hege!

estetik

B irinci B ask

S k im 1982

G .W .F . H E G E L
[Yaam , Felsefesi, Y aptlar]

ESTETK
(Seilm i M etinler)

N e ja t B o zku rt

say
kitap pazarlam a

N uru Osmaniye Cad. T rbedar

Sok. No. 4 /1 - C agaloglu/ST .
Tel. 28 17 54

10 S T 10 T 1 K G.W.F. H E G E L T rkesi N e ja t BOZKURT

Y aynlayan Say K itap P a z a rla m a B irinci B ask 1982 K ap a k :
D erm an v e r
Dizgi : A k a r S fabaas B ask : O nur Basm evi
Genel D atm SAY DAITIM N uruosm aniye Cad.
T rbodur Sok. 4/1 - C agaloglu - ST . Tel. : 28 17 54

 N S Z Y E R N E
n celem e ve eviri ze llik le rin i ta/yan bu kk y a
p tn h azrla n m as n d a etken olan b a lc a neden, Trkem izd eki b a t felsefesine ilikin k ay na k larn e k s ikli id ir.
H e g e l, d ilim iz d e y a p tla r ok a z olan dnrlerden b i
ri; bu nedenle b iz d e nce onun yaam yksn kendi
dnem inin k lt r o laylarn n nda verm eyi den ed ik,
sonra d a yine k saca onun felsefesine ku b a k b ir e il
menin y a ra rl o lacan a inand k. E skilerin deyii ile sy
lersek nufuz-u n a z a r s ah ib i b ir filo zo f olan H e g e lin fe l
sefesini tm yle k u ata b ilec e k b ir g iriin h a zrla n m a s
nn olduka g o la b ilec e i kan sn daym . Y ine d e byle
b ir ab aya girim em in nedeni, bu konuda b ira z dah a ta
m a m la yc b ir b ilg i ortaya koym ak istem em dir. Y a p t m
alm a d ak i e ks ikliklerin fark n d ay m , am a yine d e oku
yucu larm d an , byle iyi n iy etli b ir giriim d en tr, a n la
y g rece im i umuyorum. e v iri blm ne g elince, m e
tin lerin seim inde ve evirisin d e A lm an ca, n g iliz c e ve
F ra n s zc a o lm ak zere her d ild e k i y a p tla rd a n y a ra r
lan dm : Khodossun evirisi ile H e n ri Lefebvre ve N o rb e rt
G u term an n ev irile rin i yer yer izle m e kle b irlik te , m e tin
lerin A lm an ca a sln d a ki yerlerin i gsterdim . e v iri s ra
snda k ar la t m g l kleri bu rad a

s ra la y a c a k d e i

lim ; ne var k i a n la lm a s g olan ve hem en hem en 2 0 0

y l nceki A lm an d ili ite yazan H e g e l'i T rkem izd e d ile
g etirirke n zo r a n lalan p a s a jla rn sorum luluunu ta
m ak durum undaym . Y u k a rd a d a sylediim g ib i bu k
k y a p t d a h a ile rid e y a p la c a k a l m a la ra b ir k a tk d a
bu lu n ab ilm ek m id iyle h azrla nm olup, bu m it g erek
leirse eree v arlm o la ca ktr.
N e ja t B ozku rt

K L T R T A R H N N
G E O R G W IL H E L M

I I IN D A

F R IE D R IC H H E G E L in

K IS A Y A A M Y K S

1770

G.

F.

H e g e l,

m aliye

ve

tic a re t

ile

ilg ili

yksek d evlet m em u rluklarnd a bulunmu olan

(nce vergi
to p la m a
dairesind e
s ekreterlik
R en tkam m ersekretr
ve daha sonra da
tam a b a k an l n d a st dzeyde b ir grev
E x p ed itio n srat ) G eo rge Lu d w ig H e g e l'in
ve onun ei From m soyundan gelm e M a ria M a g
d e le n a mn olu o la ra k S tu ttg a r tda 2 7 A ustos
gn dom utur.
O dnem de, 1724 yln d a dnyaya gelen K an t 4 6,
1749 y ln d a doan G o eth e 2 1, 1 7 5 9 da S c h il
le r henz 11 ve 1762 ylnda dnyaya gelen
F ic h te ise 8 yanda bulunuyordu. D ah a sonra
lar tan ac a ve m ziini pek grltl b u la
ca Lu d w ig van Beethoven kendisinden ay
sonra dnyaya gelecektir.

G .W .F . H E G E L

Bu s ra la rd a buhar gcnn bulunm as ile n

g iltere endstri devrim ini g erekletirm ek ze
redir. B ilim , tekn o loji, sanat ve dn a la n la
rnda h zl g elim eler szkonusudur artk.
1 77 3

H egel

1 7 7 5 e dein

doduu kentte nce A l

m anca, daha sonra da L atin ce O kuluna devam

eder. G oethe, G tz von B erlich in g e n ad l oyu
nunu yayn lar. 1 7 7 6 da A d am S m ith 'in nl
D oa ve U lu slarn Z e n g in likle rin in K a y n a k la n
adl y ap t yayn lan r. Y ine bu srad a B uffon ve
L avo /s/ernin a l m a la rn a ta n k oluyoruz.
1780

H eg e l,
daha
sonralar
E b e rh ard - Ludw igs
G ym nasium
adn a la c a k olan
S tu ttg a r tdaki
G ym nasium

Ilu stre adn tayan

okula girer.

Bu srad a 1776 ylnda nsan H a k la r B ild iris i

n i yaynlayan A .B .D . b a m szl n kazanr;
A lm a n y a da Lessing lr. S a n a t a lan n d a k la
sik dnem balar: resim de
m zik a lann da ise

Ingres

ve

Fssli,

H ay d n , G luck ve M o z a rt

grlr.
1784

H e g e l annesini kaybeder. Bu dnem de B e a u

m archais ile S c h ille r'in oyunlar yayn lan r.
K an t, P rolegom ena zu ein er jeden knftigen
M etap h y sik 'i ile W a s ist A u fk l ru n g adl y a z
larn yaym lar. D en is D id e ro t lr. lk kez ba
lonla gezi J .M . ile J.E. M o n g o lfie r kard e le r t a
rafndan
g er e k le tirilir. d A le m b e rt bilginin
toplum sal ilevi zerine A n s ik lo p e d ide y a z la r
yayn lar. W a tt, bu har m akin asn g elitirir; Lapface, sk b ir d eterm in ist m ekan ik o rtay a
yar.

ko

E S T E T K

1785

H e g e l, A lm an ca

ve

L atin ce d illerin d e gnlk

tutm aya balar.

A .B .D .nde
ilk d em okratik
anayasa yrrle girer. S c h ille r, D ie S c h au
bhne als m oralische A n s ta lt (B ir ah lak ku
rumu o la ra k tiy a tro ) ile ilg ili grlerini yayrmlar.
1787

Bu srad a K a n t m K ritik d er Reinen V e rn u n ft

(S a lt Usun E le tiris i)

adl y ap tn n ikinci b a

sm k a r K ritik d er Praktischen V e rn u n ft
(K lg sa l Usun E le tiris i)nin de ikinci basm
gerekleir. Lavoisier ve B e rth o lle t kim yada
bilinen elem entlerin b ir listesini dzenlerler.
1788

O lg un lu k snavn

veren

H e g e l,

1 7 8 8 /8 9

S m estresinde, Tbingen kentinin b ir v a k fn

dan a ld burs ile
Tbingen niversitesinin
Protestan sem inerine devam eder. Ayn niversetede a yrca m a te m a tik , fi2ik ve doa b i
lim leri zerinde de alr. Bu srad a K a n t
okuyan

H egel

ile

kendisinden henz

be ya

kk olm asna karn erken b ir gelim e gs

teren ve p a rla k b ir ze k ya sahip olan S c h ellin g ve a yrca ozan H ld e rlin arasn da re
nim a rk a d a l yannda b ir dostluk da b alar,
n c e le ri H egel onlarn b ir rencisi durum un
dadr.
1789

F ra ns z D e v rim inin balam as ile A vru p a s iya

sal b ir h a re k e tlilik dnem ine girer. 1791 lk
bah arn d a
H e g e l ve S c h ellin g ,
D evrim i okuyla k a r la d k la rn gsterm ek iin, Tbin-

!)

G .W .F. H E G E L

gen d o la y la rn d a k i b ir yere zgrlk a a c

dikm eye gid erler. G eo rg e W ashing to n, A .B .D .
nin ilk bakan seilir. G oethe, T o rq u a to Tasso a d l oyunu ile Y a z la rn yaym lar; S ch ille r 'in ise tam a m la n m am olan 'D e r G e is te r
seh er a d l rom an ile D ie K nstler ad l felse
fi iiri y ay m lan r. O zan yine Jena n ive rs ite
sinin a l nedeniyle y ap t b ir konum ada
W a s heisst und zu w elchem Ende studiert
man U niversalgesch ichte (Evrensel tarih ne
d ir ve hangi am a iin a ra trlr) tem asn i
lem itir. A yrca klasik resim de
C a rl G ustav
C aru s, Johann Frie d ric h O verbeck,
Theodore
G e ric a u lt ve heykelde S c h a d o w anlm aya d e
er s a n a t la r arasnda yer a lrla r.
1790

1 7 9 0 /9 1

K Sm estresinden

itibaren

H eg e l,

H ld e rlin ve S c h ellin g , vakfn kendilerine ver

dii b ir od ad a k alrlar; yakn b ir dostluk ve
a rk a d a lk anlay iinle yaam larn b ir a ra
da srdrrler. Bu sk iliki H ld e rlin in ar
bir h as tala

yakalan m asn a

ve

Hegel

ile

S c h e llin g in de yava
yava
b irbirlerinden
u zak la m a la rn a dein srer;
bu u zak la m a
nn gid erek dourduu
yabanclam a
sonu
cunda iki folozof
arasn d aki
ba
1 8 0 7 lere
doru kesin o la ra k k o p a ca ktr. H e g e l bu s ra
larda R ousseauyu o ku m aktadr; ondan ok e t
kilenir. Kendisinden cokuyla sz eder. 2 7
Eyllde
felsefe
M a g is te ri
(B ilim U z m a n )
nvanm k aza n r.
der U rte ils k ra ft

10

A yn y lla rd a
K an t, 'K ritik
(Y a rg Gcnn
E le tirisi)

E a T E T IK

adl nc ve son nem li k riti in i

yaym lar

In g ilte re de A d am S m ith , lib eralism e dayanan

ulusal ekonom inin ilkelerin i belirler. B ir yl son
ra a rkasnd a 2 5 piyano konertosu, op eralar,
senfoniler ve daha pek ok paha b i ilm e z bes
te le r b ra k a c a k olan M o z a rt lr.
1793

20 Eyll tarih in d e b aaryla verdii teo lo ji s

navyla C a n d id a t unvann kazanan H e g e l,
S tu ttg a r ttaki renim ini ta m a m la r. R ahip o l
mas iin yaplan nerileri geri eviren filozof,
dinlenm eye ekild i i bu kentte G. F . S tau d lein
ile k arlar. 1793 Ekim ayndan itib aren H e
gel, C . F . S te ig e r von Tschuggun yannda B e rn
de e itm e n lik yap m aya balar; bu grevi 1796
ylna dein

srdrecektir.

D aha

sonra e it

m enlik grevine F ra n k fu rtta devam edecek

olan H e g e l, bo z a m a n la rn d a , her alan d a kl
trn geniletm eye ve yetkin letirm eye ad a r
kendisini; a yrca eitli kk y a p tla r da ya
z a r bu s ra la rd a . te bunlardan b ir tanesi de
ancak lm nden sonra y ay m la n ac ak olan
" Is a nn Y a a m " a d l y a p td r.
1797

E itm e n lik grevini F ra n k fu rt am M a in da sr

dren H e g e l, S y s te m fra g m e n tde kendi diale k tik yntem inin ana izg ile riy le b ir tas ta n
verir. T eo lo jik konulardan uzak la a ra k,
D evlet
p o litikas ya da S iy a s e t
geer. K a n t okum ay ve
F ic h te y i okum aya b alar.
tim m ung des M enschen
adl y ap t b ir yl sonra

Felsefesi konularna
incelem eyi srdrr;
F ic h te n'm D ie Bes
(nsann B elirlen im i
1 8 0 0 lere doru k a

caktr.

11

G.W .F. HEGEL.

A v ru p a da D evrim sonras savalar gndem de
d ir a rtk . N ap o ly o n ta ly a ya sefere kar; T a l
le yra n d onun d ileri bakandr. Y azn a la n n
da bu dnem de yine
n s aflard a G oethe,
S c h ille r ve T ie ck i gryoruz; F ra n s a da A lfre d
d e V ign y, lirik iirle riy le n yapar.
Felsefede
K an t, M etap h ysik der S itte n (Treler M e ta fi
z i i) , S c h e llin g ise, Ideen zu einer P hiloso
phie der N a tu r (B ir doa felsefesi zerine d
nceler) adl y a p tla rn y ay m la rla r. Bu ta rih
ten b ir yl nce F ic h te , G rundlage des N atu rrechts und P rin zip ien d er W iss en s ch a ftsleh re
(D o a hukukunun tem eli ve
B ilim retisinin
ilk e le ri) ad n d aki y ap tn yaym lam bulunu
yordu. Yine bu ta rih te nl ozan H en rich H ein e
lr; m zikte doruk noktada H ayd n ve B eeth o
ven g rm ekteyiz. ta ly a da D o n ize tti, A vustur
ya da F ra n z S c h u b e rt dnyaya gelirler.
1799

B abasnn lm yle kendisine kk b ir m iras

k alan H e g e l, ancak bu sayede felsefe a l m a
larn srdrerek a ka d e m ik kariyerine dardan
h a zrla n a b ile c e k tir.
Bu tarihten
b ir yl nce F ra n s a da A uguste
C o m te dnyaya gelir; yine ayn y lla rd a Eug
ne D e la c ro ix y\

gryoruz. R esim de

klasisiz-

min tem silcileri olan C o ro t ve G oya da bu y l

lard a dnyaya gzlerin i a a rlar.
1801

B erlin niversitesine atan m olan

F ic h te nin
Jena n iversitesindeki
boalan
yerine geen
ve 2 3 yl b uradaki krsde derslerini

12

srdre

ESTETK

cek olan S c h e llin g in a ra c l y la H e g e l de Jena n iversitesinin retim kadrosuna k atlr.

B u rad a 2 7 A ustos tarih in d e H a b ilita tio n
(D e rs verm ede y e te rlilik ) tezi o la ra k De O rbitis P le n e ta ru m adn tayan

za m an n d a m oda

olan ve s pek lativ b ir fizik anlay iinde kav

ranan tezin i sunm adan birka ay nce H e g e l,
felsefe yazs o la ra k ilk y ap tn F ichte ve
S ch elling S istem lerin in F a rk n yaym lar. H a
b ilita tio n tezin d e H e g e l, gezegenlerin yrnge
lerine ilikin grlerini N e v /to n un gk m eka
niine kar

k a ra k ne srer.

B ylece Jena

niversitesindeki d erslerine D oent (P riv a tdocent) nvanyla b a la r ve buradaki grevini

1801 Ekim inden 1 8 0 7 ye dein srdrr. 1805
y ln d a ok a z b ir p arayla
ayn niversitede.
1802

P rofesrle

H e g e l, S c h e llin g ile b irlikte

a ta n r

K ritische Journal

d er P h ilo so p hie (E le tire l Felsefe D e rg is i)ni

karm aya balar. Bu srad a A v ru p a da N a p o lyon B o n a p a rt ykselm eye devam etm ektedir.
Ressam C anova onun b ir resmini yap ar. Y u rt
ta la r yasas o la ra k N apolyon "en byk y a
p tm d ed ii,

C ode C iv ile i yrrle koyar,

B eethoven E ro ic a senfonisini N a p o ly o n a
it
haf etm ekten vazgeer. C h ate a u b ria n d , ayd n
lanm aya kar b ir felsefeyi g e li tird i i H ris ti
yanln R uhunu yaym lar. ki yl sonra K an t ve
H e rd e r lrler.
1805

H e g e l b ir y llk m aa k a r l o lm ak zere 100

T h ale r denm ek suretiyle Jena niversitesine

.1.1

G .W .F. H E G E L

felsefe profesrlne a ta n r. N ap o tyo n 'a kar

In g ilte re, Rusya ve A vusturya birleirler, onun
g lerini A u s te rlitz ve T ra fa lg a rda
yenilgiye
u ra trla r. Bu srada S c h ille r ve B occherini ya
am dan a y rlrla r.
1806

Ekim

aynda

Jena

m eydan

savann

p atlak

verm esiyle P rusyann k a p la r N apo lyo n'u n i

gal o rdu larn a alm olur. H e r yl gzden ge
ird ii d ersleriyle kendi kiisel retisini daha
iyi b ir biim de verm eye girien H e g e l, yava
yava S c h ellin g 'ten u zaklar. Bu srad a, tem el
y ap tla rn d an biri olan
Phnom enologie
des
G eistes'i ta m a m la m a k zere a l m a la r yapan
filo zo f, e ly a zm a la ry la b irlikte kenti terkeder.
S c h e llin g ile a ra la rn d a k i ban
kesin o la rak
kopuu ise T in in Fen o m en olo jisinin ilk yaym lan srasnda olur. Bu a rad a G o eth e ilk kez
F a u s tunu yaym lar. In g ilte re de ilk buharl ge
mi iletm eye sokulur.
1807

S avan dourduu s k n tla r yznden ken d isi

ne ok a z dem e y a p ld ve niversiteye a s a
leten a tan m a m idini de y itird i i iin
H e g e l,
krssn te rk etm e k zorunda k alr.
Son are
o la rak , 1 8 0 7 -1 8 0 8 arasnd a, B am b erg er Z eitung'un ka rlm as n stlen ir ve g azeten in re
daksiyon efi olur, gncel p o litik konularda ya
z la r yazar.

1808

B avyera E itim B a k a n l
gelen dostu

14

N ie th a m m e r

genel m fettiliin e
kendisini

N rn b e rg

E S T 10 T I !\

teki A eg id ien gym n asium 'u n

yneticiliin e g e

tirir; ksa b ir sre sonra H e g e l bu lisedeki fe l

sefe e itim i profesrln de stlenir. G a z e
te c ilik ile b irlik te olduka
yorucu alm a la r
yapan H e g e l, bu nedenle retim i ikinci plana
a lm ak zorunda

k a la ra k kendisini yazm aya ve

kuram sal a ra trm a la ra verir.

Bu a l m a la r
nn rnlerinden biri de 1812 ile 1816 y lla r
arasrnda y ay m la n ac ak olan 'W is se n sc h aft der
Logik' (M a n tk B ilim i) adl y a p td r. En nem
li y ap tla rn d an biri olan bu eserin kazand rm
olduu geni n ile H egel bu kez n iversiteye
asaleten atan r.
1811

K rk b ir yandaki filo zo f N rn b e rg de yirm i b ir

yandaki M a rie von Tcher ile evlenir. Bu evli
likten d ah a sonra iki olu o la c a k ve onlardan
biri m eslek o la ra k tarih profesrln, dieri
ise p ap a zl seecektir. Bu s rad a F ic h te B e r
lin niversitesine ilk k ez rekt r olur. R om antik
sanat a lan n d a ise resim de R om ad a hristiyan
ro m an tik e ilim li ve 'N a z a re n ler' ad a ltn d a
b ir ressam lar dernei kurulur; bu dernekte n
celeri u s a n a t la r yer alr: O verb eck, P fo rr.
D ah a sonra ise C orn elius, W . S c h ad o w , S c h
norr von K aro lsfeld , P h . V e it, S te in le , F o h r g i
bi an tan n m isim leri bu dernee g ire ce k
lerd ir. S c h u b e rt, W e b e r ve B ethoven gibi m
z ik alan n n nlleri ise en verim li dnem lerini
y a a m a k ta d rla r. B ilim alan n a g elince, Avagad ro nl m olekl kuram n a k la r ve a to m
la r ile m oleklleri b irbirinden a y rr. nl m ateL.r)

G .W .F. H E G E L

m atiki Gauss ise im a jin e r (im g esel) say la r

adn verdii s a y la r kuram zerindeki dn
celerini a k la r. E ukleides'ci olm ayan geo m et
rileri ilk kez tem ellen d irerek g elitirm eyi dener.

1812

H a g e l, M a n tk B ilim i (W is se n ch a ft d er L ogik)
ad l y ap tn c ilt o la ra k yaym lam aya balar;
1816 yln a dein srecek olan bu basm iinin
sonunda H e g e l, felsefe evrelerinde byk

bir

n k a za n r ve a rtk kendisinden
'M o d ern z a
m anlarn A ris to te le s i ya da Y akn an A ris
to te le s i o la ra k sz edilir.

1816

K azanm olduu bu n sonucunda H e g e l, H e i

delberg niversitesinin Felsefe Krss P ro fe
srlne a ta n d ktan ksa b ir sre sonra siste
mini zetleyen bir yaptn (E n zyklo pd ie der
Philosophischen W iss en s ch a ften )
h a z rlk la r
na g iri ir. D aha nce verm i olduu derslerinin
yannda H e g e l, bu n iversited e ayrca M a n tk ,
M e ta fiz ik , D o alh u kuk (N a tu rre c h t) ile E stetik
ve Felsefe Tarih i d erslerini okutur.

1817

'F elsefe B ilim lerin in A n s ik lo p e d is i (E n zyk lo

pdie
d er
Philosophischen W issen sch aften )
yaym lan r. B undan baka
H eg e l, H eidelb erg
E d e b iya t
Y ll nda
(H e id e lb e rg e r
J ah rb
chern fr L ite ra tu r) felsefe ve p o litik a kon u larn
da eitli m a k a le le r k a rr. P rusya E itim ve
K lt r B a k a n von A lten stein kendisini b ir y l
lna B e rlin e davet eder.

16

ESTETK

1818

F/'c/jfenin lm zerine d rt y ld r bo kalan

onun B e rlin deki krssne H e g e f g e tirilir. A
l dersini 2 2 Ekim tarih in d e veren H e g e l, bu
krsde lm ta rih i olan 1831 y ln a dein k a
la c a k tr. E tk in li i o denli youn o lm a k ta d r ki,
h a fta d a on s a a tlik ders yk ile y aln z profe
sr o la ra k dein, ayn za m a n d a pek ok baka
grevleri de yerine g e tire re k d ik k a t ekm ekte
dir; bu n lar a ras n d a, snav j rile rin e b akan lk
etm ek, kon feran slar verm ek, resmi ra p o rla r k a
leme a lm a k gibi iler bu lu n m aktad r. H e g e l bir
yl k a d a r da rekt rl k y ap ar, K upfergraben No:
4 teki evi satn a la ra k yerleir. T a tille r dnda,
youn b ir

alm a iinde

bulunduundan d in

lenm eye pek fa z la zam an a y ra m a z. B e rlin de

bulunduu s ra la rd a pek nl olan b az kim se
lerle karlar; ok sayda ve her kesim den bir
renci kitlesi derslerini izler. D ersleri ise s k
c b ir biim d e, o lduka a r ve yorucu geer.
O ysa rencilerinden
birinin d ah a sonralar
ya zm a k zorunda k ala c a g ibi, H e g e lin ders
lerindeki d e rin li in , younluun ve cid d ili in
tad n a b ir k ez varan herhangi b iri, onun aklyrtm elerindeki e tk ile yic i gcn ve zam an n n
esinlendirm i olduu gl zgr dncelerin
byl evresine nasl yava yava ve bir daha
kopm akszn b a la n d n ve
onun tara fn d a n
srklendiini yaam ak durum unda k a lr . A r
tk H e g e l, kariyerin in doruk noktasna yksel
m i b ir filo zo ftu r.

B ir yl sonra

pessim izm in

nl filozofu A . S ch o pen hau erin " D ie W e lt als

W ille und V o rs tellu n g ad l y a p t y a y m la n a
c ak tr.
17

G .W .F . H E G E L

H eg el

nceleri

Prusya

m onarisinin

resmi

filozofu o la ra k benim senm i gibi grnrse de

o s ra la rd a A lm a n y a 'd a o rtaya kan anti libera lis t e ilim le rin onun b a a rla rn g lg elem e
ye al t n a ta n k oluruz.
Kendisine eitli
kesim lerden s a ld rla r yneltilen ve d ah a sonra
da ynetim in gznde kendisinden kuku duyu
lan b ir kim se olan H e g e l, an c ak B akan A ltenstein ve Yksek re tim D irekt r S c h u lze t a
rafndan korunmu olm as

sayesinde

Prusya

n iversitelerin in Felsefe F ak ltele rin i ksa bir

sre iin yn eteb ilm itir.
Bu nedenle H eg e l,
kendisine zam an zam an a tfed ilen 'D e vlet F ilo
z o fu ya da Resmi F ilo z o f roln oynam aktan
u zak k alm tr. Kendisi, S fe m n re fo rm laryla
oluturulan Prusya brokrasisi tara fn d a n des
teklenm ise de, S a ra y ondan kukulanm
ve
1 8 2 1 lere doru kan ve son byk y ap t olan
H u ku k Felsefesi D ersleri
nedeniyle de
yal
m u h a fa za k rla r, lib e ra lle rin
aksine
kendisin
den honut o lm a m lard r.
1820

H e g e l, B randenburg E yaletin in K ra llk B ilim

S n a v Kom isyonuna
doal
ye seilir.
Bu
a ra d a S c h le ie rm a c h e r
ile a ra la rn d a dnce
a y rlk la r b agsterir.

1821

yln da yukard a

anlan H u ku k Felsefesi D ersleri u ift balk

a ltn d a yaym lan r: 'H u k u k Felsefesinin A n a h a t
la r (G run d lin ien d er P hilosophie des R echts)
ve T e m e l izg ile riy le D o al H u ku k ve D evlet
B ilim i (N a tu rre c h t und S ta a tsw iss en s ch a ft im
G ru n d ris s).

18

H e g e l d erslerinde

D in Felsefesin

ESTETK

den ve

D nya T arih i F elsefesinden

sz eder.

T a tille rd e g e zile r yapan filo zo f,

1822 ylnda
Brksel ve H o lla n d a ya, 1824 yln d a ise P rag
zerinden V iy a n a ya gider.
Bu y lla rd a
m zik a lan n d a C .M .V . IV e b e rin
D er F re isc h tz a d l rom antik operas (1 8 2 1 )
ile S c h u b e rtin bitm em i
U n vo llen d ete)

(1 8 2 2 )

8. S enfonisi

C D ie

ilk kez aln r.

Y ine

1823 ylnda B eeth o ven in 9. S enfonisi ('A n die

F reud e ) ve S c h u b e rtin R osam unde bale m
zi i icra edilir.
1827

P a ris e y ap t bir gezide

H e g e li,

1 8 1 7 den

beri onu tan yan ve yeniden 182 4-25 tarih leri

arasn d a kendisini B e rlin de bir kez daha gr
meye gelen V ic to r Cousin a rla r. P aris dn
nde H e g e l W e im a rda, daha sonralar felse
fesini pek karm a k bu lacak olan G oethe ile bu
luup grr.
Bu kar la m ala rd an
birinde,
H e g e lin, m ziini olduka grltl o la ra k n i
tele d i i, B eethoven da h a zr bu lu n acaktr. A y
n y lla rd a H eg e l, hukuk ve devlet gr y
znden Luther K ilisesi tararn d an teh lik e li o la
rak grlm ve bu nedenle de B erlin A k a d e
misi k ap la rn kendisine k ap am tr.
1829

H e g e l a rtk nnn doruk noktasndadr;

aka

d em ik evrelerde kendisinden profesrler pro

fesr diye s zed ilm ekted ir,
te P rofes rler
profesrnn e tk is i Prusya to p ra k la r zerin
deki hemen her A lm an niversitesinde egem en
d ir. B e rlin deki niversitenin rekt rlk
grevi

19

G .W .F. H E G E L

kendisine verilir, ilk b ah a rd a H e g e l ve S c h ellin g

tesadfen ve son b ir kez K arlsb a d da k a r la a
c a k la rd r.
Bu srad a F ra n s a da B a lz a c 'in nsanlk Kom e
d is i ad a ltn d a rom anlar;
G o eth en\n sosyal
ierikli rom an olan W ilh e lm M eisters W a n d e r
ja h re y aym lan r. G oethe, bilim se! a l m a la r
n da srdrr. Y ine bu s ra la rd a E u kleides'i
olm ayan geom etrilerin kurucular olan,
Lobaevski, G. R iem ann gibi m a te m a tik ile ri gr
yoruz. L ap lace,
Gk m e ka n i in in ilkelerini
a k la r.
B ir yl nce m zik a lan n d a byk bir boluk
b ra k a ra k F ra n z S c h u b e rt lecektir; arkasnd a
6 0 0 n stnde ark (L ie d ) b rakan ve bu t r
de b iric ik olduunu kan tlayan san at,
m zik d a lla rn d a da e riilm e z y a p tla r

d ier
o rtaya

koymu klas ik -ro m a n tik ve modern

unsurlar
m ziinde b arn d rm byk ve
y a ra tc bir
ustadr.

Y ine

bu

a lan d a

M endelssohn

B a rt-

holdy, B e rlio z ve Rossini anlm aya deen nl

b es tec ile r a ras n d a yer a lrla r.
V iya n a klasik
ekolnn son tem silcisi saylan L.V. Beethoven
da 1827 y ln d a lr.
R esim de Ingres, D e la c ro ix , S c h in k e l ve Turner
gibi s a n a t la r a n lm aya deer.

1831

20

H e g e l, 1831 yaz ve sonbahar boyunca sren

kolera salgnnn son kurban larn d an biri olmu,

ESTETK

14 K asm da ksa sren b ir h a s ta lk ta n hemen

sonra aniden lm tr. F ilo zo f, g zlerin i ya a
ma kap am asn dan iki gn sonra n iversite av
lusunda dzenlenen cenaze treninde konuma
yap m ak zere y aln zc a p a p a z ve teo lo ji p ro fe
sr olan M a rh e in e k e ile dostu F rs te r'e yetki
vermi; bylece derslerin i verm esinden
drt
gn sonra ksa b ir trenin ardndan b ir ka sa
a t iinde gm lm tr. V asiyeti zerine H eg el,
B e rlin deki D o roth eenstdter F rie d h o fda bulu
nan F ic h te nin m ezarnn yanna konulur. Y e ri
ne ise, egem en olan ynetim tara fn d a n b eeni
len ScheU ing geecektir.
1800 y lla rn d a dzenlenm i

olan bir F ransz

pasaportunda H e g e lin d grn (fizy o n o

m isi) u biim de a n la tlm a k ta d r:
3 0 y a la
rnda, 1.67 m. boyunda, sa lar ve kalar kes
tane renginde, g zleri gri, burun ve a z orta
byklkte ve norm al, y uvarlak bir ene, orta
a k lk ta b ir aln ve oval b ir y z re n c ile ri
nin de b elirtm i o ld u klar gibi H e g e lin, ne e
kici ve ne de ho ve gsterili b ir grn v a r
d; H o th o nun da syledii g ib i, yz pek sol
gun, yum uak ve sarkm izg ile rle dolu, gev
em i ve uyumu izlenim i veren b ir grn
te y d i
Krssndeki zen tisiz duruu, yorgun
b ir hava iinde kendini koyverm i h ali, ban
nne (dm g ib i) em i, szleri hep ik irc ik
li, k a ra rs z ve d u raksam al, h a fif ve ksa ksa
ksrklerle sk sk kesilen, bouk sesli
ve
sw ab a ksan yla konuan biri idi H eg e l.

