilik kafileden hemen hepsi, uzun boylu, iriyan,
irkin ve iren suratl insanlard. Bellivdi ki toplumun haydut,
hrsz, katili rz dman eidinden kiilerini temsil etmekteydi
ler. Halleriyle tutumlarnda insana rknt veren bir grnm
gze arpyordu. ounun klk kyafeti ^ksa dizlikleriyle zey653

YEN OSMANLILAR TARH

beklerinkini andryordu. lerinde Krt, Rum, Ermeni, Rum, Laz,

Arnavut, Grc, erkz, Acem, hatta iki de zenci ve bir Yahudi
bulunduu halde ne tek bir Arap ne de tek bir Bulgar vard. Bu
saydklarmn bandakilerin hepsi Trk't. Hem de Aydn ili (1)
evresi halkndan meydana gelen Trkler. Drt tane de stanbul
lu vard. Bu drt Istanbuliudan birine Cin Ali, tekine Kubaz
Rasim dediklerini sonradan renecektim. Dier ikisi, akla gele
bilecek en ar ve irkin sularla suluydular.
Bir sre sonra, aadan yeni sesler ve kfrler ykselmeye
balad. Sesler gittike ykseliyordu. Prangallar, artk zindana
girmi bulunduklarndan dolay prangalarnn sklmesini is
tiyorlard. Kapnn dnda bulunan ve onlar buraya kadar getir
mi olan stanbullu zaptiye subaylarna bizim Taburaas bir ey
le r soruyor, bunlarn stanbul'da ne suretle korunduklarn ren
mek istiyordu. Acaba, elleriyle kollarndaki zincirler karlacak
olursa yine zabt ve rabtlan mmkn olabilir miydi?
Pencereden eilmi, aralarnda geen konumay izliyordum.
Yzba istenilen bilgiyi veriyordu:

Bunlarn hemen hepsinin birer sanat vardr. lerinde

Tcuyumcu sanat (2), daha birok sanat ehli kiiler bulunmakta
dr. Hele, bir KafkasyalI sava vard ki gerekten iinin ehliydi.
Yalnz, stanbullu drt apkndan ikisi pek tehlikelidir. Elimizde
"bir liste var ki, bunu size teslim edeceiz, bu listede hkmllerin
ahlk ve karakterleri ayr ayr gsterilmitir. stanbullu drt h
kmlnn ikisi hrsz, ikisi de katildir. Hrsz olanlar meslekle
rini hapishanede de icra etmekten geri durmazlar ve her gn mut
laka arkadalarndan bir eyler alarlar. Bunu, teki hkmller
de bilirler ama, seslerini karmazlar. nk, onlarn ^ne olursa
olsun hi bir ekilde artk dzelmeyeceine bunlar da inanm
lardr.
Geri kalanlar, genellikle akll, uslu adamlardr. Bunlarn
"buraya gnderilmesinin zel bir sebebi yoktur. stanbul "Hapishane-i Umum"sinde hkmller o kadar oald ki herkes omuz
omuza oturmaya balad. Yer sknts, tahamml edilemez bir
(1 ) o zaman btn E ge blgesi Aydn ili olarak anlrd, il merkezi z
m irdi.

. K.

i{2 ) Sanat: gm zerine kara nak yapan sanatkr. .K .

654

YEN OSMANLILAR TARtm

hal alnca, bir ksmn datmak zorunluluu dodu. Hepsi, ik i

yz elli kiiydiler. Yz tanesini Bodruma gnderilmek zere z
mire kardk. Yz ellisi de buraya getirildi. stanbul'dan eyalet
lere datlacak iki yz elli hkml daha var. Onlar da Kbrsa
ve Akkya gtreceiz.
Dediim gibi tela hacet yoktur; buraya gnderilenler genel
likle sakin ve uysal adamlardr. Hemen hepsi de, birer sanatla
megul olup bununla geinirler. lerinde Gvur mam adnda
biri de var. Elmahl olduu iin, isteiyle bu kafileye katld. Bu
hkmllerin te ikisi mebbet mahkmdurlar. Gvur imam da
bunlardandr. Son derece usta bir tadr. Okumas yazmas ol
duka iyidir. Remil de atar (1). Hasl, dalna baslmazsa kendi
halinde bir adamdr. Her eye ramen att remillere inana
rak iki sene sonra kurtulacana kanaat getirmi durumdadr.
Kimbilir, belki sahiden bir bildii,, bir dayana vardr. Bu hkm
lleri ayak bileklerindeki halkalarla gezdireceksiniz; zincirlerini
karp alacaz.
Biraz sonra, gemiden yataklar, sandklar, zel eyalar, sa
natkr olanlarn ara ve gereleri gelecektir. Byk bir kouu
nuz varsa orasn bunlar iin i yeri, yani bir eit atelye yapar
snz, lerinde glerinde alp dururlar. mamn bir grevi de
bunlann yaptklarm dar gtrp satmaktr. Onun iin hi
korkmayn, braksanz bile kamaz...
Bu aklamalar, Taburaasn biraz ferahlatmt. Emir verdi.
Zindan zaptiyeleri ieri girip hkmllerin prangalarm birer bi
rer skmeye baladlar.
Zindanda zaten yedi, sekiz kou vard. Bu koular, ortala
ma otuzar yatak alacak kadar geni olduklar iin gelenlerin hep
sini barndrmak mmknd ama, eski mahpuslarn rahatlarr
kamt. nk, onlardan anlaanlar, birbirlerini kafa dengi bu
lanlar, bei birer araya gelerek koulardan birini kendileri
ne mekn edinmilerdi. Buralai'da ferah ferah oturup kalkyor
lard. Artk bu kadar rahat ve ferah oturamavacaklard.
Tuhaf ve ac bir gerektir M, bir sutan hkm giyenlere yine
de insan gzyle bakmak biz insanlarn kolay kolay akllarna gel( 1 ) Eskiden nokta, izgi v e birtakm rakamlarla
rem i ~ rem il denirdi. . K.

655

br eit fal bakmayar

yeni

OSMANLILAR TARH

iniyor. Onlar, ister istemez, toplumun snrndan dar itiyor,

hatta insanlklarn bile kolay kolay kabul edemiyoruz. Bu, bugn
bile byle olduuna gre bir de o gnleri dnmeli. Nitekim, o
tarihte kanunun mahkm ettii sulular, artk insanlk onurlarn
da yitirmi kabul edildikleri iin hapishanelerin mezarlardan pek
fark yoktu. On kiinin ancak barnabilecei bir yere, elli kii, ra
hatlkla, kapatlyordu. Hi dnlmyordu ki bu yer, on kii
iindir ve on kiiden fazlas konulduu takdirde hepsinin hayat
ve sal iin tehlike sz konusudur.
tte, stanbul'un hi sonp soruturmadan, gerekli en k
k bir incelemeyi bile yapmadan yz elli hkmly birden
Rodos zindan iin ayrmas da bunun belirgin bir rneiydi. On
lar iin mesele, hi de nemli deildi. N e zarar vard? Bunlar
ar sulu kimseler, canilerdi. Zaten, idama ya da kree mah
kmdular. Bir an nce hayat denen u bell ykten kurtulmalar
onlar iin de hayrl olurdu...
Evet, pek ok sorumlularn genel dnce ve grleri bun
dan ibaretti.
Bunu, stanbul byle dnd gibi, taradaki resm grev
lilerin kanaatleri de aynyd. Onlarn gznde, bir cezadan dolay
hkm giymi olmak, insanlk denilen bilinli toplumdan tama
men kovulmak demekti. Durum byle iken, toplumun iinden kov
mu olduu bir kimseye yeniden insanlk sfat balayp da ken
disine acmalc, efkat gstermek, ahmaklktan baka ne sayla
bilirdi? Hasl, mutasarrfndan tutun da, en kk zaptiye erine
kadar genel zihniyet gelip bu noktada dmleniyordu.
Bu, sadece adam ldrm, eitli yollardan can yakm kim
selere reva grlen bir tutum deildi. Tara mirleri yle d
nyorlard; stanbul'un ileri gelen devlet bykleri tarafndan ka
hr ve gazaba uram olan herkes, kine ve nefrete hak kazanm
demekti. Dolaysyle, grdkleri bellara elbette lyktlar. Mese
l, bizim hakkmzdaki tutum ve davranlar, bu dncelerini
ok ak seik bir ekilde ispatlamt. Bunlar, srf kendileri ra
hat etmek, ya da mevcut rahatlarndan olmamak iin, bizleri eza
ve bel iine atmaktan en kk bir vicdan azab duymamlard.
Hasl, o zamann memur psikolojisini btn bu haller ne kadar
canl olarak belgelemekteydi.
Neyse, biz yine hkmller konusuna dnelim: Biraz sonra,
656

YEN OSMANLILAR TARH

bunlan Rodosa kadar getiren gemiden karlp zindana

ta
nan avlunun ortasna konduu zaman, ortalk bir panayr manza
ras almt. Yz elli kiiden hemen hepsinin kendi iine ve sana
tna ait ara ve gereleri ile teberisini iinde bulunduran san
dklar, sepetleri, yataklar vard. Bunlar, epey geni bir yer kap
lam, ykseke bir tmsek meydana getirmiti. Ne var ki herke
sin kendine ait eyasn bulmas zor olmamt. nk, hepsi, ta
nmak iin, denklerinin sandklarnn tesine berisine birtakm
iaretler koymular, dmler balamlard.
Hkmllerin teberileri gelinceye kadar koular sprl
m, her koua gidecek arkadalar takm takm ayrlmt. im
di, her kouta yirmi beer kii kalacakt. Alt kou, nceden,
botu. Sonradan biri akl etti; Mademki alt kou botu, o hal
de bunlarn her birine yirmier kii konmalyd. Bylece hem ka
labalk biraz olsun daha azalr, hem de odadaki hava hkmller
iin biraz daha yeterli bir hal alrd. Bu ekilde bir datma ya
pnca geride otuz hkml kalyordu. Onlar da eski mahpusla
rn koularna taksim ederlerdi.
Denildii gibi yapld. Huzurlar kaan bazlar homurdand
lar ama, elden gelen bir ey yoktu. Herkes eyasn mnasip birer
yere yerletirdi. Atelye olarak kullanlacak yksek ve en geni
koum da ertesi gn sprlp temizlenmesine karar verildi.
Rodos zindannda, daha nce sadece yirmi drt kiinin bu
lunduu zamanlarda bile, geceleri koularn demir parmaklkl
kaplarn kapamak ve bunlara her biri ortalama ikier okka e
ken asma kilitler vurmak deti vard. Buralarda, geceleri, ihtiyac
olanlarn, onlar gidermesi iin birer f bulunurdu, sabahlar
mahpuslar nbetlee bu flar gtrp ayakyoluna boaltrlard.
imdi her kouta yirmi kii bulunduundan byle bir f
nn konulmas iin gerekli bo yer kalmamt. Sonra, koular
oalmt; her koua bir f bulmaya da imkn yoktu. Zaten,
eski mahpuslarn yanma giren yenileri de bu flar dar attrmlard. stanbuldaki hapishanede byle ey olmadn, ihtiya
lar olanlarn nbetilerin muhafazas altnda darya kabilecek
lerini ileri sryorlard ki bu her bakmdan hakl ve yerinde bir
dilekti.
Ancak, bu mesele hkmllerle zindan muhafzlar arasnda
etin bir anlamazhk ve ekime konusu halini almt. Berikiler
657

f/42

YENt OSMANULAK TAHH

kaplarn gece olsun gndz olsun kapanmayacan ileri sr

yorlar, tekiler kapatlacanda direniyorlard.
Eski mahpuslar, bu meselede yenilerin tarafn tutuyorlar,
onlar destekliyor, hatta kkrtyorlard. Bylelikle, dar bir er
evede olsun, biraz daha serbest bulunacaklarn biliyorlard. Oy
sa, desteklemeye, tevike de pek hacet yoktu, triyan, t gibi, o
u insan azman bu gl kuvvetli adamlar: Koca bakentte ge
erli olmayan bir usl, nasl olur da, kk bir mutasarrflkta
yrtlr? Katiyen raz deiliz, deyip dayatyorlard.
uzad. Zindan bekleyen topu blnden yirmi kadar er,
tfeklerini atee hazr hale getirerek, terasta mahpuslarn gre
bilecekleri yerlere diktirildiler. nk, bu blk sorumluluk
onlara ait olmak zere zaptiyeden verilecek her emri kabule ve
yerine getirmeye mecburdu.
Bu srada ^ald haber zerine taburaas Mustaa Aa
zindana geldi. Mlayim bir dille, hkmllere sz anlatmaya a
lt. Rodosta, teden beri, geceleri kaplarn kapatlmasnn bir
gelenek olduunu, stanbulda kapatlmyor diye burada da kapa
tlmayacann sz konusu olamayacam, her yerin usulnn, ni
zamnn baka baka olduunu anlatp onlar raz etmeye alt.
Fakat, nuh diyor, peygamber demiyorlard.
Mesele byyor, iddete yneliyordu.
Gerekirse zerlerine
ate alaca sylendii zaman: Peki, biz byle ortada duraca
z, bu ekilde ieri girmeyeceiz. Damlara dizdiiniz askere iste
diiniz an "Vur!. emri verebilirsiniz, lmek, hayvan gibi kapa
tlmaktan elbette daha iyidir. Bizi stanbul'dan getiren yzbaya
da sorabilirsiniz. Biz stanbul'dan buralara vukuat karm edep
sizlerden olduumuz iin gnderilmedik. Sadece mahpuslarn ok
fazla olmas nedeniyle gnderildik. Hatta, bize o zaman hapisha
ne mdr Hakk Bey: Nereyi arzu ediyorsanz oraya gndere
lim, diye sormutu da bizler de Gvur mamn szne kaplarak,
Havas, svu iyidir diye Rodosu istemitik. Yzbadan bunu
da renebilirsiniz. Sular yapmz, cinayetler ilemiiz; kabul.
Buna karlk, kanun da cezamz vermi, ite o cezay da ekmek
teyiz. Kanun nnde boynumuz kldan incedir. Ancak, kanunda
olmayan ikinci bir cezav ekmeyi kabul etmiyoruz. imizde fi
rar etmeye kalkm tek bir kii de yoktur. Bu hususu da elinize
verilen hakkmzdaki sicil defterinden anlayabilirsiniz... diye da
658

yeni

OSMANLILAR TARH

yatyorlard, Allah iin, sylediklerinde de yerden ge kadar hak

lydlar. Dikkatimi eken bir taraf da hi birinin yalvar yakar ol
madan, merte ve yiite iddialarnda direnmeleriydi.
O srada, kale binbasna da haber gnderilmi olduu iin
Ata Efendinin geldii grld. Fakat binba, nedense asl
hkmllere doru ynelmeyip terasa doru kmaya bala
mt. Kendisini grnce onu izlemeye baladm. Beni yannda
gren Ata Efendi durdu:
Ben de nce sizi grmek istiyordum, dedi. N e oldu, ne
oluyor? Olan biteni herhalde grm, iitmi olmalsnz.
Bunun zerine, grp iittiklerimi kendisine zetledim. Adam
larn pek de haksz olmadklarn anlattm ve szm yle ba
ladm:
Yine siz bilirsiniz ama, bana kalrsa siz bu ie dorudan
doruya karmaynz. Bu adamlarn dedikleri gibi; Kanun ken
dilerini helada yatmaya da mahkm etmemitir. Evet, bunlar su
ludurlar, ilerinde ok ar su ilemileri de vardr. Ama, kanu
nun kendilerine vermi olduu cezalar grdnz gibi ekmek
tedirler. lerinde otuz krk kadar mebbet, artan da en azn
dan on beer yla hkml. Kald ki bu biareler ondan sonra
kimseye ktlk etmi de deildirler. Yeni bir ktlk edecekle
rine dair ortada hi bir belirti de yok. O halde, siz niin ie ka
rp da onlarn hi sebepsiz yeni krgnlkarm, belki bedduala
rn kazanasnz? Bunlar, ancak duvar delmeye ya da birbirlerini
bomaya kalkrlar da gardiyanlar onu nleyemezlerse sizin kuv
vet kullanmanz gerekecek? imdi ise ortada byle bir konu yok,
yle deil mi? Yine siz bilirsiniz.
Binba Ata Efendi, szlerimi ok hakl bulmutu;
Galiba hakknz var, diye cevap verdi ve yle devam
etti:
Biz bu adamlar gzetmek ve korumakla grevliyiz. Bun
lar aktan aa bir ayaklanmaya, adam ldrme ve yaralamaya
kalkmadka hakknda bir ey yapamayz. Hatta, kendilerine
tembih ve nasihatta bulunmak bile bizim yetkimiz ve grevimiz
deildir. Bu iler zaptiye grevlilerine aittir.
Sonra, terasn, koularn avlusuna bakan kenarna gidip ora
dan aaya bir gz gezdirdi. Tekrar geri dnd. Ben de uzaktan
659

YEN OSMANLILAR TAKtEIt

ve sadece gzlerimle kendisini takip ediyordum. Merdivenden in

dii srada taburaas karsna kt;
Efendim, ltfen zindann parmaklk kapsna gelerek u
adamlara bir eyler syleyiniz, gerekirse tehditte bulununuz, di
ye deta yalvard.
Ata Efendi: Hayr, byle bir mdahaleye benim yetkim yok
tur, grevim de deildir, dedikten sonra kp evine gitti.
Hasl, hkmller kou kaplann kapatmamakta sonuna
kadar direndiler. Elden bir ey gelmediini ve gelmeyeceini an
layan zaptiye kuvvetleri de boyun ediler. Ne olursa olsun, hakl
bir dava stn gelmiti. Nitekim, o gnden balayarak kou ka
plan geceleri ak braklmaya baland. O pis ve yz karas f
lar da kendiliinden ortadan kalkm oldu.
Rodosta askerlere verilen gnlk tayn ekmei gerekten ok
temiz, lezzetli ve pikindi. nk, binba Ata Efendi alp rp
masn asla bilmeyen namuslu ve drst bir adamd. Askerin is
tihkakn elifi elifine askere intikal ettiriyordu. Bu subayn bana
buyruk, kimseye eyvallah etmeyen, hatta, bazan mstebite tu
tum ve davranlar vard. Ama, namus ve drstlk konusmda
stne adam bulunmazd.
Yine, bu binba Ata Bey sayesindedir ki mahpuslar da, as
kerlere karlan o nefis ve beyaz ekmekten yiyorlard. Anlat
kimse ortada bulunduu iin, Taburaas, hkmllerle kendi
zaptiye erleri iin baka ve hilekr bir mteahhide ekmek yaptramyordu.
Hi unutmam. lk geldikleri gece mahpuslara binba Ata
Efendinin mteahhidi, frnc Cezayirli Haan Usta, yz elli ift
gnlk ekmek istihkakm gndermiti. O zamana kadar byle
francala gibi bembeyaz ve lezzetli ekmek yzne hasret kalan bi
are mahpuslar, ellerine aldklar bu gzelim eylere nce inanamadan bakmlar, sonra hep bir azdan:
Padiahm, ok yaaaa!.. diye lk la minnet ve
kranlarn ifadeye almlard. Bunu duyunca, bizim de gzlermiz yaarm, bu kaza ve kader kurbanlarna acmaktan ken
dimizi alamamtk.

660

YEN OSMANLILAR TARH

Namk Kemalden Bir Mektup ve Br Manzume

Artk, Namk Kemal'le haberlememiz dzenli bir hale gel
miti. Belli aralklarla ve gvenli bir ekilde birbirimize mektup
lar gnderiyorduk.
irvanhzade Mehmet Paanm
sadrazaml durumlarmz
bir hayli ferahlatmt. Paa, istersek ailelerimizi yanmza aldrabileceimizi ve onlarla birlikte oturacamz da bildirmiti. Bizim
Rodosta serbest deil de zindanda olduumuzu, sadrazamla
getikten sonra renmiti. nk, biz stanbuldan ayrldmz
zaman kendisini evkaf nazr olarak brakmtk. Mutasarrf Ma
uk Paa'nn sadrazam Esat Paaya yazd mektuptan ve Esat
Paanm da seraskerlik kanalyle kale muhafzlna verdii
emirden onun elbette haberi olamazd.
O gnlerde Namk Kemalden yle bir mektup almtm:
Birader,
Mektubunu aldm. Nuri ile de haberleme kurabilmi olmana
pek sevindim. Verdiin adrese, dn, ilk mektubumu yolladm,
cevap aldm zaman sana bildiririm. Ancak, uras beni dn
dryor: Akkdan Kbrsa dorudan doruya posta yok. Bun
dan dolay, mektuplar gerek oraya giderken, gerek oradan buraya
gelirken skenderiyeye kadar bir gezi yapp ondan sonra men
zillerine ulaacak. Ne yapalm, salk olsun. Herhalde G olmasm da ge olsun demekten baka aremiz yok.
Bilmem hatrlar msn? Vaktiyle sana bir tiyatro konusundan
sz etmitim. Dni Bey yahut Fahie-i Nibe adl eser tasla
n bu sefer tiyatro haline getirdim, adn Akif Bey (1) koyarak
bizim tandklardan Mahire gnderdim. Baslmas bittii zaman,
tabi, sana da gndereceklerdir.
Geenlerde, sana yeni yazdm bir manzumeden sz etmi
tim. Bu mektubumla birlikte onu gnderiyorum. Bakalm beene
cek misin? Buradaki sayn stadmz eyh Ahmet Efendi hazret*
leri, pek beendi. Bu tarzda sylenecek iirler, bu zamana gre.
(1 ) Namk Kem alin sonralar byk n kazanan tiyatrosu.

1950lerde

Reat N u ri Gntekn tarajndan gnmz diline Ve tiyatro tekniine

aktarld.

661

YEN OSMANLILAR TARH

siyas vatanseverlik rnekleri nitelii tamaktadr. Bunlar mil>

letin zihnnin almasna hizmet eder, diye iltifatta bulundu.
Bundan nce yolladn mektubu kendisine gstermitim. Se
nin sarslmayan azmini ve metanetini renince pek memnun ol
du. Allah bylelerinin mrn uzun etsin diye arka arkaya bir
ok kere dualar etti. Sana, zel selmlarm iletmemi istedi ki i
te ben de onu yerine getiriyorum. Kendisine ululayc bir teekkr
mektubu yazarsan memnun olurum. Bilirsin k eyh Efendi, hr
riyet taraftarlarnn br eit babas ve ncsdr (1).
Ziyanm (yazarn olundan sz ediliyor) salk ve neesinin
yerinde olduunu bizim Nuri bana mjdeledi. Kendisini Ekremle
birlikte grm. ocuk, her eyi hep benden biliyor.
Kemal
Bey'e syle, beybabam abuk geri gndersin, demi. Bak Tevfik,
yemin ederim ki ocuk iin merak edecek bir ey yok. Yaknda,
annesiyle birlikte, Rodosa gelmek istediklerini de yine Nuri ha
ber verdi.
Hakk Beyden de hi beklenmedik insanca bir davran gr
dm. Babas da babam artm. Uzun boylu hasbihalde bulun
mular. Ailelerimizle birlikte bulunmaklmzm hi bir engeli ve
sakncas olmadn sylemi. Bununla birlikte, olu babasndan
daha hayrl kt, bizim ktphaneyi satlmaktan kurtard. Ken
disine yazdm teekkr mektubunun bir rneini yine bu mek
tubumun iinde bulacaksn.
Sen ne yapyorsun? Bir eyler yazmyor musun? Orada sa
dece mahpuslara marangozlukta ustabalk etmek yetmez; bireiz
da edeb fikir ve kabiliyetine rencilik yap. Arkadama selmlar
ederim. Ziya ibenim mektubumdan nce oraya gelmi olursa, be
nim tarafmdan mavi gzlerinden p. Baki salklar dilerim, kar
deim.
Kardein: Kemal
(1 ) eyh A h m et Efendi, Badatta yetimi, ei emsali az bulunur bir
bilgin v e aydmdt. Vaktiyle, stanbulda Kuleli Vakas diye anlan
bir olaydan dolay Akkya srlm, sonra srgn yeri

Kbrsa

evrilmiti. Abdlazizin tahta knda affedilerek stanbula dn

m esine izin verildii halde bunu kabul etmemi, Magosada yerle
erek

mrnn

son yllarn orada geirmiti

662

(Yazarn n o tu ).

YEN OSMANLILAR TARHI

Namk Kemalin, mektubuyla gnderdii manzume uydu:

up dv-y hrriyet meyane
Atldk biz de c-y imtihana
Bu yolda bakmadk ikble, cana
Muhalif gittik evz- cihna
Neler ettik al-ramzzamne..
Sipihre hret-i zulm iftiradr
Eden pest demi havf recadr
Cihan malb- merdn- vefdr
Mcerrebdir szm, sanma hatdr
Neler ettik al-ragmzzamne..
Kalem bizlerle kaaimdir vatanda
Duyuldu nmmz Hind Yemende
Behey zlim gel insf eyle sen de
Bu devlet kande, mal ch kande
Neler ettik al-ramzzamne..
Vezif cn tenden de mukaddem
Bizim eflimizdir rh-1 azam
lrsek de kim eyler hzn mtem
Deer topramz bir byle lem
Neler ettik al-ramzzamne..
Taaddden ylar m ehl-i himmet
Yaa ey mmet-i sahib-saadet
Safmz, zevkimizdir her meakkat
Senin sayendedir bu feyz nimet.
Neler ettik al-ramzzamne. (1)
(1 ) Namk Kemalin hu ok az bilinen manzumesinin genel izgilerle
anlam yledir: ortaya hrriyet davas diye bir dava knca, snav
alanna ilk atlanlardan biri de bizler olduk. B u yolda mal ve can
kaygs gzetmedik. Daima dnyann allm tutumuna aykr bir
yolda yrdk. Zamanenin koullarnn tersine neler neler yapma
dk. Baht ve talihi zulmle sulamak bir eit iftiradan baka bir

663

YEN OSMANLILAR TARH

Kemal'in, sadrazamn olu irvanlzaide Hakk Beye yazp

bir rneini bana yollad mektup da uydu;
Beyim, Efendim;
Siz yle bir insansmz ki t balangtan beri, bana yakm ilgi
gsterdiniz. Aleyhinizde yaz yazdm, buna karlk siz bana ilti
fat gsterdiniz. Lkrd ettim, iltifat buyurdunuz.
Avrupada herkes, koleradan ekinir gibi, yanmdan kaar
ken siz hi umursamadan daima beni aradmz. Yurda dn
dkten sonra da hakkmda dalma iyilik dnp tevecch gster
diniz. Maksadnz, hrriyetten baka bir derdi davas olmayan,
benim gibi bir herifi kendinize efendiliinizle esir etmek idiyse,
ite haber vereyim ki arzunuz yerine gelmitir. Szin civanmerd
varlnza esir olmu durumdaym. Bundan sonra, ecel mn veey deildir. nsanlar klten korku v e yalvarttvr. Btn dnya,
vefal v e m erd kimselerin malubu olur; hu szm tecrbeye dayan
maktadr, yoksa hatal zannetme. Zamanenin

koullarnn tersine,

neler neler yapmadk. B u vatanda kalem, ancak bizlerle

durmaktadr; admz Y e m e n de v e

Hindistanda

ayakta

bile duyulmutur.

E y zlim, gel artk sen de insaf et; mesele sadece mal v e can m ese
lesi midir? A sl nemli olan, devlet nerede kald? Zamanenin koul
larnn tersine neler yapmadk . Kutsal grevler insan iin candan
v e tenden ok daha nemlidir. Biz her yaptmzn ilhamm yce
Tanrdan alrz ve bu ilhama gre yol alrz, lrsek belki

kimse

hznlenip kederlenmeyecektir, varsn yle olsun; topramz byle

bir leme elbette deer. Zamanenin koullarnn tersine, neler neler
yapmadk. Hi, kendini ulus v e yurt yoluna adam kimseler zu
lm v e eziyetten korkup ylarlar m? E y yce ulusumuz, yeter ki
sen yaa. Senin urunda ac v e eziyet ekmek bizler iin br zevk
saylr. u dnyada nimet, bolluk, bereket v e

gelime adna neler

varsa hepsi hepsi senin sayendedir. Zamanenin koullarnn tersine

neler neler yapmadk.^
airin

^Zamanenin koullarnn tersine neler neler yapmadk

ya da yapmadk ki eklinde bir eit nakarat olarak tekrarlad m sr u anlamda deerlendirmek yerinde olur: <!Gnn koullan sa
dece gn gn etmeyi ve tevekkl ngryordu. Bizler bunu be
nimsemedik, onun tam zddm izlemeye altk. Silkinmek, bir ey
ler yapmak iin didindik. . K.

664

YEN OSMANLILAR TABH

rT de kar karya gelip grmemiz nasip olursa, mimettarlk

grevimi mutlaka yerine getireceim (1).
Ktle karlk grlen iyilik, inam gerekten zor duru
ma dryor. Bu sefer insan nasl bir karlk vereceini belir
lemede byk zorluk ekiyor. Ne var ki, inallah, ben bu zorluu
ekmeyeceim.
Ne tuhaf ve geveze bir adamm. Siz, benden karhk grmek
iin iyilik yapacak karakterde bir adam, deilsiniz ki meselenin
bu ynn de dneyim.
Fransz dnrlerinden nl Dalamberein, lmnden son
ra ktphanesi satlrken Rus ariesi Katerinamn gsterdii in
sanla, ondan ok daha stn bir benzerlik gstermek istemi
siniz. Gzel byklk.. Sadece teekkr deil, imrendim diyebi
lirim.
imdilik sizden ricalarm unlar olacaktr:
Arkadalarmn skntda brakhnamalan, ikinci olarak da
u zindandan kurtulup rahata bir eve kp orada oturmak. Bu
ikinci ricamm sayenizde zaten karara balanm olduunu, size
bu mektubumu getiren zat bana mjdelemiti. imdi, resm emri
getirecek postay bekliyorum. Gerekten kararlatrld ise ne iyi;
yok henz byle olmadysa himmetinizi bekleyeceim. nk,
bulunduum yer ok rutubetli ve souk oluu yznden vcuta
(2) ve daha baka baz hallerinden dolay da gnlce son derece
mustaribim. Bu i bir sonuca balanrsa hayatm baya kurta
rlm olacaktr.
Buranm eski mutassarf hazretleriye (3) yce ve erefli babamz hazretlerine daha nce bir yaz takdim etmitim. Bilmem
kendilerine sunuldu mu? Yaznn dil ve anlatm biraz kstaha
idi. Fakat, birtakm ac gerekleri dile getirdii iin belki afla
karlamr, hi olmazsa zrl tutulabilirim karandaym. Hele,
(1 ) Halbuki ecel, biare Hakk B ey'e mn vermemiti.

Bu iyi insan,

mektubu aldktan g drt ay :ionra vefat etmiti (Yazarn notu ).

( 2 ) Nam k Kem alin

sonralar gun denilecek yata lmne, Magosa

zindannda cierlerinin zayflam olmas sebebi gsterilir, . K.

(3 ) Darbazzade rahmetli Veyis Paa ki, sonralar Japonyaya giden E r turul gemisinde boularak len tannm air v e yazarlardan A li
Ruhnn babasdr (Yazarn n otu ).

665

YEN OSMANLILAR TAHfflt

u baka bir eve gemek nasip olursa imdilik kendimi en byk
bahtiyarlardan biri sayacaun. Bundan baka, sizin salk ve mutkuluunuzu dilemekten baka, isteyeceim bir ey yoktur.
Kemal
Hakk Beyin lm

Yukardaki mektubun, elime geiinden be on gn sonra

gazetelerde Hakk Bey'in ld haberini okudum. Bu gen adam
la Namk Kemal'in mektubunda da itiraf ettii zere yakm
dostlarndan baka kimse pek grmezdi. Kendisi ilk olarak,
babasnn Suriye valiliinden evkaf ve daha sonra da maliye na
zrlklarna getirilmesi zerine adm duyurmaya balamt. O
srada, hariciye mektupuluk kalemine memur olarak atanmt.
evresini sarm baz yeni yetime genler onu, bir mirasyedi gi
bi, martmlard. Bundan dolay. Hakk Bey daha arbal ve
deerli kimseleri yaknna sokamamt.
Galiba, biraz kumara
dknd, ite, Namk Kemal, onun bu kumar dknln ele
alarak Ceride-i Havadis gazetesinde aleyhine bir makale yaymla
m ve burada; Kumar oyunu mahz- er ve am zade-i ddmm
gibi hsn kabule mil olanlar (1) cmlesiyle Hakk Bey'i aka
tehir etmiti. nk, cmle mahz- er den sonra gelen ve ba
la grevi gren vav harfiyle yaln okunduu zaman kumar
oyunu salt irvanzade soyu... eklini alyor, tabiatyle byle oku
nabiliyordu.
O zaman, basn kanunu gerei olarak, bu telmihli sz yzn
den ne gazetenin sahibine, ne de makalenin yazarna herhangi
bir sorumluluk gelmezdi ama, gelecek olsa bile irvanl ailesi bu
nun zerinde duracak kadar kinci ve hazmsz deildi.
te, Hakk Beyi halk, bu ynyle tanyordu. Arzusuna ra
men, zamann gen ve sekin kimseleriyle iliki ve dostluk kura
mamt. Sonralar, zellikle babasnn devaml basks altnda, bu
an ve makbul olmayan tutumunu deitirmiti ama, kltr ve
( 1 ) Eski harflerle (... er v e am...) heceleri bataki v e sondaki kelim e ler bir yana braklrsa, irvanh anlamna gelen

irvn biiminde

okunabilirdi v e Namk Kemal, bir harf oyunu yaparak, bu szlerle

irvanl ailesini kastetmiti. . K.

686

yeni

OSMANLILAR TARHI

bilgi ynlerinden hemen hi bir zaman beklenilen seviyeye ulaa

mamt.
Frariszcay zel retmenlerden ald derslerle renmiti.
Avrupa'daki ekbir ocuklarm taklit ederek, konaklarnn kendi
sine ayrlan odasna, nl Fransz edebiyatlarnn eserlerini ve
zellikle klsikleri toplamak merakmdayd. Baba, tek erkek ocu
unun bat kltr ve edebiyatna kar gsterdii bu ilgi, hatta
dknlkten son derece memnundu. Bu arada Mustafa Reit
ve l PaaIarn oullar yle olmutu olunun da ileride mem
leketin kaderinde rol oynayacak deerli bir devlet adam olaca
n umuyor, bu heveslerini kendi de destekliyordu. Elbette, ba
tnn nl fikir adamlarn okumasnn byk yararlarn gre
cekti.
Hakk Bey, babasnn dahiliye nazrl srasnda memur ol
mu, bylelikle Bbliye ilk admn atmt. Bundan sonra, ya
va yava yetiecek, geliecek, ilerleyecek ve ilerinin sekin dev
let adamlarndan biri olacakt. Btn bu hazrlklarn, bir eit
formalitesinin de tamamlanm olmas iin, Avrupa grmesi de
gerekliydi. Onun iin, babas, onu zel bir gezi de olsa Parise
yollamt. Ne var ki, zavallnn talihi yolunda gitmemi, tam o s
rada 1870 Fransz - Alman sava patlak verdii iin. Hakk Bey
Paris'te bir aydan fazla kalamamt. Ama, yine teki ekbir o
cuklar gibi Avrupa grm lk mutluluuna ulam saylrd.
Hele ki Parisin Bulvard des taliens'ninde, o tarihte ok mehur
olan Maison Dore de yemek yemi olmak bahtiyarlm da el
de etmi bulunuyordu.
Hash, Hakk Bey, babasnm sayesind.e, ksa bir sre iinde
insan mutlu saydracak pek ok madd imknlarn hemen hep
sine kavumutu. Onun iin, insan hayatta mutlu edebilecek ara
lardan hibirinin yokluu sz konusu olmamt ve olamazd.
Srgne yollandmz srada. Hakk Beyin babas Mehmet
Paamn srgnden dn zerinden bir yl gemi bulunmak
tayd. Babasnn srgnde bulunduu zamanlarda ise, sadrazam
Mahmut Nedim Paa'nm errinden korktuklar iin, Hakk Beyin
konana hemen hemen kimse urayamazd. Kendi de artk ho
vardaca yaayna, Beyolu lemlerine veda etmi, her eyden
elini eteini ekmiti.
Baz akamlar. Fazl Mustafa Paa'nm konana geldii olur
667

yeni

OSMANLILAR T A M ia

du. Kendisiyle yakn bir dostluum ve ahbaplm yoktu. Sadece,

birbirimizi ahsen tanrdk. Fakat, Fazl Paa konana devam
eden kimseler arasnda birbirlerini gre gre karlkl dostluk
kuran adamlara rastlanrd. Bunlardan ikisi de Hakk Beyle arka
damz Reat Bey'di. te, bir taraftan Paann konanda sk sk
karlamak, te taraftan da Reat Beyin srarlar sonucu bu
Hakk Beyle, ben de, grmeye balamtm. Ne var ki onunla
samimi olmak arzusu bir trl iimden gelmiyordu, nsan, zoraki
bir nezakete mecbur olduu zaman daha da sklyor. Hele ben
^yaratlm gerei byle yapmack halleri bir trl becere
mem. Beceremeyiim bir yana, becermeye heves etmi de deilim.
Bununla birlikte, o zamanlar, srgn bir vezirin dkn bir
olu bulunduu iin kendisine elimden gelen ilgi ve nezaketi gs
terirdim. Hakk Bey ise benim bu uysal davranlarmdan byk
memnunluk duyuyordu. Ne var ki evrelerimiz tamamiyle baka,
ocukluk alarmz ve grdmz eitim baka, zevklerimiz ve
inanlarmz bakayd. Btn bunlarn sonucu olarak aramzda
gerek, iten ve zden bir dostluun domas elbette sz konusu
olamazd.
Bir gece ok zaman olduu gibi, zel olarak arldmz
iin^ Reat ve Nuri beylerle birlikte irvanlzade Rt Paa'mn
konana gitmitik. O gne kadar, o mehur konaa hi girmeoitim. Konak, Mustafa Reit Paa'mn, uursuz diye tannm,
eski konayd. Bilmem ki uursuzluk denilen u bo inanlar
nasl oluyor da halkn bu bo inann pekitirecek olaylara, bu
gibi ok tannm yerler bile birer 50 iva grevi gryor?
Bizler, daha kk yalarmzda iitirdik ki, Mustafa Reit
Paa, Eki Karaduttaki kona aldktan sonra, bir daha rahat y
z grmemiti. Kona satn alr almaz, ei durup dururken l
drm, yllarca pencereleri demir parmaklkl ta bir odada tek
bana kapal braklnt. Nihayet Paa, kona yktrp yeniden
yaptrm, fakat ondan az sonra da lmt. Oysa, bu yakm dne
min en belirgin bir olay bile hemen efsaneye brndrlmt.
Gerekte Reit Paa, ad edilen konakta deil, Emirgn'daki yal
snda hayata gzlerini kapamt.
Reit Paamn lm tarihinden sonra, tam dokuz yl o ko
nakta kimse oturmamt. inde, tek bana, bir beki yayordu.
668

VENt OSMANLILAR TABH

Dokz yln sonunda konak, in^anlzade Mehmet Rt Paa ta

rafndan satn alnmt.
Konak, Rt Paa tarafndan satn alnd vakit, halkn
aznda yeniden bir sr uursuzluk masallar dolamaya balad.
Kimi:

Yazk, bu aile de felkete urayacak, bu uursuz konakta

felketten felkete urayacaklar. Hi bir refah ve rahat yz gr
meyecekler. Koca Mustafa Reit Paay yiyen o netameli konak,
elbette bu paann da bana bel getirecektir, diyor, kimi de ii
siyasete ve dedikoduya boarak; Eee, Suriyeden kazand o hak
l haksz paralar elbette byle uursuz yerlerde eriyecektir. Zahir,
vaktiyle dalkavukluk ederken, efendisinin konana gz dikermi
ki ilk frsatta onu hemen kapatt.. szleriyle kin ye hasetlerini
aa vuruyorlard.
Bunda da tesadf roln gsterdi. ki sene sonra l Paanm
lm ile onun yerine geen Mahmut Nedim Paa, Rt Paa'y
dahiliye nazrlndan ald ve Amasyaya gnderdi. te, bu olay da
halk arasndaki o uursuzluk hikyesine yeni bir halka ekledi.
Konak uursuz olmasayd paa nazrlktan alnr ve srgne gn
derilir miydi?
Garip taraf u ki, srgnden dnten sonra, irvanlzade
yine o konakta otururken sadrazamla getirildi. Bu durum, konak
hakkndaki olumsuz kanaatin deimesine sebep olmalyd; ama
olmad. Sadrazaml srasnda olu Hakk Bey, o konakta ld.
Hakk Beyin lmnden on be gn sonra, konan bir ksm
yand. ok gemeden de paa sadrazamlktan uzaklatnld. Bu
nunla da yetinilmedi. Be on gn sonra, stanbulda kalms uy
gun grlmeyerek bir eit srgn eklinde Halepe vali ola
rak atand.
Fakat, Rt Paanm ilesi daha dolmamt. Haleb'e gider
ken skenderuna vard srada, grevinin Halep Yerine Hicaz
valiliine deitirildiini bildiren bir telgraf ald. Yolunu Ara
bistana deitirdi ve Ciddeye vardktan ksa bir sre sonra da
orada tifse yakalanarak Tannnn rahmetine kavutu.
te, bu birbirini izleyen feci olaylar. Reit Paa konann
uursuzluu hakkndaki halk sylentisini adamakll pekitirdi.
Rt Paanm bana gelenlerden sonra artk konam uursuz
luu hususunda kimsenin phesi kalmad.

yeni

OSMANLILAR TARH

O nl konaktan ieri ilk girdiim vakit, bu sayp dktm

maceralardan, o zaman, sadece ilki, yani Rt Paanm Amasya''ya srgn olay meydana gelmi bulunmaktayd. Fakat, t o
cukluumdan beri kulak dolgunluuyla kafamda yerlemi bulu
nan o uursuzluk sylentisi, hemen o anda btn arlyla y
reimi doldurmutu. Bundan dolay, o byk ve ihtiaml yapya
girerken sanki bir uursuzluk yuvasna giriyormuum gibi iim
daralmaya balamt. arkada, oraya kadar, yolda, gle elene, akalaa, sylene gitmiken benim neem bir anda, sanki b
akla kesilir gibi, kesilmiti. Ben ki byle eylere hi inanmaj'an,
hi nem vermeyen bir insandm.
Geni bir avlunun aydmlatlmas grevi, makara ile yukarla
ra aslm cam bir fener iindeki kr bir kandile ykletilmiti.
I, tavanda fenerin teneke st kapan resim gibi iziyordu.
Bu bir izgi ve glgeden ok bir siluete benziyordu. Aydnlatt
alan da fazla deildi, evresinde hale gibi yarm yamalak bir ay
dnlk seziliyordu. Her yer lotu, hem de insan rktecek kadar
lotu. nk, akam ilerlemi, gne ufuklarda kaybolmutu.
Bizi, konan o kasvetli ve karanlk havasna pek uygun bir
aa, yani zenci bir hizmetkr karlad. Merdivenlerden birinci
kata ktmz srada, sanki tavan bama ha kt ha kecek
gibi bir vehim iindeydim. Sofanm geniliiyle ykseklii hi de
birbiriyle orantl deildi. nmze den zenci hizmetkr, bizi
dar bir aralktan, bahe zerinde, Marmaray gren bir odaya
gtrd. Odann baka bir oda ile ilikili bulunduu yan taraf
taki ikinci bir kapdan belli oluyordu.
ieride, kei derisi kapl, ngiliz stili iki kanape ile drt ge
ni koltuk bulunuyordu. Ortada, her iki banda yine ngiliz stili
iki sandalye oturtulmu, salam grnl, bir masa vard. Yere,
byk ve btn oday kaplayan bir Uak hals serilmiti. ki
pencereye, kahverengi kadifeden ve kornileri de kendinden per
deler aslmt. Odann btn mefruat bu sade eylerden iba
retti. Her eyde gze arpan sadelik ve tabilikti. Bu sadelik ve
tabilikten ev sahibinin de sade ve zarif ruhu ak seik anlal
yordu.
Birer koltua oturup dinlenmeye baladk. Aradan be daki
ka gemi gememiti ki yan taraftaki kap ald, Hakk Bey, b
670

yeni

osm am ulas

tarh

yk bir iltifat ve gler yzle ieri girdi. Ksa, kadife bir ceket gi
yinmiti.
Biraz sonra, ilk grdmz zenci
asl kapdan grnd.
Eliyle kanad ap yan durdu. Onun verdii yoldan sofrac kya
fetinde bir delikanl ieri dald. Getirdii geni bir iki tepsisini
ortadaki masann zerine brakp usulca ekildi.
Tepsideki kadehler, srahiler, su bardaklar, meze tabaklan
btnyle odann slbunu tayordu; yan ngiliz karakterine,
ngiliz zevkine uygun, sade fakat ok pahal olduklar belli ey
lerdi.
Gerekten de bir insann kulland eyadan onun zevkini ve
ahlkn anlamak pek zor deildir. Bu eyadan, sahibinin nasl bir
kii olduunu insan, kolaylkla, renebilir. Bizim eski smanl
konaklarmda zenginlik, eyadaki debdebe ve aaa ile bir eit
iln edilirdi.
irvanzade Rt Paa, nceden byle zengin bir ortam iin
de domamt. Amasyal, olduka mtevaz bir ailenin ocuuy
du. Ama, sonradan zengin evrelerin iine girmi, onlarn hima
yeleri altnda yetimiti. Bundan dolay, ilk balad ve grd
sade hayattan bir trl kopmam; az ok servete ve refaha ula
tktan sonra da yle atafatl eyalar toplamak merakma kapl
mamt. Dolaysyle onun kona, eski nl Osmanl b3ikIer
konaklar ndan hayli farklyd. Sade, normal ve tabi. Ben ki, me
sel Mustafa Fazl Paa konan grenlerden biriydim, onunki
ve daha bakalarnnki yannda bu vezir evinin grnts bana
deta fakirce gelmiti. Bundan dolay da, hayretimi kolay kolay
gizleyemiyordum.
Azdan oktan, bir eyler itik, mezelerden yedik. Bir saat ka
dar sonra sofrac yeniden kapdan grnd ve yemein hazr ol
duunu bildirdi. Kalktk. nce, orta salona ve oradan yine onun
la bitiik fakat bir perde ile ayrlm bycek yemek salonuna gir
dik. Bu salon da btnyle Ingiliz stilinde dzenlenmiti. Kar
lkl iki byk bfe, o iki bfenin ortasnda, pencerelere bakan
duvarn nnde de iki metre uzunluunda, yine ngiliz stilinde,
bir etajer bulunuyordu. Sofra alp sekiz kiilik hale getirilmiti.
Herkesin nne, her biri baka eit bir uruba mahsus ve dei
ik boyda beer kadeh konmutu. Ortada uzunca ve yayvan, kris
tal bir ieklik duruyordu.
671

YEN OSMAMJLAR TAHtHI

Tabaklar belliydi ki ngiliz porseleninden yaplmt. Ke

narlar lcivertti, stlerine de altn bir zh ekilmiti. Yine, ke
narlarna yakm yerlerde yaldzla (CH) ve (R) monogramlan ilen
miti. Bu harf irvn ve Rt kelimelerinin ilk harfleriydi. Bu
nu grnce memnun oldum; nk olu, babas daha hayatta
iken, kendi adna bir sofra takm yaptrmak istememi, yani
byle kt bir hevese ve hafiflie kaplmam demek oluyordu.
Yemekler fazla eitli deildi; fakat ok usta alar tarafn
dan hazrlanm oldkln derhal belli oluyordu. Gzel bir orba,
hafif bir balk, ltif bir et, lezzetli bir pilav, hamur ii bir tatl ve
mejrve.
Sofrac, mesleinin eri ve adam olduunu her hali ve tutumu
ile belli ediyrdu. Kadehlere suyu ve gerekli uruplar, sras ge
lir gelmez, hemen yetiip dolduruyordu. rtler, peeteler, teki
yemek takmlar beyaz, temiz, p n l prl ve itah acyd.
Yemekten kalktktan sonra Hakk Bey bizi, ktphane olarak
dzenledii odaya gtrd. Burann bir kapsnn, oturduumuz
odaya alan kap olduunu anladk. Odann duvar birer bu
uk metre yksekliinde, mee aacndan yaplm ak kitap dolaplaryle evrilmiti. Ortaya ok uzun ve geni, yine ayn aatan
yaph bir masa konmutu. Tavandan indirilmi ift kollu bir pet
rol lmbas o masay gerei gibi aydnlatyordu. Odada mein kap
l drt be sandalyeden baka oturacak ey yoktu. Kahvelerimizi
o odada itik.
Raflara zenle dizilmi kitaplann hemen hepsi, nl Fransz
yazarlarmn eserleriydi. Bunlarn yine hemen hepsinin, oraya ilk
konduklar gnden bu yana ele almmam olduklar da her hal
lerinden belli oluyordu. Bu masum kitaplarn kaderi okunmak
deildi. Orada yle duracaklar; Hakk Bey'in kltr seviye;simn
yalanc ahitliini yapacaklard. Tarak dileri gibi ylesine bir
hizada duruyorlard ki, hi bir elin ilk konduklarndan
sonra
kendilerine uzanmad, uzanmsa bile sadece dzeltmek iin
uzand derhal gze arpyordu.
Kahvelerimizi iip bitirdiimiz vakit, saat dokuzu alyordu.
Hakk Bey kalkt, bezik ktlarm kararak bizi oyuna davet
etti.
Ben; H i bir kt oyununu bilmem, dedim.
Nuri de:
672

YEN OSMANLILAK TARtHt

Ben de bezikten holanmam, dedi. Hakk Bey, Reat'm

hem bildiini hem de holandm biliyordu ama, bizlerin orta
dan ekilmemizden sonra artk ona da herhangi bir teklifte bu
lunmad. nk ikimizi brakp onunla kt oyununa dalmann
nezakete aykr olduunu anlayacak kadar inceydi. Ancak, benim
bilmem deyiinii biraz hor grmeyle, Nuri'nin holanmam
szn de aknlkla karlad belli oluyordu. Bana yle geldi
ki, modern geinen bir gencin kt oyunlarm bilmemesi, onun
nazarnda ayp deilse bile bir noksand.
Hasl, kt oyunu konusundaki yan izmemiz Hakk Beyin
neesini olduka karmt. O ynden, yarm saat kadar daha
havadan sudan konutuktan sonra kalktk, vedalap ayrldk.
Konu d saylan bu blm. Hakk Beyin yaam anlayn
ve karakterini belirlemek iin yazdm. Demek istediim u ki, bu
gencin bizimle yakn dost olup anlamas ve samimilie varmasna
genel anlaylarmz pek de elverili deildi. Biz, o zamanlar, b
yk dvlar peinde komaktaydk. Memleketin genel yap ve d
zeninde nemli deiikliklerin meydana gelmesi en byk amac
mzd. Bunu gerekletirmek iin de hi bir eyden geri durmu
yorduk. Gizli ak alyor, yaynlarda bulunuyorduk. Gnn tek
mizah dergisi olan Diyojende hicivler ve eletirmeler dktr
yorduk. Hkmetin byk ya da kk, fakat memleket kaderini
ilgilendiren her tutumu ve davran zerinde yazlar yazp ou
zaman ynetimi suluyorduk. Oyun moyun bizim gibi belli ama
ca ynelmi kimseler iin hi bir anlam tamyordu. Hatta, Hakk
Beyin davetini kabul edip konana gidiimizin bile bizce bir se
bebi vard. Bylelikle hkmete muhalif tutum taknm olanlar
desteklediimiz kamsndaydk. nk, gittiimiz konan yirmi,
yirmi be adm aasnda hem de- onun duvar bunun duvarna
bitiik olan bir baka konakta, zamann tam anlamyle bana
buyruk bir mstebit akm olan Mahmut Nedim Paa oturuyor;
sadrazamlk makamm babasnn mal gibi keyfine gre yneti
yordu.
Sadrazam Mahmut Nedim Paanm yaknmzdaki kaps an
kovan gibi ilerken, babas srgnde bulunan, Hakk Bey'in ka
psn alan bile olmuyordu. Daha ksa bir sre ncesine varn
caya kadar onun her trl zevk ye elencesine katlmakla eref
duyduunu ileri srenler, imdi, bir anda, ortalktan silinmilerdi.
673

f/43

YENt OSMANLILAR TARH

Bizler Hakk Bey'in yannda drt saate yakn bir sre kaldmz
halde, onunla memleket olaylar konusunda drt kelime bile konumamtk. nk, onun o tarakta bezi yoktu.