Ders

21

G .W .F. H E G E L

saa tle ri dnda kendisine retisine ilikin soru ia r sorulm asndan pek holanm azd; ve by
le b ir durum la kar la t n d a da b elirsiz
bir
ta k m el kol h arek etle riy le yan t verir veya k i
ta p la rn a ba vurulm asn nerirdi.
B ir n g iliz
k t oyunu olan W h is t oynam ay sever, kl
trs z burjuva to p lu lu k la ry la
b ilg ie gr
m eler yap m ak yerine bu k t oyununu sk sk
ye lerdi. B una kar lk btn g ecelerini b ir gaz
lam basnn lgn nda k ita p la rn yazm ak
ya da derslerini h a zrla m a k la g eirird i.
Bu s ra la rd a
F ra n s a da Tem m uz-D evrim i o l
m aktad r; B a lz a c
rom an larn b irb iri ard n ca
yaynlam ay srdrr. L am artin e iirler, S te n d
h a l ise K zl ve K a ra a d l rom ann yaza r. H u
go, N o tre D am e de P a ris ini y aym lar. R esim
de D a u m ie r ve D e la c ro ix nde gelm ektedir;
bakaca C aru s , Thorw aldsen gibi usta ressam
lar da saym ak m m kndr. M zik a lan n d a ise
ro m an tik ekol h l egem end ir ve balca
u
s a n a t la r s ra la m a k olasdr: C hopin, R obert
S chum ann, Vincenzo B e llin i, M ey erb e er. B ilim
ve endstri a lan n d a da nem li

say la b ilec e k

g elim eler o lm a k ta d r: Liverpool M an chester

arasn d a
ilk kez dem iryolu denir.
C u vier,
G e o ffro y -S a in t H ila ire 'e
b a la tr.
D a rw in
rr. In g iliz fizik i
e lek tro m an y etik

kar

zerinde

tart m a

a l m a la r yap ar ve

Induktion kanununu o rtay a koyar.

22

b ir

a ra trm a g ezilerin i srd

Jam es d e r k M a x w e ll ise

ESTETK

H e g e lin

yaad

zam an

kesiti

iinde

sanat,

bilim ve teknoloji a la n la rn d a oiup biten olay*

lara yorum k atm ak szn
ve ksaca deinm i
olduk; baka pek ok ad ve olay d a bu yz
den dard a b ra ktk . K ltr tarih inin felsefesi
daha a y rn tl ve geni baka

b ir yaznn

ko

nusu o la b ilir ancak; bu nedenle bu k a d a rla ye

tindik.

23

n HEGELin YAPITLARI

Hegelin biraraya getirilen yaptlar dost ve mes

lektalarnn oluturduu eitli kurullarca farkl diziler
halinde deiik tarihlerde yaymlanmlardr. Bu basm
lardan biz burada Hernuu Glocknerin 26 cilt olarak ya
yma hazrlad Fr. Frommans Verlag yaynevinin nce
1927-1940 tarihleri arasnda, sonra da 1949-1959 yllarn
da kard diziyi gz nnde bulundurduk; bundan ba
ka Hegelin yaptlarnn belli bal toplu basmlar un
lardr :
1 Phillip Marheineke, Johannes Schulze, Eduard
Gans, Leopold von Henning, Heinrich Gustav Hotho, Karl Ludwig Michelet, Friedrich Frster gibi
dost ve rencilerinin oluturduklar bir demek ta
rafndan 19 cilt olarak hazrlanan k toplu basm,
Berlin (Dunker und Humboldt) 1832-1845.
2 Toplu Yaptlar. Baskya hazrlayan Georg Lasson.
Leipzig (Felix Meiner) 1911. Philosophische Bibli
othek, 21 Ct.
3 Yukardaki dizinin yeni kritik basm; baskya ha
zrlayan Johannes Hoffmeister, Hamburg (Felix
Meiner) 1952, 30 Ct.
24

e s t e t i k

Hermann Glocknerin 26 cilt olarak yayma hazrla

d ve Fr. Frommans Verlag yaymevince yaymlanan
yaptlarn adlan srasyla unlardr :
1. Cilt,

Aufstze aus dem kritischen Jurnal der

Philosophie und andere Schriften aus der
Jenenser Zeit (Kritik Felsefe Dergisinden
Makaleler ve Jena Dneminden dier Yaz
lar).

2. Cilt,

Phnomenologie des Geistes

nomenolojisi).

3. Cilt,

Philosophische Propdeutik,
Gymnasial
reden und Gutacten ber den PhilosophieU nterricht (Felsefeye Hazrlk, Lise Yneticii Dnemindeki Konumalar ve Felsefe
retimi zerine Raporlar).

4. ve 5.
Ciltler,

6. Cilt,

(Tinin Fe-

Wissenschaft der Logik (Mantk Bilimi).

Enzyklopdie der Philosophischen Wissenchaften im Grundrisse (1817) und an

dere Schriften aus der Heidelberger Zeit
(Temel izgeriyle Felsefe Bilimleri Ansik
lopedisi ve Heidelberg Dneminden Dier
Yazlar).
Lr>

G.VV.F

HEGEL,

7. Cilt,

8. ve 10.
Ciltler,

11. Cilt,

12. ve 14.
Ciltler,

15. ve 16.
Ciltler,

17. ve 19.
Ciltler,

26

Grundlinien, der Philosophie des Rechts

oder N aturrecht und Staatswissenschaft
im Grundrisse (Doal Hukuk ya da Hukuk
Felsefesinin Temelleri ve Ana izgileriyle
Devlet Bilimi).

System der Philosophie (Sog. Grosse

Enzyklopdie.) (Felsefe Dizgesi, Byk
Ansiklopedi diye anlan Yapt).

Vorlesungen ber die Philosophie der Ge

schichte (2. Basimi 1840) (Tarih Felsefesi
zerine Dersler)

Vorlesungen ber die sthetik

zerine Dersler)

(Estetik

Vorlesungen ber die Philosophie der Religion (2. Basm 1840) (Din Felsefesi ze
rine Dersler).

Vorlesungen ber die Geschichte der Phi

losophie (1. Basm 1833-1836) (Felsefe Ta
rihi zerine Dersler).

ESTETK

20. Cilt,

Ek Olarak
21. ve 22.
Ciltler,

23. ve 26.
Ciltler,

Vermischte Schriften aus der Berliner Zeit

(Berlin Dneminde yazlan karm a yazlar).

Hermann Glckner - Hegel. (Hegel ve fel

sefesi zerine bir inceleme).

Hermann Glckner - Hegel-Lexikon (Hegel

in tm felsefe dizgesinin yaptlarna daya
nlarak hazrlanm szl).

III HEGELin FELSEFESNE KISA BR GR

14 Kasm 1831de len Hegelin insanln dnce

tarihinde sekin bir yeri olduu kuku gtrmeyen bir
gerektir. Politika ve Ahlak Bilimleri (Sciences Morales
et Politiques) ad verilen bilimlerden hibiri yoktur ki
Hegelin gl ve verimli yaratclnn etkisi altnda
kalmam olsun. Daha nceleri de islenen
dialektik,' man>
tk, hukuk, estetik, felsefe tarihi, din tarihi, doa felse
fesi gibi btn bu alanlar Hegelden aldklar g sayesin
de yeni ierikler ve biimler kazanmlardr. Onun felse
fesi ayrca kendisinden sonra gelen pek ok kimsenin d
ncelerini de etkilemitir. n daha salnda btn
uygar dnyaya yaylm bir dnrd o. yle ki her ei
limdeki filozof ona bavurmakszn kendi felsefesini, ken
di retisini ortaya koyamyordu. Hegel felsefesinin
uyandrd oku verici hayranlk onun lmnden son
raki 1830-1840 yllan arasm da ok daha byk boyutlar
kazand; ama tam o sralarda kendisine ani bir tepki de
bagsterdi. Okumu aydn evrelerde onun felsefesine
hi gi duyulmaz, kendisinden sz edilmez oldu. Bilginler
dnyasnda da bu gi o denli azald ki meslekten fozof28

ESTETK

lann hibiri son zamanlara gelinceye dek, Hegelin ura

t bilimlerde Hegel Felsefesi-nden ne gibi deerli ey
ler kalm olduunu saptamay akllarnn ucundan bile
geirmediler. Oysa eletirel bir yaklam ile Hegele ei
len, onu inceleyen, ondan bir eyler renmek isteyen
herkesin XIX. yy. felsefesini oluturan bu byk filozof
tan elde edebilecei gerekten pek ok ey vardr. Bu ba
kmdan onun dnce sistemi felsefe tarihinde pek ok
yolun kendisinden getii bir istasyon olarak benimsenebilir.
Bu byk Alman dnrnn insan bilimleri (Sci
ences humaines) bakmndan nemi onun her eyden n
ce, her toplumsal olguyu gelimesi iinde, yani meydana
gelii ve yokoluu iinde ele almasmdadr. insan bilimle
rine ilikin olgularn, fenomenlerin baka trl ele alna
mayaca da aktr. nk toplumsal olgular gelimeleri
iinde ele alnmazlarsa doruluk-yanllk kartl do
nuklar, yani yanln doruya dnm, dorunun ta
d yanllk pay kavranamaz. Doru-yanl arasnda
ki isabetli bir ayklama ile burada gereklikten bgiye
gei sz konusu edilmektedir. Bununla birlikte bu g
r iyi kavranlmad iindir ki doru ile yanl arasnda
ki soyut kartlk alamyordu. Hegele gre, doru e
yanl arasndaki bu soyut kartlk, dnen akim sk
sk dt samalklardan biridir. Oysa yalnzca doru
luk (hakikat), hem kendisinin hem de yanl olann l
sdr (Veritas norma sui et falsi).
Hegel, kendisinden nceki felsefe dizgelerini ypran
m dnceler olarak yadsmaz, tersine bu kurumlanl
herbirini deerli, sekin, yksek ve kendi dnemi i<;i
21)

G .W .F. H E G E L

doru bir felsefe sayar. Ona gre, zamann ak iinde

son felsefe, btn nceki felsefelerin bir sonucu olup hep
sinin kelerini kendinde tamak zorundadr 1. Yine ona
gre, her felsefe, kendi ann dncede kavranlmas
dr. Felsefe kendi dneminin, kendi zamannn ancak
belli bir yann yanstabir. Hegel yalnz felsefeyi deil
dini, hukuku, bilimi ve sanat da belli bir dnemin ya da
zamann doal ve de zorunlu rn olarak grr. Zaten
felsefe, hukuk, din, sanat, bilim ve hatta teknik gibi b
tn bu insansal beceri alanlar birbirlerine sk bir bi
imde baldrlar: Herhangi bir siyasal biim, ancak ona
uygun dinle birlikte bulunabilir ve herhangi bir devlette
ancak ona uyan falan felsefe ve fan din varolabilir z.
mdi her politik ynetim biiminin ona uygun bir dini
vardr. Zamanmzda potik bilincin gelimesi ile bimsel ideoloji aray arasnda da bu bakmdan bir kout
luk bulunmaktadr.
Hegel felsefesi XIX. yy. m en kapsaml ve bireimci
felsefelerinden biridir. Hegelde sistem ya da dogma e
anti-sistem ya da dialektik bir arada bulunmaktadr. Oy
sa kendisinden sonra gelen sol Hegelciler onun bu anla
ym eletirmiler ve ona kar kmlardr. Hsgelin
Geist ad altnda zerk, otonom bir sje haline soktuu
dnce sreci, ona gre, gerekliin bir bakma Demiurgosu olup, gereklik bunun bir d grnmnden, yani
1 G .W .F. H EGEL, E n zy k lo p d ie d e r p h ilo so p h isc h e n W issen
sch aften im G rundrisse, herausgegeben von G eorg Lasson,
Leipzig 1911, P a r : 13, S a t : 2 0 -3 0 , s : 46.
2 G.W.F. H EGEL, Leons s u r la Philosophie de lH istoire, trad ,
p a r Gibelin, L ibrairie philosophique J. Vrin, 1937 P aris, s: 56.

30

ESTETK

dlamasndan baka bir ey deildir3. Hegele gre, formel m antkta dnce, dnlenden ayr olarak kendi
bana bir abadr. Baka bir ifadeyle Hegelde mantk,
katksz dncenin bir yaratm as de, fakat doann
nceden bir soyutlanmas rndr: eine anticipierte
Abstraktion der N atur. mdi b balamda formel man3 P la to n un T m alos adl y ap tn d a sz geen Demiurgos
k avram , evreni im al eden, onu yapp y a ra ta n T a n n y dile
g etirir. A yn szck S okrates ta ra fn d an d a insan bedeninin
y apm ndan sz etm ek iin kullanlm tr. Y alnz P laton,
Demiurgos k av ram ile en st n yapm cy, ustay, b ak a
b ir deyile en s t dzeyde im a la tta bulunan varl-, kendi
kendisine dnya ru hunu y ap an v arl k a ste d e r ve onu kenkendisi ta ra fn d a n y ara tlm ve lml v arlk larn y a ra tl
m asndan d a sorum lu olan d ah a aa dzeyde',d ta n rlard an
ayrr.
P la to n d a zanaati, ii anlam n a d a gelen Demiurgos k a v
ram n d an ay r olarak A ristotolesde geen Dnamis k a v
ra m iin de Hegel, Enzyklopdie d er philosophischen W is
senschaften adl y ap tn d a yle d e r : Kendinde ve kendi
iin olan T inin gc (eine K ra ft des G eistes an und f r
sich) (y.a.g.y., s: 262, 263 ve 369, 373). B urad an biz, H egel
de geen Geistn, A risto telesde geen Dnamis k av ram
ile b ir kesim e iinde olduunu ne srebiliriz. H egelde T in
in (G eist) z olan zgrlk, P la to n un D em iurgosu ve A ris
to telesin D nam isi iin de dnlebilir. Hegel, b u konuda
yle d er : Tinin tem eli, z z g r l k t r (Die Substanz,
d as W esen des G eistes ist die F re ih e it). Tin kendi - kendisine
- ve - kendi - b an a - b ir - v arlk tr. B u da zgrlktr (D er
G eist is t das Bei - sich - selbst - sein. D ies eben is t die F re i
h e it). Dieses Bei - sich - S elbst - sein des G eistes is t S e lb st
bew usstsein, dass B ew usstsein von sich selbst. .(Tinin bu
kendi kendine ve kendi b an a varl kendi - bilincindeki
v arlk tr, y an i kendi kendisinin bilinli v arl d r).
Hegel
Lexicn - G lckner; s : 725 - 750).

.11

CJ.W.F. H E G E L

tk, bir biim olup, ierikten (objeden) yoksun, yani ii

bo bir dnce kesinliidir. Bu manta gre A = B ve
B = C ise A = C dir. Oysa Hegele gre A = A bile dedir,
olamaz. Ann aa olduunu dnelim: biz, aa kendi
kendine eittir ya da zdetir deyinceye kadar, o aatan
bir yaprak decek, dalnda bir tomurcuk aacak, ksaca
s biz yarm saniyede A = A dr deyiverinceye kadar aa
yarm saniye daha yalanacaktr. Demek ki A = A ancak,
soyut olarak verilmi bir yargdr. Fakat Aya bir ierik
bulur da onu dnlene balayacak olursak, o zaman
yargmzn doru olmadn, hibir varln kendi kendi
ne eit kalamadn ve her eyin srekli bir olu iinde
hep deitiini grrz, imdi Hegele gre Varlk kav
ram ii en bo, en soyut olan kavramdr. nk gerek
te Olu vardr; Olu iinde hibir varlk, yanlz kendi
si olarak kalmadndan, deierek bakalatndan, hi
bir varlk salt yani katksz, duru deildir. Baka bir
deyile, olu dzeni iinde hibir varlk salt olarak ken
disi dedir. Mutlak varlk, varlk gelimelerinin hi bir
annda bulunmadndan salt varlk, salt yokluktur. n
k mutlak varlk, m utlak olarak yokluktur. Bu elime
de oluan yasasdr. Daha en bata kavram olarak m ut
lak durumunda be Varlk, Yokluk olarak elimeyi
kendinde tayor. Bir varln kendisiyken bakalaarak
yok olmas ve yok olurken de baka varlkta var olmas
kendisiyle elimesidir; bu elime iinde gelimek de
yok olarak var olmak demektir. Hegele gre elimek
gelimektir; elime yasas, oluun dzeni ve bu dzenin
bincine var da Geisttr. Varln gelimesinin btn
durumlarm kapsayan bu dzene Saltk (Mutlak, Absolut) denebilir. Olu dzeninin bilincine var ise Ustu r
(Ak). Akl dzeniyle olu dzeni birlikte ilerler. Varlk
32

ES T E T K

ile yokluk elimesi oluta zme ular. Hegelde her

varlk snrll gerektirir; snr olmasayd, varlktan
varla gemek, yani gelimek de olamazd. mdi snrsz
olu bir bakma snn da gerektiriyor. Snrl olanlar, ya
ni varlklar, snrsz olann, yani oluun dnda deil fa
k a t iindedirler. Eer snrllar yani varlklar, snrszn
yani oluun dnda olsayd, snrsz snrllarla snrland
rlm olurdu ki bu da olamaz. nk snrszn snn ol
maz; ama snrszn kendi iinde snrllara blnmesi ola
bilir. Olu varlklarda belirip ortaya knca, kendi snr
szl iinde snrl olur. Bu ise bir i-elimedir. Bu ielime ile varlklar olur ve elime oluun yasasdr.
Olu sonsuzluu ile elierek snrlannca ortaya bir var
lk kyor. Varlk, snrlarnn tesinde tkenince yok
oluyor ve onun yok olduu snrda baka bir varlk bal
yor. te varlk snrsz deil, olu snrszdr gryle
Ontolojiye ters den Hegel, varlk-yokluk elimesini
oluta, smrl-smrsz elimesini de varlk dizilerinde
zme ulatrr. Bir benzetme yapmak gerekirse, bir ger
danln tanelerini andrrcasna, tohum, aa, iek gibi
varlklardan oluun zlp dmlenerek, yaylp top
lanarak, varlktan varla gemesiyle halkalar saylabi
lecek bir dizi ortaya kyor ki bu da niceliin nitelik olu
udur. mdi her varlk, tekilerden ayrlmakla dizisinde
deil ama kendi snrlan iinde yalnz ve tektir. te bt
kendi kendisi olarak tek olua Bireylik (Individualitt)
diyoruz. Smrh-snrsz elimesinin dourduu birey iin
unlar sylenebilir: Birey varl, snrsz oluun, varlk
lar dizisinden birinin snrlan iinde var oluudur. Baka
bir deyile, var olmak, ancak belirli snrlar iinde olabi
leceinden Birey, snrszn belirli snrlar iinde var ol
masdr. Birey, birey varlnn snrlan iinde var olu
an

G .W .F . H E G E L

snrsz ve bu snrszlarn dnda yok olan snrldr. De

mek oluyor ki Birey olu yolunda, yani nitelikten niceli
e gei olarak, dizilen nice varlklarn taneleri olmakla,
niteliin nicelie dnd varlktr. Ksacas Birey, s
nrl olan snrsz, nicelik olan niteliktir, ite Us dzeniy
le ilgili nitelik - nicelik konusunun Olu dzeniyle
ilgili snrl-smrsz konusuyla nas bal olduunu ve
Olu dzeninin bilincine varta, Us dzeninin de ak
landn gryoruz. Hegelde Us dzeninin aklanmas
e Olu dzeninin aklanmas da salanm oluyor ve
bindii gibi Hegel bunu u nl deyile dile getiriyor:
Was vernnftig ist, das ist wirklich, und was wirklich
ist, das ist vernnftig 4. Yani her usla gili olan gerek
tir, her gerek olan da usla gidir. Olu dzeni iindeki
doann yasalar e us dzeni iindeki insann bedensel
ve zihinsel yaamm dzenleyen yasalar yle ki grup olu
tururlar ki, bu iki grup yasay gerei halinde hayalgcmzde birbirinden aylabsek be gerekte asla ayra
mayz. ite varlkla dncenin, obje e sjenin birlii
retisi budur.
Hegele gre kavram gerekte, gerek de kavramda
yansyor. Baka bir deyile kavram gerek olmak ve ger
ek de kavranmak zorundadr. nk ikisi de karkl
etker toplamnn bir yzdr. Dnce gerek olmak
iin ve gerek dnlmek iindir. Gerek ise karlkl
etker btn olduundan kavranmas admda olur.
Hangi karlkl etkiyi incelersek onda dialektik bir iki buluruz, ite bir neden-sonu iki-ilikisinde gerei
4 G.W .P. H EGEL, G rundlinien d e r Philosophie des R echts, Las-

sonu n H . Basm , L eipzig 1821, V orrede, s : 10.

34

ESTETK

grmemiz iin, neden ve sonutan baka nc olarak

karlkl etki btnn kavramamz gerekiyor. Orman
yamur mu oluturur yoksa yamuru orman m? Tohum
mu aac yaratr yoksa aa m tohumu? gibi sorular
karlkl etki gzetilmeden yarm olarak ele alnp yarm
olarak yantlandkta gerek hibir zaman ortaya ka
mayacaktr. nk gerek, neden-sonu kilisinin dilek
tik ikisinde sakl bulunuyor. Gerein kavranmasndan
kavrama geildii gibi, kavramn olaylarda gerekleme
siyle de geree geilir. Karlkl iki olarak sebep-sonu aslnda Dou dncesinin bir zelliidir ve yalnz
ca dnce alannda kalmtr. Oysa Bat bu kavram if
tini doa alanna uygulad. Hegele gre Kavram (Begriff), btndeki gerein kendi kendisini kavramasdr,
bu ise bilintir. Gerek yalnz bir neden-sonu bann
yaln ilikisi zerinde deil, ama btn balarn karlk
l dialektik etkilerinin toplam zerinde, btnn gerei
olarak kavrannca, btn kendi kendini kavryor demek
tir. Kavramn kendi kendisini doldurmas, gereklenme
ve gerein kendi bilincine var da kavramdr. Tek yn
l etkiler Mekanism alandr; karlkl etki alanna da
imism der Hegel. Her parann her paray etkiledii
Organism alan da bir karlkl etker btnl oldu
u iindir ki bilin organismada doar. Organism alan,
Btn Gerek Kavram alandr; bu alann en stn
v arl olan insanda Gerek-Kavram kilisi birbirini y
lesine buluyor, ylesine tamamlyor ki kendi dzeninin
bilincine varlan gelimesinin bu katinda Olu artk Us
oluyor, Olu dzeni ile Us dzeni denkleiyor.
i bo bir kavram ya da kavranmam gerek, ken
di kendisiyle eliir durumda olduundan her kavram

G .W .F . H E G E L

gereklenmeye ve her gerek de kavranmaya ynelmi

tir. Oluun yasas olan elime kendisini burada da gs
terir: o her alanda itici g olma durumundadr. Bilindi
i gibi Hegele gre elime erleticidir. mdi varlk-yokluk elimesinden balayarak her ikili ilikinin bir elime
ilikisi olduunu gryoruz. nk her iliki bir anlam
da bir elimedir; her iliki, ilikisi dolaysyla bir birlik
olduu halde, her iliki en aa ikili olmay gerektirir.
liki olmas iin ikiliin varl gereklidir. Hem birlik,
hem de ikilik bir elimedir. Bunun iin btn dialektik
yani ikili ilikiler, elime ilikileridir. Yani elime yasa
s ile olu dzeni batan sona dialektik bir dzendir. Her
dialektik ilikide de ikilii olmas dolaysyla bir yaylma
ile birlii olmas dolaysyla bir toplanma ve kendi zeri
ne katlanma eilimi vardr. Olu dzeninde her varln
kendisiyle elierek olaca varla doru kaymas bir ya
ylma ve geliimiyle yeni varlnda belirii de bir top
lanmadr. Kavram e Gerek de ikilerinden tr
hem bir hem de iki olduklarndan olu dzeninde onlar da
hem birleir hem de ayrlrlar. Ben e Ben-olmayanm,
ruhsal e maddeselin ikeri de byledir. Olu dzeninin
temel yasas olan elime yasasna gre mutlak varlk,
mutlak olarak yoktur; Varlk snrsz de ama olu s
nrszdr. Oluda varlklar snrlan erimi olarak de
fakat d iz ilm i , snrl olarak bulunurlar, Us dzeniyle d
zenli olarak bulunurlar. nk Us dzeniyle Olu d
zeni ay n dedir. Snrl olduklarndan da varlklarn hi
biri tekinin iinde erimemitir; yoksa var olmazd. Ama
onlar varlktan varla geen Olu dzeninin bayla
birbirlerine balanmlardr, ihtirmilerdir deyim ye
rindeyse. Baak tohumdan a y n bir varlktr, ondan k
yor diye onda erimi dedir. Gerekte baak salt to36

ES T E T K

humdan da kmyor; tohumun toprakla, suyla, gbreyle

ve daha nice baka varlklarla ilikisinden kyor. Bu
iliker rgsnden tr de her varlk baka varlklar
la ikisinden tr vardr. H er varln ancak olu dze
ninin varlklar dizisinde bir yeri vardr. likisiz hibir
varlk dnlemez. Onun iin de hibir varlk ilikilerin
den soyularak anlatlamaz. Bir varl salt olarak yani
duru bir biimde anlamaya veya anlatmaya uram ak
olu dzenine aykr olduu iin boa gitmi bir abadr.
Begele gre Madde, varl var eden ve anlatan
ilikiler btndr, ilikisiz varlk dnlemez demitik.
Eer madde, kavram olarak ruhla ilikisinde onun tam
karsnda bulunuyorsa, ruh da onun tam kart olarak
maddeye gereksinme duyar. Bylece kavram e gere
in dialektik elimeleri zme ulam oluyor. Kavram
geirekte erimiyor ama gerekte bulunuyor; gerek de
kavramda erimiyor ama kavramda bulunuyor. Madde ise
ruhta erimiyor, kendi kendisinin bilincine varyor. Ruh
maddede erimiyor fakat kendisinin maddede bulunduu
nun bilincine varyor. Kavramn kendisini gerekde bul
mas ise Doadr; gerein kendisini kavramda bulmas
da Ustur. Dnceden yoksun madde, bir Us yokluu
olarak Usun maddede kendine yabanclamas (Entfremdung), kendinden kopmasdr. Bu elime maddeyi
Usa doru gelitiren itici gtr. Gereklikten yoksun
dnce de bir yabanclama, bir elimedir; bu elime
de Usu geree doru iter, imdi dnen e dnlen
ikisinin ba Ideedir; yani Idee, dnen e dn
lenin karlkh etkisinin dialektik sonucudur.
Olu dzeninden yani elime yasasm a gre ileyen
dialektik dzenden baka mutlak yoktur. Hegel, Idee
37

G .W .F. H E G E L

dialektiin kendisidir der. Idenin kurduu ban koparak

gerekle usun birbirlerinden zlmeleri bir yaylma, bir
ikilemedir. Doa ise Idenin yaylmasdr. F akat Idenin
kurduu ba gereince ikileme, birleme olunca da ide
kendi kendisine erimektedir. Hegele gre ide, hem ke,
hem ba ve hem de erek olarak olu dzeninin her y
nnde bulunmaktadr. Demek d ide yaylyor, Doa do
uyor; ide toplanyor, gelimenin erei gerekleniyor.
Oluda kmldayan, varlktan varla geen Idedir; ide
deiir, klktan kla girer, fakat dialektiin, olu dze
ninin kendisi olmakla da mutlak saylr. Bilim alannda
ide, gereine uygun kavramdr, iyilik alannda ise ide,
kavrama uygun gerektir. elimek, ikilemek, karlkl
bada yani idede birlemek oluun dialektik dzenidir.
Bunu kavrayan mantk da dialektik mantktr. mdi dia
lektik m anta gre, gereklik ve kavram uygunluk ve
denklik iinde olup ide alannda etkileim iindedirler.
Bilim ve Ethik (ahlak felsefesi) de bu bakmdan zce ve
ide asndan ayndrlar. Biri doann eylemini, teki ise
toplumun, insann eylemini aratrarak belirlenimlerini
saptar. te Hegel, Phnomenologie des Geistesde yuka
rda ksaca zetlemeye altmz dncelerini serimler.
Formel manta gelince o, dialektik dzeni anlayamaz;
nk olu biimsel mantk ilkelerine gre olmaz. Hegele
gre bilimler hep formel manta kar karak, onunla
savaarak gelimilerdir. nk formel mantk deime
yenin yapm durallk ilkelerine gre belirler; varln de
imez, hep ayn kalan kuruluunu sanki varm gibi orta
ya koymaya alr. Oysa olu alanndaki karlkl etker
dzeninde tepki etki zerine, sonu da neden zerine dn
dnden, yeni etkilerle yeni nedenler deimeyi bir ge
38

lime ve ama dzenine sokuyorlar. Dialektik muntk

bylece Leibnizin sarslmaz diye koyduu keyi de y
kyordu. Leibniz, bir nesne kendisinden bakas dedir
demiti: A = A , zdelik ilkesi. Oysa dialektik bunun ancak
soyut olarak doru fakat olu dzeni iinde gerek olar
madiim gsteriyordu. Her nesnenin kendi kendisi olma
s iin kendine yeter gerekleri bulunmas kesi de, hi
bir nesne mutlak olarak kendisi olmad iin doru de
ildi. Ayrca bu ilke neden-sonu ilikisine de tek ynden
bakyordu. nc ilkeye gelince o da, evrende ikik, ke
sinti, kesintili gei, srama ve devrim yoktur diyordu.
Oysa elime, ildlik olu dzeninm temel yasas olmakla
varlktan varla her sm n gei, kesintili bir gei, bir
sramayd. Ksacas Leibnizde zdek (Identitt), Hegelde ise eliki ilkesi (Widerspruch) geerlikteydi. Bi
lindii gibi bu konu antik Yunan filozoflarndan Herakleitos ve Eleal Parmenidese kadar da geri gitm ekteydi
Hegel mant devrimi, oluun mant gerei kaps
yordu. Bilimlerin en soyutu olan matematik, olula en
az ilgili bim olduuna gre, olula hi gisi yok gibi
grnebilirdi. Bu adan baknca da matematikten hi bir
devrim beklememeliydi. Descartesm, Leibnizin, K antn
birer matematiki olmalarna kark Hegel bu alana.
girmedi; oluu en yalandan izlemek zere aratrm alar
n doa ile tarih alanna yneltti. nk Hegele gre,
olu rma doayla tarih iinde akyordu. Fakat mate
matik bu rman dnda kalabilir iniydi? Eukleides geo
metrisi, soyut ve biimsel mantn en parlak, en gerek
antyd. Bu geometri iki bin y aan gemiiyle dn
cenin sarsmaz ant olarak duruyor, yerine ya da yan:id

G .W .F . H E G E L

na baka geometrilerin gelebileceini gerektirecek hi bir

neden yok gibi grnyordu. Bununla birlikte btn m a
tematikiler Eukleides g e o m e trisin in bir a y ann sa
lam basmadm biliyorlard. Bir doruya d n d a k i bir
noktadan yalnz bir paralel doru izilebeceine ilik in
postulattm (koyut), bu geometrinin kendi kurallar iin
de g s te rile m e m iti. XVELI. yy. da Lam bert ilk kez Euk
leides geometrisinden baka bir geometrinin olabeceine deinmiti. Hegelin ada Gauss da, Eukleides geo
metrisinin dnda baka bir geometrinin varlnn sa
m a olup olmayaca sorusu zerinde almalar yapyor
du. nl matematiki Gaussun 1799-1816 yllan arasn
daki aratrm alaryla alan Eukleides geometrisinden
sonra ksa bir sre iinde yeni geometrilerin kurulduunu
gryoruz. Lobaevski, Bolyai ve Reimann gibi matema
tikiler yeni matematik modelleri nerder. Kurulu ya
plan trl eitli olabecei dnleben evrene gre
birka trl matematik dzen tasarlama, matematikte
yle bir devrimdi ki, hem evren dzeniyle gili olarak,
hem de kendi dncesinin gelimesi olarak matematiin
de olu dzeninden ayrlmad ve bir evrim iinde bulun
duu grlyordu. Dier yandan duvarlan iinde kapal
kalm akta direndike formel mantn, bimlerin en soyu
tu olan matematikteki gelimeleri be izlemekten yoksun
bulunduu dikkatleri ekiyordu. Bu konuda Hegel yle
der: Mantk sistemimde izlediim yolun, daha dorusu
onun kendisinin izledii yolun, trl alanda geni derle
melerle yeni kurululara uygun olduuna nasl m inan
yorum? Gereklii onun kapsadm grdm iin ina
nyorum. Bu, onun dndnden a y n olmamasndan
dolay byle. nk gelien dialektiin kendisi, kendi ken40

M H T IUT I K

sinin konusu olarak dialektik dnceyle kavranr 6. m

di dialektik mantkda, dnlen obje e onu dUnon
sje, baka bir deyile, Varlk e ide, 'Doa' e Geist (Tin) yalnz kout de ama ayndrlar. Dnce
hi bir yerde kesintiye uramaz, (Motus inteectualis
nullibi interreptus), ya da Doa srama yapmaz (Na
tu ra non facit saltus) gibi dnceleri ne sren filozof
lardan Hegel bylece ayrm oluyordu6.
Doa, Hegele gre, Idenin yozlam, kendisine yabancam, kendisini tanmayan ve kendisini unutmu
durumuydu. Madde dnyasndan yani mekanik ikerden, kimyasal ilikere, oradan da organik ikere, or
ganizmaya, canlara, insana doru b ir olu gsteren ide,
kendisini insanda bulmaya balar. Kavram e Gere
in, dnen e dnlenin karkl dialektik balan
m birlii olan Idenin zlerek dnlenin en kesin
biimde bandan kopmas maddeyi meydana getirir ki
bu ikeme birlikteki elimedir, ite bu elime, madde
yi birlie dn yoluna iter. Hegele gre birlemenin
maddede grlen en cansz, en maddesel fakat ilk belirti
si ekim gcdr. Idenin matematiksel dzeniyle, ekim
gcyle kendi zerine toplanan, kendi zerine dnen
atomlar, yldzlar zlmenin elimesi olan toplanmann
k belirtisini gsteriyorlar. Ondan sonra karkl etkerin ba gittike sklap derinleerek, mekanik iliker5 G.W .F. H EG EL, W issenschaft d er Logik, N urem berg Ed.
1812. C ilt : I, Giri, s: 25 vd.
6 LE IB N IZ, N ouveaux E ssa is s u r lE ntendem ent hum ain, Gai n ie r - F lam m arion, P a ris 1966, s : 100 vd.

41

G .W .F. H E G E L

den organik ilikilere atlanyor. te doadaki bu aama

la r devrimlerdir. Organik ilikilerde de daha stn organismalara, yani birlii daha sk, daha btn organism alara doru gedii grlyor. Bitkisel organismalarda paralar kolayca koparabdii halde, hayvan organismalannda bu kopular ac, sanc ve h a tta lm dou
ruyor. mdi canlk demek, zlp dalmamak iin organismann lnceye dek savamas demektir. Bu anla
y bize Empedoklesi anmsatmyor mu? Hegel dnce
sini yle srdrr: Hayvan k idealisttir; nk o,
geree sayg gstermez. evresini kemirip yiyerek, ken
diliinden nesneleri kendisi iin nesne durumuna sokar.
Bu balamda Felsefe, kendi bana idealist de ama
gerekte doa, canlk olarak idealist bir felsefedir. De
mek ki Hegele gre hayvan ykc bir idealisttir; oysa
insan, ykmakla kalmaz yapar, kurar. nk insan, al
malaryla bir varlk yaratr; onun varolu nedeni al
mak, retmek, deiime uratm aktr. alp retmek ise
doal olan insansal olanla deimek, insansal olana d
ntrmektir. Ama insann bunu baarabmesi iin de
kavramsz geree hi sayg gstermemesi, onu tam ola
rak yadsmas gerekir. nsan kesin olarak yadsyacak ki
yktnn yerine kendi yaptn tam olarak koyabsin.
Adem, hayvanlar zerindeki k egemenliini onlara bi
re r ad takarak kurm utur der Hegel. Bylece br varldardan stn bir organisma olduunu gsteren insan,
dili aracyla, szckleriyle gerekleri birer kavram ya
parak onlar ilk kez idealletirmenin yoluna girmitir.
nsan, kavram gereklie kar kurarak, kavram-gerek
karlamasnn ilk admn atm olur bylece.
Geist (Tin, ide), insan organismasnda, kendisinden
kopuundan kurtulmasnn k admm atar. Yani ilk bi42

m a t 10 t i k

line van, gerein kendisini kavram olarak kavraman

insanda olmakla, doal olu insan organisnasmda erei
ne varm olur. Bundan sonras artk maddenin deil, ru
hun ilerlemesidir; ruh da doada deil ama tarih iinde
izlenecektir. yle ki insan z gerei bilin ve zgrlk
ile meydana geldiinden, yani onlarla olutuundan ve
gerei kavramlatrmak demek, ona boyun emenin ilk
adm demek olduundan ve ruh. da Hegele gre ancak
zgrlk ve bilin demek olduundan insann z ruhtur.
Organismanm en st dzeyi, en ileri aamas olarak in
san doada buluyoruz; ama ruhim yani bilin ve zgr
ln gelimesi olarak da onu tarihte bulacaz. mdi z
grlk, en eri en gelimi zorunluluktur. Bir baka de
yile zgrlk, zorunluluun bilincine vartr; zorunlulu
un bilincine varmada da bilgi bize zgrl getirir.
mdi bilim de genel olarak varolann bilimidir ve varola
lm bilimi olduu lde bim vardr (Scientia E ntis in
genere, seu quatenus .ens est).
Bir baka balamda da zgrlk, Hegele gre,
yalnzca kendi zn istemektir. Yani zgrlk, bilin
cin kendisini kendisi olarak olumlamasndan baka bir
ey deildir. Dier bir deyile zgrlk, bilincin kendi
z neyse yalnzca onu istem esidir7. Hegel'e gre zgr
lk biinlik, zorunluluk ise bilinsizliktir. Zorunluluk
tan zgrle bir srama vardr, zgrln amac ken
disinden baka bir ey istememektir. Hegel, zorunluluk
ancak anlalmad srece krdr der; ona gre, zorun

7 G.W .F. H EGEL, Philosophie d e r Religion, W erke,

Ed., B erlin ve Leipzig, C ilt: 12, s : 98.

D uncko

4!

G.W.F. HEGEL

luluk ortadan kalkt iin deil, ama yalnzca zgrlkle

o zamana dein iten bir biimde olan zdelii en sonun
da kendisini aka gsterdii iin gzrlk halini alr 8.
Demek oluyor ki zorunluluk ancak anlalmad srece
krdr; anlald zaman onun belli bir ereinin olduu
grlecektir. Hegele gre, zorunluluktan zgrle bir
srama e geebilir. Zorunluluun erei de ite bu atla
may gerekletirmektir. Bgenme sreci e zgrlk
doru orantldr. Tohumu buday kan zorunluluklarn
bilincine ne denli varrsam, tohumdan buday almann
zgrlne de o denli yaklarm. nsan nce hayvan gi
bi duyularna bal bir sezile evresini tanmaya bala
d. Sonra tandklarm kavram latrarak belleine yerle
tirdi. te bu yerletirmede insann kuand ara dilidir.
nsan belleine szckleri yerletirir, in s ann szckleri
klanmas, onlar birbirine balamas kavram! ar m birbi
rine balanarak kafada bir kavram btnl kurulma
syla sonulanr ki Hegel buna kuramsal dnce der.
Fakat maddenin ruhtan uzaklamas nasl ide birliinin
zl olarak bir kopusa, yalnz kavram olarak ru h u r
maddeden kuramsal dncede kopmas da bir kuruntu
olup, o da ide birliinin zlmesidir, ite ktlk bura
da balar; Hegele gre, Ktlk, olmas gerekenle ola
nn birbirini tutmamasndan baka bir ey dedir. Bu
ktlk, bu elime kuramsal dnceyi uygulayc d
nce olmaya, bilimi erdem olmaya ve kavram gerek
lik olmaya zorlar, ite bu, iyi dekle giriilen bir aba
dr ve zgrl tamamlar. Gerein kavranmas ise bi
lin olarak ruhun beliriidir. Kavramn gereklemesi de
zgrlk olarak ruhun Idede btnlenmesidir. Bunun
iin R u h = Ide ve Id e= R u h oluyor; zgrl iyi di8 y.a.g.y., s: 100 vd.
44

ESTETK

lekli aba tamamlyor. nk gerei kavramakla zorun

luluun bilincine var, kavramn gereklemesi ile zorun
luluun boyunduruk altna alndn gsterir ki ite z
grlk budur. Baka bir deyile zgrlk, zorunluluun,
iyi dilekli abann, uygulayc usun buyruuna alnmas
dr. Yoksa zgrlk, ne ruhun maddeden bamszl, ne
de maddenin ruhtan yoksunluudur. Idenin birlii ve
dnen-dnlen bann dialektik ilikileri dolaysy
la byle bir bamszlk olamaz. Ne mekanik ilikiler, ne
hayvana zg bamszlklar, ne Ideden yoksunluk, ne
de gereklikten yoksun olan bo kuruntular zgrlktr.
Hegel, Ruh bUen gerekliktir der; Ruh, maddenin ya
ayan gerekliidir, bir zdr o. yle bir z ki gerekliin
kavranmas olarak bilin, ve kavramn gerekletirilmesi
olarak da zgrlktr. Bylece ruh, gerek-kavram birli
i olarak Idenin kendisinden baka bir ey dedir. ite
br organismlerden insan ayran z, Idenin onda bu
lunmasdr. Bundan dolay bilin ile zgrlk, baka bir
deyile ruh insann zdr. Doa alannda organismin en
yksek aamas olarak insan buluyoruz; nk insanda
bilin e zgrlk yani ruh vardr ve onlarn artk doal
zorunluluktan kan gelimesini bizler tarihin dialektiinde izleriz.
Hegele gre, formel mantn elimeden rkmesi
onu, yaanty ve gelimeyi kavram aktan yoksun brak
mtr. Oysa her canl, kendi iinde elimelerden geerek
geliiyor, ite bunun iin de elimeyi duymak olan ac
stn organismlerin bir ayrcaldr diyordu Hegel. Ac,
elimeyi amaya doru atlmann k admdr. Acsz ge
lime olmaz, nce elimeyle k yadsma olur; bunun tcsn duyan varlk, kendisinden kurtulmak zere yeni var
15

G .W .F . H E G E L

lna doru atlr. te bu birinci yadsmadr. Bun

dan sonra da yadsmann yadsmaca olarak sjenin
kendisini yeni varlnda bulmas gelir. Acsm duy
duu varln yadsyarak insann, doal varl ile
ideal varl arasndaki elimeyi aabilmesi yads
mann yadsmasdr ki ite kiilik bu trl bir aamada
ortaya kmaktadr. Hegel bunu yle formlletirir:
Herhangi bir ey yadsmann ilk yadsmasdr 9. Birey
doal varlk yanyla igdlerinin, yaamanm balca ni
telii olan bencilliinin egemenlii altndadr; o henz
zgr dedir. Bireysel ruh, tam zgr olmadndan tam
Geist, tam 'ide de deildir. Tarihsel gelime sreci iin
de gryoruz ki bencilliin egemenlii altnda yaanan
alarda zgrlk yoktur, tersine zorunluluk adr ben
cillik dnemi. Bencillik savamda herkes birbiriyie mca
dele iinde olduundan, herkes bakasnn zgrlne el
atm ak tutkusu yznden kendi zgrlnden olmu, onu
bir bakasna vermitir. Sonunda birey anlar ki kendi z
grlnn dokunulmazl, bakalarnn zgrlne
gsterilen saygdadr. Doaldr ki bu anlay bir olgunlu
a varm olmay gsterir, ite bu birinci yadsmadr;
nk birey snrsz zgrln yadsmakla bireysel
ruh kendisini yadsr, zira zgrlk ruhtur bir anlamda,
ite bireyin kendini yadsmas, bireysel ruhtan toplumsal
ruha, baka bir deyile, toplum ruhuna geiin k adm
dr. Bireyin kendinden stn g olarak tand toplum
ruhunun gereklemesi ise bir t r toplum rgtdr, dev
lettir, yasalardr. Bu da zgrln ve ruhun gelimesi

0 Das etw as Ist die e rste N egation d er N egation. (W issen

sc h a ft d e r L ogikden).

4(1

ESTETK

olarak ikinci admdr. nc adm da yadsmann yad

snmasdr. yle ki bireyi yadsmann yadsnmas, onu
toplum iinde hak sahibi yaparak bireyi kiiletirmek,
onu bir b ak m a, hukuk kiisi olarak tanmaktr. Bylece
rlk, doruluk (Hakikat) olmakta ve birey-toplum
kilisi elimesini, Hakikat = R uh= zgrlk=Idenin
birliinde amaktadr. Grlyor ki oluun trl dnemle
rinde trl anlamlar tayan s, ide, Ruh, zgrlk
ve H akikat, Btnde (Totalitt) birlemekle ayn an
lamlara kavuurlar. Gerek de ancak Btnde olduun
dan onlarn birlemeleri ayn zamanda Gereklenmektedir.
Bireysel ruhun toplumsal ruha ulatktan sonra ora
da kazand gelimeyle kendine yeniden dn Ahlak
tr. Ahlak ise hak ve hakikat olann bireysel ru h ta be
nimsenmesidir. Ahlak bireysel ruhun zgrldr. Hak
ve hakikat, birey davranlarn dardan snrlad hal
de, ahlak onu ierden snrlar. Ahlak, bireyin kendi iyi ni
yetli abas, kendi zgrldr. Zorunluluk ve bencillik
alanndaki yaamasndan toplumsal ruha geen bireyin
kendisini bireysel ruh olarak, zgrlk olarak yeniden
buluudur ahlak.
Hegele gre, Tdeyi kendi z gelimesinde, varhksal
gelimelerinin dnemlerinde yakalamak, onun bilincine
varmak gerek felsefenin yoludur. Bu ayn zamanda dialektiin, dialektik yolun da ta kendisidir. Dialektik, birey
sel dncede Usun (Geist) gelimesi olduu gibi, tarih
dialektii de yeryznde Usun gelimesidir. Doann dia
lektik mantnda ide, organismler diaJektiinde bilin
olmaya doru geliir. Birey mantnda ide, dUilnmn
47

G .W .F . H E G E L

kategorileri dialektiinde G erek=Kavram ve Kavram =G erek olmaya doru geliir. Tarih mantna ge
lince ide'yi temsil eden uluslar dialektiinde, zgrlk
olmaya doru gene ide geliir. Yaayan mantk olarak
tarihin z, ruhu, tini Idedir. Gelimenin bir yerden ba
ka bir yere atlamas, uluslardan uluslara gemesi tarihin
mant, tarihin dialektii gereidir. Hegel, toplumsal tin
ile bireysel tinin ilikilerinin dengelenmesi gerektiine ina
nr. Toplumsal tin, nasl bireysel tini ezmemeliyse, birey
sel tin de toplumsal tini yok etmemelidir. Aksi halde bir
kopu meydana gelir Mutlak Tinin bu iki zellii arasn
da. Geri toplumsal tinin rgt olan devlet, bireysel ti
ne tam bir zgrlk salayamaz. Devletten bunu bekle
memelidir; nk zgrlk ancak kendi kendine gsteri
len bir aba ile salanr, imdi bireysel tin ancak kendi
kendisini zgr klabilir. Devlette zgrl bulamayan
bireysel tin, sanata, dine, bilime bavuracaktr diyordu
Hegel. Ama yine ona gre bu alanlara bavurmann yolu
nu Devlet amaktadr. Devletin bireysel tine salad
bar olmasayd, birey boumadan bam kurtarp da sa
nata, dine ve bilime bavuracak vakti bulamazd. Sanata,
dine ve bilime snarak bu yoldan bireysel tine yk
selmek, ancak gl devletin koruyucu kanad altnda
olanakldr. Sanatta gzeli, dinde tanry, bilimde doruyu
arayan tin (Geist), kendisini aram aktadr1- aslnda. Us
un gerektirdiini gelimenin en yksek kavramlarnda
bulan tin, artk kendi abasnn ereine ve dileine, ya da
zgrlne ulamaktadr, nceden zorunluluk olarak
grnenler, Usun gelimeleri olarak doa ve toplumda
ortaya lanca Us, zorunluluun kendi abas ve dilei
ya da zgrl olduunu grr. Sanat, bilim ve din yo
luyla tinin kendine dn ahlakta belirince ruh zgrl48

E ST KT I K

gne kavuur; nk o, yolunun kendi yolu, kendi niyeti

olduunu grmtr. Evreni anlama dileinde olan Tin,
zorunluluktan kurtulmutur. Us kendini grp, kendi d
zeninin bilincine varnca, her engel, her perde kalkar ar
tk. Gerek olan varlk Usun varl olunca, Us grr
ki kendi z yasas olarak zorunluluk, kendi zgrly
m, kendisinin yneldii dek ve abaym meer. mdi
her varlk, usun varl olduuna gre felsefenin grevi
de usu anlamaktr.
Yukarda da deinmi olduumuz gibi burada u nok
tay akla kavuturmamz gerekiyor. Hegel felsefesi
nin ana izgeriyle de olsa bir serimini vermeyi denemek
yle kolayca stesinden gelinebilecek bir i deildir.
Onun felsefe sisteminde her ey birbirinin iinde gibidir.
Hegel felsefesi, varlkla dnce arasnda varolan eli
kiyi, araya oluu sokarak, fakat yine bu elikinin unsur
larndan birinin yani dncenin iinde kalarak ortadan
kaldrmay dener. Hegelde dnce, varln kendisidir;
dnce zne, varlk ise yklemdir. mdi Hegel sz ge
en elikiyi ancak onu oluturan unsurlardan birini ya
ni varl, ya da maddenin, doann varln ortadan kal
drmak suretiyle yok eder. Daha doru bir deyile varlk
dnceye balanarak aklanr. Bu nedenle de Hegel
sistemi iin, dnceyle varlk arasndaki birlii dnce
nin ncelii adna paralar diyebiriz; her ne kadar onun
nl deyii bu gr yadssa d a 10. Hegel felsefesinin
k noktas onun Tin-in Fenomenolojisi anlaynda bulu
nur. Tinin (Geist) fenomenolojisinden de Hegel, duyu
10 W as v e rn n ftig ist, d ass is t w irklich und w as w irklich lut,
dass is t vernnftig. (Bkz. not. 4).

I II

G .W .F. H E G E L

sal algdan salt bilince varncaya dein insan bilincinin

gelimesini, kendi kendisinin bilincine varan tinin kendili
inden gelimesini anlar. eitli anlamlarla ykl olan
Tin kavram ben ya da sje anlamna da gelir. ok an
lamllndan tr olduka karklklara yol aan bu
kavram Hegel felsefesinin bulank olmasnn da nedeni
dir. Hegele gre Tin (Gleist, Ruh, ide, Us, Tanr, Manevi
Varlk, Akl gibi kavramlar da karlar) varolan ler e
yin temelini ve adeta zn oluturur. Maddenin kendisi
de aslmda Tinin bir varolu tarzndan, onun dlamasn
dan (Objektivierung) baka bir ey dedir. Yani mad
desel olan tinsel olandan kaynaklanmaktadr. Oysa ger
eki felsefenin hareket noktas dnceyle varlk, sje
e obje olmaldr. Somut felsefe bu her iki alann, madde
ve tin alannn hakkn korumakla ykmldr. Ancak
byle bir anlayla bu kavramlar arasndaki ikiler hak
knda doru bir yargya varlmas mmkn olabilir. Sje
ile obje arasnda, dnce ile madde arasnda geiimler,
etkeimler olup onlarn birlii sz konusudur, yoksa on
larn birbirinden ayrl, birinin dierine stnl ya
da ncelii deil.
Hegel, felsefesinde dnceyi nce zerk, insandan
bamsz bir alan, kendi-kendisi-iin-sje haline getir
mitir. Sonra da bu alann iinde varlkla dnce ara
sndaki elikinin zldn varsaymtr. Srf bu alan
paddeden ayr bamsz bir varla sahip olduu iin. Bu
varlk, dnce olduu iin; bu dncenin de tam anla
mnda bamsz bir varl bulunduu iin elikinin bu
zl tmyle biimsel bir zltr. Bu zle
salt elikinin unsurlarndan birinin, yani dnceden
bamsz varln ortadan kaldrlmasyla varlmtr.
50

ESTETK

imdi varlk, dncenin yaln bir zellii olarak ortaya

kyor ve bizler fanca obje vardr dediimiz zaman, bu
yalnzca o objenin bizim dncemizde varolduu anlam
na geliyor. Hegele gre dnce, gerekliin, dnyann
yani doann ve sonlu tinin kendisinden zorunlu bir biim
de kt salt ke idi. Bu kn ve gerek dnyann var
l, dncede varolmak demekti yalnzca. Hegelin g
znde evren, Salt Tinin kendi kendisini seyrettii bir
alandan baka bir ey deildir. Baka bir deyile, HegeP
in Tin (Geist-Ide) ad altnda zerk bir zne haline sok
tuu mantk sreci, ona gre gerekliin Demiurgosu
olup, gereldik bu tinsel sreein bir grnmnden iba
rettir. Nesnel gereklik adn verdiimiz doa, d dnya,
madde alan, organik ve inorganik alan, filozofa gre,
Tinin dlamasnn, objektivasyonunun bir sonucudur.
Ama asl somut olan Hegelde Tindir, dnce alandr,
varlk alan deil.
Soyutlama yoluyla nasl her ey mantk kategorisi
haline sokuluyorsa, soyutlanm yani srf biimsel halde
hareketi, baka bir deyile, hareketin mantksal form
ln elde etmek iin de eitli hareketlerin her trlii
ayrdedici niteliinin soyutlanmas yeter. Her eyin z
n, tzn mantk kategorilerinde bulan bir kimse, hare
ketin mantksal formlnde salt yntemi, yani her eyi
aklamakla kalmayp her eyin hareketini de ieren yn
temi bulduunu sanr. Hegele gre, salt yntem, m ut
lak, tek, biricik, en yce ve sonsuz gtr; hi bir nes
ne onun dnda kalamaz. Salt yntem, Usun (Geist) her
eyde kendi kendisini bilme eilimidir11. Hegelde geen
1 1 G.W .F. H EGEL, W issenschaft d er Logik, N urem borg ICil.,
1812, C ilt: III, s : 370 vd.

bl

G .W .F. H E G E L

bu salt yntem nedir? Mutlak Metod, hareketin soyut

lanmasndan baka bir ey deildir. Hareketin soyutlanma
s ise soyut halde hareket demektir. Soyut halde hareket
de hareketin yalnzca mantksal formldr ya da salt
usun hareketidir. Salt, katksz usun hareketi ise kendi
kendisini koymasndan, kendi kendisi ile ztlamasndan,
kendisini oluturmasndan, kendi kendisini tez, antitez ve
sentez olarak formlletirmesinden, baka bir deyile de,
kendi kendisini olumlama, yadsma ve kendi yadsmasn
yadsmasndan ibarettir. Usun (Akl, Geist) kendi ken
disini belirli bir kategori iinde olumlamas ve ortaya
koymas nasl olur? Bu soruna Hegel bir aldk getire
memektedir kansndaym. Ama us kendisini tez olarak
koymay bir kez baard m bu tez kendi kendisiyle ztla
arak eliik iki dnce halinde, olumlu ve olumsuz,
evet ve hayr halinde bir ift oluturur. Kar savda
(Antithesis) ikin olarak bulunan bu iki antagonist un
surun atmas dailektik hareketi oluturur. Evet hayr
haline, hayr evet haline; evet ayn zamanda hem evet
hem hayr haline; hayr ayn zamanda hem hayr hem
evet haline gelmek suretiyle kartlar birbirleriyle denk
leir, birbirlerini etkisiz brakr. Bu iki eliik dnce
nin kaynamas, bunlarn birleimi olan yeni bir dnce
yi oluturur. Bu yeni dnce de yine iki eliik dnce
halinde kendisini yayar ve bunlar da yeni bir bireim
olutururlar, ite bu oalma etkinliinden yeni bir d
nce bei doar; bu dnce bei de yaln bir katego
rinin dialektik hareketini aynen izler ve eliik bir bek
te kar savn bulur. Bu iki dnce grubundan bunlarn
bireimi olan yeni bir dnce grubu doar. Yaln kate
gorilerin dialektik hareketinden grup doduu gibi, dizi
lerin (serilerin) dialektik hareketinden de btn dizge
52

ESTETK

doar. Bilindii gibi, dialektik, Hegele gre, bilimin iler

lemesini salayan hareket ettirici gc oluturur; dialek
tik, bilimin ieriine, i tutarllm ve zorunluluu veren
biricik kedir. Hareket sradan bilincimiz tarafndan, so
yut ussal belirlenenimler iinde yaln bir ey olarak, yani,
bir ey iin geerli olan bir bakas iin de geerli olacak
m gibi grlp anlalr. F akat sonlu varlk yalnzca
dtan belirlenmez, o kendi z doas gerei olarak ykse
lir ve kendisi kendi kartna dnr n.
Hegelin dialektik anlay dncede olduu gibi do
ada ve tarihte de sramalar bulunduunu kabul eder.
O, her yerde ve her zaman olup biten bir olguyu ya da
olay yadsmaya kalkmaz; hangi koullar iinde kesin
tisiz dnmlerin zorunlu olarak bir sramaya varaca
n bulmaya alr. Hegel, fenomenleri yalnzca birbiri
ardndan gelen, kesintisiz dnmelerle aklamaya a
lmann samalm u biimde de getirir: Fenomen
lerin kesintisiz bir biimde meydana geldii dncesini
temel alan inana gre, her meydana gelen ey zihinde
ve zellikle de gereklikde nceden verilmi durumdadr;
fakat srf kklnden ve az nem tamasndan tr
bu durumun farkna varamaz. Bunun gibi kesintisiz
yokoluta da gerek yokluun gerekse yokolamn yerini
alan eyin nceden verilmi olmakla birlikte henz algla
namaz halde olduklarna inanlr. Burada, verilmilik,
terimlerinden birinin dieri iinde kendinden ierilmi bu
lunduu anlamnda deil, fakat farkedilmesine imkn ol

12 G.W .F. H EG EL, E nzyklopdie d er philosophischen

schften, p a r : 81 vd. s : 105 vd.

V V Ih mi 'ii

rvi

G.VV.F. H EG EL,

mayan varlk halinde verilmilik anlamndadr. Bylece

fenomenlerin meydana gelii ve yokoluu, ortadan kalk
diye bir ey kalmamaktadr... ve z veya kavram fark
srf nicelik trnden bir d fark haline gelmektedir. Bir
fenomenin meydana geliini veya yok oluunu dn
mn kesintisizlii e aklamak yavan bir totolojidir;
nk bu aklamada meydana geli ve yok olu zaten
olup bitmi bulunmaktadr; bu ise dnm d farktan
ibaret yaln bir deiiklik haline sokmak demektir ve do
laysyla da o, bir totolojiden baka bir ey deildir 13,
Yine ayn yaptta ve ayn sayfalarda Hegel devamla un
lar syler: Bir eyin ortaya kn veya yokoluunu
tasavvur etmek isteyenler bunu, genel olarak, derece de
rece, bir meydana k veya yok olu biiminde ta
sarlarlar. Oysa varln dnmleri yalnz bir nicelikten
baka bir nicelie geiten ibaret olmayp ayn zamanda
nicelikten nitelie ve nitelikten nicelie geitir ki bir fe
nomenin yerini baka bir fenomenin almasna yol aan bu
gei dereceli gelimede (progressivit; evrim) bir kesin
ti oluturur 14.
Hegele gre, dereceli gelime ya da evrim retisi
nin temelinde, meydana kan bir eyin daha nceden fii
len var olduu ve yalnzca kkl nedeniyle farkedemedii dncesi bulunur. Bunun gibi bir fenomenin gi
derek derece derece yok oluundan szedildiinde de bu
yok oluun tamamlanm olduu ve nceki fenomenin ye

13 G.W .F. H EG EL, W issenschaft d e r Logik,

1812, C U t: I, s: 313-314.
14 y.a.g.y., s : 313 - 314.

54

N urem berg' Ed.

ESTETK

rini alan fenomenin imdiden var olduu, fakat henz

bunlarn ikisinin de farkedilebilir durumda olmadklar
tasavvur edir. Bylece aslmda meydana k ve yok
oluun her trls ortadan kaldrlmaktadr. Belli bir
fenomenin ortaya km veya yok oluunu, dnmn
dereceli gelimesiyle (progression) aklamak her eyi
yavan bir totolojiye indirgemek demektir; nk bu,
meydana geli ve yok olu yolundaki her eyi nceden
hazr, yani aslmda meydana km ve yok olmu gibi
dnp kabul etmektir. Hegele gre gelime srecinde
sramalar kanlmazdr. Dereceli gelimede (tedrici
ilerlemede) kesinti olduka, her defasnda gelime saye
sinde bir srama meydana gelir. Sramalar gerek doa
da, gerekse tarihte sk sk ortaya kar. Hegel, varln
eylemini (action), Tinin (Geist) gelimesi ile fnli bir ha
le gelen bir nedenin eylemi olarak kabul etmitir. Oysa
dncenin gizlerini aydnla kavuturan yalnz ve yal
nz varlktr.
Nicelik ayrmlarnn (farklarnn) nitelik ayrmlar
halini almas hakkndaki Hegelci yasaya gre, belli bir
gelime derecesine eritiinde, basit nicelik deiiklikleri
nitelik ayrmlar halini alr. Mantkta yer alan bu yasann
doruluu, doa bilimlerinde olduu gibi toplum bilimle
rinde de gereklik kazanr. Filozofa gre, tarih dnya
tininin zaman iinde gelimesinden baka bir ey deil
dir. Tarih felsefesi usa uygun (Vemnftig) olarak anla
lan tarihtir. Hegel olgular, fenomenleri olduu gibi alr
ve bunlara dnyay usun ynettii dncesini katar.
Ustan da kendi kendisi hakknda bilin sahibi olan evren
sel bir zeky, bir ruhu deil de genel geerlii olan yasl
lar anlar. Gezegenler dizgesinin hareketi deimez yiHi-

G .W .P. H E G E L

lara gre olur; bu yasalar ise gezegenler dizgesinin bir

anlamda usudur. Ama bu yasalara gre hareket eden
gne veya gezegenler bunun bilincine sahip delerdir.
mdi Hegele gre, tarihi yneten us amal ama bilin
siz bir ustur; tarihsel hareketi belirleyen yasalarn t
mnden baka bir ey dedir. Bu balamda doa da bir
us dizgesidir, ama byle olmas bu us dizgesinin bin
sahibi olduu anlamna gelmez. Gne dizgesinin hareketi
deimez yasalara gre olur; ama ne gne, ne de bu
yasalara gre hareket eden gezegenler bunun bilincinde
deildirler 15.
Hegele gre belli bir dnemdeki bir halkn toplumsal
durumu tpk dinsel, estetik, etik, dnsel durumu gibi
zamann Tinme (Geist) baldr. Hegel tarihsel hareketin
son gds olarak Tine bavurur. Ona gre bir ulus, evri
minin bir aamasndan br aamasna getii zaman, bu
ulusu ancak bir arac olarak kullanan Saltk Tin (Mutlak
Geist) ya da Dnya Tini gelimesinde bir st dzeye
ykselir. Absoluter Geista ikin olarak Hegel unlar
syler: Bu saltk varlk hakkmdaki aklama kendi ken
disiyle atmaya girer ve iki yne ayrlr; bunlardan bi
ri bu saltk olana, niteliksiz, yklemsiz saltk, yce saltk
varlk adn, teki ise madde adn verir... Bu iki ey ayn
kavramdr, aradaki fark eyin kendisinde de, yalnzca
bu iki biimlenmenin hareket noktasndadr 1S.