Evet, ite imdi Rodos adasnda onun lm haberini alm

bulunuyordum. Bu habere zlmedim dersem yalan sylemi olu
rum. nk, her eyden nce, bir kere daha pek genti. Sonra,
babasnn tek evld idi. Hele ki Namk Kemalin de yazd
gibi yakn zamanda ona kar byk bir insanlkta bulunmutu;
O gnlerde, stanbul'dan Rodos'a, muhasebecilik greviyle,
Hamit Efendi adnda Yanyah bir zat gelmiti. Bu adamla konu
urken, Hakk Bey'i tanyp tanmadn, lm sebebini bilip bil
mediini renmek istedim. nk, gazetelerde, Sadrazam paa
hazretlerinin olu bir sreden beri hastadr eklinde hi bir ha
ber okumamtm. ysa, koca bir sadrazamn olunun hastal
hi olmazsa birka satrla bildirilirdi. Byle olmam, bir gn
dorudan doruya Ac lm haberi yaymlanmt. Hamit Efen
di, Edib Bey adnda ileri gelen devlet adamlarndan birinin yakn
dostuydu, bu Edib Beyin ise zamann sadrazamnn urad mu
sibetten elbette haberli olmas gerekirdi.
Ancak, Hamit Efendi, kendinin taralarda dolatn, stan
bul'da olup bitenlerden habersiz olduunu syledi. Byk devlet
adamlarnn ve onlarn oluk ocuklarnn durumu ile de ilgili
deildi. Yalnz, kulana alman baz sylentiler vard ki onlar da
undan ibaretti:
Hakk Bey, bir gece Beyolu'ndaki kulplerden birinde ku
mar oynam ve ksa bir sre iinde bin lira kaybetmi. Bu
nun ar etkisinden kurtulamam ve bir iki gn sonra da vefat
etmi.
Kumarda bin lira kaybetmek yle olabilirdi: Ya mevcut
parasndan bu miktar maddeten ve o anda kaybetmek, ya da
teki oyunculara bu miktarda borlanmak. Aslnda bin liray
kumara yatran bir adamn geride hi olmazsa b ir o kadar daha
paras bulunmas gerekirdi. Byle olunca da sahibi bulunduu
alt bin lirann yansm kaybetmekle bir adamn lesiye zl
mesi gerekmezdi. Hele ki Hakk Bey gibi, babas sadrazamlk de
nilen en yksek ikbal mevkiinde bulunuyorsa. Byle bir kimse,
674

YEN OSMANLILAR TARHt

iddetle zlebilir; fakat Olan olmutur, inallah bu bana bir

ders yerine geer de bir daha byle bellara girimem, diyerek
urad felketten yakasn siyrmaya alrd.
kinci hale gelince; bu da cebinde bulunan paray kaybedin
ce, bir kumarbazn yapaca ey ^yeniden kazanma hrsna ma
lp olarak itibarn ortaya koyup oyuna devam etmektir. O'
halde, yle bir sonu akla geliyor: Hakk Bey, mevcut bini bi
tirdikten sonra stne bin lira da borlanmtr. Kumar oyna
yan centilmenlerin bir deti vardr: Ya borlarn ne j^app edip
deyeceklerdir, ya da deyememenin zilletine katlanarak bir da
ha yle sefhet yerlerinde asl boy gstermeyeceklerdir. Bir n
c yol daha vardr ki, buna da ounlukla Avrupa kumar evrele
rinde rastlanlr: Paray deyemeyeceini anlaynca onu hayatiyle
demek, yani intihar etmek.
Hakk Bey, dorudan doruya intihara cesaret edememi, fa
kat manevi bir intiharla hayatna son vermitir.
Hakk Bey'in zel hayat ile ilgili bir sylenti de kendisinirt
lmnden epey sonra iitilmiti: irvanlzade Rt Paann
sadrazamla getii ilk gnlerde Rus uyruklu aborof adnda bir
tacir, onun olu Hakk Beye bavurur. Adamm devletten hakli
ya da haksz seksen bin altn alaca vardr. Hazine, baz gerek
eler ileri srerek bu paray dememektedir. Rt Paa, olu
nun araclk etmesi sonucu bu seksen bin liray aborofa dettiririr. aborof da ald parann sekiz bin lirasn Hakk Beye
hediye eder. Oysa, bu paray Mahmut Nedim Paa bile sadrazam
l srasnda demeye cesaret edememiti. aborof, Mahmut Ne
dim Paann yerine geen Mtercim Rt Paa zamannda yine
teebbse girimi, hariciye nazr Halil erif Paanm engelle
mesiyle yine bir sonu elde edememiti.
Hasl, Hakk Beyin ald bu fesatl yzde on, onun, kt so
nucunun balangc olmutu.
*

Nuri Beyin Mektubu

Akkdan Nuri Beyden u mektubu aldm;

Birader,
Nihayet, Namk Kemal'den mektup alabildik. Eim efika da
bitfaya geldi. M utasam t akir Paamn ltuf ve himmetiyle ham675

YEN OSMANLILAR TARH

dolsun olduka rahatz. Fakat, paraszlktan halimiz harap. Et alp
yemee gUcUmz yetmedii iin ikembe yemekten kediye dndk.
stanbul'daki kz kardeim de yardm etmek gcn bulamyor.
Kemale j^azp para istedim. Ayn eyi sana da yazyorum.
Eer paran varsa ve birazm bize gndermek seni skntya d
rmezse hemen imdadmza yeti. Bu hal byle nasl devam ede
cek, bilemiyorum. Satp savacak bir eyimiz de yok. Bir arac ile
Topala (1) bir mektup gndermitim, hl ses sada kmad. smet
Bey'e de (2) yazdm; bakalm ondan ne cevap alacaz. lk vasta
ile tfunu beklerim, kardeio.
Kardein: N uri

Nuri'nin durumuna ok zldm. Mektubunu aldm vakit

cebimde iki altmhk iki banknotla birlikte yz elli kuru kadar bir
para vard. Banknotlardan birini Hseyin Cemal Efendiye ver
dim, buna karlk ondan Akkdaki adamna bir polie aldm,
yazdm cevapta E cd min-el mevcd (3) kuralma uyarak paranm yarsn gnderdiimi akladm.
Bahvan N u rinin Rodos'a Gelii

Yine o gnlerdeydi. Bir zamanlar Namk Kemalin babas

Mustafa Asm Beye bahvanlk eden, sonra yine onun tarafndan
Magosaya Kemalin yanma gnderilmi bulunan Nuri adndaki
bir Arnavut uak, akam zeri kp zindana geliverdi.
Onu birden karmda grnce ardm. Nereden gelip nereye
gittiini sordum. ay kadar nce Kbrsa gittiini, Kbrstan
stanbula dndn, imdi stanbuldan tekrar Kbrsa gitmek
zere Avusturya vapuruna bindiini, vapur akama kadar Ro
dosta kalacandan beni grmek istediini syledi. Namk Ke
male bir haber, bir ey gndermek istiyorsam alp gtreceini
de ilve etti.
( 1 ) Sultan Murat\n annesine kahvecibat olan Topal Sleyman. A b d lhamit ilk tahta getii gnlerde onu M sr'a srmt; smail Paa
da, ald talimat zerine N il nehrine attrp bodurmutu.
(2 ) Abdlhamitin stkardei v e esvaphas sm et Bey.

N u ri B e y in

tand oluyoi'du. (B u iki not eserin yazarna aittir).

( 3 ) Cm ertlik m evcut olana oranla mmkndr,* gibi bir anlama. . K.

676

YENt OSMANLILAR TABIHI

stanbulda ne var ne yok? Bizim ocuklan grdn m?5>

Efendi ok iyi (1). Padiah hazretlerinin iltifatna nail ol
mu. Padiah hazretleri, kk olunun borlarn dedikten ba
ka, krk bin altn da ihsanda bulunmu. Fakat ne fayda? Kendisi,
paralar deta sokaa atyor, saa sola savuruyor. Dadsnn kocas
Bonak Mehmet Paaya drt yz liraya (2) bir araba, be yz li
raya da bir ift at satn alp hediye etmi. Yaknda bu paralar bi
ter de yine saa sola bor etmeye balar. Yannda hi gerek ve
fal bir adam yok, hepsi apulcu. Yine de en hayrls bizim Topal
Sleyman. Hele, o Seyyid Bey yok mu? Efendinin borlan har
vurup harman savurmalar hep o adamn yznden.
Peki, Namk Kemal'e hi para gndermedi mi?
Nuri benden nce davranp baka bir soru sordu;
Topal Sleyman sizlere hi bir ey gndermedi mi?
^ Hayr. Biz buraya geleli ay geiyor; o taraflardan pa
ra bir yana dursun, kuru bir selm bile almadk. Sen onu syle:
Namk Kemal'e bir ey gndermedi m i?
Babas Mustafa Asm Bey'e iki yz elli lira vermiler. Na
mk Kemal Bey b ir liste yapt. stedii eyleri alp getirmem iin
beni stanbula yollad. stediklerini aldm. Babas yetmi lira da
elime verdi. te bunu alp gtryorum.
Peki, neler aldn bakalm? Kemal'in smarlad eyler
nelerdi?
Nuri, omuzlarn can skmtsyle kaldrd. Surat da burumutu;
Beyefendiyi bilmez misiniz beyim? Neler alacam; una
buna hediye edilmek zere be tane cep saati, bir sandk konyak.
orap, gmlek, pantufla terlik eidinden bir iki para eya. Yedi
sekiz tane yine hediyelik olmal ttn tabakas. Birka kutu
ttn... Hep bunun gibi eyler.
Peki, bu aldklarn yz seksen lira tutar m ki senin eline
sadece yetmi lira tututurdular?
Byk Beyden kim hesap sorabilir. Olu iin bu kadar
veriine bile ok kr. Hem belki bunu da vermeyecekti ama
( 1 ) Veliaht ehzade Murat E fendi kastediliyor. .K.
( 2 ) Metinde geen <^lira szlerinin :alttn lira olduunu bir ere daha
hatrlatmay uygun grmekteyiz. .K .

677

YENt OSMANLILAR TARH

ben: Para vermezsen gidemem; orada yz liradan fazla bortunuz

var/ diye direttim de ister istemez bu kadarn olsun verdi.
Namk Kemalin gerekten yz lira borcu var m?
Hayr. Krk lira kadar borcii vard. Sanrm bu son bir
ay iinde yenileri ile birlikte elliye varmtr. Ben Yz lira borcu
var, gider gitmez onu dememiz gerek" demeseydim, o yetmi li
ray da alamazdm. aresiz yalan syledim, ne yapaym beyim?
Canm, Magosa'da askerlerle birlikte oturan bir adam hi
ayda on lira gibi byk bir para harcayabilir mi?
Cefakr hizmetkr iini ekti:
Ben yannda olmasam on deil, yirmi de harcar. Kim ba
kar, kim sorar. Siz beyefendinin elinin ne kadar ak olduunu
bilmez misiniz?
-T- Neyse, ne yapalm. Elbette paras bittike Efendi hazret
leri kendisine yeniden gnderir. Bak Nuri Aa, senden bir ricam
var; mutlaka yerine getireceine bana sz veriyor musun?
Sen emret beyim. Elimden gelecek bir eyse mutlaka ye
rine getiririm.
Elinden gelmeyecek bir ey olsa zaten senden istemezdim.
Ricam u: Demek istediim udur. Nuri Bey, Akkda derin bir
geim skmts iinde jizyor. Geen gn bana bir mektup yaz
mt. Dur, sana okuyaym. (Yukardaki mektubu karp okudum)
Bende olan parann yarsn kendisine gnderdim. Bizler, burada
iyi kt geiniyoruz. stanbul, nispeten yakn olduu iin, gnde
rilen be on kuru da ksa zamanda elimize geiyor. Fakat, biare
Nuri'nin kimsesi yok. stelik, karsn da yanna aldrttndan
imdi geimi daha da zorlat. Kbrsa gittikten sonra, durumu
Namk Kemale anlat, kendisine hi olmazsa on lira gndert. Dur,
sana oradaki bir tacirin adm da vereyim. Bu adamm ismine bir
polie al. O da olmazsa, paray Tuzladaki Avusturya postas ara
cl ile yolla. Bunu yapacana dair bana besa ver bakalm (1).
Ah beyim, istersen yetmi lirann on lirasn hemen imdi
size teslim edeyim de siz gnderin. Dorusu ok zldm.
(1 ) Arnavuta

bir yem in v e onlar arasnda kesinlikle geerli bir and.

Besa diyen bir A rnavutun bundan dnd hem en hi bir zaman

grlmemitir. .K .

678

YENt OSMANLILAB TABlHt

Hayr, bakasnn parasna benim hkmm gemez. Yalmz, benim dediimi yap, o kadar bana yeter.
Nuri'nin mektubu, hele ikembe paragraf adam gerekten
zmt. Temiz kalpli hizmetkr hayflanyor:
Tuh yahu! diye syleniyordu, keke stanbul'a giderken
buraya uram olsaydm. Hem Nuri Bey iin hem de sizin iin
Topal'dan para isterdim; koparmaynca da yanndan ayrlmaz
dm.
Nuri Aa, senin ne kadar temiz yrekli bir adam olduu
nu zaten daha nceden de bilirdim. imdi, bir kere daha ren
mi oldum. Fakat, sana namusum zerine yemin ederim ki benonlardan tek kuru bile kabul etmem; nk onlarn mensubu ve
adam deilim. Ben, sadece Namk Kemal'in arkadaym. Murad
Efendi'nin hi bir eyi deilim. Anladn m, olum. Bir de, aklma
gelmiken hatrlataym, sakn Kemale Rodos'a ktm ve be
nimle grtn syleme. nk, senden haber aldm eyleri
stanbul'dan haber almm gibi yazacam. Sonra can sklr, ol
du mu?
Oldu beyim, siz nasl isterseniz.
Bu ve baka konularda Nuri Aa ile daha b ir sre hasbhal
ettik. Kaplarn kapanma zaman gelmiti. Onun iin, adamcaz
kalkt, vedalap gitti.
O ayrldktan sonra, dnmeye baladm.
Drt arkada, daha dorusu Namk Kemal, Nuri ve ben (1)
srf bu ehzade Murat Efendi yznden srgne uratlm oldu
umuz halde, Nuri ile beni bunlardan kimse arayp sormuyordu.
Kendi payma bundan dolay hi de zgn deildim. Ancak, ne
var ki dnyada herhangi bir ama ve maksadn, izlenen yolun
mutlaka bir metot ve kurala dayal bulunmas, bu metot ve ku
rallardan hi bir ekilde saplmamas gerekir. ehzade Murat
Efendi, gerekten ihtillci bir grupla ilikili ise, yle bir davra
n beklenirdi ki, bu grupun sadece bir ferdini deil hepsini ta
nsn, sadece biriyle deil, tekilerle de ilgilensin. Bu ya byle ol
malyd ya da tam tersi; Yani bu gruptan hi kimseyi tanmasn
ve hi biriyle ilgilenmesin..
Namk Kemal, phesiz, byle bir grubun bakam deildi.
(1 ) A h m et Mithat E fendi bafco sebeple Rodosa srlmt. .K .

679

YEN OSM ANULAa TABIH

Kendi bana bir Prensin tarafhsyd; byle olduu halde ona,

arkadalar adna da szler sylyordu. Sonu olarak, hepimiz
Murat Efendi iin birer taraftar saylyorduk. Nitekim, hkmeide bizi yle tanm v e ' yle mimlemi olduu iin, hepimizi bu
sfatla srgne yollamt.
Gerekte eski Yeni OsmanlIlardan, yani Veliefendi ayrndp
toplanan eski ihtill cemiyetinden kala kala alt yedi kii kalm
tk; Namk Kemal, Nuri, ben; Reat, Mehmet, Salim beyler, bir
de Kemeraltl Tahsin Efendi. tekilerin hepsi, daha iin ban
da bizden kopmu, rotalarn baka yne doru izmilerdi.
Mevcut yedi kiiden Nuri, Reat ve Mehmet beyler, ehzade
Murat Efendi ile birka kere grmlerdi. Birka kere de ikin
ci ehzade Abdlhamit Efendi'yle bulumulard.
Bu grmelerin zel bir amac yoktu. Olsa olsa, birka ihti
llci grmek merak ile yorumlanabilirdi. nk, bunlarn iinde.
Namk Kemal dnda, Murat Efendi tarafls bulunmamaktayd*
Hele Reat, Nuri ve Mehmet beyler hi de Veliaht tutmuyorlar
d. te yandan, hanedann bir yesini tahttan indirip bir baka
yesini padiah yapmak amacyle kurulmu gizli bir dernek de
mevcut deildi. Namk Kemalin ehzade Murat Efendi'ye gidip
gelii ve teki beimizin de onun eski birer dostu oluumuz gerek
halkta, gerek hkmet evrelerinde byle bir kan uyandrmt.
Reat daha nce de yazld gibi Bilecik'e gitmiti. Meh
met Bey, evlenerek iimizden ekilmi, oluk ocua karmt.
Nuri Bey, Ankara mektupusu olmutu. Namk Kemal, Gelibo
lu'ya mutasarrf tayin edilmiti. Ben, zm ire atanmken, oradaki
mahkemenin kaldrlmas zerine stanbul'da kalmtm, eitli
gazeteler kararak basn halatna, atlmtm.
Drt, be ay devam eden bu ayrlmz ve kopuumuz dne
minde, hepimiz de az ok rahat ve kaygszdk. Ne var ki Namk
Kemal'in. Gelibolu'dan dnerek bret'i yeniden karmaya bala
mas, kaderimize yeni izgiler izmeye balamt. Nuri, Ankara
dan dnm ak bir ekilde deilse bile Kemal'e katlmt.
Benimse, kardm gazetelerde muhalefet yolunu tutuum h
kmeti tedirgin etmekteydi. te, btn bu birbirini izleyen olay
lar, bizleri kendi zel karlarna engel tanyan kiileri ve evre
leri huzursuz klyor, onlarn kin ve garazlarn kara bulutlar mi
sali stmze yyordu.
680

YEN OSMANLILAR TARH

Ksacas, meselenin asl fasl bundan ibaretti. Ne Murat Efen

di taraftarl, ne padiah indirip padiah karma tasavvuru, ne
herhangi bir konu iin ayaklanma, ne de Namk Kemal dn
da Murat Efendi'nin kkne gidip gelme...
Ama, ne are ki hkmet bizi bambaka bir yolda tand.
Bu arada, baz garazkrlar da bizi byle tantmay, kendi kar
lar iin, iyi bir frsat saydlar. Srtmza yak yaptrr gibi bir
Murat Efendi taraftarl yaptrdlar. Nihayet kollarmzdan
tutup her birimizi birer tarafa frlattlar.
imdi ise, bizzat Murat Efendi bizlerle herhangi bir ilikisi,
al verii olmadn, bizleri hi arayp
sormamasyle gsteri
yordu.
On be gn sonra gelecek olan Loyd vapuru postasyle Namk
Kemal'e u mektubu yazdm:
Birader,
stanbuldan aldm mektuplardan birinde beni hayretlere
drecek kadar garip bilgiler verildiinden, bunlardan seni de
haberdar etmem gerekiyor. Hatta, bu arada aynca seninle ilgili
bir konu da var ki onu da anlatacam.
Murat Efendi hazretlerinin Agoba olan borcu padiah haz
retleri tarafndan demi. Bundan baka ^baka borcu varsa
densin veya ihtiyalar varsa karlansn diye
kendisine de
krk bin lira ihsan olunmu.
Buna karlk. Prens hazretleri ne yapmtr dersin? lk i
olarak o kakavan dadsnm bunak kocas olan Bonak Mehmet
Paa'ya, drt yz liraya nl Bender fabrikasndan kma Paris
stili bir araba ve be yz liraya da Orolof cinsinden kuamlaryla
birlikte bir ift at satn alp hediye etmi.
Ne tuhaf bir hal!.. Efendi hazretlerinin acaba ikrama ve ni
mete lyk baka hi bir adam yok muydu ki her eyden nce
o Bona dnm?. Geri, seni de hatrlayarak Magosaya gn
derilmek zere beygirlerle arabaya feda ettii parann drtte
birine yakm bir miktar babana vermi. Anlalyor ki, Prens
hazretlerinin nazarnda deerin, o Bonak kadar deilse de, yine
de olduka nemliymi.
Efendi Hazretlerinin yerinde olsaydm, ne yapardm bilir
misin? Bu ihsamn alt bin lirasn derhal yzde alt faiz veren
Emniyet Sandna yatrrdim. Bunun ylda getirecei otuz alt
681

YEN OSMANLHAR TABlHt

bin kuruu, benim adma ve benim yzmden srgne uratlm
adamma ayda biner kuru olmak zere eit olarak paylatnrdm. Br de aynca onlara bildirirdim ki;
B u para geri azdr, fakat sizleri br dereceye kadar olsun
geim skmtsudan kurtarr. imdilik bununla idare etmeye aIm; ilerisine Allah kerimdir.
te birader, ne olursa olsun, bir Prense yakacak en tabi
hareket bu olmalyd. Kendisinin alm olduu byk paranm,
pek kk bir ksm olan u alt bin lira bizlerin de skntlarm
z az ok azaltmaya hizmet etmeliydi. Az ok azaltmaya hizmet
ederdi, diyorum. nk biz durup dururken mahrum klnd
mz nimet ve refahn tazmin edilmesini kendisinden isteyecek ka
rakterde kimseler deiliz. Bununla birlikte, bir noktay da hatrla
taym: B ir arkadamz u anda, en azndan otuz alt derece bir
scaklktaki Akkda,^ her gn devaml ikembe yemekten uyuz
olacak hale gelmitir. kembe denilen ey, bilindii gibi, besle
yici zellii bulunan bir yiyecek deil, besleyici zellii bulunan
eylerin hazmdan sonraki posasn tayan bir nesnedir. Lkin,
zavall ne yapsn? Onu yemesin de bilmem ne mi yesin?
Sana dair olan sylenti de dorusu tuhafma gitti: Bu para
nn senin adna babana verildiini haber ahr almaz, hizmetk^nn eline bir liste tututurmu ve stanbula gndermisin. Birok
ipe sapa gelmez eyler smarlanusm.
Mektubunda bunlar bana anlatan kimse diyor ki:
Nam k Kemal Beyin istedii eylere baktm da, bizim nl
edebiyat acaba Magosada ii ticarete mi dkt, tuhafiye dk
kn m amaya niyet etti? nk, saatler, kordonlar, eit eit
bilezikler, yzkler, sigara ttn kutulan, sandklarla konyaldar,
teneke dolular ttnler. Hac Bekirin ekerlemeleri falanlar s
marlam... Toplu olarak neredeyse iki yz liralk mal smarla
m ve getirtmi. Gerekten bu eitli eyleri byle bir ticaret ni
yetiyle getirtmise kendisini E l ksibi habibullh
(1) sm na
ulam olduundan dolay tebrike lyk grrm. Mlum ya, Jean
Jacque Rousseau, bir zamanlar kalemi brakmaya mecbur kald
vakit, buna karlk, eline orap inesini alm, dantel rmeye
(1 ) Kazanan A lla h n sevgilisidir anlamna. Hadis olduu sylenir. .K .

682

yeni

OSMANLILAR TARH

balamt. Namk Kemalin de kalemin para etmedii yerde tu

hafiyecilik yapmas pek garip saylmaz... (1).
Neyse, akay bir yana brakalm da ciddi konulara gelelim:
Nuriden aldm mektubun bir suretini sana gnderiyorum. Oku
da, elinden ne yapmak geliyorsa onu yap. Ben mevcut paramn
yansm kendisine gnderdim. Sen de, hi olmazsa, yirmi yirmi
be lira gnderirsen zavally ve eini durmadan kediler gibi i
kembe yemekten kurtarm olursm. Baki, kardeliimizin deva
mna dua ederim.
Rodos 1 Temmuz 1874
Kardein: Tevfik.

Gariptir, Namk Kemal, bu mektubuma cevap vermedi. n

k, veremezdi. nk, yz elli liralk eyay Magosada sakalba
datmak eidinden, birtakm adamlara vermek iin getirtmi
ti. Bana yle eyler getirttiim falan yok diyemezdi. Diyecek
olsayd, bunlarn Nuri ile gnderildiini, gzyle grenlerin haber
verdiini, hatta srar edecek olursa bizzat Nurinin bana anlatm
olduunu kendisine dobra dobra yazardm.
O srada, beni ok sevindiren bir olay haber aldm. Eim ve
olum Ziya, Rodos'a, yanma, gelmek iin hazrla balamlard.
Bu arada, stanbulda da siyas alkantlar kendisini gster
mekteydi. irvanlzade Mehmet Rt Paa sadrazamlktan uzak
latrlm, yerine Hseyin Avn Paa getirilmiti. Sert, nobran ve
kskan bir adam olan Hseyin Avni Paa, kendisinden nceki
sadrazamn stanbulda kalmasn istememi, Halep valiliiyle
onu stanbuldan uzaklatrmt. Grev yeri olan Halepe sken
derun zerinden giden Rt Paa, vapurunun Rodosa urama
sn frsat bilerek beni hatrlam ve kendisini karlamaya giden
Mutasarrfla, kendisini grmem iin, bana haber yollamt.
Vapur, Mesajeri Maritimin, yani bir Fransz kumpanyasmm
gemisi olduu halde, paann beni oraya armas biraz garipti.
Meltem henz esmeye balamt. le yemeimi yedikten
sonra karyolama uzanp biraz ekerleme yapmaya balamtm.
(1 ) Tevfik Bey, bunlan Namk Kem al kzp da azarlar dncesiyle
ua N u riden rendiini gizliyor; stanbuldan gelen bir mektup
tan renmi gibi yazyor. .K .

683

YENt OSMANLILAR TAKH

nk, meltem daha Rodos'un kzgn scakln azaltacak oran

da deildi. Dolaysyle, tam bir geveklik vcudumun her tarafuu
kaplam bulunuyordu. Rodosta maysn on beinden austosun on beine kadar
meltem denilen bir bat rzgr eser. Bu rzgr Rodosun yaz gn
lerinin en byk nimeti saylr. Bylesne dzenli esen bir mev
sim rzgr belki de dnyann baka hi bir yerinde grlmemi
tir. le vaktinden balar ve tam gece yarsna kadar srer, gece
yarsnda birden kesilir. Ertesi gn kurulmu saat gibi yine
le vakti yeniden esmeye koyulur. Bu rzgrn esiinden Fran
szlarn Courant dair dedikleri cereyanda kalmak, tmek teh
likesi yoktur. Hatta, evlerde hayat adn verdikleri bir eit av
lular da yatarlar ki, bunlar bir eit dehliz gibidir; ak fakat ka
fesle rtl setli sofalardr. nsan, buralarda bu rzgra kar
gsn bann ap rahat rahat oturur ve yatar. Rzgr eserken
yorgan rtmeye bile lzum duymaz; fakat yine de ondan en k
k bir tehlike grmez. Tam tersine, skc ve boucu scam ar
lndan kurtulduu iin ruhunda bir genileme, ferahlama hisse
derek huzura kavuur.
Bylece karyolaya uzanr uzanmaz ujomuum. Bir sre son
ra kapnn almasyle uyandm. Gelen Armutu temenmi.
Hayrola, Temen!. dedim.
Efendim, eski sadrazam Halep'e gidiyormu. Sizi grmek
istemi. Mutasarrf klaya haber gndermi. Binba Ata Efendi;
Git, Tevfik Bey'e haber ver; gitmek arzu ederse al gtr dedi.
Haydi, buyrunuz gidelim.
Hemen kalkp giyindim. On be dakika kadar sonra, Armutu
Temen ile birlikte kapdan ktk. Rhtmda duran mutasarrflk
motoruna bindik. Rodos'a geleli on drt buuk ay olduu halde
denizi hep uzaktan ve hasretle seyretmitim. imdi, byle motora
biniim, denizin zerinde kaym benim iin ne byk bir mut
luluktu. Sanki bu hal ile felekten bir eit c alyor, onu yenmi
bulunuyordum.
Bir an Hadi Tevfik, u frsattan istifade et!. dncesi zih
nimi kaplad. Fakat, bunun hemen ardndan teki arkadalarm
dnmekten kendimi alamadm.
Uzaktan gemideki renkli Fransz bayrann br zgrlk
sembol gibi dalgaland grlyordu. steseydim, vapura
684

YEN OSMANLILAR TARH

kar kmaz. Gemi Svarisine; "B ir siyas mlteci olarak size teslim oluyorum," diyebilirdim. Zaman yle bir zamand ki hi bir
kuvvet beni onlardan geri aldramazd. Bilindii gibi, gemiler han
gi bayra tayorlarsa o memleketin topra saylrlar. Kaptana
teslim olduum anda, Fransaya snm olacak ve kurtulacak
tm.
Motorumuz, Fransz vapuruna yaklatka kafam iki zt d
nce arasnda zonklayp duruyordu; Gemiye kmken, iltica
et ve hrriyetine kavu.; Hayr, buna tenezzl etme. Bir yaban
c devlete snmaktansa kendi lkenin bir kesinde bir sre da
ha srgn kal.

Ksa bir i mcadelesinden sonra ikinci kk zihnime yerle

tirdim. Hele ki geminin kaptanndan iltica hakk istemekle, beni
yanma ve grmeye aran Rt Paaya da ktlk yapm ola
caktm. Bylelikle, dmanlar ona hcum etmek iin yeni bir
frsat daha elde etmi olacaklard. Tevfik Beyi mahsus gemiye a
rd ve kama imknlarn zellikle nceden hazrlad, diyecek
lerdi. Durup dururken, bana sadece vefakrlk gsteren bu veziri
kk drm olacaktm.
Dorusu, byle kancka bir davran elimden gelmezdi.
Bylece, eitli duygular, dnceler, hayller iinde yzerek
gemiye yaklatk. Merdivene yanap yukarya ktk.
Rt Paa, gvertedeki salonun stnde bulunuyordu. Ken
disini grnce, onun bulunduu merdivenleri de ikier ikier at
layarak doru yanna kotum. O daima gle yzl olan vezir, h
znlerini hazmetmi grnevek beni her zamanki temiz tebessm
leriyle karlad. Hemen iki eline sarldm. Babasna kavumu
bir evldn zlemi ve sevgisi iinde o elleri derin derin ptm. O
da beni alnmdan pt. Elimden tutarak, biraz ileride bulunan
sandalyesinin yanma gtrd. Bitiiindeki iskemleye oturttu.
Yznde yakn bir zamanda ocuunu kaybetmi bir babann,
ondan hemen sonra da makamndan olmu bir sadrazamn st
rab yoktu. Belki ii evlt acsyle yanyordu ama, gren grmeyen
bunu sadrazamlktan dm olmasna yorabilir dive, onu da
glgelemeye alyordu. Bu cidden bir mertlik ve metanet tablosuydu; u son birka ay iinde, bana gerekten ar felketler
hem de ard ardna gelmiti. Olu lmt, kona yanmt,
sadrazamlktan uzaklatrlm, stanbulda
oturmas da ok
685

YEN OSMANLILAR TARH

grldnden Halep'e srgn ediliyordu. Fakat, yle vakarl ve

rahat bir yz ifadesi vard ki, iin iyzn bilmeyen biri, onun
srgne deil de byk bir ikbale doru gittiini sanrd. Ve, ka
derin zulmne bakn ki, ok ksa bir sre sonra da lecekti.
Konumaya baladk;
Eee, buralarda nasl vakit geiriyorsunuz bakalm?
Glerek cevap verdim;
Evham- havss (1) incelemekle, efendimiz.
Bu szm ylesine bir anda kavrad ki hayret ettim.
yleyse epey deerli inciler toplamsnzdr, diyerek
Gerekte de ben, Rodos ktphanesi memuru Abdullah Efendinin yardmyle, Harir adl dil bilgininin, dilde yerlemi fakat
yanl olan kelime ve deyimleriyle ilgili eserini okuyordum. Bilin
dii gibi, hemen her ulusun dilinde yap ve anlam bakmndan
yanl olduu halde, dilde yerletii iin, doru gibi kabul edilip
kullanlan pek ok szler ve deyimler vardr. Bunlara galat-
mehur yeni tannm ve yerlemi yanl denir. Zindana ilk
girdiimiz zaman can skntlarm faydal bir elence ile gidermek
istemitim. Vaktiyle elime B ir Milyon Yanl adl Franszca bir
kitapk gemiti. Sahifelerinin stnde (Syleme-Yazma) ve
(Syle-Yaz) tembihleri, listeler iinde yanl ve doru kelimeler
yer alyordu. Ben de buna zenerek bizim dilimizdeki galat me
hurlar derlemeye heveslenmitim. Bu almam daha mkem
mel bir ekle koymak istediimi sylediim zaman, Abdullah
Efendi, bana, o zamana kadar adm bile duymadm Harir'nin
o kitabm salk vermi, hatta bulup getirmiti. Ancak, eser hem
Arapa olduu, hem de ar dilbilgisi bahisleriyle dolu bulundu
u iin, fazla bir ey anlayamamtm.
Rt Paamn sorusuna byle iki anlama da gelen bir cevap
verirken dorusu onun bundaki incelii anlayacan pek umma
mtm. Oysa, belliydi ki. Paa gl bir devlet adam olduu ka
dar fikir ve edebiyatla da yakndan ilgiliydi. yleyse epey deeri ( l ) Yazar burada bir eit cinas ya da tevriye yapyor. E v h a m -t Havas
szyle hem bir dil ve bilim dahm, hem de ibanda bulunanlarn
vehimliliklerini kastediyor. Rt Paa da bu incelii anlayarak aym
incelikle cevap veriyor. . K.

686

YEN OSMANLILAIl TARH

li inciler toplamsmzdr, cevab bunu pek gzel ispatlyordu.

te yandan, bir eit allmelik taslam olduum iin kendi
kendime bbrleniyordum.
Einizin yannza geleceini duymutum. Henz gelme
mi olduunu Mutasarrf Paa syledi. Yoksa bir engel mi kt?
Evet, efendim. Ltufkrlnz sayesinde o arzumuz ger
eklemek zere idi. Fakat, baz eyay getirmek iin baz eyay
feda etmek gerektiinden imdi onlar satp savmakla meguller
mi. ileri bitmek zereymi. Sanrm, bu hafta gelecekler.
Vah vah, bakn haberim olsayd kendilerini birlikte geti
rirdim.
Yine de siz efendimizin sayesinde geliyorlar; yine de siz
efendimiz getirmi oluyorsunuz. Bu ltfunuzun deeri bizler iin
tahminin ok stndedir. Kendi z babamz olsayd bile, bize bu
kadar yardm ve iyilik yapmazd.
Hayr, evldm, insanlk grevini nefsinde duyan herkes
bu kadarck bir ii yapar. Nitekim akir Paa da Nuri Bey hakkmdakl bu grevini yaparken kimseye danmad.
Evet, efendimiz. O da sizin gibi herkesten stn ve ayr
olan ahlkna dayanarak bu ii yapm bulunuyor.
Rt Paa, kendisine kar gerek szlerimle gerek hal ve ta
vrlarmla gsterdiim minnet ve krandan duygulanm, mem
nun olmutu. Ben de, memleketin bu temiz ve iyi niyetli vezirini
byle bir gurbet diyarnda grm ve onunla sohbet etmi olmak
tan mutluydum.
Mutasarrf kendisine, ben daha gelmeden ncc, Hdivin an
nesine bavurulup yardmn istemeyi reddediimi anlatm. n
k, Berkemal Hanmefendi ile ai'amzda geen konumay, bir m
nasebetle, mahsus onun kulana kadar ilettirmitim. Byle bir
frsat tepmem ise Mutasarrfn havsalasnn alabilecei eylerden
deildi. Bundan dolay, adamcaz, olay anlattktan sonra. Rt
Paa'ya: Dorusu aklm almad. Eline byle bir imkn getii
halde yararlanmad, demi. Rt Paa da cevap olarak: Siz
onlar tanyamazsnz. Onlar bizim idrk edemiyeceimiz derecede
izzeti nefis sahibidirler, cevabm vermi.
Biraz daha teden beriden konutuk. Ayrlma vakti gelmiti.
Zaten, Kaptan da geminin kalkmak zere olduunu hatrlatmt,
inallah yakn zamanda kendisini tekrar stanbulda ve devletin
687

YEN OSMANLE.AR TAHH

nemli mevkilerinde grmek istediimizi ve bunun bizim duamz

olduunu syleyerek kalktk.
Tekrar, candan sevgi ve sayglarla, ellerini alp ptm. O da
son defa alnradan pt. Krk alt yandan fazla deildi ama yor
gun grnyordu:
Sizler daha ok gensiniz, dedi, geleceiniz mitler ve
klarla doludur. Hayatta byle aksaklklar olabilir. Bundan do
lay elbette ylgnlk getirmemelisiniz. Byk Tanr'nn ltuf ve
himmetiyle yaknda neler olacaktr, bunlar grp yaayacaksnz.
Haydi olum, gle gle. Seni yce Tann'ya emanet ederim.
Sonra, uzun ceketinin cebinden kard gm ipekle rl
m bir para kesesi kard, bana uzatrken:
Kese benim tarafmdan size kk bir yadigrm olsun,
indekini ise, geldii zaman, olunuz kk Ziya'ya teslim eder
siniz, eidinden ince ve nazik bir konuma yapt. Bir daha elini
perek iim dolu dolu yanndan ayrldm.
Merdivenden inerken, orada, yirmi yirmi be yalarnda bir
delikanl grmtm. Gvertede evreyi seyrederek geziniyordu.
Beni grnce dosta ve sanki eski bir tandkm gibi gle y
zyle selm verip ainalk etti. Tabi, ben de karlk verdim. Fa
kat, kendisini tanmadm iin. Paann Hafz adndaki aasma:
u gezinen delikanl kimdir? diye sordum.
Kafkasya'nn soylu ailelerinden Murat Bey'dir. Paann
uzak akrabas olur. Onu evld gibi sevdii iin beraberinde gtriiyor, cevabn aldm.
te, "kaza ve kader diye buna denir. u anda bu satrlar
yazarken ben stanbuldaym ve o gnlerin delikanls Rodos'ta
srgn bulunmaktadr (1).
Sf *

Sandala binip bir hayli aldktan sonra gayr ihtiyar ba

m evirip vapura bakmm. Paann, kpeteye dayanm, dal
gn ve efkat dolu gzlerle beni takip etmekte olduunu grdm.
>(1) B u Murat B ey, sonralar tannm bir bilgin olmu, tkinci Jntrkler
zamannda A m u p a ya kam, orada gazeteler karm; sonra tekrar
yurda dnmt. kinci Merutiyetten sonra ttihat v e Terakki ikti
dar kendisini Rodos adasna srmt. Yazarm eserini tefrika ettii
srada Rodosta olduu anlatlyor. . K.

688

YENt OSMANLILAR TARH

Baklarmz yeniden karlat. Kollarm havaya kaldrarak be

nim iin Allah'a dua etmekte olduunu anlatt. O zamana kadar
kendimi tutmutum. Fakat, bu son hareketi beni coturdu. Bir
baba da ancak olu iin bu kadar sevgi ve efkatle dolu olabilirdi.
Ben de ellerimi kaldrarak ayn jesti yaptm, ayn duay okudu
umu belli ettim. Ban birka kere sallayp memnmluunu be
lirtti ve bylece birbirimizin gzlerinden kaybolduk.
Zavall byk adamn, bir ay sonra lm haberini aldm za
man yreim gnlerce yand, yand...
Haan Rami Bey ve Annemin lm

Rodosa srgn ediliim zerine, biare annem, son derece

kederlenmi, sarslmt. Ama, bir sre bunu evresindekilere bel
li etmemek iin elinden geleni yapmaktan da geri durmamt. Ne
var ki bu gizli i mcadelesi kendini daha bitkin ve daha yenik
drmt. Ayrlmzdan drt ay sonra, nihayet hastalan
m, yataa dm, yal kalbi bu hem madd hem manev has
tal ekemeyerek sonunda durmutu.
Bu olan bitenden haberim yoktu. Mektuplarmda devaml ola
rak annemin salk durumunu, hal ve hatrn sorardm. Evdekilerden de onun adna karlk sdmlar, dualar alrdm. nk,
bu musibetten beni haberdar edip zntm daha da artrmak
istememilerdi.
Bir gn', odamda oturuyordum. Emin avu yanma geldi:
Beyefendi; tersaneli bir subay gelmi, sizinle grmek
istiyor. Gelsin mi, emreder misiniz? diye sordu.
Nasl bir adam?
Gen, esmerce ve zayfa. Pek terbiyeli bir subay olarak
grnyor. Yannda bir de er var. Bir hamal ile, beyaz rtyle
balanm byke bir sepet de getiriyorlar.
Sana ne dedi?
Adnz syleyerek odanz sordu. Ben de, "Kendisine so
rup iznini almadan kim olursa olsun yanna karamayz, dedim
ve ite size haber vermeye geldim.
Dur Emin avu, bir kere de ben kahve ocann pencere
sinden bakaym. Gzm tutarsa yanma getirirsin; yok sevimsiz
689

f/44

Y E M OSMANLILAR TABlHt

meymenetsiz birine benziyorsa gider: "B ey uyuyor, uyandramadm deyip defedersin. Bu gelen adam her kim ise, herhalde bu
sabah gelen zzettin vapurundan km olmal.
Gittim, pencere kepenklerinin aralndan baktm.
Emin avuun dedii gibi sadece zayf deil, kupkuru bir
adamd. Esmerden de esmerdi. Gayet temiz bir bahriye pantalonu, stne de bahriye ceketi giymiti. stndekileri kendisine
yaktrmasndan, centilmen bir kolaas olduunu anladm. Hali
tavr insana gven veriyordu. Haber iin gnderdii adamn ge
cikmi olmasndan dolay biraz can sktmasna, elleri arka
snda, gezinip duruyordu.
Haydi git. Emin avu. "Uykudayd, uyandrdm. Onun
iin ge kaldm de ve kendisini al gel, dedim.
Sonra yeni uyanm ve kalkm gibi elimi yzm ykayp
getim, yerime oturdum.
H afif bir gcrt karan potinleri de gelen subayn kln
belli ediyordu. Odamn kapsndan ieri girince ayaa kalktm,
sayg ile karlayp oturmas iin yer gsterdim:
Buyrun efendim, ho geldiniz. Acaba kiminle grmek
erefine nail oluyorum? dedim.
Estafurullah, efendim; ben kolaas Haan Rami..
ehresinin izgilerindeki incelikler, hareketli, parlak ve zeki
gzleri, gle ve tatl yz insana sayg ve gven veriyordu.
Gemide kimler var ve acaba nereye gidiliyor?
skenderiyeye gidiyoruz, efendim. Bamabeynci
Ziver
Bey var, ben de onun yanndaym.
Biraz durdu, sonra tebessm ederek;
Zannediyorum ki bamabeynci, Msr hdivine padiah
hazretlerinin bir buyruunu gtrmektedir, diye ilve etti.
Gerekten de o yaz. Hdiv smail Paa, Msrdan ayrlmt.
Annesi Valide Paa da Rodos'tan, daha o gnlerde, stanbula git
miti. Hdive verilen imtiyazlarn hepsinin tek bir fermanda top
lanlmas yolunda bir teebbs olduu yolunda ortalkta birtakm
sylentiler dolamaktayd.
Halk, yeni sadrazam Hseyin Avni Paanm Msr hdivini
^yani o yal kuyruu szdrmak iin, yeni birtakm kombine-

yeni

OSMANLILAR TAIUH

zonlarm peinde olduunu, baz hazrlklar yaptn tahmin edi

yordu. Hele ki sadrazamlk hazr stnde iken. Sultan Abdlaziz
Han, l Paa'nn lmnden sonra, sk sk sadrazam deitir
meye almt. Hseyin Avni Paa, bu grevin kendi zerinde de
uzun sre kalmayacan pek iyi bildii iin, hazr iin bamdayken niyetlerini gerekletirmeyi kurmu olmalyd.
Hseyin Avni Paa, kinci olduu kadar da haris, mala ve pa
raya pek dkn bir adamd. Eline frsat getii zaman, yarar
lanmak iin, en kk ve nemsiz bir noktay bile ihmal etmezdi.
Kendinden nce gelenler birtakm iler evirmiler, bunlardan
paylarm almlard. Martini Henri tfekleri, belki lzumundan
da ok fazla sayda, satn alnm ve o mesele kapanmt. Azaryanlarla irketler kurulmu, birok kimse de o sayede hatn sa
ylr servetlere konmulard. Yani, ksacas, artk para kazanacak
baka bir i kalmamt. O halde, ^hazr iktidar koltuunda
iken Hdivin zayf damarlarn yakalamak tek kar yoldu. Onun
iin de eskiden para para verilmi imtiyaz fermanlarn birle
tirmek ve bu sayede servetine krk elli bin lira daha katmak isti
yordu.
Nitekim bu maksadna da ulamtr.
Haan Rami Bey, ince byklar ve zayf ehresiyle o tarihte
otuz yalarnda kadar grnyordu. Yznde tazelikten fazla, bi
raz kse olmann belirtileri vard.
Harp Okulunu bitireli daha drt yl olmutu. Bu kadar
ksa sre iinde, kolaalna jfkseldiine gre, belliydi ki, mes
leinin deerli ve sekin bir elemanyd. nk, Sultan Abdlaziz
zamannda sonradan kinci Abdlhamit dneminde olduu
gibi yle hatr ve gnlle terfi etmek gibi sakat bir usul henz
gelimemiti.
Nereli olduunu sordum. Selnik'liyim cevabn vermekle
birlikte hafife glmsedi. Bu glmseme, Selnikliyim sz
nn bende uyandraca pheyi gidermek iin yaplacak en be
lirgin aklamalardan daha anlamlyd. Ben de, hasl ettiim ka
naati daha da pekitirmek iir :
Hangi ailedensiniz? Kvranoslarla ilikiniz var m? diye
sordum.
Hayr, ehrin ileri gelenleriyle ilikimiz yoktur. Bizim ai
691

YEN OSMANLILAR TABIHI

le eskiden beri Selnikli deildir; sonradan o ehire yerlemiiz,

cevabm alnca phelerim kayboldu (1).
Biraz daha oturdu. Dereden tepeden, gelmiten gemiten,
devlet hakkmdaki temenni ve dileklerden sz ettik. skenderiye
dnnde, imkn bulursa, yine urayp beni grmek istediini
syleyerek kalkt, vedalap gitti.
O, aa indikten sonra, iki zaptiye, getirmi olduu sepeti
yukar kardlar. Bu sepet, en byk eidinden, bildiimiz bir
amar sepetiydi. stne beyaz ve kaln bir patiska geirilmi,
kenarlan bir araya getirilerek yine beyaz bir eritle, boulmu ve
zmbalanmta.
Bir tarafma iliik Haan Rami yazl kartn stne Niz bir
vatan armaam kelimeleri eklenmi ve alt izilmiti.
Ban zp, rty atk.
nce tahta kutu kt. Bunlardan birinde kurabiye, kin
cisinde lokum, ncsnde de bonbon eidinden ekerlemeler
vard.
Sonra, yarmar okkalk drt tane ttn tenekesi grnd.
Bu kutularda, o zamann en nefis ve en makbul Boha Ttn
bulunuyordu. Bir kutu dolusu da yine en nefisinden havyar var
d. Ne bileyim, daha bir sr eyler ki, hemen hi birinin iyisi
Rodos'ta mevcut deildi. ok gzel baz iki eitlerinden baka,
bir teneke kutu dolusu kalburlanm, en iri ve yumuak cinsinden
leblebi bile unutulmamt.
Bu gerekten sekin ve deerli hediyeler, sahibinin zevk in
celii kadar cmertliinin de bir belgesi niteliindeydi. Beni en
ok duygulandran yn ise iin manevi tarafyd. Bu hediyeler,
aydn bir Trk subaynn, zalim bir hkmetin mahkm ettii
srgnlere kar besledii sevginin canl bir belgesiydi. ite bun
dan dolay onlardan nicelii iin deil nitelii iin ok mem
nun olmutum.
Bir de hediyenin teslim ve takdim tarznda incelik vard. Onu
kendisi ile birlikte yukar karttrmam, grp konuup veda
lap ayrldktan sonra bana sunulmas iin aada brakmt. Bu
( 1 ) Ebuzziya Tevfik Bey, phelerinin sebebini yazmyor,

y le tahmin

edilir ki, onun dnmelerden olmas ihtimalini dnmtr. nk

Selanik dnm elerine kar antipatii bulunmaktadr. . K .

692

yeni

OSMANLILAR TARH

tutumu, Hseyin Natoi Beyin terbiye ve nezaketine ne gzel bir

rnek tekil ediyordu.
Bu Haan Rami kimdir? denecek olursa, vereceim cevap u
dur; Bugn Rodosta srgn olan (1) Haan Rami Paadr ki, otuz
alt seneden beri kalbimde yer tutmu olan o insanlk deeri hi
bir sebep ve suretle kaybolmamtr, olmayacaktr.
Talih beni, o gn, birbirine zt iki hal iinde imtihan etmek
istiyormu gibi, mrmde o gne kadar hi tanmadm bir ada
mn dostluk ve vefasyle mutlu ve bahtiyar ederken, yarm saat
sonra gelen bir baka ziyaretim de annemin lm haberini ver
mi olmak suretiyle elemlerin en derinine bomutu.
Evet, annem lmt. Bir anne nedir? Acaba bu soruya han
gi fani insanolu gerei yeterince yanstabilecek bir cevap vere
bilir? Bu soruyu o gndr bu gndr kendi kendime belki binler
ce defa sordum; her seferinde aldm cevap Senin varhmm tek
sebebi, bizzat kendinden ibarettir.
*

-1= *

Nihayet kardeimden o beni heyecandan heyecana atan telg

raf aldm:
ocuklar Avusturya vapum le geliyorlar.
Behet
Eimle olumun geleceini daha nceden bildiim iin.
valyeler Caddesinde, kmaz bir sokak iinde. valyelerden kal
ma eski tip bir Rodos evini kiralamtm. Evet, geri ev kmaz
bir sokak iindeydi; fakat mimar tarz son derece deiikti. Bun
dan dolay, o evi imdi burada tarif edebilmeme imkn yoktur.
Takkecilerin E vi diye anlan eve, bodrum denilebilecek ba
ka, bir kk evin altndan giriliyordu. Bir sre yrndkten son
ra yedi, sekiz basamak ta bir merdivenle br sete klyor, o set
ten de yine be basamak baka bir merdivenle asl evin ilk bl(1 ) Yazar, bu adt Hseyin Rahmi, Haan Rahmi gibi deiik biimlerde
yazm; sonra notlarla dzeltriitir. Adn ettii zatn, sonralar A k
deniz filo kumandam olan v e 1908 merutiyetinden sonra

rtbesi

alnp Rodosa srlen Haan Rami Paa olduu anlatltyor. Haan

Rami Paa 1923 ylnda stanbulda lmtr. . K.

693

YENt OSMANLILAR TARm

nne giriliyordu. Bu setin, yine yedi sekiz basamakla klan bir

baka taraf vard ki buras da baheydi. Bahenin toprak sevi
yesi, bizim evin atsyla, hemen hemen, ayn hizadayd. Burada,
yerlilerin Mutfak evi dedikleri ocakl bir oda ile bir de bahe
nin bulunduu sete bakan kafesli avlusu eyerliler buna da hayat
diyorlard bulunuyordu.
Hayatn sa tarafndan, be alt basamakl, tahta bir merdi
venle baka bir blme giriliyordu ki taban akl deli ve zeri
ardakl ayr bir bahesi vard. Burada byke bir salon, bir de
kahveoca yer almaktayd.
te, bu salon, ya da kk, kalenin kuzey ynndeki hisarlar
zerine oturtulmu olduundan, en ilerilerde Anadolu kylan ol
mak zere, Rodos'un en gzel blmlerini, mendirek limanm,
Kumburnunu, ak denizi batan baa gzler nne seren bir g
r alanna sahipti.
Kale iinde, o tarafta bulunan teki evlerin atlarnn hepsi
bu kkten en az on metre kadar daha alaktayd. n tarafta ise
Kumaclarn Bahesi adiyle anlan, vaktiyle ok gzel ve bakm
l olduu sylenen, ama imdi bozulmu ve terkedilmi bir halde
duran viran br bahe bulunmaktayd.
te, oluk ocuum iin hazrladm ev burasyd. Aslnda
buras, stanbul gibi bir yerden gelen olumla eim iin bir ha
pishane, saylrd. nk, evresinde bulunan teki evler de, mi
marlk zellikleri ve yaplar bakmndan, bir evden ok daha faz
la birer zindana benziyorlard. Kald ki, onlar btn gn bu zin
dan gibi yerde tek balarna kalacaklard. nk, sabahlan hapishneden kp eve gelecektim. Btn gn kapda bir zaptiye bek
leyecekti. Akam yemeinden sonra ^zindan kaps kapanmadan
nce yine hapishaneye dnecektim. Gnlk yaantmz hep bu
dzen iinde geecekti. Nitekim, sonuna kadar da yle gemitir.
Bu evin garip ynlerinden bir bakas da uydu; Kapsnn
avludan yukar olan ksmnn, bir stun gibi, iten rme tala g
rnmekte olmas ve hem st kattan hem de rme ksmndaki de
lik yerden su ekilebilmesi.
6 Temmuz 1874 Pazartesi Gn

Mutasarrf, sabahleyin haber gndermiti. Avusturya vapuru

saat dokuzda limana girecekmi. Ne zaman arzu edersem, kar
694

YEN OSMANULAB TARH

lamak iin, hkmete gidebilecektim.

Zindann terasna kp ufuklan gzetlemeye baladm. Se
kizde, uzaklardan geminin duman grnmeye balad. Evet, ei
mi ve ocuumu getiren vapur ite oydu ve bana onlar her geen
dakikayla biraz daha yaklatryordu.
Yreim tarifsiz heyecanlarla dolup tayordu. Giyindim; Ar
mutu temeni alarak kale dndaki hkmet dairesine gittim.
Oraya varncaya kadar vapur limana girmi, sandaln salk dai
resine gnderip vizesini yaptrmt. Mauk Paa, maiyet moto
runun sandalyle birlikte taburaasn gemiye gndermiti. Ben
de mendirek iindeki rhtma gittim. Sandalda iki kadn bulunu
yordu. Belliydi ki biri eimdi. Peki, teki kimdi? Daha gn n
ce annemin lm haberini almam olsaydm, tabiatyle kincisini
o zannedecektim. Ziyay ise hi gremiyordum. Sanki batan aya
a gz kesilmi sandal izliyor, her eyimle her halimle onu anyor, onu grmeye alyordum. Fakat, imkn yok, gremiyor
dum.
Yreimdeki arpnt ylesine artmt ki neredeyse beni yer
lere serecekti. Sanki her vuruunun sesini kulamda duyuyordum.
Sandal yaklayor, yaklayor; fakat hl bir ey gremiyordum.
Birden, iime korkun bir ac ve arlk kt, kendi kendime;
Eyvahlar olsun, galiba annem gibi o da gitmi!.. diye in
ledim. O anda yerler gkler, sanki btn evren zerime yklm
gibiydi. Sandal geldi, geldi.. Tam kyya on metre kalmt ki ku
laklarm, beni bu sefer sevinten ldrtan bir ses doldurdu:
te beybabam!..
Bu gzel, bu tatl, bu aziz ses, bir yldrm hzyla beni yeni
den dnyaya getirdi. Gzlerime inanamyordum.
Gzlerimden
fazla kulaklarm beni inandrmt. Geri, bir yldan fazladr duy
muyordum ama bu sesi ok iyi, ok iyi hatrlyor ve tanyordum.
O ses ki benim iin dnyann en aziz, en kutsal, en tatl sesiydi.
O ses ki, yanklan bir yldan fazladr bir saniye olsun kulaklarm
dan eksilmemiti. Kulaklarmdan demek de yetmez, kalbimde,
kalbimin t derinlerinde nlayp durmutu.
O sesin bir ei ve benzeri u yeryznde daha yoktu. O ses
tekti ve o ses dnyada bir bakas tarafndan taklit olunamazd.
O sesin syledii te beybabam!.. kelimelerini baka hi b ir ses
bana bylesine gl ve okayc olarak iletemezdi.
695

YEN OSMANLILAB TARH

O anda bam kaldrp baknca taburaasnm kucanda Zi

ya'm grdm...
skelej-^e yaklald zaman olum sandaldan ve Mustafa Aamn kucandan bir anda kendisini bana att. Alp gsme bas
trdm. Birden gzme arpt: Ba yerinden yanlp, buralara
ngiliz yaks yaptrlmt.
Bunlar nedir, olum? dedim.
O, ocuksu umursamazhyle aklama yapyordu: Dn z
mir'de makineye bakarken iine dtm de.. Bam yarld da,
vapurun doktoru bunlar yaptrd da.. Ama hi acmyor babat.
diyordu.
Ah, yaramaz ocuk*.. Kendini hi b ir eyden esirgemezsin,
diye gya kendisini paylyor, bir yandan yzn gzn pyor
dum. Dnyalar benim olmutu. Kalbimin meyvesi ite imdi kal
bimin zerindeydi. O, geveze geveze konuuyordu:
Beybaba, seni ne kadar greceim geldi. Her akam ezanc
ezan okurken Ben babam isterim" diye baryordum. te, ben
geldim. Sen zindanda msn baba? Zindan nasl yer? Ben de, se
ninle birlikte zindanda oturacam. Mithat Efendi dediin kim
baba? O da zindanda m oturuyor, niin oturuyor?.. diyor, on
drt aydan beri bana ve arkadama dair uradan buradan iit
mi olduu szleri hatrlayp hatrlayp birbirine ekliyordu.
Ziya'nn annesini, yanndaki kadnla birlikte bir arabaya bin
direrek o gece misafir etmek zere Mutasarnfm konana g
trdler. Ziyadan, annesinin yanndaki kadnn kim olduunu
sordum. Mithat Paa'nn amcasnn ei imi, konaktan kendisine
katmlarm.
Biz de Ziya ile hkmet dairesine gittik. Biraz sonra, araba
oraya geldi. Mutasarrfla beraber binip onun evine gittik. Ziya,
yolda giderken durmadan yeni grd, yahut grp de bilmedi
i eyleri sorup duruyordu. zellikle, yeldeirmenleri dikkatini
ekmiti. Onlar hakknda sonu gelmez sorular sralad. Daha son
ra adna sabur denilen ve sadece scak blgelerde yetien byk
aalan grd. Rodosta bunlarn boylar ounlukla on metreyi
bulurdu. Hele, tepelerinin en ucundaki iki metre kadar ksmlar
beyaz ieklerle donanm olduu iin onlara pek amt.
Bu iekler kokar m baba?
Kokar, ocuum.
696

YENt OSMANLILAR TARH

y i ama baba, bunlar koklamak iin t o kadar yukarlara

kadar merdiven dayamak lzm, ok zor bir i..
Hasl, onun yolda byle bcr bcr konumas, sorular sorup
kendine gre fikirler ileri srmesi benim iin tam bir ruh gdas
oluyordu.
On dakika kadar sonra. Mutasarrfn konana vasl olduk.
Orada biraz da eimle grtkten sonra belki arar, huysuzluk
eder diye Ziyaya grnmeden kaleye, zindanma dndm.
Ertesi sabah, daha ben uykumda iken Ziya zindana gelmi
odamn kapsn aarak yatama kadar kmt. Yine konuma-,
ya, ard aras gelmez sorular sralamaya balad:
Bu oda gzel deil. Baba?. Burada sen hapis misin? Ha
pisler hep byle birer birer ayn yerde mi yatarlar?.. diyordu.
Kalktm, yzm ykadm. Hadi seni hapishaneye gtre
yim. Bak, orada bize gre ne kadar zavall adamlar greceksin,
dedim.
Ziya itiraz ediyor: Onlar zavall deiller ki.. Hepsi adam l
drmler de onun iin hapsedilmiler. Niin onlara zavall di
yorsun baba? diye dikeliyordu.
y i ya ite, olum; onlara asl bunun iin zavall diyorum.
Bunlar kklklerinde iyi terbiye grmemiler, fena bym
ler, okula gitmemiler. Bundan dolay adam olmayp hayvan gibi
kalmlar. Bunun sonucu olarr.k da adam ldrmekten ekinme
miler. Analar babalan onlar kkken okullara gnderselerdi,
okutup yazdrsalard, imdi onlar da bizim gibi olurlard.
Bizim gibi olurlard diyorsun ama baba, demek yine de
hapse girerlerdi. Sen okuyup yazmsn ama bak yine hapse koy
mular.
Evet, olum, beni hapse koydular ama ben adam ldr
medim; ldremem de...
Y a niye seni de hapse koydular. Baba?.
imdi sen onu daha anlayamazsm. nallah by de o za
man sana sylerim.
Hapisten ne vakit kacaksn. Baba?
Allah ne vakit isterse... Bak, Allah istedi, sen geldin ve
seni grebildim. Demek ki Allah istedi.
Ben her akam, seni greyim diye, ezancya yalvarrdm.
Tamam ite. Ezanc da Allah'a yalvard. Allh, sana izin
697

YEN OSMANLILAR TARH

verdi. Bundan sonra da her akam yine yalvar, o zaman da bir
likte stanbul'a dneriz. Neyse, sen imdi syle bakalm: Aaya
zindana gidelim mi? Korkmazsn ya?
Hayr, Baba. Sen yanmda olduka ben hi bir eyden
korkmam.
Onlar sana "Hogeldin, beyim," diyecekler. Sen de onlara
elini uzat, Hobulduk, de. Zavalllarn kalplerini byle gzel
szlerin teselli eder. Belki, bu szlerin onlarn adam olmasna da
faydas dokunur. Orada bir Deli Halil vardr. Trl hokkabazlk
lar, maskaralklar yaparak seni elendirir. Dur, sana biraz para
vereyim de sen de ona verirsin.
Benim param var. Baba. Sen sadece syle, ne kadar ve
reyim?
Canm, ne kadar vermek isterse o kadar ver.
Ama hepsine vermeye yetmez. Baba!.
Hepsine vermeye lzum yok. Eer, Deli Halil oradaysa ve
seni de elendirirse ona verirsin. Dur, bak hatrladm; Hapisha
neden nce seni Ahmet Mithat Efendi amcann odasna gtre
yim. Bakalm uykudan kalkm m? nce onu renelim.
O amcann odas nerede?
urada, imdi grrsn?
Niin burada yatmyor, Baba?
Eskiden burada yatyordu, sonradan oraya gitti.
Sordurduk. Ahmet Mithat Efendi'nin uyank, olduunu haber
verdiler. Doru odasna gittik. Mithat, Ziyay grnce, kendi ev
ldna kavumu gibi birden byk bir heyecanla yerinden fr
lad. ocuu kucana ald. pp okad. Sonra, iki eski ahbap gi
bi, tatl tatl konumaya baladlar. Ahmet Mithat, bir ocukla na
sl ahbaplk edilir ve konuulursa yle konuuyordu. Ziyann yi
ne o bitmez tkenmez sorular balamt. O, durup dinlenmeden
sorduka Ahmet Mithat Efendi, zevkinden pek memnun oluyor;
istedii cevaplar verirken mutluluu sanki ya olup gzlerinden
fkryordu. Ben;
Amcas, artk izin verirsen biraz da mahpuslan ziyaret
edeceiz, dedim.
ki ahbap artk bol bol grmek vaadiyle birbirinden ayrl
dlar. Ziyay alp zindana doru yrmeye baladm.
Hapishanenin demir parmakl zerindeki asma kilidi kal
698

YENt OSMANLILAK TARH

drmadan nce d kapy kapattklarndan, iki kap arasnda kal
mtk.
Anahtarc olan zaptiye Bursah Emin, o akac tavryla Ziya'ya taklyordu;
Tamaam.. Grdn m. Kk Bey? ite sen de burada
artk hapis oldun. Ben bahiimi almaynca artk buradan ka
mazsn.
Yaa, burada adam hapsolmaz ki, ierde olur. Sen bu kapy
kapamaynca teki hapisler kmasn diye amyorsun, ben bilmi
yorum mu sanki?.
Bursal Emin ocuun bu zeksna armt, bana dnd:
Beyefendi, kk bey maallah sizden de baskn zekda.
Sizin yanza gelip de o da byle konularla megul olursa hk
metin epey ekecei vardr, dedi. Sonra Allah balasn, szle
riyle kucana alp onu okad. O gnlerde Ziya'nn drt yam bi
tirmesinin zerinden bir ay gemiti.
Zindandan ieri girince Kabak Zenci Sait kaban ala ala,
kendi besteledii:
Bizim kad rvet yemez;
Versen ama almam demez..
komasn ararak ikimizi de karlad. Ziya, bundan pek ho
land. Benden ald d unutmam olmal ki, ciddi bir tavr
la, cebinden bir iki kuru karp ona verdi.
Ziyay ilk olarak doruca Haan Reisin kouuna gtrdm.
Fakat, btn alan hkmller, atelye olarak kullanlan yksek
koua km olduklar iin kendilerini orada gremedik. Kaldk
lar yeri yle bir gzden geirdikten sonra biz de atelyeye ktk.
Haydutlar... insan toplulumun trl nedenlerle yolunu sa
ptm bu zavall ve cahil blm hakknda acaba imdiye kadar
yakndan ve derinlemesine bir inceleme yaplm mdr? Boyunla
rna ve bacaklarna geirilmi o demir zincirler acaba gerekten
yaradllarnn bir gerei ve sonucu mudur? Yoksa, bunlar al
dklar kt terbiyenin ve evrelerinin kurbanlar mdrlar?. Bu
konunun bir dnr ve eitimci gzyle incelenmesi gerekmez
mi?
Hapishane nedir?
insandan domu, insan klkl birtakm canavarlar zap
699

yen i

OSMANLILAR TABIHt

tetmek iin, yine insanlarn icat ettikleri bir kafes.

Hayr, hi de doru deil. nandan canavar domaz, insandan
ancak insan doar. nk, canavardan insan doduu grlme
dii gibi bunun aksi de akla gelmemelidir. nsann yaradlnda
yle bir zellik vardr ki o da daima ileriye, doruya, iyiye ve g
zele doru olan eilimi ve atlmdr. Onu bu eiliminden ve atlmmdan uzak Jutan ya da durduran sebepleri arayp bulmak l
zmdr.
Ortada bir hastalk belirir ve grlr; bizler o hastal te
davi etmeyi dnmekten nce, bakalarn o hastala tutul
maktan korumaya alyoruz. Hastay bir yere kapatyoruz; ka
patyoruz ama bununla i bitmiyor. Hastalk yine hastalk olarak
ortada duruyor. Hatta artyor; nk tedavi etmesini bilmiyoruz.
Gerekli illarn vermiyoruz. Vermek de bir yana, yle bir ilc
arayp imal etmiyoruz. Czzama yakalanm adamlara ne yapar
sak bunlara da ayn eyi yapyoruz. Bir de kt farkla: Czzamlya kar az ok bir acma duyduumuz halde, suludan nefret
ediyoruz.
nsanlarn, yani hapishaneler dnda yaayanlarn bunlar hakkmdaki ihtiyatllklar, ekingenlikleri, fkeleri sadece kendi ben
cilliklerinin sonucudur. Ceza Kanununun daima mmkn olduu
kadar en iddetli maddelerinin uygulanmasn isteyen bir savcya
sorarm; Acaba bir suluyu sulu saydran fiille, o suun ilen
mesine sebep olan fail arasndaki madd manev ilikileri dikkat
nazarna alm mdr?
Bu konuda bana verilecek cevab biliyorum; Bizler, madd ve
manev sebepleri aramakla ykml ve grevli deiliz. Bunu ceza
hkmlerini koyanlarla insan ruhu zerinde inceleme yapan ruh
bilginleri dnsnler. Grevimiz ilenen sula bu suun gerek
tirdii ceza arasnda en dil bir oranty bulup onu yargtan is
temek ve sonunda da uygulamaktr.
Bunun byle olduunda phe yok. Fakat, cezada iddetten
fazla hafifletme sebeplerini aramay ngrmelidir. Bir su iin
onu arlatc etkenler deil, hafifletici etkenler gz nnde tu
tulmaldr. Acaba bu suun hangi tarafn ele alrsam suluyu
buna zorlayan nedenleri bulabilirim? diye dnmelidir. Sulu
dan nefret etmemeli, ona acmaldr. Toplumun selmetini salt,
su iledikleri iin cezaya hak kazanm bulunanlar en iddetli
700

yen i

OSMAJNLILAR TAHH

cezalara arptrmakta aramamal; bunun yannda cezann geti

recei yeni ktlkleri de gz nnde tutmaldr.
Bir millette hapishanelerin ve hkmllerin oalmas, o
milletin toplumsal yaamndaki sefillii ve sakatl ispatlar. Asl
yaplacak ey, toplumu fakirlikten ve yoksulluktan kurtarmak,
gerek ve salam ahlk halkn ruhuna sindirmekle onlar iyilik
lere doru yneltmektir. Aslnda hapishaneler hi bir zaman hr
szlan, canileri eiten birer yuva deildir. Tam tersine, ruhlar
btnyle kirlenmemi olanlar bile, buralarda
kaldklar sre
iinde akla hayale gelmez kt eyler renir ve bsbtn top
lumdan, toplum kurallarndan koparlar.
Hapishanelere dardan bakanlar, buralarn iinde bulunan
lar hakknda daima kin ve nefret duyarlar. erisini incelemek
akllarna gelse bile bu inceleme de efkat deil tiksintinin
rol gze arpar. te, bu bir krdmdr ki ilk ilmii bu tik
sintiden balar. Gittike oalarak hep o hava iinde srp gider.
Kalplerden efkat duygusu silinir, yerine kin ve dmanhk gelir.
Ama, bir kere olsun gzlerini efkatli bir bakla buralara bak
maya altfanlar greceklerdir ki bu kin ve nefret, bu tiksinti ve
dmanlk ou zaman hakl deildir. Ve ok tuhaftr, sizin hr
sz, cani diye nefretle baktnz bir hkml sizde en kk bir
efkat duygusu hissettii zaman, bunun belki yz katn hem de
minnet ve kranla size geri verecektir. Aslnda her ey kir ve
pas tutsa bile ruh kir ve pas tutmaz. Dnyada en kolay ykanp
arnacak ey, insan ruhudur; yeter ki onu ykamay bilelim. Bu
ykama iinin tek ve en etkili ara; da sevgi, efkat ve anlayllk
tr.
Bizler ise her zaman bunun tersi yolda gitmiiz. Bize hkm
lleri daima nefrete lyk kimseler olarak tantm, yle gster
milerdir. Bizler -mesel bunu olum Ziya'da da grdm daha
doru drst dnmesini kafa yormasn bilmediimiz alardan
itibaren mahpuslara kar pein dmanca duygular beslemeye
altnlmzdr. Onlarn dzeltilip yeniden insanla yararl kim
seler olacam hi aklmza getirmeyiz de, sadece kt ve iren
kiiler deyip iin iinden kmak isteriz. te, toplumda canileri
asl cani yapan, cani olmayanlarn bu caniyne tutum ve davramlardr.
19. yzyl Avrupas, bir ara cezaevlerini birer eitim, retim
701

YEN OSMANLILAR TARH

ve sulular yemden topluma kazandrma yuvalan haline getir
meye teebbs etmiti. Bylelikle, hem suluyu, yapt sutan
dolay hem toplumdan uzak tutacak, hem de yine de toplumun
bir yesi bulunduunu ona daima hatrlatacakt. Bunun en iyi a
resi de onu bo ve tembel brakmamakt. Yaplacak ilk i ise su
luyu cahillikten kurtarmak ve kendisine bir hayvan deil b ir
insan olduunu retmekti. Bundan dolay cezaevlerinde ar an
garyalar kaldrld, yerine faydal sanat dallar ve bunlarn eitil
mesi kondu.
Bylelikle cezaevleri, birer cezaevi olmaktan karlp birer
slahevi halini ald. Hkmllerin ayaklarndaki demirler* ve zin
cirler sklerek kendi evreleri iindeki hal ve hareketleri ser
bestlie dntrld. Karanlk odalara klar yolland, pis ko
kudan durulmayan yerler temizlendi. Bu bahtsz kimselerin su
iledikleri ana kadar toplum iinde yaama haklar, onurlar ve
erefleri olduu gz nne alnarak, sadece o toplumla ilikileri
nin kesilmesi yeterli bir ceza sayld. Atelyeler kuruldu, onlara
eitli sanatlar retilmeye baland. Mmkn olduu oranda, ce
zaevlerinde okullar alarak, dnsel eitimlerine alld. Bu
lunduklar drt duvarn avlulermda baheler, parklar bile dzen
lenerek gezip hava alma imknlar saland.
Ya bizde?.. Evet, bizde yazk ki hapishaneler hl nefre
tin, dehetin, vahetin ve hayvanln canl birer rneidir. Hele
Rodos'ta Kasaphane Alt denilen bir cezaevi vardr ki, insanlk
iin ebed ve kolay kolay silinmeyecek bir yzkaras, bir zulm
ve yok etme yuvasdr. Her an kemerlerinden madd manev pis
likler szan bu kokumu yere dm bahtszlar iin insann a
lamas bile yetmez; gzlerinden ya yerine kan aktmas gerekir.
Bulunduklar yer, btn dile hesaba gelmez irenlikleri b ir
yana, ylesine karanlktr ki, ierdeki hkmller artk gnlerin
aylann hesaplanmasn bile unutmulardr. Rutubet sadece etle
rine ve sinirlerine deil, kemiklerine kadar ilemitir; bundan do
lay, nefes allar bir inleyiten baka ey deildir. Buradaki za
valllara canl demek bile zordur. Olsa olsa, bunlara kmldanabilen ller denilebilir. Bunlarn bulunduklar zindann stnde
mezbaha vardr. Orada boazlanan hayvanlann kanlan topraktan
aaya szar. Bundan dolay banndklan yer kanh bir amur tabakasyle kapldr. Hi kuku yok ki ller onlara gre daha mut
702

yen i

OSMAJSILILAR TARim

ludur; nk Tannmn af ve balama dolu ortamna kavumu

lardr.
Rodosta bulunduumuz srada, ne sebepten olursa olsun
nk sulu daima hkml idi zaptiyelere dikbalk gste
ren mahpus, gya nefsini slh etsin diye, derhal zindana alnp o
korkun Ka5aphane Alt'na gnderilirdi.
Aradaj bunca zaman
geti. Bilmiyorum, acaba adliye canl llere zg bulunan o me
zarl ortadan kaldrd m, yoksa hl o jizkaras yer ylece du
ruyor mu? Hi de zannetmiyorum. nk, Bodrum'daki zindann
hl olduu gibi durduunu duydum. Manisa hapishanesi hl
delilerle sulular bir arada barndryor. teki btn cezaevlerimiz de hl kanl kaplann ve Haccacn canl birer temsilcisidir

O).
Ben bu konuda, karnca kaderince, Rodosta baz eyler yap
m olmakla kendimi mutlu saymaktaym. Orada tek bama b
tn sulularn bir eit manev bakanln zerimde tadm;
kendilerine i sahibi olup vakitlerini iyiye harcamalarn telkin et
tim ve olduka da baarya ulatm. Duygusuz, vahi diye nitele
nen bu adamlar, benim kendilerine gsterdiim sevgiye daha fazlasyle karlk, vermesini bildiler. Bir seferinde, neredeyse lin
dilecek olan Taburaasn, yz elli prangahnm elinden, sadece
elimi kaldrp ekilin!. emrini vermek suretiyle kurtardm.
Bana inanyorlard; nk ben her gn onlarla yan yana omuz
omuzaydm. Her gn, birka defa, birka saat, ayn ayn her biri
nin yanma giderek kendilerinin akl ve idrklerinin kabul ede
bilecei bir l ve oranda insanlk tlerinde bulunurdum.
Onlara, yerine ve gereine gre; aabeyce, kardee, dosta, fakat
daima efkatli bir dille avutucu szler syler ve teselliler verir
dim. Onlarn, trl nedenler yznden, kaskat olmu, talam
yreklerini bir balmumu gibi yumuatarak onlan istediim bii
me koyardm...
Ziyay alp onlarn yanna gtrdm gn, oluma:

Ziya, bak, bunlarn hepsi senin amcalarndr. Git de yaptklan o gzel kutulan, nahnlan, teki eyay seyret!. demitim.
Benden bu iltifat gren ve pek ok kimsenin gznde azl ve
{ 1 ) slmln ilk yorm a zalimlii ile tannm hr A rap kumandam
v e valisi. A d tarihe zulmn temsilcisi olarak gemitir. . K .

703

yen i

OSMANLULAR TARH

kan dkc birer cni olan bu adamlar, Ziya'y sanki kendilerini

teselli iin gkten indirilmi bir melek gibi karlamlard. Hele,
Gvur mam denilen ve mebbet hapse mahkm sulu: Bunla
rn hepsi senin amcalanndr szyle, gerekten bir melek kadar
saf ve temiz olan z evldm kendilerine tantmamdan dolay y
lesine duygulanmt ki gzyalarn tutamam birden katla ka
tla alamaya balamt. Bu tablo, beni olduu kadar, o kck
ocuumu da mteessir etmiti.
O, kat yrekli olarak bilinen canilerin her biri, ayr ayr yak
lap ocua sevgi gsteriyor, deta balarma koyacak kadar say
gyla karlyorlard.
Istrancah bir Rum hkml vard ki o da mebbedlie ura
mt. Ziya, ne zaman yanma gidecek olsa, ocuu gsne basar,
yzne bakp bakp alard. nk, Ziya'dan bir ya kk olan
kendi olunu hatrlard. Ziya da onu ok sevmiti. Atelyenin kapsmdcin girer girmez:

Y o rgi usta, ben geldim!. der; bu sesi iiten Yorgi, elinde

ne i olursa olsun onu hemen bir tarafa brakp Ziya'y kucaklard.
Bu ocuk, zindandaki btn hkmllerin teselli kayna, onlar
insanla yeniden balayan ve birer insan olduklarn kendilerine
yeniden tattran bir melek, bir nimet olmutu.
Hkmllerden hemen hepsi, ellerine geirdikleri tahta par
alarna birer biim vererek onlardan oyuncaklar yapp Ziyay
verirlerdi. Bu onlarn, kendilerine teselli kayna olan ocua, bir
eit kran borcu demeleriydi.
Ziya, birinin yanma gidip de onun ara ve gerelerini kar
trd zaman, buna hi fkelenmez, tam tersine bunu bir ltuf
gibi kabul eder, hatta ellerinde o an iin almakta olduklar
letlerini bile ona uzatrlard.
Evet, olum o caniler iin sanki gkten inmi tanrsal bir ar
maand. ocuk, yanlarna gitmedii gnler kendilerinde bir bo
luk ve ortada bir sszlk hissettiklerini sylyorlard. Dnelim:
Bit" melek kadar masum ve uysal olan ve insann, bizzat kendi g
znden bile saknmas gereken ocuumu, onlann yanna bu ka
dar dosta sahm kendilerini ne kadar minnettar ediyordu. Ger
ekten, bu yzden, bana olan itaat ve sevgileri, eskisinden birka
kat dft artmt.
Burdn dlay, ben de bahtiyardm ve iimde geni bir ra
704

YENt OSMANLILAR TARH

hatlk hissediyordum. Akl ve izanlarmm yeteriei llerinde
kendilerinin efkat susuzluklarn gidermelerine yardmc olmu
tum.
Kaymakam Halit Bey
Binba Ata Efendi, B ir kmeste bir horoz bulunur, szn
kendine ilke edinmi kimselerden biriydi. Taburla ilgili hi bir
meseleyi o taburun teki subaylaryle konuup grmeye tenez
zl etmiyor, ou zaman keyf ve aklna estii gibi emirler veri
yordu. Bundan dolay, subaylarn hemen hepsi kendisinden ik
yetilerdi.
Kalenin dndaki bir hendekte bir enginarlk vard. Oradan
alnan rn askere yettikten baka, fazlas darya satlyordu.
Bunun karl olan para ile askerlerin belirli tabels biraz daha
zenginletiriliyor, mesel haftada iki kere tatl veriliyordu.
Taburda, mer Aa adnda Arnavut asll bir yzba vard.
Bu m-^r Aa, Binbann tutum ve davranlarna ierliyor ve bu
durumunu ou zaman saklamnya da lzum grmyordu. mer
Aann en ok yaknd hallerden biri de kendinin, deyamh ola
rak, Binba tarafndan kontrol altnda bulundurulduu idi.
Bu mer Aa, vaktiyle daha temen iken, b ir erin ldrlmesi
meselesinde sink olarak kabul edilmi, iki yldan fazla bir sre
sorgu ve tutuklanma altnda bulundurulmutu. Biroklarnn de
dikleri gibi, yz nsann karakterinin aynas ise bunun en gzel
rnei mer Aa saylabilirdi. Gerekten, ehresinde her trl
ktln, zalimliin, ahlkszln belirtileri deta satr satr
okunabiliyordu.
Erin ldrlmesindeki rol gerei gibi ispatlanmam oldu
undan, baka bir deyimle delil yetersizliinden tutukluluu kal
drlm, az sonra da kdeminden dolay yzbala yksel
tilmiti.
Binba, enginarlar bekletmek bahanesiyle, hendek dolayla
rnda zaman zaman nbeti bulunduruyordu. Bu nbetilerin
yle anlalyordu ki enginarlardan daha baka grevleri de
vard. Bu da mer Aa'nn baz yolsuzluklarn engellemekti. Bmdan dolay mer Aa Canm enginar iin de nbeti dikilir mi?
diye zaman zaman beteleniyodu.
705

f/45

yeni

OSMANLILAB TABHI

Asamda, mer Aann cannn skl, enginarlardan fazla>

kendi iindi. nk, meselenin asl uydu;.
Kbrsl erler, amarc adnda adadan beraberlerinde ge
tirdikleri metresleriyle sk sk bulumak isteindeydiler. Buna
ise, klann ti^ engeldi. Nbetle ykml bulunan tabur er
lerinin, zamanl zamansz, gece iznine kmalar elbette doru ola
mazd. Ama, mer Aa kendi blndeki Kbrsl erlere bol bol
gece izni veriyordu. Verilen bu izinlere karlk tabiatiyle kendi
de maddi manev ynlerden hatn saylr ekilde destekleniyordu.
Binba, bu durumu sezinlemi olduu iin, enginar nbeti
bahanesi altnda, mer Aann yapt o yolsuz ileri de gzetti
riyordu. Hatta, gnn birinde st ve ast rtbedeki bu iki subay,
birka kiinin gzleri nnde aka tartmlard. Binba;
mer Aa, yle sanyorum ki u kollarndaki ve yakan
daki subaylk almetlerini gnn birinde bana atr atr sktrteceksin. Hatta, bununla da kalmayacam, seni klann avlusuna
yatrtp gebertinceye kadar dayak attracam, demi; mer Aa
da buna karlk:
Asl senin almetlerin sklecek, fakat bana dayak attr
dn iin deil, nizamsz ve bana buyruk davranlarn iin!..
cevabm vermiti. Bu konuma gnlerce ortalkta dedikodu ko
nusu olarak dolap durmutu.
Taburda mer Aadan da. Binbadan da bezginlie den
teki subaylar imzal imzasz mektuplar yazarak durumu anak
kale topu kumandanlna ihbar etmiler, kumandanlk da olay
incelemek zere Halit Bey adnda bir kaymakam (yarbay) m
fettilikle adaya gndermiti.
Sonralar tmgenerallie kadar ykselen ve Beinci Orduda
grevli iken len Halit Bey, son derece terbiyeli, nazik, ince, kibar
bir adamd, ie bir mfetti gibi deil, bir dost gibi balamt.
Gelin grn ki, hakknda bir mfettiin yollanmas Binba
Ata Efendi'yi ileden karmt. ok namuslu, ok drst bir
adam olduu, tuzu kuru bulunduu, en kk bir alp rpmadan
bile uzak kalmdan dolay kimseden korkusu ve kimseye eyvallah yoktu. te, hem bu faziletlerine dayanarak, hem de durup
dururken teftie uram olmasna gcenerek mfetti Halit Beye
kar son derece dikballk gsteriyordu.
Meseleye karmak istemediimiz halde, kendisini sevdiimiz
706

yeni

OSMANLILAR TARHt

iin Binbaya devaml uyarmalarda bulunuyorduk. Byle fkeli

ve dikbal olma, durumunu biraz yumuat; Halit Bey, iyiyi kt
den, doruyu eriden ayracak kratta. Hem tarafsz hem de te
miz yrekli bir insandr. Durup dururken onu gcendirme. O,
mer Aa gibi mvezirlerin szyle oturup kalkacak kimselerden
deildir... filn diyerek kendisine daha serin kanl olmasn rica
ediyorduk. Ne var ki. Ata Efendi, bir kere Nuh demiti; asl?
peygamber dedirtemiyorduk.
Dolaysyle, ortalktaki tedirginlikten biz de zlyorduk.
Halit Bey, gndzleri klada hesap ve inceleme ileriyle me
gul olduktan sonra, akamlan bize geliyor ve yemeini bizimle
yiyordu. Emrinde zmirli Sleyman Efendi adnda bir de tabur
ktibi vard. Asl hesap ilerini bu Sleyman Efendi inceliyordu.
Binba Ata Efendi, konunun bu ynne de tutuluyordu: Tabummun hesaplarnda bir kuruluk bir yanllk bulann alnn
karlarm. Her iim, almm gibi ak ve tertemizdir. Bundan en k
k bir kukum yok ama, nasl olur da bir taburun hesap ilerini
rasgele bir ktip inceler? diye...
Evet, Ata Efendi gerekten bir namus ve drstlk rneiydi.
Kimse onun en kk bir suiistimalini bulamazd. Ama, ktip ne
yapsnd? Onu bu ile grevlendiren miri yarbay Halit Bey'di.
Sonra, Ata Efendinin hesaplara kitaplara ilikin en kk bir
suunu ya da kusurunu bulmak belki mmkn deildi ama, ba
na buyrukluu ve o yzden tzk d davranlarda bulunduu
konusu zerinde durulabilirdi.
teyandan, Ahmet Mithat Efendi ve ben, yarbay Halit Bey'Ie
de mesele hakknda gryor. Binbay anlamasn salk veri
yorduk. Ata Efendinin sert ve dikbal olmasna karlk, namusu
ve drstl hususunda ona deta garanti veriyorduk. inde bu-^
lunduu fkeli tutumdan dolay anlay gstermesini kendisinden
rica ediyorduk.
Ne var ki, her asab insan gibi biraz da vesveseli olan Ata
Efendi, bizim o halimizi de ktye yormu, bizden de phelen
meye balamt. nk, Halit Bey gece gndz yanmzda ve bizlerle birlikteydi. Bu birlik ve beraberliin bizim niyetimizin tam
tersine kendi aleyhinde olduu kansna varmt.
Baz karc kimselerin. Binbaya: H alit Bey zindanda en
ok beylerle gryor ve onlardan bilgi topluyor. Kararn da.
707

YEN OSMANLILAB TARH

herhalde buna gre verecek, dedikleri kulamza alnmt.

yi yrekli ve saf bir insan olan Binba buna inanm olmal
ki; Kafam kzacak olursa ben o Halit Beye zindandan ieriye
bir adm attrmam, diye betelenrniti.
Ata Efendi'nin kulamza kadar gelen bu szleri bizi gerek
ten rktt. nk dediini yapar m yapard. Bununla kalsa yi
ne de iyiydi. Kendini hakl karmak iin stanbul'a da; Mfetti
buraya geldi geleli zindanda benim muhafazama emanet edilmi
bulunan srgnlerle dp kalkyor, yollu bir yaz bile yazabi
lirdi. Bu ise, bizim iin nemli olmasa bile, Halit Beyin duru
munu ktye gtrebilirdi.
Bunun zerine bir gn Binba Ata Efendi'yi bir keye ek
tim. Canm skkn, kalarm atkt. Kendisiyle yle konutum;

Bana bak. Ata Efendi; sen: "Kafam kzacak olursa ben o

Halit Bey'e zindandn ieriye bir adm attrmam, gibi baz lf
lar etmisin. Demek ki, kendi menfaatini bile bilmeyecek kadar
aknlklar gsteriyorsun. Haline kret ki Halit Bey bizim ya
nmza gelip gidiyor. O, gelmeyecek olsa bunun senin tarafndan
tevik edilmesi gerekirdi. nk, burada seni seven ve seni d
nen iki kafa var: Biri Mithatn, biri de benim kafamdr. Ona her
frsatta senin hakknda kalbimizin, vicdanmzn, sevgimizin ge
rektirdii ve esasen inanm olduumuz dosta tavsiyelerde bulu
nuyoruz. Greceksiniz; hakknzda yazaca rapor adalete tamamiyle uygun, yani tamamiyle sizin lehinizde olacaktr. Bu rapor,
hem size ikide birde amur atmak isteyen mzevirlerin bu yak
trmalarna son verecek, hem de Halit Beyin yzn aartacak
tr. nk, haydi urasn da syleyeyim: Kendisi iyi, zeki ve de
erli bir subay ama, kalem gc yok. Raporunu bizim yazmamz
rica ediyor. Eer, siz byle davranrsanz, aleyhinize davranmak
elbette bizim anmza yakmaz ama, nihayet biz de insanz; si
zinle selm sabah keseriz. Haberin olsun.
Biraz fke, biraz heyecan, fakat iyi niyetle sylediim bu sz
lerde bazan si?;li, bazan senli konumutum. Bu da benim o
zamanki psikolojik durumumun normal bir sonucuydu. Ata Efen
di, sylediim szlerden ve yaptm aklamalardan tarifsiz l
de duyguland. Memnunluktan az kulaklarna varyordu.
Nitekim Halit Bey, tahkikat raporunu olduu gibi bize terkettiginden, Mithatla ikimiz, gerekli eyleri dzgn bir ekilde
708

YEN OSMANLILAR TABtHt

kaleme aldk. Ata Efendiye, yaplan sulamalarn batan baa if

tira ve mzevirlik rnleri olduunu madde madde belirttik. Ama,
hemen ilve edeyim: Burada asl taraf tutmu deildik. Ata Efendinin bana buyruk ve bazan tzkleri aan davranlar vard
ama, bunlar hi bir zaman asl kanunlarm dna tamyordu. Na
musluluk konusunda ise bir prlanta kadar temizdi. Onunla bir
yldan fazladr bir aradaydk ve vicdan kanaatimiz btnyle
buydu.
Raporun dzgn, salam ve mantkl yaps ve ifadesi Halit
Bey hesabna bir kazan olmutu. O gittikten sonra msveddesi
ni de Binba Ata Efendiye okuduk. O srada bu namuslu ve mert
askerin gzlerindeki erkeke minnet ve kran belirtilerini hl
hatrlarm.
Namk Kemal'den Mektup

O gnlerdeydi. Bir sre nce gnderdiim mektuba Namk

Kemal'den cevap geldi. Mektup ksa, fakat beni sevindiriciydi. Nu
ri Bey hakkmda ve teki konularda yazdklarmdan dolay beni
hakl buluyor, bu arada Nuriye yirmi lira gnderdiini bildiriyor
du. Kendisini savunma eidinden u szler de vard: stanbula
yaptm sipariler sana yazld gibi yle mbalal eyler de
ildir. Burada yazlarm temize eken edebiyat merakls bir gen
var. Onunla, Yzbaya verilmek zere iki saatle, burada iyisini
bulamadm birka ie konyak ve iki okka ttn. te hepsi bu
kadar.
Veliahtm Bonak Mehmet Paaya ald arabadan, atlardan
hi sz etmiyordu. Ben ise o konuda stanbuldan daha ayrntl
bilgiler almtm. nk eim, ehzadeye verilen padiah ihsann
dan ve ondan sonra gelien olaylardan haberliydi. Bundan dolay,
cevabn aldktan sonra Namk Kemale yeni ve uzun bir mektup
yazdm. Bu mektupta Murat Efendi'yi, onun tutumunu enine bo
yuna eletirdim. Kendi de buna yollad cevapta, o ok sevdii
adam savundu; hatta bu savmma srasnda biraz da beni yerdi.
Bunun zerine, aramza biraz soukluk girdi. Sonra, yazd bir
tarziye ile o soukluu giderir gibi oldu ama, benim ikinci bir
mektubuma ar bir karlk verdi. Bu ikimizi de uzunca bir sre
iin birbirimizden kopard. Tam on yedi ay artk Namk Kemalle
709

YENt OSMANULAB TARHI

mektuplamadk. Hatta, bir mektubunu iki kere amadan geri e

virdim; her iki keresinde de o. tekrar yollad ve ben evirdim. Bi
raz ileride bu konuyu aklayacam.
Dilver Paanm Mutasarrfl

Mauk Paa, tam on bu kadar yldr Rodos mutasarrf bulu

nuyordu. Zaten, seksenini bulmu olan bu adam, yayla orantl
olmayan birtakm hovardalklara alkn olduundan, artk gerek
bedence gerek zihince iyiden iyiye km, hkmet ileriyle u
raacak hali kalmamt.
Kendi de bunun nihayet farkna varm olmal ki, bir zaman
lar gemi arkada olan Kayserili Ahmet Paa'nn aracl ile, uzun
ca bir sre iin izin alm ve stanbul'a gitmiti. Orada emeklili
ini istemi, dolaysyle Rodos mutasarrfl boalmt.
Mauk Paa'nn yerine Rodos mutasarrflna eski deniz su
baylarndan Dilver Paa atand.
Bu makam deimesi, Rodos gibi kk bir yer iin byk
bir nem tamaktayd. Her eyden nce on yldr adada grevli
bulunduu iin halk Mauk Paa'ya pek alm, deta onun tir
yakisi olmutu. Sonra, kimseye hi bir faydas dokunmamakla
birlikte, yine hi bir kimseye zaran da dokunmamt. Hkmet,
daha ok, Taburaasmm elindeydi. lerinin resm ynden yr
tlmesine gelince bu da ^yukarda bir iki kere kendinden sz
eden Sar Ktip tarafndan ynetiliyordu. Tahrirat mdr
olan Sar Ktip iinden pazarlkl bir kimseydi ama, rvet ve
suiistimal gibi ktlklerden galiba uzakt. Orada bulunduumuz
srece bu konuda hakknda en kk bir sylenti bile duyma
mtk.
Mutasarrf Mauk Paa ilerin bir ksmm Taburaasma, te
ki ksmn Tahrirat Ktibine ykm keyfine bakyor, yaayp gi
diyordu. Bundan dolay rahatt ve halinden memnundu.
Zaten Rodos adas, Akdenizdeki on iki adalarn ynetimi en
kolay olandr.
O tarihte, yirmi alt bin nfusu olan bu ada halknn iki bin
be yz kadar mslman, bin kadar musevi, kalan rumdu.
Hristiyanlar, kuzu gibi deyimine uygun, kendi ilerinde
glerinde, devletin ynetiminden son derece memnun bir yn
tekil ediyorlard. Mslmanlarla aralarnda tam anlamyle bir
710

YEN OSMANLILAR TARlHtt

dostluk ve anlama-badama vard. Girit adasndaki rumlar gibi

mnafklk peinde komuyorlard. Gerek mslmanlar, gerek hristiyanlar birbirlerine hi bir zaman yan gzle bakmaz, birbirle
rini incitecek ac szler sylemezlerdi. Herkes, gnlk geiminin
peindeydi. Mslmanlarn ou bakkallk yapyordu. Hristiyan
larn varota bulunanlar ticaretle, ufak el sanatlaryle urarlar
d. Bir ksm da sngercilik yapard. Bundan dolay, hemen her
zaman denizde bulunurlard. Gemicilik yapanlar da vard. Bu ge
miciler, ufack tekneleriyle t Amerikaya kadar gidip gelirler,
snger tarlard.
Kyllerin genel ileri tarmd. Ada halk, gelenek ve gre
neklere ok bal olduundan, baz kylerde belki milttan nce
den kalma tarm usulleri ve letleri yrrlkteydi.
Mesel, Rodosun ikinfci byk kenti, Lindos kasabasnda tes
ticilik son derece gelimiti. Pekmez testisi dediimiz ve Ro
dosta istamine ad verilen byk testilerin kenar kalnlklar
milimetreye kadar incelmiti. nsan elinin, bir amur ynn,
nasl byle ince levha haline getirdiine amamak elden gelmez.
Sonra, bunlar o kadar pikindir ki vurulduu vakit bakr kap ka
cak gibi tn tm ses verirler.
Geri, Lindosun o eski zamanlarna ait nne bugn tekrar
ulamak artk mmkn deildir; o gnler ok uzakta kalmtr.
Ancak, imdiki testicilik bile orada hl ince bir sanat olarak y
rrlktedir.
Bu kasabada. valyeler zamanndan kalma, byle daha bir
takm sanatlar hl srp gitmektedir. Anlatldna gre, bunun
bir de hikyesi bulunmaktadr:
Frenk korsanlar, gnn birinde zaptettikleri bir gemide krk
elli kadar mslman esir ederler. Bunlar, Hac'ca gitmek zere
Karadeniz'den gelen ranlIlardr. Tesadfen hepsi de ini ustasdrlar. Rodos korsanlan bu inici tranlann hepsini Lindosa yer
letirirler. Kendilerine fidye iin kotuklar art, sanatlarnn b
tn inceliklerini ora halkna retmektir.
ranlIlar, kurtulmak midiyle, sanatlarn btn incelikleriy
le ve en iyi niyetlerle, Lindoslulara retirler. Bunlarn ve yetitir
dikleri rencilerin yapm olduklar yle tabaklar, bardaklar, s
rahiler ve vazolar vardr ki, ok deerli birer aitika olarak zen
ginlerin evlerim sslemektedir.
7H

YEN OSMANLILAR TARHI

Bir yldrm dmesi sonunda havaya umu bulunan nl

Sen Jan Camisi, henz kilise iken, mihrabna denmek zere ve
zerlerinde (S.J.) harfleri bulman baklava dilimi biimi iniler de
bu ranl esirlere yaptrlmtr.
Belli sre iinde szlerinde durup sanatlarn hakkyla yer
lilere rettikleri iin, Rodos valyeleri, verdikleri szde durur
ve ranlI sanatkr mslmanlan kendi gemileriyle ve skenderi
ye yoluyle hacca gtrrler.
Bu sylenti, Rodostaki btn hristiyanlar arasnda srarla
dilden dile gezer, ama. valyelerin gerekten byle yapp yapma
dklar konusunda kesin bir bilgi yoktur. Bilinen ey, naklann
zerindeki srlann ran inilerindekinin tpks olduudvr.
Rodosta bulunduumuz sralarda, yaknlarda gemi bir olay
olarak, Lindos kasabas hakknda bir baka sylenti daha vard:
Lindos, bilindii gibi, adann gney batsndadr (1). Gnn
birinde kyya bir ngiliz gemisi yanar. Geminin yk batan ba
a tabak, kse gibi kap kacakla billur eyadan ibarettir. Gemici
ler, bunlardan bir ksmn dan karp yerlilere gsterirler. Ka
saba halk, prl prl ve cill olan bu eyaya, kap kaaa hayran
kalr. lerinde olduka varlkl bulunan biri, bunlarn fiyatn
sormaya cesaret eder. Gemiciler, bunlar para karlnda sat
madklarn, ama Rodosm o eskiden kalma tabak, anak ve m
lekleriyle deitirebileceklerini sylerler.
Varlkl kii, bunun zerine onlardan birka kiiyi evine g
trp duvarlarnda ve raflarnda bulunan yerli eyay onlara gs
terir. ngiliz taciri onlarn hepsini toptan satn almak istediini
bildirir. Her eye ramen az ok akl banda olan Lindoslu; hep
sini birden veremiyeceini, nk eer bu baba ve dede yadigr
larn tmyle elden karacak olursa hemerileri tarafndan k
nanacan, sefih bir hovarda gzyle baklacam, buna raz olmadudan istenilenin ancak yansn verebileceini bildirir. n
giliz gemicisi buna da raz olur. Lindosluyu alp gemisine gtrr.
Oradaki gz kamatrc eyay nne sererek, ald her kap ka
aa karlk on iki kap kacak verir.
Durumu haber alan teki Lindoslular da bu dei tokua is(1 ) Lindos, haritalarda, gney-battda deil, gney-douda gsterilmek
tedir.