15 G.W.F. H EGEL, Philosophie de lH istoire, Gibelin evirisi,

s: 25; Alm. Asi. d a s: 1 5 -1 6 .
16 G.W .F. H EGEL, Phnom enologie des G eistes, H erm an n
G lckner Ed. F r. F rom m ans V erlag; 1959; s : 420-422.

56

ESTETLK

Hegel, tarihsel-toplumsal sreci tmyle, toplumsal

insann yapp-etmelerinin btn ynlerini, btn gr
nlerini kapsayacak biimde ele almak ve bu sreci bi
limsel olarak aklamak istiyordu. Salt idealist olan d
nr, toplumsal insann yapp-etmelerini dnya tininin
zellikleriyle aklyordu. Bu zellikler bir kez ortaya ko
nuldu mu, verildi mi onlar, btn insanlk tarihi kendili
inden ortaya konulmu demektir; doaldr ki onun en
son getirdikleri de yle... Hegelin bireimci anlay ayn
zamanda ereksel (teleolojik) idi. Ona gre toplumsal ya
amn btn ynleri, btn biimleri birbirine ok sk
bir biimde baldr. Toplumsal yaamn eitli ynleri ve
eitli biimleri arasndaki bu karlkl ballk ancak bir
karkl etkeme olarak grnmektedir. Hukuk, din
zerine; din, hukuk zerine, bunlardan her biri ve ikisi
birden felsefe ve sanat zerine; bunlar da yine hem bir
birleri, hem de hukuk ve din zerine etkide bulunur. Top
lum hayatnda etkilemelerin, karlkl etkemelerin bu
lunuu konusunda Hegel yle der: Belli bir ierii yal
nzca karlkl etker bakmndan ele almak ve deer
lendirmek, anlaytan tmyle yoksun olmak demektir.
Bu durumda sorun yaln bir olaydan ibaret 'kalr
ki nedensellik ilikisinin uygulanmas srasnda sz
konusu olan koordinasyonun gerekleri yerine getirilme
mi olur. Karlkl etki ilikisinin, etkeimin uygulan
masnda bu ele aln ve deerlendiriin yetersizlii, ya
kndan baklrsa grlecei gibi, u noktadadr: Bu iliki
kavram iin denge grevi grecek yerde, kendiliinden
anlalmak ister; nk bu ilikinin iki yn de aracsz
birer veri, dorudan birer veri olarak kalamazlar, daim
yksek bir nc terimin birer momenti biiminde g

G .W .F. H E G E L

rlmek zorundadrlar 17. Toplum yaamnn eitli ynle

ri sz konusu olduunda, karlkl etkilerle yetinmeye
rek bu eitli ynleri, bunlarn kendi varlnn ve dolay
syla da karlkl etki olanaklarnn koulunu oluturan,
daha yksek bir nc terim araclyla aklamaya a
lmamz gerekir. Hegel bu nc yksek terimi, ulusal
tinin niteliklerinde buluyordu. Ona gre dnya tarihi,
dnya tininin (evren tininin ya da tmel tinin) gelime
ve gereklemesinden baka bir ey dedir. Dnya tini
nin hareketi dereceli bir biimde olur; bu konuda Hegel
unlar syler: Her derece dier derecelerden farkl ol
duu iin kendine zg belirli bir ilkeye sahiptir. Bu ilke
tarihte tinin belirlenimidir (Bestimmung der Geist; deter
mination), bir zel ulusal tindir. Tin bu belirlenim iinde
bilin ve istencinin btn yanlarn, btn gerekliini
somut bir biimde dile getirir. Bu bir ulusun dininin, po
litik anayasasnn, kurulu ve yapsnn, somut ahlaknn,
hukuk dizgesinin, rf ve adetlerinin, h a tta biminin, sa
natnn ve teknik becerisinin ortak damgasdr. Bu tek
tek zellikler, kendine zg durumlar, genel zellie g
re, bir ulusun z ilkesine gre anlalmaldr; nasl ki ter
sine olarak, tarihsel olaylarn ele alman ayrnts iinde
de zel unsurun bu genel grnmn bulmak gerekir 1S.
Hegelin felsefesi en ufak bir semecik (Eclectisme) izi bile tamamak gibi tartm a gtrmez stnl

17 G.W.F. H EGEL, E nzyklopdie d e r Philosophischen W issen

schaften, p a r : 156, s : 153 vd.
18 G.W.F. H EGEL, Philosophie de lH lstoire, G ibelin evirisi,
Giri, s: 61-65; A lm anca A slm da s; 5 1 -5 5 .
r>8

ESTETK

ile teki felsefe dizgelerinden ayrlr. Bu dizgenin yanl

idealist temeli belirgin bir biimde ortaya kt ve bu
byk adamn dncesini ok dar baz snrlar iinde
hareket etmek zorunda brakt zaman bile, szkonusu
engel, Hegel felsefesi zerine byk bir dikkatle emeyi bizim iin zorunlu klar. Onun metafizik konstrksiyonunun, spekiilationunun boyutlar o denli engindir ki bu
nu ancak ona yaklaarak anlayabiriz. ite Hegel felsefe
sini son derece deerli yapan ey de yukarda sz konu
su edilen bu engeldir kansndaym. Hegelin idealist fel
sefesi bir bakma idealismin, ne kadar geni boyutlu olur
sa olsun, yetersizliini bize en iyi, en sz gtrmez biim
de kantlar. Ama Hegelin idealist felsefesi bize ayn za
manda mantkl olarak dnmeyi de retir. Bilgi sre
ci, sje ve objenin karlkl ilikisi, dnce e varln
etkemeleri sonucu somutluk kazanan bir sretir. Tek
yanl bir bgenme ya da bgi elde etme olanakszdr; bu
bakmdan felsefe alannda da tek yanl bir gr, tek etmenli bir aklama, hakikati tanyp ortaya karmada
bize yardmc olamaz. Bu balamda kkleri Ortaa fel
sefesine kadar uzanan ve XVII. yy. Bat felsefesinde sk
sk yinelenen u deyimi gz nnde bulundurmamz gere
kiyor: Ordo et connectio rerum idem est ac ordo et connectio idearum (Nesnelerin dzen ve balants, idele
rin dzen ve balants ile ayndr). Bir objeyi doal be
lirlenimleri iinde tutarak anlamaya almak, iyi ve ba
arl refleksiyonu gerektiren bir itir. F akat bu yapl
mazsa doru bilginin ltlerinden biri, belki de en nem
lisi ihmal edmi olur. Bu bakmdan gerekli olan, somut
ya da yaklak sonulardan ok, inceleyip aratrmadr,
etd etme zihniyetidir. nk sonulara gtren goliv'
olmakszm sonularn hi bir deeri yoktur. Ayrca u
MI

G .W .F. H EG E L,

noktay da unutmamz g e re k ir: insanlk ancak zebile

cei sorunlar ele alr; nk sorunun kendisi ancak
zlmesine yarayacak somut koullar var olduu ya da
hi deilse olu yolunda bulunduu zaman ortaya kar.
Hukuk Felsefesinin nsznde Hegel unlar syler:
Felsefe, dnyann nasl olmas gerektiini retecek bir
tek sz sylemek iin be her zaman ok ge kalr. Dn
ya zerine dnme olarak felsefe, ancak gerekliin
kendi oluum srecini tamamlad ve kendisini sona er
dirdii zaman ortaya kar... Felsefenin glgesi bir dne
min glgesi zerine vurduu zaman, bir yaam tarz ar
tk eskimi demektir; ve bu glge eskiyen yaam tarzn
genletirmez, yalnzca onun bilinmesini salar. Minervanm baykuu ancak gn batarken umaya balar 1?.

19 G.W.F. H EG EL,
Vorrede, s: 9.

60

G rundlinien

d er

Philosophie des

Rechts,

HEGELin ESTET ZERNE BR KA SZ

Hegel Felsefesine bu ksa giri erevesinin snrlar

n tamamak kouluyla imdi onun yaamnn son ylla
rnda ders olarak vermi olduu E stetikini yine ksaca
anaizgileriyle serimlemeyi deneyeceiz. Estetikinde
Hegelin izlemi olduu plan yledir: I Sanatta ideal
in ele alm' II Sembolik sanat, Klasik sanat, Roman
tik sanat; III Sanat dallar: mimarlk, heykel, resim,
mzik ve sr.
Hegel, Estetikinin giriinde nce genel olarak este
tiin bir tanmn vermeye alr. Bu arada da sanat kav
ramnn ierdii eitli belirsizliklere deinir. Sanatm, in
sann bir gereksinmesinden kaynaklandlm vurgulaya
rak, estetik ann gelmi olduunu ve onun da geip
gideceini savunur. Uzun bir giriten sonra gelen ilk. k
smda sanatn tipi zerinde duran Hegel, birinci b
lmde ilkin sembolik sanat olarak betimledii mimariyi
ele alr. Mimarlk sanatn nce bir d, bir anlatm arac
olarak inceleyen filozof, sonra sembol dncesi zerinde

(II

G .W .F. H E G E L

durur ve sembolik sanatn belli bal niteliklerini ele alr;

buna rnek olmak zere de Msr mimarlk sanatm gs
terir. Hegel, Estetikinin birinci blmnn ikinci ksmn
da ise, klasik sanatm bir rnei olarak niteledii heykel
sanatm ele alr, nce yaln ve ak bir ifade biimi olarak
heykel sanatm (Skulptur) gznnde bulunduran filozof,
sonra dar anlamndaki heykeli (Statue) irdeler. Buradan
da klasik sanatm temel niteliklerim serimlemeye geer;
klasik sanata rnek olarak da Yunan sanatm gsterir,
bu konuya ilikin pek ok serimlemeler yapar. Daha son
ra nc blmde romantik sanat olarak betimlenen re
sim sanatnn ele alndn gryoruz. Hegele gre re
sim, kaba anlatmn ad ve duygusal anlatmn orta
ya kt bir sanattr. Ayrca resim sanat tm boyutla
ryla hristiyanln bir sanatdr filozofa gre. Hegel, bu
konuya ilikin olarak gerekliin resmi, resmedilii ze
rinde de durur; resim sanatndaki iki yanll, dalismi
gsterir. Resmin varmay amalad son hedef zerinde
ki grlerini serimler, sonra da romantik sanatm belli
bal niteliklerini tek tek sralar.
Drdnc blme gelince Hegel, balca sanat dizge
leri zerinde durur, eitli aklamalar yaparak konuya
aydnlklar getirir. Estetikin ikinci ksmmda ise mzik
ve iir ele alnr. Hegel, mzii duygusal anlatmn baka
bir biimi ya da duygunun baka trl bir anlatm ola
rak deerlendirir. Mziin balca unsurlar olan ses,
ritm, armoni ve melodi zerinde durduktan sonra, mzi
in kendine zg ilevini aratrr. Gzel sanatlar felsefe
sinin ikinci blmnde ise iir karmza kmaktadr.
Hegel, iir duygunun en yetkin anlatm biimidir dedik
ten sonra, dzyaz ve r arasndaki ayrmlar gzden ge
62

ESTETK

irir; balca iir trleri zerinde durur. Ona gre iirin

tr vardr: 1) Ulusal yaamn anlatm olarak epik
iir, 2) Bireysel ruhun anlatm olarak lirik iir, 3) E s
tn bir t r olarak da dramatik iir.
E stetikin nc ksmnda Hegel, gelimekte olan
sanat ve gzel sanatlar ele alr; bu ksmn birinci bl
mnde her sanatn evrimi zerinde durulur. rnein mi
marinin klasik ve romantik evrelerden getii savunulur,
ikinci blmde sanat tiplerinin evrimi yani balca sanat
dallarnn gelimesi ele alnr, rnein k kesimde, sem
bolik sanatn evrimi bal altnda: a) Dnlmeyenin
sembolizmi, b) Ycenin (Sublime) sembolizmi, c) D
nlenin sembolizmi olmak zere konuya adan yakla
lr.
ikinci kesimde klasik sanatn evrimi ele alnr. Ko
nuya, a) Klasik sanatn oluumu, biimlenii, b) Klasik
sanatn yetkinlii, ve c) Klasik sanatn zlmesi ala
rndan yaklalr. nc kesimde ise Romantik sanatm
evrimine deindir ve konu balca din, valyelik ve ro
mantik sanatm sonu gibi balklar altnda ele alnr. He
gel, Estetikinin sonunda en son dncelerini ve sanat
zerindeki son syleyeceklerini belirtmeye alr. Burada
konu sanatta ideal olandr. Saltk olann aratrlmas
bal altnda filozof, sanat, dini ve felsefeyi ele alr:
onlarn ortak konularm aratrr, sanat, teki alanlar
dan ayran zellikleri sralar. Hegele gre sanat, din ve
felsefe Tinin kendisine dn srecindeki, yani salta
giden yoldaki evrelerden, aamalardan baka bir ey dodir. Son olarak da Hegel yaptmda, sanatsal gzelin no
olduunu, ideali yani Tinsel'in balca nitelik ve zel lli
lerini belirlemeye alr.
<:

G .W. K

HEGEL

Hegelin Estetikinin, u sta ii bu byk yaptn derli

toplu bir biimde zetlenmesini yapmak grld gibi
yle pek kolay bir i deil; bu ie girien hemen herke
sin varm olduu ortak kan bu. Dier yaptlarna oran
la E stetikin okunmas kolay olmakla birlikte, Hegel, bu
eserinde belgelemedeki zenginlie verdii yer ve dizgenin
gelitirilmesini rneklendirmesi bakmndan dikkat ek
mitir. Ona gre gzel, duyusal varolu alannda salt ola
rak ortaya kan eydir; baka bir deyile, duyusal g
rnn snrlan iinde duru bir biimde ortaya kan
Ideedir. Sanatn rol, Hegele gre, "bir yandan gelipgeici ve duyusal d gereklik e salt, katksz dnce
arasnda, te yandan da, Doa ve sonlu gereklik ile kav
ramsal dncenin sonsuz zgrl arasnda bir uzlatnc, arac rol oynamasnda bulunur. Sanat alanmda duyu
sal olan tinsellemi olarak ve tinsel olan da duyusal bir
grn altnda ortaya kar. mdi sanatn kendine zg
yan grne kma, grn unsuru (Schein) olmak
tadr; ama bu estetik grn bir lzyon, bir kuruntu
ve hayal, fenomenler (grnler; Erscheinungen) dn
yasnn altnda ya da arkasnda yer alan herhangi bir
ey deildir. Sanat zsel olan, evrensel olan grne
sunar; onlara bir d grn kazandrr, duygusal g
rnlerin gerek deerini ortaya koyup gsterir ve on
lara Tin tarafndan kuatlm en yksek gereklii ka
zandrr. Sanat, Tinin (Geist) kendini gelitirmek ve
gerekletirmek iin ulamay amalad duraklardan
biridir.
Hegelin Estetikinin gnmze kadar gelen zellik
lerinden biri hi kuku yok onun, sanatn, bilimsel - ku
ramsal bgi karsnda yer alm olmas ve ondan daha
61

K H T 10 T I K

baka bir bilgi biimi olduunu yani daha aa dzoydo

bulunduunu vurgulamasdr. Hegel, gzellik alannda,
dizgesinin temel kesine aykr olarak, genele hi yer
vermeyen, ancak belirli bir nesnenin, u grnn g
zel olabeceini kabul eden bir dnceyi savunur. An
cak tekil olan bir estetik objenin estetik deerinden sz
aabiliriz ona gre. Gnmzde Hegelin sanat ve dier
konular stndeki dnceleri alm olmakla beraber
bu durum onun a iin tad nemi azaltmad gibi,
felsefe dizgesi de amzda hl tartm a konusu olma
y srdrmektedir.

lift

IV ESTETKten Seilmi Paralar

1 E stetikin Tanm :
Sanattaki Gzel Doadaki Gzelden stndr.
Estetik, konu olarak gzelin geni imparatorluuna
sahiptir... ve bu bilime en iyi uyan ifadeyi kulanmak ge
rekirse, sanat felsefesi, ya da daha kesin bir biimde,
gzel sanatlar felsefesi demek uygun der.
Ama yalnzca sanattaki gzeli dikkate almak iin,
gzelin biliminden doadaki gzeli a y n tutan, onu dar
da brakan bu tanm keyfe bal gibi grnmyor mu?
H er bilimin yaylm alann istedii gibi snrlamas hak
kna sahip olduu dorudur; fakat estetiin bu snrlan
drlmasn biz baka bir anlamda alabiliriz. Gnlk ya
amda, gzel renklerden, gzel bir gkyznden, gzel
bir akarsudan ve gzel ieklerden, gzel hayvanlardan,
h a tta gzel insanlardan szetme a lk a n lnn olduunu
biliyoruz. Burada gzellik nitelemesinin, yasal olarak bu
gibi nesnelere ne lde yklenebileceini ve genellikle de
doal gzel e sanatsal gzel arasndaki bir paralelliin
kurulup kurulamyacauu bilmek gibi bir soruna girmek

66

E STETK

istemiyoruz. F akat imdiden unu savunabiliriz ki sanat

taki gzel doadaki gzelden ok daha st dzeyde yer
alr. nk sanat gzellii Tinden domu ve sanki iki
kez yeniden domu bir gzelliktir. Baka bir deyile, sa
natsal gzellik Tinden domutur ve Tinden iki kez
domu bir gzelliktir. Nasl Tin ve onun yaratmalar,
doa ve onun grnlerinden ok daha yksek dzeyde
bulunuyorsa, sanatsal gzelin kendisi de doal gzellik
ten ok daha yukarda yer alr. Ayn biimde, soyutla
mas yaplm ierik ya da kafamzdan geen kt bir
dnce de herhangi doal bir rnden ok daha stndr;
zira byle bir dncede her zaman Tin ve zgrlk bu
lunur.
(Aesthetik, I; s. 19-20)

2 Sanata likin Belirsizlikler :

Sanat bir Grn, bir Kuruntu ya da
bir Yanlsama mdr?
Yanlsama ve grne dayanarak etkilerini ortaya
koyan sanata yneltilen onun deersizliine Uikin ele
tiri, eer grne varolmamas gereken bir ey olarak
baklabseydi, o zaman hakl bir biimde temellendirilebilirdi. Bunu baka biimde sylersek, genellikle sanat
olaynn deersizliine ilikin, zellikle de onun bir gr
n ve yanlsama olduuna dair kar koyma., eer bu
grnn yanl ve varolmamas gereken bir ey oldu*
u savunulabseydi, kukusuz hakllk kazanrd. Fakat, g
rn, z iin esastr; yani grn z iin zorunludur,
(17

G .W .F . H E G E L

gereklidir. H akikat (Wahrheit) eer kendisini gstermeseydi y a da grne kmasayd, kendisi iin ve her
hangi biri iin olduu gibi genel olarak Tin iin de varolmasayd, hakikat, hakikat olamazd. mdi yalnz salt,
katksz grn iin de, ama ayn zamanda kendinde
hakikate gereklik kazandrmak iin sanat tarafndan
kullanlan grnn zel t r de eletiriye konu olabilir.
E er sanatn kendi kavramlarna varlk kazandrd bu
salt grnler, yanlsama ya da aldatmacalar olarak ni
telenirse, o zaman bu eletiri, grnlerin d dnyas
ve onun aracsz maddesellii ile karlatrldnda, du
yusal ve i dnyamzn, salt etkinliimizin durumuna
oranla zellikle bir anlam kazanr : d dnyaya ve i
dnyaya, bu her iki dnyaya da, deneysel yaammzda
yani fenomenler dnyasndaki yaammzda bile etkin
gereklik ve hakikat adm ve deerini vermeye alm
bulunuyoruz; oysa sanatn ayn gereklik ve ayn haki
katten yoksun olduunu da kabul ediyoruz. Fakat i ve
empirik d dnyann bu btnsellii aslmda hakiki ger
eklik dnyas deildir, tersine ondan sanata verdiimiz
anlamdan daha tam ve kesin olarak yaln bir grn
ya da yanltc bir aldatmaca ve kuruntu imi gibi
sz edebiliriz. Aracsz izlenimin, ve dorudan doruya alganan nesnelerin tesindeki hakiki realiteyi aramal ge
rekmektedir, ve o bulunmaldr. Zira yalnz kendi iin ve
kendinde olandan baka hakiki olarak gerek olan yok
tu r; Tinin ve doann z olan, uzayda ve zamanda
kendisini grne sunan, kendinde ve kendi iin varol
maya devam eden her ey hakiki olarak gerektir, ite
sanatn ortaya koyduu ve onu grnr kld ey, ke
sin olarak bu evrensel gcn eylemidir. Kuku yok bu
zsel - temel gereklik, sradan olan i ve d dnyada da
68

ESTETK

grnr, ama geici durumlarn karmakl iinde eri

mi olarak, onlara kararak; aracsz duyumlar tarafn
dan biimi bozularak, niteliklerin, olaylarn ve ruh du
rumlarnn keyfilii ile karm olarak... Sanat, yetkin ve
dingin olmayan bu dnyann aldatc - yanltc olan bi
imlerinden salt grnlerin ierdii hakikati aa
karr ve bunu onlara, Tinin kendisinin yaratt daha
yksek bir gereklik e sslemek iin yapar. Bylece salt
olarak yanltc basit grnlerin varlndan uzak kala
rak, sanatn grnmleri, sradan ve gecii varolutan da
ha hakiki bir varolua ve daha st dzeyde bir gereklie
karlk olacaklardr.
(Aesthetik, I, s. 28 - 29)

3 Sanat, Kendisini Nesne Olarak Alan Tindir.

Sanat yaptlarna bu gn bile hl nemi ve arl

olan bir itiraz yaplmaktadr : Tm sanat rnleri, srekli,
kesin bir dncenin ve bimsel bir inceleminin konusu
olmaktan kaarlar; nk onlar duygudan ve kurallardan
yoksun bir imgelemden doarlar, duygu ve imgelem ze
rinde de yalnzca bir etkiden baka bir eye sahip delerdir; bunu da etkilerinin sonularnn farklln gznnde bulundurmakszn ve onlan epeevre kuatmakszn yaparlar. Gerekten, sanat alanndaki gzel, dnceye
anlatm bakmndan kar kan bir biim altnda grne
ular; dnce, bu biimi kendine gre incelemek, ilemek
istedii zaman onu temelden ykar, ite bu grme biimi
kendisini, genel olarak gerein, Tinin ve doanm yaam
(II)

a.VV.K

1IIO JE L

biiminin bozulmu olduu, grne balar, yle ki on

larn dnce tarafndan yokedildikleri kansn tar ve
onlar bize yaklatraca yerde, kavramsal dnce ger
eklii, Tini ve doay hemen bizden uzaklatrr...
nce Tinin kendi kendisine dikkatle yneldii, ken
disini bilinli olarak ele ald ve dnd, kendisini ve
onu izleyen her eyi, dncenin nesnesi olarak kavram a
ya alt kabul edecektir; nk dnce, Tinin en
iten olan temel yapsn oluturur. Bylece Tin, kendisi
ni ve yaratlarn binli bir biimde dnd zaman, ya
ratlar ne denli keyfe bah ve zgr olurlarsa olsunlar,
gerekten onlarda ikin olarak varolmak iin kendi do
asna, kendi yapsna gre kendisini ynetmek durumun
dadr. Oysa sanat ve yaptlar, tasarmlarnn duyusal
grn iermesine ve duyusal olan Tinin iine sok
masna karn, Tinden ktldan ve onun tarafm dan re
tildikleri lde tinsel yapya ve ze sahip olurlar. Bu
bakmdan sanat, Tine ve dnceye d doaya olduun
dan daha ok yaklar, nk doa, Tine yabancdr; sa
natn y aratlan doa e akrabadr, ona benzerler. mdi
eer sanatn yaratlarnn kavramlar ya da dnceler
olmadklan, ama kavramn bir da alarak yaylmas, bir
t r dlamas, baka bir deyile, kavram duyusala do
ru tayan bir yabanclama olduklan doru ise, dnen
Tinin gc kukusuz yalnz kendine zg biim altmda
kendisini yani dnceyi kavramak de, fakat duygu
nun ve duyarln giysisi altnda kendisini tanmas, kendinden-baka-olan-ey iindekii yani kendisini yakala
mas, kavramas sz konusudur; bunu ise yabanclam
bu biimden bir dnce oluturarak ve onu kendisine
geri dndrerek baarr. Kendisinden baka bir nesne ile
70

M U T I HTI II

ilgilenirken dnen Tin, kendisini unutmas ve kendini*

ni yadsmas baknundan, kendi kendisine bir sadak&tnBlik gstermez... nk dnce, Tinin zn ve kavra*
mim kurduu iin, dnen Tin, kendi etk in li in in tm
rnleri ierisine dnceyi sokup yerletirdii zaman bi
le kesinlikle tatm in olmaktan uzaktr, ama yine de bu
yolla onlar kendisine mal etmeyi sonunda gerekten ba
arr.
(Aesthetik, I, s: 24-25)

4 Sanat A rtk Gem ite Kalm tr;

Estetik a Balamtr.

Gemi dnemlerin ve halklarn aradklar ve yalnz

ca sanatta bulduklar eyleri, bu tinsel gereksinmeleri, sa
nat artk tatm in edememektedir. Grek sanatnn gzel
gnleri, Ortaam sonunun altn dnemi gibi geip git
mitir. Dnemimizin isel dnmeye ynelik yanstc
(refleksif) kltr, yarglama alannda olduu gibi iste
me alannda da evrensel grlere kendimizi balamamz
iin bizi zorlamaktadr; yle ki bu evrensel grlere g
re tikel olan ne varsa hepsini dzene koyup kurallara
balyoruz, ve bu evrensel biimler, yasalar, grevler,
haklar, maksimler her eye emir veren, her eyi yneten
temel belirlenimler oluyorlar. Oysa sanatsal beeni, hiinatsal retme gibi daha ok canl, daha ok yaayan bir
VI

G .W .F . H E G E L

eyi gerekli klar; yle ki onun iinde evrensel olan, yasa

ya da maksim biimi altnda kendisini biimlendirmez, fa
k a t eylemini duygununki ile, izlenimin eylemi ile birle
tirir; sanatsal beeni bunu imgelemin yardmyla, ussal
olana ve evrensele de yer vererek, onlan duyusal ve so
m ut bir grnte birletirerek yapar. te bu nedenle
amz genellikle sanata uygun dmez...
Bu koullar ierisinde sanat ya da en azndan onun
en son erei bize gre gemite kalm bir eydir. Bu ne
denle de sanat bizim iin hakikat olma deerini ve yaa
mm yitirm itir; imdi sanat, tasarmmzda gerek zorun
luluunu dorulamaktan ve kendisine sekin bir yer sa
lam aktan uzakta bir yere atlm bulunmaktadr, oysa
daha nceleri tm bunlar gerekletirebiyordu sanat.
Gnmzn sanat yaptnn bizde uyandrd ey, arac
sz bir beeniden ayr tutulm u bir t r yarglardr, yle
ki biz bu sanat yaptnn karkl olarak birbirine uyan
ve uymayan yanlarn, kendi biimini ve temelini eletirel
bir incelemeye tabi tuttuumuz zaman onun byle bir
yarglama olduu sonucuna varrz.
Demek ki sanat bilimi amzda kendisine daha ok
gereksinme duyulan bir alandr, sanatn sanat olarak
kendi basma youn bir doyum verdii zamanlardan daha
fazla gereksenen bir alan. Sanat bizleri felsefi dnmeye
arr; felsefi dnme ile de o, sanatta bir yenilenme
yi, yenilii salamay deil, ama sanatn temelinde bulu
nan titizlikle ve ak-seik bilmeyi, tanmay kendisine
grev ve ama edinmitir.
(Aesthetik, I, s : 31-32)
72

M H T 10 'I' I l(

5 Sanatn Kkeni Sorunu

Biimsel gr asndan bakldnda, sanatn dou

unu hazrlayan salt ve genel gereksinme, insann d
nen bir bilin olmasndan kaynaklanr; bylece insan,
kendisinin ne olduunu ve kim olduunu yine kendisi iin
bir akla kavuturm aya alr. Doadaki eyler do
rudan doruya ve bir kez olan eylerdir; bir Tin olarak
insan, manevi bir varlk olarak insan kendisini ikiye b
ler: nce, doann eyleri olarak o vardr, sonra da ken
disi iin yine o vardr; kendisini sezgi e, dnce e kav
ra r ve bu kendisi iin etkin varhktan baka bir tin de dedir o. te bu kendisinin bincini insan iki biimde ele
geirir: birinci yol, insann, yreinde kmldayan, kpraan
eyin isel bir biimde bilincinde olma gerekliliini duydu
u kuramsal yoldur... kincisi de insann pratik etkinlii
ile kendisi iin varl ele geirmesidir ki bunu, onun d
nda varolan ile aracsz olarak kendisine verilmi olan
dan kendisini retip yaratm a igdsne sahip olmasyla
salar... Baka bir deyile insan, kendisi iin dardan
varolan e kendisine dorudan doruya verilmi olan
iinde sahip olduu kendisini yeniden retme igds
olarak pratik etkinlii e kendi iin varl ele geirir.
te bu hedefe insan, d eyleri deitirerek ve onlara
kendi iselliinin damgasn vurarak ular; orada sonra
dan kendi z belirlenimlerini de bulur. nsan bunu zgr
olarak ve d dnyasndaki duygusuz yabancl ortadan
kaldrmak ve eylerin biimi iinden kendi dlam ger
ekliklerini ortaya karmak iin yapar. ocuun ilk i
gds be d eyleri bu pratik deiime uratm a ama
cna uygun olarak iler; ocuk su birikintisine talar
a tar ve onlarn suda oluturduklar halkalara hayran ka73