712

YEN OSMANLILAR TARH

tekli olurlar. Hash sonu udur: ngiliz taciri, gemisindeki btn

o prl prl eyay kasabaya karp oraya aktarr, buna karlk
da kasabadaki o ei emsali bulunmaz antikalarn ounu gemisi
ne ykleyip oradan savuur.
Durumu renen adadaki Fransz konsolosu, bir kaya bin
dii gibi soluu Lindosta alr. Niin ve neden gelmi olduunu
tabi kimseye belli etmez. O gece kasabada kalr. Ertesi gn gya
evrede gezinti yapyormu gibi ortal kontrol eder. Her evde
yine de birka tanesi bulunan o eski antika anak mlekleri gz
den geirir. Hi bir eyden haberi yokmu gibi, bunlarn ngiliz
gemicisiyle deitirilen nesnelerden olup olmadm sorar. Onlar
dan olduu cevabn alnca kalkp bir tanesini raftan indirir. Evi
rip evirip urasna burasna dikkatle baktktan sonra;

Bu Ingilizler de ne sersem adamlardr; byle be para et

meyen toprak eyaya nem verirler. Bunlar gtrp de Fransa'da
satmak isteseydiniz, herkes yznze bakp glerdi, diyerek al
dn, yine nemsemeden yerine koyar.
Lindoslular, Fransz konsolosunun bu szne kaplarak, ngi
liz'in aldandna kanaat getirir ve tabiatyle pek memnun olurlar.
Aradan birka ay geer. Lindosa tabak ve cam eya dolu bir
gemi daha yanar. u kadar ki bu gelen tabak ve anaklar Lindos'ta yaplm olanlarn hemen hemen tpksdr. stelik yaldz
ldrlar da. Halk bu eyay pek beenir ve satn almak iin byk
bir ilgi gsterir.
Bu sefer gelen gemi, ngiliz deil, Fransz bandras tamak
tadr. Tacir de bir Franszdr. Eyann fiyatm soran kasaballara,
satn alamayacaklar kadar yksek bir fiyat syler. Lindoslulann
gzleri ve gnlleri o eyada kalmtr. Bizde eskiden kalma bir
takm antika anak mlek vardr, onlarla deiir misin? diye
sorarlar. Fransz gemici; B ir greyim, ie yarar bir eylerse bel
ki raz olurum, cevabn verir. Bunun zerine, kasaballar, evle
rine koarlar, varlarn yoklarn getirirler; Am a derler, sizin
vereceiniz her on taneye karlk biz bir tane vereceiz. Bunu ii
ten Fransz kahkahalarla gler: Allaha ok kr ki biz Fransz
olarak yaratlmz; yani bu demektir k budala yaratlmamzdr. Bunlarn tanesine olsa olsa bir tane verebiliriz, der.
Al aa, vur yukar pazarla giriirler. Sonunda bir taneye
bir tane verilmek suretiyle anlarilaya varrlar. Hasl, iin sonun713

YEN OSMANLILAR TABHt

da Fransz gemici, Lindos'ta ne kalm ise onlan da alp gtrr.

Meer, Fransz konsolosu mahir bir desinatrm. Tabaklarn,
mleklerin birer ustaca resimlerini yapm, renklerini de aynen
taklit etmi. Fazla olarak kenarlarna ve bazsmn dibine yaldz
da srp Marsilyadaki bir ini fabrikasna rnek gndererek bun
lardan binlercesini yaptrtm.
te bu sebeple bugn Lindosta o stn deerdeki antika a
nak mlekten be, on krk tabak ve bardak dmda hemen
hemen hi bir ey kalmamtr. Konsolos ise, bu sayede Fransz
mzelerine son derece zengin ve deerli birer koleksiyon satarak,,
yapt masrafn yirmi otuz katn karmtr.
Bu olay, bilgi sahibinin ve iini bilenin, bilgisiz ve iini bil
meyen karsnda ne kadar krl ktnn esiz bir rneidir.
Lindosun tarih asndan byk nemi vardr. Eski Yuna
nistann yedi byk zeksndan biri olarak kabul edilen Kleopof
da Lindosludur ki nilttan alt yzyl nce yaad sylenmek
tedir.
Tarihlerin anlattna gre, Lindos, Kleopol zamannda dn
yann en byk ve en bayndr ehirlerinden biriymi; sadece ken
tin nfusu adann btn nfus toplamndan daha okmu.
Rodosta tabiatn bitkisel gc, insan artacak kadar be
reketlidir. Triyada denilen kyde ve zellikle bat dolaylarndaki
kylerde yetien eitli bitkiler ve aalar dnyanm birok ye
rinde grlmemektedir.
Otuz, krk okkalk karpuz, yetmi, seksen okkalk balkabat
( 1 ), her biri iki-er er okka gelen soanlar buralarda yetimek
tedir. Rodos ei'iye mahkemesi sicillerindeki bir kayda gre, b ir
seferinde on bir okkalk bir ba soan yetitii grlmtr. Bu
duruma gre, er beer okkalk soanlar normal saylmaldr.
Bunlara karlk lhana pek ufak olur, prasa hi yetimez..
Patlcan fideleri birka sene devam ettiinden rnleri hem k
k olur, hem de acr. Ttn de byle alt, yedi yl devam eder^
Fakat, Rodosun ttn iyi deildir. Reji idaresi kurulmadan nce:
Rodoslular, Anbcma adl kyde yetien ttn kullanrlard. Ama,
(1 ) Yazarn syledikleri doruysa karpuzlar 60-70 kilo, balkabaklar 135~
kilo arln bulmaktadr. Soanlarn arl da drt, be kilo /ta

dar tutmaktadr. . K.

714

yeni

OSMANLILAR TAEIH

Boha ttnne alm olanlar bunu yanlarna bile uratmazlard. Sadece fakir kyller ierdi.
Rodosun zm tatl ve makbuldr. arap yapmaya elverili
olan siyah zm de pek boldur. arabn bir kaba (Rodos'ta
arab barut kabana doldurup satarlar ki, bir kabak bir okka
yz dirhem gelir) bizim zamanmzda otuz paraya idi. Fakat,
araplarnn yapl tarz ilkel olduundan bunlarn tad gzel de
ildir.
Adann portakal, limonu mehur, turuncu bedava denecek
kadar ucuz ve boldur. Bundan otuz yl kadar nce mandalini sa
dece, Msrl Sleyman Rahmi Beyin bahesinde yetimekteydi.
Sanyorum ki son zamanlarda o da bollam ve yaygnlamtr.
Zeytini son derece stn niteliktedir. Ancak, olgunlar olgun
lamaz hemen kurtlanr. Bundan dolay, Rodoslular buna pek g
zel bir are bulmulardr; Meyvesini daha hamken devirirler;
lml scaklktaki bir frna atp hafif ekilde kavururlar; ondan
sonra masaraya koyup yan karrlar. kan ya zmrt ren
gindedir. Yerliler pilav, hatta ou zaman eti bile zeytinyayle
piirirler. Hazm kolaydr ve mideye oturmaz. Rodos zeytini ve
zeytinya 1867 Fransz Sergisinde byk mkfat kazanmtr.
Bir de tlk ya denen bir ya vardr ki bunu Rodoslu bir
bakkal bulmutr. Bakkaln tlktan kard ya Fransa ser
gisine gndermiler, buna karlk bakkala bir ihtir beratiyle bir
de madalya gelmitir ki, dkknnda asl durmaktayd.
tlk, hepimizin bildii sakz aacnn rn olan ve ufak bir
zm salkm gibi, birka yz tanesinin bir arada bulunduu bir
yemitir. Buna itlembik de derler. Nitekim itlembike de tlk
demektedirler.
Bu ya, bitkisel yalarn hepsinden ok daha iyidir. Sade ya
dan hemen hi farkedilmez. zellikle mideyi hi yormaz ve boz
maz. Bizim zamanmzda bu yan okkas on bir kurutu.
Rodosta yeil zeytinleri akyla izerek birka gn suda bra
krlar. Meyvenin aclm bylece giderdikten sonra, onu turun
suyuna atarlar. Uzmca bir sre turun suyunda kalr. Bylelikle
ok gzel bir koku ve lezzet kazanr. Sonra, onu bu sudan karp
tepsilere doldurarak zerine zeytinya dkerler. Bylece, terbiye
edilmi zeytinler son derece makbuldr.
715

YEN OSMANLILAR TAHH

Gm: Bir gk feti Rodoslulara ok faydal bir usul ret

mitir.
Bundan krk, krk be yl kadar nce pek sk grld
zere adaya byk bir frtna ile birlikte dolu yamaya balar.
Doluyu da mthi bir yamur izler. Aalarda ne kadar limon r-n varsa hepsi topraa serilir.
Rodosa yaan yamur, parmak kalnlmda, fakat seyrek sey
rek iner. Yani damlalarn aras hemen hemen birer kara yakn
dr. Rodos arazisi batan baa volkaniktir, deta klle kumdan
ibarettir. Bundan dolay, bir yamur damlas toprakta on be san
time kadar varan delik aabilir. Hatta i taraflardaki kylerde
byk yamurlardan sonra halk antika aramaya kar. nk
akik, yakut gibi deerli talar ve eski maden paralar, yamurun
iddetli darbeleriyle, rtl bulunduklar topraktan dar srar
lar. ite kyller byle zamanlarda bunlar arar ve toplarlar.
Gelelim konuya; yerlere serilmi o limonlar, dolu ve yamur
deta topraa gmer. Drt, be ay sonra limon aalarnm diple
rini kabartmak ve aralk yerleri belleyip bakla dikmek zeunan
gelir. Kyller ellerindeki belleri topraa vurduka limonlar k
maya balar. Bakarlar ki bunlann hi biri rmemi. Birkam
kesip tadarlar: lezzeti hi deimemi, asidi de acla dnme
mitir. Fazla olarak sulan da artmtr. Bunun zerine, mehsu
zaman elleri brlerinde kalm olan renberler topraklar ee
rek btn limonlar oralardan kanrlar. O mevsim, iek mev
simi olduundan limon pek azdr, dolaysyle fiyat pahaldr. Bu
yzden reticiler, limonlarn olduklan zaman kazanacaklarnn
mislini kazanrlar ve bylelikle limonculukta yeni bir usul bulun
mu olur: Bahe sahipleri, limonun bol olduu yllarda bunun bir
ksmn, az olduu yllarda ise hepsini topraa gmerler; ileride
fiyat ykseldii vakit piyasaya karrlar ( 1 ).
Rodos'ta enginar, Msrda enginar mevsimi getikten sonra
ancak yetitii iin, d piyasaya yollanr ve epey para getirir. Bir
de Msr enginarnn naho bir kokusu vardr, Rodos enginar ise
(1 ) B en bu usul, sonradan ikinci srgnlm zamannda,

Konyada

portakala uyguladm. Martta kuma gmdm. Temmuzda, oustosta,

eyllde tkanp yedim. Hatta Merutiyetten sonra stanbula da g e
tirdim (Yazarn n otu ).

716

yeni

OSMANLILAR TARH

tersine gzel kokuludur. Bazan bir dal zerinde on, on be

ba yetitii grlr. Bunu, zamanna gre, otuz paradan altm
paraya kadar satarlar.
Zindana girdiimiz ylm baharmda, emrimize verilen zaptiye
erine arya enginar gelip gelmediini, gelmise kaa satldm
renmesini tenbih etmitik. Er arya gidip dnd. Gelmi ol
duunu ve krk paraya satldn syledi. Kendisine, yleyse git,
drt tane al, dedim.
Yarm saat kadar sonra baktm, koca aa gibi dall budakl
bir eyler geliyor. Zaptiye eri de hammal takip ediyordu.
Bu ne Mehmet? dedim.
Enginar, beyim.
Evet, enginar, biliyorum ama ben drt tane istemitim.
Bu ne kadar ey?.
Ben de zaten drt tane aldm beyim, diyerek glmeye
balad.
Meer Mehmet, bizimle elenmek ve Rodosta enginarn ta
neyle deil, kkle satldn anlatp gstermek iin byle yapm.
Sonunda bir kkn, bize piirmek zere, evine gtrd. Kalan
kkn ise meer bakkalla bu aka konusunda anlam
tekrar hammalla ona yollad.
Rodos'un kayss pek gzeldir. Fakat, bir eidi pitii vakit
kaln kaln lifler brakr ki makbul saylmaz.
Kikinoz kynde pek lezzetli kekik bal kar. Hasl, Ro
dosta yetimeye ! ey yoktur. Tarm ve benzeri iler, eskiden beri
sregelen grenekten kurtarlp yeni usullere gre ele alnsa, bu
ralara tarm uzmanlar gnderilip modern tarm metotlar gste
rilse, zaten zeki ve alkan olan kyller ksa zamanda byk
kalknma gsterirler. Bylelikle, tarm ve tarm rnleri hem
daha bollar, hem de daha ok eitler meydana gelir. Mesel,
Rodoslular ilei bilmezler. Halbuki, Sleyman Bey, kendi bah
esinde gzel ilek yetitirmitir.
Rodosta kuyular bir hayli derindir. Sular, yeldeirmeni bi
imindeki dolaplarla ekerler, dris aac ubuklarndan rdk
leri sekiz, on santimetre apndaki bir ipe, yanyana iki kulpu olan
ve yaklak olarak bir okka kadar su alabilen topraktan yaplma
ve sadece bu ie zg bardak dedikleri kovalan balarlar. le
vakti esmeye balayan meltem rzgryla alan dolaplarla, kUf
717

YENt OSMANLILAB TARlHt

;yulardan sularn alrlar. Rzgr dinene kadar havuzlar da

dolar.
Bu tarz ok basit ve di olduu kadar zahmetlidir de. stan
bul'daki yeni slpta kanatl deirmenler yaptrlp bunlar tu
lumbaya evrilse herhalde daha kolay ve faydal olur. Bu dedikJerim bundan otuz yl ncesi iindir. Belki de imdiye kadar bu
konuda da deiiklikler olmutur.
Rodosun kei ya son derece lezzetli ve makbuldr. Ancak,
ben buuk yl kadar bir zaman iinde o yadan bir kere ala
bilmitim. nk, ok pahalyd, okkas otuz iki kuruayd ve bu
-eit yan hemen hepsini ngiliz konsolosu Mister Bilyoti top
lattryordu.
Kaymak, Rodosta, bizim bildiimiz ekilde deildir. Burann
kayma yourt kaymann biraz daha kalmcasdr. Bunlar, st
le kark olarak, zel toprak kaplar iinde satarlar. Bu kaplara
glle derler ki, gerekten de hem biim, hem de renk bakmndan
glleye benzerler. Yaklak olarak, style birlikte, yarm okka
kadar kaymak alrlar. Bir glle kayma o zamanlar yz paraya,
kurua satarlard. Stleri genellikle yaldr; nk kei st
dr. Bu keiler ounlukla kekik eidinden bitkilerle beslendi
inden, stleri bizimkilerden tada ve kokuca ok stndr.
* * *
Mutasarrf Dilver Paann Adaya gelii 1875 ramazanna
rastlamt (1). Ailesini stanbulda brakarak, yalnz, gelmiti.
Byle idareci deimeleri taralarda olaanst olaylardan sayhr. nk, deimeler, daha baka alanlarda da birtakm dei
melere ve yemliklere yol aar. Bundan dolay, byk ehirlerde
bile bu tr konular bir sre konumalara, sylemelere, dediko
dulara imkn hazrlar.
Mauk Paa, eski denizcilerden bir tmgeneraldi. Yerine gelen
Dilver Paa da ayn meslek ve ayn rtbede bulunduundan, bu
durum Rodoslularca garip karlanmt (2). Mill tarihine bizim
( 1 ) Su D ilver Pasa, ayan yesi v e eski bahriye nazr Salih Paa hazret
lerinin babasdr. (Yazarn notu).
< 2 ) Yazar bu ^garip kartlanmav yi gerei gibi aklamyor. Ancak nkT> diye balad cmle ve onu izleyen paragraflar bu konuda baz
yorumlamalara imkn veriyor. . K.

718

YEN OSMANLILAR TAHHt

kadar yabanc kalm bir millet daha dnlemez. Gerekten de

bizim henz drtba mmur nitelikte bir mill tarihimiz yazlma
mtr. Bmmla birlikte, vakanvis tarihlerimiz vardr. Bunlar hi
olmazsa fethettiimiz lkelerin idaresine ilikin baz olaylar an
latrlar. Bunlardan pek ok ey anlalmamakla birlikte, yine de
oralar nasl ynettiimiz konusunda bir eyler renmek mm
kndr. Mesel, Rodos adas vaktiyle Kaptan Paalara (1) zg
bir yer saylrd. Hatta, Kaptan Paalktan azledilmi vezirlerin
srgn yeri, bazan da lm yeriydi.
Rodos'ta Murat Reis (2) trbesinin evresindeki mezarlkta
be, on kadar kaptan paa mezar grlr ki, bunlarn ou bu
rada ldrlmtr. Bunlarn Rodos'ta bulunup burada lmeleri
ya da ldrlmeleri acaba bir rastlantdan m ibarettir? Niin ba
ka vezirlerden herhangi biri de buraya gnderilmemitir?
Vaktiyle, eski sadrazamlar ounlukla ya Dimetoka'ya (3) ya
da Gelibolu'ya srgn edilirlerdi. Ama, ikbal ve mevki gnlerin
deki protokol nitelikleri, bu srgn edildikleri yerlerde de geerliydi. Yani, srgn ediliin de bir usul ve erkn vard ki bunun
son kertesi idamd. Bu arada kadlar Ibrim'e srlrlerdi.
Bir Kaptan Paa'y idam etmek, onun iin ar bir ceza sayl
mazd ama, Rodos yerine mesel Tekirda'a srmek kendisinin
kiisel onur ve erefine indirilmi ar bir darbe kabul edilirdi,
te, dnyada usul ve trenin zamanla bu gibi maskaralklcira y(1 ) Kaptan Paah, bilindii gibi, eskiden bahriye nazrlnn 'karl
olan yeksek bir grevdi. . K.
(2 ) Murat Reis, Trk denizcilik tarihinin en nl kahramanlarndan bi
ridir. Akdenizde amiral olarak byk yararlklar grlen bu byk
denizci 1609 ylnda Kbrs sularnda Baf ehri aklarnda Malta k o r sanlanyle byk bir savaa tutumu, tarihilerimizin Kara Cehen
nem Savau adn verdikleri bir arpma sonunda zaferi kazanm,
fakat kendi vurularak ehit dmt. Arkadalar kendisini Rodosa
gmdler. Ada Trklerin elinde iken trbesi, herkesin adak adad,
bir ziyaret yeri halindeydi. Rodos yaknlarndan geen gemiciler top
atarak ya da sirenlerini ttrerek onun mezarm selmlarlard. .K .
(3 ) Bugn snrlarmz dnda Yunanistanda kalm eski ve ok n
l bir OsmanlI kasabas. Yavuifun babas II. Bayezit de oraya srl
mt. S -K .

719

VENt OSMANLILAR TARH

nelmi olmasndan dolaydr ki devletin ilk zamanlardaki zel

likle slmln balang dnemindeki stnlnden pek ok
eyler yitirilmi bulunulmaktayd.
Son alardaki hkmetler, fethettikleri yerlerdeki usul ve
detleri gre gre ve onlar kabul ede ede buradaki devlet yne
ticilerini ki bunlarn asl grevi halka hizmetten ibarettir hiz
met edicilikten karp orann hkimliine yceltmilerdi. Byle
likle, efendi hizmet edici ve hizmet edici de bana buyruk kimse
kesilmiti.
Acaba, Osmanl tarihinde halka hizmetin canl bir sembol
olan Murat Reisin Rodosta bulunmasndan dolay m bu ada de
nizciliin ileri gelen kimselerine zg klnmt? Tarih, bize bunu
da bildirmiyor. Zaten, hangi olayda Acaba?.. eklindeki tered
dt bildiren edat varsa unu bilmek gerekir ki gerek oradan ok
tan kap gitmitir.
Murat Reis'in bulunduu mezarlkta iki Krm Han da g
mldr. Hatta nl ahingirayn mezar da buradadr. nk,
bu arpk uan ahin de orada idam edilmiti ( 1 ).
1874 yl eker bayramyd. Bu, bizim Rodosta yerimizden
yurdumuzdan ayr geirdiimiz ilk bayramd. Ahmet Mithat Efendiyle o gn ilk defa kaleden dar kabilmitik. Yanmzda
det olduu zere bir temenle iki de zaptiye eri bulunuyor
du. O gn bize, gya zel bir sayg olmak zere, Taburaas da
rehber olarak katlmt. Tpk stanbulda bayramlarda Veliefendi ayrna kan eski beyzadeler gibi, biz iki arkada elele vere
rek sur dnda gezintiye karlmtk. Zavall srgnler; sekiz
aydan beri kmese kapatlm yaban karacalar gibi, krlar uzak
tan seyrediyorlard. Gerekten de o gne kadar, sadece hamama
gitmek bahanesiyle, tek bamza arya kabilmekteydik.
Bana kalsayd, bu bayram gn de kale dna kmak iste
miyordum. Lkin, ben kmak istemezsem ^biliyordum ki Ah
met Mithat da kmayacakt. Oysa o, merak ettii iin, darlan
f I

) OsmanlI devletine ihanetiyle kt bir n yapm K rm Hanlfirndan

biri. Krm n Ruslar tarafndan bsbtn ele geirilmesine
olanlardandr. Sonralar Rusyadan

Trkiyeye

snm,

sebep
Rodosa

srlp, 1786 ylnda, burada bas kesilmek suretiyle idam edilmiti.

.K .

720

YEN OSMANLILAK TARH

grmek istiyordu. Arkadamn bu isteine engel olup keyfim ka

rmaya raz olamamtm.
Benim kmak istemeyiime gelince: Bayramn ilk gn yammda yremde drt yasak bulunduu halde gezintiye kmay
bir trl onuruma yediremiyordum. yle isterdim ki halk orada,
o-birbiri iindeki duvarlarla evrili, ad bile insann kulaklarm
trmalayan zindan da, her eyden yoksun klnm iki mazlu
mun bulunduunu her an hatrlasn. Biz, halk genellikle cahil
sayarz. Bunu byle bilsek bile, onun kalpsiz ve duygusuz oldu
unu kabule imkn yoktur. Yeter ki onlara zulmn ve sistemin
ne olduunu hissettirelim. Kavray derecelerine gre onlara tel
kin olunan eyler, kabiliyetlerine gre zihinlerinde byk anlam
lara kadar uzanr.
Orada, Yeniehirli Ahmet Efendinin siyasal ve sosyal vazlar vard. Bu vaizlar, henz btnyle yoluna yordamna koy
mamtk. Sadece ben subaylardan birkann fikrini ^basit bir
lde de olsa bulandrmtm. O da byk apta deildi. On
lar uyarmak iin daha iin Dandaydk.
Hi unutmam. Bir seferinde sonradan yzba olan te
men Hac mer Aa, bir cuma gn; Haydi bey, abdest al da
cuma namazna gidelim, demiti.
Ben ise ona u cevab vermitim: Cuma namaz ancak ada
letin geerli bulunduu yerde klnr. Mademki ben u anda bu
rada zindandaym, zindana haksz ve sebepsiz olarak kapatld
m kansndaym ve kendimi zulme uram grmekteyim. O hal
de adaletin varlna nasl olur da inanr, cuma namaz klarm?
Hac mer, yle okumu yazm bir adam olmadndan, tabiatyle, szlerimden yeterli bir anlam karamam, fakat ne de
olsa bir kukuya kaplmt. Bunun iin, Yac Hocaya bavura
cakt. Yac Hoca, o sralarda Rodosta cahil halk arasnda stn
bir din bilgini saylyor; din bilgileri konusunda imam Gazalden sonra ikinci gelen adam olarak kabul ediliyordu.
Bu adam, felsefedeki kalbiyndan (1) saylacak kadar sfli bir
{ 1 ) Dnyaya ve dnya nimetlerine nem verm eyen, kalenderce v e hatta
sefilce yasamay ama edinen filozoflar stmfi. Bu felsefenin en nl
temsilcisi olarak

D iyojen gsterilir.

Deyim in

Franszca karl

cynisme v e cyquedir. . K .

721

f/46

YENt OSMANLILAR TARH

klk kyafetle gezen, susam ya karp satmakla geinen, bun

dan tr de yac lkabyle anlan biriydi. Bakkallar arsn
daki dkknnda bir yandan ticaretini srdrr, bir yandan da
cahil halkn eriatle ilgili mkllerini (!) zerdi. Dkknma
zenginden fakirden birok adam gelir, din konularda kendisin
den fikir danr, hepsi de memnun edici cevaplar alarak geri d
nerlerdi.
Tahminim doru kt. Hac mer, benden ald cevap ze
rine doru Yac Hoca'ya gitmi ve demi ki:
Hoca Efendi; cuma namazm klmak iin adaletli bir or
tam artm. Adalet olmazsa namaz klmamal imi. Bu doru
mudur?
Hocann buna, tabiatyle, kaamakl bir cevap vermesi gere
kiyordu. nk, bu hususta kesin bir yarg bulunmad gibi, Ho
cann bilgisi de mevcut olanlar kavramaya yeterli deildi. Sonu
olarak Yac Hoca, Hac mere kaamakl cevab vermiti:
Sen askersin. Askerin ba padiaha baldr. O halde by
le meselelerle senin al veriin olmamaldr. Hatta, konuyu tede
beride konuacak olursan ban belya bile girebilir.
mer Aa, dnp ald cevab bana syledi. Ben de o zaman:
Eee.. imdi sen onu syle bakalm; ne dncedesin? K l
mak m, klmamak m istiyorsun? dedim.
Adam kararszd: Hoca biliyor ama, sylemek istemiyor, be
ni de korkutmak istedi, cevabn verdi.
Niyetim, mer Aaya cuma namazm terkettirmek deil, bu
namazn dayand temel artlardan biri olan adaletin yokluuna
kendisini inandrmakt. Biliyordum ki bunun gibi adamlara ada
letin ve zulmn zelliklerim anlatmak mmkn deildi. Onlarn
zihnine ve kafalarna, fikir ve dnce yollanyle deil, ancak iba
detle ilgili mantk ve ilkelerle bir eyler sokulabilirdi. Sonra, bu
gibilerin nazarnda din konularnda sadece ve sadece din adam
lar yetkiliydi. Onun dndaki kimseler ne syleseler bunun be
lirli bir nemi ve deeri olamazd.
Hametin Mezan

O gn, ilk iim, Murat Reis'in trbesini ziyaret olmutu.

Orasn ziyaretten sonra, artk trbenin bahelikten kp da he
men hemen batan baa mezarlk haline gelmi evresini dola722

YEN OSMANLILAR TARHI

maya baladm. Buralarda mill tarihimizin birok nl kiileri

nin yatmakta olduklarn grdm. Bu srada, Hametin (1) mezar
ta da gzme iliti. O zamana kadar biarenin Rodosa srgn
edilmi ve orada lm olduunu bilmiyordum. Mezar tanda.
lm tarihi olan 1181 (hicr tarih gsteriliyor) rakam yazlyd ki,
bizim orada bulunduumuz yldan 1 1 0 yl kadar nce lm oldu
u anlalyordu.
air olduu iin ve hele kuru ya da ya birok nkteli szler
sarfetmi bulunduu iin fincanc katrlarn rktm olduu
akla geliyordu. Gnmzde mizah dergisi ne demekse, onun za
mannda Hamet tipinde air de o demekti. Daha ciddiye alnan
lar; mesel Fehim, N ef ve Bah gibileri, idam ediliyorlard.
Bereket versin ki Hamet byle bir belya uramam, belki de
kendisini efendisi Koca Ragp Paa kurtarmt. Fakat, iin garip
yn bu airin, zamann padiah III, Mustafaya ramazan bo
az tokluuna bir eit dalkavukluk ettii halde ve o srada Ragp Paa sadrazamlkta bulunduu halde, srgnden yakasm kurtaramayyd.
Mezara bakp bakp dnyordum: Bir srgn iin, srgn
de lm bulunan Hamet'in mezarm seyretmek hi de i ac
bir manzara deildi. nsann aklna neler neler geliyordu. Bu
nunla birlikte, yaptklarndan dolay ebed ne kavumu bulu
nan Mustafa Reit Paanm, ortaya koyduu Tanzimatn btn
millet fertleri iin, fakat zellikle kalem sahipleri iin ne byk
bir kurtulu belgesi olduunu dnyordum.
O anda, Ha^metle birlikte. Reit Paa'nn da ruhuna bir fa
tiha armaan etmeyi, kendim iin bir kran borcu saydm.
Ahmet Mithat Efendi de ok duygulanmt. Kendisine;
Koca Reit Paann ruhuna nasl rahmet okmayalm ki
bugn eer sasak ve yayorsak onun sayesinde yayoruz, de
dim. O da:
Hakkn var. Birader, btn memleket halk onu kurta
rc olarak tanmaldrlar, diye karlk verdi.
ok srar ettii iin, bu g,ezintiden sonra Sar Ktibin frenk
{ 1 ) On sekizinci yzyln nl sairlerinden. Koca Ragp Paam n yakn
dostu ve nedimiydi. H icivleri yznden n S l de Rodos'a srgn edil
mi ve 1768de de orada lp gmlmt. . K.

723

yeni

OSMANLILAR TABIHI

varoundaki evine gittik. Yemei orada yedik. Akama kadar tr

l konularda sohbet ettik ve ge vakit zindana dndk.
* * *
Dilver Paanm adaya gelii ve yanmda bir hizmetkrdan
baka kimseyi getirmemesi Rodoslular zerinde bjdik etki yap
mt. nk, atafatl gsterilerden uzak olanlar halka, vakar ve
kiisel onurlanyle benliklerini tantrlar. Byklk bilindii
gibi insann yapt ve yapaca ilerle belli olur; yoksa d g
rnle, gsterile yaplan byklk, bunlarn ortadan kalkmasyle birlikte ortadan kalkar.
Sonra, Dilver Pctada sade, tabi, hatta mtevaz hallerinin
yanmda, insana sayg duygusu alayan manev bir yn vard. Ya
kkl ve gzel yzlyd. Uzun boylu, endamlyd. Giydii tersane
niformas kendisine ok yakyordu. O tarihlerde elli yalarnda
bulunduu halde, olduundan daha gen ve daha din gsteriyor
du. Seksenlik ve km bir ihtiyardan sonra gelen bu zatn, le
vente yry bile halk, kendine hayran brakmaya yetiyordu.
imdi, hatrladka hl zlrm: Dilver Paa'nn ie ilk
balad gnlerde, hatta daha birbirimizin yzn bile grme
den, aramza nifak sokmulard. Bunun sebebi gerekten basit ve
nemsizdi; ne var ki, nifaklar onu istedikleri ekle koymasn
bilmilerdi.
Bu blmn balarnda kendinden ve baz zelliklerinden sz
ettiim Hseyin Cemal Efendinin bir inei otlaya otlaya bir gn
mezarla girmiti. Bundan dolay, belediye inei yakalayp b ir
yere kapatm, sahibinden de para cezas almaya kalkmt.
O tarihlerde belediyede yeterli bir dzen yoktu; her ey key
f denilecek biimde uygulanyordu. Mezarlklar duvarlarla evrili
olmadna gre, bir inein oraya girmesi zerinde fazla durula*
cak mesele olmamal, hele bundan dolay sahibi sulanp cezaya
arptnimamalyd. nk, hepsinden nce, ineklerin ve benzeri
hayvanlarm mezarlklara girmesine engel olacak tedbirler aln
mal, bunlar da halka duyurulmalyd. Durum byle olmadna
gre, bu ilemin srf Hseyin Cemal Efendi'nin ahsna kar du
yulan bir garazdan ileri geldii besbelliydi.
Hseyin Cemal Efendi, olay duyar duymaz, doru bana ko
mu ve yaplan ilere kM itirazn bildiren sert bir dileke yaz
mam istemiti.
724

YEN OSMANLILAR TABH

stedii yolda bir dileke hazrlayp kendisine verdim. O da

kd temize ekerek belediye bakam Ratip Aa'ya yollam.
Ratip Aa, Rodosun sayl erafndan biriydi. Hseyin Cemal,
Beyrutluydu, Rodos'ta ticaretle meguld ve kale taburu kolaas
Mustafa Aamn kzyle evliydi. Kimbilir ne gibi bir sebeple, belki
de szn esirgemeyen bir adam olduu ve bunun sonucu olarak
zaman zaman aleyhinde de konutuu iin, Mustafa Aa ile bele
diye bakannm aralar akt.
Bununla birlikte, rendiimize gre, dilekeyi okur okumaz
Ratip Aa inein serbest braklp sahibine teslimini emretmiti.
u kadar ki yeni gelmi olan Mutasarrf Dilver Paaya da baz
ikyetlerde bulunmutu. Bu ikyetlerin konusu: Rodosa da
rdan gelip yerlemi bir sr kimseler bulunduu, bunlarn ken
di geim ve karlar iin baz hkmet ve belediye ilerine kar
tklar, bunlar aksattklar, eski Mutasarrfn ok yal oluu
yznden bunlara gz yumduu, hasl birtakm adamlarn ba
l bama birer hkmet kesildikleri... idi. Ratip Aa, tabiatiyle,
bu tip kimselere en belirli rnek olarak da Hseyin Cemali gs
termiti. Sonra, sz inek meselesine getirmi, iddialann ispatla
mak iin cebinden kard dilekeyi Mutasarrf Paaya gster
mi ve yle demiti:

Efendim, u ifade tarzna baknz. Rodosta bylesine bir

dileke yazabilecek adam yoktur. Ancak, Ahmet Mithat Efendi ve
Tevfik Bey adnda iki srgn vardr ki, Hseyin Cemal bunlardan
zellikle Tevfik Beyle pek samimi dosttur. Sanrm, msveddeyi
ona yaptrtmtr.
Bunun zerine, Dilver Paa, daha yzm bile grmeden,
benim birtakm kt kiilerle dp kalktm zannna der.
ok muhtemeldir d konu hakknda tahrirat mdr Sari Ktib'in ve Taburaasnn da fikirlerini sorar. Bu iki adam da belediye
bakannm yardaklar olduundan, onun ileri srd gr
desteklerler. Hasl, olan olur ve Paa hakkmda hi de iyi olma
yan kanaatlere varr.
Birka gn sonra bayramd. Kale binbas Ata Efendi ile bir
likte, hem hogeldiniz demeye hem de bayramm kutlamaya, Di
lver Paanm huzuruna gittik. Ahmet Mithat Efendi beraberdi.
Elbette biliyorduk; bu ziyarette, hele ki ilk defa grlen
bir idare mirinden yle fazla bir iltifat beklenemezdi. Ancak, ok
:'25

yeni

OSMANLILAR TARHt

souk bir ekilde karlanmay da aklmza getirmemitik. Dolaysyle grdmz souk muameleden tr ikimiz de zindana
zgn olarak dndk.
gn sonra zaptiyeler,, Mutasarrf Paamn zindana ziyare
timizi iade etmeye geleceini bildirdiler. Gerekten de yarm saat
kadar sonra geldi. Doruca Ahmet Mithat Efendi'nin odasna git
ti. Bunu da normal karlamak gerekirdi. Ahmet Mithat Efendi
hem yaa baa, hem de bilgi ve kltrce benden bykt. Kim
olsa byle yapard.
Ancak, ondan sonra da benim odama gelmeli deil mi? n
k, bir Mutasarrfn hal ve durumlar ayn olan iki adamdan bi
rini tekine tercih etmemesi gerekirdi. Bunu dnerek Dilver
Paanm benim odama da gelmesini bekledim. Biraz sonra set
zerindeki nbetinin selm vaziyeti aldm pencereden grerek
o tarafa baktm. Paa, Ahmet Mithat Efendinin odasndan k
yordu. Grnmemek iin pencereden ekildim. Dilver Paa, ya
nndaki drt kiiyle birlikte, benim odama uramadan kp
gitti.
ok ey!.. Yanndaki adamlar da hatrlatmadlar m? Yoksa
beni evimde mi sanyordu?
Garip bir tesadf eseri olarak, o gnlerde baz iler iin taburagas, mutasarrflk motoruyla, Kasot adasna gnderilir.
Kasot kaymakamlnda Lmi Bey admda, Giritli ve saray
okulundan kma bir zat bulunuyordu. Kendisini ocukluk ylla
rndan beri tanrdm. Onun Kasot kaymakamlna atanmas be
nim, Rodosa geliimden sonra olmutu.
Lami Bey, zaman zaman Rodosa gelir, Mutasarrfla gre
rek adasyle ilgili iler hususunda ondan direktifler alrd.
Kasot, Rodosun hemen karsnda bir adadr, halk oun
lukla sngerci ve gemicidir. Bunlarn hemen hepsi Yunanllk id
diasndadr. Son derece sert tabiatl, dikbal adamlardr. Hk
met emirlerine her frsatta itaatsizlik etmek abasmdadrlar. Bu
da hkmetin, u mehur, Aman szlt kmasn biimindeki
ciz siyasetinin kt bir sonucu olarak devam edip gider ( 1 ).
(1 ) Sonralar Namk Kemal Rodos mutasarrf iken; Kasota gitmi, her
kese OsmanlI nfus tezkeresi dattrm v e Yunanllk iddiasn or
tadan kaldrmt. (Yazarn n otu).

726

YENt OSMAl^ILAK TARH

Her gn, Rodostan Kasota, Kasottan Rodos'a kayk gidip

gelir. Ben de o tarihte stanbuldan gnderilen Hakayk U1 Vakaay ile Basiret ve Hayl gazetelerini okuduktan sonra kaymakam
Lmi Beye gnderirdim. Ara sra kendisine mektup da yazardm.
Lami Bey, o tarihte otuz be yalarnda bir adamd. Son de
rece tatl konuan, hikye ve fkra anlatmakta sanki ikinci bir
Hametti. O zamanm ibanda bulunan nemli devlet adamlannm hemen hepsini yakndan grm, tanmt. Bunlardan herbirinin taklitlerini yapard. Bulunduklar makamlarda gelmi ge
mi olaylan, sylentileri yakndan bilirdi. Bunlara baz mbal
al ilveler yaparak anlatrken evresindekileri glmekten knp
geirirdi. Bununla birlikte, laubali bir tip deildi. Kendi yle ol
duu gibi, bakasnn onur ve haysiyetine de sayg gsterirdi.
Bakalarmn srlarna ve iyzlerine ar merak duymak, onlan renmeye almak bizim eski ve kt bir geleneimizdir.
Zaten byle olmasayd kinci Abdlhamit, ordular tekil edecek
kadar casusu nereden bulabilirdi?
Taburaas Mustafa Aa, hemerisi olan Lam Beyle senli
benli grt iin Kasota gittike hkmet dairesinde bir oda
da yatarm. te, bu yaknlktan ve dostluktan faydalanarak ora
dayken, bir seferinde, masann zerindeki yaz tepsisi iinde bir
zarf grr. stndeki yazdan benim olduunu anlayarak alp
cebine koyar. Gece Lami Bey yatmaya gidince ap okur ve iin
dekileri renir. Mal bulmu Maribi gibi mektubu hemen alp
saklar; Rodosa geldiinde de ^adir bir armaanm gibi Mu
tasarrf Paa'ya takdim eder.
Mektup, bugn yazlm gibi, aklmdadr. Kniyi taklit ede
rek ( 1 ) o zamanm baz vezirleri hakknda, bunlar sarakaya alan,
birtakm szlerden ibaretti. nk, Lami Bey, bunlardan holamrd ve bunlar anlayacak oranda zeki ve zarif bir insand.
Hapis inde Hapis
Bir cuma gecesiydi. Evimde akam yemeini yemi, zindana
dnmtm. Zaptiye eri Mehmet, her zamanki gibi, kahvemi pi(1 ) Ebubekir Kni Eferidi. On sekizinci yzylda yaamtr. N esir da
lnda mizah rnekleri veren ilk Trk yazardr. 1711 de domu, 1791
de lmtr. . K . .

727

YEN OSMANLILAR TAEIHI

irip getirmiti. O srada merdivenden birinin yukar kmakta

olduunu ayak sesinden anladk. Mehmet koup kapy at. Mus
tafa Aa:
Beyefendi geldi mi? diye sorarak ieri girdi. Birka gn
den beri Kasotta Tmbeki de bulunduunu, giderken bana ura
yp Lami Beye bir mektubum veya emrim olup olmadm soramadn, acele yola kt iin buna imkn bulamadn ^bir
mazeret nitriinde anlattktan sonra, bana Kaymakamn sel
mn getirdiini syledi.
O gne kadar ben Lami Beye yazdm mektuplar zaten
hkmetle ilgili bir kii araclyla yollamyordum. Onlar ngiliz
konsolosunun olu olan, Rodos'ta Mesajeri ve Loyd kumpanyala
rnn acentalm yapan Henri Bilyoti'ye veriyordum. O da mek
tubumu baka bir zarf koyuyor ve stne Rumca bir adres yaz
dktan sonra, sngerci kayklarndan biriyle gnderiyordu.
Mustafa Aa'nn bu sznn giz bir ta atma olduunu an
lam olduum iin cevap vermedim. O srada Mehmet, kahve yap
mak iin ocaa gidince:
Kahve istemem, daha yemek yemedim. Hemen kalkp gi
deceim, dedi ve sonra ilve etti:
Efendim, Mutasarrf Paa gelip size haber vermemi em
retti. Bundan byle sabahlar evinize gitmeyecek, yemeinizi bu
raya getirtecekmisiniz. Bundan sonra, odanza misafir kabul et
menizi de istemiyor.
Peki, sebebi neymi bunun?
Vallahi, efendim, bunun iin bir ey sylemediler. Bana
sadece, bu emri size bildirmemi sylediler.
l; yalnz soraym: Bu emir Ahmet Mithat Efendiyi de
kapsyor mu, ona da bildirdiniz mi?
Hayr, efendim, Mithat Efendi iin herhangi bir emir ver
mediler.
Haa.. Demek ki emir salt bana ait. Ama, bunun sebebini
mutlaka renmem gerek. nk, su ya da kabahatlan aym olan
iki kiiden birine durup dururken ayr ve zel bir ilem yapla
maz. Sonra, uras da var: Ben byle bir emri sizin araclnzla
almay kabul edemem. nk biliyorsunuz ki biz. Mauk Paa
zamannda ^mlk idarenin gsterdii korkaklk yznden as
ker idareye emanet edildik, O halde byle bir emri bana ancak
728

YEN OSMANLILAR TAEH

binba verebilir, mutasarrf paa veremez.

Siz bilirsiniz, efendim. Cevabnz gidip kendisine bildiri

rim.
Mustafa Aa, byle diyerek kp gitti.
Canm sklmt. Kendi kendime dnp tandm. Byle
bir ilemle kar karya kalmak iin herhangi bir sua ynelmi
olduumu sanmyordum. Biraz sonra. Armutu temen geldi. Du
rumu ona anlatp kendisini binba Ata Efendiye yolladm.
Saat epey ilerlemi olduu iin evine dnp soyunmu olan
Binba cevap gnderdi; Sabah erkenden gidip Mutasarrf Paay grecek ve bunun sebebini soracakt; merak etmememi de
bildiriyordu.
Mevsim k balangc, aylardan da aralk olduundan Rodos'
un mbarek yamurlar durup dinlenmeden yayor, iri taneler
rzgrm etkisiyle camlar kamlyordu. Bir yandan aldm bu
can skc haber, bir yandan bu frtnal yamur uykumu kar
mt. Armutu temenin geceleri oturup bizimle uzun uzadya
sohbet etmek deti yoktu. nk, akamclk hali buna engel olur
du. Zaptiye eri Mehmet de, izinli olarak, o gece evine gidecein
den bana bir fincan kahve daha piirip ekip gitmiti.
aresiz, lmbay sndrp yataa girdim. Baucumda kepengini daima kapal bulundurduum pencerenin zerindeki olua
konmay det edinen ve on sekiz aydr geceleri bana arkadalk
eden bayku da ^bu detinin tersine o gece belirmemiti. Onun
herkese rknt veren hznl sesi bana sanki bir ninninin key
fini verirdi.
O bayku baz geceler akamn erken saatlerinde gelip tne
ine konard. Zindann terasndan indiim saatlerde onu olukta
tnemi grdm zamanlar;

Akamlar hayrolsun, bayku efendi!. diyerek ona ilti

fatta bulunurdum.
Boz renkli ve olduka iri yapl bir hayvand. Baz gelmedii
geceler ben baya hznlehirdim. Halk nedense baykuun var
lndan korku ve tel duyar. Bende bunun tam tersi bir duygu
hkimdi. Her ey anlaya ve kabul edie gre deiir. Vaktiyle
dou edebiyatnn airleri ounlukla harap ve viran yerlerde
yuva tuttuklar iin bu kuu bir uursuzluk sembol saymlar
dr. Biare hayvann gzleri gndz grmez. Belki btn btn
729

yeni

OSMANLILAR TAKH

grmez deil de, gnein parlaklndan dolay kamar da o yz

den rahatlkla uamaz. Yoksa, puslu ve kapal havalarda meyda
na kt ok grlr.
Baykular, genellikle, gnein batmdan yarm saat kadar
nce ortalkta grnmeye balarlar. Daima eleriyle birlikte dola
rlar. Biri bir yerde grnmse mutlaka biraz sonra teki de
onun hemen yaknndaki bir yerde kendini gsterir. Diisi zaman
zaman, zellikle umak iin havalanrken bir lk koparr ki i
te bu ses nedense insan kulan trmalar. Erkek de o sesin arka
sndan diiyi takip edip gider. te, insanlar bu ac lktan rker
ve dolaysyle onu uursuz sayarlar. Ben ise, yalnzlmn ve ssz
lmn arkada olan bu hayvann hznl hznl tyle y
reimin dertlerini dindirmeye alrdm.
Sabahleyin zaptiye Mehmet eve uram, fakat ocuklara bu
konuda bir ey sylememi. Bunun zerine, bir tezkere yazarak
durumu anlattm. Mehmeti eve yollarken, le yemeiyle birlik
te, Ziyay da alp getirmesini tenbih ettim.
O gnlerde evi deitirmi, valyeler Caddesinden aa
inerken sol ke bandaki bir evi kiralamtm. Bu ev. Bodrumlu
Haan Aa adnda bir zaptiye yzbasmmd; stanbul evleri bi
iminde, yeni yaplm bir binayd. Bu ev, eskisine gre zindana
ok daha yaknd. Hem nbeti derdinden kurtuluyor, o adamla
r karda, yamurda, soukta bekletmiyor, hem de daha ksa za
manda ve daha rahat gidip geliyordum. Zindanla olan mesafesi
o kadar azd ki bazan robdambrla bile gidip gelebiliyordum.
Saat ona doru, binba Ata Efendi geldi. Mutasarrf Paa'ya
gitmi, grp konumu. Paa, Binbaya benim b ir mektubumxm ele getiinden sz etmi. Bu mektup geri kendisiyle ilgili
deilmi ama, byle davranlarmdan dolay bir sre bakalanyle
grmekten menedilmemi uygun grm.
Binbamm bu haberi zerine, beni sulu ve sorumlu kara
cak hi bir mektubumun bulunmadn kesinlikle bildirdim. Bu
arada Armutu temenle Hseyin Cemale ve ktphane memuru
Abdullah Efendiye haber 5'olladm; konuyu iyiden iyiye inceleme
lerini istedim.
Btn kitaplarm evime tam olduum iin yanmda vakit
geirecek bir ey yoktu. Gazeteler ise ancak pazartesi gn gele
cekti. Hasl o gn, akama kadar, byk bir can sknts iinde
730

yeni

OSMANLILAR TARH

geirdim. Bama u belnn nereden gelmi olabileceini dur

madan dnyor, fakat bir trl sonuca Yaramyordum. Bildi
im bir ey vard: Mutasarrf beni hi tanmadan benden nefret
ediyordu. Fakat, yine de RaRtip Aa meselesini aklma getiremiyordum. nk, bunlarm hepsini sonradan duyup renecektim.
Bir adamn, hakl ya da haksz, anlatt bir mesele zerine bir
dileke msveddesinin bama bu denli dertler aabileceini ne
reden akl edebilirdim?
Ahmet Mithata bir tezkere yazp bama gelen durumun se
bebini bilip bilmediini sordum. Dorudan doruya knumadm;
nk kendisiyle dargnlmz hl devam ediyordu. Birbirimizin
odalarna gidip gelmiyorduk. Sadece, Ziyay gtrmek vesilesiyle,
bir kere odasna gitmitim.
Mithattan aldm cevapta, Lami Beye yazdm bir mektu
bun Mutasarrfn eline getii, bu mektupta tannm devlet
adamlarndan bazlar hakknda mnasebetsiz szler bulunduu,
ayrca Mutasarrf hakknda da son derece irkin bir ifade kul
lanld yazlyd. Arkadam bmlar anlattktan sonra, kimseye
su yklemememi, btn bunlarn kalemimi tutamam olmam
dan doduu, bir de herkese gvenmek ve inanmak gibi ihtiyat
szlmn sonucu olduu serzenili bir dille belirtiliyordu
(1).
Ahmet Mithatn bu kadarck bildirdii, bana meseleyi bt
nyle zdrd. Mektubun nasl bir mektup olduunu biliyordum.
Mutasarrf Paa hakknda kullandm deyimin nasl bir deyim
olduunu unutmamtm. yle bir deyimden dolay, zaten mah
pus olan mazlum bir kimsenin hapis iinde hapis edilmesi gibi
bir kkl Dilver Paanm mertliine yaktramadm.
Meseleyi bu kiisel ynnden ayrdmz zaman ortada Yu
suf Kmil Paa hakknda ileri srlm aalatc bir blm var
d ki, Mutasarrf Paa o adamn hasb bir avukat olmadna g
re, onun kibir ve azametinden sz ederek kendisini yermek ve
taklidini yapmak, herhalde bir su saylmamalyd. Anlalyordu
ki, Dilver Paa, kendi ne derse desin hakkmda kullanm
(1 ) B u tezkerenin kliesi ileride kitaba aynen girecektir. {Yazarn notu.
Ancak Ebuzziya Teviik B e y

eserini

kitap haline getirmediinden,

tezkere de tabiatzyle kitaba girmemitir.)

731

yeni

OSMANLILAR TAKIHt

olduum deyimden dolay fkelenmiti. Elinde g ve imkn da

bulunduuna gre beni bylece cezalandrmak istemiti. Ne ya
palm, yle olsun.
Aradan bir hafta geti. Levand Herald gazetesinin Rodos mu
habiri tarafndan gnderilip gazetede yaymlanm yazmm kup
r geldi. Bunda tutuklamm bildiriliyor; adann eitli durumla
r konusunda gazetelere garaza dayal bilgiler veriim, baz vezir
ler aleyhine mektuplar yazm buna sebep olarak gsteriliyordu.
Btn bunlardan dolay bakalar ile grmekten menedildigim
ilve ediliyordu.
te yandan, Hseyin Cemal ve Abdullah efendiler de kendi
alanndan aratrma yaptrmlar, u sonuca varmlard:
Bir kere, inek msveddesinin bu ite nemli bir rol vard.
Sonra baz kimseler bulmuyordu ki, bunlar benim Mutasarnfla
samimi olmam nlemekte fayda gryorlard. nk, o zaman
ben Paaya kendilerinin pek ok foyalarm aklayabilecektim;
Bundan dolay, en iyisi daha nceden Mutasarrf benden rkt
mek ve onu aleyhime evirmekti. Bylelikle beni ona dedikodu
cu bir kii olarak tantmay ngrmlerdi. Bunlarm arasnda Ab
di Efendi de bulunmaktayd.
Btn bu olan biteni rendikten sonra ben de Mektub-l
ird fi reddi ehl-il isnd ( 1 ) balkl bir mektup yazarak zamann
sadrazam Hseyin Avni Paaya gnderdim. Fakat, dorudan do
ruya kendisine yazmam, bir sre nce Rodos'a gelmi olan albay
Sabit (2) Bey'e yazdm bir mektubun iine koymu ve kendi
eliyle sadrazama sunmasn rica etmitim. Sabit Bey de, daha
nce gelen mfetti Halit Bey gibi, bizimle dostluk ve samimiyet
kurmu olduundan kendisinden bu aracl isteyebilmitim.
Bu mektubu gnderiimden on gn kadar sonra Bblden
Mutasarrfla yle bir telgraf ekiliyor:
Rodosta ikametle grevli Tevfik Bey, Kale kumandannn
korumas ve sorumluluu altmdadr. Kumandann izni ve onay
( 1 ) tftTactlara, sulayclara cevap niteliin d e aydmlattc mektupn gibi
bir anlama. Yazar burada bile, eskiyi taklit ederek, bir eit mizah
yapyor. .K .
( 2 ) Sonralar tmgenerallikle Basra valiliine
Sabit Pasadr (Yazarn n otu).

732

atanm

olan

rahmetli

y e n i o s m a n u l a r t a r ih i

olmadan kendi hakknda hkmete herhangi bir ilemde bulu

nulmamas ve durumunun eski haline dntrlmesi gerei bil
dirilir,

Bu telgrafn bir kopyas da bizim binba Ata Efendiye yol^

lamr.
O gn, bir eyden haberim yoktu, gvercinlerimin yuvasn
temizliyordum. Birden merdivenden ayak sesleri iitilmeye bala*
d. Zaptiye eri dar km olduundan, gelenlerin kim oldukla
rm anlamak iin, gvercinlerin bulunduu odadan ktm. Taburaas ile birlikte, Dilver Paann emrinde alan ok mert ve
ok vicdanl bir Arnavut olan Ferhat Aa'y grdm. Ellerim kir
liydi.
eri buyrunuz, imdi geliyorum, dedim.
Taburaas; Oturmayalm efendim. Mutasarrf Paa hazret
leri mahsus selmlarn yolladlar. Daha nceki gibi, sabahlan
evinize gidebileceinizi, istediiniz vakit arya kacanz ve
ne zaman arzu ederseniz hkmete de terif buyurmanz size ha-,
ber ve;rmemi emrettiler.
Bu arada Ferhat Aa da, gler yzle: Yarn inallah bekle
riz, szleriyle samimiliini belirtti.
Onlar ayrlmlard ki, bizim Ata Efendi, byklarn balta
kesmez bir halde kabartm olduu halde, son derece gle ve
memnun bir ehreyle grnd. Elindeki telgraf gstererek: Ben
kendisine beyler bize aittir, dediim vakit Mutasamf: Bu i
sizi ilgilendirmez, demiti. Ben de gerekten sizin bir mektubu
nuz ele gemitir sandm iin sesimi karmamtm, diyordu.
Kendisine, durumu Hseyin Avni Paaya yazdm ve etki
sinin de grldn syledim. Onunla birlikte ktk. Akam
yemeini yemek iin eve gittim.
gn sonraki Avusturya postasyle Sabit Beyden mektu
buma cevap geldi. Bunda Hseyin Avni Paanm bu duruma son
derece kzd ve hemen sureti ekli telgrafla Mutasarrfa emir
verdirdii yazlyordu.
;!:

S!

Ertesi gn, by on yedi on sekiz, k on iki on ya733

YEN OSMANLILAK TARHt

larmda iki beyle Ferhat Aa geldiler. Byn ad Mehmet, knk Salihti (1).
Gen beylerin birinci defa olarak bu ziyaretleri, Mutasarrf
Paann bana bir eit tarziyesi idi. Oullarm gndermekle Dilver Paa, knlan onurumu dzeltmek, hatrm almak istiyordu.
Kesinlikle, onlara olup bitenden sz amadm. Zaten, babalarna
da ne banda, ne sonunda bu konu iin bir ey yazm deildim.
ki delikanl, son derece terbiyeli ve soylu, gsterili idiler.
Bana pek byk nezaket gsterdiler. Biz konuurken o srada
zaptiye eri Ziyay da getirmiti. Salih Bey, onu yanna alarak ko
nuturmaya balad. Kendisiyle abucak dost oldu. Hatta, ertesi
gn iin Despot Varou'ndaki evlerine davet etti.
O gnden sonra bu iki karde, en az drt gnde bir zin
dan ziyaret eder oldular. Salih Bey, daha serbest ve zgr fikirli
bir gen olduundan, herhangi bir konu zerinde hi ekinmek
sizin rahatlkla konuihamdan zevk ahrd. Mehmet Bey, yaa
daha byk ve durgun olduu iin bizim serbest bir hava ta
yan konumalarmza pek katlmazd. Bunda da hakk vard. n
k, iyiyi kty artk ayracak bir yata bulunuu gerei, kendin
den drt be ya kk olan kardeini ^lavsalas ile oranl ol
mayan konumalardan korumak gibi bir tavr taknmaya mec
burdu. O yzden kendi, benden fazla, Ahmet Mithat Efendi'ye
ynelik gzkrd.
Kurban bayramnn arifesinde de Dilver Paa geldi. Ben,
eraftan Rait Efendizade Rasim Bey adnda bir zatla tavla oynu
yordum. Geliini tam ieri girdii srada grdmden, derhal
oyunu terkederek ayaa kalktm, byk bir sayg gsterdim. Fa
kat, ok srar ettii iin yan kalm oyunu tamamladk. Ondan
sonra, sohbete koylduk. Paa, gayet rahat ve samimi olan konu
ma tarzyle, karsndakine de konuma cesareti veren tipte bir
adamd.
( 1 ) Salih Bey, imdi yn yesi bulunan, eski bahriye nazn Salih PaadiT ki, kendisiyle o zamandan balayan dostluumuz daima artarak
devam etmitir. Batta bir zaman oldu ki felek ikimizi de ayni siyas
grte birletirdi.
O sm anlI

(Yazarn iotu.

B u Salih Paa,

sadrazamlarndan biri olmu,

mtr.)

734

1920de

son

1939 ylnda stanbulda l

YENt OSMANLILAR TARH

stanbul'a Tunustan ilk geldii zamanlardan, Krm Savandan, Kaptan Mehmet Ali Paadan, tersanenin gelmi gemi
nl kiilerinden hasl benim gerek ahslarm grp tandm,
gerek kendilerine yetiemiyerek, sadece yaptklar ilerden haber
dar olduum devlet byklerinden ve zellikle denizcilik alann
daki hretlerimizden uzun uzadya bahseden Dilver Paa; b
tn bu konulardan sonra gnlm alarak benden ayrld gibi,
dzelttim.
te, o gnden sonra devaml Paann iltifatlarna nail oldum.
Ben de, her frsatta, kendisine sayg grevimi yerine getirmekte
kusur etmedim. Rodos'tan ayrld srada en ok zlen iki kii
vardyse, muhakkak bunlardan birincisi bendim. nk, rahmet
li gerekten mert ve yiit karakterli bir adamd. Bir kere deneyip
de namusuna drstlne gven getirdii dostlarna kar, sonu
na kadar vefakrd.
Bizim Rodos'taki serbestlik snrlarmz onun zamannda bir
kat daha genilemiti. Artk, istediimiz vakit, yanmza bir zap
tiye alarak, kale d varolarna kadar bile gidiyorduk. Yerinin
gzellii ile dillere destan olan Smbll adl gezinti ve dinlen
me yerini, ilk olarak bu paann mutasarrfl zamanmda gidip
grmtm.
Ahmet Mithat Efendi'nin ailesi de Dilver Paann zama
nmda Rodos'a gelmiti. Benim oturduum evin yaknnda ve li
mana bcikan ok gzel bir ev tutmutu. Mutasarrf Paa, bir ara
bizlere, tamamiyle zindandan ayrlp geceli gndzl evlerimizde
oturmamz teklif etti. Fakat biz, serbestliimizin yeterli olduu
nu, bundan daha fazlasna alrsak ileride gelecek bir baka mu
tasarrfn bu izni geri almas halinde ok zleceimizi ileri sre
rek, yapt ltufkr tekliften yararlanmaya lzum grmedik.
Aslnda zindan, artk bizim istirahat yerimizdi. Geceleri ah
baplarmz orada kabul ediyorduk. Ahmet Mithat Efendi de lm
ve edeb almalarnn pek ounu orada yapmt.
Klhanbeyi Sami

Eski mutasarrf zamanmda gelmi olan yz elli prangal ara

snda, o tarihte yaklak olarak elli yalarnda bulunan ve kl
hanbeyi lkabyle anlan bir mahpus vard. Ad Sami'ydi. Bu Sami,
aslen stanbul'un Gedikpaa hamamnn klhannn ^ki stanbul
735

yeni

OSMANLILAR TARim

halk dilinde mehur deyimlerden biri ohnutur son nihayetine

(1) yetimiti. Eski seraskerlerden rahmetli Rza Paanm,
bu
memleket bahtszlarn askere alp da vatana unutulmaz bir hiz
met ettii gne kadar (2), Gedikpaa klhannn sefil kucanda
kalmt.
Gayet gzel rtma alar, musikinin btn makam ve usul
lerini bilirdi. Tavla zan yapmakta zel bir ustal vard. Bu zarlann, zellikle kumarbazlara mahsus olanlarn yapmakta mahir
di. Azna usturuplu bir biimde yerletirdii bir teneke parasyle kanarya, ispinoz gibi ku seslerini ok gzel taklit eder,
dinleyenleri sahiden o kular tyormu gibisine inandrrd. e
itli hokkabazhk marifetleri yapar, iskambil ktlarndan trl
oyunlar gsterir, Karagzle Hacivat' konuturmasnda yakas
almadk ak sak nkteler savurmakta stne insan dn
lemezdi.
Uysal tavrl, gzel yzlyd. Fakat ehresinde hemen daima
belirli bir ksknlk, bir hzn gze arpard. Gzlerindeki zek
prlts, alnndaki strapl krklk, uzun ve dzgn parmakla
rnn ellerine verdii gzellik; bu adamn bulundu^ hal ile tam
bir ztlk tekil ediyordu. Zavall, mebbet hkmller arasmdayd.
Arkadalarndan neden mebbede hkm giydiini sorduum
zaman: Kalpazanlk yznden, cevabn almtm.
1845 yllarnda klhanclarn dzenli asker ocaklarna aln
dklar srada, Sami yirmi bir yandaym. Hassa alaynn ikinci
taburunun birinci blne dm. O blkte t Nizam Cedid
zamanndan beri, devaml tezkere terkederek, orduda kalm ba
ba avu brahim Aa adnda birinden okuma yazma ve mate
matikte de drt ilemi renmi. Krm Savana katlm. Gs
terdii yararlklardan dolay mada;lya bile alm. Sonralar, top
lum iinde ok onursuz duruma decek sular iledii ve namu(1 ) S on nihayeU deyim i yazara aittir. . K .
(2 ) Tarihlerimizde Cihan Seraskeri diye anlan Rza Paa, Tanzimatn
ilk yllarnda, birer fuhu oca olan hamam klhanlarm kapatm
ve buradaki genleri askere alarak kendilerini iren bir yaamdan
kurtarmt. Yazar buna iaret etmek istiyor. . K.

736

YENt OSMANLILAR TAH

sunu yitirdii halde bu madalyasn deta cannn bir paras

gibi korurdu.
Sami'nin hayat hikyesini ok merak etmitim, O yzden, za
man zaman, anlattklarndan birok, notlar aldm ki, imdi bun
lardan bir ksmm buraya aktaracam.
Vaktiyle stanbulda klhanbeyi diye anlan birtakm ser
seriler vard. Biz onlarn hareketli zamanlarna yetiemedik. Yal
nz, vakit vakit, hi de olumlu olmayan baz anlarn iitirdik.
Sami, yedi sekiz yama kadar, Sultanselimde fakir bir kad
nn iki odal evinde yaadn ve o kadnn stninesi olduunu
biliyor. Kadn bu ocua z evld gibi bakarm. Bir ey daha
hatrlyor; ok gzel, uzunca boylu, gen bir kadn pek sejn-ek
olarak bu stninenin evine gelirmi. Kadn, her geliinde b
yk bir boha, bir amar sepeti dolusu yemi ve eker de geti
rirmi. Bu arada kendisini byk bir sevgiyle per, okarm;
Sami de onun bu iltifatndan son derece holanrm. Yemile
ekere can att halde, o kadnn pp okamas ona hepsinden
daha tatl gelirmi. Gidinceye kadar da yanndan ayrlmazm.
Bir seferinde de kadnn onu uzun uzun barna basp aladn
hatrlyor. O zaman, ok znt duyduunu hi unutamam.

O zamanlar be yanda vardm galiba, diye devam edi

yor Sami, ve o gnden sonra bir daha, stninemin lmne ka
dar, o gzel kadm gremedim. Yalnz, bir bayram gnyd. Yine
bir byk sepetle yemi ve eker geldi, iinde bir bohaya sarl
m bayramlk elbiseler, ayakkaplar da vard. Stninemle sepeti
getiren kadn uzun uzun konutular. Alak sesle ve gizli konuu
yorlard. Bu hanm, ne o hanm kadar gen ve gzel, ne de stninem kadar yalyd. O da beni kucana alp pt. Onun da
gzlerinden yalar dkld.
Ondan sonra ^benim hesaplayma gre iki bayram hep
eski elbiselerimle kaldm. Sonra, stninem bir gn hastalanp bir
hafta yattktan sonra ld. Beni, evinde terlikilik yapan. Dervi
Ali adndaki fakir bir komumuz yanna ald. Dervi Ali'nin evin
de kadn falan yoktu. te ben, stninemin annem olmadn ilk
defa Dervi Ali'den rendim,. nk, o zamana kadar onu, an
nem olarak biliyordum.
Babamn da Tespihi Mehmet Aa adnda biri olduunu,
daha ben konakta iken lm. olduunu, annem zannettiim st737

f/47

YEN OSMANULAB TABfflt

ninemden renmitim. Ah, keke bu gerei renmeseydim.

nk, bahtszlm o gnden sonra balad. ime bir kurt d
t. Asl anne ve babamn kim olduklarn dnmeye baladm.
Stninem bana gerekten st vermiti. nk, beni getirip ken
disine teslim ettikleri zaman onun da bir yamda bir kz varm.
Bu kz, iki yandayken lm. Adn iittiim tespihi babam ise,
daha ben bu eve getirilmeden nce lm imi. Ben, yam da o
Dervi Ali'den rendim.
Dervi Ali o kadar iyi bir adamd ki, dnyada ondan daha
temiz kalpli, huyu ondan gzel bir adam bulunacan aklma bi
le getirmezdim. Evi, at altndaki bir oda ile geni ve uzun bir
avludan ibaretti. Avlunun sonunda ufak, kemerli bir ocak, bir de
bahe vard. Sabahlan kuyudan su eker, fya doldurur, akam
zeri de yetitirdii sebzelerle at boyunca uzanm ardam al
tndaki iek sakslarn sulard.
ik i vn yediimiz yemei Dervi Ali, her gn ikindiden son
ra iini brakt vakitler piirirdi. Yapt terlikler on ifti bu
lunca onlar bir zembile doldurur, bana da:

Haydi, Sami, gidelim!. der, yanma alp arya yollanr

d. Oradaki bir terlikiye bunlar teslim edip parasn da aldktan
sonra geri dnerdik. Sonralar bu ii bana yaptrmaya balamt.
O zamanlar dokuz yandaymm. Yanma yedi yandayken aln
dma gre, demek ki iki yldr kendisiyle beraberdim.
Haftada iki kere arya gidip geliyordum, ikinci gidiimde
ortalkta bir arkada belirmiti ve o da benim gibi bir demet ter
lik yklenmiti. Onun da evi Sultanselimdeydi ve meer onun da
ustas evinde alrm.
ite, benim felketimin sebebi ve balangc o ocukla bala
yan arkadalm olmutur.
Rza adndaki o ocuk, benim iin zehirli bir eytand. Beni
her ktle o altrd. Bir cuma gn gelip Dervi Aliden izin
ald. Beni Yenibahe ayrnda pehlivan grei seyretmeye gtr
d. O gne kadar hi bir elence yerine gitmemitim. Orada Rzanm birok arkadalar da bulunuyordu. Dervi Ali, bana altm
para harlk vermiti. Rza'da da bir iki kuru vard. Bu ocuklar
zar atarak birbirlerinin paralarn alyorlard. Bunun adna Say
ziyadesi diyorlard. Bana da oynamay teklif ettiler. Oynamaya
baladm. Genellikle beer para koyuyorlar, bazan da kzp on pa
738

YENI OSMANLILAR TARffl

ra basyorlard. Ben, her zar attka zarm, karmdakinden

fazla geliyordu. Bylelikle yedi buuk kuru kazandm. Evden alt
m parayla ktm halde, imdi dokuz kurula dnyordum.
Akam zeri evlerimize dnerken, gelecek cuma iin Bay
rampaada toplanmaya karar vermitik Rza, bana:

K rk parasn cebinde brak, sekiz kuruunu bir kda

sar ve sakla. Sakn Dervi Aliye gsterme. Sonra seni bir daha be
nimle birlikte gndermez. Ona, gelecek hafta iin Bayrampaaya
gitmeye szletiimizi de sylersin. Yirmi paradan fazla harca
madn grnce memnun olur. Dur, sana daha iyisini syleye
yim; Eve gidince o krk paray kendisine geri ver, "N edir o? der
se: Y irm i parasn harcadm, bu kadar artt. Gelecek cuma Bay
rampaa'ya gideceiz, o zaman alrm, dersin, demiti.
Rzann dedii gibi yaptm. Dervi Ali, benim o tutumum
dan ok memnun oldu, O da senin olsun, gelecek cuma ben sana
yine veririm, dedi. Ertesi cuma altm para daha verdi. Yanmda
on buuk kurula yola ktm. Rza, ileride beni bekliyordu. Bu
luup birlikte Bayrampaa'ya gittik.
Buras daha kalabalk, daha enlikliydi. Kabak Araplar, bir
ok zenci halayk, askerler, satclar, algc ingeneler, esnaf
raklar, falc karlar, hamallar, tulumbaclar, fahieler; bir taraf
ta da rlplak klhanbeyi dedikleri apknlar, kme kme
oturmu eleniyorlar, adm atmaca, krebe, esir almaca, k, ce
viz oynuyorlard.
Bizim manga daha nceden geldim, kumara balamt. Oyun
epey kzm olduundan, hep onar para koymaktaydlar. Biz de
giritik. Yarm saate kalmadan benim on buuk kuruumdan
elimde .elli para kald. Anlalan bu hafta zarm kt gidiyordu.
Elli parann on be parasyle karnm doyurduktan sonra otuz
be para ile yeniden kumara oturdum. Bu sefer talihim tekrar d
zeldi. Tam yirmi bir kuru kazandm. Sonunda, cebimde otuz ku
rula eve dndm. O kadar seviniyordum ki...
Dnnz, benim gibi yedi yana kadar fakir bir kadnn
elinde bym, sonra sevabna bir derviin evine kabul olun
mu kimsesiz bir ocuk, byle eytan gibi bir arkadann gster
diklerinin iyisini ktsn nasl olur da birbirinden ayrt edebi
lir? Rza, on ikisini aknd. Onun da ne anas vard, ne de babas.
Yannda alt terliki days oluyordu. Ben on yama geldi
739

YENt OSMANLILAR TARH

im halde hi bir ey bilmiyordum; onun ise bilmedii yoktu.

Bilmediim eyleri imdi ondan reniyordum, hem de iyi reni
yordum.
Zaman, zaman, ustam Dervi Ali'ye terlik dikmesini bana da
retmesi iin yalvaryordum, fakat o her seferinde: Daha vakit
var," diyordu. Evi bir kere olsun tenha bulmuyordum ki bir tek
olsun terlik yapp da kendisine gstereyim. nk, baka baka
nasl kestiini, nasl kalba geirdiini renmi saylrdm.
B ir gn, komulardcm biri lmt. Cenazesi kaldrlacakt.
Cenaze Eybe kadar gtrlecei iin. Dervi Ali: "istersen sen
de gel, demiti. Ben ise: "Bam aryor, evde oturaym, diyerek
gitmemitim.
Dervi evden kar kmaz hemen kalplanm terliklerden
birini aldm, dikmeye baladm. Zaten bklm, mumlanmt. plikleri de hazrd. Neresinin tla nasl delinip, ineyle
nasl dikildiine hep dikkat etmitim. kindi zamanna kadar bir
ift terlii diktim. Kalptan kardm. Tezghn zerine koydum.
Akam Dervi Ali gelip tezghn stnde terlikleri grnce
kimbilir ne kadar memnun olacak ve beni sevecekti. Nihayet gel
di. Ben oca yakm, tencereyi suyla doldurup zerine koymu
tum. Bunu grnce memnun oldu:
Ban nasl oldu? diye sordu.
B ir eyim kalmad, dedim. eri girdi, srtndan cbbe
sini kard. Terlikleri grnce beni ard:
Sami, buraya gel!.
Yanma kotum.
Bugn buraya kim geldi?
Kim se gelmedi.
Bunlar kim dikti?
Ben!.
Peki, bu yarm?.
Onu da ben..
Ya, sahi mi sylyorsun? Al u tla ineyi eline de gz
mn nnde dik greyim.
Byk bir sevinle ufak iskemleye oturdum. Kay kemendi
dizimle tabanmn arasna geirip kalb tutturdum. Olaanst
bir hzla dikmeye baladm. Dervi Ali hayretle bana bakyordu.
Peki, inandm. imdi brak.
740

YENt OSMANLILAH TARHt

Bundan sonra istersen hep ben dikeyim. Sen de rahat

edersin. stemezsen bana bi, ben sadece dikeyim.
Dervi Ali, bu tekhfime cevap vermedi. Yemek pisti. O her
akam yemek vaktine kadar ardam altma oturur, ufak bir i
esini suya koyarak kadeh rak ierdi. O akam da oturup raksm imeye balad. Her akam rak ierken kendi kendine bir
ark mrldanrd. Ben, bunun yalnz nakaratn duyardm. nk
teki msrlann hemen hemen anlalmayacak kadar hafif sesle
sylerdi. Benim duyduum nakarat:
Yrim ald zlim felek

msra idi. O akam da arksn syledi. Kalkp iesini bir daha

doldurdu. ti. Onunla eer kendi konumazsa lkrd ede
mezdim. O gece byle fazla iiini komusunun lmnden duy
duu zntye yormutum. Biraz sonra yemeimizi yedik, yatak
larmza yattk.
Sabahleyin erken kalktm. Cezveyi mangala srdm. Biraz
sonra Dervi Ali de kalkt. Kahvesini piirip verdim. Bana:
Otur bakalm uraya, sana syleyecek szlerim var, de
di. Karsna getim, diz kp yere oturdum. Konumaya ba
lad:
Bak dinle: bana ka kere sana terlik dikmeyi retmemi
syledin deil mi? Ben de sana, daha vaktin var, diyordum. Sen
bunu dinlemedin; evi tenha bulduun bir zamanda terlii diktin.
Baktm, dikkat ettim. Hatta benden daha gzel dikmisin. Hem
de bir ift, bir de tek dikmisin. Demek ki baka baka renmisin.
Gzlerinle usta olmusun, iyi, gzel. Ancak benim bir hu>om var
dr: Biri benden bir ey renmek isterse retmem. Kendim is
tersem retirim. Beni dinlemedin, marifetini gstermek istedin.
imdi artk ikimiz de ustayz. Lkin, ben bir evde iki usta iste
mem. imdi, hemen bohan al ve buradan k git!..
O szleri iitince hngr hngr alamaya baladm. Bir
daha elime t ahrsam gzlerime batr. Bir daha renmek ister
sem dilimi kes. Tvbeler olsun bir daha bir eye elimi srmem.
Ne olur beni kovma; ben nereye gidebilirim" diye yalvardm. Fa
kat imkn yok, adam merhamete getiremedim. Kalkt, boham
elime verdi, elimden tuttu, kapy ap beni sokaa brakt ve ka
py yzme kapad.
ite, asl felketim o gn balad. Benim gibi gsz, kim>
741

yeni

OSMANLILAR TAHIHt

sesiz bir ocuk nereye gidebilirdi? Param da saldadm yerden

almaya frsat bulamamtm. Otuz kuruum duvarn kovuunda
saklyd. Orada kald,
Artk, perembe gnn beklemek lzmd. Dervi Ali terlik
leri arya gtrnce arkadaki bostan duvarndan ap pararn
almay dnyordum. Alaya alaya Rzann ustasnn evine
gittim. Rzay buldum, halimi ona anlattm. Dnd, tand, du
rumu daysna amaya karar verdi. Beni ieri alp ustasnn i oda
sna gtrd. O adama hikyemi olduu gibi anlattm. Adam;
Doru, doru. Dervi Ali'nin hali kimseye benzemez. Pe
ki, al bakaym u terlii de marifetini gster, dedi.
Oturdum. plii usulne gre ineye geirdim. T alarak
dikmeye baladm. O kadar evk ve hevesle dikiyordum ki adam
caz hayran kalmt. Ben terlii dikerken o da Rzaya;
Grdn m, hajn/an herif, ocuk kendi kendine renmi.
Ben ise senedir sana daha doru drst bir t sokmay re
temedim. Adam olacaklar ite byle kendiliinden olur, diye
kyordu.
Sesimi karmadan, yerdii bir teki diktim. Sonra, diki yer
lerine irili su srerek muta ile basp perdahladm. Usta evirdi,
evirdi:
Aferin, (ikmei hak ettin; senin adn ne? diye sordu.
Sami.
Haydi Rza, git bak. Yengen yemei hazrlamsa gide
lim. br tekine yemekten sonra balarsn, diyerek tezghn ar
kasndan kalkt.
Rzanm yengesi krklk bir kadnd. Usta, benim kim oldu
umu drt be kelimeyle ona anlatt. Kadncaz da:
Pekl, elbette Allah ksmetini verir, szleriyle iyi ka
bul gsterdi.
Ustam; O ekmeini kendi kazanyor, stelik bize de kazan
dracak, cevabiyle, leye kadar iki buuk saat iinde bir terlik
diktiimi ve byle giderse gnde iki ift dikeceimi syledi. Ye
mekten sonra br teki de ikindiye kadar diktim. Bu terlikler
yandan dikildii iin evirme zahmeti yoktu. evrilecek konlu
terlikler iten dikildiinden bir tane de ondan tecrbe etmek is
tedim.
Ustama; Ben dikeyim, evirmesi sana kalsn, dedim. O ce
742

YENt OSMANLILAR TARH

vap olarak: Onu da sonra yaparz, deyince kalkp elini ptm.

Adam memnundu:
nallah olum, byk bir usta olursun, dedikten sonra
Yahu!. diye karsna seslendi. Kadn gelince:
Bak bakalm,
hangileri Saminin, hangileri benim? Ayrt edebilirsen akolsun,
diye sordu.
Kadn tezghta duran terlikleri uzun uzun muayene etti. Son
ra: Hepsi bir, hi bir farklar yok, szleriyle beni okad.
Stninemin ldnden bu yana hi bir kadnn okamas
na nail olamamtm. nk Dervi Ali bekrd, kadm falan yok
tu. Bu okantan o kadar sevindim ki bir an sanki stninem di
rilmi sandm.
Cuma gn geldi. Ustam sabahleyin bana yz para, Rza'ya
da haftal olan krk paray verdi.
"Hadi, Rza ile birlikte gezmeye gidin," diyerek izin ver
di.
O gn yine Yenibaheye gittik. imdiki Valide Hastanesi
nin yeri byk bir bostand. Oraya Hac Kadn Bostan derlerdi.
Marulu pek mehurdu. Mevsim marul zaman olduu iin, bostana
pek ok ranh gelmiti. Rza, bana, Bunlar marulu bizim gibi ye
mezler. Dikkat et de bak, sirke gibi bir eye batrp da yerler
dedi. Gerekten ranhlar, marulu bal ile sirke karm bir eit
uruba batrp yle yiyorlard.
Rzanm yengesi bize bir ie iinde tuzu, sirkesi kark zey
tinya, bir de somun vermiti. marulun gbeklerini dora
yp bahvandan aldmz bir anak iinde gzel bir salata yap
tk. Karnmz doyurduk.
leden sonra, kumarbazlarla buluarak yine zar 05 amuna
baladk. Bazan kazandm, bazan kaybettim. Akam zeri oyunu
braktmz zaman cebimde drt huuk kuruum vard.
Kumar oynarken byk ocuklar, birbirlerine: Zar tutuyor
sun, diye kyorlard. Bundan baka, oyuna balamadan nce
usta oyuncular zarlar muayene ediyor, birer birer atyorlard.
Ben bu zar tutmak sznden bir ey anlamyordum. Sonralar,
Rza bana onlarn da hepsini anlatt. Kendisinden zarlarn nerede
satldm sordum. Uzunar'da satldn syledi. Kaar kuru
tan satldklarn soruuma da, En iyisi fildiindendir, be kuru
a satlr, dedi. Ben: yleyse bu hafta sana be kuru vereyim.
743

YENt OSMANLILAR TARH

Terlikleri gtrdnde bana bir ift zar al. Evde elemnecesine

oynarz, dedim. Rza perembe gn zarlar alp getirdi.
Ben, o zarlarla zar tutmaya altm. e getirmeyi denedim.
Ksa zamanda o kadar maharet kazandm ki yekten balayarak
her sayy birer birer getirmeye baladm. Bunu nce tek zarla
yapyordum. O ii baardktan sonra, iki zarla denemeye giri
tim. ikisinden biri mutlaka istediim gibi geliyordu. teki aa
biliyordu. Nihayet, onda da muvaffak oldum. Daha, on iki yama
bile girmeden alt ay iinde btn kumarbazlar getim. Hangi
zan tutup istediim sayy getirmek iin ne yapmak, nasl tutmak
gerektiini biliyordum.
Zarlar genellikle kemikten, fakat iyileri ounlukla fildiin
den yaplr. Kemik zarlar pek makbul deildir. nk, fildiine
oranla gevek olduklar gibi, bunlarn baz taraflar ar, baz ta
raflar hafif olur. Fildii ise sk ve ardr, her tarafmn arl
da birbirine eittir. Bir de som bal kemiinden zar yaparlar;
onlar fildii zardan da daha iyi ve skdr.
Klhana girdikten sonra hep zar yapardm. Yaptm zarlar
o kadar n kazanmt ki Yenikapmn, Sandkburnunun, Balatn, fener'in, Galatann Llecihendek'in, Tatavlann (imdiki
Kurtulu semtinin o zamanki ad), ememeydam'nn, Zindanard'nm, Kasmpaa'nn kumarbazlar hep bana bavururlard. Be
nim iin: "ehreminliyi imdiden geti," diyorlard.
O tarihlerde, Bayezit kulesi nbetilerinden ehreminli b
rahim adnda biri vard. Zar yapmakla tannmt. Bir gn, kl
handa alyordum. Balk klkl, krk yalarnda kadar bir
adam gelip: "Zarc Sami sen misin? diye sordu.
Benim.
Yaplm 2arlann varsa greyim, dedi.
Kutudan ktlara sanl yedi sekiz zar karp gsterdim.
Hepsi smarlama yaplmt. inde iki ift de barbut oymuna
mahsus zar vard. Adam, hepsini teker teker gzden geirtneye
balad. Sonra, yine hepsini teker teker att. Dikkat ettim. Bir ku
marbazdan fazla zar yapcsna benziyordu. Tahmin ettiim iin
sordum: 'Siz kkl (1) brahim Aa msnz? dedim.
(1 ) Eskiden kk denen yangn kulesi bekilerine,
genel olarak tulumbaclara verilen san. . K.

744

daha sonralar ise

YEN OSMANLILAR TARH

Evet, benim," dedi.

Kalktm, elini ptm; "Yaptklarmda ne gibi kusurlar gr
yorsanz syleyin de sayenizde dzelteyim, dedim.
, "Hayr ocuum, zarlannda hi bir hata yok. Yalnz, sana
bir baka usul daha tarif edeyim de onu da yap. Bu benim icadmdr. Daima deitiririm. Yalnz, sattm adama verirken bak
mazsa geri alrm. Usul udur: Zarn birini usulne uygun yap;
tekinin saylarn istediin gibi koy. Mesel ein altna cihar,
senin altna d, yek'in altna pen koy. Bir bakasn da ein
altna pen, ciharn altna se, yekin altna d koyarak yap. te,
barbutta kurnaz bir zar tutucuyu bu zarlar artr; imkn yok
istediini getiremez. Fakat, sen durumu bildiin iin istediini
getirirsin. Usta bir kumarbaz eline zar alnca nce saylarm ter
tibine bakar. Bir de zarlarn tasladktan sonra onlar ift ift
tartmalsn.
Ben, zaten tartyordum, fakat bunu bilerek deil kendiliim
den bulmutum. Ama, yeni renmi gibi brahim Aaya teek
kr edip tekrar ellerini ptm.
Artk, on be yama gelmitim. Klhanda yatyordum. Ama,
klhan beyleriyle birlikte deil, klhancnn odasnda. Kazancm
da yolundayd. Birbiri zerine gnde yirmi be kurua kadar ka
zandm oluyordu.
Klhana nasl girdim? Tabi, yine Rza'nm aracl ile..
Rzanm days olan yeni ustamla iki yl kadar birlikte al
mtm. Bir gn ustamz, buzlu bir havada, ksele ve sahtiyan al
mak iin, Zindankapsna gitmiti. Bunlar alp dnerken Mercan
yokuunda kaym, yere yuvarlanm ve sa kolu krlm. Ken
disini eve hamal srtnda getirdiler. Alt ay kadar yatt. O sre
iinde terlikleri hep ben diktim. Zaten kalplama, evirme ileri
ni de renmitim. Zavall adam bana bakar, ben onun gzleri
nnde iimi grrdm. Sonradan kolu iyileti ama, artk kuv
vetten dmt. T tutacak kadar bile gc yoktu. Buna son de
rece zlyordu. Ben, ona:
"Ustacm, sen merak etme. te ben senin en salam za
manndaki grdn iin iki katna yakn i karyorum. Allaha
kr, beyler gibi yayoruz. Ben de senin olun deil miyim? a
lmak borcum deil mi? Niin zlyorsun?" diyordum. Byle
konutuka o alyordu; bana durmadan dualar ediyordu. Rzaya
745

YEN OSLANLILAR TARH

gelince, o haftada ancak yarm yamalak iki ift terlik dikebiliyor

du. Nihayet, araya baka bir hastalk daha girdi ve ustamz Tanr'mn rahmetine kavutu.
Ustamzn lmnden sonra ev devlete geti. Kars da ma
halledeki yalk esnafndan biriyle evlendi.
Hasl, bylelikle
nc barnam da dalm oldu.
ite, ben de o gnden sonra klhanbeyi oldum. Baknz, na
sl?
Rza ile ortada kalmtk. Bizi kabul edecek kimse yoktu.
Bayrampaa ile Yenibahede edindiimiz dostlardan her biri, ana
larnn ipliini satm birer serseriden baka kimselerden deildi.
Ama, yine de ilk zamanlar onlara snmaya mecbur kaldk. B ir
ara, arda bir ayakkabcya bavurup i istedim. Beni evine ka
bul edip ok az bir gndelikle altrmasn rica ettim. Fakat,
adam, kabul etmedi. Bunun zerine, klhan beylerinin destebas olan (1) Pat Burun brahime bavurduk. Bizi Gedikpaa kl
hanna kabul etti.
Klhana girmek iin de bir usul vardr. O gece bir helva ya
plr, bir de pilav piirilir. Bu helva ile pilavn harcnn mutlaka
bakkallardan, deta zorla tedariki gereklidir. Hem de bunu kl
hana girmek isteyen adaylar tedarik edeceklerdir. Bunu baara
bilmek bu konuda becerikli ve klhancla ehil olunduunu is
patlamak demektir.
Pat Burun brahlm, Rza ile bana birer torba verdi. Bu tor
balarn yansna yakn bir ksmn gstererek: "te buraya kadar
dolacak, dedi.
stmzdeki elbiseleri karp attktan sonra, srtmza yr
tk bir gmlek, bacaklarmza delik deik bir don, ayaklarmza
para para olmu birer yemeni giydirdi.

Hadi, uunmuz ak olsun. Utanmayn, kovulmaktan s

klmayn. Dayak yememeye dikkat edin, arszlktan ekinmeyin.
nce istevin, vermezlerse yalvann. Daha sonra arszlk edin. O
srada dkkna mteri girecek olursa ona, srnr srtnn.
Hasl, girdiiniz bakkala ba bels olup rzknz toplayn, yollU
direktif ve tler verdi.
( 1 ) Destebat, klhanbeylikte belli bir topluluun v e basaman bakon'
ya da yneticisine verilen bir sandr. .K .

746

YEN OSMANLILAK TARH

O klkla Gedikpaa klhanndan dar uradk. Ben saa,

Rza sola doru yneldik.
nce Ayasofya arsna gittim. Orada on be kadar bakkal
vard. Birinin nnde durdum, torbay uzattm. Bir avu pirin"
dedim. Bakkal yzme bakt. Teneke kepeyi uvala daldrarak
yz dirhem kadar pirinci torbama koydu. Oradan ayrlp yann
daki bakkala gittim. Ona da Bir avu pirin" dedim. O da yz
me bakarak ayn ekilde davrand. Hasl evredeki btn bak
kallar dolatm. Fakat, hi biri ne arszlanmama, ne yzszlenme
me hacet brakmadlar. Hepsi, merhametlerini gsteren birer ba
kla, torbama pirin attlar. Hi biri: Torbanda pirin dolu, ye
ter" de demedi.
Ayasofya'dan ayrldm vakit Pat Burunun torbada iaret
ettii yere pek az kalmt. Oradan Bahekapya gittim. Arpaclarn kar tarafndaki zahirecilere girdim. Onlar da bir szm
ikilememe gerek brakmadan istediimi veriyorlard. Torba, ia
ret edilen yeri gemiti. Orasndan bodum.
Sra Balkpazan'ndaki dkknlara gelmiti. Her dkknn
nne giderek; "Aabey, bir para yala eker... demeye bala
dm.
Hemen hepsi birer kda drt be topak ekerle, baka bir
kda da bir kak ya koyuyorlard. Ben de onlar torbaya at
yordum. O i de tamam oldu. Sra niastaclara geldi. Oradan da,
bir byk kese kd dolduracak kadar un tedarik ettim.
kindi zaman klhana dndm. Topladklarm Pat Burun
brahimin nne koydum. Adam hayretle yzme bakt, sonra:
"Senin yznde bir ey var; kim bakacak olsa senden nef
ret etmiyor; tersine sempati ve merhamet duyuyor. Ben daha
byle bir yz grmedim. Sana acyorum Sami, sen bizim aramza
girmeye lyk deilsin!." dedi.
Onun bu konumas zerine alamaya baladm. Pat Burun:

"Alama Sami, alama/ diye beni teselli etti. "Ben sana

i bulurum. Elbiselerini de satmam saklarm ki ileride lzm ol
duunda giyersin."
Yine o arada rendim ki klhana girenlerin srtlarndaki el
biseyi soyup satmak destebalarm haklar imi.
Rza, ancak akam ezanna doru gelebildi. Zavall, benim
getirdiimin drtte birini bile toplayamamt. brahim, onu g
747

yeni

OSMANLILAR TARH

rnce: "Ulan sen klhanbeylii edemeyeceksin. Akama kadar

topladm topu topu bu kadarck m? Bak, Sami'nin getirdii e
ye. Hem de akama kadar deil, ikindiye kadar toplam," dedi.
Rza, bu szler zerine kin dolu gzlerle bana bakt. Hakka
da vard: Her yerde, her konuda kendisini geride bakyordum.
Yalnz, acaba ben mi onu geride brakyordum, yoksa o mu geri
de kalmaya lykt? Bunu o zaman dnemezdim. imdi d
nyorum da mayamn temizliine inanyorum. "Ah anacm, be
ni niin dourdun?" diyorum.
Neyse, akam vakti pirin aykland. Klhanc dris Baba
tencereleri hazrlad. Bir yandan helva, bir yandan pilav piirildi.
Ortaya klhann demirba lengerlerinden tanesinin ikisine pi
lav, birine de helva dolduruldu. Herkes diz kp etrafna dizildi.
Yalnz Rza ile ben, sofrann dnda, ellerimizde birer testi ile
birer bardak tutarak'yle ayakta bekledik. Su isteyenlere su ve
riyorduk. Bu o geceye zg bir hizmetti.
dris Baba, bizim paymz tahta bir anak iinde ayrmt.
Pilavla helva yendikten sonra dris Baba, bir lokma ekmei tuza
batrarak parma arasnda tuttu. Btn teki klhanbeyler
de kendisini taklit ettiler. Baba ezberden u beyitleri okudu:
Bu ocan ad gerek klhandr;
Yersizlere, yurtsuzlara mekndr.
Nice erler yetimitir klhandan
Kim bilir kim bugn nerde pinhandr.
Ana baba bucama smayan
Yavrucuklar bu ocakta mihmandr.
Firimizdir bizim koca Lyhar,
Hak buciur kim ei gelmez sultandr.
H ekellim Lyharm ruhuna
Huuu!..
Ann iin bay ged yek-sandr.

Manzumenin ve duann okunmasm bitirince azna lokma

y att. Sofradaki teki kimseler de onun gibi yaptlar.
748

yeni

OSMANLILAR TAMHl

Bu bir trendi. Klhana her yeni aday geldiinde yaphrm.