G .W .F . H EG E L,

lirken, onda kendisinin olduunu benimsedii sezginin bir

eserini bulur, ite bu gereksinme, ok eitli biimlerden
geerek sanat eseri yapsn kazanan d eylerin kendi
kendisini bu trl retim biimine dein vanr. Bylece
insan yalnz d eylere kar de, ama kendisine kar
da, bulduu gibi brakmad ve eilimine gre biimini
deitirip ona uygun bir form kazandrd kendi doal
yapma kar da ayn biimde davranr. B arbar topluluk
larda grlen zevksizlik rneklerinin trl eitlilii, in!i kadnlarn ayaklarna uyguladklar biim bozan ve ac
veren ilemler, Afrika kabelerinde grlen dudaklarda
ki, burun ve kulaklardaki kesikler, ite btn bu gibi
sslemelerin nedeni byle bir anlaya dayanr.
(Aesthetik, I,.s: 57-58)

(i Sanat Tiin Bir Gereksinmesidir.

insan hangi gereksinme e sanat eserlerini retir?
Baka bir deyile, sanat yaptlarm retmeye insan han
gi gereksinimler yneltir? Sanatn bu rnn bir yan
dan rastlantnn, durum ve koullarn yaln bir oyunu gi
bi benimsemek ve bu oyunun iinde kendisini zgr bir
biimde ortaya koyup koyamadm dnmek olasdr;
nk sanatm kendisinin sunduunu tamamlayacak ve
onun verebdii doyumdan daha st dzeyde ve nem
kazanm bir eyle insan kendisine ekebilecek baka di
er, hem de iyilerinden aralarn ve biimlerin olduu d
nlebilir. Ama, te yandan sanat, bir eilimden, ok
incelmi, ycelmi gereksinimlerden kaynaklanyormu
74

KM T 1' iTI 11

gibi de grnebilir; h a tta eitli dnemlerde sonatn (Ulu

ya anlaylarna baland ve en genel dinsel tasarmlm
uyduunda en stn hazz, salt holanmay salad du
samlabilir; nitekim bu gibi durumlara eitli dnemler
de eitli halklarda rastlanmtr...
Sanatn doyurup giderdii salt ve genel gereksinme,
kaynan dnen ve bince sahip bir varlk olan insan
olgusunda bulur; yani sanat kkeni, varolan, varlk bi
imi nasl olursa olsun, kendi iin bir varlk yapan insan
da bulur. DoadaJd nesneler yalnzca dolaysz olarak ve
bir tek biimde varolurlar; insana gelince, Tin olmas ne
deniyle o, ifte bir varolua sahiptir; nce insan, bir yan
dan doann eyleri e ayn ad altnda varolur, ama te
yandan da o kendi iin varolur, kendi kendisini seyreder,
kendisini yine kendisine tantr, kendisini dnr ve
kendi iin bir varl kuran bu etkinlik nedeniyle de Tin
den baka bir ey dedir. ite bu kendinin bilincini insan
iki biimde elde eder: ilkin kuramsal olarak insan yre
inin btn gizlerinin ve eimlerinin, tm devinimlerinin
bincine varmak iin kendi zerine eilmesi, katlanmas
gerekir, genel olarak da kendisini seyretmesi, z olarak ni
telendirilen dnceyi kendisine tantm as ve sonunda d
ardan ald verilerin iinde bulunan, znn derinliliinden ekip kardm da (kendisinin) tanmas gere
kir. ikinci olarak insan, kendisini pratik etkinlii aracl
yla kendisi iin kurar; nk o, kendisine dardan su
nulann, kendisine aracsz olarak verilenin iine kendisi
ni yeniden tanmak ve kendisini bulmak iin itilmitir, i
te insan, kendi iselliinin damgasn vurarak ve dsal
eyleri deitirerek varr buraya; onlarn iinde de ken
disiyle ilgili belirlenimlerden bakasm bulamaz, zgr
7 fi

G .W .F. H E G E L

olmas nedeniyle insan, kendisine kat bir biimde ve ol

duka yabanc olan yapsn ve niteliini d dnyann
elinden kurtarm ak ve kendine zg gerekliinin dsal
formunun iinde bulduu eylerle birlemek iin ite by
le harekete geer. D eylerin bu biimini deitirme ge
reksinimi daha ocuun k eilimlerinde grlr; s bi
rikintisine ta atan kk ocuk, su yznde oluan hal
kalara hayran kalr, kendi z etkinliinin grlmesini
salayan bu bir t r yapta hayranlkla bakar. nsandaki
bu gereksinme, nesnelerin biimini deitirmeye y
nelik bu itki pek ok biimlere sarlp sarmalanm
tr ve bu durum sanat yaptnda bulunan dsal ya
da maddi eylerin iinde kendisini gsterinceye kadar s
rp gider. F akat dsal eyler insann bu biimde iledi
i tek eyler deildir; onu ayn biimde kendi kendisi ile,
kendi z bedeni ile kullanr, onu isteyerek deitirir ve
onu bulduu durumda brakmaz, ite barbarlarda gr
len btn sse benzeyen eylerin, btn zariflik taslam a
larn, beeniye kar olmalarn, irkinletirmelerin h atta
tehlikeli uraann drts (motivasyonu) burada ya
ta r; rnein, ihUlerin ayaklarna ektirdikleri ac ve bu
na benzer kulaklara ya da dudaklara yaplan ilemler, i
zip yarm alar bu uralar arasnda saylabilir. Yalnzca
uygarlam insanda, biim ve davran deiiklikleri ile
btn teki dsal grn deimeleri tinsel bir kltr
den kaynaklanr.
Sanata duyulan genel gereksinim demek oluyor ki
i ve d dnyann bilincine varm ak iin inam iten ussal
bir gereksinmedir ve bu durum inam, sz konusu olan
bu her iki dnyadan kendisini yeniden tanyaca bir nes
ne yapmaya iter. Bir yandan tinsel zgrln gereksini
76

ESTETK

mini isel bir biimde var-olan kendi iin varlk yaparak

ama ayn zamanda bu kendi-iin varl dsal olarak da
gerekletirerek tatm in eder; bunu da, kendinde olan,
duyusal grnn, dier eylerin ve kendisinin bilgisinin
eriebecei bir dzeye koyarak, ite bu ift yanl olma
dan kalkarak yapar. nsann byle ussal zgr temelinde
yer alan zorunlu kkenini sanat, kendi bularak ekip
karr; eylem ve bilgi olarak ne varsa sanat hepsini insa
nn bu temelinden alr.
(Aesthetik, I, s: 57-59)

7 Sanat Bir Bilgi midir?

Pratik arzu e bireyse? duyusal sezgiye kart ola
rak, kenderini Tine sunan d nesnelerin izledikleri ikin
ci bir yol da, bu dsai nesnelerin zihin arac e destealedikleri salt speklatif badr; ite bu speklatif seyir
(Contemplatio) iinde Tin, eylerin bireyseii e genmez, onlarn ne tketilmesi ne de onlardan duyusal bir
catmini ve kalc ekip karmak sz konusudur; T'
Ugendiren onlar kendi evrensellikleri iinde tanmak,
onlarn zlerine ve i yasalarna sokularak kavramlarna
uygun bir biimde onlar kavramaktr. Speklatif bir
kar ve gi e canlandrlp harekete geirilen Tin, eyloY
kendi bireysellikleri iinde kalmaya, onlar srdUrm/'y'
brakr; h a tta onlardan vazgeerek ayrlr da, nk m
duyusal bireysellik zihinsel seyirin arad ey deildir
Zihin, arzunun yapt gibi bireysel olan herhangi llr r
ye kendisini balamaz, fakat bireysel olann cvrrw'l bir
Tl

G .W .F. H E G E L

eyler ierdii lde gi duyar ona. insan ite bu evren

selliin gr as iinde yalnzca eylerle yzyze gel
dii zaman bu, onun kendine zg evrensel bir edeni
olmaktadr; zira kendini doada bulmay ve eylerin isel
zn yeniden kurmay dener, bylece duyusal varlk,
zsel temeli kurduu iin, hemencecik kendisini aa
karamaz. Sanatn bu speklatif gereksinme ile grecek
hi bir ii yoktur, ama bime gelince o, bu gereksinmeyi
tatm in etmeye alr, ya da bunu en azndan bu bilim
sel biim altnda ve pratik arzunun itkeri ile ortak bir
sebep de oluturmakszm yapar. Aktr ki bilim, duyusal
olan bireyselden kalkabilir ve aracsz grnn yani
dorudan doruya grnen eyin bir tasarm na sahip
olabilir (bireysel renk, form, byklk gibi) ve o grn
altmda da bireysel duyusal olan ey baklarmza kendi
sini sunabir. Fakat bu duyusal bireysel olan Tin e zor
lanm bir baa, ililtiye sahip deildir, nk zihin dos
doru evrensel olana, yasaya, dnceye ve nesnenin
kavramna gider; imdi zihin onu yalnz aracsz bireysel
liinde terketmekle kalmaz, fakat onu iten biim dei
ikliine de uratr, nk bu duyusal somuttan o bir so
yut yapar, yani ortaya dnsel bir ey karr ki ite
bu ey duyusal grn altndaki ayn nesneden tamamiyle farkldr.
Bimden farkl olarak sanat bu biimde ilemez. Sa
nat yapt kendisini dsal bir nesne olarak grne su
nar ve bunu aracsz bir benirlenim e ve kendisine rengi
ni, biimini, sesini veren duyusal bireysellik e, ya da zel
bir sezgi e yapar; ayn ekde estetik seyr, estetik ba
k kendisine sunulmu olan bu aracsz nesnelliin tesi
78

ESTETK

ne gemeyi dnmez ve bilimin yapt gibi, evrensel

bir kavram olarak bu nesnelliin kavramn elde etmeye,
kavramaya almaz.
Sanatn davran kendisini arzunun pratik davran
ndan ayrr, nk sanat, nesnesinin -yani objesinintm bir zgrlk iinde srp gitmesini ister. Oysa arzu
kendi objesini kendi kullanm iin yok ederek kullamr.
Buna karlk, estetik seyir (kontemplation) kendisini bilsel zeknn, zihnin kuramsal eyhinden, kotemplationundan ayrr, nk sanat kendisini nesnesinin bireysel
varlna balamtr ve onu Ideye ya da evrensel kav
rama dntrmeye almaz.
(Aesthetik, I, s: 65-67)

8 Sanat nsann Bir Gereksinmesi Olup Tinsel ve

Duyusal Olann Uyumasdr.
Buradan duyusal olann sanat yaptnda bulunmak
zorunda olduu ortaya kyor, ama yalnzca yapay bir
yann, duyusal grnn sz konusu olduu bu snrla
ma iinde. Tin, sanat yapt iinde, ne somut maddeselli
si, yani arzunun isteyerek dile getirdii organik bir nes
nenin tm kavrann ve isel kararll, ne de katk
sz bir biimde ideal olan evrensel kavramlar arar; onun
istedii, duyusal olarak kalmas gereken, ama maddeselliiin ynndan kurtulmak zorunda olan duyusaln var
ldr. Bu nedenle duyusal olan, sanatta, doal ncsnolorin aracsz gerekliine kart olarak katksz, sn t gfl
711

G .W .F . H E G E L

rnn dzeyine ykseltilmi ve onun durumuna sokul

mutur. Sanat yapt bylece katksz dnce e arac
sz duyusal olan arasnda bir ortam oluturur. Bu henz
salt bir dnce dedir, ama duyusal niteliine karn,
talarda, bitkerde ve organik yaamda olduu gibi, ka
tksz, duru bir biimde maddesel olan bir gereklik de
dedir. Sanat yaptndaki duyusal olan yan, Idee Ue ya
ni dnsel olan e ortak bir nitelie sahiptir, ona katlr,
ondan pay alr; fakat salt dncenin idelerinden farkl
olarak, sanat yaptndaki bu ideal unsur ayn zamanda
kendisini bir ey gibi dlatrarak baka bir deyile d
sallaarak gstermek zorundadr. Duyusaln bu grn
kendisini dardan Tine, bir form, grn ya da ses
olarak sunar ve bunu nesnelerin tm zgrlk iinde var
olmalarna izin vererek ve onlarn i zne gizlice girmeyi
denemeden yapar; nk bunun tersi, duyusal olann bir
bireysel varla sahip olmasma engel olurdu. te bu ne
denle sanatta duyusal olan, zihinselletirilmi yani entellektalize edilmi olan yalnzca u duyumlarmz kapsar:
grme ve iitme koku almann, tatm ann ve dokunma
nn dnda. Zira, koku almann, tatm ann ve dokunma
nn yalnzca maddesel cinsten elemanlarla alp verecei
vardr ve onlarn dorudan doruya duyusal olan nitelik
leriyle ilgidir; koku alma, maddesel paracklarn hava
da buharlama yoluyla umalar e gili olup, tatm a mad
desel paracklarn erimesi e, dokunma da souk scak,
dz ve kaygan olan e ilgilidir. Bu duyumlarn sanatsal
nesnelerle hi bir geri yoktur; sanat objeleri gerek
bir bamszlk iinde kendilerini, varolularm srdr
mek zorundadrlar ve duyusal ilikerin sunduklar e
yetinmezler. Bu duyumlarn ho bulduklar ey, sanatn
bdii gzel e gili dedir. mdi sanat be be bir gl
80

ESTKTK

geler, biimler, sesler ve sezgiler krall y aratr ve bu

yzden de bizler iin ema trlerinden, duyusaln yzey
sel ve yapay grnnden baka bir ey sunmayan, sa
nat yaptma varlk kazandran sanaty yetersizlik ve
gszlkle sulamak sz konusu olamaz, zaten byle bir
sorun da yoktur. Zira bu duyusal formlar ve tonaliteleri
sanat, yalnz kendileri iin ve aracsz grnleri altnda
araya sokmakla kalmaz, fakat ayn zamanda onlar s
tn tinsel geri tatm in etmek iin de iin iine k atar;
nk onlar, bilincin derinliklerinde bir yank uyandrma
ya, Tinde bir yank oluturmaya yeteneklidirler. Bylece
sanatta, duyusal olan tinselletirilmitir, nk Tin sana
tn iinde duyusal bir biim altnda grne kar.
(Aesthetik, I, s: 67-68)

9 nsan Varoluunun elikileri ve Onlarn

Felsefe e zl
...Gnmzn ahlak kuramlar, isteme yetisinin iin
de, onun tinsel tmellii e duyulur doal tikellii arasn
da bulunan devinimsiz kartl k noktas olarak alr
lar; bu kuramlar, bu kart grnmler arasnda bir do
laym kurulmasnda de, onlarn karlkl savamnda
toplanrlar ve igdlerin, devle atmalarnda, deve
boyun emesini isterler.
Oysa bu kartlk yalnzca bilinte ahlak eylem inin
snrl alannda kendini gstermez, kendinde ve kendi Il
MI

vj.W .F .

H EG E L,

olanla, d gerek ile varolu arasnda kesin bir blnme

ve kartlk olarak kendisini aa karr. Soyut olarak
alnnca bu kartlk, tmelle tikelin, herbiri ayr bir yere
sabit bir biimde yerletirilmi iki grnm olmak bak
mndan kara*' ldr; daha somut olarak bu kartlk, do
ada soyut yasa e tikel ve kendine zg trde feno
menlerin yani grne kan eylerin doluluu arasnda
ki kartlk olarak ortaya kar. Tinde ise bu, insandaki
duyulur grn e tinsel olann kartl, yani Tinin
bedene kar savam olarak belirir, dev iin devin, so
uk ve kat buyruun zel kara, duygunun scaklna,
eilimlere ve duyusal itahlara kar ksaca bireysele kar
sava olarak, i zgrlkle d doal zorunluluun kat
bir kartl olarak belirir; ve en son olarak da, kendin
de cansz ve bo kavramla somut dolu yaamn, kuram
ve znel dnce ile nesnel varolu ve deneyin elikisi
olarak belirip ortaya kar.
te bu kartlklar refleksiyonlu (yansmal, tepkeli)
dnmenin ya da felsefe okullarnn bir yarats dedir; onlar insan bilincini pek ok biimler altnda hep
kurcalam ve tedirgin etmilerdir. Ancak tm bunlar
karp ileyen ve keskin bir eliki durumuna vardran
ada kltrdr. Tinsel kltr, modern anlama yetisi,
insan, ifte yaants olan birine dndren u kartl
dourmutur: insan birbiriyle elien iki dnyada yaa
mak zorundadr, yle ki bu eliki iinde bin de rpnr
durur, bir yandan te yana itilip ekerek, birinde ya da
brnde doyuma ulama gcn kendisinde bulamaz.
Gerekten de insan bir yandan, gnlk yapp-etmelere,
etkinlie ve dnyann geip-giden zamansal yanna ka
plm, gereksinme ve sefalet altnda ezmi, doann
82

E ST E T IK

acmasz tehdidiyle kar karya kalm, maddeye, duyu

sal itkilere ve zevke saplanm olarak doal igdlerinin
ve tutkularnn basks altnda srklenir durumda gr
rz. Dier yandan insan, balangc ve sonu olmayan ide*
lere, bir dnce ve zgrlk lkesine ynelir; bir isteme
yetisine sahip olmas nedeniyle de o kendisine yasalar ve
tmel belirlenimler ve kurallar verir; dnyay yaayan,
canl etkinliinden soyar ve soyutlamalar biiminde onu
eriterek zmler. Tin, doann kargaas ve katl kar
snda onuru ve doruluu olumlu klar, doann kendi
sine ektirdii sefalet ve zorbal doaya geri gnderir.
Ama yaamla bilincin bu ikiye bln, modem kltr
ve onun anlama yetisi iin byle bir elikiyi zme
gereini yaratr. Anlama yetisi gene de kartlklarn devinimsizliinden kurtulamaz, zm yolu da bylece ya
ln bir varolma zorunluluu ya da ykmll olarak
kalr; etkinlik ve imdiki an bir sallantnn kaygs iin
de bir oraya, bir buraya gider gelirler, bir uzlama arar
ama bulamazlar.
ite o zaman her eyi kaplayan ama yaln bir varol
ma zorunluluunu ve zlme konumunu amayan byle
bir kartln kendinde ve kendi iin doru olup olmad
, baka bir deyile bunun son bir erek olup olmad so
rusu ortaya kar, imdi kltr byle bir elikiye dm
olduuna gre, felsefenin grevi, kartlklar amak,
yani k art terimlerden ne birinin, soyutluu nedeniyle,
ne de brnn, darl nedeniyle, doru olamyacam,
ama olduklarn her ikisinin kendi zmne doru giden
eyler olduklarn gstermek durumunda kalr. Hakikat
ancak her ikisinin uzlamas ve dolaymndadr; bu dola
ym da yaln bir gereklilik deil, kendinde ve kendi iin
H'l

G .W .F . H EG E L,

oluup tamamlanan ve durmadan kendisini oluturup b

tnletiren bir eydir. Bu gr, safd bir inan ve iste
me e dolayszca uyuur; bu isteme Sise nnde
hep bu zme ulam kartl bulur, kendini ey
lemde, i banda ama olarak koyar ve kendisini tamam
lamay, btnletirmeyi baarr. te felsefenin ii, yal
nzca hakikatin nas kartln zme ulatrlmasn
dan baka bir ey olmadm gstermek suretiyle k ar
tln zne ilikin dnen bilgiyi -ve onun bilincinivermektir; nk burada sz konusu olan ey, kartl
n ve onun terimlerinin varolmad deil, fakat bunla
rn uzlama iinde varolduklardr.
(Aesthetik, I, s: 86-89)

10 Bir yknm e Olarak Sanat Gereklie

Bam l mdr?

Sanatn kendisine bir erek olarak sunduu varsay

lan ve hemen pek yaygn olan kanlardan biri de onun
doann yknlmesine dayandna ikin kandr.
Bu bak as iinde, bize kendilerini nasl sunuyor
larsa yle olan doal nesneleri byk bir sadaktle ve
yetkin bir biimde yeniden retme yetisi olan yknme,
sanatn temel amacm oluturm akta ve bu aslna bal
kalarak yeniden retme (reproduzieren) edimi iyi bir bi
imde baarld zaman da bizlere tam bir doyum ver
mektedir. Bu tanm, yalnz d dnyada daha nce var
84

E S T MT i K

olan naslsa ylece yeniden retmeye, onun bir kopyas

n yapmaya insann elindeki aralarn yeterli olduunu
gsteren tmyle biimsel bir amac gsterir. F ak at he
men belirtilebilir ki bu yeniden retme eylemi yapay bir
almadr, zira tablolarda, sahnede ya da baka bir yer
de yeniden retilmi ya da bizlere yeniden sunulmu ola
rak grdmz canl varlklar, krlar ve insan durum
larn biz daha nceden evlerimizde, bahelerimizde bulur
ya da onlarla dar veya geni olan dost ve bgi evremiz
de karlarz. Dier yandan bu yapay alma, daha ya
kndan bakldnda, doann berisinde kalan bir t r
kendini beenmi, kibirli ve m arur bir oyuna benzer.
nk kendi anlatm olanaklar iinde snrlanm olan
sanat, tek yanl yanlsamalardan baka bir ey de rete
mez ve bizleri yalnzca belli bir anlamda yanltr. rne
in, yalnz bir anlamda gerekliin katksz grn
n ve ksmi yanlsamalarn bize veren sanat, gerekten
sanatsal temelli bir yknmenin biimsel amacna kendi
sini adad zaman, yaayann ve gerein yerine yani
yaamn gereklii yerine bize yalnzca yasanm karika
trn, onun sahte grnn aktarr. Bilindii zere,
btn Muhammeterde olduu gibi, Trkler, insann
ya da btn teki canl v a rlk la rn resminin yaplmasna
veya onlarn bir kopyasnn karlmasna (reproduktion)
hogr gstermiyorlard. J. Bruce, Abusinaya yapt
bir gezi srasnda bir Trke bir balk resmi gstermi,
resmedilmi balk nce Trk ok artm, fakat daha
sonra o u soruyu sorm utur: Eer bu balk, kyamette,
yarg gn sana kar kalkp da, sen bana bir beden yap
tn, bir vcut verdin, fakat canl, yaayan bir ruh vere
medin derse bu sulamaya kar kendini nas savunacak
sn, nasl hakl karacaksn kendini?. Snni ilkelerinin
Hf

G .W .F . H EG E L.

bulunduu Sunnada yazl olduu gibi, mslmanlarm

peygamberi de, Habeistan tapnaklarnda bulunan re
simlerle ilgili olarak kendisine soru soran iki eine, mm Habibaya ve mm Selmaya yant olarak yle
der: Bu resimler kyamet gn kendilerini yapanlar
yarglayacaklar ve mahkm edeceklerdir.

Sanat yaptlarnda yetkin dzeyde bulunan bu yanl

tc kopyalarn rnekleri oktur. Zeuxisin resmetmi ol
duu zmler Antikiteden bu yana bir sanat aheseri
olarak anlm ve doann yknlmesinin bir zaferi ola
ra k kabul edilmitir; nk pek ok gvercin bu zmle
ri yemeye gelmilerdir. Bu eski rnein yannda yeni bir
rnek olarak B ttnerin maymununu gsterebiliriz; bu
hayvan, Rselin Insektbelustigen adn tayan ok de
erli doal tarih kolleksiyonunda bulunan bir maysbcei resmini yemi ve bu gzel kitaptaki dier pek ok
bcek resmini simgeleyen kopyalan tahrip etmesine k ar
n, sahibi tarafndan bu resimlerin yetkinliini kantlad
iin balanmtr. Bu gibi durumlarda, maymunlar
ve gvercinleri bile yanltp aidatsa da, sanat yaptlarm
beenip vmek yerine en azndan onlar anlamak gere
kir; ite sanatn bu yanltc etkilerinden tr, onu en
st dzeye koyduklarn sananlar da knamak gerekir,
nk onlar sanata ortann altnda ya da ortalama bir
erekten baka trden olan en yksek bir erei tanyp
vermeyi de bmemektedirler. Genel olarak yknmeden
doan ve onunla yetinen bir sanatn doa e yanam aya
cam ve bunun tersinin bir kurtuun srnerek bir fili
yknmesine benzediini sylememiz gerekir.
86

KMT T I K

Daima az ok baarl olan bu rnlerle doal model

ler arasm da bir karlatrm a yaplacak olursa eer, in
sana sunulan, ona gsterilip nerilen tek hedefin doa
ya benzeyen herhangi bir ey yaratm ann zevki olduu
grlr. Kukusuz kendisinden bamsz olarak varolan
herhangi bir eyi, kendi yeti ve almasyla yeniden ret
mesi de insan sevindirip, elendirebir. Ama bu yeniden
retme (reproduction), modele benedike, kendisi bir s
knt ve irenme vermese bile, ona duyulan hayranlk ve
holanmada kendiinden bir souma olur. Size bulant
verecek kadar benzerlikler gsterdii sylenen portreler
vardr. yknmelerden alnan zevke ve hazza ilikin bir
dier rnei de Kant verir: zaman zaman karatmz
gibi adamn biri yetkin bir biimde blbln trillerini
yani blbl sesindeki bir notay bir stteki notayla ok
hzl olarak sralayp ses titretmeleriyle sslemeyi yknebir, yle ki ksa bir sre sonra bunu dinlemekten yor
gun deriz; fakat bir insann bu notalar taklid ettiini
renir renmez ezgi bize can skc ve tatsz gelmeye
balar ve o andan itibaren de o ezgide bir yapayhk, bir
yapmacklk grrz; ve onu ne bir sanat yapt olarak
ne de doann zgr bir rn olarak benimseyebiliriz.
Onun iinde bir oyun ya da bir hileden baka bir ey g
remeyiz; onda ne doann zgr bir rnn ne de bir
sanat yapt zelliini bulabiliriz. Demek ki insann ya
ratc ve retici zgr glerinden biz ok daha baka
eyler bekliyoruz; rnein buna benzer bir mzik yani
insann yapt bir mzik, blbln hibir eilimini dile
getirmeyen, onun kendi z yaamndan kan ve amasz
bir kendinden fkrma, kendi iinden tam a olan mzi
inden f a r k ld r ve ite bu mziktir ki sanki insan duygu
larnn bir sesleniini dile getirir, onun duygularnn bir
H7

G .W .F . H E G E L

a n la tm n a benzer. Dier yandan bu yknme becerisinin

verdii holanma genellikle amirli ve grelidir; insann
daha ok holand ey de onun kendi derinliinden,
kendi i dnyasndan kard, kendinden rettii ey
dir. ite bu anlamda en kk, en anlamsz teknik bir bu
lu bile ok stn bir deere sahiptir, insan yknme yo
luyla byk yaptlar gerekletirmekten daha ok bir
iviyi, bir ekici bulmu olmaktan gurur duymaya ve
vnmeye hak k a z a n m tr. Doay soyut bir biimde y
knerek onunla yarmaya kendini zorlamak, bu kopye
etmek iin kopye etme tutkusu, kck bir delie mer
cimek atan ve hep isabet ettiren bir insann gsterdii
el abukluuna benzer. Byk skenderin, nnde beceri
sini gsteren byle birine, bu kadar anlamdan yoksun,
yararsz ve deersiz bir yetenei olduundan tr, dl
olarak bir teneke mercimek verdirttii sylenir.

yknme ilkesi tamamiyle biimsel olduundan sa

natn amac olarak alnr alnmaz nesnel gzellik hemen
ortadan kaybolur. Zira neyin yeniden retilmek zorunda
olduu gibi bir durumu saptamakla uralmaz, yalnz
onun doru dzgn bir biimde yknlmesi ve yeniden
retilmesi e uralr. Gzelin nesnesi ve ierii birbi
rine tamamiyle kaytsz ve birbirinden farkl olarak ka
bul edilir. F akat gzel ya da irkin sz hayvanlara, in
sanlara, lkelere, eylemlere ve karakterlere ilikin olarak
kullanlrsa, sanatn kendisine zg olmayan bir lt
araya sokulmu olur, nk bu durumda sanata yalnz
soyut yknmeden baka bir ilev braklmtr. Nesnele
rin seiminde ve onlarn gzel ya da irkin olarak ayrdedilmesine izin veren bir ltn yokluu, hi bir kural
88

ESTETK

ortaya koyup dikte edemeyen ve tartlam ay an znel bir

beeninin ortaya kmasna neden olur.
(Aesthetik, I, s : 71-74 ve 75-76)

Sanatm nesnel bir ilkeye sahip olmadm, gzelin

zel ve znel bir beeniye baml kaldn kabul eder
sek grrz ki, sanatm kendi gr asndan da baklsa,
doanm yknlmesi stn glerin rts altndaki ev
rensel bir ke gibi grnse de en azndan tamamiyle so
yut olan bu genel biim altnda kabul edilemez. rnek
olmak zere farkl sanatlara bakalm: eer resim ve hey
kel doal nesnelere benzerlik gsteren objeleri tems edi
yorlarsa, ya da bu iki sanatm ortaya koyduu tip doa
dan esasl lde dn alnmsa, buna karlk kabul
edilecektir ki, gzel sanatlarn bir dal olan, mimari ve
iirin y aratlan da sk bir biimde betimsel olmadklar
taktirde doaya ait olan bir eyi yknmeyecekler ya da
onlarn doay dorudan ykndkleri sylenemeyecek
tir. Bu sanatlara bal kalarak szkonusu ilkeyi uygula
mak istememizin nedeni, uzun kvrml bir yolu kendi
kendimize katetmek durumunda olmamzdr; baka bir
deyile eitli koullan bir nermeye balamak ya da onla n ortadan kaldrmal zorunda olmamz veya yknme
nin bir hakikate benzerlik olarak bilineni olabirlie yu
da hakikate-benzerlie indirgemek zorunda kalmamzdm
HU

G .W .F . H E G E L ,

dolaydr. Ama hakikate benzerlik kavram ile yeniden

byk bir glk ortaya km aktadr; zira neyin hakikate-benzer, olabilir olduunu, neyin olmadn belirlemek
sz konusudur; bundan baka da kkten bir biimde iir
den tmyle keyfi ve hayalgcne ilikin olan bulular
ayrmak mmkn olmad gibi bunun yaplmas da iste
nemez.
mdi sanatn kendisine, doarm katksz biimsel
bir yknmesinden baka bir ama koymas gerekmekte
dir; yknme her durumda yalnzca tekniin byk yapt
larn retebir, teknik harikalar ve oyunlar ortaya ko
yabilir, ama sanat yaptlarm asla retemez.
(Asthetik, I, s: 75-76)