Bunu her ocuk ezberlemiti. Ben de ezberledim. Lkin, bu Lyharm kim olduunu renemedim. Kimse bana onun hakkmda
bilgi veremiyordu. Ta ki askerlie girip de Silistre Sava'na katlmcaya kadar.
B ir gn kahvedeoturuyordum. Dervi klkl bir adam da
bir kede hikyeler anlatyordu. Herkes batan ayaa kulak ke
silmi, onu dinliyordu.
Gaznei Mahmut adnda bir padiahn, Sen Bey adnda sev
dii bir gen varm. Bir gn bu gen evinden saraya giderken, bir
hamamn klhannn nnden getii srada, katrmm ayaklan
srelemi, yere aklm.
Hamamn klhannda ise Lyhar adnda bir sarho oturur
mu. Meyhanelerde kplerin dibine km olan arap tortular
n ona verirlermi. Adam da, arap niyetine, onlar iermi. Bun
dan dolay ad, Lyhar kalm. nk lyhar, "arap tortusu yi
yen ya da ien anlamna imi.
Darda katrn ayaklar yere gmld srada, ierde
Lyhar klhancya: Doldur bakalm, bir tane de Sen Beyin
akna ielim, demi.
Klhanc: "Buldun bunama, arabm imene bak. Sen
Beyin adn niin azna alrsn, bana bel m getirmek ister
sin? Yerin kula vardr derler bilmez misin hey baba Lyhar?
demi.
Lyhar byk bir kahkaha koparm;

"Hem o katrn akna ver, hem de ayaklan yere geen

katnn," diye tekrarlam.
Darda durmadan katnn yrtmek iin abalayan Sen
Bey bu szleri iitiyormu. Hemen o anda kalbine bir heyecan
gelmi. Katrdan inmi. Etrafndaki hizmetkrlarn bir yere terkederek ieri girmi. Klhancdan marapay alp Lyharn n
ne diz km, elini pm, arabn ona kendi eliyle sunmu. O
da ona hayr dua etmi. Sultan Gazneli Mahmutm da o gnden
sonra, Sen Beyin akllca tedbirleri sayesinde, saltanat bs
btn ykselmi, Hindistana kadar olan blgeleri egemenlii al
tna alm.
Bunu o kahvede masal diye dinledim, ama bilmiyorum ger
ekten bu isimde, yaam biri -\far m, bu anlatlanlar doru mu?
749

yeni

OSMANLILAR TARtHI

Saminin anlattklarnn bu yerinde szn kesip cevap ver

dim: "Evet, Klhn-i Lyhar adl byle rind bir adamn yaa
d birok eserlerde yazldr. stersen sana bu hikyenin destan
eklinde bir de manzumesini vereyim. Kitaptan aynm alrsn. Bu
sylenti bizim de birok airlerimiz iin konu olmutur. Lyhar
rintliin, lubaliliin sembol olmutur. ok muhtemeldir ki by
le bir adam yaamtr. Belki de kendi eskilerin Hak k de
dikleri bir eit mutasavvftr. Ben, hayat hikyesi zerine fazla
bir ey bilmiyorum. Sadece, baz kitaplarda ona isnat olunan pek
ok hikyeler ve menkbeler vardr.
Sonra kalktm, Nabi divann getirdim, o destan kopya et
mesi iin kitab Sami'ye verdim.
Sonra kalktm, Nabi divanm getirdim, o destan kopya et
mesi iin kitab Sami'ye verdim.
Kendisiyle bpyIe yakndan ilgileniime ve bandan geenleri
dinleyip not bile ediime Sami o kadar memnun oluyordu ki, iki
de birde: Ah, yirmi ya daha kk olsaydm. phe yok, saye
nizde adam olurdum," diyordu. Ben de kendisine: "Sen zaten
adamsn, Sami; bu uradn hal senin karakterinin ve mayann
bir gerei deildir, kt tesadfler seni byle felketlere srkle
mi bulunuyor. Bir insan kendi vicdanna kar, yapt baz ey
lerden dolay pimanlk duyuyorsa, zaten nefsiyle hesaplam
t)Iur. insan iin, her yata, iyi olmak mmkndr: btn mesele
iyiliin ne olduunu takdir edebilmektedir," gibi szlerle karlk
veriyordum.
:p :i:

Ve Sami hayat hikyesini anlatmaya devam ediyordu:

"Beni o gece Rfk adnda ve benden bir iki ya byk

hir ocukla karde ettiler. Bu Rfk o kadar iyi bir ocuktu ki, ona
benzer birini mrmde bir daha grmedim.
Kardelik treni yle oluyordu:
Karde olacak ocuklar ortaya alrlar. kisini de anadan
doma soyarlar. Klhenc byk bir gmlek getirir. Bunun ad
Lyhar'm K efeni dir. Gmlek iki yakaldr. Deste ba, karde
olacak iki ocuu yan yana getirir; bu gmlei onlarn balarn
dan geirir. Sa tarafa daima eski, yani klhana daha, nce gel
mi ocuk, sol tarafa da yeni ocuk tesadf eder. Sadaki ocuk
gmlein koluna sa elini, soldaki ocuk da sol elini sokar. Bir
750

yeni

OSMANLILAR TARH

gmlek iinde iki plak vcut bulunur. Gmlein dmda da iki

ba ile iki el gzkr.
Klhanc, ocan azma dnerek iki dizi zerine oturur, el
lerini dizlerinin zerine koyar:

"E y Lyhar'n evltlar; buras baba yurdudur. Burada

senin benim diye bir ey yoktur. Burada herkes birbiriyle karde
tir. Bir anadan doanlar, bir babadan olanlar belki birbirlerini
boazlarlar; fakat Lyharn evltlar birbirlerini tek vcut bilir
ler. Kardelerine biri bir ine batrsa, tekisi acsn kendi vcu
dunda duyar. Bu kefene salklarnda girenler artk lnceye ka
dar birbirlerini ayr grmezler. Bu ikilik birliktir. Bu senin sa
elindir, sen de bunun sol elisin. Vcudunuz birdir, balarnz iki
dir. Biriniz sanz, biriniz solunuzu grrsnz. mrnzn so
nuna kadar birbirinizi grr, gzetirsiniz. Her gn kazancnz bu
raya getirirsiniz. Burada bu enindir, bu benimdir yoktur. Az o
u artrr, ok hepinizi besler; kazan birdir, hepimizi doyurur."
Bu szlerden sonra, klhanc ellerini kaldrr, Lyharn ru
huna bir fatiha okur. Sonra, orada bulunan arkadalar birer bi
rer gelip gmlein iindekileri: Ho geldin, karde.. diye per
ler ve o gece iki ocuk o gmlein iinde uyurlar.
Klhana anne ya da babasndan biri sa olan hi bir ocuk
kabul olunmaz. Oraya gireceklerin mutlaka anasz babasz olma
lar gereklidir. Erkek ya da kzkardei varsa, bu, kabul olunma
lar iin engel saylmaz. Fakat, en byk iyi kabul hi kimsesi
olmayanlara kar gsterirler. Dar ile isterse ok uzaktan
olsun herhangi bir ilikisi bulunanlara pek dosta bir gzle
bakmazlar. zellikle benim gibi asl nesli hi belli olmayan o
cuklar klhann en halis muhlis evld saylr.
Kardeim Rfk da benim gibiydi; ne anasm ne babasn ta
nrd. Anladma gre, o da tpk benim gibi, varl annesi iin
utan tekil eden bir ocukmu. Onu, gbeinin stnde bin ku
ruluk bir Mahmudiye altn olduu, adnn da Rfk bulunduu
yazl bir ktla, bir camcnn kapsna kundak iinde braklm
halde bulmular.
Tek bir anneden bile domu olsaydk o ocukla aramzda
ki sevgi bu kadar kuvvetli olamazd. Talih ikimizi de o klhanda
birletirmiti. Yalnz, benimle onun arasndaki fark Rfkmn tem
751

YENt OSMANLILAR TARHI

bel olmasndan ve bir de pek gel-ge tabiatl bulunmasndan iba

retti.
Biz askere de onunla birlikte girdik. Ayn tabura dtk. So
nuca gelince: Zavall Rfk Silistrede ehit oldu, ban bir glle
alp gtrd.
Klhana kabul olunan ocuklara klhana zg bir dil re
tilir. ocuun, her eyden nce, o dili bellemesi gereklidir. Bu dil,
iki yz kelimeden ibarettir. O dille konuulduu vakit, klhana
mensup olmayan kimseler konuulandan hi bir ey anlayamaz
<i).
Klhan szl:
stif: uyku
Uzunca ova: iplikhane. (Eskiden slh iin serserileri kapat

tklar bir .eit zindand. Tersaneye balyd. Orada ge

milere lzm olan ipler bu hkmllere bktrlrd.
Buras Bahariye ile Silhtar (Halite) arasnda bir bina
dan ibaretti. Sultan Abdlaziz zamamnda, angara gibi,
bu da ortadan kaldrlmt.)
B aba: klhanc
Bykb: ksvas (Vaktiyle zaptiyeye kavas denirdi.)
Tabulu: din adamlan
Pen--d: yalan, ya da yalan syleyene kar alayla sylenen
Pestil: hasta, yerine gre de, sarho
Damgal: para
Camc: kurnaz
Cami; kalabalk, kalabalk yer
amur: ziyafet
iftlik: pazaryeri
Byk iftlik: pazartesi pazar
De: tokat (Bu, tokatm pek seyrek vuruluundan trdr.
4 1 ) Sami bu kelimeleri hr deftere yazarak bana verdi. imdilik buraya
bazlarm yazacam. Rodos maceram ileride

ayr bir kitap olarak

basld zaman szln tmn koymay dnyorum.

(E serin

yazarnn notu. Ebuzziya Tevfik Bey bu eserini kitap haline getirip

yaynlamamtr.)

752

YEN OSMANLILAR TARH

Bir zarda nasl de seyrek gelirse, bir klhanbeyi de

tokat yemeye na^^ren hak kazanr. Zaten klhanbeyi to
kat yemeye zen gstermekle ykmldr.)
Simit: kolay ele geen, ulalmas kolay eyler
amdan: arkada
eytan: talih
San; bakkal (Daima mteriden ald iin)
Srma: fahie
Sucuk: zengin
Su yolu: doru yol, cadde
Darbhane: kumar
Topallamalc: beceriksizlik
Kaz: grltc
Kzlrmak: mezbaha
Km: kadm
Mektep: cezaevi
Nargile: boboaz
Talide: klhan
Hindi: alan, kolay yolunan zengin
Yuva; cami avlusu
Yeldegirmen: parasz, bedava (1)
Bu szln bir de terimler ksm vardr ki tamlamalardan
meydana gelmitir. Mesel, (kap trmalamak) arszlanmak anla
mna gelmektedir. (Kaftan giydirmek) para isteyip de, vermeyen
leri sprgeleri amura indirerek tepeden trnaa zifosa bulamak,
(kuskunu koparmak) kamak, (baparma bkmek) yankesicilik
etmek, (soan doramak) gerekli erzak bir yerden armak, (suyolunda yatmak) caddelerde i grmek, (a paralamak) cezaevin
den kamak gibi anlamlara kullanlr.
Gmlyor ki, bir toplumun her sanat, meslek ve snfnda
olduu gibi, klhanbeyi denilen kendine zg snfn da, karlk
l anlamalar iin zel bir dilleri bulunmaktadr. Zaten, bu zorun
ludur. Mademki, klhanbeyleri sosyal bir yap ve dzen riiydana
etfnilerdlr ve kendilerine zg bir snf tekil etmilerdir, el
bette kendilerine gre bir dilleri ve terimleri blmcktr.
{ 1 ) Yazar, szleri eski harflere gre sralanm Zatigirtifitii bd' harflerin strast gnmz T fk ulfabegi dt2OTe

7Saf

f/48

YENt OSMANLILAR TARH

Franszlann argo dedikleri dil de tpk bizdeki klhanbeyler

gibi zel bir snf, sefilce yaayan bir topluluk tarafndan mey
dana getirilmiitr.
Bugn artk bizde klhanbeyi diye bir snf yoktur; ama
klhanbeyi deyimine uygun pek ok gen, pek ok sefih insan
vardr. Hatta, bir edebiyatmz, nl bir mektubunda bu gerei
u cmlesiyle tasvir etmiti:
Ramazann ilk haftasmda, elence yerleri yalnz iki yere z
g di. Biri Gedikpaadaki sirk (1) yeridir. imdi, orada Suhar
admda biri at cambazh gsterileri dzenliyor. Bu oyunlarn he
men hepsi Sulyenin zamanmda da grlmt. Bundan dolay bu
rada seyre deer bir ey yoktur. u kadar var ki baz kibar ve
soylu geinenler, gstermelik gzelliklerine meftun olduklar oyun
culara kar gsterdikleri tavrlarla hem Gedikpaa'mn esM adm^
hem de kendilerinin eski hretlerini yeniden yaatmaya al
yorlarm. (2).

Namk Kemalin bu satrlar, nl Ramazan Mektubundadr. Bu paradaki Gedikpaamn eski ad ndan maksat, Gedikpaa klhan ve kendilerinin eski hretleri deyiminden ama
da klhan beyleridir. Yazarn knamak istedii genler ise o zamann ekbir ocuklanyd.
Demek, her zaman ve her yerde klhanbeyi deyiminin an
lamn sembolize edecek sefih ve sefiller vardr. Bunlara, Fran
sada vuayyu (3) dendii gibi, bizde de klhandan baka sna
cak yer bulamadklar iin ve orada yaayp, gelitiklerinden do
lay klhanbeyi ad verilmitir.
Bugn, bizde de hl bunlardan var; fakat zel bir barnak
lar, toplant yerleri bulunmuyor. Bunlarn en belirgin zellikleri
sefih ve babo yaaylardr. Ve byleleri her snf arasnda mev
cuttur.
( 1 ) 1858 de Gedikpaada Sulye adnda bir Fransz byk bir sirk kur

mutu. Buras sonradan Gll A g o p tarafndan tiyatro haline geti

rildi. Bundan yirm i be yl kadar nce yand. Abdlhamit yeniden
yaplmasn emretmiti. (Yazarn n otu ).
(2 ) Biraz yukarda bir edebiyatmz diyen yazar, biraz aada onun.
adm veriyor. .K.
( 3 ) K elim e eski ha'rfledir v e byle de okunuyor. .K.

754

YEN OSMANLILAR TARHt

Toplulumumuzu bunlardan temizlemeye henz sra gelmemi

tir.
Sefalet, yoksulluun zararl bir tohumudur. Bu tohumu bes
leyip yeerten ortam ise cahilliktir. imdi, yoksuUu, kaldrmak
iin fakirlii mi yok etmek, yoksa cahillii mi kaldrmak gerek
tir. Buralarm incelemek bize dmez. Ancak, uras var ki yok
sulluun ve sefilliin asl dourucusu fakirlik deildir. Onun ge
limesi iin cahillii elverili bir ortam farzetsek bile yine, gerek
btnyle ortaya karlm olmaz. nk, birok varlkl ve soylu
kimselerin ocuklar arasmda da, fakir fukara ocuklarna ta
kartacak nice sefiller grlmtr.
Klhanbeyleri, o zamann evresine ve yaay ortamna uy
gun den memleket evltlaryd. Aslnda, bunlar douran vatan
anadan fazla, onlar kendi hallerine terkeden memleket utanma
lyd. lkenin halk iinde tek bir kii yoktu ki klhanbeyleririin
lallerine tivrlanna bakp da kendilerinden nefret etmesin. Oysa
nefret, hi bir zaman insanlar slaha yarayan bir ara deildir.
slah duygu ve dncesi, nefretten deil, merhamet ve anlay
tan doar.
Br gn Sultan kinci Mahmut, klk deitirmi halde, ba
kentin sokaklarn dolarken Gedikpaa klhannn bulunduu
sokaa girer. O srada, klhandan davud bir sesle, usule ve m
zik koullarna uygun bir tarzda okunan bir ark iitir. Yannda
nl nedimi Sait Efendi de bulunuyormu.
Padiah ona: Bu ark nereden geliyor, unu ren? der.
Sait Efendi: uradan geliyor, o uras dediim yer de Gedik
paa klhandr. cevabn verir.
Her eyi merak eden ve her eyin iyzn anlamak isteyen
Tdu Padiah; Haydi ieri girelim. deyip nediminin aman zaman
yollu itiraz etmesine frsat brakmadan klhan kapsndan ieri
ye dalar.
Bir tarafnda insann zor kucaklayabilecei kadar kaln k
tkler istif edilmi, bir tarafnda dalar gibi kller ylm olan
avluda bir ktn stne oturup arky dinlerler. O srada bir
klhanbeyi, byk bir kree doldurmu olduu odun ateini
omuzuna yklenmi olarak dar kar. Sultan Mahmut herifi
durdurur. arky syleyenin kim olduunu renmek ister. Adam:
755

yeni

OSMANLILAK TABH

Topkaph Mehmettir. On yandan beri buradadr. Klhanbeylerinin en akl banda olandr. def.
Bu srada ilk ark bitmi, yine ayn makamdan bir baka
ark balamtr. Bunun sz de bestesi de Dede Efendi'ye aittir:
Cihar attm e oynadm, yine felek yendi beni
nakarath ark.
Sylendiine gre besteci bu arky Sultan kinci Mahmuta
sitem olmak zere yazm imi. Delllzadenin Mabeyn-i Hmayun'a alnmas zerine eski itibar den Hamamzde smail De
de, bu arky bu olay zerine bestelemi.
Klhanbeyi Mehmet, arky gr ve davudi sesiyle o kadar et
kili biimde sylyormu ki, Padiah sonderece heyecanlanm,
elinde olmayarak gzlerinden birka damla ya aktm, beste ta
mamlanncaya kadar da oradan ayrlamam.
Sultan Mahmut, klhancdan kendi ona grnmeden Meh
meti grmenin mmkn olup olmadm sormu. O da, klhann
yan tarafndan, kepenkli bir pencerenin aralndan Mehmeti Pa
diaha gstermi.
Mehmet, uzun boylu, esmer benizli, grbz bir delikanl imi
ve o tarihlerde yirmi be yalarnda kadarm.
Padiah, 3'ars bu Mehmete verilmek zere, klhancya bin
kuru hediye verilmesini, nedimi Sait Efendiye emrederek ora
dan ayrlm. gn getikten sonra da klhanbeyi Mehmet, sa
ray mezzinlii ile Mabeyn-i Hmayuna almm.
Bu klhanbeyi mezzin Mehmet, kinci Abdlhamit'in tahta
kt ilk yllara kadar hayattayd. Sokullu Mehmet Paa tekkesi
nin zikirci bayd. Fakat, sarayda rakipleri olan teki okuyucular
kendinin zavall adama haberi olmakszn gvercin pislii ye
dirmiler, o yzden daha otuz yalarndayken srekli bir ksre yakalanm ve dlaysyle bir msr arky ble doru drst
okuyamaz olmutu.
Belki, konu d olan bu satrlar. Sultan kinci Mahmut gibi
yenilii ngren ve memleketi slh etmek azmiyle her eyi gze
alan bir Padiahn bile klhandan bir serseriyi kanp sarayna
kabul; ettii halde, onlan bu serseri hayattan kurtaracak bir ei
tim kurulu; me^^dana, getirmeyi ak edemeyiini belirtmek iin ya
zyoruz, .
Geriv bir, sre S;Ojra> rahmetli serasker Rza Paa, toplapE
m

YEN OSMANLILAR TARH

alt yedi yz bulan btn stanbul klhanbeylerini toplayp as

kere almak suretiyle bu sefilleri ortadan kaldrmsa da memleket
yine de yeni yeni sefiller yetitirmekte devam etmitir. nk, her
ne suretle olursa olsun, sefaleti yaratan sebepler daima ortada bu
lunmaktadr. Asl zerinde durulmas gereken nokta sefillie d
ecek olanlara meydan vermemektir.
Bu hususta, ilk adm atan rahmetli Mithat Paa olmutur.
Mithat Paa, Ni valiliinde bulunduu srada vatann kimsesiz,
sahipsiz ve dolaysyle sefillie, ktle mahkm ocuklarnn
okuyup eitilmeleri iin gerekli kltr yuvalar kurmay dn
m, sonra bu dncesini biraz daha geniletmitir ki, ite Darafaka bu dncenin sonucunda meydana gelmitir.
Klhanbeyleri hrszlk yaparlar, fakat bunun en di ve basit
lerini yaptklar iin genellikle hogryle karlanmlardr. Me
sel, bir ba^kal dkknnn nnde bir dilim peynir ya da iki par
a kesme eker armak iin saatlerce frsat kollarlar. Bunu yapa
mazlarsa bazan mteriden isterler, verilmezse arszlanrlar. Ni
hayet, bely defetmek iin ya mteri bir eyler verir, ya da bak
kal.
Her eyden nce, arlanma ve utanma denilen kelimeler bun
larn szlklerinde yoktur. Durum byle olmca elbette bunlarn
anlamlarndan da yoksundurlar.
Bu sefil insanlar topluluu, memlekette nasl tremitir? Ne
reden gelip lkede yerlemitir? Bu konular, tarihimizin daha
birok nemli konulan gibi, henz bilgi alanmzn dndadr.
Lyhar'm kendilerince bir pr olarak kabul olunduuna baklrsa,
hi kukusuz, bunlann Trkiyeye Asyadan gelmi olduklarn ka
bul etmek gerekir. Belki de klhanclarca beliren birtakm gele
nekler sonucu yerleip kalm bir inancn srp gitmesidir.
Saminin anlattna gre, klhanlar, deta kendi nefisle
riyle savamay ama edinmi kalenderlerdir. Onlarm inanlarna
gre, hamam klhanlar insanlar iin bir snav alandr. Scakln
en artk ve bezdirici bir zamannda, ya da souun en ar bir s
rasnda gmleksiz delme bir yelek ve bir dondan ibaret bulunan
giysisiyle atein karsnda ve kann, yamurun altnda pervaszca
grev yapmak onlarm gznde bir eit ibadet niteliindedir.
Yeni klhanbeyleri eskilerin manev ocuklandr. ilerinden
biri hastalanacak olsa, en efkatli baba gibi onun ba ucundan'
757

yeni

OSMANLILAR TAKtHI

ayrlmazlar. Faydas denenmi birtakm halk illaryle hastay

iyi etmeye alrlar. Kn, akam zerleri, klhandan ektikleri
scak klleri souk kllerin stne serip hasta ocuklarnn istira
hatn salamaya alrlar.
Kllanbeyleri nasl yatarlar?
Onlarn yataklar ve yastklar kn scak kl, yorganlar ise
klhann ateli nefesidir.
Beyler, ele geirdikleri yiyeceklerle, akam zerleri konakla
dklar yere bier ikier dnerek akam yemeini hazrlarlar. Bir
klhann ka kiiden ibaret olduu bellidir. Bundan dolay, her
hangi bir sebeple biri ge kalrsa, o gelene kadar kimse yemee
el srmez.
Klhanc, ubuunu yakm, bir ategede gibi (1) hi snmek
bilmeyen klhann yar ak bulunan azna kar oturmu oldu
u halde, yavrularn gelilerini bekler. Herkes ieri girip, say ta
mamlannca, klhan kaps kapanr. ocuklar, genellikle yuvarlak
tahta sofrann evresine dizilirler. O gn elde edilen eyler neler
se yenir; fakat bunlara katlmaz. O, yeni bir evlt gelip de tren
yapld gecelerin dnda sofraya oturmaz.
Beyler karnlarm doyurduktan sonra, er beer mangalar
meydana getirirler. leme, dama, pei, tavla gibi oyunlar oynar
lar. Zar, ak atma, barbut eidinden oyunlar retilir. lerinde
gzel sesliler ark, mani, gazel okurlar. rtma, yanddk, nsr
fiye denilen br eit ney, tef, tambur gibi sazlar almay bilenler
alp sylerler.
K geceleri, msr patlatmak, nohut kavurmak, kestane piir
mek gibi eylerle kkler elendirilir. Gece yansma doru denk
ler indirilir, yanyana iki geeli ve herkesin ayaklar ortaya, ba
lan duvara gelecek ekilde yatlr. Ortada kalan yere klhanc her
yarm saatte bir kotlanm ate dker. Atein verdii scaklk ya
tanlar iin yorgan grevi grr.
Kkler genellikle plak ve ift olarak deta kle gmlr
ler. zerlerine kilim, kebe, uval gibi eyler rtnrler.
K sabahlan klhanc, evltlarna, ou zaman, sahlep da( 1 ) tslmhktan nce randa atee tapanlarn, iinde srekli olarak ate
yaktklar tapnaa verilen ad. .K.

758

y e n i o s m a n lila k t a r h

tr. Uykudan kalkan babann yanma gider, bir fincan sahlep ier
ve derhal sokaa frlar.
amur sprmek
Belediye daireleri ve ubeleri kurulmadan nce, bakentin so
kaklarnda kn biriken amuru hapishanelerden karlan mah
puslara sprttrrlerdi. Aa yukar krk yl ncesine kadar, bu
usul yrrlkteydi. Hatta, bu biarelere gelip geenlerin verdikle
ri be on paray bile onlarn balarndaki gardiyanlar ellerinden
alrlard.
Saminin anlattna gre, bu grev kendi istekleriyle da
ha nceleri klhanbeyleri tarafndan yerine getirilirmi.
Kn yaan yamurlardan meydana gelen amurlar, o zaman
lar, sokaklarda yrmeyi ok zorlatrrm. Klhanbeylerinin on
sekiz yirmi yalarnda bulunanlar, edindikleri byk meydan s
prgelerini omuzlayarak sokaklara dalar, amurlar toplamaya
balarlarm. Sokaklar, imdiki gibi, ortalar ykseke, yani ba
lksrt olmayp, tam tersine ukur ve dere halinde olduundan
sel ve amur hep yollarn ortasndan akard. te, klhanbeyleri,
meydanlardan^ ve aknts olmayan sokaklardan topladklan a
murlar spre pre byk caddelerin orta yerlerine kadar g
trrlermi. amur sel gibi akvp gitmediinden daima byle s
rlmek isterdi.
O tarihte, stanbulda arabaya binmek sadece nazrlara zg
bir imtiyaz olduundan, teki devlet adamlar ilerine binek hayvanlanyle gidip gelirlermi. Bu usul, otuz otuz be yl ncesine ka
dar srmtr.
Akam zeri grevli bulunduu daireden kp hayvana bine
rek konana giden byk memurlar, bu amur deryalarnn ya
nndan geerken klhanbeyleri ellerindeki sprgeleri; Silh
omuza. nlemiyle kaldrr, tpk bir silh gibi omuzlarna alr
larm. O zat, hizalarna gelince de: Helva paras!. diye bahi
isterlermi. Eer b kimse, arkasmdan gelen hizmetkrna para
vermesini emretmeyecek olursa, destebalarn verdii bir Ar!.
kumandas ile sprgeler bir anda amura iner ve bu suretle s
rayan zifoslarla efendi hazretleri tepeden trnaa kadar amur
dan bir kaftn giyermi,
Klhanbeyi szlnde, amura ziyafet denmesi bundan
759

YENt OSMANLILAR TARH

dolay imi. nk, onlar bu amur sayesinde klar helva yapa

cak ya da baka yiyecek eyler iin para kazanrlarm. Hatta bu
zifos kaftan bir kere giymi olanlar, ikinci bir denemeye urama
mak iin, heriflerin basan silhlan olan sprgelerini omuzlarna
aldklann daha uzaktan grr grmez henz yanlarma yakla
madan ya kendi keseye davranr, ya da hizmetkrna emir ve
rirlermi.
On kiiye bir desteba dermi. Ka desteba varsa onlarn
stnde de bir Koca Desteba bulunurmu. KUanbeylerin ei
timi, usule, erkna ve detlere uyma, gelenek ve grenekleri ko
ruma, her gn dar kacaklarn ne trl davranacaklar ve ben
zeri eyler hep, akam yemeklerinden sonra koca desteba tara
fndan belirlenir; klhann derliliinden, dzeninden hep o sorum
lu bulunurmu.
Klhancm odasnda bazan, hastalanan ve hastalklar devam
eden, teki beyler de yatnlabilirmi.
Pat Burun brahim'in korunmasna nail olan Sami, klhana
giriinin nc ayndan, askere gittii zamana kadar onun oda
snda yatm ve gelenek d elbise giyinmi. Bmdan dolay,
arkadalan kendisine Sultan Zade diye taklrlarm. Bu sultan
zade sznn de -bir tarihesi varm. Vaktiyle nl vezirlerden
Siyavu Paa'nn torunlarndan biri de Gedikpaa klhanna gir
mimi, onu Sultan Zade diye andklar iin bu sz orada zaman
zaman byle srp gidermi.
On yandan on drt yama kadar olan klhanbeylerinin, so
kaklarda ift ift gezmeleri gelenei varm. Bunlarn Yahudilere
kesinlikle satamalar (1), kk ocuklarla gsz kadnlarn
tehlikede grldkleri takdirde korunup kurtanimalan, gez
ginci esnafa ilimemeleri, ekbir ocuklanna ve zellikle lalalan
ile gezenlere ^hele para da vermezlerse sarkntlkta bulunma
lar, tulumbaclar grdkleri yerlerde evirmeleri, ykl bulunan
hamallara, mola verdikleri yerlerde yklerini indirip kaldrmada
yardm etmeleri, kasap esnafn ve zellikle Einli kasaplan, m
teri huzurunda, Bugn ka marya kestin? diye; yine kmrc
leri de mteriler krrir ahrlarken KU-a katr iyi sulanm, s(1 ) Eskiden, btn dnyada olduu gibi, Trkiyede de Yahudiler ok
horlamtdt. .K.

YEN OSMANLILAR TARH

zyle kzdrmalan, hasl buna benzer eyler yapmalar, acemi

olanlara, en az, haftada bir kere tlenip tekrarlanrm.
Bahar ve yaz mevsimi
Tabiat varlklarnn yeniden uyanma, genileme ve gelime
mevsimi olan ilkbaharla yazn <;ngin ltufkrlklarndan en ok
payn alanlar, genellikle, sefil ve yoksullardr.
K mevsiminin kolay kolay tahamml edilmez artlarndan
yakalarn kurtaran bu biareler, bu yoksul ve kimsesizler, baha
rn iekleriyle birlikte ve onlarn evresinde sanki koarcas
na krlara dklrler.
Yenibahe ayrndan Bayrampaa ayrna. rpc, Veliefendi ayrlarna. Bahariye, Kthane mesirelerine kadar her taraf
bunlarn kendilerini gsterdikleri alanlardr.
Oralara gidinceye kadar, ehir iinde yollarnn stne rast
layan dkknlardan yiyecek ve ieceklerini u ya da bu ekilde
toplarlar. Yolda hem giderler, hem de topladklarn yerler. Arta
nyla de akama kadar nefislerini krletirler.
Gittikleri yerlerde koarlar, oynarlar, yatarlar, yuvarlanrlar.
Gnein cana can katan nlarna vcutlarm terkederler. Bylece benliklerini glendirmeye alrlar.
Gedikpaa klhan, teki klhanlara oranla, bir akademi nite
lii ve stnl tar.
Gedikpaa'dan sonra gelen klhan Mahmutpaa'dr. nc
l Bayezit, drdncl brahim Paa, beincilii Ayasofya,
altncl inili, yedincilii Haseki klhanlar temsil eder.
Bir gezinti, elenme ve dinlenme yerinde bir araya gelmi olan
eitli yerlerin klhan mensuplar arasnda bir anlamazlk, a
tma, kavga kt takdirde hemen daima Gedikpaa kUanmm
destebalanndan biri ortalkta kendini gsterir. Onun grnme
siyle birlikte atma ve kavga da bakla kesilmi gibi bir an
da kesilir ve durulur. Bu konuda onun verecei hkm kesindir,
ona hi bir ekilde itiraz edilemez; temyizden gemi bir mahke
me karar kadar geerlidir. Gedikpaa'da Destebann ie kar
t bir anlamazlk hemen o dakikada bitmitir, atanlar birbirleriyle anlam, yeniden dost olmulardr. Eller sklr; olup bi
ten unutulur.
te klhanbeylik byle srp giderken, bir gn, anszn bir
darbe yemi. Hicr 1262 ylnm (1855) recep aynda, bir gece ya
761

YEN OSMANLILAR TAEH

ns, seraskerlik (harbiye nazrl) ten birer avu ve birer onba

emrinde bir ksm grevli askerler gnderilerek stanbuldaki b
tn klhanlar kuatma altna alnm. Ertesi sabah ki bir perembe gn imi btn klhanbeyleri kol kol Sultanahmet ca
mii avlusuna getirilmi. O gn, leye kadar, ehrin her yresin
deki klhanlardan gelen genler ve ocuk yamdaki delikanllarn
says yedi yz gemi.
Zamann seraskeri (bakumandan ve hariciye nazr) Rza Paa
ve bir de Darbahor Reit Bey adnda biri gelmi. Toplananlara,
anlayabilecekleri bir dille, birer nutuk vermiler. Serseriliin ok
kt sonularn aklamlar. Mmkn olduu kadar, onlar in
citmeden ve kalplerini krmadan, iinde bulunduklar halin kt
lklerini ve tehlikelerini birer birer sayp dkmler. Bundan son
ra da askerliin faziletlerini uzun uzadya anlatmlar. Bunlar sy
lenirken, klhanbeyleyden birou alam. Rza Paa szn bi
tirince Ayasofya klhan destebalarndan Rza adnda biri ileri
atlm. Serasker Rza Paa'mn nutkuna kendi nutkuyla cevap
vermi. Bu arada klhanbeylerini mazur gstermekle birlikte h
kmeti de sulam. nk anasz babasz, yersiz yurtsuz memle
ket ocuklar iin, eer u sefil klhanlar da olmasa, kendilerini
Sarayburnu'ndan denize atmaktan baka kurtulu aresi yokmu.
Hkmet istemi olsayd elbette bunlar iin bir slh yurdunu
oktan kurabilirmi.
Klhanbeyi Rza'nm bu szlerini serasker Ri2 a Paa candan
yrekten onaylam (1).
Hemen almaya giriilmi. On alt yandan yukar olanlar
seraskerlik dairesine, o yatan kk olanlar da Glhane'deki bir
pabu yapmevine gnderilmiler. Sami, o tarihte yirmi, yirmi bir
yalarndaym. Arkada Rfk ile birlikte ayn taburun ayn b
lne dm.
ou olaanst zeki olan bu genlerin hemen hepsi ksa za
manda askerlie snm. lerinden en disi bile, iki yla varma
dan, avuluk rtbesine ulam.

(1 ) B u

Rza sonralar generallie kadar ykselmi, fakat Klhan

sanm da yine korumu. (Yazarn notu).

762

Rza

YEN OSMANLILAR TARH

Konu d bir aklama ;

Yeni O sm an lIlar Tarihinin 1873 olay ile; yani Kbrs, Rodos
ve Akkya srgn edilenlerle bir mnasebeti vardr. nk bu
srgn, salt ehzade Murat Efendi yznden meydana gelmiti.
Yeni Osmanllarm amac, memleketimizde merutiyeti iln et
mek, parlamenter bir ynetimi uygulamakt. Bu konudaki btn
almalarda ve yaynlarda hemen daima ehzade Murat Efendinin kiilii belirleniyordu.
Bu demektir ki, 1873 olay Yeni Osmanllar Tarihinin son b
lmn tekil eder (1). Yeni Osmanllar'n ana ama edindikleri
Merutiyet ise, ksa bir sre sonra gerekleen saltanat deiiklii
ile gereklemi' olduundan, onun adna olan tarih, yani Yeni
Osmanllar'n alma ve grevlerinin bitimi de o gnlere rastlar.
Ondan sonra Yeni Osmanh diye ne bir kii, ne de bir topluluk
gze arpar.
Benim niz servenlerimin ve bunlar anlatan anlarmn bu
son blm ile ilikisi bellidir, ortadadr. Rodos zindanna ilikin
anlarn anlatlmas bundan dolay zonnludur. Fakat, ileride. Ye
ni Osmanllar Tarihi bir kitap halinde yaynland vakit (2) asl
tarih ile anlar blmn birbirinden ayracam.
Klhanbeyi Saminin ad, bandan geen olaylar hep o yz
elli prangaldan dolay sz edilmi bulunmaktadr.
imui, Klhanbeyleri ile ilgili bunca ayrntl bilginin bu
araya sokulmasna ne lzum vard? gibilerden bir soru sorula
bilir.
Klhanbeyleri, Trk toplumunda bir zamanlar kendilerine
zg bir snf tekil etmilerdi. Bizim imdiye kadar eitli konu
larda yaynlanm, hemen hi bir eserimizde onlara dair tek keli
melik olsun bilgi yoktur. Eer, ben Samiye rastgelmemi olsay
dm, belki de, bu snfn kendileri gibi adlan sanlar da unu
tulup gidecekti.
Saminin kiiliine gelince, Beinci Sultan Murat'n tahta
ksndan sonra o da teki mebbedler gibi on be yl am
(1 ) Bylelikle, asl eserin tamamlandm yazar da belirtmi oluyor. .K.
(2 ) Yazarn bu dncesi, lmnden altm yl sonra, gereklemi bu
lunuyor. Kendinin bir btn olarak kaleme ald dzene biz de sa
dk kaldk v e onu okuyuculara tek kitap halinde sunduk. .K.

763

YEN OSMANLILAR TAlUHt

ceza sresi yeterli grlerek, karlan genel aftan yararlanmt.

Zaten, onun mebbed hapse mahkm olmas, adam ldrmek gibi
vahi bir suun sonucu deil^ birka kere kalpazanla ynelmi
olmasyd.
Ben srgnden kurtulduktan sonra, mektupuluk greviyle
Bosna'ya gittikten iki ay sonra Sami de oraya gelmiti. Orada ken
disini vergiler kolculuuna tayin ettirdim. Bosnann occupation'una (1) kadar Sami benim evimde yatp kalkard. Occupation sava
lar balad sralarda Osmanl devlet memurlarnn bir k^m
Bosnay terkettii gibi, bir ksm da o arada ayaklananlarn, yani
bugnk duruma sebep olanlarn zorlamasyle gerek isteyerek
gerek istemeyerek kendilerine katldklar srada, Sami, Talca
mftsnn kurduu bir asker birlie katlp Tuzla'ya sevkedildi.
Orada AvusturyalIlarla yaplan kanl arpmalar srasmda ehit
oldu.
Yeni OsmanlIlar'Tarihi ile hi ilikisi bulunmayan baz olay
larn bu sraya katlmas, onlarn benimle ilikisi sebebiyledir.
Bundan dolay yukarda da sylenildii zere tarih ile anla
rm kitap eklinde basld vakit bu katlma ve karma kendili
inden ayrlacaktr.
*
S:
brahim Paa camiinde yaptrlan yeni okulda, Ahmet Mithat
Efendi tarafmdan kozmografya ve corafyaya balang dersleri
de okutuluyordu.
Bu derslerin okutuluu srasnda birtakm aklamalara giri
iliyordu ki, bunlarn renciler tarafndan mutlaka bir levha ze
rinde izilmi olarak gzleriyle izlemeleri gerekiyordu. Oysa, otuz
be yl nce ne kozmografyaya, ne astronomiye, ne de corafyaya
ilikin ilkokul kitaplar vard. Birbirini tamamlayc olan bu
bilgi dal konusunda ne yapmak lzmsa Ahmet Mithat Efendi'yle
ben yapyorduk. O dersleri hazrlayp okutuyordu. Ben de gerekli
resim ve ekilleri levhalar zerine izmeye alyordum. Bereket
versin ki elde birtakm ^yabanc kaynakl resimli kitaplar var
d. Gerek kozmografya, gerek astronomi ile ilgili ekilleri onlara
(1 ) Bizzat metinde

ijsraJ yerine

bu Franszca kelime

kvMamIrmtrr.
S.K.

764

Y E m OSMANLILAR TASIHt

bakarzk, fakat daha basit bir biimde izip resimleyip meydana

getiriyordum.
O srada, Dilver Paa da Rodos mutasarrflndan ayrlm,
yerine Beyrut mutasarrf Raif Efendi (imdi ayan yesi olan Raif
Paa) tayin olunmutu. Raif Efendi ile dostluumuz ve tanma
mz Tuna vilyetinden, Mithat Paamn yanndaki almamzdan
balamt.' Badatta ve ur-y Devlette yine birlikte bulundu
umuz iin her mz de bir babann evltlar, bir dairenin ye
titirmeleri; yani ksacas fikirleri, duygular, eitimleri eit
karde gibiydik.
Byle bir srgn ve gurbet diyarnda, ite, bunun iin onun
Rodosa atanm olmas, Ahmet Mithat'la benim iin olaanst
bir nitelik tamaktayd.
Artk kendimizi burada yalnz ve Rodos'u da yabanc, bir yer
saymasak haklydk. Ne kimsenin ekitirmesi ve iftirasyle birta
km kt durumlara derdik, ne de yledir, byledir yolunda,
herhangi bir kimsenin lehimizde tanklna ihtiyacmz vard. Biz
ne isek, mutasarrf Raif Efendi de oydu. O ne ise, biz de yley
dik. Aramzdaki fark, bir durum ve grev eklinden ibaretti.
Bununla birlikte, halka kar, iinde bulunduumuz srgn
lk meselesinin gereklerini hi 3ir vakit gz nnden uzak tut
mazdk. Halkn gznde o bir mutasarrft, bizler ise birer sr
gn.. D grnte ve topluluklar karsnda konumasz bir
anlamayla bu zelliklerimizi hep korurduk. Biz bize, ba baa
kaldmz zamanlarda ise birbirinden ayrlmayan dosttuk.
Ama, bunu srdrrken de dikkatliydik. Mesel, kendi haber gn
derip armadka evine gitmezdik. Oysa, o can istedii vakit
kendi sk sk bize gelirdi.
Serbestlik ve zgrlk erevemiz Dilver Paann zamanndakinin aynyd. nk, zaten Dilver Paa, kendinden sonra ge
lecek mutasarrflara bizim lehimizde yaplabilecek baka bir ey
brakmamt. Onun izdii zgrlk snrlarn ne geniletmeye,
ne de daraltmaya bir sebep vard. Raif Efendi de evlerimizde otur
mamz iin teklifte ve msaadede bulundu. Fakat biz, daha nce
Dilver Paa tarafndan da verilen bu izinden istifade etmek iste
mediimizi hatrlatp kendisine teekkrle yetindik.
brahim Paa okulunun kurulup almaya gemesinde, Dver Paanm byk abas ve yardm olmutu.
765

YEN OSMANLILAB TARH

Burada bu yardm kelimesini kullanmaya gerekten lzum'

vardr. nk, onun yardm olmasayd bu okulun kurulup orta
ya kmasna imkn yoktu. Bugn bile hl varlklarn hissetti
ren baz eski tarz retim taraftarlar, yani kendilerini geni halk,
ynlarnn stnde gren kimseler yeni metodlarla yaplan ve
yeni bilgiler veren bu eit okullara hi de iyi gzle bakmyor ve
onlar istemiyorlard.
Rodos'ta kendilerini ulema (sekin din adamlar) diye k^buf
, ettirme abasnda bulunan bu eskiye dnk kimselerin says, ola
anst denilecek kadar oktu. Bundan dolay, Dilver Paa gib
direnici, tehdit edici ve gereinde tehdidini gerekletirecek bir
mutasarrf bulunmam olsayd, Ahmet Mithat Efendi'nin hayal
leri candan yrekten bir ak ve sevda ile sarlm olduu o gl
ehreli, kltr ve bilgi denilen gzel Rodosta deil o zaman,,
bugn bile gereklememi olurdu.
Rodoslular, kazanm olduklar bilgiler ve bilgi yurdu iin
Ahmet Mithat Efendi'ye ne kadar minnet ve kran borlu iseler^
rahmetli Dilver Paa'ya da iki katn borludurlar.
Zaten, Sleymaniye Medresesi, rahmetli Dilver Paann him
met dolu abalarndan biridir. Gerekten bu medresenin kurul
mas hususu ve Yasin Tarlas gibi kesinlikle sahibi bulunmayan
vakf malnn, maarife aktarlmas meselesi onun zamannda
zmlenmi, Sleymaniye arsasnn ki Sen Jan Camiinin harabesiydi medrese yaplmas karar onun zamannda alnmt.
Durum bu haldeyken, yeni gelen mutasarrf Raif Efendiye,,
konu, mnasip bir gn ve zamanda almt.
yldr einin rahatszlndan dolay k mevsimlerini Ro
dosta geirmekte olan Bereketzade Cemalettin Efendi'nin (1) zin
dan karsnda oturduu ev bizler iin deta bir toplant yeriydi.
Bu zat ilme ve kltre ynelik, faziletli bir adamd. retimde es
kiden ayrlp yeniye dnmeyi isteyenlerdendi. Evinin selmlk b
lm ktphane memuru Abdullah Efendi, Yac Hoca gibi bil
gili kiilerin bulutuu kk bir akademi halindeydi. Gndzleri
vakit bulduka Ahmet Mithatla biz de oraya gider, trl konu
larda sohbet eder, tartmalar yapardk.
( 1 ) Bundan be alt yl nce M sr kads iken len rahmetli Cemalettin
Efenddr. (Y a za n n n otu )

766

YEN OSMANLILAR TAHtHl

Ahmet Mithat Efendi, yeni ve ada bilgilerden, Yac Hoca

fkh konularndaki kavrayndan tr hukuktan, Abdullah Efen
di her eyden; zellikle tarih ve edebiyatla ilgili hikye ve konu
lardan, Cemalettin Efendi de yine fkh, tarih ve edebiyattan sz
ederlerdi. Bylece, akam ezanna kadar gzel vakit geirilirdi.
Abdullah Efendi ile Yac Hoca'nn aralar hemen her zaman
akt. O yzden her ikisi de konuma arasnda birbirlerini fke
lendirecek ineli, kinayeli szler sylemekten geri kalmazlard.
Ancak bu inelemeler, rtl kapal talamalar hi bir zaman faz
la ileri gitmezdi. Sadece konularn daha canl ve hareketli ekilde
tartlmasna sebep olurdu. ki taraf da, birbirlerini inandrp
susturmakta byk bir zek abas gsterirlerdi. Dolaysyle, bu
ekimeli, tartmal konumalardan bizler hakkyle yararlanrdk.
Mutasarrf Raif Efendinin adaya geliinin nc gnyd.
Dilver Paa da daha Rodostan ayrlmamt. O gn, vedalamak
iin, Cemalettin Efendiye gelmiti.
Hep birlikte otururken yeni mutasarrf ieriye girdi. Ben, or
taya konmu masann banda, astronomi dersi ile ilgili resimler
hazrlamakla meguldm. Mutasarrf gelince, tabiatyle akademik
sohbet kesildi, havadan sudan konuulmaya baland. Nihayet or
tada duran resimler Raif Efendi'nin gzne arpt. Konu dnp
dolap okul zerinde topland. Bu arada Ahmet Mithat Efendi'nin
ada ocuklarn okutmak iin giritii abalar sz konusu edildi.
brahim Paa okulunun imdiki durumu, her geen gnle artan
renci saysn almaya yeterli bulunmad, dolaysyle daha byrk bir okulun yaplmasna ihtiya duyulduu, bu okul yapld
takdirde brahim Paa okulunun kz rencilere ayrlmasnn d
nld, hatta retimdeki kolaylk ve mkemmellikten dolay,
ilk renimin ortaokul saylan rtiye renimine bile stn ol
duunu gren bu okul rencilerinin birer ikier brahim Paa
okuluna geldikleri, hasl yaplacak yeni okulun iki ksm da ihti
va etmesinin yerinde olaca: konuuldu.
Sen Jan harabesi, Cemalettin Efendinin evinin karsnda ol
duundan, yaplmas dnlen yeni okulun arsas da hemen ora
ckta kendisine gsterildi. Velhasl, o gn okulla ilgili her i kara
ra baland, yaplacak okul binasnn ne byklkte olaca bile
hesapland. Mutasarrf Raif Efendi, okulun planlarn bizzat iz
meye sz verdi. Ondan sonra, temelin, ilk olariak, hangi tarafta
767

YEN OSMANLILAR TAKlHt

atlmasnn uygun olacam anlamak iin drt adm tedeki ar

saya gidildi.
Bu arsann, camiin bulunduu ksmnda, cephane patlada
zaman yz metre derinliinde bir ukur meydana gelmiti. O gne
kadar temleketin btn sprnts, molozu oraya dkld
halde o dehet verici ukur yine dolmamt. ukur, tpk bir huni
biimindeydi. Orasn doldurnak mmkn olsa bile stne bina
kondurmaya imkn yoktu; nk ne kadar allsa yerini isteni
len oranda sertletirmek, katlatrmak mmkn deildi.
Arsann st tarafnda, rahmetli Fethi Ahmet Paa'nm 3^adigr olan saat kulesi bulunuyordu. Onu yerinden kaldrmak, sonra
yeniden yapmak, okul binas iin harcanacak paraya yakn, belki
ondan da fazla bir masrafa ihtiya gsteriyordu.
Nihayet, ukurun az tarafndan bir ksmna rhtm atmak
suretiyle buraya isteniien salamln verilebilecei dnld.
Onun iii de daha nce sz edilen Hristofi kalfann gr
nn alnmasna karar verildi. te bylelikle, Raif Efendi'nin ada
ya geliinin stnden on gn gemi gememiken, arsann toprak
dzlemesi iine giriildi. Bu, 1876 yl balarnda bir cuma gnne
rastlamt.
Mutasarrf Raif Efendi, bir yandan planlan hazrlarken, bir
yandan da ben toprak dzeltilmesi iiyle megul oluyordum. Pran
gallardan, zel bir el sanat olmayan krk hkmly kamaya
teebbs etmeyecekleri konusunda sz alarak yedi, sekiz gardi
yann gzetimi altnda burada altryordum.
Kyceiz'li Gvur mam, talkta ok usta olduu iin, ken
disini talarn ustabas yapmtm.
Bu Gvur mam, bir sre nce Akkda kan bir olayda Ame^
rikan Konsolosunu ldrmekle sulanm ve mebbed hapse h
km giymiti. Bir dereceye kadar okur-yazard. Bundan baka, es
kilerin c ifr dedikleri bir eit falcl da vard. O konuda usta
olduunu ileri sn;rdi. Bundan dolay, zindana indiim zaman, da
ha yanma yaklamadan:
Efendi, kurtulacak zamanmz yaklayor!. diyerek bana
mjde vermeye ynelir ve benden:
Avcunu yala!. cevabn alrd.
Gariptir, dedikleri ksa bir sre sonra olduu gibi kmt.
leride anlatlacaklar.
768

YEN OSMANLILAK TARH

ukurun az tarafndaki pekitirme, lzm gelen derinlikten

balanarak yapld gibi, teki taraflarn temelleri de gerei ka
dar aldndan, duvarlarn ykseltilmesine her yandan giriildi.
te yandan da marangozlar kaplar, pencereleri, pancurlar yap
makla meguldler.
Zindann bizim bulundvgumuz dairesine yakn ksmnda dkknms bir iki bo yer vard. Buralar marangozlarn almasna
ayrld. Ksa zamanda faaliyet ylesine artt ki, bir inaat malze
mesi fabrikas halini ald. Hristofi kalfa bir yandan binann asl
yapsna gz kulak olup mimarlk yapyor, bir yandan da dora
maclar ve yaptklarn kontrol ediyordu.
Rodosta bir binann ahap ksmlar iin kullanlan kereste,
genellikle katran ve ard denilen ve am cinsinden olan, gzel
kokulu bir aatr. Bu aac kurt yemedii iin, yaplarn mertek
denilen kirileri batan baa onlardandr.
valyeler zamanndan kalma binalarn ve bu arada hl ye
niliini, gzelliini korumakta olan klann atsndaki kiriler
sanki yeni konmu gibi hi rmemitir. Yalnz, zamanla,,
biraz esmerlemi, kahverengine dnmtr. Hi bir tarafnda
bir kurt yenii, rklk, bozukluk, haraplk belirtisi grlmez.
zellikle, daima kuru kereste bulunduu ve kullanld iin, by
le aa ve tahtalardan yaplm ev blmeleri ile teki marangoz
luk eyasnda arplmak, atlamak eidinden kusurlar grlmez.
Eski binalarn baz pencere kepenkleri, dolap kapaklar, raf
ve benzeri eyler zerinde gze arpan oymaclk rneklerinden
de anlalmaktadr ki vaktiyle Rodos'ta tahta oymacl son dere
ce ilerlemi durumdayd. Sonra, burann adn ettiimiz aalar
nn lifleri de ok sk olduundan, oymaclkta zellikle ie yara
d, bugn mevcut eserlerle kendini ispatlamaktadr.
valyeler zamanndan kalma binalarn mertekleri, yani at
ve katlara yerletirilmi yatay kirilerin rutubet ekip rmele
rini nlemek iin, her iki taraflarna bakr levhalar kaplanm, on
dan sonra duvarlara konup l)alanmtr. Ama, son zamanlarda
bu usule artk uymuyorlar. 2;ellikle al kullanlmas bu ihtiyac
ortadan kaldrmtr.
i;

769

f/49

yeni

OSMANLILAK TAEim

Bir Metre apnda Bir Yer Kresi

Sleymaniye Medresesi'nin bitiminde, imtihan salonunun ortasma konmak zere bycek bir arz kresi tedariki arzu olun
mutu. Saati Raif Efendi aracyle, Almanyadan getirilen ka
taloglarda ise en byk krelerin ap 45 santimi gemiyordu, s
telik bunlar pek pahalyd.
Bunun zerine, Hristofi Kalfa ile anlaarak, ok byk ve bir
metre apnda bir kre yapmaya karar verdik. nce Bayram Ustaya bir metre on iki santimetre uzunluunda, iki ba dzeltil
dikten sonra ap santim kalacak elik bir eksen yaptrdk. Bu
nun 85 santimetresini salamca bir surette katran aacyla kap
lattk. Sonra da krenin esasn tekil edecek yarm daireleri bi
tirerek o eksenin zerine tutturmaya baladk. zerine svanacak
almn kalnln hesaplayarak bir kuak, yani ekvator dairesi
yaptrp onu drt ayak zerine balayp diktik. k i tarafna, yine
'Bayram Ustaya, pirinten iki eksen yata yaptrarak krenin ka
fesini onun stnde meydana getirmeye baladk.
Kre, benim oturduum evin alt katndaki bir odada yapl
yordu. Ancak, tamamladktan sonra, onu oradan nasl karp oku
la gtreceimizi hesaba katmamtk. nk, odann kapsnn
eni doksan santimdi. Yapm iimizin ilerledii, alnn svanmasyle krenin yava yava meydana kt srada o durum aklm
za geldi. Birbirimize bakp gltk. Sonra: Zarar yok. Bitsin
de, olmazsa kapy skp kremizi dar karrz, dedik.
Okulun yapm hzla ilerliyor, duvarlar ve i blmler ortaya
kyordu. Bir yandan da dorama ileri tamamlanmaktayd. Her
keste bir alma, bir sevin vard. Her ii sabahlan, hatta vak
tinden nce geliyor ve akamlar yine vaktinden sonra dnyor
du. Ellerinden gelse okulu bir anda yapp iin iinden kacak
lard.
Bina, gerekten ihtiaml bir grnt kazanmaya balamt.
Okulun adn aday fetheden kiiden almas (Kanun Sultan Sley
man kastediliyor), ona duyulan kran borcunun bir belirtisi ol
duu gibi, mektep yerine medrese dive adlandrlmas da eskiye
bal bulunanlar memnun etmek iindi.
*
te, o gnlerde idi ki, stanbuldan alnan mektuplarda, ba
kentte huzursuzluk ve karklk belirtilerinin grnmeye balad
770

YENt OSMANLILAR TARH

bildiriliyordu. Bizler, stanbul halknn biraz uyuuk olduuniE

bildiimiz iin karklk olaylarna hi de ihtimal vermiyorduk.
Mahmut Nedim Paa, ikinci defa olarak, sadrazamlk maka
mnda bulunuyordu. Kendinin birinci seferki sadrazamln, dev
let memurlar hakkndaki tutumunu grm olduumuz gibi, bi
raz evvel de birikmi olan bonolarn faizlerinin verilmeyecei res
men iln olunduu, Avrupa'da da yaratt kt etkiler bir yana,,
bunun yurtta pek ok kimseyi etkilediini; dn, refahm, hatta
geimini buna balam olanlarn, bugn birdenbire en yoksul ha
le dtn; btn bunlara ramen kimsenin szldanmaktan
baka bir ey yapmadn hepimiz ok yakndan biliyorduk. Ola
n biteni, uzaktan da olsa, iitiyorduk. Ve ite, btn bu sebepler
den dolay, stanbuldaki karklk sylentilerine inanamyorduk.
Yalnz, bir ey fikirlerimizi eliyordu: una, buna gelen mek
tuplarn hepsinin bu karklklar konusunda sanki azbirlii yap
m olmalar.
O gnlerde, gazeteler de, hkmet tarafndan, birbiri ardn
dan kapatlyordu. Bu da duyduumuz sylentileri bir baka yn
den glendiren hallerdendi. Bununla birlikte, bu hal, Mahmut
Nedim Paann birinci sadrazamlnda da grlmt. Bir gn
de, Trke olmak zere, yedi gazetenin kapatlna tank ol
mutuk.
stanbul'da Hakaayk l Vakaay, Basiret ve Teodor Kasap'm
biri cidd, teki mizah olan stikbl ve Hayal gazeteleri geliyor
du. Rahmetli emsettin Sami de, Trablusgarptan dndkten son
ra, Mihran Efendi ile birleerek iki buuk yldan beri kapal bu
lunan matbaam kiralam ve orada Papadopulo adl bir Rum'un
imtiyazn alm olduu Sabah gazetesini karmaya balamt.
ok ufak boyda olan bu gazete, sekin ve gzel yazlan bu
lunduu, her eyden serbest bir dille bcihsettii ve zellikle on pa
raya satld iin hayli tutulmutu. nk, teki gazeteler krkar
paraya satlyordu. Sabah gazetesi, Franszlarn Petit JDumal'ine
benzeyen bir hal almt.
Gnn birinde stikbl ve Hayl gazeteleriyle birlikte, bunla
rn kapatldklarn bildiren ilveler de gelmiti.
Teodor Kasap, stikbl gazetesinde, Osmanh d borlar hak
knda ok ac bir dille birok maliye gereklerinden sz etmi, ile
771

YEN OSMANLILAR TARH

ri srd fikirleri rakamlarla da pekitirip ispatlamt. Hatta,

tuhaf bir rnekle meramm yle aklyordu:
Fransa'da zengin bir adam, elli yama varaca zaman sahip
bulunduu serveti hesap etmi, epeyce nemli olan toplamyle bir
likte elli yandan sonra kendi iin en uzun bir mr de hesap et
mi; mesel seksen yl yaayabileceini gz nne alarak mevcut
servetini gelecek otuz yla blm ve her yl iin ayrd be bin
liray bir kuruu bile eksik olmamak artiyle kuruu kuruu
na yemeye balam. Bu hal zere otuz yl yaam. Yz elli bin
liray tketmi. Fakat, ihtiyar hl sa. Sa ama, ertesi gn iin
kendisini yaatacak bir lokma ekmei ve onu alabilecek bir santi
mi bile yok.
Bunun zej ine, kalkm, kalabalk caddelerden birinde dilen
meye balam. Gelip geenlere:

Hesabn yanl tuttuu iin yoksul ve sefil dm olan

bu eski zengine merhamet edin!. dermi.
Teodor Kasap, Osmanl mliyesinin o srada iine dm bu
lunduu iflsh durumu bu herifin servetine ve kap kap dolalp
bor para alnmak istenilmesini de o herifin kendine benzetiyormu. u kadar ki o herife merhamet edenler bulunduu halde
Osmanh devletinin yzne bakan bile bulunmuyormu. nk,
halk dolandrmakla, hesabn yanl tutma safl arasnda bjrk
fark varm.
Hele, Hayl gazetesinin yaynlad, kapatln bildiren, il
vede kullanlan bir deyim ok anlamlyd. Aklmda kaldna g
re, Karagz, bu kapatlma ii iin: ,Hay Allah mustahakm ver
sin, bu sefer de kr eytann errine uradk... diyordu (1).
Ertesi postaya kadar aradan on be gn bir zaman geti. n
k, iki posta arasnda on be gnlk bir sre vard ve biz gazete
lerimizi ikier hafta aralklarla almakta idik. O iki haftann so
nunda gelen gazeteler bize daha garip grnd. Zira, Trk bas
nna ilk olarak sansr uygulanmaya balamt.
<(1) Yazar, Hayl gazetesinin anlaml sznden bahsediyor ama, niin an
laml olduunu belirtm eyi unutmu grnyor. B u da sudur: Kara
gz:

H a y kr eytan^ szyle sadrazam

Mahmut N edim

Paay i

kastediyordu. nk, bir gz biraz asi olduu iin halk bu sadra

zama K r Mahmut N ed im Paa diyordu. .K.

772

YEN OSMANLILAR TARH

Bu sansr iine Sabah gazetesi pek gzel bir karlk vermi

ti: Sansrn karm olduu yazlarn yerlerini ^baka her hangi
bir ey koymayarak bo brakmt. Hem de nasl? Her stunda
onar yirmier satrhk yerler ak, yani beyaz baslmt (1). Bo
braklan yerler iin ileri srlen mazeret de uydu; Sansrn
kard havadislere karhk, yazacak bir ey bulamadmzdan,
mecbur kalarak byle yaynladk.
Bu hal halk zerinde son derece kt bir etki brakm olma
l ki, Mahmut Nedim Paa'nn tamamiyle keyf bir icraat olan
sansr. Saraydan hemen o gn verilen bir emirle derhal kaldrl
mt.
Basnn icra kuvvetine kar ilk byk baars sansr kal
drtmak olmutu ama, kinci Abdlhamit dnemindeki yenilgisi
de yine bu sansr yznden olacakt.
O posta* ile aldmz mektuplar, medrese rencileri arasnda
bu konuda yurtseverce hareketlere giriildiinden sz ediyordu.
in en garip ynlerinden biri de, birbirlerinden tamamen haber
siz mektup yazan kimselerin, hep ayn konu zerinde birlemele
riydi. Demek ki, stanbul'da gerekten bir eyler olmaktayd. Bu
haberler bizlere elimizde olmayan birtakm duygular, sevinler a
lyordu. Herkesin yznde sevindii belli eden belirtiler do
uyordu.
emsettin Samiden aldm bir mektupta da baz imlar var
d. Mesel, bunlardan biri uydu: O gnlerde, evkaftaki baz ile
rimizi haline yoluna koydurarak geimimizi bir yl daha salaya
cak paray alabilmek iin, eim stanbula gidecekti. Sami Beyi
daha nce bundan haberdar etmitim. Aldm cevap mektubunda
evkaf ilerinin uzun sreceinden, stanbulda bo yere vakit kay
bna lzum olmad, dolaysyle eimin stanbula hareketinin bir
sre sonraya braklmasnn uygun olaca bildiriliyor ve imdilik
onunla idare etmemiz iin Muharrir hesabna 25 lira gnderil
dii yazlyordu.
Ben o srada stanbul'da kendi hesabma Muharrir adiyle
aylk bir dergi karmaya balamtm. Hatta ilk defa T. Ebuz(1 ) Sansr yznden bos kalan yerleri doldurmamak usul, kinci M e
rutiyetten sonra Trk basnnda sk sk grlmtr. .K.

773

YEN OSMANLILAR TAHIHt

ziya imzasn olum Ziya'nm adna balayarak bu derginin

kabnda kullanmtm.
Dergimde genellikle Namk Kemalin mektuplar, makaleleri
yer alyordu. Fakat, yine o sralarda Namvk Kemalle haberleme
miz kesilmiti. Buna da sebep Akkda bulunan arkadalarmz
dan dolay ehzade Murat Efendi zerine, kendisine yazdm ve
yukarda szn ettiim samim mektuptu. Namk Kemal, o mek
tuba verdii cevapta beni ok inciten hakaretli szler kullanmt.
Tabiatyla ben de erre er ile karlk vermek eidinden da
ha hakaretli szlerle ona mukabele etmitim. Kemalin, bu mek
tubuma cevap olarak gnderdii mektubu amam, sadece zarfn
zerine:
Mektubun gnderilmi olduu kimse lm olduu iin iade
edildi.

cmlesini kendi el yazmla yazm ve baka bir zarfn iine ko

yarak geri evirmitim:
Namk Kemal, onu alnca hemen eime yazd bir mektupta:
Ltfen siz amz, kardeime okuyunuz. Mektubum onun hiddeti
ni artracak br biimde yazlmamtr. Onu memnun edeceini
siz de tasdik buyurursunuz, demiti. Tabi, bu mektubu eimden

nce ben grdm. Ve syleyerek, kendisine

unlar

yazdrdm:

<Kardeinizin btn zelliklerini en az benim kadar, baz konu

larda benden iyi bilirsiniz. Bundan dolay onun rzas olmadan ve
iznini almadan adma gelmi bir mektubu aamayacam kabul
edersiniz. Kendisine emrinizi syledim. (Sen bu ilere karma) di
ye cevap verdi. Bundan dolay, beni mazur grmenizi temenni ede
rek, mektubunuzu iade etmeye mecbur oldum.

Ve mektubu bylece ikinci defa geri evirmitim.

Ondan bir sre sonra, ktphane memuru Abdullah Efendi,
bir i iin stanbula gitmiti. O gittikten sonra zaten haberleme
mize araclk edecek kimse de kalmamt.
Bir gn, emsettin Sami Beyden aldm mektuplardan biri
nin iinde, zeri adma yazl, bir zarf kt. Zarfn stndeki ya
zy tanmyordum. Sami Bey de onun kimin tarafndan yollanm
olduunu belirtmemiti. Mektubu amakta tereddt ettim. im
deki bir his, onun Namk Kemal tarafndan yazldn bana sy
lyordu. Bu zannm pekitirecek bir de sebep vard: Sami Bey,
mektubunda Mufiarrir'in ilk saysndan Kbrsa, Namk Kemal
774

yeni

OSMANLILAK TABH

Beye drt be nsha gndermitim. Aldm mektupta memnun

luunu bildiriyor ve dergiye konmak zere yaz gndereceini sy
lyor... diyordu. Bu cmleler iimden gelen hissi daha da glen

dirmiti. ok kuvvetli bir ihtimalle mektup Namk Kemal'dendi.

Zaten, zarf da olduka kalnd. Yani iinde baka bit zarfn bulun
duu anlalyordu. Dolaysyle mektubu yine amadm. emsettin
Sami Beye yazdm cevapta: Kimden olduu belirtilmeden gn
dermi olduun zarf sana geri yolluyorum. Geri yollayunm se
bebi, onun Namk Kemalden gelmi olduunu tahmin etmemdir.
B u tahminim doru ise mektubu yine sahibine iade et; deilse ki
min tarafndan verilmi olduunu bildir, ondan sonra bana geri
gnder, demitim.

On be gn sonra aldm cevapta, tahminimin doru olduu,

mektubun ondan geldii, ancak Namk Kemal Bey, onun tarafn
dan gnderilmi olduunun bana yazlmamasn hatrlatt iin,
kendinin de buna uyduu anlatlyordu.
Haslr, Namk Kemalin bu mektubu, ilk yazlndan o tarihe
kadar, tam sekiz ay iki defa dorudan doruya ve nc defa da
yolunu deitirerek stanbul zerinden Kbrsla Rodos ara
snda gidip gelmiti.
Bir sabah, zindan evime gittikten yarm saat kadar sonra, adanm itibarl tccarlarndan ve ayn zamanda l dre Meclisi yele
rinden Hac Vasil Efendinin geldiini haber verdiler. Tabi, yu
kar aldm. Ziyaretinin sebebini sormadan o syledi;

Efendim; dnk posta ile Kbrsn Tuzla iskelesindeki bir

dostumdan aldm bir mektubun iinde size verilmek zere bir
pusula kt. Mutlaka size vermem, ayrca bundan hkmet memurlarmdan kimsenin haberi olmamas da yazlyor. Buyrunuz,
pusula budur.
Hac Vasil'in uzatt kt Namk Kemalin elyazsylayd ve
unlar yazlyd;
Birader;
Gceniklii uzatmann sras deil. stanbul'un u gnlerdeki
hali mitlerimizi kuvvetlendiriyor. Elbette senin de bilgin olmu
tur. Bizler iin en bata gelen vatan sevgisi adna u inad bra
karak haberlemeye devamn isterim. Birbirimize bildirecek pek
ok eyler var.
Kardein: Kemal
775

YEN OSMANLILAB TAMHI

Pusulay okuduktan sonra Hac Vasil Efendiye:

Bunun cevab yoktur, dedim, yalnz dostunuza yaznz.

Bir daha bu zattan mektup alacak olursa size gndermesin. Yoksa,
o zaman hem kendinin, hem sizin, hem de benim bam belya
girer.
Adamcaz bu szlerimden o kadar korktu ve bana o kadar
teekkrler etti ki, sanki sylediim bu muhtemel belya uram
da ben kendisini ondan kurtarmm gibi, minnet kran szleriy
le yanmdan ayrld.
Yine o gnlerdeydi. stanbul'dan Babil adl bir vapur gelmiti.
Kmr almak iin ertesi gne kadar Rodosta kalacakt.
Biz, Ahmet Mithat Efendi ve ben, kalenin Koltukkap denilen
iskele kapsnn karsndaki Aziziye Vapurlar Acentasnda otu
ruyorduk.
Bu acenta posta grevi de gryordu. Memuru, Kapanc'nm
Mehmet Ali adnda gen bir adamd. Rodos'un aydn fikirli, uya
nk, kltrl genlerinden biriydi. Ayn zamanda Macar Raif Efen-;
dinin saatilik sanatn ilk rettii rencilerden olduundan.
Saati Mehmet Ali diye de anlrd.
Rodos'un yerli yabanc, hemen btn onurlu ve kendini bilir
kiileri sabah - akam, hele tatil gnleri hep onun yazhanesinde
toplanrlard.
Babil gemisinin grevlilesi, cuma namazn klmak iin, ka
raya kmlard. Mehmet Ali, son derece havadis merakls oldu
u iin gitmi. Haan Kaptan adl gemi svarisini yakalayp acentaya getirmiti.
Haan Kaptan, kolaas rtbesinde, arbal, kendini bilen bir
adam olarak grnyordu. Mehmet Ali ile aralarnda grev gere
i zaten tanklk vard. Suskun tabiatl bir kimse olmakla bir
likte, stanbul hakknda sorulan sorulara cevap vermekten, gr
dklerini duyduklarm anlamaktan ekinmiyordu.
Mahmut Nedim Paanm sadrazamlktan uzaklatrldn
telgraflar zaten bildirmilerdi. Fakat, daha posta gelmediinden,
onun o ve teki olaylarn ayrntlar hakknda bilgimiz yoktu.
Haan Kaptan, medrese rencilerinin Bbl evresinde nasl
toplanp gsteri yaptklarn, Mahmut Nedim Paanm bunlardan
korkarak nasl ran Eliliine katgm anlatt. O zamena kadar
776

YENt OSMAl^LILAR TARH

bizim bu olaylardan haberimiz yoktu ama, Haan Kaptan, haberi

miz ohnayan bir baka nemli olaydan daha sz etti.
Rodos gibi, ana lkeye ancak ngiliz mah bir kablo ile bal
bulunan, kopacak, koparlacak olsa artk dnyann hi bir tarafn
dan en ufak bir haber bile alnamayacak durumda bulunan bir
adada srgnlk cezas ekmek deta dnyann br ucundaki
Yeni Kaledonya'da bulunmakla birdi. zellikle, byle ok nemli
olaylarn getii zamanlarda insan merakndan ldracak hallere
dyordu.
Haan Kaptann verdii bu ikinci haber orada hazr bulunianlan son derece zd. Bu haber Selnik olayyd ki, burada ondan
bahsetmeye lzum vardr. nk, olayn zerinden bugne kadar
(1911 yl dnlmeli) otuz alt sene gemi olduu iin, o tarih
te drt yanda bulunan bugnn krklk bir kimsesi baka bir
sebeple iitmemise tabiatyle bu olaydan haberdar olamaz. Oy
sa olay, OsmanlI tarihinde gemi olanlarn eine benzerine en az
rastlanandr:
Rumelide, Avrathisar halkndan bir Bulgar kz olaydan
drt ay ince kendi isteiyle mslmanl kabul etmi ve bir
Trk temeniyle evlenmi. Kzn annesi bu duruma ok zlm.
Kznn gya zorla mslman yapldm ileri srerek hkmete
ba vurmu. Ald cevapta, kzn kendi isteiyle, vicdan zgrl
yle slml kabul ettii; deil zorlama, tevikte bile bulunul
mad belirtilmi. Fakat, anne bununla yetinmemi. Hkmete
ikinci bir dileke vererek, kznn Selnike getirilmesini ve l da
re Meclisinde, Bulgar despotunun da hazr bulunduu bir toplan
tda sorguya ekilmesini istemi.
Bunun zerine, vilyetten gelen emre uyulmu. Kz; kocas,
kaynanas ve bir de zenci ile birlikte yanlarna de er katla
rak Selnik'e gnderilmi. Tren Selnik istasyonuna girer gir
mez, nceden tertiplenmi bi- kalabalk, derhal vagondan inen
kzn stne hcum ederek, onu zorla zaptiyelerin elinden lm.
Bu arad yama ve feracesi de paralanm. Biraz ileride, Ame
rika'nn konsolosluunu yapan Hai Lazaro adndaki adamn zel
arabas beklettiriliyormu. Kz ona bindirdikleri gibi yine o b
yk kalabaln korumas altnda Amerika Konsolosluuna gtiriiler.
' Nisann yirmi nde, akam zeri istasyonda meydana gelen
77T

YEN OSMANLILAR TARH

bu olayn haberi derhal ehre yaylm. Lazaro'mn, ehrin tam or

tasnda bulunan evirie gtrlmekte olan kzcaz, arabadan fer
yatlar koparyor ve; Ben mslmanm, beni zorla gtryorlar!.
diyerek lk lk alyormu. Bunu gren her snftan mslman halk harekete gemi, hkmete koup kzn kurtarlmasn
istemiler.
Hkmet, zaten olay daha nceden haber alm olduu iin,
kz kurtarma teebbsne girimi ama, Lazaro yaplan ba vur
malara cevap bile vermemi. O gece, kz orada kalm. Halktan bir
ka bin kii konsolosluun evresini kuatp kz herhangi bir ta
rafa gtrmelerine imkn vermemi. Ertesi gn, kalabalk daha da
bym. Halk, hkmet kona yaknndaki Saatli Cami'de top
lanm. Kzn teslim alnmas iin hkmeti sktrmlar-. Hk
met, bir taraftan Lazaro'dan kzn teslimini isterken bir taraftan
da Selanik aklanndakj sava gemilerinden silhlanm erler, kale
ve redif tmenlerinden baka askerler getirtmi. Bu arada ehrin
ileri gelenlerini de camiye gndererek onlardan, halk nasihatle
datmalarn rica etmi.
Bu srada Almanya ve Fransa Konsoloslar da halkn toplu ola
rak bulunduklar camiye gidip onlar soukkanl olmaya davet et
miler. zellikle Almanya Konsolosu, kzn kendi evinde bulundu
unu syleyip bu hususta bir de getirilmesi iin kt yazp
yollam. Fakat, saatlerce beklendii halde kzn gelmediini gren
halk ile konsoloslar arasnda tartma balam. Vali ile konsolos
larn bulunduu, cam iindeki padiahlara mahsus blmeye, hcum
edilmi. kisi de ldrlm (1).
te nemli bir olay!. Ne yazk, byle bir olay yalnz bizim l
kemizde grlebilir. Hele ki Mahmut Nedim Paa sadrazamlkta
bulunduundan, Rumelinin her tarafnda Rus Elisi Prens gnatiyefin emir ve direktifleri geerlikteydi. Btn Bulgaristan'da
onun dediklerine gre hareket ediliyordu. Hatta, bu arada erkes1er, savunmasz Bulgarlar doramaya kkrtlyor, yani zaten ca
hil ve dnyadan habersiz erkeslerin taassup duygular harekete
(1 ) Yazann Lazaro olarak adlandrd Bulgar aslh konsolosu tarihler
Perikli hazar diye yazmaktadrlar.

Olay

sonunda, mslman olan

B u lg a r 'k m kendisinden ahnm, iki eliyi ldrmekten sank alt ki

i de idam edilmilerdir. S-

778

YEN OSMAmiLAB TABH

getirilip, onurlaryle oynanyor, bylece onlarn kanl olaylar

karmalarna yol alyordu. Btn ama, bir ihtill atei kar
makt.
Haan Kaptan, Selnik olayn anlatrken biz dinleyenler he
pimiz aresizlikten ve fkeden kendimizden gemi gibiydik.
Bu olay, stanbuldaki medrese rencilerinin heyecanlarn
bir kat daha artrmt. te yandan, kar tarafla baa klama
ynca, Selnik Valisi Mr Refet Paa azledilmi, zrhl svarisi
Albay Rza Bey de mahkemeye verilmiti. Bu yersiz ve haksz tu
tum heyecan bsbtn fkeye ve kine dntrmt. Sylendi
ine gre, ite bundan dolay renciler, Mahmut Nedim Paa'y
yakalayp hemen orada asmak iin Bbli'ye gelmilerdi. Ne var
ki buna meydan kalmadan Mahmut Nedim savuabilmiti.
Bu srada ngiltere'nin on sekiz sava gemisinden ibaret Ak
deniz Filosu da Rodos nlerine gelmiti. O tarihte, dnyann en b
yk zrhls olan Devans Teyin adndaki gemi de bu filodayd. ki
kruvazr, zmir'le Rodos arasnda haberleme arac grevini ya
pyor, postay tayordu.
O donanmann yle anszn Rodos sularnda grnmesi halk
garip bir mide drd. Bir nsezi deta halka gelecei haber ver
miti, nkii Trkler, en muhataral zamanlarda ngilizleri kur
tarc kabul etmilerdi. Bu fikirlerinden hi bir zaman ayrlmazlar
ve her kt olay onlarn bu inancn bir kat daha glendirir (1).
Nitekim, bu sefer de, byle bir ama iin geldikleri ve birka
gn sonra buradan Beike limanna gideceklerinin duyulmas, bu
zanlarmm gerek olduuna Rodoslular inandrmt.
Ortada bir sylenti daha dolayordu: Onu da stanbuldan ge
len mektuplardan reniyorduk. Beykozdan rvaya, Boazm d
na doru bir ose yaptrlyormu. Bu yol yardmyle gnn bi
rinde anszn otuz krk bin kiilik bir Rus ordusu stanbula gele
cekmi.
Bu yol sylentisi yalan deildi. Fakat, Moskof askerleri iin
deildi. O kap da Msr kap kethdas olan Abraham Paanm
(2) ava gidebilmek iin yaptrd bir yoldu. Oysa halk, Mahmut
(1 ) Yazarn ngiltereye kar duyduu sempatinin bir baka belirtisi.
. K .
( 2 ) Bugn Beykozdaki bir koru ]l bu adamn adm tamaktadr.
. K .

T79

YENt OSMANLILAE TARH

Nedim ile gnatiyef arasndaki an samimilikten ve gece gndz

birbirlerine gidip gelmelerinden pek fena kukuland iin, her e
yi ktye yoruyor ve bunu da byle bir amaca yneltiyordu. Orta
lkta ylesine dehet verici sylentiler dolayordu ki, Akdenizin
ortasnda bir nokta gibi duran Rodos adasnda bile, bunun kaynar
tepkileri kendini hissettiriyordu.
stanbulda bulunan ktphane memuru Abdulleh Efendiden
gelen bir mektupta, iki garip olaym hikyesi vard:
Fatihte, Asmah Han denilen ve iinde ounlukla Arnavutluk
tan gelmi medrese rencilerinin barnd bir handa, bret ga
zetesinin koleksiyonu ortaya konuyor; Yunus adl Yakovah b ir
yurtseverle, Kadri ve Fehmi adl Manastrl iki gen, akamlar
Namk Kemalin bu gazetede yaymlanm stikbl, Vatan,
Asker balkl makalelerini yksek sesle okuyorlar; sonra ken
dilerini dinleyen kalabala bunlarm aklamasn yapyorlar, bylece onlarn yurt ve ulus duygularn coturuyorlard. Sonunda da
zalimleri ortadan kaldrmak iin tutulmas gereken yollarn ne ol
duunu gsteriyorlard. Bylelikle, burasm deta siyas bir top
lant yeri haline getiriyorlard.
*
Sonra, Fener dolaylarnda softa klna girmi birka Bul
garn yakaland yazlyordu. Bunlar, Rus Rus Elisi gnatiyef
tarafndan giydirilmilerdi. Aldklar direktif ise; Sizi yle kese
ceiz, byle bieceiz diye tehditler savurarak hristiyan halk
korku ve dehete drmek ve dolaysyle yabanc elilerin i i
lerimize karmalarna yeni yeni frsat ve imknlar hazrlamakt.
Bunlar, sorguya ekildiklerinde durumu bylece itiraf etmilerdi.
Bunun zerine, medrese rencilerinden onar kiilik gruplar d
zenlenmi ve hristiyan mahallelerinde grevlendirilmilerdi. Bun
lar, kol kol dolaacaklar; hristiyan halk, patrikhaneyi ve elilik
leri koruyacaklard.
Bu mektuplan okumak bize pek garip geliyordu. Kendimizi
sanki rya gryoruz sanyorduk. Oysa, duyduklarmzn, yazlan
larn hepsi doruydu. Ayn ayr herkese dostlarndan, tandkla
rndan, akrabalarndan gelen mektuplar hep ayn noktalarda birleiyordu. Birinin elitii bir haber varsa bunu teki dzeltiyor,
ya da tamamlyordu.

ISO

yeni

OSMANLILAB TABHt

Sadrazamlk makamndaki deiiklik, Mahmut Nedimin (1)

yerine Mtercim Rt Paanm gelii bile halk tatmin etmi
deildi.
Sirkeciden Bbl'ye kadar caddeyi kaplam olan ve aske
rin dnda hemen hepsi beyaz sarkl medrese rencilerinden
ibaret bulunan halk, sadrazam olarak Mithat Paann gelmesini
beklemekteydi. Bunlarn ou paann sadece adm duymu kim
selerdi, kendini tanmyorlardt. Fakat sonradan, sadrazamlk ala
y ile gelen kimsenin Mithat Paa deil de Rt Paa olduunu
renince: ite bu olmad, bu olmad!.. diye homurdanmaya ba
lamlard.
Anlatldna gre, alayda drt zat bulunmaktayd; Sadrazam
Mtercim Rt Paa, Bursaya vali olarak gnderildikten sonra
yeniden seraskerlie atanan Hseyin Avni Paa, serdarl tayin
olunan Abdlkerim Nadir Paa ve eyhlislmla getirilen Hayrullah Efendi.
Hseyin Avni Paay, bu olaydan on be yirmi gn kadar n
ce, Mahmut Nedim aalamak iin Bursa Valilii ile stan
bul'dan uzaklatrmt. Fakat, Valide Sultan (Pertevniyal Sultan),
yola kmasndan nce, kendisini arm ve pek ksa bir sre
sonra i^zet ikramla geri dnecei konusunda ona sz vermiti.
Nitekim Paa, Bursa'ya gidiinden tekrar seraskerlik greviyle s
tanbul'a dn gnne kadar, orada vilyetin hi bir iine bak
mam, hi bir eye elini bile srmemiti. Yapt, hep beklemek
olmutu. stanbuldaki dostlaryle ilikiyi ve haberlemeyi srdr
m, medrese rencileriyle de araclarla haberlemiti.
Mahmut Nedimin kaarak kendi kendini azlettii gn, medrede rencileri tarafndan yakalanp aslmas kararlatrlmm
ve bu da Hseyin Avni Paa'nn ^bu haberleme sonucu onlara
verilmi direktiflerden biriymi.
Hatta, o gn ur-y Devlet Bakan Msrl Yusuf Kmil Pa
a (2) Bbl'ye gelirken ^Mahmut Nedim sanlarak arabas
(1 ) Yazar, zellikle, pajo sfatm kullanmyor. nk ona hem lkesi,
hem ahs adna kin v e nefret duymAiktar. , K.
( 2 ) Y u su f Km il Paa MalatyalIdr. Uzun sre Msrda kaldtt iin ken
disine yanl olarak
liyor. . K .

M m r h denmitir. Yazar da onu byle nite

YEN OSMANLILAR TARH

nnedrese rencileri tarafndan durdun.lup kaps atrlm. indekinin Mahmut Nedim olmad anlalnca, yoluna devamna izin
verilmitir (1). Oysa, Mahmut Nedim, daha rencilerin kalabal
artmadan, ur-y Devletin Hnkr Dairesi'ne mahsus ve Fatma
Sultan Camii kapsna alan taraftan, Caaloh hamamnn ka
dnlar ksmnm bulunduu sokaktan ran Eliliine kapa atm
imi.
Btn bu havadisleri, Cemalettn Efendi'nin stanbuldaki ya
knlarndan biri yazyordu. Ama, yine de bunlar bize inanlmaya
cak kadar garip ve imknsz gelriekteydi.
Sadrazamln deimesi hakkmdaki Hatt- Hmayun da o g
ne kadar allm olann dnda bir slpla kaleme alnmt. Bu
Hatt- Hmayunun metni yledir;
Vezir-i Mel-semrm Mehmet Rt Paa,
Devlet-i Aliyemizin her trl ilerinin tam bir intizam iinde
ynetilmesi, emellerimizin en bata gelenidir. Sadrazamlk hizme
ti de yce devletimizin en yksek makam bulunduuna gre, bu
ok nemli makam ve grevin, iktidarl bir kimseye emanet edil
mesi gerekmektedir. Senin yetenekli ve iinin ehli bir kimse ol
duun bizce ve herkese onanm olduundan, sadrazamlk hizme
ti deerli kiiliine yneltilmitir.
En byk kayg ve isteimiz lkelerimizin ve her smftan hal
kmzn rahatl, mutluluu ve gven iinde yaamasdr. Sadaka
tinin ve hamiyetliliinin gerei olarak bu hususlarda iyi niyetli a
balar gstereceksin. lkenin baz taraflarmda grlen huzursuzlu
u ve gvensizlii ortadan kaldrmak iin teki devlet adamlaryle
de ibirlii yaparak, Allahm izniyle, ksa zamanda yerinde tedbir
ler alacak ve baarya ulaacaksn. En bata buna nem verilme
lidir.
Eski eyhlislm Haan Efendi, grlen lzum zerine ayrld
ndan, yce fetva grevine, faziletleri gz nne alnarak, Hayrullah Efendi getirilmitir. ok nemli seraskerlik grevi de, yine
ehliyetinden tr, Hseyin Avni Paaya verilmitir. Sz edilen
t ( l ) Olay, o tarihte Dahiliye N a zn bulunan ve o gn Bblde olan rah
metli Sait E fendiden, sonralar, etrafl olarak renmitim. Umarm,
henz sa bulunan oullar Galip Beyefendi de, bunu babalarndan
duymu olacaklardr (Yazarn n o tu ).

782

YEN OSMANLILAR TARH

olaylardan dolay, fotn asker birliklerin yeniden tanzimi ve idaresi iin seraskerlikten ayrlan Abdlkerim Nadir Paaya da Serdarlk nvan yneltilmitir. Durum bylece iln edilmelidir.
Byk ve yce Tanrmz hepimizi engin ltuf ve yardmlar
na nail k lsn, m in . Peygamberlerin en stn ve ereflisi olan Mu
hammet hrmetine.

Bu Hatt- Hmayunun ok dikkate deer bir noktas Devlet-i Aliyyemizin her trl ilerinin tam bir intizam iinde yne
tilmesi, emellerimizin en bata gelenidir cmlesidir.
Geri, btn Hatt- Hmayunlarda padiahlarmz lkenin velkedeki her snf halkn huzur, gelime ve gven iinde yaama
sn dilemilerdir. Fakat, buradaki ilerin tam bir intizam iinde
ynetilmesi sz, Mahmut Nedim'in memleketi ktye gtrm
olduuna gizli bir iarettir.
Mahmut Nedim, sadrazaml dneminde, memleketi bir da
ma tahtasna, memurlar da dama tama evirmitir. Hem de ace
mi bir dama oyuncusu olarak valileri, mutasarrflar, kaymakam
lar, hkimleri durmakszn yerlerinden oynatm; hkmet mer
kezindeki devlet adamlar arasndaki dzeni de bozmutur. O yz-
den. Padiah tarafndan defalarca tenkide uramtr. Sultan Abdlaziz, bir seferinde, Mahmut Nedimi knayan bir buyruunu
bizzat kaleme alm ve Sadrazamlk Dairesi Ktipliine gnder
mitir (1) .....

( 1 ) Padiahn bu irdesini bildiren v e kendi elyazsyle yazl olan kt,,

onun asil v e erefli olu veliaht Yu suf zzettin E fendi hazretleri ta~rafndan bir yadigr olarak

ltfen

hana hediye buyrulmutur,.

Fotoraf ikarthp eserime konulacaktr (yazarn n otu ).

783

SON

SZ

Ebuzziya Tevfik Beyin Yeni Osmanllar Tarihi adl eserinin

tefrikas 7 ocak 1911 tarihli Tasvir-i Efkrda, bu satrlardan son
ra, kesilmitir. Geri bu tefrikann sonunda da arkas var denihnektedir ama yazar, bu tarihten lmne kadar geen iki yllk
sre iinde eserine baka hi bir satr eklememitir.
Bununla birlikte, yukarda kendinin de syledii gibi Ye
ni OsmanlIlar Tarihi fiilen tamamlanmtr. Yar kalan, kendinin
Rodos anlardr ki onun da son blmne geldii anlalmaktadr.
nk, bundan sonraki olaylar yle gelimitir:
Mahmut Nedim Paanm sadrazamlktan uzaklatrlmas ge
nel fkeyi yattramamt. te yandan ^bata Hseyin Avni Pa-a olmak zere eyhlislm Hayrullah Efendi, Bahriye Nazr
Kayserili Ahmet Paa ve Mithat Paa; Sultan Abdlazizi tahttan
indirmeye karar vermilerdi.
Olay 29/30 Mays 1876 gecesi gerekletirildi. Dolmbahe Sa
ray, karadan -v^e denizden kuatld. Abdlaziz, tahttan indirilip ye
rine Beinci Murat, Padiah iln edildi. Yeni padiahn tahta k
nn ilk gnlerinde teki baz siyas hkmllerle birlikte
Akk, Kbrs ve Rodos srgnleri derhal affedilip stanbul'a dn
dler.
Merutiyetin iln ki Yeni Osmanllar'n en byk amalar
buydu hazrlklar devam ederken. Padiah Beinci Muratn akl
hastalna yakalanm olduu anlald. Btn mitlerini ona ba
layanlar, aresiz, kendisini tahttan indirip bu kez kinci Abdlham iti Padiah yaptlar.
kinci Abdlhamit, art koulan merutiyeti iln etti. Mebusan Meclisini toplad. Ancak, bu dnem pek ksa srd. 1877 1878
OsmanlI - Rus sava balam Ve bizim felketimizle sonulanm
t. Bu sonucun hazrlad bnalilla- iinde khci Abdlhamit,
fmillete verilmi olan hak ve zgrlkleri geni lde kstlad. l-

YEN OSMANULAK TARH

kede uzun ve karanlk bir bask dnemi balad.
Yeni Osmanllarn bin bir mihnetle yaktklar k, bir ara l
keyi aydnlatr gibi olmu, sonra ortal daha youn bir karanlk
kaplamt. Bu arada kader de alarn recek, balangta 245 ki
i iken, azala azala drt be kiiye inmi, son Yeni Osmanhlan da
urada burada tarihin koynuna gmecekti. Ziya Paa, valilikle s
tanbul'dan uzaklatrlacak, Adanada lecekti. Namk Kemal, bir
sre daha Padiahla didiecek, sonra yeniden srgne urayacak,
M idillide, Ebuzziya Tevfik Beyin Rodosunda mutasarrflk yapa
cak ve Sakz Adasnda lecekti. Tevfik Bey, baz memurluklar ka
bul edecek, sonra kendini btnyle basna verecekti. Ne var ki,
yine de Padiahn hmna uramaktan kurtulamayacak ve bu kez
Konyay boylayacakt. Akk srgn Nuri Bey artk ylgnd. s
tanbul'a dndkten sonra yeni hi bir eye karmayacak, nemli
grevlerde bulunduktan sonra huzur iinde lecekti. Cemiyetin o
acar ve afacan ocuu, bir ara Paristen stanbula gelip kendile
rini ihbar eden arkadalarn lmle tehdit eden, Fransz Ordu
sunda gnll askerlik yapan Mehmet Bey, Bilecikteki memur
luundan hasta olarak dnnden ksa bir sre sonra stanbulda
ve ok gen yata lecekti. Reat Bey, Reat Paa olacak, on yl
kadar Kuds mutasarrfl yapacakt.
Kemeralth Tahsine gelince!. O zaten halktan gelmi, ad san
belirsiz bir halk ocuuydu. Yine bir halk ocuu olarak, kimbilir,
stanbul'un hangi kesinde topran koynuna girmiti.
Ya Ali Suavi? O gerek bir ihtillciydi. 1878 yh maysnda Abdlhamit'i tahttan indirip yeniden Beinci Murat Padiah yap
mak isteyecek ve bana indirilen bir sopayla raan Saray avlu
sunda can verecekti.
Tarih Yeni Osmanhlar n hemen hepsini teker teker ulula
yarak anrriaktadr. nk, her birinin gerek yurtsever ve gerek
lkc olduklarnda asl kuku yoktur.

785

/50

YENt OSMANLILAR TARH

Kitapta Adlan Geen Balca Kiiler zerine:

SM LE R SZL

Abdlaziz:
32. Osmanh Padiah. Sultan kinci Mahmut'un oludur. 1830
ylnda dodu. 861'de tahta kt. Bilgi ve kltrce yetersiz, fakat
yurtsever ve iyi niyetli bir hkmdard. Orduya ve zellikle do
nanmaya nem verdi. Sadrazam l Paa'nn lmne kadar hk
met ilerine pek karmad. Halkn ok sevdii bir Padiah olarak,
popler bir grnt iinde yaad. l Paadan sonra sadrazam
olan Mahmut Nedim Paa, Abdlazizi istibdata yneltti. Sonu
olarak, halkn gznden dmesine, tahtn ve hayatn kaybetme
sine sebep oldu. 1876 ylnda tahttan indirilen Abdlaziz, gururlu
bir kii olduundan, bu durumu onuruna yediremeyerek, bir haf
ta sonra intihar etti. ldrld ve sonra ie intihar ss veril
dii yolunda da bir sylenti vardr. Yeni Osmanhlar onun zamann
da, ama onun ahsna deil, hkmetlerine kar ortaya kp m
cadele ettiler.
Agh E fen d i:

1832 ylnda stanbul'da dodu. Bir sre tbbyede okudu. ngi

lizce, Franszca, talyanca rendi. Paris Elilii Ktipliinde bu
lundu. 1860ta inasi ile birlikte Tercman- Ahval gazetesini kur
du. Posta nazrl yapt. Avrupa'dan dnnde zmit mutasarnfz
oldu. kinci Abdlhamit zamannda, bir sre, Bursada ve Anka
rada srgn olarak yaad. Rodosta ve Midilli'de mutasarrf ola
rak altktan sonra Atina Bykeliliine atand. Bu grevinde
iken Atina'da ld. Cenazesi yurda getirilip Sultan Mahmut tr
besi bahesinde gmld. Trkiye'de ilk posta pulunu karan
Agh Efendi'dir.
Ahmet Mithat: E fen d i:

Tanzimat dneminin nl yazarlarndandr. 1844'te stanbulda

dodu. G artlar iinde okudu. Rusuk'ta memurken, Tuna Va
lisi Mithat Paa tarafndan korundu. Franszca rendi. Mithat Paa'nm yannda daha sonra Badat'a gitti. Sonra, Istnbul'a dnp
%6

yeni

OSMANLILAR TAMHl

basn hayatna girdi. eitli dergi ve gazeteler kard. Yazlarn

daki ileri fikirlerinden dolay onlarla hi bir ilikisi bulunmad
halde Yeni Osmanllarla birlikte srgne yolland. Rodos'ta hem
kendini daha fazla yetitirdi, hem de orada ok faydal eitim a
lmalarnda bulundu. Affedildikten sonra bile, kendi isteiyle, ada
da bir sre daha kalp balad eitim ilerini tamamlad. stan
bula dndkten sonra, bir daha siyasetle uramad. Bir yandan
Abdlhamit'in gvenini kazanp nemli grevlerde bulunurken, b ir
yandan da halka dnk ve halk iin yaynlara giriti. Zamannn
en byk yazarlarndan biri olarak tannd. Edebiyat, tarih, bilim,
felsefe ve daha eitli dallarda iki yze yakn kitap yazp yayn
lad. mrnn son yllarnda, Darlfnunda (niversite) ve Darafakada tarih ve felsefe dersleri okuttu. 1912 ylnda stan
bulda ld. Fatih Camiinin avlusunda gmldr.

Al Bey:
Tanzimat dnemi yazarlarndandr. 1844te dodu. Karantina
Baktipliinde, Dyunu Umumiye Mfettiliinde, Trabzon Vali
liinde bulundu. Sonra, Dyunu Umumiye Direktr oldu. Bu yz
den, tarih ve edebiyat kitaplarnda Direktr l Bey diye anl
mtr. Mizah ve tiyatro alanlarnda eserler verdi. Diyojenin nl
szn: Glge etme, baka ihsan istemem biiminde msr ha
line getiren odur. Bu msr, o zaman karlan Diyojen adl mi
zah dergisindeki balk resminin altna konmutu. l Bey, 1893 y
lnda ld. Anadoluhisar'ndaki Gksu Mezarh'nda gmldr.
l Paa:
OsmanlI Devletinin en nl ve deerli sadrazamlanndandr.
1815 ylnda stanbulda dodt. ok mtevaz bir adamn olu ol
duu halde, kendi kendini yetitirerek on be yalarnda Bbl'ye
girdi. Zeks ve alkanl sayesinde hzla ykseldi. Yetiip yk
selmesinde Mustafa Reit Paa'nn byk rol olmutur. 184'te
Londra Elisi, 1946'da Hariciye Nazn oldu. 1852de Sadrazamla
getirildi. Zaman zaman, baka nemli grevlere de atanmakla
birlikte bu makamai aralklarla, drt kere daha getirildi. 1871 y
lnda ldnde yine sadrazamd. Mustafa Reit ve Fuat Paa
ile birlikte l Paa, Tanzirriat dneminin en belirgin ve sekii
devlet adamlar arasnda yer alr. Devletin byk bunahmlarla da^
lu gecen zamann deerli bir diplomat olarak ustaca ynet
tii Sylenir; YeniiOSirnirillar'l en ok karlarna aldklar kii
iin

YEN OSMANLILAR TAHrm

Al Paa olmutur. 1871 ylnda ld, Sleymaniye Camii avlusun

daki mezarlkta yatmaktadr.
AU Suavi :
1839 ylnda stanbul'da dodu. Medrese renimi grd. Bir
sre Anadolu'da ve Rumeli'de retmenlik, memurluk yaptktan
sonra stanbul'da Muhbir gazetesini karmaya balad. Buradaki
yazlarndan dolay Kastamonu'ya srld. Oradan Avrupaya ka
p Yeni Osmanlar'la birlikte alt. Sonra onlardan ayrld, ken
di adna Ulm adl bir dergi-gazete kard, ikinci Abdlhamit'in
tahta k srasnda yurda dnd. Ksa bir sre Galatasaray Li
sesi Mdrlnde bulundu. Bu grevinden uzaklatrlnca, Abdlhamid'e kin balad. 1878'de, raan Saray'nda kapal tutulan Be
inci Murat' oradan kurtarp yeniden tahta geirmek amacyle,
bu saraya bir baskn dzenledi. Meydana gelen atmada, yirmi
kadar arkada ile birlikte ldrld. Cesedinin Yldz Saray bah
esine gmld ya da denize atld yolunda iki sylenti vardr.
yetullah B e y :
Ebuzziya Tevfik Bey'in Cemiyeti ve ban cemiyet mensuplar
n hkmete ihbar eden kii olarak kendinden uzun uzun sz et
tii, fakat adn vermek istemedii kii... Tanzimat dneminin nl
vezirlerinden Abdurrahman Sami Paa'mn torunu, Suphi Paa'nn
oludur. 1845 ylnda Msr'da dodu, iyi bir renim grd. Bbl Tercme Odas'nda alrken, Yeni Osmanllar'a katld. Ce
miyeti, Hkmete onun ihbar ettii konusunda eitli sylentiler
vardr. Bunlarn en gvenilirlerine gre, yetullah Bey, ihbar ken
di yapmam, bir gece durumu babas Suphi Paa'ya aklamas
zerine olunun gelecei iin tellanan Suphi Paa, ertesi gn ko
up ilgililere bu konuda bilgi vermitir. Ebuzziya Tevfik Bey'in ese
rinde yapt ii iddetle knamasna ramen adn vermeme
si belki de onu bu bakmdan mazur grmesi sebebiyledir. Bu ara
da, yazarn, o gnlerin gen hreti Hamdullah Suphi Beyi gcen
dirmemek istemesi de akla gelebilir. nk, yetullah Bey, Ham
dullah Suphi'nin aabeyidir. yetullah Bey, Lbnan'da Baalbek
Kaymakamlnda, Tuna ve Erzurum mektupuluklannda bulundu.
1878 ylnda Erzurum'dan dnerken Tercan ilesinde ld. eitli
gazetelerde yazlan kmtr.
Cevat Paa:
1850'de dodu. Harbiye'den mezun olduktan sonra mabeyn ya788

YEN OSMANLILAR TAIH

verliine atand. eitli grevlerde bulunup hzla ykseldi. 1891de

sadrazam oldu. Ondan sonra Girit Valilii ve Beinci Ordu Mrlnde bulundu. Bilgin ve drst bir asker ve devlet adam
olarak isim yapmtr. 1900 yhnda ld. Fatih Camii yaknnda
gmldr.
Esat Paa :

1828 ylnda Sakz'da dodu. Harbiyeden mezun olduktan son

ra eitli grevlerde bulundu. 'Yedinci Ordu Mrl, Harbiye
Nazrl yapt. 1873 ylnda Sadrazam oldu. Akk, Kbrs ve Rodos
srgnlkleri onun dnemine rastlar. ay kadar sren bu gre
vinden sonra, 1875de ikinci defa Sadrazamla getirildi. Bir ay son
ra tekrar azledildi. Aydn Valisi olarak zm irde bulunurken, 1875'te
orada ld.
Fazl Mustafa Paa :

Mehmet Ali Paanm torunu ve brahim Paann oludur.