11 Acaba Sanat Arzuyu Tatmin Etmeyi

Gzetir mi?
Duyusal olan, Tin e pek ok trden iliki iinde
olabilir. Tinin dzeyini dren, ona en az uygun gelen
ey, katksz duyusal olann az ok onun tarafndan
kavranmasnda yatar; Tin iin bu durum kltc bir
eydir. Bu da her eyden nce bakmaya, dinlemeye ve
duyumlamaya dayanr. Bylece Tinin gerilim anlarnda
pek ok kimse dnceye bavurmadan gelip giderek, ya
90

e s t e t i k

da burada dinleyip, oraya bir gz atarak kendilerini ra

hatlatm a yollarn arayabilirler. Ama Tin d dnyann
nesneleri iin iitme ya da grme gibi yaln ve yle by
le bir kavrama biimi e yetinmez, ayrca dsal ey
lerde kendisini gerekletirerek, duyarln biimini al
mak iin ne kan kendi i dnyasnda da kullanr onla
r. D. eylerle olan bu iki biimi arzudur. Bu t r bir
ba iinde insan kendisini bireysel eyler karsnda ay
n biimde duyusal bir birey olarak bulur. Bu duyusal bi
rey, ne bir dnr ne de onun burada araya giren bu ge
nel belirlenimlerinin ara-gerecidir; bu yle bir insandr
ki, bireysel geri, karlar ve itkileri sayesinde kenderi de bireysel olan nesnelere ynelir, kendi kalcln ve
dayanam onlardan ekip karr ve bunu onlar kulla
narak, tketerek yapar; bunu yaparken de onlar kendi
kiisel tatmini iin kurban eder. te bu koullarda arzu,
dsal eylerin yzeysel grnnden honut kalmaz,
fakat onlan kendi somut ve duyusal varolular iinde
tutm ak ister. Bylece o, hayvanlarn tketerek kendi hiz
metlerinde kullandklar o n ran yanstan tablolar yap
mak durumundadr yalnzca. Arzu, nesneyi kendi zgr
l iinde srp gitmeye brakamaz, zira onun yaps
d nesnelerin zgrln ve bamszln kaldrmaya
doru iter onu; ve bu d objelerin, onlarn burada yalnz
ca tkenene kadar kullanlmak ve tahribedmek iin bu
lunduklarm gstermek ister. F akat buna kout olarak z
ne, yani bireysel karlarnn tutsa olan insan, arzular
nn snrlanm ve aalanm olmas nedeniyle, ne kendi
iinde zgrdr, (nk kazanm olduu belirlenimler
temelli bir evrensel ve ussal istemeden, istenten gelmek
tedir), ne de d dnya ile yzyzedir, nk arzu (em el
den nesneler tarafndan belirlenmitir ve onlara balm
mtr.
III

G .W .F. H K G K L

nsann sanat yaptyla olan ilikileri, balan arzu

nun bir buyruu gerei deildir. nsan sanat yaptn
kendi iin varolmaya brakr, zgr bir biimde, onun
karsnda, onu arzulamadan, tpk Tinin yalnzca kuram
sal bir yan e gili bir nesne olarak onu dikkate alr. Bu
nedenle sanat yaptnn, duyusal bir varla sahip olmak
la birlikte, ne elle tutulur somut bir gereklie sahip ol
maya, ne de gerekten canl, yaayan bir ey olmaya ge
reksinmesi vardr. Sanat yapt tinsel ilgilerden ve kar
lardan baka bir eyi tatm in etmeyi amalamad iin bu
alanda taklp, fazla oyalanmamahdu1 ve tm arzuyu da
d arda brakmaldr.
(Aesthetik, I, s: 77-78)

12 S altn Aratrlm asna likin Olarak Sanat,

Din ve F elsefenin Ortak Nesneleri

eriin ve biimin kartl znel ve nesnelin genel

kartlna baldr. Sanatn ve gzelin kavramna dei
nirken orada bir ift grnn bulunduunu daha nce
saptadmz anmsayalm: kin bir ierik, bir ama, bir
anlam; sonra da anlatm, kendini grne karma, bu
ieriin gereklenii ve en son olarak da bu iki yann birbirleriyle yle bir giriine iinde bulunuu sz konusudur
ki, dsallk, zel ve tek olu, edeyile biim yalnzca i02

ESTETK

sellii serimlemek iin vardr. Sanat yaptnda temelli bir

biimde ierie bal olmayan ve onu dile getirmeyen hi
bir ey bulunmaz, ierik, anlam derken anlatlmak iste
nen ey, kendinde bu yaln unsurdur; ierik kendisini en
yaln belirlenimlerine indirgemi olup, uygulamaya kart
olarak anlam bakmndan hi de yetersiz deildir. rne
in bir kitabn ierii, bir ka szck ya da cmle e serimlenebilir ve kitap daha nce kendisinde gsterilmi
olan bu genel iaretlerden baka bir ey iermek zorunda
da dedir. ite bu basit eleman, yaln unsur, uygulama
da temeli oluturan bu tem a soyut ksm oluturur ve
yalnz uygulama ile somut ksm ortaya kar. Baka de
yile ierik uygulamada biim kazanr, soyut somut olur.
Ama bu kartln iki terimi, biri dierinin dnda
olmak ve birbirlerine ilgisiz kalmak iin yaplmamlardr;
gen ya da elips gibi matematik bir eklin kendinde ya
ln olan ierii ortaya kt d grne (byklk,
renk gibi) kar kaytsz kalr; oysa yalnz onunla gr
ne kavuabilir. Anlam yaln bir ierikten baka bir ey
olmad lde soyuttur, kendini gelitirme ve ayn an
da da kendini somutlatrma zorunluluunu yine kendi
iinde tar, ite burada temel bir gereklilik sz konusu
dur.
Herhangi bir temann ya da ieriin kendine zg
deeri ne olursa olsun, bu soyut deer bizg yetmez; baka
bir eyin aray iine girer ve onu isteriz. Bu durum n
ce yaln bir biimde kendisini tatm in edilmemi bir ge
reksinme olarak ortaya koyar; zne bir yetersizlik ve
doyumsuzhk duygusu yaar, bu duyguyu kantlamay
dener, sonra da kendisini tatm ine alarak bu duyguyu
K

G .W .F . H E G E L .

amak iin aba gsterir. Bu anlamda temann yani ie

riin her eyden nce znel olduunu, tam bir isellik ol
duunu syleyebiliriz; ama onun karsna nesnel olan
dikilir ve buradan da znel elemann nesnellemesi yani
znel olan unsurun dsallatrlarak nesnellemesi zorun
luluu doar.
znel ve nesnel arasndaki bu kartlk ve de onu
ama zorunluluu btn alanlarda bulunan ve salt olarak
genel olan bir olgudur. Tinsel amalarmzn ve karlar
mzn dnyas balangta znel ve isel bir varlktaa
baka bir ey olmayann gelimesi zorunluluuna daya
nr; nesnellie arda bulunurken de fiziksel dirimselliimiz bu tm, dolu gereklikten baka bir tatm in yolu da
bulamaz. Amalarmzn ve ilgilerimizin ierii nce z
nel bir biim altnda grndnden ve bu znel biim de
tek yanl ve eyleme hazr olduundan, bir eksikliin v ar
olduunu hissettiren durum, sonunda bir snrlama olu
turur; bu eksiklik, bir huzursuzluk, bir sknt ksaca bu
lunduu durumun stne kmas gereken olumsuz (ne
gativ) bir durumu yanstn\ imdi hissettiimiz bu eksik
lii gidermeye doru itiliriz, bilgisine ve bilincine sahip
olduumuz snrlamay amaya doru yneltiliriz. Dier
bir yan olan nesnel yann, znel yana gre eksik olaca
dnlmemelidir, onlar arasnda ok dar bir bamllk
ba vardr; ite znelin bamdaki bu eksiklik, znelin
kendisinde bir eksiklik gibi ortaya kar ve bu durum
kendinde tad bir deilleme (negation) olarak gr
nr ve bunu kendi bama yadsmaya alr.
(Aesthetik, I, s: 140-141)
04

E S T E T K

13 Dlatrlacak En stn erik zgrlktr

zgrlkten ksaca, znel olann en st dzeyde ken

di iinde kavrayp ele geirdii ve kendi iinde saklad
eyi anlyoruz, zgrlk, Tin'in en stn varolu biimi
dir, onun bir t r belirlenimidir.
zgrlk katksz olarak znel kaldka ve kendisi
ni dlatrmadka, zne, zgr olmayan e yani kat
ksz olarak nesnel olan e kar karya bulunur; ba
ka bir deyile zne, doal zorunluluk e karar. ite
bu kartln terimlerinin hemen uzlatrmas zorunlu
luu da ortaya kar. Dier yandan, iselliin ve zneiin kenderinde de buna benzer bir kartlk bulunur.
Bir yandan zgrlk, evrensel ve zerk (autonome) olan
hereyin alandr, evren yasalarnn, hukukim, iyinin,
hakiktin, v.s.nin alan yani, ama te yandan da insann
eilimlerine, onun duygularna, ynelimlerine, tutkular
na, somut insan yreinin iinde sakl bulunduu birey
sele ilikin her eye yer vermek gerekmektedir. Bu kar
tln kendisi bile, atmaya dner ve bu savam, bu
kavga, elimeye dnen bu kartlk umutsuzluu, derin
acy, sknty ve tatminsizlii dourur. Hayvanlar kendi
kenderine bar iinde ve kendilerini kuatan eylerle
birlikte yaarlar; ama insann tinsel yaps, iinde kavga
verdii ve att elikcr yznden bir ift anlamla ve byk bir acya neden olur.
(A esthetik, I, s : 142-143)
95

G .W .F . H EG E L,

14 zgrln Aracsz Dlam alan :

Arza, Bilme, stem e

nsan isel olanla, isellikle olduu gibi yetinemez;

ayn biimde katksz dnce ile, evrensellikleri iin
deki yasalar dnyas ile de yetinmez. nsan ayn zamanda
duyusal bir varla, duygudan kan her eye, tinsellik
ten baka bir ey olan yree, duygusal yaama gerek
sinme duyar... nsan yaamnn dolayszl iinde dolay
sz bir ta tmin bulur. Biraz nce szn ettiimiz duyula
ra ilikin gereksinimde de bir tatm in buluruz. Alk, su
suzluk, yorgunluk, yeme, ime, doyma ve uyku gibi olgu
lar bu t r elikilerin ve onlarrn zmlerinin rneklerini
veren alan olutururlar. Ama insan varlnn bu doal
blgesinde, tatminlerimizin ierii sonlu ve snrl bir ni
telik gsterir; doyum salt dedir ve bu nedenle de sra
s geldike yeni bir gereksinime varr, bu arada ise yal
nzca kk bir soluklanma sresi bulunur; uyku, yeme
ve doyma olgusu hi bir eye yaramaz; alk, yorgunluk
yarn nceki gn gibi yeniden balayacaktr. Ne v ar ki
insan, bme ve isteme yolu e, bilger ve eylemler arac
l e, Tin dzeyindeki zgrl ve tatm ini arar. Bilgi
siz bir kimse zgr dedir, olamaz; nk o, kendisin
den daha yukarda bulunan, kendisinin dnda varolan
yabanc bir dnya e karar, bu d dnyaya balanr,
ona baml olur ve bu yabanc dnyay kendisi iin ku
ramaz ve giderek kendisini bu dnyada kendi evindeymi
gibi hissedemez... Bgi susuzluu, bmenin itici arzusu
ve bme tutkusu (en alt derecedeki basam aktan felsefi
denetlemenin bulunduu en st dzeye dein) dnce
ve tasarm la dnyay kendine mal etmek iin zgrle
kart olan bu durumu amay daima ister. Buna karlk
96

ESTETK

eylem iindeki zgrlk, isten (irade) iinde bulunan

ussal olana bir gereklik kazandrmak iin kendini zorlar.
Bu ussal unsuru, isten Devletin yaayan biimi altnda
gerekletirir. Hakikaten ussal bir biimde rgtlenmi
bir Devlette, tm yasa ve kurumlar, zgrln temel bi
imlerine uygun olarak gerekletirilmelerinden baka
bir ey dedir. Durum bu olunca, bireysel us, bu kurumlarda kendi znn gereklemesinden baka bir ey bul
maz ve bu yasalara boyun edii zaman da kendisine ya
banc olanla hibir i birliine girmez, kendi z iyii
nnde eir. zgrlk adnn sk sk ihtiyari olana (ar
bitraire) verildii dorudur, ama bu elindelik, seen, usdan yoksun bir rlkten baka bir ey deildir, zira
dsal ve duyusal nedenlerin b a m ll altnda kendileri
ni raslantsal ve arzi itkere balayarak katksz usu
dikkate almadan isten e kendisini belirleyip snrlar bu
szkonusu zgrlk.
(Aesthetik, I, s: 143-144)

15 zel zmler zerine

Fiziksel gereksinmeler, bme, isteme etkin bir bi
imde tatminlerini bu dnya iinde bulurlar, nesnel ile z
nelin, i zgrln ve dsal zorunluluun kartln
97

G .W .F . H EG E L,

da zgr bir zme gtrrler. Ama bu srada bu zgr

ln ve bu doyumun ierii sn rla n m olarak kalr ve
buradan kalkarak zgrlk ve tatm in sonlu bir zellik
tarlar. Oysa sonluluun olduu yerde, kartlk ve e
liki yeniden ortaya kar, grnr ve tatm in olgusu da
greli olann alanndan dar kamaz. Bylece rnein
hukukta ve onun uygulamalarnda, kendi ussallm ya
da hakl oluum, istemem ve istememin zgrl kesin
likle binir tannrlar; bana bir kii olarak davranlr ve
yle olarak da sayg grrm, bir eye sahip olurum ve
o benim mlkiyetimde bulunmak zorunda kalr; ve eer
mlkiyetim zarara uratlrsa mahkeme hakkm olan
bana verir. Ama bu tanma ve zgrlk, greli grn
lerden, herhangi bir evden ya da bir m iktar paradan, y
le belirli bir haktan, bir yasadan, ksaca yle bir eylem
den, ite ne ise yle zel bir gereklikten bakasn ier
mezler. Bilin burada kendisini yalnzca zel durumlarn
karsmda bulur ki, bu zel durumlar da kukusuz birbirleriyle uyum iindedirler, bir bantlar birlii ve b
tnl olutururlar; fakat bunlar greli kategorilerin
eksikliini ortadan kaldrmadklar gibi farkl koullara
da bal kalmazlar, ite bu kendine zg durumlar he
men annda tatmini, doyumu salayamamakla birlikte,
her biri kendi nemine gre bunu baarmaya alr.
...insan da bylece grr ki, bu alanlarda sahip ol
duu haklar ve devler, sonlu ve yeryzne bal varolu
biimleriyle yeterli olamayacaklardr; imdi onlar nesnel
likleri asndan olduu gibi, zneyle olan ikeri a
sndan da yksek bir gvence ve onay ya da yaptrm is
teyeceklerdir.
(Aesthetik, I, s: 144-145)
98

E STETK

16 Yalnz H akikat Salt zmdr

Sonlu alandaki her kesime sokulmu olan insan, bu
iliki altnda durmadan arar, buras en zsel ve en yk
sek hakikatin blgesidir; ve onun iinde sonlunun btn
kartlklar ve btn elikileri en son ve en st dzeyde
zmlerini bulurlar, zgrl ve onun tam anlamiyle
tatminini elde ederler. Bu blge, kendinde hakikatin bl
gesi olup, greli hakikatin blgesi dedir. En stn ha
kikat yani, hakikat olarak hakikat, en stn e li k in in ve
kartln zmn salar. Burada zgrln ve zo
runluluun kartl, Tinin ve Doann, bilginin ve nes
nenin, yasann ve itkerin kartl, ksaca genel olarak
kartlk ve eliki, zerlerine giymi olduklar biim ne
olursa olsun, bu elikinin ve kartln deerlerini ve
glerini kaybederler. Bu hakikat bir yandan, kendi ken
disini znel olarak alan, zorunluluktan soyutlanm bulu
nan ve salt hakikat -gibi bir ey- olmayan zgrl or
taya karr; dier yandan da kendi kendisi zerinde yal
tlm, kendi kendisinden soyutlanm bir zorunluluk da bir
hakikat zellii gstermez.
(Aesthetik, I, s: 146)

17 Saltn Ele Geirilmelerindeki Aamalar

Olarak Din, Sanat ve Felsefe
...Bu en stn birliin gerekliine ulald zaman,
ite yalnz o zaman, hakikatin, zgrln ve doyumun
99

G .W .F . H E G E L

blgesine girilmi olunur. Bu alan iindeki dinsel yaam,

genel bir biimde, duygu asndan en stn mutluluun,
dnce asndan da bilginin ortaya koyduu hakikatin
grne km nitelendirip belirleyebiriz. nk din
yle bir genel alan oluturur ki, insan onun iinde hem
kendi zn, hem de doann z olarak biricik somut
btnselliin bilincini elde eder ve bu hakiki ve biricik
gereklik, sonlu ve tek olan zerindeki btn gce yal
nzca sahip olup, o zamana dein blnm ve kart ola
n salt ve en stn birlii iinde yeniden kurmay baarn.
Byleee hakikat ile olan ba lsnde, bilincin salt
nesnesi olarak sanat da Tinin mutlak alanna ait olur
ve bu sfere yerleir; szcn zel anlamnda, ierii ne
deniyle dinle ayn zemin zerinde sanat gibi felsefe de
yer alr. nk felsefenin de Tanrdan baka bir konusu
yoktur ve bu yzden de o esas olarak ussal bir dilbilim
dir, yani rasyonel bir teolojidir; baka bir deyile, haki
katin srekli hizmetine adanm olan kutsal bir hizmet
tr olmaktadr felsefe.
(Aesthetik, I, s: 147-148)

18 Sanat Belirleyen zelliklerden Biri:

Gzellik

...Sanata ait olan ey, duyusal tasarm dr: sanat, du

yusal bir biim altndaki hakikati bince gsterir. Duyu
100

ESTETK

sal bir biim altnda yer alan grn kukusuz iinde de

rin bir anlam da saklar, ama bu duyusal arac ile kendi
genellii iindeki Ideyi ele geirmeyi dnmez; nk
Ide'nin bu birlii ve bireysel grn tam olarak gzelin
zdr ve onun sanattaki rndr...
(Aesthetik, I, s: 148)

19 En stn Yetkinlie m a tnda Sanatn

Kendisinden Baka Bir Amac Yoktur
Dinin, duyulara ve hayalgcne dinsel hakikati ak
lamak iin sanat kendi hizmetinde kulland olduka sk
karlalan bir durumdur; imdi sanat, kendisine ait ol
mayan bir alann hizmetinde bulunmaktadr. Ama sanat,
yetkinliinin ve gelimesinin en stn derecesine ulat
zaman ve yalnzca o zaman yaratt imgelerle, kendi
zne dala uygun den bir anlatm tr, hakikati dile
getiren daha iyi bir anlatm biimi bulur. rnein Yunan
llarda sanat, halkn tanrlar betimledii ve hakikatin bi
lincine vard en st dzeye ulaan bir form olmutur.
Bu nedenle yunanl ozanlar ve sanatlar kendi tanr
larnn yaratclar olmulardr; sanatlar kendi ulusla
rna kutsal eylemin, yaamn ve kutsal glerin belirgin
101

G .W .F . K E G E L

ve kesin bir tasarmn vermiler, bylece din, snrl ve

tanmlanm bir ierie sahip olmutur.
F akat bu, sz geen sanatsal tasarm larn ve ura
larn bilinte soyut bir biim altnda iirden nce de, tp
k genel dinsel tanmlar ve nermeler gibi varolduklar ve
daha sonra bunlar sanatlarn iirsel ilemelerle ssle
dikleri ve imgelerle giydirdikleri anlamna gelmez; tam
tersine, sanat rn zelliini tayan bir yapt, ancak ve
ancak, ozanlarn iir ya da herhangi bir sanat biimi al
tnda kendilerinde mayalanarak oluan dile getirmeleri
ile mmkndr.
(Aesthetik, I, s: 149)

20 Gzel ve Haldkat
Gzel ve hakikat arasnda bir fark vardr; Hakikat
eer ide, kendinde ve kendi genel ilkesi iinde dn
lrse Idenin ta kendisidir ve ne ise olan dncedir de.
nk o, us iin varolan dsal ve duyusal biim altnda
deil, fakat evrensel ide zellii e vardr. Eer hakikat
aracsz olarak yani dorudan doruya d gereklikle
bilince grnrse ve ide de dsal grn ile birlemi
ve zdelemi olarak kalrsa, o zaman ide yalnz hakikat
102

ESTETK

deil ayn zamanda gzeldir de. imdi gzel, kendisini,

Idenin duyusal alanda grne kmas olarak tanmlar.
(Aesthetik, I, s: 160)

21 Sanatn Egem enlik Alan

Sonlu alan iindeki her kenin kafasn Kartrd

insan, yle bir en yksek zsel hakikat blgesi aratrr
ki, burada sonlunun elimeleri ve kartlklar bir sonuca
balansn ve zgrlk de tatmininin en st dzeyine
ulasn, ite buras kendinde hakikatin blgesidir, greli
hakikatin deil. En yksek hakikat, -hakikat olarak ha
kikat-, en yksek elikinin, en st dzeydeki kartln
zmdr. Hakikat iinde, zgrln ve zorunluluun,
Doann ve Tinin, nesnenin ve bilginin, ilkenin-yasanm
ve ignnn kartl, yani biimi ne olursa olsun her
trl elime ve kartlk, elime ve kartlk olarak ne
bir gce ne de bir geerlilie sahiptirler. Hakikat unu
aa karr ki, zorunluluktan kurtulmu bulunan ve z
nel olarak kendi iin olan zgrlk hakikat deildir ve
soyutlanm, her eyden yaltlm zorunluluk da hakikat
olmay baaramaz. Sradan bilin de bu kartl amaz,
ya eliki iinde umutsuzlua der, ya da onu bir yana
103

G .W .P . H E G E L

atp baka bir k yolu arar. Ama felsefe, eliik belir

lenimler ortamna gizlice sokulur, onlar kavramlar ie
risinde tanr, yani onlar tek yanllklar iindeki salt
olanlar olarak deil, fakat kendilerini zmleyenler ola
rak bilir; bylece de felsefe, elikileri hakikatin birlii
iine ve uyum iine koyar, ite felsefenin grevi hakikatin
bu kavrann kavramaktadr, imdi felsefe her yerde
kavram bulur, yalnz bylece o, kavramsal ve hakiki d
nce olmaktadr. Ama kavram, -yani kendinde hakikatbir eydir, ve ona tam uyan ya da tam uymayan varolu da
edeyile varlk da onun iinde bir baka eydir. Sonlu alan
da olup-bitenler iinde hakikate ait olan belirlenimlerin her
biri dieri dnda ortaya kar, tpk kendi hakikati iin
den ayrlamaz olann bir ayrlmas gibi. Bylece yaayan
varlk, rnein birey olarak karmza kmaktadr, ama
zne olarak o, kendisini kuatm olan organik bir doa
ya kar kar, imdi kavram bu yanlan ierir, ama uzla
m grnler olarak, sonlu varlk onlan ayrd zaman
da o, hakikate ve kavrama tam uymayan bir gerekliktir,
ite bu yolla kavram her yerde bulunur; ama burada kav
ramn kendi hakikatine uygun olarak gerekleip gerek
lemediini, yani ortaya kp kmadm bilmek szkonusudur; bu birlik iinde tek tek kartlklar ve grn
ler gerek olarak sabit ya da bamsz bir biimde dire
ni gstermezler -fakat onlar yalnz ideel anlar gibi-, z
gr bir anlama iinde uzlam olarak vardrlar, ite yal
nz bu, hakikatin, zgrln ve tanrln blgesi olan en
stn birliin gerekliidir. Bu sferdeki yaam, -duygu
sunun te dnya mutluluu ve dncesinin de bgi ol
duu hakikatin bu kullanm- genel anlamda dinsel ya
amdr. nk din, iinde somut btnselliin ve birin,
insann ve doann kendilerine has zn bilincine vardkl(M

ESTETK

la n evrensel bir sferdir; bu hakiki gerekleni ve bir,

kendini dinde sonlu ve tekile egemen olan en stn g
olarak aa karr ve bu hakiki gerekleme ile ayrm ve kart olmu ne varsa, salt ve en yksek bir bir
likte bir araya gelirler.
Bilincin salt nesnesi olarak hakikat e uratna
gre, sanat da Tinin salt alanna girer ve bu yden o aynca, szcn ok dar anlamnda, din e ve ierii ne
deniyle de felsefe e ayn zemin zerinde bulunur. Zira
felsefe de T anndan baka bir objeye sahip dedir... ve
o da bylece bir rasyonel teoloji yani ussal bir tannbilim
olm aktadr; felsefe, hakikatin hizmetinde olduu kadar
hep tanrsal olann da hizmetindedir.
eriin bu zde oluu e, Salt Tinin bu alan
yalnzca nesnelerini bince taylarnn biimleri bak
mndan, yani salt olana giden yoUannn farkll bak
mndan birbirlerinden ayrlrlar. Bu biimlerin farkllk
lar Salt Tinin kendi kavram iinde sakldr. Tin hakiki
Tin olarak kendinde ve kendi iindir ve bu yzden o nesneiin tesinde soyut bir bireylii olan varlk, soyut bir
varlk olmayp, sonlu Tinin iinde bulunan ve btn ey
lerin znn anmsatcs olan bir varlktr; bu sonluluk
kendi z iinde kendisini kavrar ve buradan da kendi
kendisi iin temel ve salt olur. Bu kavrayn k biimi
aracsz bmedir. Bu yzden de kesinlikle duyusal olup,
nesnenin kendisinin ve duyusaln biimi iindeki bu bgi
ile salt olan duyuma ve sezgiye kendisini sunar. kinci bi
im ise, tasarmlayan bintir; ncs de Salt Tinin
zgr dncesidir.
105

G .W .F. H E G E L

Eer sanat hakikati bilince duyusal bir figrasyo

yoluyla, yani duyusal bir biimleni iinde ve zellikle de
bu biimleniteki grnn en yksek ve en derin bir
anlama ve anlatma sahip olmas amacyla tayorsa, i
te o zaman duyusal sezginin biimi sanata ait olmakta ve
sanat araclyla yani bu duyusal ortam aracyla onun
kendi evrensellii iindeki kavram kavram olarak kav
ranm ak istenmektedir; zira bireysel fenomen e olan
kavramn birlii, kesinlikle gzelin zn ve sanat aracyla da onun rnn oluturur. mdi kavramn ve
duyusaln yani bireysel fenomenin bu birlii, yalnzca
duyusal dlama olarak deil ama ayn zamanda t aa
rimi amann bir unsuru olarak sanat alannda tamamlanr,
bu durum da zellikle iir sanatnda ortaya kar ve g
rlr; fak at bu sanat dalnda be duyumun ve bireysel
biimin en tinsellemi birliinin varl, bu tasarmlayc bir bilin olsa bile sz konusudur. Her ierik, bylece
dorudan doruya ve hemen kavranr ve tasarm a gt
rlr.
(Aesthetik, I, s: 146-148)

22 Gzelin Idesi ya da Gzellik id e

...Gzellik.ve hakikat bir anlamda zdetirler. Gzel,

zellikle kendi iinde hakikat olmak zorundadr. Ama ha
n<;

ESTETK

kikate ve gzele daha yakndan bakldnda onlarn ay

n zamanda farkl olduklarm grrz, ide, kendi evren
sel kesine gre, kendiliinden ide olarak alnd ve
byle dnld zaman hakikattir; onun duyusal ya
da dsal varl iin deil, evrensel ide yalnzca dn
ce iin vardr. Bu yzden ide kendisini dsal biimde
gerekletirmek yani dlatrmak ve tinsel ve doal nes
nellik olarak hazr bulunan, snrlanm belirli bir varla
ulamak zorundadr. Hakikat olarak hakikat de ayn bi
imde vardr. mdi bu dsal varolu iinde ide, bilin iin
dorudan doruya ortaya ktnda ve kavramn da d
sal grn ile aracsz bir birlik iinde kalmas duru
munda, ide yalnz hakikat olmamakta, ayn zamanda g
zellik olarak da karmza kmaktadr. Bylece gzel,
kendisini Idenin duyusal alandaki bir yansmas olarak
tanmlar. Duyusal ve nesnel olan genellikle, gzel iinde
hi bir bamszla sahip deildir; varlnn aracszlm brakmak zorundadr ki bu varlk, gerekte, kavra
mn nesnellemesinden ve varoluundan baka bir ey
deildir ve kavram nesnellii ile birletiren gereklik ola
ra k konmutur. Bu gereklik, bu nesnel varolu iinde
Idenin kendisini temsil eder ve yalnzca kavramn yans
s olmak deerini tar
te bu nedenle anlama yetisi (Verstand) Gzel'i
kavramak iin yeterli deildir; zira anlama yetisi bu bir
lie varma yerine, farkllklarn soyutlanmlklan iin
de, yani ayrmlarn yaltlmlklan iinde sabit biimde
tu ta r ve gerekliin idealiteden baka bir ey olduu ze
rinde de srar eder. Duyusaln kavramdan baka bir ey,
nesnelin znelden tamamiyle baka bir ey olduu ze
rinde durur; bu gibi kartlklar da birletirilmek zorun
107

G .W .F . H E G E L .

da deildir. Bylece anlama yetisi hibir zaman sonludan,

tek yanldan ve hakikat olmayandan kmaz. Buna kar
lk Gzel, kendi iinde sonsuz ve zgrdr, ierii tikel
ve onun tarafndan snrlandrlm olsa da, o kendinde
sonsuz bir btnsellik olarak, varolutaki zgrlk olarak
grnmek zorundadr, yani kendi nesnelliine kar k
mayan kavram olarak Gzel olmak durumundadr... Ama
kavram olarak gzel, nesnellik ile birleir ve bu ikin bir
lik, bu tamamlanma kendinde sonsuzdur. Ayn biimde
kendi gerek varoluu iinde devinen kavram bu nesnel
lik iinde zgrdr... Zira kavram, gzellik iindeki d
sallam varla, kendi yasalarm izlemek iznini vermez,
ama^ kendi kendisine onun dile getiriliini ve grne
kan biimini belirler... Bu nedenle Gzel, znel tin e ili
kisi iinde dnldnde, ne kendi sonluluu iinde di
renen ve bask altna alnm zek iin vardr, ne de istenin (iradenin) sonluluu iin vardr.
Dsal ve isel nesneleri sonlu zek olarak dener, s
narz; onlar gzler, alglarz, onlar sezgimize ulamaya,
zgr tasarmmza ulamaya brakr ve bunu evrenselli
in soyut biimini kendilerine verdii dnen anlama
yetimizin soyutlamalarna kadar gtrrz, ite sonluluk
ve zgr olmay buraya, eylerin bamszlarm gibi n
ceden varsayldklan olgusundan gelirler. Bu nedenle
kendimizi eylere gre yneltiyoruz ve onlara bir deer
veriyoruz. Tasarmmz bu eylerdeki inancn tutsadr,
nk hceden yarganm ve nceden kavranm sanla
rmzn, hayalglerimizin olumsuz bir biimde snrlandrlmalannda ve dikkatin biimsel annda (Moment), btn
etkinliimizi snrladmz, edilgin olarak davrandmz
zaman, ite yalnzca o zaman nesneleri doru bir ekde
I0H

ESTETK

kavradmza inandrlm bulunuruz. Nesnelerin bu tek

yanl zgrl e dorudan doruya znel kavrayn
zgr olmay ortaya konmu olur. nk znel kavray
a ierik verilmitir, bylece znel kendini belirleme ye
rine (autodtermination), nesnellik eklinde varik kaza
nan olarak varolann yaln bir kabulyle kar karya bu
lunuyoruz. Yalnz znellii boyunduruk altna almadan
ve onu olabdiince etkilemeden hakikate ulalamayaca
aktr.
Ayn ey ters bir biimde sonlu isteme iin de szkonusudur. Burada ilgiler, karlar, amalar, eimler ve
kararlar zne iindedirler ve o btn bunlar varla,
eylerin niteliklerine ve zelliklerine kar olumlamak is
ter. Zira zne yalnca nenneleri ykt lde, ya da hi
dese onlarn niteliklerini deitirdii, onlar zerinde
alt, onlara biim verdii, zelliklerini bozduu ya da
birinin dieri zerindeki etkilerini gsterdii lde yuka
rda saylanlar gerekletirebir; rnein suyun ate
zerindeki, atein demir zerindeki, demirin odun zerin
deki etkisinin szkonusu olmas gibi... Bu kez bu eyler,
bamszlklar kaldrlm eyler olup, zne onlar kendi
hizmetine koyduu lde, onlar dikkate alp yararl
olarak ilediinde, yani ereklerine ve kavramlarna kendi
ilerinde de, fakat ikileri nedeniyle zne iinde sahip
olan nesneler olarak ortaya karlar ve zellikle de znel
amalara yaptklar hizmet onlarn temel unsurunu olu
turur. mdi ilikinin snrlan yani unsurlar rollerini de
itirmilerdir; nesneler zgr olmayan ve zneler de z
gr olan eyler olmulardr.
109

G .W .F. H E G E L

Nitekim bu iki ilikide iki terim de sonludur, tek

yanldr ve zgrlkleri de hayal edilmi zgrlkten ba
ka bir ey dedir.
Kuramsal alan iinde zne, eylerin bamszlnn
nceden varsaylmas nedeniyle, zgr dedir ve sonlu
dur; pratik alan iinde ise, dardan uyarlan tutku ve
igdler, sonlularn isel elimesi, atmas ve tek yan
lh ve aynca nesneiin de direnmesi nedeniyle zne
iin ayn ey szkonusudur. Gerekten de iki terimin,
-nesnelerin ve zneiin-, birbirinden ayrlmas, kart ol
mas bu iliki iinde nceden varsaylmtr ve bu onun
hakiki kavram olarak dikkate alnmtr.
Nesne de buna kout olarak, ayn zgrlkten
yoksun olu ve ayn sonluluk tarafndan bu iki ba ieri
sinde skp kalmtr. Onun kuramsal alan iindeki ba
mszl, nceden varsaym olsa da, grnteki bir
zgrlkten baka bir ey dedir. Zira nesnellt yalnz
ca nesneUik olarak vardr, o kavram olmakszn, evren
sellik ve znel birlik olarak kendi iinde ve kendi iin
vardr.Kavram nesnelliin dndadr; kavramn bu d
ta oluu iinde, her nesne yalnzca kendi farkll e d
arya doru ynelmi bir tikel ey olarak vardr; bu d
lama, dlam olma, kaybolmann, iddetin, biim de
itirmenin ve doumun ok eitli, sonsuz ilikeri iin
de grne sunulur. Pratik alan iindeki bu bamllk
olduu gibi, kesin bir biimde ifade ederek konmu olup,
istence kar olan eylerin direnci, en stn bamszl
n gcne kendisinde sahip olmakszn greli olarak ka
lr. imdi, nesneler gzel olarak benimsendikleri, kabul
edildikleri zaman, bu iki yan, iki grn birlemi ola
110

e s t i

:t

i k

rak bulunur, bylece onlarn zneye ve nesnesine gre

olan tek yanllklar ve ayn biimde sonluluklan ve z
gr olmaylar alm olur.
Kuramsal adan nesne burada tikel, yalm bir bi
imde varolan, kendi nesnelliinin dnda znel kavram
na sahip olan ve kendi gereklii iinde dsal ve eitli
ikilere kendisini veren bir ey olarak kabul edilmez
artk; gzel bir nesne kendi voruluu iinde kendi kavra
mm gereklik kazanm gibi gsterir ve kendi iinde ya
am ve znel birlii aa karr. Bylece nesne darya
doru olan ynn kendisine doru evirir, kendisine y
neltir, bakasna olan bamlln ortadan kaldrr ve idiinme, yansmal dnme (reflexion) iin kendi z
gr olmayan sonluluunu zgr sonsuzlua dntrr.
Ayn biimde Ben, nesneye gre, yalnz gzlemin, du
yusal sezginin, dikkatin ve soyut dncelerdeki tek tek
ve zel gzlemler e sezgerin sonularnn bir soyutla
mas olmay brakr. Bu nesne iinde somut olur ve soyut
olarak kalan ve bu yzden de nesne ile ben olarak ayr
lan yanlan, grnleri birletirerek, dank bir halde
bulunan gerekliin ve kavramn kendisi iin birliini ku
rar.
Pratik ikiye gelince... Gzellik ele alndnda
arzu, itah (die Begierde) hemen kendisini eker; zne
nesne karsnda kendi sonluluklarm aar ve nesneyi
kendinde son, kendinde bamsz olarak dnr. Bylece
dlam sonlara yararl bir ara olarak hizmet eden
nesnenin yalnz sonlu ilikisi ortadan kaybolur, gerek
letirmelerine zgr olmayarak kar kar ve yabanc
bir sonluya da boyun emez. Ayn zamanda pratik zc111

G .W .F . H E G E L

nin zgiir olmayan ba da ortadan kalkar, nk o ken

disini artk znel eilimlerden, niyetlerden v.s. ayrma
maktadr, onlarn madde ve aralarndan da ayrmaz
kendisini... Bylece znel sonlarn gereklemesi iindeki
yaln zorunlu varln artk kalmadm fakat nnde
kavramn ve sonun, yani sonsuzluun ve sonluluun b
tnyle gereklemi olduunu saptarz.
te bu nedenle gzelin seyre dilii, temaas (die
Betrachtung) zgr ve bamszdr; o, yani seyir (Contemplation), nesneleri kendinde zgr ve sonsuz olarak
srp gitmeye brakr; onlara sahip olmaya almaz ve
onlar sonlu amalar ve gereksinmeler iin kullanmaya
yanamaz.
Bu yzden, nesne gzel olarak ne bizim tarafmz
dan ezilmi ve de zorlanm olarak, ne de dier d nesne
ler tarafndan yenmi ve boyunduruk altna alnm ola
rak grnr. Nesne,gzel olarak etki altnda kalmam
olan nesnedir.
Gerekten, Gzelin zne uygun olarak kavram, g
zel nesnenin ruhu ve amac, ayn biimde onun dsal zel
lii, ksaca onun farkll ve gereklii, bir bakas ta ra
fndan de fakat kendisi tarafndan kurulmu olarak
grnmek zorundadr; nk yalnz byle gzel bir nesne,
grnr varoluundan, kavramnn tam uygunluundan
(adequatio) ve ikin birliinden baka bir hakikate sa
hip deildir. nk kavramn kendisi de somuttur ve
onun gereklii de paralan iinde tamamlanm bir bi
im olarak grnr ve bu paralar ayn ekilde kendileri
ni canl ve ideal bir birlik iinde gsterirler. nk kavra
112

ESTETK

mn ve gerekliin tam uygunluu, karlkl ve yetkin bir

giriim iindedir. Bu yzden da ait biim, yalnz da
ait maddeden ayrlm olarak ya da dier am alan yerine
getirmek iin mekanik bir biimde zorlanarak de, fakat
darda kendisini k a v r a m n a, uygun ekde gelitiren
gereklikteki ikin biim olarak grne kar. Sonu
olafak ite bu gzel nesnenin zel ksmlarnn, para ve
yzlerinin, kendi k a v r a m la r n n ideel birliini oluturmak
iin aralarnda ok iyi bir uyum kurduklarm ve bu bir
lii grne kardklarm gzlemek gerekir; oysa bu
uyum ve anlama yalnz onlarda grlebilir olmaldr, y
le ki onlar, zgrln ve bamszln grnn bir
birleri karsnda sakl tutabsinler, koruyabsinler; im
di gzel nesnelerin, kavracmda olduu gibi,'yalnz ideel
bir birlie sahip olma zorunluluu de, ama" ayn zaman
da bamsz, d gerekliin yzn darya da gster
mek zorunluluu vardr. Gzel nesnede iki grnn, iki
yann varolmas gerekir: Tek tek, zel grnlerin uyu
mas iindeki zorunluluun, yalnz birlik iin de ama
kendisi iin gn na kan ksmlar olarak zgrlkle
rinin grn... Zorunluluk, birini hemen dieri e bir
likte ortaya konmas yolu e yapan gerei birbirlerine
balanm olan grnlerin ilikisidir, onlar arasndaki
bantdr. Byle bir zorunluluk gerektir ki, gzel nesne
lerin iinde eksik olmamak zorundadr; fakat zorunlulu
un kendi formu iinde de grnmemelidir. Zorunluluk,
isten d rastlantnn grn arkasnda kaybolmaldr.
Dier yandan, zel gerek ksmlar ayn biimde kenderine zg gereklemeleri gereince gzel nesnede varol
malarm salayamazlar; bu ksmlar yalnz kendi ideel
birliklerinin hizmetinde grne karlar ki onlar bu ide
el birliklere soyut bir biimde baldrlar.
113

G .W .F . H E G E E

Gzel kavramnn ve gzel nesnelliin ve onlarn z

nel i dncedeki y a n s m a snn kendi ilerinde tadkla
r bu zgrlk ve sonsuzluk e gzelin egemenlik alan,
sonlu ilikilerin greliliinden ekip karlm ve Idenin
salt krallma ve onun hakikatine ykseltilmitir.
(Aesthetik, I, s: 160-166)

23 Sanatn Temel Tipi

...Ksaca Idenin btn gibi Gzel Idesi de, ne ise
ylece kendilerini gerekletirmek ve grne s nm ak
zorunda olan temel f a r k llk la rn bir btnldr. Biz
onlara sanatn zel biimleri deriz. Onlar Idea kavram
nn iinde sakl olann gelimesidirler ve sanat aracly
la varla gelirler...
...Burada sanatn belli bal biimini ele alacaz,
ilk nce sembolik form. Bu simgesel biim iinde ide h
l kendi hakiki sanatsal anlatmn arar, zira o henz
snrlanmamtr ve kendi iinde soyuttur ve bu nedenle
de tam uygun ve uyumlu Bir dsal grnme henz kendi
iinde hem hazr deildir, hem de sahip dedir; fakat
114

ESTETK

insan olaylarndaki ve doa iindeki dsal eyler sayesin

de kendi kendisiyle kar karya gelir, baka bir deyile
bu dsal dnyada kendisini bulur. Bu nesnellik iinde
kendi soyutlamalarn hemen ve nceden sezerek, somut
bir varln iine, kendi belirlenmemi genellikleri ile ken
disini zorla sokar, kendi biimini deitirir ve yalnz ken
di semesine dayanarak yani ihtiyari olarak kavrad ve
gerek olarak verilmi biimleri bozar; bu nedenle yetkin
bir zdeletirmeye ulama yerine, yalnzca bir yansma
ya varr ki bu da hl biimin ve anlamn soyut bir anla
mas demektir -ve birbirleri iine ilemeleri (Interpenet
ration)- tamamlanmam olan bu unsurlar kenderini de
tamamlayamazlar; bylece bu unsurlar dsallklamu,
yabanclklarm ve karlkl tam uygun olmaylarn or
taya sererler.
ikinci olarak ide, genel dncelerin belirsizlii iin
den kendisini soyutlamaz ve sabit hale getirmez; ide ay
n zamanda kendinde sonsuz zgr nesnellik olup bu du
rumu kendi etkinlii iinde Tin olarak kavrar. Oysa Tin,
zgr bir zne olarak kendi iinde ve kendisi tarafndan
belirlenmitir; bu z belirlenim, kendini belirleme iinde
Tin (Gefist), kendi ikin gereklii ile birleebildii tam
uygun dsal biimine de sahip olur. Biimin ve ieriin
bu tam uygun salt birlii zerinde sanatm ikinci biimi
olarak klasik form ykselir. Bu klasik biim, kendisini
sanatm nesnesi yapan Tin, eer henz isellik ve tinsel
lik iinde kendi tam uygun varlm bulan salt Tin de
ise, aktel olarak kendisini tamamlayamaz. Bu aamada
o, zel ve tikel bir Tin olmak zorundadr ve henz bir so
yutlama iine alnmtr. Bylece klasik sanat biimi iin
de grne kan zgr zne, d ve i zellik e her
115

G.W.F. HIO KIj

trl olabirlikten bamszdr ve temel bir biimde ev

rensel olarak ortaya kar; ama henz kendi kendinde
zel bir evrensellik ile dolu bulunmaktadr. Gerekten d
biim, zel, belirlenmi dsallk olarak ve yalnz belirlen
mi bir ierii sunabildii iin snrldr.
te bu aamada sanat yalnz kendi kavramna ula
r, yani kendi maddesel gereklii iinde hemen kendi
siyle uyuup anlaan ve tinsel bireysellikten baka bir
ey olmayan Ideyi yetkin bir biimde temsil eder; dsal
varlk burada de getirdii kabul eden bamszla du
yum karsnda artk hi bir biimde sahip deildir; buna
karlk, isellik, dnsel seyir (Contemplation) iin ge
litirilmi biimin iinde kendisinden bakasn gstermez
ve bu biimle de olumlu bir iliki iindedir.
nc aamada, Tin olarak yalnz kendinde hakiki
varlna sahip olan ve kendi iin zgr ve salt Tin olarak
kendisini kavrad zaman Gzel Idesi, artk dsal un
surda yetkin bir biimde gereklemi olarak bulunmaz.
mdi Gzel Idesi, dsal grnmn ve iselliin klasik
birliini eritir ve yeniden kendisine dner. te bu da
Romantik Sanatm temel tipini yaratr; bu biim iinde,
zgr tinsellii nedeniyle, kendi ierii, bedenel-maddesel ve dsal br tasarm sunamaz, biim ieriksiz bir d
sallk olur; bylece Romantik Sanat, Sembolik Sanatta
varolan bu ayrl, kart bir anlamda, biimin ve ieri
in ayrln ortadan kaldrr.
Demek ki Sembolik Shnat, dsal biimin ve isel an
lamn bu yetkin, tamamlanm birliini arar; Klasik Sa
116

ESTETK

nat ise, duyusal sezgi iin zsel bireyselliin tasarmnda

bulur bunu, Romantik Sanata gelince o, kendi egemen
ve baat tinsellii iinde bu birlie ular ve onu aar.
(Aesthetik, I, s: 404-406)

24 Antik Tragedya zerine

Doa ve Tin arasndaki kartlk, kendinde ve kendi
iin olan zorunlu bir kartlktr. nk Tinin kavram
hakiki btnsellik olarak, kendisine dnmek ve doayla
kar karya kalmak iin, yani bu kartlk e doa kar
snda kendi gcn ve egemenliini zgr ve dingin bir
biimde yaamak iin, nesnellik iindeki kendi bln
n yine kendisinde tar. te Tinin znde bulunan bu
temel an (Moment), kendi kendisini veren yani serimleyen an olarak, ide iindeki belli bal andr. Tarihsel ve
gerek bakmdan bu gei, doal insann hukuksal duru
ma, mlkiyete, yasalara, anayasaya .politik yaama erleyici, gelimeci bir geii olarak grnr; tanrsal ve
sonsuz biim altnda bu, doann gleri zerinde yer
alan ve tinsel olarak bireysel olan tanrlarn zafer ant
nn somut bir tasarmdr.
117

G .W .F . H E G E L

Kanlmaz bir felaketi gsteren bu savam, tanrla

rn temel bir edimidir; eski ve yeni tanrlar arasndaki
ayrm gsteren ilk edimdir. Bu ayran kuran savan te
kilerle ayn deere sahip bir mitos olarak deil, ama bir
dnemeci gsteren ve yeni tanrlarn y a r a tlm asn belir
ten bir mitos olarak dikkate aln m as, benimsenmesi ge
rekir.
Tanrlarn bu savamnn sonucu olarak, Titanlann
dn grrz, bu da yeni tanrlarn bir utkusudur; o
andan itibaren bu yeni tanrlar berkitilmi, salam ege
menlik alanlar iinde fantazi e zenginletirilmilerdir.
Titanlar yurtlarndan kovulmular ve yeryznn dipsiz
derinliklerinde oturmaya zorlanmlardr; ya da Okeanosun basma geldii gibi, aydnlk ve dingin dnyann
karanlk bir kesinde oturmak ve de daha baka trden
aclar ekmek zorunda braklmlardr. rnein Prometeus, yaln bir kayaya zincirlenmi olup, orada bulunan
bir kartal doymak bilmez bir itahla onun cierlerini ye
mektedir; ayn ekilde, Tantalos yer alt dnyasmda hi
dinmeyen sonsuz bir susuzluk ekme, susuz braklma gi
bi bir ceza e cezalandrlmtr; Sisiphos ise her defa
snda, her trmannda yeniden den yuvarlak bir kaya
y yukarya, tepeye doru iterek karmak' zorunda brakmtr. te bu cezalar, devsel doa glerinde olduu
gibi, kendinde lsz, sonsuz ktlk olan ve olmas
gerekenin zlemi ya da tatminin yani doyumun en son ve
stn durana, edeyile dinlenmeye asla ulaamayan
deimez yinelemeleri iindeki znel doal itahamn doy
mak bilmezliinin sonucudur. Yunanldarm ad ve kutsal
olandan anladklarn, -modem nostaljide olduu gibi-,
insan iin en stn ey olan belirsizlik ve snrszlk iin
118

ESTETK

den bir gei olarak deil, ama bir cehennem azabna ar

plma ve Tartarosa geri gnderilme olarak anlamak ge
rekir.
imdi Klasik Sanatn nnde zorla braklan eyin,
uygun ierik ile stn biim olarak tamaml gsteril
meyen eyin ne olduunu kendimize sorduumuzda nce
doal elerle karlarz. Bylece karanlk, fantastik
(dlemsel) olan, kl olmayan, olumsal dsallklar ile
zsel anlamlarn, tinsel ile doaln karm a karkl, ye
ni tanrlarn nnde dm olurlar.
Tinsel olann lsn henz tamayan, engelleri ol
mayan bir imgelemin rnleri artk ortaya kmazlar; on
lar gnn aydnlk ndan kamak zorundadrlar. Dl
leyen bereketli gcn imgeleri ile Kybele (Ana Tanra)
rahipleri (Koribantlan), byk mezarlar (Kabirler) is
tendii gibi sslenebilir; bu gibi tasarm lar -Goethenin
dii bir domuz zerinde Blocksbergde gezintiye kard
yal Baubodan szetmezsek- hl alacakaranlk bir bi
lince aittirler. Bu arada yalnz tinsel olan aydnlk iinde
yol alr, aydnlk yolda erler; kendisini gstermeyen ve
ak seik bir biimde kendisini yorumlamayan ve ama
yan ey, tinsel olmayan eydir ve o da karanlk ile gece
iine yeniden der. Tinsel olan kendisini grne su
nar ve artr; bunu yaparken de dsal biimini) fantezi
nin, bulank biimlerin ve karanlk bir biimde simgesel
olan teki alt yaratklarn gelip geicilii, keyfilii ve ihtiyarilii zerinde kendisini belirleyerek yapar.
te o andan itibaran gryoruz ki, insan etkinlii,
ayn biimde, ilkel bir doal gereksinme ve doyum olarak
119

G .W .F . H E G E L

kendisini snrlar ve art-alana geer. Yal hukuk, Themis, v.s. gibi kaynaklarn bilinli tinde bulan yasalar ta
rafndan belirlenmemi eyler olarak onlar, snrsz de
erlerini kaybederler; ayn ekilde salt bir biimde ye
rel olan, (hl bir rol oynamay srdrmesine karn),
kendisinden bir izden baka bir ey kalmayan evrensel
kutsallklara, tanrsallklara dnr. Truva savamda
Yunanllar yine ayn biimde tek bir ulus gibi savatlar
ve zafer kazandlar, ayn ekilde Titanlara kar yaptk
lar savamda da, ok nceden arkalarnda bulunan Homerosun tanrlar belirgin ve salam bir tanrlar dnya
s oluturmulard, yle ki bu tanrlar daha sonralar
plastik ve iir tarafm dan giderek yetkin bir biimde be
lirlenip pekitirildiler. Grek tanrlarnn bu yenmez g
leri ve salamlklar ierik bakmmdan, ierik asndan
soyut isellii iindeki Tin deil, ama tam uygun dsal
varoluu ile zdelik iindeki Tindir.
(Aesthetik, II, s: 53-56)

Antik tragedyada, atma iin bir gereke oljturan ey, kt isten, cinayet, deyimsizlik (liyakat
sizlik) ya da basit olarak mutsuzluk, felaket, krle
me vs. deildir. Burada szkonusu olan daha nce de pek
120

ESTETK

ok kez dile getirdiim gibi, snrl bir edimin ahlaka

dorulanmasdr. nk soyut ktlk, ne kendi iinde
hakikattir, ne de gintir. te yandan, kiilere yklenen
karakterin ahlaksal izgileri olgusu da, yaln bir eim
olarak grnmemeli ama dorulanmas kendinde ve ken
di iin temel olmaldr.
zellii farkl biimlerde nitelendirilebilse de, bu ie
riin yaym -yaps gerei- ok fazla zengin dedir.
Aiskhylos tarafndan kurulmu olan modele uygun ola
rak Sophoklesin en iyi iledii ve baaryla rneini ver
dii konu, tinsel evrensellii iindeki ahlaksal yaamn,
Devletin, doal bir moral olarak ae ile olan temel kart
l konusudur. te trajik tasarm n ve temsilin en kat
ksz gleridir bunlar, zira bu alanlarn uyumu ile on
larn aktalitesi iindeki uyumlu eylem, ahlaksal varl
n tamamlanm bir gerekliini kurar..
Grek tragedya yazarlarnn zellikle Oidipusun yaz
gsnda tems etmeyi sevdikleri ikinci bir temel atma
ise ok daha biimseldir... Burada tan n lan n isteini ve
kararm istencini kullanmak szn ve bilinsiz olarak ye
rine getiren insan e ayn eyi binli bir isten ile ya
pan insanm kartlatrlarak hakl gsterilmesi ve bakaldm bir bilincin hakll ve eyleminin hukuksall
sz konusudur. Oidipus, babasn ldrd, annesi e ev
lendi, zina yapt yatakta ocuklar oldu; oysa isteme
den ve bgisi dnda en kt sularn iine itdi. Derinli
i olan bilincimizin hakseverlii burada bu sular belli
mizin bir eylemi olarak tanmak istemez, nk onlar,
121

G .W .F . H E G E L

istencimizin (irade) ve bilmemizin (bilin) dnda yerine

getirilmi sulardr; ne var ki grek plastii, birey olarak
yaplan eye yantn verir, kendisini bilincin biimsel z
nellii iinde blmez ve onu nesnel yapar.
Ksmen zel durumlara, ksmen de grek yazgsma
kar direnen bireysel eylemin genel davranna baml
olan teki atmalar da alt alta sralanm ve birbirle
rine balanm olarak gz nnde bulunduruyoruz.
Btn bu trajik atmalar iinde zellikle sululuun,
susuzluun yanl ve bo yann, byle bir ideyi bir kenara
brakmak gerekmektedir. Trajik kahramanlar da ayn bi
imde hem sulu hem de susuzdurlar, hem gnahkr
hem de masumdurlar. Seebdii, seme zgrl oldu
u ve yapt eye istedii gibi karar verdiinde, eer
insann sulu olduu kabul edilirse, ite o zaman eski
plastik kier susuzdurlar, masumdurlar; kendilerine
verilmi tutkuya, karaktere uygun olarak hareket eder
ler, eylerler, nk onlar kesinlikle bu karakterdirler, bu
pathostu rla r; yaptklarmda ne bir kararszlk ne de bir
seme vardr. te byk karakterlerin, byk kiiklerin gc kesinlikle burada bulunur; onlar semezler, fa
kat istediklerinin ve yaptklarnn hemen kaynanda, yambamda bulunurlar. Onlar ne iseler odurlar, yani ol
duklar gibidirler, sonsuza kadar da yle kalrlar, onla
rn bykl de buradadr ite. Eylemdeki zayflk yal
nzca zneyi olduu eyden yani ieriinden ayrmann
iinde bulunur; yle ki karakter, isten ve ama bir bir
lik iinde kaynam gibi grnmez ve birey de kendi is
122

ESTETK

tencin tm gc ve tutkusu olarak, kendi bireyselliinin

z olarak snrlanm hi bir ze sahip olmadndan, bir
ey ya da dieri arasnda kararsz kalabilir ve keyfi bir
biimde karar verebilir. Bu kararszlk plastik kiilerde
yoktur; istencin ierii e znellik arasndaki ba onlar
iin de zmlenemezdir. Onlar kendi eylemlerine iten
eyin, ahlaksal bakmdan hakl gsterilen tutku olduu
kesindir; bu tutkuyu duygusal bir konuma iinde birbi
ri e kar karya getirerek deerlendirirler, yani tutku
nun yanltc yan ve yrein znel anlatm e de, ama
hem biim kazanm hem de gl bir nesnellik iinde ya
parlar binu; tpk bir konuda en stn ustann, plastik
gzellii, ls ve derinlii e, Sophokles oldua gibi.
Ama ayn zamanda bu kierin aclar e dolu olan tu t
ku onlar sulu eylemlere gtrr; ve onlar da o konuda
susuz olmak istemezler. Tersine yaptklarn gerekten
yapm olmak onlarn utkusudur. Byle bir kahramann
susuzluunu kabul etmekten baka kt bir ey syle
nemez. Demek d byk karakterler iin bir onurdur su
lu olmak. Onlar bizde yrek szlamas ve acma duygusu
uyandrmak istemezler... nk yrei szlatan, zsel
olan bir ey de, fakat kiiin znel olarak derinleme
si, znel bir tr ac ekmesidir. Trajik kahramanlarn
gl ve salam karakterleri, onlarn temel tutkular ile
birlemilerdir; birbirinden ayrmaz bu anlama ve
uyuma hayranlk dourur, acma de.. Bu duyguyu da
uyandrmak isteyen k kii Euripidestir.

Trajik dm yalnz bir tek zme izin verir: a

tma iindeki yanlarn hakl korunmu, ona onlarn
123

G .W .F. H E G E L

benimsenmesinin tek yanll ortadan kaldrlmtr; din

ginlik i dnyay, erin ve mutluluk yrei uyumlu klar,
yrein durumu onarlr ve btn tanrlar ayn biimde
onurlandrlrlar. Hakiki gelime, kartlklar olarak k ar
tlklarn almas iinde, baka bir deyile, atmalarn
da karlkl olarak kendisini yadsmaya ynelen eylemin
glerinin uzlamas iinde bulunur. Trajik yapda en s
tn ge yalnzca ac ekme, ktlk ve mutsuzluk dedir, ama ruhun doyumu da sz konusudur. Bireylerin ba
na gelenlerin zorunluluu, yalnz salt ussallk olarak or
taya kabir ve ruh da ahlaksal ynden dinginletirilmi
yattrlm olur. Ruh, kahramanlarn yazgs tarafndan
allak bullak edilmitir, ama rahatlatm tr da. te,
antik tragedya yalnz byle bir yorum ile anlaabir.
Sonun zme ulamas zorunluluu, kr bir yazg
deildir, yani bazen antik olarak adlandrlan anlal
maz, usdv bir fatum (yazg) deildir. Tersine, yazgnn
u s s a ll binli bir kayra olarak hl burada ortaya k
mamakla birlikte, insanlarn ve tek tek tanrlarn stn
de bulunan en yksek, en stn gcn iinde yer alr;
yazgnn ussal oluu, tek yanl bir bamszl elde eden
ve haklarnn snrn aan, bylece de iindeki atmala
r zmleyen glerin ayakta kalmasn salar yalnzca.
Yazg (Fatum), bireysellii kendi snrlar iine geri dn
drr ve eer ok kibirli ve kendini beenmi ise onu ezip
geer. Ussal olmayan bir zorlama ve bask, masum biri
nin ektii ac, seyircinin ruhunda ahlaksal bir yatma
yaratm ak yerine fke ve kzgnlk uyandrr.
(Aesthetik, III, s: 550-554)
124

E S T 10 '1 ' I K

25 Tutku (Pathos) zerine

...Bamszlklar iinde yalnz kendileri iin ortaya

kmayan, fakat insan yreinde canl olarak bulunan ve
insan ruhunun derinliklerinde devinip duran evrensel
gleri, ekerin de dedii gibi, pathos szc e kar
layabiliriz. Ama bu szc evirmek olduka- zordur;
nk- tutku-pathos kavram her zaman baya, aa
bir eyi anmsatr bize, ve bizler de insann, tutkularn
kurjan olmak zorunda bulunmad konusunda abart
malar yapkrz. te bu yzden burada pathos szcn,
en genel ve en stn anlamnda olmlak zere, kaprislilik,
kararszlk ve ayplanabilir, knanabilir v.s. gibi anlamla
rn dndaki bir anlamda alyoruz. Bylece, rnein Antigonenin erkek kardei iin besledii kutsal sevgi, bu
szcn yunanca anlamnda bir pathostur. Byle an
lalan pathos, ruhun kendi iindeki hakllm gsteren
bir g olup, zgr istencin ve usun temel bir ieriidir.
rnein, Orestes, bizim tutku diye adlandrdmz ru
hun isel bir hareketi nedeniyle annesini ldrmez, fakat
onu harekete gemeye doru iten pathos iyi tartlm ve
tamamiyle dnlmtr. Bu a altnda bakld za
man biz, tanrlarn pathosa sahip olduklarn syleye
meyiz. Tutkular yalnzca, insan bireysellii iinde, ey
lemlere ve kararlara iten genel ieriklerdir. Byle anlalnce tanrlar, bir bakma istirahattedirler ve tutkular
dan yoksun olarak oturup dinlenirler.... mdi pathostan
yalnz insan eylemlerine bal kalarak sz etmemiz gere
kir ve bu szckten de, i n s an n kendinde, kendi iinde
bulunan ussal ieriin esasm ve insann tm ruhuna so
kularak onu dolduran eyi anlamamz sz konusudur.
125

G .W .F . H EG EL,

Oysa bu pathos kavramnn merkezi, uygun bir bi

imde dile getirildiinde, sanatn kendine zg, gerek,
otantik alann oluturur; onun tasarmans yalnzca
sanat yaptnda ve seyircide balca etken olarak ortaya
kar. Zira pathos, her insann yreinde tnlayan, tit
reyen bir tele dokunur; her insan hakiki pathosun ieri
inde bulunan ussal ve deerli olan eyi bir ve onu
yeniden tanr. Pathos heyecan verir, nk o, insan var
lnn kendinde ve kendi iin gl olan esidir. Bu ba
kmdan dsallk, doal evre, sahneye koyma gibi etmen
ler, pathosun eyleminin, etkinliinin stne basp yk
selmesi iin yalnzca altta sralanan baml etmenler
olarak grnmek zorundadrlar. Bu nedenle doann zel
likle simgesel olarak onun hizmetinde olmas gerekir; do
a, tasarmn katksz nesnesini oluturan tutkuyu ses
vermesi, yanklanmas iin kendi bama brakmak zorun
dadr. rnein kr resmi (Paysage), tarihsel konulu re
simden kendinde bir t r olarak daha az nemlidir; ama
o bamsz olarak grnd yerde bile, genel bir duygu
yu yanstmay ve bir pathosun biimine sahip olmay
gerektirir... te bu anlamda sanatn heyecan vermek zo
runda olduu sylendi; ama eer bu ke kabul edilirse,
temel sorun, heyecann, duygulanmn ne ile ve kim ta ra
fndan yaratlmak zorunda olduunu bilmektir, ite bu
duygulanm kavram (heyecan, duyarlk) genellikle du
yum, sansasyon olarak hareket kavramnn elii e bir
likte gider; ve bu yzden de insanlar, zellikle de gn
mzn insanlarn heyecanlandrmak olduka kolaydr.
Gz yalan dken biri, kolayca yeniden biten gz yalan
ekmi olur. Bunun iin, sanatta hakiki pathos yalnz he
yecan vermek zorunda olmaldr.
126