1828 ylnda Kahirede dodu. 1845te stanbula gelip devlet hizme
tine girdi. Tanzimat Meclisi yelii, Maarif ve Maliye Nazrlklannda bulundu. Msrda veraset usulnn deitirilmesi zerine hdiv
olabilme hakkn kaybedince, Sultan Abdlaziz ve l Paa ile aras
ald. Fransaya gitti. 1867 ylnda Yeni Osmanllar ve Ali Suavi
gibi hkmete muhalif kimseleri Parise ard. Ayn yl, Padiah
tarafndan affedilip tekrar stanbula dndyse de Yeni Osmanhlar para bakmndan desteklemeye devam etti. Tekrar nemli g
revler ald; nazrlklarda bulundu. 1875'te stanbulda ld. Mezar
Eyp'tedir.
Fethi Ahmet P a a :

1801 ylmda dodu. Rodoslu Hafz Ahmet Aann oludur.

Gl bir eitim grd. Tmgeneral olduktan sonra eitli d g
revlerde bulundu. Avrupann hemen btn byk bakentlerinde
devleti eli olarak temsil etti. Harbiye Nazrl ve Tophane Mr
l yapt. 1857 ylnda stanbulda ld. Sultan Mahmut trbesi
bahesinde gmldr. Fethi Ahmet Paa, bilgili ve namuslu bir
asker, devlet adam olduu kadar, yapt hayr ileriyle de n sal
mtr.
Fuat P a a :

Keecizade Fuat Paa, 1815 ylnda stanbulda dodu. On do

kuzuncu yzyln nl airlerinden zzet Mollanm oludur. Tp
fakltesini bitirdi. Hekimlikle hayata atldktan sonra, 1837'de si
789

YEN OSMANLILAR TAHHI

yaset hizmetine geti. Madrid, Petersburg eliliklerinde bulundu.

18851'de Hariciye Nazn oldu. Ondan sonra, eitli ve nemli grev
ler geirerek 1861 ylnda Sadrazamla getirildi. Abdlazizle anla
amad iin azledildi. 1863'de, ikinci kez, Sadrazam oldu. yla
yakn bir sre bu grevde kald. 1867de Hariciye Nazrl sfatiyle
Padiahn Avrupa gezisine katld. 1868 ylnda, ar hastal y
znden, tedavi iin gittii Nis ehrinde ld. Cenazesi yurda getiri
lip, Kadrga yaknlarndaki trbesine gmld. Tanzimat dne
minin nemli ve deerli vezirinden biri olan Fuat Paa da, Mus
tafa Reit Paamn j'etitirdii sekin devlet adamlarndan biri
dir. l Paa'nn en yakn dostu olduu halde, onun tersine, halk
l ve zgrle eilimi ile tannmtr. zl baz aka ve nk
teleri diplomas tarihine gemi bulunmaktadr.
Hseyin Avni P a a ;

1820 ylnda sparta'nn Gelendost ilesinde dodu. stanbul'a

geldikten sonra, Harbiyeye girdi. eitli grevlerden sonra, Girit
Valisi oldu. Daha sonra Seraskerlie getirildi. 1871'de grevinden
azledilip, sparta'ya srld. Aydn Valilii, Bahriye Nazrl yap
tktan sonra 1874'te Sadrazamla getirildi. Drdnc defa Seras
ker bulunduu srada, baz arkadalaryla birleip Abdlaziz'i taht
tan indirdi. Bu olay srasnda ona kar ok irkin ye kaba dav
rand sylenir, 1876 ylnda bu olaydan ksa bir sre sonra, Mit
hat Paann konandaki bir toplantda, erke Haan adl bir
Subay tarafndan ldrld. Sleymaniye camisi avlusunda g
mldr. Drst, iyi bir asker ve devlet adam, fakat zgrlk
fikirlerine ve merutiyete kar bir kimse olarak tannr. Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde balca rol oynaynn, bu padia
ha kar besledii kiisel kin yznden ileri geldii sylenmitir.
smail P a a :

Msr Valisi, 1830da Kahirede dodu brahim Paacm olu

dur. renimini Pariste yapt. Msr Valiliine getikten sonra ve
raset usuln deitirterek kendi iin Hdiv sanm ald. Devletten
kopard baz imtiyazlarla Msrn Osmanh imparatorluundan
ayrlmasnn temellerini att. zgrlk peinde koan bir vali ol
masna ramen, 1879da Hidivlikten de oldu. Azledilip stanbula
geldi. Emirgn'da yerleti. 1896 ylnda ld. Cenazesi Msra gtlp Kahirede gmld.
780

YENt OSMANLILAR TARH

Mahmut Nedim Paa:

1818 ylmda stanbulda dodu. Sadaret mektupuluk kale
mine girerek devlet hizmetine balad. Ksa zamanda ykselip
Trablusgarp Valisi, sonra Adliye ve Bahriye Nazn oldu. Bu grev
lerde olduka baar olarak ad yapmt. Fakat 1871 ve 1875 yl
larnda, iki defa getirildii sadrazamlkta, hem padiahn hem dev
letin bana byk bellar getirdi. Ar Rus siyaseti gtt ve
stanbuldaki R.us elisi gnatiyefin bir eit kuklas olduu iin,
halk kendisini N edim of diye isimlendirmiti. kinci Abdlhamit
zamannda da bir sre Dahiliye Nazrl yapt. 1883 ylmda ld.
Caalolunda, Hrriyet Matbaasnn yaknndaki trbesinde g
mldr.
Mehmet B e y :
Yeni OsmanlIlar Cemiyetinin Kurucularndan. 1843 ylnda
stanbulda dodu. reniminin ikinci dnemini Pariste yapt.
1865'te Yeni Osmanllar Cemiyetinin en hararetli yelerinden biri
olarak grnd. Cemiyet meydana karlp yeler hakknda ko
vuturma balaynca, o da, teki arkadalar gibi, Parise kat.
Bir ara gizlice stanbula gelip hasta babasn ziyaret etti. Kendi
lerini hkmete ihbar eden yetullah Beyi de ldrmek istedi.
Pariste Liberte gazetesinde yazlar yazd. Fransz-Alman savan
da Fransa ordusunda gnll olarak alt. Sadrazam Mahmut
Nedim Paanm yeeni olduu iin, biraz da onun zoruyle, sonra
dan Yeni Osm anlIlar 'dan koptuu sylenir. 1874 ylnda ld. Ru
melihisar Mezarlnda gmldr.
Mithat Paa:
Byk devlet adam. 1822 ylnda stanbulda dodu. Asl ad
Mehmet efiktir. Bbl Kalemine girdikten sonra Mithat adm
ald. Mustafa Reit Paa tarafndan korunup yetitirildi. eitli
grevlerden sonra mfettilikle Surive'ye gnderildi. 1861de Ni
Valisi oldu. Ni, Silistre, Vidin valilikleri bir eyalet haline geti
rildii zaman, Tuna Valisi olarak bu eyaletin bana geti. Gerek
Tuna, gerek Badat Valiliklerinde byk baarlar gsterdi. 1872
de Sadrazamla getirildiyse de bu grevde az kald. Bundan son
ra, birok nemli mevkilerde bulundu. Kanunuesasyi hazrlayan
komisyonda Ziya Paa ve Namk Kemalle birlikte alt. kinci
Abdlhamit kendisini sadrazam yaptysa da devlet ve siyaset an
laynda badaamadlar. Padiah, onu stanbuldan Avrupaya
791

YEN OSMANLILAE TARH

srd. Bir sre sonra tekrar yurda getirtip valiliklerde altrd.

Sonra, Abdlaziz'i ldrenler arasnda bulunmakla sulayarak
yarglatt. zel mahkeme Mithat Paa'ya lm verdiyse de Abdlhamit bunu srgne evirdi ve kendisini Taif zindanna yollad.
Mithat Paa, 1884 ylnda orada bodurularak ldrld. Trkiye
de halk zgrlnn ve demokrasi kavramnn yerlemesi iin
alan bellibal devlet adamlarndan biri olarak bilinir.
Mustafa Asm B e y :
Namk Kemal'in babasdr. Doum tarihi bilinmemektedir.
Orta derecede bir renim grd. Mneccimlie merakl olduu
iin, bu alanda kendini tantt ve bir ara sarayn mneccimbas
da oldu. nemli grevlerde bulunmaktan ok, nemli devlet adamlannm dostluklarn salayarak yaad. Olunun lmnden on
ki yl sonra, 1900'de stanbulda ld. Mezar Eyptedir.
Mtercim Rt Paa:
Tannm Osmanl'vezirlerinden. 1811de Sinopta dodu. s
tanbula gelip askerlik mesleine girdi. 1843de generallie yk
seldi. 1851de Serasker ve az sonra da Hassa Mr oldu. 1859
da Sadrazamla getirildi. Birok nemli devlet grevlerinden son
ra, 1876daki drdnc sadrazaml srasnda Abdlaziz tahttan
indirildi. Kendisinin buna raz olmad, fakat Hseyin Avni Paa'nn tehditlerine boj^n edii sylenir. 1878'de beinci defa
sadrazam olduysa da, bir hafta sonra azledilip, Manisa'ya srl
d. 1882 ylnda orada ld. Franszcadan asker tzkleri dili
mize ilk defa o evirdii iin Mtercim Rt Paa diye anl
mtr.
Namk K em a l:
nl vatan- ve zgrlk airi ve yazar. 1840'ta Tekirda'da
dodu. Annesi, kendi iki yandayken ld iin, anne tarafn
dan bykbabas, Abdlltif Paa tarafndan bytld ve ei
tildi. 1857'de Tercme Odasna memur oldu. inasi'yle tantk
tan sonra Tasvir-i Efkr'da yazmaya balad. Bu srada, Yeni Os
m anlIlar hareketine katld. 1867'de Avrupaya kat. 1870'te bret
gazetesini kard. Geliboluya, daha sonra Kbrs'a srld. 1876
da Beinci Muratn tahta kndan sonra, stanbula dnd. Kanunuesas komisyonunda alt. 1877de Midilliye srld. Sonra
bu adann Mutasarrflna atand. Rodos, Sakz Mutasamflklannda da bulundu. Sakz adasmda iken, 1888de ld. Yakm arka
792

YENt OSMANLILAR TAHfflt

da Ebuzziya Tevfik Bey, Padiaha vasiyet niteliindeki bir arzu

sunu iletip ricada bulunduu iin, cenazesi Geliboluya getirildi ve
Bolayrda topraa verildi. Manzum, mensur yirmi kadar eseri
bulunan Namk Kemal, edebiyat bir yurt ve ulus hizmet arac
olarak deerlendirmi sanatlardandr.
Nuri B e y :
nl Yeni Osmanhlar'dan. 1844 ylnda Marata dodu.
renimini saray mzkas'nda yapt. Tercme Odas memuru iken
Yeni smanllara katld. 1867de Avrupaya kat. Dnnde
bret gazetesinde yazlar yazd. Mektupuluk greviyle Ankarada
bulunurken, stanbula izinli geldii bir srada, yakalanp Akkya
gnderildi. Sultan Muratn tahta k zerine, stanbula dnd.
Shhiye Baktibi, Mabeyn Baktibi, daha sonra da Reji Komiseri
oldu. 1906 ylnda stanbulda ld. Nuri Beyin baz iirleri, bes
telenmi birer ark olarak, zaman zaman hl radyolarmzda
okunmaktadr.
Reat Bey (Paa) :
nl, Yeni Osmanhlardan. 1844 ylnda stanbulda dodu.
zel renim grd. 1865 ylnda Yeni Osmanllar'a katlp 1867 de
onlarla birlikte Avrupa'ya kat. 1871de stanbula dnd. Bir s
re, arkadalar ile birlikte gazetecilik yaptktan sonra idarecilik
grevine geti. Rumeli Beylerbeylii rtbesiyle Vezir Paa oldu.
1889da Kuds mutasarrflna atand. On yl sonra azledilerek
stanbula geldi. 1902 ylnda ld.
Reit Paa:
Tanzimat dneminin hazrlaycs byk devlet adam Musta
fa Reit Paa, 1799 ylnda stanbulda dodu. zel renim gr
d. On dokuz yandayken nemli hizmetler almaya balad. Ksa
zamanda dikkati e]:ti. Sultan kinci Mahmutun
tavsiyesiyle,
Franszca rendi. Grevle Suriye ve Msra gidip geldikten son
ra 1834'te Paris ve ardndan Londra Elisi oldu. 1836da Hariciye
Nazrlna atand. 1839da nl Glhane Ferman n padiah ad
na hazrlayp iln etti. Bundan sonra, elilik ve valilikler yapt.
Hariciye nazrlna, ikinci defa, getiriliinin hemen ertesinde,
1845'de sadrazam oldu. lmne kadar alt kere bu makama gel
di; 1857 ylnda, yine Sadrazam iken ld. Trbesi, Beyazt meydanmda, Beyazt camiinin gneye bakan tarafndadr. Reit Paa'
793

YEN OSMANULAK TARH

mn saysz hizmetlerinden biri de Trkiyede, Darlfnun, ad al

tnda ilk niversiteyi kuruudur.
Sadullah Paa:
Tanzimat dnemi air ve yazarlarmdandr. 1838'de Ermrum'
da dodu. Bbl Tercme Odasnda yetiti. Divan Hmayun
tercmanl, Maarif Mstearl yapt. Hariciye Nazrlma ba
l matbuat kalemini ynetti. Beinci Murat tahta geince Mabeyn
Baktibi oldu. kinci Abdlhamit tahta geince kendisini Berlin
eliliine yollad. Oradan Viyana eliliine atad. Mimlenmi bir
kii olarak tand iin, stanbula dnmesine hi bir ekilde izin
vermedi. Sadullah Paa, bundan duyduu zntyle, 1890 ylnda
Viyanada intihar etti. Cenazesi yurda getirilip Sultan Mahmut
trbesi yanndaki baheye gmld. Eserleriyle Yeni Trk Edebi
yatnn gelimesine hizmet etmi kiilerdendir.
Sleyman Paa:
Deerli kumandan ve yazar. 1838 ylnda stanbulda dodu.
Harbiyeyi bitirdikten sonra Rumeli'de subaylk yapt. Girit ayak
lanmasnn bastrlmasnda yararlk gsterdi. 1872'de Tmgeneral
oldu. Ertesi yl. Asker Okullar Kumandanlna atand. 1876da,
Abdlazizin tahttan indirilmesi olaynda Dolmabahe Sarayn
harbiye rencileriyle birlikte karadan kuatt. Osmanl-Rus sava
nda kendi blgesindeki Ruslar bozguna uratarak ipka Kah
raman sanm ald. Sonralar Abdlhamit kendisini Badata sr
gn etti. 1892 yhnda orada ld. Sleyman Paa, deerli bir ku
mandan olduu kadar usta bir yazard. Dil, edebiyat, tarih ve
Trklk konularnda eserleri vardr.
inasi:
Tanzimat dnemi Trk edebiyatnn kurucusu ve byk yeni
liki. 1826 ylnda stanbul'da dodu. Tophane kalemlerinden bi
rine devam ederken, Mustafa Reit Paa tarafndan Fransaya
retime gnderildi. Dnnde bir sre devlet hizmetinde altk
tan sonra, nce Agh Efendi ile birlikte, Tercman- Ahval'i kar
d. Bu Trkiye'de yaynlanan ilk zel gazeteydi. inasi sonralar
arkadandan ayrlp Tasvir-i Efkr gazetesini kurdu. Bu gazete
nin evresine zamannn aydn genlerini toplayarak yeni fikirle
rin ve batl trde bir edebiyatn temellerini att. 1865te ga7eteyi
Namk Kemal'e brakp tekrar Fransa'ya gitti. Kendisine vadedilen nemli grevleri kabul etmeyerek, orada dil ve edebiyat ze
794

yeni

OSMANLILAR TAHlHt

rinde alt. 1870te yurda dnp basn ileriyle urat. Ertesi

yl, 1871de ld. Mezar Gmsuyundayd. Sonra, buralarn
apartmanlarla doluu srasnda ortadan kayboldu. inasi brakt
deerli eserlerden fazla, edebiyata yeni bir gr ve anlay getir
dii, Trk gazeteciliinin gerek kurucusu olduu ve yetitirdii
genler dolaysyle byk nem tar.
irvanhzade Rt P a a ;

Tanzimat dnemi devlet adamlarndan. 1828'de Amasya'da

dodu. stanbul'a gelip medresede renim yapt. nce din adam
iken, devlet adamlna geti. 1863te vezirlikle am Valiliine atan
d. Sonra, birok nazrlklarda bulundu. Bir ara, Amasyaya srldyse de ksa bir sre sonra tekrar stanbul'a arlp Evkaf
ve Maliye Nazrlklarna getirildi. Sonra Sadrazam oldu. Hseyin
Avni Paa'nm etkisiyle bu grevinden alndktan sonra, Halep Va
liliiyle stanbul'dan uzaklatrld. Yolda grevinin Hicaz Valilii
ne deitirildiini haberini ald. Oraya giderken, bir sylentiye
gre, Ciddede, baka bir sylentiye gre de T aifte, 1874 ylmda
ld. Bilgili ve iyi niyetli bir vezir olarak anlmaktadr.
Yusuf Kmil P a a :

1808 ylnda Malatya'nn Arapkir kasabasnda dodu. Bir sre,

stanbulda Divan- Hmayun kalemine devam ettikten sonra M
sr'a gitti. Mehmet Ali Paa'nm sevgisini ve gvenini kazand. Ora
da ksa zamanda nemli mevkilere ykseldi. Mehmet Ali Paa'nm
kz Zeynep Hanm'la evlendi, Kaymbabasnm lmnden sonra
Msr'da barmamayarak stanbul'a dnd. Meclis-i Vl yesi ol
du. eitli nazrlklarda bulunduktan sonra 1862'de Sadrazamla
getirildi. Azlinden sonra. Adliye Nazrl ve ur-y Devlet Bakan
l yapt. 1876 ylnda stanbulda ld. skdarda, eiyle bir
likte yaptrd Zeynep Kmil Hastanesinin bahesinde gml
dr. Zenginlii ve yardmseverliiyle tannan Yusuf Kmil Paa,
Trke'ye ilk roman evirisini yapmtr. Bu roman, nl Fran
sz yazan Fenelon'un Telemak'dr.
Ziya P a a :

Tanzimat dnemi air ya:;ar ve devlet adamlarndan. 1825'te

stanbul'da dodu. Sadrazamlk kaleminde alrken. Reit Paa
tarafndan korundu ve saraya Mabeyn Ktibi olarak alnd. Ziya
Paa, burada kendini yetitirdi, yabanc dil rendi. 1861'de Kbn Mutasarrf oldu. l Paa ile aralar ak olduu iin ksa s795

YENt OSMANLILAR TARO

reler iinde pek ok ve pek deiik grevlerde dolatrlarak tedir

gin edildi. O yzden, cimalarndan biri de onu iktidardan uzak
latrmak olan. Yeni Osmanllar Cemiyetine girdi. I867'de Avrupa'
ya kat. 1871 ylna kadar orada kald. Yurda dndkten sonra,
b ir sre kendisine hi bir grev verilmedi. Beinci Murat tahta
knca Maarif Mstear oldu. Daha sonra, kanunuesas'nin ha
zrlanmasnda alt. kinci Abdlhamit onu, Suriye Valiliiyle,
stanbuldan uzaklatrd. Suriyeden Konya, oradan da Adana Va
liliklerine gnderildi. 1880 ylnda Adanada ld. Ziya Paa, hem
Tanzimat dnemi edebiyatnn, hem de Yeni Osmanllar toplulu
unun bata gelen gl, dnr ve bilgin kiilerinden biridir.

796

NDEKS

A
ABBAStLER

190 284

A B D L A Z Z (Sultan) 9 13 18 22 23 49 83 123 125 137 139 140-146 170

177 186 193 237 241 261 276 321 335-338 342 346-348 379 406
418 437 446 451 455 473 490 491 495 499 515 529 606 691 784
A B D U L L A H E F E N D 580 582 597 605 619 627 686 730 732
A B D LH A K HM IT B E Y 483 484
A B ID N B E Y 438
AB R A H A M P A A 422
A D A N A 312 410
A F R K A 284
A G H E FEN D 63 67 85 91 121 131 148 156 296 298 301-305 317 397 459
AHM ET M THAT E F E N D 218 413 417 477 478 507 511 512 527 549
551 554 558 566 568 575 579 580 581 586 589 590 593-595 597
605-608 617 648-650 698 722 725 726 728 731 764-767 776
AHM ET V E F IK P A A 328
A K D E N Z A D A L A R I 23
A K K 485 520 523 551 559 568 617 619 627 643 655 675 681 768 774
784
A LE K SA N S A R R A F Y A N 413 462 463
A LEK SAN D IR
(Srp Beyi) 253
L PAA
143
321
368

16 45 49 53-55 65 83 92 93 97 102 110 112 128 129

144 175 193 194 201 220 233 276 302 303 306 309
324-326 329 330 336 342 343 348 349 355 357-360
373 376 377 383 385 S86 393 398 401-406 418 426 460

137 140
310 320
364 367
464-469

A L SU A V I E F E N D 45 46 55-58 63 67 85 87 91 94 98 121 124 131 148

157 165 181 200 229 234 266 270 273 275 305 331 334 360 361
A L M A N Y A 32 37 38 172 389 393 457
A L Y A N A K M U S TA FA P A A 44:1 444
A M A S Y A 137 186 408 669
A N A D O L U 179 187 328 471

797

A N A D O L U - B AD AT DEM RYOLU 425

A N B A L 210
ANTALYA 9
ANVER S 361 377 383
A R A B ST A N 163 312
a r if h ik m e t b e y
191
ARISTIDI B E Y (P A A ) 17 403
ARSTO 340
AR M UTU M U ST A F A 602-604
ASIM B E Y (P A A ) 24 56 114 115 201 512
A S Y A 45 284 757
A T A e f e n d i 587-639 659 660 705-708
A T IF B E Y 72 73
A V R U P A , A V R U P A L IL A R 8 17 22 28 36 38-40 45 48 49 63 67 77 141
175 177 213 289 290 292 302 330 336 339 353 357 370 426 437
451
455 456 467 469 470 477
A Y A S O F Y A 25 80 95
A Y E T U L L A H B E Y 57 58 75-78 84
A ZM B E Y 69 85
B
B A B I L 14 15 17 57 58 65 82 84 93 95 125 177 224 249 310 312 317
338 346 34& 350 357-359 364 366 382 394 400 431 440 448 450
472
474 502 505 507 509 781
BA D A T 173 326 392 409 433 445
B A D A T LI SLEYL*kN B E Y 580 605
BAJION HIRS 412
BASRET (gazete) 457 505 727
B A Y E ZT (yer) 25 26 106
BEL K A 20 296 302 377 397
BELG RAT (kale) 22 77 211
b e i n c i LOUIS
39
BEYKOZ 77 78 213
BEYO LU (yer) 26 61 86 493 534
BIARITZ 48
b ir in c i s e l im
286
BISM ARK 393 420
BOSFOR V A P U R U 66 68
BOSNA 409

798

B O S N A -S A R A Y 328
BRITISH M UZEUM 136
BRKSEL 106 300 376 377 397 398
BULGAR, B U LG A R ST A N 173 216 219 409
BURSA 308
BV E YH LtLE R 190
B Y K PETRO 141
C
CAALOLU (y er) 90 509
C A R B oN A R t 77 78 236
C E LA L P A A 499
CEML P A A 17 128 129
CENEVZ 285
CENEVRE 323 324 347 348 361 365 375 376 398
CERtDE-I h a v a d i s
113 136 211 252 357 457 666
CEVAT E F E N D (P A A ) 518 519
CEVDET e f e n d i (P A A ) 17 449 450 594
CEVDET M O LLA 329
C H AR AN T 376 378
COURRIER doR IE N T (gazete) 25 53 60 62 70 85 91 106 118 225 237
C ZD A N (dergi)
_

477 481 482

IN 161 163
OPUR T E V F K

111

D
DAARCIK (dergi) 477 478 507 511 520 599
D A LM A Y A 328
D A N Y E L SILA K I 26 198 199
D AVID P A A 412
d e r v i a l i
737-743
d e v i r (gazete)
454
D ILAVER p a s a 710 718 724 731 733 734 736 765-676
P IV A N -1 M M A Y U N 309 502
d iv a n -i m u h a s e b a t
17 18
. DIYOJEN (gazete) 463-465 467 470 475 673
D o k t o r z a m b a k o 403

DOKTOR MORTMAN 76
DO LM ABAHE SAR AYI 472 537
_

E B U Z Z IY A TEVFIK B E Y 7-10 46 68 71 74 120 140 161 293 321 339

341 342 345 368 386 414 441 464 474 477 485 489 493
E C E L - K A Z A (piyes) 10 416 494 498
bey
674
EDRNE 433 445
E F L K V E B U D A N 41 173 211 310 325
EM L e DE G IRAR DN 48
E N C M E N -t D N 64
E N D E R U N 188
E N D L S 262 284
ERMEN, ER M ENILER 212 493 494 654
E R ZUR UM 58 65
E SAT B E Y (P A A ) 502 515 599
ETHEM PER TE V E F E N D 395 396 464 465
E Y Y U B L E R 190
e d ip

F
F A K B E Y
F A Z IL

57

(M U S T A F A )
60-63 67 68
239 257 296
442 475 476

P A A - M U STA FA F A Z IL P A A
13-27 43 44
85 91 120 123 124 138 145 146 156 180 199 202
304 305 317 319 323 327 329-333 365 377 383 414
498-502 534 560 643 668 671

FETH AH M ET P A A 768
F E L T U N P A A 298-300 306 319 323 326 332 352 424
FIGARO (gazete) 357
F IL IP e f e n d i 46 54 56 111 113 114
F LO R A N S A 38 236
F R A N S A 18 34 35 38 39 48 68 87 88 122-124 165 172 268 285 287 281
311
322 342 349 357 359 360 364 368 369 373 387 685
F R A N S U V A JOZEF 343
FREDERIK (Prusya Kral) 105 141 389
F U A T P A A 16 18 19 45 49 64 65 69 83 93 97 >102 103 145 193 202
219 224 241 S03 321 337 344 379 382 401 465 491 505
T U Z U L 492 505

600

 H
H A C I ETHEM P A A Z A D E 483
H A C I k a d r i e f e n d i 25
H A D K A (gazete) 457 470-476 481 484 497 505
H A K A Y IK (gazete) 457
H A K A Y IK - L V A K A A Y 418 419 423 457 464 465 505 727
H AK K I B E Y 512 516 517 539 549 662 666 667 670-673
H A L L A A 429 430
H A L L e r i f p a a 384 402 476 477 494 674
H A L IM P A A 176
H A A N e f e n d i (eyhlislm) 190
H A A N P A A 438
H A A N RAMI B E Y 689 690-693
HASIRISKELES 70
H A Y L (gazete) 771 772
H A Y R I e f e n d i 365
h i k m e t INA SI
381
HLM e f e n d i 455 494
H N D STA N 76 161
HOCA SH AK e f e n d i 478 511
HOCA N A U M 493
HOCA TAH SN E F E N D 509 510
HOCA V E L Y IT T IN 69
HRIST o F I K A L F A 648-652 768-770
HURIT e f e n d i (B E Y ) 425 446 447
H RRYET (gazete) 148 154-156 163 182 184 200 220 230 232 233 235
238 250 255 256 280 282 295 296 307 316-348 354-359 367 374
377
H S E Y N CEM AL 580 581 595 596 632 683 691
H s e y i n h i l m i p a a 105 106
H SN P A A 375 383 385
G
G A D B A N E F E N D 136 137 361
G V U R M AM 655 658 768
G ELBO LU 429 432 440 452 454 457 548 463 598
GEN O SM ANLILAR 8
.GRT (ada) 22 45 46 47 157 15! 205 210 290 293 295 312 508 726

801

f/61

GRT H T L L 21 172
GRT MESELES 49 123
G LL AGOP 492-494 498
I
BRAHM B E Y 552 553 556 559 563
BRAHM P A A 52 293 473 761
BRET (gazete) 9 405 411 413 417 419 421 425 430 432 433 457 459
461-463 475 478 480 481 489-492 502 504 506-509 516 520 530
539 680 780
tDRIS B A B A 748
KDAM (gazete) 90
KNC A B D LH A M IT 9 450 691 727 773
KNC ALE K SA N D IR 123 343 373
KNC M AH M UT 188 195
K N C M ER UTYET 9
N E B O LU 57
NGLTERE 23 34 38 87 88 164 165 257 262 302 310 324 349 358
364 365 367 368 371 373 450
N K IL B (gazete) 334 344 346 347 376
IR A N 541
SKENDER 210 467
SK END ER UN 422 432 669
SM AL P A A 47-50 62 176 195 201 289 290 308 321-323 332 349
355 357 358 374 418 420 423 455 473 475 498 643 690
S T A N B U L 8 9 14 41 50 56 61 66-72 74 80 85 89 91 122-125 138
184 186 215 234 243 290 312 313 347 357-359 374 377 384
423 432 445 449 457 459 473 478 493 498 539 642 145-658
737 762
S T A N B U L - ZM T DEM RYO LU 425 455
STK BAL (gazete)
413 771 780
SVRE 106 246 319 361-364 369-374 378 384 397
IKODRA 408
T A L Y A 38 40 77 78 121 122 235 343 364 398
ZM R 379 449 473 528 680
ZM T 205 308 456
J
JE A N JACQUE KOOUSSEAU 375 682
JE N PIETRI 25 61-63 85 225 237 509

BO

360

353
180
409
694

JERSEY A D A S I
JIRONDENLER

134
543

J o u rn al de d e b a t
JOZEF K A B A L D N
JN TRKLER
~

124 357

236

123 124 127 138 140 147 154 306 373 379 380 496

K A B L P A A 17
KADRt B E Y (P A A ) 17 483 484
k a h ir e
647
K A LA V A S t 63 137 246
K A LF O R N Y A 352
K A N D Y E 45
K N I P A A 17 450
KAR ABET A A 51 558
K AR AD A 173 211 286 325
KARAGZ (gazete) 499
KARS 58
KASTAM ONU 58 63
K AZIM B E Y 438 439 441
K EM ERALTILI T A H SN E F E N D
70 84 106 680
K E V K E B -I ARK (gazete) 281 344
KIBRIS 58 61 89 268 412 485 559 597 598 600 643 676 784
KIBRISLI MEHMET P A A 16
K LA R A N D O N (lord) 165 365 367
KOHtSAR 8
KOLOKOL (dergi) 373
K O N Y A S 9 105
KK f a i k B E Y 57
K L H A N B E Y SAM I 17 483 434
K T P H A N E - E B U Z Z IY A 9

L
L A LIBERTEE (gazete) 48 124 357
L M B E Y
726-728 731
LA PSE K 458
L A Y H A R 757
LEFTER 308

803

LE H ST A N 262 268 389

LE TEMPS 357
L E V A N D H ER ALD (gazete) 464 732
L E Y L A L E M E C N U N 492
L o n d r a 38 loe 130 132 137 146 149 159 229 246 257 258 264 301 309
312 320 323 347 357 360 361 364 366 367 371 397 424
LORD
LORD
LORD
LORD

D ER B Y 165
DtSRAELLt 185
G R A N U L 165
J o h n RUSSEL 165
M

MAGOSA

105 621 622 676 683

ZIRHLISI 84 89 99
M AH M UT C E LA LE T T IN B E Y 68
m a h m u d iy e

M AH M UT NEDM P A A 404-414 418 421 422 425-430 433 438 444-446

449-452 456 462 498 514 543 637 667 673 674 773 778 783 784
M AK SIM LYEN

141

M ALKOM H A N (Prens) 465 '

M A N S A 186
M A N O L 308
M ARA 410
M ARK DE M ONER 68 124
M ARM ARA 66 359 530 545
M A R SLYA 122 556 558-560 584
M AUK P A A 572 573 582 617 626 627 639 695 710 718
M A T B A A -t E B U Z Z Y A 8
M ECLS- H A Z A N 13 16-18
M ECLS-I M A L Y E 17
M EC LS- N E V V B 352
M E C M U A - E B U Z Z Y A 10 606
M E C M U A -t F N U N 222
M ECLS- V L 49 5 73 107 177 268 395
MEHMET A L P A A 19 51 52 176 290-296 304 309-315 322 347 359
473
475
MEHMET B E Y 239-305 680
MEHMET RT P A A 83 683
MEKKE V E M EDNE 314 345 495
M ELK E F E N D

156

804

MESAJERt EMPERYAL

15 243
M ESUDYE ZIRHLISI 450
MIGIRDI E F E N D 437
MISIR

15 19 20 41 47 49-53 62 159 173 193 203 211 219 287 289 291
292 309-312 314 321-325 349-359 420 422 455 473 613 646
MISIRLI N U R U L L A H B E Y 501
MISIRLI RAIT P A A 494 501 502 515
M DLL 105
MRZA SA F A 76
MSSoURt (lokanta) 108
MISTER JOHNSON 360
M THAT P A A 217 219 400 410 412 415 421 422 426 427 432-436
438-440 444-452 454-456 463 515 516 529,530 536 545 600 606
696 757
MORA 408
MONTE KRSTO 603-606
MSY BOURET 68 124
MSY DE L A V A LE T T E 126 127 130 131
MSY JACOB 302
MSY MtSMER 465
MSY M LLER 374
MSY TAR EN 367 368
M UHARRR (dergi) 773
M UHBR (gazete) 45 46 50 51 53-56 109 110 148-150 156 157 181
182 200 219 220 229 233 250 252 256
M UHTAR B E Y 491 492 530 688
M UR AT EFEND 529 532 533 545 679 680 709 774
M URAT RES 722
M U STAFA ASIM B E Y (Paa) 83 683
M U STAFA RET P A A 16 23 132 142 143 191 192 221 309 312 400
416 433 668 669 690 716 722
M U S U LL U SAM E F E N D 57 112
M UZlKA-1 H M A Y U N 72
MTERCM RT P A A
16 17 96 395 431 454 456 458 462 472
474-476 515 674 781
N
NA M IK ICEMAL 8 9 22 24 47 49 50 53-55 57-62 64-68 76 84 88 89 100
105 112 119 120 130 154 225 260 278 298 300 305 317-320 326

805

330 333 361 376-386 393 395 412-416 424 425 428 430 432-443
452
453 457 459 462 463 475 476 478 481 483 489 490 497-501
507-511 519 523 532 535 538 542 549 554 561 563 583 643 661
666 674 678-680 709 754 775
N A M IK P A A 471-473
N A P O L 77
N A P O L Y O N B O N A PA R T 231 393
N A IT e f e n d i 328 329
N ZIM P A A 69
NEDM OF 410
N 219
N Y A Z I B E Y 377 378
NRD GAZETES 20 21
N U B A R P A A 48 50 51 295 420
N U R B E Y 58 68 70 72-76 79 81 884 91 96 101 102 114 121 305 376
378 382 397 412 499 509 512 559 563 583 675

ON DRDNC LOUIS 141

ON Kt A D A L A R 458 594 600
O PENH EM (irket) 20
OSM ANLILAR, OSM ANLI LK ES (DEVLET, M LLE T ) 7 14 15 20-23
29-33 36 37 44 45 48 52-54 68 172 174 177 189 289-293 302
312
313 322 325 347 350-358 365 367 369 380 392 401 409 418
455 480 504 566
OSM ANLI M A TB U A T TARH
OSM AN P A A 500
OSTEND 300 317-319 323

46

MER L T F I P A A
MER N A L P A A

69
80 83 103

P
PARS

27 61 62 88 89 92 123 128 132 137 147 149 162 165 223 235
246 257 263 301 304 320 330 358 360 361 366 376 378-381
388 397 449 485 667
P A T B U R U N BRAH M 746 747 760

PATROS (havari)
P E N C A P 76

34

P E P E MEHMET P A A 201 204

P E R T E V N Y A L S U L T A N 458 781
PETERSBURG 125 129
PETT JOURNAL 771
PERRE BO NAPAR T 368 369
PO LO NYA 77
P R E N S DE G A L 138 368
PRENS GORAKOF 164
P R U S Y A 32 40 310 313 364 378 389 390
R
RAIT E FEN D

25

R A U F B E Y (P A A )
15 120 147 224 650
RECAZADE M AH M UT EKREM 68
REFK B E Y 77 78 83 89
REFK E FEN D (eyhlislm) 190
REAT B E Y 57 69 70 72-74 84 87 91 92 96 100 106 158 235 278
378-382 397 398 412 420 422 425 431 432
R E V E LA K l 23 49 51 87 88 92-96
RIZA E FEN D (B E Y , P A A ) 26 125 128 153 235 256 278 301 305
RIFAT E FEN D (B E Y ) 26 431 440 549 552 553 762
RODOS 9 90 100 412 458 485 520 523 528 552 559 564 566 567
574 576 578 591 592 597 600 602 604 606 609 613 615 624
645-650 657-662 674 690 702 703 710 712 726 732 735
769 779

332

572
632
768

ROMA 284
ROMA M PARATORLUU 29
R O M AN YA 41 172
ROOTH 246
RUM, R U M LAR 23 31 91 112 148 157 212 290 308 409 525 654 704
R U M E L 31 204 402 429 777 778
RUS, R U SYA (R U S L A R ) 20 128 164 172 177 264 287 293-295 310 313
342
343 358 364 373 392 409 461
RU S U K 217
R U Z N A M E -t
R U Z N A M E -
R T P A A

218 392
CERlDE-1 H A V A D S . 60
V A K A Y t- MISRI^'YE 49 88
( R V A N L I) 80 97 430 669 671 672 685 687

807

SABAH (gazete)

771

SADIK B E Y (P A A ) 106 449

S A D o V A MUHAHEBES 32
S A D U L L A H B E Y (P A A ) 17 24 25 502 506-509
SAFFET P A S A 450
SAtN T MtCHELE 378
SAT B E Y (P A A ) 60 111 114 225 327 356 399 460 549
S A K A K IN t 61-63 85 121 148 155 180 257 258 317-320 323 326 398
SAK IZ OHANISTES E F E N D 477
S A LA H A T T N E Y Y U B 416 417
SAM SUN 268
SAM P A A 75 76
S A R D U N Y A 40 77
SAR R AF K A R A B E T 87
S E D A N 378
S E LA N K 328 409 411 449
S E L U K LU LA R 190
SEN JAN KLSES 577
SERKIS E F E N D 398
SIRBSTAN 22 41 173 211 310 325
SILISTRE 216 392 598 749
SLVR 461
SIRC (gazete) 454 477 482 483 505 506 511 516 520
S IY A V U P A A 760
SOFYA 118 410
S U L T A N ABDLM ECT 186 192 200 335
S U L T A N i k i n c i M AH M UT 755 756
SU PH P A A 75 76
SUR YE 137 310 313 337 409
S L E Y M A N E F E N D (P A A ) 115 508 510 595 606
SVEY K A N A L I 291 321
-

SABOROF 674
AKIR E F E N D 69 85
ARK MESELES 3
A R T N A M E -I ESASI 48
EMSETTN SAM I 516 517 773

S08

SEVKI A A 424
SEYH G ALP 484
tNASt 25 60 61 71 223-225 255 306 879-382 460 464 532 536
U R A Y I D E V LE T (D A N I T A Y )
49 98 107 112 150 177 261 400
414-416 504
U R A Y I N E V V A B

48 49 50

T
T A K V M - V E K A A Y 49 211
T A N ZM A T 16 71 128 400 407 410 514 515
T A N ZM A T MECLS 17
TASVtR -t EFK AR 9 24-26 46 49 51 53-60 68 88 113 136 224 225 393
414 416 460 784
T A V A S LI MEHMET 601 602 605
TERAKK 357
TE R C M A N -I A H V A L 56 63 148 222 303 306 459
TESPtHI MEHMET A A 737
TEODOR K A S A P E F E N D 463-465 495 498 501 603
TIMES 357
TOPKAPI SA R A Y I 14 82
TOSUN P A A 492
TRABLUSGAR P 412
TRABZON 114 186 325 408 483
TU LO N 125 359
T U N A (gazete) 218 252
T U N A , T U N A V L Y E T
216-219 384 410
T U N U S 41
TRK, T R K YE 7 36 40 42 46 48 61 73 80 89 94 114 125 137 160
162 261 294 297 301 306 331 339 360 376 423 448 471 473 493
619 757
TRKSTAN 216 267
U
U TAR T (gazete) 109 110 112
U Z U N H A A N 187
_

N C M UR AT 187
NC N A P O L Y O N 22 48 6 123 124 128 210 291 349 368 393

VALRt (lokanta)

108

V A T A N (gazete) 109 112 113 780

V A T A N Y A H U T SLSTRE. 489 490 492 498 546 550
V E L A H T (E H ZA D E ) M U R A T E F E N D 434-437 439
V E L Y T T N E FE N D 89 119
V E N E D K 285
VCTOR NOtRE 368
VCTORA (ngiltere kraliesi) 135 139
V D IN 216 217
V Y A N A 384 476 477
VOLTARE 27 378 379
V O Y V O D A K A R A K O LU 107 118
Y
YACI HOCA 721 722
Y A N Y A 328
Y E N K Y 70 77 92
Y E N O SM ANLILAR (C E M Y E T ) 8 25 26 77-79 97 104 115 120 121
147-149 154 164 167 181 200 204 225 229 235 240 242 250 259
260 278 288 300 304 308-310 320 322 330 379 380 381 405 414
427 531 763
Y E N OSM ANLILAR TARH 7-10 763
YEN EH R L AH M ET E F E N D 522 527 528 721
Y IL D IZ S A R A Y I 106
Y U N A N , Y U N A N S T A N 22 340 558 592
Y U S U F A A 25
Y U S U F ZZETTN E F E N D 180 186 196
Z
ZAM BAKO P A A 404
Z Y A B E Y (P A A ) 8 41 61 62 66-68 89 91 100 128 138 181 184 193
197-199 202 215 246 266 267 278 279 299 300 303 317 31B 320
323-325 328-330 333 337 347 348 352 358 360-362 367-375 377
379 398 412 483

810

i in d e k il e r

B t R I N C

C L T
Sayfa No.

nsz

............................................................................ ....

Fazl Mustafa Paa ve Meclis-i H a z a in ........................................

Mustafa Fazl Paann M e k tu b u ............................................., .
Msr Valisi smail Paann Hdivlige T eebb s ......................
Bildiri
.........................................................................................
Tasvir-i Efkrn E k l e d i k l e r i .................... ............................ .

13
27
47
54
55

BIRNC BLM

KINCt BLM
Mustafa Fazl Paadan Gelen Teklif
Msy Sakakini ve Yeni OsmanlIlarn K u ru lu u ......................

60

NC BLM
Tutuklular
................................................................................ ...... 69
Veliefendi ayrndaki Son T o p la n t ........................................ ......70
tki Muzkalj G e n ....................................................................... ......72
Sarraf Karabet Aa ve Msy R evelaki........................................ ......86
DRDNC BLM
Fazl Mustafa Paann Ziya ve Namk Kemal Beylere Yazd
mektup
....................................................................... 156

811

Sayfa N o.

BESNC BLM
Tuna V il y e t i.................................................................................216
Hrriyet G a z e t e s i .................. .....................................................220
A L T IN C I BLM
AJlk Fesad ve Bunun S o n u la r ................................................. 233
Mehmet Beyin Rahmetli Hoca Nasuh Efendiyle Konumas . . 235
Mehmet Beyin hbarc le B u lu m as........................................ 239
Mehmet Beyin Hriyette Yaynlad l n ............................... 243
Hrriyet Gazetesinin Bu Yaznn Altna Koyduu Not . . . .
251
Hakikat-i Hl, Der Defi Ihtiyal Bror Nelerden Bahse
diyordu?
.
261
Hrriyet
..................................................................................... 283
Feltun Paa . . . . > .......................................................... 298
Y E D N C BLM
Cemiyette Blnme Balangc......................................................309
e eytan K a r y o r ................................................................... 318
Feltun Paanm B a a r s ........................................ .... ................. 319
nklb
..................................................................................... 334
Hrriyetin D n c e s i................................................................... 336
Sultan Abdlaziz Ham ....................................................................348
SEKZNC BLM
Hrriyet Gazetesinin A li Suavi Efendinin Entrikalarna Malp
Oluu, Yahut Ziya Beyin G a fle ti...................... ................. 360
99 Sayl Hrriyette Yaynlanan M a k a le ....................................361
Hrriyet Gazetesinin K ap an m as................................................. 374
Namk Kemalin Trkiyeye arl ve D n ...................... 376
inasi

.....................................................................................

Hsn Paann Mektubu ...........................

378

................................383

l Paanm l m .......................................................... .... ............ 398

812

Sayfa N o.

D O K U ZU N C U BLM
Mahmut Nedim Paann Sadrazam l........................................ 405
bret Gazetesi
........................................ ................................... 412
M e m u riy e tle r im iz ........................................................................425
ehzade Murat Efendinin Tezkeresi.............................................434
Namk Kemal Geliboluya G i d i y o r .............................................452
zmit Demiryolunun A lm a s ......................................................455
Geliboluda Sokak Kpekleri O la y .............................................457
Diyojen Gazetesinin Kapatlmas ve Hadika Gazetesi . . . .
463
Vasiyetname
............................................................................ ' 465
Czdan D e r g i s i ............................................................................ 477
zel l n .....................................................................................48

K N C

C L T

O N U N C U BLM
Tiyatro, ibret Gazetesinin Kapatlmas, ki Gn Sonra Tutuklan
mamz ve Gn Sonra Srgne Gnderilmemiz . . . 489
Halka V e d a .................................... ' ......................................... 503
Yeniehirli Ahmet E f e n d i .......................................................... 522
Srgne Gitmektense Yolu Marsilya Tarafna evirmek Konu
sunda Bir T a r t m a ........................................ ................. 556
Hseyin Cemal, Badatl Sleyman Bey, Abdulah Efendi . . . 580
Zindana G n d e riliy o ru z ...............................................................585
Temen Hac mer
................................................................... 590
Mektuplarn Ak Olarak Verilmesi E m r i ....................................592
Zaptiye Eri Tavasl Mehmet Yahut B e r t o c iy o ...........................601
Zindan Mahkmlarna Sanat retim i........................................ 608
Saati Macar Topal Raif Efendi . ............................................. 610
Akkdan H a b e r ............................................................................ 619
rktc Bir H a b e r ................................................................... 620
Valide Paa Rodosa G eliy o r.......................................................... 624
Baaanm G e l i i ........................................................................631
813

Sayfa N o .

Berkemal Hanm
. ................................................................... 636
Manev Annemle Grme ...........................................................640
aklta ve aklelb:
............................................. .... ................. 644
Dlgerlik - M arangozluk........................... ................................... ....647
Hristofi Kalfa
...................................................... ...................... 648
stanbuldan Prangallarn Gelii . ............................................. 652
Namk Kemalden Bir Mektup ve Bir Manzume . . . . . . .
661
Haikki Beyin l m .................. .... .........................................666
Nuri Beyin Mektubu . ............................................................... 675
Bahvan Nurinin Rodosa Gelii . ............................................. ....676
Haan Rami Bey ve Annemin l m ............................... .... . 689
Kaymakam Halit Bey ................................................................... 705
Namk Kemalden M e k t u p ............................... .......................... 709
Dilver Paann Mutasarrdhl . ..................................................710
Hametin Mezar
. . ............................................. .... . . . 722
Hapis inde Hapis . . .......................- ...................................727
Klhanbeyi S a m i............................................. ...............................735
Son Sz ............................................................................ .... .............784
simler Szl
........................................................................ 786
n d e k s ......................................................................................... 797

814