E S T E T K

Bu nedenle pathos, -ne komik iinde, ne de trajik

iinde-, basit bir aptallk ya da an bir tutkunluk veya
saplant olmamaldr, rnein, Shakespearede Timon,
salt bir biimde dsal'bakmdan insandan kaan, rkek
bir tiptir; dostlan onu aldatmlar, servetini harcam
lardr; ve kendi param a gereksinmesi olduu zaman da
onu brakp gitmilerdir, ite o zaman Timon, insanlarn
tutkulu denebilecek bir biimde dman olup kmtr.
Bu durum anlalabir ve doaldr, ama isel bakmdan,
yani kiik yaps bakmndan hakl gsterilebecek bir
pathos deildir...
retimin, inancn ve hakikatin bilgisinin, -ki bu bgi esasl bir gereksinmeyi karlad lde-, zerinde te
mellenen her ey, sanatsal bir tasarm iin otantik bir
tutku deildir. Bu tre bimsel hakikatler ve bilger de
girerler. Zira bilim, kltrn' zel bir trn, yinelenmitekrarlanm bir abay ve verilmi olan bir bimin ya
ylm bgisini ve onun deerini gerekli ve zorunlu klar;
oysa byle bir inceleme iin ilgi, insan yrei iin genel
bir gllk dedir ve o bireylerin belirlenmi, snrlan
m bir saysna gre kendisini her zaman snrlamtr.
Ayn ekilde salt bir biimde dinsel olan retilerin de
incelenmesi zordur, zellikle onlarn en zsel ieriklerden
ktklar kabul edildii zaman...
(Aesthetik, I, s: 313-315)
127

G .W .F. H E G E L

26 Hollanda Resminin zellii

...talyan resmindeki ilerleme, ok daha nceden,

dinsel saygnn ve ie daln yaln grkemliliinden gide
rek kendisini daha olumlu klan laikliin kavranabilir bu
dununu olarak ortaya kmtr. Ama o hl, iine ks
men dinselliin girdii (Rephaelde olduu gibi), ksmen
de antik gzellik ilkesi tarafndan snrlanm ve korun
mu bir durumdadr... ite Italyan resmine karlk, Al
man ve Hollanda sanat, ieriin tm alannda ve onu
ileyi bimilerinde en arpc ve en belirli bir ekilde yol
almlardr.
Resmin ieriindeki bu yaylmn kaynanda bulu
nan ulusal koulun ok yakndan ele alnmas gerekir. Ki
lisenin ve dinsel acma duygusunun i grnlerinden cisimsel olandaki neeye, doann zel olay ve nesnelerine,
onur ve saygnlk iinde olana, gnlk yaamdaki itenlik
ve neelilie, ulusal bayramlardaki, geit trenlerindeki
kyl dans ve kermeslerindeki yaama arlklarna bu
gei ite ancak byle aklanabir. Reform artk Hol
landaya girmiti; HollandalIlar protestan olmulard ve
krallfk ile kilise de Ispanyol egemenliini, tiranisini yen
milerdi. Siyasal bakmdan burada, ne tirann ve pren
sini ortadan kaldran ya da onlara yasalar ykleyen say
g deer bir ycelii ve soyluluu, ne de svirede oldu
u gibi, ezen ziraat topluluun, kyllerin birbirleriyle
yapm olduklar savalar buluyoruz. Nfusun byk bir
blm kentlerde oturan, alkan ve becerikli burjuva
lardan oluuyordu; gnlk etkinlikleri iinde ra h a t bir
biimde yayorlard ve yksekte gmeri yoktu; ama, ka
zanlm haklarnn dokunulmazlm ve bamszln, z
128

ESTETK

grlklerini savunmak zaman geldiinde (korporasyonlannh, kentlerinin, eyaletlerinin zel ayrcalklarn ko

rum ak iin) kafalarna ve cesaretlerine olan yrekli bir
inanla tanrya bakaldrdlar, dnyann yarma yayl
m bulunan Ispanya'nn byk gcnden korkmadan ve
ekinmeden btn tehlikelere kenderini attar; k ah ra
manca kanlarn akttlar ve bu yasal direnmeleri, cesa
retleri, yreklilikleri ve kahramanlklar sayesinde sivil
ve dinsel alandaki bamszlklarn salayan bu zorlu sa
vata byk bir zafer kazandlar. Eer Alman zellii
tayan diye adlandrabeceimiz tinsel bir ynlendirme
varsa, eer byle nitelendirebileceimiz bir ynlenme sz
konusu ise, ite bu onlarn sahip olduu iten, rah at ve
sadk bir burjuva yaamdr ve o, kendi deerinin bilin
cinde tam bir kibirsizlik imde bulunur; dindarlk duygu
su iinde yalnz ie dnk ve esinlenmi bir biimde deil,
fakat gnlk yaamda, dnya ilerinde somut olarak din
dar ve saygldr da; kendi zenginliinden honut ve ka
naatkardr; yaamn sslenmesinde ve iinde yaanlr
bir duruma getirilmesinde temiz, sevimli ve basit kalmay, yaamn her noktas ile tam bir tatm in ve deimez
bir ilgi iinde bulunmasmdandr; gelien ve ilerleyen z
grlk ve b a m s z l ile birlikte -eski gelenee sadk ka
larak- atalarnn deerini hi bir bozmaya ve sarsmaya
yer vermeksizin korumasn bilir.
Bu zeki ve alkan halk, gsterili olduu kadar
s a la m , yaln ve rah at olan bu t r resimde nee, sevin
bulmak ister; tablolarnda bir kez daha ve mmkn btn
durumlarda, kentlerinin, evlerinin, kab-kaaklannm te
mizliinden, i bartan, zenginlikten, ocuklarn ve ka129

G.W .K. H E G E L

dnlann sevimli, sayg deer ssnden, siyasal bayramla

rn m cokusundan, denizcilerinin yiitliinden, dnyann
tm okyanuslarnda gidip-gelen gemilerinin utkusundan
ve yaptklar ticaretlerin kazanlarndan tablolarnn ya
pmnda yararlanarak tm bunlarn tadn karmak is-,
ter. ite bu kesin anlamyla neeli, drst ve onurlu var
olu biimini HollandalI ustalar doann nesnelerine tadar; kavramn bamszln ve zgrln resimde
birletirder; grnte geici ve anlamsz olan iin sev
giyi, grmenin tazeliini ve canlln, en snrlanm ve
en gizli varlklara damaz, paralanmaz ruhun nfuz
ediini -kompozisyonun en stn yaratlma zgrl
iinde- duygunun inceliini, resim yapmadaki yetkin
zenme ve tm aralarn kullanm e ve byk bir ba
aryla gsterdiler. HollandalI ustalarn bu resim anlay
, rengin, aydnln ve n etkileyici bys e karakterize edebilir; savalarn yasanmdan alnan sahne
lerde, kahvelerin, dn trenlerinin, kyllerin yemek
ve lenlerinin tablolarnda, ev hayatnm, ae ikerinin
gsteriliinde, iek, hayvan, kr ve doa nesnelerinin im
ge ve portrelerinde yanstmtr bu kl ve etkeyici
by; te yandan bu resim, btnyle yaayan canl bir
karakterizasyonu en byk sanatsal hakikat e birbiri
ne balamtr. Resim, anlamsz-nemsiz-ve-olumsaldan
bykl-irii-gsterilii, basit ve kaba doaya ge
tiinde be, ocuksu bir nee ve elence anlaynn sindi
i bu sahneler grn kazanp ortaya kmakta ve nn
deki kaba ve basit olan ey, yalnzca kaba ve basit olma
makta, ama bu nee ve elence ruhu e ierii ve nesneyi
bir arada tutup kurduu grlmektedir, ite bu nedenle
nmze kan yaptlarda basit duygu ve tutkulara tank
olmuyoruz, ama ilenmemi bir yalnl, sadelii, aa
130

E S T E T K

snflarn yaplarnn itenlii ve yaknl ile neeyi, afa

canl ve komik eyi buluyoruz. Bu okunluk, bu aldr
mazlk, tasasz cvlcvllk ideal an meydana getirir; ite
bu, her eyi eit klan, denkletiren ve tm aal ve
sapmalar uzaklatran, aan yaamn bir pazardr; b
tn yrekleriyle mutlu olan insanlar artk tamamiyle k
t ve aa olamazlar. Bu bakmdan bozukluun ve sap
mann, ahlaksal yozlamann, karakterin temel bir izgi
si ya da anlk bir ey gibi grnmesine kaytsz dedir.
HollandalI sanatlarda komik ge her durumda kty
aar, ve onu geer; ve hemen nokta da aklk kazanr
ki, karakterler verilmi bir anda nmzde olduundan
baka bir ey de olabilirler, ite byle bir neelilik ve
byle bir komiklik esi bu tablolarn paha biilmez ve
ok stn deerini oluturmaktadr.
HollandalI ustalara bu gr asndan bakldnda,
resimde yalnz bu gibi konularn korunmas gerektiini
ve yalnzca eski tanrlarn, mitoslarn, fabllerin, -ya da
madonnalarm, armha gerilme resimlerinin, ermilerin
ve inanlar uruna lenlerin, papalarn, kutsal erkek ve
kadn resimlerinin- yaplmasn dlemiyeceiz artk; yal
nz bu gibi konularn ilenebecei imgesini edinmek de
doru dedir. Sanat yaptna ait olan her ey resme de
aittir; insanda, insan tinde, insan karakterinde, ksaca
insana ait olan her eyde ve tek insanda genel olarak ne
varsa onun bir grndr sanat yapt, insann i dn
yasnn ve onun canl d biimlerinin bu kavran, bu
naiv nee ve bu sanatsal zgrlk, fantezinin bu tazelii
ve holuu, elenceli yan, uygulamann bu kesin cesareti,
burada bu trn HollandalI ustalarnn ounu belirleyen
temel iirsel izgiyi oluturur. Bu sanatann yaptlann131

G .W .F. H E G E L

da insan doasn, insann tm yapsn ve insanlar ta

nmak ve incelemek mmkndr.
(Aesthetik, IH, s: 120-124)

27 Derin Duygularn De Getirilmesi

...ideal stnlk e klasiin grkemi -ki orada birey

sellik, tinsel zn temel esi ve bedensel grnn du
yusal esi e aracsz bir uyum iinde bulunur-, duygu
nun derinliini de getirmeye aklamaya yetmez; onlar,
doal neeyi, holanmadaki ve haz almadaki Grek bee
nisini mutlulua dalm yaam gibi duygu derinliklerini
de de getiremezler; hakiki derinlik, Tinin iseii, g
lerini ve duygularm derin bir biimde gsteren ruhu ge
rekli kar, yle ki bu ruh, tm isel yaam e eyleri
aar, acar, sknty, bunalty, ahlaksal straplar, b
yk yrek acsn ieren her eyi, kendi i paralanmas,
paralanmas iinde saklayarak duyar ve sonra yeniden
kendi kendisine dner. Herculesin antik mitoslar bize,
zahmetli abalardan sonra taunlarn aram a yerleen ve
mutlu bir dinginlii yaayan bir kahraman sunarlar. F a
152

ESTETK

kat Hercules tarafndan tamamlanan alma, dsal, d

la ilgili bir almadan baka bir ey deildir; dn ola
rak kendisine balanan sonsuz mutluluk sakin bir din
lenceden, gzel bir istirahatten baka bir ey dedir ve
bu en byk Grek kahraman be Zeusun egemenliine
son verme zorunluluunu dile getiren antik kehaneti ger
ekletirememitir; bu stn, yneten tanrlarn egemen
liklerinin ve glerinin son buluu, yalnzca in s ann isel
zorluu, gl yenmesi -dardaki yedi bal ylanlarn
ve ejderhalarn yenilmesi yerine- ve znelliinin donuklu
unu amasyla balar; imdi bu, yalnz doal dinginliin
Tinin en stn dinginliine dnmesidir; yle ki Tin bu
ac ekmenin negativ momentinden, olumsuz anndan ve
dneminden geer ve bu aba ile de sonsuz erincin ve yatmlm en byk savam kazanarak kendi biim de
iimini salar. Mutluluun ve dinginliin duygusu, son
suz mutluluk olmak iin aydnlatlmal ve artlmaldr.
nk mutluluk, hl dsal koullar ile znenin doal ve
olumsal uyumunu iinde barndrr; ama sonsuz mutluluk
iinde verilmi varla ilikin olan mutluluk almtr;
btn, Tinin iselliinde bulunur. Sonsuz mutluluk, stn
bir savam sonunda kazanlm bir doyum olup yasaldr,
meru d u r; sonluyu ve duyusal kendi iinden ekip ka
ran, koparan ve bylece kederden de kendisini kurtarm
olan ruhun duygusu, zaferin dinginlii duygusudur, ruh
sonsuz mutludur ve kukusuz o, savaa, ac ya da skn
tya kendisini atm, ama zaferini de kendi acs stne
kurmutur...
ite scak, derin, cokulu olan ve en yksek idealiteyi kuran bu izgi imdi, Eskilerin byk glerinin ve
egemenliklerinin, yumuaklnn ve dinginliinin yerini
133

G .W .F . H E G E L

alr. Klasik idealin tanrlarnn kendi dinginlikleri zerin

deki zorunlu soukluun bir yansmas olan ve Yazgy
dile getiren olumsuz, hznl bir izgiden yoksun olma
dklar kesindir; bu yzden de, kendi egemen ve ynetici
zgrlkleri iindeki bu tanrlar yaln byklklerinin vfe
glerinin bazlaryla ortaya karlar. Ama, byle bir z
grlk, en derin ve en ifadeci bir sevginin zgrl de
ildir, olamaz; nk o, yani zgrlk, ruhtan ruha olan,
tinden tine olan bir ba stnda yer alr. Bu derinlik ruhta
bulunan sonsuz mutluluun n yakar, yle bir sevgi
nin dr ki bu, ac iinde ve en fazla kayp verme duru
munda kendisini kaytsz ya da teselli olmu olarak his
setmez; am a o, yani sevgi, derin bir biimde ac eker,
ok daha derin olarak sevgi duygusunu ve onun kesinli
ini bulur ve ac iinde de bu sevgi nn kendinde ve
kendi iinde olarak acy atm, onun stne ykseldi
ini kantlar. Eskerin deali iinde, biz gerekten, Niobe
ve Laocoonda olduu gibi, soylu yaratklarn acsnn an
latmm buluyoruz (daha nce sz edilen sakin bir ke
der izgisinin dnda); bu kiiler mitsizlik, alayp-szlama ve gz yalan iinde kenderinden gemezler, fakat
kendilerini, byk, balayc ve soylu olarak kantlar
lar. Bununla birlikte bu olumlama, bu kantlama, kendi
kendine bo kalr; ac, strap en son smr olmaktadr
sanki; uzlatrmann ve yattrmamn yerine souk bir
vazgemeye zorunlu olarak sahip olunur ki, bu boyun e
me, tevekkl iinde birey i bakmdan yklp gitmeden
elde tutm u olduu ne varsa hepsini bir yana brakr, terkeder... Hi bir korku, horgr ya da hi bir pimanlk,
bireyselliin stnl, ycelii kendinde kat bir di
renmeden baka bir ey deildir; kendini gerekletirmeksizin yazg ya boyun emedir ve o Yazgnn iinde
134

ESTETK

ruhun soyluluu ve acs anlam, uyumu olarak g

rnmezler. zgrln ve sonsuz mutluluun anlatmna
yalnz romantik dinsel sevgi e ulalr.
ite bu birlik ve bu yattrma, yumuatma yaplar
na gre, tinsel olarak som utturlar; zira onlar, kendi ken
disini bakas iinde onunla bir olarak tanyan Tinin duy
gusuna aittirler. Bu nedenle, -tasarmlanan ieriin so
mut olmas iin-, iki grn de, iki yan da burada zo
runlu olarak vardr, yle ki bu durum, sevgi, tinsel kii
liin ikiye blnmesini yrtt, salad lde srer.
Sevgi, ak olay, birliklerinin duygusuna sahip olan zerk
iki kiinin stnde yer alr. Bununla birlikte, bu birlik
her zaman olumsuz an ile bamldr. zellikle sevgi, z
nelliin bir yklemidir, ama zne, kendi iin varln
srdren verilmi bir yrektir ki o, sevmek iin kendi
sinden vazgemek, kendisinden ayrlmak, kendine zg
yannn kat tarafn kurban etmek zorundadr. Bu ken
disini kurban etme eylemi, sevgi (ak) iindeki duygulan
drc ve yumuatc eyi oluturur; sevgi, yalnz terketme, brakp-gitme eylemi iinde yaar ve duyar. Bununla
birlikte insan, terketme iinde kendi Benini ele geirdii,
kendi iin varlnn ap-gemesi iinde kendi Benini
sakl tuttuu ve kesinlikle olumlu kendi iin varla ula
t zaman, hl bu en stn mutluluunun ve bu birlii
nin duygusu iinde olumsuz an, deilleyen, yadsyan an
kalr, duygulanma, yumuatma kalr; ve bu, kendisini
kurban etmenin duygusu olarak de, ama bamsz ve
kendisi ile birlik olmasna karn kendisini hakedilmemi
sonsuz mutluluun duygusu gibi hissetmi olarak ortaya
kar. Duygulanma, yumuama ve dialektik duygu, kii
lii terketmi olduu ve bu yzden de bamsz mln:ir

G .W .F . H E G E L

duu iin, ite bu biimde imdiki elime ortaya kar

ve o sonsuz olarak ancak sevgi iinde zme ular, sev
gi e zmlenir.
(Aesthetik, HE, s: 33-36)

28 Sanatlar Dizgesi inde iirin Yeri

Klasik mimarinin tapma, iinde oturacak bir tan

ry gerekli klar; heykel bunu plastik gzellik ierisinde
salar ve ilenilmi maddeye yaplan gerei Tinin d
nda bulunmayan biimler verir, ama bu biimler, kendi
kendine belirlenmi ierikte ikin olarak bulunan biim
lerdir. Fakat heykeli yaplm biimin ideal evrensellii
nin, duyusallmn ve maddeselliinin karsnda bir yan
dan znel isellik, te yandan da tikel varlm bireysel
lii bulunur, ite bu ge iinde, geleneksel ve dinsel ya
amn ierii, kendisini yeni bir sanat e etkinletirmek,
gerekletirmek zorundadr. Resim, hem znel hem de ti
kel olan bu anlatm biimini plastik sanata ykler. Resim
biimin gerek dsalln ideal renge indirger ve ruhun
isel anlatmn merkeze koyar. Bununla birlikte bu sa
natlarn iinde devindikleri genel alan -biri sembolik tip
iinde, teki ideal plastik iinde, ncs de romantik
iinde olmak zere- doarm eylerinin ve dsallam ti
nin duyusal biimidir.
Oysa bilincin iselliine temelden bal bulunan tin
sel ierik, dsal biimin verildii sezginin ve grnn
iinde, isellie yabanc bir varolua sahiptir. Sanat, bu
durum ierisinden kenesini kurtarmak, karmak, kendi
13 6

E S T E T K

anlatm biimi ve kendi maddesi ile, daha ideel ve daha

isel bir trde olmas gereken bir alan ierisine kendi ya
ratlarn yerletirmek zorundadr. te bu ileriye doru
olan adm mziin attn gryoruz: Mzik iselliini,
ne ise yle ve znel duyguyu da, grlr biimler iinde
de, ama isellik iin, titreimli tnlaylann figrasyonlar iinde verir. Ama mzik buradan baka bir te u
ierisine, simgesel dlamadan baka bir ey olmayan
seslerde bulunan ieriin almam, yaylmam znel yo
unluu ierisine geer. nk kendi bana alndnda
ses ieriksizdir; o, saysal ikiler tarafndan belirlenmi
tir; tinsel ieriin nitelii e farkl temellerde kendisini
gelitiren bu niceliksel ilikiler arasnda soyut bir biim
de karlkl olma sz konusudur, -bu temelli ayrmlar d a :
kartlklar ve ara balardr-; ama tinsel ieriin bu ni
telii, kendi niteliksel belirlenimi iindeki ses tarafndan
tam olarak dile getirilemez. Eer bu grn tamamiyle
yok olmak zorunda de ise, o zaman mzik, tekyanll nedeniyle, szce yerini brakmak gereini duyar;
ieriin kendine zg anlatmna, zelliine ve tikelliine
sk skya balanmak iin mzik bir metni de gerekli k
lar... Soyut isellik alannda durmayan^ ama dnyasn
somut gereklik olarak kurmaya alan tasanmlayc
alan, kendisini mzikten ayrr ve r sanatndaki artis
tik bir varolua verir.
Demek oluyor ki iir, -yani sz sanat- nc evre
de gelir, yani nc terimdir; mziin ve plastik sanat
larn u snrlarn yksek bir dzeyde ve kendinde bir
letiren btnselliktir o, ayn zamanda tinsel iselliin
alandr da. Gerekten iir bir yandan, mzik gibi isel
olan isel olarak kavrar, (ki bu ke resimde, heykelde
::?

G .W .F. H E G E L

ve mimaride grlm ez); dier yandan da o, isel duygu

nun, sezginin ve tasarmn alan iinde, resmin ve heyke
lin sonlu, snrl niteliini ve zelliini tamamiyle yitirme
yen nesnel bir dnyay ortaya karr; ayrca sr, her
hangi baka bir sanattan daha yetkin bir biimde bir ola
yn btnselliini aa karmak, onu serimlemfek, tm
olarak de getirmek, tasarmlarn, tutkularn, ruhun de
vinimlerinin ardarda geliinin ve tamamlanm bir eyle
min akp gidiinin btnselliini ortaya koymak gcne
de sahiptir...
(Aesthetik, III, s: 220-222)

29 Dz Yazya likin Yavan Bilin ve

iirsel Bilin
...Dz yazya ikin prosaik bin bir yandan, ger
ek maddeyi anlama yetisi tarafm dan kurulmu bulunan
baa gre, neden ve sonuca, ama ve araca, snrlanm
dncenin teki kategorilerine gre, ksaca sonluluun
ve dsallm ilikerine gre dikkate alr. Bu olgu nede
niyle her tikel ge bir yandan, yanl bir biimde bam
sz olarak grne kar, te yandan da baka biri ile
yaln bir biimde gi iine konulmutur, bylece kendi
gelimelerindeki ve dallanp budaklanmalarndaki isel
bir btnsellikte yerleik bulunan bu zgr birlik, kendi
sini gerekletirmeksiz yalnzca kendi bamszl ve
grelii iinde kavranr; ite her yerde varolan ve akt
el bir biimde etkin de olan,birletirici ruh e merkezi
kendi iinde kuran, bu biricik ieriin grne k ve
aklamasndan baka bir ey olmayan zel ve tikel g
i : k

ESTETK

rnmlerdir bunlar, tmdi anlama yetisinin dncesi yal

nz fenomenlerin zel yasalarna gtrr; genel yasann
ve tikel varoluun ayrlna kar direnir, zira kendi ya
salar kendi aralarnda da ayrlrlar ve bu tikel zellik
iinde belirlenerek kendilerini ayrrlar; onlarn ikis
yeniden sonluluun ve dsalln biimi altnda ortaya
kar
Dier yandan sradan bilin, isel bir balant iinde,
eylerin z iinde, amalar, nedenler, varlk nedenleri
iinde kendini balayp snrlamaz, fakat ne ise o olan
ve yalm olarak geleni, yani kendi anlamsz olumsallnn
iinde bulunan kabul etmekten honut kalr. Bu durumda
canl, yaayan birliin, anlama yetisinin bir blm ta ra
fndan yklp ortadan kaldrlmad dorudur; bu yaa
yan birlikte iirsel (poetik) sezgi, eyin isel nedenini ve
onun grnr bir biimde ortaya km birletirir, bir
arada tutar. Ama eksik olan, bu ussalln ierisine ve
eylerin anlamna giren baktr kesinlikle; onlar bu yz
den bilin iin temel olmayan olurlar ve usun gisini ek
me hakkm da kazanamazlar. mdi anlama yetisinin ya
salar e balant iinde bulunan bir dnyann kavranma
s, yanyana konmu gisiz elerin oluturduu bir dn
ya grnne yer verir. Bu durumun dsal yaamsalln geni bir yaylmn tayabdii dorudur, ama ok
derin bir gereksinme iin kesinlikle doyumdan da uzak
tr. nk otantik sezgi ve iyi yetimi bir ruh, yalnz
ca hakikatin ve temel olann karl olan gereklii fe
nomenler iinde kantlayarak ve gstererek beeni duyar.
Derin anlamnda dsal yaam, eer kendi hakiki ruhu
olarak anlamdan ve isellikten hi bir ey gstermiyorsa,
l kalr.
::

G .W .F . H E G E L

Sradan bilincin ve a n lam a, y e tis in in bu eksiklikleri,

iirsel fantezi ile akraba olan ve onun iinde bulunan speklativ (kurgusal) dnce tarafndan elenmilerdir.
Gerekten ussal bgi, olumsal tikellikle uramaz; feno
menlerin zn savsaklamaz, anlama yetisinin da bal
ilikeri ve blnmeleri ile yetinmez, fakat sonlu b'
inceleme iin, bir yandan bamsz olarak ayrr, bl
nr, te yndan da birliksiz bir ba iine konulmu olan
eyi zgr bir btnsellik iinde birletirir. Bununla bir
likte Dnce, yani Idee, sonu olarak yalnzca dn
celere sahiptir; dnce, gerekliin biimini, katksz
kavramn biimi iinde ortadan kaldrr, ser ve bunu,
gerek eyleri kendi temel zellikleri, ve aktel varolu
lar iinde kavrasa da yapar; bu tikel ve zel olan, ge
nel ideal eye kadar ykseltir ki, dnce yalnz orada
kendi kendinedir ve kendi evindedir. Bylece fenomenal
dnyann karsmda, gerein bir hakikati olan yepyeni
bir krallk doar; bu hakikat yle bir hakikattir ki, bu
gerek iinde kendisini biim verici g ve hakiki ruh ola
rak yeniden ortaya koymaz. Dnce, hakikatin ve ger
ekliin yalnz yine dnce iindeki bir uzlamasdr;
ama iirsel yaratm a, gerek grnmn, gerek dlamanm kendisi iindeki br uzlamasdr ve bu yalnz tin
sel olarak tasarmlanm bir biim iinde oluarak ortaya
kar.
(Aesthetik, III, s: 241-243)

30 Dramatik iirin stnl

Dram, biim ve ierik e birlikte tamamlanm b

tnsellie ulat iin, iirin ve sanatn en stn derece 140

ESTETK

si olarak saylmaldr, teki duyusal maddelerle (ta,

tahta, renk ses gibi) karlatrldnda yalnzca konu
ma, sylem, Tini aklamaya, serimlemeye deer tek e
dir ve sz sanatnn dier zel trleri arasnda dramatik
iir, destan trnn nesnellii e lirik iirin znel kesini
kendi.iinde birletirir; bunu kendi kendisine bitmi bir ey
lemi aktel bir biimde vererek gerekletirdii karakte
rin iselliini de katarak, sonuta da, atmalarn, bireyle
rin, amalarn ze ilikin yapsn da birlikte ortaya koya
rak yapar... Aktel bir biimde devinen, etkin olarak hare
kette bulunan znenin isellii e epik trn bu dolaym,
yani arac, olaylarn ve eylemlerin, durumlarn ve yerin
dsal grnmn yine epik yani destans bir biimde
sergemek iin Dram trne izin vermez; bu yzden dra
matik iir, tm sanat yaptna yaayan, canl ve hakiki bir
nitelik vermek iin, sahne zerinde oynanmay yani can
landrlmay zorunlu klar.
(Aesthetik, m , s: 479)

31 Sanatn Bykl
Sanatta, bilmem hangi sevimli ya da ho oyunca
de, ama sonlunun ieriinden ve biimlerinden bam
szlaarak kendisini zgr klan Tini -yani grnr ve
duyusal alandaki mutlan uzlamasn ve varln- gr
mek gerekir; yle ki kendisini doal tarih gibi tketm e
yen, ama en gzel yann oluturduu evrensel tarih iin
de aa karan Hakikatin bir am sz konusudur bu
rada; bylece bginin zorlu gleri ve gerek iindeki
zorlu alma ve ura iin en gzel dl ortaya km
olur.
(Aesthetik, III, s: 580-581)
14 1

Y A SA K LA N ILA N K A Y N A K LA R

Hegel, V orlesungen Uber die sthetik, neu hg. von H erm ann
Glckner. 26 Bde. S tu ttg a rt, (F r. F rom m ans V erlag) 3.
Aufl. 1949 - 1959.
H egel's A esthetics, L ectures on F ine A rt, tra n sla te d by T.
M. Knox, I I Vol., Oxford a t th e C larendon P ress, 1975, Lon
don.
H egel, Cours d E sthtique, tra d u it p a r S. Janklvitch,
A ubier, 4 vol., 1945, P.U .F., P aris.
H egel, E sthtique, T extes Choisis, p a r Claude Khodoss,
P.U .F., 1973, P aris.
Ren S erreau, H egel e t LH egelianism e, P.U .F., Que sais-je?,
1965, P aris.
F ra n z W iedm ann, H egel in Selbstzeugnissen und Bilddoku
m enten, Row ohlt, 1976, H am burg.
G.W.F. Hegel, M orceaux Choisis, tra d u it de lallem and p a r
H enri L efebvre e t N orb ert G uterm an,
E dition G allim erd
Collection Ides, 1939, P a ris. H . Cilt.
B. Teyssdre, L E sthtique de Hegel, P.U .F. P aris, 1958.

 N D E K L E R

nsz

Y erine

I K lt r T arihinin nda G.W.F. H egelin K sa Y aam

y k s
I I G.W .F. H egelin Y ap tlar

5
7
24

I I I G.W .F. H egelin F elsefesine K sa B ir G iri ve E s te ti

i zerine B irk a Sz

28

IV G.W.F. H egel'in E s te tlk inden Seilm i O kum a P a r a

la n

66

V K ay n ak a

142

Estetik bilim i literatrnn belli bal yaptlarn

dan ve Bat yazn geleneinin en zengin kaynaklarn
dan biri olarak benimsenen Hegel'in Estetiki ayn za
manda kltr*tarihi felsefesi iin de bir temel olutu
rur. Gzellii am alayan sanat, Hegcl'e gre, Hakikati
de arar. Gzellik, idecl olann duyusal bir biim de
grn kazanmasndan baka bir ey deildi I de
y ile, sanat yapt, gerein ve dselin bu bireim idi
Sanat bilimsel bir yntemle ele almas ve konusunu
zengin bir donanmla yorumlamasndaki k i i m s c n r
mez baars ile Hegel, gnmz estetiini de o l d u k a
etkilem i bulunmaktadr. te bu konularda genel bu
bilgi vermeyi amalayan bu kk yap l, llegelu
lmnden sonra, rencilerinin ellerinde bulunan
notlarn bir araya getirilmesiyle oluturulm u Estetik'teki gzellik ve sanat felsefesine ilik in yazlarn
seilerek yaplm evirilerinden meydana gelmitir.

20 0 TL.